-ocr page 1-



			VERSLAG

BKTAE�FESBE DE CHOLERA-EPIDEMIE IN DEN ZOMER VAN HET JAAR 1866, DOO V BURGEMEESTER EN WETHOUDERS VAN UTRECHT -

				AANGEBODEN

					AAS

		DEN GEMEENTE-RAAD.

	STOOM-SX�LPERSDElie VAN I. E. .BOSCH ES ZOOX, IE UTRECHT.

-ocr page 2-



			1 ocJt^ofL^

S)
		*Utf*




	In de vergadering van den Gemeenteraad van den 27^stcu December 1806 werd door ons ingediend een ver- slag betreffende de Cholera-epidemie in het jaar 1866 , met verschillende daarbij behooreride bijlagen. Ofschoon het aanvankelijk ons voornemen was dit verslag eerst te doen drukken als bijlage bij het ver- slag van den toestand der Gemeente over 1866, hetwelk in de maand April e. k. door ons aan den Raad zal worden ingediend, meenden wij gehoor te moeten ge- ven aan den wensch van velen, zoowel leden van den Raad als bijzondere personen, om de openbaarmaking- van dit verslag te bespoedigen. Dit is de reden dat dit verslag reeds thans gedrukt is geworden en publiek zal worden verkrijgbaar gesteld. Wij hebben gemeend dat het raadzaam was den staat der uitgaven betreffende de Cholera (Bijlage E) oor- spronkelijk door ons ingediend, te moeten terugnemen en dien te moeten vervangen door een nieuwen, bij- gewerkt tot op heden waarin de uitgaven onder rubrieken zijn zamengevoegd. Wij waren van oor-

-ocr page 3-



		deel dat eene meer uitvoerige specificatie der uitgaven moest worden gevoegd bij liet overzigt der Gemeente- rekening over 1866 , door ons in de maand Julij e. k. in te dienen, en thans kon achterwege blijven, vooral omdat welligt nog declarati�n de Cholera betreffende, kunnen worden aangeboden. Utrecht, 26 Februarij 1867. De Burgemeester, W. R. BOER, Wethouder. De Secretaris, H. G. R�MER.

-ocr page 4-



		VERSLAS AAN DEN GEMEENTERAAD VAN UTEECl�T.

			Reeds in den nazomer van Wet jaar 1865 vernam men, dat de Cholera wederom in eenige landen van westelijk Europa was uitgebroken, en vooral in het zuiden van Frankrijk groote verwoestingen aanrigtte. De bij vorige epidemi�n opgedane ondervinding wet- tigde maar al te zeer de vrees, dat deze noodlottige ziekte, na in den winter tot stilstand te zijn gekomen, in den volgenden zomer steeds verder om zich heen grijpen, en ook Nederland zoude bereiken. Wij meen- den dus reeds toen eenige maatregelen te moeten nemen, opdat, indien ook de stad onzer inwoning niet voor de ramp bewaard m�gt blijven, spoediger datgene in gereedheid zou zijn, wat tot verzorging der zieken zou dienen te worden aangewend. Wij lieten hiertoe een onderzoek instellen naar den toestand van het stads-gebouw aan het Bagijnenhof, hetwelk bij vorige gelegenheden als Cholera-hospitaal was gebruikt geworden. Dit gebouw echter, vroeger tot kavalerie-kazerne gebezigd, was niet vrij van groote gebreken. De ondervinding had daarenboven getoond, dat de localiteit te bekrompen was voor het aantal lijders, hetwelk, bij eene eenigzins uitgebreide epidemie, 1

-ocr page 5-

pl.l

Belage B.

FILTREER TONNEN.


WIJK.	STRAAT.	WIJK.	STRAAT.
A.	Keukenstraat.	K.	Lakmoessteeg.
II	A. S. C. straat.	;/	Lijnpadsteeg.
C.	Hooipoort.	il	Singelsteeg.
//	Oranjestraat.	L.	Vleutensche weg.
II	Varkenmarkt.	II	Croeselaan.
II	Vreeburg.	M.	Vinkenbuurt
D.	Zakkedragerssteeg.	//	Boodebrug.
G.	Keizershof.	II	Molenwerf.
H.	Lange Lauwerstraat.	II	Spinnersteeg.
I.	Moddersteeg.	II	Paardensteeg.
//	Gasfabriek.	II	Zeedijk.
II	Moddersteeg.	II	Driesprong.
K.	Kerksteeg.	II	Kwakkeldijk.
//	Stijfselsteeg.	II	Moordenaarsteeg.

-ocr page 6-



			2

		naar het hospitaal verlangde te worden vervoerd, zoodat men zich zelfs in 18⁴⁸/₄₉ genoodzaakt gezien had te midden der epidemie het hospitaal over te brengen naar het militair logement. Toen ons gebleken was, dat voor betrekkelijk geringe kosten doelmatige verbeteringen in dat gebouw konden worden aangebragt, werd hiertoe door ons besloten. (Resolutie van 17 October 1865). De boven-achterver- trekken, werden hooger van verdieping gemaakt; het aantal ramen werd vermeerderd om meer lucht en licht te bekomen; een gedeelte van de zoldering werd afgeschoten en tot ziekenkamer ingerigt, terwijl einde- lijk op de binnenplaats eene pomp werd gesteld, en op alle ziekenkamers verlichting met gas aange- bragt. De noodige schikkingen werden vervolgens ge- troffen om het noodzakelijke meubilair uit het militair logement en uit het Ziekenhuis daarin te brengen, en om het benoodigd bedden- en linnengoed te com- pleteren. Wat de levensmiddelen betreft, stemden heeren Regenten van het Stads-Ziekenhuis op onze aanvrage er in toe, dat deze tegen betaling der ge- maakte onkosten, uit de aan hunne zorgen toevertrouwde Inrigting zouden worden geleverd. Was alzoo alles voor de ontvangst der zieken in ge- reedheid gebragt, ook voor hunne geneeskundige be- handeling en oppassing diende te worden zorg gedragen. Op onze uitnoodiging verklaarde de Geneesheer-Direc- teur van het Ziekenhuis, de heer Dr. M. Imans, zich bereid om het oppertoezigt over het hospitaal op zich te nemen, terwijl de heer C. G. Cramer zich met de regeling van de apotheek en van de verdere huishou- delijke dienst van het hospitaal belastte. Ook bij het bestuur der Diaconessen-inrigting en bij den heer A. J. Schaepman, Vicaris-Generaal van den

-ocr page 7-

Bijlage �.

GEWONE TONNEN.


WIJK.	STRAAT.	N°.	Gevuld yau wege
A.	A. B. C. straat.	20	de Stad.
B.	Springweg.	25	id.
C.	Wijde Watersteeg.	19	id.
II	Oranjestraat.	20	id.
D.	Zakkedragerssteeg.	10	id.
I.	St. A.nnastraat.	22	id.
II	id.	23	id.
G.	Neude.	11	id.
Il	Kloksteeg.	12	id.
H.	Paauwsteeg.	1	id.
II	I^e Acliterstraat.	21	id.
»	Lange Lauwerstraat.	24	id.
I.	Maliesingel.	14	id.
K.	Wittevrouwesingel.	13	id.
//	Ganssteeg.	15	id.
ii	2° Kerksteeg.	16	id.
ii	Kleisteeg.	17	id.
X	Helling.	18	id.
L.	Uaalsehen dijk.	6	id.
//	id.	7	id.
/;	Vleutensche weg.	8	id.
ii	Catharijnesingel.	9	id.
m	Kwakkeldijk.	5	id.
it	Gietershof.	2	id.
a	Zwarte water.	3	id.
ii	id.	4	id.
ii	Kraansteeg.	27	id.

-ocr page 8-



			3

		Aartsbisschop van Utrecht, deden wij voorloopig aan- zoek om te vernemen of de Diaconessen en de Zusters van Liefde genegen zouden zijn om, even als bij vorige epidemi�n, gedeeltelijk de oppassing der zieken in het cholera-hospitaal op zich te nemen, en het was ons zeer aangenaam van beide zijden de mededeeling te mogen ontvangen, dat zoowel de Diaconessen als de Zusters van Liefde zich hiertoe bereid verklaarden. Gedurende den winter behoefde echter aan geen dezer voorloopig genomen maatregelen verder gevolg te wor- den gegeven, daar de gevreesde ziekte zich eerst in het begin van April 1866 te Rotterdam openbaarde. Toen het zich echter dientengevolge liet verwachten , dat onze stad niet lang meer gespaard zoude blijven, meenden wij met onze maatregelen te moeten voortgaan. Wij gingen er dus terstond toe over het cholera-hos- pitaal verder in gereedheid te brengen. Iu overeen- stemming met den heer Imans, werd de heer Dr. D. Lens uitgenoodigd, de geneeskundige dienst dier inrig- ting op zich te nemen, waartoe deze zich welwillend bereid verklaarde, terwijl de heer C. M. van Dijk in overleg met den heer Cramer aan de behoorlijke inrigting van de apotheek in het hospitaal, even als bij vroegere gelegenheden , zijne zorgen wilde wijden. Zoo konden wij reeds den l^ston Mei, toen zich hier ter stede slechts een twee- of drietal cholera-geval- len hadden voorgedaan, aan heeren Doktoren en Heel- meesters kennis geven, dat het cholera-hospitaal ter opname van zieken gereed was, en dat zoodra de eerste zieke was binnengebragt ook de heer C. G. Cramer er zijn intrek zou nemen. Tevens noodigden wij heeren Geneeskundigen uit, om dagelijks van de cholera-gevallen , die zich in hunne praktijk mogten voordoen, mededeeling te willen doen 1*

-ocr page 9-

♦

en minvermogende lijders, gedurende de Cholera-epidemie van 1866,
den 16^den Augustus.

oppertoezigt van Dr. M. IM ANS.
f Heelkundige C. G. CRAMER.

Bijlage D.

REGELING van de genees- en heelkundige dienst voor de behoeftige
aangevangen op Vrijdag den 22^sten Junij, ge�indigd op Donderdag-
Hospitaal voor Cholera-lijders, onder het
Geneeskundige Dr. C. LENS.

Kolom 1 en 2 wijzen aan hoe de genees- en heelkundige dienst in den aanvang

geregeld werd; kolom 3 vermeldt de later daarin gebragte wijzigingen.


	HEELMEESTERS. 2	LATERE WIJZIGINGEN. 3
i	, H. J. Brom. J. C. Cot�. L. Lamie. N. ten Bosch.	Op den 3^aen Julij verliet Dr. J. C. van Eeten de stad en werd zijn gedeelte der wijk A, verdeeld tussehen den heer Dr. C. C. J. de Ridder en de heeren Medicinae Cand. J. G. van der Lith en A. Eern� van der Heul. Den 17^dcn Julij viel Dr. J. C. van Eeten weder in tot den 30^stc" Julij , toen hij verhinderd werd de geneeskundige dienst verder waar te nemen, en vervangen werd door Dr. J. W. Schubart en de Med. Cand. M. Jnda. Den 29^st� Junij werd hierbij voor het gedeelte van Dr. A. P. van Mansvelt nog toegevoegd de Med. Cand. J. G. van der Lith. Den 31^steu Julij nam de heer Dura zijn ontslag en werd zijn gedeelte tussehen de beide andere Doctoren verdeeld.

GENEESHEEREN.
1

Wijk A.

Voor het gedeelte ten westen van de Nieuwe Gracht .
Voor het gedeelte ten oosten van de Nieuwe gracht .

Wijk B.

Voor de Nicola�steeg, Twijstraat, Wijde Doelen met de
daarin uitkomende stegen, Achter Twijstraat, Pelmolenstraat,
Pokkestraat en Suikerstraat............

Voor de Boogstraat, Brouwerstraat, Kokstraat, Lange
Rozendaal, Korte Rozendaal, Klein en Groot Geertekerkhof,
Geertesteeg, Jufferstraat, Lange Smeesteeg, Springweg met
de daarop uitkomende stegen tot aan het St. Jacobs Gast-
huissteegje .....'...........

Dr. J. C. van Eeten.
Dr. J. P. Taats.

Dr. A. A. Land.

Dr. A. P. van Mansvelt.

Wijk C.

Voor het gedeelte tussehen de Bergstraat, Varkenmarkt,
Korte Viesteeg en het Vreeburg..........

Voor het gedeelte tussehen de Korte Viesteeg, Vreeburg,
Rozenstraat, Jacobiekerkhof, Wijde Watersteeg, de Weerd-
Barri�re en Wijk H. .............

