ilt;\

DE WORDING VAN STAAT EN SOUVEREINITEIT IN DE MIDDELEEUWEN

RIJKSUNIVERSITEIT UTRECHT

0386 7284

DE WORDING VAN STAAT EN SOEVEREINITEIT IN DE MIDDELEEUWEN

EEN RECHTSHISTORISCHE STUDIE IN HET BIJZONDER MET BETREKKING TOT HET NEDERSTICHT

EERSTE DEEL

PROEFSCHRIFT

TER VERKRIJGING VAN DEN GRAAD VAN DOCTOR IN DE RECHTSGELEERDHEID AANnbsp;DE RIJKSUNIVERSITEIT TE UTRECHT, OP GEZAG VAN DEN RECTOR-MAGNIFICUS L. VANnbsp;VUUREN, HOOGLEERAAR IN DE FACULTEITnbsp;DER LETTEREN EN WIJSBEGEERTE, VOLGENSnbsp;BESLUIT VAN DEN SENAAT DER UNIVERSITEIT TE VERDEDIGEN TEGEN DE BEDENKINGEN VAN DE FACULTEIT DER RECHTSGELEERDHEID OP WOENSDAG 25 NOyEMBERnbsp;1942, DES NAMIDDAGS TE DRIE UUR

DOOR

PETRUS WERNERUS ADAM IMMINK

GEBOREN TE STOLWIJK.

V'

KEMINK EN ZOON — DOMPLEIN 2 — UTRECHT — 1942

Aan mijn Moeder Aan mijn Vrouw

Elke traditie heeft hare bekoring. Handelingen, welke door verscheidene opeenvolgende geslachten bij bepaalde gelegenheden plachten te worden verricht en zoo tot „moresquot; werden,nbsp;boeien in hare herhaling door het samenbindende element, datnbsp;zij bevatten; sterker dan iets anders spreken zij tot ons historisch besef. Daarnaast evenwel heeft het traditioneele een bedenkelijke zijde, in het bijzonder, wanneer het handelingennbsp;geldt, waarin het gevoel een uitweg zoekt. Binnen het kadernbsp;van de traditie verkrijgt immers het spontane gebaar steeds hetnbsp;uiterlijk van een schablone.

Wanneer ik dan, met eerbiediging van de traditie, op deze plaats uiting geef aan mijn gevoelens van dankbaarheid jegensnbsp;allen, die mij bij de studie hebben geleid of terzijde gestaan,nbsp;doe ik dit in het vertrouwen, dat zij het onder de schablonenbsp;levende gevoel zullen willen herkennen.

Het spreekt vanzelf, dat mijn dankbaarheid in de eerste en allervoornaamste plaats uitgaat tot U, Hooggeleerde Rengersnbsp;Hora Siccama. Het oorspronkelijke en baanbrekende karakternbsp;van Uw gedachten, dat aan Uw colleges zoo’n groote bekoringnbsp;gaf, verleende aan de besprekingen, waartoe dit proefschriftnbsp;later aanleiding gaf, een inspireerende kracht, die niet innbsp;woorden is uit te drukken. Ik kan slechts de hoop uitspreken,nbsp;dat de geest van die gedachten in mijn werk vertolking heeftnbsp;gevonden.

Voorts moge ik de andere Hoogleeraren van de Juridische Faculteit mijn oprechten dank betuigen voor hetgeen ik ondernbsp;hun gehoor aan kennis en wetenschappelijk inzicht heb mogennbsp;vergaren. Ik reken het mij tot een voorrecht, hierbij ook denbsp;colleges van de oud-Hoogleeraren dezer Faculteit Naber, Suy-ling, C. A. Verrijn Stuart en Verzijl met erkentelijkheid tenbsp;mogen gedenken.

Tenslotte past een woord van welgemeenden dank aan de ambtenaren van Rijks- en Gemeente-archief, zoomede van denbsp;Universiteits-bibliotheek te Utrecht. Slechts één naam wil iknbsp;hier afzonderlijk noemen, nl. dien van den heer P. J. C. G. vannbsp;Hinsbergen, hoofdcommies aan het Rijksarchief te Utrecht,nbsp;wien geen moeite te veel was om mij met het aanvankelijk zoonbsp;moeizame werk in de archivalia vertrouwd te maken.

¦» *

¦ ^9 nbsp;nbsp;nbsp;^y»

i«r?

life

‘¦t •fe.T-f'amp;J

Ce qui est réel, c'est Ie changement continuel de forme: la forme n’est qu’un instantané pris surnbsp;une transition.

Henri Bergson.

I;

INHOUD.

INLEIDING .................

HOOFDSTUK I. De bisschoppelijke Raad......

§ 1. De „groote Raadquot;...........

§ 2. De bijzondere Raden..........

§ 3. Vervolg en samenvatting van het voorafgaande

HOOFDSTUK II. De bisschoppelijke jurisdictie .... 142 § 1.nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;Het Landrecht vannbsp;nbsp;nbsp;nbsp;riddersnbsp;nbsp;nbsp;nbsp;en knapen. . .nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;.nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;142

§ 2. nbsp;nbsp;nbsp;De Kenning.............179

§ 3. nbsp;nbsp;nbsp;Kenning en Landrecht..........218

§ 4. nbsp;nbsp;nbsp;De jurisdictie vannbsp;nbsp;nbsp;nbsp;dennbsp;nbsp;nbsp;nbsp;Raad.......242

I. De rechtspraak van den „grooten Raadquot; . 243 11. De rechtspraak van den Raad in engen zin 265nbsp;§ 5.nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;Samenvatting...... 307

Lijst van de meest voorkomende afkortingen .

INLEIDING.

Dat de indeeling van geschiedenis, welke dan ook, in tijdperken een kunstmatige bewerking is, die scheidingslijnen trekt waar deze in werkelijkheid niet bestaan, wordt tegenwoordig wel algemeen erkend. Steeds duidelijker is men gaannbsp;inzien, dat ieder verschijnsel, hoe ,,nieuwquot; het zich dan ooknbsp;moge voordoen, slechts is te begrijpen in zijn ,,historische bepaaldheid”, m.a.w. ook zijn ,,geschiedenisquot; heeft. Men heeftnbsp;langzamerhand leeren beseffen, dat het begrip ,,verandering” zelfnbsp;reeds continuïteit veronderstelt en dat, hoezeer de verschijnselen naar den vorm deze ontdekking ook mogen logenstraffen,nbsp;de materieele continuïteit in geen enkele historische verandering ontbreekt. Toch kunnen we onze tijdperken niet ontberen.nbsp;Het menschelijk intellect is nu eenmaal zoo ingericht, dat hetnbsp;een beweging slechts kan bestudeeren door haar te zien alsnbsp;een opeenvolging van tal van statische fragmenten, door haarnbsp;als het ware trapsgewijze te ontleden op dezelfde wijze als hetnbsp;film-apparaat de bewegingen ontleedt in een reeks van opeenvolgende fotografische beeldjes . En, zooals men het stuk leven,nbsp;dat men op het doek wil verbeelden, terwille van het vereischtenbsp;overzicht en vooral ter accentueering van het onderscheid tus-schen belangrijk en niet-belangrijk, verknipt in akten en dezenbsp;weer in scènes, die elk weer uit een reeks fotografische beeldennbsp;bestaan, zoo statiseert de historicus de geschiedenis van hetnbsp;leven in tallooze akten, scènes en beelden om, zoodra hij eennbsp;aantal opeenvolgende beelden heeft kunnen aaneenrijen, tenbsp;trachten ons in die opeenvolging de dynamiek weer te sugge-reeren. Ook hij scheidt het, naar zijn inzicht, belangrijke van hetnbsp;onbelangrijke en groepeert de feiten tenslotte volgens zekerenbsp;perioden of tijdperken en wel in dier voege, dat de — gelet opnbsp;de gevolgen — belangrijkste gebeurtenissen, d. z. de meest ingrijpende veranderingen, den overgang van het eene tijdvaknbsp;naar het andere mankeeren. In zooverre verschilt dus hetgeennbsp;de historicus doet van het werk van den gewonen filmregisseur;nbsp;terwijl de laatste zorgt, dat de climax in de verschillende akten

1) Bergson, aan wien dit beeld is ontleend, spreekt dan ook van „Ie mé-canisme cinématographique de la penséequot;. Zie o.a. L’évolution créatrice, p. 295.

zelve ligt, is de eerste er op uit juist daar, waar de spanning haar hoogtepunt bereikt, den filmband door te knippen, zoodatnbsp;in de groote film van de geschiedenis der menschheid de climaxnbsp;vooral op de grenzen tusschen de perioden moet wordennbsp;gezocht.

Een zoodanige climax, een verhooging van de spanning in het historisch gebeuren, was het complex van feiten, dat men hetnbsp;best kan aanduiden als den ondergang van het groote Frankische rijk. Daarmede werd een periode besloten, welke werdnbsp;gekenmerkt door een éénhoofdig bestuur over het belangrijkste gedeelte van continentaal West-Europa, een bestuur, datnbsp;zich door een uitgebreid ambtelijk apparaat in de verschillendenbsp;deelen des rijks deed gelden. De ambtelijke organisatie berustte in hoofdzaak op de indeeling van het rijk in graafschappen: de graven vormden de ruggegraat van het geheele systeem.nbsp;Reeds toen het rijk zijn grootsten bloei had bereikt, werden innbsp;deze organisatie de kiemen voor haar ontbinding gelegd, nl.nbsp;door het uitgeven van overheidsgezag in feodum, in leen. Ofnbsp;eigenlijk waren deze kiemen zelfs toen al lang aanwezig: zijnbsp;lagen reeds besloten in het Merovingische beneficium, dat dennbsp;weg voor het Karolingische feodum had bereid.

De feodaliseering van de samenleving had twee zeer belangrijke onmiddellijke gevolgen: in de eerste plaats het ontstaan van de nieuwe, feodale, personeele verhouding heer — man ennbsp;in de tweede plaats de patrimonialiseering van het overheidsgezag.

In de patrimonialiseering van het overheidsgezag lag de voornaamste oorzaak voor het ontstaan van de landsheerlijkheid; de graven oefenden hunne functie niet meer uit als afzetbare ambtenaren van den Koning, c.q. Keizer, doch als diensnbsp;mannen, aan wie de functie, met inachtneming van het leenverband, erfelijk was opgedragen. Het resultaat is overbekend:nbsp;tal van graven, of liever tal van functionarissen, toegerustnbsp;met grafelijke macht, werden geleidelijk maar zeker in hunnbsp;gebied tot zelfstandige landsheeren, die veelal louter pro formanbsp;nog het gezag van Koning of Keizer als leenheer erkenden.

Het ontstaan van de personeele verhouding heer — man had tengevolge, dat de landrechtelijke begrippen van ,,land'' ennbsp;,,volk'' meer en meer werden ondermijnd. Naast de landrechtelijke ,,gemeentenquot;, d.i. naast de groepen van hen, die hetnbsp;naar landrechtelijke maatstaven in een zeker gebied te zeggennbsp;hadden, vormden zich thans feodale „gemeenten”, t.w. groepennbsp;van ,,mannen” van eenzelfden ,,heer”. De leden van deze ,,gemeenten” waren niet gebonden aan een bepaald territoir; waar

zij zich ook bevonden en hun woonplaats hadden, zi] ^^ren en bleven „man” van den „heer”, aan wien zij hun „fides hadden gezworen. Deze „fideles” werden door den heer bedeeldnbsp;niet overheidsgezag in allerlei vorm; het landrechtelijk criterium van het grondbezit maakte steeds meer plaats voor danbsp;van de fideliteit. Zoo ontstond een samenleving met een sterknbsp;monarchistischen inslag; de overheerschende tendens was gericht op de afleiding van alle gezagsuitoefening van den „heer ,nbsp;dl. van den landsheer.

Langzamerhand echter zien wij daarnaast een andere, tegen-gestelde tendens opkomen en zich met toenemende kracht doen gelden, de tendens, die tenslotte het bekende dualisme van denbsp;13de-, 14de- en 15de-eeuwsche samenleving heeft verwekt ennbsp;aan de verschillende Statenvergaderingen het aanzijn heeft gegeven. Naast den monarchalen factor is thans een sterke repu-blikeinsche factor aan den dag getreden. Ik zeg: daarnaast.nbsp;Verdrongen is de monarchale factor nl. bijkans nergens. Hetnbsp;geheele tijdvak van de 13de tot en met de 15de eeuw wordtnbsp;dan ook gekenmerkt door den, meest heftigen, strijd tusschennbsp;deze beide factoren, een strijd, die met naar tijd en plaats zeernbsp;verschillenden en ook zeer wisselenden uitslag wordt gestreden. Uit deze verscheidenheid evenwel treedt één ding duidelijk naar voren: het monarchale element is niet een reeds verzwakte rest van de oude feodale monarchie, maar een uitingnbsp;van een de feodaliteit ontwassen landsheerlijkheid, die doelbewust tracht, niet slechts het republikeinsche geweld te stuiten,nbsp;doch het volkomen te overwinnen en daarmede het dualismenbsp;weer uit de rechtsorde te doen verdwijnen^). De landsheerlijkheid bevindt zich op weg naar de ,,Landeshoheit”, zooalsnbsp;Spangenberg het uitdrukte, d.i., in Nederlandsche terminologie,nbsp;naar de souvereiniteit ^).

Het is met name deze ontwikkeling, welke in de hierna volgende hoofdstukken nader zal worden onderzocht. De weg, waarlangs ik tot de hier genoemde bepaling van mijn onder-

1) nbsp;nbsp;nbsp;N.B. Ik laat hier geheel in het midden, of en in hoeverre in de tijdennbsp;vóór de feodaliseering een staatsrechtelijk dualisme bestond; het hier betoogde geldt uitsluitend de feodale samenleving en de tegenstellingnbsp;heer — ffeodaJej ,,gemeentequot;, welke in die samenleving tot ontwikkelingnbsp;kwam. De vraag naar den oorsprong van de landrechtelijke ,.gemeente valtnbsp;buiten het bestek van deze studie.

2) nbsp;nbsp;nbsp;Naar de door Mr. J. V. Rijpperda 'Wierdsma (Politie en Justitie, pft.nbsp;Leiden 1937, p. 5) aangehaalde onderscheiding van Van de Spiegel in dennbsp;zin van onbepaalde, volkomen, macht en niet in dien van eerste of opperstenbsp;macht. De souvereiniteit in deze laatste beteekenis was kenmerkend voornbsp;de gewone landsheerlijkheid.

zoek ben gekomen, is te leerzaam om geheel onvermeld te worden gelaten. Het uitgangspunt was een onderzoek naar denbsp;geschiedenis der landsheerlijke domeinen, d. z. de bisschoppelijke tafelgoederen, in het Nedersticht. Naarmate ik mij innbsp;dat onderwerp verdiepte, werd het mij echter steeds duidelijker, dat die geschiedenis niet kon worden geschreven alvorensnbsp;het thans bestaande gebrekkige inzicht in de wereldlijke jurisdictie der bisschoppen zou zijn verhelderd. Op hare beurt bleeknbsp;deze evenwel niet met vrucht te kunnen worden bestudeerd,nbsp;indien niet tevens de geheele staatkundige structuur van hetnbsp;Nedersticht binnen den kring der onderzoekingen werd betrokken. Met name zag ik mij voor de noodzakelijkheid geplaatst van een onderzoek naar den bisschoppelijken Raad.nbsp;Daarmede kwam ik tot de overtuiging, dat een homogener ennbsp;ook belangrijker resultaat te bereiken viel, indien ik mijn aanvankelijk doel liet varen en in de plaats daarvan de ontwikkeling van de landsheerlijkheid tot souvereiniteit als onderwerp koos. De geschiedenis der tafelgoederen kwam hiermedenbsp;op de tweede plaats en kwam nu te figureeren als één van denbsp;onderdeelen, waaruit de geheele studie zou worden opgebouwd. Zoo werd dan inderdaad de hierbedoelde tendens, denbsp;wording van de souvereiniteit uit de landsheerlijkheid, gepaardnbsp;met de opkomst van het moderne staatsbegrip, het hoofdthemanbsp;van de onderhavige studie.

Het spreekt haast vanzelf, dat daarbij tevens de ontwikkeling van de tegengestelde tendens aan de orde zal moeten komennbsp;en dat de komende beschouwingen dus naast de wording vannbsp;de souvereiniteit ook het ontstaan van de Statencolleges zullennbsp;moeten behandelen. Ieder, die zich met één van deze beide problemen bezighield, kwam tot de ontdekking, dat onvermijdelijknbsp;ook het andere in het onderzoek moest worden betrokken. In-tusschen ligt het in de rede, dat zulks alleen voor de hoofdzaken geldt: in het hierna volgende ligt het accent op de ontwikkeling van de souvereiniteit en van het daarmede gepaardnbsp;gaande moderne staatsbegrip.

Het onderzoek blijft in hoofdzaak beperkt tot het Nedersticht, d.i. dat gedeelte van het wereldlijk territoir van den bisschep van Utrecht, dat, althans in zijn lateien vorm, nagenoeg overeenkomt met de huidige provincie Utrecht. Mede ter vermijding van de dubbelzinnigheid, die in den naam ,,Utrechtquot;nbsp;ligt opgesloten, zal hier consequent de benaming ,,Nederstichtquot;nbsp;worden gebezigd.

De lezer zal zich wellicht afvragen, of met het Nedersticht als terrein van onderzoek voor dit doel wel een goede keuze werd

gedaan; het is immers haast algemeen bekend, nbsp;nbsp;nbsp;®

pen het op den weg naar de souvereinitert gebracht dan de meeste wereldlijke landsheeren.nbsp;zonder twijfel waar en het komt niet bij mi] op, het te bnbsp;Integendeel, juist die omstandigheidnbsp;nbsp;nbsp;nbsp;ae-

de bestudeering van het probleem in kwestie ^iterina g schikt. Men kent iemand niet slechts aan zijnnbsp;ook aan zijn tegenstanders en wanneer het erom p ^g„nisnbsp;delijk van iemands kracht een indruk te krijgen, isnbsp;van de kracht zijner tegenstanders een onschatbaa , Pnbsp;del. Zoo levert het Nedersticht ons in denbsp;nbsp;nbsp;nbsp;.„^gn

der Staten en vooral ook in de wijze, waarop de bisscnoppen trachtten desniettegenstaande hun zucht naar vergrootingnbsp;ner autoriteit — wat bisschep David betreft mag mennbsp;schien spreken van een streven naar absolutisme ^nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;^nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;„

digen, uiterst waardevol materiaal. Dat de bisschopperi in u pogingen slechts in zeer betrekkelijken zin zijn ges aag ,nbsp;de „Landeshoheit” in het Nedersticht eerst haar intrede deeu,nbsp;nadat bisschop Hendrik van Beieren de temporaliteit aan eennbsp;wereldlijk vorst had overgedragen, doet hieraan niets af. Immers; de wording van de souvereiniteit leeren we niet kennennbsp;uit het bereikte resultaat, maar uit de factoren, welke tot hetnbsp;resultaat hebben geleid, in het bijzonder uit de tendenzen,nbsp;welke zich onafhankelijk van de concrete, door de toevalligenbsp;psychologische en politieke factoren van het oogenblik benbsp;paalde machtsverhoudingen in de maatschappij manifesteeremnbsp;Deze tendenzen nu vallen in het Nedersticht even zoo goenbsp;waar te nemen als in territoria, waar zij vollediger dan hiernbsp;de verwezenlijking van de souvereiniteit tengevolge hebbennbsp;gehad. Zelfs zou zich de stelling laten verdedigen, dat zijnbsp;in den strijd tegen een zoo machtigen tegenstander, zich bijnbsp;uitstek duidelijk afteekenen, duidelijker dan in gebieden, waarnbsp;de tegenstand niet de inspanning van alle krachten vergde.

Het behoeft geen betoog, dat de hierbedoelde ontwikkeling op het geheele terrein van het publieke rechtsleven kan wordennbsp;waargenomen. De omstandigheid, dat het terrein niet gemakkelijk is te overzien, maakt evenwel een beperking noodzakelijk; onze kansen op het verkrijgen van een helder inzichtnbsp;zullen stijgen, naarmate we ons bepalen tot die gebieden, waarnbsp;de groote lijnen zich het duidelijkst afteekenen. Deze gebieden,nbsp;dat zijn dus die, waarop landsheer en gemeene land elkandernbsp;het veelvuldigst ontmoeten, liggen bij de grenzen van het complex van rechten, waaruit de landsheerlijkheid als het ware isnbsp;opgebouwd. Dit complex van rechten, de zgn. regalia, heeft

zich allengs gevormd door groepeering van steeds meer, meestal naar den oorsprong koninklijke, rechten om een vaste kern, om het gezagsrecht, dat het hoofdbestanddeel van de taak dernbsp;Frankische graven uitmaakte, in het kort: om de jurisdictie.nbsp;Pe jurisdictie was het allervoornaamste steunpunt van denbsp;landsheerlijkheid en het behoeft dus niet te verbazen, dat denbsp;landsheeren bij hun streven naar de souvereiniteit dit steunpunt als een gewichtige uitgangsstelling weten te waardeeren.nbsp;Evenmin echter is het bevreemdend, dat de wederpartij denbsp;stellingen, welke zij in die omgeving bezet heeft, hardnekkignbsp;verdedigt. Uit een en ander volgt, dat een bestudeering vannbsp;de jurisdictie belooft ons waardevol materiaal te zullen leveren. Dit geldt in de voornaamste plaats die jurisdictie, bij welker uitoefening de landsheer, i.c. de Bisschop, rechtstreeks isnbsp;betrokken en die ik in het hiernavolgende met den naam vannbsp;bisschoppelijke jurisdictie heb bestempeld. Tot deze jurisdictienbsp;reken ik de rechtspraak van het Landrecht van ridders ennbsp;knapen en van een ander daaruit voortgesproten gerecht, datnbsp;ik ter onderscheiding ervan de Kenning heb genoemd, zoomedenbsp;die van des Bisschops Raad. De geestelijke jurisdictie en denbsp;bijzondere vormen van rechtspraak als die van de leenbanknbsp;blijven buiten beschouwing^).

, Wat de gewone wereldlijke jurisdictie aangaat, zal voorts de strafrechtspraak in beginsel niet in het onderzoek wordennbsp;betrokken. De reden daarvan ligt niet in de overweging, datnbsp;de kennis van deze rechtspraak voor het beoogde doel nietnbsp;van belang zou zijn, doch voornamelijk in de noodzakelijkheidnbsp;van beperking. Dat bij een keuze tusschen de burgerlijke en denbsp;strafrechtspraak de voorkeur aan de eerste werd gegeven, zalnbsp;— nog afgezien van de omstandigheid, dat de kennis van denbsp;civiele jurisdictie in elk geval is vereischt voor het bepalennbsp;van de rechtpositie der domeinen — niemand verwonderen,nbsp;die eenigermate thuis is in de bisschoppelijke judicialen en dienbsp;mitsdien weet, welk een onuitputtelijke bron van gegevensnbsp;deze registers voor de kennis van de civiele jurisdictie ople-

1) Een belangrijk deel van de geestelijke jurisdictie vormt de rechtspraak van den bisschoppelijken officiaal. Ik wil niet nalaten er hier op te wijzen,nbsp;dat deze rechtspraak in tal van gevallen zuiver wereldlijke aangelegenheden aangaat, die alleen aan den officiaal ter berechting worden voorge-dr^agen op grond van de omstandigheid, dat één der partijen een geestelijkenbsp;(instelling) is. De procedure voor den officiaal was zeer ,,modern” en sterknbsp;Rómeinschrechtelijk georiënteerd. Het komt mij dan ook voor, dat voor eennbsp;önderzoek naar de receptie van het Romeinsche recht in het Nedersticht denbsp;bfestudeering van deze rechtspraak onontbeerlijk is.

veren en hoe weinig zij bevatten nbsp;nbsp;nbsp;andere

straffelijke en crimineele rechtspraak. e isw nbsp;nbsp;nbsp;maar

bronnen, waaruit over deze laatste meer

geen van deze kan als kenbron met de ju i nbsp;nbsp;nbsp;inzicht in

worden gesteld Voorts zou het verkrijgen van een .e c. J^eet iu.lsagt;c«e van

ook. OGXi nTif^pT7O0k. nB.9.r ciic V9.xi 0.© nbsp;nbsp;nbsp;J

onder voorzitterschap van den maaischalt nbsp;nbsp;nbsp;°,p

derzoek, dat mij wel zeer ver van mijn eg 1 nbsp;nbsp;nbsp;, r

zou afvoeren. Dit scheen mij te nbsp;nbsp;nbsp;' ^htspraak

tegenstelling landsheer — gemeene land in de str nbsp;nbsp;nbsp;P

veel minder sterk tot uitdrukking komt dan in het dus aan twijfel onderhevig moet worden geacht, ot aenbsp;verkrijgen resultaten de moeite w«l zouderi oenen.

Bij de bestudeering van de jurisdictie b ee nbsp;nbsp;nbsp;vannen

boven reeds aanduidde, dat deze slechts vruc en nbsp;nbsp;nbsp;^

af werpen, indien eerst de nevelen, waarin de iss p Raad zich tot heden bevindt, zouden wordennbsp;was ook in een ander opzicht voor ons doel noo za o d 'nbsp;gezien zoowel de ontwikkeling van de landsheer ij einbsp;de souvereiniteit als de wording van de Statenverganbsp;nauwste met de geschiedenis van dien Raad zijn ver on e .nbsp;Aldus wees zich de weg naar een goede indeeling van e s onbsp;als vanzelf. Vóór alles was een behandeling van den issc opnbsp;pelijken Raad vereischt. Eerst daarna kon op de dientengevolgenbsp;verkregen basis een vruchtdragend onderzoek naar e jurisnbsp;dictie worden begonnen.nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;.

Na de jurisdictie behooren de andere regalia, voorzoover e dezen van belang, aan een nadere beschouwing te wor en onnbsp;derworpen. Aangezien de tegenstelling landsheer — gemeenenbsp;land zich hier vooral doet gelden, voorzoover de financieele zij enbsp;van die rechten aangaat, is het met name de zgn. mensa episco-palis, waarmede we ons zullen hebben bezig te houden. Hiernbsp;kan dus de domeingeschiedenis, uiteraard in minder uitge-werkten vorm dan aanvankelijk was beoogd, een plaats vinden.nbsp;Daarnaast eischen dan de naast die landsheerlijke domeinennbsp;opkomende nieuwe belastingen onze aandacht op: juist de mo-derniseering van de publieke financiën vormt een belangrijkenbsp;episode uit den strijd om de souvereiniteit.

Hiermede is, zeer in het kort, de inhoud van hetgeen ik mij heb voor gesteld den lezer voor te zetten, aangegeven. Hetnbsp;eerste deel zal de hoofdstukken over den bisschoppelijkennbsp;Raad en de bisschoppelijke jurisdictie bevatten; in het tweedenbsp;deel zullen dan de hoofdstukken over de mensa episcopalis en

de „nieuwe” belastingen volgen. Ook zal in het tweede deel nog een hoofdstuk worden gewijd aan de overgangsperiode,nbsp;welke haar culminatiepunt vindt in de overdracht van de tem-poraliteit in 1528.

Deze opzet is er oorzaak van, dat mijn proefschrift — waartoe het eerste deel is bestemd — een samenvattende slotbeschouwing mist. Ik heb in de daardoor ontstane leemte trachten te voorzien door elk van de hoofdstukken met een samenvatting te doen besluiten. Van harte hoop ik, de behoeften van den lezer, in afwachting van de slotbeschouwingen, welke eerstnbsp;aan het einde van het tweede deel zullen verschijnen, voor-loopig te hebben bevredigd.

Een register van zaken zal eveneens in het tweede deel worden opgenomen.

HOOFDSTUK I,

DE RAAD VAN DEN BISSCHOP.

§ 1. De ,,giootequot; Raad.

Uit de tweede helft van de 15de eeuw kennen wij een bis-schoppelijken Raad, die in vele opzichten groote overeenkomst vertoont met de landsheerlijke Raden uit de naburige gewesten.nbsp;Dat in zijn samenstelling het geestelijk element sterker spreektnbsp;dan in de Raden der wereldlijke landsheeren, werkt niet bevreemdend; de Bisschep zelf was immers van ,,geestelijken”nbsp;huize. Aan een principieele gelijkstelling met die andere Radennbsp;staat deze omstandigheid niet in den weg. Bij vergelijking metnbsp;de Raden in Münster, in Osnabrück en in Holland — wat ditnbsp;laatste gewest betreft vóór de hervormingen van den Bourgon-dischen tijd —, kwam Dr. D. Th. Enklaar in zijn proefschriftnbsp;tot de conclusie, dat de Raad van den Utrechtschen Bisschep,nbsp;althans van bisschep David van Bourgondië, zich van zijnnbsp;soortgenooten in hoofdzaak onderscheidde door geinis aannbsp;rechterlijke competentie. Dit verschil is intusschen, bepaaldelijk voor ons onderwerp, van voldoende gewicht om een nauwkeuriger bestudeering van den Raad te rechtvaardigen. Ditnbsp;klemt te meer, omdat — ook Enklaar wijst er op — de bisschoppelijke Raad zich wel met arbitrage bezighield, één dernbsp;omstandigheden — wellicht de belangrijkste —¦, welke in HoTnbsp;land juist tot het ontstaan van een vaste competentie voornbsp;den grafelijken Raad hebben geleid. Indien zulks in het Stichtnbsp;niet het geval is geweest, moet dit worden toegeschreven aannbsp;andere, ons nu nog onbekende, factoren ,welke de ontwikkelingnbsp;in het Sticht en in Holland in verschillende banen hebbennbsp;geleid.

Is dus voor het verkrijgen van inzicht in de jurisdictie in het l^^edersticht een onderzoek naar de ontwikkeling van den bis-schoppelijken Raad reeds onvermijdelijk, ook uit een andernbsp;oogpunt doet zich voor ons de noodzaak daarvan gelden. Hetnbsp;staatsrechtelijk aspect van de latere middeleeuwen is onmis-

t) Landsheerlijk bestuur, p. 41, 42, 39.

kenbaar dualistisch; het wordt geheel beheerscht door de tegenstelling landsheer — gemeene land. Welnu, het is bekend, dat de landsheerlijke Raden in deze tegenstelling veelal een moeilijknbsp;te definieeren positie hebben ingenomen. Zij vertoonden vaaknbsp;het karakter van een ,,tusschending” tusschen den vorst en denbsp;Staten, om met Enklaar te spreken^). Over het wezen van dennbsp;Raad zegt dit intusschen niet veel en zoolang we omtrent ditnbsp;wezen niet beter zijn ingelicht, zijn ook al onze pogingen om denbsp;allesbeheerschende tegenstelling landsheer — gemeene land tenbsp;begrijpen tot vruchteloosheid gedoemd.

Om tweeërlei reden, èn met het oog op de jurisdictie, èn ter verkrijging van een goed inzicht in de tegenstelling landsheer —nbsp;gemeene land, moet derhalve het onderzoek naar het wezennbsp;van den bisschoppelijken Raad worden ter hand genomen. Denbsp;beide redenen geven echter tevens de grenzen aan, waarbinnen dit onderzoek zich zal bewegen. Zij vereischen nl. nietnbsp;een gedetailleerde bestudeering van den Raad met betrekkingnbsp;tot zijn samenstelling. Noch voor een beter begrip van de jurisdictie noch voor dat van de zoojuist bedoelde tegenstellingnbsp;is een kennis van den Raad tot in bijzonderheden noodig; voornbsp;beide is het voldoende, indien we een globaal begrip krijgennbsp;van den oorsprong, de ontwikkeling en de beteekenis van dennbsp;Raad, mits dit begrip slechts duidelijk en welgefundeerd zij.

Alle eeuwen door zien wij den Bisschop bij zijn bestuurs- of andere rechtshandelingen nu eens geheel alleen optreden, dannbsp;weer met medewerking van anderen. Die medewerking vannbsp;anderen komt in de bronnen, zooals we in het tweede deelnbsp;zullen zien, in tweeërlei vorm voor. We zullen die vormen dannbsp;in overeenstemming met het spraakgebruik der bronnen onderscheiden als ,,consilium” en ,,consensusquot;. Het laatste woordnbsp;duidt op een ingrijpender vorm van medewerking dan hetnbsp;eerste, het markeert een sterker vorm van afhankelijkheid,nbsp;terwijl ,,consiliumquot; eerder de associatie ,,vrijwilligheidquot; wekt.nbsp;Dit neemt niet weg, dat zij ook wel eens door elkander wordennbsp;gebruikt; in ieder geval schuilt in een vertaling dezer woordennbsp;met onderscheidenlijk ,,raadquot; of ,,advies” en ,,toestemmingquot;nbsp;het gevaar van een te moderne voorstelling van zaken. Hetnbsp;schijnt mij daarom het beste, beide onvertaald te laten en voorshands, ter volledige vermijding van het misleidende modernenbsp;woord ,,raadquot;, ook daar van ,.consiliumquot; of, algemeener, vannbsp;,,medewerkingquot; te spreken, waar de Middel-Nederlandschenbsp;bronnen het woord „radequot; gebruiken. In het volgende deel zal

1) A. w., p. 29.

10

ik, zooals gezegd, op het karakter dezer beide vormen van medewerking nader ingaan. Te dezer plaatse moge ik op enbsp;daarbij te verkrijgen resultaten eenigszins vooruitloopen doornbsp;erop te wijzen, dat de termen ,,consilium” en ,,consensus , globaal genomen, een differentiatie in de naaste omgeving van dennbsp;Bisschop tot uitdrukking brengen; het verleenen van medewerking in den vorm van consensus is in den regel ëen specifiek voorrecht van prelaten en kapittelen.

Deze differentiatie laat zich gereedelijk verklaren uit de bijzondere positie, welke den Bisschop-landsheer van de andere — wereldlijke — landsheeren onderscheidt. Zoowel de geestelijke als de wereldlijke landsheeren zijn tijdelijk gerechtigdennbsp;met betrekking tot hunne hoogheidsrechten en alles wat daarmede samenhangt; in zooverre staan zij nagenoeg op één lijn.nbsp;Wat den blijvend gerechtigde betreft, dengene voor wien zijnbsp;dit complex van rechten a.h.w. administreeren, is er evenwelnbsp;een sterk sprekend verschil: is in een wereldlijk vorstendomnbsp;de blijvend gerechtigde het geslacht, de dynastie, waartoe denbsp;landsheer behoort, in een geestelijk vorstendom is het de kerk,nbsp;i.c. de St. Maartenskerk^). Zooals de wereldlijke landsheer innbsp;bepaalde gevallen bij het nemen van beschikkingen is gebonden aan de toestemming van zijn naaste verwanten, zoo kannbsp;de Bisschop zekere handelingen rechtens niet verrichten zonder de toestemming van zijn kerkelijk-nabestaanden, in denbsp;eerste plaats dus van het kapittel zijner kathedraal. Zoo vormtnbsp;dus het Domkapittel a.h.w. de ,,natuurlijke” kern van den bis-^hoppelijken Raad en het is deze positie ook na de scheidingnbsp;van het aanvankelijk één geheel vormend vermogen der St.nbsp;Maartenskerk blijven behouden. De uitbreiding van deze kernnbsp;met de andere kapittelen en met de prelaten, de hooge geestelijkheid dus van het bisdom, brengt in haar ,,natuur” geennbsp;wijziging; hunne medewerking blijft de strekking houden vannbsp;het toezicht der St. Maartens-kerk op den administrateur vannbsp;haar vermogen, geheel analoog aan de controle der naaste verwanten op de administratie van het familie-vermogen door denbsp;wereldlijke landsheeren.

1) De duurzame factor werd door de canonisten ook veelal aangeduid met ,,bisschoppelijke waardigheid” of met „apostolische zetel - De posi lenbsp;van den Bisschop ten opzichte van zijn kerk werd door hen bij voorkeurnbsp;vergeleken met die van den voogd tegenover zijn pupil. Een sedert het eindnbsp;van de 12de eeuw veel gebezigde formule luidt als volgt; „episcopus personam gerit tutoris, ecclesia vero gerit personam pupilli.... Zie G. denbsp;Lagarde, L'idée de représentation dans les oeuvres de Guillaume d Ockhamnbsp;(Bull, of the Intern. Comm, of Hist. Sciences, IX (1937)), p. 433, n. 2 en 3.

11

Bij het onderzoek naar de vraag, welke figuren zich om deze kern hebben gegroepeerd en aldus tezamen met haar den bis-schoppelijken Raad vormden, moet worden vooropgesteld, datnbsp;bisschoppelijke handelingen, welke aangelegenheden van huis-houdelijk-kerkelijken aard betreffen, hierbij zooveel mogelijknbsp;buiten beschouwing moeten blijven. Het ligt in de rede, dat denbsp;Bisschop in dergelijke gevallen meestal óf alleen óf uitsluitendnbsp;met medewerking van geestelijken placht te handelen. Ik achtnbsp;het dan ook niet verantwoord, met Enklaar op grond van drienbsp;akten, welker inhoud zich geheel met zoodanige aangelegenheden bezighoudt, aan te nemen, dat de bisschoppelijke Raadnbsp;in de eerste helft van de 12de eeuw uitsluitend uit de geestelijkheid is samengesteld^). Dit is van te meer belang, omdatnbsp;het oorkondenmateriaal uit dien tijd ons in dit geval niet totnbsp;een ,,non liquetquot; dwingt, doch integendeel de aanwijzingennbsp;voor een geheel andere conclusie bevat.

Indien ik de stukken, welke kwesties van contentieuzen aard betreffen, hier even ter zijde laat, levert de 12de eeuwnbsp;ons inderdaad geen akten, waarin met zooveel woorden denbsp;samenwerking van den Bisschop met leeken voor de totstandkoming van zijn rechtshandelingen wordt vermeld. Dit neemtnbsp;intusschen niet weg, dat vele oorkonden, zij het dan ook indirect, van een zoodanige samenwerking doen blijken. Wantnbsp;wat zijn de zoo veelvuldig in de oorkonden voorkomende ver-n meldingen van de getuigen, welke bij het verrichten eenernbsp;; rechtshandeling aanwezig waren, anders dan even zoovelenbsp;Li teekenen van samenwerking? Men zal hier wellicht willen op-merken, dat, toegegeven dat hier van samenwerking sprakenbsp;is, het aandeel van de als getuigen optredende personen daarinnbsp;dan toch van wel zeer ondergeschikte beteekenis is en dat hetnbsp;optreden van deze lieden meer dient om de authenticiteit dernbsp;handeling buiten twijfel te stellen'^) dan om de handelende

1) nbsp;nbsp;nbsp;A. w,, p. 28. De bedoelde akten zijn Ob. U. 286, 290 (Zie over dezenbsp;beide oorkonden evenwel Post, Eigenkerkeri, p. 232 v.v. en p. 100, n. 2) ennbsp;305. Zie voorts de oorkonden, vermeld door Heeringa in de inl. tot het 2denbsp;deel van het oorkbk, v. h. Sticht Utrecht, p. XIX. Ik merk hierbij op, datnbsp;ik onder huishoudelijk-kerkelijke handelingen een enger begrip versta dannbsp;Heeringa onder ,,zuiver kerkelijke handelingenquot;. Met de bijvoeging ,,huishoudelijkquot; bedoel ik die handelingen aan te duiden, waar uitsluitend geestelijken, geen ieeken bij betrokken zijn. In dezen gedachtengang behoorennbsp;dus de bisschoppelijke vergunningen voor het stichten van parochiekerkennbsp;niet tot de huishoudelijk-kerkelijke handelingen.

2) nbsp;nbsp;nbsp;Of ook wel om den nadruk te leggen op het plechtige karakter vannbsp;de handeling. In het eerste geval treden de getuigen ,,probationis causaquot;nbsp;op, in het tweede geval handelen zij ,,solemnitatis causaquot;.

12

persoon bij het verrichten der handeling zelve bij te staan. Men zal mij tegenwerpen, te ver te gaan met deze figuranten voornbsp;spelers van beteekenis, voor Raden te laten doorgaan. Uit hetnbsp;enkele voorkomen van een aantal personen als getuigen bijnbsp;een zekere rechtshandeling kan niet meer worden afgeleid,nbsp;dan dat zij een zekere rol spelen; deze rol kan inderdaad dienbsp;van de meest onbeduidende figuranten zijn, doch evenzeernbsp;kunnen zij voor de geldigheid der handeling onmisbaar zijn^).nbsp;Intusschen: steeds behooren de figuranten tot de spelers. Totnbsp;nu toe was mijn eenige bedoeling dit feit in het licht te stellen; _nbsp;het wijst in ieder geval op samenwerking, van welk gehaltenbsp;deze dan ook zijn mag.

Thans kan een poging tot het vaststellen van dit gehalte worden gewaagd. Zooals voor dezen tijd te verwachten was, zijn de middelen daartoe niet in overvloed aanwezig en leverennbsp;zij, ieder op zichzelf beschouwd, geen doorslaand bewijs. Indien echter de weinige beschikbare gegevens in onderlingennbsp;samenhang worden bezien, verschaffen zij ons, naar het mijnbsp;voorkomt, een voldoende mate van zekerheid.

Vooreerst levert de maatschappelijke hoedanigheid der ge- . tuigen_ons een gewichtige aanwijzing. Bij beschouwing vannbsp;de belangrijkste akten betreffende bisschoppelijke rechtshandelingen uit de 12de eeuw treft het ons, dat in al die stukken,nbsp;bij verscheidenheid van personen, nagenoeg steeds dezelfdenbsp;proepen van getuigen voorkomen^). Voorop staat steeds denbsp;geestelijke groep, meestal gevormd door prelaten en kanunniken. Daarop volgen de leeken, in den regel uitdrukkelijk, somsnbsp;echter ook stilzwijgend onderscheiden in ,,liberi'', ,,liberi homines” of ,,nobiles'' ¦— een enkele maal ook „principesquot; — eener-zijds en ,,ministerialesquot;, in een vroeger tijdvak als „servien-tes” betiteld, anderzijds. In de weinige gevallen, waarin denbsp;onderscheiding niet door deze benamingen tot uitdrukking isnbsp;gebracht, kunnen we haar gemakkelijk vaststellen doordat denbsp;meeste namen en ook de stand van de dragers ervan ons van

1) nbsp;nbsp;nbsp;Vgl. de vorige noot.

2) nbsp;nbsp;nbsp;Men zie bijv. Ob. U. 313, 381, 411, 436, 444, 463, 465, 497. Hierbij zijnnbsp;onechte of verdachte oorkonden, als Ob. U. 335, 345, 351, 374, 375, 378,nbsp;buiten beschouwing gelaten. De meeste daarvan, zoo niet alle, zijn intusschen voor ons onderwerp van evenveel belang als de boven alle verdenking verheven stukken, aangezien de opsomming der getuigen toch in dennbsp;regel aan een oorkonde uit het vermeende tijdvak is ontleend. Met betrekking tot Ob. U. 374 geldt bovendien nog, dat het stuk, ook indien het nietnbsp;echt is, in ieder geval vóór 1179 is ontstaan. (Vgl. Oppermann, Unters. z.nbsp;Nordniederl. Gesch., II, p. 108).

13

elders bekend zijn^). Geestelijken, vrije edelen en ministeria-len; vrijwel steeds zijn deze groepen alle drie onder de getuigen vertegenwoordigd. Dit wijst op een andere, gewichtiger, functie dan uitsluitend die van ,,getuigequot;. Ware het den Bisschep alleen om getuigen in den strikten zin van het woord tenbsp;doen geweest, hetzij dan probationis hetzij solemnitatis causa,nbsp;de naamlijsten aan het slot der akten zouden ongetwijfeld eennbsp;veel toevalligerkarakter hebben vertoond. Toevalligheid schuiltnbsp;er ook thans in, zeer zeker, doch alleen voorzoover het denbsp;personen betreft. Het zal immers veelal van het toeval hebbennbsp;afgehangen, welke personen zich op het desbetreffende oogen-blik in des Bisschops omgeving bevonden. De aanwezigheidnbsp;van de zoojuist genoemde groepen werd echter klaarblijkelijknbsp;niet aan het toeval overgelaten; men droeg zorg, dat bij belangrijke rechtshandelingen van den Bisschep elk dezer groepennbsp;was vertegenwoordigd. Deze zorg is uit de behoefte aan ,,getuigenquot; alleen niet te verklaren.

Teekenend is in dit verband ook het hierboven reeds ter ; sprake gekomen verschil in de hoedanigheid der getuigen naarnbsp;gelang de akte een aangelegenheid van huishoudelijk-kerke-lijken aard dan wel een andersoortige zaak betreft. In het eerstenbsp;geval is er immers in den regel slechts sprake van geestelijkenbsp;getuigen, terwijl in de andere gevallen de getuigen regelmatignbsp;worden gerecruteerd uit de drie zooeven genoemde groepen.nbsp;Het verschil ligt voor de hand, zeker; wat echter niet voor denbsp;hand ligt, is de consequentie, waarmede het in de keuze dernbsp;getuigen tot uitdrukking wordt gebracht. Waarom zijn bij andere dan huishoudelijk-kerkelijke aangelegenheden — behoudens een hoogst zeldzame uitzondering^) — steeds leeken-ge-tuigen vermeld en, sterker nog, waarom vergenoegt men zichnbsp;in die gevallen niet met het noemen van eenige, eventueel representatieve, leeken — bijv. alleen nobiles of alleen zeer vooraanstaande ministerialen — en, tenslotte, waarom is hier ooknbsp;steeds de groep der prelaten en kapittelen vertegenwoordigd?nbsp;Voor deze consequentie is slechts één verklaring denkbaar:nbsp;de aanwezigheid is niet slechts noodig om de verrichte hande-

1) nbsp;nbsp;nbsp;Ik noem in dit verband slechts Ob. U. 463 (Henricus de Cue is onsnbsp;bekend als liber, de andere genoemde leeken zijn ministerialen) en 497nbsp;(Gerlacus ¦ - van Rhenen — castellanus behoort tot de liberi, de overigenbsp;leeken zijn weer ministerialen). Vgl. Oppermann, Westd. Zschr., XXVIInbsp;(1908), p. 201 en XXVIII (1909), p. 157, 158.

2) nbsp;nbsp;nbsp;Bijv. de beschikking over het ,,landquot; (terra) Hoevelaken in 1132 (Ob.nbsp;U. 341). Over deze akte zal uitvoerig worden gehandeld in het tweedenbsp;deel, n.1. in het hoofdstuk over de mensa episcopalis.

14

ling met een. zekere vormelijkheid te omgeven, noch ook om de bewijskracht van het stuk, dat de handeling relateerh tenbsp;verhoogen, doch zij heeft bovenal beteekenis voor die handeling zelve, hangt samen met haar inhoud. J^et andere woorden: de Bisschop handelt niet alleen in het bijzijn van de vertegenwoordigers der bewuste groepen, hij handelt ook ennbsp;vooral met hunne medewerking, hij handelt, als ,,King innbsp;council”, in zijn Raad, in Rade.nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;. , j j

De juistheid van het hier betoogde wordt bevestigd door de akten uit de volgende eeuw, die ons op dit punt ook recht-streeksche inlichtingen verschaffen. In 1224 verleent de Bisschop ,,de consilio. .. . priorum^) et fidelium nostrorum aannbsp;het Duitsche huis een zeker voorrecht ten aanzien van de bisschoppelijke tolheffing^). In het volgende jaar vervreemdt denbsp;Bisschop een tiend ,,de consilio et consensu priorum nostrorumnbsp;et ecclesie sancti Martini Traiectensis et tam fidelium quamnbsp;ministerialium nostrorumquot;^). Weer een jaar later geeft denbsp;Bisschop ,,de consensu et consilio priorum, hominum et ministerialium ecclesie nostre” de jurisdictie van Muiden, Weesp ennbsp;Diemen aan Gijsbert van Amstel ,,in pactum perpetuum et here-ditarium” ^). Een afstand van tienden in 1227 geschiedt ,,de consilio priorum et ministerialium”'^). Het „consilium prelatorumnbsp;et ministerialium” wordt vermeld in de akte van 31 Augustusnbsp;1230“), waarbij de Bisschop stadsvrijheden verleent aan Zwolle.nbsp;Het aantal dezer voorbeelden kan, wat de 13de eeuw betreft,nbsp;nog zeer aanzienlijk worden uitgebreid’). Voorloopig echternbsp;volsta ik met de hier aangehaalde; zij geven duidelijk te ken*nbsp;nen, dat de Bisschop in de desbetreffende gevallen handelt metnbsp;,,consilium” van anderen en dat deze anderen, die hunne mede-

, nbsp;nbsp;nbsp;1) Onder ,,prioresquot; placht men de prelaten te verstaan, en wel in het

bijzonder de negen aartsdiakenen, t.w. de proosten van de vijf Utrechtsche kapittelen en voorts de proosten van Arnhem, Deventer, Emmerik en Ol-denzaal. Vgl. Oppermann, Westd. Zschr., XXVIII, p'. 159 j° XXVII, p. 233.nbsp;Voorts werden ook de dekens van de Utrechtsche kapittelen veelal tot denbsp;,.prioresquot; gerekend. Zie bijv. Ob. U. 545, 560. Bij uitzondering — Ganshof,nbsp;Les ministeriales, p. 213, wees er reeds op in verband met Ob. U. 748 —nbsp;werden de nobiles mede met dezen naam aangeduid. Behalve de door Gans-liof geciteerde akte zijn te dezen van belang; Ob. U. 741, 742, 767 en (ver-moedelijk) 737.

2) nbsp;nbsp;nbsp;Ob. U. 724.

3) nbsp;nbsp;nbsp;Ob. U. 737.

4) nbsp;nbsp;nbsp;Ob. U. 748.

5) nbsp;nbsp;nbsp;Ob. U. 767,

6) nbsp;nbsp;nbsp;Ob. U. 803.

7) nbsp;nbsp;nbsp;Zie de inl. van Heeringa tot Ob. U., II, p. XV v.v., p. XXIV en dennbsp;index van plaatsnamen aid., p. 635.

15

werking verleenen, niet uitsluitend tot de groep der geestelijken, doch steeds ook voor een gedeelte tot de wereldlijke bevolking van het bisdom behooren. Het eenige, dat dank zij de sterk wisselende terminologie van de bronnen nog niet aanstonds kan worden uitgemaakt, is de vraag, uit welke elementen het leeken-bestanddeel is samengesteld. Wij zullen dus nognbsp;hebben te onderzoeken, of de differentiatie, welke in dit opzicht voor de 12de eeuw kon worden vastgesteld — nl. de onderscheiding in ,,nobilesquot; en ministerialen — ook geldt metnbsp;betrekking tot degenen, die blijkens deze stukken van de 13denbsp;eeuw hunne medewerking bij rechtshandelingen van den Bisschep verleenen. Alvorens hiertoe over te gaan zullen wijnbsp;echter goed doen, de tot nog toe ter zijde gelaten stukken betreffende handelingen van contentieuzen aard in oogenschouwnbsp;te nemen.

In het begin van de 12de eeuw is er een ernstig geschil tus-schen de kapittelen van den Dom en van Oudmunster — beide te Utrecht — eenerzijds en Arnoldus Rothe en Heinricus denbsp;Kuch anderzijds over een predium tusschen Lek en Linge. Bisschep Burchard acht het wenschelijk, hieraan een einde tenbsp;maken en beraadt zich te dien einde met zijn geestelijke ennbsp;wereldlijke fideles: ,,meorum fidelium, tam clericorum quamnbsp;laicorum, quanto ullum sanius inveniri potuit, inii consiliumquot;.nbsp;Als uitvloeisel van dit beraad brengt de Bisschop dan een ver-deeling van het predium tot stand. Als getuigen treden in denbsp;desbetreffende akte geestelijken — prelaten en kanunnikennbsp;— en dienstlieden — servientes — op.

Een oorkonde van 1131 ®) bericht ons over een geschil tusschen een zekeren Giselbertus en de parochianen van Mi-land (,,Miquot;). De twist loopt klaarblijkelijk over ,,nieuwequot; broeklanden, welke de parochianen, bezitters van den oudhoevigen grond, als hun — gemeenen — grond (,,terram suamquot;) vindi-ceeren. Zij beklagen zich nu voor den Bisschop wegens doornbsp;Giselbertus gepleegd geweld. Nadat deze hun klacht — ,,clamor et querimonia” — had gehoord, is in zijn tegenwoordigheid, ,,astante clero et laico populoquot;®), de grond met oordeel

1) nbsp;nbsp;nbsp;Wanneer in den vervolge sprake is van den Dom, Oudmunster, St,nbsp;Pieter, St. Jan of St. Marie zonder nadere plaatsaanduiding, betreft hetnbsp;steeds één van de Utrecbtsche kapittelen.

2) nbsp;nbsp;nbsp;Van 9 Aug. 1108 (Ob. U. 280).

3) nbsp;nbsp;nbsp;Ob. U. 333.

4) nbsp;nbsp;nbsp;Volgens Van Doorn, Het oude Miland, p. 16, was deze Giselbert wellicht een Abcoude.

5) nbsp;nbsp;nbsp;Voor zooveel noodig vestig ik er de aandacht op, dat „populusquot; hiernbsp;niets heeft uit te staan met „volkquot; in den hedendaagschen zin van het

16

Bij akte van 3 Juli 1159^) oorkondt hij op verzoek van den abt van Manenw d^^nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;curie

en „possessoresquot; van het land Thurslac quot;P ^ nbsp;nbsp;nbsp;nostro-

nostre et ministerialium beati Martnu P*^ nbsp;nbsp;nbsp;, heeft ge-

rum-, het mekelr vuu eeu wetering «!?'¦'^f*“en “nisle-conccdeerd. Getuigen: geestelijken, vrije « nbsp;nbsp;nbsp;'

rialen. Hoewel de gebezigde termen op nbsp;nbsp;nbsp;^ ^ hier

rlsdictie schijnen te wijsen, is het nbsp;nbsp;nbsp;hebben te

niet met een geval van contentieuze ree p nbsp;nbsp;nbsp;. ^ ^ j^jj

doen. Juist met het oog op de terminologie echter komt^het m 1

wenschelljk voor het stuk op deze plaats e V nbsp;nbsp;nbsp;leeren

Zeer belangrijk is een oorkonde vair s ’ Viiccrboonelijke we, hoe Henricus de Kuyc, miles, zich in enbsp;nbsp;nbsp;nbsp;=„3^1 heeft

synode („in synodo nostraquot;) voor alle daar beklaagd over het onrecht, hem door de buren van Houwenbsp;gen^) in zijn aldaar gelegen goederen aangenbsp;schil vertoont een eenigszins ander karakter dan da van 1 31nbsp;tusschen Giselbertus en de buren van Mdand; kennelijk betr^^nbsp;het hier geen ongecultiveerden grond, welke vo ge

tot hunne gemeene gronden zou behooren, maar een er g nbsp;nbsp;nbsp;^

Van Kuiks — een hof, een hoeve of wat ^et ook zijn m g in de buurschap. Het komt mij niet onwaarsc ijn ijnbsp;nbsp;nbsp;nbsp;hezit

de buren Henricus van Knik met name in de ^an zijn bez verbonden buurschapsrechten hebben gelaedeerd. Nu de benbsp;rechting. De Bisschop, die het zijn plicht acht, van klach enbsp;deze kennis te nemen - „considerantes nostrum esse exaudirenbsp;clamantes ad nos” — heeft, na alles van de zaak te hebben

Woord. Het kan het best worden vertaald met ,,gemeentequot;, d.i. de verzamelnaam voor hen, die op grond van zekere qualificaties iets hebben te zeggen, m.a.w. „stemgerechtigd” zijn.

1) nbsp;nbsp;nbsp;Ob. U. 427.

2) nbsp;nbsp;nbsp;Met de „curiaquot; worden klaarblijkelijk de prelaten en kapittelen bedoeld, met de ,,proceresquot; de ,,nobiles''. Deze — enge .— beteekenis vannbsp;..curiaquot; (= Hof) stelt de zeer nauwe band tusschen den Bisschop en zijnnbsp;geestelijke „fideles” in een helder licht.

3) nbsp;nbsp;nbsp;Ob. U. 458. Vgl. over deze uitspraak Oppermann, Westd. Zschr.,nbsp;XXVII, p, 220.

'^) ...... in villa, que Houninge dicitur, a villanis. . . .quot;. „Villaquot; is hier

kennelijk buurschap; de villani zijn de buren.

...... de patrimonio, quod eum hereditario Jure contingebatquot;. Even

verder is er sprake van ,,allodiumquot;; de procedure loopt dus niet over leen-

1?

gehoord, het oordeel besteed^) aan den graaf van Holland, ,,in cuius terra et potestate hec gesta sunt”. Na de kwestie te hebben onderzocht, heeft deze vervolgens gewezen^) — en allenbsp;aanwezigen, zoowel geestelijken als leeken stemden met ditnbsp;oordeel in —, dat aan Hendrik inderdaad onrecht was aangedaan. Diensvolgens heeft de Bisschop bevolen, dat Henricusnbsp;in zijn rechten zal worden hersteld, daarbij allen, die zich aannbsp;het gepleegde onrecht hadden schuldig gemaakt, bedreigendenbsp;met den ban®). Getuigen worden in dit stuk niet genoemd.

Nog één voorbeeld uit de 13de eeuw: de bekende uitspraak van 1227 in het geschil tusschen het kapittel van St. Marie ennbsp;den graaf van Gooi'‘) over de tienden in het kerspel vannbsp;Houten®). In dit geding had het kapittel tegenover de stellingnbsp;van den graaf, dat hij deze tienden van den Bisschop in leennbsp;hield, aangevoerd, dat het den eigendom ervan had verkregennbsp;door een schenking van zijn stichter, bisschop Koenraad. Het

1) nbsp;nbsp;nbsp;Er staat: ,,quesiv)musquot;, dus eigenlijk ,,gevraagd”, d.i. gemaand, gevorderd; in verband met het zeer formeele karakter van de procedure acht iknbsp;het evenwel gerechtvaardigd, hier het later voor deze handeling geijktenbsp;woord „besteden” te bezigen.

2) nbsp;nbsp;nbsp;„qui.... dixit Henrico factam injuriam et nos illi debere facerenbsp;justitiam”.

3) nbsp;nbsp;nbsp;„Nos vero, dictante justicia, Henricum reinvestiri precepimus etnbsp;omnes, qui ei injuriam irrogaverant, banno obligavimus.” Deze ban is geennbsp;vredeban, doch de geestelijke ban. Deze wordt door de bisschoppen meermalen als bedreiging tegen eventueele overtreders van hunne bevelen innbsp;wereldlijke aangelegenheden, in het bijzonder op het gebied van de rechtspraak, gehanteerd. Dit is niet te verwonderen: in den persoon van dennbsp;Bisschop zijn immers twee qualiteiten, een geestelijke en een wereldlijkenbsp;vereenigd. Uit alles blijkt, dat we bij het uiteenhouden van die qualiteitennbsp;niet met een scheiding, doch met een onderscheiding hebben te doen; mennbsp;denke slechts aan de samenstelling van den Raad. Het ligt dan ook in denbsp;rede, dat de bisschoppen zelf er niet steeds op waren bedacht, hunne beidenbsp;qualiteiten gescheiden te houden, maar dac zij in tegendeel in verschillende gevallen zullen hebben getracht, de mogelijkheden, welke de eenenbsp;qualiteit bood, met die van de andere aan te vullen. Op de beteekenis vannbsp;deze dubbele functie der bisschoppen zal in het onderstaande nog nadernbsp;worden teruggekomen.

4) nbsp;nbsp;nbsp;De positie van de ,,graven” van Gooi is nog verre van opgehelderd.nbsp;Zie hierover o.a.: De heeren van het Gooi en Langerak tot het jaar 1375,nbsp;door Hans Toll, bezorgd door R. Fruin, in Versl. en Med. O.V.R., V, p.nbsp;143 v.v. Men zal m.i. in ieder geval goed doen met steeds voor oogen tenbsp;houden, dat het woord ,,graaf” op zichzelf niets zegt, dat het met name nietnbsp;behoeft te duiden op den bezitter van de hooge jurisdictie — later gewoonlijk van de landsheerlijkheid — in een ,,graafschap”. Men denke aan „dijkgraaf”, ,,houtgraaf”, ,,watergraaf”, enz. Vgl. Dr. S. Rietschel, Das Burggra-fenamt und die hohe Gerichtsbarkeit in den deutschen Bischofsstadtennbsp;wahrend des frühen Mittelalters (1905), p. 1 v.v.

5) nbsp;nbsp;nbsp;Ob. U. 757.

18

beriep zich daarbij op verjaring {longi temporis Pf Irr verband met dit laatste nu, zoo oorkondt bisschopnbsp;de hier bedoelde akte, „lata est sententia P^°nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;^

bus ecclesie Traiectensis et approbata a nobilibus, qui p tes erant, et a ministerialibus, quorum affuit multitudo, qnbsp;capitulum beate Virginis admitti deberet ad probationemnbsp;et juste possessionis, et postea similiter audiri deberenbsp;probatione proprietatis”. Het kapittel werd dus op oe-wijs gewezen, eerst van het bezit en vervolgeris van üennbsp;eigendom. Tot het leveren van dit bewijs produceernbsp;kapittel dan een aantal geestelijken, die bereid zijn, zqn stellingen met den eed te staven. De graaf schold hun echter dennbsp;eed kwijtquot;) en deed afstand van al zijn aanspraken. Nadat vernbsp;volgens de vredeban was uitgesproken, bevestigde denbsp;nbsp;nbsp;nbsp;^

het kapittel in zijn rechten op de tienden. Dit alles in tegenwoordigheid van — „presentibus et attestantibusnbsp;een groot aantal prelaten en kanunniken, eenige vrqe edelennbsp;..nobilesquot; —, een eveneens groot aantal ministeriaten ennbsp;tenslotte van schout en schepenen der stad Utrecht; de gebruikelijke toevoeging „et aliis quampluribus” mogen wij welnbsp;verwaarloozen.

Al deze stukken — met uitzondering dan wellicht van dat van 1159 — toonen ons den Bisschop bij de uitoefening vannbsp;contentieuze jurisdictie. Wat is dit voor een gerecht, waarvannbsp;hij zich daarbij bedient? Met wie werkt hij daarbij samen? Denbsp;oorkonde van 1108 noemt als zoodanig de fideles, wereldlijkenbsp;Zoowel als geestelijke en uit de vermelding der getuigen blijktnbsp;ons, dat hieronder de ons reeds bekende drie groepen zijn tenbsp;verstaan; geestelijkheid, vrije edelen en ministerialen. Ook denbsp;andere stukken spreken van geestelijken en leeken en ooknbsp;daarin blijken, met één uitzondering, steeds de drie bewustenbsp;groepen te zijn bedoeld. De uitzondering vormt de akte vannbsp;1131, waarin onder de getuigen de vrije edelen ontbreken. Nognbsp;afgezien van de omstandigheid, dat hierdoor nog niet onom-stootelijk vaststaat, dat zij ook ter terechtzitting hebben ontbroken, dat m.a.w. de ,,laicus populusquot; in dit geval uitsluitendnbsp;uit ministerialen bestond, mogen we toch in ieder geval uitnbsp;. de aangehaalde voorbeelden wel afleiden, dat dergelijke zittingen in den regel door vertegenwoordigers van alle drie denbsp;groepen werden bijgewoond. Dank zij de oorkonde van 1168nbsp;kunnen we ook uit anderen hoofde nog tot deze slotsom komen.

1) „Verdragenquot; is in latere bronnen voor gevallen als deze de stereotype uitdrukking. Zie bijv. Joosting, Zeventuigsrecht, p. LXIII.

19

Dit bijzonder gewichtige stuk leert ons nl. ook den naam van I deze vergaderingen kennen: „in synodo nostraquot; zegt de Bisschep. Inderdaad, de bisschoppelijke synode; dit is dus hetnbsp;gerecht, waarmede de Bisschop in de geciteerde gevallen tenbsp;recht zit. En daartoe behooren in het tijdvak, waarin deze gevallen zich hebben voorgedaan, rechtens ook de vrije edelen,nbsp;de vrije vazallen van den Bisschop^).

Ook over de wijze, waarop de rechtspraak in de synode werd uitgeoefend, worden wij door de aangehaalde stukken eeniger-mate ingelicht. In geen ervan wordt gerept van een door dennbsp;Bisschop zelf geveld oordeel. Daarentegen wordt in de tweenbsp;laatstgenoemde oorkonden ondubbelzinnig gesproken van oor-deelen, welke door anderen zijn gevonden of gewezen. In denbsp;synodale beslissing van 1168 wordt uitdrukkelijk medegedeeld,nbsp;dat het oordeel, zooals men het later placht uit te drukken,nbsp;werd besteed aan den graaf van Holland en na door hem tenbsp;zijn gevonden, door de overige aanwezigen werd bekrachtigd.nbsp;In 1227 is de gang van zaken in wezen dezelfde: het oordeelnbsp;wordt hier gevonden door de prioren der kerk en bevestigdnbsp;door de edelen en ministerialen. De Bisschop tenslotte maaktnbsp;krachtens zijn heerlijk banrecht het vonnis executoriaal^). De

1) nbsp;nbsp;nbsp;Vgl. Oppermann, Westd. Zschr., XXVII, p. 261.

2) nbsp;nbsp;nbsp;Zie noot 1 op p. 15.

3) nbsp;nbsp;nbsp;Ik kan niet inzien, waarom de aan het slot van de oorkonde van 1227nbsp;vermelde ,,Fronungquot;, het uitspreken van den vredeban, ,,offenbar von demnbsp;Schultheissen Suederus — den schout van de stad Utrecht — vorgenommennbsp;worden (ist)quot;, zooals Oppermann meent. Dit zou het geval zijn geweest,nbsp;indien het hier een voorbeeld van de rechtspraak door het stedelijk gerecht,nbsp;door schout en schepenen dus, had betroffen. Daaraan valt evenwel klaarblijkelijk niet te denken; de samenstelling van het gerecht, het onderwerpnbsp;van het geschil, dat immers niet tot de competentie van de schepenbanknbsp;behoort, en de omstandigheid, dat het oordeel blijkbaar zonder rechtstreek-sche medewerking van de schepenen is tot stand gekomen, sluiten dezenbsp;mogelijkheid ten eenen male uit. Uit alles blijkt, dat we te doen hebbennbsp;met een door den Bisschop gepresideerd gerecht en het zal dan ook denbsp;Bisschop zelf of één van diens hooge ambtenaren zijn geweest, door wiennbsp;de vredeban zal zijn uitgesproken. In verband met dit laatste is het derhalvenbsp;m.i. niet geheel uitgesloten, dat het door den schout van Utrecht is geschied, doch dan niet door dezen als zoodanig, maar als één van de aanwezige bisschoppelijke ambtenaren. Te dezen aanzien bevat het stuk intus-schen niet de geringste aanwijzing, zoodat in het midden moet wordennbsp;gelaten, welke persoon zich met de ,,Fronungquot; heeft belast. Van veel belang is het ook niet; essentieel is slechts, dat het in ieder geval niet denbsp;schout van Utrecht als voorzitter van de schepenbank is geweest, doch innbsp;beginsel de Bisschop als voorzitter van een geheel ander gerecht. — Zienbsp;Oppermann, Westd. Zschr., XXVIII, p. 177, 178. Oppermann wijst er op,nbsp;dat dit het oudste geval van ,,Fronung'' is, dat we in het Nedersticht kennen.nbsp;Het volgende door hem aangehaalde voorbeeld van 1230 (Ob. U. 806) betreft

20

gang van zaken in de synodale jurisdictie doet dus sterk denken aan dien in de landrechtelijke procedure, waarin de ,,heer” ofnbsp;diens vertegenwoordiger de algemeene leiding heeft, dochnbsp;waarin het oordeel wordt gevonden en gewezen door de ,,gemeentequot;. Dat hij bij de uitoefening van jurisdictie door de synode de normale was, valt, behalve uit de reeds aangehaaldenbsp;akten, ook af te leiden uit een oorkonde, welke dateert uit denbsp;jaren tusschen 1156 en 1165 en waarin sprake is van een geschil, dat door een vonnis (judicium) ,,totius synodi generalis”nbsp;werd beëindigd^). Na den inhoud van het judicium te hebbennbsp;vermeld, zegt de Bisschop de in het gelijk gestelde partij zijnnbsp;bescherming tegen eventueele inbreuken op haar aldus bevestigde rechten toe, daarbij overwegende; ,,quia igitur nostrumnbsp;est justa confirmare, injusta vero studiose propulsarequot;. En innbsp;§ 1 van de omstreeks denzelfden tijd vermoedelijk door dennbsp;aartsbisschop van Keulen gedane uitspraak o.m. in het geschilnbsp;tusschen den Bisschop en den graaf van Holland wordt bepaald:nbsp;„De fcclesiis Afternacensibus impetet episcopus comitem innbsp;synodo sua et comes defendet se synodali clericorum judicionbsp;et laicorum. . . . ”

Op grond van de thans bekende gegevens mogen we nu ook, naar het mij voorkomt, een uitspraak van de synode zien innbsp;een akte van 1156 betreffende een geschil tusschen het kapittel van St. Jan en Hendrik van Hosterholte over den tiend vannbsp;de kerk te Callantsoog®). De Bisschop oorkondt daarin: ,,quodnbsp;ego .... querimoniam fratrum .... audivi, cyrographum pre-decessoris mei bon^ memori^ Audrey episcopi, .... perspexi,nbsp;justiciam ipsorum cognovi, et ne idem Heinricus ipsos ulteriusnbsp;inquietaret, sed eandem decimam prius abjuratam abfusticaret,nbsp;judicio quesito et judicato justicia dictante .... effeci.quot; Alsnbsp;getuigen treden hierin op een aantal prelaten en kanunniken,nbsp;laici nobiles et liberi en ministeriales. Uit de woorden ,,judicionbsp;quesito et judicatoquot; blijkt, dat ook hier het oordeel niet doornbsp;den Bisschop is gewezen, doch door anderen en wel op vordering van den Bisschop. Evenals in het geval betreffende denbsp;goederen te Houweningen loopt het geding over zaken buiten

een geval van jurisdictie van het stadsgerecht; daarin wordt dan ook uitdrukkelijk vermeld, dat de vredeban door den schout is uitgesproken.nbsp;De beteekenis van de aanwezigheid van schout en schepenen op de terechtzitting in 1227 zal in het hierna volgende nog worden besproken. Zienbsp;P- 48 V. V.

1) nbsp;nbsp;nbsp;Ob. U. 422.

2) nbsp;nbsp;nbsp;Ob. U. 428. Zie ook § 3.

3) nbsp;nbsp;nbsp;Ob. U. 416.

21

het Sticht. Aangezien het evenwel een tiend betreft, en men geschillen over tienden, zeker in dien tijd, placht te rekenennbsp;te behooren tot de competentie van den geestelijken rechter,nbsp;kunnen we deze procedure wat dit betreft niet op één lijnnbsp;stellen met het zooeven bedoelde geding over de goederen vannbsp;Hendrik van Kuik. Dat het een voorbeeld is van synodale jurisdictie, lijdt echter m.i. geen twijfel. Met iets minder stelligheid zou ik ook in de vergadering, ten overstaan waarvan innbsp;1172 de kwestie tusschen het kapittel van St. Jan en Hendriknbsp;van Kuik over de advocatie over de goederen van het kapittelnbsp;te Balgoyen werd bijgelegd^), een bijeenkomst van de synodenbsp;willen zien.

Afgezien van den Bisschop omvat de synode de ,,gemeentequot; wan het bisdom; deze bestaat uit de prelaten en kapittelen, denbsp;vrije edelen (vazallen) en de ministerialen. Tezamen wordennbsp;'deze allen aangeduid met den term ,,fidelesquot;, welke alsdan in zijnnbsp;ruimste beteekenis wordt gebruikt. In dezen zin treft men hetnbsp;woord ,,fidelesquot; aan in de oorkonde van 1108 betreffende hetnbsp;geschil over het predium tusschen Lek en Linge^). Daarnaastnbsp;komt deze naam ook in een minder ruime beteekenis voor, nl.nbsp;uitsluitend ter aanduiding van het leekenbestanddeel van denbsp;zooeven bedoelde ,,gemeente”: de vrije edelen en ministerialen.nbsp;Een goed. voorbeeld daarvan levert de bekende oorkonde vannbsp;12 Maart 1220 betreffende den verkoop van graafschap ennbsp;ruminge te Utrecht door Albert van Kuik^). De aanhef van dezenbsp;akte luidt als volgt; ,,Dilectis in Christo prelatis et fidelibusnbsp;ecclesie Traiectensis, tam nobilibus quam ministerialibus nec-non omnibus hoe scriptum inspecturis Albertus de Kuc salu-tem et dilectionem”. Beide beteekenissen wisselen elkandernbsp;voortdurend af; geen van beide kan er aanspraak op makennbsp;de, beteekenis te zijn. Ten hoogste zou men kunnen zeggen, datnbsp;de beperkte zin eenige voorkeur geniet, dat men onder denbsp;fideles wel in de eerste plaats de wereldlijke fideles verstond'*);nbsp;steeds echter moet men voor ieder geval afzonderlijk nagaan,nbsp;welke beteekenis aan het woord moet worden gehecht.

De fideles in den ruimen zin van het woord zijn al diegenen, die den Bisschop bij de uitoefening van het bestuur in eeniger-lei zin medewerking verschuldigd zijn. Voorzoover de fideliteit

1) nbsp;nbsp;nbsp;Ob. U. 473.

2) nbsp;nbsp;nbsp;Boven, p. 16. Zie voorts in dit verband Ob. U. 376, 934, 1014, 1019, 1041,nbsp;1157.

3) nbsp;nbsp;nbsp;Ob. U. 673.

4) nbsp;nbsp;nbsp;Althans in lateren tijd; oorspronkelijk schijnt het juist andersom tenbsp;zijn geweest.

22

der leeken op militair terrein haar uitdrukking vindt, onderscheidt zij zich van die der geestelijke fideles. In een ander opzicht evenwel vertoont zij voor allen eenzelfde karakter;nbsp;allen zijn zij gequalificeerd tot de jurisdictie^). Dit is geennbsp;voorwaarde voor, doch een uitvloeisel van de fideliteit. Denbsp;verhouding van de fideles tot den ,,heerquot; is een ambtelijke;nbsp;voor alles, wat de uitoefening van zijn taak van hem vereischt,nbsp;kan de heer hun bijstand vorderen. Naast de zorg voor denbsp;militaire slagvaardigheid bestaat de belangrijkste taak van dennbsp;heer in die voor de jurisdictie, in het zorgen, dat er, zoodranbsp;zulks gewenscht wordt, recht zal worden gedaan. Voor eennbsp;zeer belangrijk deel draagt hij deze zorg over op zijn fidelesnbsp;door hun de jurisdictie over gedeelten van zijn gebied te con-cedeeren. Er blijft echter steeds een zeker gedeelte in zijn eigennbsp;handen berusten, al was het alleen maar, omdat de op hem rustende taak uiteraard ook het toezicht op de uitoefening ervannbsp;door zijn ,,mannen” medebrengt. Ook hierbij bedient hij zichnbsp;van zijn fideles, nu echter niet door middel van delegatie zijnernbsp;bevoegdheden, doch door zich met hen te beraden, door hennbsp;tot het uitspreken van een oordeel uit te noodigen. ,,Meorumnbsp;fidelium .... inii consiliumquot;, zegt bisschep Burchard in 1108,nbsp;als het erom gaat een ernstig geschil te beslechten^). De fidelesnbsp;geven hun ,,consilium” als een formeel oordeel, ,,judicium” ofnbsp;,,sententia” en de Bisschep bekrachtigt het. In dit verbandnbsp;komt ons de boven ^) aangehaalde oorkonde van 3 Juli 1159nbsp;zoo van pas. Ik merkte daarbij reeds op, dat het stuk zeer waarschijnlijk geen zaak van contentieuzen aard betreft. De abt vannbsp;Mariënweerd heeft voor de domini en possessores van Thurslac,nbsp;een onontgonnen land, ten aanzien waarvan hem klaarblijkelijknbsp;de zgn. grondheerlijkheid toekomt, een concessie tot het gravennbsp;van een wetering aangevraagd. Van een wederpartij, die zulksnbsp;zou hebben willen beletten, blijkt niets‘‘). De Bisschep willigtnbsp;het verzoek in en verleent de concessie ,,per judicium curie

1) nbsp;nbsp;nbsp;Naar analogie van ,,gequalificeerd tot de jachtquot;. (Zie bijv.: Matth., Denbsp;Jure Gladii, p. 340). Op deze qualificatie zal ik in het tweede deel uitvoerig terugkomen. Het eenige onderscheid, dat in dit opzicht tusschen geestelijke en wereldlijke fideles aanvankelijk nog bestond, was hierin gelegen,nbsp;dat de eerstgenoemden niet tot persoonlijke uitoefening van jurisdictienbsp;bevoegd waren. Dit onderscheid is echter al vroeg verdwenen. Voor zooveelnbsp;noodig vestig ik er de aandacht op, dat jurisdictie hier uitsluitend moetnbsp;¦worden opgevat in den zin van de bevoegdheid om recht te vorderen; hetnbsp;betreft dus de taak van den rechter in Germaanschen zin, niet die van denbsp;rechtvfnders.

2) nbsp;nbsp;nbsp;Boven, p. 16.

3) nbsp;nbsp;nbsp;P. 17.

4) nbsp;nbsp;nbsp;Ook het ontbreken van een strafbedreiging is veelzeggend.

23

nostre et ministerialium beati Martini procerumque nostrorum”, dus volgens het oordeel van zijn curia, waaronder de prelatennbsp;en kapittelen zijn te verstaan, van zijn ministerialen en vannbsp;zijn ,,proceres'', d. z. klaarblijkelijk de aanzienlijke vazallen,nbsp;in andere stukken uit dezen tijd als ,,nobiles” aangeduid. Ditnbsp;is dus de gebruikelijke vorm, waarin het beraad van den Bisschep met deze drie groepen van raadslieden plaats vindt: denbsp;Bisschep handelt volgens hun judicium, onverschillig of hetnbsp;een aan zijn oordeel onderworpen twistgeding dan wel eennbsp;niet-contentieuze aangelegenheid betreft^); hij regeert ,,metnbsp;oordeelquot; *).

Onder voorzitterschap van den Bisschop in formeele vergadering bijeen vormen de drie categorieën van bisschoppelijke fideles of Raden de bisschoppelijke synode. Behalve de reedsnbsp;besproken kwesties van justitieelen aard zien we den Bisschopnbsp;in deze vergadering ook andere belangrijke rechtshandelingennbsp;verrichten®). Ik behoef wel nauwelijks op te merken, dat denbsp;vermelding van vertegenwoordigers der drie categorieën innbsp;stukken betreffende rechtshandelingen van den Bisschop nietnbsp;noodwendig tot de slotsom behoeft te leiden, dat de handelingnbsp;in de synode is verricht. De synode was, zooals gezegd, eennbsp;formeele vergadering, tot het bijwonen waarvan zonder twijfelnbsp;alle hooge geestelijken, vrije vazallen en ministerialen der kerknbsp;werden geconvoceerd. Daarentegen zullen de meeste rechtshandelingen van den Bisschop zijn geschied in tegenwoordigheid van een betrekkelijk gering aantal vertegenwoordigersnbsp;van iedere categorie, zonder dat daarvoor een zoo plechtigenbsp;vergadering werd belegd. Men kan zeggen, dat die rechtshandelingen in den regel door den Bisschop werden verricht met

1) nbsp;nbsp;nbsp;De hier beschreven vormen van verplichte medewerking worden veeiainbsp;aangeduid ais „consiiium et auxiiiumquot;. Zie bijv. Jansma, Raad en Rekenk. innbsp;Hoii., p. 12 en de daar aangehaaide iiteratuur.

2) nbsp;nbsp;nbsp;Hieruit biijkt de onhoudbaarheid van de opvatting van De Biécourt,nbsp;uitgedrukt in de voigende woorden: „Maar de positie van den Souvereinnbsp;(Keizer, Koning, Hertog, Graaf) is nooit geweest die van een rechtsvorde-raar, evenmin ais die van den graaf-ambtenaarquot; (T. v. R. G., 10 (1930), p.nbsp;269, 270).

3) nbsp;nbsp;nbsp;Ob. U. 225, 327. Zie ook de onechte oorkonde Ob. U. 223. Hierbij mogenbsp;er de aandacht op worden gevestigd, dat in Ob. U. 225 — de erkenningnbsp;door den Bisschop van de rechten der abdij van Echternach op een aantalnbsp;kerken in Holland — noch van consilium, noch van consensus wordtnbsp;gerept; er is alleen sprake van getuigen. Het staat echter wel vast, dat denbsp;aanwezigen ter synode in een dergelijke gewichtige zaak niet louter alsnbsp;,,getuigen” zullen hebben gefungeerd. Dit stuk kan dus nog als een versterking van de in het voorafgaande aan dit punt gewijde beschouwingennbsp;gelden.

24

medewerking van geestelijken, vrije vazallen en ministerialen en slechts in bijzondere gevallen met de geestelijkheid, denbsp;vrije vazallen en de ministerialen, in de synode. De synodenbsp;kan dus worden beschouwd als de plenaire vergadering vannbsp;des Bisschops ,,grooten Raad”.

Intusschen: de synode is een diocesane vergadering, een vergadering van het bisdom als zoodanig en houdt dus geennbsp;verband met de gebieden, welke wij onder den naam van hetnbsp;Sticht als het wereldlijk territoir van den Bisschop kennen. Innbsp;verband daarmede hadden wij, naar het schijnt, mogen verwachten, dat daarin uitsluitend zaken met een bij uitsteknbsp;geestelijk karakter ter tafel werden gebracht. Blijkens hetnbsp;voorafgaande was dit echter geenszins het geval; de vergadering bleek zich integendeel ook met zuiver wereldlijke aangelegenheden bezig te houden. Men denke slechtsnbsp;aan de behandeling van het geschil tusschen Hendrik van Kuiknbsp;en de buren van Houweningen. Hier rijst echter de vraag,nbsp;waarop deze rechtsmacht van de synode berust, of — in laatstenbsp;instantie —, aangezien het hier gaat om een jurisdictie van dennbsp;bisschoppelijken Raad in ruimen zin, krachtens welken titel denbsp;Bisschop in gebieden, welke wel tot zijn bisdom, doch niet totnbsp;zijn wereldlijk territoir behooren, jurisdictie uitoefent in wereldlijke aangelegenheden. Men kan de vraag ook zóó stellen:nbsp;hoe was precies de verhouding tusschen den Bisschop en hen,nbsp;die in de verschillende deelen van het diocees de grafelijkheidnbsp;bezaten?

Benige tientallen jaren geleden is deze vraag voor het eerst uitdrukkelijk aan de orde gesteld. Zij vormt nl. één van denbsp;hoofdproblemen uit de bekende en in het bovenstaande reedsnbsp;eenige malen aangehaalde ,,Untersuchungen zur Geschichtenbsp;von Stadt und Stift Utrecht” van Oppermann^). Ik moet hiernbsp;vooropstellen, dat de oplossing van het probleem voor onsnbsp;onderwerp niet van essentieel belang is en dat in verbandnbsp;daarmede een uitvoerige en diepgaande behandeling van denbsp;door Oppermann verkregen resultaten mij te ver van het ingeslagen pad zou afvoeren. De kwestie is echter van te grootenbsp;beteekenis, om geheel onbesproken te worden gelaten. Ik zalnbsp;daarom in het kort trachten weer te geven, tot welke conclusienbsp;Oppermann door zijn studiën werd geleid om dan, eveneens innbsp;het kort, na te gaan, in hoeverre deze in verband met denbsp;daarvoor aangevoerde belangrijkste argumenten aannemelijknbsp;schijnt.

1) Westd. Zschr., XXVII en XXVIII.

25

De conclusie dan, waartoe Oppermann in het tweede gedeelte van zijn ,,Untersuchungen'' — na eenige wijziging van het innbsp;het eerste deel betoogde — meende te mogen besluiten, laatnbsp;zich in enkele woorden samenvatten: de Bisschop bezat in zijnnbsp;diocees naast zijn geestelijke waardigheid hertogelijke macht.nbsp;De grondslag voor deze macht vormt de ,,ducatus Frisionum”,nbsp;het Friesche hertogdom, dat o.m. door Richthofen en Heek alsnbsp;realiteit aanvaard, door Waitz, Jaekel en Brunner evenwel verworpen, in deze theorie weer nieuw leven wordt ingeblazen.nbsp;Na door Karei den Groote te zijn ingesteld en door zijn zoonnbsp;bodewijk den Vrome te zijn afgeschaft, zou het door den Fran-schen koning Karei den Eenvoudige weer in eere zijn hersteldnbsp;en door dezen aan bisschop Balderik, den man, die het oudenbsp;Trajectum zijn in den Noormannentijd verloren gegaan aanzien trachtte te doen herwinnen, zijn opgedragen^).

Het is mij niet mogelijk, deze hypothese — want ondanks het uiterst rijke materiaal, dat Oppermann in zijn korte beschouwingen verwerkt, draagt zijn conclusie onloochenbaar eennbsp;hypothetisch karakter — te aanvaarden. De ervoor aangevoerde argumenten kunnen, voorzoover ik zie, slechts leiden totnbsp;de opvatting, dat de Bisschop in zijn diocees zekere rechtennbsp;bezat boven de graven, een opvatting, die ik zonder voorbehoud deel, doch het bestaan van een hertogdom, samenvallendnbsp;met het bisdom, hebben zij voor mij niet aannemelijk kunnennbsp;maken. Er kan, zooals reeds gezegd, geen sprake van zijn, datnbsp;de geheele redeneering van Oppermann, welke tot deze hypothese heeft geleid en waarin trouwens tallooze andere kwestiesnbsp;zijn verwikkeld, in het bestek van dit hoofdstuk aan een cri-tische bespreking zou worden onderworpen. Evenmin is hetnbsp;doenlijk, hier in te gaan op alle consequenties, die door Oppermann aan zijn conclusie worden verbonden. Ik wil slechts volstaan met de belangrijkste bezwaren tegen zijn betoog te berdenbsp;te brengen en te trachten het probleem zoo scherp mogelijk tenbsp;stellen.

Vóór alles moet worden vastgesteld — ook Oppermann staat klaarblijkelijk op dit standpunt — dat aan de verschillendenbsp;leenverhoudingen tusschen den Bisschop eenerzijds en de graven anderzijds, ook voorzoover deze als vaststaand moetennbsp;worden aangenomen, op zichzelf geen enkel argument kannbsp;worden ontleend. Zelfs indien het boven allen twijfel verhevennbsp;mocht worden geacht, dat alle binnen het diocees gelegen

1) Westd. Zschr., XXVIII, p. 173, waar, blijkbaar bij vergissing. Karei de Kale wordt genoemd.

26

graafschappen van den Bisschop in leen werden gehouden — wat niet het geval is — dan nog zou dit niets zeggen ten aanzien van de vraag, of de Bisschop in zijn bisdom de functienbsp;van een dux Frisionum vervulde. De Bisschop zou in dat geval,nbsp;zooals Oppermaan met recht opmerkt^), tegenover de gravennbsp;geen andere aanspraken bezitten dan die op de vervulling vannbsp;hunne plichten als leenman-, op grond van zijn positie als leenheer zou hij nimmer eenige rechten boven zijn leenmannen innbsp;de door hen bezeten graafschappen kunnen doen gelden. Voor-zoover zoodanige rechten kunnen worden aangetoond, moetennbsp;zij derhalve op een geheel anderen titel berusten.

Dat de Bisschop tegenover de graven inderdaad een superieure positie in dezen zin innam, blijkt uit de gegevens, welke wij bezitten met betrekking tot de jurisdictie van de synode.nbsp;Verreweg het belangrijkste voorbeeld daarvan is de uitspraaknbsp;in het geding tusscheri Hendrik van Kuik en de buren van Hou-weningen, omdat het hier om een bij uitstek wereldlijke aangelegenheid gaat. Wat maakt Oppermann nu uit deze uitspraaknbsp;op? Dit, ,,dass der Graf von Holland als Organ der Synode einenbsp;Amtsgewalt über die Reichsmannen des Bischofs hatte, dienbsp;durch ihre Geburt zu Reichsdienst verpflichtet waren” ^). Ik kannbsp;het er met den besten wil niet uit lezen. Het stuk in kwestienbsp;geeft alleen te kennen, dat de graaf van Holland met nognbsp;eenige andere graven behoorde tot de deelnemers aan denbsp;onderhavige synode en dat de Bisschop aan hem — ,,in cuiusnbsp;terra et potestate hec gesta sunt” — verzocht te dezen het oordeel te vinden. De aangehaalde tusschenzin wijst erop, datnbsp;daarin het motiel is gelegen voor het verzoek van den Bisschop:nbsp;het geschil betreft goederen in het graafschap Holland en handelingen, welke aldaar zijn verricht, en mitsdien is de graafnbsp;van Holland de aangewezen man om in dit geval het oordeel te formuleeren. Een zeer voor de hand liggende gedachtengang, te meer omdat de Bisschop alle reden had omnbsp;de rechtspraak van de synode, d.w.z. de jurisdictie van hemzelf met zijn Raad, den Graaf niet noodeloos antipathiek tenbsp;maken. Dat de Graaf hier zou optreden als ,,orgaanquot; van denbsp;synode, blijkt uit niets; tusschen deelnemer aan en ,,orgaanquot;nbsp;van een vergadering kan een zeer groote afstand liggen. Iknbsp;neem tenminste aan, dat Oppermann met den overigens uiterstnbsp;weinig zeggenden term ,,orgaan” in ieder geval iets andersnbsp;dan ,,deelnemerquot; heeft willen uitdrukken. Wat voorts de ,,Amts-

1) nbsp;nbsp;nbsp;Alsv., p. 160.

2) nbsp;nbsp;nbsp;Westd. Zschr., XXVII, p. 220.

27

gewalt” aangaat, welke de Graaf over des Bisschops Rijksdienstplichtige mannen zou hebben: ik moet bekennen, dat ik er in deze akte geen spoor van heb kunnen vinden. Welkenbsp;,,Reichsmannen'' zouden dan in dit geval aan die bijzonderenbsp;macht van den Graaf zijn onderworpen? We zullen hen blijkbaar onder de partijen moeten zoeken, want overigens noemtnbsp;het stuk niemand, tegenover wien de Graaf ook maar in denbsp;verste verte eenige macht uitoefent. Van deze partijen komennbsp;evenwel de buren — villani — van Houweningen niet in aanmerking. Uit niets blijkt immers, dat zij Rijksdienstplichtig zijn.nbsp;Rest ons dus Hendrik van Kuik. Deze behoort tot den standnbsp;der ,,nobilesquot; of ,,liberi homines” en zal als zoodanig inderdaadnbsp;Rijksdienstplichtig zijn geweest. En over dezen zou de graafnbsp;van Holland een ,,Amtsgewalt'' hebben gehad? Het komt mijnbsp;hoogst onwaarschijnlijk voor^). Intusschen behoeven wij opnbsp;deze kwestie niet verder in te gaan: hoofdzaak is, dat het uitnbsp;de hier aan de orde zijnde akte in ieder geval niet blijkt. Uitnbsp;het feit, dat iemand medewerkt aan de totstandkoming van eennbsp;vonnis, kan toch in gemoede niet worden afgeleid, dat hij overnbsp;partijen een ,,Amtsgewalt” zou bezitten? En, wat zijn verhouding tot de andere aanwezigen aangaat, een oordeelwijzernbsp;behoort tot de gerechtsgemeenfe, is gemeentegenoot en staatnbsp;als zoodanig niet boven de andere gemeentegenooten.

Voorts maakt Oppermann uit de bewuste uitspraak op, dat de synode, of liever de Bisschop, jurisdictie over allodiaal goednbsp;in zijn diocees zou bezitten. Ook dit kan ik er niet uit lezen.nbsp;Waarover loopt het geschil? Hendrik van Kuik beklaagt zichnbsp;voor de synode ,,super injuria, que facta est ei in villa, quenbsp;Houninge dicitur, a villanis de patrimonie, quod eum heredi-tario jure contingebat”, dus over onrecht, hem door de burennbsp;van Houweningen aangedaan in zijn, hem ,,jure hereditario”nbsp;toebehoorend patrimonium. Op een andere plaats in hetzelfdenbsp;stuk wordt dit patrimonium ,,allodiumquot; genoemd. Hendrik isnbsp;dus door de buren in zijn allodiaal goed gelaedeerd. Op welkenbsp;wijze dit is geschied, m.a.w. welk recht van Hendrik door denbsp;buren was geschonden, blijkt nergens uit. Dat het over dennbsp;eigendom van dit goed zou loopen, is onwaarschijnlijk. Meernbsp;voor de hand liggend schijnt het mij, dat de buren inbreuknbsp;hebben gemaakt op eenig aan dien eigendom verbonden acces-

1) Het is trouwers in tegenspraak met hetgeen wij uit een hieronder te bespreken arbitrage tusschen den Bisschop en den graaf van Holland metnbsp;betrekking tot de Rijksdienstplichtige ,,liberi homines” leeren; daaruit blijktnbsp;immers juist, dat de Graaf over hen geen „Amtsgewaltquot; bezat. Zie hieronder, p. 30.

28

soir recht, waarbij vooral te denken valt aan die rechten, die een zekere zeggenschap in buurschapsaangelegenheden metnbsp;zich brengen. Doch, zooals gezegd, de uitspraak laat zich hierover niet uit en zekerheid zullen we dus in dit opzicht wel nimmer kunnen krijgen. Daaruit vloeit echter tevens voort, dat denbsp;oorkonde ook geen steun kan geven aan de veronderstelling,nbsp;dat den Bisschep in zijn diocees jurisdictie over allodiaal goednbsp;zou zijn toegekomen. Deze veronderstelling heeft trouwensnbsp;ook, naar het mij voorkomt, weinig waarschijnlijks. De procedure over allodiaal goed behoort geheel tot de landrechtelijke sfeer en kan bezwaarlijk worden thuisgebracht in de jurisdictie van een geheel naar feodale beginselen samengestelden bisschoppelijken Raad. Deze jurisdictie pleegt steeds uit-zonderings-jurisdictie te zijn: zij betreft speciaal die gevallen,nbsp;die om hun bijzonder karakter voor behandeling door de gewone hetzij landrechtelijke hetzij feodale gerechten mindernbsp;geëigend schijnen. Ook in de onderhavige procedure hebbennbsp;we met een bijzonder geval te doen. Eén van de partijen immersnbsp;is een van Kuik, een lid van een gravengeslacht en als zoodanig de gelijke van den graaf van Holland, tot wiens competentie het geschil in beginsel behoorde. Het komt mij dannbsp;ook zeer waarschijnlijk voor, dat deze factor van standsgelijkheid de eenige reden zal zijn geweest, waarom het geschil ternbsp;berechting aan den Bisschop met zijn Raad is opgedragen^).

Een ander belangrijk punt in Oppermann's betoog vormt de positie van de ,,liberi homines”. Deze positie komt met namenbsp;aan de orde in een stuk, waarvan de datum valt in de eerstenbsp;jaren, misschien in de eerste decenniën, van de tweede helftnbsp;der 12de eeuw‘^). Het bedoelde stuk, dat zijn auteur weliswaarnbsp;verzwijgt, doch zonder twijfel op naam van den aartsbisschopnbsp;van Keulen moet worden gesteld, behelst kennelijk een arbitrale uitspraak — van den Aartsbisschop — in een aantal geschilpunten, in hoofdzaak tusschen den Bisschop en den graafnbsp;van Holland. Eén van de punten betreft de ,,liberi homines”.nbsp;De desbetreffende bepaling, voorzoover te dezen van belang,nbsp;luidt als volgt; ,,De liberis hominibus unde contentio est internbsp;episcopum et comitem, de quibus comes dicit quod sui sintnbsp;nativitate, et episcopus asserit quod regni sint et ad hoe nati sint,nbsp;ut servitia expeditionis et curiarum regno exhibere debeant,nbsp;uterque eorum sex liberos homines suos et sex ministerialesnbsp;eliget, et illi jurabunt, quod bona fide debent veritatem asse-

1) nbsp;nbsp;nbsp;„Par in parem non habet jurisdictionemquot;.

2) nbsp;nbsp;nbsp;Ob. U. 428. Oppermann stelt deze oorkonde in Westd. Zschr., XXVII, p.nbsp;219, 220, op 1165, in Westd. Zschr., XXVIII, p. 158, 238, 239 op 1157.

29

rere, utrum hii liberi homines episcopi vel comitis de jure esse debeant, et cui prefati XXIIII predictos liberos homines ad-dixerint, hie eos sine contradictione obtinebit;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;Omtrent

de woonplaats van deze liberi homines wordt in het stuk niets vermeld. Niettemin acht ik het waarschijnlijk, dat hiernbsp;menschen bedoeld zijn, die in het graafschap Holland woonachtig zijn en in zooverre kan ik mij bij Oppermann, die blijkbaar ook van die veronderstelling uitgaat, aansluiten. Overnbsp;de positie van die Hollandsche liberi homines nu zijn de Bisschep en de Graaf het niet eens. De laatstgenoemde beweert,nbsp;dat zij door geboorte aan hem behooren; de Bisschop daartegenover geeft als zijn meening te kennen, dat zij aan hetnbsp;Rijk behooren en in verband daarmede jegens het Rijk totnbsp;krijgs- en hofdienst gehouden zijn. De Bisschop komt hier dusnbsp;tegenover den Graaf op voor de belangen van het Rijk. Iiinbsp;welke qualiteit? Niet in dien van leenheer, zegt Oppermann,nbsp;immers; ,,Auf Grund des Lehnsverhaltnisses hatte der Bischofnbsp;niemals geltend machen können, dass die liberi homines demnbsp;Reiche gehören und durch ihre Geburt zu Kriegs- und Hofdiensten verpflichtet sind; er hatte die grafliche Banngewaltnbsp;über die liberi homines nicht bestreden können, sondern sichnbsp;einfach mit der Erfüllung der graflichen Lehnspflichten begnü-gen müssen. Es erhebt sich also — zoo gaat hij verder — vonnbsp;neuem die Frage, auf welche von der Grafschaft unabhangigenbsp;Wurzeln de bischöfliche Landesgewalt zurückzuführen sei,nbsp;eine Frage, die nur durch eine Untersuchung der stiftischennbsp;Gerichtsverfassung gelóst werden kann.quot;^). Gaarne geef iknbsp;toe, dat een leenbetrekking tusschen Bisschop en Graaf hiernbsp;niet als verklaring kan dienen. Maar wil dit nu ook zeggen,nbsp;dat de Bisschop hier rechten wil doen gelden, welke een uitvloeisel zijn van zijn supra-grafelijke macht? Ik geloof het nietnbsp;en wel op grond van het volgende. In de eerste — hoewel nietnbsp;in de voornaamste — plaats betreft het geschil klaarblijkelijknbsp;niet de liberi homines in Holland, maar zekere bepaalde daartoe behoorende personen. Dit volgt uit de toevoeging ,,undenbsp;contentio est” en uit het even verder staande ,,hff liberi homines”. Het belang daarvan wordt vooral duidelijk in verbandnbsp;met het tweede punt, waarop ik de aandacht wilde vestigen.nbsp;Wat hebben wij onder ,,liberi homines” te verstaan? Ik doelnbsp;hier nu niet op de vraag, in hoeverre de aldus genoemde personen dezelfde zijn als degenen, die we in andere stukken alsnbsp;,,nobiles” zien aangeduid; deze kwestie komt hierna in een

1) Westd. Zschr., XXVIII, p. 160.

30

ander verband aan de orde. De vraag is hier slechts, of we den term ,,liberi hominesquot; hier mogen vertalen met ,.vrijen” in dennbsp;zin van de oude volksrechten, of, wil men liever, in landrech-telijken zin. Het antwoord daarop valt niet moeilijk te geven;nbsp;de gebezigde terminologie stelt buiten twijfel, dat wij ons hiernbsp;volkomen in de feodale sfeer bevinden. Het gaat niet overnbsp;,.vrijen” zonder meer, het gaat over vrije mannen van iemand,nbsp;hetzij van den Koning, hetzij van den Graaf. De nadruk valtnbsp;hier dus op ,.homines” op mannen en deze mannen heetennbsp;„vrij” in tegenstelling tot andere mannen, in het bijzonder welnbsp;tot ministerialen of dienstmannen, die niet ,,vrij” zijn^). Vannbsp;landrechtelijk vrijen is hier geen sprake, die zijn immers nietnbsp;van iemand. In dit licht wordt het ook duidelijk, hoe de commissie, welke tenslotte de kwestie zal moeten uitmaken, behalve uit ,,liberi homines” ook uit ministerialen kan zijn samengesteld; dit ware bij een geschil over landrechtelijk vrijen onbegrijpelijk geweest. Indien we nu bedenken, dat het recht opnbsp;„mannen” op een personeele betrekking is gegrond en, zekernbsp;in den tijd, waaruit de hierbedoelde uitspraak dateert, aannbsp;geenerlei territoriale beperkingen onderhevig was, dan valtnbsp;ook niet meer in te zien, hoe de bewuste bepaling uit de uitspraak een bewijs zou kunnen opleveren voor de supra-grafe-lijke positie van den Bisschep, laat staan voor de afleiding vannbsp;die positie uit de hertogelijke waardigheid. Het eenige, wat innbsp;dit stuk wijst op de bijzondere plaats, welke de Bisschep innbsp;vergelijking met de graven inneemt, is de omstandigheid, datnbsp;hij de litigieuze ,,liberi homines” niet als de zijne vindiceert,nbsp;maar als ,,mannen” van het Rijk. Hierop kom ik aanstondsnbsp;nog terug.

Als ik goed zie, heeft Oppermann zich dus niet voldoen-

1) Het woord ,,homoquot; op zichzelf duidt in een verband als het hier bedoelde reeds op een feodale verhouding-, het heeft immers hier niet denbsp;ruime beteekenis van mensch, doch de enge van man. De bijvoeging, waaruit blijkt, dat de homines in questie van iemand zijn, stelt de feodaliteit vannbsp;de verhouding buiten allen twijfel. Dat in dit opzicht de „nobiles” van landsheerlijk allure zich niet onderscheidden van de hierbedoelde liberi homines,nbsp;blijkt uit het feit, dat ook die nobiles mannen waren van iemand en welnbsp;edele mannen. Zoo worden nog in 1336 de graaf van Bentheim en de heernbsp;van Kuik „edele manne des Bisscops ende siins Ghestichtsquot; genoemd. Zienbsp;hierna, p. 46.

Opmerkelijk is, dat ook de „liberi homines” van de Magna Carta naar het thans wel algemeene gevoelen tot de feodale wereld behooren. Zie o.a. P.nbsp;Vinogradoff's opstel Magna Carta, C. 39, in Magna Carta commemorationnbsp;essays, uitgeg. door H. E. Malden, M. A. (1917), p. 78 v.v. Een overzicht vannbsp;Vroegere en moderne opvattingen daaromtrent bij W. S. Gelinck, De libernbsp;homo in de Magna Carta, pft. Leiden 1929.

31

de rekenschap gegeven van de dubbelzinnigheid van den term ,,iiberi hominesquot;. Het komt mij trouwens voor, dat ooknbsp;in andere voor het hier behandelde probleem van belang zijndenbsp;gevallen Oppermann zich te veel heeft laten leiden door eennbsp;bepaalde beteekenis van woorden, waarvan de zin geenszinsnbsp;zoo vast staat, dat zij zonder meer als aanduiding van vast omlijnde begrippen mogen worden gehanteerd. Ik denk hier innbsp;het bijzonder aan het woord ,,praefectus’’, op het voorkomennbsp;waarvan Oppermann zijn geheele systeem van de praefectuurnbsp;heeft opgebouwd. Ik laat nu daar of ,,praefectusquot; een term is,nbsp;welke bij voorkeur wordt gebezigd ter aanduiding van ambtenaren, wier functie zich vooral kenmerkt door haar militairnbsp;belang of ook wel van anderen, wanneer men om welke redennbsp;dan ook het militaire gedeelte van hun taak in het bijzondernbsp;in het oog vat. Rietschel nam dit aan en volgens Gossesnbsp;laat de op de beschouwingen van Rietschel door Eckhardt ®)nbsp;uitgeoefende critiek het militaire karakter van de als praefectusnbsp;of als burggraaf aangeduide ambtenaren onaangetast. Dit laatste is in zooverre juist, dat Eckhardt den militairen kant van denbsp;functies dezer ambtenaren volmondig erkent; niettemin kannbsp;Eckhardt’s betoog twijfel doen rijzen aan het rechtstreekschenbsp;verband tusschen den titel praefectus en het militaire karakternbsp;van het ambt. Volgens hem immers is sinds de 8ste eeuw ,,praefectusquot; een gewone aanduiding voor ,,graafquot;‘‘j. In ieder gevalnbsp;gaat men m.i. te ver met uit het enkele gebruik van dezen termnbsp;tot het bestaan van bepaalde ambtenaren met een nauwkeurignbsp;omschreven taak niet alleen op militair terrein, maar ook opnbsp;dat van de jurisdictie te willen concludeeren. En dit is m.i. hetnbsp;geval, als Oppermann den ,,praefectus urbisquot; — van Wilten-burg(?) — en den praefectus Abba — te Dokkum — uit de Vitanbsp;S. Bonifatii ziet als elementen van een Karolingische, in dezenbsp;streken algemeen ingevoerde, praefectuur®) en evenzoo wanneer hij aan! het afwisselend gebruik van de woorden ,,castel-

1) nbsp;nbsp;nbsp;Dr. S. Rietschel, Das Burggrafenamt und die hohe Gerichtsbarkeit innbsp;den deutschen Bischofsstadten, bijv. p. 319.

2) nbsp;nbsp;nbsp;De organisatie van bestuur en rechtspraak in de landschap Drentenbsp;(1941), p. 36.

3) nbsp;nbsp;nbsp;Prafekt und Burggraf, Z. Sav. St. f. R. G. 46 (1926), Germ. Abt., p.nbsp;163—205.

4) nbsp;nbsp;nbsp;P. 168 v.v. Zie ook Brunner-v. Schwerin, p. 222, met verwijzing naarnbsp;Waitz.

5) nbsp;nbsp;nbsp;Westd. Zschr., XXVII, p. 190 v.v. In zijn De vorming van het graafschapnbsp;Holland (1915), p. 128, n. 3, gaf Dr. I. H. Gosses reeds te kennen, dat hijnbsp;zeer sceptisch stond tegenover het hier door Oppermann geleverde betoog.nbsp;Intusschen schijnen mij overeenkomstige bezwaren te gelden tegen de doornbsp;Gosses zelf t.a.p. geconstrueerde praefectuur van de graven van Holland.

32

lanusquot; en „praefectusquot; ter aanduiding van den Utrechtschen burggraaf in de 12de eeuw de conclusie verbindt, dat hiernbsp;twee verschillende bestuurssystemen elkander, al naar gelangnbsp;van de politieke situatie, aflossen. Een uitvoerige besprekingnbsp;van dit punt zou mij uiteraard te ver van den hoofdweg afvoeren,• ik wil hier volstaan met de opmerking, dat praefectusnbsp;urbis ook in andere steden als een gewone benaming voor dennbsp;burggraaf voorkomt^).

Zijn derhalve eenerzijds de verschillende argumenten, waaruit het betoog van Oppermann is opgebouwd, naar mijn oordeel niet in staat om zijn hypothese van het bisdom-hertogdom Utrecht aannemelijk te maken, anderzijds rijzen tegen dezenbsp;hypothese zelf zoodanige bedenkingen, dat aan haar, naar hetnbsp;mij voorkomt, geenerlei waarschijnlijkheid kan worden toegekend. Ik laat nu nog daar hetgeen door Waitz^) en JaekeU)nbsp;tegen het bestaan van een Friesch hertogdom in den Karolingi-schen tijd in het algemeen reeds te berde is gebracht — en doornbsp;Oppermann niet is weerlegd ¦—; slechts op twee punten wil iknbsp;de aandacht vestigen, die meer in het bijzonder gelden als bezwaren tegen de stelling, dat dit hertogdom zijn voortzettingnbsp;zou hebben gevonden in het bisdom Utrecht. Vooreerst blijftnbsp;in die stelling volkomen onverklaard en m.i. ook onverklaarbaar, hoe dit Friesche hertogdom ten deele zou bestaan uit niet-Friesche, nl. Saksische streken. Men denke in dit verband o.a.nbsp;aan Salland, Twente en deelen van Gelderland. De onverklaarbaarheid hiervan springt te meer in het oog, als men bedenkt,nbsp;dat daartegenover verschillende van oorsprong stellig Frieschenbsp;streken, als de Ommelanden, Oost-Friesland en zelfs nog eennbsp;deel van Friesland tusschen Vlie en Lauwers, nl. Achtkarspelen,nbsp;niet tot het hertogdom zouden hebben behoord. Hoe is dit zgn.nbsp;Friesche hertogdom aan deze merkwaardige grenzen gekomen?nbsp;Want wij zullen in dezen gedachtengang moeten veronderstellen, dat de begrenzing van het diocees aan die van het hertogdom is aangepast. Immers, ware dit niet het geval, ware de afbakening van het bisdom anterieur geweest aan die van hetnbsp;Wereldlijk gebied, dan zou eerst recht niet meer zijn in te zien.

1) nbsp;nbsp;nbsp;Hiermede wil ik niet gezegd hebben, dat de conclusies van Oppermannnbsp;n.m.m. beslist onjuist zijn; het is zeer wel mogelijk, dat achter het verschilnbsp;in benaming een politieke achtergrond ligt. De woorden zelf zijn echternbsp;ni.i. te kleurloos, dan dat men aan het gebruik daarvan veel gewicht zounbsp;niogen hechten.

2) nbsp;nbsp;nbsp;Deutsche Verfassungsgeschichte, V^, in het bijzonder p. 38 v.v. 56, 57.

3) nbsp;nbsp;nbsp;Die Grafen von Mittelfriesland aus dem Geschlechte König Ratbodsnbsp;(1895), p. 19, 30, 31.

33

hoe op den grondslag van het aldus begrensd gebied een Friesch hertogdom weder zou zijn herleefd. Een ander bezwaarnbsp;zie ik in het volgende. Bij akte van 22 Mei 1046 droeg koningnbsp;Hendrik III aan de Utrechtsche kerk en haar Bisschep op hetnbsp;graafschap Drente^), nl. „comitatum, qui post obitum Goziininbsp;ducis nostr^ ditioni in Thrente visus est subjacerequot;. Door hetnbsp;overlijden van hertog Gozelinus, d.i. hertog Gozelo II vannbsp;Neder-Lotharingen ^), is het graafschap ter beschikking van dennbsp;Koning gekomen en deze maakt van die gelegenheid gebruiknbsp;om de blijkbaar in verband met de aanspraken van hertognbsp;Gozelo zonder effect gebleven schenking van hetzelfde graafschap achtereenvolgens door keizer Hendrik II en door koningnbsp;Koenraad II in 1024 en in 1025®) thans te effectueeren. Denbsp;juridieke toestand, welke uit deze akte blijkt, is onvereenigbaarnbsp;met het bestaan van een bisschoppelijk hertogdom, waartoenbsp;ook Drente zou hebben behoord. Niet alleen is het onaannemelijk, dat de eene hertog graafschappen zou hebben bezetennbsp;binnen het hertogdom van den ander, doch bovendien had mennbsp;toch mogen verwachten, dat het graafschap, zoodra het kwamnbsp;te vaceeren, eo ipso aan den Hertog, i.c. den Bisschep en nietnbsp;aan den Koning zou zijn vervallen.

De vraag blijft intusschen, waarop de wereldlijke macht, welke de Bisschop boven de graven blijkt te bezitten, dan wèl berust.

Het komt mij voor, dat wij ons op den meest vasten bodem bewegen, wanneer wij bij de beschouwing van dit probleemnbsp;de geestelijke functie van den Bisschop als uitgangspunt aanvaarden. Wij moeten ons daarbij voor oogen houden, dat denbsp;Rijksgedachte, besloten in de conceptie van het Heilige Room-sche Rijk, in haar oorsprong een zendingsgedachte is, waarvannbsp;de verwezenlijking hand in hand ging met veroveringen opnbsp;wereldlijk gebied. Dit samengaan van verovering en zendingnbsp;had natuurlijkerwijze tot gevolg, dat de Frankische en na hennbsp;de Duitsche koningen en keizers de kerkelijke centra als denbsp;voornaamste steunpunten van hunne politiek beschouwden.nbsp;Aldus werden de bisschoppen de exponenten van de Rijksgedachte. Een bijkomstige, maar in de praktijk zeker niet onbelangrijke factor werd daarenboven gevormd door de omstan-

1) nbsp;nbsp;nbsp;Ob. U. 201. Vgl. hierover laatstelijk Gosses, De organisatie van bestuurnbsp;en rechtspraak in de landschap Drente, p. 18, n. 3, waarin deze op zijn vroe-geren twijfel met betrekking tot de vraag, of het hier inderdaad het graafschap Drente betreft, is teruggekomen.

2) nbsp;nbsp;nbsp;Gosses, a.w., p. 19.

3) nbsp;nbsp;nbsp;Ob. U. 179 en 181.

34

digheid, dat de bisschoppen geen dynastie stichtten en derhalve een gewichtigen stimulans tot het voeren van een op zelfstandigheid tegenover het Rijk gerichte politiek misten. Dat denbsp;koningen en keizers de bisschoppen voortdurend, tot in denbsp;13de eeuw, tegenover de expansiepolitiek van de wereldlijkenbsp;vorsten hebben gesteund, is dan ook algemeen bekend en vindtnbsp;met betrekking tot Utrecht in het bijzonder in het werk vannbsp;Oppermann op nagenoeg elke bladzijde bevestiging. Voeg daarbij het feitelijke overwicht, dat de Bisschop als geestelijk heernbsp;tegenover de leekenvorsten bezat, en het is boven allen twijfelnbsp;verheven, dat hij in zijn bisdom een vooraanstaande positienbsp;innam, welker invloed zich ook op wereldlijk terrein wel moestnbsp;doen gevoelen. Daarbij was hij ook als louter wereldlijk heernbsp;door het bezit van verscheidene graafschappen in zijn bisdomnbsp;een vooraanstaande figuur; quantitatief bezat hij meer dan denbsp;graven en in zooverre was hij primus inter pares.

Naast den Bisschop stond de synode, een vergadering van de aanzienlijkste geestelijken en leeken uit het diocees, welkenbsp;in de belangrijkste aangelegenheden van geestelijken aard harenbsp;medewerking placht te verleenen. Met de hooge geestelijkheidnbsp;nn de ministerialen van de Utrechtsche kerk hadden ook denbsp;verschillende graven daarin zitting. Tezamen met de anderenbsp;groepen vormden zij aldus des Bisschops Raad in geestelijkenbsp;zaken. Stellen wij ons nu voor oogen, welke beteekenis denbsp;kerkelijke concilies of synoden in het algemeen in West-Europanbsp;Voor de staatkundige ontwikkeling hebben gehad. Het is bekend, dat in het Frankische Rijk concilie en Rijksdag feitelijk'nbsp;samenvielen en dat de namen ,,placitum generale”, ,,conventusnbsp;generalis” en ,,concilium” of ,,synodus” door elkander werdennbsp;gebruikt^). Volgens Hincmar^) bestonden deze vergaderingennbsp;uit twee curiën, een geestelijke en een wereldlijke, welke deelsnbsp;afzonderlijk, deels ook gezamenlijk vergaderden. Onder dezenbsp;omstandigheden kan het ons niet verwonderen, dat de Utrechtsche synode zich ook wel met wereldlijke zaken bezighield, innbsp;het bijzonder dan, wanneer het aangelegenheden betrof, waarbijnbsp;één of meer graven of daarmede gelijkgestelden waren betrokken. In dergelijke gevallen fungeerde de synode derhalve alsnbsp;wereldlijke Raad van den Bisschop. Dat deze praktijk door denbsp;koningen, c.q. keizers, zal zijn aangemoedigd, behoeft geen betoog. In dit licht moet m.i. ook de door Oppermann ®) geciteerde

1) nbsp;nbsp;nbsp;O. Hintze, 'Weltgeschichtliche Bedingungen der Reprasentativverfas-sung, Historische Zeitschrift, 143 (1931), p. 14, 15; zie ook p. 6.

2) nbsp;nbsp;nbsp;Aangehaald door Hintze, t.a.p.

3) nbsp;nbsp;nbsp;tVestd. Zschr., XXVII, p. 240.

35

passage uit de in de 15de eeuw samengestelde Chronica comi-tum et principum de Clivis et Marca, Gelriae, Juliae et Montium betreffende de vazalliteit van den graaf van Kleef worden gezien, Volgens dat citaat zou de graaf van Kleef van Kareinbsp;Martel^) het graafschap Teisterbant hebben ontvangen ondernbsp;de voorwaarde, dat hij te dier zake vazal van den bisschep vannbsp;Utrecht zou zijn. ,,Erat quippe — zoo leest men daar — ecclesia illa olim tantae dignitatis et reverentiae, quod a nonnullisnbsp;Francorum regibus et imperatoribus principes aliqui vicinioresnbsp;illius episcopo decreti essent vasalli, tutores atque officiales”.nbsp;En dan volgt een opsomming van de bezetting der hofambtennbsp;van de verschillende hooge leenmannen van den Bisschop, dienbsp;overeenkomt met de mededeelingen in het bekende, uit hetnbsp;midden van de 13de eeuw dateerende, memoriale Adelboldi^).nbsp;Ik geloof, dat de Chronica den werkelijken toestand volkomennbsp;correct weergeeft: èn de vazalliteit van de graven èn hunnenbsp;functies als dapifer (de hertog van Brabant), Venator, marscal-cus enz. berustten — wat het eerste betreft zoo niet geheel,nbsp;dan toch voor een aanzienlijk gedeelte — op de ,,dignitas” ennbsp;de ,,reverentiaquot; van de Utrechtsche kerk in verband met hetnbsp;streven der koningen en keizers om deze waardigheid zooveelnbsp;mogelijk in eere te houden en, vooral, te doen houden.

In dit verband mag ik niet nalaten, nog eenigszins nader in te gaan op de positie van hen, die den Bisschop in de synodenbsp;ter zijde stonden, m.a.w. van 's Bisschops fideles. In het lichtnbsp;van het zoo juist besproken samengaan van de missiegedachtenbsp;van het eerst Frankische, later Heilige Roomsche Rijk met dennbsp;veroveringsdrang der keizers of koningen verkrijgt deze eennbsp;geheel nieuw aanzien. Missie en verovering drongen de bisdommen als wiggen in de nog ongekerstende en ononderworpennbsp;gebieden, ,,in partes infidelium”. In zijn dubbele taak van zendeling en veroveraar werd de Bisschop bijgestaan door zijnnbsp;fideles, clerici zoowel als laid ^). Men roepe zich thans de tweeledige beteekenis van fides voor oogen; geloof en trouw. Denbsp;bisschoppelijke fideles waren fideles in beiderlei zin; zij warennbsp;,,Christi fideles’quot;^), d.w.z. geloovige Christenen, bezield doornbsp;de missiegedachte en zij waren fideles in den zin van getrouwen

1) nbsp;nbsp;nbsp;Dus vóórdat in Oppermann's gedachtengang het Friesche hertogdomnbsp;weder in het leven geroepen zou zijn.

2) nbsp;nbsp;nbsp;Ob. U. 174. Zie over dit memoriaal Oppermann, Westd. Zschr., XXVII,nbsp;p. 239, 240, 260 v.v. en Hansische Geschichtsblatter 1911, p. 181, n. 6; Ten-haeff. Diplomatische studiën, vooral p. 115 v.v. en 183.

3) nbsp;nbsp;nbsp;Zie hiervóór, p. 16.

4) nbsp;nbsp;nbsp;Zie hierna, p. 51.

36

in den strijd tegen 's Bisschops, d.z. 's Keizers, vijanden. De tweeslachtige positie van den Bisschop weerspiegelt zich dusnbsp;in die van zijn naaste omgeving, van zijn fideles, van zijn fa-niilia, van zijn ,,grooten Raad”. Wat de wereldlijke zijde ervannbsp;aangaat, vinden we de bevestiging ervan in zijn relatie totnbsp;het Rijk. In het bovenstaande zagen v/e immers den Bisschopnbsp;tegenover den graaf van Holland aanspraak maken op de liberinbsp;homines, die ,,regni” waren. In verband hiermede schijnt de veronderstelling niet gewaagd, dat ook de bisschoppelijke ministe-rialen oudtijds Rijksministerialen zijn geweest^). Verder opnbsp;dit onderwerp in te gaan schijnt mij niet noodig-, voor ons doelnbsp;is de plaats, welke de bisschoppelijke fideles in de samenlevingnbsp;innamen, thans voldoende bepaald.

Wat de plaats van den Bisschop met betrekking tot de verschillende graven in zijn bisdom aangaat zou ik het zóó willen formuxeeren, dat de Bisschop een zekere supra-grafelijke macht_nbsp;in het bisdom bezat en dat deze macht in laatste instantie berustte op zijn geestelijke waardigheid in verband met zijnnbsp;positie in het Heilige Roomsche Rijk. Ten deele was dezenbsp;macht belichaamd in de qualiteit van leenheer ten opzichtenbsp;Van de onderscheidene graven, ten deele ook ging zij daarnbsp;boven uit, inzooverre de synode als des Bisschops ,,grootenbsp;Raad” een zekere jurisdictie uitoefende ook in die gebieden,nbsp;die niet tot het wereldlijk territoir van den Bisschop behoorden.

Dat de meer en meer naar zelfstandigheid en onafhankelijkheid strevende graven de bestendiging van dezen toestand tenslotte niet gaarne zagen, ligt in de rede. Zij zullen vooralnbsp;getracht hebben, de macht van de synode te breken, haar aanzien te verminderen door zich aan hunne verplichting tot hetnbsp;hijwonen der vergaderingen te onttrekken. Met recht veronderstelt dan ook Opppermann, dat de geheele vervalsching,nbsp;vraaraan het memoriale Adelboldi zijn ontstaan heeft te danhen, geen andere bedoeling had dan deze verplichting te pre-eiseeren; ,,Prenominati omnes feodales ecclesie in general! sy-Uodo episcopi tenentur et debent personaliter interesse, quinbsp;ieodum suum a me receperunt et omagium et fidelitatem presti-ferunt coram domino Henrico II, Romanorum imperatore in-victissimo augusto ....”; in deze zinsnede ligt de geheele be-ieekenis van het falsum^). De ontwikkeling van de onder-

1) nbsp;nbsp;nbsp;Volgens Oppermann was dit althans ten deele het geval. Westd.nbsp;Zschr., in het bijzonder XXVIII, p. 181.

2) nbsp;nbsp;nbsp;In denzelfden zin ook Tenhaeff, a.w., p. 133. De daar besproken verdernbsp;liggende bedoelingen doen hier niet ter zake.

37

deelen van het episcopaat naar territoriale zelfstandigheid was intusschen onweerstaanbaar en het behoeft ons dan ook niet tenbsp;verwonderen, dat ons zoeken naar een tweede geval van bisschoppelijke jurisdictie over gebieden in het graafschap Holland vruchteloos blijft^).

Het behoeft nu dus ook geen betoog meer, dat deze ontwikkeling van beslissende beteekenis was met betrekking tot de competentie van de synode. Zoodra de territoriale zelfstandigheid der graafschappen een feit is in dien zin, dat de Bisschopnbsp;daar boven de graven geen rechten meer kan doen gelden, isnbsp;ook de rechtsmacht der synode — d.i. immers in beginsel denbsp;rechtsmacht van den Bisschop — in wereldlijke aangelegenheden beperkt tot die gebieden, waar de Bisschop zelf laternbsp;de landsheerlijkheid bezit, m.a.w. in hoofdzaak tot Nederstichtnbsp;en Oversticht ^). Het ware denkbaar, dat de synode zich metnbsp;deze beperkte wereldlijke competentie zou hebben gehandhaafd, indien de tendens tot territorialiseering slechts een uitdrukking ware geweest van de eerzucht van enkele bepaaldenbsp;graven. Dit was echter niet het geval; veeleer is deze tendensnbsp;een machtige strooming, die zich algemeen en overal in West-Europa doet gelden en die eenige eeuwen lang de maatschappelijke en vooral de staatkundige ontwikkeling blijft beheer-schen. Deze stroom maakt voor de poorten van het Stichtnbsp;geen halt, doch dringt ook daar met onweerstaanbare krachtnbsp;binnen om den loop der gebeurtenissen gedurende de eerstvolgende eeuwen te bepalen. Aan hem is het te danken, dat zichnbsp;geleidelijk ook binnen deze grenzen een ,,volkquot; ontwikkelt,nbsp;dat ook hier het begrip ,,vreemdquot; tenslotte niet meer begintnbsp;bij de grenzen van het bisdom, maar bij die van het Sticht.nbsp;Geleidelijk ziet men de neiging tot beperking van den invloednbsp;van ,,vreemde”, d.i. buiten-Stichtsche heeren met betrekkingnbsp;tot de zaken van het Sticht sterker worden. Aan de eerstenbsp;uitingen daarvan valt de wereldlijke jurisdictie van de synodenbsp;ten offer. Men zou ook kunnen zeggen: voorzoover de behandeling van wereldlijke aangelegenheden betreft, wordt de synode gereformeerd en wel op territoriaal-Stichtschen grondslag. Aldus ontstaat de vergadering, welke wij, vooral in laterenbsp;tijden, zoo veelvuldig tegenkomen onder den naam van ka-) pittel-generaal.

1) nbsp;nbsp;nbsp;Zie voor deze ontwikkeling Oppermann, Westd. Zschr., XXVII, vooralnbsp;p. 261 v.v.

2) nbsp;nbsp;nbsp;De andere gebieden, waarover nog langen tijd strijd is gevoerd, mogennbsp;hier buiten beschouwing blijven.

38

Voorzichtigheid is hier evenwel geboden. Het is met het woord „kapittel-generaalquot; al evenzoo gesteld als met „fideles”nbsp;en tal van andere middeleeuwsche termen; het is dubbelzinnig,nbsp;het wordt zoowel in engen als in ruimen zin gebezigd. In engennbsp;zin beteekent „kapittel-generaal” de vergadering van de hoogenbsp;geestelijkheid van het bisdom, bestaande uit dezelfde ledennbsp;als het geestelijke element van de synode. Wat dit elementnbsp;aangaat, heeft de synode geenerlei verandering ondergaan en,nbsp;aangezien in huishoudelijk-kerkelijke aangelegenheden hetnbsp;geestelijk element ook in de synode in den regel de geheelenbsp;gemeente” uitmaakte, mogen we concludeeren, dat met betrekking tot de geestelijke competentie het kapittel-generaalnbsp;de, ongewijzigde, voortzetting vormt van de synode. In dezennbsp;zin moet het dan ook worden opgevat, wanneer Oppermannnbsp;Zegt, dat de „statuta, per dominum Theodericum de Are, epis-copum Traiectensem, in sancta synodo de consensu prelatorumnbsp;et cleri edita anno Domini MCC nono”^), als het werk van hetnbsp;kapittel-generaal moeten worden beschouwd®). Hetzelfde geldt

1) nbsp;nbsp;nbsp;Ob. U. 595.

2) nbsp;nbsp;nbsp;Westd. Zschr., XXVII, p. 234, 235; vgl. ook p. 255. Eveneens in dezennbsp;beperkten zin moet het worden verstaan in het proefschrift van Mr. A. J.nbsp;Van de Ven, Over den oorsprong van het aartsbisschoppelijk kapittel vannbsp;Utrecht der Oud-Bisschoppelijke Clerezij, vooral p. 14 en 15—27. Ook Post,nbsp;Gesch. Bisschopsverk., bezigt het woord uitsluitend in engen zin. Uit zijnnbsp;beschouwingen blijkt evenwel, dat dit naar zijn meaning ook de eenigenbsp;beteekenis was, totdat de naam in het begin van de 16de eeuw werd overgenomen door de Statenvergadering. Zie te dezen aanzien hieronder,nbsp;p. 129.

