¦%

LETTERKUNDIG LEVEN IN ZEELAND IN DE ZESTIENDE EN DE EERSTE HELFT DER ZEVENTIENDE EEUW

ni IKSIINIVERSITEIT UTRECHT .

0108 7869

LETTERKUNDIG LEVEN IN ZEELAND IN DE ZESTIENDE EN DE EERSTEnbsp;HELFT DER ZEVENTIENDE EEUW

PROEFSCHRIFT

TER VERKRIJGING VAN DE GRAAD VAN DOCTOR IN DE LETTEREN EN WIJSBEGEERTE AAN DEnbsp;RIJKSUNIVERSITEIT TE UTRECHT OP GEZAG VANnbsp;DE RECTOR MAGNIFICUS L. VAN VUUREN, HOOGLERAAR IN DE FACULTEIT DER LETTEREN ENnbsp;WIJSBEGEERTE, VOLGENS BESLUIT VAN DEnbsp;SENAAT DER UNIVERSITEIT TE VERDEDIGENnbsp;TEGEN DE BEDENKINGEN VAN DE FACULTEIT DERnbsp;LETTEREN EN WIJSBEGEERTE OP VRIJDAG 9 JULInbsp;1943, DES NAMIDDAGS TE 3 UUR,

DOOR

PIETER JACOBUS MEERTENS

GEBOREN TE MIDDELBURG

1943

N.V. NOORD-HOLLANDSCHE UITGEVERS MAATSCHAPPIJ AMSTERDAM

Promotor; Prof. Dr. C. G N. DE VOOYS

AAN MIJN OUDERS

Nu ik, bijna een kwarteeuw nadat ik mijn universitaire studie begon, deze met een proefschrift voltooi, gaat mijn dank in de eerste plaats uitnbsp;naar U, Hooggeleerde De Vooys, hooggeschatte Promotor. Dat ik ondernbsp;Uw leiding heb mogen studeren en thans, nu gij aan het einde staat vannbsp;Uw universitaire loopbaan, onder Uw auspiciën kan promoveren, vervultnbsp;mij met gevoelens van grote dankbaarheid. Ik beschouw het als een voorredt dat ik ook na mijn eigenlijke studietijd het persoonlijke contact metnbsp;U vrijwel nooit heb verloren, en dat ik ook in de toekomst m ambtelijknbsp;verband, naar ik hoop nog vele jaren, met U zal mogen samenwerken.nbsp;Wat gij voor Uw leerlingen zijt geweest is bij onderscheidene gelegenheden zo dikwijls gezegd, dat ik daarvoor op deze plaats niet vee woordennbsp;behoef. Voor Uw belangstelling en medeleven ook in het persoonlijke levennbsp;van Uw leerlingen wil ik ook hier mijn dank uitspreken.

Hooqqeleerde Kernkamp, dat gij, sinds bijna tien jaar rude donatus, de verschijning van dit proefschrift nog beleeft, stemt mij voora daarom totnbsp;zo qrote voldoening, omdat het mij de gelegenheid biedt U, al is het maarnbsp;met enkele woorden, dank te zeggen voor Uw ongemeen boeiend onderwijsnbsp;en de leiding, die gij ook aan mij bij mijn studm hebt weten te geven.nbsp;Stelliq zal qeen van Uw leerlingen ooit de mdruk vergeten, die Uw bezielde en bezielende colleges op hen hebben pmaakt. Dat ik mij ook innbsp;engere zin als Uw leerling beschouw, hoop ik in een nabije toekomst te

^^HooTqeleerde Oppermaan, ook naar U gaat mijn dank mt voor Uw colleqes in de Nederlandse geschiedenis der Middeleeuwen. Zij schonkennbsp;mij een dieper en klaarder inzicht in het verleden van ons volk, waarvoornbsp;ik U steeds erkentelijk zal blijven.nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;i j ,nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;,

Met weemoed schrijf ik de namen neer van mijn overleden leermeesters Frantzen en Niermeyer en in ’t bijzonder die yan Schrijnen. Zijn collegesnbsp;in de algemene taalkunde en de Oudchristelijke kultuurgeschiedenis herdenk ik met evenveel erkentelijkheid als de gesprekken, waarin hij mijnbsp;inleidde in de studie der volkskunde. Dankbaar blijf ik voor het contact,nbsp;dat ik ook na mijn studietijd met hem heb mogen bewaren

Hooqqeleerde Van Ginneken, dat gij tezamen met mijn Promotor mijn proefschrift ter opneming in de Verhandelingen van de Nederl. Akademienbsp;van Wetenschappen hebt willen aanbieden, vervult mij met grote erkentelijkheid. Dankbaar ben ik U ook voor de gesprekkeri, die ik met U mochtnbsp;voeren over enkele onderdelen van de inhoud; zij hebben mijn werk wezenlijk verrijkt. Hoewel niet Uw leerling in eigenlijke zin, heb ik pdurendenbsp;de laatste tien jaar zoveel met U verkeerd en gesproken dat ik mij tochnbsp;in meer dan één opzicht als Uw leerling beschouw. Ik blijf mij bij voortduring in Uw belangstellende vriendschap aanbevolen houden.

Weemoedig stemt het mij dat zovelen van hen die vóór en na hun belangstelling in de totstandkoming van dit proefschnft deden blijken, denbsp;verschijning daarvan niet meer mogen beleven. Ik denk daarbij in de eerstenbsp;plaats aan de Zeeuwse archivarissen De Kruyter, van Goes, Hollestelle,nbsp;van Tolen en Adriaanse, van Hulst, en vooral aan mijn oude, eerst voornbsp;kort gestorven vriend De Vos, in wiens hoofd alles was gevaren watnbsp;Zieriksee en Schouwen betrof.nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;,11nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;1nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;,.nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;..

Een woorlt;I van hartclijke dank gaat uit naar al dc levenden, die mij bereidwillig inlichtingen gaven, zo dikwijls ik een beroep op hen deed.

VIII

Ik noem van hen in't bijzonder mr. A. Meerkamp van Embden, Rijksarchi-varis in Zeeland, en dr. W. S. Unger, archivaris van Middelburg. De laatste was als conservator van de ,,Zelandia Illustrata” mij ook behulpzaam bij de illustratie van deze studie.

Dankbaar ben ik ook mijn vrienden Johanna Daan en A. J. M. Baljet, die zich de moeite hebben gegeven de drukproeven van mijn proefschriftnbsp;door te lezen. Hun op- en aanmerkingen zijn dit werk ten goede gekomen.nbsp;Mej. Daan heeft bovendien de niet geringe taak op zich genomen, hetnbsp;personenregister op te stellen, waarvoor ieder, die ooit dit boek zal raadplegen, haar erkentelijk zal blijven,

In de laatste, maar zeker niet de minste plaats, dank ik de beambten van de vele bibliotheken en archieven hier te lande en in het buitenland,nbsp;op wie ik vrijwel nooit tevergeefs een beroep heb gedaan. Wanneer ik vannbsp;hen allen alleen de naam noem van de heer P. Oosterbaan, hoofd van hetnbsp;uitleenbureau van de Amsterdamse Universiteitsbibliotheek, vat ik in dezenbsp;bijna dagelijkse medewerker van mijn wetenschappelijke arbeid alle archief-en bibliotheekambtenaren samen, zonder wier voorbeeldeloze hulp ennbsp;bijstand wel nooit een wetenschappelijk werk van de pers zou kunnennbsp;komen.

INHOUD

WOORD VOORAF, 1—2.

I. INLEIDING, 3—23.

Begrenzing van het onderwerp naar plaats en tijd, 3—4. — De Zeeuwen, 4—5. — Historisch-economische ontwikkeling, 5—8. — Middelburg, 8—13.nbsp;— Vlissingen, 13—14. — Vere, 14—15. — Zieriksee, 15. — Brouwers-haven, 15—16. — Goes, Reimerswaal, Tolen, 16. — Siré-Pilipsland ennbsp;Noordbeveland, 16—17. — Zeeuws^Vlaanderen, 17. — Economische toestand omstreeks het begin der zeventiende eeuw, 17—19. — De socialenbsp;structuur van Zeeland, 19—23.

AANTEKENINGEN, 24—26.

II. WETENSCHAPPELIJK EN LETTERKUNDIG LEVEN ONDER INVLOED VAN HET HUMANISME, 27—56. -

Wetenschappelijk leven in de kloosters, 27—29. — Het Humanisme, Invloed van Erasmus, Middelburg als centrum van Humanisme, 29—30. — Maximi-liaen van Boargondië, abt van Middelburg, 30. — Gerardus Geldenhauer,nbsp;30—31. — Joannes Becar Borsalus, 31. — Hadrianus Cordatus, 32. —nbsp;Augustinus Vincentius Caminadus, 32—33. — Simon van Wissekerkc,nbsp;Joannes Valladolid. 33. — Jacobus Valladolid, 33—34. — Sandenburg alsnbsp;centrum van Humanisme, 34. — Jacobus Battus, 34—35. — AdolJ van Bour-gondië, 35—36. — Petrus Zutpenius, Reinier Snog, 36. — Hubertus Bar-landus, 36—37. — Jan Gossaert van Mabuse, 37. — Maximiliaen vannbsp;Bourgondië, heer van Vere, 37—38. — Zieriksee als centrum van Humanisme, Franciscus Zandicus, Wilhelmus Sagarus, Andere Zierikseese geleerden, 38. — Jason Pratensis, Lieven Anthonisz. Blocxs, 39. — Levinusnbsp;Lemnius, 39—40. — Jacob Suys, 40. — Invloed van Hadrianus Barlandus,nbsp;40—41. — Zeeuwse Humanisten buiten Zeeland, 41.

NEO-LATIJNSE DICHTERS, 42—46.

De neo-latijnse poëzie, Janus Secundus, 42. — Jason Pratensis, Nicolaus de Conflita, 43. — Bartholomaeus Caversinus, 43—44. — Jacobus Eyndius,nbsp;44—45. — Zeventiende-eeuwse dichters, 45. — Petrus Stratenus, 45—46.

BOEKDRUKKUNST, 46-47.

Pieter Werrecoren, 46—47. — Zeeuwse drukkers-uitgevers in de vreemde, 47.

HET ONDERWIJS VóóR DE REFORMATIE, 47—50.

Toestand van het onderwijs, 47—48. — Nicolaes van Broekhoven, 48—49. — Levinus Linius, Wilhelmus Sagarus, Nicolaes van de Put, Schooldrama’s,nbsp;49. — Zeeuwse studenten, 49—50.

HISTORIOGRAFIE, 51—53.

Melis Stoke, Cornelis Battus, 51. — Gerardus Geldenhauer, 51—52. — Hadrianus Barlandus, Levinus Lemnius, 52. — Jan Janssen Reygersberch,nbsp;52—53. — Amandus van Zieriksee, 53.

SCHILDERKUNST, 53—54.

Jan Gossaeri van Mabuse, 53. — Marinas Claesz. van Reymerswael (Mari-nus de Zeeuw), 53—54. — Gijsbrecht Thomasz, Hubert Goltzius, Zeeuwse schilders in de vreemde, 54.

BOUWKUNST, 54—55.

Vlaams'B.rabantse invloeden. 54—55. — De Keldermansen, 55.

MUZIEK, 55—56.

Henricus de Zelandia, Livinus van Middelburg, 55. — Jacobus Clemens non Papa, 55—56. — Ghisilinus Danckerts, 56.

AANTEKENINGEN, 57—70.

III. DE REDERIJKERS, 71—130.

Ontwikkeling der rederijkerskamers, 71. •— Hun invloed en hun aandeel aan de Hervorming, 71—72. — Bestrijding door overheid en kerk, 72—75. —nbsp;Rederijkersleven te Middelburg, Het ,,Bloemken Jesse”, 75—89. — „Dennbsp;Boom der Schrijtaerenquot; 77—79. — Adolphus van Lare, 80. — „De legendenbsp;van den Geusen troubelequot;, 80—81. — Medewerking der kamer aan landjuwelen, 82. — Hendrik (van) Cannenburgh, 83—84. — Willem Wijnants,nbsp;84. — Samuel Bollaert 84—85. — Wedstrijd van 1680, „Nieuw-jaers-giftnbsp;aen Mittels Reden-hof”, 86. — Arent Roggeveen, 87—88. — Pieter vannbsp;Goetthem, 88—89. — Rederijkersleven te Vlissingen, De ,,Blaeu Acolye”nbsp;89—97. ¦— Jeronimus van der Voort, 90—93. — Landjuweel van 1641, 93—nbsp;94. — „Vlissings Redens-lust-hof’, 94. — Vincent Mathijsz, 94—95. —nbsp;Joos Claerbout, 95—96. — Wedstrijd van 1672, „Ne’erlandts vallende oor-saeckquot;, 96—97. — Rederijkersleven te Vere, „Missus Scholieren” en ,,Sintnbsp;Anna’s Kinderen quot;, 97—104. — Adriaen Valerius, 98—100. — Pieter H.nbsp;Spoormaker, Johannes Tomijs Rompel, 100. — Matthijs van Eepen, 100—nbsp;101. — Cornelis Hendricksz. Udemans, 101—104. — Rederijkers te Arne-maiden, 105—106, te Domburg, 106, te Goes, De ,,Nardusbloem ” en denbsp;„Edele Castanienbloem”, 107—111. — Pieter Lenaerts van der Goes,nbsp;109—111. — Rederijkers te Reimerswaal, 111—112, te Kapelle, 112—113,nbsp;te 's-Gravenpolder, 113—114, te Wemeldinge, 114, te 's-Heer^Arendskerke,nbsp;114—115, te Heinkcnszand, 115. te Zieriksce, 115—116, te Brouwershaven,nbsp;116—117, te Haamstede, 117—118, te Renesse, te Dreischor, 118, te Ooster-land, 118—119, te Ouwerkerk, te Nieuwerkerk, Job Gommersz, 119—120.nbsp;— Rederijkers te Tolen, te Sint-Maartensdijk, 120, te Oud-Vosmeer, 120^—nbsp;121, te Sint-Annaland, te Poortvliet, 121, te Scherpenisse, 121—122. —nbsp;Jasper Bernaerds, 122. — Rederijkers in Zeeuws-Vlaanderen, 122—129, tenbsp;Halst, 122—124, te Zaamslag, 124, te Aksel, 124—128. — Jacob de Hontnbsp;en Anthonis Stalin, 125—126. — Aksel op het Gentse landjuweel, 126—128.nbsp;— Rederijkers te Sluis, 128—129, te Hengsdijk, 129. — Algemene beschouwingen, 129—130.