Voor het gedeelte Bergstraat, Varkenmarkt, Rozenstraat,
Watersteeg en Stads Buitensingel.........

Voor het gedeelte tussehen de Bergstraat, Varkenmarkt,
Rozenstraat, Jacobiekerksteeg, het Vreeburg en Zakkendra-

gerssteeg en voor het overige gedeelte.......

Wijk ».........

Dr. J. L, H. Haerten.

Dr. S. van Lier.
Dr. N. Dura.

Dr. J. Loeff.

E. Rodelsturtz.

V-

-ocr page 10-



			4

		aan het bureau vaa den burgerlijken stand, met op- gave van den dag, waarop de ziektegevallen zich had- den voorgedaan, alsmede van den afloop, dien zij had- den gehad. In verband met het toenemen, en later met het af- nemen der cholera werden ook de gelegenheden tot het overbrengen der lijders naar het hospitaal uitge- breid en ingetrokken. Even als vroeger waren het weder personen tot de vereeniging van de zakkendragers behoorende, die hoofd- zakelijk het vervoeren der lijders naar het hospitaal op zich namen. Hunne dienst werd door den Overman naar vastge- stelde toerbeurten geregeld, en er werden draag- baren ter hunner beschikking gesteld aan het cho- lera hospitaal, in de Zakkendragerssteeg, en aan de Catharijne barri�re. Zij genoten eene belooning van f 1.� voor iederen lijder, dien zij naar het hospitaal overbragten. Het bleek echter, dat er des nachts te veel tijd verloren ging met het oproepen van het noodige personeel en het ophalen en in ge- reedheid brengen der draagbaren; daarom werd des nachts, van af den a2^steu Junij tot den 21^3ten Augustus, nog eene draagbaar met wachters geplaatst bij de wacht van de brandspuit in de St. Annastraat. ' Deze personen behoorden wel tot het personeel, aan die brandspuit verbonden, maar werden toch iederen nacht afzonderlijk daarvoor aangewezen, boven diegenen, die hun ge- woon dienstwerk bij de brandspuit verrigtten, en ge- noten eene bezoldiging van � 0.50 per persoon en per nacht. Toen de epidemie evenwel op het hevigst woedde, vooral in den omtrek der Tolsteeg-barri�re, werd van 22 Junij tot 21 Augustus ook nog daar, zoowel

-ocr page 11-

GENEESHEEEEN.

LATEEE WIJZIGINGEN.
3

Wijk E.

Het gedeelte van af Wijk B tot en met de Haverstraat
(Gortsteeg).................

Den 30^sten Junij werd hierbij het gedeelte van Dr. H.
Brom verdeeld tusschen hem en den Med. Cand. den Heer
T. Place.

Dr. H. C. A. L. Eock.
Dr. H. Brom.
Dr. J. B. Dompeling.
Dr. J. E. K. Penninck.

D. J. van de Water.

Voor liet overige gedeelte

Wijk F. j

Wijk G.

Voor het overige gedeelte...........

Voor het gedeelte om de Neude tot het Janskerkhof en
de Korte Jansstraat..............

J. C. Cot�.

M. Ader.

C. J. Bresier.

Dr. P.

Dr. A,

F. Eodelsturtz.

Wijk M.

Voor het gedeelte van af de Oude Gracht, langs de
Pottenstraat, tot en met de Hardebollenstraat tot aan de
van Wijckskade...............

Van af de Hardebollenstraat tot aan de kade en Willems-
kazerne ..................

Dr. A.
Dr. J.

Kops.
Bakker.

L. Laniie.

Wijk I.

Voor het gedeelte van de Maliebaan tussehen de Noord-
zijde van de Maliebaan en Maartensdijk en Lauwereoht.

Voor het gedeelte tusschen de Zuidzijde der Maliebaan en
de Kromme Eijn...............

Den 6^d� Augustus werd de heer Dr. P. Q. Brondgeest
verhinderd zijn gedeelte verder op zich te nemen, en werd
vervangen door Dr. H. Holm.

Dr. D. K. Munting.

Dr. P. Q. Brondgeest.

Dr. H. J. Broers.

Dr. J. J. C. van Woerden.

C. A. Moesman.

Den 29^5ten Junij werd hierbij toegevoegd de heer F. E.
Vos, Med. Cand., en de wijk aldus verdeeld:

Dr. H. J. Broers voor de Ganssteeg, de Kromme Eijn,
het voorste gedeelte van Abstede en de nieuwe woningen
der Commissie op het Singel.

Med. Cand. F. E. Vos voor de Helling, de ovens van
de erven Eose, van de heeren vanden Broeke, van Eappard
en Mijnlieff ; Dr. J. J. C. van Woerden voor de Westerkade
en de ovens van de erven Eose, van den heer van den
Broeke, van Eavestein met de ovens aan de Philosophen Laan.

Wijk K.

r J. A. van Dugteren.

Wijk Ii.

Voor het gedeelte ten zuiden van den Leidschen straatweg.

Voor het gedeelte ten noorden van den Leidschen straatweg.

Wijk II.

Voor het gedeelte ten oosten van de Vecht.....

Voor het gedeelte ten westen van de Vecht.....

Dr. A. E. Verhoeff.
Dr. H. Holm.

Dr. P. J. Kraamwinkel.
Dr. J. van Lier.

' \

J. L. C. de Wildt.

Den 25^sten Junij werd de heer Dr. S. van Lier vervangen
door de Med. Cand. N. J. A. C. Sternberg.

� N. ten Bosch.

-ocr page 12-



			5

		bij nacht als bij dag, een draagbaar en een wacht van vier man geplaatst, die ieder per 24 uur/l.� bezoldiging genoten. Op deze wijze werden 335 personen naar het hos- pitaal vervoerd, waarvan 212 aldaar overleden zijn. Ofschoon in het hospitaal nimmer gebrek aan ruimte heeft bestaan , waren wij echter een oogenblik bevreesd, dat die te kort zou schieten en werden dadelijk voor- loopige maatregelen genomen om des noodig een ge- deelte van het militair logement, even als in 1849, voor hospitaal in te rigten. Eenige localen in dat lo- gement, bij anderen in gebruik, hebben wij daarom tijdelijk laten ontruimen. Wij meenen ten opzigte van bijzonderheden, betreffende het hospitaal te mogen verwijzen naar het hierbij gevoegde verslag van den heer Imans (bijlage A.) Maar wat ook ten aanzien van het hospitaal en het vervoer der zieken door ons moge zijn voorbereid of tot stand gebragt, het kwam er meer nog op aan om alles te doen, wat de ziekte kon tegengaan en matigen; om daarentegen alles te doen vermijden, wat haar kon bebevorderen of verspreiden. Wij hebben dan ook niet opgehouden door kennis- gevingen en publicati�n den ingezetenen aan alles te herinneren, wat in dezen het eigenbelang van hen vorderde; wij hebben de aanschrijvingen, ons van regeringswege geworden, betreffende raadgevingen en maatregelen te nemen bij het uitbreken der cholera ter hunner kennis gebragt (Publicati�n van 1 en S Mei en 8 Junij); wij hebben eindelijk bij verschil- lende gelegenheden hen gewaarschuwd tegen de na- deelige gevolgen van het gebruiken van onrijpe vruchten, van water uit grachten en sloten , en van karnemelk en azijnwater (Publicati�n van 29 Mei en 1 en 7 Junij).

-ocr page 13-


Overgebragt § 3.		f 7944.56»
Verschillende uitgaven.
Honorarium aan de HH. Cramer en Lens.....	f 1250.�
Honorarium aan de diaconessen en zusters van	- 1000.� - 557.�
	- 1000.� - 557.�
Koffij, kostgeld, enz. aan de vervoerders . . .	- 94.67
	1.21
		- 3902.88
HOOFDSTUK II.		- 3902.88
DESINFECTIE.
§ 1.
Reinigen van riolen, zinkgaten, enz.
	f 8.47 - 2014.74 - 153.42»


	- 25,� - 1293.39
	- 25,� - 1293.39
	- 33.40 4.18
	- 33.40 4.18
	- 211.40	- 3741.91
§ 2. Doorspoelen van riohen.		- 3741.91
Arbeidsloonen, reparatie aan slangen, enz. . .	f 1011.�
Over te brengen	f 1011�	/"14.589.35»

Bijlage E.

STAAT aanwijzende de uitgaven door de gemeente gedaan,
ter zake der Cholera in 1866.

HOOFDSTUK I.

CHOLERA-HOSPITAAL.

§ 1.

Inrigting van het gebouw op het Bagij-

nenhof, aankoop en onderhoud van

meubelen, enz.


	f	156.45
	-	2561.49 ⁵
	f	263.33
	-	463.39
	-	1492.17
	-	1360.69»
	-	39.60
	-	520.93»
	-	376.�
	-	711.50

Arbeidsloonen

Schoonmaak van het gebouw, aankoop en onder-
houd van meubelen.........

f 2717.94⁶

§ 2.
Kosten van verpleging.
Stroo en zeegras.......

Chemicali�n.

Levensmiddelen, brandstoffen, dagelijksohe schoon-
maak, enz.............

Kleederen en witte goederen . . .
Vervoer van stroo uit het hospitaal

Bleekersloon........

Concierge en vrouw......

Loon en kostgeld oppassers . . .

5236.62

Over te brengen

f 7944.56 '

-ocr page 14-



		6 Wij spoorden hen aan om voor de zuiverheid en reinheid hunner woningen meer dan gewone zorg te dragen, en wezen hen op het gevaar dat er in gele- gen is om de uitwerpselen van choleralijders in de riolen en vervalgaten te werpen. (Publicatien van 1 Mei en 7 Junij). Intusschen mag men te regt van een stedelijk be- stuur meer dan raadgevingen en waarschuwingen ver- wachten. De maatregelen echter, die bij het woeden een er cholera-epidemie dienen te worden genomen, zijn van zeer bijzonderen aard en moeten dikwijls verandering ondergaan volgens den stand der ziekie, zoodat wij het wenschelijk vonden in deze meer naauwkeurig te worden voorgelicht door hen, die door den aard van hunnen werkkring van nabij met den omvang dei- ziekte bekend mogten worden geacht. Het was daarom, dat wij reeds den 5^den Mei aan de Gezond- heids-commissie der stad Utrecht voorstelden 2 of meer leden uit haar midden te committeren, om zich regt- streeks met ons in verband te stellen, teii einde dade- lijk te kunnen handelen , overal waar hulp m�gt blijken noodig te zijn. Naar aanleiding hiervan benoemde de Gezondheids-commissie. hiertoe drie harer leden, de hee- ren D^r. H. J. Broers, D^r. M. Imans en D^r. P. Q. Brond- geest. Ook den heer adjunct-inspecteur voor het ge- neeskundig staatstoezigt in Utrecht en Gelderland, met wien wij reeds vroeger ter zake der cholera in bespre- king waren geweest, en wiens ijver en hulpvaardigheid gedurende den ganschen duur der epidemie wij op hoogen prijs stellen, verzochten wij de vergaderingen, die ons collegie met bovengenoemde leden der Gezond- heids-commissie m�gt houden, wel te willen bijwonen. Toen deze zich hiertoe had bereid verklaard, werd door

-ocr page 15-


Overgebragt § 2.			/"21.670.60 ⁵
Honoraria.
Honoraria aan genees- en heelkundigen . . .	f	2155.�
	-	565.95
Honoraria aan apothekers van het ziekenhuis. .	-	180.�	- 2900.95
HOOFDSTUK V.
VERSCHILLENDE UITGAVEN.
Vervoer van goederen naar Manenburg,, naar de keet aan den Leydschen straatweg, naar de	f	16 �
Oprigting keet Leydschen straatweg ....	-	500.�
	:	102.06 230.85
	:	102.06 230.85
Opmaken van een kaart der cholera-epidemie. .	-	50.�
Gratificatie aan de ambtenaren op het bureau van den burgerlijken stand ten Stadhuize .	-	260,�
	-	8.-	- 1166.91
			- 1166.91
Totaal der uitgaven . . .			/�25.738.46⁵


	f 1011.�	/14.589.35 ⁵
	- 250.�
	- 100.�
		- 1361.�
	f 5�	- 1361.�
		-
	f 883.50
	- 208.11
	- 1376.18
	- 1428.30
	- 69.29
	- 231.98
		- 4197.36
	f 1170.69	- 4197.36
	- 225.05
	3.�
	- 71.15
	- 48.�
		- 1517.89
		- 1517.89
		/21.670.60 ⁵

Overgebragt

Nieuwe brandspuitslangen

Gratificatie aan den. opzigter der brandbluseh-
middelen.............