' Het is dit kapittel-generaal. dat met de eigenlijke bisschopskeuze is belast, zooals achtereenvolgens door Van de Ven en Post overtuigend isnbsp;aangetoond tegenover de meening van Tenhaeff (Diplomatische studiën, p.nbsp;140 V.V.), dat het generaal-kapittel eerst in 126? zou zijn ontstaan en datnbsp;tevoren het recht tot de bisschopskeuze uitsluitend zou hebben berust bij denbsp;kapittelen van den Dom en Oudmunster. Met recht zien zij in de ,,universalis ecclesiaquot; het kapittel-generaal in engen zin. Dat met die uitdrukkingnbsp;inderdaad de geheele hooge geestelijkheid van het bisdom wordt bedoeldnbsp;en niet die van slechts twee kapittelen, blijkt duidelijk uit een akte vannbsp;1238 {Ob. U. 916), waarbij Amelius de Insula verklaart; „sub testimonio prelatorum et universalis ecclesie Traiectensis et consanguineorum et com-parium nostrorum feodatorumquot; van zijn aanspraken op een tiend afstandnbsp;te doen. Zie voorts het door Oppermann (a.w., p. 234) aangehaalde, door denbsp;,,universalis ecclesia Traiectensisquot; in hetzelfde jaar tot den Bisschop gerichte verzoekschrift, strekkende tot het nemen van maatregelen tegen denbsp;burgers van Emmerik, die de immuniteit van het kapittel dier stad haddennbsp;geschonden (Ob. U. 920), zoomede een oorkonde van 1245 (Ob. U. 1043),nbsp;waarbij de Bisschop een door hem als elect gedane schenking van novalenbsp;tienden bevestigt ,,decommuni consensu. . . . prelatorum et universalis ecclesie Traiectensis, necnon fidelium nostrorum consilio provido et maturoquot;.nbsp;Vgl, ook Ob, U. 737 en 896. De laatsbedoelde oorkonde betreft een vrijstel-

39

met betrekking tot de oorkonde, waarin de term, bij mijn weten, voor het eerst wordt gebruikt, nl. die van 16 Juninbsp;1229 betreffende de tot stand koming van het nonnenkloosternbsp;Mariënschoot te Zennewijnen De hierboven bedoelde reformatie ligt evenwel geheel op wereldlijk terrein en daarmedenbsp;komen we tevens aan de ruime beteekenis van ,,kapittel-gene-raalquot;. In dezen zin blijkt het kapittel-generaal uit latere stukken, die in het hierna volgende nog zullen worden behandeld,nbsp;naast de prelaten en kapittelen — dus het kapittel-generaalnbsp;in engen zin — te omvatten de ridders en knapen en de stadnbsp;Utrecht en nog later ook de andere steden van het Neder-sticht^). Wat is nu het verschil tusschen de wereldlijke elementen van dit kapittel-generaal en die van de synode? Laatnbsp;ons, ter beantwoording van deze vraag, allereerst de riddersnbsp;en knapen aan een nadere beschouwing onderwerpen.

We zagen in het voorafgaande, dat het wereldlijke element van de synode werd gevormd door de ,,nobilesquot;, d. z. de vrijenbsp;,,mannen” en door de ministerialen. In de verhouding tusschennbsp;deze beide groepen, die in de bronnen van de 12de eeuw steedsnbsp;wèl van elkander worden onderscheiden, schijnt in de 13denbsp;eeuw geleidelijk verandering te komen. Alle schrijvers, die zichnbsp;met de ontwikkeling van deze verhouding in het Nederstichtnbsp;hebben beziggehouden ®), komen tot de slotsom, dat de verschillen langzamerhand geringer worden, totdat eindelijk in hetnbsp;laatst van de 13de eeuw de praktijk tusschen ,,nobiles” ennbsp;,,ministerialesquot; geen onderscheid meer maakt. Allen verklarennbsp;zij dit verschijnsel op dezelfde wijze, nl. uit het naar elkaarnbsp;toegroeien van de beide groepen door geleidelijke nobilisee-ring van de ministerialen en ministerialiseering van de nobiles.nbsp;Formeel schijnt de laatstbedoelde tendens de overhand tenbsp;ling van de betaling van tol. Vergelijking met andere soortgelijke vrijstellingen doet de vraag rijzen, of hier in ,,tota ecclesia” misschien zelfs de wereldlijke fideles zijn begrepen. Voor een soortgelijk geval zie hierna, p. 53. —nbsp;,,Kapittel-generaal” is naar den naam een uitbreiding van het kapittel, d.i.nbsp;van het Domkapittel. Dit wordt bevestigd door de plaats, waar het kapittel-generaal placht te vergaderen, n.1. de kapittelzaal van den Dom. (Hiernanbsp;p. 51). We hebben dus te doen met een minder en met een meer uitgebreide kern van 's Bisschops Raad, naar gelang die uitbreiding alleen geestelijken of ook leeken omvat. Vgl. in dit verband ook p. 10, 11.

1) nbsp;nbsp;nbsp;Ob. U. 789.

2) nbsp;nbsp;nbsp;Het Oversticht wordt hier verder buiten beschouwing gelaten.

3) nbsp;nbsp;nbsp;Fockema Andreae, Bijdr., V, p. 266 v.v.; Oppermann, Westd, Zschr.,nbsp;XXVIII, p. 155 V.V.; Ganshof, Etude sur les ministériales en Flandre et ennbsp;Lotharingie (1927), p. 212 v.v. Enklaar, T. v. G. 43 (1928), p. 173 v.v., bepaaldelijk p. 176 V.V., sluit zich bij de opvatting van Oppermann aan.

40

hebben gehad, want in de terminologie der bronnen komt de ontwikkeling tot uitdrukking door de verdwijning van h^nbsp;woord ,,nobiles’' en het steeds algemeener gebruik van dennbsp;term ..ministeriales”. Zoo zien we den Bisschep in toenemendenbsp;mate handelen ,,de consilio (of ,,de consensuquot;) priorum et mi-nisterialium” ^), ,,prelatorum et ministerialium en, een enkelen keer slechts, zelfs alleen ,,ministerialiumquot; ^), terwijl de vermeldingen van de medewerking der ,,nobilesquot; bij zijn handelingen voortdurend spaarzamer worden om tenslotte geheelnbsp;achterwege te blijven. Dit schijnt de meening van Opper-mann'‘), dat de ,,nobiles” zich op den duur voor het meeren-deel hebben opgelost in den stand der ministerialen, te bevestigen. Ik zeg „schijntquot;, het komt mij nl. zeer twijfelachtig voor.nbsp;Hiermede wil ik niet ontkennen, dat de overgang uit den standnbsp;der ,,nobiles” naar dien der ministerialen zich zal hebben voorgedaan; wat mij evenwel niet juist toeschijnt, is de in Opper-mann’s redeneering opgesloten stelling, dat daarin de of althansnbsp;de voornaamste verklaring voor het verdwijnen der ,,nobilesquot;nbsp;uit de stukken moet worden gezocht®). De aanzienlijksten vannbsp;deze categorie laten m.i. duidelijk zien, dat de verklaring eldersnbsp;is te vinden. Tot die aanzienlijken behooren o.m. de gravennbsp;van Holland, Gelre en Bentheim, allen landsheeren van buitennbsp;het Sticht gelegen graafschappen. Naast deze grooten warennbsp;er nog een aantal kleinere „nobilesquot;, die echter — men denkenbsp;aan de heeren van Kuik — eveneens van landsheerlijk allurenbsp;waren. Geen van deze landsheeren vel quasi is in den ministe-rialenstand terecht gekomen ®); zij bleven op zijn best de va-

1) nbsp;nbsp;nbsp;Bijv.: Ob. U. 880; Sloet 741.

2) nbsp;nbsp;nbsp;Bijv.: Ob. U. 803, 883, 932, 943, 956, 958, 1100; Cod. Dipl. Neerl., 2de S.,nbsp;IV, 2, p. 22, 23; V. Mieris, Chb., I, p. 392; V. d. Bergh, II, 415; De Fre-mery, 164.

3) nbsp;nbsp;nbsp;Ob. U. 817.

4) nbsp;nbsp;nbsp;Westd. Zschr., XXVIII, p. 158 v.v. Eenigszins afwijkend Ganshof, a.w.,nbsp;p. 228, n. 9, die de waarde van het door Oppermaan aan een charter vannbsp;1259 (V. Mieris, Chb., I, p. 333) ontleende argument m.i. terecht ontkent.nbsp;Zie ook Enklaar, t.a.p.

5) nbsp;nbsp;nbsp;Om exact te zijn: Oppermann spreekt in dit verband voortdurend vannbsp;,,liberi hominesquot;, niet van ,,nobilesquot;. Het is mij niet geheel duidelijk, of hijnbsp;hier toch nog een verschil aanwezig acht, in dier voege, dat de ,,nobilesquot; —nbsp;als ,,Edelfreiequot; — de hoogere ,,Schichtquot; van de ,,liberi hominesquot; vormen.nbsp;Tegenover de argumenten, welke voor de gelijkwaardigheid van de doornbsp;deze beide termen aangeduide begrippen pleiten, zou die opvatting, voor-zoover ik zie, nergens steun in vinden.

6) nbsp;nbsp;nbsp;Dit is uiteraard ook aan Oppermann niet ontgaan; hij zegt daaromtrent t.a.p.: ,,In die landesherrliche Ritterschaft ist von allen diesen Ge-schlechtern keins übergetreten. Ihre Angehörigen sind als Reichsfürstennbsp;oder Bannerherren lehnsrechtlich über den früher einheitlichen Stand des

41

zallen van den Utrechtschen bisschop. Waarom nu komen deze „nobilesquot;, wier status dus in beginsel geen wijziging onderging,nbsp;na 1200 sporadisch en reeds lang vóór 1300 in het geheel nietnbsp;meer naast de ministerialen als bisschoppelijke Raden voor?nbsp;Hierop is n.m.m. slechts één antwoord mogelijk: het is denbsp;voortschrijdende territorialiseering én van de graafschappen énnbsp;van het Sticht, die hen uit de naaste omgeving van den Bisschop verwijdert.

Maar waar is dan de volgens Oppermann vrij talrijke groep der ,,liberi hominesquot; gebleven, die het niet tot de landsheerlijke waardigheid vel quasi hebben weten te brengen? Ook innbsp;den hier weergegeven gedachtengang blijft toch ruimte voornbsp;de mogelijkheid, dat deze groep zich in die der ministerialennbsp;heeft opgelost. Zonder twijfel wordt deze mogelijkheid doornbsp;het bovenstaande niet uitgesloten, doch niettemin komt zij mijnbsp;onwaarschijnlijk voor. De door Oppermann aangevoerde argumenten voor zijn stelling, dat zich naast de potentieel-lands-heerlijke ,,nobiles” nog een niet onaanzienlijke categorie vannbsp;,,liberi hominesquot; zou hebben bevonden, zijn m.i. weinig overtuigend. Dat de Bisschop en de graaf van Holland ingevolgenbsp;de reeds aangehaalde arbitrale uitspraak van den aartsbisschop van Keulen elk zes liberi homines en even zoovele ministerialen moesten aanwijzen voor de verdere beslechting vannbsp;hunne geschillen, zegt n.m.m. niet veel. Van meer belang acht iknbsp;het, dat van deze ,,liberi hominesquot;, deze ,,untere Schichtquot; dernbsp;,,nobiles” in de oorkonden niets blijkt. Niet alleen wordt ditnbsp;onderscheid in de stukken niet gemaakt, doch blijken daarinnbsp;veeleer ,,nobiles” en ,,liberi hominesquot; twee aanduidingen voornbsp;dezelfde maatschappelijke categorie te zijn^), maar ook ondernbsp;de getuigen vinden wij hen nergens vermeld. Daar vinden wenbsp;immers steeds weer de ,,nobilesquot;, met name de latere lands-heeren vel quasi, en de ministerialen; van lieden, die totnbsp;geen van beide dezer groepen behooren — met uitzondering natuurlijk van de geestelijken — geen spoor. Dit isnbsp;te merkwaardiger, omdat de ,,liberi hominesquot;, ook al zoudennbsp;zij dan de ,,untere Schichtquot; van de ,,nobilesquot; vormen, toch innbsp;ieder geval hooger in aanzien stonden, hooger werden gewaardeerd, dan de ministerialen: de door Oppermann zelf aange-

freiherrlichen Adels hinausgehoben. Nur dessen untere Schicht, die ihren Gerichtsstand vor dem graflichen Landgericht hatte, nimmt Teil an dernbsp;Bildung der landesherrlichen Ritterschaftquot;. Het komt mij voor, dat de hierinnbsp;opgesloten gedachtengang op een vermenging van landrechtelijke ennbsp;feodale elementen berust.

1) nbsp;nbsp;nbsp;Boven, p. 29.

2) nbsp;nbsp;nbsp;Zie boven, p. 10 en 41, n. 5.

42

haalde uitspraak van keizer Frederik d.d. 25 November 1165^) geeft den Bisschop het recht, op het slot Bentheim één ,,libernbsp;homo” te leggen en twee ,,ministeriales”. Men zou dus zekernbsp;onder de getuigen in bisschoppelijke akten ook wel eens eenigenbsp;van deze ,,liberi hominesquot; mogen verwachten. Anderzijds is hetnbsp;opmerkelijk, dat de bekende ministerialengeslachten uit denbsp;13de eeuw ook reeds in de 12de eeuw als zoodanig voorkomen.nbsp;Op grond van een en ander geloof ik niet, dat het contingentnbsp;der ,,liberi homines” of ,,nobiles”, dat zich in den ministerialen-stand heeft opgelost, van veel beteekenis kan zijn geweest. Iknbsp;herinner er in dit verband ¦— voor zooveel noodig — nog aan,nbsp;dat deze ,,liberi homines” figuren zijn uit de feodale maatschappij en niet mogen worden vereenzelvigd met vrijen innbsp;landrechtelijken zin. Men bedenke, dat de Stichtsche samenleving in zeer sterke mate was gefeodaliseerd. Alles wijst erop,nbsp;dat deze feodalisatie zich in de allervoornaamste plaats in hetnbsp;kader van de dienstverhonding, van de ministerialiteit, heeftnbsp;voltrokken. Aldus zullen inderdaad vele landrechteUjk vrijennbsp;in den ministerialenstand zijn terechtgekomen. De theorie vannbsp;Oppe.rmann, dat de ministerialen in het algemeen niet van onvrije herkomst zijn — zie ook Westd. Zschr., XXX, p. 409 v.v. —nbsp;verdient dan ook m.i. stellig de voorkeur boven de opvattingnbsp;van de oorspronkelijke onvrijheid van dezen stand. Het komtnbsp;mij zelfs twijfelachtig voor, of hier wel van een samensmeltingnbsp;van vrije en onvrije elementen sprake is geweest. Alleen meennbsp;ik, dat Oppermann, door onvoldoende onderscheiding tusschennbsp;feodale en prae-feodale verhoudingen, den overgang van vrijennbsp;in de ministerialiteit, voor het Nedersticht althans, in een tenbsp;late periode heeft gesteld. Om deze redenen behoeft het dan ooknbsp;m.i. geen verbazing te wekken, dat de niet-landsheerlijke ,,libernbsp;homo” in het Sticht een zoo zeldzame verschijning is en dat denbsp;Stichtsche ridderschap zich uitsluitend of nagenoeg uitsluitendnbsp;op de basis van de ministerialiteit heeft gevormd.

In dit verband moge er voorts nog de aandacht op worden gevestigd, dat de door Oppermann geschetste ontwikkelingnbsp;hoogst merkwaardig mag heeten in het licht van hetgeen denbsp;geschiedenis der titulatuur in het algemeen ons leert. De regelnbsp;is immers, dat de titels degenereeren, dat zij geleidelijk plegennbsp;af te dalen naar minder aanzienlijke bevolkingsgroepen. Isnbsp;het op zichzelf reeds weinig aannemelijk, dat de ,,nobilis” vannbsp;weleer op den duur met den geringer gewaardeerden titel vannbsp;,,ministerialis” genoegen zou hebben genomen, het wordt zulks

1) Ob. U. 449 (§ 11).

43

v/

te meer, indien we bedenken, dat de aanduiding ,,nobilisquot; den weg van alle titels volgde en dat haar degeneratieproces eennbsp;aanvang nam met hare toepassing op telgen van zeer vooraanstaande ministerialen-geslachten. Uit dit laatste blijkt immersnbsp;overduidelijk, dat men destijds ,,nobilis” nog als een eeretitelnbsp;voor een ministeriaal beschouwde^).

Belangrijker dan de samensmelting van nobiles met ministe-rialen is dan ook m.i. het uiteengaan van deze beide groepen. Dit uiteengaan, zelf een gevolg van de territorialiseering, isnbsp;het vooral, dat den ministerialen in de 13de eeuw zulk eennbsp;overheerschende plaats onder de leeken-Raden van den Bis-schop bezorgt. Deze ontwikkeling gaat zoover, dat de termennbsp;,,fidelesquot; (in den engen zin) en ,,ministeriales’', ,,mannenquot; ennbsp;,,dienstmannenquot; nagenoeg tot synoniemen worden. In vele gevallen moet het gebruik van dergelijke termen naast elkandernbsp;dan ook als een tautologie worden gekenmerkt. Misschien isnbsp;dit reeds het geval in een stuk van 1225^), waarin de Bisschepnbsp;kennis geeft van de vervreemding van een tiend. Hij heeftnbsp;daarbij gehandeld ,,de consilio et consensu priorum nostrorumnbsp;et ecclesie sancti Martini Traiectensis et tam fidelium quamnbsp;ministerialiumquot;. Op een andere plaats in dezelfde oorkondenbsp;heet het evenwel, dat de Bisschop handelde ,,de consensu priorum nostrorum et ecclesie beati Martini, simul et ministerialium nostrorumquot;. Aangezien het hier twee op verschillendenbsp;tijdstippen verrichte handelingen betreft, kunnen we niet metnbsp;zekerheid tot een tautologie besluiten; waarschijnlijk is zij in-tusschen wel, ook al omdat wij hier anders naast den ons reedsnbsp;bekenden ruimen en engen zin een derde beteekenis van ,,fi-delesquot;, nl. in den engsten zin van vrije vazallen met uitsluitingnbsp;van de dienstlieden, zouden moeten vaststellen. Een soortgelijknbsp;voorbeeld levert ons een akte van 1242^), waarbij de Bisschopnbsp;het kapittel van Emmerik in het bezit van zijn tienden bevestigtnbsp;en het bovendien nog eenige goederen schenkt, een en andernbsp;,,de consilio ecclesie prelatorum Tra^ctensis, fidelium et ministerialium nostrorumquot;. Ook hieruit is niet met volkomen zekerheid een conclusie te trekken; het ontbreken van vrije vazallen^nbsp;naast de ministerialen in de getuigenlijst sterkt ons evenwel innbsp;het vermoeden, dat wij ook hier met een tautologie hebben te doen.

1) nbsp;nbsp;nbsp;Vgl. te dezen overigens p. 254, n. 2.

2) nbsp;nbsp;nbsp;Ob. U. 737 (onecht volgens Dr. F. Ketner, De oudste oorkonden vannbsp;het klooster Bethlehem bij Doetinchem, 1932, p. 51 v.v.).

3) nbsp;nbsp;nbsp;Ob. U. 982.

44

Wat het naast elkander voorkomen van de termen „mannen” en „dienstmannenquot; betreft, mag een tautologisch gebruik misschien worden aangenomen voor de overeenkomst tusschen Jannbsp;van Nassau en den graaf van Holland d.d. 24 Januari 1281 ^).nbsp;De Elect verklaart daarbij, dat hij ,,bi ghemenen rade der prelate ende onser eclesien, der manne ende der dienstmannenbsp;des Stichtes, der scepene, des raets, ende der ghemeenre statnbsp;van Utrechtquot;, Muiden, Weesp, Diemen en Bindelmeerbroeknbsp;c.a. aan den Graaf heeft verpand. Behalve met dat van dennbsp;Elect werd dit charter bezegeld ,,metter capitele seghele, dernbsp;stat seghel, ende der welghebornerer dienstliede van onsennbsp;lande”. Dit geeft sterk den indruk, dat met ,,manne ende. .. .nbsp;dienstmannequot; hetzelfde is bedoeld als later met ,,welghebor-nere dienstliede”. Of liever, dat het woord ,,mannequot; zijn plaatsnbsp;in het stuk alleen heeft te danken aan de hardnekkigheid, waarmede oude formules zich ook bij verandering der feitelijke omstandigheden wisten te handhaven, aldus de herinnering aannbsp;vroegere toestanden nog levendig houdend. Wellicht in ditnbsp;geval ook de herinnering aan een verdwenen maatschappelijkenbsp;categorie? Neen, want de categorie was niet verdwenen, werdnbsp;alleen in deze omgeving een steeds zeldzamer verschijning. Innbsp;1282 zien wij haar weer eens opduiken, nl. in de bekende overeenkomst over de goederen van Montfoort, waarbij elect Jannbsp;deze goederen tenslotte ,,loco ministerialis” aan Henric Rovernbsp;verleent ,,de consilio praelatorum et quorundam nobilium viro^nbsp;rum ecclesiae Trajectensis et ministerialium dictae ecclesiae acnbsp;scabinorum quorundam civitatis Trajectensis” ^). Dit stuknbsp;wordt door Ganshof®) beschouwd als het laatste, waarinnbsp;nog van eenig onderscheid tusschen ,,nobiles” en ,,ministe-rialesquot; zou blijken. Na dien zou dit onderscheid geheelnbsp;zijn verdwenen. Is dit inderdaad het geval? Ik geloof het niet.nbsp;Ik zie er dan nog van af, veel gewicht te hechten aan de woorden van een oorkonde d.d. 29 Juli 1315 “'), waarin gesprokennbsp;wordt van een ,,sententiam. .. . coram universal! ecclesia Trajectensi®), coram vasallis et ministerialibus ipsius ecclesiae

1) nbsp;nbsp;nbsp;V. d. Bergh, II, 414.

2) nbsp;nbsp;nbsp;Matth., De Nob., p. 1065, 1066. In de een week na dagteekening dernbsp;akte opgemaakte vertaling luidt de passage als volgt; ,,met rade der prylatennbsp;ende somme edelre manne der kerken van Utrecht ende dyenstmanne der-zelver kerke ende somme scepen der stat van Utrechtquot; (Reg. Arch. H. v.nbsp;M. 6).

3) nbsp;nbsp;nbsp;A. w., p. 227.

4) nbsp;nbsp;nbsp;Zie hierna, p. 53.

5) nbsp;nbsp;nbsp;Vgl. p. 39, n. 2.

45

Trajectinae .... publice promulgatam”, omdat hierin een verstarde formule gezien zou kunnen worden, overeenkomende met die, welke in het aangehaalde stuk van 1281 de ,,manne'’nbsp;en de ,,dienstmanne” naast elkander stelt. Onloochenbaar bewijs voor het voortleven van de onderscheiding tot ver in denbsp;14de eeuw levert echter een akte van 27 Maart 1336^), uitgaande van den graaf van Gelre en op diens verzoek medenbsp;bezegeld door ,,edele lude onse huysghenoten Simon, grevenbsp;van Benthem ende heren Often, here van Kuke, edele mannenbsp;des Bisscops ende siins Ghestichts voersz.” en overigens doornbsp;een aantal ridders en knapen en eenige burgers. Naast de riddersnbsp;en knapen nemen de graaf van Bentheim en de heer van Kuik dusnbsp;een bijzondere positie in en deze bijzondere positie wordt totnbsp;uitdrukking gebracht door de aanduiding ,,edele manne”. ,,Edelenbsp;manne” des Bisschops (en van het Sticht) wel te verstaan,nbsp;edele vazallen^), als voor honderd en voor tweehonderd jaren:nbsp;de karakteristiek van hunne verhouding èn tegenover den Bisschep èn tegenover de ministerialen — nu ridders en knapennbsp;genoemd — heeft in die eeuwen geenerlei verandering ondergaan. Ondanks het feit, dat aanzienlijke ministerialen-geslachtennbsp;zich reeds in verschillende generaties met den titel ,,dominus”nbsp;hebben gesierd, heeft men de notie, dat de ,,nobiles”, de ,,edelenbsp;manne” alleen in de kringen van de landsheeren en hun ,,huYs-ghenoten” *) moeten worden gezocht, in de eerste helft der 14denbsp;eeuw nog ongerept bewaard.

Dit sluit niet uit, dat het woord ,,nobiles” in dezen tijd vele malen naast den term ,,ministeriales” zal zijn gebezigd zondernbsp;dat de achtergrond der feiten er relief aan gaf. In de meestenbsp;gevallen zal het immers zijn aangewend in stereotype formules,nbsp;die in vroeger tijden hijv. de samenstelling van een vergaderingnbsp;exact weergaven, thans echter tot anachronismen waren vervallen. Daar waar reeds lang de ,,nobiles” waren verdwenennbsp;of misschien nog slechts zeer sporadisch zich vertoonden, werden de aanwezigen, hoewel uitsluitend bestaande uit ministerialen, nog steeds aangeduid als ,,nobiles” en ,,ministeriales”.

1) nbsp;nbsp;nbsp;B. V. d. 3pr., 1167.

2) nbsp;nbsp;nbsp;Huisgenooten zijn zij, die tot eenzelfden stand behooren, dus stand-genooten. De naain kan betrekking hebben op ministerialen, doch, zooalsnbsp;uit het hier geciteerde stuk blijkt, ook op nobiles. Elders (p. 65) zullen wijnbsp;zien, dat ook stedelingen elkander als huisgenooten aanduidden. Het hangtnbsp;geheel af van den stand van dengene, die over zijn „huisgenootenquot; spreekt.nbsp;De meening van Ganshof, Les ministeriales, p. 237, dat de benaming ,.busgenotenquot; karakteristiek zou zijn voor ministerialen, is dus niet juist.

3) nbsp;nbsp;nbsp;Ook hier dus weer feodale terminologie. Vgl. hiervóór, p. 31, n. 1.

4) nbsp;nbsp;nbsp;Vgl. noot 2.

46

als „mannen” en „dienstmanne”. Dit wekt den indruk, dat men het begrip voor de onderscheiding had verloren, dat men ,,no-bilesquot; en ,,ministerialesquot; als twee woorden voor hetzelfde begrip was gaan zien. Uit de akte van 1336 blijkt evenwel, datnbsp;deze indruk, althans voor dien tijd, niet juist is, dat men integendeel toen nog volledig begrip voor de onderscheiding bezat;nbsp;de feitelijke omstandigheden, waarin dit begrip tot uitdrukkingnbsp;kan komen, waren echter tot de zeldzaamheden gaan behooren.nbsp;Dat deze toestand op den duur een vervaging en tenslotte hetnbsp;verdwijnen van het onderscheid tengevolge moest hebben, ligtnbsp;voor de hand; het bovenstaande strekt alleen om te doen zien,nbsp;dat dit tegen het midden van de 14de eeuw nog niet hetnbsp;geval was ^).

Het geleidelijk verdwijnen van de ,,nobiles'' uit de stukken van de bisschoppelijke kanselarij moet op grond van het vorenstaande dus niet worden gezien als een uitvloeisel van denbsp;samensmelting van deze categorie met die der ministerialen,nbsp;doch veeleer van een uiteengaan der beide categorieën. Ditnbsp;verschijnsel is zelf weder een gevolg van de territorialiseering,nbsp;welke zich ook en misschien wel in de eerste plaats deed gevoelen in de samenstelling van des Bisschops ,,grooten Raadquot;nbsp;en die zich op dit gebied het best laat omschrijven als de territorialiseering der synode, als de overgang van de synode naarnbsp;het kapittel-generaal ”). In de zooeven bedoelde formules, waarin naast de ministerialen nog de ,,nobilesquot; blijven compareeren,nbsp;formules, die in het bijzonder gebruikelijk blijven met betrekking tot het kapittel-generaal, bewaart dit laatste nog de herinnering aan zijn herkomst uit de synode. Een andere, nietnbsp;minder teekenende reminiscens is het in, eveneens op het kapittel-generaal betrekking hebbende, stukken met Latijnschennbsp;tekst gebruikelijke woord ,,diocesisquot; ter aanduiding van hetnbsp;wereldlijke gebied van den Bisschop, van het Sticht®).

1) nbsp;nbsp;nbsp;Ik kan daarom ook niet met Enklaar — T. v. G., 49 (1934), p. 437 —nbsp;aannemen, dat het verschil tusschen „nobiles” en ,,ministerialesquot; in Wstinc’snbsp;tijd, in 1342, (reeds) geheel zou zijn vervaagd, althans voorzoover hij daarmede bedoelt, dat de categorieën, welke oudtijds door die namen werdennbsp;onderscheiden, zouden zijn samengesmolten. De door hem aangehaalde voorbeelden bewijzen alleen, dat de namen promiscue werden gebruikt, dat nl.nbsp;de titel ,,nobilis'' nu ook veelvuldig ter aanduiding van ministerialen werdnbsp;gebezigd.

2) nbsp;nbsp;nbsp;Dat deze overgang in wezen een kwestie van terminologie was, zalnbsp;hieronder nog nader blijken.

3) nbsp;nbsp;nbsp;Bijv.: ,,.... in domo capitulari ecclesiae Trajectensis generali capitulonbsp;ecclesiarum Trajectensium. . . . indicto, meique notarii publici ac testium in-frascriptorum ad hoe specialiter vocatorum et rogatorum praesentia persona-liter constitutus strenuus ac nraepotens vir dominus Heynricus, dominus et

47

Het ligt in de rede, dat aan het gebruik van een term als ,,fideles”, waarmede men zoowel de ,,nobiles’' als de ministe-rialen placht aan te duiden, geen bewijs kan worden ontleendnbsp;voor de feitelijke aanwezigheid van deze beide groepen. Ooknbsp;indien slechts vertegenwoordigers van één dier groepen bijnbsp;een rechtshandeling assisteerden, kon men de aanwezigen alsnbsp;fideles aanduiden. Hieruit volgt, dat men, naarmate de desbetreffende stukken uit lateren tijd dateeren, onder de daarin genoemde ,,fidelesquot; met steeds meer reden alleen ministerialennbsp;zal hebben te zoeken. Behoudens tegenbewijs zal men in stukken uit het laatst van de 13de eeuw het woord ,,fidelesquot; — innbsp;engen zin en dus met uitzondering Amn geestelijken — gereedelijk door ,,ministerialesquot; kunnen vervangen^).

Naast de geestelijkheid en de ridders en knapen of ministerialen ontmoeten we in het kapittel-generaal van het begin der 14de eeuw ook de stad Utrecht. Dit is een geheel nieuw element,nbsp;dat we bij onze beschouwingen over de Raden van den Bisschep nog niet tegenkwamen. Is dan toch het kapittel-generaalnbsp;iets geheel anders, een vergadering van geheel anderen aardnbsp;burggravius de Montfoerde, Trajectensis dioecesis, coram reverendo patre acnbsp;domino, domino Florentio episcopo Trajectensi, ac decano Trajectensi, aliisquenbsp;pluribus praelatis ac Majoris, sancti Salvatoris, sancti Petri, sancti Johannis acnbsp;beatae Mariae, Trajectensium ecclesiarum, canonicis, necnon pluribus baro-nibus, militibus, militaribus, armigeris ac vasallis civitatis et dioecesisnbsp;Trajeciensis, necnon burgimagistris pluribusque aliis scabinis ac consulibusnbsp;Trajectensis dioecesis ac opidorum de Amersfoerde, de Renen, de Bun-scoten dictae dioecesis, aliisque viris et non modica multitudine ibidemnbsp;ad generale capitulum congregatis, .... proposuit atque dixit. ...” enz. (Cur-siveeringen van mij) Matth., De Jure Gladii, p. 131 v.v. (24 Aug. 1386). Innbsp;Hollandsche bronnen heet het meestal: ,,in dat generael capitel van Utrecht,nbsp;in tieghenwoerdicheyt miins liefs heren van Utrecht...., der ecclesien,nbsp;ridderen ende knapen, des raeds van Utrecht, der steden ende der manne

des Ghestichts van Utrecht____quot; (R. B. A. 1091 : 19 Sept. 1386). Zie ook V.

Mieris, Chb., Ill, p. 727; en R. B. A. 2094: ,,soe wilt generael-capittel laten leggen bi der gemeenre ecclesien, baenroedsen, ridderen, knechten, statnbsp;ende steden des alinge Gestichts van Utrecht. .. .”. Men denke ook aan denbsp;uitdrukking ,,miles Traiectensis diocesisquot; (Zie hierna, p. 72). Trouwensnbsp;ook het woord ,,Stichtquot; of ,,Gestichtquot; is niet bepaald; ook dit is van geestelijken huize en duidt in beginsel wel op de geheele diocees. Het is teeke-nend, dat de stukken betreffende het kapittel-generaal nog zeer lang aannbsp;dit woord vasthouden, terwijl in andere stukken aanduidingen als ,,terranbsp;Traiectensis” (reeds in het laatst van de 12de eeuw: Ob, U. 528), ,,landnbsp;van Utrechtquot; en zelfs ,,patria Traiectensisquot; al heel gewoon zijn. Vgl. te dezennbsp;ook p. 81, n. 4.

1) Aldus in de oorkonden, vermeld bij V. d. Bergh, II, 384, 559: „in litteris nostris et prelatorum ac fidelium nostrorum”; ,,de consilio prelatorum acnbsp;fidelium nostrorumquot;.

48

dan eertijds de synode was en is er slechts toevallige overeenkomst door de identiteit van eenige leden dier beide vergaderingen? Laat ons zien, wanneer we de stad voor het eerst in een dergelijke vergadering aantreffen.

Wij gaan daarvoor terug naar het jaar 1196. In dat jaar wordt het geschil tusschen het kapittel van St. Marie en de Utrecht-sche burgers over een huis bij den Pons Urbanus (de St. Maartensbrug) tot oplossing gebracht. Het regest van de desbetreffende oorkonde spreekt van een overeenkomst; het stuk behelst echter zonder eenigen twijfel een geval van arbitrage,nbsp;waaraan dus wel een overeenkomst ten grondslag zal hebbennbsp;gelegen, doch dat zelf het karakter ervan mist. Arbiters zijnnbsp;drie prioren van de Utrechtsche kerk, nl. de proosten vannbsp;St. Pieter en St. Jan te Utrecht en de proost van Eist en hunnbsp;uitspraak — ,,ordinatio’’ — wordt nu bevestigd ,,per promis-sionem, data fide firmatam a decano et canonicis, ministeria-libus sancti Martini et civibus, in presentia cleri Traiectensisnbsp;et coram predictis ordinatoribus (= arbiters, ,,zeggers”) huiusnbsp;compositionisquot;. Als getuigen worden, behalve een aantal prelaten en kanunniken, ministerialen, zoomede schepenen ennbsp;raden der stad genoemd. Waren ook de ,,nobiles'' tegenwoordignbsp;geweest, de vergadering zou sterk hebben doen denken aannbsp;een bijeenkomst van de synodale ,,gemeentequot;, uitgebreid metnbsp;de Utrechtsche burgerij; nu vertoont zij meer overeenkomstnbsp;met het latere kapittel-generaal.

Meer op een synode gelijkt de vergadering, waarin we in 1204 de Utrechtsche burgers aantreffen'’). De behandelde zaaknbsp;is van het grootste gewicht; zij behelst het sluiten van eennbsp;overeenkomst tusschen den Bisschop en den graaf van Hollandnbsp;ter beëindiging van een aantal geschillen. Als bij deze ver-dragssluiting aanwezige getuigen worden vermeld: 1° de hertog van Lotharingen, de graven van Gelre en Are en Henricusnbsp;van Kuik, 2° de proosten van Xanten, St. Pieter, Tiel, Olden-zaal en St. Marie en de dekens van St. Pieter, St. Jan en St.nbsp;Marie, 3° de gemeene LTtrechtsche ministerialen en 4° de ge-meene Utrechtsche burgers. De plechtigheid vindt plaats tenbsp;Utrecht in de St. Maartenskerk, waar de Graaf met de door hem

1) nbsp;nbsp;nbsp;Ob. U. 529. Hierin tevens het oudst bekende optreden van den Utrecht-schen raad. Zie hierover Oppermann, Unters. z. Nordniederl. Gesch., II, p.nbsp;68, 69 en Westd. Zschr., XXVII, p. 226 v.v.

2) nbsp;nbsp;nbsp;Deze zou blijkens de bewoordingen van het hier aangehaalde stuk tenbsp;dien tijde dus tot de aartsdiakenen hebben behoord. Vgl. overigens noot 1nbsp;op p. 15.

3) nbsp;nbsp;nbsp;Ob. U. 567.

49

medegebrachte mannen de bepalingen van het verdrag heeft bezworen. Inderdaad hebben we hier n.m.m. met een diocesanenbsp;synode te doen, welke in verband met het belang van de zaaknbsp;ook de hertog van Lotharingen met zijn aanwezigheid opluistert. Uit de vermelding der getuigen hebben we reeds kunnennbsp;leeren, dat de vergadering door prelaten en kapittelen, doornbsp;,,nobiles” en door ministerialen werd bijgewoond. Geven denbsp;aanwezigheid dier groepen en het gewicht van de behandeldenbsp;kwesties reeds een sterke aanwijzing ten gunste van onze stelling, de vermelding van de gemeene ministerialen — ,,univer-sis ministerialibusquot; — geeft hier den doorslag. Hieruit magnbsp;immers worden afgeleid, dat aan de vergadering een convocatie is voorafgegaan, de oproeping van alle ministerialen. Ditnbsp;nu geschiedde uiteraard alleen voor zeer plechtige vergaderingen als destijds de synode en later het kapittel-generaal ^).nbsp;De onderhavige synode heeft voor ons doel bijzonder belangnbsp;door de omstandigheid, dat ook de stad Utrecht, nl. de gemeenenbsp;Utrechtsche burgerij eraan deelneemt. Moet deze deelnemingnbsp;nu als iets bijzonders, als een zoo spoedig mogelijk weer ongedaan gemaakte onregelmatigheid worden beschouwd of is denbsp;stad inderdaad in de synodale ,,gemeentequot; opgenomen? Dezenbsp;vraag vereischt een verder onderzoek in de bronnen.

Den eersten keer na 1204, dat we de stad weer in een derge-lijke vergadering ontmoeten, is in 1227^), nl. bij de boven reeds besproken uitspraak in het geschil tusschen het kapittelnbsp;van St. Marie en den graaf van Gooi. Terloops vestigde ik innbsp;het bovenstaande reeds even de aandacht op de aanwezigheidnbsp;van schout en schepenen der stad op deze terechtzitting naastnbsp;prelaten en kapittelen, vrije leenmannen (,,nobiles'') en ministerialen. De vergadering is dus op dezelfde wijze samengesteld

wat de categorieën, niet wat de personen betreft natuurlijk — als die van 1204; wij worden al wat meer vertrouwd met denbsp;verschijning van de stad in dit hooge gezelschap.

Zoowel in 1204 als in 1227 troffen we ter vergadering, geheel overeenkomstig de oude gewoonte, ook ,,nobiles’' aan. We zijn nu echter reeds een eind in de 13de eeuw gevorderdnbsp;en het behoeft ons niet te verwonderen, als we nu spoedig opnbsp;overeenkomstige vergaderingen stuiten, waarin het element

1) nbsp;nbsp;nbsp;In een kapittel-generaal, gehouden op 19 Oct. 1387, met name ter beslissing van een geschil tusschen den Bisschop en den burggraaf van Mont-foort, beklaagt de laatste er zich over, dat in strijd met de gewoonte nietnbsp;alle ,,barones, milites, armigeri et vasalliquot; waren opgeroepen (Matth, Denbsp;Jure Gladii, p. 136).

2) nbsp;nbsp;nbsp;Ob. U. 757; zie hiervóór, p. 18.

50

der „nobilesquot; ontbreekt. Zulk een vergadering is die, waarvan een akte van 12 December 1245melding maakt. In deze aktenbsp;verklaart de Bisschop, dat voor hem ,,in figura judicii” wasnbsp;gekomen Ghysselbertus de Vechten, miles, aldaar te kennen gevende, dat hij twaalf morgen lands bij Amelisweerdnbsp;aan de abdij van Oostbroek had verkocht. De overige in denbsp;oorkonde vermelde transacties, welke voortvloeiden uit hetnbsp;feit, dat deze grond een leen van Gijsbert van Amstel en eennbsp;achterleen van den Bisschop was, laat ik onvermeld; zij doennbsp;hier niet ter zake. De akte wordt medebezegeld door een aantalnbsp;prelaten; als getuigen worden voorts een vrij groot aantal mi-nisterialen en tenslotte de schout en vijf schepenen van Utrechtnbsp;genoemd. Deze personen zijn het dus blijkbaar, waarmede denbsp;Bisschop — ,,in figura judicii” — te recht zat; de drie groepen,nbsp;waartoe zij behooren, zijn dezelfde, die tezamen het kapittel-generaal heeten: prelaten (en kapittelen), fideles (of ministe-rialen) en de stad Utrecht.

Een volgend voorbeeld van de aanwezigheid der stad in gezelschap van prelaten en fideles in engen zin levert ons een stuk van 5 Juni 1248®). Het betreft den strijd over het patro-naatrecht van de kerk te Jutphaas, waarbij de stad zelve innbsp;zooverre betrokken was, dat één harer burgers behoorde totnbsp;degenen, die op dit recht aanspraak meenden te kunnen maken.nbsp;De Bisschop wees in dit geschil naast de door partijen gekozennbsp;arbiters eenige ,,mediatores” aan. Dank zij de tusschenkomstnbsp;van die bemiddelaars doen drie personen, waaronder de zoo-even bedoelde Utrechtsche burger, in de Domkerk afstandnbsp;van hunne aanspraken ,,in presentia prelatorum et canonico-rum, ministerialium ecclesie et burgensium civitatis Traiectén-sis multorumque Christi fidelium”^).

Bekend is voorts het optreden van de stad naast prelaten en fideles bij verschillende belangrijke rechtshandelingen in hetnbsp;laatste kwart van de 13de eeuw. Als belangrijkste noem iknbsp;slechts de verpanding van Muiden, Weesp, Diemen en Bindel-meerbroek c.a. aan den graaf van Holland in 1281 ®). Hierboven ®) heb ik al gememoreerd, dat de daartoe strekkende akte,

1) nbsp;nbsp;nbsp;Ob. U. 1060.

2) nbsp;nbsp;nbsp;D.i.; in gebannen zitting.

3) nbsp;nbsp;nbsp;Ob. U. 1172.

4) nbsp;nbsp;nbsp;Zie hiervóór, p. 36.

5) nbsp;nbsp;nbsp;V. d. Bergh, II, 414. Zie voorts nog aid., 380, zoomede de boven —nbsp;p. 45 — reeds aangehaalde uitspraak d.d. 18 Juli 1282 in het geschil overnbsp;de goederen van Montfoort (Matth., De Nob., p. 1065). •

6) nbsp;nbsp;nbsp;P. 45.

51

behalve door elect Jan, werd bezegeld ,,nietter capitele seghele, der stat seghel, ende der welghebornerer dienstliede van onsennbsp;lande”. Belangrijk is in dit verband ook nog hetgeen hieropnbsp;volgt: ,,Dit ghesciede ten Doeme in 't capittelhues in tjeghen-wordichede der prelate ende der ghemeenre eclesien, der stat,nbsp;ende der goeder liede van Utrecht. ...” Dank zij deze laatstenbsp;zinsnede kan er geen twijfel aan bestaan, dat de in het stuknbsp;vermelde beslissingen in een vergadering van het kapittel-ge-neraal zijn genomen: de kapittelzaal van den Dom was immersnbsp;steeds de traditioneele vergaderplaats voor het kapittel-gene-raal. Tenslotte vestig ik nog de aandacht op den aanvang vannbsp;de akte, waarin de Elect verklaart: ,,dat wi bi ghemenen radenbsp;der prelate ende onser eclesien, der manne ende der dienst-manne des stichtes, der scepene, des raets, ende der ghemeenre stat van Utrecht....” enz. Immers, ook de woorden ,,binbsp;ghemenen rade” wijzen op een vergadering van het generaalnbsp;kapittel .

Alvorens de beteekenis van de hier geciteerde stukken nader te bezien, doe ik hier nog eenige voorbeelden uit de 14de eeuwnbsp;volgen, omdat we het voorafgaande dan in onmiddellijk verband kunnen brengen met hetgeen omtrent het kapittel-gene-raal in zijn definitieven vorm bekend is. Dezen vorm verkrijgtnbsp;het nl. geleidelijk eerst in deze eeuw, evenals trouwens ooknbsp;de naam ,,kapittel-generaar' voor de hier aan de orde zijndenbsp;vergadering — dus in ruimen zin — voorzoover ik heb kunnennbsp;nagaan in stukken van de 14de eeuw voor het eerst wordtnbsp;vermeld. Voor het laatste behoeven we intusschen niet zoonbsp;lang te wachten als met betrekking tot het eerste; reeds innbsp;het begin van deze eeuw komen wij den naam in den hiernbsp;bedoelden zin tegen.

Dadelijk na zijn terugkeer uit de Vlaamsche gevangenschap deed bisschep Gui een generaal-kapittel ,,leggen”, om te wetennbsp;of iemand binnen de grenzen van zijn wereldlijk gebied eenigenbsp;hooge jurisdictie bezat. ,,Die ghemeen capitellaers overdroegen ende wysden — zegt de Hollandsche Beka — datnbsp;niemant geen hooch recht hadde in den Stichte voerseit dannbsp;die proest van Sinte Johan tot Mydrecht”. Heda^) zegt metnbsp;betrekking tot dezelfde aangelegenheid, na opgemerkt te hebben, dat de Bisschep trachtte de hooge jurisdictie van St. Jan

1) nbsp;nbsp;nbsp;Vgl. het ,,universisquot; in de zooeven besproken akte van 1204.

2) nbsp;nbsp;nbsp;D.i.: besloteni een ,,overdrachtquot; beteekent steeds een besluit van eennbsp;vergadering.

3) nbsp;nbsp;nbsp;Matth., Anal., II, p. 200.

4) nbsp;nbsp;nbsp;P. 231.

52

te usurpeeren: „primo sententiam praelatorum exegit, qui defi-nierunt solam ecclesiam S. Johannis in ditione S. Martini habere jus gladii”. Deze beide mededeelingen schijnen niet geheel met elkander te kloppen: de eerste spreekt van een oordeel der „ghemeen capitellaersquot;, de tweede van een sententie der prelaten. Alleen wanneer het een kapittel-generaal in dennbsp;engen zin van het woord, dus uitsluitend bestaande uit denbsp;geestelijkheid, had betroffen, zouden deze uitdrukkingen elkander bijna dekken. Bijna, want ook in dat geval moet men omnbsp;overeenstemming te verkrijgen het onderscheid tusschen denbsp;prelaten en de overige in een kapittel-generaal vergaderdenbsp;geestelijkheid verwaarloozen. Wij weten echter, dat dit kapittel-generaal niet alleen uit geestelijken bestond, doch datnbsp;daar ook leeken tegenwoordig waren. In een stuk van 29 Julinbsp;1315 deelen immers proost, deken en kapittel van Oud-munster mede, dat een ,.communis sententiaquot; was uitgesprokennbsp;,,coram universali ecclesia Trajectensi, coram vasallis et mi-nisterialibus ipsius ecclesiae Trajectinae, domino nostro Episco-po hanc sententiam petentequot;, De tegenspraak tusschen de beidenbsp;berichten is desniettegenstaande slechts schijnbaar. Ik behoefnbsp;slechts te herinneren aan de in het voorafgaande reeds vermelde uitspraak van 1227 van de synode in het geschil tusschen den graaf van Gooi en het kapittel van St. Marie overnbsp;de tienden van het kerspel Houten. Daar heet het: ,,lata estnbsp;sententia pro capitulo a prioribus ecclesie Traiectensis et approbate a nobilibus, qui presentes erant, et a ministerialibus,nbsp;quorum affuit multitudo”. Dat in gevallen als dit het spraakgebruik het oordeel nu eens toeschrijft aan hen, die het hebbennbsp;gevonden, dan weer aan hen, die het hebben goedgekeurd, aan de geheele gemeente derhalve, leert ons eennbsp;vergelijking met de rechtspraak der dagelijksche gerechtennbsp;van het Nedersticht. De buren wijzen daar het vonnis, datnbsp;door één van hen wordt gevonden. In de desbetreffende stukken echter wordt het vaderschap van het oordeel afwisselendnbsp;aan de(n) oordeelvinder(s) en aan de geheele burengemeentenbsp;toegekend: hier is sprake van een oordeel van den buurmannbsp;of van de buurraden, daar van een vonnis der buren®). Het-

1) nbsp;nbsp;nbsp;Buch. ad Hed., p. 234. Hoewel het stuk van 10 jaren later dateert, komtnbsp;het mij niet onwaarschijnlijk voor, dat het mede de „sententiaquot; van 1305 opnbsp;het oog heeft. Dat het eerst in 1315 werd opgesteld, moet dan worden toegeschreven aan de concrete aanleiding, die was gelegen in een kwestie overnbsp;de hooge jurisdictie te Haastrecht. Let op het ..sacpiusquot; in de akte.

2) nbsp;nbsp;nbsp;P. 18.

3) nbsp;nbsp;nbsp;Bijv,: „....dat die buerman op die Vaert (d.i. Vreeswijk) een rechtnbsp;oirdell gewesen heeftquot; (B. A. 202, fol. 87 vso); een „beroep.... van den

53

zelfde doet zich dus klaarblijkelijk met betrekking tot het kapittel'generaal voor. Evenals in 1227 hebben ook in 1305nbsp;de prelaten het oordeel gevonden; de rest van de gemeentenbsp;heeft het dan bevestigd. Alleen de stad Utrecht missen wenbsp;dus nog in dit gezelschap; noch door de beide kroniekschrijvers, noch door den steller van de Oudmunstersche oorkondenbsp;wordt zij genoemd.

Het verdient opmerking, dat de hier bedoelde sententie van het kapittel-generaal een sententia declaratoria is: zij strekt totnbsp;constateering van een regel van objectief recht. We hebbennbsp;hier dus een daad van wetgeving, een soort van wijsdom, voornbsp;ons en het blijkt, dat ook te dezen aanzien, evenals met betrekking tot handelingen op het gebied van bestuur en rechtspraak, de Bisschop met oordeel van zijn ,,grooten Raad quot;handelt. Daarmede is de herkomst van het constitutioneele beginsel geopenbaard en valt een helder licht op oorsprong ennbsp;wezen van de in lateren tijd gebruikelijke medewerking vannbsp;de Staten bij landsheerlijke daden van wetgeving. Ik wil echternbsp;niet verder vooruitloopen op hetgeen hieromtrent in het tweedenbsp;deel zal worden verhandeld; mijn bedoeling was alleen, tenbsp;dezer plaatse het belang van de bewuste sententie voor eennbsp;goed begrip van het constitutioneele beginsel te signaleeren.

Een stuk van 8 December 1322^) geeft wederom een voorbeeld van de rechtspraak van het kapittel-generaal. Het Duit-sche huis heeft voor den Bisschop zijn beklag gedaan over den gang van zaken bij een aantal procedures over de vraag,nbsp;welk land met een bepaald stuk dijk was belast. Deze procedures hadden, zooals te dezen gebruikelijk, plaats gevondennbsp;met toepassing van het zeventuig ten overstaan van dijkgraaf en heemraden van de Lopikerwaard en het beklag vannbsp;het Duitsche Huis wilde dus zeggen, dat het bij den Bisschopnbsp;van het laatste zeventuig in beroep kwam^). Deswege heeft

scoute ende buere(n) in de Tollestege by Utrechtquot; (Rbr. v. U., II, p. 93); een ,,beroep.... van den scoute ende buer(r)aden in Louwenrecht bynbsp;Utrechtquot; (Rbr. v. U., II, p. 117).

1) nbsp;nbsp;nbsp;Gepubliceerd door Joosting in Versl. en Med. O.V.R., III, p. 608 (B. v.nbsp;d. Spr. 540). Zie ook de aanteekening van Joosting t.a.p.

2) nbsp;nbsp;nbsp;De Blécourt (T. v. R. G. VIII—1928—, p. 353 v.v.), stelde tegenover denbsp;opvatting van Joosting zijn meening, dat het hier geen beroep betrof, maarnbsp;dat hier juist de regel: de zevens zijn het hoogste recht, werd bevestigd. Ditnbsp;is zonder twijfel juist, inzooverre de Bisschop met zijn Raden inderdaadnbsp;uitmaakt, dat van een zeventuig geen redres is bij een ander zeventuig. In-tusschen: hooger beroep van een zeventuig betrof het hier toch wel, n.1.nbsp;beroep van het laatste zeventuig op den Bisschop. Ook in het vervolg zalnbsp;nog blijken, dat dit beroep wel geoorloofd was, althans van zeventuig innbsp;dijkzaken.

54

de Bisschep dijkgraaf en heemraden van de Lopikerwaard „voor die meene ecclesie van Utrecht, borgemestere, scepene endenbsp;den raedt van Utrecht” ontboden om de klacht — het beroep —nbsp;te hoeren en vervolgens bij hun eed te verklaren of de zakennbsp;zich hadden toegedragen als in de klacht werd voorgesteld.nbsp;Na beraad verschenen zij den volgenden dag wederom voornbsp;den Bisschep in diens ,,sael” en ,,seyden in antwoorde dernbsp;meenre provisore der ecclesien van Utrecht, die de ecclesienbsp;daertoe geset hadde, ¦— want sy daer selve niet comen ennbsp;mochte, — ende in antwoorden haren Gysebrecht van Yssel-steyne, haren Sweders heer van Abcoude, haren Boudekynsnbsp;van Avezate, haren Jacobs van Lichtenberch, haren Everaertsnbsp;Zuermonts, ridere, Sweders van Vianen, dier borgemeyster,nbsp;dier scepene ende des raeds van Utrecht ende anders desnbsp;bester ende der wijster van onser stadt ende van onser landenbsp;van Utrecht: dat alle dinck alsoe gevallen ware, alse broedernbsp;Willem (van Oostrum, commandeur van het Duitsche Huis)nbsp;geclaget ende vertellet hadde”. De Bisschop beried zich metnbsp;,,allen desen goeden luydenquot; over de vraag, wat te dezen rechtnbsp;was, waarop die ,,goeden luyden” ,,wyseden. . . . voir een oudtnbsp;dijckrecht” ^), o.m. dat iemand, wien de zevenen een dijk hebben toegewezen, dien dijk niet,,voort op enen anderen (mochte)nbsp;dingen”, met verzoek aan den Bisschop om dit oude dijkrechtnbsp;te handhaven, d.w.z. dit in acht te doen nemen. ,,Hierommenbsp;— besluit de Bisschop — soo delede wy mid rade ende mitnbsp;wysinge alre onser goeder luyden, die hier voorseyt sijn, dienbsp;heeren van der Duytscher Huus vry ende quyte van die voor-seyde wade ende dijcke. .. .”. De opsomming van de aanwezigen schijnt onvolledig. Eerst worden immers alleen de ge-meene ecclesie en de stad genoemd; uit het vervolg blijkt in-tusschen, dat ook de ridderschap hier vertegenwoordigd was.nbsp;Ik acht het dan ook waarschijnlijk, dat onder ,,mene ecclesiequot;nbsp;hier zoowel de ridders en knapen als de geestelijkheid dienennbsp;te worden verstaan®). Wie het oordeel heeft gevonden, wordtnbsp;ons hier niet medegedeeld. Belangrijk is echter het slot vannbsp;het stuk, waarin de Bisschop verklaart, het Duitsche Huis vrijnbsp;van den dijk gewezen (,,gedeeldquot;) te hebben, ,,mit rade endenbsp;mit wysingequot; van de aanwezigen. Deze woorden geven onsnbsp;eenig inzicht in het karakter van een uitspraak, in het kapittel-

1) nbsp;nbsp;nbsp;D.i.: in tegenwoordigheid van.

2) nbsp;nbsp;nbsp;Ook dit oordeel heeft weer het karakter van een sententie declara-toriai zie boven.

3) nbsp;nbsp;nbsp;Vgl. het slot van noot 2 op p. 39.

55

I generaal tot stand gekomen. Niet de Bisschop, doch de anderen ” vinden en wijzen het oordeel. In zooverre vertoont de gangnbsp;van zaken in het kapittel-generaal groote overeenkomst metnbsp;de gewone landrechtelijke procedure. De Bisschop echter wijstnbsp;i eveneens, zij het ook geheel overeenkomstig hetgeen reedsnbsp;door de anderen is gewezen. Formeel „deeltquot; of wijst hij, materieel bevestigt hij. Practisch maakt het uiteraard geen verschil uit; voor ons inzicht in het wezen van de ,,gemeentequot;,nbsp;waarmede de Bisschop hier samenwerkt, is het echter wel vannbsp;belang, dat de raadsfunctie dier gemeente in de stukken nognbsp;tot uitdrukking komt.

De bekende schouwbrief voor den Lekdijk d.d. 12 Juli 1323^) werd door den Bisschop met de geestelijkheid, het gemeenenbsp;land (in den engen zin: de ridders en knapen) en de stad Utrechtnbsp;gezamenlijk vastgesteld. Bij uitzondering treffen we ditmaalnbsp;naast de vijf Utrechtsche kapittelen nog enkele andere ledennbsp;van de geestelijkheid aan, met name — naast den bisschopnbsp;van Zuden — de vertegenwoordigers van de belangrijkstenbsp;conventen®). Het gezamenlijk optreden van den Bisschop ennbsp;de drie bestanddeelen van het kapittel-generaal heeft in ditnbsp;geval een eenigszins eigenaardig karakter, doordat hier vannbsp;consilium of consensus, van raad of van goedkeuring geennbsp;sprake is^). ,,Wi Johan, bi der ghenaden Goeds en des Stoelsnbsp;van Romen, gecoren bisscop t' Utrecht, en wi die ghemene ec-clesi en die gheestelicke lude en dat ghemeene lant en die statnbsp;van Utrecht, maken cont allen luden, dat wi. .. . over een synnbsp;ghedraghen in deser manieren, alse hierna volghef', aldus luidtnbsp;de aanhef van het stuk.

De justitieele functie van het kapittel-generaal komt weer tot uitdrukking in het ,,zeggen” van Reynoud, zoon van dennbsp;graaf van Gelre, in het geschil tusschen den Bisschop en Zwedernbsp;van Vianen d.d. 24 Juli 1324®), o.m. betreffende de uitoefening

1) nbsp;nbsp;nbsp;V. d. Water, II, p. 63 (B. v. d. Spr. 575). Ik vestig er hier reeds denbsp;aandacht op, dat ook dit weer een geval van wetgeving betreft. In deel IInbsp;kom ik hierop terug.

2) nbsp;nbsp;nbsp;Jacob van Denmercken, wijbisschop van Zuden. We zullen deze figuurnbsp;in het onderstaande nog meermalen tegenkomen.

3) nbsp;nbsp;nbsp;Een soortgelijke uitbreiding van het geestelijke lid der Staten zien wenbsp;in 1469, wanneer ia kapittel-generaal wordt beraadslaagd over de eischen,nbsp;welke hertog Karei de Stoute heeft gesteld met betrekking tot de broeklanden tusschen Gooiland en Utrecht en tot de Gaasbeeksche goederen.nbsp;(Burman, Utr. Jaarb., II, p. 536).

4) nbsp;nbsp;nbsp;Met uitzondering dan van de medewerking van den graaf van Hollandnbsp;en diens Raad, die echter hier niet ter zake doet.

5) nbsp;nbsp;nbsp;Matth., De Jure Gladii, p. 376 (B. v. d. Spr. 609).

56

der hooge jurisdictie. Te dien aanzien bepaalt Reynoud: „alse dat onse neve^), bisschep t'Utrecht voorsz. alle hoghe rechtenbsp;behouden zei in alle dien manieren, alse hem die twaalf, viernbsp;van der ecclesien, vier van den lande ende vier van der stadtnbsp;van Utrecht toeseyden” ®).

Eveneens op het terrein van de justitie ligt het volgende voorbeeld. Bij brief van 4 October 1328®) maande de graaf vannbsp;Holland de verschillende markegenooten in Mastenbroek —nbsp;met uitzondering van den heer van Voorst — aan, zich naarnbsp;de wenschen van den Bisschep te schikken, zulks onder mede-deeling, dat hij anders den Bisschep zal helpen hen daartoe tenbsp;dwingen. De motiveering luidt als volgt: ,,want wi wel vermoeden ende weten ter warheyde, dat hi (nl. de Bisschep) al-toes gherne van u redene nemen zal bi zinen Rade ende zinennbsp;Capittel”. Wat heeft men nu onder ,,zinen Rade ende zinennbsp;Capittel” te verstaan? Het antwoord daarop vinden we in denbsp;verdragen, door den Bisschep ,,bi secghen” van den Holland-schen graaf met eenige dier markegenooten aangegaan ennbsp;waardoor aan de wederzijds begane vijandelijkheden een eindnbsp;werd gemaakt. Van de verschillende daarop betrekking hebbende stukken bepaal ik mij op deze plaats tot den brief vannbsp;Kampen d.d. 6 December 1329quot;*), waarbij de stad zich o.m. totnbsp;het volgende verbindt: ,,so wanneer de. . Bisscop te doene hevetnbsp;tieghens zijn goede lude van Campen, des hi hem becroent, ofnbsp;zinen erve ®) ofte clesien anghaet, of dat wi ons des Bisscopsnbsp;iet becronen, des zei wi comen mallic tieghens anderen voernbsp;die Ecclesie t' Utrecht recht te nemen ende recht te ghevennbsp;na der ghewoente ende recht der. . Ecclesi ende der goeder ludenbsp;van den lande, ende dat recht sal die Ecclesi ende die goedenbsp;lude van den lande besceyden na der ghewoente ende dennbsp;recht, daer dat goet gheleghen es, ... .quot;. Raad en Capittel —nbsp;Ecclesie en goede luiden van het land: blijkens het laatste in

1) nbsp;nbsp;nbsp;Een gewone onderlinge betiteling van de leden van landsheerlijke geslachten, of liever, van de „nobilesquot; in den ouden zin. Zij waren elkandersnbsp;..huisgenootenquot;. Vgl. echter p. 274, n. 3.

2) nbsp;nbsp;nbsp;Naast elkander worden onderscheiden de ecclesiën, de stad (steden) ennbsp;het land. Onder land (platteland) verstaat men de ridders en knapen, d.z.nbsp;immers de „rechtersquot; van het platteland, m.a.w. zij, die het daar te zeggennbsp;hebben. Het verdient opmerking, dat in de hier bedoelde trits het land eennbsp;restantbegrip is, een begrip dus, dat zich alleen negatief laat definieeren,nbsp;nl. als datgene, wat niet is ecclesie of stad.

3) nbsp;nbsp;nbsp;B. V. d. Spr. 844.

4) nbsp;nbsp;nbsp;B. A. 432 (B. v. d. Spr. 897). Zie voor Hasselt en Zwolle B. v. d. Spr.nbsp;907 en 949.

5) nbsp;nbsp;nbsp;In den zin van recht op den grond.

57

ieder geval prelaten en kapittelen met ridders en knapen. Men kan zich alleen nog afvragen, of men onder Raad en Capittelnbsp;twee verschillende categorieën heeft te verstaan, in welk gevalnbsp;,,Raadquot; zou slaan op de ridders en knapen, dan wel of dezenbsp;termen hier tautologisch zijn gebruikt. Het eerste is mogelijk,nbsp;het zou niet het eenige voorbeeld zijn van het aanwendennbsp;van den term ,,Raadquot; op de ridders en knapen; waarschijnlijkernbsp;niettemin acht ik het laatste. Vooral de volgorde pleit voor denbsp;tautologie; ware hier inderdaad onder ,,Raad'' de ridderschapnbsp;te verstaan en onder ,,Capittel” prelaten en kapittelen, men zounbsp;zonder twijfel ,,Capittel” aan ,,Raad” hebben doen voorafgaan.nbsp;Zoowel ,,Raad” als ,,Capittel” hebben hier dus een ruime be-teekenis, omvattende twee leden van het kapittel-generaal.nbsp;Misschien ook het derde?

Deze vraag brengt ons weer bij ons uitgangspunt; het ging er immers om, de positie van de stad Utrecht ten opzichte vannbsp;de andere samenstellende deelen van het kapittel-generaal tenbsp;bepalen. Daarvan nl. zal het antwoord afhangen op de vraag,nbsp;of het kapittel-generaal — in den ruimen zin van het woord —nbsp;mag worden beschouwd als de plenaire vergadering van desnbsp;Bisschops ,,grooten Raad”, m.a.w. als de voortzetting van denbsp;synode, dan wel of het een vergadering met een geheel andernbsp;karakter is, die uitsluitend eenige overeenkomst vertoont metnbsp;de synode, doordat beide vergaderingen eenige leden gemeennbsp;hebben. Voor een overzicht van de hierboven aangehaaldenbsp;bronnen is het tijdstip gunstig; eenerzijds zijn wij ver genoegnbsp;in de 14de eeuw doorgedrongen om nu een deugdelijk houvastnbsp;te hebben aan het kapittel-generaal in zijn bekende samenstelling, anderzijds zijn wij juist aangeland bij een tijdvak, waarinnbsp;de uitkomsten van een langdurigen ontwikkelingsgang zullennbsp;worden gerealiseerd, zoodat een kleine rust hier zeer gelegen komt.

In 1204 zagen wij de stad deelnemen aan een synode. Reeds acht jaren tevoren maakte zij deel uit van een vergadering,nbsp;die daarmede veel overeenkomst vertoonde, doch èn het ontbreken van de ,,nobiles” èn het feit, dat de stad Utrecht zelvenbsp;in het behandelde geschil partij was, geven mij aanleiding,nbsp;dit stuk voor de bepaling van ons standpunt buiten beschouwing te laten. We gaan dus uit van 1204. In 1227 verschijnt denbsp;stad in een geheel overeenkomstige vergadering. In beide gevallen betrof het kwesties, die voor den uit- en den inwendigennbsp;vrede van het Sticht van groot belang waren. Tusschen dezenbsp;beide jaren is er in de ons overgeleverde akten, voorzoover

58

ik heb kunnen nagaan, slechts nog éénmaal sprake van een synode, n.1. in de verdachte oorkonde van 1217^), waarvan Dr.nbsp;F. Ketner aanneemt, dat zij een vervalsching is uit het laatstnbsp;van de 13de eeuw. Dit laatste is voor ons intusschen van nietnbsp;zoo veel belang, aangezien het eschatokol van de oorkonde welnbsp;aan een echt stuk uit den aangegeven tijd zal zijn ontleend.nbsp;Het is dus waarschijnlijk, dat in 1217 een vergadering van denbsp;dyocesane synode heeft plaats gevonden en dat zij werd bij-gewoond door de in het eschatokol genoemde getuigen. Dezenbsp;worden als volgt vermeld: ,,Testibus hiisquot;: (achtereenvolgensnbsp;komen nu de namen van eenige prelaten, de graven van Holland, van Are en van Bentheim en twee kanunniken) ,,et universe, tam clero quam populo, in synodo nostra generaliquot;. Veelnbsp;wijsheid valt er dus voor ons doel uit dit stuk niet te putten:nbsp;met ,,populus’' kunnen zoowel de ministerialen alleen als tezamen met de burgerij van Utrecht zijn bedoeld. Is het laatstenbsp;in verband met de reeds geciteerde stukken m.i. het meest aannemelijk, een nieuwe aanwijzing voor de deelneming vannbsp;Utrecht aan de synode wordt ons door deze akte niet verschaft.

Ook zonder nieuwe aanwijzingen mogen we evenwel naar mijn meening op grond van de gegevens van 1204 en 1227 totnbsp;de conclusie komen, dat de stad reeds in het begin van denbsp;13de eeuw deel uitmaakte van de synodale „gemeente”. Hetnbsp;is mogelijk, hoewel niet bewijsbaar, dat de stad niet aan elkenbsp;synodale vergadering in het eerste kwart dier eeuw heeft deelgenomen; dat zij er in beginsel bij behoorde, dat zij bevoegdnbsp;was er te verschijnen, is m.i. niet voor betwisting vatbaar. Warenbsp;zij daartoe niet bevoegd geweest, hare aanwezigheid in denbsp;twee eenige vergaderingen van dezen aard, welker deelnemersnbsp;nauwkeurig zijn omschreven, bij de behandeling van onderwerpen, welke niet specifiek Utrechtsche stedelijke, doch veel al-gemeener belangen raakten, zou op geenerlei wijze zijn tenbsp;verklaren.

Na 1227 verdwijnt de synode, zooals we die in het voorafgaande leerden kennen, uit onzen gezichtskring. Dit wil niet slechts zeggen, dat we geen vergaderingen meer onder dezennbsp;naam tegenkomen^). Ook de vergaderingen zelf, de vergaderingen dus van den Bisschep met de prelaten en kapittelen, de

1) nbsp;nbsp;nbsp;Ob. U. 645. Met betrekking tot de verdachtheid zie de aldaar vermelde plaatsen.

2) nbsp;nbsp;nbsp;De naam blijft nog wel voortbestaan, doch slechts ter aanduiding vannbsp;vergaderingen, welke zich uitsluitend met geestelijke zaken bezighouden.nbsp;Voor ons doel heeft de geschiedenis van die ,,synodequot; — synode in dennbsp;modernen zin dus — geen belang.

59

„nobilesquot;, de ministerialen en de stad Utrecht, vinden we in de stukken niet meer terug. Daarentegen ontmoeten we opnbsp;onzen verderen weg door de 13de eeuw wel vergaderingen, dienbsp;zeer sterk aan de synode doen denken, doch door het ontbrekennbsp;van de ,,nobiles” een meer territoriaal karakter hebben en dannbsp;ook zonder eenigen twijfel als een geterritorialiseerde voortzetting van de synode moeten worden aangemerkt, een voortzetting, welke we in de 14de eeuw zien aangeduid met den naamnbsp;van kapittel-generaal. Onder kapittel-generaal verstaat men dannbsp;de plenaire vergadering van de prelaten en kapittelen, de mi-nisterialen, later ridders en knapen genoemd en de stad Utrecht.nbsp;Uit de stukken blijkt echter niet steeds, of we met een plenairenbsp;vergadering hebben te doen dan wel met een bijeenkomst vannbsp;een aantal vertegenwoordigers van de drie genoemde categorieën. Daarom zal in het hierna volgende gemakshalve steedsnbsp;van ,,kapittel-generaalquot; worden gesproken, als er van samenwerking tusschen de drie groote groepen sprake is, onverschillig of zulks geschiedt in een ,,kapittel-generaalquot; in den striktennbsp;zin van het woord of in een minder plechtige bijeenkomst. Voornbsp;ons onderwerp is immers alleen het materieele criterium vannbsp;belang; we mogen daarom, mits we er ons van bewust blijven,nbsp;ter wille van een eenvoudiger terminologie wel tegen het for-meele zondigen.

In dezen zin zagen we het kapittel-generaal het eerst optreden in 1245, terwijl een kapittel-generaal in de strikte betee-kenis van het woord voor het eerst met zekerheid voor 1281 kon worden vastgesteld. Moeten we nu hieruit afleiden, datnbsp;het kapittel-generaal tusschen 1227 en 1245 is ontstaan? Ik geloof het niet. Een dergelijke conclusie zou m.i. de beteekenisnbsp;van de ontwikkeling miskennen. Als uitvloeisel van de terri-torialiseering zal zij zich zeer geleidelijk hebben voltrokken.nbsp;Het zal zich zonder twijfel reeds vroeg hebben voorgedaan,nbsp;dat de ,,nobilesquot; bij het verrichten van rechtshandelingen doornbsp;den Bisschep ontbraken. Dit zal vooral het geval zijn geweestnbsp;met betrekking tot die zaken, welke hun als van weinig belangnbsp;voorkwamen, dus in de eerste plaats ten aanzien van kwestiesnbsp;van zeer plaatselijk Stichtsch karakter. In dergelijke gevallennbsp;waren dan alleen geestelijken en ministerialen ter assistentienbsp;aanwezig. De territorialiseering nu zal zich vooral hebben ge-uit als een tendens tot uitbreiding van deze gevallen door eennbsp;steeds bewuster waardeering van bestuurs- en andere zakennbsp;als intern Stichtsche aangelegenheden, als behoorende tot de

1) Immers de „nobilesquot; waren juist diocesaan.

60

„huishouding” van de verschillende deelen van het Sticht. Indien men bedenkt, dat deze ontwikkeling zich over een tijdsverloop van twee tot drie eeuwen uitstrekt, dan wordt het duidelijk, dat zij slechts zeer geleidelijk, veelal haast onmerkbaar, moet hebben plaats gegrepen. Dan behoeft het ons ooknbsp;niet te verwonderen, wanneer we in de 12de eeuw al voorboden van het kapittel-generaal aantreffen en dat de 14denbsp;eeuw ons nog reminiscenties aan de vroegere synode te ziennbsp;geeft.

Ik meen in het voorafgaande aannemelijk te hebben gemaakt, dat het kapittel-generaal is te beschouwen als de ge-territorialiseerde ,,gemeentequot; van de vroegere synode. Intus-schen behoeven we met de daar aangevoerde argumenten nog niet tevreden te zijn. Wij kunnen nl. de proef op de som nemennbsp;door na te gaan of er inderdaad continuïteit bestaat tusschennbsp;de materie, waarmede het kapittel-generaal zich bezighoudtnbsp;en die, welke eertijds in de synode de onderwerpen voor denbsp;beraadslagingen verschafte. Eerst dan kan trouwens de filiatienbsp;tusschen kapittel-generaal en synode in materieel opzicht alsnbsp;volkomen bewezen worden beschouwd. Welnu, het leverennbsp;van deze proef valt niet zwaar. Hoe gering in aantal ook denbsp;stukken zijn, die ons getuige doen zijn van de werkzaamheidnbsp;der synode, zij leveren alleszins voldoende gegevens voor eennbsp;vruchtbare vergelijking met hetgeen het kapittel-generaal onsnbsp;van zijn werkzaamheden doet zien.

In de synode dan blijkt de Bisschep zeer belangrijke rechtshandelingen te verrichten. Zij moet, zooals wij reeds zagen, worden beschouwd als de plenaire vergadering van allen, dienbsp;de jure als des Bisschops Raden zijn aan te merken en het ligtnbsp;dus in de rede, dat zij den Bisschop bij het verrichten van denbsp;gewichtigste bestuurshandelingen assisteert. Een goed voorbeeld daarvan is de verdragssluiting met den graaf van Holland in 1204. Dit voorbeeld is juist ook daarom zoo goed, omdat het on^ in staat stelt de vergelijking met het kapittel-generaal op een zoo zuiver mogelijken grondslag op te stellen. Watnbsp;zien wij immers in het laatst van dezelfde eeuw, in 1281, gebeuren? Wederom wordt een verdrag met Holland gesloten,nbsp;wederom is het een plechtige vergadering, welke den bezitternbsp;van de bisschoppelijke waardigheid, ditmaal een elect, assisteert en deze vergadering is het kapittel-generaal!

Enkele waardevolle inlichtingen geven de beschikbare stuk-

1) Misschien de op p. 16 aangehaalde oorkonde van 1131 (Ob. U. 333) en de vergadering van 1196, waarin de stad voor het eerst als deelneemster isnbsp;vermeld. (Zie boven. p. 49).

61

ken ons met betrekking tot het optreden van de synode in contentieuze aangelegenheden. Wij konden daaruit leeren, dat zich uit de beraadslaging van den Bisschop met zijn Raad in dergelijke zaken een zekere justitieele competentie voor de synodenbsp;op wereldlijk terrein had ontwikkeld. In het vorenstaandenbsp;zijn vier gevallen van de uitoefening der synodale jurisdictienbsp;besproken. Twee ervan betroffen oneenigheden tusschen hoogenbsp;geestelijken eenerzijds en wereldlijke aanzienlijken anderzijds,nbsp;de twee andere hadden betrekking op geschillen tusschen eennbsp;,,heerquot; en een burengemeenschap. In elk geschil dus ten minstenbsp;één machtige partij, zelf bezitter van jurisdictie over min ofnbsp;meer uitgestrekte gebieden: de aangewezen rechter is de Bisschop, d.w.z. de Bisschop in zijn Raad. Doordat de Bisschop bij de behandeling van dergelijke geschillen zijn Raadnbsp;om een oordeel vraagt en het gegeven oordeel regelmatig doornbsp;hem wordt bevestigd, krijgt de procedure een landrechtelijk,nbsp;immers een dualistisch karakter; juridiek gezien ligt hierin denbsp;kiem van de tegenstelling, welke zich in deze eeuwen ontwikkelt en die in de 15de eeuw haren hoogsten bloei zal bereiken,nbsp;de tegenstelling Bisschop (landsheer) — Staten. Éénmaal ziennbsp;wij den graaf van Holland een oordeel vinden, dat dan doornbsp;de overige aanwezigen wordt bekrachtigd, een anderen keernbsp;zijn het de prelaten, die een oordeel aan de vergadering ternbsp;bekrachtiging voordragen. Een vaste regel schijnt op dit puntnbsp;niet te bestaan, tenzij dan misschien deze, dat het oordeel wordtnbsp;besteed aan hem of hen, die geacht kan (kunnen) worden metnbsp;de zaak het best op de hoogte te zijn*).

Nu het kapittel-generaal. De meeste van de hiervóór gegeven voorbeelden van het optreden daarvan lagen juist op het gebied van de jurisdictie. Daaruit is ons gebleken, dat ook hetnbsp;kapittel-generaal op dit gebied een zekere competentie bezit,nbsp;blijkbaar in de voornaamste plaats ten aanzien van geschillen,nbsp;waarbij de Bisschop en zijn kerk rechtstreeks betrokken zijn.nbsp;De competentie van het kapittel-generaal in deze zaken wordtnbsp;trouwens in 1329 door Kampen — en eveneens door Zwolle en

1) nbsp;nbsp;nbsp;P. 16, 17.

2) nbsp;nbsp;nbsp;Bovendien acht ik het niet onwaarschijnlijk, dat het oordeelvinden,nbsp;voorzoover het geen zaken betrof, welke voor een forum privilegiatum,nbsp;hetzij van de geestelijken, hetzij van de ..nobilesquot;, hetzij van de ministe-rialen thuis behoorden, was voorbehouden aan de prelaten en de „nobiles”nbsp;en dat de rest van de aanwezigen als ommestand fungeerde, die slechtsnbsp;had te bevestigen. In dat geval zouden dus in het kapittel-generaal voornbsp;dergelijke zaken alleen de prelaten als oordeelvinders zijn overgebleven.nbsp;De stukken sluiten, voorzoover ik kan nagaan, deze mogelijkheid in iedernbsp;geval niet uit.

62

Hasselt — uitdrukkelijk erkend^). Daarnevens treedt het ook op bij het toezicht van den Bisschep op de uitoefening van denbsp;jurisdictie door zijn ambtenaren met hunne gerechtsgemeenten,nbsp;zooals het ter verantwoording roepen van dijkgraaf en heemraden van de Lopikerwaard in 1322 ons duidelijk te zien gaf.nbsp;Uit latere gegevens blijkt, dat het toezicht op de rechtspraaknbsp;eigenlijk als de functie van het kapittel-generaal op justitieelnbsp;gebied moet worden beschouwd^). Voorts konden we consta-teeren, dat het ook hier niet de Bisschop is, die het oordeelnbsp;vindt en wijst, doch dat zulks de taak is van hen, met wie hijnbsp;te recht zit. In 1305 waren het klaarblijkelijk de prelaten, dienbsp;het oordeel vonden en door de overige aanwezigen deden bekrachtigen. Intusschen, hoezeer de procedure materieel eennbsp;landrechtelijk aanzien vertoont, formeel heeft zij nog sporennbsp;van haar ouden, strikt monarchalen aard behouden®). In 1322nbsp;wijst (,,deeltquot;) de Bisschop ,,mit rade ende mit wysinge” vannbsp;het generaal kapittel en in 1328 rept de graaf van Holland vannbsp;het recht, door den Bisschop te doen ,,bi zinen Rade ende zinennbsp;Capittel”.

De overeenkomst met de jurisdictie van de synode is frappant. In beide gevallen een materieel landrechtelijke procedure met, formeel, nog kenteekenen van monarchale afkomst. Innbsp;beide gevallen ook een competentie, die naar haren oorsprongnbsp;niet landrechtelijk kan worden verklaard, doch een typischnbsp;monarchaal karakter vertoont. Het toezicht op de uitoefeningnbsp;der jurisdictie, of, ruimer nog, het ervoor zorg dragen, datnbsp;overal in zijn gebied goed recht gedaan wordt, is karakteristieknbsp;voor de werkzaamheid van den ,,heer’', behoort tot zijn uitsluitende competentie^). Slechts uit deze competentie van dennbsp;,,heerquot;, d.w.z. van den ,,heer'' in zijn Raad en i.c. van den Bisschop in zijn Raad, is die van de synode en eveneens die van

1) nbsp;nbsp;nbsp;Zie hiervóór, p. 57. Belangrijk is in dit verband ook de arbitrale uitspraak van Zweder van Abcoude en Gijsbrecht van Yselstein d.d. 22 Meinbsp;1330 tusschen den Bisschop en den heer van Voorst. (B. v. d. Spr. 939).nbsp;Daarin wordt o.m. bepaald, dat de Bisschop met zeven stolen mag bezweren,nbsp;dat zij, die aan gene zijde van den IJsel wonen, „sculdech zijn te comennbsp;voer die Ecclesi van Utrecht, so wanneer dat si becroent werden van dennbsp;Bisscop om zake, die des Ghestichtes erfnisse ende heerlicheyt aneghaen,nbsp;alse verre alsi ghedaghet weerden van der Ecclesi als recht is....”

2) nbsp;nbsp;nbsp;Zie hierover verder de laatste paragraaf van het volgende hoofdstuk.

3) nbsp;nbsp;nbsp;Ter voorkoming van misverstand; de — feodale — Raad is, tegen dennbsp;achtergrond van het landrecht een moderne instelling; zijn oudste vorm isnbsp;echter ,,monarchaal” en het toenemende ,,republikeinschequot; karakter ervan,nbsp;naar den vorm althans ontleend aan het landrecht, doet zich in de feodalenbsp;maatschappij als iets nieuws kennen.

4) nbsp;nbsp;nbsp;Vgl. De Monté ver Loren, Bezit en eigendom, p. 39 v.v.

63

het kapittel-generaal te verklaren. Naast elkander hebben synode en kapittel-generaal niet bestaan; na het midden van de 13de eeuw is van rechtspraak door de synode naast die van hetnbsp;kapittel-generaal geen spoor te bekennen. De eerste is in denbsp;laatste overgegaan, of liever: ,,synode” en „kapittel-generaalquot;nbsp;zijn twee namen voor dezelfde vergadering, althans voorzoovernbsp;deze termen in den hierbedoelden zin worden gebezigd ennbsp;uiteraard behoudens het wegvallen van de nobiles.

Het komt mij voor, dat de continuïteit tusschen de werkzaamheid van het kapittel-generaal en die van de synode, voorzoover zij is te beschouwen als die van den Bisschop in zijn Raad, nu wel als bewezen mag worden beschouwd. Slechtsnbsp;op één punt moet, zoo mogelijk, nog wat meer klaarheid worden gewonnen; de plaats van de stad Utrecht in synode ofnbsp;kapittel-generaal is nl. nog niet geheel duidelijk. Wel is in hetnbsp;vorenstaande komen vast te staan, dat de stad in de eerstenbsp;helft van de 12de eeuw deel uitmaakte van de synodale ,,gemeentequot; en dat zij later ook één van de drie groepen vormt,nbsp;waaruit het kapittel-generaal is samengesteld; dit neemt echternbsp;niet weg, dat zij toch, althans in de laatstbedoelde vergadering,nbsp;een andere plaats schijnt in te nemen dan de beide anderenbsp;groepen. Men zou dit tenminste kunnen afleiden uit de omstandigheid, dat de bronnen in verschillende gevallen, waarinnbsp;zij toch kennelijk doelen op de werkzaamheid van het kapittel-generaal, de stad naast de beide andere categorieën niet vermelden. Met name valt dit te constateeren waar het gaat omnbsp;de uitoefening der jurisdictie. Ter illustratie behoef ik slechtsnbsp;enkele van de hierboven al besproken stukken in herinneringnbsp;te brengen. In de oorkonde van 29 Juli 1315^), uitgegaan vannbsp;proost, deken en kapittel van Oudmunster, is sprake van eennbsp;sententie, uitgesproken ,,coram universali ecclesia Trajectensi,nbsp;coram vasallis et ministerialibus ipsius ecclesiae Trajectinae”.nbsp;De stad wordt niet genoemd. Toch weten wij uit de andere opnbsp;deze gebeurtenis betrekking hebbende stukken, dat deze sententie werd gewezen door het kapittel-generaal. Wij wetennbsp;eveneens, dat het hier niet een zaak betrof, van de behandelingnbsp;waarvan de stad als zoodanig om eenigerlei reden zou zijn uitgesloten. Niet veel later immers zien wij in een volkomen analoog geval — de uitoefening van de hooge jurisdictie in hetnbsp;Sticht — de stad wel naast de anderen vermeld. Wanneer nl.nbsp;de Bisschop zich bij den graaf van Holland beklaagt over denbsp;inbreuken van Zweder van Vianen op zijn jurisdictie, zegt hij

1) Boven, p. 53.

64

o.a.: „Item so heft hare Sveder enen man ghehanghen in enen gherechte, daer die heerlicheyt of toghewyst wart den Bisscopnbsp;voerseit met vollen vonnesse synre ecclesien, syns lants endenbsp;siere stat”^). Het is zelfs niet onmogelijk, dat met deze woorden op de uitspraak van het kapittel-generaal in 1305 wordtnbsp;gedoeld. Het kan echter ook zijn, dat hier dezelfde uitspraaknbsp;wordt bedoeld, als in de volgende passage uit het ,,zeggen” vannbsp;Reynoud van Gelre d.d. 24 Juli 1324^) ,,alse dat onse neve, bisscop t’ Utrecht voorsz. alle hoghe rechte behouden zei in allenbsp;dien manieren, alse hem die twaalf, vier van der ecclesien,nbsp;vier van den lande ende vier van der stadt van Utrecht toesey-denquot;. Hoe dit ook zij, uit een en ander blijkt voldoende, datnbsp;ook de stad Utrecht in kwesties als deze placht mede te spreken.

Een ander voorbeeld geeft ons het verdrag tusschen den Bisschep en de stad Kampen d.d. 6 December 1329®), waarin partijen o.m. beloven, ingeval de Bisschop zich over de stad heeft te beklagen wegens aantasting van goederen van hemzelf ofnbsp;van de kerk of voor het geval de stad over den Bisschop haarnbsp;beklag wenscht te doen, te zullen komen voor de ,,Ecclesie”nbsp;te Utrecht om daar recht te geven en recht te nemen ,,na dernbsp;ghewoente ende recht der. . Ecclesi ende der goeder lude vannbsp;den landequot;, volgens oordeel van ,,die Ecclesi ende die goedenbsp;lude van den lande”. Ook hier wordt van de stad geen meldingnbsp;gemaakt, terwijl er zonder eenigen twijfel sprake is van denbsp;jurisdictie van het kapittel-generaal. Dit laatste voorbeeld isnbsp;eigenlijk nog belangrijker dan het eerste, omdat het, in tegenstelling daarmede, geen concreet geval betreft, doch in het algemeen duidt op de competentie van het kapittel-generaal.

Tegenover de hier aangehaalde gevallen staat weer een akte van 5 Juli 1329^), houdende een overeenkomst tusschen dennbsp;Bisschop en de stad Utrecht. De overeenkomst behelst een belofte van wederkeerigen bijstand ingeval van oorlog en in hetnbsp;bijzonder in den oorlog tegen Jan van Lichtenberch. In dit stuknbsp;geeft de stad te kennen, dat zij zal deelnemen aan een eventueel door den Bisschop tot stand te brengen zoen, indien hijnbsp;daarbij te werk gaat ,,bi rade siinre ecclesien van Utrecht, binbsp;sinen welgheboren luden ende onsen huusghenoten van sinennbsp;Ghestichte ende si dat riden voer et beste”. Voorts zal de

1) nbsp;nbsp;nbsp;B, A., 207, fo!. 25

2) nbsp;nbsp;nbsp;Boven, p. 56.

3) nbsp;nbsp;nbsp;Boven, p. 57.

4) nbsp;nbsp;nbsp;Bijdr. en Med. H. G., IX, p. 55 (nr. XIV).

5) nbsp;nbsp;nbsp;T. w. hunne standgenooten in het Sticht, m.a.w. de burgers van denbsp;andere Stichtsche steden. Dat de stedelingen ook de burgers van andere

65

stad den Bisschep genoegdoening geven voor zijn klachten jegens haar „bi segghen ende goeddunken der ecclesie vannbsp;Utrecht, dier welgheborenre lude ende onser huusghenoten vannbsp;den Ghestichtequot;. Tweemaal komen hier de het kapittel-generaalnbsp;samenstellende groepen ter sprake. Eerst betreft het een kwestie niet van justitie, maar van politie; het sluiten van vredenbsp;door den Bisschop met medewerking — ,,bi radequot;—van hetnbsp;kapittel-generaal. De volgende passage echter is het, die onsnbsp;te dezer plaatse het meest interesseert; zij heeft betrekking opnbsp;de jurisdictie van het kapittel-generaal. De stad onderwerptnbsp;zich voor wat de tegen haar door den Bisschop geuite klachtennbsp;aangaat, aan het ,,segghenquot; (de arbitrage) van deze vergadering. Deze onderwerping vertoont overeenkomst met die vannbsp;Kampen aan het oordeel van ,,die Ecclesi ende die goede ludenbsp;van den landequot;. Het verschil is, dat nu naast kerk en welgeborenen ook de stad Utrecht wordt genoemd. Moet hieruitnbsp;worden opgemaakt, dat de stad hiermede implicite de voorwaarde stelde, dat het normale gerecht van kerk en welgeborenen voor dit bijzondere geval ook met haar ,,huusghenotenquot;nbsp;moest worden uitgebreid? Of hoe moet het onstandvastignbsp;spraakgebruik anders worden verklaard?

De verschillende gevallen, waarin we de stad hebben zien deelnemen aan de rechtspraak van het generaal kapittel, sluitennbsp;het aannemen van een uitzonderingstoestand op grond van eennbsp;tijdelijke machtspositie van de stad uit. Zij hebben ons integendeel kunnen leeren, dat de stad sinds het begin van de 13denbsp;eeuw zonder twijfel gerechtigd was aan de vergaderingen vannbsp;het kapittel-generaal deel te nemen, ook bij de uitoefening dernbsp;jurisdictie. Dat zij niettemin in het spraakgebruik der bronnennbsp;meermalen wordt veronachtzaamd, moet dan ook naar mijnnbsp;oordeel in de allervoornaamste plaats worden toegeschrevennbsp;I aan de archaïstische tendenzen, welke zich met betrekking totnbsp;de bij de kanselarijen gangbare terminologie in den regel doennbsp;gelden. De stad was nu eenmaal een nieuwelinge in het eerbiedwaardige gezelschap van des Bisschops ,,groeten Raadquot; ennbsp;het officieele spraakgebruik had moeite, zich aan den modernen toestand aan te passen. Daarnevens echter zullen ook denbsp;feitelijke omstandigheden tot de handhaving van het verouderde spraakgebruik hebben bijgedragen.

steden als hunne huisgenooten betitelden, is hoogst opmerkelijk-, duidelijk komt daarin tot uitdrukking, dat de naam standsrechtelijke beteekenis heeftnbsp;(Vgl. ook p. 84, n. 4).

1) Vgl. p. 10.

66

In dit verband is van belang, dat in een vroeger stuk, van de stad Utrecht afkomstig, waarin deze zich beroept op de competentie van het kapittel-generaal, de stad niet wordt genoemd.nbsp;Ik denk hier aan het klaagschrift, dat het stadsbestuur in 1298nbsp;opstelde in verband met haar appèl op de Curie tegen bisschepnbsp;Willem^). Zij beschuldigt daarin den bisschop o.m. van het feit,nbsp;dat hij jegens haar met schending van de ,,consuetudines civita-tis et terre Trajectensis’' is opgetreden: ,,nam secundum dictenbsp;civitatis et terre Trajectensis consuetudinem inveteratam et ap-probatam, et juramentum in vestro introitu, pater reverendenbsp;predicte, prestitum, bella.nec diffidationes ministerialibus etnbsp;subditis vestris indicere debetis, nisi prius, convicti coramnbsp;ecclesia Trajectensi ac ministerialibus et terre inquilinis denbsp;delictis suis seu culpis, satisfacere denegarent,nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;Met vol

komen recht heeft, naar het mij voorkomt, Berkelbach van der Sprenkel in de hierbedoelde vergadering het kapittel-generaalnbsp;gezien: daarop wijst alleen reeds de omstandigheid, dat wenbsp;voor lateren tijd onomstootelijke bewijzen hebben voor de competentie van het kapittel-generaal in deze kwesties. Evenals innbsp;den brief van Kampen worden hier echter alleen de geestelijkennbsp;en de ministerialen genoemd®).

De stad was weliswaar in de vergadering van het kapittel-generaal opgenomen, doch blijkbaar niet geheel op gelijken voet met de beide andere categorieën. Van hetgeen tijdens denbsp;bijeenkomsten van deze vergadering in de 13de en in het beginnbsp;van de 14de eeuw plaatsgreep, is te weinig bekend dan datnbsp;wij ons omtrent de verhouding der verschillende categorieënnbsp;onderling staande die bijeenkomsten een eenigermate omlijndnbsp;beeld zouden kunnen vormen. Indien wij echter de enkele gegevens, die ons ten dienste staan, in verband brengen met hetgeen wij buiten die formeele bijeenkomsten kunnen ontdekken,nbsp;dan is het verkrijgen van eenige voorstelling van die verhouding toch niet uitgesloten.

Roepen wij ons nog eens de uitspraak der synode van 1227 in het geding tusschen den graaf van Gooi en het kapittel vannbsp;St. Marie in herinnering’*). De vergadering — toen nog synodenbsp;— bestaat, zooals we weten, uit prelaten en kanunniken, ,,no-biles” en ministerialen en tenslotte schout en schepenen der

1) nbsp;nbsp;nbsp;Bijdr. en Med. H. G., IX (1886), p. 36 v.v.

2) nbsp;nbsp;nbsp;Geschiedenis van het bisdom Utrecht van 1281 tot 1305, pft. Utrechtnbsp;1923, p. 87, 88.

3) nbsp;nbsp;nbsp;Met ,,terre inquiliniquot; zijn m.i. eveneens de ministerialen bedoeld: denbsp;,,goede luiden van den landequot;.

4) nbsp;nbsp;nbsp;Boven, p. 18.

67

stad Utrecht, m.a.w. uit de drie categorieën, welke sinds een kwart eeuw de ,,gemeente” van de synode uitmaken. Het geheel staat onder voorzitterschap van den Bisschop. Wat is nunbsp;het aandeel van elk der genoemde categorieën in hetgeen innbsp;deze zitting wordt verricht? De desbetreffende akte laat onsnbsp;dienaangaande gelukkig niet in onzekerheid. Het oordeel —nbsp;het betreft een rechtsgeding — wordt gevonden door de ,,priores”, d. z. de prelaten^), m.a.w. door de eerste categorie; vervolgens wordt het bevestigd — ,,approbata” — door de ,,no-biles” en de ministerialen, dus door de tweede categorie. Nadatnbsp;de graaf van Gooi zijn wederpartij daarop het aan haar opgedragen bewijs had kwijtgescholden, werd de vredeban uitgesproken, waarna tenslotte de Bisschop het kapittel van St. Marie als de in het gelijk gestelde partij in het bezit van de zakennbsp;in geschil bevestigde. De eenige handeling, waarvan niet wordtnbsp;vermeld, door wien zij werd verricht, is het uitspreken van dennbsp;vredeban. In het voorafgaande is reeds uiteengezet, dat dit innbsp;beginsel des Bisschops werk was en dus óf door hem persoonlijk óf door een zijner ambtenaren namens hem zal zijn geschied^). In ieder geval kan het uit den aard der zaak nietnbsp;zijn gedaan door de schepenen van Utrecht®), noch ook doornbsp;den schout als vertegenwoordiger der stad. Uit een en andernbsp;volgt, dat schout en schepenen aan de eigenlijke handelingnbsp;niet hebben deelgenomen. Althans niet officieel. In werkelijkheid zullen zij wel mede hebben beraadslaagd, zullen zij zichnbsp;niet hebben bepaald tot toezien en aanhooren. Officieel echternbsp;was hun optreden beperkt tot het aanwezig zijn, het bijwonennbsp;der vergadering zonder eenige- medezeggenschap.

Richten wij thans den blik op hetgeen buiten deze formeele vergaderingen van den bisschoppelijken Raad placht te geschieden met betrekking tot de rechtshandelingen van dennbsp;Bisschop. De gewone gang van zaken blijkt daar door de veranderde positie van de stad geen wijziging te hebben ondergaan. Werd de Bisschop vroeger bij zijn handelingen geassisteerd door geestelijkheid, ,,nobiles” en ministerialen — tezamennbsp;de oude synodale ,,gemeente” uitmakend — na het verdwijnennbsp;van de ,,nobiles” uit zijn allernaaste omgeving handelde denbsp;Bisschop in den regel met medewerking van geestelijkheid ennbsp;ministerialen^). Slechts in enkele, in het algemeen zeer gewich-

1) nbsp;nbsp;nbsp;Zie noot 1 op p. 15.

2) nbsp;nbsp;nbsp;P. 20, n. 3.

3) nbsp;nbsp;nbsp;Het banrecht is immers geheel van heerlijken huize.

4) nbsp;nbsp;nbsp;Zie boven, p. 40, 41.

68

tige, gevallen zien wij naast deze beide groepen ook de stad optreden; normaal is dit evenwel niet.

Een en ander leidt tot de slotsom, dat de stad inderdaad een bijzondere positie innam in den ,,grooten Raad” van den Bis-schop. Misschien kan deze positie het best worden gekarakteriseerd door het woord ,,raad” in den modernen zin van advies.nbsp;In beginsel nl. schijnt de werkzaamheid van de stad zich totnbsp;het geven van advies te hebben bepaald; van medewerking opnbsp;den voet van hetgeen door de beide andere groepen van dennbsp;bisschoppelijken Raad werd gepraesteerd, was klaarblijkelijknbsp;alleen in uitzonderingsgevallen sprake. Naast de andere Radennbsp;vertoont de stad zich meer als een quasi- of semi-Raad metnbsp;beperkte bevoegdheden^). Zoo kan zij dan worden gezien alsnbsp;de onderste trede in de hiërarchieke ladder, op welker hoogstenbsp;sport de Bisschop staat. Immers, in het bovenstaande hebbennbsp;wij reeds gezien, dat ook de beide andere groepen van dennbsp;Raad niet gelijkwaardig zijn in hunne functie als zoodanig; datnbsp;de prelaten en kapittelen weder een trede hooger staan dannbsp;de ,,nobiles'' en de ministerialen ^).

In dit licht bezien is het niet te verwonderen, dat het oude spraakgebruik zoo hardnekkig heeft standgehouden. Weliswaarnbsp;bleef het eenigermate bij de omstandigheden ten achter, dochnbsp;de veranderingen, welke de omstandigheden hadden ondergaan,nbsp;waren ook niet van dien aard, dat zij een radicale wijzigingnbsp;in de terminologie konden rechtvaardigen. In naam bleef mennbsp;dus maar bij het oude.

In het zooeven behandelde werd terloops de aandacht gevestigd op het hiërarchisch verband, bestaande tusschen den Bisschop en de verschillende groepen van zijn grooten Raad. Wat de verhouding van die groepen onderling betreft, moet dit nietnbsp;zoo worden opgevat, dat de eene groep rechtstreeks boven de

1) nbsp;nbsp;nbsp;De Monté ver Loren, Bezit en eigendom, p. 228, n. 2 en p. 239, n.1. ziet,nbsp;wat Holland aangaat, ook de machtige leenmannen, die de Graaf met hetnbsp;oog op het politiek belang van een zaak oproept, als quasi-Raden, nl. tegennbsp;den achtergrond van de Raden in engen zin. Daarmede komt het hier innbsp;den tekst betoogde niet in strijd; men houde alleen voor oogen, dat denbsp;achtergrond van dit betoog wordt gevormd door den Raad in ruimen zin.

2) nbsp;nbsp;nbsp;Zie in dit verband Lousse, La formation des ordres dans la société mé-diévale (Recueil Louvain, 44), p. 85: ,,Les ordres sont des ,,rangsquot; dans lanbsp;société. . . .quot;. Merkwaardig met het oog op het bovenstaande is ook het doornbsp;Lousse t.a.p. aangehaalde spraakgebruik in het Brabant van de 14de en 15denbsp;eeuw, waarin de geestelijkheid en de adel als ,,les deux ordres supérieursquot;nbsp;of ,,les deux premiers ordresquot; werden aangeduid. Men denke in dit verbandnbsp;ook aan de benaming ,,tiers étatquot;.

69

andere zou zijn geplaatst, doch uitsluitend in dien zin, dat er belangrijke verschillen bestaan met betrekking tot de mate,nbsp;waarin zij deel hebben aan het bisschoppelijk bestuur ^). Overigens zijn zij onderling niet gesubordineerd; de onderlingenbsp;verhouding moet worden gekenmerkt als coördinatie. Komt hetnbsp;hiërarchisch element der verhouding dus bij vergelijking vannbsp;de groepen onderling niet tot zijn recht, des te beter teekentnbsp;het zich af, indien men de groepen achtereenvolgens beschouwtnbsp;in het licht van hare betrekking tot den Bisschep. In dit lichtnbsp;bezien zijn zij hem alle hun raad en bijstand verschuldigd,nbsp;treden zij alle op als zijn Raden tot het verleenen van medewerking bij zijn rechtshandelingen, zijn zij echter tevens in ditnbsp;opzicht van zeer verschillend gehalte. Dit verschil in gehalte,nbsp;deze juridieke differentiatie, hangt ten nauwste samen met denbsp;feitelijke machtsverhoudingen. Het spreekt dus vanzelf, datnbsp;een verschuiving in de verhoudingen niet zonder invloed opnbsp;die differentiatie kon blijven, dat, concreter uitgedrukt, denbsp;groeiende beteekenis van de steden in het algemeen en vannbsp;de stad Utrecht in het bijzonder zich ook ten aanzien van denbsp;hiërarchie der bisschoppelijke Raden moest doen gevoelen. Hetnbsp;behoeft geen betoog, dat een zoodanige ontwikkeling zich zeernbsp;wel uitsluitend in materieel opzicht kan voltrekken, terwijlnbsp;formeel alles bij het oude blijft. Welnu, in dezen zin zien wijnbsp;den toestand zich in het Nedersticht ontwikkelen.

Met deze ontwikkeling gaat echter een andere gepaard, die in wezen nog veel ingrijpender is. Een verschuiven der elementen in een bepaalde hiërarchie, het veranderen van de rangorde dier elementen kan voor het beeld van die hiërarchienbsp;van groote beteekenis zijn, voor haar wezen is zulks niet vannbsp;belang; na de verandering is zij even zoo goed een hiërarchienbsp;als tevoren. M.a.w.: een monarchale hiërarchie als die van dennbsp;Bisschep en zijn Raden blijft monarchaal, ook al vinden in haarnbsp;boezem de meest ingrijpende verschuivingen plaats. Dit wordtnbsp;geheel anders, als de elementen zich uit de hiërarchie gaannbsp;losmaken, als zij zichzelf een zelfstandige, niet van den monarch afhankelijke waarde gaan toekennen en het zoovernbsp;brengen, dat die waarde ook door anderen, ja zelfs door dennbsp;monarch, wordt erkend. Dit nu is de strekking van die andere,nbsp;laatstbedoelde ontwikkeling, welke zich in het Nedersticht

1) Lousse, t.a.p., drukt ongeveer hetzelfde uit, als hij, onmiddellijk vóór het in de vorige noot geciteerde, zegt: ,,I1 n'y a pas de hiërarchie véritable,nbsp;car ils (t.w. „les ordresquot;) ne sont pas subordonnés les uns aux autres. Maisnbsp;il ne peut y avoir d'autre part aucune égalité, ni d'honneurs, ni de droits,nbsp;paree qu'il n’y a pas d'abord d'équivalence de servicesquot;.

70

aan onze oogen voordoet. Langzaam maar zeker gaan de verschillende categorieën, waaruit des Bisschops groote Raad is samengesteld, de groepen van het kapittel-generaal dus, eennbsp;meer en meer zelfstandig leven leiden, zich steeds verder losmakend uit de monarchale hiërarchie, totdat zij tenslotte,nbsp;staande naast, of liever, tegenover den monarch, een geheelnbsp;nieuw, republikeinsch, element in de samenleving vormen^).

Tal van concrete oorzaken kunnen voor de verschillende phasen in dezen tweeledigen ontwikkelingsgang worden gesignaleerd; in laatste instantie moet de geheele evolutie innbsp;hoofdzaak worden gezien als een uitvloeisel van het territo-rialiseeringsproces. In het hierna volgende zal ik nog gelegenheid hebben dit nader toe te lichten; bepalen wij ons voorshands tot het beschouwen van de verschijnselen, waarin denbsp;ontwikkeling — en hierbij heb ik vooral de hierboven in denbsp;tweede plaats aangeduide op het oog — zich manifesteert.

Tot nog toe hebben de aangehaalde bronnen ons niet verder gevoerd dan 1330. In het bovenstaande gaf ik reeds te verstaan,nbsp;dat omstreeks dien tijd een nieuwe phase in de ontwikkelingnbsp;haar intrede doet, nl. die, waarin de zich in de voorafgaandenbsp;tijdvakken openbarende tendenzen zich gaan realiseeren. Hetnbsp;spreekt intusschen vanzelf, dat hiermede geen scherp van elkander afgescheiden perioden zijn bedoeld. Ook het jaartal 1330nbsp;heeft in dit opzicht geenerlei beteekenis; het werd in het voorafgaande slechts als eindpunt gebezigd, omdat de bronnen vannbsp;lateren datum zich beter leenen voor een schets van een verdernbsp;ontwikkelingsstadium. Het wordt dan ook alleen bepaald doornbsp;den datrun van het jongste reeds aangehaalde stuk en zegt ooknbsp;niets omtrent de dagteekening van het eerste nu te behandelennbsp;stuk van lateren datum. Dat dit eerst van 14 jaren later dateert,nbsp;is dus ook niet verwonderlijk; het is integendeel zeer begrijpelijk, aangezien dan juist een andere bisschop den Utrecht-

1) Misschien moet het optreden van den Domdeken als voorzitter van het kapittel-generaal als een eerste symptoom van die ontwikkeling wordennbsp;aangemerkt. Zooals men weet was de Domdeken de aangewezen plaatsvervanger van den Bisschop. Als zoodanig zal hij aanvankelijk — wanneernbsp;heb ik niet kunnen nagaan — de voorzittersplaats hebben ingenomen. Toennbsp;zijn voorzitterschap permanent was geworden, was een belangrijk beletselnbsp;voor de ontwikkeling van het kapittel-generaal naar een zelfstandig, onafhankelijk bestaan weggevallen.

Dat de Domdeken de Staten in beginsel als plaatsvervanger van den Bisschop beschreef, blijkt ook uit het feit, dat de Overijselsche Staten ooknbsp;later nog door of namens den Bisschop werden beschreven en dat zij vergaderden onder voorzitterschap van den Bisschop of diens vertegenwoordiger (Fockema Andreae, Bijdr. IV, p. 223),

71

schen zetel heeft ingenomen en het tijdstip, waarop dit geschiedde, algemeen als een keerpunt in de 14de eeuwsche historie van het Nedersticht wordt beschouwd. En inderdaad,nbsp;indien men volstrekt een jaartal wenscht ter markeering vannbsp;de verschuiving, welke zich in de 14de eeuw in de verhoudingen voordoet, dan is 1341 daartoe het meest geschikt.

Zooals hierna nog zal worden besproken, beleefde het kapit-tel-generaal gedurende de ambtsperiode van bisschop Jan van Diest geen voorspoedige jaren. Door andere, machtige, ,,bui-tenlandschequot;, invloeden geheel op den achtergrond gedrongen,nbsp;had het zich moeten vergenoegen met een zeer bescheiden rolnbsp;in het bestuursdrama van het Nedersticht. Het behoeft geennbsp;betoog, dat deze rol slechts noode werd aanvaard en het isnbsp;begrijpelijk, dat zij, gezien uit het oogpunt van die andere invloeden, veelal een beslist oppositioneel karakter aannam. Hetnbsp;is dan ook symptomatisch, dat reeds spoedig na het optredennbsp;van bisschop Jan van Arkel, van den man, die er in velerleinbsp;opzicht in slaagde zich aan de invloeden van buiten af te ontworstelen, het kapittel-generaal meer van zich doet spreken.nbsp;De Bisschop gaat orde op zaken stellen en het kapittel-generaalnbsp;is hem daarbij behulpzaam. De gang van zaken herinnert sterknbsp;aan de gedragslijn van bisschop Gui in 1305, toen hij na zijnnbsp;gevangenschap weder in het Nedersticht was teruggekeerd ennbsp;blijkbaar ook behoefte gevoelde orde op zaken te stellen. Mennbsp;oordeele slechts naar hetgeen in het kapittel-generaal met betrekking tot den heer van Abcoude en den burggraaf vannbsp;,, Montfoort geschiedde.

Blijkens een notarieele akte d.d. 9 Juli 1344^) verklaarde heer Zweder van Abcoude, „miles Traiectensis diocesisquot; opnbsp;dienzelfden dag ,,in loco capitulari ecclesie Traiectensis, capi-tulo ad ipsius instanciam indicto, coram universo clero et populo ibidem existenti”, dat hij alle goederen, welke hij bezatnbsp;in de stad Rhenen, op den Heymenberg *) en in de Neude bijnbsp;Rhenen, c.a., in leen hield van den Bisschop en van de Utrecht-sche kerk. Heelemaal van harte ging dit blijkbaar niet en heernbsp;Zweder heeft dan ook aanvankelijk niet geaarzeld, den ,,bui-tenlandschenquot; invloed, die onder de regeering van bisschop Jannbsp;van Diest zoo’n groote beteekenis had, in den persoon van dennbsp;graaf van Holland, tegen Bisschop en kapittel-generaal in het

1) nbsp;nbsp;nbsp;Het jaar, waarin bisschop Jan van Arkel werd gekozen.

2) nbsp;nbsp;nbsp;R. B. A. 761.

3 Zie boven n. 3 op p. 47.

4) D.i. de Grebbeberg.

72

geweer te roepen. Den 20sten September van hetzelfde jaar verschenen beide partijen, d.w.z. de Bisschop ter eene zijdenbsp;en de heer van Egmond met nog enkele ,,vreende” van dennbsp;graaf van Holland ter andere zijde, ,,in den capietel t' Utrecht”,nbsp;nl. voor ,,die prelaten ende die ecclesie van Utrecht, die aen-saghen den twist ende den onraet, dien den Ghesticht vannbsp;Utrecht comen mocht van den twie, die is tuschen minnbsp;here van Utrecht aen die ene side ende tuschen den herenbsp;van Abcoude aen die ander side, alse van den nyen tyende binbsp;Heymenberch ende in 't nye lant bi der Horst”. Om dit ,,onraet” te vermijden en ,,om die sonderlinghe vreenscap, die minnbsp;here van Hollant hevet ten Ghesticht”, stelden prelaten en ecclesie den Bisschop een ,,vreendelicheit” voor, hierin bestaande, dat door zes scheidslieden, drie door den Graaf en drienbsp;door de ecclesie aan te wijzen, een waarheid zou worden gevonden met betrekking tot het bezit van de in geschil zijndenbsp;tienden. Mochten de scheidslieden het niet eens worden, dannbsp;zou de Graaf hetzij alleen, hetzij met een door hem uit denbsp;ecclesie te kiezen prelaat, ,,des segghens een overman wesen”.nbsp;Op dit voorstel ,,seide min here van Utrecht, dat hij 't gheernenbsp;doen woude, sent hem dat die ecclesie riede voer 't beste” ^).nbsp;Uit het stuk blijkt helaas niet, of we hier te doen hebben metnbsp;een kapittel-generaal in den engen zin, alleen bestaande uitnbsp;de geestelijkheid, dan wel met een uitgebreid kapittel-generaal,nbsp;waarin ook de ridders en knapen zoomede de stad Utrecht zitting hadden. Wel blijkt eruit, dat men te Utrecht nog wel degelijk met den graaf van Holland rekening heeft te houden.nbsp;Dit neemt niet weg, dat deze regeling, hoewel op zichzelfnbsp;getuigend van een overwicht van den Graaf, ten overstaannbsp;van de ,,ecclesie” tot stand kwam en dat de Bisschop haar opnbsp;raad van die ecclesie aanvaardde'*).

1) nbsp;nbsp;nbsp;In dit verband: een minnelijke regeling, bestaande in een compromis.

2) nbsp;nbsp;nbsp;Uitdrukkelijk wordt bepaald, dat de zegslieden ,,van den eyghendomnbsp;deer tienden ghene machte en hebben te onderviinden of te segghenquot;.

3) nbsp;nbsp;nbsp;Arch. Dom. 3386. Hierop hebben drie posten in de 3de rekening vannbsp;Florens van Boechorst — rentmeester en baljuw van Amstelland, Waterlandnbsp;en den Zevank — betrekking (Hamaker, Rek. Holl., I, p. 337). De eerstenbsp;ervan luidt aldus: ,,Item des Zatersdaghes voer sinte Lambrechts dachnbsp;(11 Sept.) reet haer Florans mit mijns heren brieve van Hollant an dennbsp;bisscop van Utrecht, dat hi capittel legghen wilde jeghen mijns herennbsp;raed van Hollant, die daerbi comen zouden. ...quot; Hieruit blijkt, dat denbsp;graaf van Holland in zekeren zin nog de competentie van het generaal-kapittel erkende.

4) nbsp;nbsp;nbsp;Hoe de uitspraak der zegslieden heeft geluid, is mij niet bekend. Misschien heeft zij ten grondslag gelegen aan de overeenkomsten tusschen dennbsp;Bisschop eenerzijds en Zweder en Gijsbert van Abcoude anderzijds d.d.

73

Het voorbehoud, dat de zegslieden alleen over het bezit zullen oordeelen en niet over den eigendom, schijnt erop te wijzen, dat het kapittel-generaal zich niet bevoegd achtte, de beslissingnbsp;ten petitoire aan het ordinaris gerecht te onttrekken.

Een ander voorbeeld van de werkzaamheid van het kapittel-generaal vinden wij in een oorkonde van 3 November 1345^), waarin de dekens van den Dom, St. Pieter, St. Jan en St. Marienbsp;bekend maken: ,,dat Sweeder van Montfoirde quam voor onsennbsp;lieven here Jan van Arckel, bisscop t’ Utrecht ende voor (hiernbsp;is een woord uitgevallen; vermoedelijk ,,onsquot; of ,,die ecclesiequot;nbsp;of iets dergelijks) in^) eenen gemeijnen capittel, dat daertoenbsp;geleget was, daer ridderen ende knapen ende anders veelnbsp;gueder lude van der stadt ende van den lande van Vuytrechtnbsp;bi waren, ende verghiede ende bellede hum, dat hy gheenre-hande hoge gherichte in den lande van Montfoerde en heeftnbsp;ende hum gheenre hooger gerichte onderwynden en sal totnbsp;dierre tyt toe, dat hy se onsen heere den Bisscop voirscrevennbsp;mit alzulcke betoen afwint, dat die ecclesi van Vuytrecht mitnbsp;riddere ende knapen van den lande van Vuytrecht bekennennbsp;ende wisen, dat hum de voorseyde hooge gherichte mit rechtenbsp;toebehoiren,.nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;In verschillende opzichten is dit stuk van

belang. In de eerste plaats is het een bewijs te meer van het streven van dezen bisschop om alles, wat tijdens zijn voorganger hetzij tengevolge van verpanding hetzij door usurpatienbsp;aan de rechten van Bisschop en Kerk was onttrokken, wedernbsp;terug te winnen, zoomede van de omstandigheid, dat het kapittel-generaal daarbij nog dezelfde functie vervult als in 1305.nbsp;Voorts levert het stuk ons een nieuw voorbeeld van de achterstelling van de stad ten opzichte van de andere groepen, welkenbsp;met haar het kapittel-generaal vormen. In tegenstelling tot dienbsp;26 Nov. 1345 (V. Mieris, Chb., 11, p. 700; Matth., De Jure Gladii, p. 403),nbsp;waarbij van de zijde der Abcoudes o.m. werd beloofd, dat zij zich in hetnbsp;Sticht geen hooge jurisdictie zouden aanmatigen.

1) nbsp;nbsp;nbsp;R. B. A. 770.

2) nbsp;nbsp;nbsp;Matth., De Jure Gladii, p. 124, waar deze oorkonde is gedrukt, laatnbsp;,,in'' weg en leest: ,,ende voer eenen gemeynen capittel. ...quot; Het hs. — eennbsp;afschrift — heeft echter „inquot; en uit het slot van de akte blijkt ook, dat denbsp;kapittelen ter zitti: g tegenwoordig waren.

3) nbsp;nbsp;nbsp;De beslissing van het kapittel-generaal is possessoir; zij laat den Bisschop in het bezit van de hooge jurisdictie. Intusschen heeft het kapittel-generaal hier ook de uitspraak ter petitoire aan zich voorbehouden, zooals blijktnbsp;uit de woorden: ,,dat die ecclesi van Vuytrecht mit riddere ende knapen vannbsp;der lande van Vuytrecht bekennen ende wisen....quot; De vergadering heeftnbsp;Montfoort in hare macht en heeft hem klaarblijkelijk genoopt, op deze wijzenbsp;afstand te doen van zijn aanspraak op berechting van het petitoir door hetnbsp;Landrecht.

74

groepen wordt de stad als zoodanig niet genoemd: wij hooren alleen, dat er behalve de kapittelen en de ridders en knapennbsp;nog ,,veel gueder Inde van der stadt ende van den lande vannbsp;Vuytrechtquot; aanwezig waren.

Nu breekt een periode aan, waarin we de groepen van het generaal kapittel veelal afzonderlijk zullen zien optreden. Ditnbsp;geldt in het bijzonder met betrekking tot de geestelijkheid ennbsp;de stad Utrecht, de groepen, die tijdens het bewind van bisschep Jan van Diest feitelijk de oppositie tegen den toenma-ligen gang van zaken belichaamden en waaraan dus wel innbsp;hoofdzaak het herstel van het kapittel-generaal in zijn oudennbsp;luister moet worden toegeschreven. Eén van de belangrijkstenbsp;symptomen van dezen tijd is de bij deze groepen zich steedsnbsp;sterker openbarende neiging om onderling contact te zoekennbsp;en aldus buiten den Bisschop om of zelfs ook desnoods innbsp;weerwil van den Bisschop zekere belangen van het ,,land” tenbsp;behartigen. Ter toelichting van een en ander mogen de volgende voorbeelden dienen.

Onder dagteekening van 7 Augustus 1350 oorkonden bur-gemeesteren, schepenen, raad en gemeene oudermannen der stad Utrecht, dat zij met heer Gijsbrecht, heer van Abcoude ennbsp;van Gaasbeek, een overeenkomst hebben gesloten, waarbij zijnbsp;hem hebben beloofd: ,,alse waer dat sake, dat hi of ziin lude,nbsp;woenaftich binnen zinen gherechten, of zine manne ende lant-saten, woenaftich binnen den palen des lants van Utrecht, lant-rechts te doen hadden voer onsen here den Bisscop of voernbsp;zine ecclesien van Utrecht ende hem des nyet en ghesciede,nbsp;dat wi hem daerin te helpen comen zeilen binnen den palennbsp;des lants mit alle onser machte, op ons selfs cost, dat hem laatrecht ghedaen werdequot;^). Op het eerste gezicht schijnt dezenbsp;belofte nogal eigenaardig. Waarom zou de heer van Abcoudenbsp;steun noodig hebben om eventueele geschillen door het Landrecht te doen berechten, en, zoo deze al noodig is, hoe komtnbsp;hij er dan toe dien steun bij de stad Utrecht te zoeken, die zelfnbsp;niet aan de jurisdictie van dat gerecht deelneemt en wier burgers er niet aan onderworpen zijn? De verklaring blijkt tenslotte niet zoo moeilijk. De geschillen tusschen den Bisschop ennbsp;den heer van Abcoude over de goederen in en nabij Rhenennbsp;zijn weliswaar, zooals we reeds zagen, in 1345 bij gelegd, dochnbsp;klaarblijkelijk niet tot tevredenheid van den laatstgenoemde ^).

1) nbsp;nbsp;nbsp;Reg. stad 258. Van zijn kant beloofde de heer van Abcoude de stad tenbsp;zullen bijstaan in de bescherming van hare privilegiën (aid. 257).

2) nbsp;nbsp;nbsp;Vgl. bijv. R. B. A. 982, waaruit blijkt, dat de oneenigheden ook innbsp;1366 nog niet tot een bevredigend einde zijn gebracht.

75

Deze verlangde blijkbaar een uitspraak van het Landrecht van ridders en knapen, een wijze van berechting, waartegen denbsp;Bisschep zonder twijfel zijn bezwaren had en die hij dan ooknbsp;tot nog toe nog steeds met succes had omzeild. Van waar ditnbsp;verschil in appreciatie van een procedure voor het Landrecht?nbsp;Men behoeft slechts bij Heda te lezen, op welke wijze denbsp;,,gemeente” van het Landrecht veelal werd geformeerd omnbsp;deze vraag terstond te kunnen beantwoorden. In een later geval zullen we dan ook zien hoe hardnekkig Bisschop en wederpartij konden vasthouden, de eerste aan zijn eisch, dat de zaaknbsp;buiten het Landrecht zou worden afgedaan, de laatste aan zijnnbsp;standpunt, dat hij recht had op berechting door het Landrecht^). Voorts zullen we daarbij leeren, dat de Bisschop innbsp;zoo'n geval de voorkeur gaf aan behandeling van de zaak doornbsp;of namens het kapittel-generaal en daarmede zal het dannbsp;tevens duidelijk zijn, welken invloed de stad te dezen kon doennbsp;gelden. Want de weigering van den Bisschop om iemand landrecht te doen, werd op klachte van de zich verongelijkt voelende partij door het kapittel-generaal beoordeeld^). Koos ditnbsp;de zijde van den Bisschop, dan was den klager alle kans om denbsp;zaak alsnog voor het Landrecht te brengen ontnomen. Steldenbsp;daarentegen het kapittel-generaal hem in het gelijk, dan moestnbsp;de Bisschop tenslotte wel zwichten, omdat hem anders een al-gemeene staking zijner ,,mannen” boven het hoofd hing'*).nbsp;Onder deze omstandigheden ligt het dus in de rede, dat denbsp;heer van Abcoude er prijs op stelde, zich voor de eerlang doornbsp;hem weder in te stellen vordering den steun van de stad Utrechtnbsp;te verzekeren.

Bij zijn streven om de zware schulden van het Sticht zoo spoedig mogelijk te delgen had bisschop Jan van Arkel denbsp;hulp van zijn fideles niet kunnen ontberen. Met name had hijnbsp;van den proost van St. Pieter en voorts van eenige aanzienlijkenbsp;ministerialen niet onbelangrijke bedragen geleend, waarvoornbsp;hij hun verschillende ambten had verpand. Blijkbaar evenwelnbsp;hebben deze heeren zich nogal eigenmachtig ten aanzien van

1) nbsp;nbsp;nbsp;P. 293: ,,Rogati a partibus, prout quaelibet ad horam pronunciandaenbsp;sententiae, plures curribus navibusque adducere poterat, eo faciebat causamnbsp;suam justiorem, melioremquequot;. Zie ook Enklaar, Landsheerlijk bestuur,nbsp;p. 51, 52. Vgl. tevens hetgeen Fockema Andreae, Bijdr., IV, p. 363, zegt metnbsp;betrekking tot het gerecht van baljuw en mannen in Kennemerland.

2) nbsp;nbsp;nbsp;Zie hierna, p. 91.

3) nbsp;nbsp;nbsp;Dit is de consequentie van de omstandigheid, dat de jurisdictie vannbsp;het kapittel-generaal zich uit dien van Bisschop en Raden heeft ontwikkeld.nbsp;Vgl. hierboven, p. 63.

4) nbsp;nbsp;nbsp;Zie hierna, p. 81.

76

de aldus aan hen toevertrouwde rechten gedragen, want in 1352 zien wij uit een in dat jaar tot stand gebrachten zoen,nbsp;dat de Bisschep tegen hen ten strijde was getrokken. Deze zoennbsp;is het werk van den. raad der stad Utrecht, *die, met den heernbsp;van Abcoude, des Bisschops zijde had gekozen. De desbetreffende uitspraak van den raad, vervat in een akte d.d. 12 September 1352^), komt in hoofdzaak hierop neer, dat de bewustenbsp;crediteuren van alle door hen bezette ambten afstand moetennbsp;doen. Alleen de sloten ter Horst en Stoutenburg mogen zij nognbsp;behouden, totdat hunne vorderingen zijn voldaan. Zoodra denbsp;betaling zal hebben plaats gevonden, moeten zij deze slotennbsp;weer aan den Bisschop overleveren, of; ,,ghebrake ons herennbsp;des Bisscops, so souden si se leveren tot des Ghestichts behoefnbsp;der ecclesien ende onser stat van Utrechtquot;. Voorts zal de stadnbsp;nu de personen aanwijzen, die door den Bisschop tot het bedienen der bedoelde ambten zullen worden aangesteld, zulksnbsp;totdat uit de opbrengst dier ambten alle crediteuren van dennbsp;Bisschop zullen zijn voldaan. De stad speelt dus een gewichtigenbsp;rol. Niet alleen zal zij, voor het geval de lossing tijdens eennbsp;sedis vacantia mocht plaats hebben, tezamen met de ecclesienbsp;de sloten ter Horst en Stoutenburg ten behoeve van het Stichtnbsp;in ontvangst nemen, doch bovendien heeft zij, zoolang denbsp;schulden van den Bisschop niet volledig zijn betaald, in feitenbsp;de benoeming van de belangrijkste landsheerlijke ambtenarennbsp;in haar hand. Behoeft het eerste, zooals wij nader zullen zien,nbsp;nog niet uit een afzonderlijk optreden van de stad te wordennbsp;verklaard, het tweede punt mag zonder twijfel als een goednbsp;voorbeeld daarvan worden beschouwd.

Tot degenen, die tegen den Bisschop hadden gestreden, behoorde ook de burggraaf van Montfoort, die blijkbaar had gehoopt langs dien weg zijn aanspraken op de hooge jurisdictie te kunnen realiseeren. In een akte van 13 Mei 1353 maakt hijnbsp;bekend, met de wederpartij een ,,minlicker effeningequot; te zijnnbsp;overeengekomen. Daarbij heeft hij zich o.m. verbonden, zichnbsp;nooit meer hooge jurisdictie te zullen aanmatigen, ,,tenzi binbsp;bevelinghe des Bisschops voersz. off zynre nacomelingen, endenbsp;goetduncken zynre stadt van Utrecht”. Voorts heeft hij beloofdnbsp;op vermaan van den Bisschop het huis van Montfoort ter beschikking van den Bisschop te zullen stellen, wanneer dezenbsp;het in het belang van het Sticht noodig heeft; daartegenovernbsp;zal alsdan de Bisschop beloven bij brief, ,,besegelt mit zynen

1) nbsp;nbsp;nbsp;R. B. A. 873.

2) nbsp;nbsp;nbsp;Matth., De Nob., p. 813.