AANTEKENINGEN, 131—154.

IV. GODSDIENSTIG LEVEN NA DE REFORMATIE, 155—197.

Rejormatorische stromingen, 155—156. — Het Anabaptisme en Mennonisme, 156—157. — Het Calvinisme, 157—161. — Immigratie der Zaidnederlanders,nbsp;161—162. — Marnix’ verblijf in Zeeland, 162—163. — De Rooms-Katholieken,nbsp;Anti-papisme, 163—165. — Bestrijding van de Mennonieten, Jacobus Kime-doncius, 166—167. — Johannes Seu, Johannes Tay, Herman Faukeel, 167.

XI

— Andere sekten: Voetwassers, Brownisten, Martinisten of Luthersen, 167— 168. — Het Piëtisme. Invloed in Zeeland, 168—171. — De Teelincks,nbsp;Cornelia Teelinck, 171. — Eewoud Teelinck, 171—172. — Willem Teelinck,nbsp;173—178. — Godefridus Cornelisz. Udemans, 178—181. — Andere Piëtisten.nbsp;181. — Josias van Houten. 181—182. — Maximiliaen Teelinck. 182—184. —nbsp;Johannes Teelinck, 184—185. — Rejormateurs, 185. — Adam Boreel, 186 —nbsp;187. — Bestrijding der Remonstranten. 187—188. — De Sabbatsstrijd.nbsp;188—189. — Jacob Burs, 188. — Willem Apollonius, 188—189. — Cersonnbsp;Bucerus. 189. — Zeeuwse Bijbelvertalers, Hermanns Faukelius, 189—190. —nbsp;Joos van Laren, Carolus de Maets, 190. — De Grallenstrijd, 190—192. —nbsp;Vaderlandsliefde der Zeeuwen, 192—194. — Cornells Beukelaar, 193—194.

_Johannes van Heyst, Martinus Bruynvisch, Oranje-verering der Zeeuwen,

194. _ Het kulturele leven na de Reformatie, Invloed en betekenis van de

predikantenstand, 195—197.

AANTEKENINGEN, 198—216,

V LETTERKUNDIG LEVEN NA DE REFORMATIE, 217—370.

DE „ZEEUSCHE NACHTEGAELquot;, 217—239.

Ontstaan van de bundel, Kulturele achterstand van Zeeland ten opzichte van

Holland, 217_219. — Constantijn Huygens en Zeeland. 219—220. — Anna

Roemers Visscher in Zeeland. 220—221. — Naam en indeling van de bundel,

221_222. _ Johanna Coomans, 222—225. — De Schatte s, 225. — ApoU

lonius Schatte, 225—226. — Jacob Schafte, 226—228. — Simon van Beaumont, 228_230. — Jacob Cats, 230. — Adriaen Hoffer, 230—231. — Phili

bert van Borsselen, Adriaen Valerius, 231. — Johan de Brune, 231—232, —

Jacob Luyt, 232_233. — Abraham van der Myl. 233. — Leonart Peutemans,

233_234. _ Jacob Hobius, Nicolaes Antonisz. van der Deelen, 234. —

Adriaen van de Venne, Johannes de Swaef, Pieter van Meldert, 235. — Pieter de Vos, 235—236. — Johannes Rogiers. 236—237. — Anonieme bijdragen, 237. — Algemene beschouwingen, 237—239.

HET „TAFEREEL VAN SINNE-MALquot;, 239—242.

ADRIAEN VAN DE VENNE, 242—244.

Levensloop, 242. — Illustrator van Cats, 243—244.

JACOB CATS, 244—299.

Afkomst en levensloop tof 1623, 244—250. — De Middelburgse vriendenkring. 250—252. — Cats als emblemata-dichter, 252—254. — „Sinn- en minne-beeldenquot;, 254—258. — „Maechden-plicht , 258—260. — „Harders-clachte’. 260—261. — „Aenmerckinghe op de tegenwoordige steerf-sferrequot;,nbsp;261—262. — „Self-stryt”, 262—266. — „Tooneel van de mannelicke acht-baerheyt”, 266—267. — „Houwelyck , 267—281. — Het Zeeuwse elementnbsp;bij Cats, 281—283. — Zijn bronnen, 283—285. — De vrouw bij Cats, 285—¦nbsp;286. — Zijn geloofsleven. 286. — Strijd tussen geest en zinnen. 286—288.nbsp;— Piëtistische trek in zijn werk, 288—289. — Verstechniek, 289—290. —nbsp;Invloeden. 290—292. — De strekking van Cats’ dichterschap, 292—294. —nbsp;Cats als dichter, 295—299.

SIMON VAN BEAUMONT, 299—306.

Levensloop, 299—301. — „Horae succisivae’, 301—306.

JOHAN DE BRUNE. DE OUDE, 306—315.

Levensloop, 306. — Theologisch-filologische werken, 306—307, — „Grond-

steenen , 307—308. — „Emblemata”, 308—310. — „Nieuwe wyn in oude Ie erzacken , 310. — „Siel~gerechten”, 310—311. —„Bancket-werckquot;, 311—nbsp;312. — De Brune naast Cats en Huygens, 312—315.

PHILIBERT VAN BORSSELEN, 315—326.

Levensloop, 315. — ,,Dianae lied”, 315—316. — „Strande”, 316—319. — „Den Binckhorst”, 319—322. — Contact met de kring van Van Mander,

323— 324. — Invloed van Du Bartas, 324. —• Van Borsselen als dichter,

324— 326.

ADRIAEN HOFEER, 326—334.

Levensloop, 326—327. — Album amicorum, 327. — Vertalingen en kleinere werken, 327—330. — „Nederduytsche poëmata”, 330—333. — Holler alsnbsp;dichter, 333—334.

ABRAHAM VAN DER MYL, 334—340.

Levensloop, 334—335. — ,,Den slach van Lepantenquot;, 335—336. — Medewerking aan de „Nederduytschen Helicon”, 336—337. — „Lingua Belgica”, 337. — Van der Myl als filoloog, 337—338, en als theoloog, 338—340.

PETRUS HONDIUS, 341—354.

Levensloop, 341—342. — Hondius als kruidkundige, 342. rum, 342—343. — „Moufe-schans”, 343—

CORNELIS LIENS, 354—364.

Levensloop, 354—355. — „De kleyne werelt”, 355-Gongorisme en Euphuïsme, 360—364.

ROCHUS HOFEER EN ZIJN VRIENDEN, 364—369.

Marcus Zuerius Boxhorn en zijn betrekkingen tot Zeeland, 364—365. — Rochus Holier, Levensloop en werk, 365—366. — Zijn vrienden: Kaspar vannbsp;Kinschot, 366, Nicolaes Heinsius, 366—367, Johannes de Vliet, 367, Henricknbsp;Bruno, 367—368. — Herman Anthonisz. de Huybert, 368. — Rochusnbsp;Mogge, 368—369. — ]acobus Baselius, 369.

MICHIEL VAN BAARLANT, 369—370.

Levensloop, 369. — „De uytmuntende Dorimena”, 369—370.

AANTEKENINGEN, 371—417.

VI. WETENSCHAP EN KUNST NA DE REFORMATIE, 418—455.

Opbloei van het kulturele leven in Zeeland na de Reformatie, 418.

BOEKDRUKKUNST EN UITGEVERIJ, 418—421.

Drukkers en uitgevers te Middelburg, 418—421. — Vlissingen, Zieriksee, Goes, Hulst, Sluis, Tolen en Vere, 421.

HET ONDERWIJS SINDS DE ZESTIENDE EEUW, 422—434.

Lager onderwijs, 422. — Schrijvers van schoolboeken, 423—424. — Louis Porquin, Jeronimus van der Voort, Pieter de Berd, 423. — Herman Faukeel,nbsp;David Roelants, 424. — Johannes de Swaef, 424—426. — „De geestelyckenbsp;queeckerye”, 425—426. — Samuel de SwaeJ, 427. — Abraham van Over-

XIII

beeke, 427—428. — Latijnse scholen te Vlissingen, Arnemuiden, Zieriksee, Goes en Middelburg, 428—430. — Schooldrama's, 430. — Zeeuwse studewnbsp;ten buitenslands, 4,30—432, — De Illustre school te Middelburg, 432—434.

NATUURWETENSCHAPPEN. 435—441.--

Wiskunde, 435—436, — Marten Wentsel, Johan Coutereels, Zacharias de Hoorebeke, 435. — Cornells Eversdijck, 436. — Kosmografie, Philips Lansbergen, 436—437. — Arent Roggeveen, 437. — Cartografie, 438. — Natuurkunde, Isaac Beeckman, 438—439. — Jacobus Gruterus, 439. — Alchemie,nbsp;Theobald van Hogelande, 439—440. — Biologie, Botanie, Willem Jaspersenbsp;Parduyn, Matthias de l’Obel, Tobias Roels, Caspar Pelletier, 440. — Entomologie, Johannes Goedaert, 440—441. — Geneeskunde, Joachim Hubrechtsnbsp;van Bieselingen, 441.

RECHTSWETENSCHAP, 442.

Antonie de Jonge, Cornells Cau, 442.

TAALWETENSCHAPPEN. 442—443.

Adriaen Willemsz, Lodewijk de Dieu, Johannes Boreel, 443.

HISTORIOGRAFIE, 443—447.

Marcus Zuerius Boxhorn, 443—444. — Jacobus Eyndius, 444—445. —• Jean Prangoys Ie Petit, Adriaen Valerius, 445. — Jacob van Grijpskerke, 445—nbsp;446. — Andere kronieken, 446—447, — Historieschrijvers van Zeeland:nbsp;Pieter Cornelis Boekenberg, Petrus Cunaeus, Matthaeus en Isaac Vossius,nbsp;Nicolaes Blanckaert, 447.

BEELDENDE KUNSTEN, 447—453.

Schilderkunst, 447—452. — Schilders te Middelburg: Adriaen van de Venne, Frangois Venant, Daniël van den Queborne, Ambrosius Bosschaert, Balthasarnbsp;van der Ast, Adriaen van Stalbempt, Francois Rijckhals, Philip Angel,nbsp;Laurens Craen, Jochem Langnouwer, Karei Slabbaert, Hendrik Berekmans,nbsp;Zacharias Blijhooft, Matheus Molanus, Johannes Goedaert, Daniël denbsp;Blieck, Hendrik van Schuylenburgh, 448—450. — Dirck van Deelen tenbsp;Arnemuiden, 450. — Mekhior Wijntgis, schilderijenverzamelaar, 450—451.nbsp;— Kunsthandelaren: Jan Pietersz. van de Venne en Laurens Bemaerts, Adriaennbsp;Georgius Verdoel te Vlissingen, David Finson te Vere, 451. — Jacob vannbsp;Loo te Sluis, 451—452. — Cornelis en Willem Eversdijck te Goes, Grafischenbsp;kunsten: Joannes Barra, Johannes Sarragon, Johannes Looff, 452. — Bouwkunst: Vlaamse Renaissance-stijl, Utrechts-Amsterdamse richting, Zuidhol-landse Renaissance-stijl, 452—453.

MUZIEK, 453—455.

Adriaen Valerius, 453—454. — Pieter Lenaerts van der Goes, Kerkorgels, 454. — Klokkenspelen, 454—455. — Klokkenisten, klokkengieters, 455.

AANTEKENINKEN, 456—474.

VII. SLOTBESCHOUWING, 475—478.

Karakteristiek van het letterkundig leven in Zeeland, 475—477. — De schilderkunst in Zeeland, 477—-478. — De natuurwetenschappen in Zeeland, Zeelands betekenis voor het geloofsleven van ons volk, 478.

LIJST VAN AANGEHAALDE WERKEN

Van der Aa — A. ]. van der Aa, Biographisch woordenboek der Nederlanden Voortgezet door K. J. R. van Harderwijk en G. D. J. Schotel, I—XII (de folio-uitgave) (Haarlem, 1852—1878).

A. nbsp;nbsp;nbsp;D. B. — Allgemeine Deutsche Biographic, herausgegeben durch die historische Com

mission bei der Königl. Akademie der Wissenschaften, I—LVI (München u Leipzig, 1875—1912).