§ 3.
Verschillende uitgaven.
Schadeloosstelling voor verbrande voorwerpen

HOOFDSTUK Hl.

DRINKWATER.

Aankoop filters........

Watervaten.........

Vullen van filters, vaten, enz. . . .

Rijden met waterwagens.....

Vracht filters, sloten, enz.....

Reparatie waterwagens en filters

HOOFDSTUK IT.

VERPLEGING, LIJDERS IN DE GEMEENTE.

§ 1.
Verpleging.

Kosten van eerste recepten ........

a h recepten der geneeskundige kliniek.

Brandewijn............ .

Matrassen en strfto..........

Bloedzuigers , suspensoirs , enz.......

Over te brengen

-ocr page 16-



			?

		ons besloten op bepaalde tijden met bovengenoemde heeren zamen te komen, terwijl aan den heer Ambtenaar 2^e klasse ter secretarie, de functi�n van secretaris dezer gecombineerde vergadering werden opgedragen. Deze bijeenkomsten hadden van 11 Junij tot 16 Augustus meestal tweemaal 's weeks plaats. Daarin werden zoowel die punten, waaromtrent dadelijk voor- ziening noodig was, behandeld, als die, waarop, ook na het wijken van deze epidemie, blijvend de aan- dacht moest worden gevestigd. De meeste der thans te vermelden maatregelen zijn dan ook uit het in deze bijeenkomsten behandelde voortgevloeid. Ten aanzien der terstond aan te wenden maatregelen was onze aandacht vooral op drie punten gevestigd : 1°. Het verschaffen van goed drinkwater, van goed voedsel, en van die materiele hulpmiddelen, die de vat- baarheid voor de ziekte schijnen te kunnen verminderen. 2°. De zorg voor de reinheid en zindelijkheid en het weren van schadelijke uitdampingen, 3°. Het disinfecteren, alsmede het onschadelijk ma- ken van die voorwerpen, die als besmet kunnen wor- den beschouwd, of de uitbreiding der ziekte zouden in de hand kunnen werken. Omtrent elk dezer drie punten wenschen wij in eenige bijzonderheden te treden. Wat het eerste: _ffhet verschaffen van zuiver drinkwa- ter" betreft, mogen wij opmerken , dat wij daarin zooveel mogelijk hebben trachten te voorzien door het plaatsen van gevulde watertonnen en houtskoolfiltrums, alsmede door het doen rondrijden van wagens, met daarop ge- plaatste vaten. Wij moesten ons met deze slechts tijdelijk werkende maatregelen tevreden stellen, daar het vermeerderen van het aantal pompen en de ver-

-ocr page 17-


Totaal. . .	to to to to ts to ts OO ■<( OS CK W> CO tu *"" ~ ~" "" ~' N 1�1 .. .. _� .» ^ ,. 00** ~ ~ ~ ~ "- - Oi CS	Totaal. . .	lO ta H H H H H HO SO OONCiCn \> a a a a a a »� �-s 1�' -. .. -. -. oo ~ ~ ~ ~ ~ - en Ci	Totaal. . .	S�' H-» fr h-' H fr OO fcO H-f O CD OO a a a a a a >0 1�' ~~ ~ "~ ~" ~ "~ Os	Totaal. . .	NOi W fr W��H h-1 - - - - - - OO *~" ~~ "~ ~ " ~~ O** oa	DAGTEEKENING
=5 �	=======	=	= = a a a a a	=	a a a a a a a	=	a a a a a a a	Choiera.
=	= = = = = = =	=	� ==== = a a =	. \| ,..----------		=	a a a a a a a	Vermoedelijk cholera.
=	= = = = = = =			=	a a a a a « a	=	a a a a a a a	Totaal cholera.
S	O CO fr Ol fr »5 B	to oo	OO CO fr fr Ot OO ~3	oo OO	CD OO fr OO CO OO CO	CO O	00 CO �O OO fr OO OO	Algemeene sterfte.
CO h-J		OO fr		OO fr		OO CS		Gemiddelde sterfte van elke week.
JiO » t� K) Jfl N3 t� i_j \|_i (_■ l-J f-< H-' H-" H-" H-« M CO tO Ol Cn tf^ W t3 H O C OO <J Q Or l^ OO tOHO tOODSOl CA hf^ W tD H O O ...... 1 ...... I ......g ,,..g.l 1 ! t . 1 l_l � l_l . . I_l � 1-1								O P~ O h3 tel W tel M 53
CO	OO a t�' CO t�i t�i t�'	!		OO	t-i a fr a a a fr	OO \|_i a a h-¹ a == h-1		Cholera.
'	a a a a a a a	=	= = = = = = =	=	a a a a a a a	=	a a a a a a a	Vermoedelijk cholera.
CD	*O0=; h-1 CO h- 1�' 1�'**	=	= = = = = = =	OO \|_i a H-i ==== = \|�'		OO	fr a a fr a = fr	Totaal cholera.
ta CD	1�1 OMMfrfrfrO)	tu	S fr S OO fr a t�	OO Ut	oo os ut en ut o ci	co fr	fr fr fr oo ut fr oo	Algemeene sterfte.
		CO CD		cO CD		OO fr		Gemiddelde sterfte van elke week.


		r/5
		H
	Tl	�»
		>
	&	H
	3	<,
	-	»o 5

'm Cu
CK? CD

cro.

�

tel
tel

iz!

t�t
!Z|

to to to co fr fr i�<

O yi ht^ W to H O

CD CO <l C� Ct fr W

=j4

a a a �

�: H

Cholera.

CO CO CO CO CO CO CO

OOOOiOOiOT

a fr tO 00 CO a �O


CO
Co	CO	fr	fr	co sr fr			o
CO	oo	OO	fr	oo	OO	fr	fr
Ut	CO	-3 O		OQSO			H-'
OO
o	fr	fr	fr	fr	fr	r�	fr
OO	fr	CS	C<	c	00	CO	C3


�	h-'		fr	fr	fr
oo	Ut	00	to	r�	o	00	fr
CO
OS	fr	fr	CO	�	fr	OO	CO
OS	ui	o	OO	oo	CO	DO	Ut
OO
O	fr	fr	fr	fr	fr	OO	OO
o	oo	C3<l<IOl				o	O

Vermoedelijk
cholera.

Totaal cholera.

h-' h-' CO OO CO a cO

Ot v} si �ic3 O Ol

Algemeene sterfte.

WtOWcOHH
b2H HK) fr O^t

Oo fr CO Os ut OO GS

Gemiddelde sterfte
van elke week.

OO CO CO CO CO CO �O

O ffl �o N A3 W fr

M M l-J I�' M

fr OO WH O CO OO

SO Ol fr W 12 H

te
te

t�i
53
Q

a a a a a = g

a a a a a a B.

«a: H

1-3
o

^ CO CO CO CO #- CO
�i N W H H W CO

Cholera.

HHt�tOHHH
O OH H CJ �i O

«o

CO t� CO CO CO CO J4>
h&" CD Ol tu *■�- Ol CH


IO	h-'	H	=	=	=	=	=
h-i
CO	*h-¹*	KJ	fO	lO	H-=	M	1�1
OS	~* O		M	M	OS	O'	O�
1�1
CJT	HO	fO	(O	O0	H		h-1
CO	CO	Ol	oo	0-Q*5CO

Vermoedelijk
cholera.

¹ = t� h-¹ S�¹


	263	If. OS CO CO CC 1^ CO OJS�t H C� W C
	299	cn co t^- co co >4> tf¹-

Totaal cholera.

H HH t� W t� t�
Ht- O CO CO h?- ox -<�

CO t� CO CO CO CO tf*

tf^ o os t� if», o m


	181 J	HH H CO H> W CO CD t� Ci CO O t� O


CO
~5	OO	OO	oo	OO	OO	OO	CJt
h-¹	CD	fr	^D	fr -Oi OO			O

Algemeene sterfte.

Gemiddelde sterfte
van elke week.

-ocr page 18-



			8

		betering der bestaande te veel tijd vereischte , zoodat daarvan geen dadelijk nut te verwachten was. Vooreerst lieten wij 28 zoogenaamde houtskoolfiltrums vervaardigen, (Resoluti�n van 7, 9 en 21 Junij) en deze, op aanwijzing van den heer adjunct-inspecteur voor het Geneeskundig Staatstoezigt, aan verschillende punten der stad plaatsen, zooals aangegeven is op den staat hierachter als bijlage B gevoegd. Vervolgens lieten wij een aantal gewone watertonnen plaatsen, zooals in bijlage C wordt aangeduid, en deze door middel van drie waterkarren geregeld van versch water voorzien (Resolutie van 18 Junij); het hiervoor bestemde water werd uit die stads pompen genomen, welke het zuiverste, water gaven, zooals de Maria-pomp, de nieuwe pompen achter het vleeschhuis en in de Arendtstraat, enz. Wat het verschaffen van voedzame spijs betreft, noo- digden wij de commissie van spijsuitdeeling voor min- vermogenden uit om de menschlievende taak, die zij des winters verrigt, ook thans in het algemeen belang op zich te nemen (Resolutie van 7 Junij), en spoorden de ingezetenen aan om de pogingen der commissie naar vermogen te ondersteunen (Publicatie van 7 Junij). Wij vertrouwen, dat het u niet onbekend zal zijn, hoe van de zijde der genoemde commissie alles werd aan- gewend om het beoogde doel te verwezenlijken, en met welken bijzonder gunstigen uitslag zij hare pogingen bekroond zag. Ook heeren Regentender Aalmoessenierskamer,hiertoe door ons gemagtigd, bleven niet achterlijk om aan de door hen bedeelden afzonderlijke uitdeelingen te doen van de spijzen door de commissie verkrijgbaar gesteld van ongeveer 2 porti�n per bedeelde, per week. Dat wij eindelijk in dit verslag niet kunnen gewa-

-ocr page 19-


DAGTEEKENING.	1 ! Cholera. i i 1	Vermoedelijk cholera.	Totaal cholera.	Algemeene sterfte.	Gemiddelde sterfte van elke week.	DAGTEEKENING.		Cholera.	Vermoedelijk cholera.	Totaal cholera.	Algemeene sterfte.	Gemiddelde sterfte van eike week.
16 Septemb. 1866.	II	a	//	3		14	October 1866.	2	n	2	6
17	II	n	i,	1		15	*II II*	l	�	1	5
14 « u	1	�	1	4		16	*II II*	11	a	�	9,
19 � ,,	1	il	1	5		17	*il II*	II	u	�	3
20	1	�	1	4		18	*II II*	u	u	�	1
21 n n	II	il	n	2		19	*Il 11*	,1	n	//	1
22	II	"	u 3	3 32	30	20	*Il 11*	II	u	n	6
	3	II						II	u	n	6
Totaal. . .	3	II
							Totaal . .	3		3	34	37
23 Septemb. 1866.	1	n	1	6 5						3	34	37
24 ,,	1	n	1	6 5
25 n »	11	�	a	3		21	October 1866.	a	,i	�	3
26 � ,,	II	u	n	3		22	*n u*	i	n	1	5
27	2	ii	2	3		23	*n a*	i	�	1	3
28	1	u	1	4		24	*n n*	n	n	II	6
29 ,,	3	u	3	9		25 26	*u u*	i i	"	1 1	1 3
Totaal. . .	7	n	7	33	28	27	*o u*	//	"	II	4
	a	u '	il	3				//	"	II	4
30 Septemb. 1866.	a	u '	il	3
1 October »	3	n ■	3	9			Totaal, . .	4	n	4	35	34
2	2 1	n	2 1	4 3
3 u a	2 1	n	2 1	4 3
4 // //	//	u	/;	5		28	October 1866.	�	H	n	8
5 n n	1	n	i	5		29	*u a*	n	il	a	5
6 u n	1	u	i	6		30 31	*n n*	n u	II il	ti	7 6
Totaal. . .	8	»	8	33	32		Totaal. . .
	8	»	8	33	32			n	II	n	26
7 October 1866.	II	n	II	2				n	II	n	26	16
8 // a	1 II	n n	1 II	7 3
9	1 II	n n	1 II	7 3
10 � ,,	1	u	1	4
11 II II	II	_a	II	2
12 «	II	a	11	3
13 a n	2	a	2	6
Totaal. . .	4	n	4	27	32							-----,