77

segel ende mit zynre stadt segel van Utrecht tot enen oircon-dequot;, dat hij hem het huis weer zal teruggeven, zoodra hij het ,,van noetsaken zyns Gestichts” ontberen kan. De burggraafnbsp;belooft verder dé stad Montfoort te zullen ontmantelen ,,nanbsp;goetduncken der stadt van Utrechtquot; en haar nooit weer tenbsp;zullen versterken ,,tenzy by wille des Bisschops, die is in dernbsp;tyt, ende goetduncken zynre stadt van Utrechtquot;. Vooral uitnbsp;dit stuk blijkt duidelijk, dat de stad Utrecht als een zelfstandigenbsp;bondgenoote van den Bisschep wordt beschouwd, die niet al^nbsp;leen ter wille van haar landsheer, doch ook voor eigen zaaknbsp;den strijd heeft aangebonden.nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;—

In een oorkonde van 27 Mei 1354^) geeft de Bisschep te kennen, dat hij ,,in tegenwoordicheyt onser ecclesien vannbsp;Utrecht, onser goeder lude van den lande ende stedenquot; heeftnbsp;beloofd, het huis ter Eembrugge nimmer op eenigerlei wijzenbsp;van het Sticht te zullen vervreemden, voorts daaruit niemandnbsp;te zullen beoorlogen, ,,wy en hadden 't eerst vervolcht voor dienbsp;ecclesie, voer ridderen, knapen ende steden van onsen lande,nbsp;alse wy mit rechten sculdich waren te doenquot;. Daarenbovennbsp;heeft hij beloofd op het huis altoos een burger van Utrecht tenbsp;zullen zetten, om het met zijn en des Bisschops ,,gesindequot; tenbsp;bewaren. Ingeval van sedis vacantia of gevangenschap van dennbsp;Bisschop zullen dezen het huis houden en bewaren ten behoevenbsp;van het Sticht en het aan niemand overleveren, ,,tensy bynbsp;willen onser ecclesien ende der stadt van Utrecht voerghe-noemptquot;. Al wederom gaat de Bisschop hier een verplichtingnbsp;aan jegens de stad Utrecht afzonderlijk, een verplichting welnbsp;te verstaan, die hem niet in de uitoefening zijner rechten metnbsp;betrekking tot de stad beperkt, doch in het bestuur over hetnbsp;land. De belofte wordt afgelegd in een kapittel-generaal ^):nbsp;de bijzondere positie van de stad Utrecht wordt dus ook daar,nbsp;in den ,,grooten Raadquot;, erkend. Evenals in 1352 met betrekkingnbsp;tot Horst en Stoutenburg zien wij nu ten aanzien van Eembrugge de ecclesie en de stad Utrecht aangewezen om dennbsp;eventueel afwezigen Bisschop te vertegenwoordigen.

Hoewel we in deze stukken, steeds de stad afzonderlijk zien optreden, blijkt er toch wel uit, dat daarnevens ook de ecclesienbsp;een gewichtige plaats inneemt. Het nu aan te halen stuk zalnbsp;cns doen zien, dat de ecclesie zich evenzeer zelfstandig weetnbsp;te doen gelden. Dit stuk is een oorkonde van 12 November

1) nbsp;nbsp;nbsp;Matth., De Nob., p. 354 j°. 799. (R.B.A. 897).

2) nbsp;nbsp;nbsp;Het blijkt, dat Utrecht niet meer de eenige stad is, welke daar zittingnbsp;heeft; ik kom daarop in het onderstaande nog terug.

78

1355^), waarin de Bisschep verklaart, dat hij zijn ,,ghemeynre ecclesien van Utrecht” beloofd heeft:

1°. ,,dat wi gheenrehande orloghe noch grote zaken, daer ghesien is orloghe of te comen in hindernisse der voerseidernbsp;ecclesien of ons lants van Utrecht, beghinnen of aennemen ennbsp;sellen, ende, gheviel ons enigherande orloghe, dat God verbieden moet, daer en sel wi bestant, vrede noch zoen of ghevennbsp;noch aengaen, noch gheenrehande tractaet daerof hebben nochnbsp;houden, tensi bi wille, consent ende goetdunken onser ecclesien voerseit, of dergheenre, die si daer toe setten ende vüe-ghen sellen”.

2°, dat hij de ecclesiën en de geheele geestelijkheid, de stad en het Sticht van Utrecht ,,in haren rechte ende vryheitnbsp;houden ende beschermen” zal, ,,ende hem ende rydderennbsp;ende knapen ende al onsen luden, arme ende ryke, ons Ghe-stichts lantrecht doen” zal steeds wanneer zulks aan hem zalnbsp;worden verzocht, ,,sonder enich ydel of onnutte vertrec bovennbsp;lantrecht”.

Tenslotte erkent hij, dat de door de ecclesiën verleende finan-cieele hulp ,,van graden ende van ghenen rechte” was gegeven, ,,ende dat wi hem alsulke hulpe van ghenen rechte eyschen en sellen noch en moghenquot;.

De verplichtingen, welke de Bisschop bij deze akte op zich neemt, zijn geenszins nieuw. Zonder eenigen twijfel was de Bisschop al van ouds niet gerechtigd, beslissingen van oorlog ofnbsp;vrede te nemen zonder medewerking van zijn ,,grooten Raad”,nbsp;en was hij eveneens van ouds al verplicht geweest hen, dienbsp;zulks verzochten, landrecht te doen geworden. Incidenteelnbsp;kwam zulks, wat het eerste betreft, reeds ter sprake in de overeenkomst van 1329 tusschen den Bisschop en de stad Utrecht®).nbsp;De ontwikkeling der landsheerlijkheid eenerzijds en die vannbsp;de territorialiteit anderzijds echter leiden ertoe, dat de onder-deelen van den ,,grooten Raad” ernaar streven een en andernbsp;zooveel mogelijk vast te leggen. Voorshands doen zij dit nognbsp;in hoofdzaak onafhankelijk van elkander, al naar gelang zichnbsp;daartoe een gunstige gelegenheid voordoet. Een zoodanige gelegenheid bood in het bijzonder de verleening van financieelennbsp;of militairen bijstand. Zoo zien wij dan ook in dit geval de ecclesiën partij trekken van de omstandigheid, dat de Bisschopnbsp;hare financieele hulp had ingeroepen. Dat men zich daarbij

1) nbsp;nbsp;nbsp;Arch. Dom 3390.

2) nbsp;nbsp;nbsp;NI. de ecclesiën.

3) nbsp;nbsp;nbsp;Zie hierboven p. 65.

79

niet altijd bepaalde tot het vastleggen van oude gewoonten, doch ook wel pogingen aanwendde om den Bisschop ook verplichtingen te doen erkennen, waaraan hij tevoren niet wasnbsp;gebonden, zal in een volgend hoofdstuk blijken ^).

Bij akte van 15 Maart 1363^) belooft de Bisschop de stad Utrecht met betrekking tot het slot Vredeland ongeveer hetzelfde als hij in 1354 ten aanzien van Eembrugge deed, en welnbsp;uit hoofde van het aandeel, dat de stad heeft gehad in de lossing van het huis uit de pandschap. Hij verbindt zich uit hetnbsp;huis nimmer iets tegen de stad te zullen ondernemen, tenzijnbsp;zij hem kennelijk geweld en onrecht aandeed, ,,daer wi vannbsp;hem ghene besceyt of ghecrighen en consten bi onser ecclesi,nbsp;riddere ende knapen ende onsen andren steden van onsen landequot; ^). Voorts heeft hij haar ,,in den capittel voer onse eccle-sien van Utrechtquot; beloofd, het slot nooit van het Sticht te zullennbsp;vervreemden, ,,ten waer bi wille ende goetduncken onser ghe-meenre ecclesien ende des raets onser stat van Utrecht vor-ghenoemt”.

Het jaar 1364 levert een paar voor ons onderwerp zeer belangrijke stukken. Nu wij eenig inzicht hebben verkregen in de tendenzen, welke zich zoo nu en dan in een akte een uitwegnbsp;baanden, kan het ons niet verwonderen, dat deze latente krachten zich eerst recht manifesteerden, toen de bisschopsstoel nanbsp;de overplaatsing van bisschop Jan van Arkel naar Luik in Aprilnbsp;1364 gedurende eenige maanden onbezet bleef. Nu was de gelegenheid voor een behoorlijke omschrijving van de bisschoppelijke plichten daar. De kapittelen haastten zich dan ook eennbsp;stuk op te stellen, dat de akte van 12 November 1355, die blijkbaar in hunne oogen veel te weinig bevatte, zou kunnen aanvullen. Van de vele punten, welke deze nieuwe oorkonde —nbsp;d.d. 11 Mei 1364“) — bevat en waaronder er ook verscheidenenbsp;zijn, die het geestelijk beheer betreffen, zal ik slechts de belangrijkste noemen. In termen, welke sterk doen denken aannbsp;de desbetreffende bepaling in Wstinc's rechtsboek van dennbsp;Dom ®), wordt de verplichting van den Bisschop vastgelegd om,nbsp;daartoe door den Domdeken gedaagd, in het kapittel-generaalnbsp;te verschijnen en ieder, die zulks van hem vordert, recht te

1) nbsp;nbsp;nbsp;NI. in hoofdstuk III in het tweede deel.

2) nbsp;nbsp;nbsp;Reg. stad 310; gedr.; Matth., De Jure Gladii, p. 288.

3) nbsp;nbsp;nbsp;M.a.w. voor het kapittel-generaal, waarin nu behalve Utrecht ooknbsp;andere steden zitting hebben.

4) nbsp;nbsp;nbsp;Matth., De Nob., p. 780.

5) nbsp;nbsp;nbsp;P. 5 (2).

80

doen ,,de consilio et assensu hujusmodi capituli universalisquot; ^). Verschijnt hij, na driemaal gedaagd te zijn, niet, dan moet voorziening worden gevraagd bij den Paus of bij den aartsbisschopnbsp;van Keulen. Vermoedelijk heeft men hier alleen aan de geestelijke jurisdictie gedacht; anders is niet in te zien, waarom mennbsp;de andere, door Wstinc vermelde en ook in de praktijk gebruikelijke remedie: staking van alle justitieele werkzaamheden door de bisschoppelijke ministerialen^), niet zou hebbennbsp;vermeld. Een andere bepaling verbiedt den Bisschop eenigennbsp;leek te straffen, ,,nisi ministerialibus ad hoe vocatis, consilio ®)nbsp;et deliberatione ipsorum praehabitis secundum consuetudinemnbsp;patriaequot;^). Voorts mag de Bisschop noch sloten, noch lande-

1) nbsp;nbsp;nbsp;Hier wijkt de tekst niet onbelangrijk van die uit het rechtsboek vannbsp;den Dom af; die luidt immers; „secundum sentenciam et decretum hujusmodi capituliquot;. Het is opmerkelijk, dat ook nu nog het spraakgebruik blijktnbsp;te weifelen tusschen ,,sententia'' eenerzijds en ,,consiliumquot; en ,,consensusquot;nbsp;(,,assensusquot;) anderzijds. Daaruit blijkt, dat de eigenlijke functie van het ka-pittel-generaal bij de uitoefening van jurisdictie als hier bedoeld, die haarnbsp;uitdrukking vindt in ,,consiliumquot; en „consensusquot;, nog steeds niet geheel isnbsp;vergeten.

2) nbsp;nbsp;nbsp;Wstinc. t.a.p.: ,,et capitulum mandabit omnibus ministerialibus eccle-sie, quod nullus eorum ad ipsius Episcopi requisicionem sentenciam dictet velnbsp;auxilium prestet, donee sentencie parueritquot;. In de hierna te besprekennbsp;overeenkomst tusschen de kapittelen en de stad Utrecht wordt deze sanctienbsp;wel vermeld.

3) nbsp;nbsp;nbsp;Ook hier ,,consiliumquot;, ditmaal gebezigd voor een oordeel van hetnbsp;Landrecht van ridders en knapen. Op het belang hiervan kom ik nog terug.

4) nbsp;nbsp;nbsp;Met het woord ,,patriaquot; doet nu de derde Latijnsche benaming voor hetnbsp;Nedersticht haar intrede. Wij hebben reeds als zoodanig leeren kennen:nbsp;,,diocesis Traiectensisquot; en ,,terra Traiectensisquot;; thans voegt zich daarbijnbsp;,,patria (Traiectensis)quot;.

Zooals in het bovenstaande (p. 47, n. 3) al is uiteengezet, is het woord ,,diocesisquot; tengevolge van de territorialiseering dubbelzinnig geworden.nbsp;Naast die van ,.bisdomquot; heeft het de beteekenis van wereldlijk territoirnbsp;van den Bisschop gekregen en werd het zelfs in een nog engeren zinnbsp;gebruikt, nl. ter aanduiding van het wereldlijk territoir aan dezenbsp;zijde van den IJsel, dus van het Nedersticht. Het woord stamt geheel uitnbsp;de sfeer van den Bisschop en diens naaste — geestelijke — omgeving; hetnbsp;geeft de territorialiseering als het ware alleen van de zijde van den Bis-schop-landsheer te zien. Eenigszins anders is het gesteld met de benamingnbsp;„terraquot; of, wat ook wel eens voorkomt, ,,territoriumquot;. Niet alleen is dezenbsp;naam van wereldlijken oorsprong, doch bovendien — en in verband daarmede — laat hij meer gezichtspunten toe: hij past zoowel in de sfeer dernbsp;onderzaten als in die van den landsheer. Meer kan men er echter ook nietnbsp;van zeggen; de woorden ,,terraquot; en ,,territoriumquot; ontberen elke gevoelswaarde en men kan er niets in bespeuren, wat zweemt naar een band, dienbsp;de bewoners van de ,,terraquot; samenbindt. Dit gevoelselement spreekt eerstnbsp;in het woord „patriaquot;. Eerst hiermede geven de ,,onderzatenquot; te kennen, datnbsp;het land, waarin zij samenwonen, meer voor hen is dan het territorium vannbsp;een bepaalden heer, dan het fundament van een zekere materieele belangen-

81

rijen („praediaquot;) noch wereldlijke gerechten verpanden zonder „consensus” van de kapittelen. Den kastelein van Diepen-heim mag zijn ambt niet worden opgedragen alvorens hij zijn eed „in capitulo” heeft gedaan^). Tenslotte nog deze gewichtige bepaling, welke ik in haar geheel overneem: ,,Item quod of-ficiati, consiliarii vel ejus robas portantes episcopi Trajectensis, vel alterius cujuscunque, debeant exire capitulum, quumnbsp;tractatur de causis propriis dignitatis episcopalis, vel etiamnbsp;ipsius Episcopi, vel alterius privati”. Vooral door deze laatstenbsp;bepaling®) heeft het lijstje van beperkingen, waaraan de Bisschep zich tot nog toe uitdrukkelijk moest onderwerpen, eennbsp;belangrijke uitbreiding ondergaan; belangrijk hier vooral innbsp;qualitatieven zin. Immers, juist in deze toevoeging komt aan hetnbsp;licht hoezeer de verhoudingen bezig zijn te veranderen. Zij isnbsp;nl. niet te rijmen met het oorspronkelijk karakter van het ka-pittel-generaal, althans voorzoover zij betrekking heeft op denbsp;ambtenaren. Raden enz. van den Bisschap, aangezien het ge-heele kapittel-generaal van origine niets anders is dan desnbsp;Bisschops ,,groote Raad”. Het spreekt vanzelf, dat met ,,consiliarii” hier niet de leden van het kapittel-generaal of lievernbsp;de individueele leden van de het kapittel-generaal samenstellende goepen zijn bedoeld, doch deJiierna te bespreken Radennbsp;in engen zin. Deze laatsten zijn echter van huis uit slechts ge-qualificeerden uit den grooten Raad. Dat het woord ,,officiati”nbsp;hier in beperkten zin en niet ook ter aanduiding van de mi-gemeenschap. Het is nu het ,,vaderland”, het land, niet van een heer, maarnbsp;van de vaderen, m.a.w. van de onderzaten zelve. De gevoelsinhoud vannbsp;het woord ,,patria” harmonieert dus geheel met het in dezen tijd zich ontwikkelende nieuwe vertegenwoordigingsbegrip. In het kort: met het woordnbsp;„patria” is de territorialiseering, gezien van den kant der onderzaten, ooknbsp;terminologisch geconsolideerd.

Zeer vroeg komt het woord ,,patria” al voor in een stuk van Gelderschen oorsprong. In een akte van 22 Januari 1201 (Ob. U. 554) deelt de graaf vannbsp;Gelre n.1. mede te hebben gezworen den aartsbisschop van Keulen, .dennbsp;bisschop van Utrecht en den hertog van Lotharingen in de geschillennbsp;over de koningskeuze te zullen bijstaan, „nominatim autem ad patrie de-fensionem”.

Ook in den Frankischen tijd kende men de woorden ,,terra” en ,,patriaquot; als synoniemen (Waitz, Deutsche Verfassungsgeschichte, IV^, p. 574, n. 3nbsp;en 4 en p. 581, n. 3). Ik behoef hier niet te betoogen, dat tusschen ,,patria”nbsp;in den Frankischen tijd en ,,patriaquot; in de 14de eeuw, i.c. ter aanduidingnbsp;van het Nedersticht, geen continuïteit bestaat.

1) nbsp;nbsp;nbsp;Vgl. p. 84, n. 1.

2) nbsp;nbsp;nbsp;Reeds in 1331 hebben de kapittelen den Bisschop een daartoe strekkendenbsp;belofte doen afleggen. Vgl. hierna p. 119, n. 4.

3) nbsp;nbsp;nbsp;De strekking: bevordering van onpartijdigheid bij de te nemen beslissingen, is duidelijk.

82

nisterialen in het algemeen is gebezigd, behoeft geen betoog. Uit een en ander vloeit voort, dat een voorschrift als het hiernbsp;bedoelde eerst kon worden opgesteld in een tijd, waarin denbsp;raadsfunctie van het kapittel-generaal zeer op den achtergrondnbsp;was geraakt, waarin m.a.w. deze vergadering zich reeds vrijnbsp;ver van haar oorspronkelijk karakter had verwijderd en eennbsp;sterk republikeinschen inslag had gekregen.

Deze verandering komt nog sterker tot uitdrukking in een stuk, dat slechts een week jonger is, t.w. een oorkonde vannbsp;18 Mei 1364^), waarin prelaten en kapittelen zoomede de stadnbsp;Utrecht verklaren: ,,pro bono publico civitatis et territoriinbsp;Traiectensis, ut omnibus fiat iusticiaquot; met elkander overeenstemming hebben bereikt omtrent ,,quandam dispositionem etnbsp;conformitatem pacis et concordiae civitatis et territorii predic-torum”, waarvan zij dan den Middel-Nederlandschen tekst doennbsp;volgen. Deze tekst behelst de volgende punten. In de eerstenbsp;plaats moet de eed der bisschoppen worden opgevat, alsof elknbsp;der daarin voorkomende punten afzonderlijk ware bezworen.nbsp;Voorts zal de Domdeken, wanneer iemand aantoont, dat denbsp;Bisschep, zijn vicaris of zijn maarschalk geweigerd heeft hemnbsp;landrecht te doen, den Bisschep of zijn desbetreffenden ambtenaar ,,te capitel roepen ende vermanen, alse ghewoenlic isquot;.nbsp;Wordt aan dezen oproep, nadat hij drie maal is geschied, nietnbsp;voldaan, ,,zo zei 't ghemene capitel eyschen ende vermanennbsp;riddere, knapen ende dienstmanne van den lande, dat si gheennbsp;recht voer hem (d.i. den Bisschop of zijn ambtenaar) en wizennbsp;noch hem ghene hulpe en doen, ter tyd toe, dat hi recht dedenbsp;of ghedaen hadde alse ghewoenlic is” ®). Voor het geval iemandnbsp;zich niet aan dit bevel mocht storen, zal men hem, ,,of hij's tenbsp;doen creghe, ghene hulpe weder doen om recht te vercrighen,nbsp;noch gheen capitel om zinen wille doen legghen, ter tijd toe,nbsp;dat hij 't ghebetert hadde. Ende tieghen den Bisscop zoud mennbsp;voertvaren alse ghewoenlic is”. Hierop volgen de bekende bepalingen, inhoudende, dat de Bisschop niemand mag vangen ofnbsp;ter dood doen brengen alvorens deze door zijn competentennbsp;rechter is veroordeeld, t.w., geestelijken door den geestelijkennbsp;rechter en leeken door de schepenbanken van Utrecht, Amersfoort, Rhenen, Het Gein of Vredeland; voorts, dat de Bisschop

1) nbsp;nbsp;nbsp;Arch. Dom 3392. Ook Reg. stad 326. Gedrukt: Matth., De Nob., p. 776.

2) nbsp;nbsp;nbsp;Vermoedelijk sede vacante.

3) nbsp;nbsp;nbsp;Vgl. voor deze sanctie hierboven p. 81, n. 2. In Luik werd deze sanctienbsp;reeds vastgelegd in de ,,Paix de Fexhequot; van 18 Juni 1316. Zie: Eugène Polain,nbsp;La vie a Liège sous Ernest Bav.'ère, in Bulletin de I'institut archéalogiquenbsp;liégeois, 62 (1938), p. 56.

83

met zijn ridders en knapen overal binnen het Sticht mag terecht-zitten waar hij wil. Als laatste punt komt dan de bepaling, dat de Bisschep geen sloten, landerijen of geestelijke of wereldlijke gerechten mag verpanden zonder consent van de eccle-siën. Mocht de handhaving van de hier omschreven puntennbsp;ini rechte noodig blijken, dan zullen partijen de daaruit voortvloeiende kosten ieder voor de helft dragen, t.w. de ecclesienbsp;de eene helft en de stad Utrecht ,,mitten ghenen, die van dennbsp;steden van den Ghestichte van Utrecht niitter stat voerseytnbsp;dit anenamen”, de andere helft. Tenslotte wordt nog het volgende overeengekomen; ,,Ende waer 't dattet van den landenbsp;yemant aneghinge, zo zei men hem ditselve recht doen, alsenbsp;voerscreven is, op sinen cost, ten ware of't lant dit voerseydenbsp;verbant mit ons aenname ende verzekerde, zo zoude die ecclesie staen ten derden penningh, die steden ten derden penning ende 't lant ten derden penning, oec wien 't van ons allennbsp;aneghinghequot;.

Duidelijk komt in dit stuk tot uitdrukking, dat geestelijkheid en stad zich niet uitsluitend beijveren de eigen belangen tenbsp;dienen, doch dat zij het algemeen welzijn van het land op hetnbsp;oog hebben: ,,bonum publicum civitatis et territorii Traiecten-sisquot; ^). Even duidelijk laat het ons zien, dat zij daarbij niet handelen in de functie van bisschoppelijke Raden, niet met of namensnbsp;den Bisschep, doch zelfstandig, uit eigen hoofde en tegen den Bisschep. Beide kwamen we hen reeds eerder in deze functie tegen,nbsp;nu echter zien we hen voor het eerst zich met elkander verbinden om door een nauwkeurige omschrijving van de landsheerlijke verplichtingen voor vrede en eendracht van stad ennbsp;land te waken ^). Zeer opmerkelijk is de wijze, waarop de mogelijkheid van eventueele opneming van anderen in het verbond wordt voorzien. De steden zullen tezamen met Utrechtnbsp;als één partij worden beschouwd quot;*). Voorts houdt men reke-

1) nbsp;nbsp;nbsp;NI. ,,lantquot;; dit staat hier kennelijk voor het ..praediaquot; uit de akte vannbsp;11 Mei 1364.

2) nbsp;nbsp;nbsp;Ook Post wees er reeds op, dat de beide hier aangehaalde aktennbsp;verder strekken dan behartiging van eigen belangen en ziet er dan ooknbsp;terecht uitingen van een ,,standenpolitiekquot; in (Gesch. Bisschopsverk., p. 103,nbsp;104).

3) nbsp;nbsp;nbsp;Let wel: de geestelijkheid en de stad waken voor den vrede en denbsp;rust (eendracht) van het land, bewegen zich dus op een terrein, dat bijnbsp;uitstek des landsheeren is. Duidelijker kan het ontstaan van een nieuwnbsp;vertegenwoordigingsbegrip en daarmede van een dualistische staatsinrichting nauwelijks tot uitdrukking komen.

4) nbsp;nbsp;nbsp;Zij maken niet uit eigen hoofde deel uit van het kapittel-generaal, maarnbsp;als stand (vgl. het ,,huisgenooten'' op p. 65, n. 5); uit de hier aangehaalde

84

ning met de mogelijkheid, dat ook het ,,land'', d. z. de ridders en knapen, tot het verbond zullen toetreden^). In dat gevalnbsp;zullen de eventueel te maken onkosten gelijkelijk over de drienbsp;groepen: de geestelijkheid, de steden en het land, worden omgeslagen. Dit neemt intusschen niet weg, dat ook voor het geval het ,,landquot; niet tot deelneming geneigd mocht blijken, denbsp;plattelanders individueel toch de bescherming van het bondgenootschap zullen genieten; alleen zullen zij alsdan persoonlijk de kosten moeten dragen.

Men ziet: voor het ,,ontstaan” van een ,,Statenvergadering” is niet veel meer noodig. Slechts behoeft de ridderschap nognbsp;tot het verbond toe te treden en zal de termijn van tien jaren,nbsp;waarvoor het nu is aangegaan, dienen te worden vervangennbsp;door een onbepaalden tijdsduur, en we zullen de vergaderingnbsp;van het kapittel-generaal ook Statenvergadering mogennbsp;noemen.

De tien jaren, waarvoor de overeenkomst van 1364 zou gelden, zijn nog niet lang verstreken, als ook deze laatste stappen op den weg naar den zgn. ,,Standestaat” worden gezet. Dit geschiedt nl. bij den bekenden ,,Landbrief” van 17 Mei 1375Denbsp;onmiddellijke aanleiding voor dezen brief was een bede, welkenbsp;den Bisschep — thans Arnoud van Hoorn — door de ecclesie,nbsp;ridders en knapen en steden van het Nedersticht was toegestaan voor het inlossen van de verpande sloten en gerechten.nbsp;De Bisschep begint dan ook met te erkennen, dat deze bedenbsp;hem ,,om rechter gonste willen”, ,,mer van genen rechte” isnbsp;gegeven en belooft dan voor zich en zijn opvolgers nimmernbsp;eenig morgengeld, huisgeld of andere .igemeyne scattinge”nbsp;meer te zullen vergen. De rest van den brief behelst, met eeni-ge uitbreiding, ongeveer hetzelfde als de zoo juist besprokennbsp;akte van 1364. De Bisschop belooft de sloten en gerechten nooitnbsp;meer te zullen bezwaren of van het Sticht te vervreemden, eennbsp;ieder landrecht te zullen doen — behoudens geestelijken, dienbsp;voor hrm eigen rechter zullen terecht staan — en niemandnbsp;te zullen arresteeren, noch zijn goed te zullen aantasten, ,,tennbsp;waer dat hi mit rechte ende mit oordele eerst verwonnen waer”,nbsp;en voorts geen oorlog te zullen beginnen: ,,wy en hadden 'tnbsp;eerst vervolget by onser ecclesien, ridderen, knapen endenbsp;bepalingen blijken dan ook ten duidelijkste de bedoelingen van partijen omnbsp;de standen, d.w.z. de groepen van het kapittel-generaal aan elkander te verbinden; het oogmerk lag veel verder dan een eenvoudig verdrag tusschennbsp;de vijf kapittelen en de stad Utrecht.

1) nbsp;nbsp;nbsp;Zie vorige noot.

2) nbsp;nbsp;nbsp;V. d. Water, I, p. 29.

85

steden van Uytrecht also van outs recht is ende geweest heeft”. Naast deze reeds bekende bepalingen komen enkele nieuwenbsp;voor. In de eerste plaats betreffen deze de bisschoppelijke ambtenaren, met name de kasteleins op de slotennbsp;en de justitieele ambtenaren^). Te dien aanzien belooft denbsp;Bisschop, dat hij als zoodanig slechts welgeborenen zalnbsp;aanstellen ,,wel ghegoedet in den Gestichte ende geborennbsp;uyt den Gestichtequot;^). Uit deze woorden blijkt weer eëns, hoenbsp;de opkomst van de Statenvergaderingen slechts als een bepaald aspect van de territorialiseering kan worden begrepen.nbsp;Het stuk, dat, wat het Nedersticht betreft, ons a.h.w. de geboorte van de Statenvergadering doet zien, is tegelijkertijd eennbsp;manifestatie van de territoriale zelfstandigheid. Verder moetennbsp;die ambtenaren ,,in den Capitel voer die ecclesy, voer ridderen, knapen, stadt ende steden des Gestichts van Uytrecht, totnbsp;behoeff des ghemeyns Gestichts van Uytrecht voersz.” bij eedenbsp;en bij hun open brief beloven, dat zij de aan hen toe te vertrouwen sloten en ambten niet zullen bezwaren voor meer dannbsp;,,een jaer benoemder pensi, die redelic isquot;. In geval van sedisnbsp;vacantia moet deze belofte ter zelfder plaatse worden afgelegd ten behoeve van den toekomstigen Bisschop. Overigensnbsp;behoudt de Bisschop zich het recht voor, zijn ambtenaren doornbsp;anderen te vervangen als hem dit belieft. Wat de rechtspraaknbsp;aangaat, belooft de Bisschop tenslotte nog, dat hij in zaken,nbsp;waarin welgeborenen partij zijn, het oordeel slechts aan welgeborenen zal besteden en dat tegen de te zijnen overstaannbsp;gewezen oordeelen slechts door de in het ongelijk gesteldenbsp;partij beroep mag worden ingesteld'').

De nieuwe bepalingen hebben dus vooral de strekking ervoor te waken, dat op de rechten der welgeborenen geen inbreuk

IJ ,,Borchsate ende ambochtslude''.

2) nbsp;nbsp;nbsp;D.i. het Nedersticht.

3) nbsp;nbsp;nbsp;M. a.w. zij moeten behooren tot de liddeischap van het Nedersticht.nbsp;Ook in Holland wordt omstreeks dezen tijd aandrang op den landsheer uitgeoefend om hen, met wie hij het land zal besturen, te kiezen uit degenen,nbsp;die in het land geboren en gegoed zijn. Vgl. Jansma, Raad en Rekenk. Holl.,nbsp;p. 35. Zie ook, voor eenigszins lateren tijd, de huwelijksvoorwaarden vannbsp;Jacoba van Beieren en Jan van Touraine, V. Mieris, II, p. 342, aangehaaldnbsp;door Jansma, a.w., p. 51. Zie ook hierna, p. 105 n. 1. We zien hier naast denbsp;,,land''vorming ook een ,,volks''vorming. Het verdient zeer de aandacht,nbsp;dat deze volksvorming niet berust op een afstammingsbeginsel, doch uitsluitend afhankelijk is van de geboorte in het bewuste ,,land''. Daaruitnbsp;blijkt dat de ,,landquot;vorming primair is; dat m.a.w. ook in dit opzicht denbsp;criteria volkomen zijn geterritorialiseerd.

4) nbsp;nbsp;nbsp;Bedoeld is hier blijkbaar het beroep op den Roomsch Koning. Zienbsp;hierna, p. 255.

86

zal worden gepleegd. Zij moeten dus zonder twijfel worden toegeschreven aan de deelneming van ridders en knapen aannbsp;het verbond tusschen geestelijkheid en stad. Verbond? Maarnbsp;in den geheelen Landbrief is toch van een verbond geen sprake?nbsp;Neen, de Landbrief spreekt inderdaad met geen woord overnbsp;een verbond tusschen de drie groepen van het kapittel-gene-raal. Daartoe zou trouwens ook weinig reden zijn-geweest; denbsp;brief is immers niet van het kapittel-generaal, maar van dennbsp;Bisschop uitgegaan. Dat daarin niet van een verbond wordtnbsp;gerept, ligt dus in de rede en zegt niets met betrekking tot denbsp;vraag, of er destijds iets van dien aard bestond, ja dan neen.nbsp;Niettemin geeft de inhoud van het stuk ons dienaangaandenbsp;voldoende zekerheid. Zonder onderlinge overeenstemming zouden de groepen van het generaal kapittel er niet in geslaagdnbsp;zijn, den Bisschop deze punten te doen beloven. De brief isnbsp;kennelijk door die groepen in onderlinge samenwerking opgesteld en aan den Bisschop ter bezegeling voorgelegd. De hierboven weergegeven vóórgeschiedenis van den Landbrief ennbsp;vooral de laatste phase daaruit, belichaamd in de overeenkomstnbsp;tusschen de kapittelen en de stad Utrecht van 1364, laten hieromtrent geen twijfel over. Deze Landbrief is niet veel meernbsp;dan die overeenkomst, aangevuld met de verlangens van eennbsp;derde partij, nl. van de ridders en knapen, van het „landquot;, welksnbsp;deelneming reeds in 1364 werd voorzien. Deze deelneming isnbsp;nu een feit geworden en de drie categorieën van het kapittel-generaal, de drie Staten, mogen wij nu wel zeggen, hebben zichnbsp;vereenigd om het algemeen welzijn van het land te behartigen,nbsp;niet meer in een van den Bisschop afgeleide qualiteit, doch innbsp;een eigen hoedanigheid, als vertegenwoordiging van het ge-meene land, ,,des ghemeyns Gestichts van Uytrechtquot;^).

Den naam ,,Statenquot; zien wij in dezen tijd nog niet in zwang komen. De aanwezigen in de vele vergaderingen van het kapittel-generaal, waarvan wij na 1375 melding zien gemaakt,nbsp;worden gedurende de eerstvolgende 50 jaren nog regelmatignbsp;met de groepsnamen aangeduid: prelaten en kapittelen, riddersnbsp;en knapen, stad en steden. Voorzoover ik heb kunnen nagaan,nbsp;worden deze groepen voor het eerst in 1426 als de drie Staten

1) nbsp;nbsp;nbsp;Hiermede is dus bij slot van rekening een n-euw, republikemsch, begrip ,,vertegenwoordigingquot; ontstaan, dat is voorbeschikt het oude, monarchale vertegenwoordigingsbegrip te verdringen. Zie boven, p. 84, n. 3. Metnbsp;deze feitelijke ontwikkeling gaat een doctrinaire gepaard. Zie daarvoor denbsp;reeds (p. 11, n. 1) aangehaalde studie van De Lagarde.

2) nbsp;nbsp;nbsp;Voor de beteekenis van dit ,,landquot; zie men overigens p. 292.

87

aangeduid en wel in een oorkonde van den 24sten Augustus van dat jaar. Het Sticht levert in dezen tijd een beeld vannbsp;groote verwarring. In het begin van het vorige jaar wasnbsp;Zweder van Culemborg door den Paus tegen den zin der Sta-terx tot Bisschop benoemd. Bij zijn inkomst in Utrecht had denbsp;terugkeer van eenige ballingen aldaar een oproer verwekt,nbsp;waaraan o.a. burgemeester Beernt Proys ten offer was gevallen. Bisschop Zweder, te dier zake en ook om andere feitennbsp;voor het kapittel-generaal gedaagd, weigerde daar te verschijnen en de Staten zeiden hem deswege de gehoorzaamheid op^).nbsp;De zooeven bedoelde oorkonde®), welke een solidariteitsverklaring van Herman en Gijsbert van Lokhorst met de Statennbsp;behelst, verhaalt daaromtrent het volgende. Na erop te hebbennbsp;gewezen, dat Zweder zich zoowel tegen de Lichtenbergers alsnbsp;tegen de Lokhorsten had gekeerd en hun tegenstanders hadnbsp;gesteund ,,omme die kercke^), lande, stat ende steden vannbsp;Utrecht te drucken ende onse heren mage, vriende, die stadnbsp;ende partiie grondeliken cleyn te maken ende te vernederen”,nbsp;vertelt de oorkonde ons, ,,dat onse here die bisscop van Utrechtnbsp;vorser, overmits den nederslage, bloetstortinge, crachten endenbsp;gewelden, die gescieden opten dach siinre ineoempst, alsenbsp;voirscr. is, ende omme andere bloetstortinge ende onrechtennbsp;in den landen gesciet tegens den lantrechten ende den lant-brieff, die onse here die Bisscop besworen ende geloift heeft tenbsp;houden, bezaect ende besproken is geweest voor die ecclesie,nbsp;riddere, knapen, stad ende steden 's lants van Utrecht ende alsonbsp;verre vervolght na den rechten van den landen ende uutwisingenbsp;des landtbriefs vorser., dat onsen here den Bisscop overmitsnbsp;siinre versumenisse ende ongehoirsamheiden des landrechtsnbsp;voirsz. ontogen ende nedergeleecht siin bi den dryen Statennbsp;vorser, alle rechten geestlick ende weerlick, leendiensten, mandiensten ende alle gehoirsamheit in der kerken, stad ende landenbsp;van Utrecht vorser.quot; ®). Herman en Gijsbert van Lokhorst ver-

1) nbsp;nbsp;nbsp;De geschiedenis van deze periode is uitvoerig beschreven door Denbsp;Hullu, Gesch. Utr. Schisma, en voorts door Post, Gesch. Bisschopsverk.,nbsp;p. 126—163, waarnaar ik voor beter begrip van de hier in het kort vermeldenbsp;feiten moge verwijzen.

2) nbsp;nbsp;nbsp;De Hullu, p. 44, 45; zie ook de aldaar (p. 45, n. 2) aangehaalde oorkonde d.d. 21 Oi t. 1425, Reg. stad 702. Gedr.: Matth., Anal., V, p. 490 (metnbsp;onjuisten datum).

3) nbsp;nbsp;nbsp;Reg. stad 704. Gedr: De Hullu, p. 103.

4) nbsp;nbsp;nbsp;Dit woord ontbreekt in de uitgave van De Hullu.

5) nbsp;nbsp;nbsp;Cursiveering van mij.

6) nbsp;nbsp;nbsp;Volgens Post, a.w., p. 154, waren de kapittelen hierbij te ver gegaan.nbsp;Afgezien van de omstandigheid, dat we hier niet met een handeling van

88

klaren zich hiermede solidair en vervolgen dan: „Ende off dat dairomme off anders also gebuerde ende men des overquame totnbsp;eniger tiit, voor orbair, noot ende nutscap der kercken, 's lants,nbsp;stadt ende steden van Utrecht voirscr., so die lande zondernbsp;rechten staen, dat onse heren mage, vrende end die stad vannbsp;Utrecht — te weten die nu de stad regeren ende ynnehebben —nbsp;mitten dryen Staten om die kercke, lande, stat ende stedennbsp;te berechten, eiken totten sinen te behelpen ende te beschermen, een ordinancie maecten, ende enen voecht, ruwaert oftenbsp;momber koren ende setteden samelick off die meredeell vannbsp;den Staten vorser., so hebben wy geloeft ende geloven dennbsp;vromen ende eerbaren onsen lieven heren ende neven herennbsp;Johan borchgrave van Montforde, heren Johan van Vianen,nbsp;here tot Noordeloes ende heren Johan van Rinesse ende vannbsp;Rinouwen ridder, ende der stad van Utrecht — te weten dienbsp;de stat nu ynnehebben ende regeren — ende eiken besondere,nbsp;dat wij mitten dryen Staten^) off mitten meerendeel van hemnbsp;ende mit onzen heren magen ende vrienden vorser, dien voecht,nbsp;ruwaerd ofte mombair bistandich, behulpich wesen sellen endenbsp;dairynne voortgaen mit recht, mit reden, mit appellacien, mitnbsp;adhesien ende anders mit allen wegen ^), dat sy ende wy datnbsp;gedoen kunnen, ende desen onsen here den Bisscop vorser,nbsp;weeren ende wederstaen sellen overmits siinre ongehoirsam-heit ende om der saken wil voirscr. ende ons hierin nummermeer deylen ofte verscheiden van den voecht ofte mombornbsp;ende van den Staten^) ofte den meerdeel van hem noch vannbsp;allen onsen heren magen ende vrenden vorser., also lange alsnbsp;wy leven zullen ende mit hem hierynne truweliken radennbsp;ende daden mit helen gronde ende goeden herten, sonder ar-gelist”.

Het zal niet toevallig zijn, dat juist in een tijd, waarin hun

de kapittelen alleen, doch van de Staten te doen hebben, kan die meening niet worden onderschreven. Niet alleen kent, zooals we zagen, ook hetnbsp;rechtsboek van Wstinc — waarop Post zich beroept — deze sanctie, dochnbsp;bovendien verklaart de Bisschep in den Landbrief met zooveel woorden:nbsp;„Ende waer 't sake, dat wy Aernd bisscop voersz., of onse nakomelingen,nbsp;enich van desen voersz. punten verbraken, of niet en hielden, so kennennbsp;wy, dat niemant voer ons noch voer onse ambochtsluden schuldich is tenbsp;rechte te staen, noch te dienste te komen, noch ons hoersamich te wesen,nbsp;ter tyt toe, dat wy alle dese voersz. punten vol ende al gehouden haddenquot;.nbsp;Blijkens den boven aangehaalden brief hebben de Staten geheel in overeenstemming hiermede gehandeld.

1) nbsp;nbsp;nbsp;Cursiveering van mij.

2) nbsp;nbsp;nbsp;De Hullu heeft ,.voegenquot;.

3) nbsp;nbsp;nbsp;Cursiveering van mij.

89

alliantie zoo sterk op de proef wordt gesteld, de naam ,,Staten” voor de groepen van het kapittel-generaal begint op te duiken^). In den strijd tegen bisschop Zweder moest blijken, ofnbsp;de drie groepen, die zich in 1375 hadden aaneengesloten in hetnbsp;belang van den vrede en de eendracht van het land, inderdaadnbsp;in staat zouden zijn zich tot dat doel ook eensgezind en metnbsp;succes tegen een ,,ongehoorzamen” — d.i, aan het landrechtnbsp;ongehoorzamen — bisschop te verzetten. Het moest nu blijken,nbsp;of ,,het gemeene land” een realiteit was dan wel of het nietnbsp;anders dan een pretext voor een incidenteele samenwerkingnbsp;tusschen groepen met toevalligerwijze correspondeerende belangen was geweest. Het bleek een realiteit; het verloop vannbsp;dezen strijd wees uit, dat deze drie groepen met overigens zoonbsp;uiteenloopende belangen zich inderdaad van den hen samenbindenden factor, het ,,land”, waren bewust geworden. Het isnbsp;dan ook een veelbeteekenende omstandigheid, dat de kracht,nbsp;waarop Zweder van Culemborg voornamelijk steunde, zichnbsp;buiten de grenzen van het Sticht bevond en dat zij identieknbsp;was met de macht, die, door reactie, de doorwerking van hetnbsp;territorialiseeringsproces in het Nedersticht had bevorderd.nbsp;Deze kracht immers was belichaamd in den graaf van Hollandnbsp;en het was dan ook vooral tegen den Hollandschen — buiten-landschen — invloed, dat de strijd der Staten was gericht ennbsp;dat zelfs de Lokhorsten en Lichtenbergers zich nu konden ver-eenigen. Het ,,land” manifesteerde zich en het is dus niet tenbsp;verwonderen, dat de exponenten, door middel waarvan dezenbsp;manifestatie plaats vond, nu ook met een algemeenen naam,nbsp;als ,,de Staten” werden aangeduid.

Uit het voorafgaande volgt reeds, dat het opkomen van dezen naam niet als een teeken van het ontstaan der Statenvergadering of ook maar als een symptoom van een belang-

1) Ook in Holland schijnt de naam voor het eerst in dezen tijd te worden aangetroffen; zie daarvoor Jansma, Raad en Rekenk. Holl., p. 59, 194. Ooknbsp;daar zal dit wel snmenhangen met de binnenlandsche twisten. Overigensnbsp;vestig ik er ten overvloede de aandacht op, dat, naar uit het vorenstaandenbsp;gebleken is, men in het Nedersticht — en hetzelfde geldt voor Holland —nbsp;reeds veel vroeger van ,,Statenquot; kan spreken. Vgl. hierna, p. 105, n. 1. Overnbsp;de verbreiding van het woord „statusquot; en de daarvan afgeleide benamingennbsp;vgl. Lousse, La formation des ordres dans la société médiévale (Recueil denbsp;trav., publiés p.1. membres des Conf. d'Hist. et de Phil, a 1'Université de Louvain, 44) p. 65, n. 2 en denzelfde. Het ontstaan van de middeleeuwschenbsp;standencolleges. Schrijvers en methoden (Hist. Tschr., Tilburg, XfV—1935),nbsp;p. 234, 235, waar hij er terecht op wijst, dat het ,,een onmethodisch en overigens heelemaal onvruchtbaar procédé zou.... zijn, te trachten den datumnbsp;van het ontstaan der Standencolleges vast te stellen, door het opsporennbsp;van de vermelding van hun naam in de bronnenquot;.

90

rijke verandering in haar structuur of beteekenis mag worden beschouwd. Wellicht ten overvloede moge dit hier nog eennbsp;bevestiging vinden in enkele voorbeelden van de werkzaamheid van het kapittel-generaal uit de jaren tusschen 1375nbsp;en 1426.

Ingevolge den Landbrief moeten de kasteleins der bisschoppelijke sloten zoomede des Bisschops justitieele ambtenaren — waarmede wel in het bijzonder de maarschalken schijnen tenbsp;zijn bedoeld — in het kapittel-generaal plechtig beloven hunnenbsp;sloten of ambten niet dan in zeer beperkte mate te zullen bezwaren. Met betrekking tot het kasteleinschap van het huisnbsp;Stoutenburg en het maarschalkambt van Amersfoort en Eem-land zien wij zoodanige beloften afleggen in de jaren 1379, 1383nbsp;en 1393 ^); in het laatstgenoemde jaar legt ook de kastelein vannbsp;Vredeland in de bedoelde vergadering zijn belofte af.

In de oudste kameraarsrekening der stad Utrecht vinden we onder het jaar 1380 de volgende vermelding'*): ,,Item wordennbsp;dre boden uutghesent, alse enen an den heer van Abcoude,nbsp;enen an den heer van Culenborch, ende enen an den borch-grave van Montfoerde, dat si comen zouden tot Vrouwencloos-ter, alse zi deden, uutghenomen die heer van Abcoude, daer dienbsp;heren van der ecclesi ende die raet van der stat waren, roerende van 's ghemeens lants orbaer . .. .quot;. De drie genoemdenbsp;heeren zijn de voornaamste vertegenwoordigers van de ridderschap. Men heeft dus in Vrouwenklooster een officieuzenbsp;conferentie van kapittelen, ridderschap en stad Utrecht gehouden om zaken van landsbelang te bespreken; de constellatie,nbsp;welke den Landbrief in het leven riep, is onveranderd gebleven.

Den 24sten Augustus 1386 is het kapittel-generaal in een belangrijke vergadering bijeen **). In die vergadering verschijnt nl. de burggraaf van Monfoort, zeggende, dat de Bisschop hemnbsp;ten onrechte beticht van inbreuk op des Bisschops hooge jurisdictie. Hij, de burggraaf, oefent immers de hooge jurisdictie tenbsp;Montfoort en andere plaatsen rechtmatig uit, omdat hij en zijnnbsp;voorgangers deze reeds honderd jaar en langer van de Utrecht-sche kerk in leen hebben bezeten. Hij verzoekt derhalve, datnbsp;hem deswege landiecht of ,,Keizeriechtquot; zal worden gedaan.nbsp;Daartegenover handhaaft de Bisschop zijn standpunt, zich be-

1) nbsp;nbsp;nbsp;„Ambochtsludequot;.

2) nbsp;nbsp;nbsp;Matth,, De Jure Gladii, p. 115 en 138 (Reg. stad 418; Arch. Dom 3395);nbsp;R.B.A. 1061; Matth., a.w., p. 292.

3) nbsp;nbsp;nbsp;Cod. Dipl. Neerl., 2, II, 1, p. 122.

4) nbsp;nbsp;nbsp;Het notarieel verslag hiervan is gedrukt bij Matth., De Jure Gladii,nbsp;p. 131.

91

roepende op een van den burggraaf zelf afkomstigen brief, dat deze zich aan inbreuk op zijn — 's Bisschops — hooge jurisdictie heeft schuldig gemaakt, weshalve hij van den burggraafnbsp;genoegdoening eischt. Deze houdt echter ook zijnerzijds aannbsp;het eenmaal ingenomen standpunt vast. De Domdeken vraagtnbsp;hem nu ,,si super hujusmodi impositis sibi et expressis velletnbsp;stare ordination! seu pronuntiationi generalis capituli ec-clesiarum Trajectensium ac baronum^), militum, militarium,nbsp;ministerialium ac vasallorum civitatis et dioecesis Trajectensis” ^). De burggraaf blijft echter halsstarrig; hij antwoordt: ,,quod a communi jure seu patriae®) nullatenus velletnbsp;resilire” en verzoekt wederom, dat hem landrecht of Keizerrecht zal worden gedaan; ,,et — zoo teekent de notaris, die opnbsp;verzoek van den burggraaf van het verhandelde een ,,publicumnbsp;instrumentumquot; heeft opgemaakt — quia idem dominus Episco-pus et alii plures sibi hoe facere denegarunt, seu saltern distu-lerunt, protestabatur idem dominus Heynricus seu burggraviusnbsp;de Montfoerde de justitia sibi denegata, de quo conquerereturnbsp;loco et tempore oportunis”.

In het bovenstaande heb ik reeds op dit geval gezinspeeld^). De Bisschep gaat ervan uit, dat hem bij uitsluiting van anderen — behoudens misschien van den proost van St. Jan — denbsp;hooge jurisdictie in het geheele Nedersticht toekomt en dat,nbsp;wanneer een ander zich in dit gebied een dergelijk recht aanmatigt, dit een feitelijke inbreuk op zijn hoogheidsrechten, opnbsp;zijn ,,heerlijkheidquot;, beteekent, waaraan geen recht ten grondslag kan liggen. In verband daarmede beklaagt hij zich deswegenbsp;volgens de oude gewoonte voor het kapittel-generaal. De burggraaf daarentegen beroept zich erop, dat hij rechtmatig denbsp;hooge jurisdictie in zijn gebied uitoefent en meent, dat de betwisting daarvan behoort plaats te vinden voor het ordinarisnbsp;gerecht, i.c. het Landrecht van ridders en knapen®). Het kapit-

1) nbsp;nbsp;nbsp;Onder ,,barones” verstaat men nu niet meer uitsluitend de oude ,.no-bilesquot;, maar tevens de zeer aanzienlijken uit vroegere ministerialengeslach-ten, die in het bezit van eenigerlei hooge jurisdictie zijn. Zie ook hierna,nbsp;p. 254, n. 2.

2) nbsp;nbsp;nbsp;„Civitas et dioecesis Trajectensisquot;; ,,Stad en Lande” van Utrecht.

3) nbsp;nbsp;nbsp;Zie p. 81, n. 4.

4) nbsp;nbsp;nbsp;P. 76.

5) nbsp;nbsp;nbsp;Zijn beroep op het Keizerrecht naast het landrecht zal wel beteekenen,nbsp;dat hij de subsidiaire rechtskracht van het Romeinsche recht — de ,,Keizerlijke rechten” — naast het landrecht erkent. Vgl. p. 296. Hij wil in iedernbsp;geval ,,recht”, zooals dit voor een ordinaris gerecht kan worden verkregennbsp;en niet een uitspraak van het kapittel-generaal, waarvan men zich klaarblijkelijk den extra-ordinaris oorsprong nog wel herinnert. Zie ook p. 272.

92

tel-generaal stelt hem echter in het ongelijk. De burggraaf beschouwt dit als rechtsweigering en behoudt zich voor zich daarover te gelegener tijd en plaats te beklagen. De voorliefdenbsp;van den burggraaf voor de jurisdictie van het Landrecht is,nbsp;zooals ik hierboven^) reeds heb uiteengezet, verklaarbaar.nbsp;Dit neemt niet weg, dat de hier door het kapittel-generaalnbsp;uitgeoefende jurisdictie niets nieuws beteekent; we kwamennbsp;reeds verschillende soortgelijke gevallen tegen. Wel schijntnbsp;deze jurisdictie zich in den loop van de 14de eeuw krachtigernbsp;te hebben ontwikkeld. Dit kan althans worden opgemaakt uitnbsp;de omstandigheid, dat bisschop Gui in 1305 na de uitspraak vannbsp;het kapittel-generaal nog een oordeel van het Landrecht noodignbsp;heeft geacht.

In een brief van 19 September 1386^), waarbij Splinter van Loenresloot verklaart, zich met den Bisschop te hebben verzoend en belooft het huis te Loenresloot niet sterker te zullennbsp;maken dan het nu is en het steeds als een open huis van hetnbsp;Sticht te zullen houden, lezen wij; ,,Ende alle dese voerscrevennbsp;punten ende gheloeften, zo hoe die hiirvoer bescreven staen,nbsp;hebbe ic in dat generael-capitel van LFtrecht in tieghenwoer-dicheyt miins liefs heren van Utrecht voerscreven, der eccle-sien, ridderen ende knapen, des raeds van Utrecht, der stedennbsp;ende der manne des Ghestichts van Utrecht, voer mi ende voernbsp;miin nacomelinghen geloeft, ghezekert ende mit opgherechtennbsp;vingheren ten heylighen ghesworen truweliken ende ganseli-ken te houden ende nerghent in te verbreken in enigherwiis”.

Geheel in de lijn van den Landbrief handelen ,,ecclesien, rid-dere, knapen, stat ende steden des lants van Utrechtquot;, als zij in een ongedateerd stuk ®) — dat in ieder geval stamt uit de ambtsperiode van bisschop Frederik van Blankenheim, dus uit hetnbsp;tijdvak van 1393—1423 — een ,,declaratie” geven op de bepalingen in Wstinc's rechtsboek^) vastgelegd met betrekking totnbsp;het vervolgingsrecht van den Bisschop in criminalibus, voor-zoover dit recht vanwege den Bisschop door diens maarschalknbsp;wordt uitgeoefend.

Den 8sten November 1400®) verklaren Hendrik, heer van Vianen en zijn vrouw Heylwigis in het kapittel-generaal, tennbsp;behoeve van den Bisschop en de Utrechtsche Kerk afstand tenbsp;doen van de hooge jurisdictie ,,castri, oppidi et territorii de

1) nbsp;nbsp;nbsp;P. 76.

2) nbsp;nbsp;nbsp;R.B.A. 1091.

3) nbsp;nbsp;nbsp;R.B.A. 1210.

4) nbsp;nbsp;nbsp;P. 59 (4).

5) nbsp;nbsp;nbsp;V. Mieris, Chb., Ill, p. 727 (niet geheel correct; vgl. R.B.A. 1660).

93

Ameydaquot;. Tevens erkennen zij, dat het slot van Ameyde is en behoort te zijn een open huis van het Sticht. Ook dit stuk levertnbsp;ons geen nieuws.

Bij brief van 16 Maart 1420 stelt bisschep Frederik aan den heer van Gaasbeek den eisch, de stad Wijk en de slotennbsp;Abcoude en Duurstede te zijner beschikking te stellen voor dennbsp;op handen zijnden oorlog met hertog Jan van Beyeren. Den volgenden dag antwoordt de heer van Gaasbeek hierop, dat hijnbsp;niet kan aannemen, dat hertog Jan den Bisschop of diens onderzaten eenig geweld of onrecht zou willen aandoen, doch, voornbsp;het geval zulks toch geschied mocht zijn, geeft hij den Bisschopnbsp;in overweging ,,generael capittel (te) laten leggen bi der ge-meenre ecclesien, baenroedsen^), ridderen, knechten, stat endenbsp;steden des alinge Gestichts van Utrechtquot; en daar zijn ,,gebrecknbsp;daerop (te) doen, als van outs gewoenliken is geweestquot;'®). Hijnbsp;beroept zich daarbij op den Landbrief. Den 19den Maart schrijftnbsp;de Bisschop weer aan den heer van Gaasbeek^). Hij begint metnbsp;erop te wijzen, dat het door hertog Jan jegens Hagestein zoomede jegens de burgers van Utrecht en Amersfoort gepleegdnbsp;geweld notoir is en gaat dan voort: ,,Ende om welker gebrekennbsp;wille voersz. wij ende onse stat van Utrecht ende van Amers-foirt generael capittel doen leggen ende gehadt hebben, daer-by verbaet waren alle diegene, die men daer sculdich was bynbsp;te verbaden, ende daer gaven wy die gewelde ende gebreke, dienbsp;ons ende den onsen geschiet syn als voersz. is, apenbaerlic tenbsp;kennen, als dat behoerlic was, ende daer is ons geantwert een-drachtelic van der ecclesien, riddere ende knapen, stat endenbsp;steden, dat wy die saken wolden doen vervolgen an hertogenbsp;Jan van Beyeren, dat geschiet is, ende hadde ons daeraff be-scheit mogen wedervaeren, dat solden wy geerne genomennbsp;hebben, ende en mocht ons dat niet wedervaren, so wolden synbsp;ons dairynne bystendich wesen, ende doen dat sy ons sculdichnbsp;weren te doen.quot; Aangezien hem nu van den Hertog geen ,,be-scheitquot; is wedervaren, maant hij den heer van Gaasbeek andermaal tot het voldoen aan zijn verplichtingen. Ook deze stukkennbsp;bevatten niets, wat het vermoeden van ingrijpende veranderingen zou kunnen wekken.

Tenslotte nog een charter van 23 October 1423®). Bisschop

1) nbsp;nbsp;nbsp;R.B.A. 2093.

2) nbsp;nbsp;nbsp;Hetzelfde als „baronesquot;, vgl. noot 1 op p. 92.

3) nbsp;nbsp;nbsp;R.B.A. 2094.

4) nbsp;nbsp;nbsp;R.B.A. 2095. Een derde en laatste aanmaning in R. B. A. 2097.

5) nbsp;nbsp;nbsp;Arch. Dom 3401. Gedr.: De Hullu, Gesch. Utr. schisma, p. 93.

94

Frederik van Blankenheim is nog geen veertien dagen tevoren overleden. Prelaten en kapittelen hebben Gijsbert van Vianennbsp;van Rijsenburg en Gijsbert van Nijenrode tot mombers overnbsp;het Sticht aangesteld ^). Zij deden dit „in tegenwoordicheit ridderen ende knapen, stadt ende steden des lants van Utrecht aennbsp;beyden zijden der Yselen, die alle samentlic met ons (nl. de prelaten en kapittelen) baden denselven Ghijsbrecht ende Ghijs-brecht, dat sy dese momberscap ende bevelinge aennemen woudenquot;. Bij de uitoefening van hunne taak moeten zij voortdurendnbsp;den eveneens door prelaten en kapittelen aangestelden vica-ris-generaal en de deputaten der ecclesiën, ridderschap, stad ennbsp;steden raadplegen, althans wat het Nedersticht aangaat. Hetgeen met betrekking tot het Oversticht werd bepaald kan hiernbsp;achterwege blijven ^). Mochten zich zoodanige omstandighedennbsp;voordoen, ,,dat dair in den Stichte ende lande voirscr. grotenbsp;zware lastige zaken gevielen, dat sellen sij den generael capit-tel aenbrenghen ende nae uutwysinge des capittels dairinnenbsp;voirtvarenquot;. Het zooeven genoemde charter, waarin de hiernbsp;aangehaalde brief van prelaten en kapittelen — van denzelfdennbsp;datum — is geïnsereerd, behelst de akte, waarbij de beide mombers verklaren, dat zij ,,bij bevelingequot; van prelaten en kapittelen en ,,om beden willequot; van de ridderschap en de stedennbsp;Utrecht en Amersfoort het momberschap over Neder- en Oversticht hebben aanvaard. Bij de bespreking van deze benoemingen merkt Post®) het volgende op; „De kanunniken zorgdennbsp;dus niet meer alleen voor het bestuur van het Sticht sede vacante: de ridderschap en steden lieten zich gelden bij het aanstellen van de wereldlijke bestuurders van het Sticht en de vi-caris-generaal had deputaten van de Staten naast zichquot;. Dezenbsp;opmerking suggereert, dat de uit het*aangehaalde stuk blijkende invloed van de wereldlijke groepen van het kapittel-gene-raal op het bestuur van het Sticht gedurende een sedis vacantia iets nieuws is. Naar mijn oordeel ten onrechte. Het komtnbsp;mij veeleer voor, dat de bedoelde groepen dezen invloed reedsnbsp;in het begin van de 14de eeuw bezaten en dat in dit opzichtnbsp;juist bijzonder weinig is veranderd. Na het overlijden van bisschep Gui, in 1317, werd voor den duur van de sedis vacantianbsp;het bestuur over het Sticht eveneens in handen van een mom-

1) nbsp;nbsp;nbsp;Den llden October waren Jan van Renesse en Gijsbert van Vianennbsp;van Rijsenburg als zoodanig gekozen. Vgl. hierover Post, Gesch. Bisschops-verk., p. 130, 131. Zie ook Burman, Utr. Jaarb., I, p. 280.

2) nbsp;nbsp;nbsp;Zie daarvoor de géheele akte bij De Hullu, t.a.p.

3) nbsp;nbsp;nbsp;A. w., p. 131.

95

ber gelegd, nl, van Zweder van Abcoude. In de desbetreffende oorkonde d.d. 30 Mei 1317^) berichten prelaten en kapittelennbsp;aan alle vazallen, ministerialen, ambtenaren, schepenen, raden,nbsp;burgers en alle andere ,,homines” *) van de Utrechtsche kerknbsp;aan beide zijden van den IJsel, dat zij eendrachtig tot mombernbsp;voor het geheele Sticht in wereldlijke aangelegenheden hebbennbsp;gekozen Zweder van Abcoude, ridder, ,,in quem communiternbsp;tam vasalli quam ministeriales terrae^) Trajectensis ut et civesnbsp;totius clvitatis ibidem direxerunt vota sua offerentes liberaliternbsp;et promittentes firmiter eidem in omnibus potenter assistere”.nbsp;Deze zinsnede is dubbelzinnig; zij kan zoowel duiden op eennbsp;vóór de keuze te kennen gegeven wensch als op een daarnanbsp;verleende bekrachtiging of goedkeuring van de vazallen, ministerialen en burgers. Voor beide uitleggingen valt wel iets te zeggen. Voor de eerste pleit hetgeen wij omtrent de verkiezingen dernbsp;bisschoppen weten: de keuze was aan de prelaten en kanunniken '‘); bij het doen daarvan plachten dezen echter terdege rekening te houden met de door leeken — in het bijzonder de graven van Holland en Gelre®), doch ook en met het voortschrijden van den tijd in steeds sterkere mate de ministerialen en denbsp;stad Utrecht — te berde gebrachte wenschen. De andere uitlegging ®) verdraagt zich echter eveneens goed met de bijzonderenbsp;positie, welke prelaten en kapittelen in het Sticht innemen. Zijnbsp;zijn het, die in eerste instantie den Bisschop vervangen en wanneer zij als zoodanig optreden, fungeeren de overige bisschoppelijke Raden dus als de Raden van prelaten en kapittelen. Innbsp;die functie kunnen zij zoowel een aan hen voorgedragen oordeel bekrachtigen als zelve een oordeel vinden om dit te doennbsp;bekrachtigen. Hetgeen wij in het voorafgaande met betrekking tot de werkzaamheid van den Raad hebben geleerd, schijntnbsp;er intusschen op te wijzen, dat het laatste wel zeer gebruikelijk

1) nbsp;nbsp;nbsp;Matth., Anal., V, p. 393 (B. v. d. Spr. 356).

2) nbsp;nbsp;nbsp;Let op deze oude terminologie.

3) nbsp;nbsp;nbsp;,,Terra Trajectensisquot;; men kan twijfelen, of deze uitdrukking hier vertaald mag worden met het gebruikelijke ,,land van Utrechtquot;. Het betreftnbsp;hier immers het geheele Sticht, aan beide zijden van den IJsel, en heeftnbsp;hier derhalve veeleer dezelfde beteekenis als — in vele gevallen — ,,dyoce-sisquot; (vgl. noot 3 op p. 47).

4) nbsp;nbsp;nbsp;Het kapittel-generaal in engen zin.

5) nbsp;nbsp;nbsp;Het komt mi] voor, dat de vraag, in hoeverre het optreden van dezenbsp;graven bij de bisschopsverkiezingen wellicht een rechtsgrond had en nietnbsp;uitsluitend op hunne machtspositie berustte, nog te weinig onder het oognbsp;is gezien.

6) nbsp;nbsp;nbsp;Deze heeft Berkelbach van der Sprenkel in heï in n. 1 aangehaaldenbsp;regest aanvaard.

96

was. Op grond van een en ander verdient m.i., zoolang geen andere gegevens in de tegenovergestelde richting wijzen, denbsp;uitlegging ,,wensch'' de voorkeur boven ,,bekrachtigingquot;.

Van groot belang is het overigens voor de hier aan de orde zijnde kwestie niet, welken uitleg men kiest. In ieder gevalnbsp;immers blijkt uit het aangehaalde stuk, dat ook in 1317 de ridders en knapen, zoowel als de stad (steden) invloed op de aanstelling van een momber uitoefenden. Alles wijst erop, dat ooknbsp;in dat jaar de verkiezing heeft plaats gevonden in een kapittel-generaal, niet in den beperkten, door Post bedoelden zin, maarnbsp;in den zin van een vergadering van prelaten en kapittelen, ridders en knapen, zoomede de stad Utrecht. De gang van zakennbsp;vertoont in vele opzichten zooveel overeenkomst met dien innbsp;1423, dat voor het aannemen van een verandering van eenigenbsp;beteekenis geen ruimte is. Ook in dit opzicht dus geeft de ontwikkeling in het tijdvak van 1375—1426 ons geen nieuws tenbsp;aanschouwen.

Werd in het voorafgaande aanvankelijk steeds gesproken over de prelaten en kapittelen, de ridders en knapen en de stadnbsp;Utrecht als de categorieën, waaruit het kapittel-generaal wasnbsp;samengesteld, later was er in dit verband meer dan eensnbsp;sprake van ,,stedenquot; of, gebruikelijker, ,,stad en stedenquot;. Wanneer ook andere steden tot het kapittel-generaal zijn toegelaten, is mij niet bekend. Aangezien een onderzoek daarnaarnbsp;buiten het bestek van deze beschouwingen ligt, moge ik mijnbsp;tot de volgende opmerkingen bepalen.

Het komt mij voor, dat in 1324 de stad Utrecht nog'het eenige stedelijke ,,lidquot; was van het kapittel-generaal. Het generaalnbsp;kapittel, waarin de Bisschep in 1322 dijkgraaf en heemradennbsp;van de Lopikerwaard had ontboden^), bestond uit geestelijken, ridders en knapen en de stad Utrecht. De uit 1323 datee-rende schouwbrief voor den Lekdijk *) werd door dezelfde groepen in samenwerking met elect Jan in het leven geroepen. Tenslotte vermeldt een zeggen van Reynoud van Gelre d.d. 24 Julinbsp;1324^) een uitspraak van twaalf personen; vier van de eccle-siën, vier van het land en vier van de stad Utrecht. Ook later,nbsp;als naast Utrecht andere steden aan de vergaderingen van hetnbsp;kapittel-generaal plegen deel te nemen, wordt Utrecht nog welnbsp;eens alléén genoemd, blijkbaar omdat die stad op dat oogen-

1) nbsp;nbsp;nbsp;Boven, p. 54.

2) nbsp;nbsp;nbsp;Boven, p. 56.

3) nbsp;nbsp;nbsp;Boven, p. 65.

97

blik van de steden de eenig aanwezige was. In het eerste kwart van de 14de eeuw is het stilzwijgen, dat de ter zake dienendenbsp;bronnen over die andere steden bewaren, echter zoo consequent, dat het vermoeden van onbevoegdheid er een grootenbsp;mate van waarschijnlijkheid door verkrijgt.

In 1354 belooft de Bisschop met betrekking tot het huis ter Eembrugge o,m., dat hij daaruit niet zal oorlogen, tenzij hij voornbsp;de ecclesie, ridders en knapen en de steden van het land vannbsp;Utrecht geen recht heeft kunnen krijgen^). De belofte zelfnbsp;wordt ook in tegenwoordigheid van deze groepen gedaan ennbsp;de brief wordt mede bezegeld door de stad Rhenen. In dat jaarnbsp;maakte dus Rhenen deel uit van het kapittel-generaal en wenbsp;mogen aannemen, dat zulks ook wat Amersfoort betreft hetnbsp;geval was. In 1386 wordt Bunschoten genoemd^). Wijk zien wenbsp;als, ,,lit onses (nl. 's Bisschops) Gestichts van Utrecht” opgenomen bij een akte van 10 Maart 1449®), iets minder dan eennbsp;maand nadat de stad door Jacob van Gaasbeek aan bisschopnbsp;Rudolf was overgedragen ^).

§ 2. De bijzondeie Raden.

We hebben ons nu een voorstelling gevormd van den ontwikkelingsgang, welken het kapittel-generaal heeft doorloopen. We hebben gezien, dat deze vergadering, voortgekomen uitnbsp;de diocesane synode, de traditie van de ,,gemeentequot; dier synodenbsp;als des Bisschops Raad voortzette en dat zij zich, dank zij denbsp;voortschrijdende territorialiseering — waaraan haar ontstaannbsp;zelf reeds moet worden toegeschreven — heeft ontwikkeldnbsp;tot de latere Statenvergadering. Daarbij leerden wij de verschillende groepen kennen, waaruit het kapittel-generaal wasnbsp;samengesteld en vooral ook het verschil in functie, dat tus-schen die groepen onderling bestond. Telkens weer was in dienbsp;beschouwingen sprake van des Bisschops grooten Raad, eennbsp;uitdrukking, die de aanwezigheid van nog een anderen, kleinennbsp;Raad veronderstelt. Laat ons dus thans nagaan, of en in hoeverre er voor die veronderstelling inderdaad reden bestond.

Wij gaan daarvoor terug naar de eerste helft van de 13de eeuw, den tijd dus, waarin de ontwikkeling van het kapittel-

1) nbsp;nbsp;nbsp;Boven, p. 78.

2) nbsp;nbsp;nbsp;Matth., De Jure Gladii, p. 131.

3) nbsp;nbsp;nbsp;R.B.A. 3430, gedeeltel. gedr. bij Matth., De Jure Gladii, p. 409.

4) nbsp;nbsp;nbsp;R.B.A. 3423; gedr.: Matth., De Nob., p. 803.

98

generaal uit de synodale gemeente zich ten volle realiseert. Dat wil dus zeggen, dat we voorshands de ,,nobiles’' buitennbsp;beschouwing laten: de vergadering, waaraan we onze aandachtnbsp;wijden, bestaat uit de prelaten en kapittelen, de ministerialennbsp;en de stad Utrecht.

Verschilden, zooals gezegd, deze groepen onderling belangrijk in waarde met betrekking tot de functie, welke zij in den ,,Raad’' als geheel vervulden, ook binnen de afzonderlijke categorieën was geen sprake van gelijkwaardigheid, althans watnbsp;de beide eerstgenoemde aangaat — ten aanzien van de stadnbsp;gelden uiteraard andere maatstaven. In de groep der prelatennbsp;en kapittelen hadden de prelaten zonder eenigen twijfel hetnbsp;overwicht, alleen reeds door het aanzien, dat zij genoten. Aanzien en macht waren het ook, die in de groep der wereldlijkenbsp;fideles een zekere differentiatie teweegbrachten. Machtige ministerialen als de heeren van Amstel, die al in de 12de eeuwnbsp;pogingen aanwendden om zich uit het bisschoppelijk dienstverband los te maken en wien reeds in de eerste helft van denbsp;13de eeuw de titel ,,nobilis virquot; wordt gegund^), weten uit dennbsp;aard der zaak aan hunne inzichten meer kracht bij te zettennbsp;dan de vele houders van kleine dienstleenen, die met hennbsp;door denzelfden, weinig kleurrijken naam van ministerialennbsp;— oudtijds ,,servientesquot; — of dienstlieden werden aangeduid.nbsp;Het ligt in de rede, dat de Bisschop er zijn belang in zag, innbsp;het bijzonder met dergelijke heeren rekening te houden ennbsp;dat, voorzoover hij dit inzicht eens tijdelijk mocht verliezen,nbsp;die heeren meestal wel over de middelen beschikten om hetnbsp;hem weder in herinnering te brengen. De gang van zaken isnbsp;hier in ieder geval als overal elders: de Bisschop vertoont denbsp;neiging, de aanzienlijksten en/of machtigsten uit zijn ,,grootennbsp;Raadquot; — om het kapittel-generaal nu eens zoo te noemen —nbsp;tot zijn bijzondere raadslieden te kiezen.

De getuigenlijsten der oorkonden geven ons reeds eenige aanwijzing met betrekking tot de vraag, wie het meest in aanmerking komen om voor bijzondere Raden van den Bisschopnbsp;te worden aangezien. Het is nl. opvallend, hoe, temidden vannbsp;een overigens sterk wisselend gezelschap, enkele figuren vrijwel steeds als ,,getuigenquot; bij de rechtshandelingen van dennbsp;Bisschop blijken aanwezig te zijn. We zijn intusschen niet ge

il Ob. U. 462.

2) Fockema Andreae, Bijdr., V, p. 268. Ook de titel „dominusquot; begint in dezen tijd voor de ,,militesquot; (ridders) onder de ministerialen gebruikelijknbsp;te worden. Zie ook Ganshof, Les ministeriales, p. 227, 228.

99

heel en al op deze getuigenlijsten, die uiteraard slechts zeer betrekkelijke zekerheid en veelal niet meer dan een vermoedennbsp;kunnen geven, aangewezen. In enkele gevallen worden de doornbsp;ons gezochte functionarissen expressis verbis aan ons voorgesteld.

In de eerste plaats denk ik in dit verband aan de uitspraak van den pauselijken legaat Koenraad, bisschep van Portus, d.d.nbsp;26 Januari 1226, in een geschil tusschen bisschop Otto en dennbsp;graaf van Holland^), o.m. betreffende de vraag, welk aandeelnbsp;ieder van hen zal hebben in het maken van de zeven sluizennbsp;in den Wendeldijk, d.i. den Spaarndam^). Partijen blijken hetnbsp;niet eens te zijn over den inhoud van een op dit punt reedsnbsp;eerder — te Duisburg ten overstaan van den toenmaligennbsp;aartsbisschop van Keulen en den legaat — gegeven beslissing.nbsp;Aan vier met name genoemde ,,homines'' van den graaf vannbsp;Holland wordt nu de keuze gelaten om hetzij door hun eed hetnbsp;standpunt van den Graaf te bevestigen hetzij aan vier ,,consi-liarii” van den Bisschop, die destijds te Duisburg aanwezignbsp;waren, op te dragen, onder eede te verklaren, wat toen ternbsp;tijd is uitgemaakt. Ook deze bisschoppelijke consiliarii wordennbsp;met name genoemd; het zijn de proosten van St. Pieter en St.nbsp;Jan^) en voorts Gijsbert van Amstel en Arnold Loef. Uit hetnbsp;feit, dat zij vroeger bij de uitspraak te Duisburg aanwezig warennbsp;en uit de omstandigheid, dat zij in het bijzonder als consiliariinbsp;episcopi worden aangeduid, blijkt wel, dat zij tot de voornaamste raadslieden van den Bisschop in dien tijd moet wordennbsp;gerekend. Deze meening vindt volkomen bevestiging in de zoo-even bedoelde getuigenlijsten. Indien wij de oorkonden vannbsp;de eerste helft der 13de eeuw doorloopen, dan zien wij, datnbsp;gedurende die halve eeuw regelmatig een Gijsbert van Amstelnbsp;aanwezig is bij de door den Bisschop verrichte rechtshandelingen, in het bijzonder voorzooveel die het Nedersticht ofnbsp;daarin gelegen goederen betreffen^). Ook Arnold Loef komt

1) nbsp;nbsp;nbsp;Ob. U. 740.

2) nbsp;nbsp;nbsp;Zie hierover Mr. S. J. Fockema Andreae, Het hoogheemraadschap vannbsp;Rijnland. Zijn recht en zijn bestuur van den vroegsten tijd tot 1837 (1934),nbsp;p. 29—34.

3) nbsp;nbsp;nbsp;In hoeverre de raadsfunctie met het aartsdiaconaat kan samenhangen,nbsp;is moeilijk na te gaan. In de aangehaalde oorkonde worden zij als proostnbsp;vermeld en niet als aartsdiaken. Dit is evenwel gebruikelijk en zegt dusnbsp;niet veel.

4) nbsp;nbsp;nbsp;Gijsbert II, III, IV. Ob. U. 551, 582, 590, 598, 605, 611, 613, 642, 673, 707,nbsp;721, 737, 738, 740, 741, 757, 764, 784, 801, 816, 841, 846, 862, 906, 932,' 955^nbsp;973, 1014, 1019, 1060. De cursieve nrs. betreffen het Oversticht; evenzoo innbsp;de volgende noten.

100

gedurende een gemimen tijd — ongeveer twintig jaren achtereen — als een vaste getuige in de bisschoppelijke akten inzake Nederstichtsche aangelegenheden voor^). Wat de geestelijke consiliarii betreft komen we tot een soortgelijk resultaat. De proost van St. Pieter is vooral na 1223 een onder de getuigen bij handelingen van den Bisschop zeer op den voorgrond tredende figuur^); die van St. Jan in den tijd, waaruitnbsp;de onderhavige akte dateert, eveneens^). De laatstgenoemdenbsp;proost schijnt intusschen, vermoedelijk tusschen 1230 en 1240,nbsp;zijn plaats als bijzonder raadsman van den Bisschop te hebbennbsp;ingeruimd voor den deken van hetzelfde kapittel; deze laatstenbsp;wordt dan, naast de proosten van St. Pieter en van Tiel — ooknbsp;deze behoort kennelijk tot de naaste omgeving van den Bisschop quot;*) — vrij regelmatig in de bisschoppelijke stukken alsnbsp;getuige vermeld®).

Een volgend stuk, dat ons zekerheid geeft met betrekking tot de identiteit van bisschoppelijke Raden in engeren zin, isnbsp;een akte van 19 December 1241 ®), betreffende de vergrootingnbsp;van de area van het kapittel van Oudmunster bij de St. Mi-chaëlskapel. Elect Otto verklaart in dit stuk, tot deze vergrooting besloten te hebben ,,de consilio fidelium nostrorumnbsp;Everardi prepositi Tylensis, Gisilberti sancti Johannis decaninbsp;et Gisilberti de Amestelle, militis.quot; De proost van Tiel, de dekennbsp;van St. Jan en Gijsbert van Amstel: de verschillende gegevensnbsp;bevestigen dus de door elk afzonderlijk gewekte vermoedensnbsp;volkomen.

De eerste helft van de 13de eeuw levert tenslotte nog een derde stuk van dezen aard op: een oorkonde van 23 Meinbsp;1243^), waarbij de reeds genoemde elect ,,de consilio fideliumnbsp;nostrorum Everardi prepositi Tylensis, Gisilberti decani sanctinbsp;Johannis in Traiecto, et Stephani de Langdhorp militisquot;, hetnbsp;kapittel van Oudmunster in het bezit van de ingevolge de oorkonde van 19 December 1241 uitgebreide area bevestigt. Denbsp;proost van Tiel en de deken van St. Jan zijn ons als Radennbsp;in engeren zin reeds bekend. Steven van Langdhorp of Lanc-

1) nbsp;nbsp;nbsp;Ob. U. 582, 605, 611, 613, 673, 684, 707, 730, 737, 741, 748, 757, 764.

2) nbsp;nbsp;nbsp;Zie: Ob. U. 721, 730, 737, 740, 748, 757, 763, 784, 801, 868, 869, 883,nbsp;897, 906, 932, 943, 945, 1014, 1019, 1060, 1102, 1134, 1143.

3) nbsp;nbsp;nbsp;Ob. U. 721, 730, 737, 740, 757, 763, 784, 801.

4) nbsp;nbsp;nbsp;Ob.nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;U.nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;897,nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;906,nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;956,nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;957,nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;992,nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;1014,nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;1060,nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;1102,nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;1114, 1157.

5) nbsp;nbsp;nbsp;Ob.nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;U.nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;868,nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;943,nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;945,nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;955,nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;956,nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;957,nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;1014,nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;1019,nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;1060.

6) nbsp;nbsp;nbsp;Ob.nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;U.nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;973.

7) nbsp;nbsp;nbsp;Ob.nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;U.nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;995.

101

horst komt tusschen 1230 en 1255 verschillende malen als getuige voor ^).

Met deze uitkoihsten voor oogen kunnen we ook anderen, wier namen opvallend frequent in de bisschoppelijke aktennbsp;voorkomen, met een vrij groote mate van waarschijnlijkheidnbsp;onder de Raden van den Bisschep rangschikken. Zoo hebbennbsp;zonder twijfel Gerard van Dolre®) en, later, zijn zoon Bernard'*) tot de Raden in engeren zin behoord. Hetzelfde magnbsp;worden aangenomen met betrekking tot Steven van Beusi-chem**) zoomede tot vader en zoon van Wulven, die beidennbsp;Albert heetten®). Onder de Overstichtsche ministerialen schijnen Walter Radinck'^), Fokker van Coevorden®), Arnoldnbsp;van Ruinen”) en na 1230 vooral Pelegrim van Putten^®), Gijs-bert van Bukhorst“) en Zweder van Voorst ^^) een bijzonderenbsp;plaats te hebben ingenomen.

Het ligt in de rede, dat ingeval van borgstelling en arbitrage de Bisschep zijn borgen en arbiters bij voorkeur uit zijn Radennbsp;koos. En uit hoofde van het aanzien, dat zij reeds par droitnbsp;dé naissance genoten èn door den rechtstreekschen invloed,nbsp;welken zij op het wereldlijke bestuur van het Sticht uitoefenden, kwamen zij zoowel voor het één als voor het ander hetnbsp;meest in aanmerking. In het voorafgaande wees ik reeds terloops op een geval, waarin de Bisschep drie zijner Raden alsnbsp;arbiters aanwees; thans mogen nog enkele voorbeelden volgen.

1} Merkwaardig is de afwisseling van ,,dorpquot; en „horstquot; in dezen naam. Beide termen kunnen de beteekenis van een kleine menschelijke vestigingnbsp;hebben; in beide schijnt ook een associatie met een verhevenheid in hetnbsp;landschap te liggen. Denk aan de verwantschap dorp-terp.

2) nbsp;nbsp;nbsp;Ob. U. 8J6, 8J8, 823, 828, 829, 884, 970, 992; Sloet 765.

3) nbsp;nbsp;nbsp;Tot 1235; Ob. U. 605, 737, 740, 748, 784, 829, 852, 862,883. In de overeenkomst tusschen den Bisschop en den graaf van Gelre d.d. 19 Octobernbsp;1225 (Ob. U. 738) wordt hij met Gijsbert van Amstel en Arnold Loef alsnbsp;arbiter van wege den Bisschop aangewezen.

4) nbsp;nbsp;nbsp;Na 1227: Ob. U. 784, 829, 841, 852, 862, 883, 906, 932, 943, 956, 1019,nbsp;1060, 1102, 1134, 1174.

5) nbsp;nbsp;nbsp;Ob. U. 611, 721, 730, 737, 748, 757, 784, 797, 801, 829, 846, 945, 956,nbsp;1014, 1019, 11,34, 1161, 1174.

6) nbsp;nbsp;nbsp;Ob. U. 529, 582; 598, 605, 611, 642, 684, 721, 737, 748, 757, 784, 818,nbsp;883, 906, 955.

7) nbsp;nbsp;nbsp;Waarschijnlijk vader en zoon: Ob. U. 486, 550, 586, 589, 601, 711, 803,nbsp;816, 869, 945, 1014, 1114, 1115, 1116.

8) nbsp;nbsp;nbsp;Tot 1215: Ob. U. 586, 589, 597, 601, 620.

9) nbsp;nbsp;nbsp;Ob. U. 568, 575, 589, 597, 601, 620, 644, 1114.

10) nbsp;nbsp;nbsp;Ob. U. 803, 816, 869, 903, 945, 963, 992, 1014, 1115, 1116, 1180,

11) nbsp;nbsp;nbsp;Ob. U. 803, 859, 860, 1014, 1114, 1115, 1116, 1157.

12) nbsp;nbsp;nbsp;Ob. U. 803, 816, 859, 860, 888, 945, 970, 1014, 1180.

102

vooral ter bevestiging van de veronderstelling, dat de zoo juist genoemde personen tot des Bisschops Raad in engeren zin behoorden. In een akte van den graaf van Gelre d.d. 5 Mei 1258 ^),nbsp;relateerende het met den Bisschep gesloten vredesverdrag,nbsp;worden als borgen voor den Bisschep acht ministerialen genoemd, te weten Bernard van Dolre, Gysbert uten Goy, denbsp;schenk Hubert en de maarschalk Zweder, wat het Nederstichtnbsp;betreft en Herman van Voorst, Hendrik van Almelo, de schoutnbsp;van Twente en de schout van Salland^) met betrekking tot hetnbsp;Oversticht. In een volgend verdrag tusschen dezelfde lands-heeren — d.d. 27 Juli 1265®) — wijzen beide partijen voor denbsp;bijlegging van eventueele geschillen acht arbiters aan; vannbsp;'s Bisschops wege worden genoemd: Gijsbert van Amstel, Gijs-bert uten Goy, Hendrik van Almelo en Gijsbert van Bukhorst '*),nbsp;alle vier bisschoppelijke ministerialen.

Het ligt uiteraard niet in mijn bedoeling, bij deze beschouwingen over den bisschoppelijken Raad naar volledigheid te streven. Zulk een streven zou een geheel afzonderlijke, diepgaande studie vereischen, een studie, die mij ver buiten hetnbsp;bestek van dit werk zou voeren. Hoe wenschelijk ooknbsp;op zichzelf een uitgebreide en tot in de details gaande kennisnbsp;van dit belangrijke bestuursapparaat moge zijn, ter bereikingnbsp;van het door mij gestelde doel mag en moet op dit gebied metnbsp;een globaal overzicht worden volstaan. Dit doel vordert innbsp;hoofdzaak inzicht in het wezen van den Raad — zoowel innbsp;ruimen als in engen zin — en in verband daarmede een tot denbsp;hoofdzaken beperkt begrip omtrent de samenstelling ervan.nbsp;Ik mag er mij daarom van verschoond achten, het onderzoeknbsp;^ naar de vraag, welke personen in de eerste helft van de twaalfde eeuw deel uitmaakten van den Raad in engeren zin, nognbsp;verder uit te strekken. Wat voorts de verdere ontwikkelingnbsp;aangaat, zal deze vraag slechts dan aan de orde worden gesteld, wanneer zulks voor een goed begrip van de te behandelen kwesties noodig is. Alvorens wij ons in die verdere ont

ij Sloet 807.

2) nbsp;nbsp;nbsp;Deze schouten zijn de latere drosten. Zie o.a. Fockema Andreae, Bijdr.,nbsp;IV, p. 186 v.v. Laatstelijk Gosses, De organisatie van bestuur en rechtspraaknbsp;in de landschap Drente, p. 47, 48.

3) nbsp;nbsp;nbsp;Sloet 882.

4) nbsp;nbsp;nbsp;Hendrik van Almelo komt in dezen tijd ook herhaaldelijk als getuigenbsp;in bisschoppelijke akten voor; bijv. in de oorkonde van 20 Juni 1265 betreffende de vervreemding van de tienden van Nyenhuis (Brom 1586) ennbsp;in die van 23 Juni 1277 inzake de verpanding van het slot ter Horst, dennbsp;tol en de jurisdictie te Rhenen c.a. (V. Mieris, Chb., I, p. 392).

103

wikkeling verdiepen, moge ik echter nog op een paar punten de aandacht vestigen.

Opmerkelijk is de onmiskenbare omstandigheid, dat de Raden in engeren zin naast de algemeene functie, waarmede zij alsnbsp;zoodanig zijn belast, veelal nog een bijzonder ambt in de bisschoppelijke bestuursorganisatie of in de organisatie van desnbsp;Bisschops hofhouding bekleedden. Steven van Beusichemnbsp;bijv. was des Bisschops schenk (pincerna), Bernard van Dolrenbsp;was klaarblijkelijk Gijsbert van Vechten als kameraar opgevolgd. In het aangehaalde verdrag van 5 Mei 1258 komen naastnbsp;Bernard van Dolre, den kameraar dus, als borgen voor denbsp;schenk Hubert — waarschijnlijk evenals zijn voorganger eennbsp;Beusichem —, de maarschalk Zweder en de schouten vannbsp;Twente en Salland. De eveneens tot het gezelschap behoorendenbsp;Gijsbert uten Goy wordt eenige jaren later als maarschalk genoemd “). We zullen zien, dat ook in lateren tijd het optreden innbsp;een raadsfunctie veelal met het bekleeden van een ander belangrijk ambt samengaat.

In het voorafgaande werd een enkele maal melding gemaakt van ministerialen en Raden uit het Oversticht in tegenstellingnbsp;tot die uit het Nedersticht. Het schijnt mij niet overbodig nognbsp;even bij dit punt stil te staan. De ministerialen van den Bisschep waren zijn „mannen”. Een modern equivalent daarvoornbsp;bestaat niet; onder alle voorbehoud met betrekking tot de verschillen in positie zou ik hen ambtenaren willen noemen. Uitnbsp;dit man-zijn vloeit voort, dat zij overal, waar de Bisschopnbsp;ambten te vergeven had, konden voorkomen, dus niet alleennbsp;daar, waar de Bisschop als landsheer de wereldlijke macht uitoefende, doch ook op het territoir van andere landsheeren,nbsp;bijv. voor het beheer van de daar gelegen goederen der St.nbsp;Maartenskerk. Uit tal- van stukken blijkt dan ook, dat de Bisschop zoowel in Holland als in Gelre — om bij deze beidenbsp;buurlanden te blijven — ministerialen bezat. Het spreekt in-tusschen wel vanzelf, dat- het gros der bisschoppelijke ministerialen binnen de grenzen van des Bisschops wereldlijk territoir,nbsp;dus in het Sticht, moet worden gezocht. Hoewel deze ministerialen den Bisschop allen gelijkelijk hun ,,consilium” verschuldigd zijn, ligt het voor de hand, dat de groepen, die bij de onderscheidene bisschoppelijke rechtshandelingen medewerkingnbsp;verleenen, in samenstelling zeer verschillen naar gelang die

1) nbsp;nbsp;nbsp;Dit stemt overeen met hetgeen van elders bekend is. Vgl. Schroder,nbsp;RG., p. 652.

2) nbsp;nbsp;nbsp;In 1265 (Heda, p. 218) en 1267 (Sloet 8*18; vgl. Brom 1622).

104

handelingen aangelegenheden van het Oversticht of van het Nedersticht betreffen en dan meestal ook respectievelijk in hetnbsp;Over- of in het Nedersticht worden verricht. Was er dus vannbsp;ouds te dezen aanzien reeds een zekere onderscheiding, het isnbsp;niet aan twijfel onderhevig, dat deze onder invloed van denbsp;territorialiseering der samenleving geleidelijk het karakternbsp;eener scheiding is gaan aannemen. Aan het eindpunt van dezenbsp;ontwikkeling, die in den loop van de 14de eeuw is voltooid,nbsp;staan de territoriale ridderschappen, waarin uitsluitend diegenennbsp;worden opgenomen, die in het desbetreffende gewest „wonaf-tich, ghetuynt ende ghetymmerf' zijn^). Dan is de deelnemingnbsp;van ministerialen aan bisschoppelijke rechtshandelingen, dienbsp;betrekking hebben op een gewest, waarin zij niet woonachtignbsp;en gegoed zijn, uitgesloten. Dit geldt voor de gewone ministerialen. Met betrekking tot de Raden in engeren zin heeft zichnbsp;deze territoriale ontwikkeling niet voltrokken. Weliswaar ziennbsp;wij den Bisschop in zaken betreffende het Oversticht bij voorkeur met zijn Overstichtsche Raden samenwerken en volgt hijnbsp;in Nederstichtsche aangelegenheden een overeenkomstige gedragslijn, doch deze gedragslijn leidt niet, als ten aanzien vannbsp;de gewone ministerialen, tot de vestiging van een beperkte ennbsp;uitsluitende competentie. Evenals in de stukken van de 12denbsp;en 13de eeuw blijft de medewerking van Raden uit het eenenbsp;gebied aan rechtshandelingen, welke het andere territoir betreffen, uitzondering^); deze uitzonderingen blijven echter ooknbsp;later voorkomen. Dientengevolge zien wij deze Raden en denbsp;massa der ministerialen zich op den langen duur steeds meer ,nbsp;van elkander verwijderen. Op het eerste gezicht schijnen het !nbsp;de Raden in engeren zin te zijn, welke zich afscheiden, in werkelijkheid echter zijn het de ministerialen die zich bewegen ennbsp;wel van den Bisschop — en daarmede ook van de Raden — af.nbsp;Bij hen gaat het ambtelijk element, dat bij de anderen blijft hnbsp;overheerschen, geleidelijk vervagen en zoo groeien dan de '•nbsp;Raad in ruimen zin en de Raad in engen zin meer en meer uit

1) nbsp;nbsp;nbsp;Rbr. V. U., II, p. 123 en hiervóór p. 86. Het behoeft geen betoog, datnbsp;dé ridderschappen zich al lang kunnen hebben geconsolideerd vóórdat denbsp;naam ,,ridderschapquot; gebruikelijk wordt. Daarom is de uitspraak van Jansma,nbsp;Raad en Rekenk. in Holt, p. 52, n.1. naar aanleiding van het voorkomennbsp;van dezen term irt den zoen van Woudrichem (1419): ,,de beteekenis hiervan is, dat de adel in staatsrechtelijken zin als corporatie, als stand buitennbsp;het Raadsverband begint op te tredenquot;, misleidend. Zie ook aid., p. 194. Tenbsp;dezen geldt hetzelfde als met betrekking tot het gebruik van den naamnbsp;,,Statenquot;; vgl. p. 90, n. 1.

2) nbsp;nbsp;nbsp;Zie de noten óp p. 100, 101 en m2.

105

elkander, totdat alleen de laatste nog ten volle op den naam van Raad aanspraak kan maken en de eerste zich voornamelijk tot den exponent van den tegenhanger der landsheerlijke macht, van het gemeene land, heeft ontwikkeld. De diver-geerende lijnen, welke hun oorsprong vinden in den eenen,nbsp;grooten bisschoppelijken Raad, loopen dus tenslotte uit in dennbsp;landsheerlijken Raad eenerzijds en de Statenvergadering anderzijds.

Zijn de gegevens, welke de 13de eeuw voor de kennis van den Raad in engeren zin oplevert, tamelijk schaarsch, in de 14denbsp;eeuw beginnen de bronnen wat rijkelijker te vloeien en krijgennbsp;wij, niet slechts voorzooveel de samenstelling maar ook watnbsp;de werkzaamheid van dien Raad betreft, vasteren grond ondernbsp;de voeten. Voor het eerste gedeelte dier eeuw kunnen wij trouwens reeds gebruik maken van hetgeen Dr. J. W. Berkelbachnbsp;van der Sprenkel in een korte studie over den bisschoppelijkennbsp;Raad tijdens het bewind van de bisschoppen Gui van Avesnesnbsp;en Frederik van Sierck aan het licht heeft gebracht^). De resultaten, waartoe het onderzoek van Berkelbach voor deze periode leidde, komen, naar het mij voorkomt, met de voorafgaande beschouwingen overeen. Weliswaar spreekt Berkelbach niet met zooveel woorden van een onderscheid tusschennbsp;Raad in ruimen en Raad in engen zin, dit neemt intusschennbsp;niet weg, dat het onderscheid in feite in zijn betoog ligt opgesloten. Dit is met name het geval, waar hij de aandacht vestigtnbsp;op de medewerking, welke bij bisschoppelijke rechtshandelingen door onderscheidene groepen als het Domkapittel, de vijfnbsp;kapittelen, de fideles, de prelaten en dienstmannen, m.a.w.nbsp;door categorieën van het generaal kapittel, van den ,,grootennbsp;Raad”, wordt verleend^). Berkelbach meent evenwel in dit verband niet van ,,Raad'’ te mogen spreken, omdat deze groepennbsp;z.i. geen van alle als een Raad in bruikbaren vorm kunnennbsp;worden beschouwd. Dit standpunt is m.i. onhistorisch. In denbsp;eerste plaats is de vraag, of een instelling al dan niet bruikbaarnbsp;is, een kwestie van appreciatie, die niets heeft uit te staan metnbsp;de vraag, of die instelling in een bepaalden tijd op een bepaaldenbsp;plaats heeft bestaan. Ten tweede hangt de mate van bruikbaarheid eener instelling niet alleen af van de wijze, waarop zij isnbsp;samengesteld, maar evenzeer van de werkzaamheden, waarmede zij wordt belast. Een groote vergadering is zonder twijfel

1) nbsp;nbsp;nbsp;T. y. G., 51 (1936), p. 64 v.v.

2) nbsp;nbsp;nbsp;P. 70, 71.

106

weinig geschikt om als Raad in dagelijksche aangelegenheden te dienen; men kan haar echter niet onbruikbaar noemen, indien haar medewerking slechts in bijzondere gevallen is ver-eischt. Daar komt nog bij, dat de bezwaren tegen grootenbsp;groepen zich vooral doen gelden, wanneer deze groepennbsp;alleen in plenaire zitting tot medewerking bevoegd zijn. Ditnbsp;laatste nu was, wat de normale medewerking van de kapittelen en van de ministerialen aangaat, zeker niet het geval;nbsp;de Bisschop verrichtte zijn handelingen in samenwerking metnbsp;degenen, die op het desbetreffende tijdstip aanwezig waren.nbsp;Uit een en ander volgt, dat een aprioristische voorstelling vannbsp;het begrip ,,Raadquot;, gebaseerd op hedendaagsche doelmatig-heidsvoorstellingen, niet tot een deugdelijk resultaat kan leiden.nbsp;Steeds moet uit de feitelijke omstandigheden worden afgeleid,nbsp;of we met een ,,Raadquot; hebben te doen of niet en daarbij zal denbsp;functie den doorslag moeten geven. In het onderhavige gevalnbsp;moet deze vraag, naar ik meen te hebben aangetoond, bevestigend worden beantwoord, wat, als ik goed zie, ook door Ber-kelbach, implicite, is gedaan.

Wat nu den Raad in engeren zin aangaat, vinden we in de beschouwingen van Berkelbach sterke gelijkenissen met hetnbsp;voorafgaande: nog steeds blijken als Raden in engeren zin enkele prelaten en eenige invloedrijke ministerialen op den voorgrond te treden. Zooals in verband daarmede te verwachtennbsp;was, ontmoeten we daaronder geslachten, welke ook in denbsp;vorige eeuw verschillende bisschoppelijke Raden hebben geleverd: Yselstein (een tak van de Amstels) en Vianen (gesprotennbsp;uit het huis Beusichem). In de periode van bisschop Gui schijnen in ieder geval de Domproost en de deken van St. Pieter, denbsp;heeren van Yselstein, Vianen en kinschoten en vermoedelijknbsp;ook Zweder van Abcoude en Hendrik Borre van Amerongennbsp;tot de bisschoppelijke Raden in engen zin gerekend te moetennbsp;worden. Voorts kon Berkelbach met betrekking tot de ambtsperiode van bisschop Frederik met zekerheid vaststellen, datnbsp;in 1319 de proosten van Arnhem en St. Jan zoomede de riddersnbsp;Gijsbrecht van Yselstein en Zweder van Abcoude tot de Radennbsp;behoorden^). De functie van den laatstgenoemde als bisschop-pelijken Raad zoowel ten tijde van Gui van Avesnes als vannbsp;Frederik van Sierck wordt bovendien waarschijnlijk gemaaktnbsp;door de omstandigheid, dat hij in 1317 na den dood van bisschopnbsp;Gui tot momber over het Sticht werd aangesteld®).

d. Spr. 420 en de door Berkelbach, t.a.p., aange-

107

Gedurende de laatste decennia van de 13de en de eerste helft van de 14de eeuw bereikt de Hollandsche invloed in hetnbsp;Nedersticht een aantal hoogtepunten. Die invloed was bij tijdennbsp;zóó groot, dat Gosses meende de periode van 1305—1345 hetnbsp;best te kunnen karakteriseeren door te spreken van de ,,Vernedering van den bisschopquot; ^). Zonder twijfel zijn er in die jarennbsp;tal van dingen geschied, die bij ons den indruk wekken, dat denbsp;bisschoppelijke waardigheid destijds wei zeer in het gedrangnbsp;is geraakt. De vraag is intusschen gewettigd, of wij niet geneigd zijn, de verhoudingen al te zeer door hedendaagschennbsp;bril te bezien en of in verband daarmede het beeld, dat onsnbsp;bij de waardeering van die verhoudingen voor oogen staat,nbsp;wel geheel betrouwbaar is. De groote beteekenis van den invloed der Hollandsche graven op de ontwikkeling der gebeurtenissen in het Nedersticht in het laatst van de 13dequot;) en innbsp;de eerste helft van de 14de eeuw is buiten kijf; het gaat echternbsp;om de interpretatie van dit feit. Gosses nu heeft het n.m.m. tenbsp;veel geïnterpreteerd als de inmenging van een buitenlandschnbsp;staatshoofd in Nederstichtsche zaken en heeft, dus doende, denbsp;omstandigheid, dat het territorialiseeringsproces ook in dennbsp;aanvang van de 14de eeuw nog niet was voltooid en dat mitsdien zoowel Holland en Gelre als het Nedersticht toentertijdnbsp;als afzonderlijke ,,statenquot; nog steeds in statu nascendi verkeerden, niet tot haar recht doen komen. Het mag bij de beoordee-ling van dezen tijd toch zeker niet uit het oog worden verloren,nbsp;dat de graven van Holland en Gelre van ouds als behoorende.nbsp;tot de belangrijkste vazallen en klaarblijkelijk tot de allervoornaamste Raden van de Utrechtsche kerk®) gewend waren eennbsp;zeer grooten invloed op het wereldlijk bestuur van het geheelenbsp;bisdom, voorzoover de Bisschop daarin zeggenschap had, ennbsp;dus ook op dat van het Sticht — de eerste vooral wat hetnbsp;Nedersticht, de tweede meer in het bijzonder voorzooveel hetnbsp;Oversticht betrof — uit te oefenen. De territorialiseering had

1) nbsp;nbsp;nbsp;Gosses en Japikse, Handboek der Staatk. Gesch. v. Nederl., 2de dr.nbsp;(19271, p. 169. Voor de periode van bisschop Jan van Diest leze men; Hetnbsp;middelpunt in de geschiedenis der Nederlandsche gewesten van Mr. S. Muller Fzn. (Schetsen uit de Middeleeuwen, 1900, p. 1—26).

2) nbsp;nbsp;nbsp;Men leze voor deze periode, vooral wat de laatste regeeringsjaren vannbsp;Jan van Nassau aangaat, Berkelbach van der Sprenkel, Geschiedenis vannbsp;het bisdom Utrecht van 1281 tot 1305, pft. Utrecht 1923, p. 38 v.v. Berkelbachnbsp;spreekt, t.a.p., van de feitelijke onderwerping van het Sticht aan Holland.

3) nbsp;nbsp;nbsp;Al in het midden der 12de eeuw worden zij lot de hominesquot; dernbsp;Utrechtsche kerk gerekend. Vgl. Oppermaan, Westd. Zeitschr., XXVIII, p.nbsp;219 en hiervóór, p. 25 v.v.

108

de tendens, dezen invloed steeds geringer te doen worden; na het voorafgaande behoeft dit geen nader betoog. Het ligt evenwel in de rede, dat de graven dezen gang van zaken niet gaarnenbsp;zagen, doch integendeel alles in het werk stelden om de voornbsp;hen zoo ongunstige ontwikkeling te stuiten en, bij onvermijdelijk verlies van rechtstreeksche medezeggenschap, te trachten, zulks door vergrooting van indirecten invloed te compen-seeren. Het welslagen van zoodanige pogingen was uit dennbsp;aard der zaak steeds van de op een concreet tijdstip bestaandenbsp;machtsverhoudingen afhankelijk en zoo zien we dan de 13denbsp;en 14de eeuw, wat het Sticht betreft, gekenmerkt door eennbsp;met telkens wisselend succes gevoerden strijd om de macht innbsp;wereldlijke aangelegenheden. Zoolang evenwel het Neder-sticht — hetzelfde geldt voor het Oversticht, doch dat ligtnbsp;buiten ons gezichtsveld — zich in staatkundig opzicht nog nietnbsp;volledig had ontwikkeld tot een ,,land’', zoolang kon dezenbsp;strijd ook niet het karakter hebben van een reeks van aanslagen op de Nederstichtsche zelfstandigheid door vreemde mogendheden. Zeker, in de eerste helft van de 14de eeuw beginnennbsp;de machtsontplooiingen der graven meer en meer het karakternbsp;van zoodanige aanslagen aan te nemen, niet door toedoen vannbsp;die graven, maar door de omstandigheid, dat de territorialisee-ring van het Sticht dan haar voltooiing nadert. Dit neemt nietnbsp;weg, dat de banden tusschen het Sticht en de graven in ditnbsp;tijdperk nog niet zoozeer zijn geslaakt, dat de grafelijke invloeden zonder meer als buitenlandsche invloeden mogen wordennbsp;gekenschetst: deze periode heeft alle kenmerken van een overgangstijd en biedt daarom den historicus naast vele belangwekkende gegevens ook vele mogelijkheden tot verwarring.nbsp;Het komt mij voor, dat wij den toestand in het bewuste tijdvaknbsp;aldus mogen karakteriseeren: de graven zijn met betrekkingnbsp;tot het Sticht op weg om ,,vreemdequot; staatshoofden te worden,nbsp;maar, hoewel deze ontwikkeling in het midden van de 14denbsp;eeuw haar eindpunt bijna heeft bereikt, zij zijn het nog nietnbsp;geheel. Weliswaar hebben zij reeds lang geleden aan alle rechtstreeksche zeggenschap van den Bisschop met betrekking totnbsp;hunne „landen” een einde weten te maken, het besef evenwel,nbsp;dat zij des Bisschops vazallen en hofambtenaren zijn en alsnbsp;zoodanig in beginsel tot zijn Raden behooren, is in dezen tijdnbsp;zoowel bij henzelf als bij den Bisschop nog levendig. Het feit,nbsp;dat de bisschoppen in verschillende gevallen de hulp van éénnbsp;van hen inriepen, mag dan ook niet eenzijdig op rekening vannbsp;hunne politieke zwakheid worden geschreven, ook al moge dannbsp;waar zijn, dat een dergelijk beroep veelal zeer wel paste in de

109

politiek van hem, tot wien het was gericht en zelfs, dat het wellicht niet altijd spontaan zal zijn geschied.

In dit verband rijst de vraag, tegen wien de hierboven bedoelde strijd om de macht in het Sticht door de graven eigenlijk werd gevoerd. Anders gesteld; waar hebben we het medium te zoeken, waarin het territorialiseeringsproces zich openbaarde? Inderdaad zien we den Bisschop somtijds tegenover de graven als den voorvechter voor de zelfstandigheid van hetnbsp;Sticht. Als zoodanig leeren we een bisschop als Jan van Arkelnbsp;kennen. Daartegenover echter zien we ook bisschoppen alsnbsp;Frederik van Sierck en Jan van Diest, die men zich moeilijknbsp;als corypheeën van een Stichtsche zelfstandigheidspolitiek kannbsp;denken. Niettemin gaat het proces ook in de ambtsperioden vannbsp;deze bisschoppen voort, zij het dan ook met minder snelheidnbsp;dan tijdens den voortvarenden Jan van Arkel. De feiten, waarinnbsp;deze ontwikkeling zich manifesteert, moeten dus worden gedragen door een substraat, dat althans goeddeels onafhankelijknbsp;is van de karaktertrekken en persoonlijke relaties van hem,nbsp;die op een zeker tijdstip den bisschopsstoel bekleedt.

Bij de bespreking van den Raad in ruimen zin hebben wij het antwoord eigenlijk al gevonden; dit substraat wordt belichaamd door het kapittel-generaal, tenminste door belangrijke groepen uit het kapittel-generaal. In de eerste plaats zijnnbsp;het de prelaten en kapittelen, die alles in het werk stellen omnbsp;de territorialiseering van het Sticht te bevorderen. Daarnaastnbsp;treffen we al spoedig ook de stad Utrecht aan, eerst afzonderlijk, later met de prelaten en kapittelen verbonden. Nog laternbsp;vereenigt zich met hen ook de ridderschap en die vereenigingnbsp;mag als de voltooiing van het proces worden beschouwd. Nunbsp;eens naast dan weer tegenover den Bisschop zien wij hen dennbsp;strijd voor de territoriale zelfstandigheid van het Sticht aanbinden. Steeds leidt hun politiek tot beperking, op zijn minstnbsp;omschrijving, van de rechten der bisschoppen. Op die wijze ennbsp;ook langs anderen weg trachten zij de invloeden van buiten afnbsp;zooveel mogelijk te weren. Is het te verwonderen, dat dezenbsp;strijd zich ook veelal manifesteert als een strijd tusschen denbsp;Raden van den Bisschop in ruimen zin tegen de Raden in engennbsp;zin, m.a.w. tusschen kapittel-generaal en bijzondere Raden? Hetnbsp;spreekt wel vanzelf, dat de graven van Holland en Gelre zichnbsp;niet bepaalden tot het beïnvloeden van de bisschopskeuze, dochnbsp;zich voortdurend ook veel gelegen lieten liggen aan de samenstelling van de naaste omgeving der bisschoppen, derhalve aannbsp;de benoeming van de Raden in engeren zin. Het behoeft geennbsp;betoog, dat een dergelijke beïnvloeding, zoolang zij beperkt

110

blijft tot de personen, welke als Raden van den Bisschop optreden, uit rechtshistorisch oogpunt geen nieuwe gezichtspunten oplevert. Dit zou echter veranderen, wanneer onder invloed van de graven geheel nieuwe instellingen zouden zijn geschapen of bestaande ingrijpend waren veranderd. Wij moeten ernbsp;ons dus steeds rekenschap van geven, of zich het een dan welnbsp;het ander heeft voorgedaan.

De vorenstaande uitweiding was noodig voor het verkrijgen van een goed begrip van de stukken, waarin zich de hierbe-doelde invloeden van buiten af manifesteeren. Zoo'n stuk isnbsp;in de eerste plaats de bekende overeenkomst tusschen dennbsp;Bisschop en den graaf van Holland d.d. 2 September 1320^),nbsp;waarbij de eerstgenoemde zich o.m. verbindt, bij het wereldlijknbsp;bestuur slechts te zullen handelen in overleg met een aantalnbsp;door hem op verzoek van den Graaf benoemde Raden. Dezenbsp;Raden zijn de proosten van Arnhem, St. Jan en Songhies^),nbsp;voorts Jan van Arkel, Zweder van Abcoude, Simon van Bent-hem, Gerrit van Raaphorst, ridders, Mr. Hendrik, des Bis-schops klerk, Hendrik van Diepenheim en Willem (van Du-venvoerde) 's Graven kamerling. Moeten we in dit gezelschapnbsp;nu een speciale commissie zien, door den Graaf in het levennbsp;geroepen en door den Bisschop noodgedwongen als advisee-rend college naast zich aanvaard? Of is wat hier gebeurt nietnbsp;anders dan de uitwerking van des Graven invloed op de samenstelling van een reeds bestaand college van bisschoppelijkenbsp;Raden? Zonder eenigen twijfel is dit laatste het geval. Tennbsp;minste drie — en zeker niet de minst belangrijke —• van dezenbsp;op instigatie van den Graaf aangestelde Raden waren reedsnbsp;als zoodanig in functie, nl. de proost van Arnhem, die van St.nbsp;Jan en Zweder van Abcoude; in het bovenstaande kwamen wijnbsp;hen in 1319 als Raden van den Bisschop tegen. In hoeverrenbsp;zulks met de andere leden van het gezelschap het geval was,nbsp;kan ik niet nagaan; we mogen echter wel aannemen, dat innbsp;ieder geval de proost van Songhies, Simon van Benthem, Gerrit van Raaphorst en Willem van Duvenvoerde hun aa;nzijnnbsp;als bisschoppelijk Raad wel uitsluitend aan den invloed vannbsp;den Graaf te danken hebben gehad®). De vraag, wie een be-

1) nbsp;nbsp;nbsp;V. Mieris, Chb., II, p. 240, 241 (B. v. d. Spr. 455, 456, 457).

2) nbsp;nbsp;nbsp;Mr. Johannes de Florenche.

3) nbsp;nbsp;nbsp;De positie van de Duivenvoordes is overbekend. Wat den proost vannbsp;Songhies (Jan van Florenche), Simon van Benthem en Gerrit van Raephorstnbsp;aangaat, blijkt uit het slot van de rekening van den rentmeester van Zeeland over 1318 (23 Maart 1318—30 April 1319), dat zij tot de Raden van dennbsp;Graaf behoorden. Ook Willem van Duivenvoorde (,,den camerlencquot;) komt

111

paalde functie bekleedt, is echter een vraag van politiek en boezemt den rechtshistoricus als zoodanig weinig belang in;nbsp;voor hem is in beginsel alleen de functie van beteekenis. Uitnbsp;het feit nu, dat tenminste drie leden van het bewuste collegenbsp;reeds tevoren behoorden tot den bisschoppelijken Raad innbsp;engen zin, blijkt overtuigend, dat in 1320 geen nieuwe functiesnbsp;in het leven werden geroepen, doch dat het uitsluitend gingnbsp;om de bezetting van bestaande functies. Het is trouwens zeernbsp;wel mogelijk en zelfs waarschijnlijk, dat ook bij de benoemingnbsp;van hen, die reeds vóór 1320 in des Bisschops Raad zittingnbsp;hadden, de invloed van den Graaf van Holland een rol heeftnbsp;gespeeld; voor ons onderzoek is dit in beginsel onverschillig.nbsp;Slechts moge ik er nogmaals de aandacht op vestigen, datnbsp;Zweder van Abcoude waarschijnlijk reeds tot de Raden vannbsp;bisschep Gui heeft behoord en dat hij tijdens de door diensnbsp;dood ontstane sedis vacantia door prelaten en kapittelen, metnbsp;goeddunken van vazallen, ministerialen en van de stad Utrecht,nbsp;tot ,,gubernatorem, defensorem, et mamburnum generalem innbsp;temporalibus per omnes terras et districtus jamdictae ecclesiaenbsp;Trajectensis” werd gekozen^). Hieruit blijkt niet alleen, datnbsp;Zweder tevoren reeds in het wereldlijk bestuur van het Stichtnbsp;een vooraanstaande plaats moet hebben ingenomen, doch tevens, dat hij ook het vertrouwen van het kapittel-generaalnbsp;bezat.

Het jaar 1321 brengt nieuwe mutaties; de overeenkomst van 1320 wordt vervangen door een andere, waarbij de Bisschopnbsp;de verplichting op zich neemt, het bestuur uit te oefenen innbsp;overleg met den Graaf en met de door hem aangewezen raadslieden, t.w.: den bisschop van Zuden®), den proost van St. Jan,nbsp;den deken van St. Marie, Ricout van Heeswijk, destijds nognbsp;kanunnik, later proost van St. Pieter, Jan van Arkel, Gijsbertnbsp;van Yselstein, Zweder van Abcoude, den landcommandeur vannbsp;de Duitsche Orde, Simon van Benthem, ridders, Zweder vannbsp;Vianen, knaap en drie met name genoemde burgers vannbsp;Utrecht^). Het heeft er allen schijn van, dat de vorige samenstelling van het raadscollege niet naar den smaak van het kapittel-generaal is geweest; het gezelschap heeft zeer kennelijknbsp;een sterker Utrechtschen inslag gekregen. Opmerkelijk is hetnbsp;hier trouwens in die functie voor (Hamaker, Rek. Zeel., I, p. 201). Vgl.nbsp;Jansma, Raad en Rekenk. in Holl., p. 18, n. 1 en p. 19.

1) nbsp;nbsp;nbsp;Matth.. Anal., V, p. 393 IB. v. d. Spr. 356). Zie boven, p. 96, 107,

2) nbsp;nbsp;nbsp;Jacob van Denmercken, wijbisschop van Zuden.

3) nbsp;nbsp;nbsp;V. Mieris, Chb., II, p. 269, 270 (B. v. d. Spr. 491, 492).

112

optreden van de Utrechtsche burgers; klaarblijkelijk is het de stad nu ook gelukt zich in den Raad in engen zin te doen vertegenwoordigen. Intusschen schijnt de functie van de stad — ofnbsp;van degenen, die haar vertegenwoordigen — in dezen beperkten Raad van overeenkomstige beteekenis te zijn als destijdsnbsp;in den ,,grooten Raad”: haar opteden blijft beperkt tot bijzondere gevallen en slechts zelden ontmoeten we haar bij de velenbsp;rechtshandelingen, welke de Bisschop met medewerking van ilnbsp;zijn Raad in engen zin verricht.nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;U

Uit de overeenkomst van 1321 blijkt niet — evenmin trou- ^ wens als uit die van 1320 —, of het daarin genoemde gezelschapnbsp;met uitsluiting van anderen de voltallige bisschoppelijke Raadnbsp;uitmaakt ^). Dit is echter zeer onwaarschijnlijk. Al is het dannbsp;waar, dat deze raadslieden in engeren zin hunne medewerkingnbsp;bij het bestuur plegen te verleenen, ook wanneer dit bestuurnbsp;betrekking heeft op een gewest, waarin zijzelve niet woonachtig of gegoed zijn, het is niet aan te nemen, dat de Bisschopnbsp;bij het bestuur van het Oversticht zich uitsluitend van de medewerking van Nederstichtsche, of zelfs Hollandsche, Raden zounbsp;hebben bediend. Veeleer zal hij zich voor zijn desbetreffendenbsp;regeeringsdaden bij voorkeur van de instemming van Over-stichtsche geestelijken, edelen en steden hebben vergewist.nbsp;Teekenend is in dit verband de omstandigheid, dat Zweder vannbsp;Abcoude, toen hij tot momber over het geheele Sticht werdnbsp;aangesteld, voor de zaken van het Oversticht den proost vannbsp;Deventer en Zweder van Voorst naast zich zag geplaatst. Denbsp;opsomming in de akte van 1321 is dus niet limitatief: zij geeftnbsp;slechts uitdrukking aan een voorwaarde, door den Holland-schen graaf aan zijn toezegging van steun aan het bisschoppelijk bestuur verbonden^). Het is inderdaad zeer wel moge-

1) nbsp;nbsp;nbsp;Alleen de woorden ,,bi sinen ghemenen rade voeisz.quot; aan het slot vannbsp;de akte d.d. 2 September 1320 (B. v. d. Spr. 455; zie hiervóór p. 111, n. 1)nbsp;zouden daarop kunnen wijzen.

2) nbsp;nbsp;nbsp;Hierin ligt m.i. het zwaartepunt van de overeenkomsten van 1320 ennbsp;1321: zij behelzen de voorwaarden, waarop de graaf van Holland bereidnbsp;is aan zijn verplichtingen van vazal te voldoen; de eisch, dat de Bisschopnbsp;zal ,,werken biquot; de aangewezen raadslieden, is gegoten in den vorm van eennbsp;voorwaarde, van welker vervulling de steunverleening afhankelijk is. 1320;nbsp;,,so gheloven wi (de Graaf) hem (den Bisschop) alsulke stucken, als hi metnbsp;desen Rade voersz. overeendraghen zal, sender arghenlist, dat wi daer-in hulpere zullen ende sterken”. ,,Ende waer dat zake, dat die Bisscopnbsp;voersz. enich orloghe beghinnen wilde, daer hi onse hulpe toe begherde,nbsp;des en soude hi niet beghinnen, het en ware bi ons selfs rade, ende binbsp;sinen ghemenen rade voersz., ende so wat wi hem daerin rieden, dat soudennbsp;wi hem helpen enden na onser macht, als wi sculdich sien te doene, sonder

113

|1 lijk^), dat destijds naast de genoemde personen en naast de ongenoemde Overstichtsche raadslieden ook nog andere, eveneens ongenoemde, Nederstichtenaars van den Raad des Bis-!j schops deel uitmaakten.

0 Hoe dit ook zij, in ieder geval zien wij eenige jaren later in dezen Raad weer nieuwe figuren op den voorgrond treden,nbsp;met name Hendrik van Loenersloot, deken van St. Jan, Stevennbsp;van Zuilen en Arnold van Yselstein. Daarentegen zijn dan denbsp;proost van St. Jan, de deken van St. Marie, Jan van Arkel,nbsp;de Landcommandeur van de Duitsche Orde en Simon van Bent-hem nagenoeg uit ons gezichtsveld verdwenen. Hiermede isnbsp;dan het door Gosses gesignaleerde ,,consortiumquot; vrijwel geconstitueerd. Dit consortium, dat bestaat uit den bisschep vannbsp;Zuden, den proost van St. Pieter, den deken van St. Jan, Zwedernbsp;van Abcoude, Gijsbert en Arnold van Yselstein en Steven vannbsp;Zuilen, ontmoeten we nu verder steeds bij alle bisschoppelijkenbsp;rechtshandelingen, althans bij die, waaraan financieele conse-S quenties zijn verbonden. Het zijn de leden van dit gezelschap,nbsp;waarbij de Bisschep geld opneemt of die bij leening van derden als zijn borgen optredenf zij zijn het ook, die aanwezig zijnnbsp;bij het afhooren der rekeningen van bisschoppelijke ambte-—, naren en die een belangrijke rol spelen bij de rechtspraak vannbsp;den Bisschop. Op de beide laatstgenoemde punten zal ik innbsp;volgende hoofdstukken nog nader terugkomen.

Het jaar 1328 levert met betrekking tot deze Raden een paar merkwaardige stukken. Allereerst een akte van 16 Mei’*),nbsp;waarbij de Bisschop verklaart te hebben gezet en te zetten:nbsp;den deken van St. Jan ,,in onser officialiteit van onsen bisdomnbsp;van Utrechtquot;, Zweder van Abcoude ,,in onser tollen tot Renen,nbsp;op onsen huyze ter Hurst ende in onsen ambuchten, die daer-toe behorenquot;, Arnold van Yselstein ,,op onsen huze te Stouten-berch ende in 't scoutambocht van Amesfoerde, van Eemlandnbsp;ende in anders den scoutambochten, die toit dien ambochte be-arghelist”. 1321: de Graaf belooft den Bisschop ,,te wisen, te helpen raden,nbsp;te staerken ende te volstaen.... van allen dinghe, die hi doen zal bi onsennbsp;rade ende bi rade (volgen de namen der aangewezen raadslieden), die winbsp;bi hem gheset hebben, hem te wisen ende te raden, of bi een deel van diennbsp;dertienen voirseyt, die ons hemelichste zien (=? het naast zijn), die hi tenbsp;sinen rade eyschen zal”. M.a.w.: den steun, welken de Graaf den Bisschopnbsp;uit hoofde van de leenverhouding verschuldigd is, wil hij nog wel ver-leenen, maar dan moet ook zijn invloed op het bestuur van het Stichtnbsp;gewaarborgd zijn.

1) nbsp;nbsp;nbsp;En ook waarschijnlijk; vgl. hieronder, p. 119.

2) nbsp;nbsp;nbsp;Handboek, p. 170.

3) nbsp;nbsp;nbsp;V. Mieris, Chb., II, p. 456 (B. v. d. Spr. 820).

114

hoiren”, en Steven .van Zuilen ,,in al onser rentemeestersam-bocht an deser zide der Ysel, uutghenomen onse gruuthuus t'Utrecht med dien dat den huze toebehoirtquot; ^), een en andernbsp;„voir eenre summe van drien dusentich ponden suarter Tor-noise, die zi ons ghelient hebben. ,. Daarnevens een akte,nbsp;van 31 Augustus^), waarbij de Bisschop mededeelt: „dat winbsp;hebben ghenomen tot onsen rade” Gijsbert en Arnold van Ysel-stein, Zweder van Abcoude, Steven van Zuilen en voorts denbsp;twee burgemeesters en de twee overste oudermannen vannbsp;Utrecht, ,,so wie dat si siin, die van der stat rade siin vannbsp;Utrecht^). Hij belooft daarbij: ,,dat wi bi derre vorseider radenbsp;werken zelen, als van onsen werliken gherechten in onsennbsp;lande van Utrecht tusschen der Node ende Bodegrave *)quot; en ,,sonbsp;wat ambachtsman dat wi zetten zelen in onsen werliken gherechten tusschen der Node ende Bodegrave, dat wi dat doennbsp;zelen bi rade ende consent deser voerghenoemder, die hiirvoernbsp;bescreven staen, sonder alrehande archeit”. Merkwaardig zijnnbsp;deze stukken vooral daarom, dat het in beide gevallen benoemingen betreft van lieden, die reeds sedert langeren ofnbsp;korteren tijd in de desbetreffende functies zijn aangesteld. Bijnbsp;akte van 16 Maart 1326®) verklaarde de Bisschop een zekernbsp;bedrag schuldig te zijn aan Zweder van Abcoude, ter zakenbsp;waarvan: ,,wi heren Sveder here van Apecoude vorseit t’on-derpande hebben gheset ons huis ter Horst mit alle dien gherechten, die daertoe horen, ende dat halve gherecht van Renennbsp;ende ons tolhuis te Renen ende al ons tol te Renen”. In eennbsp;brief van 1 Maart 1325®) had de Bisschop reeds verklaard, datnbsp;hij Arnold van Yselstein voor den duur van zijn — nl. desnbsp;Bisschops — leven had ,,gheset” op zijn huis Stoutenberg ,,endenbsp;in onsen scoltambacht van Amersfoerde ende van Emeland mitnbsp;alle dien gherichten, die daertoe horen”. Blijkens een schuldbekentenis van denzelfden datum ^) was ook deze aanstelling

1) Het gruithuis was reeds verpand aan den bisschop van Zuden en voorts, behoudens diens recht, aan den Utrechtschen burger Hendrik vannbsp;Leeuwenberg (B. v. d. Spr. 585, 691).

2.) Muller, Reg. en Rek., I, p. 176 (B v. d. Spr. 835).

3) nbsp;nbsp;nbsp;Uit deze toevoeging blijkt, dat de bedoelde burgemeesters en oudermannen q.q. in den bisschoppelijken Raad werden opgenomen.

4) nbsp;nbsp;nbsp;Deze uitdrukking, die de vroegere grenzen van het Nedersticht metnbsp;Gelre en Holland aangeeft, placht nog lang nadat Bodegraven Hollandschnbsp;was geworden, ter aanduiding van het land van Utrecht te worden gebezigd.

5) nbsp;nbsp;nbsp;Muller, Reg. en Rek., I, p. 22 (B. v. d. Spr. 698).

6) nbsp;nbsp;nbsp;Muller, Reg. en Rek., I, p. 19 (B. v. d. Spr. 635).

7) nbsp;nbsp;nbsp;Muller, Reg. en Rek., I, p. 20 (B. v. d. Spr. 636).

115

in wezen een verpanding uit hoofde van een door Arnold aan den Bisschop geleende som gelds. Tenslotte was het rentmees-terambt van het Nedersticht reeds bij akte van 30 Mei 1325nbsp;verpand aan Steven van Zuilen. Iets dergelijks valt te con-stateeren met betrekking tot het andere aangehaalde stuk; denbsp;personen, welke daarbij tot Raden van den Bisschop wordennbsp;benoemd, hebben wij, met uitzondering van de burgemeestersnbsp;en oudermannen der stad Utrecht, allen reeds in die functienbsp;ontmoet. Blijkbaar is het met deze stukken als met zoovele uitnbsp;dien tijd: door hunne bewoordingen wekken zij den indruk eennbsp;nieuwen toestand te scheppen, in feite evenwel doen zij nietnbsp;veel anders dan reeds bestaande verhoudingen bevestigen. Hetnbsp;eenige voor ons wezenlijk nieuwe bevat de laatstgenoemdenbsp;akte van 31 Augustus 1328, doordat zij de stad Utrecht alsnbsp;zoodanig, immers bij wege van hare regeering, een plaats innbsp;den bisschoppelijken Raad — in engen zin — verschaft. Denbsp;officieuze vertegenwoordiging van de stad in dit college is dusnbsp;thans in een officieele omgezet. .