Allen, Opus epistolarum — Opus epistolarum Des. Erasmi Roterodami denuo recognitum et auctum per P. S. Allen (et H. M. Allen), I—IX (H84—1532)nbsp;(Oxonii, 1906—1938).nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;^

Archief Z. G. d. W. — Archief. Vroegere en latere mededeelingen voornamelijk in betrekking tot Zeeland, uitgegeven door het Zeeuwsch Genootschap der Wetenschappen, I—VIII (Middelburg, 1856—1902). — (Nieuwe serie) 1903—... (Middelburg, 1903—...).

B. nbsp;nbsp;nbsp;B. _ Bibliotheca Belgica. Bibliographic générale des Pays-Bas (publiée par Ferd.

van der Haeghen et R. van den Berghe, avec la collaboration de V. van der Haeghen et A. Roersch) (Gand, 1880—...).

Biogr. wdb. v. Protest, godgel. — Biografisch woordenboek van Protestant-sche godgeleerden in Nederland, onder redactie van J. P. de Bie en J. Loosjes, I—... ('s-Gravenhage, 1912—...).

B. N. B. — Biographic nationale des sciences, des lettres et des beaux-arts, publiée par l’Académie Royale de Belgique, I—XXVII (Bruxelles, 1866—1938).

Boxhorn, Chroniick — Marcus Zuerius van Boxhorn, Chroniick van Zeelandt, I—II (Middelburch, 1644).

D. N. B. — Dictionary of national biography, edited by Leslie Stephen (and S. Lee),

I—LXIII (London, 1885—1901). — Supplement I—III (1901). Index and epitome (1903). 2nd Supplement I—III. Index and epitome (1912—1913).

Ermerins, Eenige Zeeuwsche oudheden — Jacobus Ermerins, Eenige Zeeuwsche oudheden, uit echte stukken opgehelderd en in het licht gebragt, I—VIIInbsp;(Middelburg, 1780—1794).

Fokker-De Man — Levensberichten van Zeeuwsche medici, bijeengebracht door Adr. A. Fokker, hier en daar bijgewerkt door J. C. de Man (Middelburg, 1901).

Foppens — J. P. Foppens, Bibliotheca Belgica, I—II (Bruxellis, 1739).

Kalff, Geschiedenis — G. Kalff, Geschiedenis der Nederlandsche letterkunde,

I—VII (Groningen, 1906—1912).

Kesteloo Stadsrek. — H. M. Kesteloo, De stadsrekeningen van Middelburg,

I 1365—1449 (Archief Z.G.d.W., V (1883), 2de stuk, hlz. 171—330); II, 1450— 1499 (VI (1888), 1ste stuk, hlz. 43—172); III, 1500—1549 (VI (1888), 3de stuk,nbsp;blz. 257—426); IV, 1550—1600 (VII (1894), 1ste stuk, blz. 1—182); V, 1600—nbsp;1625 (VIII (1902), 1ste stuk, blz. 1—40); VI, 1626—1650 (VIII (1902), 3de stuk,nbsp;Blz, 1—98); VII, 1650—1675 (VIII (1902), 4de stuk, blz. 1—82); VIII, 1675—nbsp;1700 (VIII (1902), 4de stuk, blz. 83—136); IX, 1700—1810 (VIII, 5de stuk,nbsp;blz. 1—260.

Molhuysen, Bronnen — Bronnen tot de geschiedenis der Leidsche Universiteit, uitgegeven door P. C. Molhuysen, I—VII (R.G.P., nos. 20, 29, 38, 45, 48, 53,nbsp;56) ('s-Gravenhage, 1913—1924).

Nagtglas _ F. Nagtglas, Levensberichten van Zeeuwen, I—II (Middelburg,

1890—1893). nbsp;nbsp;nbsp;, ,nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;^nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;,

N. N. B. W. _ Nieuw Nederlandsch biografisch woordenboek, onder redactie van P. C.

Molhuysen en P. J. Blok (en Fr. K. H. Kossmann), I—X (Leiden, 1911—1937).

Oudheden en gestichten van Zeeland — (F. van Heussen), Oudheden en gestichten van Zeeland ... Uit het Latijn vertaald, en met aantekeningen opgehelderd, door H. v(an) R(ijn), I II (Leiden, 1722).

Pamflet Broekema — J. Broekema, Catalogus van de pamfletten, tractaten enz. aanwezig in de Provinciale Bibliotheek van Zeeland, I (Middelburg, 1892).

Pamflet Knuttel — W. P. C. Knuttel, Catalogus van de pamfletten-verzameling berustende in de Koninklijke Bibliotheek, 1486—1853, I IX ( s-Gravenhage, 1889nbsp;—1920).

Pamflet Petit — Louis D. Petit, Bibliotheek van Nederlandsche pamfletten. Verzamelingen van de bibliotheek van Joannes Thysius en de bibliotheek der Rijksuniversiteit te Leiden, I—III, 1500—1800 ( s-Gravenhage, 1882—1925). — IV, Supplement, bewerkt door H. J. A. Ruys (Leiden, 1934).

XVI

Pamflet Van Someren. — Pamfletten (in de Bibliotheek der Rijksuniversiteit te Utrecht), niet voorkomende in afzonderlijk gedrukte catalogi der verzamelingennbsp;in andere openbare Nederlandsche bibliotheken, beschreven door J. F. van Someren,nbsp;I—II (Utrecht, 1915—1922).

Pamflet Tiele — P. A. Tiele, Bibliotheek van Nederlandsche pamfletten. Eerste afdeeling. Verzameling van Frederik Muller, 1500—1702, I—III (Amsterdam,nbsp;1858—1861).

Pamflet Van der Wulp — J. K. van der Wulp, Catalogus van de tractaten, pamfletten, enz. over de geschiedenis van Nederland, aanwezig in de bibliotheeknbsp;van Isaac Meulman, 1500—1713, I—III (Amsterdam, 1866—1868).

De la Rue — Pieter de la Ruë, Geletterd Zeeland^ (Middelburg, 1741).

De la Rue, Staatk. en heldh. Zeeland — Pieter de la Ruë, Staatkundig en heldhaftig Zeeland (Middelburg, 1736).

Tafereel van sinne-mal — A. va(n) (de) Venne, Tafereel van sinne-mal (Middelburgh, 1623) (achter de ,,Zeeusche Nachtegael” gebonden).

Unger, Bronnen — Bronnen tot de geschiedenis van Middelburg in den landsheerlijken tijd, uitgegeven door W. S. Unger, I—III (R.G.P., nos. 54, 61, 75) ('s-Gravenhage, 1923—1931).

Valerius Andreas — Bibliotheca Belgica. Editio renovata et tertia parte auctior (Lovanii, 1643).

De Vos, De vroedschap van Zierikzee — P. D. de Vos, De vroedschap van Zierikzee van de tweede helft der 16de eeuw tot 1795 (Middelburg, 1931).

De Wind — S. de Wind, Bibliotheek der Nederlandsche geschiedschrijvers, I (970— 1648) (Middelburg, 1835).

Te Winkel, Ontwikkelingsgang^ — J. te Winkel, De ontwikkelingsgang der Nederlandsche letterkunde, 2de druk, I—^VII (Haarlem, 1922—1927).

Zeeusche Nachtegael — Zeeusche Nachtegael, ende des selfs dryderley gesang (Middelburgh, 1623).

Zei. 111. — Zelandia Illustrata. Verzameling van kaarten, portretten, platen enz., betreffende de oudheid en geschiedenis van Zeeland, toebehoorende aan hetnbsp;Zeeuwsch Genootschap der Wetenschappen. Beschreven door M. F. Lantsheer ennbsp;F. Nagtglas, I—II (Middelburg, 1879—1880).

OPMERKINGEN

Bij verwijzingen naar biografische woordenboeken is, voor zover bekend, achter de bladzijden de naam van de bewerker van het bewuste artikel gevoegd.

Bij die verwijzingen is doorgaans volstaan met de biografische woordenboeken van De la Rue en Nagtglas, het N.N.B.W. en het Biogr. wdb. v. Protest, godgel. Anderenbsp;woordenboeken zijn doorgaans slechts genoemd, wanneer de betreffende schrijvernbsp;niet in het N.N.B.W. voorkomt. Zonder dat daarnaar verwezen wordt, vindt mennbsp;dus vele schrijvers ook nog bij Valerius Andreas, Foppens en vooral bij Van der Aanbsp;behandeld.

* vóór een boektitel geplaatst, betekent dat het bedoelde boek alleen bij name bekend is.

Cursivering van eigennamen in de tekst betekent dat de bedoelde personen op die plaats als Zeeuwen worden besproken, en dat zo mogelijk in de bijgevoegde noot denbsp;literatuur over hen wordt opgesomd.

Van de boeken van Zeeuwse schrijvers, die tot het hier behandelde tijdvak behoren, zijn de titels volledig opgenomen; van andere boeken daarentegen meermalen slechts innbsp;verkorte vorm.

De vindplaats van boeken, waarvan de volledige titelbeschrijving is opgenomen, is alleen dan genoemd, wanneer het zeldzame boeken betreft,

De Middelburgse huisnummers zijn volgens de oude nummering (naar wijken) aangegeven, die in 1937 door een moderne nummering is vervangen. Ik deed dit o.a. uit denbsp;overweging dat vele oude Middelburgers beter vertrouwd zijn met de oude dan metnbsp;de nieuwe nummering.

WOORD VOORAF

In hoofdzaak zijn het overwegingen van locaal-patriottische aard geweest, die tot het ontstaan van dit boek aanleiding hebben gegeven. Geboren en getogen Zeeuw, uit een geslacht dat van vaderszijde geheel, van moederszijde voor de helft sinds drie eeuwen en langer in Zeeland gewoond heeft, heb ik mij van kindsbeen af in bijzondere mate aangetrokkennbsp;gevoeld tot de geschiedenis van het land, dat mijn voorouders bewoonden,nbsp;,,’t vruchtbaer Zeeusche rijck, mijn lieve vaderland”, zoals Philibert vannbsp;Borsselen het noemde, het land waar ik de eerste twintig jaar van mijnnbsp;leven heb doorgebracht, en van het volk, waaruit ik ben geboren. Dezenbsp;liefde tot mijn geboorteland leidde er toe, toen ik een onderwerp moestnbsp;kiezen voor mijn proefschrift, daarvoor een deel, en wel het oudste, vannbsp;de geschiedenis der Zeeuwse letterkunde te nemen. Ik ben er mij ten vollenbsp;van bewust dat er belangrijker onderwerpen zijn, ook in de geschiedenisnbsp;van onze letterkunde, en niets is mij meer vreemd geweest dan de literatuurnbsp;van het Zeeuwse volk een hogere plaats in ons geestesleven toe te kennennbsp;dan waarop zij recht heeft. Men beschouwe deze studie dan ook in denbsp;eerste plaats als een dienst, die een toegewijd zoon van zijn land aan datnbsp;land bewees, een daad van piëteit, die met liefde en toewijding werd verricht.

Eveneens ben ik er mij van bewust, dat de uiterlijke vorm van dit boek er bij gewonnen zou hebben, indien. ik terwille van deze vorm enkele concessies had gedaan aan de inhoud. De behoefte aan een zo groot mogelijkenbsp;volledigheid — de psychologie spreekt in dit geval van een Vollstandig-keitszwang! — is enerzijds oorzaak dat de verschijning van deze studienbsp;zo lang mogelijk werd uitgesteld, anderzijds dat ook het heel weinig belangrijke en het onbelangrijke werd meegedeeld met een uitvoerigheid,nbsp;die vooral de meer op het aesthetische ingestelde lezer bij tijd en wijle zalnbsp;ontstemmen. Toch heb ik gemeend, in dit opzicht geen concessies te mogennbsp;doen aan de aesthetica, uit de overweging dat deze studie de plaats diendenbsp;te zijn waar de belangstellende lezer de gegevens betreffende het letterkundig leven in Zeeland tot op het midden van de zeventiende eeuw zonbsp;volledig mogelijk bijeen kan vinden. Overigens is dit streven naar volledigheid in ernstige mate geschaad door de oorlogstoestand, die o.a. het verkeer met het buitenland en het bezoek aan en gedeeltelijk zelfs de briefwisseling met buitenlaridse bibliotheken onmogelijk maakte. Tot overmaatnbsp;van ramp gingen in Mei 1940 de Provinciale Bibliotheek van Zeeland, hetnbsp;gemeente-archief van Middelburg, het archief van de Nederl. Hervormdenbsp;kerk van Middelburg en een groot deel van het Rijksarchief in Zeelandnbsp;door brand verloren. Wel bleven de Zeeuwse boeken van de Provincialenbsp;Bibliotheek grotendeels bewaard, maar tot op het ogenblik waarop ditnbsp;proefschrift verscheen waren ze voor het merendeel nog onvindbaar. Aldusnbsp;moest deze studie onder wel heel ongelukkige omstandigheden voltooidnbsp;worden.