DAGTEEKENING.	jlera.	oedelijk liera.	choiera.	ne sterfte.	[de sterfte ce week.	DAGTEEKENING.	olera.	oedelijk )lera.	choiera.	ne sterfte.	lde sterfte ve week.
	O	IM J5 °	le H	CD a M) 3	*t3 <a*		-a Q	HJ3 >■	C� O	S o fcJD	05
23 Julij 1866.	15		15	20		19 Augustus 1866.	2	//	2	5
23 �	15	II	15	23		20	II	II	n	2
24 ,: »	15	1	16	18		21	2	II	2	4
25 «	19	//	19	27		22 ,i	1	II	1	7
26 »	18	2	20	25		23	1	II	1	2
27 «	13	H	13	19		24	1	■ //	1	4
28 � ,i	15	»	15	18		35 Totaal. . . 26 Augustus 1866.	1 8	// //	1 8	1
Totaal. . .	110	3	113	150	28		1 8	// //	1 8	25	28
29 Julij 1866.	13	■	12	13			II	�	//	4
30 »	4	1	5	8		27	2	II	2	6
31 // //	13	(1	12	14		28	6	II	6	6
1 Augustus a 3 a n	9 6	1	10 6	11 8		29 30 »	2	II	2	6 1
3 » «	8	II	8	9		31 a a	1	II	1	6
4 « a	4 55	II	4	10		1 Septemb. » Totaal. . . 2 Septemb. 1866. 3 a a	2	II	2	3
Totaal. . .	4 55	2	57	73	29		13	II	13	32	26
5 Augustus 1866. 6 » »	10 5	//	10 5	10 10			2 4	II II	2 4	5 7
7 « "	4	//	4	9		4 // //	2	II	2	4
8 » »	7	II	7	10		5 ;/ il	2	e	2	7
9 » �	3	11	2	4		6 » »	II	n	II	4
10 » «	2	�	2	6		7	3	ii	3	4
11	n	II	II	2		8 // a	2	it	2	3
Totaal. . .	30	11	30	51	32	Totaal. . . 9 Septemb. 1866.	15	n	15	34	29
13 Augustus 1866	1	II	1	6		Totaal. . . 9 Septemb. 1866.	4	n	4	6
13 » «	2	II	2	r		10 � n	//	n	II	II
14 » »	3	II	3	6		11	1	n	1	7
15 n «	3	II	3	3		12 i, n	//	n	II	2
16 n n	«	II	II	3		13 n a	»	u	II	5
17	3	II	3	7		14 n «	5	a	5	y
18 » »	//	II	tf	4		15 n a	1	ii	1	6
Totaal. . .	12	II	12	36	31	Totaal. . .	11	n	11	33	27

-ocr page 20-



			S

		gen van maatregelen om nog op andere wijzen en meer direct de minvermogenden te hulp te komen is veroor- zaakt door omstandigheden, waarop hieronder zal wor- den gewezen. 2°. Wat het 2^de punt aangaat, mag men opmerken dat velerlei oorzaken er het hunne toe bij brengen om, vooral in den zomer den dampkring met schadelijke uitwasemingen te vullen. De voorwerpen , in grachten en riolen geworpen , gaan het spoedigste tot ontbinding over; de hoveniers zijn gewoon in den zomer hunne landerijen te gieren, en het is ook de geschiktste tijd om baggerwerk te verrigten. Ten einde nu deze oorzaken zooveel mogelijk weg te nemen bepaalden wij, dat ieder morgen van 3 tot 8 uur een aanzienlijk gedeelte der stads riolen door de werklieden van de brandweer zou worden door- gespoeld, waardoor het in de riolen aanwezige vuil in stads grachten werd ontlast. Opdat het echter daaruit spoedig zou worden weggevoerd en daar niet tot be- derf overgaan, kwamen wij met den heer Hoofd- Ingenieur van den waterstaat in het 8^ste district over- een, dat, om den afloop van het water te bevorderen, dagelijks van 6 Mei tot 16 Augustus, van stadswege des avonds gedurende ��n uur de waaijerdeur der weerdsluis zou worden opengezet, terwijl de opzigter van den waterstaat te Vreeswijk last ontving om met bijzondere zorg, voor zoover mogelijk, voor het op peil houden van den Vaartschen Rijn te waken. (Re- solutie van 5 Mei 1866.) De bovenvermelde overwegingen noopten ons ook het water niet te laten afloopen voor den schouw der werven en schoeijingen, die gewoonlijk in het voorjaar plaats heeft (Resolutie van 15�17 Mei), en om het bag- geren in stads grachten dezen zomer niet te veroorlo-

-ocr page 21-

RECAPITULATIE.


'					�	� .
			M	ra	�w	t-i
					CO

		ra	» c�
		u	^rLi t~,
		o	moe hole	o		n3 *~�5*	Aanmerkingen.
		O	^>	ra o	Algem	Gemid
I^e		II	II	ii	20	36
2^e		il	II	n	33	34
3^e		II	II	ii	28	34	NB. De levenloos
4^e		II	II	ii	34	31	aangegevenen zijn
5^e		3	II	3	24	31	onder deze getal-
6^e		3	tl	3	35	29	len niet begrepen.
7^e		o	II	//	27	29
8^e		9	11	9	29	31
Qe		10	1	11	36	29
10"		89	5	94	127	29
11"		203	63	266	300	31
12«		239	26	265	303	27
13"		260	3	263	299	27
14^e		245	1	246	271	29
15e		1*6	5	151	181	29
16e		124	2	126	152	27
17e		110	3	113	150	28
18e		55	2	57	73	29
19 =		30	//	30	51	32
20=		12	11	12	36	31
21e		8	'1	8	25	28
22e		13	II	13	32	26
23e		15	tl	15	34	29
24e		11	II	11	33	27
25e		3	II	3	22	30
26e		7	II	7	33	28
27e		8	11	8	33	32
28e		4	II	4	27	32
29^e		3	li	3	24	37
30e		4	II	4	25	34
31^e	laatste Wer dagen in October.		II	II	26	16
	Totaal . . . .	1614	111	1725	2523	■ 922

-ocr page 22-



			10

		ven (Resolutie van 28 Junij 1866). Het gieren der lan- derijen kon wel niet geheel worden tegengegaan, maar op dat punt werd toch de bijzondere aandacht der po- litie gevestigd en deze aangeschreven om te zorgen, dat het gieren alleen des avonds tegen zonsondergang plaats zoude hebben (Resolutie van 21 Junij 1866); dat de schuiten met gier niet dan_ op behoorlijken afstand van de huizen hunne ligplaats zouden innemen (Reso- lutien van 19 en 30 Julij 1866); en dat gestrengelijk de hand zou worden gehouden aan de bepalingen der ver- ordening van 2 November 1865 op het ledigen van secreetputten en riolen (Resolution van 29 Mei en 28 Junij 1866). Voorts trachtten wij de zuiverheid der atmospheer te bevorderen door zooveel mogelijk te voorkomen, dat de bodem door omgravingen, zooals voor het uithalen van oude gasbuizen zou worden om- woeld, en bespoedigden wij de uitvoering van een maat- regel, waartoe reeds vroeger in het voorjaar door ons was besloten, om namelijk de vervalgaten der over- dekte kanalen met eene betere afsluiting tot wering der opstijgende uitdampingen te doen voorzien. Met stadswerklieden aangevangen, gingen wij, ten einde dit nu des te eerder zoude zijn tot stand gebragt, er toe over, het veranderen dezer vervalgaten aanfce- besteden (Resolutie van 22�24 Mei), ten gevolge waar- van in den loop des zomers 785 dezer vervalgaten van behoorlijke afsluiting werden voorzien. Opdat de reinheid en de zindelijkheid niet alleen tij- delijk , maar ook voor het vervolg zouden worden be- vorderd , werd aan een der Inspecteurs van Politie meer bepaaldelijk opgedragen, om de buitenwijken te onder- zoeken, en de aldaar aanwezige toestanden, die ver- betering behoefden, op te geven, opdat deze zooveel mogelijk zoude kunnen worden tot stand gebragt.

-ocr page 23-

■■�.*

Bijlage O.
ALGEMEEN

OVERZIGT van de sterfte in de verscliillende wijken der gemeente Utrecht, gedurende de Cholera-epidemie in 1866; maands-gewijze verdeeld.


	[sten		APRIL.													MEI.									J U N1J.							JULIJ.
	Bevolking op den Januarij 1866	S 2 a _ a <a n S 'ts ce � S Cl, a 1�1 0 ce ce 1-5 CD ° 1 rH 3														>
WIJKEN.			ce � S 'S -a O 4		Vermoedelijk Cholera.		os Totaal Cholera.		Algemeene sterfte.			ce 0 10		_M Vermoedelijk ^1-1 Cholera.		g Totaal Cholera		Algemeene sterfte.			ce g> "o S 16		0 ce « .� 2 S 5 cg 17		ce CD "0 5 ce ce "0 18		Algemeene sterfte.			g Choiera.		"S ce » -2 2 ° S -a E 0 23		g Totaal Cholera.		Algemeene sterfte.
1									M. 7	V. 8	"3 ce -l=* 0 Eh 9							M. 13	V. 14	le ce 'S H 15							M. 19	V. 20	"3 J3 "o Ei 21							M. 25	V. 26	"as ce -�* 0 Eh 27
A.....	6804	1028	II		Il		/;		3	9	12	n		/;		« ,		4	8	12	68		3		71		45	52	97	96		II		96		55	52	107
B.....	7216	1145	II		II		;/		7	6	13	II		//		n		5	7	12	95		5		100		59	54	113	89		1		90		49	54	103
C.....	7820	1283	II		II		/;		8	12	20	4		n		4		11	14	25	197		23		220		120	119	239	88		1		89		53	58	111
D.....	3639	542	II		II		11		4	2	6	3		n		3 *		. 6	4	10	28		2		30		20	15	35	25		2		27		13	18	31
E.....	4054	532	II		II		11		2	8	10	1		n		1		5	4	9	38		a		38		12	36	48	40		11		40		18	32	50
E.....	2821	439	II		II		II		a	3	3	II		n		//		6	1	7	11		1		12		5	11	16	14		a		14		7	7	14
G.....	4333	564	1		II		1		6	6	12	1		n		1		3	7	10	24		1		25		16	21	37	26		1		27		16	20	36
H.....	5628	708	- Il		II		11		4	6	10	3		n		3		4	3	7	45		9		54		39	29	68	45		3		48		22	33	55
I.....	4234	958	tf		II		11		5	3	8	II		n		//		3	6	9	46		5		51		25	35	60	76		1		77		47	43	90
	2777	591	II		II		11		1	1	2	4		n		4		5	8	13	57		4		61		31	33	64	51		1		52		33	26	59
L.....	3832	899	II		II		11		4	5	9	II		n		II		1	6	7	66		15		81		49	48	97	63		1		64		34	37	71
M . . . .	5837	1148	II		II		11		8	6	14	7		n		*7 \i* !		9	10	19	117		30		147		79	83	162	40		1		41		30	32	62
Geslacht .			M.	Y.	M,	V,	M.	v.				m.	y.	M.	V.	M.	1 V.				M.	V.	M.	V.	M.	V.				M.	V.	M.	V.	M.	V.
			//	1	11	11	»	1	52	67		9	14	11	//	9	14	62	78		388	409	49	49	132	458	500	536		303	350	6	6	309	356	377	412
Totalen. .	58995	9837	1		11		1				119	�3		11		23		n		140	792		98		890				1036	653		12		665				789
Algemeene Totalen. .		Choiera. . Algemeene Sterfte . .	1						119			2		3				140			890						1036			665						789

-ocr page 24-



			11

		Eindelijk mogen wij hier ter plaatse nog herinne- ren , dat op onze voordragt in de vergadering van den Raad dezer Gemeente, gehouden �p den ll^denMei, be- sloten is om de kermis alhier niet te doen plaats heb- ben, uit overweging, dat de toevloed van personen uit allerlei plaatsen en de met de kermis niet zelden gepaard gaande uitspattingen, de epidemie ligtelijk kon- den overbrengen of bevorderen. 3°. Wij gaan er nu ten derde toe over, maatregelen te bespreken die, in welk.naauw verband ook met de zoo even vermelde staande, toch eenigzins een ander karakter dragen, en meer bepaald bij het reeds heer- senen eener epidemie te pas komen. De schadelijke invloeden, die de uitbreiding der cho- lera-epidemie bevorderen, schijnen zich het spoedigst te ontwikkelen in die woningen, waar reeds een ziekte- geval heeft plaats gehad, of waar, door de bekrompen- heid der woning, toevoer van versehe lucht wordt afgesneden of moeijelijk gemaakt. Daarom werd het van belang geacht de lucht in zulke woningen zooveel mogelijk te zuiveren, en door smetstof delgende midde- len de aanleiding tot verdeie uitbreiding der ziekte weg te nemen. Twee stoffen kwamen hiervoor in aanmerking, nl. de chloorkalk en het ijzerviti�ool. Het was vooral de eerste stof, waaraan wij meenden de voorkeur'te moe- ten geven , die wij lieten aanwenden tot het reinigen en disinfecteren , niet alleen van de woningen, waar cholera-gevallen hadden plaats gehad, maar ook van de openbare urinoirs en vervalgaten. Dit alles geschiedde onder leiding van eene daartoe door ons in den aanvang van Mei in het werk gesteld persoon. Deze J. M. Fock geheeten, meldde zich, vol- gens de hem gegeven instructie, dagelijks aan bij den

-ocr page 25-

ALGEMEEN OVEHZIGT van de sterfte in de verschillende wijken der gemeente Utrecht, gedurende de Cholera-epideniie in 1866; maands-gewijze verdeeld.