Uit de aangehaalde stukken blijkt tweeërlei gebondenheid van den Bisschop: hij is niet vrij in de keuze van zijn Radennbsp;en voor het overige is hij blijkens zijn steeds weer herhaaldenbsp;beloften gehouden, bij de uitoefening van het bestuur niets tenbsp;doen zonder overleg met die Raden of althans met bepaalde,nbsp;zeer op den voorgrond tredende, figuren uit zijn Raad. Het ligtnbsp;in de rede, dat het een zoowel als het ander ten nauwstenbsp;samenhangt met de politieke constellatie en met de persoonlijkheid van den Bisschop. Uit rechtshistorisch oogpunt zounbsp;het steeds wisselende resultaat van den op dit gebied gevoer-den strijd niet interessant zijn, ware het niet, dat de inzet vannbsp;dien strijd juist de territorialiseering van het Sticht was en innbsp;verband daarmede de successen van de eene of van de anderenbsp;partij een versnelling of een vertraging van dat proces betee-kenden. De persoon van den Bisschop speelt in het hier aannbsp;de orde zijnde stadium nauwelijks een rol. Partijen zijn denbsp;graven van Holland en Gelre eenerzijds, meest ieder voor zich,nbsp;soms echter ook met elkander verbonden, en het kapittel-gene-raal — voorshands in hoofdzaak de geestelijkheid en de stadnbsp;Utrecht — anderzijds. Het eerste doel van deze partijen is denbsp;samenstelling van den bisschoppelijken Raad in engen zin. Denbsp;graaf van Holland tracht daarin zooveel mogelijk van zijn eigennbsp;mannen — overigens tevens mannen van het Sticht — te doen

1) Muller, Reg. en Rek., I, p. 28 (B. v. d. Spr, 657). 116

opnemen, in het algemeen met veel succes^). Dank zij de wederpartij echter bevat de Raad — en ik doel hier uitsluitend op dat gedeelte ervan, dat blijkens de stukken mede aan denbsp;touwtjes trekt — ook nog een aantal figuren, die geenszins alsnbsp;stroomannen van den Hollandschen graaf zijn te beschouwen.nbsp;Van de stedelijke vertegenwoordiging is dit zonder meer duidelijk; wat de geestelijken onder de Raden betreft, dient rekening te worden gehouden met de mogelijkheid, dat zij hetzijnbsp;persoonlijk, hetzij door hun geslacht, met den Graaf in relatienbsp;staan en kan dus niet terstond worden gezegd, dat zij moetennbsp;worden aangemerkt als vertegenwoordigers van de meerderheid der prelaten en kapittelen. Intusschen kunnen wij uitnbsp;anderen hoofde vaststellen, dat Hendrik van Loenresloot, denbsp;deken van St. Jan, zeker niet tot de handlangers van den Graafnbsp;zal hebben behoord. Blijkens het proces-verbaal van stemopneming bij de verkiezing van den opvolger van wijlen bisschopnbsp;Gui heeft hij immers niet op den Hollandschen candidaat, dennbsp;bisschop van Zuden, maar op Jacob van Oudshoorn, den candidaat van Holland’s vijand. Domproost Florens van Jutphaas,nbsp;gestemd^). Het kapittel-generaal heeft dus kans gezien, zichnbsp;althans nog eenigermate tegenover den Graaf te handhaven.

Een uiterst belangrijke rol spelen in dezen strijd de financiën. De groei der landsheerlijkheid, het ingewikkelder en daarmedenbsp;kostbaarder worden van de administratie, hebben ertoe geleid,nbsp;dat de traditioneele financieele hulpbronnen, de tafelgoederen,nbsp;ontoereikend zijn geworden. De tekorten worden gedekt doornbsp;leeningen, waarvoor de mensa episcopalis in den ruimsten zinnbsp;de onderpanden levert. Deze onderpanden verschaffen den crediteur, behalve de opbrengst, somtijds niet onaanzienlijkenbsp;macht, met name wanneer zij, zooals veelal het geval is, uitnbsp;gewichtige ambten bestaan. Mede met het oog daarop ligt hetnbsp;in de rede, dat voor het verstrekken van de noodige leeningennbsp;in de eerste plaats de Raden van den Bisschop in aanmerkingnbsp;kwamen. Aangezien ook de graven van Holland en Gelre vannbsp;ouds tot deze Raden behoorden en wel tot de voornaamste,nbsp;behoeft het niet te verwonderen, dat we hen meermalen in het

1) nbsp;nbsp;nbsp;Zie in dit verband de oorkonde van 18 April 1322 (V. Mieris, Chb., II,nbsp;p. 281; B. V. d. Spr. 505), waarin de Graaf den bisschop van Zuden, Gijs-brecht van Yselstein, Zweder van Abcoude en Zweder van Vianen zijnnbsp;,,mannenquot; noemt. Uit tal van oorkonden blijkt voorts, dat zij deel uitmakennbsp;van 's Graven Raad.

2) nbsp;nbsp;nbsp;Matth., Anal., I, p. 127. Zie overigens over deze verkiezing: Post, Gesch.nbsp;Bisschopsverk., p. 91 v.v.

117

bezit van belangrijke onderpanden aantreffen . Evenmin echter behoeft het verwondering te wekken, dat tegen beleening vannbsp;voor de verdediging van het Sticht gewichtige sloten of ambtennbsp;aan deze graven verzet rees, een verzet, dat groeide, naarmatenbsp;de gedachte van de territoriale zelfstandigheid zich sterkernbsp;deed gelden. Dank zij de groeiende kapitaalkracht in de stedennbsp;ziijn — naast de geestelijkheid — deze het vooral en is het aanvankelijk meer in het bijzonder de stad Utrecht, waarin het verzet zich manifesteert. In het begin komt dit voornamelijk hierinnbsp;tot uitdrukking, dat de stad a.h.w. met de graven en anderenbsp;aanzienlijken gaat concurreeren in het verstrekken van lee-ningen. Later doet zij zich, zooals we gezien hebben, tezamennbsp;met de kapittelen, ook nog op een andere wijze gelden, nl.nbsp;door den Bisschep in de beschikkingsbevoegdheid over bepaalde zaken aan banden te leggen. De kapittelen hadden in dit opzicht reeds een belangrijk machtsmiddel in handen, doordatnbsp;ingrijpende beschikkingen over de bisschoppelijke tafelgoederen niet rechtsgeldig konden geschieden dan met hun consent ^). Het resultaat van dit alles was, dat een bisschop metnbsp;een weinig krachtige persoonlijkheid als Jan van Diest zichnbsp;nagenoeg alle zeggenschap in temporalibus zag ontnomen, terwijl over zijn hoofd heen de strijd om de macht werd gestredennbsp;door de graven van Holland en Gelre eenerzijds en het kapit-tel-generaal anderzijds. Hoewel niet machteloos, blijkt de laatstgenoemde partij toch voorshands de zwakkere.

Het ,,consortiumquot;, waarin beide partijen weliswaar zijn vertegenwoordigd, doch dat toch onmiskenbaar sterk onder Hol-landschen invloed staat, ziet zijn macht voortdurend toenemen. Haar toppunt bereikt deze macht door de bekende akte vannbsp;verpanding d.d. 12 December 1329 ^). Na erkend te hebben, aannbsp;het „consortiumquot; een bedrag van 6000 pond zwarte Tournoysennbsp;schuldig te zijn, verklaarde de Bisschop daarbij: ,,Ende om dienbsp;meerre zekerheyde, des so heb wi hem in die hand gheset onsenbsp;ende ons Ghestichts huse, als de Horst, Stoutenborch, tolle,nbsp;gruit, tiende ende erve, van allen renthen ende werlic gherecht,nbsp;die wi ende onse Ghesticht hebben an des zide der Yselen, die

1) nbsp;nbsp;nbsp;Veelal daarbij vertegenwoordigd door hunne fideles — men denkenbsp;naast de in den tekst genoemde gevallen bijv.' aan de benoeming van Simonnbsp;van Holland tot maarschalk (Muller, Reg. en rek., I, p. 33, 34; B. v. d. Spr.nbsp;679, 680) —; een enkele maal echter treden zij zelve als pandhouders op; vgl.nbsp;hierna, p. 120.

2) nbsp;nbsp;nbsp;Zie hoofdstuk IV, § 4, in het tweede deel.

3) nbsp;nbsp;nbsp;Muller, Reg. en Rek., I, p. 272, nr. 255 (B. v. d. Spr. 900). Zie over dezenbsp;overeenkomst Muller, Schetsen, 1900, p. 12.

118

vrielic op te boeren ende te keren in dese voerseyde scoud, ende gheven hem meenlic macht te setten ende te ontsettennbsp;alle ambachslude, als maerescalc, rentmeester, al rechten endenbsp;al renthe op te boren. Oec gheve wi hem macht, alle weerlicnbsp;zaken bi hemzelven te enden, die ons ende onsen Ghestichtnbsp;angaen an des zide der Yselen, ende zoenen te maken butennbsp;ons, het en waer dat si ons daertoe ropen wouden. Ditnbsp;alles totdat de bewuste schuld zou zijn voldaan. Behalve doornbsp;den Bisschep is het stuk bezegeld door den Domdeken, denbsp;proosten van Arnhem en St. Jan en den deken van St. Pieter.nbsp;We zullen hierin eenige van de niet tot het ,,consortiumquot; be-hoorende Raden van den Bisschep hebben te zien.

Deze akte beteekende dus practised den volledigen afstand van de geheele wereldlijke macht in het Nedeisticht; zoolangnbsp;de schuld niet was afgedaan, zou de Bisschep slechts bij denbsp;gratie van zijn Raden, althans van de Raden - schuldeischers,nbsp;iets hebben in te brengen. Deze gang van zaken zal zondernbsp;twijfel door de kapittelen en ook door de stad Utrecht metnbsp;leede oogen zijn aangezien. In dit licht moet dan ook m.i.nbsp;de akte van 31 Juli 1330 worden gezien, waarbij de kapittelennbsp;den Bisschop toestemming geven tot verpanding van tafelgoederen tot een bedrag van 12.000 pond zwarte Tournoysen, zulksnbsp;met inachtneming van enkele opmerkelijke bepalingen. In denbsp;eerste plaats mogen de crediteuren geen buitenlanders zijn;nbsp;zij moeten voortkomen uit het wereldlijke gebied van den Bisschep*). Voorts moet het geld onmiddelijk worden afgedragen aan een aantal met name genoemde vertegenwoordigersnbsp;der kapittelen, dus niet aan het ,,consortium”. Tenslotte zal metnbsp;dit geld allereerst worden voldaan hetgeen de Bisschop aannbsp;de leden van het ,,consortiumquot; schuldig is. De strekking vannbsp;een en ander is duidelijk; de kapittelen streven naar beperkingnbsp;van invloeden van buiten af en trachten te dien einde denbsp;machtspositie van de Hollandsche vazallen in den bisschoppe-lijken Raad te verzwakken‘‘).

1) nbsp;nbsp;nbsp;B. V. d. Spr. 948.

2) nbsp;nbsp;nbsp;„dumtaxat hominibus sue dyocesi sueque temporali jurisdictioni subiec-tisquot;. Voor de beteekenis van ,,dyocesisquot; in dit verband zie noot 3 op p. 47.

3) nbsp;nbsp;nbsp;,,immediatequot;.

4) nbsp;nbsp;nbsp;Ook bij andere gelegenheden trachten de kapittelen een tegenwicht tenbsp;vormen. Als compensatie voor de door hen verleende medewerking voornbsp;den aankoop van het slot Diepenheim belooft de Bisschop den 8sten Aprilnbsp;1331 (B. V. d. Spr. 1003) ,,quod cum aliquem officiatum vel castellanumnbsp;temporalem poni vel amoveri in castro nostro in Dyepenhem contigerit velnbsp;opus fuerit, hoe indicto ad hoe capitulo in universali ecclesia Traiectensi de

119

Mogen de kapittelen er inderdaad in geslaagd zijn de vazallen van den Hollandschen graaf een oogenblik terug te dringen, zij waren bij slot van rekening tegen de Hollandschenbsp;macht niet opgewassen. Eenige jaren later blijken de graafnbsp;van Holland en zijn zoon, de graaf van Zeeland, tot mombersnbsp;over het Nedersticht te zijn aangesteld ^). Door wien? Blijkbaarnbsp;door den Bisschop^), die zich, machteloos als hij was, dezenbsp;oplossing wel zal hebben laten opdringen. De rechtsgrond ervoor lag weer op financieel terrein. In 1334 hadden nl. de graven van Holland en Gelre alle schuld van den Bisschop op zichnbsp;genomen, ieder voor de helft. Onder dagteekening van 31 Julinbsp;1334 sloten de beide graven te dier zake een overeenkomst^),nbsp;waarin werd bepaald, dat zij zouden hebben en houden ,,allenbsp;die heerheid ‘‘), steden, borghen, land ende vesten ende soe watnbsp;dairtoe beboerende esquot;, in het Sticht en wel in dier voege, datnbsp;de graaf van Holland zich het Nedersticht zag toegewezen ennbsp;de graaf van Gelre het Oversticht. De graven hebben dus nunbsp;de bestuursmacht in het Sticht onmiddellijk in handen. Tochnbsp;geeft de wederpartij het niet op. In 1335 zien wij Utrecht bezig,nbsp;de schulden van den Bisschop af te lossen; burgemeesteren,nbsp;raad en gemeene stad hebben daartoe den graaf van Hollandnbsp;,,omme jonsten wille, die zi hebben dat Ghestichte van Utrechtnbsp;in sinen stane te houden ende onsen here den biscop vannbsp;Utrecht ute siere scout te helpene ende in sinen stane weder tenbsp;bringhene ende omme goede jonste wille te crighene mit onsnbsp;(nl. den graaf van Holland) ende mit onsen landequot;, een zekerenbsp;som geleend om ,,des Biscops scoud te verlegghenequot;. De graafnbsp;belooft deswege in zijn brief van 9 Februari 1335®), waaraannbsp;ook het voorgaande citaat is ontleend, dat hij gedurende dennbsp;geheelen tijd, dat het Nedersticht zich in zijn ,,monbairscipnbsp;ende bedrivequot; zal bevinden — „alsoe als die biscop van Utrechtnbsp;voirsz. in onse handen gezet hevetquot; — der stad en hare burgersnbsp;,,jonstich ende vordelikenquot; zal zijn, voorzoover die burgersnbsp;jegens hem en zijn onderzaten ,,ombroekichquot; zullen zijn. Klaarblijkelijk had Utrecht het nog niet zoover kunnen brengen, datnbsp;consilio ipsius ecclesie universalis faciemus et faceie promitümus. Zoo-als we in het bovenstaande (p. 82) reeds zagen, kan deze akte worden beschouwd als een voorlooper van de oorkonde van 11 Mei 1364, waarbij denbsp;kapittelen vastste’den, waartoe de nieuwe Bisschop gehouden zal zijn.

1) nbsp;nbsp;nbsp;Zie de hierna te noemen akte van 9 Febr. 1335.

2) nbsp;nbsp;nbsp;De in de vorige noot bedoelde akte zegt het ook met zooveel woorden.

3) nbsp;nbsp;nbsp;V. Mieris, Chb., II, p. 564 (B. v. d. Spr. 1123).

4) nbsp;nbsp;nbsp;D.i. heerlijkheid.

5) nbsp;nbsp;nbsp;V. Mieris, Chb., II, p. 560, waar; 1334. Febr. 10 (B. v. d. Spr. 1132).

120

de voogdij van den Graaf een einde nam. Toch schijnt deze maar zeer kort meer te hebben geduurd. Ruim een maand laternbsp;moet zij reeds zijn beëindigd, naar ik meen te mogen opmakennbsp;uit een oorkonde van 17 Maart 1335^), waarin bisschop Jannbsp;den graaf van Holland belooft, dat hij het Nedersticht ,,ghe-nen landsheren verzettten” zal, ,,noch an ghenen landsherenbsp;bringhen, noch an niemant onder haren name of van harenbsp;weghenquot; dan aan zichzelf, ,,also verre als ons die Grave voirsz.nbsp;helpen wille, ten ware bi sinen wille ende bi sinen rade”. Dezenbsp;belofte wijst erop, dat de Bisschop óf weer in het bezit van denbsp;temporaliteit was getreden, óf op het punt stond zulks te doen.

Dank zij den Hollandschen steun en dank zij de zwakke persoonlijkheid van Jan van Diest voeren de bijzondere Raden of liever een zekere groep uit de bijzondere Raden tijdens denbsp;ambtsperiode van dezen Bisschop den boventoon in de bestuurszaken van het Sticht. Door hunne activiteit werd de werkzaamheid van het kapittel-generaal geheel in de schaduw gesteld.nbsp;Wij hadden reeds gelegenheid om op te merken, dat hierin nanbsp;den dood van bisschop Jan en bepaaldelijk met het optredennbsp;van zijn opvolger Jan van Arkel verandering kwam. Dit wilnbsp;niet zeggen, dat deze Bisschop niet ook aanzienlijke en invloedrijke bijzondere Raden naast zich heeft gehad, deze waren ernbsp;zonder twijfel, doch daarnevens doet nu het kapittel-generaalnbsp;weer meer van zich spreken. Na het voorafgaande behoeft hetnbsp;geen verwondering te wekken, dat dit gepaard gaat met eennbsp;verzwakking van den Hollandschen — en wat het Overstichtnbsp;aangaat van den Gelderschen — invloed. Het lijdt geen twijfel,nbsp;dat de persoonlijkheid van dezen Bisschop te dezen van belangnbsp;is geweest, evenals trouwens de binnenlandsche toestanden innbsp;Holland en Gelderland; toch mag de ontwikkeling in dezenbsp;periode, waarvan we reeds getuige zijn geweest, slechts tennbsp;deele aan die factoren worden toegeschreven. Misschien komennbsp;we de werkelijkheid het meest nabij, indien we zeggen, datnbsp;deze factoren tezamen het kapittel-generaal in de gelegenheidnbsp;stelden, de gebeurtenissen te beheerschen, m.a.w. de territori-aliseering tot voltooiing te brengen.

Na de periode van bisschop Jan van Diest vinden we in de bronnen uit de 14de eeuw niet veel meer, dat ons inzicht in denbsp;hoedanigheid en de taak van de bijzondere Raden kan verhelderen. We weten, dat zich onder bisschop Jan van Arkel wederom een soort ,,consortium” had gevormd, bestaande uit Zweder

1) V. Mieris, Chb., II, p. 571 (B. v. d. Spr. 1144).

121

uter Lo — eerst kanunnik ten Dom, later proost van St. Pieter en nog later Domproost —, Johan heer van Culemhorch, Hendrik van Vianen, Johan van Culemhorch, heer van Woudenberg, Gijsbert van Sterkenburg en Jacob van Lichtenberch, ennbsp;dat het aan deze combinatie langzamerhand was gelukt, de belangrijkste ambten van het Nedersticht in pand te verkrijgen ^).nbsp;We weten echter ook, dat het dit consortium minder voorspoedig is gegaan dan zijn voorganger onder Jan van Diest; bijgestaan door Gijsbrecht, heer van Abcoude en van Gaasbeek ennbsp;de stad Utrecht, wist de Bisschop het gezelschap in 1352 metnbsp;geweld tot rede te brengen en hen van alle door hen bezettenbsp;ambten — met uitzondering van het kasteleinschap van Horstnbsp;en Stoutenburg — afstand te laten doen *).

Voorts leeren we in 1356 den zooeven genoemden heer van Abcoude en Gerrit van den Vene, proost te Arnhem, als Radennbsp;van den Bisschop kennen®). De Bisschop en de graaf van Holland kiezen dan nl. uit elkanders Raden ieder twee personennbsp;om als hunne eigen Raden op te treden. Dientengevolge tredennbsp;alsdan ook de Hollandsche Raden Arnoud, heer van Yselsteinnbsp;en meester Dirk van Thienen tot den Raad van den Bisschopnbsp;toe. In 1363 zien we Gijsbrecht van Abcoude en den proost vannbsp;Arnhem tezamen met Zweder uter Lo, toen reeds Domproost,nbsp;Gijsbrecht van Nyenrode en nog eenige ministerialen den zoennbsp;tusschen den Bisschop en den heer van Voorst mede bezegelen'^). Behoudens een enkele vermelding van bisschoppelijkenbsp;Raden ^) levert de 14de eeuw verder, voorzoover ik heb kunnennbsp;nagaan, niet veel meer op, dat voor ons doel van belang zou

1) nbsp;nbsp;nbsp;In het begin van 1349 ontvingen Johan van Culemhorch, heer van Woudenberg en Hendrik van Vianen onderscheidenlijk het schoutambt vannbsp;Eemland met het huis Stoutenburg en het rentmeesterambt van het Nedersticht, behoudens enkele uitzonderingen, in pand (R.B.A. 820, 821), Den 18dennbsp;Juli 1349 treedt het geheele gezelschap op als borg voor den Bisschopnbsp;(R.B.A. 835, 836). Jacob van Lichtenberch en Hendrik van Vianen komennbsp;trouwens, tezamen, met Robbrecht van Arkel en Hubrecht den Schenk, alnbsp;in 1346 als schuldeischers van den Bisschop voor (R.B.A. 780).

2) nbsp;nbsp;nbsp;R.B.A. 873; vgl. R.B.A. 882.

3) nbsp;nbsp;nbsp;R.B.A. 914; de Bisschop en de graal van Holland oorkonden o.m.: „Innbsp;den eersten hebben wy ghecoren elc tue manne uute des anders Rade, alsenbsp;wij Johan bisscop t'Utrecht. .. . uute ons liels neven Raed hertoghe Willems .... heren Aernoude, here van Yselsteyne ende meyster Dirike vannbsp;Thienen, onse Raed te wesene; ende wy hertoghe Willem. . . . uute ons liefs

neven Raed des bisscops van Utrecht ......heren Ghisebrechte here

van Apcoude ende heren Gheride van den Vene, proefst tot Arnhem, onse Raed te wesenequot;.

4) nbsp;nbsp;nbsp;R.B.A. 966.

5) nbsp;nbsp;nbsp;Zie bijv.: Muller, Reg. en Rek., II, p. 707, 708.

122

kunnen zijn. Aangezien hier ook geen volledigheid wordt nagestreefd, doch slechts een poging wordt aangewend om door steekproeven een voor ons doel voldoende voorstelling vannbsp;het instituut der bisschoppelijke Raden te verkrijgen, kunnennbsp;wij hier met een gerust geweten van deze eeuw afscheidnbsp;nemen.

Wij nemen thans een proef in het begin van de 15de eeuw, in de ambtsperiode van bisschep Frederik van Blankenheim. Uitnbsp;de jaren tusschen 1403 en 1421 zijn tamelijk veel recessen vannbsp;bisschoppelijke ambtenaren bewaard, waarin telkens vermeldnbsp;is, wie bij het afhooren van de rekening tegenwoordig waren.nbsp;In het voorafgaande is reeds opgemerkt, dat het afhooren vannbsp;de rekeningen geschiedde ten overstaan van bisschoppelijkenbsp;Raden en in verband daarmede geven de bedoelde recessen onsnbsp;een kans, iets naders omtrent den Raad in engen zin in dezennbsp;tijd te weten te komen. Dat de ambtenaren hunne rekening ennbsp;verantwoording inderdaad ten overstaan van bisschoppelijkenbsp;Raden plachten te doen,- blijkt ten overvloede uit het feit, datnbsp;zulks in de hierbedoelde stukken meermalen uitdrukkelijknbsp;wordt vermeld. Als bijv. den 5den October 1404 de rekeningnbsp;van des Bisschops vicaris Willem van Renen, proost van Emmerik, wordt afgehoord, zijn daarbij tegenwoordig ,,unse (nl.nbsp;'s Bisschops) Raide ende vrynde die eerbere her Alaertnbsp;praest unser kircken t'sunte Marien, her Evert Foeck deken tot Oudemünster t'Utrecht, Dirc Borre van Amerongennbsp;unse maarschalk tot Emelant, Ghisebrecht van Loe unse koken-meyster ende anders gueder lude genoech”^). En in 1411 bijnbsp;een soortgelijke gelegenheid: ,,unse Raide ende vriende dienbsp;eerbere her Evert Foeck deken onser kercken tot Oudemunster,nbsp;onse officiael te Utrecht, her Henric Honberg, choerbisscopnbsp;onser kercken van Utrecht, Coeneman van Furpach, Gysbertnbsp;van Loe ende anders gueder lude genoechquot;^). Uit een aantee-kening van 23 Juni 1409 ’*) blijkt, dat Coeneman of Goeman vannbsp;Furpach des Bisschops ,,overste kemerlincquot; was. Behalve denbsp;hier genoemde vinden we in het boven bedoelde tijdvak nognbsp;de volgende personen bij het afhooren van verschillende reke-

1) nbsp;nbsp;nbsp;B.A. 371, p. 9. In hetzelfde jaar worden in een ander stuk als ledennbsp;van den bisschoppelijken Raad genoemd {,,drie uut onsen Radequot;): Amelysnbsp;uten Enge, ridder, Jacob van Zulen en Dirck Borre (Burman, Utr. Jaarb.,nbsp;I, p. 45).

2) nbsp;nbsp;nbsp;ALsv., p. 60. Gysbert van Loe komt nog voor: p. 11, 12, 13, 14, 16, 17,nbsp;34, 35, 39, 48, 54, 71.

3) nbsp;nbsp;nbsp;Alsv., p. 48. Zie ook p. 54.

123

ningen aanwezig; den vicaris Willem van Renen ^), Johan van Vianen van Beverweerde ^), Herman van Randenrode ®), Rutgernbsp;van Doornik, des Bisschops hofmeester'*), Melis uten Eng®),nbsp;Jacob van Zuilen®), Hendrik van Gent, tollenaar te Utrecht^),nbsp;Steven van Roir, des Bisschops huismaarschalk ®), Evertnbsp;Freyse, rentmeester van het land van Utrecht®), Hendrik utennbsp;Holte, priester ^®), Gerard Borre, schout en rentmeester van Vol-lenhove“), Gerbert ten Bussche, rentmeester in Salland^^),nbsp;Herman van Wytmen, dijkgraaf in Salland ^®), Godert Vetkoper,nbsp;deken van St. Jan Jan van Zuilen ^®), Herman van Steenre “),nbsp;Wolter van den Velde”), Herman van Keppel, ambtman vannbsp;Salland^®), Johan, burggraaf van Montfoort ^®) en Willem vannbsp;Montfoort, heer tot Latum^“). In een akte van 3 April 1413^^),nbsp;houdende een minnelijk ,,gescheyt” tusschen den Bisschop en denbsp;stad Utrecht, worden als Raden vermeld: Herman van Lokhorst,nbsp;Domdeken, Gerrit Weert, proost te Arnhem, Arend van Tricht,nbsp;proost van St. Jan, Evert Foeck, deken van Oudmunster, bodewijk van Montfoort, Jan van Renesse, Melis uten Eng, Hendriknbsp;van Zuilen van Nyeveld, Rutger van Doornik, hofmeester,nbsp;Steven van Roir, huismaarschalk, Jacob van Zuilen, Johannbsp;van der Meer, maarschalk. Evert Freyse, rentmeester 's lands

1) nbsp;nbsp;nbsp;AIsv., p. 11, 12, 13, 14, 17, 34, 35, 48, 54, 71, 74.

2) nbsp;nbsp;nbsp;Alsv.,nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;p.nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;11.

3) nbsp;nbsp;nbsp;Alsv.,nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;p.nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;11,nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;12,nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;13,nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;14,nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;48.

4) nbsp;nbsp;nbsp;Alsv.,nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;p.nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;11,nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;12,nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;14,nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;17,nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;34, 35, 48, 54.

5) nbsp;nbsp;nbsp;Alsv., p. 9, 12, 13, 74.

6) nbsp;nbsp;nbsp;Alsv., p. 9, 54.

7) nbsp;nbsp;nbsp;Alsv., p. 9,

8) nbsp;nbsp;nbsp;Alsv., p. 12, 14, 48, 54. Het huismaarschalkambt is een hof- of huis-ambt, zulks in tegenstelling tot bijv. het zooeven genoemde maarschalkambtnbsp;van Eemland, dat een bestuursambt is („bestuurquot; in den ruimen zin vannbsp;,,jurisdictiequot;).

9) nbsp;nbsp;nbsp;Alsv., p. 13, 16, 17, 74.

10) nbsp;nbsp;nbsp;Alsv.,nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;p.nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;14,nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;39.

11) nbsp;nbsp;nbsp;Alsv.,nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;p.nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;17,nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;39.

12) nbsp;nbsp;nbsp;Alsv., p. 35 (,,in Sallandquot; is doorgeschrapt), 39.

13) nbsp;nbsp;nbsp;Alsv., p. 35.

14) nbsp;nbsp;nbsp;Alsv., p. 39.

15) nbsp;nbsp;nbsp;Alsv., p. 54.

16) nbsp;nbsp;nbsp;Alsv., p. 54.

17) nbsp;nbsp;nbsp;Alsv., p. 54.

18) nbsp;nbsp;nbsp;Alsv., p. 71. Ambtman, drost en schout zijn in Salland en Twente verschillende namen voor denzelfden functionaris. Vgl. Fockema Andreae,nbsp;Bijdr., IV, p. 186 v.v.

19) nbsp;nbsp;nbsp;Alsv., p. 84, 86.

20) nbsp;nbsp;nbsp;Alsv., p. 84, 86.

21) nbsp;nbsp;nbsp;R.B.A. 1900i gedrukt: Burman, Utr. Jaarb., I, p. 120.

124

van Utrecht en Bernt Proys. Verscheidene van de boven reeds genoemde Raden vinden we hieronder terug. Melis uten Engnbsp;zien we bovendien nog eens als Raad vermeld in een stuk vannbsp;4 Juni 1421 en wel tezamen met Dirk van Zuilen, toen ternbsp;tijd maarschalk, Hendrik Ledebüer en Florens van Kijffhoeck,nbsp;beiden ritmeesters van den Bisschop en van de stad Utrecht.

Het meest opvallend in dit lijstje is de omstandigheid, dat het meerendeel der Raden naast de raadsfunctie nog een openbaar of een hofambt bekleedt. Op den voorgrond treden vooralnbsp;de vicaris, de keukenmeester en de hofmeester, doch ook denbsp;huismaarschalk en de rentmeester van het land van Utrechtnbsp;komen bij het afhooren der rekeningen herhaaldelijk voor.nbsp;Sinds de 13de eeuw is er dus niet veel veranderd: nu zoo goednbsp;als destijds worden de Raden in engen zin voor een groot g^e-deelte gevormd door hen, die niet slechts door een feodalen,nbsp;maar daarenboven door een bijzonderen ambtelijken band aannbsp;den Bisschop zijn verbonden. Alleen zien wij hier een grooternbsp;aantal hof- of huisambten vermeld. Hoewel dit voor het wezennbsp;der zaak niets uitmaakt,- heeft het practisch toch wel eenigenbsp;beteekenis. Hierboven had ik al gelegenheid erop te wijzen,nbsp;dat bij de Raden in engen zin niet steeds een strenge scheidingnbsp;werd in acht genomen, naar gelang de te behandelen aangelegenheid het Neder- dan wel het Oversticht betrof. Dat dezenbsp;praktijk tengevolge van de territorialiseering geen veranderingnbsp;onderging, moet, naar het mij voorkomt, in de voornaamstenbsp;plaats worden toegeschreven aan de positie, welke de bezittersnbsp;van hofambten in den Raad innemen. Het bewijs voor deze stelling leveren de bovenaangehaalde recessen: figuren als de keukenmeester, de hofmeester en de huismaarschalk verrichtennbsp;hunne taak onverschillig of het een Nederstichtsch dan wel eennbsp;Overstichtsch ambtenaar is, wiens rekening moet worden gehoord. Hun ambt bindt hen niet aan een bepaald territoir, dochnbsp;uitsluitend aan den Bisschop; zij zijn dus nagenoeg steeds innbsp;des Bisschops nabijheid. Doordat de Bisschop voorts bij de aanstelling van deze ambtenaren een grootere mate van vrijheidnbsp;bezit dan met betrekking tot de benoeming van hen, die openbare ambten bekleeden, ligt het in de rede, dat ook uit diennbsp;hoofde hunne medewerking vaker werd ingeroepen dan die

1) R.B.A. 2253. Zie ook nog een in het volgend hoofdstuk te bespreken akte d.d. 20 Mei 1410 (Matth., De Jure Gladii, p. 401), waarin genoemdnbsp;worden ,,heer Johan van Vianen van Beverweerde, heer Johan van Zuylen,nbsp;heer Johan van Schonauwen, heer Melis uten Eng, heer Johan van Lym-beke, ridders, Jacob van Zulen, Johan van Clarenborch, Goitschalck vannbsp;Winsen, onse vrienden van onsen Radequot;.

125

van de andere Raden. Zoo zijn het dus vooral de huisambten, die den Raad in engen zin maken tot een rem op het territoria-liseeringsproces en die bijgevolg in belangrijke mate hebbennbsp;bijgedragen tot het uiteengaan van de beide Raden van dennbsp;Bisschop, tenslotte culmineerend in de tegenstelling Staten—nbsp;Raad.

Zagen wij bij vergelijking met het verleden, dat de structuur van den Raad in engen zin weinig of geen verandering heeftnbsp;ondergaan, wanneer we nu den blik in tegenovergestelde richting wenden, dan ontdekken wij ook daar geen symptomen vannbsp;wijziging. Integendeel: indien wij de door Enklaar aan het slotnbsp;van zijn proefschrift gepubliceerde lijst van bisschoppelijkenbsp;Raden — uit de tweede helft van de 15de eeuw — eens vergelijken met het bovenstaande lijstje uit het tijdvak tusschen 1403nbsp;en 1422, dan kunnen wij slechts concludeeren, dat de structuurnbsp;van dezen Raad de geheele 15de eeuw door dezelfde blijft. Ditnbsp;neemt niet weg, dat de zooeven aangeduide ontwikkeling, hetnbsp;groeien van de tegenstelling met de Staten, in versneld temponbsp;voortgaat. En zoo zien we dan onder het bewind van bisschopnbsp;David van Bourgondië den nu traditioneel geworden strijd vannbsp;de Staten tegen buitenlandsche invloeden met hernieuwdennbsp;gloed oplaaien.

§ 3. Vervolg en samenvatting van het vooralgaande.

Veel is er na het voorafgaande niet meer te ,,vervolgen”. Wat den ,,grooten Raadquot; aangaat waren wij in § 1 aangelandnbsp;bij de Staten; in zekeren zin mag het eindpunt geacht wordennbsp;daarmede te zijn bereikt. Het ligt niet in mijn bedoeling de geschiedenis van de Staten te behandelen dan alleen voorzoovernbsp;zulks met het oog op de zich daartegen afteekenende ontwikkeling van de souvereiniteit der landsheeren strikt noodzakelijknbsp;is. Hieruit vloeit voort, dat fragmenten van die geschiedenisnbsp;over de verschillende hoofdstukken verspreid zullen wordennbsp;aangetroffen. Wat voorts de bijzondere Raden aangaat, kan nunbsp;verder in hoofdzaak worden volstaan met de verwijzing naarnbsp;hetgeen te dezer zake reeds is gepubliceerd, met name in hetnbsp;meergenoemde proefschrift van Enklaarquot;). Slechts een enkelnbsp;punt komt nog voor eenige bespreking te dezer plaatse in aanmerking. Het verdient nl. m.i. aanbeveling, dat de continuïteit

1) nbsp;nbsp;nbsp;Landsheerl. Bestuur, p. 168 v.v.

2) nbsp;nbsp;nbsp;Landsheerl. Bestuur, p. 30 v.v.

126

tusschen het kapittel-generaal van 1426, waarvan wij de verschillende groepen voor het eerst met den naam ,,Staten” zagen getooid en de Statenvergadering van het eind der 15de eeuwnbsp;even, zij het ook schetsmatig, wordt aangeduid.

Enkele voorbeelden zullen daartoe voldoende zijn, temeer, omdat in het volgende hoofdstuk nog verschillende in dit opzicht van belang zijnde gegevens — zij het dan ook alleen opnbsp;justitieel gebied — ter sprake zullen komen.

Den 3den Januari 1427 wordt Rudolf van Diepholt door de kapittelen, ridders en knapen, stad en steden van het land vannbsp;Utrecht, ,,tanquam tres Status per quos ecclesia et patria Trajectensis a longis retroactis temporibus recte fuerant recta etnbsp;conservataquot;, in het kapittel-generaal gekozen tot momber —nbsp;,,mamburnum, tutorem ac gubernatorem” over het Sticht^). Denbsp;naam ,,Staten” is dus reeds ingeburgerd. Overigens schijnen denbsp;hier weergegeven woorden erop te wijzen, dat het republikein-sche vertegenwoordigingsbegrip bezig was het monarchale tenbsp;verdringen. Zij geven uitdrukking aan een opvatting, die alsnbsp;een voorbode kan worden beschouwd van de later zoo algemeen aanvaarde doctrine, volgens welke de Staten de vertegenwoordigers waren van het gemeene land en de landsheernbsp;geacht werd in opdracht van de Staten te handelen. Nietteminnbsp;geven de woorden de feiten voor dezen tijd niet geheel juistnbsp;weer en bevatten zij onmiskenbaar een element van zelfoverschatting. De reden daartoe zal wel zijn gelegen in de grootenbsp;verantwoordelijkheid, welke de Staten in den strijd tegen dennbsp;door den Paus benoemden Bisschep op zich hadden genomen.nbsp;In deze bijzondere omstandigheid zal ook de verklaring zijn tenbsp;vinden voor het feit, dat het proces-verbaal van de verkiezingnbsp;in niets doet vermoeden, dat er verschil was tusschen de bevoegdheid der kapittelen eenerzijds en die van de andere Statennbsp;anderzijds. Bij andere gelegenheden kwam dit verschil immersnbsp;duidelijk tot uitdrukking^). In het onderhavige geval echternbsp;was het initiatief geheel van de twee wereldlijke Staten uitgegaandientengevolge zullen deze zich bij de verkiezing alsnbsp;gelijkgerechtigd met de kapittelen hebben beschouwd.

1) nbsp;nbsp;nbsp;Zie p. 81, n. 4.

2) nbsp;nbsp;nbsp;Matth., Anal., V, p. 440 v.v. Wat het Oversticht aangaat was dit alnbsp;den 6den Oct. 1426 door ridderschap en steden geschied. Op dienzelfdennbsp;dag hadden trouwens ridders en knapen van het Nedersticht en de stadnbsp;Utrecht zich daarbij reeds aangesloten (Matth., a.w., p. 436) i de geestelijkheid had het toen echter nog niet aangedurfd.

3) nbsp;nbsp;nbsp;Zie hierboven, p. 96.

4) nbsp;nbsp;nbsp;Vgl. n. 3.

127

Op 9 Januari 1449 heeft de raad van Utrecht met gemeene morgenspraak van de gilden besloten „dat men die begonnennbsp;capittel op onsen heer van Utrecht van de gebreke, die 't gemene lant ende onser stat andragende syn, ende sonderlingenbsp;der heerlicheyt van Montfoerde, voert vervolgen sell na dennbsp;rechten 's lants, die onse heer beloeft heeft.nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;De stad

heeft zich over den Bisschep te beklagen en doet zulks in het generaal kapittel, geheel overeenkomstig de ons bekendenbsp;praktijk.

Onder dagteekening van 21 Mei 1461 maakt bisschep David bekend: ,,dat voor ons, voor onse drie Staten 's lants vannbsp;Utrecht, ende onse mannen hierna beschreven, in een generaalnbsp;capittel gekomen is onse lieve neve Johan, borchgrave vannbsp;Montfoorde, heer tot Purmerende etc. ...quot; en dat hij dezennbsp;desverzocht met de goederen van Montfoort heeft beleend®). Terzelfder tijd heeft de burggraaf in het generaalnbsp;kapittel ,,in tegenwoirdicheit der eerbaire prelaten ende eccle-sien, ridderen, knapen, stadt ende steden des Gestichts vannbsp;Utrecht” gezworen, zich in alle opzichten te zullen houden aannbsp;den zoen, in 1387 door bisschop Arnoud van Hoorn tusschennbsp;bisschop Florens van Wevelikhoven en den toenmaligen burggraaf Hendrik gemaakt. De belangrijkste bepaling van diennbsp;zoen hield in, dat de burggraven geen hooge jurisdictie haddennbsp;en zich deze ook niet zouden mogen aanmatigen. Ook destijdsnbsp;reeds moest dit in het generaal kapittel worden bezworen ®).

In 1479 wordt door de Staten in het kapittel-generaal de klacht behandeld van iemand, wien de maarschalk volgensnbsp;zijn zeggen geen landrecht heeft willen doen®).

Als laatste voorbeeld vermeld ik hier den brief van Daniël van Bouchout d.d. 18 Juli 1481 ''), waarbij deze verklaart, doornbsp;den Bisschop te zijn aangesteld tot maarschalk van het Over-kwartier, als zoodanig ,,in den generael capittell der drier Staten des Gestichts van Utrecht gepresentiert” en door hennbsp;krachtens den landbrief tot het ambt te zijn toegelaten®).

1) nbsp;nbsp;nbsp;Burman, Utr. Jaarb., II, p. 126.

2) nbsp;nbsp;nbsp;Matth., De Jure Gladii, p. 152.

3) nbsp;nbsp;nbsp;Burman, Utr. Jaarb., II, p. 423.

4) nbsp;nbsp;nbsp;Stadsarch., I, 31, fol. 12vso. Burman leest ten onrechte „stadt endenbsp;Staten”.

5) nbsp;nbsp;nbsp;R.B.A. 1102: „in 't generael capital t' Utrecht voer die ecclesia, ridderen, knapen, stat ende steden, aen des Bisscops hant, toe behoef der kerkennbsp;ende des Gestichts van Utrecht.”

6) nbsp;nbsp;nbsp;Burman, Utr. Jaarb., III, p. 424.

7) nbsp;nbsp;nbsp;Alsv., p. 490.

8) nbsp;nbsp;nbsp;Het voorschrift van den Landbrief, dat de ,,borchsate ende ambochts-

128

Al deze voorbeelden doen zien, dat de ,.Staten” na 1426 geheel dezelfden zijn als de ecclesiën, ridders en knapen, stad en steden van vóór dien tijd en dat hunne plechtige vergaderingennbsp;zoo vóór als na dat jaar met den naam van kapittel-generaalnbsp;worden bestempeld. Hiermede is tevens de onjuistheid aangetoond van de opvatting van Postij, dat de Statenvergaderingnbsp;den ,,alouden naam” (nl. van het kapittel-generaal) overnam,nbsp;,,gelijk zij ook de groote kapittelzaal van den Dom als vergaderzaal gebruikte”. De Statenvergadering is het kapittel-generaal en er is dus van het overnemen van den naam geennbsp;sprake, laat staan, dat zulks, zooals Post schijnt te meenen,nbsp;eerst in het begin van de 16de eeuw zou zijn geschied. Post isnbsp;klaarblijkelijk op dit dwaalspoor geraakt door de dubbelzinnigheid van den term ,,kapittel-generaal”, een dubbelzinnigheid,nbsp;welke, zooals we zagen, reeds in de 13de eeuw bestond.nbsp;In het boek van Post is uitsluitend sprake van het kapittel-generaal in engen zin, dus van de vergadering der prelaten en kapittelen. In beginsel is tegen een zoodanige beperking uiteraard geen bezwaar, mits men zich daarvan bewustnbsp;is. Blijkbaar evenwel was Post met de ruime beteekenis vannbsp;,.kapittel-generaal” niet bekend, zoodat hij overal, waar hij hetnbsp;woord tegenkomt, dit in engen zin interpreteert. Dit leidt noodwendig tot de — onhistorische — gevolgtrekking, dat de Statenvergadering op een zeker oogenblik zoowel den naam alsnbsp;de vergaderzaal van het kapittel-generaal zou hebben overgenomen.

Indien wij nu het voorafgaande overzien en trachten de voorstellingen, welke er in besloten liggen, in het kort onder woorden te brengen, dan komen wij tot de volgende samenvatting.

Naast zijn geestelijk gezag bezat de Bisschop binnen de grenzen van zijn bisdom aanvankelijk ook een zeker supra-grafelijk gezag op wereldlijk terrein. De uitoefening van ditnbsp;gezag, dat zijn grondslag vond in de bijzondere positie, welkenbsp;de Bisschop in het ,,Heilige Roomsche Rijkquot; bekleedde, geschiedde met medewerking van de ,,gemeente” van het bis-ludequot; in het generaal kapittel moeten zweren de hun toe te vertrouwennbsp;sloten en ambten niet te zullen bezwaren voor meer dan een jaar ,,be-noemder pensiquot; (p. 86) komt er dus op neer, dat het kapittel-generaal dezenbsp;ambtenaren, door den Bisschop ,,gepresenteerdquot;, tot hunne ambten moetnbsp;,,toelatenquot;. De Bisschop benoemt, de Staten laten toe.

1) Gesch. Bisschopsverk., p. 182, 183. Terecht daarentegen schreef Enklaar in zijn Landsheerl. Bestuur, p. 45, dat het kapittel-generaal de vergaderingnbsp;is, ,.waaruit .... de drie Staten 's lands van Utrecht zich ontwikkelenquot;.

129

dom^). Deze „gemeentequot; bestond uit drie groepen: de hooge geestelijkheid, de nobiles en de ministerialen. De geestelijkheid nam ten opzichte van den Bisschop dezelfde plaats in alsnbsp;de dynastie met betrekking tot den wereldlijken landsheer;nbsp;overigens werd de ,,gemeente” van het bisdom gevormd doornbsp;hen, die gequalificeerd waren tot de jurisdictie^). Van een vertegenwoordiging in den modernen zin van het woord is hiernbsp;geen sprake; de nobiles en ministerialen kunnen alleen in zooverre als een vertegenwoordiging van de leeken uit het bisdomnbsp;worden aangemerkt, als ook de landsheer de vertegenwoordiger is van zijn onderzaten®). Zij allen, de? i^’sschops fideles,nbsp;staan met den Bisschop op één lijn, maken tezamen met hemnbsp;de publieke macht uif*). Als zijn fideles zijn zij den Bisschopnbsp;o.m. medewerking bij zijn rechtshandelingen verschuldigd. Zijnbsp;vormen den bisschoppelijken Raad in den ruimsten zin van hetnbsp;woord. De formeele vergadering van dezen ,,grooten Raad” isnbsp;de diocesane synode.

Van beslissende beteekenis voor de ontwikkeling van het wereldlijke gezag van den Bisschop is de territorialiseering vannbsp;de samenleving, het zich vormen van de verschillende ,,landen”.nbsp;Nu we het geheel beter kunnen overzien, zullen wij goed doen,nbsp;onze kennis van dit verschijnsel nog eenigermate te preci-seeren.

De ,,landvorming”, waarvan wij uit de stukken van de 12de tot en met de 14de eeuw een indruk hebben gekregen, vertoontnbsp;twee zeer verschillende aspecten. Slechts één daarvan is in denbsp;voorafgaande beschouwingen op den voorgrond getreden, nietnbsp;omdat het op zichzelf beschouwd belangrijker zou zijn dan hetnbsp;andere, doch uitsluitend omdat het voor ons onderwerp vannbsp;het meeste belang is. Dit aspect is het feodale, dat zijn meestnbsp;pregnante uitdrukking vindt in het ontstaan van de landsheerlijkheid en in de vorming van de territoriale ridderschappen.nbsp;Daarnaast onderscheiden we dan het landrechtelijke aspect,nbsp;zich in het bijzonder afteekenend in de ontwikkeling van de

1) nbsp;nbsp;nbsp;,,Gemeentequot; hier uitsluitend als verzamelnaam voor hen, die iets tenbsp;zeggen hebben, niet als tegenstelling met betrekking tot den landsheer;nbsp;dien zin verkrijgt het immers eerst langzamerhand. Vgl. hetgeen te dezernbsp;zake op p. 136 is opgemerkt.

2) nbsp;nbsp;nbsp;Ook de hooge geestelijkheid bezit trouwens deze qualificatie. Vgl.nbsp;overigens noot 1 op p. 23.

3) nbsp;nbsp;nbsp;,,Obtinet vicem universitatisquot;; vgl. De Lagarde, Buil. Intern. Comm.nbsp;Hist. Sc., IX, p. 432.

4) nbsp;nbsp;nbsp;Van de verhouding tot het Duitsche Rijk kan Jiier in het algemeennbsp;worden afgezien. In een ander verband kom ik daarop nog even terug (p. 296).

130

zich steeds verder differentieerende landrechten uit de oude volksrechten.

Het merkwaardige in dezen geheelen ontwikkelingsgang is nu, dat de beide uitdrukkingsvormen van de territorialiseeringnbsp;correspondeeren met tendenzen, welke in beginsel van tegengestelde natuur zijn. Beteekent immers de vorming van denbsp;landrechten de ondubbelzinnige overwinning van de territorialenbsp;werking van het recht tegenover de personeele werking vannbsp;de volksrechten, de feodaliseering heeft juist de strekking denbsp;personeele werking van het recht te doen zegevieren. Denbsp;feodale verhouding negeerde eiken territorialen band; voornbsp;haar bestond alleen de personeele relatie tusschen heer ennbsp;man. Terwijl derhalve de ,,gemeente”, m.a.w. het republikein-sche element in de samenleving, reeds op weg was zichzelvenbsp;territoriaal te constitueeren, was het monarchale element, aanvankelijk vertegenwoordigd door de Frankische koningen, eropnbsp;uit, een nieuwe ,,gemeente” te vormen op personeelen grondslagEen tijd lang zien wij deze beide tegengestelde tendenzen naast elkander werkzaam en wel in dier voege, dat wijnbsp;kunnen aanschouwen, hoe, ondanks de monarchistische feodaliseering, toch reeds een zekere land- en vofksvorming plaatsnbsp;vindt. Men denke in dit verband aan de verschillende gebieden,nbsp;waarin de Bisschop grafelijke — en later landsheerlijke —nbsp;macht bezat en die al voordat er nog van feodale ,,landvor-ming” sprake was, zich in zekeren zin als ,,landen”, nl. als gebieden met verschillend landrecht, van elkander onderscheidden.

We hebben intusschen gezien, hoe de monarchale factor zelf weer de kiem van een republikeinsch element in zich draagtnbsp;en hoe de ontwikkeling van deze kiem gepaard gaat met eennbsp;verschuiving in het begrip vertegenwoordiging. Dit doorbrekennbsp;van republikeinsche waarden in den boezem van den monar-chalen factor nu verbindt zich met de patrimonialiseering vannbsp;het monarchaal gezag, van de ,,heerlijkheid”, en met elkandernbsp;vormen deze beide verschijnselen het uitgangspunt voor denbsp;feodale territorialiseering. En daarmede zijn alle voorwaardennbsp;voor het ontstaan van de ,,landen” en ,,volkeren”, zooals wijnbsp;die later leeren kennen, vervuld. De oude landrechtelijke tendenzen worden nu door de nieuwe, feodale, in vaste banennbsp;geleid; aan de vorming van de landrechten, welke haar aanvang nam bij de praefeodale ,,gemeente”, neemt nu ook de

1) De landrechtelijke ,,gemeente” vormt wèl een tegenstelling tot den heer; de nieuwe, feodale, aanvankelijk niet. Vgl. noot 1 op p. 130.

131

feodale „gemeente” deel en de grenzen van land en volk worden thans in laatste instantie bepaald door de landsheerlijkheid.nbsp;Zoo vormde de territorialiseering in haar tweeledigen verschijningsvorm den dynamischen factor, waardoor het verbandnbsp;tusschen het monarchale en het republikeinsche element in denbsp;middeleeuwsche samenleving, dat door de feodaliseeringnbsp;dreigde verloren te gaan, op een geheel nieuwen grondslagnbsp;weer werd hersteld.

Tengevolge van de territorialiseering en, zooals in het voorafgaande gebleken is, in het bijzonder van de feodale territorialiseering, gaat de supra-grafelijke macht der bisschoppen te gronde. Zoowel de bisschoppen zelve als de graven van Holland, Gelre enz., worden dank zij dit proces, dat immers ooknbsp;de patrimonialiseering van de heerlijkheid omvat, tot lands-heeren, d.w.z. tot zelfstandige vorsten, die, de één meer, denbsp;ander minder, alleen nog een zekere suzereiniteit van den Keizer erkennen, doch die zich overigens geheel als ,,souvereinen”nbsp;in hunne gebieden gedragen. Aldus wordt de wereldlijke machtnbsp;van den Bisschop beperkt tot het Sticht en worden zijn nobiles,nbsp;vroeger zijn voornaamste Raden, nu zijn gelijken op wereldlijk gebied als bezitters van de landsheerlijkheid in gebieden,nbsp;welke die van het Sticht aan alle zijden begrenzen. Zoo eindigtnbsp;dan de ,,gemeentequot; van het bisdom op wereldlijk terrein haarnbsp;bestaan. Voortaan kan er — op wereldlijk terrein uiteraard —nbsp;alleen maar meer sprake zijn van de „gemeenten” der onderscheidene landsheerlijke territoria, dus van Holland, van Gelrenbsp;en zoo ook van Nedersticht en van Oversticht. Intusschen, watnbsp;de beide laatstgenoemde gebieden, wat het Sticht aangaat,nbsp;blijft de herinnering aan de vroegere diocesane ,,gemeente”nbsp;nog bewaard en wel in de vergadering van het kapittel-gene-raal. Deze vergadering immers is niets anders dan de gereformeerde synode, de synode zonder de nobiles, maar overigensnbsp;geheel op dezelfde wijze samengesteld als in den tijd, toen zijnbsp;nog een diocesane vergadering was. Men denke in dit verbandnbsp;ook aan het boven reeds gesignaleerde gebruik van hetnbsp;woord ,,diocesis” ter aanduiding van het Sticht.

Nog juist vóórdat we de nobiles voorgoed als deelnemers aan de synoden uit het oog verliezen, doet de stad Utrecht haarnbsp;intrede in deze vergadering.

Om de gedachten te bepalen kunnen deze veranderingen in den over gang van de 12de naar de 13de eeuw worden gesteld.nbsp;Men verlieze hierbij echter niet uit het oog, dat de overgangs-

1) P. 47.

132

periode zich in wezen over een veel grootere tijdsruimte uitstrekt; eerst in den loop van de 14de eeuw immers heeft de territorialiseering, welke aan het overgangsproces ten grondslag ligt, zich in hoofdzaak geconsolideerd.

De groepen van het kapittel-generaal plegen medewerking te verleenen bij de rechtshandelingen van den Bisschep, evenals vroeger die van de synode. Eveneens als bij de synode hetnbsp;geval was, zijn ook de categorieën van het kapittel-generaalnbsp;in dit opzicht niet gelijkwaardig. Wat de beide oudste groepennbsp;aangaat komt het onderling verschil vrij goed tot uitdrukkingnbsp;in de woorden ,,consensusquot; en ,,consiliumquot;, in dier voege, datnbsp;I het verleenen van medewerking in den vorm van ,,consensusquot;nbsp;in den regel is voorbehouden aan prelaten en kapittelen. Hetnbsp;jongste lid, de stad Utrecht, onderscheidt zich van de beidenbsp;anderen, doordat het, althans in de 13de eeuw, alleen in zeernbsp;gewichtige aangelegenheden mede optreedt en doordat het,nbsp;formeel, zeggenschap misf bij het totstandkomen van de oor-deelên op de plenaire zittingen.

De medewerking van dezen ,,groeten Raadquot; — vroeger de synode, later het kapittel-generaal — placht, althans wanneernbsp;het gewichtige zaken betrof, die in een plenaire vergaderingnbsp;werden behandeld, te worden verleend in den vorm van eennbsp;oordeel, een judicium, dat door bepaalde aanwezigen werd gevonden, door de overigen bevestigd en ten slotte aan den Bisschep ter bekrachtiging werd voorgedragen. Op de rechtspraaknbsp;van het kapittel-generaal, die zich hieruit heeft ontwikkeld,nbsp;zal ik in het volgende hoofdstuk nog terugkomen.

Zelf als het ware een product van de territorialiseering is het kapittel-generaal nu voortaan het eigenlijke medium, doornbsp;middel waarvan die tendens zich blijft openbaren; het wordtnbsp;tot een bolwerk tegen invloeden van buiten af, d.w.z. tegennbsp;invloeden van buiten het Neder sticht^). De ontwikkeling isnbsp;niet in de eerste plaats zoo, dat materieel een groote toenemingnbsp;van buitenlandschen invloed kan worden geconstateerd; denbsp;toeneming is in hoofdzaak formeel, d.w.z. zij is voornamelijknbsp;te danken aan de preciseering van het begrip ,,buitenlandschquot;.nbsp;De invloed, waartegen het kapittel-generaal zijn krachten inspant, is nl. die van de graven van Holland en Gelre, zeer innbsp;het bijzonder die van den eerstgenoemde^). Beiden maakten

1) nbsp;nbsp;nbsp;Het Oversticht blijve buiten beschouwing.

2) nbsp;nbsp;nbsp;Het schijnt mij haast overbodig erop opmerkzaam te maken, dat denbsp;hier beschreven houding van het kapittel-generaal als een algemeen aspectnbsp;moet worden gezien. Het is immers bekend genoeg, dat de afzonderlijke

133

zij vroeger deel uit van den bisschoppelijken Raad — als no-biles van den Bisschop — en de macht, welke zij als zoodanig in de aangelegenheden van het bisdom uitoefenden, had dusnbsp;geen ander karakter dan die van andere Raden, die zich opnbsp;grond van hun aanzien en macht een groote mate van zeggenschap hebben verworven. De territorialiseering evenwel, dienbsp;hen in eigen land tot landsheer maakte, deed hen zich in gelijke mate van de andere ,,landenquot; vervreemden. Er ontwikkeltnbsp;zich, zeer geleidelijk, een begrip ,,buitenlandsch” ook voor in-tern-diocesane verhoudingen; langzaam valt het bisdom innbsp;,,landenquot; uiteen.

De nobiles van weleer blijven intusschen nog zeer nauwe relaties met het, eveneens tot een ,,landquot; wordende Nederstichtnbsp;onderhouden. De notie, dat zij vazallen van den Bisschop zijnnbsp;en in die hoedanigheid verplicht hem ,,auxilium en consiliumquot;nbsp;te verleenen, blijft nog zeer lang bestaan. Naast, al of nietnbsp;verzocht, rechtstreeksch ingrijpen in de Stichtsche aangelegenheden trachten zij echter ook langs indirecten weg hun macht innbsp;het Sticht te vergrooten. Twee wegen staan hun daartoe open:nbsp;de bisschopsverkiezing en de samenstelling van den bisschoppelijken Raad in engen zin. De inspanning, welke de gravennbsp;zich getroostten om in een bisschopsvacature volgens hunnbsp;wensch te doen voorzien, is overbekend. Laatstelijk is van denbsp;bisschopsverkiezingen een samenvattend overzicht gegevennbsp;in het meermalen aangehaalde boek van Post’^), en een grootnbsp;gedeelte van het werk wordt ingenomen door de beschrijvingnbsp;van de pogingen der graven om hunne candidaten ter overwinning te voeren. Te dien aanzien kan ik hier dus naar dat boeknbsp;verwijzen. De bruikbaarheid van den tweeden weg hangt goeddeels af van de mate, waarin de eerste in de richting van hetnbsp;beoogde doel heeft kunnen leiden. Het spreekt immers vanzelf,nbsp;dat hij, tegenover wien de Bisschop in een positie van afhankelijkheid verkeert, ook de samenstelling van des Bisschopsnbsp;omgeving kan beïnvloeden, en wel te gemakkelijker naarmatenbsp;die afhankelijkheid grooter is. Dit neemt niet weg, dat de Bisschop practisch nimmer geheel vrij is in de keuze van zijn Raden in engeren zin. Voortdurend treffen we onder die Radennbsp;naast een aantal prelaten vertegenwoordigers van de aanzien-

Staten zich niet steeds van hunne traditie bewust zijn geweest. Men denke slechts aan de relaties tusschen den graaf van Holland en de stad Utrechtnbsp;(meestal het sterkst gekant tegen den Hollandschen invloed) in de eerstenbsp;jaren van de 15de eeuw! (zie bijv. Reg. stad 536 v.v.).

1) Gesch. Bisschopsverk.

134

lijkste en machtigste ministerialengeslachten aan. Veelal zijn deze ministerialen tevens „mannen” van den graaf van Hollandnbsp;of van den gtaaf van Gelre en ook in die verhouding ligt voornbsp;de graven dus een mogelijkheid om het bestuur van het Stichtnbsp;te beïnvloeden. Het is dan ook geen toeval, dat de consolidee-ring van een Statenvergadering het langst heeft moeten wachten op de toetreding van de ridderschap tot het onderlingenbsp;verbond. Intusschen; de ridderschap is tenslotte toegetreden;nbsp;ook zij heeft zich niet aan de tendens tot territorialiseeringnbsp;kunnen onttrekken. Trouwens, het ontstaan van de ,,ridderschap” op zichzelf is daarvoor reeds een voldoende bewijs; innbsp;dat begrip ligt immers naast een personeel tevens een territoriaal criterium besloten. Deze tendens nu doet zich ook geldennbsp;met betrekking tot de leidende figuren van de ridderschap, dienbsp;tot den bisschoppelijken Raad in engen zin behooren. Vandaar,nbsp;dat de bisschoppen, om hunne zelfstandigheid tegenover denbsp;Staten zooveel mogelijk te bewaren, het zwaartepunt van diennbsp;Raad gaan verleggen naar de bekleeders van de hofambten.nbsp;Vandaar ook, dat nu niet meer de aanzienlijke vertegenwoordigers van de ridderschap, maar vooral figuren als hofmeester,nbsp;keukenmeester en huismaarschalk en later ook bepaalde ledennbsp;van de geestelijkheid als mogelijke voorposten van buitenland-sche machten zijn te beschouwen. Vandaar tenslotte hetnbsp;groeiende antagonisme tusschen den Raad in engen en dien innbsp;ruimen zin, tusschen Raden en Staten.

Parallel met dit antagonisme loopt dat tusschen Bisschop en Staten, tusschen landsheer en gemeene land^). Deze tegenstel-

1) De bewering van Jansma, Raad en Rekenk. in Holl., p. 13, dat landsheerlijk gezag en invloed der ,,stenden'' van nature tegengestelde machten zijn, is stellig onjuist. In het voorafgaande is gebleken, dat de Staten zichnbsp;integendeel uit de monarchale sfeer hebben losgemaakt, dat de tegenstelling eerst geleidelijk is gegroeid. Het is mij trouwens ook niet duidelijk,nbsp;hoe Jansma deze bewering weet te rijmen met hetgeen hij één bladzijdenbsp;verder opmerkt, dat de stendenvergadering ,,in wezenquot; een uitgebreide hofraad is (p. 14). Hiermede zegt hij immers, dat de Statenvergadering „innbsp;wezen” van landsheerlijken, van monarchalen huize is. Juist uit deze herkomst is ook het merkwaardige verschijnsel te verklaren, dat het republi-keinsche vertegenwoordigingsbegrip, ook wanneer dit tot volledige ontwikkeling is gekomen, toch monarchaal van structuur blijft en volstrekt nietnbsp;gelijkgesteld kan worden met het moderne democratische vertegenwoordigingsbegrip. In tegenstelling met de vertegenwoordiging volgens democratische beginselen is die van de Statenvergadering niet van onder af opgebouwd, maar van boven af aan de samenleving als het ware opgelegd. Denbsp;vertegenwoordigers worden niet door de vertegenwoordigden aangewezen,nbsp;zij treden op uit eigen hoofde. De vijf kapittelen vertegenwoordigen alleennbsp;in dien zin de geestelijkheid, evenals de ridderschap het platteland en in

135

ling is zeker niet uitsluitend uit de territorialiseering af te leiden; wèl echter heeft zij daaraan voor een belangrijk gedeelte haar uitdrukkingsvorm te danken in verband met het gewichtige aandeel, dat de territorialiseering in de vorming van denbsp;Statenvergadering heeft gehad. Daarnevens en in nauwen samenhang ermede hebben de financiën in deze wordingsgeschiedenis een hoofdrol gespeeld. Voor een nadere beschouwingnbsp;van dit 'punt is het hier echter niet de plaats; in een andernbsp;hoofdstuk kom ik daarop terug.

Nog een andere opmerking moge hier een plaats vinden. Meermalen werd in het voorafgaande het woord ,,gemeente”nbsp;gebruikt ter aanduiding van het totaal der aan de dyocesanenbsp;synode deelnemende groepen. Ik wil hier bekennen, mij daarmede aan anachronisme te hebben schuldig gemaakt. Immers,nbsp;van ,,gemeente” kan in de feodale samenleving eerst sprakenbsp;zijn, als zich naast het monarchale een republikeinsch vertegen-woordigingsbegrip heeft ontwikkeld en, naar wij gezien hebben, was zulks in den tijd, waarin de synode de plenaire vergadering was van des Bisschops „grooten Raad”, nog niet hetnbsp;geval. Dat ik niettemin willens en wetens den naam ,,gemeente”nbsp;zoo onhistorisch heb gebruikt, vindt zijn oorzaak en, naar iknbsp;hoop, tevens zijn verontschuldiging, in de behoefte aan eennbsp;term, waarmede de verschillende zooeven bedoelde groepennbsp;kunnen worden samengevat en waarin, anders dan in ,,Raad”,nbsp;de republikeinsche tendens tot uitdrukking komt. Deze tendensnbsp;immers is onbetwistbaar in de 12de eeuw reeds aanwezig. Zijnbsp;is het best te bespeuren in de wijze, waarop de ,,Raad” zijnnbsp;meening aan den Bisschop kenbaar maakt, nl. in den vorm vannbsp;een aan hem ter bekrachtiging voorgelegd ,,judicium”. Dezenbsp;vorm nu is één van de meest typeerende kenmerken van hetnbsp;optreden van een ,,gemeente” in lateren tijd, in het bijzondernbsp;in de landrechtelijke jurisdictie. In verband daarmede heb iknbsp;de verleiding van een wat voorbarige naamsgeving niet kunnennbsp;weerstaan; de combinatie ,,Raad” — ,,gemeente”, het één duidend op het monarchale verleden, het ander op de republikeinsche toekomst en aldus tezamen de dynamiek van het hedennbsp;sommige gevallen één stad of enkele steden de steden. Vgl. te dezen p. 292,nbsp;n, 1. Hoewel dit niet met zooveel woorden blijkt, schijnt het toch, dat Loussenbsp;dit wel eens uit het oog heeft verloren. Met name schijnen verschillendenbsp;passages uit zijn werk erop te wijzen, dat hij de standenvertegenwoordigingnbsp;als een van onder af opgetrokken gebouw van corporaties ziet. Zie bijv.:nbsp;Les caractères essentiels de l'état corporatif médiéval (Buil. Intern. Comm.nbsp;Hist. Sc., IX), p. 457, 458, 461; La formation des órdres dans la société mé-diévale (Recueil Louvain, 44), p. 82.

136

aangevende, was te mooi. En mits men er zich van bewust blijve, dat ,,gemeente” in dit verband dus geen toestand, dochnbsp;slechts een tendens wil aanduiden, is hiertegen m.i. ook geennbsp;ernstig bezwaar.

Deze beschouwingen mogen niet worden besloten alvorens te zijn geconfronteerd met het bekende boek van H. Spangenberg; Vom Lehnstaat zum Standestaat. Hoewel niet nieuwnbsp;meer is dit boek toch te belangrijk en hebben de daarin totnbsp;uitdrukking gebrachte opvattingen een te grooten invloed uitgeoefend dan dat een verhandeling, waarin de ontwikkelingnbsp;van de ,,standische Verfassung” een rol speelt, daaraan stilzwijgend zou mogen voorbijgaan. In verband daarmede zullennbsp;hier in het kort de belangrijkste uitkomsten van ons onder-zoek met de conclusies van Spangenberg worden vergeleken^).

De lezer, wien de uiteenzettingen van Spangenberg nog helder voor oogen staan, zal in het voorafgaande verschillende punten van overeenstemming hebben ontdekt. Met name zalnbsp;hij hebben kunnen constateeren, dat de synode, zooals we dienbsp;in de 12de eeuw leerden kennen, in vrijwel alle opzichten overeenkomst vertoont met de door Spangenberg beschrevennbsp;,,Landdingequot;. Ook het verdwijnen van de nobiles uit deze vergadering en de steeds groeiende beteekenis van het elementnbsp;der ministerialen zullen hem bekend zijn voorgekomen. Daarnaast evenwel zal hij ook afwijkingen en zelfs diepgaandenbsp;verschillen hebben opgemerkt. Bepaaldelijk aan deze verschillen zal te dezer plaatse nog een enkel woord worden gewijd.nbsp;Een korte samenvatting van Spangenberg’s opvattingen mogenbsp;ter wille van de duidelijkheid daaraan voorafgaan.

Spangenberg begint met erop te wijzen, dat de koninklijke ,,Hoftage'' in de 12de eeuw meer en meer het karakter van eennbsp;leenhof zijn gaan aannemen en dat de vorsten daaraan nietnbsp;deelnamen als leden van een bepaalden stand, doch als houders van bepaalde leenen (,,Fahnlehn”). In verband met de gerechtelijke bevoegdheid dezer vergaderingen was de duurzame rechtskracht van de wettelijke maatregelen des Koningsnbsp;slechts gewaarborgd, indien de Koning zich reeds tevoren van

1) Ik doe hiermede een keuze uit een omvangrijke buitenlandsche literatuur. Van vergelijking met de uitkomsten van de vele elders verrichte onderzoekingen of zelfs maar van de vermelding daarvan kan hier geennbsp;sprake zijn. Wellicht zal ik later, na beëindiging van het geheele onderzoek, gelegenheid hebben in een afzonderlijk deel hetgeen op dit gebiednbsp;elders werd verricht, tot zijn recht te doen komen en de door mij verkregennbsp;uitkomsten daaraan te toetsen.

137

de instemming dier vergadering had vergewist. Vandaar, dat de Koning dan ook in den regel bij voorbaat de medewerkingnbsp;van de vorsten placht in te roepen. Deze medewerking werdnbsp;veelal verleend in den vorm van een formeel oordeel.

Een overeenkomstige plaats als deze ,,Hoftagequot; in het Rijk namen in de afzonderlijke ,,Territorienquot; de ,,Landdinge’’ in. Innbsp;deze ,,Landdinge” bekleedden de ministerialen aanvankelijknbsp;een zeer ondergeschikte plaats; de hooge geestelijkheid en denbsp;adel gaven bij de beraadslagingen steeds den doorslag. Geleidelijk echter werd de beteekenis van de ministerialen grooter,nbsp;totdat zij tenslotte geheel het overwicht verkregen. Deze ontwikkeling werd bevorderd door de landsheeren, in wier politiek zich reeds in de 13de eeuw absolutistische tendenzen latennbsp;bespeuren.

Een ernstigen hinderpaal voor de ontplooiing van deze politiek vormden, naast de geestelijkheid, de nieuwe ,,standischequot; machten, ,,die aus dem Inneren des Volkes empordrangten und,nbsp;lüstern nach Autonomie und freier Entwicklung, sich von dernbsp;Landesherrschaft nach Möglichkeit zu emanzipieren suchten” ^).nbsp;Hunne voornaamste kracht dankten deze machten aan hetnbsp;,,Einungswesen''. Hoewel die emancipatie eerst in de 14denbsp;eeuw haar beslag kreeg, kan men toch in de meeste ,,Terri-torienquot; aan het eind van de 13de eeuw de voornaamste trekkennbsp;van de nieuwe dualistische staatsinrichting reeds duidelijknbsp;onderscheiden.

Omstreeks denzelfden tijd schuift zich de landsheerlijke Raad als een nieuwigheid tusschen de beide polen van den dualisti-schen staat, tusschen landsheer en standen in. Nieuw is dezenbsp;Raad, doordat hij thans, in tegenstelling tot vroeger, bestaatnbsp;uit speciaal als zoodanig aangestelde ambtenaren., Intusschennbsp;droeg de Raad toch ook voor een zeker deel een ,,standisch''nbsp;karakter en het is juist één van de belangrijkste twistpuntennbsp;tusschen landsheer en standen, of het ambtelijke dan wel hetnbsp;,,standischequot; karakter zal overwegen. Zoo is de Raad eennbsp;,,tusschending'' tusschen landsheer en standen, tegelijkertijdnbsp;onderwerp van strijd en verbindende schakel.

De hierboven geschetste ontwikkeling had tengevolge, dat de oude ,,Landdingequot; hunne beteekenis gingen verliezen. Hoewel het twijfelachtig is, of de nieuwe ,,standische” vergaderingen onmiddellijk uit die ,,Landdingequot; zijn voortgekomen,nbsp;mogen zij toch volgens Spangenberg ,,mit einigem Rechtquot; alsnbsp;hunne voortzetting worden beschouwd. Er zijn echter tusschen

1) P. 23, 24.

138

beide diepgaande verschillen. In de eerste plaats bestaat er verschil in samenstelling. Namen in de „Landdingequot; de hoogenbsp;geestelijkheid en de adel de voornaamste plaats in, in de nieuwenbsp;vergaderingen hebben de ministerialen het overwicht. Bovendien bevatten deze laatste een volkomen nieuw element in denbsp;steden. Voorts nemen de nieuwe vergaderingen een anderenbsp;plaats in in de staatsrechtelijke organisatie. De deelnemingnbsp;aan het ,,Landding” — voor het geven van het ,,debitum consiliumquot; — was in eerste instantie een plicht; bij de standi-sche vergaderingen valt de nadruk op recht. Tenslotte is ernbsp;een competentieverschil. Terwijl nl. het ,,Landding'' zich metnbsp;alle zaken van bestuur zoowel als van rechtspraak placht bezignbsp;te houden, blijft de bemoeienis van de standische corporatiesnbsp;in hoofdzaak beperkt tot zekere bijzondere gevallen op hetnbsp;gebied van de wetgeving, van de financieele politiek (belastingen) en van de rechtspraak. Overigens waren de bevoegdheden van het ,,Landding’' overgegaan op den Raad.

De ,,Einungen'' der standen vonden voornamelijk hare oorzaak in de belastingpolitiek der landsheeren. Zij waren echter — althans vóór de 15de eeuw — steeds verbonden ad hoc;nbsp;daarbuiten leefden de standen in een staat van voortdurendnbsp;wassende onderlinge rivaliteit. Intusschen deden zij toch eeni-germate het begrip van een algemeen belang tot het bewustzijn komen, getuige het feit, dat de standen zichzelf wel plegennbsp;aan te duiden als ,,Landschaftquot;, ,,gemeines Land” enz. Aldusnbsp;werd de basis gelegd voor de latere vertegenwoordigingsge-dachte van de landdagen. Eerst wanneer de landdag een permanente instelling is geworden, is volgens Spangenberg denbsp;,,landstandische Verfassungquot; voltooid^). Elet ontstaan van dennbsp;landdag nu heeft volgens hem niet dank zij, doch veeleer ondanks de ,,Einungenquot; plaats gevonden. De landdag is nl. nietnbsp;,,ein Werk der in freier Einung verbondenen Stande, sondernnbsp;eine Schöpfung der Landesobrigkeit” en zijn vertegenwoordigende functie berust ook niet op een volmacht, maar uitsluitend op een uitdrukkelijke of stilzwijgende beschikking vannbsp;den landsheer in het belang van een ingrijpende reformatienbsp;van het belastingwezen. Deze ontwikkeling valt samen metnbsp;die van ,,Landesherrlichkeitquot; tot ,,Landeshoheitquot;.

Tot zoover de beschouwingen van Spangenberg. Het zou mij te ver voeren, daarvan te dezer plaatse nog meer weer tenbsp;geven. Ik meen echter het essentieele ervan hier wel te hebben

1) nbsp;nbsp;nbsp;P. 140.

2) nbsp;nbsp;nbsp;P. 147.

139

vermeld. In ieder geval is dit uittreksel voldoende om te doen zien, op welke punten het door mij betoogde van Spangen-berg’s opvattingen afwijkt.

Het belangrijkste verschil ligt in de positie van den Raad. Terwijl de Raad in Spangenberg's gedachtengang een omstreeks 1300 opgekomen nieuw instituut is, dat met zijn voorgangers slechts den naam gemeen heeft, is in het bovenstaandenbsp;n.m.m. overtuigend gebleken, dat, althans wat het Nederstichtnbsp;aangaat, de Raad van 1300 een rechtstreeksche voortzettingnbsp;is) van den Raad der 12de eeuw. Ook wij hebben ingrijpendenbsp;veranderingen kunnen constateeren, zeker, maar veranderingnbsp;is immers juist één van de kenmerken van de historische continuïteit! Voorts hebben we gezien, dat het juist het ,,Land-dingquot; is, dat — als plenaire vergadering van den Raad — dennbsp;oorsprong vormt zoowel van den lateren Raad in engen zinnbsp;als van het latere standen- of Statencollege. Spangenberg betwist het bestaan van een ,,dubbelenquot; Raad, doch moet erkennen; ,,schon im 14. Jahrhundert ist es durchaus üblich gewesen,nbsp;auch die Mitwirkung der Stande als Rat zu bezeichnenquot; ^).

Hierin ligt m.i. de fout van Spangenberg, dat hij zich te weinig bewust is van het onverbrekelijke verband tusschen continuïteit en verandering. Waar hij verandering van beteekenis ziet, is hij geneigd een scheidslijn tusschen vroeger en nu tenbsp;trekken en aldus de continuïteit te ontkennen. Dit is niet alleennbsp;het geval met betrekking tot den Raad, het geldt evenzeer tennbsp;opzichte van zijn beschouwingen over ,,Landdinge'’ — ,,stan-dische” vergadering; ,,standische’’ vergadering — landdag;nbsp;,,Landesherrlichkeitquot; — ,,Landeshoheitquot;. In plaats van de continuïteit ziet Spangenberg in al deze gevallen een scheiding; tennbsp;hoogste kan hij in enkele gevallen erkennen, dat het één ,,ge-wissermaszenquot; als een voortzetting van het ander kan wordennbsp;beschouwd. Deze beschouwingswijze is dan ook aansprakelijknbsp;voor de gewrongen onderscheiding van de ,,Landdinge'’ als monarchale — immers door den vorst bijeengeroepen —, denbsp;,,standische'' corporaties als republikeinsche — ,,aus dem In-neren des Volkesquot; naar voren gekomen — en de landdagennbsp;weder als monarchale vergaderingen. Dat de standen van mo-narchalen huize zijn en dat zich zeer geleidelijk een republi-keinsch vertegenwoordigingsbegrip ontwikkelt, is Spangenbergnbsp;daardoor ontgaan. Om dezelfde reden ook ziet hij als grondslag van de vertegenwoordigingsbevoegdheid der landdagennbsp;een beschikking van den reeds tot souverein geworden lands-

1) P. 72.

140

heer. Met recht ontkent hij dus een republikeinschen grondslag van die bevoegdheid; hij ziet evenwel voorbij, dat de monarchale oorsprong ervan veel verder terug ligt, nl. in den tijdnbsp;van de ,,Landdinge”.

Dat deze ,,Landdinge” zoovele verschillen vertonnen met de latere ,,standische'' corporaties, wie zal het ontkennen? Maarnbsp;desniettegenstaande vinden die corporaties in de ,,Landdinge’'nbsp;hun oorsprong, evenals het kapittel-generaal in de synode.nbsp;Zeer opmerkelijk is ook, dat de ,,standischequot; corporaties van denbsp;,,Landdinge’’ die bevoegdheden hebben geërfd, welke niet opnbsp;den Raad zijn overgegaan. Dit klopt immers geheel met denbsp;hierboven verdedigde opvatting, dat zoowel die corporaties alsnbsp;de Raad — in engen zin — uit het ,,Landding'' — den Raad innbsp;ruimen zin —¦ zijn voortgekomen!

Tenslotte blijkt uit een vergelijking van het voorafgaande met het boek van Spangenberg weer eens, hoe voorzichtignbsp;men moet zijn met de veronderstelling, dat de toestanden in denbsp;Nederlanden wel zullen overeenkomen met die in de Duitschenbsp;,,Territorienquot;. Zeker, er is veel overeenkomstigs; in de zeernbsp;groote lijnen valt een gelijkgerichte ontwikkeling te bespeuren, maar dit mag ons het oog niet doen sluiten voor de zeernbsp;belangrijke verschillen. De tijd, waarin men den ,,aanvang''nbsp;van een ontwikkeling wil stellen bijv., is in de beide groepennbsp;van landen geenszins gelijk. In het oog springend is ook hetnbsp;hier in verhouding zeer vroegtijdig optreden van de stedennbsp;— Utrecht — bij de behartiging van de landsaangelegenheden.nbsp;Trouwens, ook Spangenberg zelf erkent, met name bij de vermelding van de Staten-Generaal der Nederlanden^), dat denbsp;toestanden hier belangrijke afwijkingen ten opzichte van dienbsp;in de Duitsche ,,Territorien’' vertonnen.

Met opzet heb ik deze bespreking van Spangenberg’s conclusies zoo summier mogelijk gehouden. Een uitvoerige polemiek lag niet in mijn bedoeling en is hier m.i. ook niet op hare plaats. Overigens zullen immers de in de voorafgaande pa-ragraphen neergelegde opvattingen voor zichzelve moetennbsp;spreken.

1) P. 142.

141

HOOFDSTUK II.

DE BISSCHOPPELIJKE JURISDICTIE.

§ 1. Het Landrecht van ridders en knapen.

Het is niet de eerste maal, dat dit gerecht, kortweg het,,Landrechtquot; genoemd, het onderwerp van een bespreking uitmaakt. Na Matthaeus en Van de Water heeft Fockema Andreaenbsp;er een beschouwing aan gewijd en vervolgens is het, speciaalnbsp;voor den tijd van bisschop David van Bourgondië, nog eensnbsp;door Enklaar ter sprake gebracht^). Het beeld, dat de kennismaking van een en ander ons van het Landrecht schenkt, isnbsp;evenwel verre van bevredigend; het mist over nagenoeg denbsp;geheele oppervlakte de noodige scherpte en belangrijke gedeelten ervan vertonnen zelfs ternauwernood eenige teekening.nbsp;Den schrijvers treft daarvoor geenerlei verwijt; het door hennbsp;gebezigde mateiaal liet een verder gaande uitwerking niet toenbsp;en wij mogen hun reeds dankbaar zijn, dat zij ons althansnbsp;eenige, zij het ook vage, voorstelling van dit belangrijke instituut uit het Nedersticht der middeleeuwen hebben geschonken. Het uitgangspunt voor verder onderzoek is daarmedenbsp;gegeven.

De lezer stelle zich intusschen niet voor, in het hierna volgende alle ontbrekende elementen te zullen vinden en daarmede het beeld van het Landrecht te kunnen vervolmaken. Daargelaten, of het beschikbare bronnenmateriaal voor datnbsp;doel in alle opzichten voldoende is, ligt het niet in mijn bedoeling naar volledigheid te streven. Het doel van het onderhavige hoofdstuk is het inzicht in de bisschoppelijke jurisdictienbsp;te verdiepen met het oog op hetgeen wij daaruit kunnen leerennbsp;omtrent de wording van staat en souvereiniteit en deze doelstelling bepaalt dus ook de grenzen van ons onderzoek metnbsp;betrekking tot het Landrecht. Dit wil zeggen, dat het onderzoek

1) nbsp;nbsp;nbsp;De Jure Gladii, p. 480 v.v.

2) nbsp;nbsp;nbsp;Gr. Utr. Plac.b,, 11, p. 946 v.v.

3) nbsp;nbsp;nbsp;Bijdr., IV, p. 160 v.v.

4) nbsp;nbsp;nbsp;Landsheerlijk bestuur, p. 46 v.v.

142

in hoofdzaak zal strekken tot vaststelling van de positie, welke het Landrecht ten opzichte van de andere vormen van bisschoppelijke jurisdictie innam. Wanneer in dit opzicht onze voorstelling van het Landrecht de noodige helderheid zal hebben verkregen, kan ons doel geacht worden te zijn bereikt en allenbsp;vragen, welke daarmede geen verband houden, zullen dus ooknbsp;hier onbeantwoord blijven.

Het Landrecht dan is een gerecht, dat wordt samengesteld door de ridders en knapen en in beginsel wordt gepresideerdnbsp;door den Bisschep. Het heeft geen vaste gerechtsplaats: de Bisschep ,,mach. . . . mit ridderen, knapen, mannen en dienstmannen te recht sitten ende recht houden, binnen synen gestichte,nbsp;waar hi wil, alse gewoenlic isquot;, zegt de bekende, in het vorigenbsp;hoofdstuk^) reeds aangehaalde ,,overdracht” van 1364. Het gerecht komt, zooals Fockema Andreae het uitdrukt, op de gewone Germaansche wijze tot een oordeel, d.w.z., de Bisschepnbsp;heeft in de oordeelvorming geen stem: hij vordert, de riddersnbsp;en knapen wijzen recht ^).

Ridders en knapen, mannen en dienstmannen, deze namen en vooral deze namen in onderling verband, zijn ons in hetnbsp;vorige hoofdstuk reeds vertrouwd geworden. Ook daarin vonden we één bepaalde groep, welke met al deze namen werdnbsp;aangeduid, nl. één der ,,ledenquot; van het kapittel-generaal. Denbsp;geschiedenis van het kapittel-generaal heeft ons geleerd, datnbsp;dit lid werd samengesteld door de Nederstichtsche ministeria-len en dat het bestaan van mannen-niet-ministerialen in denbsp;Nederstichtsche ,,gemeente” na 1300 onwaarschijnlijk moetnbsp;worden geacht. Ik onderschrijf dan ook geheel de meeningnbsp;van Enklaar, dat de genoemde termen ,,allemaal namen zijn

1) nbsp;nbsp;nbsp;P. 83.

2) nbsp;nbsp;nbsp;De Blécourt heeft in zijn bespreking van het proefschrift van De Monténbsp;ver Loren bezwaar gemaakt tegen diens voorstelling van den graaf van Holland als rechter in den zin van rechtsvorderaar (T. v. R.G., p. 268 v.v.).nbsp;Volgens hem konden alleen 's Graven justitieele ambtenaren als zoodanignbsp;worden aangeduid: ,,De Graaf-Souverein was evenmin rechtsvorderaar alsnbsp;de merovingische en karolingische graaf-ambtenaarquot;. In het voorafgaandenbsp;(p. 16, n. 4a) is reeds aangetoond, dat deze opvatting van de positie dernbsp;graven, hertogen enz., dus ook van de bisschoppelijke landsheeren, niet innbsp;overeenstemming is met de feiten. Ook het Landrecht van ridders en knapen levert daarvoor weer het bewijs. Trouwens, het scherpe onderscheid,nbsp;dat De Blécourt maakt tusschen den landsheer zelf en diens ambtenaren,nbsp;schijnt mij niet gerechtvaardigd; de ambtenaren deden toch niet anders dannbsp;dat zij de taak van den landsheer voor een zeker gebied vervulden. Bij denbsp;behandeling van 's Graven positie in leenzaken komt De Blécourt dan ooknbsp;m.i. tot een nogal gekunstelde verklaring (p. 279).

143

voor eenzelfden stand van lieden, waaruit de rechters — nl. van het Landrecht — voortkwamen” ^).

De rechters van het Landrecht zijn dus bisschoppelijke mi-nisterialen, m.a.w.: we hebben hier te doen met een feodaal gerecht. Daaromtrent kan niet de minste twijfel bestaan; zelfsnbsp;indien verder onderzoek ons ertoe zou nopen naast de dienstmannen nog andere ,.mannen” als deelnemers aan de zittingennbsp;van het Landrecht te erkennen, zou dit aan de conclusie, datnbsp;het Landrecht een feodaal gerecht is, niets veranderen. De terminologie is in dat opzicht volkomen ondubbelzinnig. In dezenbsp;omstandigheid ligt een in het oog springend verschil tusschennbsp;het Landrecht en de zgn. dagelijksche gerechten van het Neder-sticht. Bij deze laatste gerechten immers wordt de ,,gemeente”nbsp;gevormd door de buren, d.i. door de geërfden; deze ,,gemeente”nbsp;is dus niet volgens een feodaal criterium samengesteld, dochnbsp;uitsluitend op den grondslag van de praefeodale qualiteit vannbsp;het grondbezit. Overigens vertonnen het Landrecht en de dagelijksche gerechten een opmerkelijke overeenkomst. Zooals innbsp;het eerste de ridders en knapen het gerecht vormen, maken denbsp;buren de gemeente van het dagelijksch gerecht uit ; nochnbsp;het één noch het ander is een gesloten college. Voorts komtnbsp;ook in het dagelijksch gerecht het oordeel op Germaanschenbsp;wijze tot stand: de schout is slechts rechtsvorderaar, rechts-maner, de buren vinden en wijzen het oordeel. Tenslotte treffen we bij beide gerechten een overeenkomstige onderscheidingnbsp;tusschen ,.vinden” en ,.wijzen” eenerzijds en de bekrachtigingnbsp;van het oordeel anderzijds: het oordeel wordt door één vannbsp;de aanwezigen — ridders en knapen, resp. buren — gevondennbsp;en gewezen om vervolgens door de geheele aanwezige ,,gemeente” te worden bekrachtigd^).

Trachten wij, alvorens verder op de verhouding tusschen

1) nbsp;nbsp;nbsp;T. V. G., 49 (1934), p. 440. Wstinc, p. 59, spreekt, dan ook van de bestraffing van misdadigers door den Bisschep ..secundum sentenciam minis-terialium terre, ad hoe convocatorum, non secundum arbitrium propriumquot;.nbsp;Enklaar nam deze bepaling over op p. 44, n. 2 van zijn Landsheerlijk bestuur.

2) nbsp;nbsp;nbsp;Afgezien van de enkele schepenbanken, welke reeds vóór den tijd vannbsp;David van Bourgondië op het platteland van Utrecht bestonden. Vgl. tenbsp;dezen het opstel van Enklaar in Versl. en Med. O.V.R., VIII, p. 59, v.v.

3) nbsp;nbsp;nbsp;In de stukken betreffende procedures van het Landrecht wordt ditnbsp;meestal zóó geformuleerd, dat degeen, aan wien het oordeel is ,,besteed”,nbsp;wijst met ,,goeddunken” van ridders en knapen. Soms ook drukt men hetnbsp;aldus uit, dat deze oordeelvinder wijst ,,by gehiete” van ridders en knapen.nbsp;Zie bijv. hierna, p. 158, 173. „Gehietquot; of „geheitquot;, dat, veelal „bevel” ennbsp;ook wel ..wil” beteekent, moet hier worden opgevat in overeenkomstigennbsp;zin als bijv. in ,,Gods wilquot;. Vgl. Middel Ned. Wbk. i.v. ,,geheetquot;.

144

Landrecht en dagelijksch gerecht en daarmede op de competentie van die gerechten in te gaan, na te sporen, wanneer het Landrecht zich het eerst in de bronnen vertoont; wellicht kun-we dan eenig inzicht in den oorsprong en het wezen van ditnbsp;merkwaardige gerecht verwerven.

Een rijke verzameling van gegevens over het Landrecht vinden wij in de zgn. judicialen der bisschoppen voor het Neder-sticht. Het oudste nog bewaarde dezer judicialen is dat van bisschep Frederik van Blankenheim. Dit register begint metnbsp;het jaar 1394. Het Landrecht blijkt dan reeds een gerecht metnbsp;een vaste, traditioneele, competentie en het ontstaan ervannbsp;moet dan ook zeker in een veel vroegeren tijd worden gezocht.nbsp;Intusschen, zoo rijk als de bronnen vloeien na 1394, zoo spaarzaam zijn zij daarvóór. Slechts een hoogst enkele maal vindennbsp;wij een stuk van vroegeren datum, waaruit we het bestaan van het Landrecht met stelligheid kunnen afleiden.nbsp;Een dergelijk stuk is de laatstelijk door Enklaar^) gepubliceerde akte van 2 Augustus 1349, waarbij bisschop Johannbsp;van Arkel zijn geschil met Willem van Dashorst over het al ofnbsp;niet keurmedig zijn van den laatste aan het oordeel van dennbsp;Roomsch-koning onderwerpt en wel in beroep of liever ter klaring van een wedersproken oordeel van een gerecht, dat welnbsp;geen ander dan het Landrecht kan zijn.

Een 42 jaar ouder voorbeeld van de rechtspraak van het Landrecht heeft Matthaeus aan het licht gebracht^). Het géschilnbsp;betrof een hoeve lands onder Werkhoven, die door een on-genoemden ,,man'’ van heer Willem van Rijswijk, ridder, innbsp;leen werd gehouden. Heer Willem had de hoeve, die, zooalsnbsp;het in de desbetreffende akte heet, zijn ,,heerlic eyghenquot; was,nbsp;aan het Duitsche Huis verkocht en, tezamen met zijn oudsten

1) nbsp;nbsp;nbsp;Ver.sl. en Med. O.V.R., VIII, p. 124, 125, 127—1.21. In dit verband mogenbsp;ook nog worden genoemd de bekende, in het vorige hoofdstuk reeds ternbsp;sprake gekomen ,,overdracht ' van 18 Mei 1364 — zie boven, p. 83 — ennbsp;de hiervóór aangehaalde passage uit Wstinc's rechtsboek van den Dom.

2) nbsp;nbsp;nbsp;De Jure Gladii, p. 492.

3) nbsp;nbsp;nbsp;Dit schijnt een voorbeeld te zijn van de zelden voorkomende gevallen,nbsp;waarin men spreekt van vervreemding (verkoop) van het goed door dennbsp;leenheer; het stuk zegt met zooveel woorden: ,,eene hove lants, .... dienbsp;haren AVillaems .... heerlic eyghen was — maer si helt een man van hemnbsp;te leene — die colt die .... commendure van dien Duschen huus in Utrechtnbsp;jegen haren Willam ....”. De handeling van heer Willem betrof derhalvenbsp;het ,.heerlijk eigen”, dat hier wordt gebezigd in tegenstelling tot de ,,leen-weer” van den leenman. De terminologie schijnt te suggereeren, dat dezenbsp;leenweer een andere vorm van „eigenquot;, een niet- heerlijk ,,eigenquot; is. Mennbsp;kan de bedoelde passage echter ook zóó lezen, dat de nadruk valt op

145

zoon, daarvan voor het dagelijksch gerecht van Werkhoven ten behoeve van den kooper afstand gedaan. Vervolgens hadnbsp;de leenman zijn ,,leenweer'' eveneens ten behoeve van hetnbsp;Duitsche Huis kwijtgescholden en wel voor Willem van Rijswijk en diens mannen, zoomede voor het gerecht van Werkhoven. De kooper was hiermede echter niet tevreden, dochnbsp;eischte bovendien, dat ook de andere kinderen van heernbsp;Willem van hunne rechten afstand zouden doen. Dezenbsp;wilde hiervan evenwel niet weten. Dies werd de zaak vanwege het Duitsche Huis aanhangig gemaakt voor bisschopnbsp;Gui, met name voor het Landrecht. Dat het inderdaad het Landrecht was, dat het geschil berechtte, blijkt onomstootelijk uitnbsp;het slot van de reeds genoemde akte, luidende aldus: ,,Des or-deels vraghede wi Ghie, bi der ghenade Gods bisschop vannbsp;Utrecht vorghesproken, haren Adaem van Lochorst ridder,nbsp;onsen trouwen manne, die wiset dat met volle ghevolghe onsernbsp;manne, datter niemant van haren Willaems weghen vorghesproken meer op vertienne “) soude dan daar ghedaan haddenquot;. De uitspraak is gedateerd 28 April 1307. De lezer, die nognbsp;geen kennis nam van de reeds door anderen geciteerde uitspraken van het Landrecht, zal bij vergelijking van dit' stuknbsp;met de in het hierna volgende nog aan te halen voorbeeldennbsp;uit de judicialen kunnen vaststellen, dat we hier onmiskenbaarnbsp;met een oordeel van het Landrecht hebben te doen.

Hetzelfde geldt van de uitspraak, waarvan de Hollandsche Beka ons verhaalt in verband met de maatregelen van bisschopnbsp;Gui ter regeling van de kwestie der hooge heerlijkheid innbsp;,,eigen”, zoodat men als tegengestelde van ,.heerlijk eigenquot; heeft te denkennbsp;aan ,,heerlijk leenquot;(goed), waarvoor men hier dan den term ,,leenweerquot;nbsp;heeft gebruikt. In verband met het veelvuldig voorkomen van de uitdrukking ,.heerlijk leengoedquot; (vgl. hierna, p. 187) meen ik, dat aan deze laatstenbsp;lezing de voorkeur moet worden gegeven. Op de beteekenis van de tegenstelling leen—eigen zal ik in het tweede deel uitvoerig terugkomen.

1) nbsp;nbsp;nbsp;,.Vragenquot; heeft hier, evenals „quesivimusquot; in het bekende geschil voornbsp;de synode in 1168 (zie hiervóór, p. 18), de beteekenis van „vorderenquot; of,nbsp;zooals het hier meestal heet, ,,bestedenquot;. Dit is wederom een onmiskenbaarnbsp;bewijs voor het feit, dat woorden als ,.vragen” en „biddenquot; geenszins alleennbsp;worden gebruikt in gevallen, waarin van een — aanvankelijk — weigerbaar verzoek sprake is; het is ondenkbaar, dat de opdracht van den landsheer tot het vinden van een oordeel oorspronkelijk slechts een dergelijknbsp;verzoek zou zijn geweest. Aan argumenten, uitsluitend ontleend aan dezenbsp;beteekenis van de woorden ,,bidden” en ,,vragen”, kan dan ook geen waardenbsp;worden gehecht. Vgl. in dit verband Hora Siccama, Over welgeborenschapnbsp;en schotbaarheid, p. 379 v.v. en denzelfde in W. 11672 (naar aanleiding vannbsp;Gosses’ Welgeborenen en Huislieden), p. 4.

2) nbsp;nbsp;nbsp;D.i. „vertiënquot; = afstand doen.

146

1305^). Nadat hij de aangelegenheid eerst aan het kapittel-generaal had voorgelegd, ,,dede die Bisscop leggen maelstat hieraf, daer al die heren, die binnen den Stichte geseten waren,nbsp;geboden waren, ende begeerde hierof een oordeel van sinennbsp;mannen. Daer overdroegen sy gemeenlic, ende heer Gisebrecht,nbsp;heere van den Goy, wysde dat oirdeel, dat niemant hooch rechtnbsp;in den Stichte en hadde dan die proest van sinte Johan, hi ennbsp;mochtet bewysen mit privilegiën ende mit brievenquot;.

Dit is echter ook, voorzoover mij bekend, het oudste voorbeeld van deze jurisdictie, waaruit de werkzaamheid van het Landrecht zoo ondubbelzinnig blijkt. Op onzen verderen speurtocht zullen wij met minder duidelijke aanwijzingen moetennbsp;volstaan. Een zoodanige aanwijzing is bijv. de mededeelingnbsp;van bisschop Jan van Nassau in een akte van 24 Januari 1281 “):nbsp;„dat wi dese vornoemede ambochte (nl. Oudewatre, Wardennbsp;en Bodegrave) an ons ende an onse Ghestichte vrielike ghe-wonnen hebben met volcomenliken ghedinghe der manne endenbsp;der dienstmanne onses Stichtesquot;. Hebben we hier inderdaadnbsp;te doen met het Landrecht? Het heeft er allen schijn van. Hetnbsp;is althans een gerecht van de ,,manne ende dienstmannequot;, vannbsp;de ridders en knapen, en het is dan ook wel aan te nemen, datnbsp;dit hetzelfde is als het Landrecht.

Bij het verder zoeken treffen we echter in de 13de eeuw zoo goed als niets meer aan en onwillekeurig rijst de vraag,nbsp;of het Landrecht wel lang vóór 1281 kan hebben bestaan. Hetnbsp;is toch merkwaardig, dat geen enkele van de toch vrij talrijke*nbsp;oorkonden, welke ons uit die eeuw zijn overgeleverd, daarvan melding maakt of een uitspraak bevat, waarvan wij, evenals ten opzichte van de zooeven aangehaalde van 1305 en vannbsp;1307, terstond kunnen vaststellen, dat zij van het Landrechtnbsp;afkomstig moet zijn. Er is evenwel een omstandigheid, welkenbsp;ons aanmoedigt, het zoeken niet te spoedig op te geven. Wijnbsp;moeten daarvoor de 13de eeuw even terzijde laten en ons oognbsp;richten op een stuk, dat uit de daaraan voorafgaande eeuwnbsp;dateert.

Ik doet hiermede op de in hoofdstuk I reeds ter sprake gekomen uitspraak van den aartsbisschop van Keulen — of van

1) nbsp;nbsp;nbsp;Matth., Anal., Ill, p. 201.

2) nbsp;nbsp;nbsp;V. d. Bergh, II, 414, Enklaar, Versl. en Med. O.V.R., VIII, p. 76 v.v., noemtnbsp;nog een voorbeeld van de werkzaamheid van het Landrecht uit 1295. Hoewel ik het niet onmogelijk acht, dat het daar inderdaad een — niet totnbsp;uitspraak gekomen — oordeel van het Landrecht betrof, komt het mijnbsp;voorshands toch waarschijnlijker voor, dat we daar met een anderen vormnbsp;van jurisdictie hebben te doen. Vgl. hierna p. 249, n. 1.

147

den Keizer? — in een geschil tusschen den Bisschop en — o.m. — den graaf van Holland, die door Opperman eerst op 1165 ennbsp;tenslotte op 1157 werd gedateerd^). In § 7 van deze uitspraaknbsp;lezen wij: ,,Omnes ministeriales fcclesi^ Traiectensis, qui contra episcopum erant in guerra ista cum comité de Gelra velnbsp;cum comité Hollandie, habebunt gratiam domini episcopi etnbsp;allodia, et beneficia vel hereditates , si qua ablata in guerranbsp;erant, eis restituantur; bis exceptis, qu^ ante guerram sponte etnbsp;sine coactione episcopo resignaverunt vel quf per justiciamnbsp;et sententiam parium suorum perdiderunt. Si aliquis eorumnbsp;conquestus fuerit, quod beneficium episcopus contra justiciamnbsp;per injustam sententiam et abstulerit, vel quod oportuerit eumnbsp;per coactionem feodum suum episcopo resignare, tune si episcopus per justiciam probare poterit, quod ille feodum suumnbsp;jure beneficiali *) judicio parium suorum perdiderit vel quodnbsp;sponte et sine coactione resignaverit, episcopus obtinebif'. Ernbsp;wordt dus beslist, dat de bisschoppelijke ministerialen, die metnbsp;den graaf van Gelre of dien van Holland den Bisschop hebbennbsp;beoorloogd, door dezen weer in genade zullen worden aangenomen en dat zij de onroerende goederen, allodia zoowel alsnbsp;beneficia, die hun in den strijd zijn ontnomen, zullen terugnbsp;ontvangen. Hiervan worden uitgezonderd de leengoederen, dienbsp;zij vóór dezen oorlog vrijwillig aan den Bisschop hebben opgedragen, zoomede die, welke zij ingevolge een vonnis vannbsp;hunne standgenooten hebben verloren. Ingeval één van hennbsp;zich erover mocht beklagen, dat de Bisschop hem zijn beneficium door middel van een onrecht oordeel heeft ontnomen,nbsp;of dat hij door dwang genoopt werd zijn leen aan den Bisschop op te dragen, zal de Bisschop zich van deze klacht kunnen zuiveren en het leen in kwestie aan zich kunnen behouden, indien hij volgens oordeel, dus in rechte, kan bewijzen,nbsp;dat de wederpartij het leen ,,jure beneficiali” door een oordeelnbsp;van zijn standgenooten heeft verloren of het vrijwillig heeftnbsp;opgedragen.

1) nbsp;nbsp;nbsp;Vgl. Oppermann, Westd. Zschr., XXVIII, p. 239; zie ook Westd. Zschr.nbsp;XXVII, p. 219, 220.

2) nbsp;nbsp;nbsp;Ob. U. 428. Oppermann, a.w., p. 158, 238 v. Vgl. p. 29, n. 2.

3) nbsp;nbsp;nbsp;De komma achter ,,allodiaquot; kan verwarring wekken; zonder twijfelnbsp;moet men lezen: ,,allodia et beneficia vel hereditatesquot;, zoodat ,,hereditatesquot;nbsp;zoowel op het één als op het ander duidt. Als hierin iets merkwaardigsnbsp;schuilt, is het niet, dat ,,allodiaquot; ook ,,hereditatesquot; worden genoemd, dochnbsp;veeleer, dat ,,beneficiaquot; als zoodanig worden aangeduid. Ik vestig er voortsnbsp;de aandacht op, dat hier nog de oude term „beneficiumquot; wordt gebezigd innbsp;plaats van het in dezen tijd reeds volkomen ingeburgerde „feodumquot;.

4) nbsp;nbsp;nbsp;,.Jus beneficialequot; kan hier worden vertaald met ,,dienstrechtquot;.

148

De aangehaalde bepalingen veronderstellen dus het bestaan van een gerecht, samengesteld uit ministerialen, dat bij uitsluiting bevoegd is tot kennisneming van geschillen over denbsp;,,beneficiaquot; der dienstmannen. Ook van die over hun allo-diaal bezit? Oppermann beantwoordt deze vraag bevestigend;nbsp;hij zegt te dien aanzien: ,,Wenn ferner die kaiserliche Ent-scheidung als selbstverstandlich voraussetzt, dass einem Ministerialen durch Urteil seiner pares mit seinem Lehen auchnbsp;sein Allodialbesitz abgespiochen werden konnte^], so mussnbsp;man schliessen, dass auch liberi homines diesen verlieren konn-ten, wenn sie sich weigerten, die servitia expeditionis et cu-riarum zu leistenquot;. Indien deze zienswijze juist was, zou mennbsp;geen oogenblik behoeven te aarzelen, in het hierbedoelde gerecht van ministerialen het Landrecht te zien. Het komt mijnbsp;evenwel voor, dat Oppermann in de geciteerde passages meernbsp;heeft gelezen dan erin opgesloten ligt. Weliswaar wordt daarinnbsp;te kennen gegeven, dat de ministerialen met hunne beneficianbsp;ook hunne allodia verloren hebben, met name in den oorlognbsp;— ,,in guerraquot; —, doch uit niets blijkt, dat de daarop volgendenbsp;zinsnede, waarin sprake is van de ,,sententiam pariumquot;, eveneens deze beide soorten van goederen betreft. Integendeel, hetnbsp;vervolg van de passage maakt het waarschijnlijk, dat die zinsnede alleen op de beneficia betrekking heeft; daar wordt immers in verband met het ,,judicium pariumquot; uitsluitend gehandeld over het feodum en wordt met geen woord over allodiaalnbsp;bezit gerept. Het stuk geeft dan ook m.i. veeleer grond voornbsp;de opvatting, dat dit ministerialengerecht niet competent wasnbsp;in zaken betreffende allodiale goederen, doch dat zijn competentie zich bepaalde tot kwesties over dienstleenen. Intusschennbsp;is de omstandigheid, dat we hier met een ministerialengerechtnbsp;te doen hebben, op zichzelf reeds van belang. De samenstelling ervan is in ieder geval dezelfde als die van het Landrechtnbsp;en dit feit geeft ons aanleiding rekening te houden met denbsp;mogelijkheid, dat het Landrecht zich uit dit gerecht kan hebben ontwikkeld.

Oppermann meende een zitting van het Landrecht te mogen zien in de vergadering, ten overstaan waarvan bisschep Gode-frid (van Rhenen) in 1178 het castrum Horst onder zekere voorwaarden aan St. Maarten opdroeg. De handeling had plaatsnbsp;op het slot ter Horst zelf: ,,Huius autem donationis quoddam

1) nbsp;nbsp;nbsp;Westd. Zschr., XXVII, p. 220.

2) nbsp;nbsp;nbsp;Vgl. boven, n. 1 op p. 148.

3) nbsp;nbsp;nbsp;Cursiveering van mij.

149

feceram inchoativum in ipso castro Horst, posito vexillo sancti Martini super turrim tribus continue diebus et tribus noctibus”,nbsp;zegt de Bisschep in de desbetreffende akte^). Als getuigennbsp;worden dan genoemd in de eerste plaats Rudolf van Goor —nbsp;de ,,advocatusquot; van St. Maarten^) —, voorts een aantal geestelijken, waaronder drie prelaten, vervolgens eenige ,,liberi'' —nbsp;d. z. ,,nobiles'' — en tenslotte een aantal ministerialen. Denbsp;redeneering van Oppermann nu is als volgt. Na te hebbennbsp;opgemerkt, dat het Landrecht niet het oude gravengerecht kannbsp;zijn en te hebben verwezen naar de jurisdictie van de bisschoppen van Luik met de Luiksche ridderschap, gaat hij voort:nbsp;,,Auch das Landrecht des Utrechter Bischofs fand gewiss nurnbsp;dort statt, wo der bischöfliche Hof seinen Aufenthalt nehmennbsp;konnte; unter Friedrich von Blankenheim (1394—1423) wurdenbsp;es zu Rhenen, Utrecht, Eembruggen. .. . Vredeland, Wijk bijnbsp;Durstede und Horst gehalten. Die oben erwahnte, von Bischofnbsp;Gottfried drei Tage lang unter der aufgerichteten Stiftsfahnenbsp;zu Horst gehaltene Tagung wird man demnach als bischöf-liches Landrecht deuten dürfenquot;®). Deze conclusie is m.i. welnbsp;zeer boud. Ook indien men met Oppermann aanneemt, dat hetnbsp;Landrecht niets anders is dan: ,,das je nach dem Aufenthaltsortnbsp;des Gerichtsherrn die Dingstatt wechselnde bischöfliche Hofgerichtquot; '*) — waarover hieronder meer —, behoeft men tochnbsp;niet elke door den Bisschep gepresideerde vergadering, welkenbsp;toevallig wordt gehouden op één van de vele plaatsen, waarnbsp;eenige eeuwen later het Landrecht pleegt samen te komen,nbsp;voor een zitting van dit Landrecht te houden. Daartoe is innbsp;dit geval te minder aanleiding, omdat hier niets van een uitoefening van contentieuze jurisdictie blijkt. Het betreft eenvoudig de overdracht van een onroerend goed door den Bisschep in privé aan de St. Maartenskerk, een vorm van voluntaire jurisdictie, waarmede het Landrecht, zooals wij het uitnbsp;de latere bronnen kennen, zich bij mijn weten niet bezighield.nbsp;De aanwezigheid van de drie bekende groepen: geestelijken,nbsp;nobiles en ministerialen, wijst erop, dat de Bisschop deze belangrijke overdracht, zooals gebruikelijk, ten overstaan vannbsp;zijn ,,grooten Raad” heeft doen geschieden.

1) nbsp;nbsp;nbsp;Ob. U. 499.

2) nbsp;nbsp;nbsp;Interessant is het verband tusschen de aanwezigheid van dezen heernbsp;van Goor — die volgens het ,,inemoriale Adelboldiquot; het ambt van ,,sig-nificerquot; van den Bisschop bekleedde — en het op den toren van Ter Horstnbsp;geplaatste „vexillum sancti Martiniquot;, waarop Oppermann de aandacht heeftnbsp;gevestigd: Westd. Zschr. XXVIII, p. 157.

3) nbsp;nbsp;nbsp;Alsv. p. 162.

4) nbsp;nbsp;nbsp;T.a.p.

150

Geeft dus deze oorkonde van 1178, naar het mij voorkomt, ons geenerlei aanwijzing met betrekking tot het Landrecht,nbsp;zulks is m.i. wèl het geval met twee stukken van 1204, n.1. denbsp;brieven onderscheidenlijk van graaf bodewijk van Loon ennbsp;van graaf Willem van Holland, waarin deze oorkonden, metnbsp;den Bisschop omtrent een aantal hangende kwesties een overeenkomst hebben gesloten^). De beide overeenkomsten zijnnbsp;bijna gelijkluidend en de voor ons van belang zijnde bepalingennbsp;zijn, behoudens een geringe toevoeging wat het jongste stuknbsp;aangaat, zelfs letterlijk gelijk. Aangezien de bewuste toevoeging voor ons doel geen belang heeft, citeer ik alleen de bepaling uit het stuk van graaf bodewijk. Deze luidt als volgt; ,,In-super compromissum est, quod si aliquis hominum episcopinbsp;offensam eius forte incurrerit, nullum habebit ad me refugium,nbsp;nisi ad hoe tantum, ut per me graciam inveniat vel in curianbsp;episcopi judicio comparium suorum sistaf'. De Graaf zal mitsdien geen toevlucht verleenen aan eenigen ,,manquot; van dennbsp;Bisschop, die in ongenade is gevallen, tenzij hij door des Gravennbsp;toedoen weer in genade wordt aangenomen of bereid is zichnbsp;aan het oordeel van zijn standgenooten te onderwerpen. Hetnbsp;compromis komt dus hierop neer, dat de Graaf de bisschoppelijke „mannen” niet zal steunen, indien deze tegenover hunnbsp;heer niet den weg van het recht, doch dien van het geweldnbsp;wenschen te bewandelen. Hier ontmoeten we weer het ,,judicium parium” van 1157. De uitdrukking heeft hier evenwel nietnbsp;dezelfde ondubbelzinnige strekking. Staat het vast, dat daarmede, in 1157 het oordeel van ministerialen werd bedoeld, innbsp;de onderhavige bepaling wordt gesproken van ,,homines” vannbsp;den Bisschop, dat behalve ministerialen ook ,,liberi hominesquot;nbsp;kan beteekenen. Nemen wij aan, dat hier met „homines” inderdaad zoowel de ,,liberi homines” of ,,nobiles” als de ministerialen worden bedoeld, wat hebben wij dan onder het ,,judiciumnbsp;comparium” te verstaan? Kennelijk ligt hier dan tweeërlei soortnbsp;van „judicium” in opgesloten, nl. een ,,judicium liberorum hominumquot; en een ,,judicium ministerialium”. De ,,liberi homines”nbsp;of ,,nobiles” en de ministerialen waren immers geen standgenooten, geen ,,compares” en beide groepen, ieder voor zich,nbsp;konden aanspraak maken op berechting door hunne ,,pares” ^).

1) nbsp;nbsp;nbsp;Ob. U. 564 en 567.

2) nbsp;nbsp;nbsp;Voor wat de „nobilesquot; betreft zie hierboven — in hoofdstuk I ¦—, p. 29.nbsp;Vgl. ook de ,,sententia parium suorumquot;, waaraan de graaf van Gelre zichnbsp;ingevolge de „compositioquot; tusschen hem en den Bisschop d.d. 22 Januarinbsp;1201 in bepaalde gevallen moet onderwerpen (Ob. U. 554).

151

Hieruit volgt, dat er behalve een ministerialengerecht ook nog een gerecht van vrije edelen moet hebben bestaan. Waar? Denbsp;aangehaalde passage zegt het duidelijk: ,,in curia episcopiquot;,nbsp;in het Hof van den Bisschep. Hier komt dus toch het ,,Hofgericht” van Oppermann te voorschijn!

Het ,,Hof” van den Bisschep: dit schijnt een weinig aannemelijk uitgangspunt voor de ontwikkeling van een ,,Landrecht”. Het ,,Hof”, dat is des Bisschops omgeving, bestaande uit zijnnbsp;,,ambtenaren”, uit zijn Raden. In het voorgaande hoofdstuknbsp;hebben we deze omgeving leeren kennen en wel, in engerennbsp;zin, als den Raad in engen zin, en, in ruimeren zin, als dennbsp;,,groeten Raadquot;. Deze laatste omvatte de hooge geestelijkheid,nbsp;de nobiles en de ministerialen; in formeele vergadering bijeennbsp;stond hij bekend als de bisschoppelijke synode en later, na hetnbsp;uittreden van de nobiles, als het kapittel-generaal. In dezennbsp;Raad, in dit ,,Hof”, was dus voor een ieder, behoorende tot éénnbsp;van de genoemde groepen, een ,,judicium pariumquot; mogelijk ^).nbsp;Indien wij dit nu in verband brengen met de omstandigheid,nbsp;dat wij den Bisschep bij de uitoefening van de contentieuzenbsp;jurisdictie in de 12de en 13de eeuw steeds vergezeld zien vannbsp;de drie genoemde groepen van zijn ,,groeten Raad”, dan begintnbsp;over den oorsprong van het Landrecht toch wel eenig licht opnbsp;te gaan. We hebben reeds gezien, dat deze rechtspraak op Ger-maansche wijze plaats vond, m.a.w. dat de Bisschep daarinnbsp;slechts het oordeel vroeg of vorderde en dat het wijzen ervannbsp;door de aanwezige ,,gemeente” geschiedde^). Daarmede is hetnbsp;voornaamste bezwaar tegen de afleiding van het Landrecht uitnbsp;een ,,Hofgericht”, uit de rechtspraak van Bisschep en Raden,nbsp;komen te vervallen®). Wij zagen voorts, hoe Hendrik van Kuik

1) nbsp;nbsp;nbsp;Het woord „curiaquot; werd, evenals ,,kapittel-generaalquot; ook in een engeren zin gebruikt, nl. uitsluitend ter aanduiding van prelaten en kapittelennbsp;(zie hiervóór, p. 17, n. 2). Eens te meer blijkt hieruit, dat de „groote Raadquot;nbsp;werd gezien als een uitbreiding van de geestelijke kern ervan, in laatstenbsp;instantie van het Domkapittel. Vgl. p. 39, n. 2.

2) nbsp;nbsp;nbsp;Zie boven, p. 143. Ik vestig er hier nog eens de aandacht op, datnbsp;dergelijke terechtzittingen „gebannenquot; zittingen waren. Vgl. het „in figuranbsp;judiciiquot; in Ob. U. 1060 (boven p. 51).

3) nbsp;nbsp;nbsp;Dit bezwaar leidde Fockema Andreae ertoe, het Landrecht in verbandnbsp;te brengen met het oude Frankische gravending. Hij erkende weliswaar, datnbsp;daarmede verschillende moeilijk op te lossen vragen rezen. „Maar tochnbsp;— zoo meende hij —, het vertoont geheel een oud-Germaansch karakter;nbsp;in het bijzonder het feit, dat de voorzittende landsheer er .... geene stemnbsp;heeft, verbiedt volstrekt, hier aan een jongere schepping, een landsheerlijknbsp;hofgerecht te denken.quot; (Bijdr., IV, p. 161). Oppermann heeft zich van dezenbsp;moeilijkheid klaarblijkelijk geen rekenschap gegeven.

152

voor de synode een „judicium parium” vond en hoe in 1227, in een geschil, waarbij het kapittel van St. Marie als partij betrokken was, het oordeel werd gevonden door de prelaten. Zoonbsp;zullen we met stelligheid mogen aannemen, dat een geschilnbsp;tusschen ministerialen hier eveneens door een ,,judicium pa-riumquot; kon worden beëindigd. En nu wordt het ook duidelijk,nbsp;hoe deze jurisdictie van ministerialen zich van geschillen overnbsp;dienstleenen, waartoe zij zich aanvankelijk moet hebben bepaald, heeft kunnen uitbreiden tot andere geschillen, hoe ditnbsp;dienstliedengerecht tenslotte zijn competentie over alle geschillen van dienstlieden heeft kunnen uitstrekken. Dit wasnbsp;mogelijk, doordat het dienstliedengerecht niet op zichzelf stond,nbsp;doch deel uitmaakte van den ,,grooten Raadquot; des Bisschops,nbsp;m.a.w. van een lichaam, dat de volledige competentie van dennbsp;,,heer”, van den Bisschop, bezat.

Tengevolge van de territorialiseering en het daarmede verband houdende uittreden van de nobiles uit de synode onderging deze vergadering een ingrijpende verandering. In tweeërlei opzicht verloor zij haar universeel diocesaan karakter. Op wereldlijk gebied ging zij over in het kapittel-generaal — innbsp;ruimen zin •—¦, dat in zijn bevoegdheden was beperkt tot hetnbsp;gebied van het Nedersticht ^), op geestelijk terrein evenwelnbsp;deed zich de beperkende werking van de territorialiseering nietnbsp;gevoelen. Dientengevolge ging van nu af de geestelijke jurisdictie haar eigen weg. Een en ander leidde ertoe, dat bij denbsp;rechtspraak van het kapittel-generaal de ministerialen als oor-deelvinders meer op den voorgrond moesten treden en het kannbsp;geen bevreemding wekken, dat zij tenslotte de eenige oor-deelaars werden. De deelneming van de stad Utrecht aan hetnbsp;kapittel-generaal bracht hierin uit den aard van de zaak geennbsp;verandering. Deze had immers hare eigen jurisdictie en kwamnbsp;uiteraard voor het oordeelen in zaken betreffende ministerialen niet in aanmerking.

Voor een goede beoordeeling van de wordingsgeschiedenis van het Landrecht moet voorts in het oog worden gehouden,nbsp;dat de ministerialen tevens de normale bezitters waren van denbsp;dagelijksche jurisdictie ten plattenlande. Ook wanneer een gerecht toebehoorde aan een geestelijke stichting, werd het gewoonlijk door deze weer aan een ridder of knaap verleend'^).

1) nbsp;nbsp;nbsp;Althans in hoofdzaak, nl. behoudens zekere bevoegdheden met betrekking tot het Oversticht. Zie te dezen hierna, p. 250 v.v.

2) nbsp;nbsp;nbsp;Of het een werkelijke leenverhouding betrof dan wel of het gerechtnbsp;in pacht of in erfpacht was uitgegeven, doet hier niet ter zake.

153

Het ligt derhalve in de rede, dat het beroep van de dagelijksche gerechten op den Bisschop, d.w.z. op den Bisschop ,,in Radequot;,nbsp;ook bij de ridders en knapen ten oordeel kwam. De werkzaamheid van het Landrecht als hof van appèl vindt hierin een alleszins bevredigende verklaring. Hetzelfde geldt trouwens vannbsp;de geheele competentie van dit gerecht, ook voorzoover dezenbsp;meer omvat dan het berechten van geschillen van ministeria-len, of liever, van ridders en knapen^).

Ik meen derhalve, dat Oppermaan gelijk heeft, wanneer hij het Landrecht afleidt uit een bisschoppelijk hofgerecht. Weliswaar heeft hij m.i. ten onrechte reeds Landrecht genoemd wat,nbsp;in 1178, niet anders was dan de bisschoppelijke Raad, dochnbsp;het staat, naar het mij voorkomt, nu wel vast, dat het Landrecht zich uit dien Raad heeft ontwikkeld. Ik wil hierbij nognbsp;een merkwaardigheid in herinnering roepen, waarop ik in hetnbsp;vorige hoofdstuk terloops de aandacht heb gevestigd. Zooalsnbsp;we daar hebben gezien, handelde de Bisschop in het algemeennbsp;,,met oordeel” van zijn ,,grooten Raadquot; of van bepaalde groepennbsp;daaruit, d.w.z.; de medewerking van dien Raad of van dienbsp;groepen placht te worden gegoten in den vorm van een oordeel, een ,,judicium”. In dat verband heb ik gewezen op hetnbsp;door Spangenberg gesignaleerde verschijnsel, dat woorden alsnbsp;,,consiliumquot;, ,,sententiaquot; en ,,judiciumquot; veelal door elkandernbsp;werden gebruikt. Dit verschijnsel klopt geheel met hetgeennbsp;wij omtrent de werkzaamheid van den ,,grooten Raad” hebbennbsp;geleerd en met de vorenstaande beschouwingen over de wording van een op Germaansche wijze oordeelend gerecht als hetnbsp;Landrecht uit dien Raad. Met de zooeven aangestipte merkwaardigheid nu doel ik op de bepaling, voorkomende in hetnbsp;boven aangehaalde, door de kapittelen opgestelde stuk vannbsp;11 Mei 1364 betreffende de verplichtingen der bisschoppen, datnbsp;den Bisschop verbiedt, eenigen leek te straffen, ,,nisi ministe-rialibus ad hoe vocatis, consilio et deliberatione ipsorum prae-habitis secundum consuetudinem patriae”. Zooals vroeger denbsp;medewerking van den Raad, gewoonlijk ,,consilium” genoemd,nbsp;wel werd aangeduid met den term ,,judicium”, zoo zien wijnbsp;nu de werkzaamheid van het Landrecht met betrekking tot dennbsp;het gerecht voorzittenden Bisschop als ,,consiliumquot; gekenschetst. Ik erken gaarne, dat aan het gebruik van woorden in

1) nbsp;nbsp;nbsp;Daarmede komen ook de andere door Fockema Andreae, t.a.p., tegen denbsp;afleiding van het Landrecht uit een hofgerecht te berde gebrachte bezwaren te vervallen.

2) nbsp;nbsp;nbsp;P. 80.

154

gevallen als dit niet te veel waarde mag worden gehecht, doch in het licht van de hierboven geschetste ontwikkeling kan aannbsp;het bezigen van het woord ,,consiliumquot; in dit verband n.m.m.,nbsp;zonder dat den feiten daardoor ook maar in het minst geweldnbsp;wordt aangedaan, maar integendeel geheel in overeenstemmingnbsp;met die feiten, gereedelijk de beteekenis van een reminiscensnbsp;aan de herkomst van het Landrecht worden gehecht.

Nu wij een antwoord hebben gevonden op de vraag, waar het Landrecht vandaan komt, kunnen we ons gaan bezighouden met de competentie van dit gerecht. Hoe verhoudt zich,nbsp;wat dit betreft, het Landrecht tot de dagelijksche gerechtennbsp;van het platteland?

Het is bekend, dat deze dagelijksche gerechten slechts in zaken van lage en middelbare jurisdictie bevoegd waren. Dit ‘nbsp;hield in, dat hunne bevoegdheid op strafrechtelijk gebied zich ƒnbsp;uitstrekte over alle niet-crimineele, d.i. boetstraffelijke zaken. ¦nbsp;Wat de burgerlijke zaken betreft, mogen we met Fockema An-dreae aannemen, dat deze gerechten, althans in den tijd, waarover de bronnen ons kunnen inlichten, volledig bevoegd waren.nbsp;Voor geschillen over onroerend goed was in het Nederstichtnbsp;de procedure met zeventuig gebruikelijk, een procedure, die,nbsp;zooals bekend, voor het dagelijksch gerecht werd gevoerd.nbsp;Wat verder de zaken aangaat, welke een schuldvordering totnbsp;onderwerp hadden, laten de bronnen ook niet den minstennbsp;twijfel aangaande de bevoegdheid dezer gerechten, ongeachtnbsp;of het een pandbare dan wel een niet-pandbare schuld betrof.

Een nauwkeurig omlijnde voorstelling van de bevoegdheid van het Landrecht is minder gemakkelijk te verkrijgen.

Wat de strafrechtelijke zijde der competentie van dit gerecht aangaat, nam Fockema Andreae de bevoegdheid voor crimi- _nbsp;neele zaken aan, hoewel hij moest erkennen, geen voorbeeldennbsp;van de behandeling dier zaken in de judicialen van de bisschoppen Frederik van Blankenheim en David van Bourgondië tenbsp;hebben gevonden. Deze voorbeelden zijn er intusschen wel,nbsp;al moet worden toegegeven, dat zij zeer dun gezaaid zijn^).

1) Zoo wordt in 1472 in een geding tegen een muntvervalscher gewezen, „dat men dat rechten sal mitten ketel aen syn lyeff ter doet toequot; (B.A. 202,nbsp;fol. lllvso). Een ander geval van doodstraf in 1489 (aid., fol. 240). In 1452nbsp;wordt een vredebreuk berecht: ,,Ende den voirs. vreedebroeck sal mennbsp;richten aen den voirs. Steven aen syn tonge ende aen syn ogen, daer hynbsp;hem mede besach, doe hy den vrede brack ende aen syn hant, daer hynbsp;den vreede mede gebroken heeft ende aen syn voet, dien hy voir gesetnbsp;heeft, doe hy den vreede brack. Mer omme neerstlicke versoecke endenbsp;gueter bede wille der steden van Utrecht ende van Amersfoert soe heeft

155

Het vermoeden van een competentie in criminalibus was dus onmiskenbaar juist ^); het Landrecht had de hooge jurisdictie,nbsp;doch tot de uitoefening daarvan kwam het maar zelden. Toondernbsp;eenigen twijfel was dit te danken aan de concurreerende competentie van de stedelijke gerechten. Het is hier evenwel nietnbsp;de plaats voor een nadere beschouwing van deze kwestie.

Ingewikkelder zijn de verhoudingen op het gebied van de burgerlijke jurisdictie. Hier moet in de eerste plaats in het oognbsp;worden gehouden, dat het Landrecht zoowel recht deed innbsp;eerste als in tweede instantie. In tweeden aanleg berechtte hetnbsp;nl. alle zaken, waarin van een uitspraak van het dagelijkschnbsp;gerecht hooger beroep werd ingesteld bij den Bisschep: hetnbsp;was voor het platteland het normale hof van appèl.