Maar ook af gezien hiervan blijft het altijd een teleurstellende taak, een enigszins uitgebreider tijdperk van onze kultuurgeschiedenis te behandelen, aangezien de bewerker bij zijn onderzoek telkens weer op boekennbsp;stuit, die met geen mogelijkheid te vinden zijn. Uiteraard doet dit euvelnbsp;zich, hoe verder men in de tijd teruggaat, des te sterker gelden. Van de

1

stand van het letterkundig en wetenschappelijk leven in het voorreformato-rische Zeeland kunnen we ons dan ook, bij gemis van bronnen, slechts een gebrekkige en zeker zeer onvolledige voorstelling vormen. Vele geleerden zijn voor ons weinig meer dan een naam, en als we hun werkennbsp;al kennen, dan blijken deze in verscheiden gevallen onvindbaar. In minderenbsp;mate geldt ditzelfde ook voor latere tijden. Wellicht houden Noord- ennbsp;Zuidnederlandse kloosterbibliotheken, doorgaans moeilijk of in het geheelnbsp;niet toegankelijk, nog het een en ander verborgen, wellicht ook schuilt ernbsp;in Spaanse bibliotheken en archieven nog materiaal aan boeken en handschriften, dat op menig terrein van onderzoek, ook voor het geestelijk levennbsp;in Zeeland, nieuw licht zou kunnen werpen of althans het beeld, dat we onsnbsp;van het verleden gevormd hebben, gaver zou kunnen maken. Het is eennbsp;troostrijke gedachte dat, hoeveel er telkens weer door allerlei rampen vannbsp;brand en oorlog verloren gaat, er toch telkens weer nieuwe en dikwijlsnbsp;verrassende vondsten worden gedaan. We kunnen slechts hopen dat ooknbsp;Zeeland daarvan in de loop der tijden voordeel zal mogen trekken.

Het is misschien niet ondienstig, er vooraf op te wijzen dat deze studie het letterkundig leven in Zeeland behandelt, niet dat van de Zeeuwen.nbsp;Dit verklaart waarom enkele Zeeuwse auteurs uit het hier besproken tijdvak hier niet ter sprake zullen komen. Het zijn de Zierikseeënaren Reiniernbsp;Telle (1558 of '59—1619), Anthony de Hubert (1583—na 1643) ennbsp;Cornells Boy (1612—1665); verder Johanna Hobius (± 1614—±; 1643)nbsp;van Brouwershaven en Pieter van Gelre (1622—1668) van Tolen. Hunnbsp;werkzaamheid ligt zo al niet geheel, dan toch grotendeels buiten Zeeland:nbsp;zij allen hebben hun geboortestad en -land vroeg verlaten en slechts zijdelings aandeel gehad aan het letterkundig leven in Zeeland. De beide laatstgenoemden besprak ik al elders: over de eerste drie hoop ik te zijner tijdnbsp;korte monografieën te publiceren, die al geschreven werden.

Het ligt in mijn bedoeling, in afzienbare tijd een tweede deel op deze studie te laten volgen, waarin het letterkundig en geestelijk leven in Zeeland tot ongeveer het einde der negentiende eeuw zal worden behandeld.nbsp;De bouwstoffen daartoe bracht ik reeds goeddeels bijeen.

1. INLEIDING

Begrenzing van het onderwerp naar plaats en tijd

Wie zich tot taak heeft gesteld een, zij het dan ook onvolledige en misschien slechts voorlopige geschiedenis te schrijven van het letterkundignbsp;en geestelijk leven in Zeeland, zoals zich dat ontwikkeld heeft tot op hetnbsp;hoogtepunt van onze Gouden Eeuw, neemt daarbij als praemisse een zelfstandig landschap Zeeland aan, een landschap dat een eigen karakternbsp;vertoont, met een bevolking die eigen karaktertrekken bezit en zich bewustnbsp;is van een saamhorigheidsgevoel, en die als het pas geeft stelling neemtnbsp;tegen de andere bevolkingsgroepen, hoezeer ze zich ook vooral sinds denbsp;zestiende eeuw deel voelt van de grotere volksgemeenschap der Nederlanden. Inderdaad is Zeeland, in de tijd waarin de oudste sporen vannbsp;wetenschappelijk en letterkundig leven liggen, geografisch en politiek eennbsp;vastomlijnd begrip. De Zeeuwse eilanden, die met Goeree en Overflakkeenbsp;nog altijd een geografisch geheel vormen, als gevolg van hun natuurlijkenbsp;ligging, heeft men al vroeg als bij elkaar behorend en één gebied vormendnbsp;beschouwd. ,,Tusschen Caesant (Kadzand) ende Greveninghe (Greve-lingen)”, zo formuleert een keur uit 1290 het i, ,,alle die gront, die hier-tusschen ghelegen is, die men hiet Zeelant”. Zeeuws-Vlaanderen maaktnbsp;in deze tijd nog geen deel uit van Zeeland, waartoe het eerst na denbsp;veroveringen van Maurits en Frederik Hendrik zal gaan behoren. Hetnbsp;in de eerste decenniën van de Opstand goeddeels verwoeste en ondergelopen land werd hoofdzakelijk door Zeeuwse kapitalisten in de beginjarennbsp;der zeventiende eeuw, ingedijkt en opnieuw bevolkt, ten dele doornbsp;boeren uit Walcheren en Zuidbeveland. Dit Generaliteitsland werd, evenals Noordbrabant en Limburg, als een soort wingewest beschouwd en innbsp;overeenstemming daarmee behandeld. Kerkelijk behoorde Zeeuws-Vlaanderen, toen nog Staats-Vlaanderen genoemd, echter tot de classis Walcheren,’ en ook al daarom behoort de enige letterkundige die in het hiernbsp;besproken nareformatorische tijdvak in dit land gewerkt heeft. Petrusnbsp;Hondius, de predikant van Terneuzen, ten volle tot de Zeeuwse letterkunde.

De geschiedenis van het letterkundig leven in Zeeland wordt hier in haar ontwikkelingsgang beschouwd tot omstreeks het midden van denbsp;zeventiende eeuw. De Zeeuwse handel en nijverheid hebben omstreeks 1640nbsp;hun hoogtepunt van bloei bereikt: ongeveer van deze tijd af begint, maarnbsp;voorlopig haast onmerkbaar, langzamerhand het verval. Omstreeks 1650nbsp;eindigt het handelstijdperk in de Zeeuwse geschiedenis, en begint opnieuw,nbsp;als vóór de overgang van Middelburg in 1574, een agrarische periode.nbsp;Ook in het letterkundig leven van het gewest treedt in deze zelfde tijdnbsp;een stilstand in. Van de dichters van de ,,Zeeusche Nachtegael” leeft omstreeks 1660 alleen Cats nog, die echter sinds lang zijn geboorteland verlaten heeft. Het merendeel van de rederijkerskamers is verdwenen of staatnbsp;op het punt om te verdwijnen; om deze reden is hun geschiedenis tot hetnbsp;einde toe beschreven, ook voor die kamers, die hun bestaan langer wistennbsp;te rekken. Een enkele op zichzelf staande dichterfiguur als Petrus Stratenusnbsp;en Michiel van Baarlant, beiden te Goes, daargelaten, is alleen in Zierikseenbsp;omstreeks het midden van de eeuw opnieuw een kleine kring van letter-

kundig leven gevormd, waarvan de burgemeester Rochus Hoffer het middelpunt was, een kring die overigens van zeer geringe betekenis is geweest. Zo stelde de historie zelf het tijdstip vast, waarbij de geschiedschrijver vannbsp;bet kulturele leven in Zeeland halt mag houden. De zeventiende eeuwnbsp;eindigt, eveneens in Zeeland, al enkele tientallen jaren voor het eindenbsp;— strikt naar de tijd gerekend — en ook hier begint de achttiende alnbsp;omstreeks het derde kwart van de eeuw.

De Zeeuwen

Van oudsher zijn de Zeeuwse eilanden bewoond geweest door een alpien ras, dat zich kenmerkt door donker haar, bruine ogen, rondhoofdig-heid en een middelmatige lengte 2. Waarschijnlijk hebben de in Zeelandnbsp;binnengedrongen Friezen zich op de eilanden — met uitzondering vannbsp;Zuidbeveland — met de oorspronkelijke Keltische bevolking tot een vrijwelnbsp;homogeen geheel vermengd. Gedurende de gehele periode dat Zuidbeveland van een komplex van schorren zich ontwikkelde tot een meer aaneengesloten geheel, hebben de bewoners van deze streken door onderlingenbsp;huwelijken hun raskenmerken zuiver weten te bewaren. Op Walcherennbsp;daarentegen hebben de Friezen vaste voet gekregen, maar ook hier heeftnbsp;eerst na 1500 rasvermenging met de oorspronkelijke bevolking plaatsgevonden. Deze samensmelting van het alpine ras met het teutonische —nbsp;ce mariage de la neige et du soleil, zoals de Belgische schilder Rops hetnbsp;uitdrukte •— heeft het aanzijn gegeven aan een zeer gemengde bevolking,nbsp;die groter verscheidenheid in gelaatsvorm en physiognomische uitdrukkingnbsp;vertoont dan enige andere volksgroep in ons land, en die vooral door denbsp;combinatie van het bruine oog met het lange, ovale gezicht niet alleen alsnbsp;de schoonste van Nederland, maar als een der schoonste van geheelnbsp;Europa mag worden beschouwd.

Al eeuwen vóór de godsdiensttwisten der zestiende eeuw en de val van Antwerpen (1585) een stroom van Zuidnederlandse emigranten naar denbsp;Zeeuwse eilanden voerden, moet het Vlaamse bestanddeel van de Zeeuwsenbsp;bevolking er aanzienlijk zijn geweest. Vlamingen immers waren het, dienbsp;een groot deel van Zuidbeveland en tal van polders op de andere eilandennbsp;bedijkten en van deze nieuwbedijkte landen de eerste bewoners werden.nbsp;Hun taal, hun zeden en gewoonten, hun rechtsgebruiken hebben in denbsp;Zeeuwse ziel een Vlaams merkteken ingeprent, dat na eeuwen nog altijdnbsp;waarneembaar is. Het Zeeuwse dialect draagt een duidelijk Vlaams karakter, de gehele Middeleeuwen door heeft Zeeland, zij het met enkele afwijkingen, Vlaams recht gehouden, Vlaams waren de privileges van West-kapelle en Domburg, Vlaams was ook de organisatie van d.e Middelburgsenbsp;koopmanshanze, en Vlaams georiënteerd was de middeleeuwse heiligenverering in Zeeland.

De gesteldheid van de bodem en de aard van het landschap hebben beide hun invloed uitgeoefend op de psyche van dit Vlaams-Zeeuwse volk.nbsp;De oudste berichten over aard en eigenschappen van de Zeeuwen stempelen hen tot een ruw, koppig en krijgszuchtig volk, grillig als de zee dienbsp;hun eilanden bespeelde. In de zestiende eeuw schijnen zij zich door eennbsp;zekere schranderheid, die ook een element van listigheid inhield, vannbsp;de bewoners der naburige gewesten te hebben onderscheiden 3. De geschiedschrijver Emanuel van Meteren noemt hen nog ,,wat vernufter endenbsp;behendiger” dan de Hollanders. De eeuwigdurende strijd met de zee heeftnbsp;hun volharding en doorzettingsvermogen geleerd, hun wil gestaald en hunnbsp;ondernemingszin opgewekt. Maar ook heeft de zee de bewoners van dezenbsp;landen met die vrijheidszin begiftigd, die van geen vreemde dwang wilde

weten: op de Zuidhollandse en Zeeuwse eilanden stak het verzet tegen Spanje het eerst zijn vanen op, en van hier uit verbreidde de opstand zichnbsp;over de andere gewesten.

Bovendien heeft de wisselvalligheid van de zee de Zeeuwen als geprae-disponeerd tot een grote ontvankelijkheid voor Calvijns leer der voorbeschikking. Zo werd, almee door de invloed van de talrijke Vlaamse emigranten, die in het laatste kwart der zestiende eeuw naar Zeelandnbsp;uitweken, het Calvinisme er een macht in kerk en staat, die hier vannbsp;ongemene betekenis zou blijken. Een kenmerkende trek van het geloofsleven der Zeeuwen is, nog altijd, het mysticisme, dat nauw samenhangtnbsp;met hun sectarisme. Nieuwe richtingen en stromingen in het godsdienstignbsp;en kerkelijk leven hebben in Zeeland van ouds gerede ingang gevonden,nbsp;in de twaalfde eeuw het Tanchelinisme, in de zestiende de Reformatie metnbsp;haar talloze sekten, in de zeventiende het Piëtisme of Puritanisme en evennbsp;later het Labadisme.

Het is verleidelijk, ook de sterke zin voor de realiteit, die de Zeeuwen kenmerkt, in verband te brengen met hun strijd tegen het water. Het gemisnbsp;aan werkelijkheidszin zou voor de Zeeuwen de ondergang van hun landnbsp;betekenen. Deze nuchterheid kenmerkt ook hun letterkunde: Cats is ernbsp;het bekendste en duidelijkste voorbeeld van. Het didactische element neemtnbsp;er een overwegende plaats in: de stichtelijkheid staat voorop, eerst daarnanbsp;komt de schoonheid. Wat er aan renaissancistische invloed binnendringt,nbsp;wordt sterk beteugeld door het Calvinisme: voor het lied is er na denbsp;Hervorming zomin plaats als voor het toneel. De Calvinist en didacticusnbsp;Huygens telt in Zeeland vele vrienden, de libertijnse aestheet Hooft geennbsp;enkele.