ALGEMEENE TOTALEN'.

O C T O B E 11.

S E P T E M B E R.

AUGUSTUS.

=1 ^�

�S =1 :=.

g ^ ca

* g

13 ° �

Algemeene
sterfte.

Aanmerkingen.

WIJKEN.

<U CS

S "S

S ^J

O CO

eu a>

50 ca

O H�

o
40

V.
50

M,
31

o
51

o
H

H
42


»	4	7	11	172	3	175	120	136
5	15	7	22	212	6	218	159	150
3	5	15	20	300	24	324	211	231
2	4	5	9	66	4	70	55	52
1	3	3	6	93	»	93	51	100
II	II	4	4	30	1	31	25	34
II	3	6	9	56	2	58	52	67
1	4	9	13	96	13	109	86	88
1	8	II	8	153	6	159	114	106
5	3	8	n	130	5	135	81	92
1	3	12	15	135	16	151	101	123
II	3	2	5	171	31	202	143	146


5	a	5	3	3	6	3	II	3	6	5	11
17	a	17	16	13	29	6	II	6	8	9	17
4	a	4	5	9	14	4	II	4	9	4	13
7	a	7	5	5	10	]	II	1	3	3	i
11	a	11	7	11	18	2	II	2	4	6	10
3	a	3	4	4	8	2	II	2	3	4	7
2	a	2	3	4	7	2	II	2	5	3	s
2	1	3	7	6	13	II	II	»	6	2	s
18	II	18	15	10	25	12	II	12	11	9	20
9	»	9	6	12	18	4	II	4	2	4	a
5	II	5	5	9	14	II	II	II	5	6	h
5	"	5	9	8	17	2	II	9	5	5	10	1

NB. de levenloos
aangegevenen zijn on-
der deze getallen niet
begrepen.

Wanneer personen
in het Cholera-hospi-
taal, in het Ziekenhuis,
of in het Militair hos-
pitaal zijn overleden,
en zij in deze gemeente
woonachtig waren, zijn
zij in de wijk gebragt
alwaar zij hunne woon-
plaats hadden, ver-
mits zij -geacht kun-
nen worden in hunne
woningen door de ziek-
te , waaraan zij zijn
overleden, te zijn aan-
getast. Alleen maken
hierop eene uitzonde-
ring de cholera-geval-
len die zich in het
Ziekenhuis hebben
voorgedaan, als zijnde
de lijders aldaar door
die ziekte aangetast.

256
309
442
107
151
59
119
174
220
173
224
289

6804
7216
7820
3639
4054
2821
4333
5628
4234
2777
3832
5837

1028

1145

1283

542

532

439

564

708

958

591

899

1148


M.	V.
48	46	85	94
89				179
		1'	'9


M.	V.
30	18	67	60
38				127,
		127

M. V.
10

5 S

1198

1325

9837

58995

172^

2523

111

1664

133

Algemeene
Totalen. .

Choiera. .
Algemeene
Sterfte . .

172 c

133

2523

-ocr page 26-



			12

		heer adjunct-inspecteur voor het geneeskundige staats- toezigt, en had zich ook meermalen daags te vervoe- gen aan het bureau van den burgerlijken stand ten einde te vernemen, welke woningen en plaatsen moes- ten worden gedesinfecteerd, terwijl de daarvoor benoo- digde ingredi�nten hem aan het stadstimmerhuis wer- den ter hand gesteld. Een naarmate der behoefte af- wisselend aantal werklieden werd hem bij deze werk- zaamheden toegevoegd. Tijdens de epidemie op het hevigst woedde, klom het cijfer dezer personen tot 18, die later achtereenvolgens wederom werden ontslagen; de laatste op 24 November 1866. Behalve de disinfectie, die door hen dagelijks werd bewerkstelligd overal waar zich cholera-gevallen voor- deden , vond nog eene algemeene disinfectie op groote schaal plaats in groote gedeelten der wijken K en I, bij welke gelegenheid alsdan alle daar aanwezige privaten, riolen, mestvaalten, enz. behoorlijk wer- den gedisinfecteerd, (Resolution van 21 Junij en 12 Julij 1866.) Later, toen de epidemie reeds eenigsints afnemende was, meenden wij ook proeven te moeten nemen met het branden van teer, ofschoon de geneeskundige leden der Gezondheids-Commissie, die wij herhaaldelijk daarover hebben geraadpleegd, ons het nemen van dien maatregel ontraadden. Voor dit teer branden werden dezelfde per- sonen aangewezen, die met de disinfectie belast wa- ren , en zulks op eene bezoldiging van 10 centen per uur. (Resolutie van 19 Julij 1866.) Daar intusschen niet overal door hun toedoen alles kon worden gedisinfecteerd, werden daarenboven bij de wijkmeesters genoegzame hoeveelheden chloorkalk en ijzervitriool beschikbaar gesteld, ten einde zij daarvan aan minvermogenden, die zulks verlangden,

-ocr page 27-



			i�

		zouden kunnen ter hand stellen. (Resolutie van 3 Mei 1866). Verder werd den wijkmeesters nog opgedragen om , voor zooveel hunne respectieve wijken aanging, de eigenaars van logementen, slaapsteden, fabrieken, scho- len en werkhuizen uit te noodigen om de zich daarin bevindende privaten en urinoirs dagelijks te disinfecte- ren, (Resolutie van 29 Mei 1866); terwijl wij in alle stedelijke gebouwen, met name ook in de schoolloka- len, voor eene behoorlijke disinfectie daarvan lieten zorg dragen. Ook werden de noodige voorzorgen genomen om de verspreiding der epidemie door middel der binnenland- sche scheepvaart te keer te gaan , dewijl het gebleken was, dat die gemakkelijk op deze wijze plaats vond, en werd daartoe een naauwlettend toezigt op aanko- mende en doorvarende schepen gehouden. De binnen- liggende schepen werden van versch water voorzien, en bij de cholera-gevallen, die zich daar voordeden, werd het schip, waarop een geval had plaats gehad, terstond geheel gezuiverd, gedisinfecteerd, en uit de bewoonde kom der Gemeente verwijderd. Daarenbo- ven werden de ondernemers van stoombootdiensten uitgenoodigd om te zorgen, dat de privaten op hunne vaartuigen meer dan gewoonlijk werden gereinigd, en met eene disinfecterende oplossing doorgespoeld. (Re- soluti�n van 19 en 28 Junij 1866.) In het begin der epidemie was aan de onder opzigt van Fock staande werklieden ook opgedragen het weghalen en verbranden van het besmette bedstroo uit de huizen der cholera-lijders; toen de epidemie echter grootere uitbreiding verkreeg, werd ook hier- voor een afzonderlijke dienst georganiseerd en geschiedde dit door toedoen van een goed gesloten wagen, die

-ocr page 28-



			14

		met paard en geleider door een stalhouder a � 5 per dag daarvoor was beschikbaar gesteld. Op die wijze werden alsnu die goederen naar den vilkuil gebragt en aldaar verder vernietigd (Resolutie van 30 Junij 1866). Niet altijd evenwel kon eene besmette woning genoeg- zaam worden gedisinfecteerd zonder dat de bewoners tijdelijk er uit werden verwijderd, en het was daarom dat wij er op bedacht waren om localen in gereedheid te hebben, waar deze in zulke gevallen een onderko- men zouden kunnen vinden. Het gebouw ,/Manenburg" werd geacht gedeeltelijk aan dit oogmerk te voldoen, en nadat nog eene houten loods, voor vier gezinnen geschikt, daartoe aan den Leydschen weg was opgesla- gen, werden beeren Geneeskundigen uitgenoodigd aan den heer adjunct-inspecteur voor het geneeskundig staatstoezigt in Gelderland en Utrecht te willen kennis geven van die gevallen, waarin zij het wenschelijk vonden, dat een huisgezin daarin tijdelijk zou worden opgenomen. (R�solution van 5 , 28 en 29 Julij 1866.) Van Manenburg werd echter slechts enkele keeren en van de houten loods in het geheel geen gebruik gemaakt, dewijl de belanghebbenden weigerden die tijdelijke woonplaatsen te betrekken. Het is echter dikwijls niet alleen van belang de levenden tijdelijk uit eene besmette atmospheer te kun- nen verwijderen, maar de ondervinding heeft ook geleerd dat het hoogst wenschelijk is, de lijken der overledenen niet langer in de woningen te doen ver- blijven dan volstrekt noodig is. Wij besloten daarom op de Gemeente-begraafplaats een hulploods te doen opslaan tot het opnemen v��r de begrafenis van lijken, die niet zonder nadeel voor de huisgenooten tot de begrafenis in de woningen zouden kunnen verblijven. .(Resolutie van 1 Mei 1866).

-ocr page 29-



			15

		De besturen der Roomsch Katholijke en Israelitische, begraafplaatsen werden eveneens door ons uitgenoodigd voor eene dergelijke localiteit te willen zorg dragen bij missive van den 24�26 April 1866, waaraan wel- willend is voldaan. Op de Gemeente-begraafplaats werd echter slechts voor 13 lijken, en dat nog wel grooten- deels voor lijken uit het cholera-hospitaal, van die ge- legenheid gebruik gemaakt, want het verlangen om bij het begraven niet van de van oudsher gevolgde gewoonten af te wijken deed de eischen der hygi�ne te dien opzigte uit het oog verliezen. Wij trachtten ook, door liet geven van de daartoe noodige bevelen aan de stads groefbidders (Publi- catie van 29 Junij 1S66) de ingezetenen te bewe- gen de lijken zoo spoedig mogelijk te doen begraven en daarbij den kortsten weg naar het kerkhof te volgen,� lieten de huurkoetsiers, door middel der politie, aan- schrijven voor het begraven van kinderlijken afzon- derlijke vigilantes te gebruiken, en die telkens weder, wanneer zij bij eene begrafenis gebruikt waren, be- hoorlijk te reinigen (Resolutie van 25 Junij 1866); en gaven aan den Directeur der Gemeente-begraafplaats de noodige instruktien, opdat bij het begraven de meest mogelijke voorzorgmaatregelen zouden worden in acht genomen en op iedere kist eene behoorlijke hoeveelheid chloorkalk zon worden gestrooid. (Reso- lutie van 21 Junij 1866). Wij noodigden ook de be- sturen der beide andere begraafplaatsen uit insgelijks dergelijke voorzorgmaatregelen te willen nemen , waar- aan door deze bereidwillig werd gevolg gegeven. Wij meenen hier ter plaatse een woord van lof en dank te moeten brengen aan den heer A. Deerns, den Opzigter der Gemeente-begraafplaats, die zijne zware en veelal treurige betrekking met bijzonderen ijver en