De voorbeelden van deze werkzaamheid van het Landrecht liggen voor het grijpen; in de verschillende judicialen vindtnbsp;men in het tijdsbestek van 1446 tot 1488 bijv. ,,beroepen oor-deelenquot; van de dagelijksche gerechten van Abcoude, Eemnes,nbsp;Nichtevecht, Zeist, Loenen, Soest, Nieuwkoop en Jutphaas behandeld. Ik zal hieronder één voorbeeld van de behandelingnbsp;eener appèlzaak laten volgen, omdat daaruit niet alleen eennbsp;goed inzicht wordt verkregen in de wijze, waarop het beroepnbsp;werd aangebracht, maar omdat het tevens in het algemeen eennbsp;duidelijk beeld geeft van het Landrecht in functie.

myn genedigen here voirs. by guetduncken der ridderen ende knapen den-selven Steven genade wedervaren latenquot; (B.A. 200, p. 344). Dat de Bisschop hier gratie verleent met goeddunken van ridders en knapen is, naar hetnbsp;mij voorkomt, een bewijs te meer voor de oorspronkelijke raadsfunctie vannbsp;de ridders en knapen in het Landrecht. Tenslotte nog een geval uit 1412.nbsp;Bisschop Frederik oorkondt, dat ,,in judicio nostro temporali coram nobisnbsp;in civitate Traiectensiquot; is gekomen een zekere Jacobus „filius Gerardinbsp;Boschmans, laycusquot;, die aldaar ,,querulosequot; te kennen gaf, dat Henricusnbsp;van Vyanen, miles, en een aantal anderen — o.a. de schout van Vianen —nbsp;hem den rechtervoet hebben afgeslagen. „Quamquidem querelam —nbsp;zoo gaat de Bisschop voort — idem Jacobus postmodum successive coramnbsp;nobis, statutis diebus, et servatis debite terminis desuper requisitis, sempernbsp;conquerendo prosecutus fuit, donee et quousque vasalli et ministerialesnbsp;nostri decreverunt judicialiter et sententionaliter Henricum de Vyanen mi-litem et suos complices predictos per nos fore et esse proscribendos etnbsp;banniendos de et extra civitatem et territorium nostrum Traiectensem, inci-piens a loco dicto Nuede usque locum dictum Bodegraven ipsosque etnbsp;eorum quemlibet infra terminos predictos in nostra dyoeese fore privatesnbsp;et privatum omni federe pacis humane'. (Arch. Dom 964, fol. 167, 168). ,,Vasalli et ministerialesquot; zal hier als een tautologie moeten worden opgevat.nbsp;Zie voorts nog B.A. 198, fol. 32vso; B.A. 200, p. 278; B.A. 202, fol. 121, 154,nbsp;192VSO, 202 en 294.

1) Met recht wijst Enklaar, in navolging van Oppermann, ook op de reeds genoemde plaats bij Wstinc (Landsheerlijk bestuur, p. 48, n. 3),

156

Het betreft een beroep van het dagelijksch gerecht van Zeist. Het judiciaal van bisschop David van Bourgondië bevat daaromtrent onder 19 Juni 1461 de volgende aanteekening^):

„Een beroepen oirdel tusschen Gerit van Zuylen van Blie-kenborch ende Soude van Ryn ende Ane synre huysvrouwe, bestaet aen Arnt van Ysselsteyn,- ende heeft by guetdunckennbsp;ridderen ende knapen gewesen, dat, alsoe de buerlude vannbsp;Zeist,hem aengebrocht hebben een beroepen oirdel, dat de-selve buerlude een recht oirdel gewesen hebben nae hoerennbsp;beider diingtael.quot;

Een eindje verder in hetzelfde judiciaal vinden we de minuut van de deswege door den Bisschop uitgegeven akte:

,,David van Bourgoendiën, bij der genaden Goits bisscop t’Utrecht, maken kont allen luden: alsoe geschil geweest endenbsp;gestaen heeft tusschen Gerit van Zuylen van Bliekenborch opnbsp;d'een ende Souden van Ryn ende Ane synre huesvrouwe opnbsp;d’ander syden, roerende van vier mergen lants, gehieten dienbsp;Molenstege, mitter wyntmolen, molenhuijs ende alle getym-mert, dat dairop staet, mit allen synen toebehoeren, gelegennbsp;in onse kerspel ende gerichte van Seyst, wairomme beyde par-thye voir onsen scout ende bueren tot Seyst — vermits rue-minge, ontwaringe ende uutdoen — gecomen syn in 't recht,nbsp;dat nae aensprake ende antwoirt der voirg. parthye in dennbsp;recht onder oirdel gebracht is geweest aen één van den buer-luden, die dairaf gewesen heeft, dat Soude vellich was endenbsp;een rechte rueminge ende ontwaringe is, die Gerit van Zuylennbsp;voirs. mit synen gerechtsbrief gedaen heeft ende een onrechtnbsp;uutdoen is, dat Maes van Plas — gemechticht van Souden wegen van den Rijn — dairvan uutgedaen heeft nae hoerre twyernbsp;dingtael.

Dat voirs. oirdel beriep Maes van Plas — gemechticht van Souden wegen — aen ons ende onse Hof quot;‘j als 't gewoentlicnbsp;is, welck heropen oirdel voirs. onse scout ende bueren voirs.nbsp;in onsen gespannen rechte, als 't nae die gewoente ende rechtenbsp;van onsen lande behoirt, aengebracht ende in scryften overgegeven hebben by hoeren eede, welck oirdel voirt terstontnbsp;bestaet ende ondergegeven waert Aernt van Ysselsteyn, dienbsp;hem dairop beraden heeft ende besproken mitten geleerdennbsp;onsen ridderen, knapen, mannen ende dingwerders, als dair-

1) nbsp;nbsp;nbsp;B.A. 202.

2) nbsp;nbsp;nbsp;Fol. 20.

3) nbsp;nbsp;nbsp;Fol. 26vso (R.B.A. 3931).

4) nbsp;nbsp;nbsp;Vgl. hierna, p. 163.

157

toe behoirt ende naedat dieselve Aernt des wys heeft kunnen gewoerden, by gehiete onsen ridderen, knapen, mannen endenbsp;dingwerders in groeten getale heeft 't voirs. oirdel op dachnbsp;datum 's briefs uutgesproken ende gewijst als hiernae bescre-ven staet:

alsoe die buerlude van Seyst hem aengebracht hebben een heropen oerdel, dat dieselve buerlude een recht oirdel ge-wesen hebben nae hoerre beyder dingtael.

Dair dit gesciede waeren aen ende over alse dat ende die daet, stede ende dach boven opten rechtdach tot Wyck dennbsp;XIXen dach in Junio anno LXI geholden gescreven steef'^).

Het stuk is in verschillende opzichten waard, aan een nadere beschouwing te worden onderworpen. Zooals gezegd, geeft hetnbsp;ons het Landrecht in de uitoefening van zijn functie te aanschouwen. Opvallend is hierbij weer de overeenkomst met denbsp;werkzaamheid van het dagelijksch gerecht, die in dezen briefnbsp;eveneens tot uitdrukking komt. In beide gevallen wordt hetnbsp;oordeel besteed aan één van de aanwezige oordeel vinders,-deze spreekt, na de anderen te hebben geraadpleegd en metnbsp;goeddunken van die anderen, het oordeel uit. De omschrijvingnbsp;van de ,,gemeentequot; in het Landrecht klopt echter niet geheelnbsp;met die, welke door mij in het voorafgaande werd gegeven:nbsp;naast de ridders, knapen en mannen noemt de brief van bisschep David nog ,,dingwerdersquot;. Wat hebben we daarondernbsp;te verstaan?

Volgens het Middel Nederlandsch Woordenboek '*) is ding-waarder degene, die voor den houder der rechtsmacht optreedt, d.i. dus in casu hij, die de plaats van den Bisschep inneemt als een soort justitieele ,,stadhouderquot;, hetzij voor de geheele zitting van het gerecht, hetzij met betrekking tot bepaalde onderdeelen ervan. Inderdaad zien we bij de zittingennbsp;van het Landrecht, met name sedert het midden van de 15denbsp;eeuw, herhaaldelijk een dingwaarder vermeld, die een dergelijke functie blijkt te vervullen. Wordt deze functionaris in denbsp;judicialen van den vroegeren tijd niet als zoodanig onder denbsp;aanwezigen ter terechtzitting genoemd, van 1449 af vindennbsp;wij hem bij voortduring vermeld, meestal onmiddellijk nanbsp;machtige heeren als de burggraven van Montfoort in gezelschap van de maarschalken en steeds vóór de overige riddersnbsp;en knapen. Het blijkt dan tevens, dat die functie steeds wordt

1) nbsp;nbsp;nbsp;Vgl. boven, p. 144, n. 3.

2) nbsp;nbsp;nbsp;Met deze verwijzing wordt fol. 20 bedoeld.

3) nbsp;nbsp;nbsp;Zie ook de daar aangehaalde voorbeelden.

158

bekleed door een bisschoppelijken ambtenaar en meestal voor geruimen tijd. Zoo vinden we bijv. Frederic uuten Hamme alsnbsp;dingwaarder genoemd in 1449, Melis van Mynden in 1451, 1457nbsp;en 1459; Gerrit van Zuylen van Blikkenburg in 1462 en volgende jaren; in 1466 even Johan van Zuylen van Natewisch ennbsp;daarna weer Gerrit van Zuylen van Blikkenburg tot 1472 toe,nbsp;in welk jaar hij wordt opgevolgd door Johan van Zuylen vannbsp;Natewisch, die in 1487 — waarschijnlijk in October — als zoodanig wordt opgevolgd door Johan van Amerongen^).

Vele gegevens, waaruit de taak van dien dingwaarder kan worden bestudeerd, bevatten de judicialen niet, echter voldoende om te bevestigen, dat deze ambtenaar tot taak heeft denbsp;plaats van den Bisschep in te nemen, hetzij door bij diens afwezigheid het gerecht gedurende de geheele zitting te presi-deeren, hetzij door bepaalde werkzaamheden voor zijn rekeningnbsp;te nemen. In het bijzonder zien wij hem op den voorgrondnbsp;treden bij de ,,eigeningquot; van goederen, waaraan gepand is ofnbsp;die ,,bezet” zijn. De vele aanteekeningen betreffende zoodanigenbsp;,,eigeningenquot; vermelden steeds eenige — meest drie of vier —nbsp;ridders en knapen, die daarbij tegenwoordig waren; in bijnanbsp;alle gevallen is de eerstgenoemde de dingwaarder. De omstandigheid, dat alleen bij ,,eigeningen” nog eens in het bijzondernbsp;de namen der aanwezigen worden vermeld, doet reeds vermoeden, dat we hier met een procedure te doen hebben, dienbsp;als het ware voor een afzonderlijke ,,kamer” van het Landrecht werd behandeld. Dit vermoeden vindt bevestiging in denbsp;volgende aanteekening in het judiciaal van bisschep David —nbsp;uit het jaar 1487^) —: ,,als die dingweerder, nae dair nyemantnbsp;meer en was hebbende te eygenen, die eygenbanck ontslagennbsp;hadde, is Evert de Ridder, pander, gecomen op die scryve-camere, seggende: Loiff Mathysz. hadde uutgedaen”.

Nog één voorbeeld ten bewijze, dat de hierbedoelde dingwaarder de plaats van den Bisschep inneemt in het gerecht;

1) nbsp;nbsp;nbsp;Het door Enkiaar — Landsheerlijk bestuur, p. 179 — afgedrukte lijstjenbsp;vermeldt bovendien onder den datum 14 October 1474 Johan de Coningnbsp;als dingwaarder. Dit is evenwel een vergissing. Bovenaan het door Enkiaarnbsp;aangehaalde folio — 133vso — wordt uitdrukkelijk Johan van Zuylen vannbsp;Natewisch als dingwaarder genoemd. De vergissing berust vermoedelijknbsp;op de abusieve lezing van een aanteekening op hetzelfde folio betreffendenbsp;een beroep op des Bisschops Raad —¦ de ,,Schivequot; —, waarvan het slotnbsp;luidt: ,,presentibus: dingweerder, Johan die Coning ende meer gueder ludequot;.nbsp;De dingwaarder wordt hier niet met name genoemd, wat ook elders innbsp;hetzelfde judiciaal herhaaldelijk het geval is.

2) nbsp;nbsp;nbsp;B.A. 202, fol. 200VSO.

159

een aanteekening in hetzelfde judiciaal, d.d. 9 December 1474 ^): „Item heeft de dingweerder Johan van Zulen van Natewischnbsp;doen teykenen, dat hie Evert die Greve heeft doen verdagennbsp;te comen voer mynen genedigen here opten rechtdach tegennbsp;Wouter Ghijsbertssoen omme te doen een behout^) van eennbsp;oirdel, dat laetst tusschen Wouter ende Evert voirs. gewesennbsp;is. Ende soe Evert voirs. nu niet en is gecomen, is hie des vel-lich gewesenquot;.

De dingwaarder heeft derhalve hier iemand doen dagvaarden.

Intusschen is hiermede nog niet verklaard, wie de dingwaar-ders zijn, die naast de ridders, knapen en mannen deel uitmaken van het Landrecht. Tot nog toe was hier immers slechts sprake van één bepaalden functionaris, die met dezen titel werdnbsp;aangeduid, terwijl de naam in het aan de orde zijnde stuk kennelijk in het meervoud wordt gebezigd. Behalve de ambtenaar,nbsp;wiens taak in het voorafgaande werd besproken, moeten opnbsp;de bewuste zitting van het Landrecht nog anderen zijn geweest, waarop de titel dingwaarder eveneens van toepassing was.

Men kan hier in de eerste plaats denken aan de verschillende bisschoppelijke ambtenaren, die we in'de tweede helft van de 15de eeuw regelmatig aan de zittingen van het Landrecht zien deelnemen en die tevens tot de ridders en knapennbsp;behooren, met name aan de maarschalken, den dijkgraaf ennbsp;de panders®). Het lag wel eenigszins voor de hand, dat mennbsp;deze ambtenaren, die als zoodanig in beginsel de plaats vannbsp;den Bisschep konden innemen, met den naam van dingwaarder bestempelde. Naast deze dingwaarders in ruimen zin moetnbsp;dan worden onderscheiden de dingwaarder in engen zin, d.i.nbsp;de ambtenaar, die ingevolge algemeene volmacht bepaaldelijknbsp;met de vertegenwoordiging van den Bisschep op de zittingennbsp;van het Landrecht was belast.

Er moet evenwel rekening worden gehouden met nog een

1) nbsp;nbsp;nbsp;Fol. 137.

2) nbsp;nbsp;nbsp;,,Behoutquot; of ,,gehoulquot; beteekent o.a. ,.bewijs' , dat is te zeggen formalistisch bewijs, dus eed. Andere bewijsmiddelen dan de eed wordennbsp;nimmer door de termen „behoutquot; en „gehoutquot; aangeduid.

3) nbsp;nbsp;nbsp;Een onderzoek naar de vraag, waarom steeds één dijkgraaf zonder nadere bepaling wordt genoemd, ligt buiten het bestek van dit proefschrift.nbsp;Ik vermoed echter, dat het een gevolg is van de omstandigheid, dat hetnbsp;dijkgraafschap van den Lekdijk Benedendams werd beschouwd als een — erfelijk — annex van het burggraafschap van Montfoort. De in den tekst bedoelde dijkgraaf is dan die van den Lekdijk Bovendams.

Met betrekking tot de aanwezigheid van bisschoppelijke Raden op de zittingen van het Landrecht zij hier verwezen naar p. 281.

160

andere mogelijkheid. Het komt nl. voor, dat we alle aanwezige ridders en knapen als dingwaarders vinden aangeduid. Ik bennbsp;in de verschillende judicialen slechts één zaak tegengekomen,nbsp;waarin zulks onmiskenbaar het geval was en wel in het judi-ciaal van bisschep Frederik van Blankenheim ^). Het betrof eennbsp;geschil tusschen Wilhem Herbert en Dirc Tymanssoen overnbsp;een halve hoeve ,,lants, velds ende veensquot; c.a. in Westbroek.nbsp;In dit geschil, dat reeds geruimen tijd voor den Bisschep hangende was, vroeg deze aan Johan van Clarenborch een oordeelnbsp;over de vraag, ,,wëlc van den partijen dat rechte besit vannbsp;den voers. lande hebben soude. Na aensprake ende antwort,nbsp;die daerop gegaen was aen beiden sijde, hierop heeft Johannbsp;van Clarenborch sijn beraet lange gehadt, ende in 't lest sonbsp;heeft hij hore beider betoen den ridderen ende knapen een-werff ende anderwerff ende meer doen lesen. So dat Johannbsp;voers. mit rade ende guetduncken der riddere ende knapennbsp;gewijst heeft ende wijssde voer recht, dat na beide der partijennbsp;betoen ende hore beider dingtaele Willem Herbort voers. mitnbsp;recht in 't besit van den voers. goede bliven sal, also verre alsnbsp;hij sijn gehout®) doet als hij hem vermeten heeft, ende dat hijnbsp;mit Dirc Tijmanss aen gheenre kenninghe gaen en sal. Dit geschiede to Utrecht op mijns heren richtdach voers. — nl. 20nbsp;Februari 1413 —, daer aen ende over waren als dingweidersnbsp;in tegenwordicheit mijns heren.... — hier volgen de namennbsp;van 18 ridders en knapen — ... .ende anders vele goeder ludenbsp;des Gestichtes manne ende dienstmanne”.

Op de zaak zelf kom ik in een ander verband nog terug®). Voor het oogenblik is voor ons van belang, dat ,,dingwaardersquot; hier wordt gebezigd in de beteekenis van ridders ennbsp;knapen, van ,,manne ende dienstmannequot;. Het lijkt mij waarschijnlijk, dat ook in tal van andere gevallen, waarin gesproken wordt van ridders, knapen, mannen en dingwaarders, metnbsp;dit laatste woord nog eens alle dezelfden worden bedoeld, dienbsp;tevoren al met andere namen werden aangeduid. Het komtnbsp;mij voor, dat ook dit weer pleit voor de hierboven weerge-

1) nbsp;nbsp;nbsp;B.A. 198, fol. 78vso.

2) nbsp;nbsp;nbsp;Uit uitdrukkingen als „recht besitquot; ,,rechte weerquot; e.d. blijkt, dat nochnbsp;„bezitquot; noch ,,weerquot; louter feitelijk is, doch dat beide termen een juridiekenbsp;waardeering van den feitelijken toestand inhouden. Immers ,,rechte weerquot;nbsp;heteekent: de „door het recht erkende en beschermde weerquot; (Mr. L. J. vannbsp;Apeldoorn, Vredeban en rechte weer; Rechtsgel. Magazijn, 42 (1923), p. 367,nbsp;562); als men een „rechte weerquot; heeft, heeft men m.a.w. een recht.

3) nbsp;nbsp;nbsp;Zie p. 160, n. 2.

4) nbsp;nbsp;nbsp;Cursiveering van mij.

5) nbsp;nbsp;nbsp;Hierna, p. 240.

161

geven opvatting, volgens welke het Landrecht zich heeft ontwikkeld uit des Bisschops ,,grooten Raadquot;. Het gebruik van de benaming ,,dingwaardersquot; in dezen zin duidt dan op een herinnering aan vroegere toestanden, waarin de in zekeren zinnbsp;,,ambtelijkequot; positie van de ,,manne ende dienstmannequot; meernbsp;op den voorgrond trad^). Men zou zelfs kunnen meenen, datnbsp;het woord dingwaarder, in het meervoud gebruikt, steeds dezenbsp;zeer ruime beteekenis had en dat het m.a.w. in de uitdrukking:nbsp;ridders en knapen, mannen en dingwaarders steeds tautologischnbsp;werd aangewend. Dit zou evenwel m.i. te ver gaan. Het komtnbsp;mij nl. voor, dat men onder ,,dingwaardersquot; wel bij voorkeurnbsp;de hierboven bedoelde bisschoppelijke ambtenaren placht tenbsp;verstaan. Aldus moet deze term m.i. ook worden opgevat innbsp;een geval betreffende de overgifte door iemand ,,voer mijnennbsp;here .... ende sijnen dyngwerders (van) alle alsulke saken,nbsp;die he van wegen mijns heren thent heertoe bestaen ende ge-vordert heeft, myt zoedaenre machte he dairop van mijnennbsp;here ontfangen mach hebbenquot;^). Degenen, ten overstaan vannbsp;wie zulks geschiedt, zijn blijkens de desbetreffende aanteeke-ning Melys van Mijnden en Peter Grawert, d. z. de dingwaarder in engen zin en een ex-maarschalk van het Overkwartier.

Keeren wij weer terug naar de uitspraak van 19 Juni 1461 inzake het ,,beroepen oordeelquot; van Zeist. Het oordeel wordtnbsp;dus besteed aan één van de ridders en knapen en vervolgensnbsp;door dezen met goeddunken van de overige ridders en knapennbsp;— waarin dus in ieder geval de ,,dingwaardersquot; begrepennbsp;zijn — gewezen. Tevoren echter heeft de oordeelvinder de zaaknbsp;overlegd met de ,,geleerdenquot; onder de ridders en knapen. Dezenbsp;mededeeling, die in de uitspraken van het Landrecht ondernbsp;bisschep David reeds een vaste formule is geworden, wijst opnbsp;een streven naar selectie ®), een streven, dat tijdens het experiment met de zgn. Schive mede bijdraagt tot het ontstaan vannbsp;het bekende conflict tusschen den Bisschop en de Staten. Iknbsp;kom hierop nog nader terug ^).

1) nbsp;nbsp;nbsp;..Waarferquot; is bewaarder, ook wel bewaker; de dingwaarders zijn dusnbsp;zij, die het ding bewaren, m.a.w. voor de uitoefening van de jurisdictienbsp;waken. Ook hieruit blijkt, dat de ridders en knapen van huis uit deel haddennbsp;aan een landrheeiUjke taak, dat zij derhalve van oorsprong geen landrechtelijke functie hadden.

2) nbsp;nbsp;nbsp;B.A. 200, p. 319 (8 Maart 1450).

3) nbsp;nbsp;nbsp;De behoefte aan juristen deed zich in dezen tijd niet alleen hier, dochnbsp;ook elders gelden; de leekenrechtspraak bleek in vele gevallen niet meernbsp;tegen haar taak opgewassen. Vgl. voor Holland De Monté ver Loren, Bezitnbsp;en eigendom, p. 371, 577.

4) nbsp;nbsp;nbsp;Zie hierna in § 4.

162

De uitspraak bevat nog eenige uitdrukkingen, waarbij hier even moet worden stilgestaan. De Bisschep zegt, dat het oordeel van het Zeister gerecht is beroepen ,,aen ons ende onsenbsp;Hof'^). Het Landrecht wordt hier dus bestempeld met dennbsp;naam ,,Hof’'. Ook dit is een duidelijke reminiscens aan vroegernbsp;tijden, toen het Landrecht nog niet als afzonderlijk, ,,landrech-telijk” gerecht bestond en de tot zijn competentie beboerendenbsp;jurisdictie nog deel uitmaakte van die van den Bisschep ,,innbsp;Radequot;, in zijn ,,Hofquot;. Met nadruk zij er hier op gewezen, datnbsp;dit ,,Hof” niets heeft uit te staan met het later door Karei Vnbsp;ingestelde Hof Provinciaal. In den tijd, waaruit de aan de ordenbsp;zijnde uitspraak dateert, in de 15de eeuw dus, was het Landrecht al lang een ,,landrechtelijkquot;, een ordinaris gerecht geworden, waarin, evenals in de dagelijksche gerechten, de rechtspraak onder leiding van den heer werd uitgeoefend door eennbsp;,,gemeentequot;, m.a.w. een gerecht, dat bestond uit een monarchaal en een republikeinsch element. Het Hof van 1530 daarentegen was een extra-ordinaris gerecht, bezet door ambtenaren, die recht spraken in naam van den landsheer '^); het wasnbsp;dus zuiver monarchaal van structuur.

Hoogst opmerkelijk is hetgeen onmiddellijk op de zooeven aangehaalde zinsnede volgt, nl. de mededeeling, dat het beroepen oordeel door schout en buren van Zeist is aangebrachtnbsp;,,in onsen gespannen rechtequot;. Een ,,gespannenquot; gerecht duidtnbsp;op een formeele zitting, d.w.z. op de zitting van een gerecht,nbsp;dat geheel op landrechtelijke leest is geschoeid. Deze uitdrukking accentueert derhalve het landrechtelijk, het ordinaris, karakter van het Landrecht. Merkwaardig is dit vooral, doordatnbsp;het in zoo onmiddellijk verband wordt gebezigd met de benaming ,,Hofquot;, die juist de extra-landrechtelijke herkomst vannbsp;het gerecht in het licht stelt.

Het aangehaalde stuk laat ons voorts zien, op welke wijze een beroep van de dagelijksche gerechten bij het Landrechtnbsp;wordt aanhangig gemaakt. Zoodra het desbetreffende oordeelnbsp;door de buren —• eigenlijk: door één der buren met goeddunken van de anderen — is gewezen, maakt de in het ongelijknbsp;gestelde,' partij aan het dagelijksch gerecht bekend, dat hijnbsp;daarvan in beroep wenscht te gaan. Schout en buren zijn nu

1) nbsp;nbsp;nbsp;Vgl. ook art. LXXVI van het Liber hirsutus minor, waarin de Utrecht-sche raad maatregelen neemt naar aanleiding van het feit, dat burgers innbsp;halszaken waren gebracht ,,voer onsen here van Utrecht in ziin hof’. (Rbr.nbsp;V. U., I, p. 121).

2) nbsp;nbsp;nbsp;Zie in dit verband p. 288, n. 1.-nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;-1€3

verplicht, het aldus beroepen oordeel in de eerstvolgende^) zitting van het Landrecht aan te brengen. Dit aanbrengen bestaat in het schriftelijk overleggen van het gewezen vonnis ;nbsp;de juistheid van het relaas wordt gewaarborgd door hun eed.nbsp;Tegenbewijs is echter toegelaten, zooals blijkt uit een geval,nbsp;dat den 5den November 1476 door het Landrecht werd berecht.nbsp;Appellant stelde nl. dat schout en buren van De Bilt een andernbsp;oordeel hadden aangebracht dan dat, waarvan hij in beroepnbsp;was gekomen. Tot onderzoek van de kwestie waren twee uitnbsp;de ridders en knapen ,,geschiet”. Nadat deze de resultaten vannbsp;hun onderzoek — met name bestaande in het hooren van getuigen — hadden medegedeeld, wezen ridders en knapen, datnbsp;appellant het hem opgelegde bewijs had geleverd^).

Wat de verplichting van het dagelijksch gerecht tot het aanbrengen van het beroep betreft, mogen twee voorbeelden, één uit het judiciaal van bisschop Rudolf, het ander uit dat vannbsp;bisschop David, hier volstaan. Het eerste is van 13 Octobernbsp;1451 ^): ,,In der sake tusschen Gerit van Baer(n) ende Jacobnbsp;Haes soe heeft getuycht Mense Coep Peters soen, dat hemnbsp;kundich is, dat Gerit van Baern is gecomen voer mijns herennbsp;genaden op sijnen rechtdach ende heeft begeert enen pander,nbsp;dair he 't gerecht van Baern mede boden souden omme eennbsp;wederroepen orcjel aen te brengen; des heeft mijns heren dyng-werder Gerit van Baern enen pander gont. .. .quot; ®). Het tweedenbsp;voorbeeld dateert van 4 Maart 1465 ’’): ,,Item een ordell tusschennbsp;Jacob van Zuylen van Nyevelt ende Reyner Henrix soen be-staet aen Melys uuten Enge: hierop syn riddere ende knapennbsp;overdragen, dat Reyner voirs., soe he hem vermet van beroep,nbsp;dat he ten naesten rechte syn beroep mitten rechte aenbrengennbsp;sail ende myn heere sail hem eenen pander geven, dat gerechtenbsp;te bieden”.

1) nbsp;nbsp;nbsp;Vgl. het zgn. Stichtsche Landrecht, Rbr. v. U., II, p. 428, art. 6: ,,Itemnbsp;een oordeell dat beroupen is, sal men den naesten rechtdach voor tgerechtenbsp;brengen, dairt beroupen is; off beyde partijen syn boetschuldichquot;. Hieruitnbsp;volgt, dat het oordeel natuurlijk ook op dien rechtdag door het gerechtnbsp;moest zijn aangebracht.

2) nbsp;nbsp;nbsp;Tevens moet de schout de wederpartij voor het Landrecht dagen; vgl.nbsp;B.A. 202, fol. 47 (24 April 1464); „Item Johan van der Borch is vellich ge-wesen van een beroepen ordell tegen Pouwels Corneliszoen, soe hem dienbsp;schout van Soest voir myns heren genaden te rechte verdaget haddequot;.

3) nbsp;nbsp;nbsp;B.A. 202, fol. 159 vso.

4) nbsp;nbsp;nbsp;B.A. 200, p. 179.

5) nbsp;nbsp;nbsp;Hier zien wij den dingwaarder weer in functie.

6) nbsp;nbsp;nbsp;= gegund.

7) nbsp;nbsp;nbsp;B.A. 202, fol. SOvso. Zie voor het vervolg van de zaak fol. 56vso.

,164

Tenslotte blijkt uit de nog steeds aan de orde zijnde uitspraak, dat het geschil bij het dagelijksch gerecht van Zeist was aangelegd door ,,rueminge’' en ,,ontwaringe”, en wel metnbsp;een gerechtsbrief, eenerzijds en ,,uutdoen” anderzijds. Ditnbsp;brengt ons weer terug bij ons uitgangspunt: de competentienbsp;van het Landrecht; immers ook onder de zaken, waarvan hetnbsp;Landrecht in eerste instantie kennis neemt, vinden wij er vele,nbsp;die hun aanvang nemen in een ruminge of, naar men het in hetnbsp;Nedersticht bij voorkeur uitdrukt, in een ontwaring.

Zooals men weet, werden in de middeleeuwen pandbare en niet-pandbare vorderingen onderscheiden. Tot de pandbarenbsp;rekende men in het algemeen de vorderingen van pacht, verdiend loon en magenaes en verteerde kost ^). Dit gold ook voornbsp;het Nedersticht. Alle andere vorderingen werden samengevatnbsp;in den trits: schade, schuld en loftenisse.

Een criterium voor verschil in bevoegdheid van Landrecht en dagelijksch gerecht is uit dit onderscheid niet te putten: beidenbsp;gerechten waren zoowel in geschillen betreffende pandbarenbsp;als ,in die aangaande niet-pandbare vorderingen competent.nbsp;Het betreft uitsluitend een verschil in rechtsingang: geschillennbsp;inzake niet-pandbare vorderingen werden bij eenvoudige dagvaarding ;— ,,boding” — aanhangig gemaakt; die, waaraan eennbsp;pandbare vordering ten grondslag lag, vonden in den regel hunnbsp;aanvang in een panding .

Panding was een vorm van beslag, dat zoowel op roerend als op onroerend goed kon worden gelegd. Met uitzonderingnbsp;van de gevallen, waarin de panding geschiedde uit hoofde vannbsp;een executorialen titel vel quasi, had het beslag een conservatoir karakter. Hetzelfde geldt met betrekking tot de bezettingnbsp;(arrest). Ter Kuile®) beschouwt de bezetting als een bijzonderen vorm van de panding. Veel bezwaar bestaat daartegennbsp;niet; beter echter is het m.i., indien men panding en bezettingnbsp;beschouwt als twee species van eenzelfde, niet door een bijzonderen naam onderscheiden, genus. De grens tusschen panding en bezetting is moeilijk scherp aan te geven. Ik moge hiernbsp;volstaan met de twee meest markante verschilpunten aan tenbsp;geven; in de eerste plaats het feit, dat bezetting ook betrekking

1) nbsp;nbsp;nbsp;,.Magenaes en verteerae kostquot; is een tautologie; ook ,.magenaes” be-teekent ..voedingquot; of ..voedselquot;.

2) nbsp;nbsp;nbsp;Vgl. hierover en met betrekking tot het hierna volgende in het algemeen; Mr. G. J. ter Kuile Jr.. Inleiding tot een oorkondenboek van Overijssel. Het begrip oorkonde, levering, besate, panding, athmaling en inleiding. Pft. Leiden 1935, p. 94—127.

3) nbsp;nbsp;nbsp;A.W., p. 105.

165

kon hebben op den persoon van den schuldenaar, zulks in tegenstelling tot de panding, die uitsluitend tot zaken beperktnbsp;was, en in de tweede plaats het herhaaldelijk in de bronnen totnbsp;uitdrukking gebrachte onderscheid, dat panding geschieddenbsp;wegens verleden, bezetting wegens toekomstige pacht. In overeenstemming met het laatstgenoemde onderscheid zien we dannbsp;ook in de praktijk veelal panden aan het onroerend goed zelf,nbsp;terwijl de bezetting vooral de op het veld staande gewassennbsp;schijnt te treffen^),

Ontwaring was een rechtshandeling, die, zooals de naam reeds uitdrukt, erop was gericht iemand de ,,weerquot; van eenigenbsp;zaak te ontnemeh. Men make hier intusschen niet uit op, datnbsp;de ontwaring gericht was tegen elke ,,weerquot;: de ,,weer'', welkenbsp;door de ontwarring werd aangetast, was de bruikweer f metnbsp;ontwaring beoogde de eigenaar — of een andere zakelijknbsp;gerechtigde — van een onroerend goed den bruiker van hetnbsp;goed te verwijderen. Met een bezitsprocedure heeft zij nietsnbsp;te maken. Dit blijkt niet alleen uit de voorschriften, welkenbsp;op de ontwaring betrekking hebbenquot;*) en uit de voorbeelden,nbsp;welke de judicialen in zeer talrijke mate opleverden®), het isnbsp;tevens af te leiden uit de hoogst eenvoudige en vooral formalistische procedure, welke op de ontwaring volgde. Deze procedure bestond nl. uitsluitend uit den eed, welke door één dernbsp;partijen werd afgelegd; indien de verweerder niet ter terechtzitting verscheen'^door den eischer, in het tegenovergesteldenbsp;geval door den verweerder®). De Monté ver Loren heeft voornbsp;Holland aangetoond en in het hierna volgende zal ook voor het

1) nbsp;nbsp;nbsp;In de judicialen trof ik daarvan slechts twee voorbeelden aan. De bezetting, het arrest, had daar echter niet ten doel de voldoening van eennbsp;geldschuld te verzekereni zij beoogde nl. in het eene geval een onwilligennbsp;getuige te dwingen zijn getuigenis af te leggen (B.A. 202, fol. 46 vso); innbsp;het andere geval betrof hef een zaak van crimineele jurisdictie, nl. arrestatie van iemand, die vrede had gebroken (B.A. 200, p. 344).

2) nbsp;nbsp;nbsp;Zie bijv. Rbr. v. U., II, p. 416 (X, 3).

3) nbsp;nbsp;nbsp;Voor de verschillende beteekenissen van ,,weerquot;, ,,gewere'’, zie mennbsp;de beschouwingen van De Monté ver Loren, Bezit en eigendom, p. 230, n. 1.nbsp;Men houde voor oogen, dat tal van ,,geweren” naast elkander dienen tenbsp;worden onderscheiden: ieder recht met betrekking tot een zaak vond tevensnbsp;uitdrukking in een eigen ,,weer” of ,,gewerequot;. Men vergelijke hiervoor A. H.nbsp;M. J. van Kan, Bezitsverhoudingen, pft. Amsterdam 1913, p. 168 v.v., dienbsp;deze verschillende ,,gewerenquot; met betrekking tot één zaak als even zoovelenbsp;attributen van de ,,gewerequot; ziet, zulks in overeenstemming met zijn opvatting ten aanzien van de bezitsverhoudingen in het algemeen.

4) nbsp;nbsp;nbsp;Bijv.: Rbr. v. U., II, p. 416, 417.

5) nbsp;nbsp;nbsp;Bijv.: B.A. 200, p. 111; B.A. 202, fol. 47, Slvso, 124.

6) nbsp;nbsp;nbsp;Rbr. v. U., II, p. 416 (X, 1).

166

Nedersticht de regel blijken te gelden, dat één der meest karakteristieke kenmerken voor de bezitsprocedure juist bestaat in het gebruik van niet-formalistische bewijsmiddelen.

Uit het voorafgaande volgt, dat men bij geschillen tusschen landheeren en pachters elk der drie genoemde vormen vannbsp;rechtsingang kan tegenkomen-, panding, indien de pacht achterstallig is; bezetting, indien er vrees bestaat voor niet-betalingnbsp;van de nog niet verschenen pacht en ontwaring wel in alle gevallen, waarin de verpachter de betrekking tusschentijdsnbsp;wenschte te beëindigen. De veronderstelling ligt voor de hand,nbsp;dat het eene middel het andere niet uitsloot. Inderdaad wordtnbsp;deze veronderstelling bevestigd door de vele gevallen, waarinnbsp;wij de in het ongelijk gestelde partij zien vervallen in boetennbsp;wegens panding en bezetting of ook wel wegens panding ennbsp;(of) bezetting en ontwaring^). Men kon derhalve zoo noodignbsp;van al deze middelen tegelijk gebruik maken.

Zoowel voor de panding en de bezetting als voor de ontwaring had men de tusschenkomst van een rechterlijken ambtenaar noodig: van den schout, indien men de zaak voor het dagelijksch gerecht, van den bisschoppelijken pander, indien_nbsp;men haar voor het Landrecht aanhangig wenschte te maken. Denbsp;gang van zaken voor het dagelijksch gerecht blijve hier verder onbesproken; met betrekking tot de procedure voor hetnbsp;Landrecht doe ik hier een vóór in het judiciaal van bisschepnbsp;Rudolf van Diepholt voorkomende instructie voor de pandersnbsp;volgen, omdat deze duidelijk laat zien, wat in deze gevallennbsp;aan del behandeling van de zaak in het Landrecht voorafging.nbsp;De instructie luidt als volgt:

,,Item die panders zweren recht te doen '*) den here ende enen yegelic, die 't van hem begeert, dat in hoeren dienst beboert.

Item te besetten tot allen recht, die 't van hem begeert. Ende weert die besettinge uutgedaen, soe leecht die pander hemnbsp;beyden enen dach van recht voir den here then naesten rechtnbsp;ende nement van denghenen, die 't uut laet doen van hem bor-

1) nbsp;nbsp;nbsp;Zie bijv. het beroepen oordeel, bedoeld op p. 157. In het judiciaal vannbsp;bisschop Frederik van Blankenheim (B.A. 198) treffen we de volgende aan-teekeningen aan: „Peter Ruyssche tegen Henric Moerken, beset, gepantnbsp;ende ontwaert. ... III hoge boetenquot; (fol. 62vso); ,,Item Gyse Peters soennbsp;III boten tegen Philips Mensen soen, sinen neve, van pandinge, van besettinge, van ontwaringequot; (fol. lOSvso). Zie tenslotte ook B.A. 202, fol. 74.

2) nbsp;nbsp;nbsp;B.A. 200, p. 1 (R.B.A. 2555).

3) nbsp;nbsp;nbsp;,,Recht doen” heeft hier klaarblijkelijk dezelfde beteekenis als in Holland en beduidt dus niet vonnis wijzen, maar ziet op de taak van dennbsp;landsheer en diens ambtenaren als rechters in den Germaanschen zin vannbsp;het woord. Vgl. De Monté ver Loren, Bezit en eigendom, p. 21, n. 2 en p. 24,

167

gen, soe wes hy myt recht verliest, dat hy dat betalen sal denghenen die 't besetten heeft doen. Ende naem die pandernbsp;gheen borgen daervoir off borgen, die nyet goet genoech ennbsp;waeren voir die summe daer 't omme beset waer, soe mostenbsp;die pander daervoir staen. Ende waer die pander daer nyetnbsp;goet genoech voir, als 't myt rechte vervollicht waer, soe mostenbsp;myn here daervoir blyven ende gelden.

Item desgelikes van pandinge ende van pandweringe van den pander gedaen in alre maten als van der besettinge, alsnbsp;rechtdach te leggen ende borgen te nemen als voirs. is.

Item desgelikes van ontwaringe mytten pander ende weder van den pander in te laten setten. Hier sal die pander hemnbsp;beyden enen dach van recht leggen then iersten recht voirnbsp;mynen here ende nemen borge voir 't verlies als in der besettinge voirs.

Item in allen desen drien punten voirs., als die partyen te recht comen, als sy schuldich syn te doen, ende die pandernbsp;daer borchtoch(t) aff genomen heeft, soe we in den onrechtennbsp;vallet is den here boet schuldich, elc nae synre geboirte.

Item ende waer, dat gheen van den partyen te recht en quaem ende hoer geen den anderen vellich en dingede, soe waeren synbsp;beyde boete schuldich, ellic nae synre geboirte, alsoeverre alsnbsp;myn here off van myns heren wegen gheen oerloff in dennbsp;rechtdage gegeven en is off en waer te dedingen buyten dennbsp;recht: soe waer myn here synre boete quyt, then waer of 't mynnbsp;here dede beholdelike hem, synre ere off syns rechtsquot;.

De instructie behandelt het normale geval, nl., dat tegen de panding ,,pandwering'’ — of pandkeering, zooals men het veelalnbsp;noemt —, tegen de bezetting ,,uutdoenquot; en tegen de ontwaringnbsp;,,insettinge” wordt gedaan. In dat geval doet de pander dennbsp;verweerder borgen stellen en daagt hij beide partijen voornbsp;het Landrecht. Verschijnen partijen ten dienenden dage, dannbsp;wordt door ridders en knapen hetzij de panding, de bezettingnbsp;of de ontwaring van waarde verklaard, hetzij beslist, dat denbsp;wederpartij een rechte pandwering, ,,uutdoenquot; of ,,insettingequot;nbsp;heeft gedaan. De in het ongelijk gestelde partij is dan een boetenbsp;schuldig aan den heer, een hooge of een lage boete, al naar

1) De omstandigheid, dat bij insolventie van de borgen de pander en, in laatste instantie, de Bisschop aansprakelijk zijn, geeft een aardigen blik opnbsp;de positie van den landsheer op het terrein van de jurisdictie: hij heeftnbsp;de verplichting te zorgen, dat er goed recht wordt gedaan en hij is in beginsel — ook financieel — verantwoordelijk voor eventueel verzuim vannbsp;zijn ambtenaren te dien opzichte. De landsheer trok dus niet alleen revenuen uit de jurisdictie; zij kon hem ook geld kosten.

168

gelang van zijn geboorte^). Ingeval van panding of bezetting volgt tenslotte, indien deze van waarde zijn verklaard, denbsp;„eigening” van den eischer aan de gepande of bezette zaaknbsp;door den Bisschep. Laat één der partijen verstek gaan, dannbsp;wordt hij vellich gewezen en is hij in een boete vervallen. Bijnbsp;niet-verschijnen van beide partijen zijn zij beide een boetenbsp;verschuldigd, tenzij de Bisschop partijen verlof had gegeven, denbsp;zaak buiten rechte door een schikking te beëindigen. In datnbsp;geval kan de Bisschop zich intusschen zijn boeten voorbehouden en in het algemeen doet hij dit dan ook.

Dit is, zeer in het kort, de gang van de procedures, welke het leeuwenaandeel vormen van hetgeen in de judicialen met betrekking tot de contentieuze werkzaamheid van het Landrechtnbsp;staat aangeteekend.

Geschillen over niet-pandbare vorderingen — die om schade en schuld — hebben veel minder sporen in deze registers achtergelaten, wellicht omdat zij in het geheel geen elementennbsp;bevatten, welke behoefden te worden gememoreerd en, voor-zoover zulks wel het geval was, er veelal geen aanleiding zalnbsp;hebben bestaan voor vermelding van het onderwerp van hetnbsp;geschil; meestal kon dan vermoedelijk worden volstaan met denbsp;aanteekening, dat een partij boete schuldig was, omdat hijnbsp;,,vellichquot; was gewezen. Evenals elders werden, deze geschillennbsp;aanhangig gemaakt door dagvaarding zonder meer. Hoewelnbsp;het onderwerp van het geschil niet wordt genoemd, mag welnbsp;worden aangenomen, dat een kwestie over schade en schuldnbsp;heeft geleid tot de volgende aanteekening d.d. 17 Januarinbsp;1488^); ,,Item een oirdell tusschen Elgys Dericxz. ter eenrenbsp;ende heren Johan van Rynesse van Rynouwen, ridder, ternbsp;andere zyden, ruerende van besettinge, (die) Elgys aen herennbsp;Johans goeden voirz. heeft gedaen, bestaet aen Loedewich denbsp;Waell, die by goetduncken ridderen ende knapen gewesennbsp;heefft, dat Elgys een onrechte besate gedaen heeft; endenbsp;heeft hy op heren Johan te seggen, mach hem vervolgen mitnbsp;geboden ®) voir mynen genedigen heren als dat nae den lant-recht beboertquot;.

1) nbsp;nbsp;nbsp;Zie hierna, p. 176, n. 2.

2) nbsp;nbsp;nbsp;Vgl. Stichtsch Landrecht (Rbr, v. U., II, p. 428) XXIII, lO; „Item eennbsp;vluchtoordeell en sal men nyt teyckenen int register; mair dair men eygennbsp;off erff ende ons heeren boeten mede windt, sal men teyckenenquot;.

3) nbsp;nbsp;nbsp;B.A, 202, fol. 203.

4) nbsp;nbsp;nbsp;Dit is één van de zeer zeldzame gevallen, waarin de Overijselschenbsp;vorm ,,besatequot; i.p.v. ,,besettingequot; wordt gebezigd. Een ander voorbeeldnbsp;op fol. 384 van hetzelfde judiciaal.

5) nbsp;nbsp;nbsp;D.i. door middel van dagvaarding.

169

Geschillen over den eigendom van onroerend goed stonden als zoodanig niet ter beoordeeling van het Landrecht; dezenbsp;werden voor de dagelijksche gerechten met zeventuig beslecht_nbsp;en van de desbetreffende uitspraken stond geen beroep open^).nbsp;Weliswaar treffen we in de judicialen wel enkele vonnissennbsp;van het Landrecht aan, waarbij omtrent den eigendom van eennbsp;onroerend goed een beslissing wordt gegeven, doch in dezenbsp;gevallen draagt de procedure dan ook een bijzonder karakter.nbsp;In twee gevallen betreft het een goed, waarvan de eigendomnbsp;door vererving is overgegaan. In het Oversticht was in dergelijke kwesties panding mogelijk en het is dus niet onwaarschijnlijk — hoewel daarvan te dezen niet blijkt —, dat de onderhavige procedures door panding bij het Landrecht zijn aanhangig gemaakt. In een derde geval staat het inderdaad vast,nbsp;dat de procedure met panding een aanvang heeft genomen.

Eén van de eerstgenoemde gevallen verdient wel eenige nadere beschouwing. Het geschil loopt over drie morgen en twee hont lands in Wierserbroek. Partijen zijn Loeff van der Haernbsp;Gerytszoen ter eene en de erven van Johan van Damassche Sr.nbsp;ter andere zijde. Den 2den October 1472 wijst Willem van Snel-lenborch, aan wien het oordeel was besteed, met goeddunkennbsp;van ridders en knapen: ,,alsoe dese voirs. parthyen hyeraf te-voeren by riddere ende knapen gewesen sijn voir die soeve-nen, dair dat lant gelegen is, ende die soevenen dairaff gewesennbsp;hebben, dat dat lant voirs. blyven ende wesen sal, dair die oldenbsp;Johan van Damasch dat mit rechte gelaten heeft, soe sal nu oicnbsp;dat voirs. lant wesen ende blyven by den erffgenamen desnbsp;olden Johans van Damassche, ter tyt, dat dair iement coemtnbsp;mit segele ende brieven, betonende dairmede, (dat) die oudenbsp;Johan van Damassche voirs. des weerloes ®) geworden is'quot;^).

De zaak was dus al eerder voor het Landrecht geweest. Dit had haar toen verwezen naar het zeventuig. Loeff van der Haer,

1) nbsp;nbsp;nbsp;In 1495 wordt door het Landrecht gewezen: ...... soe die soeven dat

hoichste recht isquot; (B.A. 202, fol. 374). Zie voor Holland: De Monté ver Loren, Bezit en eigendom, p. 119, die weer verwijst naar Fruin, Over waarheid,nbsp;kenning en zeventuig in de rechtspleging van Holland en Zeeland, Verspr.nbsp;Geschr., VI, p. 357. Beroep op het Landrecht stond wel open van een interlocutoir vonnis van een dagelijksch gerecht naar aanleiding van hetnbsp;wraken van één of meer der als zeven aangewezenen. Vgl. Joosting, Zeven-tuigsrecht, p. LXVI, LXVII en 21.

2) nbsp;nbsp;nbsp;Ter Kuile, a.w., p. 96, 102, 110, 126.

3) nbsp;nbsp;nbsp;Dit kan slechts beteekenen: zonder recht. Ook hier blijkt dus weer hetnbsp;juridieke gehalte van den term ,,weer”. Vgl. p. 161, n. 2.

4) nbsp;nbsp;nbsp;B.A. 202, fol. 104.

170

die blijkbaar door het zeventuig in het ongelijk was gesteld, nam met de uitspraak geen genoegen en maakte de kwestienbsp;wederom bij het Landrecht aanhangig, vermoedelijk door panding. De beslissing, welke het Landrecht nu geeft, is merkwaardig. In beginsel handhaaft zij de onaantastbaarheid van hetnbsp;zeventuig: zij refereert zich aan hetgeen door de zevens werdnbsp;gewezen. Intusschen laat zij tegelijkertijd nog een mogelijkheid voor het tenietdoen van de gevolgen daarvan open: hetnbsp;geval, dat iemand met zegel en brief zou kunnen aantonnen,nbsp;dat tijdens het leven van Johan van Damassche Sr. de eigendom van hem op een ander was overgegaan. Hiermede wordtnbsp;dus Loeff van der Haer het bewijs opgelegd, dat een zoodanigenbsp;eigendomsovergang heeft plaatsgevonden; tevens wordt denbsp;aard van het te leveren bewijs bepaald: slechts schrHtelijk bewijs wordt toegestaan.

Bijna drie weken later, nl. op 29 October 1472 volgt het eindvonnis^): ,,Item alsoe opten laesten rechtdach Willem vannbsp;Snelleborch by guetduncken riddere ende knapen gewesennbsp;heeft in der sake tusschen Loeff van der Haer Gerytszoen endenbsp;Johan van Damasch (Jr.) van synre ende mede van wegen dernbsp;anderen erffgenamen des olden Johans van Damasch, roerende van drie mergen ende twee hont lants, dat dat voirs. lantnbsp;wesen ende blyven sal by den erffgenamen des olden Johansnbsp;van Damasch, ter tyt toe, dat dair iement coemt mit segelenbsp;ende brieven, betonende dairmede, (dat) die olde Johan vannbsp;Damasch des weerloes geworden waer, tot welcke brieven endenbsp;bewys te brengen Loeff voirs. gewesen wairt ten naesten recht-dage dairnae volgende — als nu — by te brengen. Ende soenbsp;Loeff voirs. des nyet gedaen en heeft, is by Johan van dennbsp;Vene mit guetduncken riddere ende knapen gewesen, dat Johannbsp;van Damasch als voirs. in den eigendom ende besitte van dennbsp;voirs. lande rustelike wesen ende blyven salquot;^).

Nadat Loeff van der Haer in gebreke was gebleven, het hem opgelegde schriftelijk bewijs te leveren, gaf het Landrecht dusnbsp;een beslissing en klaarblijkelijk ten petitoire. Zooals bovennbsp;reeds werd opgemerkt, is het vonnis in wezen een erkenningnbsp;van de onaantastbaarheid van het zeventuig, nl. voorzoovernbsp;het goed in kwestie tot de nalatenschap van Johan van Damasch Sr. heeft behoord. Dit laatste kan echter nog worden

1) nbsp;nbsp;nbsp;B.A. 202, fol. 107vso.

2) nbsp;nbsp;nbsp;Dit is een goed voorbeeld van het ongedifferentieerd gebruik van denbsp;termen ,,eigendomquot; en ,,bezitquot;. Vgl. p. 173, n. 3. Een ander voorbeeldnbsp;op p. 223.

171

aangevochten en wel met zegel en brief, waaruit zou blijken, dat Johan tijdens zijn leven over het goed heeft beschikt ennbsp;het zoodoende aan zijn nalatenschap heeft onttrokken.

Op de keper beschouwd, wil dit derhalve zeggen, dat het zeventuig tot op zekere hoogte slechts de kracht had van eennbsp;possessoire beslissing; het door het zeventuig erkende rechtnbsp;gold behoudens beter recht ^). Wat moeten we hiervan denken?nbsp;Het probleem is niet eenvoudig en een definitieve oplossingnbsp;ervan zal wel moeten wachten totdat de verschillende geheimen, die ondanks de onderscheidene reeds op dit gebied verrichte onderzoekingen het zeventuig nog omgeven, geheel zullen zijn ontsluierd. Intusschen ligt de sleutel tot het probleemnbsp;wellicht in het in dit geval toegelaten tegenbewijs: zegel ennbsp;brief. Men bedenke nl., dat het beschikken over onroerendnbsp;goed bij wege van zegel en brief in lijnrechten strijd was metnbsp;het oude Germaansche rechtsbeginsel, dat onroerend goed aannbsp;de familie behoorde en door de individueele leden daarvan nietnbsp;kon worden vervreemd, niet aan hunne nalatenschap konnbsp;worden onttrokken. De beschikking door middel van zegelnbsp;en brief was, tegenover dat beginsel, een nieuw instituut, datnbsp;in het bijzonder door de kerk werd begunstigd, doch dat nognbsp;langen tijd door de erfgenamen van hen, die er zich van bedienden, fel werd bestreden. Is het nu wellicht mogelijk, dat hetnbsp;deze tegenstelling is, welke zich in de hier besproken procedure manifesteert en wel in dier voege, dat het zeventuig zichnbsp;op het ,,oude’' traditioneele standpunt heeft gesteld, terwijl hetnbsp;l.andrecht, onder leiding van den Bisschop-landsheer, het,,nieuwequot; instituut zegel en brief een kans wil geven? Indien wenbsp;hierbij bedenken, dat het zeventuig niet een eigenlijk gezegdnbsp;eindoordeel was, doch veeleer de werking van een bewijsoor-deel bezat ^), dan kunnen we ons tevens voorstellen, hoe hetnbsp;den landsheer mogelijk was aan de beslissing der zevens ondernbsp;bepaalde omstandigheden, i.c. bij mogelijke productie van zegelnbsp;en brief, een possessoir karakter te doen geven. Immers, iedernbsp;bewijsoordeel heeft van huis uit reeds een voorloopig karakter, heeft dus a.h.w. al een possessoiren inslag. Ik ben er mijnbsp;van bewust, dat hiermede het laatste woord over deze kwestienbsp;nog niet is gezegd; de hier aangeduide hypothese wil dan ooknbsp;in de voornaamste plaats de aandacht voor het onderhavigenbsp;probleem wekken; kan zij bij de oplossing ervan ook verdernbsp;nog van nut zijn, des te beter.

1) nbsp;nbsp;nbsp;Zie hierna, p. 173, n. 3.

2) nbsp;nbsp;nbsp;Zie hierna, p. 202, n. 2.

172

Het hierboven als derde genoemde geval zal in een ander verband worden besproken.

Hetgeen in het vorenstaande met betrekking tot den eigendom van onroerend goed werd opgemerkt, geldt evenzeer ten aanzien van het bezit: kwesties over_bezit van onroerendenbsp;goederen worden alleen bij uitzondering door het Landrechtnbsp;beslist en wel in zaken, die door panding of bezetting aanhangignbsp;zijn gemaakt. Een enkele maal ook wordt in appèl door hetnbsp;Landrecht een possessoire beslissing gegeven. Drie voorbeelden mogen een en ander illustreeren.

14 December 1449^): ,,ltem een ordel bestadet geweest aen Melys van Zuylen van Nyenvelt tusschen Aelbert Goessen-zoen ende Margriet Jacob Zwarten, roerende van enen beroepen ordel van twee dammaet lants, so heeft dieselve Melysnbsp;gewesen voir recht by geheyte der ridderen ende knapen,nbsp;dat Margriete voers. in besit ende rechte van dien twee dammaet lants voers. blijven sail, ter tijt toe, dat sie mit beterennbsp;rechte dairuut gesleten wordt ; ende dat ordel, dat die sce-penen van Eemenesse gewesen hebben tegen Margriete, sailnbsp;van gheenre weerde wesen”.

Den 29sten November 1473 werd gewezen^): ,,soe Johan

1) nbsp;nbsp;nbsp;B.A. 200, p. 306.

2) nbsp;nbsp;nbsp;Vgl. hiervóór, p. 144, n. 3.

3) nbsp;nbsp;nbsp;Dit is de karakteristieke formule voor een possessoire toewijzing: hetnbsp;bezit van de desbetreffende partij wordt erkend behoudens eventueel beternbsp;recht van een ander. In het bovenstaande werd reeds gewezen op den juri-dieken inhoud van het bezit, van de „gewerequot;; het hier geciteerde oordeelnbsp;is een duidelijke illustratie van het daar (p. 161 n. 2) betoogde. Gewezennbsp;wordt, dat Margriet Jacob Zwarten ,,in besit ende rechtequot; van het land innbsp;geschil zal blijven, totdat zij er met beter recht weder wordt uitgewonnen.nbsp;Dit oordeel impliceert, dat Margriet, als bezitster, recht op het goed heeft,nbsp;doch het houdt tevens in, dat een beier recht mogelijk is. De hieraan tennbsp;grondslag liggende gedachtengang is typisch Germaansch-, of lievernbsp;typisch niet-Romeinschrechtelijk. Deze gedachtengang vloeit voort uitnbsp;een rechtsbewustzijn, dat geheel gericht is op de concrete rechtsbetrekkingen en waarin het abstracte subjectieve recht der Romeinsche juristennbsp;slechts met tegenzin en moeite werd opgenomen. Men kende verschillendenbsp;soorten van recht op een goed en de eene soort was beter dan de andere.nbsp;Van de concrete omstandigheden hing het af, welk recht op een zekernbsp;oogenblik het beste was. Men kende de woorden ,,eigen”, ,,eigendomquot;,nbsp;„weerquot;, ,,gewerequot; of ,,bezitquot;, doch bezigde die aanvankelijk uitsluitend ternbsp;aanduiding van concrete relaties tot een goed. Eerst geleidelijk werdennbsp;de termen gedifferentieerd en verkregen zij den inhoud van de Romeinsch-rechtelijke begrippen ,.eigendomquot; en „bezitquot; en ontstond de scheiding tusschen petitoir en possessoir, zooals die bijv. tot uitdrukking komt in denbsp;op p. 181 vermelde ,,kenning” van 30 November 1449. In deel II kom iknbsp;op de ontwikkeling van het eigendomsbegrip nader terug.

4) nbsp;nbsp;nbsp;B.A. 202, fol. 125VSO.

173

Bouman voirs. ende syn voirvadere in den besitte van den voirs. guede rustelike geweest syn, onbesproken van Berntnbsp;voirs. (nl. Bernt Dille) oft syn moeder oft oudemoeder, omme-trent LXX jaeren, sal hie in den voirs. besitte alsoe blijven, ternbsp;tijt toe (dat hie) mit beteren rechte dairuut gewonnen sal werden; ende dairomme heeft hie op dese tijt een recht uutdoennbsp;ende Bernt voirs. een onrechte pandinge ende besettingenbsp;gedaen.quot;

Tenslotte een aanteekening van 13 Maart 1488^); ,,Item een oirdell tusschen Aleyt, weduwe Zouwen van Ryn, ter eenrenbsp;ende Willem de Voss ter andere syden, roerende van pandingenbsp;ende besettinge, (die) Aleyt voirs. gedaen heefft aen derdehalffnbsp;hont lants ende enen boemgaert mit sekeren vruchten dairopnbsp;wesende, bestaet aen Gerijt uten Ham, die by goitduncken vannbsp;ridderen ende knapen gewesen heeft: mach Alyt bewysennbsp;hoere rustelyke besit als sy vermetende is in hoere dingtale,nbsp;soe is 't een rechte pandinge ende besettinge by hoer als voirs.nbsp;gedaen ende 't is een onrecht uutdoen (dat) Willem dairaffnbsp;uutgedaen heeftquot;.

De jurisdictie van het Landrecht in niet-strafrechtelijke za-

ken betreft derhalve in hoofdzaak geschillen, voortspruitende uit personeele acties^). Af gezien van de rechtspraak in hoogernbsp;beroep bestreek deze jurisdictie dus een terrein, waarop ook denbsp;dagelijksche gerechten bevoegd waren. Was er dan geen enkelnbsp;onderscheid tusschen de competenties van deze gerechten opnbsp;dit terrein? Het komt mij woor van wel; het criterium moetnbsp;echter niet gezocht worden in het onderwerp van geschil, dochnbsp;in den stand van partijen: het Landrecht was een formn privi-legiatum voor ridders en knapen.

In het algemeen leveren de 15de-eeuwsche bronnen van het Nedersticht slechts zeer schaarsche gegevens over de betee-kenis van de standsverschillen in het maatschappelijk leven

1) nbsp;nbsp;nbsp;B.A. 202, fol. 216. Zie voorts nog B.A. 200, p. 350 en B.A. 202, fol. 153vso.nbsp;Een bijzondere bezitsprocedure was die tusschen ,,die van der Emequot; en dienbsp;,,van Bynnendyckquot; over handvesten, die in 1460 aldus werd beëindigd: „Eennbsp;oirdel tusschen die van der Eme ende van Bynnendyck bestaet aen Geritnbsp;van Zuylen van Bliekenborch, ende heeft gewesen bij guetduncken ridderennbsp;ende knapen, dat die van Binnendyck in hoeren besit van hoeren nyen hant-vesten ende scependom, by bisscop Roedolph hem gegeven, blyven sullen,nbsp;ter tyt toe, dat die van der Eme sie dair mit beter rechte uutwynnenquot;. (B.A.nbsp;202, fol. 18vso).

2) nbsp;nbsp;nbsp;In den modernen zin van acties uit vorderingsrechten in het algemeen.nbsp;Vroeger werden onder personeele acties veelal alleen verstaan de actiesnbsp;uit schade en schuld en Ipftenisse, m.a.w. die, voortspruitende uit niet-pandbare vorderingen.

174

en de neerslag ervan in het bijzonder in de geschriften van juridieken aard is in vergelijking met hetgeen andere gewestennbsp;op dit gebied opleveren, uiterst gering te noemen^). Met namenbsp;op het terrein van de rechtspraak is een beroep op ,,geboorte”nbsp;ten betooge van de onbevoegdheid van het dagelijksch gerechtnbsp;een zeldzaam verschijnsel. Het kwam intusschen toch wel eensnbsp;voor: in 1412 had de schepenbank van Utrecht over een zoodanig beroep te beslissen ^). Het geval was als volgt.

Zekere Aleyt Claes Peters zoens dochter had uit hoofde van verschenen lijfrenten op grond van een stadbrief van Amersfoort te Utrecht een aantal lieden doen bezetten, die alle tenbsp;Amersfoort ,,stedelic woenaftich” waren en waarvan zelfs enkelen deel uitmaakten van den Amersfoortschen raad. Het betrof dus een normale toepassing van het te dien tijde algemeennbsp;geldende beginsel, dat de burgers voor de schulden hunnernbsp;stad hoofdelijk aansprakelijk waren. De wederpartij voerdenbsp;echter een exceptie van onbevoegdheid aan, zich beroependenbsp;op ,,geboorte”. Aleyt voert daartegen aan, dat haar ,,gheennbsp;woerde (moghen) scaden, die sy segghen, ofte enighen gheboor-ten, die sy hem vermeten, sy en sullen hoor mit rechte antwoorden ende segghen ,,ja” of ,,neen” totten segelen endenbsp;totten brieven; want kenlic ende openbaer is, dat tot Amers-forde gheen pander en rijt om yemant voor onsen heer tenbsp;bieden®), of gheen officiaels brieve en gaen om yemant tenbsp;bieden of te dagen; endet oec een scout (is), die hoor ghemeen-re stat aendraecht, na inhout der brieve voerseit”.

De wederpartij dingt daarop: ,,Dat sy mit rechte op hoor gheboorte wel gaen moghen, want sy in den ghestichte vannbsp;Utrecht tusschen Nuede ende Bodegraven wonaftich siinnbsp;ende ghegoet siin in den ghestichte voorscreven. Ende al ist,nbsp;dat sy binnen Amersforde wonaftich siin, daermede en sellennbsp;sy hoor goede recht niet verliesen. Ende al hadden sy diennbsp;brief selve beseghelt, nochtans souden sy gaen op hoor ghe-boorten, want sy hem gheboorte vermeten na recht, ghewoentenbsp;ende haercomen der baneken; want wie hem gheboorte vermet

1) nbsp;nbsp;nbsp;Ik zonder de geestelijkheid hierbij uit.

2) nbsp;nbsp;nbsp;Rbr. V. U., II, p. 122, 123. De Utrechtsche schepenbank mag weliswaarnbsp;met de dagelijksche gerechten van het platteland niet over één kam wordennbsp;geschoren, doch in tegenstelling tot het forum privilegiatum der welgeborenen stonden zij op één lijn.

3) nbsp;nbsp;nbsp;De stad Amersfoort was in het bezit van de hooge jurisdictie, vormdenbsp;dus een immuniteit met betrekking tot de bisschoppelijke hooge jurisdictie,nbsp;welker uitoefening o.a. werd gekenmerkt door het ,,rijdenquot; van de panders.

4) nbsp;nbsp;nbsp;D.i. het Nedersticht; zie boven, p,. 115, n. 4.

175

ende tusschen Nueden ende Bodegraven wonaftich, ghetuynt ende ghetymmert siin, dat die op hoor goede recht wel gaennbsp;moghen”.

De strekking van het wederzijds aangevoerde is duidelijk: tegenover het beroep op „geboortequot;, dat op zichzelf niet wordtnbsp;aangetast, wordt gesteld, dat zulk een beroep niet opgaat voornbsp;hen die ,,stedelijk'' woonachtig zijn in een plaats, waar desnbsp;Bisschops panders niet rijden en des officiaals brieven nietnbsp;gaan, m.aw., waar noch voor het Landrecht, noch voor dennbsp;bisschoppelijken officiaal kan worden gedagvaard. De Utrecht-sche schepenen sluiten zich bij deze opvatting aan en wijzen:nbsp;,,Dat de voorscreven personen van Amersforde te recht staennbsp;sellen”.

Uit het hier aangehaalde blijkt overtuigend, dat voor hen, die „hem geboorte vermetenquot;, een forum privilegiatmn bestaat^). Op het voorrecht, slechts voor dit forum, d.i. voor hetnbsp;Landrecht van ridders en knapen, te mogen worden gedagvaard, konden alleen zij zich beroepen, die welgeboren warennbsp;en tevens—i zie boven — in het Nedersticht woonachtig, getuindnbsp;en getimmerd*). Was, indien men aan deze eischen voldeed.

1) nbsp;nbsp;nbsp;Zie voor een soortgelijk beroep op ,,geboortequot; als het vorenstaandenbsp;Rbr. V. U., II, p. 112 v.v. (1405).

2) nbsp;nbsp;nbsp;De beteekenis van het standsverschil kwam ook tot uitdrukking in denbsp;boeten, zooals we hierboven — p. 168, 169 — hebben gezien. Ook het ,,Sticht-sche lantrechtquot; (X, 4) bevat hieromtrent een bepaling: „Item die ontwairdt offnbsp;ruyminge gebooden heeft, die moet dan vragen, wairomme die voorgangernbsp;heeft laeten insetten off ontsetten off wt die pandinge laiten doen. Endenbsp;en doet hij des nijt, soo is hy boetschuldich: dat is twee ecclesie oudenbsp;schilde, als syn goude Vranckrycxe schilden; mer is hy geen ridderman,nbsp;soe is hy schuldich vier ecclesie schilden. Ende desgelycx moet hy oicknbsp;gelden, die in den onrechten valt.quot; De welgeborenen zijn dus een lage, denbsp;anderen een hooge boete verschuldigd. De reden daarvan valt slechts tenbsp;gissen. Een mogelijke verklaring zie ik in het volgende. De welgeborenen,nbsp;de ridders en knapen dus, waren des Bisschops ministerialen, ook wel St.nbsp;Maartens dienstlieden genoemd. Als zoodanig behoorden zij tot de ,,fa-miliaquot; van de St. Maartenskerk en hadden zij deel aan de bisschoppelijkenbsp;missie in deze landen. Deze missie was, zooals boven reeds werd betoogdnbsp;(p. 36), niet alleen van geestelijken, doch tevens van wereldlijken aard:nbsp;de bisschoppen bezetten aanvankelijk a.h.w. voorposten van het Rijk — eerstnbsp;het Frankische, later het Heilige Roomsche Rijk — in min of meer vijandignbsp;land. In dit licht gezien, zou het niet zoo vreemd zijn, dat deze ministerialen met het oog op hun militairen steun en de daarmede samenhangende verplichtingen zekere voorrechten genoten. De lage boete zou dan verwantschap vertoonen met de schotvrijheid der welgeborenen hier ennbsp;elders, die immers ook verband houdt met de militaire verplichtingen. Iknbsp;meen voor deze hypothese steun te vinden in de algemeenheid van hetnbsp;verschijnsel: „Les ministeriales d'églises sont souvent exempts de prestations diverses” zegt Ganshof (Les ministeriales, p. 302).

176

„beroep op dit voorrecht onbeperkt, d.w.z. zonder aanzien van het onderwerp des geschils mogelijk? Klaarblijkelijk niet.nbsp;Uit het feit, dat geschillen over onroerend goed, behoudensnbsp;uitzonderingen als boven besproken, uitsluitend voor het da-gelijksch gerecht werden beslecht — zeventuig —, zelfs zondernbsp;dat tegen de desbetreffende uitspraken nog een rechtsmiddelnbsp;openstond, volgt, dat ter zake van dergelijke geschillen hetnbsp;privilege niet gold. Zoo was het ook in het Oversticht. Ooknbsp;daar waren, wanneer het erftalen betrof, de lage banken algemeen bevoegd, terwijl de bevoegdheid van de hooge bank zichnbsp;niet verder uitstrekte dan tot de acties uit schade en schuld^).nbsp;Hier komt echter een verschil tusschen Oversticht en Neder-sticht aan het licht. In het Oversticht werd nl. een beroep opnbsp;het dienstrecht — analoog aan het beroep op welgeboren-schap in Holland en Utrecht — niet slechts afgewezen, indiennbsp;het erftalen betrof, doch eveneens, wanneer het geschil liepnbsp;over een pandbare vordering. In het Nedersticht daarentegennbsp;schijnt ook in dit geval een beroep op ,,geboortequot; effectiefnbsp;te kunnen zijn. Het hierboven aangehaalde geschil, dat voornbsp;de schepenbank van Utrecht werd berecht, betrof immers eennbsp;bezetting op grond van een rentebrief en jaarlijksche rentennbsp;plachten met pacht op één lijn te worden gesteld^).

Het Landrecht was dus én beroepsinstantie met betrekking tot de oordeelen der dagelijksche gerechten én forum privile-giatum voor de ridders en knapen — voor de welgeborenen —,nbsp;voorzoover het personeele acties — in den modernen zin —nbsp;betrof. In verband hiermede en met de omstandigheid, dat hetnbsp;zeventuig in beginsel onaantastbaar was, treft men, zooalsnbsp;reeds werd uiteengezet, slechts sporadisch een oordeel vannbsp;het Landrecht aan, waarbij een beslissing wordt gegeven tennbsp;aanzien van den eigendom van onroerend goed. In het voorafgaande werd voorts in dit verband opgemerkt, dat ook hetnbsp;bezit van onroerende goederen in de jurisprudentie van hetnbsp;Landrecht een weinig beteekenende rol speelde en dat bezits-kwesties alleen bij uitzondering door het Landrecht werdennbsp;beslist.

Eén van de zeer zeldzame gevallen daarvan is het volgende, van 10 Mei 1476^): ,,Item een oirdel tusschen Goert Jacobs op

1) nbsp;nbsp;nbsp;De Chalmot bij Winhoff, Landrecht van Averissel, p. 130, noot. Hetzelfde gold op de Veluwe; vgl. Th. H. F. van Riemsdijk, De hooge banknbsp;van het Veluwsche Landgericht te Engelanderholt, p. 101 en bijlagen F en L.

2) nbsp;nbsp;nbsp;Zie bijv. B.A. 199, p. 36: ,,ende alle iaerlix renthe pacht isquot;.

3) nbsp;nbsp;nbsp;Vgl. boven, p. 174, n. 2.

4) nbsp;nbsp;nbsp;B.A. 202, fol. 153VSO.

177

die ene ende Jacob van Byler ende Willem syn soen op die andere syden, roerende van insettinge, die Goert voirs. heftnbsp;doen doen aen vyff ackeren veens, gelegen in Baerreveen, be-staet aen Engbert van Zulen, die by guetduncken riddere endenbsp;knapen gewesen heft, dat Jacob van Byler ende Willem sijnnbsp;soene ene rechte uutleidinge gedaen hebben ende Goert voirs.nbsp;ene onrechte insettinge ende dat Jacob ende Willem voirs. innbsp;den besitte ende bruyckwere rustelike dairaff blyven sullen,nbsp;ter tyt (dat) sy Goert voirs. mit beteren bescheide ende segelenbsp;ende brieven dairuut gewonnen sail hebben”.

Het moet intusschen aan iemand, die de bisschoppelijke ju-dicialen niet al te vluchtig doorbladert, wel opvallen, dat daarin aanzienlijk meer sporen van bezitsprocedures zijn tenbsp;vinden, dat hij na kennisneming van het bovenstaande zounbsp;hebben verwacht. Bij nauwkeurige lezing zal hem zelfs blijken,nbsp;dat tal van aanteekeningen wijzen op procedures, waarbij hetnbsp;bezit, wel verre van slechts zijdelings te worden behandeld,nbsp;een hoofdrol speelt en het voorwerp vormt van uitgebreid onderzoek. Hoe deze ontdekking met de voorgaande beschouwingen te rijmen? Op deze vraag past een eenigszins verrassendnbsp;antwoord: de desbetreffende aanteekeningen hebben in het geheel geen betrekking op procedures voor het Landrecht; zij gelden een geheel afzonderlijke rechtspraak! Het zal wellicht hun,nbsp;die met de judicialen bekend zijn, moeite kosten te gelooven,nbsp;dat daarin de uitkomsten van twee wel van elkander te onderscheiden vormen van jurisdictie zijn vastgelegd, omdat de ge-heele inrichting dier registers veeleer op het tegendeel schijntnbsp;te wijzen. Elke zitting toch wordt daarin afzonderlijk vermeldnbsp;met aanteekening van den datum en van degenen, die er tegenwoordig waren; de normale aanhef luidt als volgt:

,,Anno Domini.... die.... dominus sedit pro tribunali in. . . .” Later, onder bisschep Rudolf, wordt het steeds meernbsp;gebruikelijk, de namen van de aanwezigen te vermelden.

Daaronder volgen dan de aanteekeningen over hetgeen op dezen rechtdag is geschied, zonder dat ook maar op het bestaannbsp;van tweeërlei rechtspraak wordt gezinspeeld.

Desniettemin kan er m.i. geen twijfel aan bestaan, dat de jurisprudentie, welke wij in de judicialen zien verzameld, innbsp;twee terdege uiteen te houden categorieën moet worden onderscheiden en wel in dier voege, dat slechts één dier categorieënnbsp;mag worden toegeschreven aan de rechtspraak van het Land-

1) Duidelijk blijkt hier, dat ook de bruikweer als ,,weerquot;, als bezit wordt beschouwd en als zoodanig ook bezitsbescherming geniet.

178

recht. De andere categorie moet, hoe onwaarschijnlijk dit op het eerste gezicht ook moge schijnen, in beginsel op rekeningnbsp;van een ander gerecht worden gesteld, op een gerecht, dat innbsp;het vervolg zal worden aangeduid als de bisschoppelijke ,,Kenning”. De bespreking van deze categorie zal het onderwerpnbsp;van de volgende paragraaf uitmaken.

§ 2. De Kenning.

De opmerking in het slot van de vorige paragraaf, dat op het bestaan van tweeërlei rechtspraak in de judicialen zelfs nietnbsp;wordt gezinspeeld, is tegelijkertijd juist en niet juist. Niet juistnbsp;inzooverre de niet-landrechtelijke jurisdictie hierin met eennbsp;afzonderlijken naam wordt aangeduid, niettemin juist omdat denbsp;naam zich daarin voordoet als een aanduiding van een bijzondere procedure voor het Landrecht; nu eens ziet men een partijnbsp;in een boete vervallen uit hoofde van panding, bezetting of/ennbsp;ontwaring, dan weer wegens ,,kenning”. Deze laatste naamnbsp;nu is het kenteeken voor de hier te behandelen bijzonderenbsp;rechtspraak; zij staat derhalve slechts schijnbaar op één lijnnbsp;met procedures, aangevangen met een panding, een bezettingnbsp;of/en een ontwaring. Deze ,,kenning” dus is het, die thans onzenbsp;bijzondere aandacht vraagt.

Alvorens op de beteekenis van den naam in te gaan, zal ik hier eenige voorbeelden van de daarmede aangeduide procedure doen volgen.

29 April 1437^): ,,Item myn here heeft myt synen rydderen ende knechten gekennet tusschen Johan van Blochoeven endenbsp;Deric van Jutfaes, roerende van een besit van die helfte vannbsp;negen mergen lants, gelegen in Schalckwijc, dat Johan vannbsp;Blochoeven overmits cracht der richtersbrieve ende des instruments, die dairvan gehoert sijn, in besit is des voirs. ervesnbsp;ende dairynne blijven sail, ter tijt toe, dat he myt beteren rechtenbsp;dairuut gewonnen wordt”. Eenige bladzijden verder volgt hetnbsp;concept van de desbetreffende akte :

,,Wy Roedolph maken kont allen luden; want voir ons ge-comen syn in onse gespannen rechte ®) Johan etc. aen die een zyde ende Deric aen die ander zyde ende ellic partije voirs.

1) nbsp;nbsp;nbsp;B.A. 200, p. 138, Een proces-verbaal van de te dezer zake — in 14341nbsp;gehouden getuigenverhooren op p. 93.

2) nbsp;nbsp;nbsp;P. 140.

3) nbsp;nbsp;nbsp;Zie voor deze uitdrukking hierna, p. 233.

179

vermat hem een besit van die helfte van negen mergen lants, gelegen in Schalcwyc, ende gyngen des an kennynge an ons,nbsp;onse mannen ende dingwerders; soe hebn wij myt onsen ridderen, knapen ende dingwerders dairaff gekent ende kennen mytnbsp;desen onsen brieve Johan etc. voirs. overmits cracht der rich-tersbrieven ende des instruments, die dairvan gehoert sijn, innbsp;dat besit des voirs. erves ende dairynne blyven sall^), ter tijtnbsp;toe, dat he myt beteren rechte dairuut gewonnen wordt. Pre-sentibus her Fre. etc. her Fre. etc., ridderen, Jacob Bor etc.,nbsp;Melijs etc., Gijsbrecht etc.. Steven etc., onse manne ende dingwerders ende anders goeden luden genoich. In orkonde etc.,nbsp;datum etc.quot;.

Zelfde datum ^): ,,Item mijn here heeft myt synen rydderen ende knechten gekennet tusschen Melijs uuten Enge endenbsp;Willem van Vloeten, roerende van vier mergen lants ofte meer,nbsp;geheyten die Gaerde, gelegen op Themaet, dat Melijs voirs.nbsp;in besit des voirs. erves is ende blijven sell, ter tijt toe, dat henbsp;myt beteren rechte dairuut gewonnen wordtquot;.

27 September 1442 *): ,,Item nam mijn here een kennynge aen tusschen Peter Gijsbert Huygensoen ende Lambert Mauwerss.nbsp;van Hoerne.

Item nam mijn here aen een kennynge tusschen Jacob Huys-man ende Aernt Willam Blockssquot;.

16 Juli 1443^) ,,Item in der sake tusschen Celijen Goessen Gijsken Huygenszoens dochter ende Peter Gijsbertssoen hoeren oem, roerende van den guede tot Coelhorst, dat Gijskennbsp;Huygenzoen voers. plach te wesen ende he Goessen sijnennbsp;soen aengeërft heeft, hebben gekent myn here van Utrecht mytnbsp;sijnen ridderen ende knapen, dat Celije voers. dat besit van dennbsp;guede van Coelhorst voers., soe sie dairaen bestorven is, hebben sail, ende dat vermits deser kennyng ghene brieven, dienbsp;Peter voers. op dat voers. guet hebben mach, genomen nochnbsp;gegeven-en wordtquot;. De oorkonde hiervan volgt weer evennbsp;verder :

,,Wy Roedolph etc. doen kont allen luden, dat wy mit onsen ridderen ende knapen in der sake tusschen Celyen Goessennbsp;Gyskens Huygensoens dochter ende Peter Gyskenssoen hoeren

1) nbsp;nbsp;nbsp;De steller heeft hier blijkbaar de aanteekening op p. 138 klakkeloosnbsp;overgeschreven, zonder er zich van bewust te zijn, dat de zin nu nietnbsp;meer loopt.

2) nbsp;nbsp;nbsp;Alsv., p. 138. Getuigenverhoor — in 1436 — op p. 123.

3) nbsp;nbsp;nbsp;Alsv., p. 227.

4) nbsp;nbsp;nbsp;Alsv., p. 238.

5) nbsp;nbsp;nbsp;P. 246 (R.B.A. 3233).

180

oemen, roerende van den goede tot Coelhorst, dat Gysken Hugensz. voerscr. plach te wesen ende he Goessen synen zoennbsp;aengeërft heeft, zoe die sake voer ons in onse gespannen rechtnbsp;gecomen is ende die voers. partye daeraff in kennisse gyngen,nbsp;gekent hebn ende kennen mit desen onsen brieve, dat Celienbsp;voers. dat besitte van den goede van Coelhorst voers., soe sienbsp;daeran bestorven is, hebn sal, ende dat vermits deser kennissenbsp;ghenen brieven, die Peter voers. op dat voerscr. guet hebnnbsp;mach, genomen noch gegeven en wordt. Deze kennisse geschiede ter Eem, daer by, aen ende over weren onse lieve nevenbsp;Jacob here tot Gaesbeeck, tot Apcoude, Putten ende Stryen,nbsp;Henric oudste soen ende heren Johans borchgreve loc Mont-foerde, her Willam van Montfoerde, her Willam van Mont-foerde die Rover, ridderen, Melys van Mynden, Frederick vannbsp;Rynesse van Rynouwen, Johan van Rynesse van Wulven ge-broederen, Gysbert van Nyenraede, Gysbert van Vyanen vannbsp;Rysenborch, Steven van Zulen van Nyenvelt Willamss., Zwedernbsp;van Zulen ende meer goeder lude.

In 't orkonde 's briefs besegelt mit onsen segel in 't jaer onss Heren MCCCCXLIII, des Dinxdages nae sente Margrietennbsp;dage”.

30 November 1449^): ,,Anno etc. XLIX des Sonnendages op sont Andries dach geschiede een kennynge naebescr. bynnennbsp;Utrecht, ende myt mynen here van Utrecht waren in der kennynge. .” (volgen de namen van een aantal ridders en knapen) quot;).

,,In 't erst tusscen Margriet, die Rutger Jacobs wyff was ende Daem Goeden soen, die welke scelaftich syn, roerende van datnbsp;vierdell van den goede tot Hilhorst, welck goet des heren vannbsp;Egmonts leenguet syn solde, is gekent: want dat goet gelegen isnbsp;in den Gestichte van Utrecht, dat sie der scelinge dairaff, soe-voele als die roert van 't besyt des gueds ende niet van dennbsp;eygendom quot;*), gaen sullen in kenninge voir mynen here vannbsp;Utrecht, synen ridderen ende knapen.

1) nbsp;nbsp;nbsp;Vgl. n. 3 op p. 179.

2) nbsp;nbsp;nbsp;Alsv., p. 296.

3) nbsp;nbsp;nbsp;Hierop volgen vijf kenningen, waarvan er hier twee worden medegedeeld.

4) nbsp;nbsp;nbsp;In dat geval zou de beslissing analoog zijn geweest aan die, genomennbsp;in de „kenning” tusschen Johan van Renes Johansz. en Gysbert van Zou-denz., ten aanzien waarvan den lOden Juni 1451 werd bepaald, dat partijennbsp;„hoer kenninge ten naesten rechtdaege in scriften overgeven zeilenquot; (Alsv.*nbsp;p. 327) en waarover we later vernemen, dat op 9 Januari 1453 ,,die saekenbsp;(is) gewyst voir den heer van Culenborch, want 't syn leenguet is”.

Zie voorts hierna, p. 183, n. 3.

181

Item in der sake Maes Rampensoen ende Frederic Frederixs is gekent, dat Maes voirsz. in den besitte blijven sail nae inhoutnbsp;des gesceyds ende brieve van den scoute ende scepenen vannbsp;Utrechtquot; ^).

18 December 1459^): ,,In der sake tusschen den capittel van sant Marien t'Utrecht ende Yde, weduwe Dericx van Jutfaes,nbsp;hebben myn genedige here, ridder ende knapen gekent, dat dienbsp;weduwe van Jutfaes op dese tyt nae hoirre segelen, brieven,nbsp;bewys ende bepalingen, in hoeren brieven begrepen, van dennbsp;XIII mergen lants in den besit is”.

26 November 1462®): ,,Item ene kennynge tusschen Peter Jacobszoen als voecht ende momber van Fyen synen wyve Jansnbsp;dochter van Bateler ende Aernt Wouter zoens erfgenamen —•nbsp;hadde onder Johan van Zuylen van Natewisch — kent mynenbsp;genedige here, ridderen ende knapen, dat Peters voirs. wyffnbsp;staen sail in 't vierendeel van Ubbelschoten, als Johan vannbsp;Bateler, hoir vader, stont op die tyt als he starf, ter tyt toe, datnbsp;se mit beteren recht dairuut gewonnen wertquot;.

Men ziet: alle hier gegeven voorbeelden betreffen het bezit van onroerend goed; de uitspraak heeft dan ook steeds hetnbsp;karakter van een possessoire toewijzing. Voorts leert men uitnbsp;de voorbeelden, dat aan de uitspraak wordt medegewerkt doornbsp;dezelfde figuren, die ook het Landrecht samenstellen: de Bisschep en de ridders en knapen®). Alleen de formule, waarin denbsp;uitspraak is vervat, geeft te denken: niet alleen wordt hiernbsp;steeds in plaats van ,,wijzenquot; te term ,,kennenquot; gebezigd, dochnbsp;bovendien wordt voortdurend gezegd, dat de Bisschep met zijnnbsp;ridders en knapen heeft gekend en niet dat één van de riddersnbsp;en knapen zulks met goeddunken van de anderen heeft gedaan. De belangrijkste vraag, die zich hier voordoet, is dusnbsp;deze: welk aandeel heeft de Bisschop in de totstandkomingnbsp;van de oordeelen in de kenningsprocedure? Is zijn taak hier,nbsp;evenals in de ons bekende procedures voor het Landrecht, beperkt tot het vorderen van recht, of werkt hij aan de totstandkoming van het oordeel mede als rechter in modernen zin?

1) nbsp;nbsp;nbsp;P. 297.

2) nbsp;nbsp;nbsp;B.A. 202, fol. IGvso.

3) nbsp;nbsp;nbsp;Alsv., fol. 34.

4) nbsp;nbsp;nbsp;Op de beteekenis van deze passage kom ik nog terug; zie p. 220.

5) nbsp;nbsp;nbsp;Evenals voor hen, die de ,,gemeentequot; van het Landrecht samenstelden,nbsp;was voor degenen, die in de ,,kenningquot; medespraken, schildboortigheid, d.i.nbsp;welgeborenschap, vereischt: „Item soe en sullen geen burgeren van Utrechtnbsp;die gene schiltboirtige lude en sijn nyet mede ter kenninge gaen up mynsnbsp;heren rechtdach noch stemme dairin hebbenquot; (Rbr. v. U., Inl. p. 314, n. 2).

1Ö2

De gebruikelijke formule wijst in de laatstbedoelde richting. Een nog sterkere aanwijzing geven de beide volgende voorbeelden van wat ouderen datum.

13 November 1399^): (Na het procesverbaal van een getuigenverhoor) „Item dat miin here van Utrecht kenne van den lande, dair de tuge op gehoert sijn, weer die proefst t'sintenbsp;Peters of die here van Abcoude dair in bezit of zy”.

12 September 1403^): ,,Item op sent Victorsdach so kenden myn here mit dengenen, daer hij dat mit rechte mit kennennbsp;solde, Mechtelden Gerijts Weldigen dochter van Nyenrade innbsp;die helft van alsulken goede, als Splinter ende Ghijsbrechts,nbsp;hoer broeders, aftergelaten hebben, dat is te weten. .. . Voertnbsp;so kende myn here der voersz. Mechtelden in die helfte vannbsp;allen deylbaren eigeliken ®) goeden, die Splinter ende Ghijsbertnbsp;voers. aftergelaten hebben”.

In de laatste zaak gaat het niet om een bezitsprocedure, maar over het recht op een nalatenschap^). In het vervolg zal nognbsp;blijken, dat de kenning in nog andere gevallen wordt aangewend en zullen we trachten na te gaan, in welke. Bepalen wenbsp;ons voorshands nog tot de vraag naar de functie van den Bisschep. Ik zal daartoe een kenning behandelen, welke blijkbaarnbsp;zeer belangrijk was en diensvolgens een groot aantal bladzijden in het judiciaal van bisschep Rudolf inneemt. Deze kenning betrof het goed ter Wierse, in de nabijheid van Vreeswijk gelegen.

Over het bezit van dit goed is jarenlang getwist; in laatste instantie was in dit opzicht beslissend, hoe de vroegere rechthebbenden het hadden bezeten, nl. als een vrij eigen goed ofnbsp;als een goed van „vordelquot; ®) en hoe in verband daarmede hetnbsp;goed was vererfd. Aanvankelijk waren partijen ter zake ,,gebleven” aan den raad der stad Utrecht; deze verwees de zaak

1) nbsp;nbsp;nbsp;B.A. 198, fol. 19.

2) nbsp;nbsp;nbsp;Alsv,, fol. 31vso.

3) nbsp;nbsp;nbsp;„Eigelikquot; goed heeft hier de beteekenis van niet-voordeel-goed;nbsp;„eigendom” staat dus tegenover ,,voordeel”. In het vervolg zullen we denbsp;tegenstelling eigen — leen nog herhaaldelijk ontmoeten. Intusschen kwamennbsp;we op bladzijde 181 het woord ,,eigendom” tegen juist ter aanduiding vannbsp;het recht op een voordeel-goed (vgl. noot 5) en wel van het recht vannbsp;den leenman op een leengoed, dat werd gehouden van den heer van Egmond.nbsp;In dat geval staat het als petitoir tegenover possessoir. Het woord ,,eigendom” op zichzelf zegt dus niets; het is op zijn minst genomen dubbelzinnig,nbsp;in dier voege, dat het eerst kan worden bepaald in één van ten minste tweenbsp;tegenstellingen, nl. door ,,leen” (in den ruimen zin) of door „bezit' . In hetnbsp;tweede deel kom ik hierop nog terug.

4) nbsp;nbsp;nbsp;Zie hierna, p. 188.

5) nbsp;nbsp;nbsp;Zie hierover Van Iterson in T. v. R. G. 16 (1939), p. 215 v.v.

183

echter naar den Bisschep. Als inleiding tot de eigenlijke procedure en ter introductie van de partijen in het geding moge de daartoe strekkende resolutie van den raad hier een plaatsnbsp;vinden. Zij dateert van 31 Mei 1434’^) en luidt als volgt;

„Van den guede ther Wierse.

Anno XIIII^^XXXIIII® des Manendages de laitste dach van Meyemaent sleten scepen, rade ende oudermans eendrachte-lick, dat die partyen in der saken van der Wierse, te wetennbsp;joncfr. Mechtelt van der Wierse, Heinrick van Heimalen, Ge-ryd van Vueren, Lodewyck Peterszoen ende syn brueder Gerydnbsp;van Hondswyck ende hoir medewerkere an die ene syde endenbsp;Harmans arffnamen van Lewen, Arnt Janszoen, Diricn vannbsp;Scadick, Henrick van Schonevelt ende hoir medewerkere opnbsp;die ander syde, geheliken alse die saken van den partyen voir-scr. an de rade gebleven syn, then rechte gaen sellen voir onsennbsp;genedigen here van Utrecht ende sinen dingwaerders ^), be-houdeliken dat die raet voirscr. die arven sail doen brukennbsp;optes goets cost, ther tyd toe, dat dair een kenninge off gegaennbsp;is; wie daeroff in den besete gekennet wart, dien sal men dannbsp;rechtevoert therstont uutreyken des van den goede gecomen is,nbsp;uutgenomen des ouden lande verleyt ende uutgegeven is bynbsp;den rade van der stad dairtoe geset”.

De raad bepaalt dus, dat partijen voor den Bisschep en zijn ,,dingwaerders'' ,,then rechte” zullen gaan; ,,then rechte” wilnbsp;hier blijkens het erop volgende zeggen: ,,an kenninge”. In afwachting van het oordeel in die procedure zal de raad het goednbsp;in sequestratie nemen ®) en de exploitatie ervan doen voortzetten ten bate en schade van de partij, die eerlang in het bezit zal zijn ,,gekend”.

Uit de resolutie blijkt duidelijk, dat de kenning als de normale bezits_procedure '*) werd beschouwd; dit klopt met de talrijke voorbeelden, welke de judicialen ons ervan te zien geven.

1) nbsp;nbsp;nbsp;Oud Archief der gem. Utrecht; Raadsdag. boek, fol. 122.

2) nbsp;nbsp;nbsp;Het verdient zeer de aandacht, dat de Utrechtsche raad de zaak nietnbsp;verwijst naar het Landrecht of naar den Bisschop en zijn ridders en knapen,nbsp;doch naar den Bisschop en zijn dingwaarders. Ware de verwijzing niet voornbsp;een kenning geschied, dan zou de Raad zonder twijfel het ter aanduidingnbsp;van de „gemeente” van het Landrecht toch algemeen gebruikelijke ,,riddersnbsp;en knapenquot; hebben gebezigd. Zie overigens voor het gebruik van de benaming „dingwaarders” in dit verband hierna, p. 232.

3) nbsp;nbsp;nbsp;Deze handelwijze van den Utrechtschen raad doet wel zeer ,,modern”nbsp;aan. Zie evenwel hierna, p. 209.

4) nbsp;nbsp;nbsp;In het onderhavige geval heeft de zaak nog een bijzonder karakter,nbsp;aangezien aan de vraag over het bezit die naar den aard, het rechtskarakter,nbsp;van het goed ten grondslag ligt.

184

Ruim een maand later (12 Juli) volgt deze aanteekening in het judiciaal van bisschop Rudolf^); „Item een kennynge vannbsp;dat goet in die Wyerse op sente Margreten dach anno etc.nbsp;XXXIIir'. Blijkens hetgeen hierna volgt, is er nog geen sprakenbsp;van een beslissing; de aanteekening wil dus niet zeggen, datnbsp;er reeds ,,gekend” is, doch blijkbaar alleen, dat partijen aannbsp;kenning zijn gegaan en dat deze door den Bisschop is aangenomen ^).

Nu volgt, in 1435, een zeer uitvoerig getuigenverhoor. Het daarvan opgemaakte proces-verbaal vermeldt eerst de verklaringen van hen, die het goed ter Wierse als een goed van ,,vor-delquot; beschouwen en vervolgens die, waarin wordt betoogd,nbsp;dat het een vrij eigen goed is. De eerstbedoelde verklaringennbsp;komen er in het algemeen op neer, dat Gerrit van der Wyersenbsp;en lateb diens zoon Haeze het goed steeds alléén hebben bezeten zonder dat broers en zusters daar eenig aandeel in hadden. Eén voorbeeld’*): ,,Item Peter Backer heeft getuycht, datnbsp;hy olden luden opter Vaerte, manne ende wyve, heeft hoerennbsp;seggen, dat dat goet ter Wyerse van oldes een goet van vordelnbsp;was, ende Spiring van der Wyerse van Gerrit, synen broeder,nbsp;uutgewesen waert myt dertien gulden ende Willem van dernbsp;Wyerse waert van Haesen oic uutgewesen, dat he nyet velenbsp;en hadde, ende voer in Franckryck dienen ende leerde synnbsp;ambocht ‘‘); ende dit heeft Peter hoeren seggen, ende oic heeftnbsp;he hoeren seggen, dat eygen lude, in der Veluen geseten, hoeren totten goedequot;.

Merkwaardig is vooral het slot van deze verklaring; het feit, dat ,,eygen ludequot; tot een goed behooren, leidt tot de presumptie, dat het goed van heerlijken huize is. Dezelfde gedachte ligtnbsp;ten grondslag aan de getuigenis van Gerrit van Honswyck®),nbsp;die verklaart, zich wel te herinneren, ,,dat twe have ®) plegennbsp;te staen an Lünterenberch, die lude, die dairop woende endenbsp;besaten, dat se eygen waren totten goede van der Wyersequot;.

Onder de verklaringen van hen, die het goed als een vrij eigen goed beschouwen, bevindt zich ook die van den pander

1) nbsp;nbsp;nbsp;B.A. 200, p. 96.

2) nbsp;nbsp;nbsp;Vgl. de voorbeelden op p. 180.

3) nbsp;nbsp;nbsp;B.A. 200, p. 71.

4) nbsp;nbsp;nbsp;Een goed voorbeeld van een geval, dat een welgeborene als niet-wel-geborene gaat leven. Vgl. Hora Siccama, Over Welgeborenschap en schot-baarheid, p. 411, 412.

5) nbsp;nbsp;nbsp;B.A. 200, p. 72.

6) nbsp;nbsp;nbsp;Hiermede zal wel ,,hovequot; in den zin van kleine boerenwoningen zijnnbsp;bedoeld.

185

Zweder Zuermont^). Deze luidt als volgt: ,,Zweder Zuermont, pander, heeft getuycht, hoe dat hem bevolen was van bisscopnbsp;Frederic seliger gedachten, dair by waren die bórchgreve vannbsp;Montforde, her Lodewich van Montforde ende her Melys utennbsp;Enge ende meer goeder lude, dat he gaen solde tot Mechteldennbsp;van der Wyerse ende Henric van Hermeten, ende bevelen hemnbsp;van myns heren wegen voirs., dat se hoer hant solden treckennbsp;van den goet ter Wyerse, want dat myne here voirs. in dennbsp;registeren voir ghene leene en vont; dat dairomme mynenbsp;here voirs. dat goet ter Wyerse voir syne off des Gestichtsnbsp;leene nyet en hielde, en de dat Mechtelt noch Henric voers.nbsp;dat goet nyet antasten en solden, sy en weren dair ierst ynnenbsp;gecomen als rechte weer; ende dese boitschap heeft Zwedernbsp;voirs. als een pander van bevele myns heren voers. an hoerenbsp;twyer mont gedaenquot;.

Behalve getuigenverklaringen komen ook schriftelijke bewijsstukken in het geding: ,,Item hebben Henric van Hermeten ende Gerrit van Vueren van wegen Mechtelden van der Wijers overgegeven hoer rechte ende bewys myt eenre doesen myt brieven ende cedule” ^). Deze ,,brieven ende cedule” hebben Mech-teld c.s. echter niet mogen baten, getuige het op 16 Mei 1435nbsp;uitgesproken oordeel, waarvan ik de oorkonde hier in haarnbsp;geheel weergeef :

,,Wy Roedolph etc. maken kont allen luden, dat voir ons gecomen syn in onse gespannen recht Mechtelt van der Wijerse, Henric van Harmelen ende Gerijt van Voeren van wegennbsp;Mechtelden voirs. an die ene zijde ende Aernt Johanssoen vannbsp;Werensteyn ende Deric van Schadewyck aen die ander zyde,nbsp;ende vermaten hem elke partye dat hem toebehoerde die hoff-stede ter Wijerse myt twelff margen lants. Ende elke partijenbsp;voirs. vermat hem een recht besitt ende een rechte weer dair-aen ““j. Ende gingen des an kennyngen onss, onser mannen endenbsp;dingwerderen; dair wij myt onsen mannen ende dingwerderennbsp;aff gekent hebben ende kennen als hiernae bescreven staet:nbsp;Want die partije als Aernt Johanssoen voirs. ende Deric vannbsp;Schadewyck, die die hofstede ter Wyerse mytten tweelff mer-gen lants aengetastet hebben als een eygen goet, dat dieselvenbsp;partije dat besitt derselver hofstede mytten tweelff mergennbsp;lants hebben ende gebruyken soelen tot dier tijt toe, dat sy myt

1) nbsp;nbsp;nbsp;Alsv.,nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;p.nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;79.

2) nbsp;nbsp;nbsp;Alsv.,nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;p.nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;69.

3) nbsp;nbsp;nbsp;Alsv.,nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;p.nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;85nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;(R.B.A. 2872).

4) nbsp;nbsp;nbsp;Zie met betrekking tot deze uitdrukking hiervóór, p. 161, n. 2.

186

enen beteren rechte dairuut gewonnen werden. Hier waeren over ende aen by der kennynge voirs. her Johan, borchgravenbsp;van Montfoerde, her Lodewich van Montfoirde, her Henric vannbsp;Croenenborch, her Deric van Zuylen, her Frederic uten Hamme,nbsp;her Frederic uten Hamme van Baersel, ridderen, Jacob Borrenbsp;van Amerongen, Henric van den Rijn, Aernt van Amerongen,nbsp;Gysbert van Vyanen van Rysenborch, Frederic Borre van Amerongen, Johan van der Meer, Florens van Jutfaes, Gysbert vannbsp;der Haer, Geryt van Zuylen van Natewisch, jonge Johan vannbsp;Rynesse, Steven van Zuylen van Nyenvelt Willemssoen, Willemnbsp;van Welle, Peter Grawert, Deric van Houdaen ende Jacob dienbsp;Voecht van etc., ende veel meer anderen van onsen ridderen,nbsp;knapen ende mannen. Orkonde des hebben wij onse segel annbsp;desen brieft doen hangen. Gegeven t'Utrecht in 't jaer onssnbsp;Heren dusent vierhondert vyff ende dertich, des Manendagesnbsp;nae sant Servaesdachquot;.

Aan een zeer gelukkige omstandigheid hebben wij het te danken, dat wij in dit geval kunnen nagaan, hoe deze uitspraaknbsp;is tot stand gekomen. De vraag, waar het in dit geschil in laatste instantie op aan kwam, was, zooals nu duidelijk is gebleken, de vraag naar het karakter van het goed: heerlijk of vrijnbsp;eigen ^). Welnu, in het judiciaal is een lijst bewaard^), waarinnbsp;de uitslag van de stemming over deze kwestie is weergegeven.nbsp;Deze lijst bevat de namen van 44 ®) ridders en knapen, temidden waarvan ook de Bisschep is vermeld. Achter de namennbsp;staat aangeteekend, hoe de aanwezigen over den aard van hetnbsp;goed ter Wierse denken. Slechts achter enkele namen staatnbsp;,,leen'', achter andere; ,,sess mergen eygen ende den erffpachtnbsp;leen” of iets dergelijks; in verreweg de meeste gevallen echternbsp;vindt men de aanteekening ,,eygen”. En nu de Bisschop? Zienbsp;hier: ,,Myne here van Utrecht — eygen”.

Hiermede is komen vast te staan, dat de Bisschop geheel op ^

1) nbsp;nbsp;nbsp;Ik vestig er de aandacht op, dat het woord ,,heerlijkquot;' dubbelzinnig is.nbsp;In de samenstelling ,.heerlijk rechtquot; duidt het op een recht van publiek-rechtelijken aard; verbonden met „goedquot; geeft het te kennen, dat het goednbsp;wordt gehouden van een heer en wel uit een hof, dat, zooals het ook veelvuldig wordt uitgedrukt, de bezitter van het goed ,,hof en heerquot; heeft. Zienbsp;bijv. hierna, p. 192. Het houden van een goed uit een hof wil zeggen, datnbsp;het goed behoort tot een bijzonderen rechtskring, is onderworpen aan denbsp;jurisdictie van heer en hofgenooten.

2) nbsp;nbsp;nbsp;P. 83, 84.

3) nbsp;nbsp;nbsp;Hieruit blijkt, dat inderdaad veel meer ridders en knapen aan de totstandkoming van het oordeel hebben medegewerkt dan in de oorkondenbsp;zijn vermeld. De formule: ,,ende veel meer anderen. ...quot; is hier dus in overeenstemming met de werkelijkheid.

187

11 denzelfden voet aan de totstandkoming van de uitspraak heeft f] medegewerkt als de aanwezige ridders en knapen, m.a.w. alsnbsp;pj rechter in modernen zin. De formule: ,,Myn here heeft mytnbsp;synen rydderen ende knechten gekennef' geeft dus volkomennbsp;exact den werkelijken gang van zaken weer: van het vorderennbsp;of besteden van een oordeel en het zich onthouden van hetnbsp;uiten van eigen oordeel is hier geen sprake; de Bisschop ukent’'nbsp;inderdaad met zijn ridders en knapen. Het dualisme, dat zoonbsp;karakteristiek is voor de landrechtelijke procedure, ontbreektnbsp;hier geheel.

Ik meen met een en ander mijn opvatting, dat de ,,kenning” een procedure is, welke niet mag worden opgevat als een onderdeel van die voor het Landrecht, doch zelfstandig daarnaastnbsp;staat, voldoende te hebben verantwoord. De vraag is nu: watnbsp;is het karakter van deze procedure en hoe verhoudt zij zichnbsp;ten opzichte van de werkzaamheid van het Landrecht?

In het voorafgaande heb ik er reeds de aandacht op gevestigd, dat de ,,kenning” niet uitsluitend toepassing vond met betrekking tot geschillen over het bezit van onroerend goed,nbsp;doch dat ook geschillen van anderen aard langs dezen wegnbsp;werden beslist. Het schijnt aanbeveling te verdienen, dat we,nbsp;alvorens te trachten de zooeven gestelde vraag te beantwoorden, een poging doen tot het verkrijgen van een zoo afgerondnbsp;mogelijk beeld van de gevallen, waarin men van de kennings-procedure gebruik placht te maken. Ik zal daartoe de bronnennbsp;zelve weer aan het woord laten.

Met eenige kenningen, welke geen betrekking hadden op het bezit van onroerend goed, hebben we in het bovenstaandenbsp;reeds kennis gemaakt. Hierbij denk ik in de eerste plaats aannbsp;die, waarbij Mechteld Gerijts Weldigen dochter van Nyenradenbsp;gekend werd in de helft van de door haar overleden broedersnbsp;nagelaten goederen^). In nog een ander van de gegeven voorbeelden was een nalatenschap of liever een gedeelte ervan innbsp;het geding, met name in het geschil over het goed Coelhorst^):nbsp;de geheele inkleeding van de uitspraak en in het bijzonder denbsp;possessoire toewijzing geven echter aanleiding, de desbetreffende kenning te rekenen tot die, welke door een strijd omnbsp;bezit in het leven zijn geroepen. Met stelligheid mag tot eennbsp;geschil over een nalatenschap worden geconcludeerd met betrekking tot de zaak, waarin den 21 sten April 1410 de volgende

1) nbsp;nbsp;nbsp;Boven, p.

2) nbsp;nbsp;nbsp;Boven, p.

188

getuigenverklaringen werden afgelegd: „Item Gerrit Zouden-balch, Henric van Compostelle ende Aernt Huge hebben ge-tüycht, dat sij gheen naerre erffgenaem en wisten van Willem Hugensoen dan Fije, Willem Henrixsoens wijff, Benedicht Willem Hagensoens wijff ende Lijssbet Sproncke^). Weliswaar isnbsp;dit het eenige, wat ik over deze zaak heb gevonden, maar uitnbsp;het feit, dat er getuigen-, d.i. dus modern, bewijs is toegelaten,nbsp;mag met groote waarschijnlijkheid worden afgeleid, dat wenbsp;hier met een kenningsprocedure hebben te doen. We zien uitnbsp;een en ander tevens, dat geschillen met betrekking tot een nalatenschap zoowel konden betreffen de vraag, wat tot de erfenis behoort als die, wie de erfgenamen zijn. De eerstbedoeldenbsp;soort is nauw verwant aan de; kwesties over bezit (,,saisine'');nbsp;de andere houdt veelal verband met het rechtskarakter der desbetreffende goederen. Het onderlinge verband tusschen de verschillende hier bedoelde vragen is trouwens dikwijls zoo nauw,nbsp;dat een onderscheiding niet wel mogelijk blijkt.

Ook de zooeven uitvoerig behandelde kenning inzake het goed de Wiers schijnt niet in de eerste plaats het bezit te hebben betroffen; in laatste instantie ging het om de vraag naarnbsp;het karakter van het goed, nl. of het een „goed van vordelquot;nbsp;dan wel een eigen goed was. Inderdaad blijken geschillen overnbsp;het rechtskarakter van onroerende goederen een categorie vannbsp;geschillen uit te maken, welke evenals de bezitsprocedures,nbsp;in den regel door een kenning worden beslecht. Hier volgennbsp;eenige voorbeelden.

Op 17 Maart 1436 is een aantal getuigen gehoord in het geschil tusschen den abt van de St. Paulus-abdij en Gerbrant van der Duyste over het karakter van het door Gerbrant van denbsp;abdij gehouden duistland^). De abt staat op het standpunt, datnbsp;het een heerlijk tijnsgoed is, ten aanzien waarvan het dage-lijksch gerecht dus niet bevoegd is®); de gehoorde getuigennbsp;beweren echter alle, dat het goed als een vrij tijnsgoed moetnbsp;worden beschouwd, ten aanzien waarvan de dagelijksche gerechten wèl competent zijn. Den ISden October 1436 wordt innbsp;deze zaak nog de volgende verklaring afgelegd ^): ,,In 't jairnbsp;van XXXVI, des Donresdages op sant Lucas dach in tegenwor-dicheit mijns heren heeft Peter Hamertvelt getuycht tusschen

1) nbsp;nbsp;nbsp;B.A. 198, fol. 68vso.

2) nbsp;nbsp;nbsp;B.A. 200, p. 116. ,,Duistlandquot; is grond, begroeid met laag houtgewas. Zienbsp;H. J. Moerman, Oostnederlandsche plaatsnamen, in: Nomina Geographi-ca, N, VII, p. 14.

3) nbsp;nbsp;nbsp;Op deze tegenstelling kom ik in het tweede deel uitvoerig terug.

4) nbsp;nbsp;nbsp;B.A. 200, p. 121.

189

den abt van sant Pouwel ende Gerbrant Rijcoutss., off die duys-te, die Gerbrant heeft, een heerlic tijnsguet is off een versuym-de pachtguet . Dairop heeft Peter getuycht bij synen eede, dat he anders nyet en weet dan die vier acker duysten, dienbsp;Peter neest gelegen sijn an die noertsijde, een erffpachtguet isnbsp;op versuymnysse^), nae inhout Peters brieff, als he in voir-tijden van der abdien sant Pouwel t' Utrecht ontfangen heeftnbsp;van den erve, dat Willem Rycke in voirtijden toebehoerennbsp;plach.”

Eerst in 1439 vernemen we weer iets over deze zaak^). Den 14den Juli van dat jaar nl. ,,is gekennet voer mynen here innbsp;der kennynge van den ridderen ende knapen hiernae bescre-ven, dat die brieff heren Gerits van Damassche, abt sant Pouwel t' Utrecht, dairynne Deric Jacob Nennyngs soens soennbsp;Aechten Gerit Werners soens dochter, sijnen getruwden wijve,nbsp;gelijfftücht heeft, dat die brieff gerasiert ende quaet is, dennbsp;Gerbrant van der Duyst dair brachte in der kennyngequot;.

Er is dus een kenning aanhangig tusschen den abt van St. Paul en Gerbrant van der Duyst; het geschil loopt niet over hetnbsp;bezit, doch over het karakter van onroerend goed. Gerbrantnbsp;heeft blijkbaar een geschrift in het geding gebracht, dat nunbsp;ondeugdelijk wordt ,,gekendquot;. De kenning is hiermede blijkbaar niet afgeloopen; de beslissing over den brief maakt althans niet den indruk, tevens het oordeel over de hoofdzaaknbsp;in te houden. In dat geval hebben we hier dus te doen metnbsp;tweeërlei kenning: één over de hoofdzaak — het karakter vannbsp;het goed in kwestie — en één over de waarde van een aangevoerd bewijsstuk. Van kenningen dezer laatste soort zullennbsp;straks nog eenige voorbeelden volgen‘‘j. Een bijzonderheidnbsp;van de hier weergegeven aanteekening is nog, dat zij spreektnbsp;van een kenning vóór, niet door den Bisschop. Beteekent ditnbsp;een uitzondering op den regel? Het komt mij voor van niet.nbsp;Ook indien we moeten aannemen, dat de afwijking niet te wijten is aan een vergissing van den schrijver, behoeft een verklaring niet zoo ver te worden gezocht, zooals in het onderstaande nog nader zal blijken.

Een kenning tusschen Godert Coman c.s. en Wendelmoet Roeloefs dochter van den Brynck (1437) vertoont veel overeenkomst met die inzake het goed ter Wierse. Evenals daar

1) nbsp;nbsp;nbsp;Hiermede wordt hetzelfde bedoeld als met vrij tijnsgoed.

2) nbsp;nbsp;nbsp;Zie vorige noot.

3) nbsp;nbsp;nbsp;Alsv,, p, 157.

4) nbsp;nbsp;nbsp;P. 195.

190

strekt ook hier de uitspraak tot toewijzing van het bezit van onroerend goed’^), doch uit het getuigenverhoor^) blijkt, datnbsp;het cardinale punt ligt in de vraag, of het goed in kwestie alnbsp;dan niet als een ,,heerlicheit leengoetquot; moet worden aangemerkt. In beide gevallen geeft dus de beslissing over het karakter van het goed den doorslag.

Den 7den Mei 1443 heeft de Bisschep ,,ene kennynge aenge-nomen in der sake tusschen Willam van der Weyde ende Deric van der Weydequot; '*). Op 14 Juli van hetzelfde jaar wordt in tegenwoordigheid o.m. van den Bisschep een aantal getuigen genbsp;hoord, met name over de vraag, of de hofstede Ter Weide ooitnbsp;,,tyns off tiendenquot; heeft gegeven®). Twee dagen later, nl. opnbsp;16 Juli, volgt de beslissing®). ,,Item die sake tusschen Willamnbsp;ende Deric van der Weide, roerende van tyns ende tiendennbsp;van der hofstede ter Weide myt sijnen toebehoeren, is gewesennbsp;bij mijnen here, ridderen ende knapen aen den leenhere desnbsp;guetsquot;.

Het nu volgende geschil is weer van anderen aard. Op 17 Maart 1436 vindt een getuigenverhoor plaats in het geding tusschen het kapittel van Oudmunster en Steven van Zulen vannbsp;Nyevelt en wel over de vraag, of de rapen, waarmede het landnbsp;in kwestie is bezaaid, de smalle dan wel de grove tienden be-hooren te volgen’). Eerst den 14den Juli 1439 volgt de uitspraak®): ,,Item is gekennet tusschen den capittel van Oude-munster ende Steven van Zuylen van Nyenvelt, roerende vannbsp;den lande, dat myt rapen geseyt is tot twee mergen toe offnbsp;meer ende die ploech begaen heeft, wer dat volgen sail dennbsp;groven tienden off den smalen, is gekent, dat die rapen dennbsp;smalen tienden volgen soelen.”

Het betreft dus een kwestie van tiendplichtigheid. In het algemeen schijnt er een neiging te zijn tot het brengen van geschillen over tienden in de kenning. Het is echter niet gemakkelijk tot een positiever oordeel te komen. Weliswaar zijn er tal vannbsp;gevallen aan te wijzen, waarin tienden het onderwerp van geschil in een kenning uitmaken, doch het gaat dan in het alge-

1) nbsp;nbsp;nbsp;AIsv., p. 138.

2) nbsp;nbsp;nbsp;Alsv., p. 127.

3) nbsp;nbsp;nbsp;= heerlijk (leen)goed. Vgl. boven p. 187, n. 1.

4) nbsp;nbsp;nbsp;Alsv., p. 235.

5) nbsp;nbsp;nbsp;Alsv., p. 207.

6) nbsp;nbsp;nbsp;Alsv., p. 238.

7) nbsp;nbsp;nbsp;Alsv., p. 115. De grove en de smalle tienden zijn dus in handen vannbsp;verschillende tiendheffers.

8) nbsp;nbsp;nbsp;Alsv., p. 157.

191

meen tevens om het bezit van die tienden, zoodat de zaak uit dien hoofde toch reeds door middel van een kenning zou zijnnbsp;berecht. Twee voorbeelden mogen dit illustreeren.

Na uitvoerige getuigenverhooren wordt in het geding tus-schen de nonnen van Vrouwenklooster en Claes die Edel c.s. over tienden ,,up 't Oestveenquot; de volgende kenning uitgesproken (20 Februari 1413) ^):

,,Kenninge.

Item van der sake tusschen den nonnen van den Vrouwen-cloester an die een syde ende Clais die Edel ende Heinric Ja-cobssoen an die ander syde, als van der schelinge des teenden an beyden tsyden heeft myn here van Utrecht mit sinre ridderen ende knapen ende dingwerders gekent nae den betoen endenbsp;tuichnisse van beyden tsiden bigebracht, dat die nonnen datnbsp;besitt hebben van den teenden vurscr. ende hem dat besitt mitnbsp;recht toebehoirtquot; ®).

Het tweede voorbeeld verdient niet alleen ten bewijze van het bovenstaande, doch ook om andere redenen aan het lichtnbsp;te worden gebracht, en wel vooral omdat het ons een blik verschaft in hetgeen op de terechtzitting zelve plaats grijpt, waardoor eenige kleur wordt bijgezet aan de dorheid van de stereotiepe formules.

Het betreft een geding tusschen het kapittel van St. Pieter en Aernt van Scadewijc over de tienden ,,van den erve totnbsp;Gheytenbeec ende een deel van Lambalghen”, in het kerspelnbsp;van Amerongen. Het kapittel heeft met een bisschoppelijkennbsp;pander aan die tienden gepand en bezet. Ten onrechte volgensnbsp;Aernt, ,,want dese selve tyende siin heerlike leengoet is, desnbsp;hi hof ende heer heeft ^), dat hi bewisen ende toebrenghen wilnbsp;ende hi ende siin voervaders in denselven tyende ghesetennbsp;hebben onbecroent viiftich jaer ende darenboven ende seyt:nbsp;bewiist hii 't als hi hem vermet, dat hi van sinen heerlikennbsp;goede nerghent terecht staen en sel dan voer sinen heer, daer

1) nbsp;nbsp;nbsp;B.A. 198, fol. 73 v.v.

2) nbsp;nbsp;nbsp;Alsv., fol. 77.

3) nbsp;nbsp;nbsp;Gekend wordt, dat de nonnen het bezit hebben en dat haar dat bezitnbsp;met recht toebehoort. Zeer duidelijk blijkt hier, dat het niet gaat om con-stateering van een feitelijken toestand, maar om de vaststelling van eennbsp;recht; dit geldt trouwens voor alle gevallen, waarin de Bisschop iemandnbsp;in het bezit van een goed kent.

4) nbsp;nbsp;nbsp;NI. van den leenman.

5) nbsp;nbsp;nbsp;Vgl. boven, p. 187, n. 1.

192

hi dat goet of hout, ten waer oft mit enen beroep quame. . . .quot;

Aernt beroept zich dus erop, dat het goed in kwestie een heerlijk goed is en dat hij en zijn rechtsvoorgangers het alsnbsp;zoodanig reeds langdurig ongestoord hebben bezeten. Tot hetnbsp;bewijs van het laatste wordt hij toegelaten ^): ,,Item dit is al-sulke kenninge als myn here van Utrecht, zyn ridderen endenbsp;knapen gekent hebben van alsulke pandinge ende besettinge,nbsp;als die deken ende capittel van sant Peter to Utrecht gedaennbsp;hebben op den velde van den tienden van Gheitenbeec endenbsp;een deel van Lambalgen, .... mach Aernt van Scadewyc be-wisen ten iersten rechtdage als recht waer, dat hi rustelic, vre-delic ende onbesproken, hy ende zyn voirvaders, gezeten hebben in den voirs. tienden XXX, XL, L jaren ende dair boven,nbsp;dat Aernt in den voirs. tienden sitten sal bliven ter tyt toe, datnbsp;Aernt mit beter recht dairuut gewonnen werf'®).

Thans volgt een verslag van hetgeen op den naastvolgenden rechtdag is geschied^): „Des naesten rechtdach quam Aerntnbsp;van Scadewijc ter Horst mit sinen vreenden ende tughe voernbsp;mijns heren ghenade van Utrecht op zinen rechtdach, te bewi-sen als hi hem vermeten had, als van den tienden tot Gheyten-beec ende een deel van Lambalghen, als voers. is. Doe be-gheerde Tyman van Duven, dat men vraghen zoude die tughenbsp;ende die vreende Aernts voers., of zi daer gheboden warennbsp;van enighen van mijns heren panders van Utrecht, als rechtnbsp;waer, daer die tughe ende vreende Aernts voers. op antwor-den, dat si aldaer om bede wille Aernts voerghenoemt gheco-men waren, mer niet gheboden, ende Aernt voers. kende mede,nbsp;dat hi die voers. tughe ende vreende daer ghebeden had. Oecnbsp;mede kenden myns heren panders van Utrecht aldaer, dat sinbsp;nyemant van Aernts weghen van Scadewijc aldaer ghebodennbsp;hadden, rüerende van den voers. tienden. Doe begheerde Tyman voers., dat mijns heren ghenade van Utrecht dat in hoghe-niss hebben woude. Oec begheerde Tyman voers. van mijns

1) nbsp;nbsp;nbsp;Alsv. fol. 94 (R.B.A. 2020). Het regest plaatst deze dingtaal in 1417.nbsp;Zij moet echter dagteekenen van vóór 24 Februari 1415, aangezien zij voorafgaat aan de hierna volgende kenning; vgl. de volgende noot.

2) nbsp;nbsp;nbsp;Alsv., fol. 87vso; 24 Februari 1415.

3) nbsp;nbsp;nbsp;Onder denzelfden datum staat aangeteekend (fol. 87): „Item die herennbsp;van santé Peter t'Utrecht tegens Arnt van Schadyck van eenre kenningenbsp;1 boetquot;. Dit is blijkbaar nog een uitvloeisel van de oude gedachte, datnbsp;¦wie op bewijs gewezen werd het proces had gewonnen. Uit het vervolgnbsp;van de geschiedenis blijkt echter, dat zulks bij toepassing van ,.modernquot;nbsp;bewijs niet opgaat. Het opleggen van boete na het zgn. bewijsoordeel hoortnbsp;dus eigenlijk in de kenningsprocedure niet thuis.

4) nbsp;nbsp;nbsp;Alsv., fol. 95.

193

heren ghenaden voers., dat hi Willam van Colmescoten, sinen ghesworen pander, vraghen wonde, wat hi in voertiden mitternbsp;tyenden van Gheytenbeec ende een deel van Lambalghen ghe-daen had, daer Willam voers. op antworde: ,,Lieve ghenadighenbsp;heer, ic heb die voers. tienden twe jaer lang, dat omtrent XXnbsp;jaren gheleden is, van uwer ghenaden weghen aenghemennetnbsp;van beveelnisse Evert Freysen, doe ter tijt u rentmeyster, dienbsp;hier teghenwoerdich staet”; des Evert voers. kende, dat hijnbsp;'t Willam voers. bevolen had. Oec mede was 't mijns herennbsp;ghenade voers. wel te hüeghen als voers. is, dat hij 't bevolennbsp;had. Ende rechtevoert kende myn heer Aernt van Scadewijcnbsp;voers. uten bezit van den voerghenoemde tienden van Gheytenbeec ende een deel van Lambalghen, want hij 't niet bewijstnbsp;en had als recht was, als hi hem vermeten had van den voers.nbsp;tienden”.

Aernt van Scadewijc is er dus niet in geslaagd, het hem opgelegde bewijs te leveren. Niet alleen worden de door hemnbsp;medegebrachte ,,vreende ende tughe” niet gehoord, zulks opnbsp;grond van de omstandigheid, dat zij niet van ’s Bisschops wegenbsp;zijn ,,gheboden”, doch bovendien blijkt uit ambtelijke verklaringen, dat het bewijs van een ,,rustelic, vredelic ende onbesprokenquot; bezit gedurende ten minste dertig jaren niet geleverdnbsp;kan worden, aangezien nog omstreeks twintig jaar geledennbsp;twee jaren achtereen bezitsdaden door anderen, met name doornbsp;den landsheer zelf, zijn verricht. In verband daarmede ,,kendequot;nbsp;de Bisschep Aernt ,,rechtevoertquot; uit het bezit van de tiendennbsp;in geschil.

Duidelijk komt in deze zaak weer tot uitdrukking, dat de Bisschep hier optreedt als rechter in modernen zin, sterker nog:nbsp;dat hij de rechter bij uitnemendheid is in de kenningsprocedure.nbsp;In beginsel is het de Bisschop die kent; hij doet dit echter nietnbsp;alléén, doch met zijn ridders en knapen. ,,Met” heeft hier dusnbsp;een geheel andere beteekenis dan bij het Landrecht, waar denbsp;Bisschop eveneens met zijn ridders en knapen te recht zit. Innbsp;het eerste geval is ,,metquot; geheel gelijk aan ,,bijgestaan doorquot;,nbsp;in het tweede geval drukt het naast bijstand tevens een tegenstelling uit en wel in dier voege, dat op dit laatste element denbsp;nadruk valt. De functie, welke de ridders en knapen in de Kenning vervullen, is dan ook tegengesteld aan die in het Landrecht: in het eene maken zij deel uit van de landsheerlijkheid —nbsp;hier gebezigd in denzelfden zin als ,,grafelijkheid”, ,,kroonquot;

1) ,,Aenmennenquot; is een zeer gebruikelijke term ter aanduiding van het, per wagen, binnenhalen van de tienden.

194

e.d. —, in het andere vertegenwoordigen zij het gemeene land .

Ik ben hiermede echter al eenigszins op mijn betoog voor-uitgeloopen; mijn bedoeling was voorshands te laten zien, dat het in gevallen als de beide laatst aangehaalde niet wel mogelijk is te onderscheiden, of zij niet slechts uit hoofde van dennbsp;strijd om het bezit, maar ook omdat het tienden zijn, die hetnbsp;onderwerp van het geschil uitmaken, tot een kenning hebbennbsp;geleid ^). Merkwaardig is overigens in de laatste procedure nognbsp;het verschillend gebruik van het woord ,,kenning”. Het is immers duidelijk, dat hetgeen des Bisschops pander en rentmeester hier doen, hoewel als ,,kennenquot; aangeduid, toch wel geheelnbsp;iets anders is dan het,,kennen” van den Bisschop zelf. Ik volstanbsp;echter te dezer plaatse met dit punt te signaleeren; in het onderstaande zal ik er uitvoeriger op ingaan ^). Besteden wij eerstnbsp;nog aandacht aan een andere groep van geschillen, waar denbsp;kenning aan te pas komt.

In het bovenstaande is reeds een geval ter sprake gekomen, waarin omtrent de bewijskracht van een schriftelijk stuk werdnbsp;gekend. In het algemeen schijnt men bij verschil van meeningnbsp;over de waarde van geschriften bij voorkeur de kenning te baatnbsp;te hebben genomen.

Hier volgen eenige voorbeelden:

30 November 1449 ^): ,,Item tusscen Peter Ghysbertssoen ende Lambert Mauritszsoen is gekent, mit namen op die banbrieve,nbsp;dat dieselve banbrieve van weerden syn, ende wes Peter byn-nen der tyd, dat hie alsoe te banne geweest heeft, gevordertnbsp;ende gedaen mach hebben in der sake, dair sie nu sceelaftichnbsp;omme syn, sal te niete ende van geenre weerden wesen.

10 Juni 1451 ®); ,,Item die heren van sant Marien t’Utrecht ende Eernst van Amerongen syn aen kenninge gegaen, als datnbsp;Eernsts brief, mit zinen zegel bezegelt, niet in 't gerichte ge-toent en is geweest voir nu.

Item een kenninge tusscen denselven, dat die heeren hoer

1) nbsp;nbsp;nbsp;„Vertegenwoordigingquot; hier uiteraard niet in den hedendaagschen elec-toralen zin op te vatten. Vgl. hierover het eerste hoofdstuk.

2) nbsp;nbsp;nbsp;Ook de volgende aanteekening in het judiciaal van bisschop Rudolfnbsp;van Diepholt (B.A. 200, p. 262) is te vaag om het trekken van een conclusienbsp;te dezen aanzien te wettigen: ,,Item Jan van Raephorst an kenninge gegaennbsp;tegen Wernair Braem up een vierdell van der tienden van Sweserenge, datnbsp;Huge Casmiss gecoft heeftquot;.