Kenmerkend voor de Zeeuwse politiek is haar aristocratisch karakter. Met de Opstand verloor de adel, die er in de Middeleeuwen grote invloednbsp;had bezeten, zijn positie geheel, maar in zijn plaats ontstond een regentenpatriciaat, dat zich door onderlinge huwelijken nauw aaneensloot en steedsnbsp;groter macht en aanzien kreeg. De officiële Zeeuwse letterkunde is bijnanbsp;uitsluitend tot deze kringen beperkt, met uitzondering van enkele predikanten, die door hun stand en wetenschappelijke opleiding de maatschappelijke grenzen, waartoe zij krachtens hun geboorte behoorden, wisten tenbsp;verbreken. Geen der Zeeuwse steden heeft in de Middeleeuwen die democratische woelingen gekend, die elders in deze gewesten voor de stedengeschiedenis kenmerkend zijn. Van de aanvang af vertoonden de stadsbesturen van Middelburg en Zieriksee het aristocratisch karakter, dat zijnbsp;tot het eind der Republiek zouden behouden. De voornaamste koopliedennbsp;en enkele vertegenwoordigers van de adel hadden er het heft in handen,nbsp;en van een talrijk proletariaat of een kleine burgerij, sterk genoeg om hunnbsp;eventuele verlangens kracht bij te zetten, was nergens sprake. Nimmernbsp;hebben hier, als in Dordrecht, Groningen of Utrecht, de gilden een belangrijk aandeel in de regering gehad: nimmer ook blijkt, dat zij dit gewenstnbsp;hebben

Historisch-economische ontwikkeling

De geografische gesteldheid van dit kleine eilandenrijk bevatte alle factoren voor zijn economische ontwikkeling. De Schelde en haar vertakkingen tussen de eilanden maakten het tot een middelpunt van visserij ennbsp;koopvaart. Men mag aannemen dat de meeste plaatsen in Zeeland, dienbsp;aan het water lagen, als vissersdorpen zijn ontstaan. In de twaalfde eeuwnbsp;verplaatste de haringvangst zich naar het Zeeuws-Zuidhollandse eilanden-gebied. Met de visvangst hield de zoutnering nauw verband, en op ver-

scheidene plaatsen in Zeeland werd dan ook vanouds uit de darink zout gewonnen. Sinds de dertiende eeuw was dit darinkdelven een der belangrijke bronnen van bestaan voor de Zeeuwen. In de volgende eeuw werdnbsp;het transitoverkeer van betekenis voor de schippers; vooral Middelburg ennbsp;Zieriksee werden centra van vrachtvaart, die zich aanvankelijk vooral opnbsp;Engeland en de Oostzeelanden richtte en sinds het begin der vijftiendenbsp;eeuw ook op Portugal.

De vruchtbare gesteldheid van de Zeeuwse eilanden bevorderde er landbouw en veeteelt. Zeeland werd het eerste gebied in de Nederlanden,nbsp;dat bij uitstek geschikt was voor de graanbouw en in ’t algemeen voor denbsp;akkerbouw. De Zeeuwse tarwe stond al in de Middeleeuwen bekend alsnbsp;de beste uit deze landen. ,,Het landt is hier seer vet ende vruchtbaer totnbsp;alle landtbouwinghe:” schrijft Guicciardini omstreeks het midden van denbsp;zestiende eeuw 5, ,,maer besonderlijck wordt hier het schoonste, edelstenbsp;ende beste koren ghewonnen, dat men schier met ooghen mocht aensien,nbsp;soo dattet rijs schijnt te wesen”. Daarnaast was ook de veeteelt van betekenis, De Walcherse paarden waren al in de elfde eeuw beroemd ®. Innbsp;de Middeleeuwen behoorde de grond, als vrijwel overal elders, vooral aannbsp;de adel en de kerk; sinds de zestiende eeuw belegde ook de rijke burgerijnbsp;een deel van haar kapitaal in grondbezit, De boeren, die dus pachters waren,nbsp;hadden het in de late Middeleeuwen tot een betrekkelijke welvaart gebracht, al waren ze uiteraard onderhevig aan de wisselingen van de tijd,nbsp;waardoor op vruchtbare perioden jaren van overstroming, van drogenbsp;zomers en harde winters, en dientengevolge van misgewas volgden,

De omstandigheid dat Zeeland nooit afzonderlijke vorsten heeft gehad, is oorzaak geworden dat het eeuwen lang, in de periode waarin de oudstenbsp;documenten van geestelijk leven vallen, een twistappel is geweest tussennbsp;Holland en Vlaanderen. Deze strijd ging voornamelijk om het bezit vannbsp;Zeeland Bewesten-Schelde; de eilanden die tussen de beide Schelde-armennbsp;gelegen waren, en die in 1012 of 1018 aan de graaf van Vlaanderen warennbsp;opgedragen. Omstreeks het midden van de elfde eeuw nemen deze twistennbsp;een aanvang; de graven van Holland, die met Zeeland waren beleend,nbsp;hieven als ze maar enigszins konden de onmiddellijke invloed van denbsp;Vlaamse graven op, wat hun te gemakkelijker viel omdat deze in dit vrijnbsp;afgezonderde gebied hun macht moeilijk konden laten gelden. Een factornbsp;van betekenis in deze strijd was, dat de Zeeuwse adel, uit afkeer van denbsp;Hollandse suprematie, Vlaamsgezind was 7. Eindelijk kwam, in 1323, eennbsp;vrede tot stand, die Zeeland voorgoed onder de graven van Hollandnbsp;bracht. Voortaan treden beide gewesten, in één adem genoemd, gezamenlijk naar buiten op. Wel blijven de Zeeuwen ook na deze staatkundigenbsp;vereniging nog altijd, dank zij hun geïsoleerde ligging, een vrij grote maatschappelijke zelfstandigheid bewaren, zoals die in geen ander deel dernbsp;Nederlanden, Friesland uitgezonderd, gevonden wordt, maar nietteminnbsp;blijven zij op een samengaan met Holland prijs stellen. Maar al te goednbsp;hebben zij beseft, hoezeer het gemis van een geografisch overheersendnbsp;middelpunt in dit eilandenrijkje voor een zelfstandig, krachtig naar buitennbsp;optredend gewest, geen plaats liet.

Is Zeeland dus, sinds de veertiende eeuw, met uitzondering van het tegenwoordige Zeeuws-Vlaanderen, onverbrekelijk met Holland verbonden, deze band verhindert allerminst dat in meer dan één opzicht denbsp;Vlaamse invloed zich ook op politiek gebied in het vervolg van tijd heeftnbsp;laten gelden. Wanneer tegen het eind van de Middeleeuwen de staatkundige macht der burgerij meer en meer toeneemt, wat op kultureel gebiednbsp;zijn uitdrukking kreeg in de oprichting der rederijkerskamers, kiest de

burgerij zowel in Holland als in Zeeland in de Hoekse en Kabeljauwse twisten de zijde van de Kabeljauwse graven van Vlaanderen uit het huisnbsp;van Bourgondië. Als in 1351 de strijd tussen beide partijen metterdaadnbsp;gestreden gaat worden, en hertog Willem voorlopig de overwinning behaalt, staan Wolfert van Borselen en Middelburg al dadelijk aan de zijdenbsp;der Kabeljauwsen, tegenover het grootste deel van de Zeeuwse adel ennbsp;de overige Zeeuwse steden, met Zieriksee aan het hoofd, die dan nog denbsp;zijde van Margaretha houden. Wanneer in het zoëven genoemde jaar denbsp;vloot der gravin op de Maas wordt verslagen, gaat Zeeland echter voornbsp;de Hoeksen verloren, en tal van Zeeuwse edelen trekken in ballingschap.nbsp;Bij de zoen van Bergen (1354) staat Margaretha Zeeland aan haar zoonnbsp;Willem V af, en de verbannen edelen kunnen op hun goederen terugkeren.

Met de regering van Philips de Goede, de eerste vorst uit het Bourgondische huis, begint voor Holland en Zeeland een periode van rijke bloei en welvaart. Philips vond in Zeeland een groep van machtige en onafhankelijke edelen tegenover zich, die nimmer een krachtig gezag boven zichnbsp;hadden geduld. In korte tijd heeft deze groep zich aangepast aan de veranderde omstandigheden en de wijste partij gekozen: weldra werd denbsp;Zeeuwse adel een trouw aanhanger van het nieuwe gezag. De erkentelijkheid der Bourgondische vorsten voor deze loyaliteit kwam herhaaldelijknbsp;aan het licht: Zeeuwse edelen werden zowel aan het Bourgondische hofnbsp;als in Holland in hoge ambten en waardigheden geplaatst. Frank vannbsp;Borselen, de weduwnaar van Jacoba van Beieren, werd rentmeester vannbsp;Zeeland Bewesten- en Beoosten-Schelde, en in 1445 met de orde van hetnbsp;Gulden Vlies begiftigd, tegelijk met Adriaen van Borselen, heer van Brig-damme en Soeburg. Aan Jan van Cruyninghen viel dezelfde eer in 1491nbsp;ten deel. Een der bastaards van Philips, Philips van Bourgondië (1464—nbsp;1524), vertoefde meermalen op zijn slot te Soeburg: zijn neef Maximiliaennbsp;van Bourgondië (1486—1535), een van Philips’ kleinzoons, was van 1518nbsp;tot zijn dood abt van Middelburg. Zelfs verbonden de Bourgondischenbsp;vorsten zich door huwelijken met de Zeeuwse adel: Philips’ bastaarddochter Anna trouwde in 1457 of daaromtrent de zojuist genoemdenbsp;Adriaen van Borselen, waardoor zij in het bezit van aanzienlijke Zeeuwsenbsp;goederen kwam, en een halve eeuw later trad Philips’ bastaardkleinzoonnbsp;en naamgenoot in het huwelijk met Anna van Borselen, vrouwe van Vere.nbsp;Geen van deze beide verbintenissen heeft echter blijvend tot een Zeeuws-Bourgondische dynastie geleid: het huwelijk van Anna van Bourgondiënbsp;bleef kinderloos, en kinderloos ook stierf, in 1558, de laatste der Veersenbsp;heren van Bourgondië.

Het beeld, dat de Bourgondische geschiedschrijvers der vijftiende eeuw ons van Holland en Zeeland afschilderen, is voor beide gewesten alleszinsnbsp;eervol. De tijd dat zij door het rijke en machtige Vlaanderen en Brabantnbsp;als weinig meer werden beschouwd dan armzalige landen, woonplaatsnbsp;slechts van schippers en boeren, was voorbij, en al was noch in Holland,nbsp;noch in Zeeland ook maar één stad te vinden, die zich kon vergelijkennbsp;met de vorstelijke koopsteden van de Zuidelijke Nederlanden, toch werdnbsp;hun scheepsmacht al vrij spoedig een factor in de Westeuropese politiek.nbsp;Jouffroy spreekt van de Hollanders, de Zeeuwen en de Friezen als vannbsp;,,volken, die floreren door hun rijkdommen, hun groot getal, door denbsp;schoonheid en menigte hunner steden, vooral door de verwonderlijke uitrusting van hun vloot, en die in land- en zeekrijg niet te verachten zijn” 8.nbsp;En Chastellain zingt van hen:

Peuple hollandois, fiére gent maritime,

Zélandois forts, robustes et terribles.

A juste droit et équité divine Tu les submis en ta franche saisine'

Par long travail en armes très-pénibles,

A quoy pluseurs rois, nations horribles,

Ont contendu en y quérant victoire,

Dont nul jamais fors toy n’eust celle gloire 9.

Het belang dat Holland en Zeeland voor de Bourgondische macht bezaten, werd niet miskend: in H25 gaf Philips zijn Franse politiek om hunnentwil op. Beide landen stonden in de reuk van een bijzondere verknochtheid aan het Bourgondische huis lo, een loyalisme dat zich zelfs innbsp;de namen der huizen weerspiegelt n. Nog getuigt de Middelburgse vlagnbsp;met haar wit, geel en rood, de Bourgondische kleuren, van de hechte bandnbsp;die in deze eeuw tussen het Bourgondische huis en Zeeland heeft bestaan,nbsp;een band die ook toen, tegen het eind der eeuw, de Bourgondische eenheidsstaat tot mislukken scheen gedoemd, niet verbroken werd.

De zestiende eeuw is voor Zeeland in alle opzichten een tijdperk van grote beroeringen geweest. Niet alleen hebben de staatkundige en kerkelijke omwentelingen hun stempel gedrukt op het Zeeuwse volk en tot innbsp;de meest verborgen hoeken van het gewest hun invloed doen gelden, maarnbsp;bovendien is in deze jaren ook de uiterlijke gesteldheid van het land zozeernbsp;veranderd als nergens elders in de Noordelijke provincies het geval isnbsp;geweest. Tal van, watervloeden, waaronder vooral die van 1511, 1530 ennbsp;1532 hevige verwoestingen aanrichtten, hebben overal in Zeeland grotenbsp;stukken land verzwolgen: indijkingen hebben nieuw land aan het oudenbsp;toegevoegd, en terwijl op de ene plaats dorpen en steden tijdelijk of voorgoed door het water werden overspoeld, verrezen op de andere nieuwenbsp;dorpen. Op Schouwen verdwenen Zuidkerke en Borrendamme na 1530,nbsp;Reimerswaal ging in de tweede helft der eeuw zogoed als te gronde, zoalsnbsp;na de vloeden van 1530 en 1532 het gehele eiland Noordbeveland metnbsp;Kortgene, Kats en Emelisse, dat tot het einde der eeuw drijvende zounbsp;blijven,

Middelburg

De geschiedenis van Middelburg is in deze tijd en later zozeer met die van geheel Zeeland verweven, dat het beeld der stad dat van het gewestnbsp;getrouw weerspiegelt. Beide vertonen de gehele zestiende eeuw door hetnbsp;wisselspel van voor- en rampspoed, van welvaart en tegenslag. Sindsnbsp;Vasco da Gama in 1498 de zeeweg naar Indië had ontdekt, was eennbsp;drukke vrachtvaart ontstaan, waarin de Zeeuwen ruimschoots aandeelnbsp;hadden, en die vooral hun hoofdstad welvaart en rijkdommen aanbracht.nbsp;Na de achteruitgang van Brugge, Damme en Sluis waren de brede ennbsp;diepe stromen rond Walcheren, — „nostre mer de Zélande”, zoals dezenbsp;wateren in de grafelijke charters genoemd worden, — het middelpuntnbsp;geworden van een ontzaglijke scheepvaart. Vooral het Diep voor Arne-muiden, dat als ankerplaats voor Antwerpen dienst deed, was het toneelnbsp;van een druk scheepsverkeer. In driedubbele rijen lagen de schepen vannbsp;alle natiën er soms bijeen, en haar werven leverden de grootste schepennbsp;af die destijds werden gebouwd. Het is niet te verwonderen dat Arnemui-den in deze jaren pogingen aanwendde, zich aan het oppergezag vannbsp;Middelburg te onttrekken, en tot zelfstandigheid te komen, waartoe denbsp;stad dan ook een rechtsvordering instelde. Toen de eis werd afgewezen,nbsp;wendde zij zich zelfs met een verzoek tot de keizer van Duitsland, dienbsp;het echter eveneens van de hand wees. Om minder afhankelijk van

Arnemuiden te worden liet Middelburg in de jaren 1532—1535 eeni haven aanleggen, die het direct met de zee verbond.