-ocr page 30-



			16

		naauwgezetheid heeft waargenomen; ook de twee vaste knechts op de begraafplaats stonden den opzigter ge- trouw ter zijde en kweten zich a�ezints voldoende van de moeijelijke pligten, die op hen rustten. Trachtten wij aldus voor zooveel in ons vermogen was de uitbreiding der ziekte te keer te gaan, ook voor die behoeftige lijders, welke door de ziekte waren aangetast en die niet verlangden naar het cholera hos- pitaal te worden o vergebragt, moest worden zorg ge- dragen, opdat het hun niet aan geneeskundige hulp zoo ontbreken. Immers zoowel gedurende de epidemie van 1832 als van 1848. en 1849 was genoegzaam gebleken, dat de wijze, waarop in de geneeskundige dienst alhier wordt voorzien, voor heeren Doktoren de onmogelijkheid met zich brengt om, bij buitengewoon veel ziektegevallen , overal behoorlijk en tijdig hulp aan te brengen. Wij achten het overbodig dit hier nader uit- een te zetten; genoeg zij het te vermelden dat, om aan die dringende behoefte aan geneeskundige hulp te gemoet te komen, in 1832 een bureau van consultatie werd gevormd, waarin iederen nacht eenige dokto- ren bij afwisseling zitting namen, terwijl men in 184S de geheele stad in wijken had verdeeld, en aan iederen geneesheer eene bepaalde wijk had toegewezen, waarin deze alle zieken behandelde, onverschillig tot welk armbestuur zij behoorden. Zoodra zich nu meerdere gevallen van cholera be- gonnen voor te doen, waren wij er op bedacht eene dienstregeling van denzelfden aard tot stand te brengen als in 1848 was aangenomen. Daar deze niet dan met de goedkeuring van belanghebbenden kon worden ge- regeld, maakten wij de verschillende armbesturen reeds bij schrijven van 15�17 Mei 1866 met ons voorne-

-ocr page 31-



		17 men bekend, en toen zij daarmee allen genoegen na- men riepen wij de hier aanwezige doctoren en heel- meesters, diegene uitgezonderd, welke aan bepaalde in- rigtingen verbonden waren, op dingsdag den 19^d� Junij 1866 ten Stadhuize op, om deze zaak tot stand te brengen. De meesten gaven aan onze uitnoodiging gehoor, en aldus werd op die bijeenkomst althans in hoofdzaak de buitengewone regeling van de geneeskundige dienst zoo- als die den 22^stcn Junij in werking is gekomen, vastgesteld. Het vormen van een bureau van consultatie voor de nachtdienst, even als in 1882, werd ons, door onze ge- �ieeskundige adviseurs bepaald ontraden. Later vonden echter in die regeling nog eenige wijzi- gingen plaats, dewijl het bij de groote uitbreiding dei- epidemie noodzakelijk bleek te zijn nog in eenige wijken meerdere geneeskundige hulp te kunnen verleen-en, ter- wijl ook sommige doktoren verhinderd werden hunne werkzaamheden tot het eind toe op zich te nemen. Daar vele medicinae candidati en doctorandi reeds bij het begin der epidemie hunne diensten hadden aan- geboden , was het ons aangenaam in deze gevallen van hun aanbod te kunnen gebruik maken. Zoowel de dienstregeling als de later daarin geko- men wijzigingen kan men op den staat, hierachter als bijlage D gevoegd, nader aangegeven vinden. Toen in Augustus de cholera-epidemie weder genoeg- zaam als geweken kon worden beschouwd, had den ll^deu Augustus op onze uitnoodiging eene bijeenkomst van heeren genees- en heelkundigen plaats, waarin be- sloten werd die buitengewone regeling, met ingang van donderdag 16 Augustus, buiten werking te stellen, en de gewone geneeskundige ar men verpleging weder in het leven te doen treden. a

-ocr page 32-



			18

		Hoe onmogelijk het ook voor ons zij genoegzaam de opofferingen te erkennen, die heeren genees- en heel- kundigen zich tijdens het heersenen der epidemie heb- ben getroost, wij meenden niet te mogen nalaten hun onze warme erkentelijkheid te betuigen voor de uitste- kende wijze, waarop zij zich bij het bestrijden der algemeene ramp verdienstelijk hadden gemaakt. Het voorstel door ons aan den Raad gedaan om die dank- betuiging vergezeld te doen gaan van eenige vereering in geld, heeft den 25. October in eene zitting met gesloten deuren de goedkeuring van den Gemeenteraad verworven, terwijl tevens als beginsel werd aangeno- men de buitengewone onkosten voor rijtuighuur te ver- goeden , die heeren genees- en heelkundigen hadden moeten doen, tot het bezoeken der minvermogende zie- ken , wier verpleging zij, in buitenwijken of buiten de wijk hunner woonplaats, bij de gemaakte regeling had- den op zich genomen. Volgens den hierachter gevoegden staat werd ten gevolge van dit Raadsbesluit de som van /2720.95 aan de genees- en heelkundigen voor die verschillende doel- einden uitbetaald. Was op bovenvermelde wijze de geneeskundige dienst ten gerieve van de behoeftige choleralijders geregeld, het verstrekken der voorgeschrevene geneesmiddelen moest natuurlijk komen ten laste der armbesturen, waartoe de zieken behoorden. Ten einde echter ook hierdoor geen dikwijls voor den lijder zeer kostbaren tijd zou verloren gaan, bepaalden wij, dat het eerste recept, en ingeval van spoed ook het tweede, hetwelk door een geneeskundige voor een choleralijder was afgegeven, bij den meest nabijzijnden apotheker ten laste van stadskas zou kunnen worden gereed gemaakt (Resoluti�n van 7 en 21 Junij 1866).

-ocr page 33-



			19

		Behalve het voordeel, dat regtstreeks voor de cholera- lijders uit dien maatregel voortvloeide, werden de arm- besturen daardoor van niet onaanzienlijke kosten ont- ■ last, blijkens den hierachter gevoegden staat van uitgave* ter zake der cholera tot een gezamentlijk be- drag van f 1170.69. Nog op eene andere wijze werd voor hen die dit verlangden de gelegenheid opengesteld om kosteloos geneeskundige hulp te verkrijgen. De geneesheeren namelijk der kliniek tot herkenning en genezing van huidziekten, keelziekten , kinderziek- ten, oor- en tandziekten, onder directie van Dr. H. Snellen deelden ons mede , dat zij voornemens waren aan deze kliniek tijdelijk eene meer uitgebreide strek- king te geven voor alle ziekten, waarmede de pati�nten uitgaande bleven, vooral voor cholerines en diarrhe�n, zoo dikwijls de voorloopers van cholera, maar gaven tevens daarbij hun verlangen te kennen, dat de door hen voorbeschrevene geneesmiddelen kosteloos voor rekening der stad zouden worden gereed gemaakt. Ten einde hieraan te kunnen voldoen, verzochten wij van heeren Regenten van het stads ziekenhuis, dat de op die kliniek voorgeschrevene geneesmiddelen aan de apotheek van die inrigting voor stads rekening zouden mogen worden toebereid. Heeren Regenten stemden hierin toe, op voorwaarde echter, dat de stad tevens op zich zoude nemen de kosten van een assistent, die den apotheker bij zijne veelvuldige en door dezen maatregel nog vermeerderde werkzaam- heden zoude bijstaan; toen wij meenden ook dit te moeten inwilligen, werden dus op die wijze de mensch- lievende pogingen dier heeren ondersteund. (R�solution van 5,10 en ?A Julij 1866). De intrekking van dezen maatregel, welke zooals uit bijlage E. blijkt eene uit-

-ocr page 34-



			20

		gave van/405.05 heeft veroorzaakt, had plaats met in- gang van 26 Augustus 1866 (Resolutie van 21 Augustus). Boven en behalve de geneeskundige hulp echter schenen de buitengewone omstandigheden ook dringend het nemen van buitengewone maatregelen aan te be- velen om in de vele behoeften der noodlijdende klassen te voorzien. Reeds hadden wij bij missive van 15/17 Mei de aan- dacht der verschillende armbesturen gevestigd op de wenschelijkheid om de leden hunner gemeente hygie- nisch voor te lichten en stoffelijk te ondersteunen, toen wij in den beginne van Junij eenige ingezetenen dezer gemeente uitnoodigden deel te nemen aan eene com- missie, die zich onledig zoude houden met het inzame- len van liefdegiften en die in een der stedelijke localen zitting zou houden tot het uitreiken van verschillende door haar, voor de toegezonden giften ingekochte voor- werpen voor voeding, kleeding of ligging, die zij zou- den afgeven op bons van wijkmecsters, doctoren , enz. De beeren M>. W. R. Boer, D'. N. P. Visscher, J. C. de Graaf, M^r. P. C. Walland, M>'. W. J. M. Bosch, Jh¹'. A. L. E. Ram, en S. P. C. Koene, die deze onze uitnoodiging hadden aangenomen, conslitueerden zich den 12'^,cn Junij tot commissie, kozen den heer Boer tot voorzitter en den heer Walland tot secretaris, maar gaven ons reeds den 13^den Junij te kennen dat, aan- gezien inmiddels reeds eenige andere ingezetenen , op uitnoodiging van den heer adjunct-inspecteur van het Geneeskundig staatstoezigt voor Gelderland en Utrecht, zich tot eene cholera-commissie hadden ver- eenigd, en zij het om verschillende redenen wenschelijk achtten dat er slechts eene cholera-commissie zoude be- staan, daarom meenden zich liever terug te moe- ten trekken.

-ocr page 35-



			2]

		Ten einde de eenheid van handelen in deze zaak niet te verbreken, meenden wij in het verlangen der door ons benoemde commissie te moeten berusten. Aan de commissie, die zich uit de burgerij had ge- vormd, werd het huis, wijk D n°. 28, naast het stad- huis tijdelijk afgestaan tot het houden harer vergade- ringen en het bergen van de door haar aangekochte en ter uitreiking bestemde goederen. Dan, alle aangewende pogingen hebben niet kunnen en mogen verhinderen dat een zeer groot getal offers door de ziekte werd weggerukt. Een overzigt van den loop der epidemie, eenige statistieke opgaven daaromtrent, schijnen aan het einde van dit verslag hunne plaats te kunnen vinden. Uit de bijgevoegde tabellen (bijlagen P en G) dan blijkt, dat den 29^ea April het I^e cholera geval plaats had, en dat de epidemie, na in Mei aanvankelijk weinig vorderingen te hebben gemaakt, spoedig daarop in Junij hare grootste uitbreiding verkreeg, en toen langzamerhand aan het afnemen bleef, totdat op 26 October het laatste geval zich heeft voorgedaan. Even als vroeger waren het ook thans weder de vier buitenwijken, die het meest werden geteisterd; zij ver- loren (wij nemen de totaal-cijfers der aan de cholera overledenen) 3.80 pet. hunner bevolking, hetgeen in de binnen wijken slechts met 2.54 pet. het geval was. En deze verhouding wordt voor de buitenwijken nog ongunstiger, wanneer men bedenkt, dat in de ook door vroegere epidemi�n zoo geteisterde wijk C (die tot de binnenwijken behoort) 4.10 pet. der bevol- king werd weggerukt, zoodat, indien men deze ��ne wijk buiten rekening laat, de verhouding der sterfte in de buiten- en binnenwijken zou zijn 3.80 pet. tot 2.10 pet.

-ocr page 36-



		22

	De wijk F bleef het meest gespaard en verloor slechts ruim 1 pet. harer bevolking. Onder de 1725 personen, ^]) die aan de Cholera zijn overleden, bevinden zich 823 van het mannelijk geslacht en 902 van het vrouwelijk. Dit verschil is echter niet noemenswaardig, daar onze Gemeente op 1 Januarij 1866 eene bevolking telde van 27,740 mannelijke en 31,255 vrouwelijke ingezetenen. Op den staat eindelijk, hierachter als bijlage E. toe- gevoegd, kan men de door de epidemie noodzakelijk geworden uitgaven opgeteekend en nader aangeduid vinden, voor zoover die thans kunnen opgegeven worden. Zij maken een gezamenlijk bedrag uit van/25.738.46⁵. ») Zoo hebben wij getracht een overzigt te geven van de maatregelen door ons ter zake der cholera genomen, en van de verwoestingen, door die ziekte aangerigt. Wel waren wij daardoor genoodzaakt hoogst treu- rige toestanden in herinnering te brengen maar tevens kunnen wij wijzen, op menige edele poging door onze medeburgers aangewend tot verzachting van den alge- meenen nood; en wij mogen dit verslag niet eindigen zouder een woord van hulde en dank te hebben toege-

') Het laatste Rijks-verslag in de Staatscourant van 11 December geeft slechts 1600 cholera-gevallen voor deze gemeente op. De oorzaak van dit verschil is hierin te zoeken, dat het Kijks-vcrslag alleen die gevallen opgeeft, die behoorlijk zijn geconstateerd, terwijl wij mcenen , hierbij nog te moeten voegen het aantal personen, die wel hoogst vermoedelijk (zie bijlage G) aan cholera zijn overleden, doch waarvan dit 'niet wegens te snellen afloop of verzuimde opgave, behoorlijk is kunnen worden geconstateerd. ²) Ofschoon dit verslag is opgemaakt in de maand December 1S66, hebben wij gemeend hier het totaal der uitgaven te moeten opnemen tot op heden, (26 Februarij 1867) ten einde naauwkeurigcr kennis te bevorderen.