3) nbsp;nbsp;nbsp;P. 197 v.v.

4) nbsp;nbsp;nbsp;B.A. 200, p. 296.

5) nbsp;nbsp;nbsp;Alsv., p. 327.

195

dingtael anders gemaect hebben dan sie voer was, te weten, dat sie nu gesat hebn XII Dortsce pl. voer 't pont ende in dienbsp;voir-dingtael niet meer dan Xquot;. De beslissing hierover valt dennbsp;6den December 1451^): ,,Item als Eerst van Amerongen aennbsp;kennynge gebracht ende geseecht heeft, dat die heren van santnbsp;Marien t'Utrecht meer in hoer dyngtael nae gesat hebben dannbsp;sie voer dairin bedyngt hebben, zyn die heren voirs. vellichnbsp;ende boetschuldich gekent”^).

Tenslotte nog een ander geval van een kenning:

1 Mei 1413^); ,,In der saken tusschen den heren van sant Peter ende Symen Borre so heeft mijn here mit sinen dingwaer-ders gekent, dat die hoffstede, die tot Amerongen gelegen isnbsp;aen den dijc, daer boven naest gelant is Henric van Zeyst endenbsp;beneden die Rijnstede, dat die voers. een hoffstede is onge-deyltquot;.

Hier ging het er dus om, te bepalen of een hofstede één geheel uitmaakte of niet. Ook dit werd niet door het Landrecht, maar door de Kenning uitgemaakt.

Wanneer wij nu het voorafgaande overzien, dan komen wij tot de slotsom, dat de kenningsprocedure in de e^ste plaatsnbsp;toepassing vond in geschillen betreffende het bezit en in dienbsp;aangaande het rechtskaraktei van onroerend goed®). Voortsnbsp;leerden we gevallen kennen, die er op schijnen te wijzen, datnbsp;ook geschillen over het recht op een nalatenschap, over denbsp;waarde van geschriften, over den omvang van hofsteden en tenslotte ook die betreffende zekere tiendkwesties door de Kenning werden beslist ®). Bij nadere beschouwing vertonnen deze

1) nbsp;nbsp;nbsp;Alsv., p. 335.

2) nbsp;nbsp;nbsp;Ook in de stad Utrecht werd de beoordeeling van een veranderingnbsp;in de dingtaal als „kenningquot; aangeduid: ,,Item als partye doer ordonnantienbsp;van scepenen huere dingtaelen in gescrifte gelevert hebben, indien bevonden wordt by hem ofte eenich van hemluyden datter meer gescreven dannbsp;gedingt is, tot kennynghe van den schoudt ende scepenen...,” enz. (Rbr.nbsp;V. U., II, p. 332). Opmerkelijk is, dat hier gesproken wordt van kenningnbsp;van schout en schepenen.

3) nbsp;nbsp;nbsp;B.A. 198, fol. 79.

4) nbsp;nbsp;nbsp;Vgl. hierna, p. 232.

5) nbsp;nbsp;nbsp;Dit zijn m wezen jurisdictiegeschillen. Immers naar gelang een goednbsp;bijv. leengoed of eigen goed is, behoort het tot een leenrechtelijken dannbsp;wel tot den landrechtelijken rechtskring.

6) nbsp;nbsp;nbsp;Afgezien van de kwesties over bezit en rechtskarakter van onroerendnbsp;goed zijn de voorbeelden niet dicht gezaaid. Met betrekking tot het rechtnbsp;op nalatenschappen vinden we nog steun in enkele processen-verbaal vannbsp;getuigenverhooren inzake de vraag, wie in de desbetreffende gevallen alsnbsp;erfgenamen moeten worden aangemerkt. Uit de aanteekeningen zelf blijkt

196

zaken een opmerkelijke onderlinge verwantschap. Alle worden zij immers gekenmerkt door op den voorgrond tredende feitelijke vragen, waaromtrent ook anderen dan partijen uitsluitselnbsp;kunnen geven. Wie in het bezit is van een goed, beurt de pacht;nbsp;naburen en vroegere pachters weten gemeenlijk wel te vertellen, aan wien de pacht gewoonlijk werd betaald. De vraagnbsp;of een goed ,,vorderlijkquot; is of niet, komt in de wijze van vererving tot uitdrukking; in de omgeving was het in het algemeen wel bekend, hoe het goed was vererfd. Ook wist mennbsp;daar veelal, of het werd verheergewaad, of er tijns van werdnbsp;betaald enz. Insgelijks mag eenige kennis bij derden wordennbsp;verondersteld met betrekking tot de naaste bloedverwantennbsp;van een overledene, de al of niet echtheid van een geschrift, dennbsp;omvang van een goed en de vraag, welke tienden uit een goednbsp;plachten te gaan. Altegader feitelijke vragen, ten aanziennbsp;waarvan het denkbeeld wel zeer vroeg moest opkomen, dat ernbsp;andere, betere middelen waren ter bereiking van de waarheidnbsp;dan de eed van een der partijen; vragen dus, die de gebrekkigheid van het formalistische bewijs in het oog deden springen. Voor de beantwoording van die vragen dus wendde mennbsp;zich tot de Kenning.

Trachten wij nu eerst na te gaan, welke beteekenis in dit verband aan de woorden ,,kennen” en ,,kenningquot; moet worden gehecht.

Muller onderscheidt in zijn glossarium op de rechtsbronnen van Utrecht vijf beteekenissen van ,,kennenquot;, nl. Ie. erkennen;nbsp;2e. getuigenis geven, hetzij mondeling, hetzij schriftelijk; 3e.nbsp;het afleggen eener verklaring in de terechtzitting door schepenen over zaken, die hun krachtens een door hen buiten de doornbsp;partijen aangevoerde bewijsmiddelen om ingesteld onderzoeknbsp;weliswaar niet, dat de zaken voor de Kenning aanhangig zijn, doch het feit,nbsp;dat ter zake getuigen werden gehoord, is daarvoor, althans in de jaren,nbsp;waaruit de aanteekeningen dateeren — 1407 en 1410 — een voldoende aanwijzing. Zie boven, p. 188 en voorts B.A, 198, fol. 49vso. Ook het feit, datnbsp;overigens de enquêtes, waarvan niet uitdrukkelijk de samenhang met eennbsp;kenning blijkt, nagenoeg steeds betrekking hebben op geschillen over bezitnbsp;en over het rechtskarakter van onroerend goed, wijst erop, dat wij daarbijnbsp;steeds met een kenningsprocedure te doen hebben. Zie bijv. B.A. 198, fol.nbsp;61, 62vso, 64, 79 vso, lOlvso, 108 vso, 109vsoi B.A. 200, p. 32, 63, 193, 213. Zienbsp;voorts het hierna volgende met betrekking tot de overeenkomst tusschennbsp;den toestand in het Nedersticht en dien in het Oversticht en op de Veluwe.nbsp;Tenslotte moge er hier de aandacht op worden gevestigd, dat '6 Gravennbsp;waarheid in Holland o.m. werd gebezigd in kwesties over den onderhoudsplicht met betrekking tot dijken. Vgl._Fruin, Over waarheid, kenning ennbsp;zeventuig in de rechtspleging van Holland en Zeeland, Verspr. Geschr., VI,nbsp;p. 335.

197

„kenliequot; zijn geworden — vgl. ons woord „bevinden” —; 4e. oordeelen, in den zin van oordeel wijzen, al of niet na voorafgaand ,,kennen” in den zin van het onder 3e. bedoeld onderzoek; 5e. recht doen over iets; deze beteekenis is afgeleid vannbsp;die onder 4e. De door Muller opgegeven beteekenissen vannbsp;,,kenninge” sluiten uiteraard nauw hierbij aan. Het zijn de volgende; Ie. erkenning; 2e. onderzoek eener zaak door den rechter — de beteekenissen ,,onderzoek” en ,,getuigenis” loopennbsp;hier in elkander —; 3e. vonnis, gewezen op grond van een ,,kenning”, van een onderzoek dus, als bedoeld onder 2e; 4e. verklaring; oordeel zonder voorafgaand onderzoek, maar op grondnbsp;van hetgeen den gerechte reeds ,,kenlie” is. Tenslotte heeftnbsp;Muller nog een vijfde beteekenis meenen te ontdekken in eennbsp;certificaat van schout en schepenen van Abcoude d.d. 9 December 1528 inzake getuigenverklaringen met betrekking totnbsp;de rechtskracht van een ,,kenninghe” in vroeger jaren; hijnbsp;meent, dat daarin onder kenning revisie wordt verstaan.

Het antwoord op de vraag, welke van deze beteekenissen van toepassing zijn op het kennen door en de kenning van dennbsp;Bisschep met zijn ridders en knapen, is niet moeilijk te geven;nbsp;de woorden ,,kennen” en ,,kennii^g” zijn hier blijkbaar gebruiktnbsp;in den zin van oordeelen, oordeel wijzen, uitspreken, en vannbsp;vonnis, oordeel, of uitspraak, gewezen op grond van een voorafgaand onderzoek. De andere beteekenissen dezer termen zijnnbsp;echter daarom voor ons onderzoek nog niet zonder belang; zijnbsp;vormen als het ware de entourage, te midden waarvan de kenning in den zin van oordeel eerst goed is te begrijpen. Indiennbsp;we hier de beteekenissen ,,erkennen” en ,,erkenning” zoomedenbsp;,,revisie” —• welke laatste m.i. op een misverstand berust^).

1) nbsp;nbsp;nbsp;Versl. en Med. O.V.R., I, p. 474 v.v.

2) nbsp;nbsp;nbsp;De door Muller afgedrukte akte — een certificaat van schout en schepenen van Abcoude-Proosdij —¦ behelst de verklaringen van eenige getuigen over de lotgevallen van een eertijds in het gerecht van Aasdom gewezen oordeel. De eene partij had n.1. van dit oordeel in beroep willennbsp;gaan — klaarblijkelijk voor het Landrecht —, de wederpartijen echternbsp;„donghen dairteghen een kenninghe, ende seyden, dat die kenninghe datnbsp;hoochste recht was ende dat men dair ghien beroep hebben en soudequot;. Hetnbsp;gerecht wees daarop, ,,dat een kenninghe dat hoochste recht was ende datnbsp;men dair ghien-heropen oerdell maecken mochtequot;. Een ander getuigt, ,,datnbsp;hij well ghehoert hadde van veell ghoede mannen, dat een kenninge innbsp;Aesdom dat hoochste recht was ende van dair niet veerder heropennbsp;mochtequot;. Tenslotte verklaren nog eenige getuigen, ,,dattet beroep in Aesdom voirseyt dicwyls versocht ende uutgheweest is, mer weder in den-selven gherechte ghecomen is ende aldair uutghewesen wordt sonder archnbsp;off listquot;. Muller nu leest hierin, dat de partij, in wier voordeel het vonnis

198

buiten beschouwing laten, dan blijkt, dat de andere alle nauw met elkander samenhangen. In overeenstemming met den thansnbsp;nog geldenden zin van het woord ,,kennen” bewegen zich alnbsp;deze beteekenissen om het bekend zijn met iets, het geïnformeerd zijn als centraal punt.

Nu berust elk rechtsoordeel altijd op een zekere kennis, op een geïnformeerd zijn. Het ligt dus in de rede, dat de kenningnbsp;als tegenstelling ten opzichte van andere rechtsoordeelen nietnbsp;kan worden begrepen door het feit van het geïnformeerd zijnnbsp;op zichzelf, door de omstandigheid, dat het berust op een zekerenbsp;kennis, doch slechts door de vraag, hoe deze kennis is verkregen. De bijzonderheid van de kenning bestaat in de door dennbsp;rechter — in modernen zin — langs autonomen weg verkregennbsp;kennis, in het streven tot het leeren kennen van de materieelenbsp;waarheid, zulks in tegenstelling tot de landrechtelijke procedure, waar de formeele waarheid beslissend is. De woordennbsp;gewezen was, eischte, dat een ..kenninghe” zou worden ,,geknechtquot; (= geknoopt, d.i. aangegaan) en voorts, dat zulk een kenning gelijk staat metnbsp;het ,,wedercomen (der zaken) in denselven gherechtequot; om ,,aldair uutghe-wesen te wordenquot;. De zin van de getuigenissen is echter een geheel andere.nbsp;Tegenover het beroep van den een stelt de ander, dat het geen gewoonnbsp;oordeel, doch een kenning was, waarvan zijn tegenstander in beroepnbsp;wilde gaan, dat zulks evenwel niet kon, aangezien de kenning ,,het hoogstenbsp;rechtquot; was; daarvan stond in het geheel geen beroep open. Het „dingenquot;nbsp;van een kenning wil dus in dit geval niet zeggen, dat men een kenningnbsp;wenschte, maar dat het oordeel in kwestie een kenning was. Men hadnbsp;verschillende malen getracht, daarvan in beroep te gaan; het ,,beroepquot;nbsp;was ,,dicwyls versocht ende uutgheweestquot;, maar het was steeds weer bijnbsp;het gerecht zelf teruggekomen en daar „uutghewesenquot;, m.a.w. den regel,nbsp;dat van een kenning geen beroep mogelijk was, had men steeds kunnennbsp;handhaven. De bewuste kenning is dus in het geheel geen revisie, dochnbsp;een bepaald soort van oordeel van het dagelijksch gerecht van Aasdom. Alsnbsp;oordeel van de ,,gemeentequot; staat deze kenning dus op één lijn met denbsp;stedelijke schepenkenningen en is het zeer verwant aan het zeventuig.nbsp;In dit verband is het opmerkelijk, dat het van deze kenning, evenals vannbsp;het zeventuig, heet, dat zij ,,het hoogste rechtquot; is. Vgl. te dezen hiervóór p. 170, n. 1.

Het stuk bevat nog een bijzonderheid, welke hier niet onvermeld mag blijven. Degenen, die achtereenvolgens trachten het oordeel in beroep tenbsp;brengen, nl. eerst Jacob Coster van Bruekelen en later Jacob Utenbroeck,nbsp;worden ,,dingweerdersquot; genoemd. Het behoeft geen betoog, dat we hiernbsp;niet met de dingwaarders van het Landrecht hebben te doen. Hoewel degenen, die zich tegen het beroep verzetten, als ,,wederpartyequot; van dezenbsp;dingwaarders worden aangeduid, schijnen de laatsten te dezen toch ambtshalve te handelen. Immers na hen wordt nog eens een poging tot het instellen van het beroep ondernomen door den baljuw van Abcoude. Mogennbsp;we uit dit laatste wellicht afleiden, dat de bedoelde dingwaarders als denbsp;justitieele „stadhoudersquot; van dien baljuw moeten worden beschouwd?

199

„kenning” en „waarheid” vertoonen dan ook in dit opzicht een verrassende overeenkomst; ook de term „waarheid” heeft, innbsp;technisch-juridischen zin, de strekking een bijzondere procedure aan te duiden, een procedure, waarin eveneens niet denbsp;formeele, doch de materieele waarheid wordt nagestreefd.nbsp;Beide woorden duiden een inquisitoire procesorde aan.

Opvallend is, naast het verschil, de samenhang tusschen de verschillende beteekenissen van het woord ,,kennen” in hetnbsp;laatst geciteerde stuk van de procedure tusschen het kapittelnbsp;van St. Pieter en Aernt van Scadewijc^). Op de vraag, of zijnnbsp;,,vreende ende tughe” van 's Bisschops wege ,,geboden” zijn,nbsp;,,kende” Aernt, dat zij op zijn verzoek waren verschenen. Nadatnbsp;de pander Willam van Colmeschoten desgevraagd zijn relaasnbsp;had gedaan van hetgeen hij vroeger met betrekking tot denbsp;tienden in geschil had verricht, ,,kende” de ex-rentmeester.nbsp;Evert Freyse, dat hij dien pander indertijd inderdaad tot aanmennen der tienden opdracht had gegeven. Op grond van dezenbsp;beide ,,kenningen” en van zijn eigen wetenschap ,,kende” tenslotte de Bisschop Aernt uit het bezit van deze tienden. Hetnbsp;,,kennen” van Aernt van Scadewijc en van Evert Freyse is tenslotte niets anders dan het doen van mededeelingen, het afleggen van verklaringen, die ertoe moeten strekken om den Bisschop behoorlijk te informeeren en hem in staat te stellen, denbsp;,,waarheid” in deze kwestie te ontsluieren en op grond daarvan zijn oordeel — ,,kenning” — uit te spreken ^). Het,,kennen”nbsp;van Aernt en Evert eenerzijds en dat van den Bisschop ander-

1) nbsp;nbsp;nbsp;P. 193.

2) nbsp;nbsp;nbsp;Het woord ,,kennenquot; in dezen zin geeft als het ware de drie elementennbsp;van de rechterlijke werkzaamheid weer; het onderzoek naar de waarheid,nbsp;naar het te vormen oordeel, het vinden van het oordeel en tenslotte hetnbsp;uitspreken ervan, het ,,verklarenquot; van de waarheid. Ook ,,tuigenquot; kan dezenbsp;drie elementen in zich besluiten, nl. daar, waar het tuig tevens een bindendnbsp;oordeel behelst, zooals in het zeventuig en in het Drentsche buurtuig. Vgl.nbsp;Gosses, De organisatie van bestuur en rechtspraak in de landschap Drente,nbsp;p. 287: ,,Het buurtuig gold als bewijs en vonnis tevensquot;. En in Overijselnbsp;vinden wij iets overeenkomstigs met betrekking tot het woord ,,ghichtenquot;.nbsp;Vgl. p. 228, n. 1 en p. 229. Een aardige analogie ligt in den term ,,verstaanquot;, zooals deze wordt gebezigd in de formule onzer wetten: „Zoo isnbsp;het, dat Wij, den Raad van State gehoord, en met gemeen overleg der Sta-ten-Generaal, hebben goedgevonden en verstaan, gelijk Wij goedvinden ennbsp;verstaan bij deze:....quot;. ,,Verstaanquot; omvat hier ook het onderzoek, hetnbsp;„vindenquot;, d.i. het verwerven van de noodige kennis en tenslotte denbsp;uitspraak. Naast de Nederlandsche termen als ,,kenningquot;, ,,waarheidquot;,nbsp;,,kennenquot;, ,,tuigenquot;, ,.bevindenquot; enz. vinden we vooral de volgende Latijn-sche equivalenten: „veritasquot; (denk aan ,,verdictquot;: veredictum), „cognoscerequot;,nbsp;„recognoscerequot;, „inquirerequot; en ,,invenire veritatemquot;. Zie bijv. p. 256.

200

zijds, zijn, hoezeer ook onderling in beteekenis verschillend, beide op hetzelfde doel gericht: het bereiken van een oplossingnbsp;overeenkomstig de materieele waarheid.

In overeenstemming met een en ander treffen we in de ken-ningsprocedure dan ook steeds niet-formalistische bewijsmiddelen aan, somtijds geschriften, doch in alle gevallen getuigen-bewijs. De getuigen worden blijkbaar in den regel door, althans voor, ten overstaan van, den Bisschop gehoord; in enkele gevallen is zulks uitdrukkelijk vermeld. Dit is van belang in verband met de wijze, waarop het later ook in procedures voor hetnbsp;Landrecht in zwang komende getuigenverhoor wordt afgenomen.

De bisschoppelijke kenning is dus een procedure, welke een inquisitoir karakter vertoont en waarin de Bisschop, met bijstand van zijn ridders en knapen, optreedt als oordeelwijzer,nbsp;als rechter in den modernen zin van het woord.

In het bovenstaande gaf ik reeds te kennen, dat de functie van de ridders en knapen bij deze procedure een geheel anderenbsp;is dan die, welke zij in het Landrecht vervullen. Ter voorkoming van misverstand hierover nog het volgende.

De naam ,,Landrechtquot; als benaming van het gerecht van den Bisschop met zijn ridders en knapen komt in de bronnen uit denbsp;15de eeuw en vroeger niet of zeer zelden voor. In ieder gevalnbsp;is op grond van die bronnen niet uit te maken, wat men preciesnbsp;onder dit Landrecht heeft te verstaan. Dit zoo zijnde,- komt hetnbsp;mij voor, dat men goed zal doen uitsluitend van het Landrechtnbsp;te spreken, waar de Bisschop met zijn ridders en knapen tenbsp;recht zit in landtTechtelijken zin, m.a.w., daar waar de Bisschopnbsp;als vorderaar van recht, de ridders en knapen als oordeelvin-ders optreden. Het is uiteraard een kwestie van afspraak; het isnbsp;denkbaar, dat men alle vormen van jurisdictie door den Bisschop met zijn ridders en knapen uitgeoefend onder den naamnbsp;,,Landrechtquot; zou willen samenvatten. In dat geval zou dus ooknbsp;de kenning tot de procedures voor het Landrecht gerekendnbsp;moeten worden. Van belang is echter, dat men in het oog moetnbsp;houden, dat alsdan twee fundamenteel van elkander verschillende vormen van rechtspraak onder één naam worden samengevat; dit feit kan door een benaming niet worden geëlimineerd.nbsp;Hoe men haar ook moge aanduiden, de kenning is en blijft eennbsp;geheel afzonderlijke, op extra-landrechtelijke beginselen gefundeerde vorm van jurisdictie. Weliswaar wordt het gerecht,nbsp;ten overstaan waarvan de kenningsprocedure wordt gevoerd.

1) P. 194, 195.

201

samengesteld door dezelfde personen, die ook het Landrecht vormen, doch de verschillende functies, de verschillende quali-teiten, waarin die personen in beide gevallen optreden, geeftnbsp;ons m.i. het recht, de tegenstelling extra helder te belichten ennbsp;ter wille daarvan te spreken van twee gerechten, het ,,Landrecht” en de ,,Kenningquot;. Op het verband tusschen deze beidenbsp;gerechten zal ik hieronder nader terugkomen. Daarbij zal dannbsp;tevens blijken, in hoeverre hier tot een scheiding is gemaakt,nbsp;wat misschien bij nauwkeurige analyse slechts een onderscheiding zal blijken te zijn.

De geschillen, waarin we de bijzondere procedure voor de Kenning zagen toepassen, hebben wij in het bovenstaande innbsp;zes groepen ingedeeld. Op één dier groepen wil ik hier nog metnbsp;een enkel woord terugkomen. Uit de weergegeven voorbeeldennbsp;blijkt wel, dat de allervoornaamste groep wordt gevormd doornbsp;de geschillen over bezit van onroerend goed; een kenningnbsp;over bezit was, bij wijze van spreken, een alledaagsch verschijnsel. Verbinden wij deze wetenschap met de ervaring, datnbsp;het bezitsproces voor het Landrecht tot de zeldzame verschijnselen behoort, dan ligt de conclusie voor de hand, dat voornbsp;dergelijke geschillen de kenning door den.Bisschop met zijnnbsp;ridders en knapen de aangewezen weg was. Teekenend is in ditnbsp;verband de boven aangehaalde kenning van 30 Novembernbsp;1449, waarbij wordt ,,gekentquot;, dat partijen ,,der scelinge. . . .,nbsp;soevoele als die roert van 't besyt des guets ende niet van dennbsp;eygendom, gaen sullen in kenninge voir mynen here vannbsp;Utrecht, synen ridderen ende kapen”.

Voor het Nedersticht van de 15de eeuw gold dus dezelfde tegenstelling als zich in dien tijd in Holland ontwikkelde: peti-toir-landrechtelijk tegenover possessoir - extra - landrechtelijk,nbsp;waarin de antithese landrechtelijk — extra - landrechtelijknbsp;zoowel ziet op de positie van den landsheer (of diens plaatsvervanger), als, in beginsel, op den aard van de gebezigde bewijsmiddelen. In beginsel; immers in de petitoire procedurenbsp;met het zeventuig is, gezien de wijze waarop de zevens tot hunnbsp;uitspraak komen, zonder twijfel een ,,modern”, niet-formalis-tisch element aanwezig. Dit element is echter nog tot in denbsp;15de eeuw in principe niet beslissend: in wezen bepaalt hetnbsp;slechts, wie van de partijen tot het leveren van het formalistisch bewijs zal worden toegelaten ^).

1) nbsp;nbsp;nbsp;P. 181.

2) nbsp;nbsp;nbsp;Joosting, Zeventuigsrecht, p. XLI: ,,Ook bij het zeventuig echter, leverden de buren geen bewijs, maar zij legden slechts eene verklaring af, die

202

De vraag, in welken tijd het ontstaan van de kenningspro-cedure moet worden gezocht, is moeilijk te beantwoorden. In den tijd, waarmede de bewaard gebleven judicialen aanvan-

van invloed was op de vraag, wie van beide gedingvoerenden zou toegelaten worden door 't gerecht tot 't leveren van het bewijs, d.i. zijn bewering door den eed te staven”. P. LXII, LXIIl: „Hoewel de zeven door hunne verklaring, waarop de toewijzing van den eed aan een der partijen berustte,nbsp;eigenlijk beslisten, wat recht zou zijn, lag toch 't hoofdmoment der procedure in den eed der winnende partij.....Nog zeer lang moest de winnende

partij, na door de zeven in 't gelijk gesteld te zijn den eed afleggen, waarna 't gerecht de zaak besliste”. Het zeventuig werkte dus als een bewijsoor-deel. Vgl. hiervóór, p. 172. Zie ook de door Joosting- aangevoerde bewijsplaatsen. In denzelfden zin Fruin, Over waarheid, kenning en zeventuig in de rechtspleging van Holland en Zeeland, Verspr. Geschr., VI,nbsp;p. 353, 363.

De Monté ver Loren, die met recht tegenover Fruin de overeenkomst tusschen kenning en ('s Graven) waarheid verdedigt (Bezit en eigendom,nbsp;p. 709, n. 1), stelt tegenover die beide instituten het zeventuig als eennbsp;ouden, formalistischen procesvorm. Tot op zekere hoogte is hier inderdaadnbsp;een tegenstelling. Terwijl kenning en waarheid behooren tot de taak vannbsp;den landsheer, die zelfstandig, zij het ook met anderen, een onderzoek instelt — waarbij hij aan het oordeel van degenen, met wie hij kent of denbsp;waarheid bezit, niet is gebonden —, is het zeventuig een verklaring vannbsp;onderzaten, welke den rechter, in beginsel dus den landsheer, bindt. Ditnbsp;is inderdaad een gewichtig vérschil. Aan den anderen kant echter hebbennbsp;kenning, waarheid en zeventuig een belangrijk element gemeen, nl. de niet- ^ lésnbsp;formalistische wijze, waarop het oordeel tot stand komt. In alle drie denbsp;gevallen berust de uitspraak op een onderzoek naar de materieele waarheid en speelt dus het niet-formalistisch bewijs een groote rol. Vandaar,nbsp;dat men ook bij het zeventuig de termen ,,waarheid” en ,,kenning” kannbsp;tegenkomen, zooals in de handvesten van graaf Reinoud van Gelre voornbsp;Zalt-Bommel d.d. 19 October 1316; (Nijhoff, Gedenkw., I, 167); ,,Item denbsp;cognitione veritatis, dicta vulgariter kenninge, in terra contingente, quodnbsp;non moneat prout hactenus fuit, sed quod quator a parti inferiori et tres anbsp;parte superiori eligantur proximo siti, qui veritatem dicent, et sint cogni-tores”. Vgl. over de vraag, of dit zeventuig al dan niet uitsluitend tot dijkzaken was beperkt, Fruin, a.w., p. 362 (bevestigend) en Beekman, Dijk- ennbsp;Waterschapsrecht, II, p. 1817 (ontkennend).

Op de overeenkomst tusschen de beteèkenissen van ,,tuigen” en ,.kennenquot; is hiervóór (p. 200, n. 2) reeds gewezen. Ik voeg daaraan nog toe, datnbsp;het ,,tuigen” van de zevens bij slot van rekening een niet-gedifferentieerdenbsp;uitspraak is in dien zin, dat het een uitspraak behelst niet alleen over dénbsp;feiten, maar ook over het recht. Hetzelfde is het geval bij het Drentschenbsp;buurtuig. Daarom is de rechter eraan gebonden. Opmerkelijk is voorts, datnbsp;het zeventuig, evenals 's Graven waarheid en — zooals straks zal blijken —nbsp;evenals in een vroeger stadium de bisschoppelijke kenning, een niet-formalistisch incident is in de overigens formeele landrechtelijke jurisdictie. (Vgl.nbsp;voor de waarheid Fruin, a.w., p.«34T). Het zeventuig onderscheidt zich echternbsp;weer van de beide andere ,,incidenten”, en wel in ouderwetschen, lormalis-tischen zin, doordat het, althans in het eindoordeel (van het gerecht), geennbsp;voorloopige, geen possessoire, toewijzing kent.

203

gen — het laatst van de 14de eeuw — is zij reeds tot volle ontwikkeling gekomen. Wij moeten dus aannemen, dat zij destijds al op een lange geschiedenis mocht bogen. Wanneer die geschiedenis een aanvang nam, valt echter niet te zeggen. Datnbsp;we de Kenning in de bronnen van vroeger tijden niet tegenkomen, zegt niets; ook uit de bronnen van de 15de eeuw — vermoedelijk haar bloeitijd — hadden we haar niet leeren kennen,nbsp;indien slechts de judicialen waren verloren gegaan.

Eén aanwijzing uit vroegeren tijd meen ik hier niet onvermeld te mogen laten. Ik doel hier op een aanteekening uit het jaar 1310 in het zgn. ,,registrum Guidonis”, waarin het woordnbsp;,,kenningquot; wordt gebezigd^). Deze aanteekening luidt alsnbsp;volgt:

,,Dit’s mijns heren zegghen, als van den scepen van Diemen; in 't eerst Jan Hertgheer ende Luttic Bruninc, omdat si in dernbsp;kenninc bevallen siin, so zeilen si gheven mijn here C Q endenbsp;L quot;B goeds ghels; des zal ghelden Jan Hertgher C B ende Lutic

Bruninc L B.....Waer, dat wi vonden, dat dese vorghe-

noemde scepen Arnout Scalen enighe scade hadden ghedaen, dat hout wi an ons te verclaren”. Dadelijk daarop volgt:

,,Voert van den scepenen van Diemen, als Jan her Bruninx-soen. Jan her Werenboutssoen, Louwe Boeve ende Roelof Tol-lekin, zeilen gheven mijn here LX B goeds ghelts, omdat si brieve beseghelt hadden, die wi vonden, dat si also niet ennbsp;waren. ...quot;

Twee schepenen van Diemen zijn ,,in der kenninc bevallenquot;, d.w.z. zijn in een kenning in het ongelijk gesteld en moetennbsp;deswege aan den Bisschep een niet onaanzienlijk bedrag betalen. De hierbedoelde kenning is dus blijkbaar een kenningnbsp;van den Bisschop. Jammer genoeg is moeilijk uit te maken,nbsp;waarover de zaak liep. We kunnen slechts gissen. Eenig houvast geeft de naam van Arnout Scalen, den schout van Diemen,nbsp;die we ons waarschijnlijk als de wederpartij hebben te denken.nbsp;Met dezen Arnout nu hadden die van Diemen reeds in 1307

1) B.A. 207; Q, arb. uitspr., fol. 15 (R.B.A. 293). Ik laat hier de gevallen, waarin het woord ,,kenningquot; onmiskenbaar in ander verband wordt gebruikt,nbsp;uiteraard buiten beschouwing. Ik denk hier met name aan de Utrechtschenbsp;schepenkenning, die al in 1365 wordt vermeld (Rbr. v. U., II, p. 17) en dienbsp;geheel op één 1’jn staat met het uit de Hollandsche steden zoo bekendenbsp;instituut van dien naam, dat voor Leiden in het bijzonder is bestudeerdnbsp;door A. Nortier: Bijdrage tot de kennis van het burgerlijk proces in de 15denbsp;eeuw binnen de stad Leiden (pft. Leiden, 1874). Slechts vestig ik er hier denbsp;aandacht op, dat deze kenning een sterkere verwantschap vertoont met hetnbsp;zeventuig dan de landsheerlijke kenning. Immers, evenals het zeventuignbsp;is ook de schepenkenning een uitspraak van niet-heerlijken huize.

204

oneenigheid: den 18den Februari van dat jaar wilden ze hem nl. gewapenderhand te lijf, nadat de baljuw van Amstellandnbsp;al den 28sten Januari getracht had een vrede tot stand tenbsp;brengen^). Den 15den Juli’^) werd den ,,guede(n) (lude(n)quot; vannbsp;Diemen aangezegd, dat zij moesten komen ,,tot myn here tenbsp;Judefaes, alse jeghen Arnout Scalen van horen tuistequot; ®). Hiermede zien we dus het geschil aanhangig worden voor den Bisschep. Met betrekking tot den aard van het geschil zijn we echter nog niet verder. Intusschen is het verleidelijk de beide opnbsp;elkander volgende aanteekeningen met elkaar in verband tenbsp;brengen, in dier voege, dat ook de in de tweede aanteekeningnbsp;bedoelde bedragen verbeurd zijn uit hoofde van de bisschoppelijke kenning. Dit is vooral zoo verleidelijk, doordat het daarnbsp;de valschheid van een geschrift betreft, een onderwerp, dat onsnbsp;bij onze kennismaking met de kenning reeds vertrouwd is geworden.

Hoe dit ook zij, zeker is, dat we ook in 1310 reeds een rechterlijke werkzaamheid van den Bisschop als ,,kenning” zien aangeduid. De nog oudere bronnen bewaren op dit punt, voor-zoover ik heb kunnen nagaan, een volkomen stilzwijgen.

Het ligt niet in mijn bedoeling, met betrekking tot deze procedure een vergelijking op te stellen tusschen het Neder-sticht en andere gewesten. Ik beschik niet over het daartoenbsp;noodige materiaal en het verzamelen daarvan ligt ver buitennbsp;het bestek van de onderhavige studie. Intusschen meen ik welnbsp;goed te doen met op enkele aanknoopingspunten in anderenbsp;gewesten de aandacht te vestigen, omdat daardoor wellichtnbsp;het inzicht in het karakter der kenning kan worden verhelderd.

In het Oversticht is het de ,,konde”, welke groote overeenkomst met onze kenning vertoont. Met uitzondering van in den — voor ons hier ook niet van belang zijnden — zin vannbsp;,,erkenningquot; wordt deze term in ongeveer dezelfde beteeke-nissen gebruikt als het woord ,,kenningquot;, dat wil dus zeggennbsp;in beteekenissen, welke varieeren van getuigenis tot rechter-

1) nbsp;nbsp;nbsp;Rek. baljuw van Amstelland (gedr.: Kron. Hist. Gen. 1859, p. 63 v.v.),nbsp;1307, den eersten Zaterdag in de vasten.

2) nbsp;nbsp;nbsp;Alsv., 1307, des Zaterdags na St. Margriet.

3) nbsp;nbsp;nbsp;De uitgave heeft ,,tinstequot;, waarin men dan een verschrijving voornbsp;„tinsequot; zou moeten zien. Het handschrift heeft geen punt boven de i,nbsp;zoodat ook zeer wel ,,tuistequot; kan worden gelezen. Deze lezing komt mijnbsp;het meest waarschijnlijk voor, niet alleen, omdat we daarbij niet genoodzaakt zijn bij den schrijver een vergissing te veronderstellen, doch bovendien, omdat het handschrift herhaaldelijk een u in de plaats van een wnbsp;heeft. Het handschrift berust in het Algemeen Rijksarchief.

205

lijke uitspraak. Het bijbehoorende werkwoord is eveneens „kennen”. Ook hier „kent” de Bisschep en wel met zijn „mannen”, ook hier draagt de procedure een inquisitoir karakter,nbsp;acht de ,,rechter” zich dus vrij in de wijze, waarop hij de —¦nbsp;materieele — waarheid zal trachten te achterhalen. Enkelenbsp;voorbeelden van een zoodanige Overijselsche kenning mogennbsp;hier volgen.

Het eerste geval betreft een geschil tusschen Roelf van Oes-tenwolde ter eene en Roelf van Ansem met zijn echtgenoote ter andere zijde, dat aanvankelijk voor de Hooge Bank aanhangig was. In dat stadium maken wij er voor het eerst medenbsp;kennis ^): ,,Item 's selven dages — 20 November 1386 — wysdenbsp;Johan van Sonnenberge een ordel tusschen Roelf van Oesten-wolde, anclager, ende Roelf van Ansem, aldus, dat tusschennbsp;leen ende eygen een konde gaen sal. Dat ordel wederspracnbsp;Henric van Roderloe ende wijsde vor recht, want dat goet eennbsp;edel eygen is ende Roelf van Ansem ende syn voirvaderennbsp;des in besitte ende in gewere geseten hadden onbesprokennbsp;viertich of vyftich jaer ende langer, ende wille dat beholdennbsp;mit alle den rechte, dat recht is, hoe dat dienstlude sente Martens hoer eygelike güet mit rechte beholden soelen, ende seg-gen, dat hem daer en boven gheen konde onscade doen en salnbsp;aen horen eygeliken goede”. Met een andere hand staat hierbijnbsp;aangeteekend: ,,Des ijrsten is gevolght”.

De kwestie gaat dus over het karakter van onroerend goed: leen of eigen. De Hooge Bank beslist overeenkomstig het vóóroordeel van Johan van Sonnenberge, dat deze kwestie doornbsp;een ,,konde” moet worden beslist; het in het andere vóór-oor-deel voorgestelde formalistische bewijs wordt niet toegelaten.

Een paar maanden later vinden we weer iets over deze zaak; den 13den Januari 1387 quot;*) nl. ,,wert gewijst, dat myn here mitnbsp;(tweelf) sinen mannen aver ses weken die konde besien salnbsp;van den tween lenen tusschen Roelf van Oestenwolde endenbsp;Roelf van Ansem; ende die manne soelen sy noemen ende mijnnbsp;here sal sie verhoeden”.

1) nbsp;nbsp;nbsp;B.A. 197, fol. 176.

2) nbsp;nbsp;nbsp;Men boude voor oogen, dat het woord „edelquot; in dit verband een geheel anderen zin heeft dan wanneer het wordt gebezigd ter aanduiding vannbsp;de „nobilesquot;. In samenhang met ,,eigenquot; heeft het een landrechtelijke be-teekenis; in de benaming „edelenquot; = ,.nobilesquot; wordt het in feodalen zinnbsp;gebruikt.

3) nbsp;nbsp;nbsp;Vgl. hierboven, p. 176, n. 2.

4) nbsp;nbsp;nbsp;B.A. 197, fol. 130VSO.

5) nbsp;nbsp;nbsp;Dit woord is er later door dezelfde hand bij geschreven.

206

Nu hooren we een tijd lang niets meer; eerst twee jaar later wordt weer eens een episode uit de procedure aangeteekend,nbsp;n.1. op 30 Januari 1389^): „Item Rolof van Ansem ende Gesenbsp;syn wyf solen toebrencgen alse recht is, van huden over ach-tien weken, dat sy te goyder tijt an Rolof van Oestenwoldenbsp;hebben versocht, alse si mit rechte souden, die drye acker,nbsp;daer Rolof van Oestenwolde Rolof van Ansem ende syn wyfnbsp;Gesen vor angesproken heft. Ende en were myn here dan opnbsp;disside der Ysel niet, soe solden sy 't tobrengen opten naestennbsp;rechtedach, den myn here daernae op disside der Ysele houdennbsp;sal. Ende uyt desen mannen hiernae bescreven solen sy twenbsp;nemen: (hier volgen de namen van elf ,,mannen”). Ende dennbsp;doden moegen sy mit twe levendigen verwecken” ^).

Op 8 November van hetzelfde jaar ,,wijsde Wijchar die Honessche tusschen Roelf van Oestenwolde ende Roelf vannbsp;Ansem; weer 't, dat mijn here van Utrecht kande, dat Roelf vannbsp;Ansem sijn toebrengen toegebracht hadde, als hi mit rechtenbsp;solde, na inhoudt des registers, dat daer gheen deding bovennbsp;gaen soele eer myns heren ghicht voer gegaen is. Ende hierafnbsp;wan mijn here sinen verst thent over ses weken”.

De zaak schijnt dus een voor Roelf van Ansem ongunstige wending te hebben genomen: de kwestie leen of eigen isnbsp;schijnbaar reeds beslist en het eenige wat hem nog overhlijftnbsp;is, te bewijzen, dat hij het goed in geding tijdig als leen aannbsp;de wederpartij heeft verzocht®). Blijkens de laatst geciteerdenbsp;aanteekening moet de Bisschep over dit bewijs nog ,,kennen”nbsp;en mag in afwachting daarvan niet ,,gededingt” worden. De nunbsp;volgende ,,kenning” brengt evenwel een verrassing; door haarnbsp;wordt het zwaartepunt weer geheel verlegd in de vraag naarnbsp;het rechtskarakter van het goed. Deze kenning of konde, d.d.nbsp;5 December 1389®), luidt als volgt:

1) nbsp;nbsp;nbsp;Alsv., fol. 143VSO.

2) nbsp;nbsp;nbsp;D.W.Z., dat voor den overledene twee anderen in de plaats moetennbsp;worden gesteld.

3) nbsp;nbsp;nbsp;Alsv., fol. 150.

4) nbsp;nbsp;nbsp;Zie voor de beteekenis van het woord ,,ghichtquot; in dit verband hierna,nbsp;p. 228, n. 1 en p. 229.

5) nbsp;nbsp;nbsp;Aldus heeft ook Roelf van Ansem het blijkbaar opgevat, want dennbsp;17den Juni 1389 (Alsv., fol. 146vso) ,,verwilcoerdequot; hij „an mijns heren hant,nbsp;dat hi huden over achtien weken sijn toebrengen sal doen alse recht is vannbsp;den III ackeren mit tween mannen als vorser, is, dat hi die an Roelf vannbsp;Oestenwolde te goeder tyt versocht hadde alse recht was. Ende doet hi desnbsp;niet op dien stemmeliken (= bepaalden) dach, also veer als mijn here opnbsp;desside der Ysel is, of, en were mijn here dan niet op desside, opten naestennbsp;richtdach daerna, soe sal (hi) vervallen wesen van den vorser, drien ackerenquot;.

6) nbsp;nbsp;nbsp;Alsv., fol. ISlvso.nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;gt;

207

„Item des vijften dages vorsz. kande myn here mit synen vollen stoyl van mannen tusschen Rolof van Ansem endenbsp;Gesen sinen wive an die een syt ende Rolof van Oestenwoldenbsp;an die ander syt, als van den goide, dat geheiten is die Luttikenbsp;Halle mit synen toebehoeren ende mitten slage in der Büede-lake, dat alle goit, dat tot Vollenho gelegen is, een eygen is,nbsp;ten were zake, dattet leen gemaect were^). Ende want hemnbsp;Rolof van Oestenwolde vormit, dattet leen sy, mach Rolof datnbsp;toebrengen als mynen here ende synen mannen dunct, dat rechtnbsp;is, dat dat goit vorsz. van eygen toe leen gemaect is, soe saelnbsp;'t leen bliven. Ende daer toe sal hi synen tijt hebben drie sesnbsp;weken lanck”.

De zaak is dus nog niet uit; zooals de voorgaande kenning van den Bisschop den bewijslast op de schouders van Roelfnbsp;van Ansem had gelegd®), zoo neemt deze hem weder daarafnbsp;om hem thans aan de wederpartij op te dragen. Deze omkee-ring van den bewijslast is blijkbaar te danken aan de omstandigheid, dat de Bisschop bij zijn inmiddels ingesteld onderzoeknbsp;de nu uitgesproken presumptie heeft ontdekt; alle goederennbsp;in Vollenhove zijn eigen goederen behoudens tegenbewijs. Innbsp;het leveren daarvan is Roelf van Oestenwolde niet geslaagd,nbsp;getuige de volgende aanteekening *): ,,Item 's selven dages —nbsp;11 Juli 1390 — waerde Roelf van Ansem sinen dach tiegennbsp;Roelf van Oestenwolde van den toebrengen, dat hem toege-wijst was, dat hi toebrencgen solde van den guede, daer hinbsp;Roelf ende Gese syn wijf voer aensprac, alse van der Luttikernbsp;Halle ende van den slage in der Bodelake, die hi aensprac vornbsp;leen, ende want Roelf van Oestenwolde doe niet voer en quamnbsp;ende syn toebrencgen niet en dede, als hem toegewijst was,nbsp;soe wert daerop gewijst, dattet voerscr. guet een eygelic güetnbsp;solde blivenquot;.

Een ander geval. Den Ssten November 1387 ,,kande mijn here van Utrecht, dat hi nyemant en kande an der leenwere nochnbsp;an den guede te Roeden dan Wouter van Voerst ende sine

1) nbsp;nbsp;nbsp;In het land van Vollenhove gold dus de regel: ,,Nul seigneur sansnbsp;litrequot;. Vgl. P. Viollet, Histoire du droit civil frangais ® (1905), p. 749.

2) nbsp;nbsp;nbsp;Hier is inderdaad sprake van een bewijslast. Dit is één van de karakteristieke verschillen tusschen de procedure met ouderwetsch, formalistisch, bewijs en die met modern, niet-formalistisch, bewijs. In de eerstgenoemde is het opleggen van het bewijs een leeken, dat men het procesnbsp;praktisch gewonnen heeft; men kan daar dus beter spreken van bewijsrecht. In de laatstgenoemde verzwaart het de positie van hem, aan wiennbsp;het wordt opgelegd; hier is dus bewijslast op zijn plaats.

3) nbsp;nbsp;nbsp;Alsv., fol. 155. Nog eenige andere aanteekeningen betr. deze kwestienbsp;op fol. 145vso, 146, 152 en 152vso.

208

erfgenamen, ende nam sinen verst van der kenninge van der boririge daeraf van der vrouwe van Voerstquot; ^).

Tenslotte nog deze twee aanteekeningen;

19 Sepember 1388^): ,,ltem 's selven dages kande mijn here mit sinen mannen, dattet guet, daer Henric Holliken voer aen-gesproken hadden Henric van Haersolte, als dat dat een eygennbsp;waer ende gheen leen na der bester konde ende witscap, dienbsp;sy daeraf hadden of gevynden konden”.

23 Juni 1394®): ,,Item 's selven dages die sake tusschen Ga-dert van Oesterwolde an die een side ende Herman ther Honct-wijc an die ander side; des syn beide partien gebleven an minen here^), so dat die scholt van Vollenho in gewaerde hant borennbsp;sal van den nyslegen lande den pacht, der tijt toe, dat dienbsp;konde geclaert is tusschen leen ende eyghen”.

De hier gegeven voorbeelden mogen volstaan. Zij zijn voldoende om te laten zien, hoezeer de overeenkomst van deze ,,kondequot; met de Utrechtsche kenning in het oog springt. Innbsp;beide gevallen is het de Bisschop, de landsheer dus, die ,,kentquot;nbsp;en wel met zijn ,,mannenquot; °) (Oversticht) of met zijn ,,ridderen,nbsp;knapen, mannen ende dingwerdersquot; (Nedersticht); in beide gevallen ook onderscheidt de procedure zich van de landrechtelijke door het gebruik van niet-formalistisch bewijs.

We zien echter ook verschillen, en deze verschillen zijn het, die nu onze bijzondere aandacht vragen, vooral met het oognbsp;op een theorie, welke reeds met betrekking tot een nauw verwante procedure in een ander landschap is ontwikkeld. Ik doelnbsp;hier op de beschouwingen van Meijers inzake de landkondenbsp;op de Veluwe®). Geeft het woord ,,landkonde” ons al aanleiding om verwantschap met de Overijselsche konde als een

1) nbsp;nbsp;nbsp;Alsv., fol. 134. Nog een paar aanteekeningen over deze zaak op fol. 135nbsp;en 135vso.

2) nbsp;nbsp;nbsp;Alsv., fol. 141.

3) nbsp;nbsp;nbsp;B.A. 199, p. 7.

4) nbsp;nbsp;nbsp;Het ..geblijf' heeft, zooals ik het lees, betrekking op de sequestratienbsp;van het goed; niet op het geschil zelf. Hier hebben we een soortgelijk ennbsp;zelfs nog vroeger geval van sequestratie als bij het geschil over het goednbsp;ter Wierse. Zie boven, p. 184, n. 3.

5) nbsp;nbsp;nbsp;D.i.: „dienstmannen”; evenals in het Nedersticht ,,kent'' de Bisschopnbsp;dus met dezelfde groep van personen, waarmede hij in de ,,Hooge Bank”,nbsp;resp. het ,,Landrecht”, terecht zit, n.1. met de ministerialen of, in de later gebruikelijke terminologie, met de ridders en knapen, Dat deze ,,mannen innbsp;lateren tijd bij voorkeur leenmannen worden genoemd, doet hieraan uiteraard niet af. Vgl. B.A. 203, fol. 58, 69, 85vso.

6) nbsp;nbsp;nbsp;Mr. E. M. Meijers. Trial by jury on the Veluwe; T. v. RG., VII (1927),nbsp;p. 361 v.v.

209

ernstige mogelijkheid te overwegen, vergelijking van hetgeen met beide termen werd aangeduid dwingt ons die verwantschap als onbetwistbaar te aanvaarden. In zijn hierbedoeldenbsp;beschouwingen heeft Meijers hierop dan ook terecht de aandacht gevestigd. We zouden dus na het voorafgaande nog verder mogen gaan en kunnen concludeeren tot samenhang tus-schen „landkonde” (Veluwe) en ,,kondequot; (Oversticht) eenerzijdsnbsp;en ,,kenning” (Nedersticht) anderzijds, ware het niet, dat denbsp;opvatting van Meijers met betrekking tot de twee eerstgenoemde vormen van jurisdictie veeleer op een tegenstelling ten opzichte van de ,,kenningquot; dan op gelijkheid van aard schijnt tenbsp;wijzen. Een nader onderzoek van dit punt is voor de vormingnbsp;van een oordeel over het karakter van de Overijselsche kondenbsp;onvermijdelijk

De procedure, welke op de Veluwe met den naam ,,landkonde” werd aangeduid, komt, zeer in het kort, op het volgende neer^). In een zitting van het ordinaris gerecht, in het algemeen van de Hooge Bank, wordt gewezen, ,,dat die heer een lantkonde tussen den partyen besien sal”, ,,dat die here eennbsp;konde sal lathen gaen tusschen den parthyen”, ,,dat die herenbsp;eyne kunde ende wairheit besien sal tusschen ....”^), enz.nbsp;Daarop wordt van 's heeren wege door den richter een aantal — ten minste twaalf — dienstlieden opgeroepen, die innbsp;het desbetreffende geval als konden zullen optreden. Deze konden moeten nu over de aan hen voorgelegde kwestie ,,na hoeren vyff sinnen, na hoeren besten witschap ende besten vernemen” hun oordeel geven. Zij moeten dus een onderzoek instellen en wel naar de materieele waarheid, d.w.z. dat zij innbsp;de keuze van de middelen ter verkrijging van die waarheid vrijnbsp;zijn. Zij hooren dan ook desgewenscht getuigen; dit verhoornbsp;vindt plaats in tegenwoordigheid van den Graaf en zijn Raden.nbsp;Wanneer zij hun oordeel hebben gegeven, worden zij door hetnbsp;gerecht ,,van de kenninge quyt gewyst”.

Uit de laatste aanhaling blijkt, dat deze konde ook wel kenning wordt genoemd. Doch niet alleen door den naam, ook om andere redenen doet deze procedure onweerstaanbaar denkennbsp;aan de kenning van het Nedersticht. Met name is er een sterkenbsp;overeenkomst tusschen beide met betrekking tot den aard vannbsp;de geschillen, welke aan dezen rechtsgang worden onderworpen. Een zeer aanzienlijk gedeelte immers van de geschillen,nbsp;ter berechting waarvan we de landkonde zien aangewend, be-

1) nbsp;nbsp;nbsp;Uitvoeriger bij Meijers t.a.p.

2) nbsp;nbsp;nbsp;Meijers, p. 425, 407, 397.

210

staat in kwesties over bezit en over het rechtskarakter van onroerend goed, zoomede in die over nalatenschappen. Waarinnbsp;ligt dan het groote verschil, of zelfs, zooals ik boven zeide, denbsp;tegenstelling?

Meijers meent in de landkonde een beslissenden steun gevonden te hebben voor zijn bestrijding van Brunner's theorie, dat de Engelsche jury uit Frankrijk zou zijn geïmporteerd ennbsp;dat zij zou zijn te beschouwen als een ontwikkeling van denbsp;Frankische inquisitio per testes. Hij beroept zich op de treffende gelijkenis tusschen jury en landkonde en betoogt dannbsp;op grond van de met betrekking tot de laatste door hem verzamelde gegevens, dat de landkonde onmogelijk uit de Frankische inquisitio kan zijn afgeleid. De landkonde is nl. volgensnbsp;hem geen procedure van den landsheer ter verkrijging van denbsp;waarheid door middel van getuigen, maar zij is ,,nothing elsenbsp;but a judgment given by representatives of the country. It isnbsp;a part of the old procedure, by which every judgment is givennbsp;by the whole country assembled in courtquot;. Na te hebben op-gemerkt, dat gewoonlijk het oordeel door één van de omstanders wordt geformuleerd om dan door de anderen te wordennbsp;bekrachtigd, gaat Meijers verder; ,,The fact that in the XVthnbsp;century and after the judgment in the Veluwe is still not givennbsp;by the judge but by one of the bystanders, the oordeelvinder,nbsp;is the best proof that the origin of the whole Veluwian procedure is a judging by the community, r

When the community, assembled in court, cannot immediately give its judgment, because a special knowledge of facts is necessary, the pronouncing of the sentence is delegated to anbsp;number of respresentatives of the community, who have knowledge themselves of the facts or can make inquiries about themnbsp;and state the net result in their verdictquot; ^).

De ,,konden” zijn dus volgens Meijers rechters — in den modernen zin — en geen getuigen. In tegenstelling tot getuigennbsp;moeten zij dan ook hunne meening geven over alle punten,nbsp;welke aan hun oordeel zijn onderworpen en, wat zeer karakteristiek is: ,,their verdict is definite and cannot be changed eithernbsp;by the judge or by appeal” ^).

De tegenstelling is nu duidelijk: terwijl we in het bovenstaande hebben gevonden, dat de Utrechtsche kenning ten opzichte van de landrechtelijke jurisdictie moet worden gezien als eennbsp;moderne rechtspraak van den landsheer, is de Veluwsche land-

1) nbsp;nbsp;nbsp;Alsv., p. 381.

2) nbsp;nbsp;nbsp;Alsv., p. 382.

211

konde volgens Meijers een ouderwetsche vorm van jurisdictie door het gemeene land, ten opzichte waarvan de rechtspraaknbsp;door één oordeelvinder zich als een ontwikkeling zou mani-festeeren ^).

De vraag is thans, of deze opvatting van Meijers door hetgeen hij ons omtrent de landkonde mededeelt en vooral door de bronnen, waarop die mededeelingen steunen, wordt gerechtvaardigd. M.i. niet. Het komt mij voor, dat Meijers zich heeftnbsp;laten misleiden door de gedachte, dat te dezen de landrechtelijke oordeelvinder en de getuige een alternatief vormen, datnbsp;m.a.w., indien eenmaal vaststaat, dat de konden geen getuigennbsp;zijn, zij slechts als landrechtelijke oordeelvinders kunnen worden beschouwd®). Want, dit mag aanstonds worden vooropgesteld, als getuigen mogen de ,,kondenquot; zeker niet worden aangemerkt; getuigen zijn zij, die door de ,,konden” worden gehoord. Dit sluit echter geenszins in, dat de ,,kondenquot; dan eennbsp;het gemeene land vertegenwoordigende commissie vormen. Denbsp;door Meijers geciteerde bronnen bevatten reeds een nagenoegnbsp;afdoende aanwijzing, dat de konden geen vertegenwoordigingnbsp;in dezen zin zijn en dat we dus naar een derde mogelijkheidnbsp;moeten zoeken. Meijers zegt weliswaar, dat het gemeene landnbsp;de uitspraak van het oordeel heeft gedelegeerd — ,,delegatedquot; — aan een aantal vertegenwoordigers, die daarvoor omnbsp;de een of andere reden het meest in aanmerking komen, dochnbsp;in geen van de door hem af gedrukte bewijsplaatsen is van eennbsp;zoodanige delegatie sprake. Integendeel, uit tal van plaatsennbsp;blijkt, dat de ,,kondenquot; hun mandaat niet van het gemeene land,nbsp;doch van een geheel andere autoriteit ontvingen, n.1. van dennbsp;landsheer en ook Meijers zelf zegt^): ,,The judge*) chooses as

1) nbsp;nbsp;nbsp;Met betrekking tot de bewijskracht van deze redeneering moge iknbsp;op deze plaats reeds herinneren aan de rechtspraak van het Landrecht,nbsp;waar we ook één oordeelvinder — in engeren zin — kennen, die zich uitnbsp;de jurisdictie van den landsheer ,,in Radequot; heeft ontwikkeld en geenszinsnbsp;uit die van het gemeene land.

2) nbsp;nbsp;nbsp;Ook Brunner stond in zijn door Meijers bestreden Die Entstehung dernbsp;Schwurgerichte (1871) dit alternatief voor oogen. Zijn opvatting, dat de gezworenen van de Normandische en de Engelsche jury aanvankelijk getuigennbsp;waren, is door Meijers m.i. met recht op grond van de verwantschap tus-schen de juryrechtspraak en de landkonde bestreden. Doordat Meijers evenwel daartegenover slechts de mogelijkheid van den oordeelvinder zag, moestnbsp;hij bij zijn verder betoog mistasten en was hij ook genoodzaakt de m.i. onmiskenbare verwantschap tusschen jury en landkonde eenerzijds en denbsp;inquisitie der Frankische koningen anderzijds te ontkennen.

3) nbsp;nbsp;nbsp;Alsv., p. 374.

4) nbsp;nbsp;nbsp;Cursiveering van mij.

212

jurors those whom the truth of the matter may be best knownquot;, hierbij de klassieke formule met betrekking tot de Engelschenbsp;jury aanhalend. Ook wanneer, zooals we in de procedure Roelfnbsp;van Oestenwolde — Roelf van Ansem in het Oversticht hebbennbsp;zien geschieden, partijen de konden mogen voordragen^),nbsp;wordt uitdrukkelijk vermeld, dat de heer hen zal ,.verhoeden”.

Het is dus niet het gemeene land, het is de landsheer, die de ,,konden” aanstelt. De stukken leeren ons echter nog meer.nbsp;Wanneer de Hooge Bank, om alleen daarbij te blijven, wijst,nbsp;dat er een konde zal gaan, tot wie richt zij zich dan? Indiennbsp;inderdaad het gemeene land in beginsel in deze zaken uitspraak doet bij monde eener commissie van dienstlieden, zounbsp;dan niet de uit dienstlieden bestaande ommestand van denbsp;Hooge Bank zelf bij voorkeur uitmaken, wie de ,,konden” zullen zijn, m.a.w., zou het oordeel van de Hooge Bank dan nietnbsp;tevens de benoeming en het mandaat inhouden? In werkelijkheid is het steeds de landsheer, tot wien het oordeel zich richt.nbsp;Belangrijk zijn ook de bewoordingen, waarin zulks geschiedt:nbsp;de heer zal de konde bezien met twaalf goede mannen, de heernbsp;zal een konde laten gaan tusschen partijen. Het is dus niet eennbsp;verzoek aan den heer om voor de oproeping van een vertegenwoordiging van het gemeene land te zorgen, het is een verwijzing van de zaak naar den heer, niet een verwijzing zondernbsp;meer, doch een verwijzing met deze beperking; dat een kondenbsp;tusschen partijen zal gaan. De konde zal echter worden beziennbsp;door den heer, d.w.z. op den heer rust de taak om — langs dennbsp;weg der landkonde — uit te vinden, welke van de partijennbsp;in haar recht is. In een klaring uit 1442 wordt het aldus uitge-drukt: ,,soe sail die Here die kunde dairaver gaen laten endenbsp;wen hy dan in den rechten besit vindt, den sal hy in den besytnbsp;halden”^).

Dat de getuigen door de konden in tegenwoordigheid van den heer en van diens Raden worden gehoord, is hiermede geheel in overeenstemming.

Slechts één omstandigheid schijnt te pleiten tegen de opvat-

1) nbsp;nbsp;nbsp;Het recht van voordracht zegt in dit verband niets. Zoo wil ook hetnbsp;collatierecht niet zeggen, dat de collator in beginsel bevoegd is, zelf hetnbsp;desbetreffende geestelijke ambt te bedienen. Het gaat erom, wiens functienbsp;het in beginsel is, in de vervulling waarvan moet worden voorzien. Voornbsp;de oplossing van deze vraag is het recht tot aanwijzing van een functionarisnbsp;irrelevant; het komt slechts aan op de vraag, wie het mandaat — de institutie —^ verleent.

2) nbsp;nbsp;nbsp;Alsv., p. 406; zie ook p. 407, 416 en 420 („Ende vynttet dan die heernbsp;mitter konden. ..

213

ting, dat het, overeenkomstig de vaste terminologie, inderdaad de heer is, die de konde beziet, nl. de wijze, waarop het oordeelnbsp;tot stand komt. De konden leveren nl. hun oordeel kantnbsp;en klaar, op schrift gesteld, over aan den landsheerlijkennbsp;ambtenaar, zonder dat van medewerking door den landsheernbsp;bij de vorming ervan iets is gebleken. Het schijnt een vastenbsp;regel te zijn, dat het oordeel der konden ook hel oordeel is,nbsp;de gerechtelijke uitspraak, waarmede het geding wordt beslist^). Intusschen is dit slechts een schijn-argument. Waaromnbsp;toch zou deze praktijk eerder pleiten voor een rechtspraaknbsp;vanwege den landsheer? Het eenige, wat erdoor komt vast tenbsp;staan, is, dat de erin tot uitdrukking komende bevoegdheidnbsp;der konden op — hetzij uitdrukkelijke, hetzij stilzwijgende —¦nbsp;delegatie moet berusten, geenszins echter waar de macht is tenbsp;zoeken, waarvan aldus een gedeelte is gedelegeerd. Indien onsnbsp;geen andere gegevens ter beschikking stonden dan de wetenschap, dat de konden in de praktijk als oordeelvinders optreden, dan zouden wij de vraag, waaruit hunne bevoegdheid alsnbsp;zoodanig is afgeleid, onmogelijk kunnen beantwoorden. Hetnbsp;boven reeds aangevoerde geeft ons echter duidelijk de richting aan, waarheen wij ons bij het onderzoek hebben te wenden: alles wijst erop, dat hier delegatie van landsheerlijkenbsp;macht heeft plaats gehad ^).

Nu begint ook de vergelijking met het Nedersticht zwaarder te wegen: waar wij aanvankelijk meenden een tegenstellingnbsp;te zien, blijkt integendeel gelijkheid van karakter te bestaannbsp;en daarmede is een bron van onbegrijpelijkheden, die op hetnbsp;punt stond haar inhoud over onze kenning te doen vloeien, gelukkig bijtijds drooggelegd. We zien, dat, evenals de Neder-stichtsche kenning, ook de Veluwsche landkonde met niet-for-malistisch bewijs werkt en dat ook zij een inquisitoir karakternbsp;bezit. Het niet-formalistische bewijs nu, dat strekt tot hetnbsp;vinden van de materieele waarheid, is ten opzichte van denbsp;landrechtelijke procedure steeds ,,modern”; het doet zich tenbsp;dien aanzien als iets nieuws voor. De beteekenis van deze om-

1) nbsp;nbsp;nbsp;In dit opzicht vertoont de ,,kondequot; groote overeenkomst met hetnbsp;zeventuig en het Drentsche buurtuig. Zie boven, p. 202, n. 2. De rechternbsp;,,kent'' niet mede, doch is gebonden aan hetgeen de ,,kondenquot; kennen. Ditnbsp;doet evenwel niet af aan het feit, dat het in beginsel een functie is vannbsp;den landsheer, welke de konden uitoefenen.

2) nbsp;nbsp;nbsp;Teekenend is in dit verband ook het feit, dat in het Oversticht, nadatnbsp;partijen door de Hooge Bank aan de konde zijn gewezen, de Bisschop veelalnbsp;,,sinen verst van der kenningequot; neemt. Dit heeft slechts zin, indien de kenning in beginsel een landsheerlijke aangelegenheid is.

214

standigheid zal in de volgende paragraaf nader in het licht worden gesteld.

Wenden wij thans den blik nog naar het westen, naar Holland. Oogenschijnlijk treffen we daar de kenning in den zin van uitspraak slechts aan in de zgn. schepenkenning in eennbsp;aantal groote steden, een instituut, dat met onze kenning welnbsp;groote verwantschap vertoont, doch dat hier niettemin buitennbsp;beschouwing wordt gelaten, omdat de behandeling ervan onsnbsp;te ver van ons uitgangspunt zou afvoeren ^). Overigens zou,nbsp;volgens De Monté ver Loren®), de kenning, als ,,’s rechtersnbsp;kenningequot; daar alleen in den zin van onderzoek voorkomen.

Intusschen bewijzen de door Ver Loren in zijn aangehaald werk geciteerde bronnen, dat in Holland, en wel in de rechtspraak van den Graaf, het woord ,.kennenquot; eveneens in dennbsp;zin van oordeelwijzen werd gebezigd. Aldus in een uitspraaknbsp;van den Graaf d.d. 28 October 1411 “) in het geschil tusschen hetnbsp;Domkapittel en de erven van heer Pouwel van Haastrecht overnbsp;zekere landerijen. Des heeren Pouwels erfgenamen preten-deeren deze landerijen van de grafelijkheid ,,te houden totnbsp;enen rechten onversterfeliken leen”. Te dien aanzien nu oor-kondt de Graaf: ,,Ende want wy mit enen voirdachtigen ern-stigen ondersoeck ende mit besceideliker onderwisinge bijnbsp;onsen Rade gevonden hebben, dat onse Moeder voirscr. voir,nbsp;ende ons na, dit voirn. erve ende lant also niet upgedragennbsp;en is, dattet mit rechte stedicheyt hebben mach, soe kennen wynbsp;dat Capittel van den Doem in den eigendom, ende in enennbsp;rechten besitte”.

In denzelfden zin vinden wij het woord ,.kennen” in andere uitspraken van den Graaf met zijn Raden gebezigd. Ik mag ernbsp;mij van ontslagen rekenen, al deze oordeelen hier weer tenbsp;geven ^). Slechts op één geval, waarin wij het woord kenning,nbsp;i.c. ,,kennissequot;, aantreffen, wil ik hier nog in het bijzonder denbsp;aandacht vestigen, met name op het geschil tusschen Gerijtnbsp;Pieterszoon en Heijnric Janszoon betreffende een stuk land®).nbsp;De eerstgenoemde partij heeft het goed ten leenrechte aangesproken; de wederpartij evenwel staat op het standpunt, dat hetnbsp;eigen goed is en beroept zich deswege op Graaf en Raden. In

1) nbsp;nbsp;nbsp;Vgl. hierboven, p. 204, n. 1.

2) nbsp;nbsp;nbsp;Bezit en eigendom, p. 435 en 709, n. 1.

3) nbsp;nbsp;nbsp;Alsv,, p. 100. Voor de dateering zie aldaar, noot 1.

4 Zie te dien aanzien het aangehaalde werk van Ver Loren, p. 160, 435 V.V., 495 v.v. (betreffende leenweer), 540, 541 (leen - eigen), 679.

5) Alsv., p. 183 v.v.

215

de beslissing, d.d. 27 April 1435, waarbij de Raad zijn eindoordeel uitstelt, heet het, dat ,,die partijen in geschille syn om die kennisse van deser sakequot;, In een noot teekent Ver Lorennbsp;bij deze passage aan: ,,d.w.z. over de vraag, welk gerecht competent is”. Inderdaad komen in laatste instantie alle kwestiesnbsp;over het karakter van onroerend goed daarop neer^). In verband met hetgeen wij elders hebben geleerd is het iriïusschennbsp;merkwaardig, dat wij ook hier het woord ,,kennisse” —¦ datnbsp;ook in het Nedersticht wel met ,,kenning” dooreen wordt gebruikt — weer in dezen samenhang tegenkomen. Dit is te opvallender, omdat het woord hier geheel den aanschijn heeft vannbsp;een technischen term, die voor ter zake kundigen geen naderenbsp;aanduiding behoeft: men was dus blijkbaar gewoon, een onderzoek^) naar het karakter van een onroerend goed met ,,kenning” te bestempelen.

Wij mogen dus vaststellen, dat het woord ,,kennen” ook in Holland — geheel afgezien van de schepenkenning in de steden — voorkomt in den zin van uitspraak doen en wel bepaaldelijk in de jurisdictie van Graaf en Raden en voorts, dat ,,kennisse” of ,,kenninge” ter aanduiding van een onderzoek eennbsp;technische beteekenis heeft en dus betrekking heeft op eennbsp;bepaalde soort van onderzoek, waartoe dat naar het rechts-karakter van onroerend goed moet worden gerekend.

Een overzicht van het voorafgaande leidt tot de gevolgtrekking, dat men met_Jcenningquot; pf_j.,_konde'.' bij voorkeur rechtshandelingen placht aan te duiden, welke verband hielden met een procedure, waarbij niet-formalistisch bewijs werd gebezigd,nbsp;dus in het algemeen met een inquisitoire procedure. Nagenoegnbsp;alle in die procedure verrichte handelingen konden met dienbsp;woorden worden aangeduid: het onderzoek, dat aan de procedure het bijzondere karakter gaf, de bij dat onderzoek afgelegde verklaringen en tenslotte de op grond van het onderzoeknbsp;gedane uitspraak^). Of het wordt gebruikt in het Nedersticht,nbsp;het Oversticht, op de Veluwe of in Holland, steeds heeft hetnbsp;woord ,,kenning” de strekking, iets ,,moderns” aan te geven

1) nbsp;nbsp;nbsp;P. 184, n. 1.

2) nbsp;nbsp;nbsp;Vgl. boven, p. 196, n. 5.

3) nbsp;nbsp;nbsp;Het is duidelijk, dat met ,,kennissequot; in het onderhavige stuk geennbsp;uitspraak wordt aangeduid.

4) nbsp;nbsp;nbsp;Ook in Drenthe werd het woord ,,kennenquot; in bepaalde gevallen in dennbsp;zin van ,,oordeelen'' gebezigd, bijv. in het ,,quaat kennen” van een ,,buur-tuichquot; door den Etstoel. Zie daarvoor Dr. A. F. W. Lunsingh Meijer, Denbsp;rechtspositie van de eigenerfden in Drenthe, p. 168.

216

en telkens ook weer vinden we het verbonden met een werkzaamheid van den landsheer zelf. Op de Vein we is deze werkzaamheid het meest beperkt: zij bepaalt zich tot een bepaald bedrijf in het tooneel der landrechtelijke jurisdictie, een bedrijf, dat daar is ingevoegd om de strenge vormen van hetnbsp;oude stuk eenigermate te verzachten. In het Oversticht is hetnbsp;ongeveer evenzoo, met dit verschil evenwel, dat het nieuwenbsp;bedrijf daar een grootere zelfstandigheid ten opzichte van hetnbsp;geheele stuk geniet; het heeft meer het karakter van een entr’nbsp;acte. Nog belangrijker vertoont het zich in het Nedersticht;nbsp;daar blijkt het een zelfstandig stuk te zijn, dat weliswaar metnbsp;dezelfde spelers, doch overigens geheel onafhankelijk van hetnbsp;landrechtelijk tooneel wordt opgevoerd.

Wat den aard van de geschillen aangaat konden we een groote mate van overeenkomst tusschen de competentie vannbsp;de Nederstichtsche Kenning en die van de Veluwsche Land-konde constateeren. De Overstichtsche ,,kondequot; beweegt zichnbsp;op hetzelfde terrein, met dit verschil evenwel, dat haar werkingssfeer aanzienlijk beperkter schijnt te zijn. De voorbeeldennbsp;van de ,,kondequot;, welke wij in de judicialen van het Overstichtnbsp;aantreffen, betreffen bijna uitsluitend geschillen over het karakter van onroerend goed: leen of eigen en tijnsgoed ofnbsp;eigen. Daarnevens kwam ik één geval tegen, dat betrekkingnbsp;had op tienden en waarin het met name ging om de vraag,nbsp;welke landerijen tiendplichtig waren onder den eenen en welkenbsp;onder den anderen tiend. De desbetreffende aanteekening, d.d.nbsp;9 Januari 1383, luidt als volgt: ,,Item eodem die waert gewijst,nbsp;dat mijn here die conde ende die waerheyt besien salnbsp;tuschen Benne van der Maet ende Roelve Altgerinc, alse vannbsp;twe tienden, gehieten Mensync ende Vordync, alse wat in

1) nbsp;nbsp;nbsp;Karakteristiek is de volgende, in het judiciaal van bisschop Florensnbsp;van Wevelikhoven opgeteekende ,,maninge tuschen leen en eygen”. (R.B.A.nbsp;1026): „Florens etc. ontbieden u, N, ende usque ad minimum XII vel XIIInbsp;feodati ende manen u bi uwen goide, dat gi vor ons coempt op onsennbsp;naesten richtdach op disside der Ysele, als mit ons te besien die kondenbsp;tusschen leen ende eygen in dien saken, daer N vor ons af in dedinge ge-comen is tegen N. Et tertia vice addatur ista clausula: Voi(r)t soe maen winbsp;u, N ende N, bi uwen goide, dat gi mit N daeraen ende over syt, dat hinbsp;dese vorsz.. onse manne mane mit onsen tegenwordigen brievequot;. De in hetnbsp;regest vermelde „M” moet op een onjuiste lezing berusten. Men lette opnbsp;de feodale verhouding, die hier zoo duidelijk tot uitdrukking komt: denbsp;Bisschop maant zijn „mannenquot; of „feodatiquot; ,,biquot; hun goed.

2) nbsp;nbsp;nbsp;,,Waerheytquot; en ,,condequot; worden hier tautologisch gebruikt. Vgl. ooknbsp;Rbr. V. U., II, p. 26: ,,gaen an die kondscap, an die waerheit ende an dienbsp;kenninghequot;. Zie ook aid., p. 141.

217

Mensynge-tiende hoer(t) ende wat in Voerdynge-tiende hoer(t), opter partyen cost, over ses weken alse huden”^). Het meestnbsp;opvallend is evenwel het ontbreken van ieder spoor van pos-sessoire uitspraken bij wege van de ,,konde'', welke uitsprakennbsp;bij de Nederstichtsche Kenning en de Veluwsche Landkondenbsp;juist een zoo vooraanstaande plaats innemen.

Klaarblijkelijk werden dus in het Oversticht kwesties over bezit van onroerend goed niet door middel van de ,,konde'' beslecht. Welk gerecht te dezen dan wel competent was, durf iknbsp;bij gebrek aan gegevens niet te zeggen^). Voor ons doel heeftnbsp;deze vraag ook geen belang, aangezien ons hier in beginselnbsp;alleen de Nederstichtsche Kenning interesseert. De vergelijkingnbsp;met soortgelijke instituten in andere provincies diende uitsluitend voor het verkrijgen van een beter inzicht in het wezennbsp;van deze Kenning en het komt mij voor, dat aan onze verwachtingen op dit punt wel is voldaan. Een beschouwing van denbsp;verhouding tusschen Kenning en Landrecht moge het verkregen beeld thans, zoo mogelijk, voltooien.

§ 3. Kenning en Landrecht.

f In de vorige paragraaf is komen vast te staan, dat de ,,kenningquot; in het Nedersticht als een geheel op zichzelf staande procedure moet worden beschouwd. Het gerecht, tot welksnbsp;competentie die procedure behoorde, heb ik scherp van hetnbsp;Landrecht onderscheiden, zulks op grond van de fundamenteelnbsp;verschillende functie van hen, die zich met de „kenningen”nbsp;zagen helast, ten opzichte van degenen, die tezamen het Landrecht vormden. Weliswaar is de samenstelling van het gerechtnbsp;geheel dezelfde als die van het Landrecht en is het zelfs zeker,nbsp;dat de zittingen van het Landrecht tegelijkertijd dienden voornbsp;de behandeling van de kenningsprocedure, doch de omstandigheid, dat de Bisschop hier optrad als rechter in den modernen zin van het woord, wettigt m.i. het gemaakte onderscheid

1) nbsp;nbsp;nbsp;B.A. 197, fol. 67.

2) nbsp;nbsp;nbsp;Volgens Oe Chalmot, bij Winhoff, Landrecht van Averissel, p. 404,nbsp;n. 1, kwam geschillen over het bezit van onroerend goed in Overijsel voornbsp;de ordinaris gerechten. Inderdaad zien we de Hooge Bank wel eens posses-soire beslissingen geven (bijv.: B.A. 197, fol. 66vso, 148vso). Dit zegt echternbsp;nog niet veel met betrekking tot de vraag, wie te dezen in het algemeennbsp;competent was; ook in het Nedersticht wijst het Landrecht wel eens eennbsp;vonnis in een geding over bezit. Mijn kennis van de Overijselsche toestanden laat mij evenwel niet toe, op deze kwestie dieper in te gaan.

218

ten volle. De voor het Landrecht zoo karakteristieke tegenstelling heer — gemeente, geheel aansluitend bij het dualisme van de lagere ordinaris gerechten, ontbreekt hier volkomen; dezenbsp;jurisdictie wordt uitsluitend volgens monarchaal beginsel uitgeoefend. Ter onderscheiding van het Landrecht heb ik ditnbsp;gerecht, dat als zoodanig, voorzoover mij bekend, in de bronnen nimmer onder een afzonderlijken naam wordt vermeld,nbsp;de Kenning genoemd. Daarmede is echter de vraag, hoe dezenbsp;Kenning zich nu tot het Landrecht verhoudt en of zij ook opnbsp;een geheel anderen wortel stoelt, niet opgelost. Met deze vraagnbsp;zullen wij ons hier in het bijzonder bezighouden.

In het voorafgaande, waar het er vooral op aankwam, dat het bijzondere karakter van de kenningsprocedure zich zoonbsp;scherp mogelijk tegenover de jurisdictie van het Landrecht zounbsp;afteekenen, heb ik uiteraard bij de keuze der voorbeelden dienbsp;gevallen achterwege gelaten, welke door zekere complicatiesnbsp;het verkrijgen van een heldere voorstelling van deze procedurenbsp;zouden kunnen bemoeilijken. Thans evenwel, nu de lezer zich,nbsp;naar ik hoop, een voldoend omlijnde voorstelling heeft kunnennbsp;vormen, moeten die op den achtergrond gehouden gevallennbsp;in ons onderzoek worden betrokken. Juist de grensgevallen ennbsp;overgangstoestanden kunnen misschien gewichtige aanwijzingen met betrekking tot de hier aan de orde gestelde vraagnbsp;verbergen.

Dat zich op dit gebied grensgevallen en overgangstoestanden voordoen, zal den lezer niet bevreemden. Wanneer jaar in jaarnbsp;uit telkens in dezelfde vergaderingen door dezelfde menschennbsp;in twee verschillende qualiteiten wordt gehandeld, dan ligt hetnbsp;voor de hand, dat het uiteen houden van die beide qualiteitennbsp;wel eens wat te wenschen overlaat. Vormen, in acht genomennbsp;bij het handelen in de eene qualiteit, zullen, indien zij eennbsp;zekere populariteit genieten, de tendens vertoonen zich ooknbsp;aan handelingen, verricht in de andere qualiteit, op te dringen.nbsp;Omgekeerd zullen impopulaire vormen van de eene procedurenbsp;dank zij het voorbeeld van de andere de neiging vertoonen tenbsp;verdwijnen. Zoo kan het moeilijk anders of er moet een zekerenbsp;wisselwerking, een wederzijdsche beïnvloeding, zijn te consta-teeren.

In dit licht bezien kan het bijv. niet bevreemden, dat de Bisschep, zooals hij in het Landrecht het oordeel aan één van de ridders en knapen besteedt, in de Kenning één zijner mannennbsp;met het onderzoek van de zaak belast. Klaarblijkelijk is ditnbsp;dan ook meermalen het geval. In het voorafgaande zijn wijnbsp;reeds een voorbeeld daarvan tegengekomen, nl. in de kenning

219

van 26 November 1462 tusschen Peter Jacobszoon en de erven van Aarnt Wouterszoon, waarbij ons wordt bericht, dat Johannbsp;van Zuilen van Natewisch deze kenning ,,onder had”^).

Een soortgelijk geval, van 19 Juli 1469, is het volgende: ,,Item Morre Lubbertszoen tegen Arnt Botter is vellich gewesen endenbsp;boetsculdich, soe Erst van Amerongen ene kennynge ondernbsp;hadde ende Morre noch nyemant van synre wegenen die kennynge aengebracht heeftquot; ^). Soortgelijk is dit geval in zooverre ook hier één van de ridders en knapen de kenning ,,ondernbsp;heeft”. Overigens vertoont het een bijzonderheid, welke in ditnbsp;verband voor ons wel van eenig gewicht is. De bewuste kenning is door de daartoe verplichte partij niet ,,aangebracht” ennbsp;deswege wordt die partij thans ,,vellichquot; gewezen. Hier hebbennbsp;we te doen met een handeling, die niet tot de eigenlijke ken-ningsprocedure behoort, maar die zonder eenigen twijfel op rekening van het Landrecht moet worden gesteld. Het geheelnbsp;geeft den indruk, dat de hier bedoelde ,,kenning” als een incident in een procedure voor het Landrecht figureerde.

Iets overeenkomstigs doet zich voor in. een geding, waaromtrent we onder dagteekening van 11 December 1458 het volgende vinden vermeld®). ,,Item Derick Johansz. tot Abcoude is vellich gewijst tegen Claes Willem Hesselsz. soever riddernbsp;ende knapen kennen, dat he voir den Elect toegesproken is;nbsp;die kennynge bestaet aen Melys uuten Enge”. Ruim twee ennbsp;een half jaar later —• 17 Juli 1461 — worden wij hieraan nognbsp;eens herinnerd^): ,,Item is gewesen, dat Claes Willemss. endenbsp;Deric Johanss. van Apcoude aen kenninge gaen sullen, endenbsp;die heeft Melys uuten Enge onder”. Het vonnis van het Landrecht wordt hier; dus afhankelijk gesteld van een ,,kenning”nbsp;over de vraag, of één der partijen reeds tevoren door de wederpartij in rechte is aangesproken. Deze kerming wordt ,,besteedquot; aan één van de ridders en knapen. De zaak vertoont dusnbsp;in alle opzichten het karakter eener procedure voor het Landrecht; de ,,kenning” is louter een incident, dat geheel in denbsp;sfeer van deze procedure wordt behandeld. Ik vestig er intus-schen de aandacht op, dat het onderwerp van deze ,,kenning”nbsp;niet behoort tot één van de groepen van geschillen, waarvoornbsp;we de ,,kenning” als de aangewezen procedure hebben leerennbsp;kennen.

1) nbsp;nbsp;nbsp;Boven, p. 182.

2) nbsp;nbsp;nbsp;B.A. 202, fol. 69vso

3) nbsp;nbsp;nbsp;Alsv., fol. 6.

4) nbsp;nbsp;nbsp;Alsv., fol. 28.

220

Nog een ander geval moge hier een plaats vinden. Den 26sten November 1462 vinden wij aangeteekend ^): „Item alsoe enenbsp;kennynge hanget tusschen Jacob Nennyng ende Reyner Goes-senszoen, die her Gysbrecht van Vianen van Rysenborch, ridder, onder heeft, ende als Jacob voirs. hem in synre dingtalennbsp;vermet, dat die sake hangt voir den abt van sant Pouwelnbsp;t' Utrecht onder ordel eer se hier quam, soe wyst her Gysbrecht voirg. by goetduncken ridderen ende knapen, dat Jacobnbsp;voirs. syn bewys dairaf, dat die sake voir den abt voirs. ondernbsp;recht hangt, brengen sal aen handen heren Gysbrechts voirs.nbsp;tusschen dit ende den naesten recht als recht is”. Hoewel dezenbsp;zaak op het eerste gezicht een ietwat ander karakter vertoontnbsp;dan de vorige, leidt zij bij nadere beschouwing tot een overeenkomstige gevolgtrekking. Voor een goed begrip ervan kannbsp;de voorgeschiedenis van de geciteerde aanteekening ons eeni-gen dienst bewijzen.

Het eerste blijk van het bestaan dezer procedure dateert van ruim negen jaren vroeger: processen hadden in dien tijd eennbsp;zeer langen levensduur! Onder dagteekening van 26 Octobernbsp;1453 vinden wij nl. het volgende vermeld^). ,,In der sakenbsp;tusschen Reyner Goessensz. ter eenre ende Jacop Nennycknbsp;Petersz. ter ander sijden heeft Steven van Nyenvelt Willemss.nbsp;bij guetduncken ridderen ende knapen gewijst, dat Reyner endenbsp;Jacob voirs. nae uutwising hoire beider dinctael beidenbsp;an kennynge gaen sullen voir myns heren gnaden innbsp;'t bywesen ridderen ende knapenquot;. Langen tijd vernemennbsp;we nu niets meer over het geschil; eerst den 16den Juli 1461nbsp;blijkt weer van eenige activiteit. Onder dien datum treffen wenbsp;de volgende aanteekening aan'*); ,,Item opten Donredach,nbsp;XVIen dach in Julio, anno LXI, soe syn voir myns heren genaden gecomen Jacop Nenning ende Reynken Goessenssoen omnbsp;eenre kenninge etc. Ende want myns heren genade ende ridderennbsp;ende knapen nyet eens en vielen in die sake by gebreke dernbsp;beyde parthyen voirs., dat sie al hoer bewijs ende dyngtael nietnbsp;en hadden, soe heeft myns heren genaden bevolen den parthyen voirs., dat sie hoer bewijs ende betoen brengen sullennbsp;bynnen eenre maent naestcomende aen handen heren Gysbertsnbsp;van Risenborch, ridder. Ende dan ten naesten rechtdage dair-naest volgende sal myn genadige here ende ridderen ende knapen dairaf kennen. Ende myn genedige hare belieft beyden

1) nbsp;nbsp;nbsp;Alsv., fol. 33 vso.

2) nbsp;nbsp;nbsp;B.A. 200, p. 364.

3) nbsp;nbsp;nbsp;B.A. 202, fol. 27.

221

parthyen die panders oft anders te bieden om hore bewys dair-mede te doen, als hem des best noet wesen salquot;.

Wij leeren uit een en ander, dat het geding — waarover het loopt, blijkt helaas nergens uit — aanvankelijk bij het Landrecht aanhangig was. Het oordeel van dit gerecht, op de gewone wijze door één van de ridders en knapen met goeddunken van de anderen gewezen, bepaalde, dat partijen ,,an ken-nyngequot; zouden gaan. Acht jaren verstrijken nu zonder dat wenbsp;iets over den verderen gang van zaken vernemen. Dit tijdsbestek schijnt intusschen voor partijen nog niet voldoende tenbsp;zijn geweest voor het verzamelen van hun bewijsmateriaal, immers op 16 Juli 1461 kan de Bisschep met zijn ridders en knapen wegens de onvolledigheid daarvan nog niet tot een beslissing komen. Dies krijgen zij alsnog een maand respijt, binnennbsp;welken termijn zij hun ,,bewijs ende betoen” moeten brengennbsp;,,aen handenquot; van heer Gysbrecht van Vianen van Rysenborch.nbsp;Tevens wijst de Bisschep aan elk van hen een pander toe omnbsp;daarmede desgewenscht de noodige getuigen te doen ontbieden.

De eigenaardigheden van de kenningsprocedure komen hier goed tot uitdrukking. In de eerste plaats blijkt het niet-forma-listische karakter van de procedure uit de omstandigheid, datnbsp;partijen gelegenheid krijgen alsnog hun onvolledig ,,bewijsnbsp;ende dingtael” aan te vullen. Bij een formalistisch proces immers zou in dit geval de partij, op wie de bewijslast^) rustte,nbsp;,,vellich” zijn gewezen. Voorts impliceert de beslissing, dat hetnbsp;bewijs zal mogen bestaan uit getuigenverklaringen. Ook ziennbsp;wij hier weer bevestigd, dat de getuigen van 's heeren wegenbsp;worden opgeroepen ^). Tenslotte blijkt duidelijk, dat de kenning in beginsel een aangelegenheid van den heer, van dennbsp;Bisschep is: partijen zullen ,,an kennyngequot; gaan ,,voir mynsnbsp;heren gnaden in 't bywesen ridderen ende knapen.quot;

In deze kenning nu wordt het vooronderzoek dus opgedragen aan Gijsbrecht van Vianen van Rijsenborch, van wien we dannbsp;ook den 26sten November 1462 vernemen, dat hij de kenningnbsp;,,onder heeftquot;. Tot ,,kennenquot; komt het op dien datum evenwelnbsp;niet. Eén van de partijen is nl. met de bewering gekomen, datnbsp;het geschil reeds voor een anderen rechter, nl. voor den abtnbsp;van St. Paul, aanhangig was, alvorens het voor het Landrecht

1) nbsp;nbsp;nbsp;Beter, in geval van formalistisch bewijs: aan wien het bewijsrecht wasnbsp;toegekend. Zie boven, p. 208, n. 2.

2) nbsp;nbsp;nbsp;Dit bleek immers boven reeds uit de procedure tusschen het kapittelnbsp;van St. Pieter en Aernt van Scadewijc (p. 193).

222

kwam. Aangezien hiermede de bevoegdheid van het bisschoppelijke gerecht in het geding wordt gebracht, moet dit punt worden opgehelderd, voordat over de hoofdzaak kan wordennbsp;,,gekendquot;. Te dien einde wordt nu door het Landrecht bijnbsp;monde van den ,,rechter-commissaris” — om in moderne terminologie te spreken — aan die partij het bewijs van zijn bewering opgelegd. Door dit incidenteele oordeel van het Landrecht wordt de ,,kenningquot; dus opgeschort.

In dit laatste ligt het — schijnbare — verschil met het voorafgaande geval. Terwijl daar de kenning zich voordeed als een incident in de procedure van het Landrecht, schijnt de zaaknbsp;hier juist omgekeerd te zijn; zij geeft ons een landrechtelijknbsp;incident in een kenningsprocedure te zien. Bij nadere beschouwing echter wordt het duidelijk, dat beide gevallen in wezennbsp;van overeenkomstigen aard zijn. Ook de onderhavige kenningnbsp;blijkt nl. niet op zichzelf te staan: zij berust op een oordeel vannbsp;het Landrecht. Weliswaar vloeit daaruit alleen niet noodwendig voort, dat zij ten opzichte van de procedure van het Landrecht van incidenteele beteekenis was, doch in samenhang metnbsp;hetgeen wij verder over de zaak vernemen mag deze omstandigheid inderdaad tot die gevolgtrekking leiden. Immers, uitnbsp;het geheele verloop van de procedure blijkt, dat zij nimmer geheel van het Landrecht is losgemaakt, Zoodra zich een bijzonderheid voordoet, welke met het waarheidsonderzoek als zoodanig niet te maken heeft, i.c. de exceptie van onbevoegdheid,nbsp;grijpt het Landrecht weer in. We moeten daarom concludee-ren, dat het hier een procedure voor het Landrecht betreft,nbsp;waarin, ter verkrijging van de materieele waarheid, de kenningnbsp;als incident is opgenomen. Deze kenning vertoont derhalvenbsp;een groote gelijkenis met de ,,kondequot; van het Oversticht ^).

Een merkwaardigen tegenhanger uit omstreeks denzelfden tijd levert het volgende geval. Er is een geschil tusschen hetnbsp;kapittel van St. Jan en een zekeren Henrick Gysbertsz. en welnbsp;over een halve hoeve lands in Schalkwijk, waaraan door hetnbsp;kapittel is gepand. De panding was door Henrick ,,uutgedaen''nbsp;en daarmede was de procedure voor het Landrecht dus ingeleid. Het oordeel werd besteed aan Soude van Rijn; deze heeftnbsp;op 8 Maart 1450 ,,bY guetduncken der riddere ende knaepennbsp;syn ordel dairvan geuutet ende gewesen voir recht, alse datnbsp;die voirs. heren (van St. Jan) een rechte pandinge gedaen hebben ende Henric een onrecht uutdoen ende die voirnoemdenbsp;heren sullen in den besitte blyven ende den eygendoem dair-

1) En eveneens met het zeventuig.

223

van behouden, ter tyt toe, dat se mit beteren rechte dairuut gewonnen werden” ^).

Het Landrecht geeft hier dus, hoewel zijdelings — immers in verband met een panding —¦ een possessoire beslissing. De zaaknbsp;was hiermede evenwel niet afgedaan. Klaarblijkelijk waren partijen ervan doordrongen, dat langs dezen weg geen behoorlijkenbsp;oplossing van een kwestie over bezit of eigendom van onroerend goed kon worden bereikt, getuige de volgende aanteeke-ning d.d. 11 Juni 1451 '): ,,Item die heren van sant Jan t'Utrechtnbsp;ende Henrick Gysbertsz. hebben an kenninge gegaen, zoe alsnbsp;dat sie hoer bewys ende scriften brengen sullen aen die ridderen ende knapen ten naesten rechtdaege, omme die saeken tenbsp;verstaen clairlike dairnae voert te vaeren in der slitinge alsnbsp;beboeren sal”. De kenning door ,,myn gnedige heer van Utrechtnbsp;mit ridderen ende knapen” volgt dan den 23sten Januari 1453 ®).

Evenals in het hiervóór besproken geding tusschen Jacob Nennyng en Reyner Goessensz. betreft het hier een geschil, datnbsp;eerst voor het Landrecht is aanhangig gemaakt en daarna „annbsp;kennynge” komt. Het verschil springt evenwel in het oog. Betrof het eerstgenoemde geval een incidenteele kenning, doornbsp;een beslissing van het Landrecht bevolen, de thans aan de ordenbsp;zijnde zaak wordt na door het Landrecht te zijn berecht, doornbsp;partijen aan een kenning onderworpen. Hier hebben we derhalve een kenning voor ons van de soort, die we in de vorigenbsp;paragraaf uit tal van voorbeelden als een afzonderlijke procedure hebben leeren kennen. Daartegenover vertoont de eerstbedoelde kenning, berustend op een vóóroordeel van het Landrecht, zich duidelijk als iets bijzonders.

Een enkele maal wordt in de aanteekeningen, waarin van een kenning sprake is, uitdrukkelijk van zoo’n vóóroordeelnbsp;gerept. Aldus bijv. in de volgende notitie van 15 Februarinbsp;1410'*):

1) nbsp;nbsp;nbsp;B.A, 200, p. 317, Merkwaardigerwijze komt op p. 319 van dit judiciaalnbsp;nog eens een oordeel voor, gewezen tusschen dezelfde partijen in hetzelfdenbsp;geschil; alleen de naam van den oordeelvinder is anders (Jacob van Wynd-sem) en er wordt niet slechts gesproken van panding, doch ook van bezetting en ontwaring, Berustte de eerste aanteekening misschien op een vergissing? Ook hier zien we weer, hoe „bezitquot; en „eigendomquot; in dezen tijdnbsp;ongedifferentieerd kunnen voorkomen. Vgl. p. 171, n. 2 en p. 173, n. 3.

2) nbsp;nbsp;nbsp;Alsv., p. 328.

3) nbsp;nbsp;nbsp;Alsv., p. 352. Een bijzonderheid van deze kenning is nog, dat zij totnbsp;één van de zeldzame gevallen behoort, waarin een beslissing ten petitoirenbsp;wordt gegeven.

4) nbsp;nbsp;nbsp;B.A. 198, foi. 66vso.

224

,,Kenninge.

Item van der sake tusschen Johan Hombolt an die een syde ende Florens van Jutfaes an die ander syde kennet myne herenbsp;van Utrecht mit sinen ridderen ende knapen ende mit sinennbsp;dingwerders nae der dingtael, die Johan Hombolt ende Florensnbsp;van Jutfaes vurg. tesamen gedingt hebben, ende nae den ordel,nbsp;dat Jacob van Zulen dairaff gewijst heeft ende nae den brieven,nbsp;die Florens van Jutfaes dairaff heeft van den abt van suntenbsp;Pouwel, dat Johan Hombolt betalen sail Florens van Jutfaesnbsp;vurscr. alsullic gelt, als Florens' brieve dairvan inhoudenquot;.

Nog één voorbeeld, d.d. 1 Maart 1410^): ,,Item van der sake tusschen Johan van Clarenborch als een mairschallic an dienbsp;een syde ende Gheryt van Beesde an die ander syde kennetnbsp;myn here van Utrecht met sinen ridderen, knapen endenbsp;mit sinen dingwerders, dair he met recht mede kennen sail,nbsp;nae der dingtael, die Gheryt van Beesde gedingt hadde endenbsp;nae den voirvonnisse, dat dairaff gewyst is ende nae den brieven, die Gheryt van Beesde vurscr. dairaff hadde van dennbsp;eygenscap up Johans Butziers guet, dat he in synre dingtael alsoe niet begrepen en hadde van eniger besettinge, alsoenbsp;dat Johan van Clarenborch hem niet meer betalen en sail dannbsp;die brief! inholt; ende hedde Johan van Clarenborch Gherytnbsp;van Beesde niet voldain van den brieve, dat he hem dan nochnbsp;voldoin solde nae inholt des briefsquot;.

Wanneer wij nu de in het bovenstaande besproken gevallen overzien, dan komen we tot de conclusie, dat naast de ,,kenningquot;, welke we in de vorige paragraaf als eennbsp;zelfstandige procedure leerden kennen, nog een andere ,,kenningquot; moet worden onderscheiden, nl. een ,,kenningquot; die,nbsp;evenals de Overijselsche ,,kondequot;, een incident vormt in eennbsp;procedure voor het ordinaris gerecht, i.c. voor het Landrecht.nbsp;Moeten we hierin nu een uitbreiding van de jurisdictie van hetnbsp;laatstgenoemde gerecht zien ten koste van de Kenning? M.i.nbsp;stellig niet. Het komt mij veeleer voor, dat we hier met eennbsp;vroeger ontwikkelingsstadium van de ,,kenningquot; hebben tenbsp;doen, een stadium, waarop de Overijselsche ,,kondequot; steeds isnbsp;blijven staan. Opmerkelijk in dit verband is het feit, dat geennbsp;van de bedoelde voorbeelden, voorzoover we kunnen nagaan,nbsp;een geval betreft, behoorend tot één van de groepen, ten aan-

1) nbsp;nbsp;nbsp;Alsv., fol. 68.

2) nbsp;nbsp;nbsp;„Eigenschapquot; is het gevolg van „eigeningquot;. Door eigening werd denbsp;winnende partij „geëigendquot;, de verliezende „onteigendquot;.

225

zien waarvan in de vorige paragraaf de competentie van de Kenning kon worden vastgesteld. Klaarblijkelijk ligt de zaaknbsp;dus zoo, dat zich met betrekking tot die groepen in dezen tijdnbsp;reeds een zelfstandige competentie van de Kenning had ontwikkeld en dat in andere gevallen, waarin de toepassing vannbsp;niet-formalistisch bewijs zich begon baan te breken, deze vooralsnog in het kader van de procedure voor het Landrecht werdnbsp;toegelaten. In één geval kon met betrekking tot een zelfstandige kenning worden geconstateerd, dat het vooronderzoeknbsp;aan één van de ridders en knapen was opgedragen. Te dien aanzien moet een beïnvloeding door den rechtsgang voor het Landrecht worden aangenomen.

Thans kan, naar het mij voorkomt, met eenige kans op succes, een poging worden gewaagd tot beantwoording van denbsp;vraag naar den oorsprong van de kenningsprocedure. Denbsp;vraag werd in het voorafgaande reeds even aangestipt. Wijnbsp;zagen daar, dat de tijd, waarin de bronnen voor het eerst vannbsp;de kenning melding maken, nagenoeg dezelfde is als die, waarinnbsp;we het eerste onloochenbare voorbeeld van een procedure voornbsp;het Landrecht hebben gevonden, n.1. omstreeks 1300. In denbsp;bronnen van vóór 1300 heb ik de kenning nergens vermeldnbsp;gezien. Het behoeft evenwel geen betoog, dat deze omstandigheid omtrent den tijd, waarin de Kenning is ontstaan, al evennbsp;weinig zegt als zulks met betrekking tot het Landrecht hetnbsp;geval bleek te zijn.

Bij het zoeken naar een mogelijken oorsprong van de Kenning gaan onze gedachten als vanzelf naar hetgeen we omtrent de herkomst van het Landrecht hebben geleerd. De omstandigheid, dat de Kenning evenals het Landrecht wordt samengesteld door de ridders en knapen onder leiding van den Bisschepnbsp;en het nauwe contact, dat steeds tusschen deze beide gerechten valt op te merken, doen ons onwillekeurig een gemeen-schappelijken grondslag veronderstellen. Daarvoor is te meernbsp;aanleiding, doordat de rechtspraak van de Kenning een karakter vertoont, dat zich op het eerste gezicht veel gemakkelijkernbsp;met de jurisdictie van een landsheer ,,in Rade” overeen laatnbsp;brengen dan die van het Landrecht. De afwezigheid van eennbsp;republikeinsche ,,gemeente” is immers juist het karakteristiekenbsp;van de Raadsjurisdictie. Niet geheel zonder grond zou men dannbsp;ook kunnen meenen, de kenning te moeten beschouwen als eennbsp;overblijfsel van de oude procedure voor den Raad, waartegenover de rechtsgang voor het Landrecht zich dan als een laterenbsp;ontwikkeling zou afteekenen.

226

Bij nadere beschouwing blijken de feiten evenwel in een andere richting te wijzen. Niet, dat de Kenning uit een geheelnbsp;anderen wortel zou zijn gesproten dan het Landrecht; de gemeenschappelijke oorsprong in den bisschoppelijken Raad, innbsp;den ,,grooten Raadquot; wel te verstaan, is m.i. boven allen twijfelnbsp;verheven. Daarvoor pleit niet alleen de gelijkheid van samenstelling, doch ook en zelfs vooral de aard van het verbandnbsp;tusschen de beide gerechten. Gerechtvaardigde twijfel echternbsp;rijst met betrekking tot de kwestie van de anciënniteit en hetnbsp;is juist de aard van het zooeven bedoelde verband, dat te dezennbsp;den doorslag geeft. Reden voor twijfel hebben we reeds, als wenbsp;bedenken, dat al in de 12de eeuw de medewerking van dennbsp;,,grooten Raadquot; bij de rechtshandelingen van den Bisschopnbsp;placht te worden verleend bij wege van een formeel ,,judiciumquot;nbsp;en dat bij de jurisdictie van de afzonderlijke groepen van diennbsp;Raad ook steeds sprake is van een ,,judicium pariumquot;, van eennbsp;oordeel der standgenooten dus en niet van een oordeel des Bis-schops. Uit een en ander blijkt immers, dat de Germaanschenbsp;wijze van oordeelvinden door een ,,gemeentequot; op vorderingnbsp;van den heer reeds in de 12de eeuw de normale wijze was,nbsp;waarop men in de sfeer van den grooten bisschoppelijken Raadnbsp;tot een beslissing placht te geraken. De rechtsgang in het Landrecht, die op volkomen dezelfde wijze plaats vond, was dusnbsp;traditioneel. Indien we daarbij in aanmerking nemen, dat denbsp;niet-formalistische bewijsvoering zich ook elders als een ,,modernquot; element in de traditioneele jurisdictie doet gelden, dannbsp;wordt het al zeer waarschijnlijk, dat ook de kenning ten opzichte van de normale procedure voor het Landrecht als eennbsp;,,modernquot; verschijnsel moet worden aangemerkt.

Deze waarschijnlijkheid nu wordt tot zekerheid door hetgeen we in de voorgaande bladzijden omtrent de verhouding tusschen Kenning en Landrecht hebben geleerd. Het bleek daar,nbsp;dat de kenningsprocedure zich niet uitsluitend voordoet als eennbsp;bijzonderheid van het eerstgenoemde gerecht, dat zij m.a.w.nbsp;niet steeds tot de competentie van een afzonderlijk gerechtnbsp;behoorde, maar dat zij ook bij het Landrecht kon voorkomennbsp;en wel als een incident in de gewone, landrechtelijke procedure. Brengen we dit in verband met de omstandigheid, datnbsp;zulks bij de Overijselsche ,,kondequot; zelfs regel is, dan wordt hetnbsp;ons duidelijk, dat we hier verschillende trappen van ontwikkeling voor oogen hebben en dat het afzonderlijke gerecht, denbsp;Kenning, als jongste phase in die ontwikkeling moet wordennbsp;beschouwd. In het Oversticht — en eveneens op de Veluwe —nbsp;wordt immers de ,,kondequot; steeds ingeleid door een vóór-oor-

227

deel van het ordinaris gerecht ^). Daarmede is de zaak niet verwezen naar een ander gerecht, doch er vindt slechts een incidenteel onderzoek plaats, dat ook tot een incidenteele beslissing leidt; het eindoordeel wordt in een zitting van het ordinaris gerecht gewezen of bekrachtigd. Normaal is dit incident in de landrechtelijke procesorde niet; het is als het ware eennbsp;inbreuk op den gewonen, formalistischen gang van zaken, ietsnbsp;dat zich daarin heeft ingedrongen. Iets dergelijks zien we in hetnbsp;Nedersticht, met dit verschil evenwel, dat dit nieuwe elementnbsp;daar reeds tot een zoodanigen wasdom is gekomen, dat het innbsp;bepaalde gevallen tot een zelfstandige procedure is uitgegroeidnbsp;en als het ware het aanzijn heeft gegeven aan een afzonderlijknbsp;gerecht. De toestand in het Oversticht geeft dus, hierbij vergeleken, een vroeger ontwikkelingsstadium te aanschouwen^).

Is derhalve de kenning een vorm van jurisdictie, welke zich uit de rechtspraak van het Landrecht heeft ontwikkeld en kannbsp;men in haar dus geen overblijfsel zien van een ouderen, zuivernbsp;monarchalen vorm van Raadsjurisdictie, dit neemt niet weg,nbsp;dat zij ons weer eens te meer de in beginsel nauwe verwantschap tusschen het Landrecht en den Raad doet beseffen. Wenbsp;behoeven daarvoor slechts te trachten ons een denkbeeld tenbsp;vormen van de oorzaken, welke tot het ontstaan van de kenning hebben geleid.

Zooals reeds werd opgemerkt, was de procedure voor het Landrecht formalistisch en werd daarin in beginsel uitsluitendnbsp;van formalistische bewijsmiddelen gebruik gemaakt, dus innbsp;het bijzonder van den eed. Voorzoover zich nu in het procesnbsp;feitelijke omstandigheden deden gelden, waarmede ook anderen dan partijen geacht konden worden bekend te zijn, moest

1) nbsp;nbsp;nbsp;Wat het Oversticht betreft zagen we daarvan reeds een voorbeeld innbsp;de zaak van Roelf van Oestenwolde tegen Roelf van Ansem (boven p. 206nbsp;V.V.). Ook in andere gevallen vinden we echter telkens zulk een vóóroordeel. Bijv.: 13 Sept. 1387 (B.A. 197, fol. 133): „Item 's seiven dages wertnbsp;een ordel gewyst an mijns heren konde ende ghichte tusschen die vrouwenbsp;van Voerst, Godert van Oestenwolde ende Henrick van Haersoltequot;; 19 Dec.nbsp;1387 (alsv., fol. 136); „Item 's seiven dages wysde Roelf van Ansem tusschennbsp;Roelf van Oestenwolde ende Florens van der A, alse dat mijn here die kondenbsp;besien sal mit sinen mannen na inholt des openen briefs. Ende daerop wijsdenbsp;voert Johan van Endenich, dat myn here die konde besien sal als vorser,nbsp;is op huden over ses wekenquot;. Het gebruik van het woord ,,ghicht'’, dat wenbsp;in dit verband meer tegenkomen en waarmede men in het algemeen ambtelijke verklaringen in 'rechte placht aan te duiden, bevestigt eenerzijds denbsp;landsheerlijke werkzaamheid in de konde en wijst anderzijds op het incidenteele karakter, dat de konde in het Oversticht bezit.

2) nbsp;nbsp;nbsp;Dit sluit uiteraard geen oordeel in omtrent de vraag, waar deze vormnbsp;van jurisdictie het eerst zijn intrede heeft gedaan.

228

het gebrekkige van het formalistische bewijs wel in het oog springen. Het bezwaar daarvan zal sterker zijn gevoeld naarmate het maatschappelijk leven verder tot ontplooiing kwam.nbsp;Zoo ontstond de behoefte aan een mogelijkheid om door eennbsp;onderzoek buiten den eed van partijen om de bedoelde feitelijke omstandigheden meer tot haar recht te doen komen. Voornbsp;de bevrediging van die behoefte bestond maar één middel; denbsp;landsheer, op wien de plicht rustte ervoor te waken, dat er goednbsp;recht werd gedaan, moest zich in de daarvoor in aanmerkingnbsp;komende gevallen met het onderzoek belasten en den uitslagnbsp;ervan bij het gerecht aanbrengen. Hier krijgt het woordnbsp;„ghicht”, dat in Overijsel wel met ,,konde'’ dooreen werd gebruikt een bijzonder relief^).

Moet dus in het algemeen in de kenning een procedure worden gezien, die het, na haar loopbaan als incident in denbsp;procedure voor het Landrecht te zijn begonnen, op den duurnbsp;in bepaalde gevallen tot een volkomen zelfstandigheid tennbsp;opzichte van hare oorspronkelijke omgeving heeft gebracht,nbsp;het is niet bevreemdend, dat de behoefte aan afwijking van denbsp;formalistische procesorde zich al eerder, nl. al vóórdatnbsp;het Landrecht zich als afzonderlijk gerecht uit den ,,groeten Raadquot; losmaakte, had doen gevoelen. Met het oognbsp;hierop behoeft het ons ook niet te verbazen, indien wenbsp;ontdekken, dat deze behoefte reeds in dien tijd wel eens totnbsp;een bijzondere procedure aanleiding kon geven, zoodat wenbsp;zeer wel al vóór de volledige emancipatie van het Landrechtnbsp;een voorlooper vel quasi van de kenningsprocedure kunnennbsp;tegenkomen. Zulk een voorlooper vel quasi meen ik inderdaadnbsp;te hebben ontdekt en wel in een akte van 13 December 1245^).nbsp;In dat stuk oorkondt bisschop Otto, dat hij in een voor hemnbsp;hangend geschil — ,,pendente lite coram nobis” — tusschennbsp;de persona van de kerk te Jutfaas eenerzijds en de parochianennbsp;aldaar, die den Bisschop bede — ,,precariam” — plegen te betalen, anderzijds over de vraag, o.m. of de coloni, wonende opnbsp;de hoeve, waarop de kerk is gebouwd — de ,,dosquot; — al dannbsp;niet schotvrij zijn, een aantal getuigen onder eede heeft gehoord en dat deze getuigen hebben verklaard, dat de bewustenbsp;coloni schotvrij zijn: „tandem in figura judicii super hoe testesnbsp;coram nobis vocati, jurati et auditi.... nobis exposuerunt innbsp;presentia prelatorum et aliorum plurimorum, dotem sive man-

1) nbsp;nbsp;nbsp;Vgl. boven, p. 207 en p. 228, n. 1.

2) nbsp;nbsp;nbsp;Ob. U. 1061. Op het belang van deze oorkonde voor onze kennis vannbsp;de bede in het Nedersticht kom ik in het tweede deel terug.

229

sum .... ab aggere qui dicitur Hoftdik, et censu weterigge et ab Omni onere a tempore fundationis ecclesie predicte liberumnbsp;fuisse, et colonos in dote sive in predicto manso manentes velnbsp;mansuros nobis ad precariam sive ad exactiones non teneri”.nbsp;,,Unde ex predictorum testium testimonio — zoo gaat de Bisschep voort —, dotem ecclesie predicte sive mansum .... abnbsp;aggere qui dicitur Hoftdik, censu weterigge, et ab omni onere,nbsp;excepto opere communi quod dicitur gruppele, liberum judi-camus, et colonos in predicto manso manentes et mansuros in-antea a nostra precaria et ab omnibus exactionibus liberosnbsp;dimittimus et in perpetuum liberos esse volumus. ...”

De Bisschop heeft dus ,,in gespannen rechtequot; — ,,in figura judiciiquot; — een getuigenverhoor afgenomen, d.w.z. hij nam zijnnbsp;toevlucht tot niet-formalistisch hewijs. Op grond van de doornbsp;de getuigen afgelegde verklaringen wees hij vervolgens — ,,ju-dicamus”, ,,dimittimus” — dat zoowel de dos als de daaropnbsp;wonende coloni, behoudens een met name genoemde uitzondering, vrij waren van alle lasten en belastingen. De gang vannbsp;zaken vertoont dus een opvallende overeenkomst met die bijnbsp;de ,,kenning”. Dit wil niet zeggen, dat we in deze procedurenbsp;reeds de ,,kenning” mogen begroeten; alleen al het feit, datnbsp;de ministerialen hier met geen woord worden genoemd, maantnbsp;ons in dat opzicht tot voorzichtigheid. Trouwens de terechtzitting, waarvan hier sprake is, mag niet met die van het Landrecht worden vereenzelvigd; uit de aanwezigheid van de prelaten zou men geneigd zijn te besluiten tot een zitting vannbsp;den ,,grooten Raad”. Voor het hier betoogde heeft dit allesnbsp;slechts bijkomstige beteekenis; van belang is slechts, dat wenbsp;hier met een overeenkomstige procedure hebben te doen. Metnbsp;name zien we hier een illustratie van het feit, dat de oorzaken, welke tot het ontstaan van de kenning hebben geleid,nbsp;reeds eerder en onder andere omstandigheden werkzaam warennbsp;en dat zij leidden tot analoge gevolgen: toepassing van niet-lormalistisch bewijs en het optreden van den BisscTTop alsnbsp;rechter in modernen zin.

De overeenkomst wordt nog treffender, wanneer we ons rekenschap geven van de vraag, wat in casu nu eigenlijk het onderwerp van het geschil was, waar het hier in laatste instantie om ging. De procedure liep in hoofdzaak over de al of nietnbsp;schotplichtigheid van een hoeve lands, die de dos vormt vannbsp;een parochiekerk. Bij slot van rekening kwam dit dus neer opnbsp;de vraag, of deze hoeve geestelijk of wereldlijk goed was,nbsp;m.a.w. op de vraag naar het rechtskarakter van het goed. Hiermede hlijkt eerst recht, hoe belangwekkend de onderhavige

230

procedure voor ons onderwerp is; immers kwesties over het rechtskarakter van onroerend goed vormen later een belangrijknbsp;aandeel in de competentie van de Kenning! De voorbeelden,nbsp;welke we daarvan tegenkwamen, betroffen steeds de tegenstelling leen (in ruimen zin) — eigen. Nu zien we evenwel, datnbsp;ook ingeval de vraag geestelijk of wereldlijk zich voordeed,nbsp;de zaak ter beslissing aan den landsheer stond. Een fraaiernbsp;bewijs voor de stelling, dat de jurisdictie van de Kenning innbsp;wezen landsheerlijke rechtspraak was, t.w. rechtspraak vannbsp;den landsheer zelf als rechter in modernen zin, konden wenbsp;nauwelijks wenschen.

Dat geschillen over het rechtskarakter van onroerend goed in het algemeen tot de uitsluitende competentie van den landsheer behoorden, ligt overigens zeer in de rede. Bedenken wijnbsp;slechts, dat deze geschillen in laatste instantie jurisdictiege-schillen waren, m.a.w. geschillen over de vraag, welk ordinarisnbsp;gerecht te dezen competent was. De eenige instantie, die innbsp;zoo’n geval een beslissing kon — en moest — nemen, was denbsp;landsheer; deze had immers de plicht te zorgen, dat er rechtnbsp;werd gesproken. Stonden dus een geestelijk en een wereldlijknbsp;gerecht tegenover elkander, dan had hij uit te maken, aan welknbsp;van beide de kennisneming van de zaak toekwam. Hetzelfdenbsp;gold, wanneer de competenties van twee wereldlijke gerechtennbsp;met elkander in botsing kwamen. Aldus ontstond tenslotte dannbsp;de competentie van de Kenning in geschillen over het rechtskarakter, van onroerend goed.

Indien de in het bovenstaande weergegeven reconstructie juist is, moeten we aannemen, dat, zoo het invoeren van de nieuwenbsp;procedure al niet op aandringen van partijen is geschied, watnbsp;uiteraard bij jurisdictiegeschillen niet het geval kan zijn geweest, toch in ieder geval veelal hare medewerking ertoe wasnbsp;vereischt. Partijen hadden immers recht op berechting naarnbsp;landrecht en, voorzoover het geschillen betrof over dienstgoe-deren, naar dienstmansrecht, d.i. in beide gevallen op een berechting volgens strikt formeele regelen en zij behoefden derhalve, voorzoover een ordinaris gerecht ter zake ondubbelzinnig bevoegd was, met een afwijking van die regelen geennbsp;genoegen te nemen. Hieruit volgt, dat de houding van partijennbsp;tegenover de kenning, althans aanvankelijk, en behoudensnbsp;strijd over competentie, zich door een zekere vrijwilligheidnbsp;moet hebben gekenmerkt. Nu bezitten we weliswaar geen gegevens over het eerste optreden van de kenning, doch niettemin zijn de sporen van deze vrijwilligheid nog gemakkelijknbsp;te herkennen. Herhaaldelijk komen we nl. in de boven geci-

231

teerde aanteekeningen de mededeeling tegen, dat partijen „aan kenning gingen” of dat de Bisschep een kenning ,,aannamquot; ^).nbsp;Deze uitdrukkingen geven, naar het mij voorkomt, ondubbelzinnig te verstaan, dat de kenning niet tot de normale, de or-dinaris, rechtspraak behoorde en dat zoowel van de zijde vannbsp;partijen als van die van den landsheer te dezen een zekere wilsovereenstemming was vereischt, een overeenkomst om de zaaknbsp;langs dezen niet-normalen weg af te doen.nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;,

In dit opzicht doet de kenning dus denken aan de arbitrage van den landsheer, waarover in de volgende paragraaf zalnbsp;worden gehandeld. Zij verschilde daarvan echter, doordat zijnbsp;zich — tenminste in den beginne — voordeed als een incidentnbsp;in de procedure voor het Landrecht^). Dit verschil is vannbsp;groote beteekenis, aangezien daarin de verklaring ligt voor denbsp;omstandigheid, dat bij de kenning de landsheer niet, zooals bijnbsp;de arbitrage, door zijn Raden in engen zin werd bijgestaan, dochnbsp;door de ridders en knapen, door de ,,gemeentequot; van het Landrecht dus. Hierin ligt, zooals we nog zien zullen, één van denbsp;belangrijkste oorzaken van de omstandigheid, dat zich in hetnbsp;Nedersticht voor den Raad in engen zin geen eigen competentie heeft ontwikkeld. Intusschen, dat de Bisschop zich voornbsp;deze extra-ordinaris procedure van zijn ridders en knapen konnbsp;bedienen, stelt tegelijkertijd weer de verplichting tot ,,auxi-liumquot; en ,,consilium” van deze ,,mannen”, m.a.w. hunne Raads-functie, in het licht. Men kan dus zeggen, dat de ridders en knapen in de Kenning nog in zekeren zin optraden als bisschoppelijke Raden. Het kan dan ook in verband met hetgeen in hetnbsp;bovenstaande met betrekking tot het gebruik van den termnbsp;,,dingwaarder” in het meervoud is opgemerkt geen bevreemding wekken, dat degenen, met wie de Bisschop in de Kenning samenwerkt, wel bij voorkeur als ,,dingwaarders” wordennbsp;aangeduid ®).

1) nbsp;nbsp;nbsp;Zie bijv. hiervóór, p. 180, 181, 220.

2) nbsp;nbsp;nbsp;Ook de arbitrage nam veelal, zooals we nog zullen zien, haar aanvangnbsp;in een procedure voor het Landrecht en ook zij doet soms wel eens denkennbsp;aan een incident, doch dit vindt uitsluitend zijn oorzaak in de omstandigheid, dat de zaak, indien de arbiters niet tot een oplossing konden komen,nbsp;weer terugkwam bij het ordinaris gerecht. Overigens had het compromisnbsp;de strekking, de zaak definitief aan de berechting door het ordinaris gerechtnbsp;te onttrekken.

3) nbsp;nbsp;nbsp;Zie bijv. boven, p. 184, 196 en 225.

Merkwaardig is in dit verband het volgende geval van 13 September 1485 uit het Oversticht. Bisschop David oorkondt, dat partijen zijn gekomen „voir ons ende onse Radequot; en dat zij aldaar toonden een compromis,nbsp;waarin was bepaald, dat „wy mit onsen Raden kennen ende wysen

232

Een merkwaardige reminiscens aan den oorsprong van de Kenning in het Landrecht, die klaarblijkelijk door het samenvallen van beider zittingen levendig is gehouden, ontmoetennbsp;we in de in uitspraken van het eerstgenoemde gerecht wel voorkomende uitdrukking ,,in gespannen rechte”^). Deze uitdrukking duidt op een formalistische procedure en wordt dan ooknbsp;elders, voorzoover ik weet, uitsluitend voor terechtzittingennbsp;van ordinaris gerechten gebezigd. Dat zij hier niettemin voornbsp;de Kenning, waar van het ,,spannen” van een ,,bank” of ,,gerechtquot; geen sprake is, wordt aangewend, kan dan ook m.i.nbsp;alleen worden verklaard uit de bijzondere relatie van de Kenning tot het Landrecht.

Het is zaak, dat wij ons thans, nu wij niet alleen verschillende grensgevallen hebben leeren kennen, maar ons ook zolden, ofte die guede vursz., dairaff zy scheelachtich zyn, leenguedenbsp;ofte eygelike guede waeren. Oic mede thonende aen beyden tzyden segele,nbsp;brieve, processe ende alle bescheyt, zy aldair hadden ende bybrengen wol-den, begerende aldair dat doirgesien wy des myt onsen Raden onse ken-nynge ende wysinge doen wolden; ende als wy dan in allen geboirlikenbsp;onsen ondersaten beboeren ende schuldich zyn onderstant te doen endenbsp;sonderlinge in 't gene, dairmede wy hem cost, arbeit ende moeyenisse be-hynderen moegen, hebben dairomme tot ons genomen ende ontfangen allenbsp;segele, brieve, processe ende bescheyt ons beyde parthien toenden endenbsp;overleverden, dat waill in 't lange mit onsen Raden gedoirsien ende verstaennbsp;ende dairnae by hoeren guetduncken gekant ende gewesen, dat Pylosennbsp;guet ende dat Peerdeweer. .. . leenguede zyn ende gene eygelike guedequot;.nbsp;Partijen zijn dus voor deze kenning aan den Bisschop en zijn Raad ,,geblevenquot;. De zaak is een illustratie van de tegenstelling ,,oudequot; Raad (riddersnbsp;en knapen) — ,,nieuwequot; Raad (ambtenaren). Let voorts op het gebruik vannbsp;het woord ,,verstaanquot;; zie boven, p. 200, n. 2.

Het ligt in de rede, dat de landsheer, indien het karakter van de zaak zulks naar zijn meening vorderde, ook anderen in de procedure kon inschakelen, m.a.w. als ,,kondenquot; kon doen optreden; bijv. in een proces overnbsp;onroerend goed de naastgelanden, bij een geschil over voogdij de naastenbsp;bloedverwanten, enz. Dit bleef echter een uitzondering. Bijv.; 5 Juli 1384;nbsp;,,dat mijn here die kunde besien sal mitten erfgenamen, die daernaest gelegen synquot; (B.A. 197, tol. 96). Slechts éénmaal kwam ik de volgende uitdrukking tegen; „dat mijn here die conde besien sal niit synen mannen endenbsp;vryenquot; (Alsv., tol. 94vso). Meijers heeft in zijn opstel over de Landkondenbsp;aan deze uitzonderingsgevallen m.i. te groote beteekenis toegekend. Hetnbsp;door Meijers (p. 382) aangehaalde voorbeeld betreffende een markscheiding,nbsp;waarin wordt bepaald, „dat mijn here van Utrecht dat markenscheyt salnbsp;doen gaen tusschen hier ende Lichtmissen naestkomende mit tweelven, dienbsp;daer naest gheërvet ende gegüdet syn, alse sesse van en boven ende sessenbsp;van beneden, die daeran wynnen noch verliesen en mogenquot;, is te dezernbsp;zake van geen belang, aangezien het hier geen ,,kenningquot; of ,,koudequot; betreft,nbsp;maar een ,,dedingquot;, een minnelijke overeenkomst dus. Zie daarvoor B.A.nbsp;197, fol. 30.

1) Bijv. boven, p. 163; zie ook p. 179 en 181.

233

eenige voorstelling hebben gevormd aangaande den oorsprong van de kenning, nogmaals afvragen of de scheiding in tweenbsp;gerechten, de Kenning en het Landrecht, inderdaad door denbsp;bronnen wordt gerechtvaardigd. We hebben gezien, dat denbsp;gelijkheid in samenstelling niet toevallig is, doch dat dezenbsp;berust op gelijkheid van oorsprong. Hierin schuilt, het is nietnbsp;te loochenen, een gewichtige bedenking tegen deze scheiding,nbsp;de bedenking, dat kunstmatig wordt gescheiden, wat in wezennbsp;slechts voor onderscheiding in aanmerking komt.

Het moet worden erkend, dat een volkomen scheiding zich te dezen niet heeft voltrokken; daarvan zou eerst dan sprakenbsp;zijn geweest, indien ook in de samenstelling van de beide ,,gerechtenquot; of althans in tijd of plaats van de zittingen verschilnbsp;was ontstaan. Daartegenover kan echter worden aangevoerd,nbsp;dat de verandering, welke de functie van de ,,gemeentequot; vannbsp;het Landrecht ondergaat, zoodra deze zich met de kenningnbsp;bezighoudt, zóó fundamenteel is, dat al het overeenkomstigenbsp;daaraan ondergeschikt wordt. Dit klemt te meer, omdat hetnbsp;hier ook bepaaldelijk een structureele verandering betreft;nbsp;tegenover de dualistische structuur van het Landrecht staatnbsp;de monistische — immers uitsluitend monarchale —¦ structuurnbsp;van de Kenning. Deze tegenstelling is m.i. zóó belangrijk, datnbsp;ik het stellen van de Kenning naast het Landrecht, als warenbsp;het een afzonderlijk gerecht, gewettigd blijf achten. De onderscheiding moge dientengevolge misschien niet van eenigenbsp;overdrijving in de richting van een scheiding zijn vrij te pleiten, de daaraan verbonden gevaren zijn m.i. veel geringer dannbsp;het gevaar van verdoezeling van de zooeven genoemde, zeernbsp;belangrijke, tegenstelling, dat schuilt in een behandeling, welkenbsp;de kenning eenvoudig als een bijzondere procedure voor hetnbsp;Landrecht zou voorstellen. Om deze reden blijf ik er derhalvenbsp;de voorkeur aan geven de Kenning te zien als een afzonderlijk, uit het Landrecht voortgekomen gerecht, dat intusschennbsp;nog zeer nauwe relaties met het Landrecht is blijven behouden.

De ontwikkeling van de kenningsprocedure beteekende niet alleen het ontstaan van een nieuw gerecht naast het Landrecht;nbsp;ook de procedure van het Landrecht zelf ondervond er dennbsp;invloed van. Dit is ook zeer begrijpelijk, omdat de kenningnbsp;immers ten opzichte van het Landrecht een ,,modernequot; gedachte vertegenwoordigt. De bedoelde invloed heeft zich opnbsp;tweeërlei wijze doen gelden: met betrekking tot de terminologie, dus zuiver formeel en ten aanzien van de bewijsvoering,nbsp;dus materieel.

234

Wat het eerste aangaat: wij zien het woord „kennenquot; somtijds gebruikt voor handelingen, in de procedure voor het Landrecht, welke met de eigenlijke kenning niets hebben uit te staan. Een sterk voorbeeld daarvan is het volgende, datee-rend van 9 Januari 1453^): ,,Item in der saeke tusscen dennbsp;heren van den Doem t'Utrecht an diene ende Roelof Goess-wynsz. an d'ander zyden, roerende van ontwaeringe, die dienbsp;heren van den Doem, ende van uutdoen, dat Roelf voirs. dair-op gedaen hebben ende dairvan syn aen kenninge ghegaen,nbsp;hebn myn heer, ridderen ende knapen gekent, dat die herennbsp;van den Doem hoer behout doen moegen mit hoeren ede dair-op, dat sie hem geen huurjaer schuldich syn, ende hoer behoutnbsp;voir 't syne gaen zal, want hie noch zegele noch brieve dairopnbsp;by en brengt ende sie rechte ontwaeringe ende hie onrechtnbsp;uutdoen gedaen hebn.”