De dertiger jaren der eeuw brachten Middelburg intussen weinig geluk. Wanbeheer van ambtenaren wikkelde de stad in financiële moeilijkheden:nbsp;in 1535 was haar schuldenlast tot 80.000 gulden gestegen, en bovendiennbsp;was zij haar krediet kwijt. Vele grote kooplieden verlieten de stad ennbsp;vestigden zich op het platteland. In 1530 en 1532 teisterden geweldige watervloeden W^alcheren en de andere Zeeuwse eilanden. Denbsp;mond van de Arne verzandde zodanig, dat de voor Middelburg bestemdenbsp;schepen aan de haven van Arnemuiden gelost moesten worden; ook omnbsp;deze reden was het noodzakelijk, dat Middelburg zelf een haven bezat.nbsp;Grote duurte en voedselschaarste, pestepidemieën, nieuwe belastingen ennbsp;beden drukten op alle standen en verdreven de welvaart. Verwonderlijknbsp;snel echter wisselen in deze eeuw voor- en tegenspoed elkaar af, en omstreeks het midden der zestiende eeuw weerspiegelt Middelburg in haarnbsp;welvaart weer de bloei van geheel Zeeland. In deze voorspoed delennbsp;ook de andere Zeeuwse koopsteden, met name Vlissingen en Vere; alleennbsp;Zieriksee en Reimerswaal ging het minder voor de wind, en de laat’stenbsp;stad, steeds meer door overstromingen geteisterd, telde in deze tijd al nietnbsp;meer dan een duizend inwoners. Dezelfde overstromingen, grotendeels tenbsp;wijten aan „de onnutheyt, ende eyghen baetsoeckinghe van die, welckenbsp;het opsicht ende de sorghe over de dijcken bevolen was teisterden ooknbsp;het platteland van Zeelaryd, maar niet in die mate of de boeren — voornbsp;het overgrote deel pachtboeren — wisten het welvaartspeil, dat zij in denbsp;vorige eeuwen hadden bezeten, ook in deze eeuw van woeling en gistingnbsp;te handhaven en zelfs nog op te voeren. Hongersnoden als die van 1521,nbsp;1526, 1531 en 1565 deden hun invloed meer in de steden dan op hetnbsp;platteland gevoelen. Over ’t algemeen kan men aannemen, dat het denbsp;Zeeuwse boeren in deze tijd niet onvoorspoedig is gegaan, wat o,a. ooknbsp;daaruit blijkt, dat menige boerenzoon met zijn geld naar de stad, hetzijnbsp;Middelburg, Zieriksee of Goes, trok en het daar in weinig tijd tot welvaartnbsp;en aanzien bracht. De vader van ide drie gebroeders Schotte, zoon vannbsp;eerzame landlieden onder Soeburg en zelf vóór de alteratie van Middelburgnbsp;te Rittem woonachtig, is een van de vele voorbeelden.

Ten opzichte van het centrale gezag, waartegen het verzet der Nederlanden in de zestiende eeuw zich eerst en vooral richtte, stond Zeeland al evenzeer in zichzelf verdeeld als de overige gewesten van het Noorden. Denbsp;Zeeuwse adel koos de zijde van de edelen, die in 1565/66 het compromisnbsp;sloten 14. Ook op het platteland van Walcheren, het enige der Zeeuwsenbsp;eilanden met een vergevorderde economische ontwikkeling, woedde innbsp;hetzelfde jaar de beeldenstorm met tamelijke heftigheid. Middelburg daarentegen stond aan de zijde van de wettige regering, waartoe verscheidenenbsp;factoren het hunne bijdroegen. Als zetel van de hoofden van het wereldlijkenbsp;zowel als het geestelijke gezag bezat de stad als van nature een zekerenbsp;neiging tot conservatisme, al was noch de overheid, noch de burgerij in haarnbsp;gehele omvang koningsgezind. Dit bleek o.a. hieruit, dat de Raad vannbsp;Beroerten in 1568 een honderdtal Zeeuwse burgers o.a. ook uit Middelburg,nbsp;verbande en hun goederen verbeurdverklaarde; de meesten van hennbsp;waren echter al eigener beweging uitgeweken. Een andere factor wasnbsp;wellicht — maar dit is voor Middelburg nooit bewezen — dat ook hier,nbsp;als te Amsterdam, een deel van de stedelijke regenten van hun regerings-ambten leefde is. Het bewind van Alva, de invoering van de tiende penning,nbsp;de inquisitie, de Allerheiligenvloed van 1570, dit alles verbitterde meer ennbsp;meer de stemming van de bevolking, en in de gedenkwaardige Aprilmaand

10

van 1572 zijn Vlissingen, Vere en Arnemuiden de eerste plaatsen, waar de zaak van de Opstand zegeviert.

Middelburg heeft hun voorbeeld niet gevolgd; het bleef, als andere grote mercantiele steden (Antwerpen, Amsterdam, Groningen) de koning getrouw. Al in Mei 1572, kort na de overgang van Vere, begonnen de Geuzennbsp;een min of meer georganiseerde belegering van de stad i®, waar een maandnbsp;later al gebrek aan brandstof, ammunitie en andere onmisbare zaken begonnbsp;te ontstaan. Gedurende de tweede helft van 1572 en het hele volgende jaarnbsp;werd van weerszijden met bitterheid en felheid om de stad gestreden, dienbsp;door Mondragon met grote moed werd verdedigd. In December 1573 kwamnbsp;de Prins zelf naar Zeeland om Middelburg te veroveren. Toen op 29 Januarinbsp;1574 de hoofdmacht der Spaanse vloot door de Geuzenvloot onder Boisot ennbsp;De Moor bij Reimerswaal werd verslagen, was het lot der stad onherroepelijknbsp;beslist. Op 18 Februari capituleerde zij; drie dagen later verlieten denbsp;Spaanse troepen, de geestelijkheid en de koningsgezinde burgers de stad,nbsp;waar de volgende dag, 22 Februari, de troepen van de Prins hun intochtnbsp;deden.

Middelburgs overgang bezielde de opstandelingen met nieuwe moed; al hing van Zeelands hoofdstad niet dadelijk het lot van het hele gewest af,nbsp;zolang zij in de handen van de Spaansen was, kon Zeeland toch niet metnbsp;recht Prinsgezind heten. Aan de vreugde, die de Staatsen bezielde overnbsp;deze nieuwe parel aan Prins Willems kroon, gaf het Geuzenlied uiting:

Wilt nu, ghy Nederlanden,

Te samen zijn verb lij t,

Middelburch is in handen Des Princes, nu ter tijt i'^.

De verovering van Middelburg door de opstandelingen was niet alleen een slag voor de koningsgezinde regentenburgerij, maar allereerst voor denbsp;juridische positie van de stad als zodanig. De overwegende plaats, dienbsp;zij op Walcheren en in geheel Zeeland sinds eeuwen had ingenomen, wasnbsp;met haar overgang plotseling geëindigd. Vóór de Opstand was geheel hetnbsp;platteland aan de wereldlijke zowel als de geestelijke jurisdictie vannbsp;Middelburg onderworpen geweest; thans deelde zij dit voorrecht metnbsp;Vlissingen en Vere, en zelfs met Arnemuiden, dat tot stad werd verheven.nbsp;Bovendien verloor zij haar recht van voorlading op de zgn. Engelse redenbsp;en het stapelrecht van de Westerse wijnen. De oude regenten, die gemeendnbsp;hadden dat de regeringsverandering allerminst nadelige gevolgen zou meebrengen, en die daarom in de stad gebleven waren, werden in hun verwachtingen wel bitter teleurgesteld.

Tevergeefs heeft Middelburg door een weinig tactische sabotagepolitiek getracht, haar privileges hersteld te krijgen. De aanvankelijk ontgoocheldenbsp;regenten ondervonden echter al spoedig, dat de nieuwe situatie economischenbsp;voordelen meebracht, waarvan men onder het oude bewind nooit gedroomdnbsp;had. Ook Middelburg kon thans immers, nu het de Staatse zijde had gekozen, aandeel krijgen in de niet te versmaden winsten, die de oorlog aannbsp;Vlissingen en Vere al eerder had gebracht. Aldus opent het verdrag vannbsp;Februari 1574 een nieuw tijdperk in de geschiedenis van de stad en van hetnbsp;eiland, een tijdperk van voorspoed en welvaart, van stoffelijke en kulturelenbsp;opleving, van bloei allerwegen.

Alleen het begin van deze bloeiperiode is somber en triest. Twintig maanden aaneen was de stad belegerd en de binnen haar muren opgeslotennbsp;bevolking uitgehongerd; de ,,Legende vande Geuse troubele”, opgesteldnbsp;door een Middelburger, die al deze stoffelijke nood aan den lijve had ondervonden, hangt een allertreurigst beeld op van de ellende, die de belegerden

11

hadden moeten doorstaan. Wie deze ellende overleefd had, zag zich beroofd van al het nodige. De handel was verlopen, scheepvaart en nering hadden bijna twee jaar lang stilgelegen, en zij die iets te verliezen haddennbsp;waren vóór het beleg de bedreigde stad ontvlucht. Twintig maanden vannbsp;strijd en ontbering hadden het uiterlijk der stad geteisterd en misvormd;nbsp;de abdij was verwoest, de bisschop gestorven, alle kerken beroofd vannbsp;haar altaren, haar beelden en andere versierselen, de straten waren vervuild, de huizen goeddeels verwoest. Honger en pest volbrachten tezamennbsp;hun vernielend werk; in de eerste twee maanden van 1574 stierven binnennbsp;de belegerde stad niet minder dan 1568 personen

Maar ook buiten de muren van Middelburg had de oorlog zijn vernielende werking getoond. Westhove, de lusthof der Middelburgse abten, was tot een bouwval en een wildernis geworden, Popkensburg had zwaar ondernbsp;het beleg te lijden gehad, het kasteel van Soeburg was verbrand. Velenbsp;dorpskerken droegen de sporen van het oorlogsgeweld maar al te duidelijk;nbsp;die van Welzinge en Nieuwerve waren zozeer verwoest, dat ze niet meernbsp;opgebouwd konden worden. Het nonnenklooster Zoetendale bij Seroos-kerke, dat tijdens de Beeldenstorm al geplunderd was, had men tijdens hetnbsp;beleg van Middelburg in brand gestoken. Koudekerke en Westkapellenbsp;gaven maar al te zeer blijk, dat zij het toneel van een woelige strijd warennbsp;geweest. De dijken waren doorgestoken en de zee had het al zo zwaarnbsp;geteisterde land overstroomd, de oogst weggespoeld, huizen en hofstedennbsp;verwoest. Sinds de overvallen der Noormannen in de negende eeuw hadnbsp;Walcheren niet een zo troosteloze aanblik geboden.

Met grote energie en taaie volharding heeft de bevolking van de stad zich in weinige jaren van al deze onheilen weten te herstellen. Zes wekennbsp;na Middelburgs overgang treft een spion van de Spaansgezinde stadhoudernbsp;er alweer ,,grand nombre de peuple de toutte nation” aan, zodat de stadnbsp;weer „samble ungne ville d’Anvers”. Er is opnieuw voorraad van allerleinbsp;koopwaar, de levensmiddelen zijn er vrij goedkoop, er is overvloed vannbsp;Franse wijn. Men begint de landerijen te beploegen en te bezaaien, denbsp;dijken worden hersteld, en met grote ijver bouwt men zowel te Arncmuidennbsp;als te Middelburg de verwoeste huizen weer op

Wel was Requesens er in 1576 in geslaagd, een wig tussen Holland en Zeeland te drijven door zich in het bezit te stellen van Schouwen ennbsp;Duiveland, maar niet langer dan vier maanden (ofschoon verschrikkelijkenbsp;maanden) bleven de Spaanse troepen meester van Zieriksee; begin November behoorde de stad alweer, en ditmaal voorgoed, aan de Prins. Even later,nbsp;in Maart en April van het volgende jaar, gingen Goes en Tolen met haarnbsp;eilanden bij een satisfactieverdrag over. Daarmede had Zeeland in zijnnbsp;geheel de zijde van de Opstand gekozen, en was het centrale gezag er denbsp;laatste resten van zijn invloed kwijtgeraakt. In 1583 boden de Zeeuwennbsp;aan de Prins en zijn erfgenamen hun graafschap in eigendom aan, o.a. opnbsp;deze voorwaarde, dat Zeeland steeds een afzonderlijk graafschap zou uitmaken; een duidelijk bewijs hoezeer men een al te sterke band met hetnbsp;steeds machtiger wordende Holland vreesde en wilde verhinderen.