-ocr page 37-



			a 3

		bragt aan zoovelen die naar de mate hunner krachten er naar streefden dit edele doel te bereiken. Wij moeten hier vooral noemen de geneeskundige leden der gezondheids-commissie, den adjunct-inspekteur voor het geneeskundig staats-toezigt, de diaconessen en de zusters van liefde, de geneesheeren, de leden der cholera-commissie, de ambtenaren ter secretarie, de wijkmeesters, de ambtenaren bij de fabricage, ja alle gemeente-ambtenaren, en andere personen, die geroe- pen waren in meerdere of mindere mate mede te wer- ken tot de uitvoering der als wenschelijk bevolen maatregelen. Moge God, hetgeen wij vurig wenschen, ons Vader- land en de stad onzer inwoning bewaren voor eene her- haling der der ten vorigen jaren doorleefde tijden. Maar, zoo Zijne wijsheid het anders heeft besloten, moge dan ook even als nu, de mildadige en mensch- lievende geest der Utrechtsche burgerij zich op niet minder krachtige wijze openbaren. Utrecht, den 27^stcu December 1866. De Burgemeester, KIEN. De Secretaris, H. G, R�MER.

-ocr page 38-



		BIJLAGE A.

	VERSLAG BETREFFENDE HET CHOLERA-��OSPITAAL TE UTKECHT, GEDURENDE DE Epidemie in den Zomer van het Jaar 4866.

Toen in den zomer en het najaar van 1865 de cho- lera zich over een groot gedeelte van Frankrijk epide- misch uitbreidde, en vooral in verscheidene groote steden, met name ook in de hoofdstad van genoemd rijk, groote verwoestingen aanrigtte, was het te voor- zien, dat ook Nederland niet zou verschoond blijven. Het was daarom, dat reeds tegen het einde des jaars door het Stedelijk Bestuur van Utrecht, eenige voorloopige maatregelen werden genomen, ten einde te verhoeden, dat deze stad welligt onvoorbereid door de gevreesde ziekte kon worden overvallen. Tot die maatregelen behoorde ook de tijdige inrig- ting van een hospitaal tot opneming en verpleging van behoeftige lijders. Als zoodanig werd aangewezen het gebouw aan het Bagijnhof, dat sedert 1848 in verschil- lende epidemie�n als cholera-hospitaal bruikbaar was gebleken, maar na de laatste epidemie, in 1859, we- derom eene geheel andere bestemming had gekregen.

-ocr page 39-



			■>,

		Na in November te zijn ontruimd, onderging het ge- bouw, onder anderen ook door het gedeeltelijk op- trekken van den achtergevel (waardoor de veel te lage boven-achter-kamers meerdere hoogte en ruime- ren toegang voor licht en lucht verkregen), eenige niet onbelangrijke verbeteringen, die aan de meeste vertrekken een beter en netter aanzien verschaften ; de verlichting met gas droeg hiertoe mede veel bij. Door HH. Burgemeester en Wethouders daartoe uitgenoodigd, belastte de Heer C. G. Cramer zich met de zorg voor al hetgeen tot de inwendige dienst van het hospitaal behoort, als ook met het verrigten van heelkundige diensten en met het gereedmaken dei- recepten. De apotheek werd in orde gebragt en voor- zien door den Heer C. M. van Dijk, onder wiens toe- zigt zij werd geplaatst. � De geneeskundige behande- ling der lijders werd aan den Heer C. Lens, med. et art. obst. doctor, opgedragen. Het oppertoezigt over het hospitaal werd toevertrouwd aan Dr. M. Imans, als Geneesheer-Directeur van het Ziekenhuis, en zulks in verband met eene overeenkomst door Burgemeester en Wethouders getroffen met Heeren Regenten der ver- eenigde Gods- en Gasthuizen, krachtens welke het be- noodigde linnen- en beddengoed, alsmede de spijzen voor de verpleegden, uit het Ziekenhuis zouden ver- strekt worden. Even als bij vorige epidemie�n, ver- klaarden de Protestantsche Diaconessen en de R. C. Liefdadige Zusters van de Orde van den H. Vincentius van Paulo, daartoe uitgenoodigd, zich onmiddellijk be- reid, de moeijelijke taak der zieken-verzorging in het hospitaal op zich te nemen. Nadat reeds een 30- � 40-tal choleragevallen in de stad waren voorgekomen , werd op den 24^sten Mei de eerste zieke in het hospitaal gebragt. Het was een

-ocr page 40-

'�

30-jarige Duitscher, fabriekarbeider uit Wijk M, bij
wien de cholera-aanval, na voorafgegane duizelingen,
plotseling was ingetreden ; de man stierf twee dagen
later. Eerst den 2^den Junij werden wederom twee lijders
opgenomen : eene zwangere vrouw van 37 jaren, met
haar 5-jarig zoontje. Het kiDd overleed daags daarna,
de vrouw herstelde. Aanvankelijk nam het getal lijders
slechts langzaam toe; na den 10^den Junij echter met
snelheid, tot in het begin van Julij. Van toen af begon
het cijfer der dagelijks opgenoinenen allengs te vermin-
deren , tot omstreeks het midden van Augustus, na
welk tijdstip tot op den 9^den October wekelijks nog
slechts nog enkele lijders werden ingebragt, gelijk uit
de hier volgende tabel blijkt:

Van den 24^sten Mei tot en met den 2^den Junij werden
opgenomen :

3 lijders, van welke 2 zijn overl. en 1 berst.

van 3

tot 9 Junij 16

1, 10

16 � 49

� 17

23 ,i 57

» 24

30 a 56

� 1

7 Julij 39

� 8

14 � 29

» 15

21 � 34

» 22

28 i, 20

» 29 Julij

4 Aug. 9

» 5

11 ,, 10

� 12

18 « 1

�

» 19

25 » 1

�

» 26 Aug.

1 Sept, o

« 2

8 » 2

�

» 9

22 i, �

�

« 23

29 ,, 3

� 30 Sept.

60ktob.2

�

en 9 « 1

�

-ocr page 41-



			4

		Het geheele getal cholera-lijders bedroeg alzoo 335 , van welke 212 overleden en 123 hersteld zijn. Onder deze laatsten is echter ook begrepen een meisje, dat, den 12^den dag, nadat het werd opgenomen, op uitdruk- kelijke begeerte der ouders, naar hunne woning moest worden teruggebragt, waar het kind spoedig aan pneu- monische infiltratie van beide longen overleed. Deze sterfte-verhouding (iets meer dan 63%) moet als eene betrekkelijk gunstige beschouwd worden, te meer omdat de lijders, die naar het hospitaal gebragt worden, in den regel door armoede, of ook door ouder- dom verzwakt, met weinige uitzonderingen, in hevigen graad door de ziekte aangetast zijn. Volgens de ons bekende opgaven, was de sterfte-verhouding voor de overige lijders in deze stad 67% en die voor het ge- heele land bijna 62%. Wij laten hier volgen : een

-ocr page 42-

STAAT aanwijzende het getal opgenomen, overleden en herstelde
lijders van beide geslachten, met opgaaf van hunnen leeftijd.


	Mannen.			Vrouwen.			Totaal			% Verhouding der
LEEFTIJD.	Opge- nomen.	Over- leden.	Her- steld.	Opge- nomen.	Over- leden.	Her- steld.	Opge- nomen.	Over- leden.	Her- steld.	Over- ledenen.	Herstel- den.
Beneden 1 jaar.	2	1	1	2	1	1	4	2	2	0.50	0.50
van 1�4 h	5	4	1	7	3	4	12	7	5	0.58	0.42
» 5�9 »	10	4	6	14	8	6	24	12	12	0.50	0.50
i, 10-14 il	14	*	9	7	2	5	21	7	14	0.33	0.66
,: 15 � 19 »	10	4	6	7	5	2	17	9	8	0.53	0.47
,: 20�24 a	20	12	8	12	1	11	32	13	19	0.40	0.60
i, 25�29 �	9	5	4	16	13	3	25	18	7	0.72 0.28
� 30- 39 «	21	17	4	28	18	10	49	35	14	0.71 0.29
,, 40 - 49 h	25	15	10	22	18	4	47	33	14	0.70 \ 0.30
» 50- 59 ,,	15	12	3	23	11	12	38	23	15	0.60 ! QAO
� 60�69 ,,	19	16	3	25	18	7	44	34	10	0.76	0.24
, 70�89 �	12	9	3	10	10	II	22	19	3	0.86	0.14
Totaal. . .	162	104	58	173	108	65	335	212	123	0.63	0.37

Deze cijfers zijn te klein, om er bepaalde uitkomsten
uit af te leiden; alleen kan gezegd worden, dat de
leeftijd tusschen het 10^de en 25^ste jaar ook nu weder
bleek, de meeste kansen op behoud op te leveren ■
van 70 lijders, namelijk, herstelden 41, dat is bijna
58%. Voor kinderen beneden het 10^dejaar mag de uit-

-ocr page 43-



			�

		komst veel gunstiger heeten dan gewoonlijk voor dien leeftijd wordt verkregen, daar er van de 40 lijders 19, dit is 47% herstelden. Bepaald ongunstig was de ver- houding voor mannen en vrouwen tusschen de 25 en 50 jaren , aangezien slechts 35, dat is 29%, van de 21 herstelden, terwijl daarentegen van de lijders tusschen de 50 en 60 jaren 40% hersteld zijn. Na het 60^stejaar was, even als altijd, de verhouding allerongunstigst, namelijk, 80% overledenen, tegenover slechts 20% her- stelden. Behalve de cholera-zieken, werden, in de maanden Junij en Julij, in het hospitaal gebragt 24 personen, die aan andere ziekten leden; meerendeels aan maag- en darm-aandoeningen, die waarschijnlijk als voorbo- den van cholera-asiatica waren beschouwd. Met enkele uitzonderingen, waren 't weinig belangrijke ziektegeval- len, zoodat de lijders, na een kort verblijf in het hospitaal, konden worden ontslagen ; enkelen werden naar het ziekenhuis overgebragt. Bene vrouw leed aan eene beklemde breuk, die zich echter zonder moeite liet reponeren ; met een geschikten breukband voorzien, vertrok de vrouw den volgenden dag. Bij verreweg de meeste cholera-lijders had, toen zij in het hospitaal gebragt werden, het ziekteproces, reeds zijn volle hoogte bereikt. Een was reeds over- leden tijdens het vervoer naar het hospitaal; 69 kwa- men er in geheel hopeloozen toestand aan : 33 dezer, namelijk, hadden cholera-paralytica, 36 alvus cruenta, hetgeen als een constant doodelijk verschijnsel moet aangemerkt worden; 195 verkeerden in het zoogenoemd stadium algidium, terwijl 52 den eretischen vorm der ziekte vertoonden. Bij 19 was reeds het stadium reac- tionis ingetreden, twee van welke met zoogenaamd typho�de (beter: uraemische) verschijnselen werden in-

-ocr page 44-



			7

		gebragt. Negen vrouwen, van 24 tot 38 jaren, waren 4 � 8 maanden zwanger; 6 van welke overleden. Van de 3 herstelden, kreeg eene abortus, terwijl bij twee de vrucht behouden en in leven bleef. In den regel was het verloop der ziekte snel: 51 stierven nog den- zelfden dag, waarop zij werden ingebragt, 93 daags na hunne opneming, 59 tusschen den 2^den en 8^st� dag. Slechts negen stierven na den achtsten dag hunner ziekte, namelijk: 2 na negen, 1 na tien, 2 na elf, 1 na twaalf, 1 na zestien en 2 na negentien dagen. Meer dan de helft der herstelden (68) kon reeds v��r of op den 8^sten dag na de opneming worden ontslagen; 39 bleven tot den 15^den dag in behandeling, 12 tot op den 22^sten dag ; slechts 4 konden eerst tusschen den 25^sten en 44^sten dag na hunne opneming hersteld vertrekken. Het getal verpleegdagen voor alle cholera-lijders te za- men bedroeg 1602, of gemiddeld 4.7 dagen per hoofd. Hiervan kwamen voor de overledenen 425, gemiddeld 2 dagen; voor de herstelden 1177 , gemiddeld 9.5 dagen per hoofd. Het mag onnoodig geacht worden, hier een overzigt te geven van het verloop der ziekte, zoo als het door ons werd waargenomen. In 't algemeen was het in snelheid en hevigheid volkomen gelijk aan dat in vo- rige epidemie�n. Alleen meenen wij, "wat de verschijn- selen der ziekte aangaat, te moeten vermelden, dat in het reactie-tijdperk het zoogenoemde cholera-exantheem zich menigvuldiger vertoonde dan vroeger; wij zagen het bij 14 onzer pati�nten zeer duidelijk ontwikkeld; bij eene vertoonde het zich drie malen kort na el- kander. Daarentegen kwam cholera-typho�d (of uraemie) veel zeldzamer voor. Evenzoo was, terwijl bij alle lijders heeschheid in meerdere of mindere mate bestond, het