Het betreft dus een procedure voor het Landrecht, aangekomen door ontwaring en ,,uutdoen”. Niettemin wordt ons medegedeeld, dat partijen ,,aen kenninge” zijn gegaan en datnbsp;de Bisschop met zijn ridders en knapen heeft ,,gekent”. Uitnbsp;den inhoud van deze ,,kenning” blijkt evenwel terstond, datnbsp;zij niets met de eigenlijke kenning heeft uit te staan: aan éénnbsp;der partijen wordt de eed opgedragen, dus gewoon formalistisch bewijs, zooals dit in het geding voor het Landrecht gebruikelijk was. Het voorbeeld is een goede illustratie van hetnbsp;gevaar, dat men loopt, indien men bij bestudeering van hetnbsp;recht uit deze tijden op den klank van het woord afgaat.

Nóg verwarrender is het volgende geval, d.d. 6 Maart 1453^): ,,In der sake tusschen den heren ten Doem t’Utrecht aen dienbsp;eene ende Bernt Sanderss. ende Jacop van den Hove ter andernbsp;syden kent myn gnedige here van Utrecht by guetdunckennbsp;ridderen ende knapen: is 't sake, dat die Doemdeken, offtenbsp;die vice Doemdeken by affwesen 's Doemdekens, myt sess ca-noniken capittelaers hoer register willen sterken ende sterkennbsp;myt hoeren eede, soe soelen Bernt ende Jacop voirs. betalennbsp;die dertich schillynge 's jaers nae inhoelt hoers registers”. Dennbsp;26sten October van hetzelfde jaar ,,kent myn here bij guetduncken ridderen ende knapen: want die Doemdeken vannbsp;Utrecht myt sess canoniken capittulaers hoir register ge

il B.A. 200, p. 351.

2) nbsp;nbsp;nbsp;Alsv., p. 360. Den 11 den Juni 1451 zijn ,,die Doemheren ende Beerntnbsp;Zandersz. ende Jacob van Hoef. . , . aen kenninge gegaen, roerende vannbsp;jairlix pachtquot; (Alsv., p. 328).

3) nbsp;nbsp;nbsp;Alsv., p. 363.

235

sterckt myt hoeren ede ende hoir gehoudt dairop gedaen hebn, gelijc sij hem vermeten hadden, dat Jacop ende Bernt voirs.nbsp;betalen sollen XXX schillings 's jaers nae inhout der herennbsp;register”.

De Bisschep ,,kentquot; hier ..by guetduncken ridderen ende knapenquot; en ook deze ,,kenningquot; strekt weer tot het leveren van formalistisch bewijs. Van een kenning in den eigenlijken zinnbsp;des woords is ook in dit geval dus geen sprake^). Aan dennbsp;anderen kant valt moeilijk aan te nemen, dat we hier uitsluitend met een terminologische kwestie hebben te doen. Er isnbsp;kennelijk een materieele afwijking van den gewonen gang vannbsp;zaken voor het Landrecht; in plaats van het oordeel te bestedennbsp;aan één der ridders en knapen formuleert de Bisschep hetnbsp;zelf. Het betreft dus zonder twijfel een tusschenvorm, eennbsp;landrechtelijke procedure, waarin de Bisschep evenwel zelfnbsp;als oordeelvinder optreedt, zoodat zijn positie hier sterk doetnbsp;denken aan die in de Kenning^). Waaraan deze afwijking vannbsp;den normalen gang van zaken is te danken, heb ik niet kunnen nagaan. Voor het inzicht in de jurisdictie van Landrechtnbsp;en Kenning is het geval overigens van weinig belang, aangezien het, voor zoover mij bekend, geheel op zichzelf staat.

Een essentieele verandering, blijkbaar onder den invloed van de kenning, ondergaat de procedure voor het Landrechtnbsp;door het langzamerhand daarin doordrmgen van ,,moderne”,nbsp;niet-formalistische bewijsmiddelen. Onder het bewind van bisschep Rudolf van Diepholt merken we daarvan nog niets®);

1) nbsp;nbsp;nbsp;Nog enkele voorbeelden van ,,kenningquot; in deze oneigenlijke beteeke-nis: B.A. 202, fol. 19 (12 Febr. 1460) j°. fol. 24vso. (3 Juli 1461); fol. 46vsonbsp;(8 Nov. 1463). Voor ,,kenningquot; in den zin van bewijs in het algemeen zienbsp;B.A. 202, fol. 22vso (19 Juni 1461) en 150 vso (16 Febr. 1476).

2) nbsp;nbsp;nbsp;Een tegenhanger van dit geval vormt het volgende uit ongeveer den-zelfden tijd (1452; B.A. 200, p. 344): ,,Item in der sake tusschen Goedenbsp;Mudden ende Steven Stevenss., merende van bysettynge (in dit gevalnbsp;blijkbaar arrest van een persoon), heeft myn genedige heer van Utrechtnbsp;Roedolph van Diepholt geseten, dair riddere ende knechte ghekent hebbennbsp;van den vreedebraeck. ... (er werd bewijs opgelegd), nae welken bewysnbsp;ridderen ende knapen gekent hebben ende kennen in tegenwoerdicheit onssnbsp;genedigen heren voirs., dat Steven Stevenss. voirs. een vreede gebrokennbsp;heeft aen Goede Mudden voirs. ...quot; (hierop volgt de passage, welke reedsnbsp;in het voorafgaande in noot 1 op p. 155 werd geciteerd). Hier zijn het dusnbsp;de ridders en knapen, die ,,kennenquot; en wel in tegenwoordigheid van dennbsp;Bisschop, die zelf niet mede kent. Het ,.kennenquot; duidt hier dus blijkbaarnbsp;alleen op het ingestelde onderzoek en de op grond daarvan genomen beslissing en heeft geenerlei betrekking op de in het vorenstaande uitvoerignbsp;geschilderde kenning door den Bisschop met zijn ridders en knapen.

3) nbsp;nbsp;nbsp;Althans niet in dien zin, dat in de landrechtelijke procedure zelf, zondernbsp;incident, moderne bewijsvoering in zwang kwam. Dat men bij het Land-

236

deze ontwikkeling valt geheel in de periode van zijn opvolger, David van Bourgondië. Dit is geenszins onbegrijpelijk. De re-geeringsperiode van dezen landsheer wordt misschien wel innbsp;de eerste plaats gekenmerkt door de pogingen, welke hij aanwendde om de jurisdictie te moderniseeren. Wat hem daarbijnbsp;het meest voor oogen stond; vergrooting van de landsheerlijke macht of verbetering van de maatschappelijke toestanden, interesseert ons hier niet; een feit is, dat onder de destijds bestaande omstandigheden het één onvermijdelijk gepaardnbsp;ging met het ander. Zoowel het invoeren van de schepenbanken ten plattenlande als de pogingen om de rechtspraaknbsp;door den Bisschop en zijn Raden uit te breiden, hadden zondernbsp;twijfel de strekking, de landsheerlijke macht in omvang ennbsp;heteekenis te doen toenemen, doch even zeker is het, dat metnbsp;die maatregelen het belang van een goede jurisdictie voor hetnbsp;maatschappelijk verkeer ten zeerste werd gediend.

Ik ga hier thans niet verder op in; in het onderstaande zal ik op de beteekenis van de door bisschop David genomennbsp;maatregelen nog terugkomen. Met de bovenstaande opmerkingen had ik slechts de bedoeling, duidelijk te maken, dat denbsp;moderniseering van de procedure voor het Landrecht tijdensnbsp;het bewind van dien bisschop geheel in overeenstemming isnbsp;met het algemeen aspect van die periode. Een andere vraag is,nbsp;wie in concrete den stoot tot deze moderniseering heeft gegeven, de Bisschop of de ridders en knapen. Het is immers zeernbsp;wel denkbaar, dat deze laatsten, beducht voor het voortvarendnbsp;recht de gebrekkigheid van het formalistische bewijs wel besefte, bleeknbsp;reeds uit het voorafgaande. Het volgende geval toont aan, dat dit besefnbsp;ridders en knapen er zelfs toe kon leiden, het zeventuig uit te schakelen.nbsp;De zaak, waarop ik doel, kwam aan als een beroepen oordeel van een nietnbsp;nader genoemd gerecht, dat partijen blijkbaar aan de zevens had gewezen.nbsp;Den 9den Januari 1453 wees het Landrecht te dezer zake het volgende:nbsp;,,In der saeke tusscen Rycout Wouterssoen an d’ iene ende Claes Janssoennbsp;ende Jacob zynen broder aen d'ander zyden, roerende van erve, dat Rycoutnbsp;besproken heeft, heeft Jacob van Nyevelt by guetduncken rydderen endenbsp;knapen gewyst: moegen Claes Jans ende Jacob voers. bewysen mit sesnbsp;gueden onbesprokenen ende onwracbaer mannen tot hem, dat sie endenbsp;hoir voirvaeders des erves in rostliker ende vredeliker besitte zyn geweestnbsp;'t derdendiel van hondert jaren herwerts nae uutwysinge hoere dingtael,nbsp;dat sie dan dairop mit Rycout niet an die zeven gaen en sullen ende datnbsp;die scepen een onrecht ordel heeft gewystquot; (B.A. 200 p. 350). Het bezitnbsp;van een derde deel van honderd jaren is een zoo deugdelijke titel, datnbsp;daaraan door het zeventuig geen afbreuk mag worden gedaan; dit is denbsp;strekking van het oordeel. Als in alle bezitskwesties wordt nu ook hier denbsp;desbetreffende partij toegelaten tot niet-formalistisch bewijs, nl. door middelnbsp;van zes onbesproken en onwraakbare getuigen.

237

optreden van hun heer, naar een zeker tegenwicht hebben gezocht, dat zij dien heer het voornaamste pretext voor zijnnbsp;hervormingen — de volkomen ontoereikendheid van de tra-ditioneele bewijsmiddelen bij de landrechtelijke jurisdictie —nbsp;uit de handen hebben willen stooten. Helaas heb ik op dezenbsp;vraag geen antwoord kunnen vinden. We zullen dus genoegennbsp;moeten nemen met de simpele aanvaarding van het feit, datnbsp;de procedure voor het Landrecht een hervorming onderging.nbsp;Daarbij mogen we aannemen, dat het voorbeeld van de Kenningnbsp;zonder twijfel van invloed is geweest, ook in dien zin, dat hetnbsp;de ridders en knapen reeds gedurende vele jaren aan denbsp;hanteering van modern bewijs had doen gewennen.

Op welke wijze, in welken vorm, deed nu de moderne bewijsvoering in het Landrecht haar intrede?

Voor het eerst in 1466 vinden we er een voorbeeld van. Het was een oude, in het Stichtsche landrecht opgeteekende gewoonte, dat hooge landen vóór St. Jacob en lage landen vóórnbsp;St. Pieter ad Cathedram moesten worden ontwaard. Deednbsp;men het na deze data, dan had de bruiker, tegen wien de ont-waring was gericht, het recht het land nog een vol jaar opnbsp;de oude pacht in gebruik te houden. In het hier bedoelde gevalnbsp;nu voerde de bruiker van een hofstede onder Maarssen tegennbsp;een gedane ontwaring (ruminge) aan, dat deze na St. Pieternbsp;had plaats gevonden. Naar aanleiding daarvan wezen riddersnbsp;en knapen, dat deze bruiker een recht uutdoen had gedaan,nbsp;mits hij zijn bewering ,,mitten vierden panderquot; kon staven^).nbsp;Lenigen tijd later wijzen ridders en knapen, dat het bewijs voldoende is geweest, naar Johan van Zuylen van Natewysch ennbsp;Erst van Meerten, ,,soe sie van ridderen ende knapen hiertoenbsp;geschickt werenquot;, hebben ,,kenlick gemaektquot;^). Door riddersnbsp;en knapen zijn dus twee commissarissen benoemd om het bewijs te hooren en te onderzoeken en vervolgens daarvan aannbsp;het gerecht verslag uit te brengen.

Dezen gang van zaken komen wij nu verder herhaaldelijk tegen; het bewijs-oordeel, waarbij aan één der partijen de on-schuldseed wordt opgedragen, blijft weliswaar een nog bijnbsp;voortduring voorkomend verschijnsel, doch daarnaast zien wij

1) nbsp;nbsp;nbsp;Rbr. V. U., II, p. 416 (X, 2).

2) nbsp;nbsp;nbsp;Onderscheidenlijk 25 Juli en 22 Februari.

3) nbsp;nbsp;nbsp;B.A. 202, fol. 57vso. De pander, die de ontwaring had verricht, wasnbsp;in dit geval dus blijkbaar de „vierdequot; pander. Het is hier niet de plaatsnbsp;voor een verklaring van dezen naam. Ik hoop dit t.z.t. in een ander verbandnbsp;te behandelen.

4) nbsp;nbsp;nbsp;Alsv., fol. 63vso.

238

nu veelvuldig melding gemaakt van dit andere bewijs-oordeel, gepaard gaande met de aanwijzing van twee commissarissennbsp;uit de ridders en knapen^). Het te leveren bewijs kan zoowelnbsp;uit geschriften als uit verklaringen van ambtenaren of getuigennbsp;bestaan. In het aangehaalde voorbeeld betrof het de ambtelijke verklaring van een pander; in andere gevallen zien wijnbsp;echter de commissarissen ook gewone getuigen hooren ^).

Geleidelijk burgert zich dus ook in de landrechtelijke jurisdictie de „modernequot; bewijsvoering in®).

In dit verband verdient nog een andere, opmerkelijke, ontwikkelingsgang onze aandacht. In het zooeven aangehaalde voorbeeld zagen wij, dat de twee commissarissen door de ridders en knapen uit hun midden werden aangewezen. Aangezien de aldus gecommitteerden uiteraard geacht konden wordennbsp;met de zaak het beste op de hoogte te zijn, lag het voor denbsp;hand, dat aan hen ook gewoonlijk het oordeel werd besteed.nbsp;Het is dus geen wonder, dat we bij herhaling in deze gevallennbsp;de beide commissarissen, met goeddunken van ridders ennbsp;knapen, het oordeel zien wijzen^). Wel merkwaardig is echternbsp;iets anders, en wel dit, dat de aanwijzing van de gecommitteerden op den duur niet meer door ridders en knapen geschiedt,nbsp;maar door of vanwege den Bisschop. Ten bewijze daarvannbsp;diene het volgende geval (26 Januari 1492).

Er is oneenigheid over den onderhoudsplicht met betrekking tot eenige wegen in de omgeving van Oudwulven. Partijen zijnnbsp;,,des beyde ten rechte verschenen, hoir bescheit in den rechtnbsp;overleverende in handen des dyngweerders, die totter sakenbsp;yrste geschiet ®) heeft Jan van Rynesse van Wulven ende

1) nbsp;nbsp;nbsp;Bijv.; B.A. 202, fol. 91vso, 92vso, 96vso, 104vso, 119vso, 133vso, 134,nbsp;134vso, 136VSO j°. 138vso, 159vso, 177vso, 271 (zie hierna), 373vso. Zie ooknbsp;Enklaar, Landsheerlijk bestuur, p. 50.

2) nbsp;nbsp;nbsp;Alsv., fol. 91vso, 271 (Zie hierna).

3) nbsp;nbsp;nbsp;Somtijds werd het formalistische bewijs slechts ten deele op zij geschoven. Aldus in een geval, waarin de verpachtster twee jaren achterstallige pacht van den pachter vorderde. In die kwestie wees Henric vannbsp;Nyevelt, „by guetduneken riddere ende knapenquot; den lOden Jan. 1474: „kannbsp;Dyver voirs, (de verpachtster) bewysen, als sy hoir in hoere dingtale vermeten heeft, dat Aernt voirs. (de pachter) hoir lant in 't jair van LXXIInbsp;gebruyct heeft, soe en sal Aernt voirs. van dat jair pachts tot geenrenbsp;onschout staen, mer van 't jair van LXXI mach Henric voirs. syn onschoutnbsp;doen, oft Dywer voirs. van hem nemen willquot; (d.w.z. als zij hem den eednbsp;deswege niet ,,verdraagt”). B.A. 202, fol. 128vso. Blijkbaar stond men opnbsp;het standpunt, dat alleen het jaar '72 nog versch genoeg in het geheugennbsp;lag om het derogeeren aan den gewonen gang van zaken te wettigen.

4) nbsp;nbsp;nbsp;Alsv., fol. 92vso, 133vso, 134, 271. (Zie hierna), 373v.so.

5) nbsp;nbsp;nbsp;N.B.; de dingwaarder ,,schietquot;.

239

Geryt van Ryn, by denwelken die sake seer lange ongevordert wesende, is die dairnae bevolen Willem van Wyck ende Eng-bert van Zulen, die des alle bescheit ende tuichnisse vannbsp;beyden syden waill verhoert, doirsien ende dat ridderen endenbsp;knapen bygebracht ende dairnae by guetduncken van densel-ven gewesen hebben, dat die parthyen, te weten dieghene bynbsp;den mairschalck beschouwet syn, die weghe aldair sament-lyke sullen doen maken ende onderhouden, elck nae groot-heit van synen lande” ^).

Hieruit blijkt, dat, aan welke zijde ook het initiatief bij de invoering van het moderne bewijs bij het Landrecht moge zijnnbsp;geweest, het bij slot van rekening de landsheer is, die ook bijnbsp;de behandeling daarvan de leiding in handen neemt. Zelfs hetnbsp;Landrecht, na zijn emancipatie uit den ,,grooten Raad” het bolwerk van het gemeene land tegen de landsheerlijke machtsuitbreiding, blijkt tenslotte niet bij machte zijn eigen internenbsp;organisatie tegenover de zich steeds verder ontwikkelendenbsp;ordenende werkzaamheid van de landsheerlijkheid volledig tenbsp;handhaven. Overal, waar het de landsheerlijke periode kenmerkende dualisme landsheer — gemeene land tot uitdrukkingnbsp;komt, openbaart zich de tendens tot opheffing ervan. Het isnbsp;juist in deze tendens tot re-monarchaliseering van den staat, datnbsp;zich de ontwikkeling van de landsheerlijkheid naar de souve-reiniteit in het bijzonder manifesteert.

Intusschen — wie zal er zich over verwonderen — tegenover deze monarchistische tendens doet zich ook een republikein-sche gevoelen en met name in het Nedersticht, waar de landsheerlijke macht in vergelijking met die van bijv. de Holland-sche graven betrekkelijk zwak was, openbaart deze zich metnbsp;vrij groote kracht. Op het gebied, waarop wij ons hier bewegen, komt zij vooral tot uitdrukking in een streven tot versterking van de positie van het Landrecht tegenover extra-ordinaris vormen van jurisdictie, t.w. tegenover de rechtspraaknbsp;van de Kenning en tegenover die van den Raad in engennbsp;zin. De verhouding tot den Raad zal in de volgendenbsp;paragraaf ter sprake komen; hier interesseert ons slechtsnbsp;de strijd van het Landrecht tegen de Kenning. Een vroeg voorbeeld daarvan meen ik te mogen zien in de behandeling vannbsp;het proces tusschen Wilhem Herbort en Dirc Tymanssoen,nbsp;waarmede wij in het voorafgaande reeds in aanraking kwamen'). Het betrof een procedure voor het Landrecht en wel

1) nbsp;nbsp;nbsp;Alsv., fol. 271.

2) nbsp;nbsp;nbsp;P. 161.

240

over het bezit van een halve hoeve lands, velds en veens in Westbroek. De zaak was blijkbaar niet gemakkelijk; partijennbsp;waren al ,,lange tijt dingeplechtig geweest voer minennbsp;herequot; en ook nu nog kostte het den oordeelvinder Johan vannbsp;Clarenborch blijkbaar groote moeite tot een goede beslissingnbsp;te komen. De door partijen overgelegde schriftelijke bewijsstukken heeft hij ridders en knapen herhaaldelijk doen lezen.nbsp;Tenslotte wijst hij den 20sten Februari 1413 met goeddunkennbsp;van ridders en knapen, dat Willem Herbert ,,mit recht in 't be-sit van den voers. goede bliven sal, also verre als hij sijnnbsp;gehout doet als hij hem vermeten heeft, ende dat hij mit Dircnbsp;Tijmanss. aen gheenre kenninghe gaen en sal”. Geheel in overeenstemming met den formalistischen gang van zaken voor hetnbsp;Landrecht wordt de zaak dus beslist met een ,,bewijsoordeer'.nbsp;Zeer opmerkelijk is echter de toevoeging, dat partijen ,,aennbsp;gheenre kenninghe” zullen gaan. Daaruit blijkt tweeërlei; innbsp;de eerste plaats, dat men er zich van bewust was, dat dezenbsp;bezitsprocedure eigenlijk een zaak voor een kenning was ennbsp;in de tweede plaats, dat men de toepassing van de kenningnbsp;wilde uitsluiten.

Verdere voorbeelden van dergelijke pogingen kwam ik niet tegen. Vermoedelijk hadden zij in dezen tijd ook weinig kansnbsp;op succes. Het ligt in de rede, dat de partijen in het algemeennbsp;zich meer aangetrokken gevoelden tot de procedure voor denbsp;Kenning dan tot die voor het Landrecht, waarvan het strengnbsp;formalistische karakter veel minder kans op een het rechtsgevoel bevredigenden uitslag bood. De kenning neemt dan ooknbsp;in deze jaren een zeer belangrijke plaats in de judicialen in:nbsp;de ambtsperioden van de bisschoppen Frederik van Blanken-heim en Rudolf van Diepholt mogen als het bloeitijdperk vannbsp;deze procedure worden beschouwd. Met de regeering van bisschep David echer schijnt zij te gaan kwijnen; we treffen haarnbsp;steeds minder in het judiciaal van dien bisschep aan, totdatnbsp;zij tenslotte daaruit nagenoeg verdwijnt. Na 1470 vinden wenbsp;haar slechts zeer sporadisch meer vermeld. Waaraan is ditnbsp;verval te danken? Het komt mij voor, dat we hier hébben tenbsp;denken aan hetgeen we in het vorenstaande hebben gevondennbsp;met betrekking tot de moderniseering van de procedure voornbsp;het Landrecht. De geleidelijke inburgering van ander dan formalistisch bewijs in die procedure gaf het Landrecht de ge

il ..Dingplichtigquot; duidt hier dus niet op een dingplicht van de ,,gemeentequot;, maar beteekent ,,in rechtequot;; „daarvan sy dingplichtig. .. . warenquot; wil dus zeggen: „waarover zij in rechte.... warenquot;. Zie hierna, p. 275.

241

legenheid het nu met succes tegen de Kenning op te nemen. Misschien zelfs heeft de landsheer, die aanvankelijk zeker nognbsp;wel verder strekkende plannen met het Landrecht zal hebbennbsp;gehad, deze ontwikkeling wel bevorderd. Misschien ook heeftnbsp;deze van zijn kant wel getracht de competentie van de Kenning te doen overgaan op zijn Raad in engen zin. Hieromtrentnbsp;geeft het judiciaal ons geen uitsluitsel ^). Hoe dit echter ook zij,nbsp;de kenning als zelfstandige procedure heeft haar besten tijdnbsp;gehad en dat deze omstandigheid in verband staat met denbsp;in denzelfden tijd optredende ,,modernequot; verschijnselen bij hetnbsp;Landrecht, kan m.i. bezwaarlijk worden in twijfel getrokken.

§ 4. De jurisdictie van den Raad.

De lezer, die mij tot hiertoe heeft willen volgen, heeft zonder twijfel bij het zien van het opschrift boven deze paragraaf de vraag bij zich voelen opkomen, wat daarmede is bedoeld.nbsp;In het eerste hoofdstuk is nl. gebleken, dat men van den bis-schoppelijken Raad zonder nadere bepaling niet kan sprekennbsp;zonder zich schuldig te maken aan een dubbelzinnigheid. Iknbsp;erken dan ook aanstonds, dat het bewuste opschrift inderdaadnbsp;niet van dubbelzinnigheid is vrij te pleiten. Ik meende evenwel in den titel de exactheid van uitdrukking eenigermate aannbsp;den wensch naar beknoptheid te mogen opofferen, mits denbsp;noodige preciseering niet op zich zou laten wachten. Vandaarnbsp;deze kleine inleiding.

Zooals we in het algemeen Raad in ruimen en Raad in engen zin hebben leeren onderscheiden, zoo zullen we deze onderscheiding ook voor hetjterrein van de jurisdictie moeten in-achtnemen. Het ligt mitsdien voor de hand, dat we de rechtspraak van de beide ,,Radenquot; afzonderlijk behandelen. Evenalsnbsp;in het eerste hoofdstuk kome de ,,groote Raadquot; in de eerstenbsp;plaats.

1) In 1488 vinden we de volgende possessoire uitspraak van het Landrecht: ,,Item een oirdell tusschen Goyert Jacopss. ter eenre ende Willem van Byler ter andere syden, roerende van sekeren erven ende venen, gelegen tot Baern, die Goyert aengecomen souden wesen van Steffanien synrenbsp;nichten, die Willems wyff te wesen plach, bestaet aen Johan van dernbsp;Haer tot Maersen, die by goitduncken ridderen ende knapen gewesen heeft:nbsp;want Goyert mit slechten woerden (d.i.: met niets dan woorden) spreket,nbsp;sal Willem in den besitte van den voirs. gueden blyven thenter tyt Goyertnbsp;Willem dairuut wynnet mit segelen ende brieven, dair Willem mit rechtenbsp;nyet tegens seggen machquot; (B.A. 202, fol. 205vso).

242

I. De rechtspraak van den „grooten Raadquot;.

Dat de groote Raad van den Bisschep zich met de uitoefening van jurisdictie bezighield, is in het eerste hoofdstuk afdoendenbsp;gebleken. Verscheidene voorbeelden kwamen daar ter sprakenbsp;en de verschillende perioden, waaruit zij stamden, zoowel alsnbsp;verschil in spraakgebruik deden ons zien, dat ook in dit opzicht continuïteit tusschen synode en kapittel-generaal bestond. Wij zullen thans deze jurisdictie eens wat nader innbsp;oogenschouw nemen; zij is het ten volle waard!

Uit den tijd van vóór het midden der 13de eeuw, in hoofdzaak dus uit dien van de synode, zijn nagenoeg alle te dezen in aanmerking komende gevallen reeds in het vorige hoofdstuk vermeld en ook besproken. Voor dien tijd laat zich aannbsp;hetgeen daar ter plaatse werd uiteengezet weinig meer toevoegen. Slechts een korte recapitulatie is hier op haar plaats.

De ,,groote Raadquot; van den Bisschop bestond destijds uit de hooge geestelijkheid, de nobiles en de ministerialen.. Naast hetnbsp;verleenen van medewerking bij de rechtshandelingen van dennbsp;Bisschop in het algemeen vervulde deze Raad ook een functienbsp;bij de bisschoppelijke rechtspraak. De uitoefening van dienbsp;rechtspraak placht met name plaats te vinden in de formeelenbsp;vergaderingen van den Raad, die wij met den naam van ,,synodequot; zien aangeduid. Twee opmerkelijke feiten zijn met betrekking tot de rechtspraak van die vergadering komen vastnbsp;te staan: ten eerste, dat zij naast geestelijke ook wereldlijkenbsp;zaken betrof en in de tweede plaats, dat zij zoowel voor hetnbsp;een als voor het ander hare ruimtelijke grenzen niet vond innbsp;die van het wereldlijke territoir van den Bisschop, doch in dienbsp;van het bisdom. Uit de beschouwingen in de eerste paragrafennbsp;van dit hoofdstuk over de wording van het Landrecht is voortsnbsp;gebleken, dat dit ,,gerechtquot; (nl. de groote Raad) als het warenbsp;een aantal ,,fora privilegiataquot; in zich besloten hield.

Zooals ook in bepaalde, belangrijke, bestuurszaken de Bisschop ,,met oordeelquot; van de synode handelde, zoo placht in contentieuze zaken het oordeel niet door den Bisschop, dochnbsp;door de ,,gemeentequot; te worden gevonden en wel, naar hetnbsp;schijnt, in het bijzonder door die categorie uit de ,,gemeentequot;,nbsp;die daarvoor uit hoofde van den aard van het geschil of vannbsp;den stand der partijen het meest aangewezen was. De in beginsel feodale, dus op monarchalen grondslag samengestelde.nbsp;Raad had derhalve al in de 12de eeuw een sterk landrechtelij-ken inslag gekregen.

Dank zij de territorialiseering komen de landrechtelijke ele-

243

menten steeds meer tot ontwikkeling. De eerste gewichtige verandering, waartoe de territorialiseering leidt, is het laittre-den van de nobiles uit de synode en in verband daarmede denbsp;overgang van de synode, voorzoover hare competentie opnbsp;wereldlijk terrein aangaat, naar het kapittel-generaal, dat zijnnbsp;werkingssfeer beperkt ziet tot het wereldlijke territoir vannbsp;den Bisschep. De opneming van de stad Utrecht in deze vergadering mag eveneens in dit verband worden genoemd. Eennbsp;volgende stap is het ontstaan van de afzonderlijke vergaderingnbsp;der geestelijkheid, van het kapittel-generaal in engen zin. Tenslotte volgt dan de ontwikkeling van het Landrecht uit hetnbsp;ministerialen-element van het kapittel-generaal. We zien dusnbsp;een steeds scherper zich uitdrukkende differentieering; konnbsp;men aanvankelijk in den ,,grooten Raadquot; als het ware drie foranbsp;privilegiata onderscheiden, geleidelijk wordt deze onderscheiding tot een scheiding en stuk voor stuk zien we deze foranbsp;zich uit het groote geheel emancipeeren. Wil dit nu zeggen,nbsp;dat daarmede alle jurisdictie aan het kapittel-generaal is onttrokken, dat m.a.w. de rechtspraak van den Bisschep in zijnnbsp;groeten Raad hiermede een einde heeft genomen? Geenszins;nbsp;nog steeds zien wij het kapittel-generaal zich in bepaalde gevallen met rechtspraak bezighouden. Welke gevallen dit zijn,nbsp;zullen wij thans trachten te determineeren.

Voor een goed begrip van deze jurisdictie moet men steeds voor oogen houden, dat het kapittel-generaal in beginsel desnbsp;Bisschops ,,groote Raadquot; is en dat dus in beginsel ook de Bisschep als voorzitter van deze vergadering is te beschouwen.nbsp;In het vorige hoofdstuk is uiteengezet, hoe zich allengs eennbsp;zekere tegenstelling tusschen den Bisschep en dezen Raad ontwikkelde en hoe die Raad zich geleidelijk een steeds groo-tere zelfstandigheid wist te verzekeren. Een onmiskenbaarnbsp;symptoom van deze ontwikkeling is de permanente bezettingnbsp;van den voorzittersstoel door den Domdeken. Dit alles neemtnbsp;intusschen niet weg, dat in beginsel de Bisschep voorzitternbsp;was en de vervulling van zijn plaats door den Domdeken,nbsp;waardoor de zeer overwegende positie van de vijf kapittelennbsp;en in het bijzonder van het Domkapittel in de vergaderingnbsp;wordt getypeerd, is in wezen slechts een bevestiging van ditnbsp;beginsel. In dit licht bezien wordt een uitdrukking, welke wijnbsp;in stukken betreffende de rechtspraak van het kapittel-generaalnbsp;regelmatig aantreffen, volkomen duidelijk. Telkens weer leestnbsp;men nl. in die stukken, dat een geschil is gekomen: ,,coram

1) Zie vooral p. 70 v.v.

244

nobis (den Bisschop) et prelatis ac universali ecclesia Traiec-tensiquot; „coram nobisquot; (den Bisschop) ^), „voer onse ecclesyequot;®) of ook wel „voer die prelaten ende voer die mene ecclesie vannbsp;Utrecht ende voer vele ghetruwer manne des Stichts quot;*), „coramnbsp;univesali ecclesia Trajectensi, coram vasallis et ministeriali-bus ipsius ecclesiae Trajectinaequot; ®) enz. Het is de Utrechtschenbsp;Kerk, de St. Maartenskerk, die hier recht doende optreedt;nbsp;deze gedachte blijft, ook wanneer de Bisschop niet meer denbsp;eenige vertegenwoordiger van die kerk is en de kapittelennbsp;zich naast hem tot een zelfstandige macht hebben ontwikkeld,nbsp;in de bronnen tot uitdrukking komen.

In verband met een en ander kan het geen bevreemding wekken, dat de rechtspraak van het kapittel-generaal in de voornaamste plaats die gevallen betrof, waarbij de belangen van de landsheerlijkheid een bijzondere rol speelden. Ook in ditnbsp;opzicht valt overeenstemming tusschen de jurisdictie van hetnbsp;generaal kapittel en zijn optreden in bestuurszaken te con-stateeren.

Zaken, waarbij de landsheerlijkheid in hooge mate was betrokken, vormden de aanspraken, welke sommige bezitters van heerlijkheden in het Nedersticht op de hooge jurisdictie innbsp;hun gebied deden gelden. Wij zagen reeds ®) hoe bisschop Gui,nbsp;dadelijk na zijn terugkeer in 1305, ,,begeerde .... te weten, ofnbsp;ymant enich hooch recht hadde binnen des Stichts palen quot;ennbsp;dat hij te dier zake ,,capittel legghenquot; deed. Ook den uitslagnbsp;kennen wij: ,,De ghemeen capitellaers overdroegen endenbsp;wysden, dat niemant geen hooch recht hadde in den Stichtenbsp;voerseit dan die proest van sinte Johan tot Mydrecht” ^). Uitnbsp;Heda ®) hebben wij geleerd, dat het oordeel door de prelatennbsp;was gevonden; de overige aanwezigen, nl. de ,,vasalli et mi-nisterialesquot; ”), zullen het hebben bekrachtigd.

De bevoegdheid van het kapittel-generaal om in aangelegenheden van dezen aard te beslissen, wordt ook erkend in het ,,zeggen” van Reynoud van Gelre d.d. 24 Juli 1324^“), waarin

1) nbsp;nbsp;nbsp;Brom 1752.

2) nbsp;nbsp;nbsp;Brom 2109, 2110.

3) nbsp;nbsp;nbsp;R.B.A. 410.

4) nbsp;nbsp;nbsp;Brom 2041.

5) nbsp;nbsp;nbsp;Buch. ad Hed., p. 234.

6) nbsp;nbsp;nbsp;Boven, p. 52.

7) nbsp;nbsp;nbsp;Matth., Anal., Ill, p. 200.

8) nbsp;nbsp;nbsp;P. 231.

9) nbsp;nbsp;nbsp;Buch. ad Hed., p. 234.

10) Matth., De Jure Gladii, p. 376; boven p. 56.

245

immers wordt bepaald, ,,alse dat onse neve, bisschop t'Utrecht voorsz., alle hoghe rechte behouden zei in alle dien manieren,nbsp;alse hem die twaalf, vier van der ecclesien, vier van den landenbsp;ende vier van der stadt van Utrecht toeseyden”. Op dezelfdenbsp;uitspraak doelde waarschijnlijk bisschop Jan van Diest, toennbsp;hij, zich bij den graaf van Holland beklagende over de inbreuken van heer Zweder van Vianen c.s. op zijn heerlijkheid, o.m.nbsp;dit punt onder de aandacht van den Graaf bracht: ,,ltem sonbsp;heft hare Sveder enen man ghehanghen in enen gherechte,nbsp;daer die heerlicheyt of to ghewyst wart den Bisscop voerseitnbsp;met vollen vonnesse synre ecclesien, syns lants ende sierenbsp;stat” ®).

Een geschil, waarbij de jurisdictie van den Bisschop nauw betrokken was, was dat tusschen bisschop Jan van Diest ennbsp;de stad Utrecht. In het verdrag, waarbij hieraan een eind wordtnbsp;gemaakt, komt o.m. de volgende passage voor; ,,Voert, dat winbsp;burghermeester, scepene ende raet voerseyt sellen van onsernbsp;stat weghen onsen here dien Biscop vorseyt voldoen endenbsp;verrechten van alle dier dagen, daer wi hem in veronrechtennbsp;of veronrecht hebben, die hi op ons the seghen hevet van sinennbsp;goede ende sinen gherechte binnen Utrecht, bi segghen^) endenbsp;goeddunken der ecclesie van Utrecht, dier welgheborenre ludenbsp;ende onser huusghenoten van den Ghestichte, behouden onsennbsp;here dien Biscop voerseyt siinre heerlicheyt ende siins rechtsnbsp;ende onser stat recht ende vrihede in allen ponten” ^).

Een hardnekkig belager van 's Bisschops hooge jurisdictie is de burggraaf van Montfoort. Telkens weer zien we hem zichnbsp;de hooge jurisdictie in stad en land van Montfoort aanmatigennbsp;en telkens weer worden hem zijn aanspraken door het kapittel-generaal ontzegd. Zoo lezen we in een oorkonde van de dekensnbsp;van den Dom, van St. Pieter, St. Jan en St. Marie d.d. 3 November 1345®), ,,dat Sweeder van Montfoirde quam voor onsennbsp;lieven here Jan van Arckel, bisscop t' Utrecht ende voor

1) nbsp;nbsp;nbsp;Bedoeld is klaarblijkelijk de hooge heerlijkheid.

2) nbsp;nbsp;nbsp;Dat het oordeel van het kapittel-generaal of van een commissie daar-nit „vonnisquot; wordt genoemd, moet kennelijk op rekening worden gesteldnbsp;van de „landrechtelijkequot; wijze, waarop het oordeel tot stand placht tenbsp;komen.

3) nbsp;nbsp;nbsp;B.A. 207, fol. 25. Met betrekking tot de terminologie zie men hiervóór, p. 57, n. 2.

4) nbsp;nbsp;nbsp;Hier wordt weer van een „segghenquot; gesproken, in overeenstemmingnbsp;met het wezen van deze jurisdictie. Vgl. n. 2.

5) nbsp;nbsp;nbsp;R.B.A. 599 (Gedr.; Bijdr. en Med. H.G., IX (1886), p. 55, 56).

6) nbsp;nbsp;nbsp;R.B.A. 770. (Gedr.: Matth., De Jure Gladii, p. 123). Vgl. boven, p. 74.

246

(ons) in eenen gemeijnen capittel, dat daartoe geleget was, daer ridderen ende knapen ende anders veel gueder Inde vannbsp;der stadt ende van den lande van Vuytrecht bi waren, endenbsp;vergtiiede ende bellede hum, dat hy gheenrehande hoge ghe-richte in den lande van Montfoerde en heeft ende hum gheenrenbsp;hooger gerichte onderwynden en sal tot dierre tyt toe, dat hynbsp;se onsen heere den Bisscop voirscreven mit alzulcke betoennbsp;afwint, dat die ecclesi van Vuytrecht mit riddere ende knapennbsp;van den lande van Vuytrecht bekennen ende wisen, dat humnbsp;de voorseyde hooge gherichte mit rechte toebehoiren, ende dannbsp;soudet hum onse heere die Bisscop voirscreven een guet gunrenbsp;aff wesen ende hum daer een onvertoghen recht aff doen, wanneer hy 's van hum begeerde, ende voor die tyt, dat die hoogenbsp;gerichte Sweeder voirscreven mit den rechte toegewisetnbsp;wordden alse voirsz. es, soe sal hum Sweeder voirscrevennbsp;gheenre hooger gherichten onderwinden noch besit daerafnbsp;aennemen, ..

Erkent dus hier de burggraaf de competentie van het kapit-tel-generaal in zaken als deze, ruim veertig jaar later wordt deze van dezelfde zijde ten stelligste bestreden en wordt hetnbsp;standpunt ingenomen, dat te dezen slechts het Landrecht bevoegd is. Ook het daarop betrekking hebbende stuk van 1386nbsp;is in het bovenstaande reeds behandeld^). Teneinde noode-looze herhalingen te voorkomen, volsta ik hier met naar hetnbsp;daar gezegde te verwijzen. De hier achtereenvolgens gegevennbsp;voorbeelden, die nog met enkele uit het eerste hoofdstuk kunnen worden vermeerderd, zijn trouwens, naar het mij voorkomt,nbsp;voldoende om de competentie van het kapittel-generaal innbsp;kwesties van hooge jurisdictie te doen uitkomen. Slechts mogenbsp;in dit verband nog even de aandacht worden gevestigd op hetnbsp;feit, dat ook het geschil tusschen den Bisschop en den burggraaf van Montfoort in het laatst van de 13de eeuw, dat alnbsp;eveneens in het bovenstaande ter sprake is gekomen®), doornbsp;of in opdracht van het kapittel-generaal werd berecht. Ik doelnbsp;hier met name op het geschil over de vraag, of de Montfoort-sche goederen als ,,bona homagia” dan wel als ,,bona ministe-rialiaquot; moesten worden beschouwd^). Uit een ,,zeggen” van

1) nbsp;nbsp;nbsp;Zie boven, t.a.p.

2) nbsp;nbsp;nbsp;P. 91.

3) nbsp;nbsp;nbsp;P. 45.

4) nbsp;nbsp;nbsp;De kwestie zelve is merkwaardig genoeg om hier even te worden belicht. In tegenstelling tot wat men zou kunnen verwachten beweerde de Elect,nbsp;dat de bewuste goederen — hoofdzakelijk bestaande uit gerechten, tijnzen ennbsp;tienden — „bona homagiaquot;, Hendrik de Rover daarentegen, dat het ,,bona

247

Claes van Taets, ridder, blijkt, dat partijen te dezer zake aan hem zijn ,,gebleven” ,,voer die prelaten ende voer die menenbsp;ministerialiaquot; waren. Waarin het verschil tusschen die beide soorten lag,nbsp;is mij niet duidelijk. Trouwens ook in den tijd, waaruit de hier bedoeldenbsp;stukken dateeren, schijnen de kenmerken, welke de eene soort van denbsp;andere onderscheidden, niet zeer in het oog vallend te zijn geweest; Claesnbsp;van Taets immers moet erkennen, dat hij met betrekking tot dit geschilpuntnbsp;,,ghene waerheide so claer vernemen” kon, dat hij ,,yet endelike segghennbsp;(mocht), weder dese voerseyde tijns, tienden ende rechten dienstmanne-goet is of mangoetquot;. Hij bepaalt daarom, ,,dat mijn heer die biscop Jan desennbsp;voerghenoemden Heynric den Rover dach moete legghen voer des Stichtsnbsp;manne ende houden dat goet voer mangoet, als hi sculdich is van rechte tenbsp;doene, of dat hi dat goet den Rover sal houden laten alse dienstmansgoet”.nbsp;Deze beslissing wil niet anders zeggen dan dat, nu de niet-formalisüschenbsp;bewijsmiddelen geen uitkomst brengen, alleen formeel bewijs den doorslagnbsp;kan geven. Uit een stuk van eenige maanden later (25 Juli 1282; Bromnbsp;2059) blijkt, dat de Elect aan Hendrik heeft toegestaan met twee ministe-rialen der Utrechtsche kerk, t.w. met Suederus de Bosinchem en Gerardusnbsp;de Reno, ridders, de bewuste goederen te ,,houdenquot; (,,tenuit'j voor dienst-mansgoed: ,,quod eadem bona essent sua bona ministerialia et essent adnbsp;ipsum Henricum dictum Rover ex successione hereditaria et suorum pro-genitorum pleno jure devolutaquot;.

Onwillekeurig gaan bij het zien van de tegenstelling ,,bona homagiaquot; — „bona ministerialia” onze gedachten terug naar de oude nobiles, waarvannbsp;er nog twee — Johannes de Kuc en Wilhelmus de Horne .— de laatst-vermelde akte mede hebben bezegeld. Toch kan er, naar het mij voorkomt,nbsp;geen sprake van zijn, dat het onderhavige geschil iets te maken had metnbsp;den staat van den burggraaf van Montfoort. Ware die staat inderdaadnbsp;de inzet van het geschil geweest, dan zou toch stellig de burggraaf zichnbsp;op het standpunt van den nobilis hebben geplaatst, waartegenover denbsp;Elect dan zou getracht hebben het dienstverband te bewijzen. In dat gevalnbsp;zou dus de eerste de goederen in kwestie als ,,bona homagia” hebben opgevorderd, en zou de Elect daartegenover hebben aangevoerd, dat hetnbsp;slechts ,,bona ministerialia” waren. In feite nu zien we juist het omgekeerde;nbsp;het moet dus uitgesloten worden geacht, dat men met ,,mangoet”, metnbsp;,,bona homagiaquot;, de leengoederen van een ,,nobilis” wilde aanduiden. Daartegen pleit bovendien nog, dat de Elect in het begin van de laatstgenoemdenbsp;akte over Hendrik Rover spreekt als over „ministerialis ecclesie Traiec-tensisquot;.

Wij moeten dus in een andere richting zoeken. Bij gebreke van verdere gegevens is intusschen het verkrijgen van zekerheid niet mogelijk. Ik zalnbsp;mij dan ook beperken tot het opperen van een voorzichtige hypothese.nbsp;Als zeker mogen we aannemen, dat de burggraaf van Montfoort er eennbsp;voordeel in zag, indien de bewuste goederen als „bona ministerialia” werden aangemerkt, en dat, omgekeerd, het voor den Elect, dus voor de St.nbsp;Maartenskerk, voordeeliger was, indien het standpunt van de ,,bona homagia” zou zegevieren. Vast staat dus, dat de ,,ministerialisquot; met betrekkingnbsp;tot de goederen, die hij als zoodanig bezat, jegens den ,,heer” een sterkerenbsp;positie innam dan met betrekking tot de goederen, die hij slechts alsnbsp;,,manquot; hield. Strikt juridisch gezien en dus afgezien van andere verschillennbsp;van maatschappelijken aard kan de oorzaak voor dit verschil in positie op

248

ecclesie van Utrecht ende voer vele ghetruwer manne des Stichtsquot;nbsp;drieërlei gebied zijn gelegen; in de erfopvolging, in de regeling van hetnbsp;,,verval” en in de van het goed verschuldigde diensten of lasten. Hetnbsp;is op grond van de in de aangehaalde akten medegedeelde feiten niet uitnbsp;te maken, welkfe) van deze gebieden te dezen van belang is (zijn). Mennbsp;zou hier bijv. kunnen denken aan een tijnsverhouding, of, wat op hetzelfdenbsp;neerkomt, aan een erfpachtsverhouding. Waarschijnlijker evenwel lijkt hetnbsp;mij, dat we hier te doen hebben met een leenverhouding, die naast hetnbsp;dienstleen als een latere vorm van leen is opgekomen, die niets te makennbsp;heeft met de leenen van de nobiles en waaraan bijzondere, uit het dienst-recht voortvloeiende privileges ontbreken. Hoewel de houders van dezenbsp;leenen in het algemeen ook ministerialen zullen zijn geweest, genoten dezenbsp;dus voorzoover die leenen aangaat niet dezelfde voorrechten, als waaropnbsp;zij uit hoofde van hunne ,,bona ministerialiaquot; aanspraak konden maken.nbsp;Dat het verschil op het terrein van de vererving lag, mag misschien wordennbsp;afgeleid uit de omstandigheid, dat in 1297 Bisschop en burggraaf twistennbsp;over de vraag, of het burggraafschap erfelijk is ja dan neen (Matth., Denbsp;Jure Gladii, p. 121).

Uit een en ander blijkt wel, dat de Stichtsche leenverhoudingen nog een diepgaand onderzoek vereischen.

1) Brom 2041. Betrof het hier een geval van arbitrage, zij het ook, dat het kapittel-generaal wel een gewichtige rol zal hebben gespeeld (vgl. ooknbsp;hierna, p. 268), in 1295 schijnt het geschil, dat toen blijkbaar weer was opgelaaid, geheel door het kapittel-generaal te zijn behandeld. Ik maak dit opnbsp;uit het eenige stuk, dat ons hieromtrent is overgeleverd, nl. uit een, innbsp;een vidimus van het Hof van 1649 bewaarde akte d.d. 21 November 1295nbsp;(Brom 2656). Daarin oorkonden de deken van St. Jan, eenige kanunnikennbsp;van den Dom, St. Pieter en St. Jan, voorts Ernestus de Wlven, Theodericusnbsp;de Lonreslote, Hubertus de Bosinchem, milites, Giselbertus Pellencussen ennbsp;Johannes Giselberti, schepenen van de stad Utrecht: ,,quod dominus Gode-fridus de Seist miles, qui receperat sentenciam, tamquam de castro denbsp;Montforde, die assignata ad hanc sentenciam pronunciandam. .. . comparuitnbsp;Godefridus miles predictus in aula domini Johannis episcopi Traiectensis,nbsp;dicens se venisse ad proferendum sentenciam de castro de Montforde jamnbsp;predictam, domino Henrico borggravio personaliter presente et dictam sentenciam expectante; dominus autem Johannes episcopus Traiectensis predictus in camera se receperat et clauso hostio exire noluit sufficienter ex-pectatus. Hiis omnibus interfuimus nos decanus, canonici, milites et scabininbsp;predicti, vidimus ista et audivimus et plures alii fidedigni. In cuius reinbsp;testimonium sigilla nostra apposuimus huic scriptoquot;. Godfried van Zeistnbsp;was dus met de ,,sententia'' belast, naar alle waarschijnlijkheid niet alsnbsp;arbiter, doch als oordeelaar in de vergadering van het kapittel-generaal,nbsp;aan wien in het bijzonder de voorbereiding, het vinden, van het oordeelnbsp;was opgedragen. De uitdrukking ,,sententiaquot; maakt het onwaarschijnlijk,nbsp;dat we hier met een geval van arbitrage zouden hebben te doen. Er blijvennbsp;dan nog twee mogelijkheden, nl. dat Godfried van Zeist optrad als degeen,nbsp;aan wien in een zitting van het Landrecht het oordeel was besteed, dannbsp;wel als oordselvinder van het kapittel-generaal. Voor de eerste mogelijkheid schijnt de omstandigheid te pleiten, dat één persoon met de oordeel-vinding is belast; dit was immfs bij de zittingen van het Landrecht de

249

Deze competentie van het kapittel-generaal was niet beperkt tot het Nedersticht; ook voor het Oversticht werd zij meer-normale gang van zaken. Aldus schijnt Enklaar, die het bewuste stuk innbsp;druk heeft uitgegeven (Versl. en Med. O.V.R., VIII, p. 76 v.v.) het te hebbennbsp;opgevati volgens hem nl. is het ,,duidelijk de procedure van het landrechtnbsp;van ridders en knapen, die men in deze oorkonde in werking zietquot;. Iknbsp;wil niet met stelligheid beweren, dat het niet zoo is, dat het stuk een procedure voor het Landrecht te zien geeft, maar dat het dit ,,duidelijkquot; doet,nbsp;kan ik niet inzien. De qualiteit van hen — ,.ooggetuigenquot;, naar Enklaarnbsp;met recht opmerkt —, die van het gebeurde proces-verbaal hebben opgemaakt, wijst m.i. veeleer in een andere richting. Deze getuigen zijn nl. denbsp;deken van St. Jan, eenige kanunniken van den Dom, van St. Pieter en vannbsp;St. Jan, drie ,,militesquot; en twee schepenen van Utrecht, en vormen tezamennbsp;een commissie, welke bezwaarlijk als een deputatie uit het Landrecht kannbsp;worden aangemerkt. De samenstelling der commissie correspondeert echternbsp;wel met die van het kapittel-generaal. Gezien de herkomst van het Landrecht uit die vergadering acht ik het weliswaar niet onmogelijk, dat ooknbsp;na zijn emancipatie daaruit de zittingen ervan nog wel door geestelijkennbsp;en stedelijke schepenen kunnen zijn bijgewoond, doch zoolang zulks voornbsp;het geval in kwestie niet is aangetoond, komt het mij veiliger voor, aan tenbsp;nemen, dat het te dezen een geval van rechtspraak van het kapittel-generaal betreft. Hiervoor is te meer aanleiding, omdat, zooals we geziennbsp;hebben, deze vergadering reeds eerder met het onderhavige geschil bemoeienis had. Dat het vinden van een oordeel aan één persoon werd opgedragen, schijnt mij een bezwaar van weinig gewichti er is geen enkelenbsp;omstandigheid, welke ons dwingt aan te nemen, dat zulks bij de rechtspraak van het kapittel-generaal nimmer het geval was. Zelfs is het denbsp;vraag, of het Landrecht zich in dezen tijd al geheel uit het kapittel-generaalnbsp;had geëmancipeerd. Ik denk hier met name aan de procedure voor ,,onsnbsp;('s Bisschopsl Stichts mannequot; „op onse saaiquot; in 1297, waarbij ook schepenennbsp;der stad aanwezig waren (Matth. De Jure Gladii, p. 122). Er zijn evenwelnbsp;ook redenen voor het zooeven aangestipte vermoeden, dat de zittingennbsp;van het Landrecht ook later wel werden bijgewoond door geestelijken ennbsp;stedelijke afgevaardigden.

Ik gaf in den aanvang van deze noot te kennen, dat ons van dit geding slechts één aanteekening was overgeleverd. Dit is ook inderdaad het geval,nbsp;voorzoover het gaat om de vraag, welke stukken met zekerheid geachtnbsp;kunnen worden op de zaak betrekking te hebben. Er is echter nog eennbsp;ander stuk, dat n.m.m. naar alle waarschijnlijkheid te dezen eveneens vannbsp;belang is. Ik bedoel een ongedateerde verklaring van Herman, heer vannbsp;Woerden, voorkomende in het cartularium van Johan II van Montfoort, tennbsp;verzoeke van heer Godevaert van Seysth gegeven, houdende: „een man,nbsp;die sijn goet ontfaet van den here ende die doe sat in alsulken goede alsnbsp;hij van den here ontfenck ende noch in sit ende hem die here verleendenbsp;al sijn goet, onbesproken van enigen goede, dat wisen wy haren Gode-vaerde voer een recht, dat die man naere is sijn ontfangen goet te behoudennbsp;mit den mannen ende mit sijn huuszgenoten dan hem die here is mitnbsp;sinen mannen of te winnen. Dit wise wij vuer een recht enth des volgenbsp;wij daers te doen isquot; (Reg. H. v. M. 3). Heer Godevaert van Zeist is dusnbsp;klaarblijkelijk belast met het vinden van een oordeel in een geschil betreffende de Montfoortsche goederen, dus tusschen den Bisschop en den

250

malen erkend. Ten bewijze daarvan mogen de volgende drie stukken dienen. Den 13den October 1318 uit de Bisschep ,,binbsp;wille ende consent onser ecclesie, ende bi raede onser goedernbsp;liede van den lande ende van den stedenquot; een „zeggen” in hetnbsp;geschil tusschen Roderic en Herman van Voerst ter eene ennbsp;de stad Zwolle ter andere zijde over de eertijds door bisschopnbsp;Gui tot stand gebrachte verdeeling van Zwollermark ^). Denbsp;Bisschop deelt daarin mede, dat hij partijen voor zich heeftnbsp;doen verschijnen en hen heeft doen verzekeren, dat zij zichnbsp;aan zijn ,,zeggenquot; zullen onderwerpen. Hij maakt nu eennbsp;nieuwe verdeeling „omdat voer onse ecclesye ghecroent isquot;,nbsp;dat destijds aan den Bisschop ,,ende onser ecclesyequot; meer wasnbsp;toegescheiden ,,dan den goeden lieden van den lande dochtenbsp;dat reeden was”. Met de ,,goede lieden van den lande” zijnnbsp;hier de Overstichtsche ridders en knapen, met de stedennbsp;de Overstichtsche steden bedoeld: de territorialiseering heeftnbsp;dus een kapittel-generaal in tweeërlei samenstelling doennbsp;ontstaan^). Als tweede voorbeeld noem ik de reeds in hetnbsp;eerste hoofdstuk^) geciteerde aanmaning van den graaf vannbsp;Holland, gericht tot de markegenooten van Mastenbroek omnbsp;den Bisschop gehoorzaam te zijn; ,,want wi wel vermoedennbsp;ende weten ter warheyde, dat hi (de Bisschop) altóes ghernenbsp;van u redene nemen zal bi zinen Rade ende zinen Capittel”.nbsp;Tenslotte is een duidelijke en wat uitvoeriger erkenning vervat in den eveneens in het vorige hoofdstuk^) aangeroerdennbsp;brief van de stad Kampen d.d. 6 December 1329; ,,In den ierstennbsp;so bekenne wi onsen lieven here den Bisscop van Utrecht, sonbsp;wanneer de . . Bisscop te doene hevet tieghens zijn goedenbsp;lude van Campen, des hi hem becroent, of zinen erve ofte cle-sien anghaet of dat wi ons des Bisscops iet becronen, des zeinbsp;burggraaf — dit volgt uit het feit, dat de verklaring is opgeteekend in eennbsp;Montfoortsch cartularium — en hij wint daarvoor het oordeel in van dennbsp;heer van Woerden. Het kan moeilijk anders of deze Godevaert is dezelfdenbsp;als de Godfried van Zeist, die zich den 21sten November 1295 met zijnnbsp;oordeel — dat, gezien het advies van den heer van Woerden, wel ongunstignbsp;voor den Bisschop zal zijn uitgevallen — tevergeefs in het bisschoppelijknbsp;Hof aanmeldde. De bewuste verklaring zal dus van kort vóór dien dagnbsp;dateeren.

1) nbsp;nbsp;nbsp;B. V. d. Spr. 405.

2) nbsp;nbsp;nbsp;Hoewel het Oversticht zooveel mogelijk buiten bespreking wordt gelaten, wil ik toch hier even de aandacht vestigen op het belang van ditnbsp;punt voor de geschiedenis van de Overijselsche klaring en voor de verhouding daarvan tot de Hooge Bank.

3) nbsp;nbsp;nbsp;P, 57.

4) nbsp;nbsp;nbsp;P. 57, 65.

251

wi comen mallic tieghens anderen voer die Ecclesi t'Utrecht, recht te nemen ende recht te gheven na der ghewoente endenbsp;recht der . . Ecclesi ende der goeder lude van den lande,nbsp;ende dat recht sal die Ecclesi ende die goede lude van dennbsp;lande besceyden na der ghewoente ende den recht, daer datnbsp;goet gheleghen es, maer waer dat zake, dat die Bisscop onsernbsp;goeder lude van . . Campen gheerde te spreken om orbernbsp;of om enegherhande zake, die mochte hi tieghens hem ontbieden te comen te spreken te . . Spolderberghe of andersnbsp;waer daer hem goetdochte in den lande, als zyn voervardersnbsp;hyr vormaels ghedaen hebben” ®). Hieruit blijkt, dat met namenbsp;geschillen over onroerend goed van de St. Maartenskerk totnbsp;de bevoegdheid van het kapittel-generaal behooren. A fortiorinbsp;mogen we aannemen, dat die bevoegdheid tevens alle geschillen over hoogheidsrechten omvat. Dit wordt trouwens bevestigd door de arbitrale uitspraak van Zweder van Abcoudenbsp;en Gijsbert van Yselstein d.d. 22 Mei 1330 in het geschil tus-schen den Bisschop en den heer van Voorst over Mastenbroek®). Daarin wordt den Bisschop nl. toegestaan te bewijzen,nbsp;dat zij, die aan gene zijde van den Ysel wonen, ,,sculdechnbsp;zijn te comen voer die Ecclesi van Utrecht, so wanneer dat sinbsp;becroent werden van den Bisscop om zake, die des Ghestichtesnbsp;erfnisse ende heerlicheyt aneghaen, alse verre alsi ghedaghetnbsp;weerden van der Ecclesi als recht is. .. .”. In zoodanige gevallen staat het den Bisschop dus vrij zijn onderzaten uit hetnbsp;Oversticht te Utrecht voor zich te doen ontbieden. Voor allenbsp;overige zaken mag hij hen slechts naar Spoelderberg ofnbsp;naar eenige andere plaats in het Oversticht ontbieden.

Wij laten het Oversticht hier verder weer rusten; naast de omstandigheid, dat ook daar de bevoegdheid van het kapittel-generaal werd erkend, is voor ons vooral de omschrijvingnbsp;van die bevoegdheid in den laatst aangehaalden brief vannbsp;belang. Wij weten nu, dat zaken betreffende ,,erve” van de

1) nbsp;nbsp;nbsp;„Orber” zal hier m.i. moeten worden opgevat als doelende op actiesnbsp;uit geldvordering e.d. Tezamen met het daarop volgende zal het duiden opnbsp;alle zaken, die geen betrekking hebben op onroerend goed.

2) nbsp;nbsp;nbsp;B.A. 432 (B. v. d. Spr, 897); gedr.: Muller, Reg. en Rek., I, p. 279. Vgl.nbsp;ook de aldaar, p. 277, 281 en 284 opgenomen brieven.

3) nbsp;nbsp;nbsp;B. V. d. Spr. 939. Zie ook hiervóór p. 63, n. 1.

4) nbsp;nbsp;nbsp;Vgl. Wstinc, p. 59.

5) nbsp;nbsp;nbsp;Boven, p. 57, n. 5, vestigde ik er reeds de aandacht op, dat „ervequot;nbsp;hier in den zin van recht op den grond is gebruikt. Uit het zooeven geciteerde stuk van 22 Mei 1330 blijkt, dat ,,erfnissequot; (hereditas) dezelfde be-teekenis had. Aldus ook Middel. Ned. Wbk.

252

St. Maartenskerk, zoomede die betreffende de hoogheidsrech-ten van die kerk, wat het Oversticht aangaat, in beginsei ter beoordeeling stonden van het kapittel-generaal. Wat de hoog-heidsrechten betreft hebben we reeds hetzelfde kunnen con-stateeren met betrekking tot het Nedersticht. Gold,hier ooknbsp;hetzelfde met betrekking tot ,,erve'’? Voorzoover ik heb kunnen nagaan, niet; ik heb althans geen enkel voorbeeld vannbsp;berechting door het kapittel-generaal van een geschil overnbsp;onroerend goed van het Sticht, waaraan niet tevens hoogheids-rechten waren verbonden, kunnen vinden. Waarschijnlijk moetnbsp;hier worden gedacht aan de algemeene competentie van denbsp;dagelijksche gerechten in deze zaken: ook geschillen betreffende onroerende goederen van den landsheer waren aan hetnbsp;zeventuig onderworpen.

In nauw verband met de uitoefening van de contentieuze jurisdictie inzake de hooge heerlijkheid staat die van de voluntaire jurisdictie betreffende dezelfde aangelegenheid. Mennbsp;kan zich zelfs afvragen, of die gevallen, welke zich op ditnbsp;gebied, formeel, aan ons voordoen als kwesties van voluntaire jurisdictie, materieel niet veeleer van contentieuzen aardnbsp;zijn. Hoe dit ook zij, de enkele malen, dat we getuige kunnennbsp;zijn van een overdracht of afstand van hooge jurisdictie, ziennbsp;we deze ook plaats vinden ten overstaan van het kapittel-generaal. Ik noem hier slechts den afstand, op 8 Novembernbsp;1400 door Henricus, heer van Vianen en zijn vrouw Heylwigisnbsp;gedaan van de hooge jurisdictie van Ameide ten behoeve vannbsp;het Sticht^). Deze transactie geschiedde in tegenwoordigheidnbsp;van den Bisschop, van prelaten en kapittelen ,,necnon militum,nbsp;militarium, vasallorum et burgimagistrorum, senioruin et alio-rum multorum proborum virorum civitatis et diocaesis Trajectensis in generali capitulo Trajectensiquot;. Henricus en zijnnbsp;vrouw verklaarden gezamenderhand van de hooge jurisdictienbsp;afstand te doen ,,coram reverendo patre domino nostro Episcoponbsp;praedicto et vasallis patriae ibidem astantibus, prout ipsi va-salli dixerunt de jure faciendumquot;.

In soortgelijke functie ontmoeten we het kapittel-generaal in een oorkonde van 9 Juli 1344®), houdende een notarieelenbsp;verklaring, blijkens welke ,,venerabilis vir dominus Suederusnbsp;de Abcoude, miles Traiectensis diocesis, in loco capitulari

1) nbsp;nbsp;nbsp;R.B.A. 1660. Gedr.: V. Mieris, Chb., III, p. 727 (zeer gebrekkige interpunctie).

2) nbsp;nbsp;nbsp;Zie p. 81, n. 4. ,,Vasalliquot; heeft hier den zin van ,,ministeriales''.

3) nbsp;nbsp;nbsp;R.B.A. 761. Vgl. boven, p. 72.

253

ecclesie Traiectensis, capitulo ad ipsius instanciam indicto, coram universo clero et populo ibidem existenti palam et pu-blicite protestatus est se omnia bona, que habet in opido denbsp;Renen Traiectensis diocesis, in monte dicto Heymenberch etnbsp;cetera ac in loco dicto Node eiusdem diocesis prope opidumnbsp;predictum situata, cum omnibus suis juribus et pertinentiis, abnbsp;ecclesia Traiectensi et ab episcopo, qui pro tempore fuerit, innbsp;feodum habere et tenere. ..

Van groot belang is voorts de competentie van het kapittel-generaal voor alle klachten, ingebracht tegen den Bisschep en diens ambtenaren. Hierin kunnen we het complement zien vannbsp;de bevoegdheid dier vergadering met betrekking tot de grieven van den Bisschep jegens hen, die naar zijn oordeel inbreuknbsp;maken op zijn hoogheidsrechten. In het rechtsboek van dennbsp;Dom werd deze competentie door Wstinc aldus vastgelegd;nbsp;,,Et si aliquis tocius dyocesis, sive militaris sive alius, de episcopo conqueritur vel justiciam petit, hoc episcopus tractarenbsp;non habet alicubi, preterquam in capitulo nostro coram pre-latis et canonicis civitatis, astantibus terre nobilibus et minis-terialibus ^), vocatis per decanum nostrum, ad quam vocaci-

1) nbsp;nbsp;nbsp;P. 59.

2) nbsp;nbsp;nbsp;„Terraquot; kan hier zoowel het geheele Sticht (Over- en Nedersticht) alsnbsp;alleen het Nedersticht beteekenen. In ieder geval duidt de uitdrukkingnbsp;„terre nobiles et ministerialesquot; op een geterritorialiseerden stand. Daarmede kan niet anders bedoeld zijn dan de ridderschap, hetzij alleen dienbsp;van het Nedersticht, hetzij de beide ridderschappen van Over- en Nedersticht. „Terre nobiles waren er in dezen tijd niet (meer); men kende slechtsnbsp;,,nobiles ecclesie Traiectensisquot;. In het vorige hoofdstuk had ik reeds gelegenheid, erop te wijzen, dat men ook tot diep in de 14de eeuw die ,.nobilesquot; nog wel van de ministerialen wist te onderscheiden (Boven, p. 46).nbsp;Daarnevens treffen we echter ,.nobilesquot; in dien tijd ook in een anderennbsp;zin aan, nl. als één van de aanduidingen voor de ministerialen, voor denbsp;ridderschap. Een voorbeeld daarvan hebben we hier voor oogen. Als oorzaak ervan noemde ik al de taaiheid, waarmede traditioneele uitdrukkingen, ook bij volkomen verandering der omstandigheden, blijven voortleven.nbsp;Daarnaast mag nogmaals de aandacht worden gevestigd op het merkwaardige verschijnsel van de titel-degeneratie. Woorden als ,,edelquot;, „welgeborenquot;, ,,jonckerquot;, e.d. zijn geleidelijk uit de sfeer van den hoogen adelnbsp;naar die van den lagen adel afgegleden. Woorden als ,,baroquot;, ,,baanrodsquot;,nbsp;„baanderheeiquot;, die oudtijds toch wel bij uitstek dienden ter aanduiding vannbsp;vrije edelen, dus van „nobilesquot; in den ouden zin van het woord, wordennbsp;in lateren tijd, in de 14de en vooral in de 15de eeuw, regelmatig gebruiktnbsp;als titel voor afstammelingen uit machtige ministerialen-geslachten, uiteraard voorzoover zij in het bezit zijn van heerlijkheden, als de heeren vannbsp;Culemborch, de burggraven van Montfoort e.d. Ook de aanduiding „neefquot;,nbsp;door de Bisschoppen gebezigd tegenover standsgelijken, dus mede-,.nobilesquot;,nbsp;zien wij in dien tijd toepassen op de heeren van Culemborch (zie hierna.

254

onem decani episcopus et alii omnes predicti venire tenentur”. We weten reeds, hoe deze regel in 1364 eerst door de prelatennbsp;en kapittelen en vervolgens door dezen tezamen met de stadnbsp;Utrecht nog eens uitdrukkelijk werd vastgesteld ^). Defe competentie beteekent bij slot van rekening een recht van toezichtnbsp;op de jurisdictie, een recht, dat in beginsel toekomt aan dennbsp;landsheer en dat dus nog eens duidelijk den bisschoppelijkennbsp;Raad als den oorsprong van het kapittel-generaal in het lichtnbsp;stelt.

Het ligt in de rede, dat dit toezicht van het kapittel-generaal in het bijzonder erop gericht is, dat de Bisschop en diens ambtenaren hen, die zulks begeeren, landrecht doen. Men zou innbsp;verband hiermede misschien ook verwachten, dat van hetnbsp;Landrecht van ridders en knapen op het kapittel-generaal beroep openstond. Dit was intusschen niet het geval. Het ontbraknbsp;weliswaar niet aan een rechtsmiddel tegen vonnissen van hetnbsp;Landrecht, doch dit bestond alleen in beroep op den Koning,nbsp;of Keizer^). Bij nader inzien is dit ook niet bevreemdend. Mennbsp;herinnere zich slechts, dat het Landrecht aanvankelijk deel uitmaakte van dienzelfden Raad, waaruit zich tenslotte ook hetnbsp;kapittel-generaal ontwikkelde en dat het daarin fungeerde alsnbsp;p. 274). Zoo is het derhalve niet bevreemdend, dat op den duur ook denbsp;titel ,,nobilisquot; dezen weg gaat en terecht komt bij de ministerialen. Eennbsp;versmelting van de beide erdoor aangeduide groepen kan hieruit echternbsp;niet worden afgeleid. Wel geeft het verschijnsel eenigen steun aan denbsp;opvatting,' dat het verschil tusschen ,,nobiles'' en „ministeriales” zou zijnnbsp;vervaagd, nl. in dien zin, dat men de neiging had machtige ministerialennbsp;met de nobiles over één kam te scheren. Van een uitwissching van hetnbsp;onderscheid in het algemeen was echter geen sprake, en dat men, als hetnbsp;erop aankwam, ook in Wstinc's tijd nog heel goed wist, wie nu eigenlijknbsp;tot de „nobilesquot; in den ouden zin behoorden, heb ik boven al aangetoondnbsp;(t.a.p.)

1) nbsp;nbsp;nbsp;Ik volsta hier met te verwijzen naar hetgeen hieromtrent al in hetnbsp;eerste hoofdstuk is te berde gebracht (p. 80 v.v.).

2) nbsp;nbsp;nbsp;Zie bijv. de boven reeds vermelde door Enklaar uitvoerig medegedeelde procedure van den Bisschop tegen Willem van Dashorst (Versl. ennbsp;Med. O.V.R., VIII, p. 124, 125, 127—131). Ook overigens zijn in de judicialennbsp;verschillende voorbeelden van een appèl op den Koning (Keizer) tenbsp;vinden. Zie bijv,: B.A. 198, fol. 59 (1417), 114vso (1423); B.A 200, p. 351nbsp;(1453); B.A. 202, fol. 205vso (1488), 264vso (1491). Intusschen kon men nietnbsp;van elk oordeel in beroep gaan. Zoo wordt in 1453 een beroep op dennbsp;Keizer „van geenre weerdequot; verklaard, omdat ,,men van vrouwen-lyftuchtenbsp;niet heropen en mach voir den Keiserquot; (B.A. 200, p. 352). In verband metnbsp;den oorsprong van het gerecht acht ik het waarschijnlijk, dat in beginselnbsp;alleen beroep zal hebben opengestaan in zaken betrelfende de rechten ennbsp;plichten en goederen der ministerialen en niet in kwesties van landrech-telijken aard.

255

forum privilegiatum voor de ministerialen. Deze, bisschoppelijke, ministerialen waren van huis uit Rijksministerialen. Voor een oordeel van het forum dier ministerialen — onder voorzitterschap van den Bisschop —, dat eigenlijk als een oordeelnbsp;van den Bisschop ,,in Rade” moet worden beschouwd, kwamnbsp;als beroepsinstantie uiteraard de Koning (Keizer) in aanmerking.

In de praktijk betreft het toezicht van het kapittel-gene-raal vooral de gedragingen der maarschalken, waarvoor het kapittel-generaal dan ook een ,,declaratiequot; vaststelde ^).

Al is het dan ook niet met betrekking tot oordeelen van het Landrecht, toch is het kapittel-generaal beroepsinstantie. Aannbsp;deze vergadering wordt nl. geappelleerd van vonnissen in dijk-zaken,_ gewezen op vordering van den dijkgraaf door de geërfden bij wege van zeventuig. In het bovenstaande^) is al eennbsp;voorbeeld van een zoodanig appèl — uit 1322 — ter sprakenbsp;gekomen. Ik geef hier nog een geval van een halve eeuwnbsp;vroeger. In een stuk van November 1272^) oorkondt electnbsp;Jan van Nassau, ,,quod, cum inter dilectos nostros decanumnbsp;et capitulum ecclesiae sanctae Mariae Trajectensis, ex unanbsp;parte, et priorissam et conventum monasterii de Ostbruch, exnbsp;altera, exorta fuisset quaestio coram Gerardo de Reno milite,nbsp;judice seu visitatore aggeris'^), a nobis tunc temporis consti-tuto, super conservatione et reparatione aggeris juxta Geyne,nbsp;.... tandem recognitum fuit et inventum ab omnibus, qui di-cuntur umbesaten, qui huiusmodi recognitionis interesse con-sueverunt et debebant'^), quod huiusmodi conservatio et reparatie aggeris praedicti de jure spectaret ad priorissam etnbsp;moniales praedictas de Ostbruch, seu ad monasterium suum, etnbsp;non ad decanum et capitulum ecclesiae sanctae Mariae prae-dictae, prout dictus Gerardus miles coram nobis et prelatis acnbsp;universali ecclesia Traiectensi publice recognovitquot;. Het betreftnbsp;hier dus een soortgelijk geval. Ten overstaan van den dijkgraafnbsp;(en heemraden) is de dijk in kwestie toegewezen aan het convent van Oostbroek. Evenals in 1322 wordt deze uitspraak door

1) nbsp;nbsp;nbsp;R.B.A. 1210; Zie boven, p. 93.

2) nbsp;nbsp;nbsp;P. 54.

3) nbsp;nbsp;nbsp;Brom 1752; gedr.: Cod, Dipl. Neerl., 2de S., IV, 2, p, 24.

4) nbsp;nbsp;nbsp;,,Visitator aggerisquot; is letterlijk: dijkschouwer, dus dijkgraaf. Ir; denbsp;gelijkstelling van ,,judexquot; en ,.visitator aggerisquot; komt goed tot uitdrukking, dat het schouwen een rechterlijke functie is. De titel ,.visitator aggerisquot; komt ook voor in een stuk van 25 Aug. 1282 (Brom 2066).

5) nbsp;nbsp;nbsp;Daarmede worden de ,,zevensquot; bedoeld. Opmerkelijk is in dit verbandnbsp;het gebruik van het woord ,,recognitioquot;, dat duidt op een onderzoek, verwant aan „waarheidquot; en „kenningquot;. Zie te dezen hiervóór, p. 200, n. 2.

256

den dijkgraaf ,,aangebacht'' in het generaal kapittel; de reden hiervoor kan uitsluitend zijn gelegen in een ingesteld beroep.nbsp;Ook uit deze bevoegdheid in tweede instantie blijkt dus denbsp;controleerende taak van het kapittel-generaal op het gebiednbsp;van de justitie.

Indien men zich over den Bisschop had te beklagen, kon de Domdeken hem voor het kapittel-generaal dagen. De Bisschopnbsp;moest aan die dagvaarding gehoor geven. Deed hij zulks niet,nbsp;dan werd, wij weten het reeds, aan alle ridders en knapen innbsp;den lande aangezegd, dat zij op geenerlei wijze meer aan denbsp;uitoefening van de jurisdictie zouden medewerken, zulks totdat de Bisschop bereid zou worden gevonden om in het kapittel-generaal te verschijnen ^). Ook ten aanzien van hen, tegennbsp;wie de Bisschop iets had in te brengen en die hij deswege voornbsp;het kapittel-generaal had gedaagd, stelde men de verplichtingnbsp;om aldaar te verschijnen. Voor het geval de aldus gedagvaarde weigerde, zich aan de jurisdictie van die vergadering tenbsp;onderwerpen, werd dit beschouwd als een daad van ongehoorzaamheid jegens den landsheer, waartegen zoo noodig metnbsp;geweld moest worden opgetreden ^). Dat in zoodanige gevallennbsp;de Bisschop op den steun van het kapittel-generaal kon rekenen, blijkt wel uit de volgende aanteekening uit het Buur-spraakboek der stad Utrecht, d.d. 27 Augustus 1438; ,,Wantnbsp;die van Emmenesse hoer saken tegens onsen heer vannbsp;Utrecht niet bliven en willen aen den dryen Staten van dennbsp;lande, so syn onse rade out ende nye overdragen, dat onse statnbsp;onsen heer van Utrecht dienen willen op die van Emmenesse,nbsp;geliken hy gebeden heeft; dairom waernt den raet ende verbietnbsp;allen onsen borgeren ende ondersaten, dat nyemant daer in dennbsp;velde of anders tegens onsen heer van Utrecht, of tegen onsenbsp;stat, rade ende luden goede, die van Emmenesse hulpe ofnbsp;bistant en doe, noch die van Emmenesse en voerstae in enigernbsp;wys, totter tyt toe, dat die van Emmenesse voirscreve hoernbsp;saken tegens onsen heer gebleven syn aen den drien Statennbsp;voirscreven” ®).

Die van Eemnes hadden dus klaarblijkelijk een geschil met den Bisschop. Deze sal hen te dier zake voor het kapittel-gene-

1) nbsp;nbsp;nbsp;Zie boven, p. 81, 83. Vgl. ook het zgn. Stichtsch landrecht, XXIII, 28nbsp;(Rbr. V. U., II, p, 431).

2) nbsp;nbsp;nbsp;In het bovenstaande (p. 67) zagen wij reeds, dat volgens een al in denbsp;13de eeuw geldende ,,consuetudequot; de Bisschop tot het nemen van gewelddadige maatregelen niet gerechtigd was, alvorens hij de desbetreffendenbsp;¦zaak voor het kapittel-generaal had aanhangig gemaakt.

3) nbsp;nbsp;nbsp;Burman, Utr. Jaarb., I, p. 498.

257

raai — voor de drie Staten dus — gedaagd hebben. Die van Eemnes wilden echter aan deze vergadering niet „blijven”. Watnbsp;wilden zij dan wèl? De meest aannemelijke veronderstellingnbsp;is, dat zij zich hebben beroepen op streng recht, d.w.z., aangezien Eemnes zich, hoewel stad, geen exemptie van het Landrecht placht aan te matigen, op het landrecht. Uit het feit, datnbsp;Eemnes niet wilde ,,blijvenquot; aan de drie Staten, blijkt, dat mennbsp;de rechtspraak van het kapittel-generaal, van den ,,grootennbsp;Raad” nog steeds terdege ais iets extra-ordinairs gevoelde, alsnbsp;iets waartoe men rechtens niet gedwongen kon worden. Innbsp;dezen gedachtengang had men recht op berechting door eennbsp;ordinaris gerecht. We hebben hier dan te doen met een soortgelijk geval als in het vroeger behandelde geschil tusschen dennbsp;Bisschop en den burggraaf van Montfoort, dat in 1386 doornbsp;den Bisschop zeer tegen den wil van den burggraaf voor hetnbsp;kapittel-generaal werd aanhangig gemaakt^). Uit de thans geciteerde aanteekening blijkt, hoe de Staten tegen onwilligheidnbsp;om aan hen te „blijven” optreden; zij verbinden zich den landsheer bij eventueele gewelddadige maatregelen tegen zijn ongehoorzame onderzaten ,,op hen” te dienen.

Toezicht op de handhaving van de landsheerlijke hoogheids-rechten tegenover andere heeren, toezicht voorts op de uitoefening van de jurisdictie door den landsheer en diens ambtenaren, zoo kan men de justitieele competentie van het kapittel-generaal het best omschrijven ^). Deze geheele competentie, welke in beginsel tot het gebied van de landsheerlijkheid behoorde, was door den op zelfstandigheid gerichten ontwikkelingsgang van 's Bisschops grooten Raad uit de landsheerlijkheid los gemaakt en was nu tot één van de gewichtigste instrumenten geworden, welke den zelfstandig geworden Raadnbsp;bij zijn streven om de landsheerlijkheid te controleeren ter beschikking stonden. Onder deze omstandigheden kon het nietnbsp;anders of een landsheer, die er op uit was het in de staatsinrichting bestaande dualisme ten koste van het gemeene landnbsp;en ten bate van de landsheerlijkheid zooveel mogelijk afbreuknbsp;te doen, moest wel in de eerste plaats trachten het kapittel-generaal weer de positie van landsheerlijken Raad te doennbsp;innemen. Het kan ons dan ook niet verwonderen, dat een lands-

1) nbsp;nbsp;nbsp;Boven, p. 91.

2) nbsp;nbsp;nbsp;In moderne terminologie zou men spreken van administratieve rechtspraak in hoogste ressort. De gevallen, waarin deze rechtspraak zich totnbsp;een bijzondere jurisdictie van de ,,standen” ontwikkelde, zijn niet zeldzaam. Vgl. Spangenberg, Vom Lehnstaat zum Standestaat, p. 43.

258

heer als bisschep David van Bourgondië een poging daartoe ondernam. Op vele en velerlei wijzen trachtte deze landsheernbsp;in de uitoefening van de jurisdictie in zijn gebied hervormingennbsp;aan te brengen en de landsheerlijke macht te versterken. In hetnbsp;onderstaande zal daarop nader worden ingegaan; te dezernbsp;plaatse wil ik slechts één interessant voorbeeld geven van denbsp;wijze, waarop bisschop David de jurisdictie van het kapittel-generaal trachtte te moderniseeren, of, met andere woorden,nbsp;het kapittel-generaal weer tot een landsheerlijken Raad in dennbsp;waren zin des woords te maken. Dat het een zaak van buitennbsp;het Nedersticht betreft, doet hier, zooals blijken zal, weinignbsp;ter zake,

Het stuk, waarop ik doel, behelst een ,,sententie tusschen Johan van Ruynen ende Frederick ende Aleph van Harenquot;,nbsp;d.d. 28 November 1459^). De Bisschop deelt daarin mede, datnbsp;zijn ,,ondersatequot; Johan van Ruynen Frederic van Haeren, eveneens zijn ,,ondersate”, heeft gedagvaard voor den vrijsteel tenbsp;Bodelzwengen uit hoofde van zekere ,,geloiften”. Fredericnbsp;heeft zich daarop tot den Bisschop gewend: ,,ons aenropendenbsp;op die reformacie des Roemschen Rycks®), dat wy dat rechtnbsp;affscriven wolderi ende aen ons als een lanthere ende een oir-dentlick rechter nemen souden”, zich geheel aan zijn uitspraaknbsp;onderwerpende. Dies schreef de Bisschop aan den vrijgraafnbsp;zoomede aan Johan van Ruynen: ,,die sake tot eren ende totnbsp;recht aen ons te remitteren ende te stellen, alsoe dat dieselvenbsp;Johan voirsz. eer ende rechts aen ons gebleven is tot onser

1) nbsp;nbsp;nbsp;R.B.A. 3873.

2) nbsp;nbsp;nbsp;D.i. een veemgerecht. Vgl. ook het even verder voorkomende „hey-melike rechtquot;.

3) nbsp;nbsp;nbsp;Hiermede is klaarblijkelijk de zgn. Frankfurter reformatie van Fre-derik III d.d. 14 Augustus 1442 bedoeld (Zeumer, Quellensammlung, p. 216nbsp;v.v.) en wel bepaaldelijk artikel 14 daarvan, luidende als volgt; ,,Wannnbsp;ob iemand dahin (nl. vor der heimlichen gerichte) gevordert wurd, desnbsp;sein herre oder richter mechtig wer zu den eren vor im oder andern lant-leufigen gerichten, und da derselb herre oder richter dem freigreven odernbsp;richter solchs zu wissen tete oder schribe, einen solchen abvorderte, undnbsp;er mit zweien oder dreien andern unversprochen mannen dem freigrevennbsp;Oder richter trostung zu den eren obgemelter massen under iren sigelnnbsp;zuschriben, so sol alsdann solch ladung absein und der sach nachgegan-gen werden vor dem herren oder richter, da die sach hingehort und gevordert wurd, on eintrag des freigreven oder heimlichen richters. Wanbsp;aber dem also nicht nachgegangen wurde, so sollen alle proceszen, ervol-gung und gericht, die daruber gescheen werden oder gescheen wurden,nbsp;ganz kraftlosz, tod und ab sein, die wir auch ietzund als dann und dannnbsp;als ietzund von Komischer kuniclicher macht kraftlosz sprechen undnbsp;urteilenquot;.

259

uutsprake. ...” Vervolgens heeft hij beide partijen te Utrecht voor hem doen verschijnen en heeft hij daar ,,by rade endenbsp;guetduncken onser prelaten, banreheren ^), geleerde, ridder-scap ende steden, die wy op dese tyt by ons hadden, gewyst . ..nbsp;voir recht, overmits reden ons daertoe bewegende”, dat denbsp;door Jan van Ruynen overgelegde schrifturen niet voldoendenbsp;zijn. Deze laatste stelde een termijn van vier dagen voor denbsp;sententie: ,,Ende woewail — zoo gaat de Bisschep voort —nbsp;die voirs. Johan van Ruynen niet behoirlick en waer ons enichnbsp;tyt toe setten om onse uutsprake te doen, soe hy onse onder-sate is ende wy syn heer ende oirdentlick rechter syn”, zoonbsp;heeft de Bisschep hem ,,uut onser oerdentliker macht endenbsp;auctoriteyt” een ,,eyntliken dach” gesteld en hem tegen dennbsp;eersten Maandag na St. Pontiaansdag te Utrecht ontbodennbsp;(,,want wy dese stede houden voir ene gelegen plaets, dairnbsp;wy selve woenachtich syn”) om zijn ,,principaal brieven” overnbsp;te leggen. Tevens biedt hij hem desgewenscht geleide aan.nbsp;,,Ende weer 't oeck oft hie queme oft nyet en queme, nochtannbsp;solden wy voertvaeren mit onse diffinitive sentencie®), verbiedende beyde parthyen gene geweldelike saken die ene tegennbsp;den anderen te hantieren ende byzonder Johan van Ruynen, datnbsp;hy in deser saken mitten heymeliken recht nyet voirtvaerennbsp;en solde; ende weer 't dat hy ter contrarie dede, dat woldennbsp;wy verhalen aen syn eere, lyf ende gueU*), sdesgelyx aen synnbsp;hulperen, toestenderen ende die hem huesden, hoveden oft her-bergeden, als 't nae uutwysinge der Keyserliker reformacie be-hoerlic wesen soude. Hier weren over ende aen die eerbarenbsp;onse lieve neve ende getruwen Raden heer Gysbert van Bre-derode®), doemproest onser kerken t' Utrecht etc., here Johannbsp;Proeys, doemdeken onser kerken t'Utrecht, meyster Wouternbsp;van der Golde, proest onser kerken t' sant Peter t' Utrecht,nbsp;meyster Johan Militis etc., here Reynolt, here tot Brederoedenbsp;ende toe Vyanen etc., here Adolph van der Marcke, ridder.

1) nbsp;nbsp;nbsp;Zie te dezen het hiervóór reeds opgemerkte; p. 92, n. 1, p. 94, n. 2 ennbsp;p. 254, n. 2.

2) nbsp;nbsp;nbsp;Let op deze ,,modernequot;, in de sfeer der souvereiniteit behoorendenbsp;terminologie.

3) nbsp;nbsp;nbsp;Ook dit is, wat de wereldlijke jurisdictie betreft, een ,,modernequot; uitdrukking. In de geestelijke jurisdictie was deze uitdrukking reeds langnbsp;gebruikelijk

4) nbsp;nbsp;nbsp;Men lette op de drie verhaalsobjecten: eer, leven en goed. Met hetnbsp;voortschrijden van den tijd geraken de beide eerstgenoemde op den achtergrond en wordt het goed het verhaalsobject bij uitnemendheid.

5) nbsp;nbsp;nbsp;De Brederode's behoorden tot den kring der ,,nobilesquot; in dennbsp;ouden zin.

260

doctoir in die Keyser-rechten^), meyster Lutken van Hoirn, doctoir in die geestlike ende weerlike rechten, meyster Johannbsp;Wychering, proest toe Hommerze, doctoir in die geestlikenbsp;rechten, here Gysbert van Vyanen van Rysenborch, ridder.nbsp;Gerit van Assendelft, Johan van Buchorst, Alpher van dernbsp;Horst, Willem van Nyevelt ende die gedeputeerde onser stedennbsp;Utrecht, Deventer, Campen ende Swolle ende meer ander ludequot;.

Ten dienenden dage, den 20sten Januari 1460 dus, den dag waarop Johan van Ruynen zijn ,,principaal brieven” moestnbsp;overleggen en de Bisschep zijn ,,diffinitive sentenciequot; zou uitspreken, ,,soe wy (de Bisschep) dese parthyen den voirg. dachnbsp;dairtoe mit hoeren consent ende wille beteykent hadden . .. .,nbsp;soe is gecomen voir ons ende voir onsen prelaten, geleerden,nbsp;ridderscap, stat ende steden onss lants van Utrecht, op die tytnbsp;by ons wesende, in onsen hove t'Utrecht in gewoentlickernbsp;steden wesende ende terecht sittendequot;, Frederik van Haren, dienbsp;zich, aangezien Johan van Ruynen niet gekomen was, beriepnbsp;op contumacie van de wederpartij, weshalve hij begeerde 's Bis-schops ,,sentencie diffinitive ende uutdragende oirdelquot;. Niettemin heeft de Bisschep, in de hoop, dat Johan alsnog zounbsp;komen en ,,syn onscult of bewys doen of laten doen ende ge-schien als dat beboerde nae den rechte”, de zaak verdaagd totnbsp;den volgenden dag. Vervolgens heeft hij de zaak nog eens totnbsp;den daarop volgenden dag, den 22sten Januari dus, verdaagd.nbsp;,,Ende hebben tot allen vervolch Frederix voirg. Johan vannbsp;Ruynen in onsen hove, voer die doer des hoefs ende voernbsp;onse Doemkerke t' Utrecht, als gewoenlick is, laten by onsennbsp;doerwaerder voir notarie ende tuygen Johan van Ruynen^)nbsp;doen sueken ende roepen, off yement anders van synrenbsp;wegen dair hadde geweest hem te verantwoerden als voirs.nbsp;staet, des gelyck wy oeck hebben laten geschien openbaer-lick des Woensdages tot tien uren des dages voerg. tot vervolch ende recht begeringe Frederix van Haren”. En aangeziennbsp;Johan van Ruynen op geen dezer dagen verschenen is, nochnbsp;zich wettig geëxcuseerd heeft en de wederpartij den Bisschepnbsp;heeft te kennen gegeven, dat zij groote schade zou lijden,nbsp;indien de Bisschep zijn ,,diffinitive sentencie” niet binnen viernbsp;dagen na den 20sten Januari zou uitspreken, ,,soe hebben wy

1) nbsp;nbsp;nbsp;„Keyser-rechtquot; of ,,weerlic rechtquot; is hier zonder eenigen twijfel:nbsp;Romeinsch recht en niet de wetgeving van de Duitsche Keizers op zichzelf. In het laatste kan men immers geen ,,doctoirquot; zijn. Vgl. in dit verband Fockema Andreae, Bijdr., IV, p. 87.

2) nbsp;nbsp;nbsp;De naam is hier blijkbaar abusievelijk herhaald.

261

David van Bourgoendien, bisscop t' Utrecht voerg., alle saken voirgeruert ende alien anderen rechten ende overgiften vannbsp;beyden parthyen voir ons geschiet myt neersticheit overgesiennbsp;ende laten sien ende ten lesten mit rypen rade onser prelaten,nbsp;geleerden, ridderscap, onser stat van Utrecht ende anderen, dienbsp;wy dairtoe geroepen hebben, Johan van Ruynen, soe hy nyetnbsp;gecomen en is noch gedaen heeft als hy sculdich was te doennbsp;oft laten doen, noch geen redelike saken voirt heeft gebracht,nbsp;dairom wy niet sculdich weren te doen als hiernae bescrevennbsp;staet, als ongehoersem des rechts, die in den rechten contumaxnbsp;genoemd is, geholden ende gewesen. Ende op ende in sinernbsp;ongehoersamicheit ende contumacie, nut Gotlike ende rechtlikenbsp;reden ende saken, die ons ende onsen prelaten, geleerden, ridderscap, stat ende anderen voergeruert dairtoe bewegen, hebben wy mit rypen rade soe als wy sculdich waeren te doennbsp;nae Got, recht ende onser consciencie, ende aenspraeck endenbsp;antwoert der parthyen voergenoemt, onse oirdel ende diffini-tive sentencie in scryften pronunceert ende gegeven, pronun-cieren ende geven van woerde tot woerde als hiernae bescreven staet;

In der saken voir ons hangende tusschen Aleph van Haeren ende Frederic van Haeren, synen soen, verwerers, op een syde,nbsp;ende Johan van Munster van Ruynen, aenspraker, als van dernbsp;summe gelts veertiendehalff hondert Rynsche gulden endenbsp;anders dairaen hangende, soe dairvoir Aleff ende Fredericnbsp;voirg. aen Johans hant van Munster voirg. solde geloeft hebben mit seker brieven ende segelen, als Johan van Munsternbsp;voerg. hem vermeten heeft, van der ander syden;

soe dan Johan voirg. sulke brieve ende segelen, dairmede hy wynnen woude dese voirg. viertiendehalff hondert Rynschenbsp;gulden, op den termyn, den wy hem dairin consentierendenbsp;sulke brieven ende segelen voirt te brengen gesat hebben,nbsp;niet gebracht ende rechtliken overgegeven heeft, als hy sculdich was te doen nae oerdel ende sentencie daerop van onsnbsp;tegens hem dat believende ende dairin consentierende gegevennbsp;ende gewijst, noch anders geen bescheyt noch bewijs nae synrenbsp;aensprake gedaen heeft, dairmede hy nae synre aensprakennbsp;rechtlick soude wynnen oft wynnen moegen, wysen wy endenbsp;pronuncieren mit onsen oerdel ende diffinitive sentencie innbsp;deser onser scryften Aleff ende Frederic van Haren, verwerersnbsp;in deser saken, van Johans aensprake voirg. vry ende absol-viert te wesen, vryen ende absolveren, ende Johan, aenspraker,nbsp;op syner aensprake ewych swygen bevelende ende insettendenbsp;te wesen, bevelen ende insetten denselven Johan in redelike

262

kosten voir ons gedaen by Aleph ende Frederic voirg. tot onser taxacie ende moderacie, die wy aen ons holden, vellich wisendenbsp;ende vellich wysen ende condempnieren mit deser onser sen-tencie, gewesen, geoerdelt ende sentencieert, in 't jaer onssnbsp;Heren dusent vierhondert ende tsestich, des lesten Woensdagesnbsp;voir conversionis sancti Pauli, in kennisse ende getuychnissenbsp;aller voerg. saken gegeven ende besegelt mit onsen segel, aennbsp;desen brieff hangende, in't jaer ons Heren ende dach lest voor-geruertquot;.

Dat ik zoo uitvoerige gedeelten van deze zaak overnam, wordt, naar het mij voorkomt, door het belang ervan alleszinsnbsp;gerechtvaardigd. We zien hier een hoogst opmerkelijke rechtszaak, die in vele opzichten interessante aanknoopingspuntennbsp;biedt. Wij zullen echter alleen ingaan op hetgeen het hier aannbsp;de orde zijnde onderwerp rechtstreeks raakt. Het belangrijkstenbsp;voor ons is de vraag, welk gerecht het is, van welks werkzaamheid we getuige waren. In de eerste plaats treedt daarin denbsp;Bisschep op den voorgrond, naast of liever achter hem verschijnen dan de prelaten, de baanderheeren, de ,,geleerdenquot;, nl.nbsp;de rechtsgeleerden, de ridderschap en de gedeputeerden vannbsp;steden, eerst van de steden Utrecht, Deventer, Kampen ennbsp;Zwolle, vervolgens alleen van de stad Utrecht. Evenals in hetnbsp;kapittel-generaal zijn hier dus de hooge geestelijkheid, de ridderschap en de stad (steden) vertegenwoordigd. Toch zijn hetnbsp;kennelijk geen vergaderingen van het kapittel-generaal, welkenbsp;we hier voor ons hebben. Ten eerste zijn zij geen uitvloeiselnbsp;van een algemeene convocatie door den Domdeken: de Bisschep spreekt van hen, ,,die wy op dese tyt by ons haddenquot; ennbsp;later van hen, ,,op die tyt by ons wesendequot; en ,,die wy dairtoenbsp;geroepen hebbenquot;. Het betreft derhalve personen, welke hetzijnbsp;toevallig, hetzij door een oproep van den Bisschop aanwezignbsp;waren. De vergaderplaats is weliswaar Utrecht, doch nietnbsp;omdat daar altijd en zonder uitzondering de bijeenkomsten werden gehouden, maar omdat de Bisschop deze stad hield ,,voirnbsp;ene gelegen plaets, dair wy selve woenachtich synquot;. Voortsnbsp;treffen we onder de ridderschap zoowel Nederstichtsche alsnbsp;Overstichtsche ridders en knapen aan en onder de steden, althans in de eerste terechtzitting, zoowel Utrecht als de drienbsp;groote steden van het Oversticht. Maar het allervoornaamstenbsp;verschil met een zitting van het kapittel-generaal komt tot uitdrukking in de positie, welke de Bisschop inneemt in verhouding tot de andere aanwezigen. Het is niet een vergadering vannbsp;de drie ,,Statenquot;, waarbij de Bisschop tegenwoordig is; integendeel, het is een terechtzitting van den Bisschop, waarbij verte-

263

genwoordigers van die ,,Staten” assisteeren. Er kan geen twijfel aan bestaan, dat we met een terechtzitting van den Bisschep ,,in Radequot; hebben te doen. Met deze vaststelling begint het echter eerst recht belangwekkend te worden, èn door de samenstelling van dezen Raad èn door de bewoordingen, welke bij denbsp;uitoefening van deze raadsjurisdictie worden gebezigd. Wat denbsp;samenstelling aangaat, deze is geheel anders dan we na denbsp;beschouwingen in het eerste hoofdstuk gemeend hadden tenbsp;mogen verwachten. We hadden ons immers daar reeds vertrouwd gemaakt met de gedachte, dat, nu de ,,groote Raad”nbsp;eenmaal tot Statenvergadering was geworden, de Bisschep —nbsp;met uitzondering dan van de enkele gevallen, waarin het ka-pittel-generaal zich nog in zijn oude functie van grooten Raadnbsp;vertoonde — geen anderen Raad meer kende dan de Raad innbsp;engen zin, samengesteld volgens geheel andere beginselen dannbsp;het kapittel-generaal. En nu zien we hier den Bisschep omringdnbsp;door een groep van Raden, welke ons een getrouwe afspiegeling van het kapittel-generaal geven te zien! Moeten we hieruitnbsp;afleiden, dat de Raad in engen zin dank zij succesrijke pogingen van de Staten tot een zgn. ,,standische” Raad is geworden in den zin als men hem in sommige Duitsche territorianbsp;heeft meenen te vinden?^) Klaarblijkelijk niet. We hebben ernbsp;integendeel veeleer een poging van den Bisschop in te zien omnbsp;de tegenstelling landsheer— Staten te overbruggen, een pogingnbsp;van den landsheer om, door de verschillende Staten in zijnnbsp;Raad te doen vertegenwoordigen — niet: afvaardigen — denbsp;Staten zelf zoo mogelijk weer in hunne oude raadsfunctie terugnbsp;te dringen. Dat we hier inderdaad niet een uitvloeisel vannbsp;,,standische”, doch veeleer een resultaat van landsheerlijkenbsp;politiek voor oogen hebben, blijkt ook uit hetgeen hierbovennbsp;als tweede belangwekkende omstandigheid werd gesignaleerd:nbsp;uit de bewoordingen, waarin de aangehaalde stukken zijn gesteld. Wel verre van een door de Staten in het nauw gebrachtennbsp;landsheer, die zich zelfs de samenstelling van zijn naaste omgeving moet laten dicteeren, doen deze stukken ons een zelfbewust vorst kennen, die in het volle besef van zijn autoriteit innbsp;zeer positieve termen een belangrijk geschil beslecht en dienbsp;duidelijk doet uitkomen, dat degenen, die hem daarbij medewerking verleenen, daar zijn als deel uitmakende van zijn ,,Hof”

1) nbsp;nbsp;nbsp;Met vertegenwoordigers bedoel ik hier uiteraard vertegenwoordigers,nbsp;die niet als zoodanig zijn aangewezen; zij vormen meer een afspiegelingnbsp;dan een vertegenwoordiging, in den juridieken zin van het woord, van denbsp;Staten.

2) nbsp;nbsp;nbsp;Vgl. bijv. Spangenberg, Vom Lehnstaat zum Slandestaat, p, 68 v.v.

264

en op zijn bevel. Zijn uitspraak is zelfs geen „zeggenquot;, zooals men in een zaak als deze, waarin partijen aan den Bisschopnbsp;zijn ,,geblevenquot;, wellicht zou hebben verwacht, doch een definitieve sententie, door den Bisschop gewezen. Hij wees dit oordeel weliswaar met medewerking van de aanwezige prelaten,nbsp;,,geleerdenquot;, ridderschap en de stad Utrecht, doch in de grossenbsp;van de sententie welke aan het slot van de geheele zaak isnbsp;medegedeeld, wordt van deze medewerking met geen woordnbsp;gerept. Dat men zulks in het eenige officieele stuk, in den exe-cutorialen titel, niet noodig achtte, geeft duidelijker dan ietsnbsp;anders te kennen, dat de uitspraak er een van den Bisschopnbsp;was, zij het ook van den Bisschop in Rade. Uit de aanwezigheidnbsp;van de doctoren en meesters in de rechten bij de interlocutoirenbsp;uitspraak van 28 November 1459 blijkt, dat de Bisschop, hoewel erop bedacht, de verschillende groepen van het kapittel-generaal in zijn Raad te doen vertegenwoordigen, tevens eropnbsp;uit was, door een zekere intellectueele selectie dezen Raadnbsp;meer voor de beslissing van moeilijke rechtskwesties bekwaamnbsp;te maken.

Intusschen blijkt, dat we hiermede eigenlijk reeds zijn aangeland bij den Raad in engen zin, en mitsdien bij het tweede gedeelte van deze paragraaf.

II. De lechtspraak van den Raad in engen zin.

Evenals overal elders, was ook in het Nedersticht der middeleeuwen de arbitrag,e een veel gebezigd middel ter beslechting van geschillen. Reeds vroeg treffen we er voorbeelden van aan.nbsp;Ik breng slechts in herinnering de uitspraak van drie priorennbsp;der Utrechtsche kerk in het geschil tusschen het kapittel vannbsp;St. Marie en de stad Utrecht o.m. over een huis bij de Borch-brug in 1196/^). Deze uitspraak werpt tegelijkertijd een goednbsp;licht op het bijzonder karakter van de middeleeuwsche arbitrage in vergelijking met de rechtspraak van moderne scheidslieden. De beide soorten van arbitrage hebben de vrijwilligenbsp;onderwerping van partijen aan één of meerdere rechters gemeen; met betrekking tot de plaats, welke de arbitrage in hetnbsp;algemeene bestel der jurisdictie inneemt, valt evenwel een belangrijk verschil te constateeren ^). Zijn de hedendaagsche arbi-

1) nbsp;nbsp;nbsp;Ob. U. 529; zie boven, p. 49.

2) nbsp;nbsp;nbsp;Ik zie hier dan nog af van het zeer ingrijpende onderscheid tusschennbsp;de moderne en de middeleeuwsche arbitrage met betrekking tot den aardnbsp;van de geschillen, ten aanzien waarvan deze vorm van berechting is toegelaten.

265

ters in het algemeen particulieren, die als zoodanig in geener-lei relatie tot de rechterlijke macht staan, de scheidslieden, welke men in middeleeuwsche processen ziet optreden, blijkennbsp;veelal in zeer nauw verband met de dragers van de rechtsmacht, in beginsel dus met den landsheer, te staan. Niet zeldennbsp;treedt de landsheer als zoodanig op en wanneer anderen zichnbsp;met die taak zien belast, dan kan dikwijls worden geconstateerd, dat hunne qualiteit van die van den landsheer is afgeleid.

Deze arbitrage is daarom, althans in vele en zeker in de belangrijkste gevallen, een vorm van landsheerlijke jurisdictie^). In de aangehaalde uitspraak van 1196 komt het tot uitdrukking niet alleen in de personen van de arbiters, die totnbsp;den kring van de Raden in engen zin behooren, maar bovendiennbsp;en vooral in de omgeving, waarin het oordeel wordt uitgesproken. Die omgeving wordt immers gevormd door de hooge geestelijkheid, de ministerialen en schout en schepenen der stadnbsp;Utrecht. Nemen we aan, dat de aanwezigheid van deze laatstennbsp;kan worden verklaard door de omstandigheid, dat de stadnbsp;Utrecht partij is in het geding, de anderen zijn toch in iedernbsp;geval tegenwoordig jn hunne qualiteit van leden van 's Bis-schops grooten Raad. Ik ben echter geneigd ook in de aanwezigheid van de stedelijke regeering reeds een erkenning vannbsp;haar recht op deelneming aan de vergaderingen van dezennbsp;Raad te zien; de uitspraak wordt nl. niet alleen door de beidenbsp;eerstgenoemde groepen bevestigd, doch door de geheelenbsp;vergadering. Hoe dit ook zij, het belangrijkste is hiernbsp;voor ons, dat de uitspraak geschiedt door bisschoppelijkenbsp;Raden — in engen zin —¦ in tegenwoordigheid en ondernbsp;bekrachtiging van eenige groepen van zijn ,,grooten Raadquot;.

Een ander geval van een scheidsrechterlijke uitspraak ten overstaan van den grooten Raad betreft een geschil tusschennbsp;de prelaten en ,,universalis ecclesia Trajectensis” ter eene ennbsp;de stad Utrecht ter andere zijde over verschillende onderwerpen. Partijen zijn aan den Bisschep ,,gebleven” — ,,in nosnbsp;pure et simpliciter. .. . promiseruntquot; — en deze spreekt nu,nbsp;onder dagteekening van 13 Januari 1256, zijn oordeel uit —nbsp;,,dicimus arbitrandoquot;. De desbetreffende oorkonde^) is behalvenbsp;door den Bisschep bezegeld door de kapittelen, de ministerialen en de stad Utrecht; de bisschoppelijke uitspraak is dusnbsp;klaarblijkelijk in een vergadering van het kapittel-generaalnbsp;gedaan.

1) nbsp;nbsp;nbsp;De arbitrage in geschillen tusschen twee of meer landsheeren blijftnbsp;hier uiteraard buiten beschouwing.

2) nbsp;nbsp;nbsp;Brom 1325; gedr.: Heda, p. 216.

266

Zou men in de geciteerde gevallen het bijzondere karakter van deze arbitrage met de moderne rechtspraak door scheidsmannen nog in twijfel kunnen trekken in verband met de omstandigheid, dat een hedendaagsche arbitrale uitspraak eerstnbsp;executoir wordt uit kracht van een bevelschrift van den president der arrondissementsrechtbank en dus ook thans eennbsp;noodwendig verband tusschen arbitrage en publiek gerechtnbsp;bestaat, een zoodanige twijfel is niet mogelijk, waar zulk eennbsp;verband reeds van den aanvang af blijkt aanwezig te zijn. Ditnbsp;nu is juist typeerend voor den hier bedoelden, meest voorkomenden, vorm van middeleeuwsche arbitrage. Deze vorm wordtnbsp;gekenmerkt door een ,,geblijf'' van partijen, aangegaan hetzijnbsp;voor den landsheer (en diens Raad), hetzij voor een ordinarisnbsp;gerecht. De handeling van het ,,blij ven” voltrekt zich dus innbsp;deze gevallen ten overstaan van een publiek gerecht. Verschillende redenen kunnen partijen tot het kiezen van dezennbsp;vorm hebben bewogen. Niet zelden wordt op deze wijze eennbsp;voor het ordinaris gerecht hangend geschil aan de verdere berechting door dat gerecht onttrokken. In dat geval hebben partijen uiteraard de toestemming van den landsheer of diensnbsp;plaatsvervanger noodig. Van het moment af, waarop het geschil aanhangig werd, staat immers vast, dat bij normale beëindiging ervan, dus door veroordeeling van één der partijen,nbsp;den landsheer — c.q. diens ambtenaar — een boete zal verschijnen. Iedere andere wijze van beëindiging, hetzij door dading, hetzij door compromis, dreigt derhalve inbreuk te makennbsp;op het recht van den landsheer (of ambtenaar) en behoeft diens-volgens zijn instemming. Daarnevens heeft het „geblijf” tennbsp;overstaan van het gerecht echter ook voor partijen bijzonderenbsp;voordeelen. Door nl. het ,,geblijf” ten overstaan van het gerecht te ,,verwillekeuren” of te ,,verpenen” ^) en wel in diernbsp;voege, dat de ,,peen” of een deel daarvan bij niet-nakomingnbsp;aan den landsheer zal zijn verbeurd, wordt de overheid reedsnbsp;van den aanvang af bij de zaak geïnteresseerd en wordt dezenbsp;rechtspraak als het ware geïncorporeerd in de landsheerlijkenbsp;jurisdictie, wat uit den aard der zaak aan de executie van hetnbsp;„zeggen” ten goede komt. Men kan zeggen, dat alsdan het gerecht zijn jurisdictie delegeert aan den arbiter. In vele gevallennbsp;blijkt bovendien een zekere relatie te bestaan tusschen de arbiters en den landsheer, dikwijls in dien zin, dat de scheidslieden behooren tot de landsheerlijke Raden. Deze omstandigheid zal deels op rekening van een voorkeur van partijen, deels

1) Zie hierna, p. 268, n. 2.

267

ook op die van den door den landsheer uitgeoefenden drang tot „blijvenquot; moeten worden gesteld. Al deze omstandighedennbsp;tezamen zijn oorzaak, dat deze categorie van arbitrage — ennbsp;alleen deze categorie heeft onze aandacht — kan worden beschouwd als een onderdeel van de landsheerlijke jurisdictie,nbsp;ook wanneer niet uitdrukkelijk van arbitrage door den landsheer in Rade sprake is.

Een geval van een ,,geblijf'' ten overstaan van den ,,groeten Raad” troffen we in het bovenstaande reeds aan in het ,,zeggenquot; van Claes van Taets, ridder, in het geschil tusschen dennbsp;Bisschep en Hendrik de Rover over de Montfoortsche goederen^). In zijn uitspraak deelt deze arbiter immers mede, datnbsp;partijen — de Bisschep van wege het Sticht — ,,voer die prelaten ende voer die mene ecclesie van Utrecht ende voernbsp;vele ghetruwer manne des Stichts op mijn segghen ghewil-koert waren ende ghebleven” ^). Zooals we boven zagen.

1) nbsp;nbsp;nbsp;Brom 20411 zie boven, p. 248.

2) nbsp;nbsp;nbsp;Het ,,geblijfquot; wordt ,,verwilkeurdquot; of ,,verpeend'', d.w.z. partijen verbinden zich op straffe van een zekere boete, zich aan het „zeggenquot; vannbsp;de(n) arbiter(s) te zullen houden. Zoo vinden we in het judiciaal van bisschep Rudolf van Diepholt onder een rij van 14 namen (B.A. 200, p. 16)nbsp;de volgende aanteekening: ,,Item dese voirs. hebben verwilkoert ende ver-peent an myns heren hant by een peen van dusent olden S. tot myns herennbsp;behoeff, off die verschene, alsullic seggen te holden, als Derick Grawert,nbsp;Peter Lambertss. ende Mathys van heersen by myns heren vrienden (letnbsp;op de werkzaamheid van 's Bisschops Raad!) uutspreken soelen van sulkennbsp;saken, als tusschen mynen here ende den van Emenesse gaende endenbsp;staende syn. . . .quot;. Niet alleen bij de ons bekende arbitrage, ook bij anderenbsp;gevallen van rechtspraak kwam het voor, dat partijen ver wilkeur den, zichnbsp;aan de uitspraak te zullen houden. In het bijzonder bij de rechtspraaknbsp;van den Bisschep over doodslag tusschen welgeborenen, welke in dezen tijdnbsp;nog tot de arbitrage mag worden gerekend, komt het veelvuldig voor. Denbsp;volgende aanteekening uit het judiciaal van bisschop Frederik van Blan-kenheim (fol. 104vso) behoort dus in beginsel tot dezelfde soort als de zoo-even aangehaalde; ,,In 't jair voirs. (1419) des Donresdages nae Invocavitnbsp;hebben dese hiernae bescreven an myns heren hant verwilkoert te vollendoennbsp;alsulke seggen als myne here off die syne van synre (wegen?) uutsprekennbsp;van den doetslage, die geschiet is an Elyaes van der Haer als dat geddingtnbsp;is; ende dit hebben sy verwilkoert by hoeren lyvequot;. Van anderen aardnbsp;schijnt evenwel het volgende geval, uit hetzelfde judiciaal (fol. 93 vso): ,,Innbsp;den jair van XIIIlD ende XVII, des XXIIII dages in den Meert, quam voirnbsp;mynen heren Mechtelt van Oye, wedue Jacobs van Gronenwoude endenbsp;verwilkoirde an myns heren hant mit Rutger van Doernick, hoeren gekorennbsp;momber, by allen hoeren gueden so wair die gelegen syn, rechtsgehoirsamnbsp;te wesen voer mynen here van Utrecht van den saken, daer se Bernt Proeysnbsp;die jonge om tosprekende is als van wegen Johans kyndere van Gronenwoudequot;. Om welke zaak het hier gaat, wordt niet gezegd, maar het isnbsp;m.i. niet waarschijnlijk, dat het een doodslag betreft. Wèl kan dit het geval

268

betrof het hier een zaak, die tot de competentie van den grooten Raad behoorde, voorzoover men in dezen tijdnbsp;reeds van een vaste competentie van dien Raad kan spreken.nbsp;In ieder geval was die Raad de eerste, die van de zaak kennisnbsp;nam. Tot berechting door den Raad zelf kwam het evenwel niet,nbsp;doch partijen ,,blevenquot; ten overstaan van den Raad aan eennbsp;arbiter. In beginsel betreft het hier niettemin een geval vannbsp;rechtspraak door het kapittel-generaal; immers het kapittel-generaal heeft a.h.w. zijn jurisdictie gedelegeerd aan dennbsp;arbiter.

We hebben reeds gezien, dat de jurisdictie van het kapittel-generaal van zeer bijzonderen aard was en in het algemeen betrekking had op zaken, waarbij de hoogheidsrechten van dennbsp;landsheer en de onderlinge verhouding van den landsheer ennbsp;de groepen van het kapittel-generaal — de latere Staten dus —nbsp;ten nauwste betrokken waren. In zooverre zijn ook de gevallennbsp;van ,,geblijf'' en ,,zeggenquot; in de vergadering van dit kapittel-generaal niet bij uitstek geschikt om als voorbeeld van de hier-bedoelde soort van arbitrage in het algemeen te dienen. Wenbsp;behoeven het daarbij echter ook niet te laten; ook voor denbsp;ordinaris gerechten zullen we met voorbeelden van overeenkomstige arbitrage-overeenkomsten — ,,geblijvenquot; — kennisnbsp;zijn geweest in de volgende zaak, die dateert uit 1427 (B.A. 200, p. 10):nbsp;„Item Gijse Lodewychsoen heeft gewilkoert by eenre penen van C oldenbsp;schilden, dat hy rechtes plegen sail ende rechtes wachten sail. Ende hirvoirnbsp;synt borgen....” (2 namen). „Item Gyse voirscr. dingede, dat he rechtsnbsp;plegen wolde voir mynen here optes marschalcks ansprake van mynsnbsp;heren wegen inden dat die marschalck hem weder opten steenden votenbsp;rechts plegen wolde; dat tot oirdell qwam ende dat oirdell wairt gevragetnbsp;heren Deryc van Zuelen, ridder, die dairop wysede by den ridderen endenbsp;knapen, dat Gyse voirs. te rechte staen solde. Ende weert, dat hij opnbsp;mynen here of opten marscalck van myns heren wegen wes myt rechte tenbsp;sprecken hadde, dat hij se dairvan aensprecken solde voir dieghene, dairnbsp;hem mit rechte voir te recht beboert te staenquot;. Het kan nl. zijn, dat denbsp;maarschalk Gijse wegens doodslag heeft vervolgd. Opmerkelijk is in denbsp;laatstgeciteerde aanteekening nog de zinspeling op de competentie van hetnbsp;kapittel-generaal.

Het is hier niet de plaats voor een verdere behandeling van dit onderwerp; mijn bedoeling was slechts duidelijk te maken, dat op dit gebied nog belangrijk werk te verrichten valt. Voorts wijs ik er nog op, dat de uitdrukking ,,verwilkeuren'', die in het algemeen ,,beloven” of ,,overeenkomen” be-teekent, in de onderhavige gevallen, dooreen gebruikt met „verpenen”, eennbsp;beperktere beteekenis heeft, nl. die van het sluiten van een overeenkomstnbsp;met een strafbeding. Zie ook het Middelnederl. Wbk., i.v. ,,verwil!ècoren''.

Vgl. voor het ,,verpenen” van een ,,geblijf” overigens De Monté ver Loren, Bezit en eigendom, p. 204, n. 1, die wijst op gelijkenis met overeenkomsten, gesloten voor het Frankische koningsgerecht.

269

maken; die voor het kapittel-generaal zijn evenwel, voorzoover mij bekend, de oudste^).

Er konden — De Monté ver Loren heeft dit in zijn proefschrift duidelijk uiteengezet^) — twee redenen zijn, waarom men aan arbitrage de voorkeur gaf boven behandeling van denbsp;zaak door het ordinaris gerecht. Een algemeene reden was gelegen in de omstandigheid, dat men de voor het ordinaris ge-\ recht gebezigde bewijsmiddelen als ontoereikend ging waar-deeren. Daarnaast kon een bijzondere reden speciaal ten faveure van de landsheerlijke arbitrage zijn gelegen in het feit,nbsp;dat één van de partijen — zoo niet beide — een politiek machtige figuur was: een machtig edelman, een hooge prelaat ofnbsp;een geestelijke stichting (bijv. één van de Utrechtsche kapittelen), een stad. Deze redenen hadden niet alleen beteekenisnbsp;voor Holland; zij golden — uiteraard — ook elders en dusnbsp;ook in het Nedersticht. Evenals in Holland spelen ook hier denbsp;Raden in engen zin een belangrijke rol in de landsheerlijkenbsp;arbitrage, zij het ook, dat deze rol in de verschillende gevallennbsp;niet steeds dezelfde is. Soms is het de Bisschep zelf, die, alnbsp;of niet met medewerking van eenige Raden, het geschil innbsp;kwestie beslecht, soms ook zijn het eenige Raden, die, metnbsp;uitdrukkelijke of stilzwijgende goedkeuring van den Bisschepnbsp;als arbiters optreden en als zoodanig uitspraak doen’*). Ondanks deze verschillen in de uitwerking blijft evenwel het beginsel onveranderd: afwijking van de gebruikelijke procedurenbsp;voor de ordinaris gerechten onder goedkeuring en toezichtnbsp;van den landsheer. Zoo is ook in het Nedersticht de landsheerlijke arbitrage een grondslag, waarop zich een vaste competentie van den Raad in engen zin zou kunnen ontwikkelen.nbsp;Alvorens na te gaan, hoe de ontwikkeling zich in feite heeftnbsp;voltrokken, zal ik hier enkele voorbeelden geven van denbsp;scheidsrechterlijke werkzaamheid van den Bisschop en zijnnbsp;Raden.

Een duidelijk geval van bisschoppelijke arbitrage levert de in het eerste hoofdstuk reeds vermelde akte van 5 Juni 1248^)nbsp;betreffende het geschil over het patronaatrecht van de kerk tenbsp;Jutphaas. Dit geschil werd immers door drie door den Bisschopnbsp;voor dat geval aangewezen ,,mediatores'' tezamen met de door

1) nbsp;nbsp;nbsp;Uiteraard van de oveigeleverde voorbeelden.

2) nbsp;nbsp;nbsp;Bezit en eigendom, p. 206, 218 v.v.

3) nbsp;nbsp;nbsp;Met betrekking tot geschillen, waarin de Bisschop zelf partij was, zagennbsp;we zulks reeds in het vorige hoofdstuk (p. 102, 103).

4) nbsp;nbsp;nbsp;Boven, p. 51.

270

partijen gekozen arbiters („arbitri electiquot;) tot oplossing gebracht^). Deze „mediatores dati inter predictas partes a venera-bili patre ac domino Ottone episcopo Traiectensiquot; waren de proost van Tiel en de deken van Oudmunster, zonder twijfelnbsp;behoorende tot 's Bisschops Raad in engen zin. De afstand vannbsp;rechten door één der partijen, waartoe het werk van mediatoresnbsp;en arbiters heeft geleid, v/ordt gedaan ,,in ecclesia sancti Martini Traiectensis, ante altare sancti Dyonisii, in presentia pre-latorum et canonicorum, ministerialium ecclesie et burgensiumnbsp;civitatis Traiectensis multorumque Christi fideliumquot;, m.a.w.nbsp;voor 's Bisschops ,,grooten Raadquot;^).

Iets minder zekerheid biedt het volgende geval. Den 9den Juni 1267 oorkondt Arnold van Amstel, ridder, inzake zijn geschil met het Domkapittel over de wetering van Achterslootnbsp;bij Eiteren, ,,quod. . . . compromisimus hinc inde in dominosnbsp;Henricum, Dei gratia abbatem sancti Pauli, Stephanum, deca-num sancti Petri, Egbertum et Hermannum Album, canonicosnbsp;ecclesiarum Traiectensium, ita ut ipsi super eo sine strepitunbsp;judiciali diligenter inquirant veritatem. Et quidquid ipsi sicnbsp;inquisita veritate diffinierint seu ordinaverint inter nos supernbsp;predictis, illud ego inviolabiliter et absque contradictione aliquanbsp;observaboquot; ^). Men kan inderdaad twijfelen, of het hier eennbsp;landsheerlijke arbitrage betreft: de samenstelling van het gezelschap arbiters vertoont, afgezien van den deken van St.nbsp;Pieter, een daarvoor ietwat ongebruikelijk aanzien. Ik zal dannbsp;ook niet met stelligheid beweren, dat we hier een arbitragenbsp;van vier bisschoppelijke Raden voor ons hebben. Alleen zounbsp;ik willen opmerken, dat zulks toch ook geenszins onmogelijknbsp;is en dat het aanzien van de beide partijen: een Amstel en hetnbsp;Domkapittel, er wel voor schijnt te pleiten. Zekerheid is in-tusschen uit dit stuk niet te putten en ik heb het dan ook alleennbsp;met het oog op de zooeven bedoelde mogelijkheid niet onvermeld willen laten, te minder, omdat het zoo treffend laat zien,nbsp;hoe moeilijk het vaak is, het werkelijke karakter van eennbsp;handeling uit de daarop betrekking hebbende stukken te de-termineeren.

Wat het stuk wél en zelfs zeer duidelijk illustreert, is de tegenstelling tusschen de rechtspraak der ordinaris gerechten

1) nbsp;nbsp;nbsp;„diffinivimus arbitrandoquot;.

2) nbsp;nbsp;nbsp;Zie voor een geschil ¦— in 1176 —, waarin de Bisschep zelf, ,,sicutnbsp;dominus, sicut pius ecclesie advocatus” als ,,mediatorquot; tusschenbeide komtnbsp;— ,,mediatorem se interposuitquot; — Ob. U. 485.

3) nbsp;nbsp;nbsp;Brom 1635; gedr.: Cod. Dipl. Neerl. 2de S., IV, 2, p. 79,

271

en de arbitrage. De eerstgenoemde wordt gekarakteriseerd door de „strepitus judicialisquot;, het (strijd)gedruisch van een formeelenbsp;terechtzitting, waartegenover de arbitrage zich afteekent alsnbsp;een poging tot het vinden van de waarheid. We zien hier innbsp;een paar woorden uitgedrukt, waar het bij de arbitrage omnbsp;ging. Alle nadeelen van het formalistische proces worden onsnbsp;daarin helder voor den geest gebracht. Het werven van de eedhelpers en, nog erger, van goedgezinde rechters brengen grootenbsp;opschudding, moeten veelal leiden tot de verdeeling van eennbsp;dorp of landstreek in twee vijandige kampen. Degeen, die tenslotte dank zij het aantal zijner hulptroepen als overwinnaarnbsp;uit dezen strijd te voorschijn komt, heeft het beste ,,rechtquot;.nbsp;Tegenover deze procedure om ,,rechtquot; stelt men nu de procedure om ,,billijkheidquot;, of, zooals het meestal Mmrdt uitgedrukt,nbsp;om ,,waarheid” ^). Hier gaat het niet om het werven van goed-gezinden, doch wordt aan enkele ,,goede mannenquot; opgedragen, een onderzoek naar de — materieele — waarheid in tenbsp;stellen om dan naar bevind van zaken een uitspraak over dienbsp;waarheid te doen. Voor de arbiters komt het dus aan op hetnbsp;vinden van de waarheid, d.i. in een wereld, waarin abstractenbsp;begrippen weinig in tel zijn en alles zooveel mogelijk naarnbsp;gelang van het concrete geval wordt gerelationneerd, de bestenbsp;waarheid. Is ook deze niet te vinden, dan rest tenslotte alleennbsp;nog de formeele waarheid, uit te maken bij wege van formalistisch bewijs. Dit ligt evenwel niet meer op den weg van denbsp;arbiters, doch behoort tot de taak van het ordinaris gerecht.nbsp;Hier past dus een ,,non liquetquot; van de arbiters, waarmede denbsp;zaak weer voor het ordinaris gerecht aanhangig wordt.

Een en ander komt goed tot uitdrukking in het aangehaalde ,,zeggenquot; van Claes van Taets d.d. 16 April 1282^): ,,Alreestnbsp;so segghic overmids der bester waerheyt, die ic vernemennbsp;can. ...” en, met betrekking tot een zeker onderdeel: ,,can icnbsp;ghene waerheide so claer vernemen, dat ick yet endelike seg-ghen mach. ...quot; (volgt verwijzing naar ordinaris gerecht).

Geen twijfel met betrekking tot de vraag, of we met rechtspraak van den bisschoppelijken Raad — in engen zin — hebben te doen, kan bestaan ten aanzien van het ,,zeggenquot; van den Domproost, den deken van St. Pieter en den heer vannbsp;Vianen in het geschil tusschen den Bisschop en Luden ,,zinennbsp;borghman te Dullenborgh” c.s. eenerzijds en Steven en Didericnbsp;van Linden c.s. anderzijds, vermoedelijk uit het derde decen-

1) nbsp;nbsp;nbsp;Zie de tegenstelling „geblijfquot; en ,,rechtquot; op p. 278.

2) nbsp;nbsp;nbsp;Boven, p. 248.

272

nium van de 14de eeuw^), o.m, betreffende het gerecht van Linden^), dat deels aan den Bisschep en deels aan Dideric vannbsp;Linden toebehoort. Hier hebben we kennelijk een uitspraaknbsp;van drie bisschoppelijke Raden voor ons.

Hetzelfde geldt met betrekking tot de uitspraak van Zweder van Abcoude en Gijsbert van Yselstein d.d. 22 Mei 1330 in hetnbsp;geschil tusschen den Bisschop en den heer van Voorst overnbsp;Mastenbroek .