Toen Middelburg in 1585 de naaste erfgenaam van Antwerpen werd, waarvan het immers in zekere zin een voorhaven was geweest, en waarmedenbsp;het sinds eeuwen een druk verkeer had onderhouden 2o_ begon daarmee eennbsp;nieuwe bloeiperiode voor de stad en het gewest: naast de hoofdstad deeldennbsp;hoofdzakelijk Vlissingen, en in geringere, ofschoon toch nog belangrijkenbsp;mate Vere, Arnemuiden en Zieriksee daarin. Reeds in de onmiddellijknbsp;aan Antwerpens val voorafgaande jaren was trouwens al een deel van denbsp;handel der Scheldestad aan de Zeeuwse steden gekomen, in de eerste plaats

12

aan Vlissingen, dat de Schelde voor Antwerpen immers kon afsluiten, en de wereldhandel van deze stad zo al niet vernietigen, dan toch met gevoeligenbsp;slagen treffen. Op 19 Mei 1581 voeren op eenmaal tweehonderd zwaarnbsp;beladen schepen uit Zeeland naar alle oorden van Westeuropa uit 2i, omnbsp;straks weer volgeladen terug te keren. Van deze tijden van voorspoed ennbsp;welvaart zou, een mensenleeftijd later, Valerius zingen:

Waer datmen sich al keerd of wend,

,End’ waermen loopt of staet,

Waer datmen reyst of rotst of rend,

End’ waermen henen gaet,

Daer vintmen, ’tsy oock op wat ree,

D’Hollander end’ de Zeeuw:

Sy loopen door de woeste zee Als door het bosch de leeuw 22.

Al in 1582 kreeg Middelburg de ,,subsidiary court” van de Merchant Adventurers binnen haar muren. Een merkwaardig bewijs van de Engelsenbsp;invloed in deze jaren, en tegelijk ook van de betekenis der stad in hetnbsp;kulturele leven van deze tijd, is het grote aantal Engelse boeken, dat in hetnbsp;laatste kwart der zestiende eeuw in Middelburg van de pers is gekomen 23.nbsp;In 1598 werd de Court omgezet in de grote, algemene Court der Fellowshipnbsp;op het vasteland.

Onder de vele vluchtelingen, die zich in Middelburg neerzetten, behoorde Balthasar de Moucheron 24_ wiens vader Pierre de Moucheron er al vannbsp;1530 tot 1545 zaken had gedreven. Op zijn aansporen sloten 24 koopliedennbsp;in 1589 een vereniging, het Consulaat of College der consuls, ter bescherming van de door Spanje bedreigde navigatie. Tegenover deze emigrantennbsp;stond de partij van de magistraat-kooplieden, waartoe o.a. Adriaannbsp;Hendriksz. ten Haeff, de Boudaens, de Van de Perre’s, de Godins, denbsp;Bommenée’s en de Boreels behoorden, maar de scherpe wedijver tussennbsp;de beide partijen, die het Middelburgse handelsleven in deze tijd beheersten,nbsp;kwam de handel en de stad slechts ten goede. Aan de zijde van De Mouche-ron stond o.a. Simon Jasperse Parduyn, de nestor van de Middelburgsenbsp;handel, terwijl Jacob Valcke, de tresorier-generaal van Zeeland, hem zijnnbsp;morele steun schonk.

De Middelburgse regenten waren al lang en rijkelijk getroost over het verlies van hun privileges, en na 1585 houden de sabotagepogingen, die zijnbsp;aanvankelijk te baat hadden genomen, dan ook geheel op. In het vervolgnbsp;behoort Zeelands hoofdstad tot de regeringsgetrouwe steden, die naarmatenbsp;zij toenamen in welvaart en bloei, het voorgoed afgesloten verleden meernbsp;en meer vergeten.

In hetzelfde jaar 1582, waarin de Merchant Adventurers hun subsidiary court in Middelburg vestigden, werd een nieuwe handelsbeurs in de stadnbsp;geopend 25^ waarvoor men al spoedig makelaars te kort kwam, zodat er innbsp;1597 niet minder dan veertien tegelijk uit Antwerpen als poorter werdennbsp;ingeschreven. Toen na de behouden thuiskomst van een voorspoedige reisnbsp;naar de Kaap de Houtmans in het laatstgenoemde jaar terugkeerden, ennbsp;overal nieuwe compagnieën verrezen, ontstonden ook te Middelburg tweenbsp;nieuwe rederijen, een onder leiding van Ten Haeff, de andere onder dienbsp;van De Moucheron. De laatste liet op de scheepstimmerwerven vannbsp;Arnemuiden de Leeuw en de Leeuwin bouwen, die al in Maart 1598 ondernbsp;Frederik en Cornelis de Houtman koers zetten naar Indië. In 1600 verenigden de beide compagnieën zich tot de ,,gemene reders op Oost-Indiën innbsp;Zeeland ”. Het was ook De Moucheron, die in 1597 de vaart op het Turkse

13

rijk begon. Toen hij, omstreeks 1598, naar Vere verhuisde, hadden zijn zaken een dusdanige omvang genomen, en beschikte hij met zijn compagnienbsp;over een zo machtige handelsvloot, dat hij zich bij contract met de regeringnbsp;der stad kon verbinden, om jaarlijks uit haar haven te doen ,,uutreeden,nbsp;laden, innecomen ende lossen” de 18 a 20 schepen, waarmee hij destijdsnbsp;van Middelburg uit de vaart onderhield op Oost- en West-Indië en anderenbsp;landen.

Omstreeks 1600, bij het begin der zeventiende eeuw, nam het handelsvertier in Middelburg als het ware van jaar tot jaar nog toe. Al in de jaren tussen 1578 en 1591 had de stad een uitbreiding ten oosten van hetnbsp;tegenwoordige dok ondergaan; de nieuwgebouwde wijk werd vooral hetnbsp;middelpunt van de wijnhandel. Enkele jaren later, tussen 1595 en 1598,nbsp;werd de stad opnieuw uitgelegd, ditmaal buiten de Segeerspoort, waardoornbsp;zij haar tegenwoordige vorm verkreeg. In 1600 werden er een wisselbanknbsp;en een assurantiekantoor opgericht; de eerste werd in 1616 in een stedelijkenbsp;instelling omgezette. De stad, zo zal Cats, die er in 1603 kwam wonen,nbsp;later in zijn autobiografie verzekeren,

De stadt om dese tijt, als wonder wel gelegen.

Was toen van alle kant met veelderhande zegen Verrijckt, door groot beslag en neering uyt de zee.

Veel winckels in de stadt en schepen op de ree ^7.

Men vond er de tapijtfabriek van Laurens de Maecht 28, de lakenweverij van Jan Roelants, een caffaweverij, een suikerraffinaderij, de klokkengieterij van de familie Burgerhuys, enkele glasblazerijen, waaronder denbsp;grote glasfabriek van Covert van der Haghen, een Antwerpenaar, dienbsp;Middelburg tot een belangrijk middelpunt van de glasindustrie maakte. Ooknbsp;woonden er de eerste fabrikanten van de zgn. Hollandse kijkers, waaropnbsp;Sacharias Jansen en Hans Lipperhey in 1608 octrooi vroegen 29. Maarnbsp;vooral de Oost-Indische Compagnie en sinds 1621 ook de West-Indischenbsp;Compagnie brachten er welvaart en vertier; de eerste vestigde zich aan denbsp;Rotterdamse kaai in het bekende gebouw, dat tegelijk vergaderruimte ennbsp;pakhuis was, en dat met zovele andere monumenten van Middelburgsnbsp;grootheid de 17de Mei 1940 in vlammen opging, de tweede nam haar intreknbsp;in het prachtige, omstreeks 1520 gebouwde huis op de hoek van de Langenbsp;Delft en de Sint-Jansstraat, waar tevoren de Engelse court haar zetel hadnbsp;gehad, en dat al vóór zestig jaar onder de handen van de sloper spoorloosnbsp;is verdwenen.

Vlissingen

Naast Middelburg trad tegen het eind der zestiende eeuw haar zusterstad Vlissingen meer en meer als haar rivaal op Als bezitting van de herennbsp;van Borselen van der Vere, wie er alles aan gelegen was om de stad tennbsp;koste van Middelburg te bevoordelen, had Vlissingen, dat in 1315 vannbsp;Willem III stadsrechten had gekregen, sinds de vijftiende eeuw steeds meernbsp;gedeeld in de winsten, die het toenemende handelsverkeer aan ondernemende zeesteden opleverde. Sinds de dagen van Floris V was de haringhandel,nbsp;vooral op Engeland en Frankrijk, er de voornaamste bron van welvaart;nbsp;daarnaast werd handel en vrachtvaart op deze en de Oostzeelanden gedreven. Terwille van haar belangrijke haven noemde Karei V de stad alnbsp;„koningin en sleutel van Nederland”. Met succes had Middelburg zichnbsp;weten te verzetten tegen de aanleg van een nieuwe haven, waartoe denbsp;laatste heer van Borselen, Maximiliaen van Bourgondië, omstreeks hetnbsp;midden der eeuw het initiatief had genomen; zijn dood, in 1558, maakte

Voorlopig een einde aan alle plannen in deze richting. Koning Philips, door aankoop eigenaar geworden van de stad, bestemde de voor deze havennbsp;aangewezen gronden voor het bouwen van een citadel, wat er mede toenbsp;bijdroeg dat Vlissingen als de eerste stad in de Nederlanden op 6 Aprilnbsp;1572 eigener beweging de zijde van de Prins koos. Willem van Oranje wistnbsp;deze toewijding te belonen; niet alleen schonk hij haar een aantal belangrijkenbsp;voordelen, o,a. de jurisdictie over een deel van Walcheren, maar natuurlijknbsp;stond hij haar ook toe, een nieuwe haven aan te leggen. In 1581 werd hijnbsp;door koop eigenaar van de stad, die intussen de zetel van de Zeeuwsenbsp;admiraliteit was geworden en haar handel steeds meer in betekenis zag toenemen. Tussen 1580 en 1590 onderging zij een belangrijke uitbreiding; hetnbsp;stadhuis, in 1594 op de Grote Markt gebouwd ^i, naar het model van hetnbsp;Antwerpse, weerspiegelde in zijn pracht de steeds toenemende welvaart dernbsp;stad. Koningin Elisabeth schonk Vlissingen, van 1581 tot 1616 een dernbsp;Engelse pandsteden, in 1594 het stapelrecht van het Engelse koren. Ooknbsp;hier vestigden zich sinds de tweede helft der zestiende eeuw vele ondernemende kooplieden uit de Zuidelijke Nederlanden, o.a. Jan Lampsins uitnbsp;Oostende, wiens zoons Adriaan en Cornelis het handelshuis van hun vadernbsp;tot grote bloei brachten. Zowel in rijkdom als in aanzien stonden denbsp;Lampsinsen onder de regentenfamilies, de Imansen, de Lambrechtsens, denbsp;Hubrechtsens, de Schorers, de Ingelsen en de De Maechts, bovenaan.

Tussen 1609 en 1613 werden de haven en de stad opnieuw uitgebreid, waardoor nieuwe scheepstimmerwerven en lijnbanen konden ontstaan.nbsp;Zowel in de O. I. C. als in de W. I. C. was Vlissingen vertegenwoordigd,nbsp;en in 1617 trad zij tot de Noordse Compagnie toe, nadat al eerder tweenbsp;Vlissingse rederijen de walvisvangst in het hoge Noorden hadden uitgeoefend. Vooral de kaapvaart, euphemistisch de ,,vrije neringhe” genoemd,nbsp;bracht er in deze tijd welvaart onder de vlottende bevolking. Niet mindernbsp;dan 3500 manschappen waren nodig om de vloot van kaperschepen, dienbsp;Vlissingen in zee kon brengen, te bevolken. Uit dit ruwe volkje, versterktnbsp;door vissers en boeren van Westkapelle en Zoutelande, kwamen scheepsbevelhebbers en zeekapteins voort als Ewout Worst, zijn zwager Bouwennbsp;Ewoutz, Joost de Moor, Jan Evertsen 32 en zijn vijf zoons, Marinus Hollare,nbsp;Maerten Thijssen, Michiel de Ruyter en anderen, wier naam op alle zeeënnbsp;schrik verspreidde en roem behaalde.

Ook toen al was Vlissingen wat het nog steeds is: een stad meer van daden dan van dromen. In tegenstelling tot Middelburg bezat het geennbsp;enkele letterkundige van enige betekenis. Petrus Hondius en Petrus Cunaeus,nbsp;die er geboren werden, vertrokken naar elders vóór hun literaire gaven zichnbsp;geopenbaard hadden, en overigens concentreerde het letterkundig levennbsp;er zich in het rederijkersgilde, waarvan de voornaamste figuur, Jeronimusnbsp;van der Voort, bovendien nog een uitgeweken Zuidnederlander was.