-ocr page 45-



			8

		geheel verdwijnen van het stemgeluid veel minder ge- woon dan anders; het had slechts bij betrekkelijk wei- nigen plaats. Alvus cruenta (dat is : bloederige cholera- stoelgang, hier wel te onderscheiden van uit toeval- lige oorzaken met bloed vermengde ontlastingen) werd steeds door den dood der lijders gevolgd ; ook dan, wanneer na het ophouden der bloederige ontlastingen , eene schijnbaar gunstige reactie , dikwijls met een be- driegelijk gevoel van wei-bevinden, zich vertoonde ; zoodanige lijders vervielen of in een allengs toenemen- den soporeusen toestand, of collabeerden zeer spoedig, en stierven allen zonder uitzondering. � Omtrent de verschijnselen , die aan den eigenlijken cholera-aanval dikwijls voorafgaan, het zoogenaamde stadium prodro- morum, viel bij onze lijders weinig waar te nemen, omdat slechts zeer enkelen in dat tijdperk verkeerende werden opgenomen. Van veel belang kwam het ons voor, door naauwkeurige ondervraging der lijders, zoo veel mogelijk na te gaan, in hoeverre de bewering, dat in de groote meerderheid der gevallen de eigenlijke cholera-aanval, zelfs gedurende eenige dagen, wordt voorafgegaan door eene zoogenaamde diarrhaea prae- monitoria, gegrond mag heeten. De opgaven, die wij verkregen, strekken geenszins tot bevestiging dier be- wering. Van de 163 lijders toch, aan wier mededee- lingen wij meenden vertrouwen te kunnen schenken , verklaarden 106 zeer bepaald geene diarrho�sche ont- lastingen gehad te hebben, v��r den cholera-aanval; bij 30 hadden deze zich denzelfden dag, waarop de ziekte uitbrak, als eerste verschijnsel vertoond, terwijl zij slechts bij 27 langer dan 24 uren (bij enkelen zelfs 8 � 14 dagen) v��r den cholera-aanval hadden aange- houden. Van de overige lijders waren velen reeds niet meer in staat eenige inlichting te verschaffen, deande-

-ocr page 46-



			9

		ren zoo onzeker in hunne opgaven, dat deze niet in aanmerking mogten komen. Ten opzigte van de in het cholera-hospitaal gevolgde geneeskundige behandeling valt weinig mede te deelen. Op grond der ervaring in vorige epidemie�n verkregen , wordt algemeen erkend, dat geneesmiddelen op het eenmaal ontwikkeld ziekte-proces geen gunstigen invloed vermogen uit te oefenen. Wel zijn ook nu weder tal- rijke zoogenoemde nieuwe middelen aangeprezen, doch 't waren deels reeds oude en sedert lang nutteloos be- vondene, deels zoodanige, die wij ons niet gerechtigd achtten bij onze lijders te beproeven, omdat wij er eer slechte dan goede uitkomsten van verwachtten. Wij meenden vooral ons te moeten onthouden van proefne- mingen, omdat ook schijnbaar hopelooze gevallen soms nog een gunstigen keer nemen, en 't ons niet geoor- loofd scheen, eene mogelijke genezing in de waagschaal te stellen, door 't aanwenden van middelen, waarvan eene nadeelige werking, bepaaldelijk voor het reactie- tijdperk , te vreezen was. Om deze redenen , hielden wij ons in den eigenlijken cholera-aanval aan eene symptama- tische en palliatieve behandeling. In het reactie-tijdperk en gedurende de reconvalescentie kan echter hiermede niet altijd worden volstaan. Wel is veelal eene goede di�etregeling toereikend, om spoedige herstelling te ver- krijgen , er blijven maar vele gevallen over, waar eene meer ingrijpende behandeling vereiseht wordt, om de herstelling te verzekeren of te bespoedigen. Het zou te ver leiden hieromtrent in bijzonderheden te treden; want het ligt voor de hand , dat in bijna elk individueel ge- val aan bijzondere eischen moet worden voldaan. E�n punt echter meenen wij opzettelijk te moeten vermel- den, namelijk: de aanwending van koude douches op het hoofd bij jonge kinderen, waarmede bij het intre-

-ocr page 47-



			10

		den der reactie een aanvang werd gemaakt, zoodra de eerste sporen van hersenlijden zich voordeden, en die geregeld om het uur, vervolgens om de 2, 3 of 4 uren werden voortgezet, tot dat het gevaar geheel was ge- t weken. Wij schromen nief, de betrekkelijk gunstige uitkomsten, bij kinderen tusschen het l^ste en 9^de jaar verkregen , voor een groot deel hieraan toe te schrijven, wij zagen te dikwijls hare in den regel onmiddellijk gunstige uitwerking zich bestendigen en aanhouden, om er niet groote waarde aan te blijven hechten, en zouden die overtuiging alleen dan kunnen prijs geven , wanneer uit deugdelijke statistieke opgaven blijken m�gt, dat deze epidemie voor kinderen van dien leeftijd alge- meen minder noodlottig is geweest, dan de vroegere steeds waren. De verpleging, welke aan de lijders ten deel viel, was, wat ligging en voeding betreft, alleszins vol- doende. Zij kon dit thans meer dan vroeger zijn, tengevolge van de bovenvermelde overeenkomst door Burgemeester en Wethouders met HH. Regenten der vereenigde Gods- en Gast-huizen getroffen. Het is vooral door de ijverige medewerking van den Econoom van het Ziekenhuis en van zijne huisvrouw, dat de genomen maatregelen in dit opzigt volkomen aan het doel hebben beantwoord. Zij zorgden steeds, dat het verlangde materieel, naarmate van de behoefte, op de eerste aanvrage uit het magazijn werd beschikbaar gesteld, en dat de hoedanigheid en toebereiding der voor de verpleegden bestemde spijzen niets te wenschen overlieten. De lijders, zoo wel als degenen, die hen in het hospitaal bezochten, waren dan ook uiterst, te- vreden met de goede verpleging, en de herstelden betuigden bij hun vertrek daarvoor hunne erkentelijkheid. Het behoeft naauwelijks vermelding, dat voor rein-

-ocr page 48-



		11 heid en luchtverversching in het gebouw de meeste zorg werd gedragen. De ziekenkamers werden geregeld van tijd tot tijd ontruimd, schoon gemaakt en met chloor berookt, hetgeen mogelijk was, doordien met uitzondering van weinige dagen slechts, het hospitaal nimmer geheel bezet was, en meestal een of twee ver- trekken beschikbaar bleven. De excr�ta der cholera- lijders werden onmiddellijk met chloorkalk bedeeld, het gebruikte linnengoed, dekens, enz. alvorens aan den bleeker te worden gezonden, voorloopig met chloor- water gezuiverd. Bij hunne opneming werden de zie- ken van de noodige kleedingstukken voorzien , terwijl hunne medegebragte kleederen werden gereinigd en gezuiverd; kleedingstukken, welke te versleten ofte onrein waren, werden vernietigd. De herstelden, voor zoo ver zij zulks behoefden , ontvingen , ingevolge uwe beschikking, bij hun vertrek nieuwe kleederen. De uitgaven, hiertoe vereischt, waren wel vrij aanzienlijk, maar onvermijdelijk, doordien onze verpleegden bijna allen tot de meest behoeftigen behoorden. Wij achten ons gelukkig hier te kunnen mededeeien, dat ook bij deze epidemie niet is gebleken, dat iemand dergenen, die in het hospitaal met de cholera-lijders in aanraking kwamen, daarvan een nadeeligen invloed voor zijne gezondheid heeft ondervonden. � Wel is een krankbezoeker. die geregeld de lijders bezocht, aan cholera gestorven, en zijn een man en twee vrouwen, die, afwisselend met anderen, tot het verrigten van sommige werkzaamheden op de ziekenzalen dienst deden, door de ziekte aangetast, maar er bestaat alle reden, om aan te nemen, dat zulks geenszins aan hun verblijf in het hospitaal moet worden ge- weten. De eerste toch, een reeds bejaard man, be- zocht tevens dag en nacht talrijke zieken ia ver-

-ocr page 49-



			12

		schillende gedeelten der stad; de laatsten , lieden uit den behoeftigsten stand, keerden, na hunne dienst in het hospitaal, in hunne woningen terug, in buur- ten , waar veel chol era-ge vallen voorkwamen; de beide vrouwen hadden bovendien andere lijders in hunne woningen helpen verplegen. Ook voor de bewoners der huizen in de straten en stegen nabij het hospitaal gelegen, heeft deze nabuurschap geene schadelijke gevolgen gehad. Dit gedeelte der stad toch behoort tot die, welke het minst van de epidemie te lijden hadden. Welligt is het voor een deel aan deze gun- stige ligging van het gebouw toe te schrijven, dat zij, die daarin met de verpleging der lijders belast waren, gespaard bleven. � Een hospitaal b. v. in Wijk C of M gelegen zou waarschijnlijk in dit opzigt minder gun- stige resultaten hebben opgeleverd. Het is voornamelijk aan het voortdurend toezigt en aan de zorg der Diaconessen en R. K. liefdadige zus- ters toe te schrijven , dat het materieel in zeer goeden staat is gebleven. In weerwil van het veelvuldig ge- bruik heeft het over 't algemeen weinig geleden , en zijn slechts enkele voorwerpen onbruikbaar geworden. Zoodra, bij het afnemen der epidemie, ook het ge- tal verpleegden in het hospitaal veel minder begon te worden, werd op een der zoldervertrekken een maga- zijn ingerigt, tot berging van de wollen en linnen goederen, en andere voorwerpen. Het gebouw is thans genoegzaam van al het noo- dige voorzien, om, zoodra de nood zulks m�gt vorde- ren , met geringe moeite en kosten , weder in dienst gesteld te worden, en een 40-tal lijders op te nemen. Bij het overdragen van het beheer over het hospi- taal , met hetgeen zich daarin bevindt, op 3 Novem- ber 1. 1., aan den Heer Stads-Architect C. Vermeijs, als

-ocr page 50-



		13

door U. E. A. daartoe aangewezen, is aan dezen eene volledige lijst van de voorhanden voorwerpen door ons ter hand gesteld. Het hospitaal werd voorloopig gesloten, terwijl slechts in twe3 vertrekken eenige kribben met het noodige beddengoed voorzien bleven , om desgevorderd nog enkele lijders te kunnen opnemen. Deze voorzorg was niet overbodig, omdat de epidemie nog niet als vol- komen geweken kon beschouwd worden. Wij mogen ons verslag niet eindigen zonder aan Burgemeester en Wethouders dank te betuigen voor de onbekrompenheid, waarmede zij ons in staat stelden, om te 'voorzien in de verpleging der aan onze zorg toevertrouwde lijders, ■�■ en zonder, althans met een enkel woord, hulde te brengen aan de Diaconessen en aan de R. K. Liefdadige Zusters, die met onvermoeiden ijver en met de grootste menschlievendheid hare moeije- lijke en niet zelden ondankbare taak hebben volbragt. Wij erkennen volgaarne, dat het in de eerste plaats aan hare medewerking is te danken, zoo het cholera- hospitaal, hoe weinig geschikt voor ziekenverpleging het op zich zelve ook moge zijn, toch gezegd kan worden, in allen deele aan zijne bestemming te heb- ben voldaan.

	November, 1866.		Dr. M. IMANS. Dr. C. LENS. C. G. CRAMER.
			Dr. M. IMANS. Dr. C. LENS. C. G. CRAMER.