Een fraai voorbeeld is de beslechting van een geschil tusschen het kapittel van St. Pieter eenerzijds en de landgenooten en buren‘‘j van Bunnik anderzijds over een watergang in 1337.nbsp;Den 26sten Maart van dat jaar oorkonden de proost van St.nbsp;Pieter en de dekens van St. Jan en St. Marie, dat partijen ternbsp;zake van dit geschil aan hen zijn ,,geblevenquot;, waarop zij dannbsp;hun ,,zeggenquot; doen volgen. Het slot van dit ,,zeggenquot; luidt:nbsp;,,.... ende van desen voerscrevene punten sullen die lant-ghenoten ende die büre voerseyt den . . heren voerscreven (nl.nbsp;van St. Pieter) leveren binnen eenre maent van desen daghenbsp;des . . Bisscops van Utrecht open brief van confirmacie. . . .quot; ®).nbsp;Gelukkig is ook deze confirmatie-brief bewaard gebleven. Nadat de Bisschop daarin alle punten van het vorenbedoeldenbsp;,,zeggenquot; heeft herhaald, besluit hij dezen brief — gedateerdnbsp;10 April 1330 —• als volgt: ,,Ende want onse ghetrouwe Raet®),nbsp;alse her Ricoud van Hezewijc, proest tot sinte Peters t’Utrecht,nbsp;her Henric van Loenresloete, . . deken van sinte Johanne endenbsp;her Johan van Slewijc, . . deken van sinte Marien t'Utrecht,nbsp;dit ghededincht hebhen van onser weghen, soe houde wi alnbsp;dese verwarden staede ende gheven daertoe onse consent endenbsp;onsen oerlof ende confirmeren alle dese dinc alse ein Biscopnbsp;van Utrecht, alsoe alsi ghevorwaert siin bi onsen Raet voerghe-

1) nbsp;nbsp;nbsp;R.B.A. 209; gedr.; Versl. en Med. O.V.R., I, p. 28.

2) nbsp;nbsp;nbsp;D.i. Lienden (Betuwe).

3) nbsp;nbsp;nbsp;B. V. d. Spr. 939.

4) nbsp;nbsp;nbsp;Vgl. hierover mijn De stadsvrijheid van Utrecht, in Opstellen aangeboden aan Prof. Jhr. Dr. D. G. Rengers Hora Siccama, p. 363, 364.

5) nbsp;nbsp;nbsp;B. V. d. Spr. 1202.

6) nbsp;nbsp;nbsp;Uit het hierop volgende ,,alse'' blijkt onomstootelijk, dat ,,Raetquot; hiernbsp;als meervoud moet worden gelezen.

7) nbsp;nbsp;nbsp;Het woord ,,dedingenquot; is in dit verband veelbeteekenend. Het doetnbsp;helder uitkomen, dat de arbiters als „goede mannenquot; „naar billijkheidquot;nbsp;oordeelen en niet naar streng recht. Het legt den nadruk op den wensch,nbsp;partijen tot elkander te brengen, door geven en nemen, door „schipperennbsp;tot een oplossing te geraken. Zeer goed komt dit tot uitdrukking in dennbsp;soms voor arbiters gebezigden naam ,,mediatores’'; bemiddelaars. Zie hiervóór, p. 51, 270.

273

noemtquot; ^). Dit voorbeeld is met name daarom zoo fraai, omdat, terwijl het eerste stuk evenals de boven reeds aangehaaldenbsp;stukken, eenvoudig spreekt van een geblijf aan bepaalde personen, waarvan de relatie met den Bisschep en zijn Raad innbsp;het midden wordt gelaten, de tweede brief niet alleen metnbsp;zooveel woorden de qualiteit dier personen als bisschoppelijkenbsp;Raden in het licht stelt, doch bovendien — en dit is wel hetnbsp;belangrijkste — uitdrukkelijk mededeelt, dat die Raden vanwege den Bisschop zijn opgetreden. Daaruit volgt, dat het hiernbsp;inderdaad een geval van bisschoppelijke jurisdictie betreft ennbsp;dit bevestigt dus hetgeen daaromtrent in het bovenstaandenbsp;werd uiteengezet.

Een merkwaardig geval is het volgende. In een oorkonde van 20 Augustus 1345^) deelt bisschop Jan van Arkel mede:nbsp;,,dat eens segghens aen ons ghehleven is een eersam man haernbsp;Johan van Culenborch, here van Woudenherch, onse lievenbsp;neve^), van dier eenre side, ende die ghemeyne ghebuerenbsp;van Loesden aen die ander side, alse van sulken stoet endenbsp;twist, alse si onderlinghe hadden van der lantsceydinghe tus-schen den goede van Woudenherch ende onsen hofgoede vannbsp;Loesden. . . .quot;. De inhoud van het „zeggenquot;, welke nu volgt,nbsp;doet in dit verband niet ter zake. Het slot van den brief daarentegen is voor ons wèl van belang. Daarin wordt nl. het volgende bepaald; ,,Waer, dat enich van desen voerghenoemdennbsp;partyen onse segghen brake, of niet en voldede, die hadde verboert al alsulc goet alse hi van ons ende van onsen Ghestichtenbsp;hielde of heeft, want si hum des beyde partyen voer ons endenbsp;voer onse manne ende dienstmanne verwilkoert hebhen, dienbsp;hier over waren ende na bescreven staen, alse haer Robbrechtnbsp;van Arkel here van den Berghe, onse broeder, haer Henric vannbsp;Vyanen, haer Johan van Broechusen, ridders, Sweder van Culenborch, Sweder uter Lo ende Henric die Coninc ende andersnbsp;veel goeder ludequot;. Het geschil loopt dus over de grensscheiding tusschen Woudenberg en het terrein, klaarblijkelijk denbsp;gemeene mark, van de buren van Leusden. Partijen zijn deswege ,,eens segghensquot; aan den Bisschop ,,geblevenquot; en ditnbsp;,,geblijfquot; is ,,verwilkoertquot;, d.w.z. partijen hebben zich verbon-

1) nbsp;nbsp;nbsp;B. V. d. Spr. 1204.

2) nbsp;nbsp;nbsp;Arch. Dom. 3387.

3) nbsp;nbsp;nbsp;De Bisschop spreekt hier van een telg uit een ministerialengeslachtnbsp;als van zijn ,,nevequot;. Vgl. te dezen p. 57, n. 1 en p. 254, n. 2. Men lette ooknbsp;op het epitheton ornans ,,eersamquot;. In het midden van de 15de eeuw treffennbsp;we, in het judiciaal van bisschop Rudolf (B.A. 200, p. 334a), „den waelge-boeren joncher Geraert van Culenborchquot; aan.

274

den, zich aan het ,,zeggenquot; van den Bisschep te zullen houden ^), voor den Bisschep en voor een aantal van diens ,,manne ende dienstmannequot;, waarvan er eenige met name zijn genoemd.nbsp;Wat wil dit laatste nu zeggen? We weten, dat ,,manne endenbsp;dienstmannequot; als een tautologie op te vatten is en dat men metnbsp;ieder dezer termen hetzelfde bedoelde als met ,,ridders ennbsp;knapenquot;. Partijen hebben hun ,,geblijfquot; dus ,,verwilkoertquot; voornbsp;een vergadering van ridders en knapen onder voorzitterschapnbsp;van den Bisschep. Kan hiermede de Raad in engen zin of eennbsp;gedeelte ervan zijn bedoeld? Naar alle waarschijnlijkheid niet;nbsp;ware dit zoo, dan zou de Bisschep vermoedelijk niet over zijnnbsp;,,manne ende dienstmannequot;, maar over zijn ,,Radenquot; hebbennbsp;gesproken. De aanduiding ,,manne ende dienstmannequot; wijstnbsp;in een andere richting. Met die uitdrukking placht men, zooalsnbsp;we reeds konden opmerken, evenals met ,,ridders en knapenquot;,nbsp;gewoonlijk de ,,gemeentequot; van het Landrecht aan te duiden.nbsp;Gelet op de omstandigheid, dat uit het stuk tevens blijkt, datnbsp;de vergadering van ridders en knapen, waarvan hier sprakenbsp;is, werd voorgezeten door den Bisschep, kan er m.i. nauwelijks aan worden getwijfeld, dat het ,,geblijfquot; is aangegaan innbsp;een zitting van het Landrecht.

We hebben hier dus klaarblijkelijk te doen met een zaak, die, aanvankelijk aanhangig gemaakt voor het ordinaris gerecht, tenslotte door een ,,zeggenquot; wordt beëindigd, nadat partijen ten overstaan van dat gerecht aan een zegsman — i.c.nbsp;den Bisschep — waren ,,geblevenquot;. Deze gang van zaken is,nbsp;in het bijzonder in de 15de eeuw^), zeer gebruikelijk. Een goednbsp;voorbeeld daarvan levert ook een stuk van 20 Mei 1410®),nbsp;waarin bisschep Frederik van Blankenheim oorkondt, datnbsp;Jacob, heer van Gaasbeek, Putten en Strijen, en het kapittelnbsp;van St. Pieter een geschil hadden, ,,daarvan sy dingplichtich *)nbsp;ende ten recht voor ons gekomen waren, roerende van hant-wissel, van nacoop, van den daghelickschen gerechte, van

1) nbsp;nbsp;nbsp;Vgl. boven p. 188, n. 2.

2) nbsp;nbsp;nbsp;Misschien ook wel in de 14de eeuw; het beschikbare bronnenmateriaalnbsp;laat te dien aanzien echter geen positieve conclusies toe. Vast staat intus-schen, dat aan het einde der middeleeuwen de arbitragepraktijk niet alleennbsp;hier, doch ook in de Duitsche territoriën sterk toeneemt. ,,Seit dem Endenbsp;des Mittelalters nehmen wir eine standig wachsende Neigung des Volkesnbsp;war, seine Streitigkeiten vermittelst der Schiedsvertrage anstatt durch dennbsp;ordentlichen Rechtsweg zu erledigen; und zwar wendet man sich dabei oftnbsp;sogleich an den Hof, nicht an eine untergeordnete Stellequot;, zegt Von Belownbsp;(Territorium und Stadt, 1922, p. 198).

3) nbsp;nbsp;nbsp;Matth., De Jure Gladii, p. 401.

4) nbsp;nbsp;nbsp;Zie p. 241, n. 1.

275

tins, van tienden groot ende kleyn tot Abcoude ende Vincke-veen.... (enz.). . . ., welcker twist ende schelinge neder te leggen tusschen den partyen voergenoemt, een seggen daar-tusschen te seggen aan ons gebleven was (lees: waren), daarop wy ons berieden met onsen vrienden^) van onsen Radenbsp;hiernaa beschreven, ende seggen aldus naa sulcken betoon,nbsp;als wy gesien hebben ende ons die proost van sinte Peternbsp;voorsz. daaraf getoont heeft, dat die proost van sinte Peternbsp;voorsz. hantwissel, naecoop, gericht, thins ende thienden, grof

ende cleyn voorsz. tot Abcoude ende Vinckeveen voorsz.....

rustelicke ende vredelicke ongehindert ende ongelet van lacob, heere van Gaesbeeck voorgenoemt, hebben, besittennbsp;ende gebruycken sal tot synen besten oirbaar. Hier waren overnbsp;ende an heer lohan van Vianen van Beverweerde, heer lohannbsp;van Zuylen, heer lohan van Schonauwen, heer Melis uten Eng,nbsp;heer lohan van Lymbeke, ridders, lacob van Zulen, lohan vannbsp;Clarenborch, Goitschalck van Winsen, onse vrienden vannbsp;onsen Rade, ende anders goeder luyden genoech”. Ook hiernbsp;zien we een arbitrale uitspraak van den Bisschep ,,in Radequot;nbsp;ter beëindiging van een geschil, dat aanvankelijk voor het or-dinaris gerecht •— klaarblijkelijk het Landrecht — was aangekomen. Dit laatste blijkt uit de mededeeling, dat partijen ,,ding-plichtich ende ten rechtquot; voor den Bisschep waren gekomen:nbsp;deze terminologie is die van de ordinaris justitie en niet dienbsp;van het ,,geblijfquot;.

In de judicialen vinden wij herhaaldelijk melding gemaakt van zoodanige ,,geblijvenquot;, hetzij aan den Bisschep, hetzij aannbsp;anderen. In het laatste geval behield de Bisschep zich echternbsp;zijn boeten — die hem immers bij voortzetting van de procedure voor het Landrecht zouden toevallen — voor. Men lezenbsp;slechts de volgende aanteekening uit 1419*): ,,Item een geblyf

1) nbsp;nbsp;nbsp;De uitdrukking ,,vriend” wijst reeds op zichzelf op het optreden vannbsp;den Raad; de bisschoppen bezigen het woord steeds ter aanduiding vannbsp;hunne Raden. Het gebruik van dezen term voor de Raden is in zooverrenbsp;opmerkelijk, dat het zoo duidelijk de nauwe band tusschen den landsheernbsp;en zijn Raden illustreert. Het woord ,,vriend” wordt nl. vooral gekenmerktnbsp;door het sterk bindende element, dat ook door „genoot” en ,,lidquot; wordtnbsp;uitgedrukt. Men denke bijv. aan ,.bloedvriendenquot; en aan de „raadsvrienden”nbsp;van een stedelijken raad.

2) nbsp;nbsp;nbsp;B.A. 198, fol. 121. Zie ook fol, 103, zoomede de laatste alinea van denbsp;in het voorafgaande (p. 170) afgedrukte instructie voor de panders: ,,Itemnbsp;en waer, dat gheen van den partyen te recht en quaem ende hoer geennbsp;den anderen vellich en dingede, soe waeren sy beyde boete schuldich,nbsp;ellic nae synre geboirte, alsoeverre als myn here off van myns heren wegennbsp;gheen oerloff in den rechtdage gegeven en is off en waer te dedingen buy-

276

is gegaen tusschen Johan van Tyele etc., daer Gysbert van der Eem een segsman af is, beholdelic mynen here synre boten....quot;, Meestal werd aan deze voorwaarde in dier voegenbsp;voldaan, dat den Bisschep een deel — de helft — van de tenbsp;verbeuren boeten werd toegewezen. Dit gold niet alleen denbsp;boete, waarin de in het ongelijk gestelde partij verviel, dochnbsp;ook die, op straffe waarvan partijen zich verbonden, het ,,zeggenquot; te zullen nakomen, m.a.w. de boete, waarbij het ,,geblijfquot;nbsp;was ,,verpeendquot; of ,,verwillekeurdquot;. Dit wordt geïllustreerdnbsp;door het volgende geval, dat tevens nog een goed voorbeeldnbsp;is van een zaak, die tijdens de behandeling voor het ordinarisnbsp;gerecht aan het oordeel van arbiters werd onderworpen. Denbsp;desbetreffende aanteekening dateert van 5 Juli 1463 en luidtnbsp;als volgt: ,,Item Goessen Bosch Willemss. ende Wouter vannbsp;Hagenouwen sijn een geblijf aengegaen, alse van sulcke sakennbsp;ende rechtvoirderinge, als sie voir mynen genedigen here vannbsp;Utrecht in den recht hangende hebben, roerende van sekerennbsp;pachten ende renthen etc., te weten Goessen voirs. aen Dircknbsp;van Oestrum ende Wouter voirs. aen Elys van Weede ende aennbsp;Johan van Renesse van Wulven tot eenen overman, te houdennbsp;alsulck seggen ende uutsprake, als sie twee oft drie voirs.nbsp;eendrachtelick seggen ende uutspreken sullen, op die penenbsp;van hondert olde scilde, die eene helft tot behoeff myns genedigen heren voirs. ende d'ander helft tot behoef desgheens, dienbsp;dat seggen ende uutsprake houden sal. . . .quot;. Dit ,,geblijfquot; werdnbsp;aangegaan ten overstaan van den dingwaarder en nog tweenbsp;anderen. De zaak hing dus ,,in den rechtquot; voor den Bisschep,nbsp;d.w.z. was aanhangig voor het Landrecht; partijen zijn echter,nbsp;hangende die procedure, aan de genoemde arbiters ,,geblevenquot;. Zij hebben dit ,,geblijfquot; ,,verpeendquot;, d.w.z. zij hebbennbsp;zich verbonden het te verwachten ,,zeggenquot; te zullen houdennbsp;bij een boete van honderd oude schilden. De helft van dezenbsp;boete zal, indien één der partijen daarin mocht vervallen, tennbsp;bate van den Bisschep komen.

Deze soort van arbitrage, welke in een procedure voor het ordinaris gerecht haar oorsprong vindt, doet sterk denken aannbsp;de ,,kenningquot;. Ook deze laatste immers kwam, althans vóórdatnbsp;zich de geheel zelfstandige kenningsprocedure had ontwikkeld,nbsp;voort uit een procedure voor het ordinaris gerecht. Evenalsnbsp;ten den recht: soe waer myn here synre boete quyt, then waer oft mynnbsp;here dede beholdelike hem, synre ere off syns rechtsquot;.

1) nbsp;nbsp;nbsp;B.A. 202, fol. 39VSO.

2) nbsp;nbsp;nbsp;Vgl. hierboven: „dingplichtich ende ten rechtquot;.

277

deze kenning nu, die we in het voorafgaande als een incident in het proces voor den ordinaris rechter hebben leeren kennen,nbsp;schoof ook de arbitrage, welke een uitvloeisel was van eennbsp;landrechtelijke procedure, zich als het ware — gelijk de kenning —• als een nieuw, modern element in de formalistischenbsp;procedure in. Terwijl echter de hierbedoelde kenning als eennbsp;schakel in den overigens formalistischen procesgang werd opgenomen, had de arbitrage de strekking de zaak definitief aannbsp;de rechtspraak van het ordinaris gerecht te onttrekken. Ditnbsp;neemt intusschen niet weg, dat, indien de arbiters niet tot eennbsp;oplossing konden komen, het ordinaris gerecht er toch weernbsp;aan te pas moest komen. Wij kwamen in het bovenstaandenbsp;reeds een voorbeeld van een verwijzing door den arbiter naarnbsp;het ordinaris gerecht tegen ^). Iets overeenkomstigs geschiedde in het geval, waarop de volgende aanteekening, d.d. 19 Juninbsp;1488^), betrekking heeft: ,,Item alsoe schelinge gheweest synnbsp;tusschen Ane Everts op die ene ende Ghysbert Aerntsz. op dienbsp;Meline op die andere syden, roerende van enen erffpacht,nbsp;welke schelingen gebleven waeren aen vier gueden mans, tenbsp;weten van Anen wegen aen Werner Braem ende Tyman vannbsp;Zyl ende van Ghysberts wegen aen Jacob van Dolre ende meister Jacob Dyer ende mynen genedigen heren als een overman;nbsp;ende die parthien mitten seggers die saken nyet overcomen-de®), heeft myn genedige here dieselve parthyen in hoerenbsp;tegenwordicheit uut den geblyve ende elc op syn recht gestalt” ^).

Uit alles, wat in het voorafgaande met betrekking tot de arbitrage is medegedeeld, kunnen we leeren, dat we in veel meer gevallen met bisschoppelijke arbitrage hebben te doen dan denbsp;gebezigde terminologie of de namen van de zegslieden zoudennbsp;doen vermoeden In het bijzonder is gebleken, dat naast eennbsp;arbitrage van Bisschop en/of Raden in engen zin ook de arbitrage van anderen veelal tot de bisschoppelijke jurisdictie moet

1) nbsp;nbsp;nbsp;P. 272.

2) nbsp;nbsp;nbsp;B.A. 202, fol. 218VSO.

3) nbsp;nbsp;nbsp;Vgl. het ,,dedingenquot; op p. 273.

4) nbsp;nbsp;nbsp;Zie p. 272.

5) nbsp;nbsp;nbsp;Leerzaam is in dit verband nog het volgende voorbeeld uit 1416,nbsp;opgeteekend in het judiciaal van bisschop Frederik van Blankenheim (B.A.nbsp;198, fol. 92vso): „Item Henric van Zulen ende Johan van der Weteringe hebben hem verpeent (blijkbaar ten overstaan van het Landrecht) onder eennbsp;peen van hondert nobelen die saken, die sy mit malcanderen te schaffennbsp;hebben, by hoeren vrienden te bliven (dus aan particulieren), ende kunnennbsp;die des niet eens gewerden, so sal her Melys uten Enghe, ridder (één vannbsp;'s Bisschops Raden in dien tijd) een overman dairvan wesenquot;.

278

worden gerekend, omdat zij in beginsel namens den Bisschop en onder diens toezicht wordt uitgeoefend. Thans mogen nognbsp;een aantal voorbeelden volgen van de rechtstreeksche uitoefening van jurisdictie door den Bisschop en/of zijn Radennbsp;in engen zin.

In 1360 heeft bisschop Jan van Arkel een ,,seggen gheseyt” tusschen den abt van Oostbroek ter eene en de nonnen vannbsp;Vrouwenklooster ter andere zijde over het beheer en onderhoud van eenige watergangen c.a. ^).

In 1382 vinden we een ,,zeggen” van den Domproost, den Domdeken en Johan die Wale in het geschil tusschen den Bisschop en den heer van Abcoude en van Duurstede over eennbsp;,,pensyquot; uit den tol te Rhenen en over de ,,rodetiende” innbsp;het kerspel van Rhenen^).

Zeven jaar later, in 1389, in een geschil tusschen den Bisschop en Bernt Proys over het bezit van den novalen tiend van Herberscoep, zijn het de Domdeken en de proost vannbsp;St. Jan, die als scheidsmannen optreden “).

In het laatst van de 14de eeuw en voorts gedurende de ge-heele 15de tot het tweede kwart van de 16de eeuw zijn er ernstige geschillen tusschen de heeren van Vianen eenerzijds en de kapittelen van den Dom en van Oudmunster anderzijds overnbsp;tienden, gerechten en landerijen in het land van Vianen. Innbsp;1397 vinden we daaromtrent, dat de heer van Vianen is ,,geblevenquot; aan den Bisschop®); den 16den September 1398 heeftnbsp;deze zijn ,,zeggen” geuit en op 28 Juli 1400 wordt dit ,,zeggen”nbsp;door den Bisschop nader verklaard®). Tien jaar later blijkennbsp;de kapittelen hun wederpartij met geestelijke wapenen te willen intimideeren ^); tevens hebben zij kans gezien het procesnbsp;voor de Curie te brengen. Of deze procedure meer heeft opgeleverd dan een indrukwekkend aantal schrifturen, is mij nietnbsp;bekend; in ieder geval blijken partijen in 1416 weer hun toe-

1) nbsp;nbsp;nbsp;Cod. Dipl. Neerl., 2de S., IV, 2, p. 55.

2) nbsp;nbsp;nbsp;..Rodetiendenquot; is een veel voorkomende naam voor novale tienden,nbsp;d.z. tienden van nieuwe, door ontginning (roding) in cultuur gebrachtenbsp;gronden.

3) nbsp;nbsp;nbsp;R.B.A. 1055.

4) nbsp;nbsp;nbsp;R.B.A. 1123.

5) nbsp;nbsp;nbsp;Arch. Dom 895.

6) nbsp;nbsp;nbsp;Arch. Dom 963; hieruit blijkt ook de datum van des Bisschops ,,zeggen”.

7) nbsp;nbsp;nbsp;,,Mit abusy van clocluden ende keerschietenquot;, zooals de heer vannbsp;Vianen het in een brief aan den Bisschop uitdrukt (Arch. Dom 964, I, fol.nbsp;173vso.). Wat men precies onder ,,keer(s)schieten'' verstond, heb ik nietnbsp;kunnen nagaan. Het woord komt ook voor in een door Burman (Utr. Jaarb.,nbsp;I, p. 330, n. 3) geciteerd stuk, evenwel zonder eenige toelichting.

279

vlucht tot de arbitrage te hebben genomen. Zij zijn nl. „gebleven” aan vier zegslieden, twee van elke zijde met als overman den proost van Oudmunster, zulks onder een boete van duizend gouden Engelsche nobels, voor de helft ten behoevenbsp;van den Bisschep en voor de andere helft ten behoeve vannbsp;den graaf van Holland. In het ,,zeggen” van deze arbitersnbsp;tenslotte —lt; d.d. 20 Januari 1417^) — wordt bepaald, dat metnbsp;betrekking tot de wederzijdsche kosten nog uitspraak — eveneens bij wege van een ,,zeggen” —• zal worden gedaan doornbsp;den Bisschep en den proost van Oudmunster gezamenlijk. Hetnbsp;zou mij te ver voeren, nog meer over deze geschillen mede tenbsp;deelen; de bedoeling was slechts de rol van den Bisschepnbsp;ook hier in het licht te stellen.

Op een bladzijde in het judiciaal van bisschep Rudolf van Diepholt treffen we een rijtje van veertien namen aan; daaronder volgt dan deze aanteekening^): ,,Item dese voirs. hebbennbsp;verwilkoert ende verpeent®) an myns heren hant by een peennbsp;van dusent olden schilden tot myns heren behoeff — off dienbsp;verschene — alsullic seggen te holden, als Derick Grawert, Peternbsp;Lambertss. ende Mathys van heersen by myns heren vrienden '*) uutspreken soelen van sulken saken, als tusschen mynennbsp;here ende den van Emenesse gaende ende staende syn, off datnbsp;die van Emenesse van den saken ten iersten richtdach wedernbsp;to rechte comen ende staen soelen in alre maten als die nunbsp;syn sender argelistquot;. De veertien genoemde personen zijn dusnbsp;blijkbaar burgers van Eemnes, gequalificeerd om de stad tenbsp;vertegenwoordigen. Zij verbinden zich hier voor de stad totnbsp;nakoming van een zeggen, dat eenige arbiters ,,by myns herennbsp;vrienden” zullen uitspreken. Uit dit laatste blijkt, dat de arbitrage plaats heeft onder auspiciën van den bisschoppelijkennbsp;Raad (in engen zin). Voorts wijst het slot van de aanteekeningnbsp;erop, dat, indien Eemnes toch zich aan deze arbitrage zounbsp;willen onttrekken, de zaak automatisch weer voor het ordi-naris gerecht aanhangig zou worden.

In hetzelfde judiciaal vinden we — in 1450 — de vermelding, dat twee personen ,,voir mynen genadigen here ende dennbsp;heren van zynen Raden” beloofd hebben al hunne geschillennbsp;aan de uitspraak van zekere arbiters te zullen onderwerpen^).

1) nbsp;nbsp;nbsp;Arch. Dom 965; hierin ook de brieven van compromis.

2) nbsp;nbsp;nbsp;B.A. 200, p. 16 (16 Dec. 1427).

3) nbsp;nbsp;nbsp;Zie boven, p. 268, n. 2.

4) nbsp;nbsp;nbsp;Zie boven, p. 276, n. 1.

5) nbsp;nbsp;nbsp;B.A. 200, p. 316.

280

„Dit geschiede — zoo lezen we daar verder — als voren stait in der vierscaren. Ook hier dus weer een arbitrage ondernbsp;auspiciën van den Raad. Belangrijk is voorts, dat de handelingnbsp;heeft plaats gevonden voor de bisschoppelijke Raden ,,als vorennbsp;stait in der vierscarenquot;, d.w.z. in een zitting van het Landrecht.nbsp;Hieruit volgt tweeërlei. In de eerste plaats, dat het weer eennbsp;geval betrof van een zaak, die reeds voor het Landrecht aanhangig was en in de tweede plaats, dat bij de zittingen vannbsp;het Landrecht ook onder de regeering van bisschop Rudolf vannbsp;Diepholt bisschoppelijke Raden aanwezig waren en dat dit dusnbsp;niet, gelijk Enklaar meende^), op een eerst door bisschopnbsp;David van Bourgondië ingevoerde praktijk berustte.

Hierboven vestigde ik reeds de aandacht op een zekere overeenkomst tusschen de kenning en de arbitrage. Beide vertonnen zich in bepaalde gevallen als een ,.modernequot; episode in het traditioneele, in beginsel streng formalistische proces. Hetnbsp;,,modernequot; van deze rechtspraak ligt vooral in de, in vergelijking met de normale justitie, groote vrijheid met betrekkingnbsp;tot de te bezigen bewijsmiddelen en de vormen, waarin het

1) Landsheerlijk bestuur, p. 51. Ten bewijze van zijn opvatting verwijst Enklaar naar het diversorium van bisschop David, B.A. 4, fol. 266vso. Opnbsp;die plaats is evenwel niets te ontdekken, wat zelfs met deze kwestie maarnbsp;eenig verband houdt. Vermoedelijk is de opgave dus onjuist. Intusschen,nbsp;wat de door Enklaar bedoelde plaats ook moge behelzen, zij kan nietnbsp;strekken ten bewijze van een algemeen en van ouds geldenden regel,nbsp;volgens welken de Raden bij de zittingen van het Landrecht niet tegenwoordig mochten zijn; dit blijkt reeds voldoende uit de hier aangehaaldenbsp;passage. In het voorafgaande heb ik er trouwens reeds de aandacht opnbsp;gevestigd, dat van het begin van bisschop David's regeering af de bisschoppelijke Raden tot de trouwe bezoekers van deze zittingen behoorden.nbsp;Ten overvloede nog twee bewijzen, één uit den tijd van bisschop Rudolfnbsp;van Diepholt en één uit dien van zijn voorganger Frederik van Blanken-heim. Wat het eerste aangaat: herhaaldelijk zien wij Coenraad van Diepholt, domproost te Osenbrugge (Osnabrück), een neef van den Bisschop,nbsp;als eerste vermeld onder de aanwezigen ter zitting (B.A. 200, p. 292). Hetnbsp;tweede bewijs ligt in de volgende zinsnede uit een aanteekening van 1413:nbsp;„....is bij den ridderen ende knapen gewijst, so als Ghijssbert van Loe,nbsp;koekemeister etc. (één van 's Bisschops Raden!) dat uutsprack, daer datnbsp;oerdel aen bestaedt wart.... ” (B.A. 198, fol. 80). Het verschil, dat Enklaarnbsp;op grond van zijn hier gesignaleerde opvatting ziet tusschen het Landrechtnbsp;en de Overijselsche Klaring, bestaat dus in werkelijkheid niet. Daaruit magnbsp;evenwel niet — zooals deze vergelijking van Enklaar suggereert — wordennbsp;opgemaakt, dat Landrecht en Klaring als twee overeenkomstige institutennbsp;moeten worden beschouwd: het zijn integendeel twee niet-vergelijkbarenbsp;grootheden. Het eenige instituut in het Oversticht, dat met het Landrechtnbsp;mag worden vergeleken, is de Hooge Bank. Zie in dit verband ook Fockemanbsp;Andreae, Bijdr., IV, p. 211.

281

bewijs moet worden voorgedragen. Zoowel de arbitrage als de kenning worden dan ook als bijzondere procedure gekenmerktnbsp;door het veelvuldig voorkomenjvan getuigenverhooren. Hiernbsp;volgen twee gevallen van getuigenverhoor door den Raad. Innbsp;1432: „Item Tydeman Dier, Willam Cuper, scepen tot Abcoudenbsp;ende Tydeman Rycouts soen hebben by hoeren ede getuycht,nbsp;dat Reynken Johan Reynerssoens soen myt den hemelkijker^)nbsp;haerde woerde gehadt heeft voer den schouten ende scepenennbsp;tot Abcoude, daer se te gerichte saten; alsoe dat dieselve Reynken den voerscr. hemelkijker in ernste moede aen syn kynnenbsp;greep off styete: ende die schoute voerscr. sette dat recht aennbsp;een syde ende seyde, dat he gheen rechte holen en wolde.nbsp;Dit getuycht geschiede toe Utrecht in der scryffcameren voernbsp;myns heren Raet....quot;^). In 1442: ,,Wy Rolof, by der gnadenbsp;Gods etc., voer ons, onsen Rade ende ander guede manne syntnbsp;gecomen Dirc Ruessche Evertszoen ende Grete syn echte wiif,nbsp;ende hebben liiflike ten hiligen gezworen ende by oeren eetnbsp;getuget. .. .quot; enz. (de verklaring betreft hetgeen met een zekerenbsp;geldsom van een zieke en vervolgens overleden vrouw is geschied). ,,Dit getuuch geschede als vorsz. is t'Utrecht in onzernbsp;earner....quot;. Voorts is nog sprake van een eed, afgelegd —nbsp;,,ten hiligen gezworen” — ,,in handen magistri(?) Johans Bra-vel doctoers ons secretariis” ^). Ook in andere gevallen ziennbsp;we telkens weer, dat de getuigenverhooren in 's Bisschops ,,earnerquot; plaats vinden.

Trachten wij thans de indrukken, welke de in het vorenstaande geciteerde stukken ons omtrent de daarin tot uitdrukking komende rechterlijke werkzaamheid van den Bisschop en zijnnbsp;Raden hebben verschaft, in het kort samen te vatten. Uit dienbsp;verschillende stukken, die ik met opzet in vrij grooten getalenbsp;heb bijeen gesteld, blijkt dan in de eerste plaats, dat de. igt;is-schoppelijke arbitrage een niet onbelangrijke plaats in de Ne-derstichtsche jurisdictie innam. In vele gevallen sloot dezenbsp;arbitrage onmiddellijk aan bij een procedure voor het ordinarisnbsp;gerecht en diende zij klaarblijkelijk om de bezwaren van dezenbsp;— formalistische — procedure te ontgaan. Arbiters waren

1) nbsp;nbsp;nbsp;Het komt mij niet waarschijnlijk voor, dat met dezen term een beroepnbsp;of functie is gemeend. Zou het een scheldnaam, althans een bijnaam, kunnen zijn? Ik ben geneigd zulks aan te nemen in verband met de omstandigheid, dat ook thans nog in bepaalde deelen van ons land — vooralnbsp;langs de Noordzeekust — de scheldnaam ,,hemelkijkerquot; voorkomt.

2) nbsp;nbsp;nbsp;B.A. 200, p. 50.

3) nbsp;nbsp;nbsp;R.B.A. 3179.

282

hetzij de Bisschep, al of niet met zijn Raden, hetzij enkele van zijn Raden, hetzij ook personen, die, voorzoover we kunnen nagaan, niet tot den Raad behoorden. Steeds echter had'nbsp;de arbitrage in deze gevallen plaats in naam en onder auspiciënnbsp;yan den Bisschop, veelal van den Bisschop in Rade. De zaken,nbsp;welke aan deze rechtspraak werden onderworpen, waren vannbsp;zeer onderscheiden aard; eenige regel valt daarin niet te onderkennen. Wat de partijen aangaat, kan worden vastgesteld,nbsp;dat vooral in geschillen, waarbij de Bisschop zelf, hooge geestelijken of stichtingen, machtige edelen of gemeenschappennbsp;betrokken waren, de arbitrage een groote rol speelde. Ditnbsp;schijnt zeer in het bijzonder in het vroegere deel van de hiernbsp;besproken periode het geval te zijn geweest; later werd denbsp;arbitrage ook in geschillen tusschen minder machtige partijennbsp;meer en meer gebruikelijk. De ontwikkeling van een vastenbsp;competentie kan niet worden geconstateerd. Bij vergelijkingnbsp;met de rechtspraak van den Raad der Hollandsche graven valtnbsp;het in het bijzonder op, dat geschillen, welke daar zeer op dennbsp;voorgrond treden, in de jurisprudentie van den Nedersticht-schen Raad van weinig of geen belang zijn. Men kan zeggen,nbsp;dat de aangehaalde voorbeelden nogal eens geschillen overnbsp;onroerende goederen van den Bisschop zelf — nl. van dennbsp;Bisschop als landsheer — en van geestelijke stichtingen betroffen, maar toch niet in die mate, dat men daaruit tot eennbsp;ontwikkeling in de richting van een vaste competentie zounbsp;mogen besluiten. Opvallend is ook, dat we hier zoo zeldennbsp;kwesties over het bezit van onroerende goederen tegenkomen.

Hiermede komen we m.i. onmiddellijk in aanraking met één van de belangrijkste oorzaken van de omstandigheid, dat zichnbsp;in het Nedersticht geen vaste competentie van den Raad innbsp;engen zin heeft ontwikkeld. Want dat zich hier niet een zoodanige ontwikkeling heeft voltrokken, althans niet vóór 1474,nbsp;mag thans wel als vaststaand worden aangenomen. Geen enkelnbsp;van de aangehaalde gevallen geeft aanleiding, achter de uitgeoefende jurisdictie iets anders dan arbitrage te zoeken, zij hetnbsp;ook, dat deze arbitrage het boven reeds gesignaleerde bijzondere karakter vertoont door het nauwe verband met de publieke jurisdictie. Ook overigens heb ik geen enkel geval kunnen vinden, dat het aannemen van een zelfstandige competentie van den Raad in engen zin zou kunnen wettigen. Onder denbsp;oorzaken nu, waaraan dit verschil in ontwikkeling met bijv.nbsp;Holland moet worden toegeschreven, moet als één van denbsp;voornaamste worden beschouwd het bestaan van een vastnbsp;gerecht voor bezitsprocedures en voor jurisdictiegeschillen:

283

de Kenning. We hebben gezien, dat voor de Kenning met niet-formalistisch bewijs werd geprocedeerd; de voornaamste reden, welke in Holland tot het ontstaan van een vaste competentienbsp;van den Raad had geleid, was hier dus niet aanwezig. Voegnbsp;daarbij de belangrijke plaats, welke de rechtspraak van dennbsp;bisschoppelijken, officiaal hier innam en voorts in het algemeen de zwakkere positie van den Bisschep als landsheer, zoomede tenslotte de reeds besproken competentie van het kapit-tel-generaal voor geschillen over hoogheidsrechten e.d., en hetnbsp;wordt duidelijk, dat de factoren, welke elders den Raad innbsp;engen zin tot een — modern — gerecht met zelfstandige competentie deden groeien, in het Nedersticht, zoo niet geheel,nbsp;dan toch grootendeels ontbraken.

Het gemis aan zelfstandige competentie was volledig: niet alleen in eerste instantie doch ook in appèl had de Raad geennbsp;bevoegdheid. Ten overvloede blijkt dit uit het bekende charternbsp;van keizer Frederik III d.d. 3 October 1473 ^), waarbij deze dennbsp;Bisschep o.m. machtigt vonnissen, gewezen door het Landrecht,nbsp;te doen beroepen aan zijn Raad en waarin wordt overwogen:nbsp;,,.... quia appellandi usus videlicet ad Consilium Episcopinbsp;hactenus ibi introductus aut receptus non fuerat. . . .quot;. Met ditnbsp;charter doet de competentie van den Raad in appèlzaken haarnbsp;intrede en begint een nieuwe en interessante episode uit zijnnbsp;geschiedenis. Een uitvoerige beschrijving van deze episodenbsp;ligt niet in mijn bedoeling; ik moge te dezen verwijzen naarnbsp;hetgeen Van de Water, Fockema Andreae en Enklaar daarovernbsp;hebben geschreven. Het is echter voor ons onderwerp wel vannbsp;belang, dat we ons een juist denkbeeld vormen van de juri-dieke beteekenis der maatregelen, welke in de jaren na 1473nbsp;op het gebied van de jurisdictie werden genomen. Een kortnbsp;overzicht van de belangrijkste gebeurtenissen is dus onvermijdelijk.

Aan het slot van de bespreking van den ,,grooten Raad” hebben we gezien, dat bisschep David reeds in het begin vannbsp;zijn regeering krachtige pogingen aanwendde om de jurisdictienbsp;in zijn gebied op een nieuwe leest te schoeien. Met namenbsp;trachtte hij klaarblijkelijk door in zijn Raad (in engen zin)nbsp;zorgvuldig alle drie de groepen van het kapittel-generaal tenbsp;doen vertegenwoordigen, aan dien Raad meer beteekenis tenbsp;geven, naar alle waarschijnlijkheid met de bedoeling om daaruit des te gemakkelijker een ,,modernquot; gerecht met zelfstan-

1) nbsp;nbsp;nbsp;Zie p. 6, n. 1.

2) nbsp;nbsp;nbsp;V. d. Water, II, p. 948.

284

dige competentie te kunnen verwekken. Zeker heeft het in het voornemen van dezen Bisschep gelegen de competentienbsp;van het kapittel-generaal op den Raad in engen zin te doennbsp;overgaan. Wanneer de competentie eerst was geschapen, zounbsp;de vorming van een afzonderlijk met rechtspraak belast college in den boezem van dien Raad de volgende stap kunnen zijn.

Deze eerste pogingen hebben echter blijkbaar niet tot het gewenschte resultaat kunnen leiden. Zonder twijfel zullen zijnbsp;wel eenig succes hebben gehad, in dier voege, dat de rechtspraak van den Raad een steeds belangrijker plaats ging innemen, maar de vorming van een zelfstandige competentienbsp;hebben zij niet tengevolge gehad. De Bisschep gaf het echternbsp;niet op, doch trachtte nu langs een anderen weg zijn doel tenbsp;bereiken. In het voorafgaande zijn de ernstige bezwaren, welkenbsp;uit het oogpunt van een goede en onpartijdige rechtsbedee-ling tegen de rechtspraak van het Landrecht waren in te brengen, reeds ter sprake gekomen. Deze bezwaren wogen tenbsp;zwaarder doordat controle op de uitspraken van het Landrecht zoo goed als niet bestond. Immers in bepaalde gevallennbsp;stond tegen die uitspraken in het geheel geen beroep open ennbsp;overigens moest, desgewenscht, beroep worden ingesteld bijnbsp;den Koning of Keizer. Het behoeft geen betoog, dat dit laatstenbsp;sporadisch voorkwam en dat mitsdien practised het Landrechtnbsp;in hoogste ressort vonniste. Het was deze zwakke plek, waaropnbsp;de Bisschop thans zijn kracht beproefde, en ditmaal met hetnbsp;beoogde resultaat. Hij verzocht en verkreeg van den Keizernbsp;machtiging om van de vonnissen van het Landrecht beroepnbsp;open te stellen op zijn Raad, zulks met behoud van het rechtnbsp;van beroep op den Keizer.

,,Nos itaque — zegt de Keizer — .... praefatam observan-tiam de non appellando ad Consilium Episcopi .... cassamus, .... ordinantes, .... ut si quando causam vel causas coramnbsp;ministerialibus ’) in terris diaecesis Trajectensis agitari con-tigerit, ut pars sentiens se gravamine aliquo, sive per inter-locutoriam sive definitivam sententiam esse gravatam, ad Consilium Episcopi praefati, ejusve pro tempore successoris pro-vocare, appellare, et quod Consilium, ubi etiam jurisperiti inter-venire debent, hujusmodi provocationes et appellationes

1) nbsp;nbsp;nbsp;N.B.; Vgl. boven, p. 143.

2) nbsp;nbsp;nbsp;,.Diaecesisquot; heeft hier blijkbaar de beteekenis van Sticht; met denbsp;„terraequot; zijn dan Neder- en Oversticht bedoeld.

285

recipere et juxta juris ordinem et dispositionem de appellatio-num et principalibus articulis et causis cognoscere, pronuntiare, definire et pronunciata, nisi appellatione ad Caesareum nostrumnbsp;tribunal facta suspensa essent, exequi facere et mandarenbsp;possint, valeant et debeant, more servato hactenus in contra-rium prorsus non obstante, dantes et concedentes Consilio prae-fato in hujusmodi appellationum causis cognoscendi, pronun-tiandi et exequi faciendi potestatem et facultatemquot;.

Des Bisschops Raad, d.i. de Raad in engen zin — de ,,groote Raadquot; is reeds lang bekend onder den naam van ,,Statenquot; —,nbsp;verkreeg hiermede dus de bevoegdheid recht te doen in hoo-ger beroep van alle vonnissen, gewezen door het Landrecht,nbsp;waarover één der partijen zich bezwaard mocht gevoelen. Metnbsp;betrekking tot de samenstelling van den Raad werd niets bepaald; alleen werd voorgeschreven, dat aan deze rechtspraaknbsp;in appèl in ieder geval ook rechtsgeleerde Raden moestennbsp;deelnemen. Deze eisch is volkomen in overeenstemming metnbsp;den geest, welken het geheele stuk ademt. Men lette slechtsnbsp;op de terminologie. De Keizer spreekt over den regel van Ne-derstichtsch recht, die beroep op des Bisschops Raad uitsloot,nbsp;als over een ,,observantiaquot;, een gewoonte of gebruik^). Zorgvuldig wordt het woord ,,jusquot; vermeden. Dit is veelzeggend.nbsp;Weliswaar was men er zich in dien tijd volledig van bewust,nbsp;dat ,,consuetudines, ,,observantiaequot;, of hoe men de regels vannbsp;gewoonterecht ook verder mocht aanduiden, als rechtsregelsnbsp;moesten worden aangemerkt, doch in een stuk van de keizerlijke kanselarij, opgesteld door geleerde juristen, hadden dezenbsp;woorden, evenals in den mond van onze latere Romanisten,nbsp;een denigreerenden zin. Tegenover het onveranderlijke ,,jusquot;nbsp;verschenen deze ,,consuetudinesquot; als slechts ,,gebruikenquot;, dienbsp;goed, maar ook slecht konden zijn. Had men met een slechtnbsp;gebruik te doen, zooals in het onderhavige geval, dan behoorde daaraan een einde te worden gemaakt.

De tegenstelling ,,consuetudequot; of, in dit geval, ,,observantiaquot; — ,,jusquot; komt dan ook in de keizerlijke ordonnantie duidelijknbsp;tot uitdrukking. De slechte ,,observantiaquot; wordt afgeschaft; innbsp;de plaats daarvan komt nu de regel, dat op den Raad van dennbsp;Bisschep kan worden geappelleerd. Zulk een appèl zal o.a. door

1) nbsp;nbsp;nbsp;Het keizerlijk Hofgerecht; in dezen tijd het sinds 1425 bestaande ,,Kam-mergericht”. Na 1451 was immers het ,,Reichshofgerichtquot; geheel verdwenennbsp;(Schroder, R.G., p. 601).

2) nbsp;nbsp;nbsp;„Observantiaquot; komt betrekkelijk zelden in dezen zin voor; meer gebruikelijk zijn ..consuetudo” en „ususquot;.

286

„junsperiti” worden behandeld en wel „juxta juris ordi-nemquot;. .. . enz. Het „jus” wordt dus in de plaats gesteld van de (verkeerde) „observantiaquot;.

Stellig voorzag deze nieuwe regeling in een behoefte. Dit blijkt ook uit de omstandigheid, dat reeds zeer spoedig nadatnbsp;zij in het leven was geroepen, van het beroepsrecht gebruiknbsp;werd gemaakt. Enklaar noemt twee voorbeelden d.d. 19 en 21nbsp;December 1473^); het judiciaal bevat er echter nog één vannbsp;15 November 1473'^), d.i. dus van iets meer dan een maandnbsp;na de dagteekening van de keizerlijke ordonnantie. Voor bis-schop David beteekende zij evenwel slechts een begin; zijnnbsp;doel was concentratie van de jurisdictie in handen van ambtenaren, die deskundig en tevens voor den invloed der Statennbsp;zooveel mogelijk gevrijwaard waren. De eerste stap in dezenbsp;richting was de aanstelling van een procureur-generaal, wiensnbsp;uitvoerige commissie, d.d. 2 October 1471, Enklaar aan hetnbsp;licht heeft gebracht^). De tweede en belangrijkste,stap was denbsp;instelling van de bekende ,,Schivequot;, het college van tien Raden,nbsp;dat zijn naam dankte aan de tafel, waaraan de leden plachtennbsp;te vergaderen^). In de desbetreffende akte, d.d. 17 Januarinbsp;1474“^), stelt de Bisschop het voor, alsof deze maatregel eenvoudig ter uitvoering van de aangehaalde keizerlijke ordonnantie was te beschouwen. Na immers te hebben gememoreerd, dat de Keizer op zijn verzoek had ,,gedetermineert, verklaart ende belieft, dat men van alle beswaringen in onsennbsp;lande beroepen sal mogen aan onsen Raad, ende ook onsennbsp;Raatsluyden ®) gegeven volkomen magt van allen saken vannbsp;beroep kennisse te nemen, die te tracteren ten eynde ende ternbsp;behoorlyke executie te brengen”, verklaart hij, dat hij, ,,opdatnbsp;onse begeerte in dese sake ende de Keyserlyke verklaringenbsp;ende believen totter executie gebracht, ende onsen ondersaten

1) nbsp;nbsp;nbsp;Landsheerlijk bestuur, p. 58.

2) nbsp;nbsp;nbsp;B.A. 202, fol. 124VSO. Uitdrukkelijk wordt hier medegedeeld, dat ditnbsp;beroep ,,aen myns genedigen heren Hoge Radequot; geschiedt ,,nae uutwysingenbsp;der Keyserliker ordinancien mynen genedigen heren dairaf gegevenquot;.

3) nbsp;nbsp;nbsp;Alsv., p. 53, noot 2.

4) nbsp;nbsp;nbsp;Alsv., p. 56. Zie over dit college voorts de kroniek van Arent toenbsp;Bocop, Cod. Dipl. Neerl., 2de S., V, p. 741 v.v.j V. d. Water, II, p. 947, 948;nbsp;Matth., De Jure Gladii, p. 480 v.v.; Mr. J. C. Bijsterbos in Versl. en Med.nbsp;Overijsselsch regt en geschiedenis, XVIII (1891), p. 1—22; Fockema Andreae,nbsp;Bijdr., IV, p. 163 v.v. De naam „schijve’i ter aanduiding in het bijzondernbsp;van de tafel, waaraan de Raad vergaderde, was ook in Holland niet onbekend: vgl. De Monté ver Loren, Bezit en eigendom, p. 448.

5) nbsp;nbsp;nbsp;V. d. Water, II, p. 949.

6) nbsp;nbsp;nbsp;De ,,vriendenquot;; vgl. boven p. 276, n. 1.

287

die weg van beroep geopent mag wordenquot;, tien met name genoemde Raden heeft ,,geordineert ende geschikt .... in onsen name^), om te sullen houden ende representieren onsennbsp;voorsz. Raad, ende hebben gedecerneert ende verklaart ....nbsp;die voorgenoemde onse Raad te sullen houden ende maken,nbsp;tot welken men beroepen mag, ende sal beroepen mogen nanbsp;kracht der Keys, brieven voorsz., ende wy geven die voorgenoemde onse Raatsluyden alsulke macht ende vermogen, alsenbsp;die keys, macht hem gegeven ende verklaart heeft gegevennbsp;ende gegunt te werdenquot;.

De in dit stuk gegeven voorstelling van zaken klopt niet geheel met dp feiten. In de eerste plaats bepaalde de keizerlijke ordonnantie niet, dat men van alle ,,beswaringen in onsennbsp;landequot; in beroep zou mogen gaan bij den Raad, doch alleennbsp;van de vonnissen van het Landrecht, waartegen men bezwaarnbsp;had. Bovendien was ter executie van de keizerlijke ordonnantie de vorming van een bijzonder college uit den Raad nietnbsp;vereischt en het is dan ook niet juist, wanneer de bisschoppelijke akte spreekt van den weg, die thans voor des Bisschopsnbsp;onderzaten naar het beroep wordt geopend. Wij zagen trouwens reeds, dat die weg tevoren, nl. onmiddellijk na de uitvaardiging van het besluit des Keizers, al openstond en datnbsp;er ook gebruik van werd gemaakt.

Of, wat het eerste betreft, de formuleering in de bisschoppelijke akte met opzet werd uitgebreid, valt moeilijk na te gaan. De berichten, welke reppen van aanmatigingen van denbsp;Schive, bestaande in de kennisneming van zaken, welke innbsp;eerste instantie door de Utrechtsche schepenbank waren berecht, geven niet den indruk, dat deze reeds van den aanvangnbsp;af regelmatig waren voorgekomen; veeleer schijnen gevallennbsp;daarvan zich eerst na jaren en dan nog tamelijk sporadisch tenbsp;hebben voorgedaan^). Dit neemt niet weg, dat de Bisschep

1) nbsp;nbsp;nbsp;De Bisschep zegt, dat de Raden optreden: ,,in onsen namequot;. Hier vindtnbsp;men reeds een zeer vroeg voorbeeld van de formule: ,,rechtsprekende innbsp;naam des Koningsquot; en daarmede een bewijs te meer voor de door Martensnbsp;van Sevenhoven tegenover Thorbecke en De Bosch Kemper verdedigdenbsp;stelling, dat deze formule niet is te verstaan in de tegenstelling landsheerlijke — bijzondere rechtspraak, doch in de tegenstelling landsheerlijkenbsp;Raad — ordinaris gerechten (Martens, De just, coll., p. 387 v.v.).

2) nbsp;nbsp;nbsp;In het judiciaal heb ik geen enkel geval van dezen aard aangetroffen.nbsp;Wèl zien we de Schive reeds vroeg recht doen in appèl van een uitspraaknbsp;van een plattelandsgerecht, dus in concurrentie met het Landrecht: „Optennbsp;XXIIIIen dach in Aprill anno LXXIIII is voir mynen genadigen heren vannbsp;Utrecht gecomen Henrick Splinters, ende heeft beroepen aen myns gena-dichs heren Hoegen Raet all alsulcke oirdeel alse die schout, scepenen

288

zeer wel de bedoeling kan hebben gehad, de mogelijkheid daartoe te openen. In strijd met de keizerlijke ordonnantie wasnbsp;dit niet; de keizerlijke machtiging was, naar het mij voorkomt,nbsp;alleen noodig in verband met het bestaande recht van beroepnbsp;van het Landrecht op het keizerlijk Hofgerecht — het ,,Kam-mergerichtquot;. Voorzoover dit beroep niet openstond en dus ooknbsp;de mogelijkheid van inbreuk op 's Keizers rechten niet wasnbsp;gegeven, stond het den Bisschep, voorzoover ik zie, vrij omnbsp;van de uitspraken van de gerechten in zijn gebied de mogelijkheid tot beroep op zijn Raad — d.i. op zichzelf — te openen ^).nbsp;De Bisschep wasi als landsheer de hoogste rechter — in Ger-maanschen zin — in zijn territoir; zijn eerste plicht als zoodanignbsp;was te zorgen, dat er behoorlijk recht werd gedaan. Bij de behandeling van het kapittel-generaal hebben we al gezien, datnbsp;deze vergadering als ,,groote Raadquot; van den Bisschop toezichtnbsp;hield op de uitoefening van de jurisdictie. Ik kan niet inzien,nbsp;waarom de Bisschop dit toezicht •— ook dat van het kapittel-generaal behoort immers in beginsel tot zijn taak — niet zonder speciale keizerlijke machtiging zou mogen effectueerennbsp;door zichzelf als beroepsinstantie op te werpen. Niet geheelnbsp;juist is alleen de door den Bisschop gevestigde indruk, dat denbsp;ende buren in Vechtenrebroeck gewesen hebben tegen den voirs. Henrick,nbsp;tot behoef Willems Gysbertssoen, roerende van Willems voirs. vaderlikenbsp;ende moederlike guede als hy meent, dairop dieselve Henrick mynen ge-nadigen heren voirs. overgaff ene cedell, dewelcke mijn genadige herenbsp;ontfangen hebbende terstont oversant syne Rade, bevelende, dat sie dairopnbsp;mit recht voertvaeren ende den parthyen recht souden doenquot;. (N.B. ,,rechtnbsp;doenquot; hier in den modernen zin) (B.A. 202, fol. 129 vso; zie ook fol.nbsp;IGOvso voor een beroep van het gerecht van De Bilt).

Zie voor het verzet van de Overijselsche steden tegen het appèl van hare gerechten op de Schive Toe Bocop, p. 744 v.v.

1) In dit opzicht ben ik van een andere meening dan Fockema Andreae, die op het standpunt stond, dat de keizerlijke machtiging te dezen noodignbsp;was, doordat de landsheerlijkheid zich in het Sticht minder krachtig hadnbsp;ontwikkeld dan bijv. in Holland en Gelre, in verband waarmede hier hetnbsp;keizerlijk Hofgerecht nog de normale beroepsinstantie was gebleven. In hetnbsp;vorenstaande is reeds gebleken, dat het beroep van het Landrecht op dennbsp;Koning (Keizer) m.i. op een anderen grond berust, nl. op het feit, dat hetnbsp;Landrecht zich als oorspronkelijk forum privilegiatum voor de ministerialennbsp;uit den bisschoppelijken Raad had ontwikkeld. Tevens heb ik er al denbsp;aandacht op gevestigd, dat deze opvatting wordt gesteund door de omstandigheid, dat niet alle vonnissen van het Landrecht appellabel waren. Innbsp;dit verband breng ik voorts nog in herinnering, dat in dijkzaken reeds innbsp;de 13de eeuw beroep openstond op den Bisschop in Rade, immers op hetnbsp;kapittel-generaal (boven, p. 54 en 256). Op de beschouwingen van Bijsterbosnbsp;over het hooger beroep — a.w., p. 5 — behoef ik niet in te gaan; zij zijnnbsp;door de rechtshistorie reeds lang achterhaald.

289

ruime formuleering van zijn ordonnantie geheel door het keizerlijk charter werd gedekt. De reden daarvoor moet, dunkt mij, worden gezocht in de behoefte van den Bisschep om zijnnbsp;in wezen revolutionnair optreden te doen legaliseeren. Dit optreden maakte immers inbreuk, niet op de rechten van dennbsp;Keizer, maar op de traditie, op de ,,observantiaquot; in het Neder-sticht; het was gericht tegen het feodale ,,land'', dat zich tegenover den ,,heerquot; had gevormd. Evenals alle revolutionnairennbsp;wilde David terug naar het ,,begin”, naar den tijd, waarin ditnbsp;feodale ,,land” zich nog niet had gevormd, naar den monisti-schen, monarchalen ,,staat”. Bij dit streven nu zocht hij dennbsp;steun van den Keizer en voorzoover hij dezen niet vond, schiepnbsp;hij hem zelf door in de hier bedoelde keizerlijke ordonnantienbsp;meer te lezen dan erin stond.

De vorming van een vast college uit den Raad, belast met de uitoefening van de jurisdictie, was onmiskenbaar een grootenbsp;verbetering. Even onmiskenbaar evenwel was ook de versterking van de landsheerlijke positie tegenover de Staten, welkenbsp;er in lag opgesloten. Weliswaar wijst de samenstelling vannbsp;dit college — nu veelal ook ,,Hooge Raad” genoemd^ wat denbsp;qualiteit van de verschillende leden betreft erop, dat de Bisschep streefde naar een zekeren schijn van vertegenwoordiging^), doch in wezen was de invloed der Staten op dit deelnbsp;van zijn Raad toch geëlimineerd. Dit was te meer het geval,nbsp;doordat de personen voor een deel vreemdelingen waren; iknbsp;noem hier slechts Philips Duclerc, den rentmeester 's landsnbsp;van Utrecht. Over de politiek van bisschop David, strekkendenbsp;tot het in steeds groeiende mate opnemen van vreemdelingennbsp;in den Raad, vergelijke men overigens de beschouwingen vannbsp;Enklaar daaromtrent.

Eenige jaren na de oprichting van den ,,Hoogen Raad” of ,,Schive” zien wij Bisschop en Staten in een ernstig conflictnbsp;met elkander gewikkeld. De Staten beklagen zich erover, datnbsp;de Bisschop in verschillende opzichten inbreuk maakt op hunnenbsp;privilegiën^). Den Bisschop wordt o.m. verweten, dat hij zichnbsp;niet aan den ,,landbrief” heeft gehouden. Met name wordt hem

1) nbsp;nbsp;nbsp;Het college bestond uit den Domdeken — tevens voorzitter van denbsp;Statenvergadering! — de proosten van Arnhem en van Leiden, tevensnbsp;kanunniken van den Dom, Johan Bouchout, Johan van Renesse Johansz., ennbsp;voorts uit den hofmeester, den rentmeester 'slands van Utrecht en dennbsp;schout der stad van Utrecht. We treffen hieronder dus slechts één hof- ofnbsp;huisambt aan.

2) nbsp;nbsp;nbsp;Zie hierover de stukken, door Muller bijeengebracht in Bijdr. en Med.nbsp;H. G., XIV (1892), p. 236 v.v.

290

ten laste gelegd, dat de Schive zich het recht aanmatigde, in eerste instantie recht te doen met voorbijgaan van het Landrecht en in appèl ook van vonnissen van de Utrechtsche schepenbank en dat zij ook de immuniteit der kapittelen niet eerbiedigde. Daarenboven had de Bisschop tegen den landbriefnbsp;gezondigd door verschillende ambten aan vreemdelingen tenbsp;vergeven en dezen in zijn Raad op te nemen.

De Bisschop verdedigt zich o.m. met een beroep op het ,,profijt der armer luden, die somwijls in tiegenwoirdicheyt van sine gnaden in vonnisse the gheven verstemt werden by dennbsp;ryken vervolgersquot;. Hij geeft verder te kennen, dat hij welnbsp;bereid is de bevoegdheid van de Schive, voorzooveel dezenbsp;inbreuk maakt op die van de Utrechtsche schepenbank, in tenbsp;perken, ,,mer zy (de Schive) wair noch .... den lande oerber-lickquot;^). De Staten repliceeren hierop als volgt: ,,indien datnbsp;onse gnedige heere die scive om profijt van den armen ludennbsp;beworven hadde, als men zeit, ende want dan die schive innbsp;verderfnisse ende ter contrarie van den lantbrieff is, die schivenbsp;alheell afgestelt the werden ende by den ouden lantrechtennbsp;te blivenquot;®).

De wederzijds aangevoerde argumenten zijn zeer opmerkelijk. De Bisschop treedt hier op ter bescherming van de belangen van de ,,arme ludenquot;. Hierbij dient men te bedenken, dat ,,arm'' en ,,rijkquot; in dezen tijd niet in de eerste plaats eennbsp;economischen, doch veeleer een juridieken zin hebben. Denbsp;,,arme ludenquot; (Ie pauvre peuple) onderscheiden zich in diennbsp;zin van den ,,rijkdomquot; niet zoozeer door hun minderen mate-rieelen welstand als wel door hun inferieure juridieke positie: het zijn diegenen, die het niet te zeggen hebben, die nietnbsp;behooren tot de ,,gemeentequot;. De ,,rijkdomquot;de ,,gemeentequot;.

1) nbsp;nbsp;nbsp;Wat jjit punt aangaat merkt de Bisschop niet ten onrechte op, dat,nbsp;voorzoover zulks geschied zou zijn, niet hij, doch de Staten ,,the berispennbsp;(zijn) ende the beschuldigen, dat zy in den generaell capittell dair nietnbsp;tiegen geseit ofte dair gebreken te kennen gegeven en hebben, om hoirnbsp;privilegiën tonderhoudenquot; (Alsv., p. 247, § 14). De ambtenaren moetennbsp;immers door het kapittel-generaal tot hun ambt worden toegelaten.

2) nbsp;nbsp;nbsp;Alsv., p. 243, 244, § § 4 en 5.

3) nbsp;nbsp;nbsp;Alsv., p. 253, § 5.

4) nbsp;nbsp;nbsp;In laatste instantie ligt het verschil in sociale omstandigheden uiteraard wel mede aan het juridieke onderscheid ten grondslag.

5) nbsp;nbsp;nbsp;Hetzelfde als door ,,rijkquot; placht men ook wel uit te drukken doornbsp;,,goedquot;: de ,,goede stedenquot;, de ,,goede luiden van den landequot;. ,,Rijke burenquot;nbsp;waren de ,.vollequot; buren (Zie Mr. A. de Goede, De bestuurspolitiek in denbsp;Westfriesche heerlijkheid Waterland en de Zeevang tusschen 1282 en 1417nbsp;in Opstellen aangeboden aan Prof. Jhr. Dr. D. G. Rengers Hora Siccama,nbsp;1906—1942, p. 279).

291

van het Nedersticht wordt gevormd door de Staten en een politiek, die de belangen van de ,,arme Indenquot; voorstaat, komtnbsp;dus eo ipso in conflict met de belangen van de Staten. Alsnbsp;bisschop David betoogt, dat de Schive ,,den lande oeberlick” is,nbsp;d.w.z. — dit blijkt uit de tegenstelling tot de stad Utrecht— hetnbsp;pfalfeland, dan heeft hij hier een ander (platte) land op het oognbsp;dan hetgeen is bedoeld in uitdrukkingen als ,,de goede ludennbsp;van den lande”. Voor hem is dat platteland niet meer de ,,gemeentequot; van ridders en knapen, doch beteekent het het geheel van zijn onderzaten op het land. Hij is er derhalve op uitnbsp;de middellijke betrekking, welke tusschen den landsheer ennbsp;zijn huislieden-onderzaten bestaat, in een onmiddellijke te doennbsp;verkeeren. In dezen gedachtengang, d.i. in dien van den naarnbsp;de souvereiniteit strevenden landsheer, verkrijgt het begripnbsp;,,landquot; — en niet alleen als platteland, maar evenzeer als ,,pa-triaquot; — een nieuwen zin, is het de aankondiging van den modernen staat ^). Het antwoord van de Staten tegenover dezenbsp;rechtstreeks tegen hen gerichte politiek laat aan duidelijkheidnbsp;niets te wenschen over en ligt volkomen in de traditioneelenbsp;lijn: zij beroepen zich op den landbiief, het charter van hetnbsp;,,landquot; in den ouden zin, van de Staten dus.

Het geschil werd door bemiddeling van gedeputeerden der Overijselsche steden, die te dezer zake als arbiters waren gekozen, beslecht. In een op grond van die arbitrage uitgevaardigde akte van 28 Juli 1477 verklaart de Bisschop de privilegiën, rechten, gewoonten en herkomens der Staten en vannbsp;het geheele Sticht te zullen eerbiedigen en handhaven en iedernbsp;van zijn onderzaten, hij zij geestelijk of wereldlijk, volgensnbsp;den landbrief te doen berechten, ,,dair hy van rechts wegen,nbsp;privilegiën ofte gewoenten te recht beboertquot;. Voorts belooftnbsp;hij, ,,dat voertaan geen walsche tongen in saiken onsen landen, steden ofte singulaar persoenen ons lants vojrschrevenbsp;aangaande, raiden en sellen”. En: ,,oick mede alsoe wy in tydennbsp;verleden een recht gestelt hadden binnen onser stad Utrecht,nbsp;geheeten die Scive, soe hebben wy dat voirsz. recht van dernbsp;Scive voor ons ende onsen nakomelingen geheel ende all tennbsp;eeuwigen dagen afgesteltquot;. Een aantal leden van de Schive,

1) nbsp;nbsp;nbsp;Het is duidelijk, dat hiermede tevens een verdere ontwikkeling vannbsp;het vertegenwoordigingsbegrip is gegeven: het hierbedoelde, nieuwe, begrip ,,land'' bergt de kiem van de democratische, electorale vertegenwoordiging in zich. Zoo komen we dan tot de, haast paradoxale, conclusie, datnbsp;absolutisme en democratie zich doen kennen als twee onafscheidelijke factoren van eenzelfde ontwikkeling.

2) nbsp;nbsp;nbsp;V. d. Water, II, p. 950.

292

zoomede eenige andere Raden worden uit de stad Utrecht gebannen, totdat door Bisschop en Staten gezamenlijk zal zijn onderzocht, in hoeverre zij zich nog in rechte voor hunnenbsp;daden te verantwoorden zullen hebben.

Wat er in de hierop volgende jaren is gebeurd, is slechts gebrekkig bekend en veel nieuws kan ik aan het reeds bekende niet toevoegen. Slechts één zaak van belang, die tot op heden,nbsp;naar ik meen, aan de aandacht is ontsnapt, zij hier vermeld. Iknbsp;bedoel het feit, dat in 1481 de overeenkomsten van 1477 weernbsp;uitdrukkelijk ongedaan zijn gemaakt. Dit blijkt nl. uit het volgende. In een zich in het bisschoppelijk archief bevindend register van stukken, welke o.m. op de geschillen tusschen bisschop David en de Staten betrekking hebben^), vinden we zoowel de zooeven aangehaalde akte van 28 Juli 1477 als de daarinnbsp;vermelde, door Burman^) tamelijk slordig uitgegeven ,,pla-caat-cedulequot; van denzelfden datum. De beide stukken^) zijnnbsp;daar doorgeschrapt en in margine treffen we de volgende aan-teekening aan: ,,Opten Xlen dach in Meye anno etc. LXXXInbsp;hebben meister Cornelys van Brouwershaven, notarys van dennbsp;Doem, ende Tielmannus, clerck der stat van Utrecht, van wegennbsp;der drien Staten mynen genedigen heren tot Wyck dese tweenbsp;brieve weder gelevert, doet ende te nyete te wesen. Presen-tibus deputatis consulum trium opidorum Transyssulanorum anbsp;casu hic existentibusquot;. Ten overstaan dus van de afgevaardigden der drie Overijselsche steden, door wier bemiddeling denbsp;beide stukken zijn tot stand gekomen, worden ze thans wedernbsp;namens de Staten aan den Bisschop overhandigd, om te wordennbsp;vernietigd.

De beloften, door den Bisschop in de beide brieven afgelegd, waren daarmede dus weer ingetrokken en de maatregelen, genomen ter vervulling ervan, konden worden ongedaan gemaakt. In hoeverre dit is geschied, is mij niet bekend. Zeker isnbsp;evenwel, dat de Schive niet meer is herleefd. Wat wil dit nunbsp;zeggen? Beteekent het alleen, dat de Raadscommissie voor denbsp;rechtspraak in hooger beroep was opgeheven of moeten wenbsp;eruit opmaken, dat ook de geheele competentie van den Raadnbsp;(in engen zin) in appèlzaken aan de politiek der Staten was tennbsp;offer gevallen? Klaarblijkelijk was dit laatste het geval. Immers, de reeks van mededeelingen in het judiciaal inzake denbsp;aanteekening van beroep van oordeelen van het Landrecht bij

1) nbsp;nbsp;nbsp;B.A. 183.

2) nbsp;nbsp;nbsp;Utr. Jaarb., III, p. 183.

3) nbsp;nbsp;nbsp;Pol. 29 en 29vso.

293

des Bisschops Raad houdt hier plotseling op; na 1477 vinden we geen enkel geval van een zoodanig beroep meer vermeld .

Wel is na dat jaar een paar maal sprake van beroep op het keizerlijk Hofgerecht („Kammergericht”). Het eerste geval betreft een vonnis van het Landrecht in een geschil tusschennbsp;Goyert Jacopsz. en Willem van Byler over zekere erven ennbsp;venen onder Baarn. Gewezen werd — 31 Januari 1488 ^): „wantnbsp;Goyert mit slechten woerden spreket, sal Willem in dennbsp;besitte van den voirs. gueden blyven thenter tyt Goyertnbsp;Willem dairuut wynnet mit segelen ende brieven, dair Willemnbsp;mit rechte nyet tegens seggen mach .... Ende want Goyertnbsp;Jacopsz. van deser sake drie oirdelen tegens gewesennbsp;syn, heeft Florys van Pallaes by goitduncken ridderen endenbsp;knapen gewesen, dat Goyert dairomme Willem voirs. van desernbsp;saken nyet meer bespreken en sail, mer hy mach dat oirdellnbsp;voirs. beroepen voir den Kyser van Romen, als dat nae rechtenbsp;geboirlyken is'quot;*). Het andere geval betreft een oordeel overnbsp;het huis te Amerongen, dat volgens Gijsbert van Hemerten hemnbsp;eertijds door Joost van Hemerten met geweld is ontnomen ennbsp;door dezen vervolgens aan jonker Everwijn ,,oehem tot Culen-borch®)” is verkocht. Gijsbert sprak nu jonker Everwijn aannbsp;om het huis te ontruimen; het Landrecht wees evenwel dennbsp;14den Juli 1491; ,,alsoe joncker Everwyn dat voirs. huys innbsp;voirtyden gecoft ende des belenyngen hoff ende heere heeftnbsp;van dengenen, dair dat behoirt, nae uutwysinge synre zegelenbsp;ende brieve, by hem dairaff getoent ende men nergent en be-vyndet, dat by hem weder overgegeven is, soe en is hie desnbsp;geweldes van heren Joost voirs. nyet sculdich, ende sail innbsp;dat huys mit synen toebehoren blyven ter tyt toe hie mit rechtenbsp;dairuut gewonnen sail werden. Dit voirsz. oirdell heeft Gysbertnbsp;van Hemerten, soeveer hem dat tegendraicht aen syne belenin-ge, leengüede ende anders van den huyse tot Amerongen, beroepen aen den Roemschen Konynck, ofte aen dengenen, dairnbsp;dat mit réchte beboert, ende heeft in syne hant gehadt enige

1) nbsp;nbsp;nbsp;Voor zooveel noodig, moge er in dit verband aan herinnerd worden,nbsp;dat de Keizer den Bisschop niet had bevolen, doch slechts gemachtigd,nbsp;beroep op zijn Raad open te stellen.

2) nbsp;nbsp;nbsp;B.A. 202, fol. 205VSO.

3) nbsp;nbsp;nbsp;Vgl. te dezen hierboven, p. 242, n. 1.

4) nbsp;nbsp;nbsp;Het beroep op den Keizer was ,,nae rechte geboirlykenquot;, was nietnbsp;maar een „observantiaquot;. Men ziet, hoe consequent men deze tegenstellingnbsp;wist door te voeren. Vgl. boven, p. 286.

5) nbsp;nbsp;nbsp;D.i.; oom van den heer van Culemborg.

294

silveren penninge tot getuge^), seggende gene macht te hebben vorder gelde dairtoe geboerende in te leggen, soe hy van den synen gespolyeert was”^).

Het laatst geciteerde voorbeeld zegt niets omtrent de vraag, of naast den ,,Roemschen Konynck” nog andere instanties bestaan, waaraan vonnissen van het Landrecht mogen wordennbsp;beroepen. De woorden: ,,ofte aen dengenen dair dat mit rechtenbsp;beboertquot; duiden kennelijk niet op een andere instantie, dochnbsp;vormen een formule, waarmede men vermoedelijk het keizerlijk Hofgerecht (,,Kammergericht'') heeft willen aanduiden. Wèlnbsp;zou men uit de bewoordingen van dit beroep wellicht mogennbsp;opmaken, dat zij een bevestiging bevatten van mijn in hetnbsp;vorenstaande weergegeven meening, dat in beginsel uitsluitendnbsp;vonnissen betreffende dienstlieden of dienstleenen voor dennbsp;Koning (of Keizer) appellabel waren®).

In het andere geval ligt de zaak anders. Het betreft daar niet de mededeeling, dat beroep is ingesteld, doch de consta-teering van het recht van beroep. Het bewuste oordeel wijstnbsp;er nl. op, dat de in het ongelijk gestelde partij ,,dat oirdell voirs.nbsp;(mach) beroepen voir den Kyser van Romen, als dat naenbsp;rechte geboirlyken isquot;. Dat hij het ook zou mogen beroepennbsp;voor den bisschoppelijken Raad, wordt niet gezegd, hoewelnbsp;daarvoor toch, indien de mogelijkheid daartoe bestond, allenbsp;aanleiding zou zijn geweest. Ik meen hieruit, in verband metnbsp;het ontbreken van alle overige aanteekeningen, welke op denbsp;rechtspraak in appèl van den Raad zouden kunnen wijzen, tenbsp;mogen concludeeren, dat met de Schive ook de op de keizerlijke ordonnantie van 1473 berustende competentie van dennbsp;Raad is verdwenen.

Hoogst opmerkelijk is in dit stuk de betiteling van den Keizer als ,,Kyser van Romenquot;. Deze titel, die met een kleinenbsp;variatie ook door bisschop David wordt gebezigd in de boven ^)

1) nbsp;nbsp;nbsp;D.i. als „weddequot;.

2) nbsp;nbsp;nbsp;B.A. 202, fol. 264VSO.

3) nbsp;nbsp;nbsp;,,soeveer hem dat tegendraicht aen syne beleninge, leengüede endenbsp;anders van den huyse tot Amerongenquot;. Zekerheid geeft deze zinsnedenbsp;echter niet, vooral ook omdat de leenverhoudingen met betrekking tot hetnbsp;huis Amerongen gecompliceerd zijn. Het huis werd nl. in leen gehoudennbsp;van de graven van Holland, de ,,voorburgquot; echter van de bisschoppen.

4) nbsp;nbsp;nbsp;P. 287. De Bisschop spreekt van ,,den Roomschen Keyserquot;. Vgl. denbsp;brieven van de drie Overijselsche steden van 18 April 1475 onderscheidenlijk aan bisschop David en aan den bisschop van Münster: ,,den onver-wyntelicksten herre Roms Kesserquot; en den brief van dezelfden d.d. 6 Meinbsp;1475 aan bisschop David: ,,Onsse alderdoriuchtichste herre Roms Kesserquot;.nbsp;(Toe Bocop, p. 761 v.v.).

295

aangehaalde akte van 17 Januari 1474, waarbij hij kond doet van de instelling van zijn Hof van appèl — de Schive —,nbsp;werpt een helder licht op de verhouding van het Sticht ennbsp;daarmede ook van de andere Nederlanden tot het Rijk. Hetnbsp;is de Keizer van het Heilige Roomsche Rijk, aan wien de Bisschep zich ondergeschikt acht, de Keizer van het gekerstendenbsp;Romeinsche rijk. De hoofdstad van dit Rijk was Rome, het alles-beheerschende centrum van Christelijk Europa. Van dit cen-.trum uit ging de missiegedachte, die gepaard met den veroveringsdrang der Keizers, de bisschoppen zoo ver mogelijk in denbsp;geestelijk en wereldlijk te onderwerpen gebieden naar vorennbsp;schoof. Dit Rijk, met Rome als hoofdstad, dit Heilige Roomschenbsp;Rijk omvatte, mede dank zij het werk dier bisschoppen, o.a. denbsp;Nederlandsche gewesten. Het recht van dit Rijk was het Romeinsche recht, dat dan ook, consequent. Keizerrecht of keizerlijk recht werd genoemd. Dit recht van het Rijk geldt in denbsp;landen subsidiair, nl. als het landrecht zwijgt. Zeer fraai komtnbsp;dit tot uitdrukking in den eisch van den burggraaf van Mont-foort in 1386, dat hem landrecht of keizerrecht zal wordennbsp;gedaan^). Het is onhistorisch, wanneer men dit Rijk vereenzelvigt met het Duitsche Rijk, zooals we dat uit lateren tijdnbsp;kennen. Stellig is dit laatste uit het eerste voortgekomen ennbsp;kan het in zekeren zin als de voortzetting ervan worden beschouwd. Men lette evenwel op dit ,,in zekeren zinquot;. Immers,nbsp;van het oogenblik af, dat de hoofdstad van dit Rijk niet meernbsp;Rome was, in dien zin, dat men niet meer kon spreken vannbsp;den ,,Kyser van Romequot;, was de band, welke deze gewesten,nbsp;bijeengehouden door het bisdom Utrecht, daaraan verbond,nbsp;feitelijk verbroken. Er mocht formeel nog eenig verband metnbsp;de Duitsche Keizers blijven bestaan, zij miste de kracht vannbsp;het levende beginsel. Van een afscheiding der Nederlandennbsp;van het Duitsche Rijk is dan ook, wanneer men goed onderscheidt, geen sprake: slechts van een oplossing van het Heilige Roomsche Rijk, dat die beide deelen eertijds samenhield.nbsp;Na deze oplossing ging ieder der deelen zijn eigen weg.

Keeren wij van dit kleine zijspoor weer naar den hoofdweg terug.

Uit de boven geciteerde stukken zou men kunnen afleiden, dat nu de toestand van vóór 1473 weder teruggekeerd was.nbsp;In zekeren zin was dit ook zoo; de werkzaamheden van dennbsp;Raad op het terrein van de rechtspraak waren weer beperktnbsp;tot de arbitrage. Toch, bij nadere beschouwing blijkt er wel

1) Zie hiervóór, p. 91. Zie ook p. 261, n. 1. 296

iets te zijn veranderd. Ik zie daarbij af van de gebeurtenissen in de jaren onmiddellijk na 1477, voorzoover die moeten worden gezien als directe gevolgen van den in die jaren steedsnbsp;weer oplaaienden strijd tusschen Bisschop en Staten. Deze directe gevolgen van den strijd, waarover wij, zooals gezegd,nbsp;slechts gebrekkig zijn ingelicht, geven, voorzoover wij ze kennen, weinig meer te aanschouwen dan een bevestiging vannbsp;het door de Staten in 1477 bereikte resultaat, d.w.z.: de Schivenbsp;was afgeschaft en zij bleef afgeschaft. Achter deze ondubbelzinnige blijken van de overwinning der Staten ontdekken wenbsp;echter, als wij goed zien, verschijnselen, die erop schijnen tenbsp;duiden, dat de energie van den Bisschop toch niet tevergeefsnbsp;is aangewend. Het is, alsof zich tijdens de worsteling der partijen en onafhankelijk van den uitslag daarvan een zekere dé-corverandering heeft voltrokken. De Staten streden voor behoud van het oude tegen de nieuwe, op de souvereiniteit gerichte denkbeelden van dezen landsheer en, hoewel zij dennbsp;Bisschop inderdaad een nederlaag toebrachten, konden zij hetnbsp;dóórwerken van die denkbeelden slechts matigen, niet verhinderen.

Opvallend is vooral de toeneming van de bisschoppelijke arbitrage. In het bijzonder in de jaren 1488 en volgende ziennbsp;wij zeer veelvuldig dit middel ter beslechting van geschillennbsp;te baat nemen. Wanneer wij dan daarbij zien, dat als Raden,nbsp;die met den Bischop ,,over'' een arbitrale uitspraak ,,zijn'', vrijwel steeds één of meer voormalige leden van de vroegerenbsp;Schive optreden, dan kunnen we moeilijk meer aannemen, datnbsp;de werkzaamheid van deze Schive zoo impopulair was als denbsp;bezwaren van de Staten ons reeds hadden doen gelooven. Inderdaad, de Schive zal zonder twijfel getracht hebben haar wer- fnbsp;kingssfeer uit te breiden ten koste van de privilegiën der verschillende Staten en als zoodanig konden de Staten zulksnbsp;niet dulden, maar voor partijen in geschil sprongen de voor-deelen van deze nieuwe rechtspraak meer in het oog^). Innbsp;verband hiermede is het ook niet bevreemdend, dat het aandeel van Bisschop en Raden in deze scheidsrechtelijke jurisdictie meer op den voorgrond komt.

Ik zal thans enkele voorbeelden geven van arbitrage uit de zooeven bedoelde jaren.

Den Sisten Januari 1488 ,,hebbenquot; de bewaarders van het St. Barbara-gasthuis te Utrecht ter eene en de gebroeders Willem

1) Denk aan de opkomende tegenstelling „landquot; in den ouden (de Staten) en ,,landquot; in modernen zin (de staat). Vgl. boven, p. 291, 292.

297

en Lodewijk de Waill ter andere zijde „then rechte gebleven alle alsulke schelinge (als) tusschen den parthien is van enennbsp;tiende, gelegen op die Vaert, dairaff sij voir mynen genedigennbsp;heren ende riddere ende knapen in den Lantrechte waeren, tenbsp;weten. . . iedere partij aan twee met name genoemde zegslieden, ,,ende mynen genedigen heren als een overmanquot; ^). Opnbsp;17 November 1489 volgt de uitspraak ten possessoire. In denbsp;desbetreffende akte van dien datum oorkondt de Bisschep,nbsp;na eerst het ,,geblijf’' weer te hebben gereleveerd, dat na onderzoek van het van beide zijden aangevoerde bewijs de bewaarders van het gasthuis ,,in den laetsten besitte” van denbsp;tienden waren bevonden, weshalve: „wy mit onsen Radennbsp;ende den segsluden voirs. geordiniert ende gewesen (hebben),nbsp;ordinieren ende wysen mit desen onsen brieve, dat die be-waerres van den gasthuse voirs, in den besitte van den tiendennbsp;voirs. syn ende wesen sullen ter tyt toe die saicke voert voirnbsp;ons ende die seggesluyde als voirs. in 't principaill van dienbsp;leenweere ten rechte vervolcht ende geeyndet sy nae ver-moege van den compromisse voirs. soonder argelistquot;. Het zijnnbsp;dus niet de zegslieden met den Bisschop als ,,overmanquot;, die denbsp;uitspraak doen; het is de Bisschop die, met zijn Raden en metnbsp;de zegslieden, ordineert en wijst. Dat deze soort van arbitragenbsp;in wezen niet anders dan een vorm van bisschoppelijke jurisdictie is, hebben we in het bovenstaande ook voor veel vroe-geren tijd reeds kunnen constateeren; in het aangehaalde gevalnbsp;treedt dit echter wel zeer bijzonder op den voorgrond. Warennbsp;het vroeger toch steeds de arbiters, die onder auspiciën en toezicht van den Bisschop en zijn Raad de uitspraak deden, thansnbsp;wijst de Bisschop in Rade het oordeel en de zegslieden wordennbsp;met de Raden op één lijn gesteld; zij behooren trouwens welnbsp;meestal tot den Raad. Ook de terminologie is veelzeggend:nbsp;werden vroeger de werkzaamheden van arbiters zoowel als hetnbsp;resultaat daarvan als ,,zeggenquot; aangeduid, zulks ter onderscheiding van het,,wijzenquot; door en de ,,vonnissen” van ordinaris gerechten, nu zien wij den Bisschop ,,ordineerenquot; en ,,wijzenquot;.nbsp;Uit alles blijkt, dat de arbitrage in tweeërlei opzicht een belang-

1) nbsp;nbsp;nbsp;B.A. 202, fol. 208VSO,

2) nbsp;nbsp;nbsp;Alsv., fol. 237 (R.B.A. 4666).

3) nbsp;nbsp;nbsp;Hieruit blijkt, hoe voorzichtig men met een woord als ,,weer'' moetnbsp;zijn; een oordeel over de ,,leenweer'' is niet possessoir, maar petitoir. Denbsp;leenweer heeft dan ook niets met ,.bezitquot; te maken, doch is het (eigendoms)nbsp;recht van den leenman, zulks in tegenstelling tot het recht van den leenheer. Op den aard van dit recht zal ik in het tweede deel van dit werknbsp;uitvoerig terugkomen.

298

rijke plaats is gaan innemen: eensdeels doordat de justiciabelen er veelvuldiger gebruik van maken, anderdeels doordat zij metnbsp;meer autoriteit wordt bedreven.

Een volgend geval is een stuk van 4 Juli 1488^). De Bisschep deelt daarin mede, dat voor hem is gekomen zijn Raad Melys uten Eng, te kennen gevende, dat Johan van Zuilen vannbsp;Natewisch, dijkgraaf en eveneens Raad van den Bisschep, tennbsp;aanzien van zijn ,,erve ende guetquot;, gelegen onder Amerongen,nbsp;,,voertze ende geweldequot; had gepleegd en den Bisschep verzoekende, dat hij hem ,,tot synen rechten voirstantquot; zou doen. Denbsp;Bisschep liet daarop de wederpartij voor zich verschijnen. Dezenbsp;beriep er zich op, het goed van Melys ,,mit eenre eyghen-schap voir den schoute ende buere tot Amerongen gewonnennbsp;te hebben”. Melys beweerde daartegenover, dat die eigenschapnbsp;,,backweerdichquot; verworven zou zijn. Daarop heeft de Bisschep de zaak een maand lang doen ,,verstenquot;, om partijen denbsp;gelegenheid te geven ,,die saken vrientlike the verlykenquot;,nbsp;,,ende waert die sake nyet vrientlike verliket worde, sy soudennbsp;beyde naegaen ende volgen tgene wy dairinne voegende endenbsp;wysende solden werden, dat beyde parthyen beliefden”. Nanbsp;verloop van dezen termijn kwamen partijen weer voor den Bisschep, ,,die saken onverlykt, begerende wy des onse uutsprakenbsp;dedenquot;. De Bisschep heeft ,,op die tyt noch die sake. ... bynbsp;consent van den parthien geverstet, hoir bescheit, scryfftennbsp;ende bewys te ontfangen”. Ten dienenden dage heeft hij vervolgens ,,beyde parthijen voir ons wesende, hoere scryfften ghe-doirsien ende alle bescheit waill verstaen, .... by hoeren con-sente ende geblyve sy belieffden, ene uutsprake gedaen” “),nbsp;inhoudende, ,,dat Johan van Zulen voirs. sulken eygenschapnbsp;als hie op dese tyt gewonnen heeft in den gerichte van Amerongen op Melys voirs. guede aldair gelegen, bynnen achtenbsp;dage in onsen handen leveren ende stellen sail omme die tenbsp;nyete te doen ende machteloes te stellen. Ende heeft Johannbsp;voirs. enig aensprake aen Melis voirs., hie mach dat op 't nijenbsp;ende anders mit rechte geboirlike vervolligenquot;. Ook dit is on-

1) nbsp;nbsp;nbsp;B.A. 202, fol. 225 (R.B.A. 4620).

2) nbsp;nbsp;nbsp;Zie boven, p. 225, n. 2.

3) nbsp;nbsp;nbsp;D.W.Z., achterbaks; achter zijn rug: ,,soe hie — Melys — gene wetenbsp;meer dan eens gehadt hadde ende op die tyt lyet Johan voirs. dat rechtnbsp;vallen ende vorder en was des nyetquot;. Johan had dus in plaats van driemaal, zooals rechtens was vereischt, slechts éénmaal een ,,wetequot; aannbsp;Melys gedaan.

4) nbsp;nbsp;nbsp;Een overeenkomstige terminologie: 8 Juli 1490; B.A. 202, fol. 315vsonbsp;(R.B.A. 4705).

299

miskenbaar een geval van arbitrage en wel door den Bisschop in Rade ^). Opmerkelijk is evenwel de wijze, waarop het ,,geblijf''nbsp;tot stand komt. Hier zijn aanvankelijk niet, zooals in dergelijkenbsp;gevallen gebruikelijk was, beide partijen voor den Bisschop gekomen om aan hem te ,,blijvenquot;, doch heeft de Bisschop opnbsp;klachte van de eene partij de andere voor zich doen verschijnen. We zullen dus wel eenigen aandrang van wege den Bisschop om aan hem te blijven mogen veronderstellen, te meernbsp;omdat beide partijen tot zijn Raad behoorden.

Vaste regels voor de formuleering van de arbitrale uitspraken hadden zich nog niet gevormd. Zoo zien we in 1490 nog weer eens een uitspraak van vier bisschoppelijke Radennbsp;als arbiters in een geschil over achterstallige pacht . Het slotnbsp;van die uitspraak luidt: ,,Ende dit is wutsprake Jans van Ame-rongen dingweerder myns genedigen heren van Utrecht endenbsp;Engbert van Zulen van wegen Jans van Zulen voirz. (de eenenbsp;partij) ende Jans van Hemerten hovemeister etc. ende Eernstnbsp;Taetz van Meerten van wegen Beernts uten Enge. Ende desenbsp;wutsprake gedaen in tegenwordicheit myns genedigen herennbsp;van Utrecht, joncker Jaspar, here tot Culenborch, heren Jannbsp;van Rynesse van Rynouwen, ridder, ende voert gemene ridderenbsp;ende knapenquot;. De handeling geschiedde dus ten overstaannbsp;van den Bisschop en van ridders en knapen, dus niet van Bisschop en Raden, zooals te dezen gebruikelijk was. Dit gevalnbsp;behoort dus eigenlijk thuis onder de in het voorafgaande geciteerde voorbeelden uit een vroegere periode, waarbij somtijdsnbsp;een zeker verband tusschen de arbitrage en de rechtspraak vannbsp;het Landrecht tot uitdrukking kwam. Het is echter in de hiernbsp;aan de orde zijnde periode uitzondering; regel is thans, dat, innbsp;welken vorm dan ook, de werkzaamheid van den Bisschop innbsp;Rade op den voorgrond wordt gesteld.

Een enkele maal is de formuleering der uitspraken zelfs van dien aard, dat zij ons den indruk geeft, dat wij met een rechterlijk college met zelfstandige competentie hebben te doen. Ditnbsp;is bijv. het geval in het geschil tusschen de stad 's-Hertogen-bosch en des Bisschops tollenaar te Utrecht over het door denbsp;Bossche burgers te betalen tarief®). Wij lezen daaromtrent, dat

1) nbsp;nbsp;nbsp;Als Raden, die hier „aen ende overquot; waren, worden genoemd „meisternbsp;Ludolph van den Vene, domdeken onser kercken ten Dom t'Utrecht, Danyelnbsp;van Bouchout here tot Boeier etc., Johan van Hemerten onse hovemeister,nbsp;meister Johan Keyl onse medicus ende meer andere”.

2) nbsp;nbsp;nbsp;23 April 1490; B.A. 202, fol. 255vso (R.B.A. 4691 en 4692).

3) nbsp;nbsp;nbsp;25 Augustus 1489; B.A. 202, fol. 231 (R.B.A. 4652).

300

te dezen, nadat ,,beyde parthijen in 't lange gehoert ende hoere rechte ende bewys aen beiden syden waill doirgesien” zijn, ,,isnbsp;geappointeert ende ordiniert by den Raden myns genedigennbsp;heren van Utrecht, dairtoe beveell hebbende, dat die van dennbsp;Bossche vaeren ende keeren sullen moegen opten tolle voirs....nbsp;ter tyt toe, dat men bevynden kan, dat sy opten toll voirs. meernbsp;schuldich syn, 't welcke sy alsdan betalen sullen” ^). Niets doetnbsp;hier denken aan een ,,geblijf”, alles schijnt erop te wijzen, datnbsp;we met een geval van gewone rechtspraak te doen hebben.

Benige overeenkomst met dit voorbeeld heeft het volgende. Er was geschil tusschen Willem van Culemborch en Agniesenbsp;van Culemborch over zekere goederen en over de voogdij overnbsp;den zoon van Agniese. Dit geschil was aanvankelijk voor hetnbsp;Landrecht aanhangig gemaakt, doch door partijen ,,geheell uutnbsp;den rechte getogen” en ter beslissing opgedragen (,,gebleven”)nbsp;aan vier zegslieden met den Bisschep als ,,overman” ^). Aangezien de zegslieden het binnen den gestelden tijd niet eens konden worden, heeft de Bisschep tenslotte ,,den parthien doennbsp;weten opten dach naebescr. sy elcx myt horen segsludennbsp;quamen voir mynen genedigen heren omme die sake tenbsp;eynden, des Willem myt synen segsluden nyet ende Joffr. Agniese myt horen segsluden, alse. . . ., gecomen syn, begerendenbsp;die sake geboirlyke te eynden, soe heeft myn genedige herenbsp;alse overcomen myttie segsluden voirs. by guetduncken vannbsp;synre genaden Rade geordinert ende uutgesproken, dat ....”nbsp;enz.®). Deze beslissing betrof in hoofdzaak de bedoelde goederen; over de voogdij heeft de Bisschep nog niets anders ,,uut-.nbsp;gesproken”, eerst later, nl. wanneer de Bisschep, op een daartoenbsp;door Agniese in een zitting van het Landrecht gedaan verzoek,nbsp;,,aenmerckende des hoire begeerte waill redelyke te wesen naenbsp;die rechte ende gewoente van onsen lande,.... by guet-

1) nbsp;nbsp;nbsp;,,Hyer waeren over ende aen meister Ludolph van den Vene, doctoernbsp;in beiden rechten, doemdeken der kercken then Doem, meister Johan denbsp;Witte, vicarys myns genedigen heren, canoniek t' sant Peter, meister Steven Petersz. van Haerlem, officiaell 's Hoofs t' Utrecht ende meisternbsp;Johan Keyll, doctoer in medicinis, alse Rade myns genedigen heren vannbsp;Utrecht voirsquot;. Het veelvuldig voorkomen van den lijfarts bij de rechtspraak van Bisschep en Raden stelt duidelijk in het licht, dat de Raden innbsp;beginsel de naaste omgeving van den landsheer uitmaken. Overigensnbsp;schenen deze medici zich ook wel een zekere kennis op het gebied dernbsp;rechtswetenschap eigen te maken. Fockema Andreae (Bijdr., IV, p. 227)nbsp;vermeldt een geval van een medicus, die — in 1544 — onderwijs gaf innbsp;het Romeinsche recht.

2) nbsp;nbsp;nbsp;29 Nov. 1492; B.A. 202, fol, 283vso.

3) nbsp;nbsp;nbsp;25 Jan. 1493; alsv., fol. 295vso.

301

duneken van onsen Raden (heeft) geordineert ende ordineren mit desen onsen brieve, dat Agniese voirs. die voechdye endenbsp;mombairschap van horen kynderen ende horen renthen endenbsp;gueden voirs. hehben ende gehruken sail nae rechte ende ge-woente van onsen lande.

In beide gevallen wordt door den Bisschep (den Raad) ,,geordineerdquot; in termen, die aan de gewone terminologie der arbitrage vreemd zijn. In het eerste geval blijkt ook niets vannbsp;een eventueel ,,geblijf”, zulks in tegenstelling tot het tweede,nbsp;waar het in de eerst aangehaalde stukken met zooveel woordennbsp;wordt genoemd.In de laatste beslissing van den Bisschop, nl.nbsp;die betreffende de voogdij over Agniese's kinderen kan denbsp;autoritaire terminologie een verklaring vinden in het feit, datnbsp;de beslechting van het geschil verband houdt met de uitoefening van rechten, die tot de landsheerlijke regaliën^) behooren:nbsp;nl. des Bisschops bevoegdheid om, zoo noodig, in de voogdijnbsp;over weezen te voorzien. Het geschil over het toltarief tenbsp;Utrecht raakt trouwens eveneens een landsheerlijk regaal ennbsp;is wellicht om die reden door den Bisschop in Rade uit eigennbsp;,,macht en autoriteitquot; berecht. Tevens kan hiertoe de omstandigheid hebben bijgedragen, dat dit geschil in wezen een bezits-kwestie betrof, nl. het bezit van de Bossche burgers met betrekking tot het door hen van ouds verschuldigde tolgeld. Men her-innere zich, dat in dezen tijd de kenning maar zelden meer voorkomt.

Ook afgezien van een dergelijken samenloop treffen we echter wel uitspraken van Bisschop en Raden aan, welker terminologie er ons aan kan doen twijfelen, of we daarin inderdaad wel het resultaat van arbitrage voor oogen hebben. Zoonbsp;lezen wij in een akte van bisschop David d.d. 28 Septembernbsp;1492®) betreffende een geschil over de vestiging van een lijftocht op onrosirend goed bij Wijk; ,,des beyde parthien voirnbsp;ons ende onsen Raden the rechte coemende, aensprake endenbsp;antwoirde doende, mit allen scrijften, zegelen, brieven ende

1) nbsp;nbsp;nbsp;13 Juni 1493; alsv., fol. 313vso (R.B.A. 4837). De aanwezigen warennbsp;meester Ludolf van der Veen, Domdeken, Johan Keyll (de medicus), meesternbsp;Evert van Ensse, Johan van Hemerten, hofmeester, Roelof de Vos van Steen-wijk, huismaarschalk, „ende meer anderen van onsen Raden ende voelenbsp;guede lude genoichquot;.

2) nbsp;nbsp;nbsp;In den zin van de, d.i. dus alle, landsheerlijke hoogheidsrechten.

3) nbsp;nbsp;nbsp;B.A. 202, fol. 317 (R.B.A. 4800). Aanwezig waren dezelfden als bijnbsp;het vorige geval en voorts meester Johan Martijn, vicaris, meester Stevennbsp;Peterszoon van Haarlem, officiaal, Johan van Auxy „ende meer anderequot;.

302

bewyse sy then beyden syden hadden, diewelcke by ons ende onsen Raden, oick der rechten geleert^), waill in 't lange mitnbsp;seere vole beraets ende verhails rypelyken doirsien, gehoirtnbsp;ende gelesen wesende, hebben wy by guetduncken van onsennbsp;Raden voir recht gewesen aldus als hyernae volget: In der sake,nbsp;hangende voir ons. . . ., waill doirgesien antsprake ende ant-woerde mit bewys van beyden parthien voirs. ende dairop raitnbsp;gehadt mit onsen Raden, wysen wy, dat. ...quot; enz. Het geheelenbsp;stuk bevat geen woord, dat op arbitrage zou kunnen duiden.

Nog sterker is het volgende geval, vermeld in een bisschoppelijke akte van 24 Februari 1492 ^). Voor het gerecht van Hage-stein is een proces gevoerd over de geldigheid van een volmacht. De schepenen hebben gewezen, dat de volmacht ,,van geenre werden is”: ,,welck oirdeell Johan Meeuwe voirs. (éénnbsp;der partijen) tot ons heropen heft ende ons aengebracht is naenbsp;rechte geboirlyke, alsoe dat wy die oirdele doirsiende endenbsp;lange waill beraden, myt guetduncken van onsen Raden gewesen hebben, dat een onstantachtich oirdel by den scepenennbsp;tot Hagensteijn gewesen ende een recht beroip by Johannbsp;Meeuwe als voirs. gedaen is ende die macht myt rechte vannbsp;werden wesen sail, roerende van der sake, in den machtbryvenbsp;voirs. begrepenquot;. Hier duikt dan plotseling de Raad weer alsnbsp;beroepsinstantie op, maar —- en dit maakt de zaak te merkwaardiger — niet in zijn ouden vorm ter berechting van beroepen oordeelen van het Landrecht, doch concurreerend metnbsp;het Landrecht als hof van appèl ten aanzien van een vonnis,nbsp;gewezen door één van de lagere gerechten. De Raad doet hiernbsp;dus iets, wat eertijds door de Staten met betrekking tot denbsp;Schive, toen deze nog rechtens kennis nam van het beroep vannbsp;vonnissen van het Landrecht, als een overschrijding van haarnbsp;bevoegdheid werd gelaakt. Moeten we dan aannemen, dat denbsp;Raad in 1492 in dit opzicht een uitgebreidere bevoegdheid hadnbsp;dan de Schive in 1477? Naar mijn meening stellig niet. Hetnbsp;geval staat geheel op zichzelf; andere voorbeelden van soortgelijke appèlzaken heb ik niet kunnen vinden ®). Ware de Raad

1) nbsp;nbsp;nbsp;De ,,jurisperitiquot; van de keizerlijke ordonnantie.

2) nbsp;nbsp;nbsp;B.A. 202, fol. 282VSO (R.B.A. 4763). Aanwezig: meester Ludolf van dernbsp;Veen, Domdeken, Johan van Hemerten, hofmeester, Johan van Amerongen,nbsp;dingwaarder ,,ende meer guede Inden genoichquot;.

3) nbsp;nbsp;nbsp;Volgens Enklaar, Landsheerlijk bestuur, p. 66, n. 4 j°. p. 85, hield ditnbsp;beroep verband met de bepalingen in den leenbrief voor Johan van Eg-mond van Baer, dat van het Hagesteinsche gerecht beroep op den Bisschopnbsp;zou zijn. Ook naar mijn meening zal het daarmede wel verband houden. Iknbsp;moet hier echter aanstonds aan toevoegen, dat de bewuste bepaling, zooals

303

inderdaad te dezen competent geweest in concurrentie met het Landrecht, dan zouden toch zeker meerdere bewijzen daarvannbsp;in de registers zijn overleverd. Ik meen dan ook de behandeling van dit beroep van de schepenbank van Hagestein tenbsp;moeten rangschikken naast de andere hierboven aangehaaldenbsp;voorbeelden en het dus te moeten beschouwen als één van denbsp;symptomen, welke den veranderden toestand, of liever de verandering kenmerken. Ook al kon de bisschoppelijke Raad hetnbsp;niet tot een eigen competentie brengen, de tendenzen, welkenbsp;elders tot het ontstaan van een zoodanige competentie leidden,nbsp;waren aanwezig en de manifestaties ervan worden, naarmatenbsp;de 15de eeuw haar einde nadert, veelvuldiger en sterker sprekend. Zooals in iederen overgangstijd, valt ook hier een verward door elkander van oud en nieuw te bespeuren. Doch juistnbsp;in die verwarring vertoont zich voor wie goed toeziet, meernbsp;dan in andere — normalere — tijden, de stroom van den tijd, dienbsp;onweerstaanbaar zijn weg vervolgt en waartegenover de toevallige — politieke constellaties en ook de wisselingen in dienbsp;constellaties zich als onbeteekenend en van weinig of geennbsp;invloed afteekenen. De verschillende hier bedoelde symptomennbsp;zijn de symptomen van een zich reeds meldende toekomst.nbsp;Langzaam maar zeker worden de geesten aldus voorbereid opnbsp;hetgeen, ook voor het geval een figuur als Karei V niet tennbsp;tooneele ware verschenen, wel als een onvermijdelijke afsluiting van deze ontwikkeling mag worden beschouwd: de instelling van het Hof Provinciaal. Indien de lezer na bestudeeringnbsp;van het vorenstaande met mij tot deze conclusie komt, zalnbsp;ik mij verontschuldigd achten wegens het groote aantal voorbeelden, dat ik heb geciteerd. Bij de ingewikkelde verhoudingen, die voor het laatst van de 15de eeuw karakteristiek zijn,nbsp;vooral in verband met de voortdurende doorkruising vannbsp;juridieke normen door politieke factoren, meende ik goed tenbsp;doen, van de belangrijke arbitrage-gevallen zoo weinig mogelijk achterwege te moeten laten, omdat alleen een zoo volledignbsp;ik haar lees, een beroep op het Landrecht op het oog had. Zij luidt als volgt:nbsp;„. . . . dat men uut allen gerichten in onse lande van Hagensteyn tot onsnbsp;(den Bisschop) ende onsen naecomelingen heropen ende appelleren salnbsp;mogen ende dat geroip gedaen alsdan die bijedinge van der saken ommenbsp;voir ons ofte onse naecomelingen ten rechten te voirderen by onsen dienren geschien sal mogen ende tgene voir ons ende onsen naecomelingennbsp;voir recht gewesen sal onse lieve neve voirs. (Johan van Egmond) ende

syne leenvolgere van weerden houden----quot; (B.A. 275, fol. 126vso, 127).

Het wijzen van het oordeel voor en niet door den Bisschop wijst erop, dat hier een procedure voor den Raad, maar voor een ordinaris gerecht,nbsp;i.c. voor het Landrecht is bedoeld.

304

mogelijk overzicht over het zooveel verscheidenheid vertoo-nende materiaal een juiste onderkenning van de zich daarin manifesteerende tendenzen kan waarborgen.

Tot slot nog een bewijs, dat de Bisschop, ondanks het streven naar het vestigen van een competentie voor zijn Raad, terdegenbsp;rekening wist te houden met de heerschende praktijk en denbsp;bevoegdheid van de ordinaris gerechten wist te eerbiedigen.nbsp;In een akte van 10 December 1490^) oorkondt de Bisschop, datnbsp;voor hem is gekomen „meister Reyner de Ricassolis, coep-man van Florens”, te kennen gevende, dat de stad Amersfoort weigerde hem te voldoen van een in zijn bezit zijndennbsp;schuldbrief van die stad, ,,begerende dairomme dieselve meisternbsp;Reynalt van ons als hoeren — dit slaat op de burgemeesteren,nbsp;schepenen, raden en burgers van Amersfoort — rechtennbsp;lanthere, dat wy hem onse ondersaten van Amersfoert in manieren van rechte voir ons deden verdachvaerden ^), omme voirnbsp;ons als hoeren heer ende richter®) te comen ende te sien dienbsp;execucie op hem ende hoere guede nae vermoege van hoerennbsp;brieven te stellen, ofte reden te seggen, wairomme dat alsoenbsp;nae rechte nyet geboeren soude, seggende mede dieselvenbsp;meister Reynalt wy dat nae rechte schuldich waren te doen.quot;nbsp;Wat doet nu de Bisschop? Hij gaat voort als volgt; ,,wairop wynbsp;ons waill in 't lange beraden hebben ende gemerct wy allennbsp;onsen ondersaten die rechten ende gewoenten van onsennbsp;lande besegelt, beloeft ende beswoeren hebben geheell endenbsp;all te sullen onderhouden, hebben wy denselven meister Reynalt ter antworde gedaen, hy die onse ondersaten nae dienbsp;rechten ende gewoenten van onsen lande geboirlyke vervol-gede, wy souden hem geerne des doen ende doen doen allenbsp;datgene nae die rechten van onsen lande geboirlyke waernbsp;sender innevallen”.

Vreemdelingen plachten onder de bijzondere bescherming van de landsheeren te staan. In Holland had deze omstandig-

1) nbsp;nbsp;nbsp;B.A. 202, fol. 256 (R.B.A. 4722| het regest geeft den inhoud van denbsp;akte niet geheel juist weer).

2) nbsp;nbsp;nbsp;Een goed voorbeeld van den toen ter tijd geldenden regel, volgensnbsp;welken niet de partij, maar slechts de rechter — in Germaanschen zin,nbsp;m.a.w. het tegenwoordige Openbaar Ministerie — de wederpartij kon dagvaarden.

3) nbsp;nbsp;nbsp;Nog steeds is men er zich van bewust, dat de heer in de eerste plaatsnbsp;rechter is, d.w.z., dat een van de eerste plichten des heeren is te zorgen,nbsp;dat een ieder recht wordt gedaan. In den .— modernen — gedachtengangnbsp;van Ricassolis gaat dit zoover, dat het rechterschap van den heer zichnbsp;zou kunnen doen gelden met voorbijgaan van de stedelijke immuniteit.

305

heid al vroeg geleid tot het ontstaan van een eigen competentie van Graaf en Raden voor geschillen, waarbij vreemdelingen waren betrokken^). In het Nedersticht daarentegen had zich — hier zoomin als op ander gebied — een vaste competentie van den Raad voor dergelijke geschillen niet kunnennbsp;vormen. De reeds sedert tal van jaren in Holland bestaandenbsp;praktijk in aanmerking genomen kan het ons echter niet verwonderen, dat vreemdelingen, die zich in het Nedersticht innbsp;hunne rechten te kort gedaan voelden, zich ook hier rechtstreeks tot den landsheer wendden, om van hem herstel vannbsp;recht te verkrijgen. Zoo wendt dan in het onderhavige gevalnbsp;Reyner de Ricassolis zich tot den Bisschop met verzoek denbsp;wederpartij — de stad Amersfoort —¦ voor zich te ontbiedennbsp;om hetzij den schuldbrief te zien executeeren hetzij de redenennbsp;aan te voeren, op grond waarvan zij meent rechtens niet totnbsp;betaling gehouden te zijn.

Men kan er over twisten, of de zorg voor de handhaving van de rechten en gewoonten van het land, welke in des Bisschopsnbsp;antwoord tot uitdrukking komt, oprecht is gemeend of niet;nbsp;voor ons heeft deze vraag geen belang. Uit rechtshistorisch oogpunt is alleen belangrijk het feit, dat de Bisschop deze zorgnbsp;voor 's lands privilegiën aan den dag legde en wel in diernbsp;voege, dat hij, zichzelf onbevoegd verklarende van de zaaknbsp;kennis te nemen, den eischer verwees naar het competentenbsp;ordinaris gerecht. Slechts voorzoover de eischer dien wegnbsp;volgt, kan de Bisschop — dit is de strekking van de slotpassage — bevorderen, dat hem recht zal worden gedaan.

Zoo zien we den landsheer nu eens als belager, dan weer als beschermer van 's lands privilegiën. In de laatstbedoeldenbsp;functie treedt hij echter slechts zelden op. In het gunstigstenbsp;geval is zijn houding tegenover de privilegiën passief, erkentnbsp;hij zijn plicht om deze te eerbiedigen. Toch is het belang vannbsp;het gemeene land hem geenszins onverschillig; wij zien hemnbsp;integendeel telkens weer bij de doorvoering van revolution-naire maatregelen of bij de pogingen daartoe, zich juist op hetnbsp;belang van het gemeene land beroepen. In het bijzonder innbsp;het volgende hoofdstuk zullen we hiervan tal van treffendenbsp;voorbeelden tegenkomen. Ook hier is het echter weer de strijdnbsp;tusschen formeel en niet-formeel, waarin de beide standpuntennbsp;hunne meest beknopte uitdrukking vinden: tegenover het belang van het land in formeelen zin — d.z. de Staten — bij denbsp;handhaving van de privilegiën stelt de landsheer het belang

1) Vgl. De Monté ver Loren, Bezit en eigendom, p. 188 v.v.

306

van het land in materieelen zin, dat naar zijn oordeel door de privilegiën eerder wordt geschaad dan bevorderd.

De verdere behandeling van dit onderwerp blijve echter gereserveerd voor het volgende deel.

§ 5. Samenvatting.

Een overzicht van het in de vier voorafgaande paragrafen behandelde leidt tot formuleering van de volgende resultaten.

Vier vormen van bisschoppelijke jurisdictie zijn in die paragrafen besproken; de rechtspraak van het Landrecht, die van de Kenning, die van het kapittel-generaal en die van den Raadnbsp;in engen zin. Met uitzondering van de laatstgenoemde vondennbsp;zij alle hun grondslag in des Bisschops ,,groeten Raad”, innbsp;laatste instantie dus in de diocesane synode. Terwijl het Landrecht — en dus ook de daaruit voortgekomen Kenning — zichnbsp;uit een onderdeel, nl. uit het ministerialen-element van diennbsp;Raad ontwikkelde, werd deze zelf tengevolge van de territo-rialiseering tot het kapittel-generaal, zooals de bronnen vannbsp;de 14de eeuw en later het ons doen kennen, tenslotte dus tot denbsp;Statenvergadering. Aangezien de kiemen van het ,,modernequot;nbsp;vertegenwoordigingsbegrip reeds zeer vroeg in dezen Raadnbsp;aanwezig waren, ligt het in de rede, dat alles, wat in datnbsp;lichaam zijn uitgangspunt vond, een sterk landrechtelijk accentnbsp;vertoonde. Zoo kan het niet verwonderen, dat het dienstliedengerecht, aanvankelijk op de uitsluitend monarchistische leestnbsp;van de dienstverhouding geschoeid, zich ten slotte tot eennbsp;Landrecht ontwikkelde, tot een gerecht, waarin het dualismenbsp;landsheer—gemeene land op dezelfde wijze en in nagenoegnbsp;dezelfde mate uitdrukking vond als in de lagere gerechten vannbsp;zuiver landrechtelijken oorsprong. In nagenoeg dezelfde mate:nbsp;de herinnering aan het monarchale verleden van het gerecht,nbsp;in het bijzonder aan de raadsfunctie van zijn leden, ging nietnbsp;volkomen teloor. Juist dank zij deze herinnering kon zich uitnbsp;dit Landrecht weer een gerecht, vel quasi, met monarchisti-schen inslag ontwikkelen, t.w. de Kenning. Toen de bezwarennbsp;van de formalistische procedure zich met betrekking tot bepaalde soorten van geschillen ernstig deden gevoelen, kon denbsp;Bisschep, een appèl doende op de raadsfunctie van de het Landrecht vormende ridders en knapen, deze ,,gemeente” gebruikennbsp;voor een monarchalen vorm van rechtspraak, die elders — bijv.nbsp;in Holland — een eigen competentie voor den landsheerlijkennbsp;Raad in engen zin deed ontstaan. Aldus begon zich hier in den

307

boezem van het Landrecht, door de invoering van een nieuwe, volkomen van den gebruikelijken gang van zaken afwijkendenbsp;procedure, als het ware een nieuw gerecht te ontwikkelen,nbsp;samengesteld uit dezelfde elementen als het Landrecht zelf,nbsp;maar volgens een andere structuur. Dit nieuwe gerecht, waarinnbsp;de Bisschop tezamen met zijn ridders en knapen — als Raden —¦nbsp;het oordeel vond en wees, onderscheidde zich bovendien vannbsp;het Landrecht — en van de overige ordinaris gerechten — doornbsp;de bewijsmiddelen, welke het voor de vorming van het oordeelnbsp;in aanmerking deed komen, met name door de toelating vannbsp;het getuigenbewijs. Zoowel wat hare structuur aangaat, als watnbsp;betreft den aard van het door haar toegelaten niet-formalis-tische bewijs, stond de Kenning in het Nedersticht dus op éénnbsp;lijn met 's Graven Raad in Holland. Met betrekking tot dennbsp;oorsprong is er echter een zeer belangrijk verschil; terwijl wijnbsp;met 's Graven Raad hier den Raad in engen zin op het oognbsp;hebben, zijn de ridders en knapen, die met den Bisschop denbsp;Kenning vormen, afkomstig uit 's Bisschops grooten Raad.nbsp;In tegenstelling tot de Raden in engen zin staan de riddersnbsp;en knapen derhalve in nauwe relatie tot de tegenpool vannbsp;den landsheer, de Statenvergadering, waarin zich geleidelijknbsp;het republikeinsche vertegenwoordigingsbegrip heeft inge-burgerd.

Op dezelfde republikeinsche basis als de rechtspraak van Landrecht en Kenning staat die van het kapittel-generaal, d.i.nbsp;van de Statenvergadering zelve. Deze jurisdictie, eveneensnbsp;afkomstig uit de werkzaamheid van den ,,grooten Raad”, betreft in het bijzonder de hoogheidsrechten van Bisschop ennbsp;Sticht, de bezwaren van den Bisschop jegens zijn onderzatennbsp;en die van de onderzaten jegens den Bisschop, vooral die wegens beweerde rechtsweigering en in het algemeen bij voorkeur die zaken, waarbij politieke factoren een rol spelen. Opnbsp;zichzelf is het optreden van de Staten in dergelijke zaken nietsnbsp;bijzonders; ook in Holland treffen we voorbeelden daarvan aan.nbsp;Terwijl echter die voorbeelden den indruk wekken van eennbsp;voor het bijzondere geval noodig geachte uitbreiding van dennbsp;Raad in engen zin met — om met De Monté ver Loren te spreken — quasi-Raden, waarbij dus het accent valt op den Raadnbsp;in engen zin, kunnen wij in het Nedersticht een eigen competentie van het kapittel-generaal voor de bewuste zaken con-stateeren, een competentie, die de kennisneming van dergelijkenbsp;zaken door den Raad in engen zin juist uitsluit. Daarnevensnbsp;vonden we het kapittel-generaal bevoegd met betrekking totnbsp;appèl in dijkzaken.

308

Naast deze verschillende vormen van bisschoppelijke jurisdictie, welke hun gemeenschappelijken wortel hadden in den ,,grooten Raadquot;, bleef er uiteraard niet veel plaats over voornbsp;een afzonderlijke rechtspraak van den Raad in engen zin. Gezien het feit, dat deze Raad, evenals elders, oorspronkelijk zijnnbsp;justitieele taak uitsluitend vond op het terrein van de arbitrage, konden de omstandigheden voor de ontwikkeling vannbsp;een eigen competentie nauwelijks ongunstiger zijn dan hier.nbsp;In de behoefte aan toepassing van niet-formalistisch bewijsnbsp;werd reeds voorzien door de Kenning en zaken met een belangrijken politieken inslag werden berecht door het kapittel-generaal; de belangrijkste drijfveeren, welke bijv. in Hollandnbsp;leidden tot het ontstaan van een bijzondere bevoegdheid vannbsp;den Raad in engen zin, waren derhalve hier niet aanwezig. Hetnbsp;kan dan ook niet bevreemden, dat de bisschoppen er niet innbsp;slaagden een zoodanige bevoegdheid in het leven te roepen,nbsp;te minder, omdat in de tegenstelling tusschen den Raad innbsp;engen zin en de andere gerechten de antithese landsheer — ge-meene land zich weerspiegelde. Juist daarom echter is de strijdnbsp;in het Nedersticht om de competentie van den Raad zoo interessant. Juist de groote macht van des Bisschops tegenstander, die verhinderde, dat de Bisschop zijn plannen ten uitvoernbsp;bracht, doet ons beter beseffen, hoe sterk de tendenzen waren,nbsp;welke de landsheerlijkheid onweerstaanbaar naar de souverei-niteit en het ,,land” naar den ,,staatquot; voortstuwden. Immers, ondanks de nederlagen van den Bisschop, ondanks het feit, datnbsp;hij van de eindelijk veroverde, nog zeer beperkte, competentienbsp;van zijn Raad na eenige jaren weer afstand moest doen, ziennbsp;wij toch langzaam maar zeker dien Raad, ook op het terreinnbsp;van de jurisdictie, in beteekenis groeien, zien wij het monarchale beginsel bezig, het republikeinsche, zij het ook uiterstnbsp;geleidelijk, te verdringen.

Nergens komt duidelijker tot uitdrukking, dan in deze geschiedenis van den strijd tusschen Bisschop en Staten, hoe ontoereikend een beschrijving van de belangrijkste uiterlijkenbsp;gebeurtenissen op zichzelf moet zijn; nergens gevoelt men sterker, hoe diep de zin is van Montaigne's prachtige woorden:

,,Je ne peints pas l'estre. Je peints Ie passagequot;.

309

310

Hora Siccama, Over nbsp;nbsp;nbsp;Jhr. Mr. D. G. Rengers Hora Siccama, Over wel-

welgeborenschap en nbsp;nbsp;nbsp;geborenschap en schotbaarheid, in: Rechtshisto-

schotbaarheid. nbsp;nbsp;nbsp;rische opstellen aangeboden aan Mr. S. J. Focke-

ma Andreae. Haarlem, 1914.

De Hullu, Gesch. Utr. nbsp;nbsp;nbsp;Dr. J. de Hullu, Bijdrage tot de geschiedenis van

Schisma. nbsp;nbsp;nbsp;het Utrechtsche Schisma. 's-Gravenhage 1892.

T. S. Jansma, Raad en Rekenkamer in Holland en Zeeland tijdens hertog Philips van Bourgondië.nbsp;Pft. Utrecht 1932,

J. G. C. Joosting, Onuitgegeven oorkonden betreffende het zeventuigsrecht. Pft. Utrecht. Nijmegen 1890.

Martens, De just. coll. A. H. Martens van Sevenhoven, De justitieele colleges in de steden en op het platteland vannbsp;Holland. Pft. Utrecht 1912.

Matth., Anal. . Antonins Matthaeus, Veteris Aevi Analecta. Hagae-Comitum 1738.

Matth., De Jute Gladii. Antonius Matthaeus, De Jure Gladii Tractatus. Lugd, Batavor. 1689.

Matth., De Nob. nbsp;nbsp;nbsp;Antonius Matthaeus, De Nobilitate. Amstelodami,

Lugd. Batavor. 1686.

V. Mieris, Chb. nbsp;nbsp;nbsp;F. van Mieris, Groot charterboek der Graaven van

Holland en Zeeland en Heeren van Friesland. Leiden 1753—1756.

De Monté ver Loren, J. Ph. de Monté ver Loren, De historische ontwik-Bezit en Eigendom. keling van de begrippen bezit en eigendom in de landsheerlijke rechtspraak over onroerend goednbsp;in Holland. Pft. Utrecht 1929.

Mr. S. J. Muller Fz., De middeleeuwsche rechtsbronnen der stad Utrecht. 's-Gravenhage 1885.

Mr. S. Muller Fz., De registers en rekeningen van het bisdom Utrecht 1325—1336. 's-Gravenhagenbsp;1889/1891.

Mr. S. Muller Fz., Schetsen uit de middeleeuwen. Amsterdam 1900.

Oorkondenboek van het Sticht Utrecht; Deel I: Dr. Mr. S. Muller Fz. en Dr. A, C. Bonman. Utrechtnbsp;1920. Deel II: Dr. K. Heeringa. Utrecht 1940.

O. Oppermann, Untersuchungen zur nordnieder-landischen Geschichte des 10. bis 13. Jahrhun-derts. Utrecht 1920/21.

O. Oppermann, Untersuchungen zur Geschichte von Stadt und Stift Utrecht, in Westdeutsche Zeit-schrift für Geschichte und Kunst, XXVII ennbsp;XXVIII. Trier 1908 en 1909.

Dr. R. R. Post, Eigenkerken en bisschoppelijk gezag in het diocees Utrecht tot de XlIIe eeuw. Pft. Utrecht 1928.

Dr. R. R. Post, Geschiedenis der Utrechtsche bisschopsverkiezingen tot 1535.

311

Regesten van het archief der bisschoppen van Utrecht door Mr. S. Muller Fz. Utrecht 1917.

L'Organisation corporative du Moyen Age a la fin de 1'Ancien Régime. Etudes présentées a lanbsp;Commission Internationale pour 1'Histoire desnbsp;Assemblées d’Etats. II. Louvain 1937.

Regesten van de oorkonden in het archief der heeren van Montfoort, door Mr. R, Fruin Th. Az.nbsp;en Mr. A. Le Cosquino de Bussy. Utrecht 1920.

Regesten van het archief der stad Utrecht door Mr. S. Muller Fz. Utrecht 1896.

Richard Schroder und Eberhard Frh. v. Ktinszbera, Lehrbuch der deutschen Rechtsgeschichte. Berlinnbsp;und Leipzig 1932.

Mr. L. A. J. W. Baron Sloet, Oorkondenboek der Graafschappen Gelre en Zutfen. 's-Gravenhagenbsp;1872.

N. B. Tenhaeff, Diplomatische Studiën over Utrechtsche Oorkonden der Xe tot Xlle eeu-w. Pft.nbsp;Utrecht 1913.

Tijdschrift voor Geschiedenis.

Tijdschrift voor Rechtsgeschiedenis.

Verslagen en Mededeelingen der Vereeniging tot uitgave der bronnen van het oude vaderlandschenbsp;recht.

Johan van de Water, Groot Utrechtsch Placaat-boek. Utrecht 1729.

Het rechtsboek van den Dom van Utrecht door Mr. Hugo Wstinc (uitg. S. Muller Fz., O.V.R.).

Zeitschrift der Savignystiftung für Rechtsgeschichte.

312

STELLINGEN.

De zeer verbreide opvatting, dat het privaatrecht het ge-meene recht zou zijn, vindt geen steun in de geschiedenis van het inheemsche recht.

II.

Ten onrechte acht Van Apeldoorn (Inleiding tot de studie van het Nederlandsche recht, 4de dr., p. 101) de privaatrechtelijke beschouwing van het staatsgezag het meest karakteristieke kenmerk van de feodale staatsinrichting.

III.

De rechten van den leenman, den tijnsman en den erfpachter zijn naar hun oorsprong geen jura in re aliena.

IV.

De op § 5, eerste lid, van het Academisch Statuut berustende splitsing van de studie voor het doctoraal examen in het Nederlandsche recht in een publiekrechtelijke en een privaatrechtelijke richting is verwerpelijk.

V.

Aan abandonnement (derelictie) van een weg, tot welks aanleg door den Souverein concessie (octrooi) is verleend, staan de bepalingen van de Wegenwet niet in den weg; de provinciale wegenreglementen kunnen daaraan zelfs niet in dennbsp;weg staan.

VI.

Het Openbaar Ministerie is hier te lande niet geïmporteerd, doch heeft zich ontwikkeld uit de inheemsche rechterlijke organisatie. (Aldus reeds A. H. Martens van Sevenhoven, Denbsp;justitieele colleges in de steden en op het platteland van Holland— 1795-1811, p. 390. Anders: Simons, Beknopte handleiding tot het Wetboek van Strafvordering, 7de dr., p. 60).

VIL

Met recht heeft Cleveringa, W.P.N.R. 2823, 2824 (1924), tegenover Diephuis (Het Nederlandsch Burgerlijk Recht, 2de dr., VI, p. 121) de stelling verdedigd, dat derelictie (abandonnement)nbsp;van onroerende zaken mogelijk is.

VIII.

Het beroep van Cleveringa in zijn in stelling VII aangehaald opstel op den Franschen oorsprong o.m. van artikel 576 B.W.nbsp;berust op miskenning van de continuïteit in ons recht.

^’i

' A A -¦inbsp;nbsp;nbsp;nbsp;V

^ nbsp;nbsp;nbsp;i \ Vv ' '

V- '-,. -SY' ¦ nbsp;nbsp;nbsp;_;vnbsp;nbsp;nbsp;nbsp;:''- '•

. \Vc.

¦«' *

1 nbsp;nbsp;nbsp;gt;gt;Uikk-'^nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;¦nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;-

.str

--'¦V -

VI.

Het Openbaar Ministerie is hier te lande niet geïmporteerd, doch heeft zich ontwikkeld uit de inheemsche rechterlijke organisatie. (Aldus reeds A. H. Martens van Sevenhoven, Denbsp;justitieele colleges in de steden en op het platteland van Holland— 1795-1811, p. 390. Anders: Simons, Beknopte handleiding tot het Wetboek van Strafvordering, 7de dr., p. 60).

VIL

Met recht heeft Cleveringa, W.P.N.R. 2823, 2824 (1924), tegenover Diephuis (Het Nederlandsch Burgerlijk Recht, 2de dr., VI, p. 121) de stelling verdedigd, dat derelictie (abandonnement)nbsp;van onroerende zaken mogelijk is.

VIII.

Het beroep van Cleveringa in zijn in stelling VII aangehaald opstel op den Franschen oorsprong o.m. van artikel 576 B.W.nbsp;berust op miskenning van de continuïteit in ons recht.

Boekbind

Oelter