Vere

Naast Middelburg en Vlissingen was Vere, oorspronkelijk Kampvere geheten (wegens het veer op het Noordbevelandse Kampei'j, de belangrijkste stad van het eiland. In de dertiende eeuw opgekomen, kreeg hetnbsp;misschien nog in deze, maar in elk geval vóór het einde der volgende eeuwnbsp;stadsrechten. Op het einde der dertiende eeuw kwam het aan de heren vannbsp;Borselen, gedurende de Middeleeuwen het machtigste adellijke geslacht innbsp;Zeeland, dat in het kasteel Sandenburg bij Vere zijn stamslot had. Hetnbsp;huwelijk van Wolfert VI van Borselen met Maria Stuart, dochter vannbsp;Jacobus I van Schotland, in 1444 gesloten, legde de grondslag van denbsp;handel die de Schotten sindsdien op Vere dreven 33. Toen de stad zich in

15

1572 voor de Prins verklaarde, trokken de Schotten alleen maar in naam naar Brugge, in werkelijkheid bleven zij te Vere, waar de stapel omstreeksnbsp;1575 alweer als voorheen gevestigd was. In 1578 verleende Jacobus VInbsp;haar het werkelijke monopolie. Wanneer Jacobus I in Engeland aan denbsp;regering komt, verliest de nauwe betrekking van de stapel tot Schotlandnbsp;aan betekenis, maar het gelukt de stad in 1612 door een nieuw verdragnbsp;de stapel aan zich te verbinden. De nu volgende periode is de bloeitijdnbsp;van de Schotse stapel in Vere, maar zij is kort van duur; ook Vere werdnbsp;weldra door Rotterdam overvleugeld. In de loop der zeventiende eeuw werdnbsp;de stapel bovendien een anachronisme; vrijere opvattingen over de handelnbsp;braken zich een ruime baan, en het stapelrecht van Vere, dat eerst innbsp;1799 werd opgeheven, bestond al lang tevoren alleen nog maar op papier.nbsp;Toch heeft de stad in de eerste decenniën der zeventiende eeuw nog ruimschoots van dit recht profijt getrokken.

In de zestiende eeuw was Sandenburg een tijdlang een der drie humanistische middelpunten van Zeeland. Even later woonde er de kroniekschrijver Jan Janssen Reygersberch. In het begin der zeventiende eeuw schreef Valerius, notaris en schepen en lid van de rederijkerskamer, ernbsp;zijn ,,Nederlandtsche Gedenck-clanck”, in dezelfde jaren dat de geleerdenbsp;Gerson Bucerus er predikant was. Wat later woonde er de dichterlijkenbsp;smid Cornelis Udemans.

Zieriksee

Van oudsher was Zieriksee de tweede stad van het gewest, in rang onmiddellijk volgend op Middelburg. In de elfde of twaalfde eeuw ontstaan,nbsp;dankte deze plaats haar opkomst aan de zoutnering, die de gehele Middeleeuwen door een van haar hoofdbronnen van bestaan bleef. Het eerstenbsp;stadsrecht is wellicht van Floris III (1157—1190) afkomstig; de oudstenbsp;bekende grafelijke keur dateert van 1248. In de veertiende eeuw, vooral innbsp;de tweede helft, beleefde Zieriksee een periode van grote bloei, waartoenbsp;naast de zoutnering de haringvangst, maar vooral ook de koophandel bijdroegen. Deze bloeiperiode strekte zich ook over de volgende eeuw uit; innbsp;1454 begon men met de bouw van de Sint-Lievensmonstertoren, die denbsp;hoogste van de gehele wereld moest worden, maar de tegenspoed, die denbsp;stad weldra trof, verhinderde zijn voltooiing en liet hem tot op de huidigenbsp;dag als een tors van kolossale afmetingen verloren in het landschap staan.nbsp;De zestiende eeuw was voor Zieriksee al bijzonder rampspoedig: pest,nbsp;watersnood en brand, en niet het minst ook het beleg door de Spaansenbsp;troepen, van October 1575 tot Juli 1576, teisterden de stad hevig. Pas innbsp;het begin der zeventiende eeuw begint een nieuwe bloeiperiode; de visserijnbsp;en de koopvaart brengen er nering en vertier, en de statige koopmanshuizennbsp;langs de Oude Haven getuigen er nog altijd van de kapitalen, die hetnbsp;patriciaat hier in onze Gouden Eeuw wist te verwerven. Hadden in denbsp;zestiende eeuw geleerden als de medici Jason Pratensis en Levinus Lemniusnbsp;de naam van Zieriksee tot ver buiten de grenzen van ons vaderland verbreid, in de eerste helft der volgende eeuw zijn de namen van theologennbsp;als de Teelincks en Udemans, van letterkundigen als Telle, Liens, de beidenbsp;Hoffers, de De Huberts en Boy aan haar verbonden. Geen andere stad innbsp;Zeeland heeft na Middelburg in deze tijd zovele vertegenwoordigers vannbsp;kunsten en wetenschappen voortgebracht als Zieriksee, dat ook in ditnbsp;opzicht zijn rang als tweede stad van de provincie wist te handhaven.

Brouwershaven

Naast Zieriksee kwam op Schouwen alleen Brouwershaven tot enige

16

betekenis, ook op kultureel gebied. In de zestiende eeuw was er een rederijkerskamer, in dezelfde tijd werden Cats en Hobius er geboren;nbsp;terwijl de eerste al jong naar elders trok, bleef de laatste zijn vaderstadnbsp;tot de dood getrouw.

Goes

Op Zuidbeveland waren Goes en Reimerswaal de beide steden. Goes ^4, waarschijnlijk in de schaduw van het oude slot Oostende opgekomen, dat alnbsp;in de dertiende eeuw aan het geslacht Van Borselen behoorde, heeft haarnbsp;opkomst goeddeels te danken aan Jacoba van Beieren, die er meermalennbsp;vertoefd schijnt te hebben. Lakenindustrie, enige scheepvaart, voornamelijknbsp;op Engeland, maar vooral zoutnering en meekrapbereiding waren gedurendenbsp;de vijftiende en de zestiende eeuw haar hoofdbronnen van bestaan. Innbsp;1444 werd de stad uitgelegd. Een privilege uit 1580 vermeldt dat ze ,.innbsp;zeer groote decadentie” was Al in het midden der zeventiende eeuwnbsp;ontleende Goes haar betekenis, zoals nog steeds, hoofdzakelijk aan haarnbsp;centrale ligging in het vruchtbare Zuidbeveland, een landbouwgebied bijnbsp;uitnemendheid. Minder dan de Zeeuwse koopsteden had ze te lijden ondernbsp;het verlopen van de handel en de wisselingen der fortuin, maar het karakternbsp;van haar meer boerse dan steedse inwoners, verhinderde tevens de vormingnbsp;van letterkundige kringen, zoals Middelburg en Zieriksee die kenden. Tochnbsp;vond men er omstreeks het begin van de zeventiende eeuw vrij wat intellect:nbsp;de Lansbergens en de Eversdijcken, misschien ook de lyrische dichter Pieternbsp;Lenaerts van der Goes, terwijl Philibert van Borsselen, Michiel vannbsp;Baarlant, Joachim Polites en Petrus Stratenus er geboren waren.

Reimerswaal

Reimerswaal, dat in 1375 van hertog Albrecht stadsrechten had gekregen, had in de vijftiende eeuw haar bloeitijd, maar was in de daaropvolgende,nbsp;door de overstromingen van 1530 en 1532, en nogmaals door die van 1551nbsp;en 1555 tot snelle ondergang geraakt. Haar rederijkerskamer wordt in dezenbsp;beide eeuwen herhaaldelijk genoemd, maar overigens zijn er geen sporennbsp;van letterkundig leven. In 1631 namen de laatste bewoners naar eldersnbsp;de wijk 3®.

Tolen nbsp;nbsp;nbsp;'

Op het eiland Tolen was alleen het gelijknamige stadje 3'^, dat in 1252 voor het eerst onder deze naam voorkomt, van enige betekenis.nbsp;Waarschijnlijk is het genoemd naar een kort tevoren gesticht tolhuis.nbsp;Oorspronkelijk grotendeels een bezitting van de hertogen van Brabant,nbsp;kwam het eiland in de dertiende eeuw aan de graven van Holland. In 1366nbsp;begiftigde Jan van Bloys, heer van Beaumont, Tolen met een stadsrecht.nbsp;Omstreeks 1450 stond ze op het hoogtepunt van haar bloei, maar denbsp;geweldige brand van 1452, die vijf zesden van de stad in de as legde,nbsp;betekende het begin van haar verval. De zoutnering, in mindere mate ooknbsp;de handel, waren de hoofdbronnen van haar bestaan. Kultureel heeft ditnbsp;kleine landstadje nooit betekenis gehad: Philibert van Borsselen was er vannbsp;1617 tot 1625 met tussenpozen burgemeester en door hem is ook Tolennbsp;vertegenwoordigd in de ,,Zeeusche Nachtegael”.

Sint-Filipstand en Noordbeveland

Het kleine Sint-Filipsland is in geen enkel opzicht van betekenis, noch politiek, noch economisch, noch kultureel, en hetzelfde is in deze tijd het

17

geval met Noordbeveland, dat door de watervloed van 1532 geheel werd overstroomd en meer dan zestig jaar „drijvende” bleef; eerst in 1598 begonnbsp;men er de ondergelopen landen in te dijken. Wat er vóór die tijd mogelijknbsp;aan kultureel, bv. aan rederijkersleven heeft bestaan, is onbekend; uitnbsp;deze onbekendheid alleen al mogen we met zekerheid opmaken, dat het vannbsp;weinig betekenis is geweest.

Zeeu ws~Vlaanderen

Tegen het eind der zestiende eeuw wordt ook het tegenwoordige Zeeuws-Vlaanderen, dat tevoren deel had uitgemaakt van het graafschapnbsp;Vlaanderen, in het politieke, enigermate zelfs in het kulturele leven vannbsp;Zeeland opgenomen. Vooral Westelijk Zeeuws-Vlaanderen had in denbsp;Middeleeuwen een periode van grote bloei gekend, toen een deel van denbsp;luister, die Brugge omstraalde, afglansde op de steden Sluis, Sint-Anna-ter-Muiden, Aardenburg, Oostburg en Biervliet. De verzanding van het Zwinnbsp;betekende het einde van een welvaart, die nimmer zou weerkeren, en hetnbsp;begin van een reeks van rampen, waarvan dit land zich nooit geheel zounbsp;herstellen. De zestiende eeuw bracht zijn ondergang; wat de watervloedennbsp;hadden gespaard, vernielde de oorlog, en sinds in 1583 Oostburg was verbrand en bijna de gehele bevolking naar elders gevlucht, lag vooral hetnbsp;westelijk deel onbeschermd tegen het geweld der wateren, die het grootstenbsp;gedeelte van het land overstroomd hadden.

Na de val van Antwerpen waren alleen Sluis en een paar kleinere plaatsen, o.a. Biervliet en Terneuzen, nog in handen van de Staten. In 1587nbsp;ging Sluis verloren, maar in een reeks van succesvolle veldtochten veroverdenbsp;Maurits achtereenvolgens Aksel (1586), Hulst (1591), Filippine (1600),nbsp;en tenslotte, met IJzendijke en Aardenburg, weer Sluis (1604). Daarentegennbsp;ging Hulst in 1596 weer verloren en bleef tot 1645 in Spaanse handen.nbsp;Sinds 1590 regeerden de gecommitteerde raden van Zeeland Biervliet,nbsp;Terneuzen en Aksel als het zgn. Committimus in opdracht van de Staten-Generaal. In kultureel opzicht had dit gebied weinig te betekenen; Petrusnbsp;Hondius, die in Terneuzen predikant was, moet er zich eenzaam gevoeldnbsp;hebben, ofschoon hij inwoonde bij een neef van Daniël Heinsius.

Na het sluiten van het Bestand begon men intensief te werken aan de inpoldering van het westelijk deel. Van het consortium, dat deze bedijkingnbsp;ter hand nam, was Jacob Cats, destijds advocaat te Middelburg, de rechtsgeleerde raadsman, terwijl hij, niet tot zijn schade, ook zelf actief aandeelnbsp;nam in de werkzaamheden. Straks vestigden zich op de nieuwe gronden,nbsp;behalve enkele boeren uit het overige Zeeland, vooral vluchtelingen uitnbsp;Vlaanderen, Wallonië en Frankrijk; hun nageslacht verraadt zijn afkomstnbsp;nog in de familienamen. In kultureel opzicht is dit Westelijk Zeeuws-Vlaanderen voorlopig zonder de geringste betekenis.

Economische toestand omstreeks het begin der zeventiende eeuw

Een welvarend landbouwgebied met enkele bloeiende koopsteden, bewoond door een krachtig en ondernemend ras van boeren en kooplieden, zo doet het Zeeland van het eind der zestiende en het begin der zeventiende eeuw zich aan ons voor. Na een korte maar heftige worsteling metnbsp;de Spanjaarden was het lot der provincie bepaald: voortaan zou zij delen innbsp;de luister, die van Holland afstraalde, voortaan zou zij kunnen wedijverennbsp;met de grootste Hollandse koopsteden. De literatuur weerspiegelt hetnbsp;zelfbewustzijn dat de Zeeuwse kooplieden en regenten kenmerkte; denbsp;,,Zeeusche Nachtegael”, die in 1623 door de samenwerking van een twin-

2

18

tigtal Zeeuwse dichters het licht kan zien, is tot in zijn titel triomfantelijk,

Was het wonder, dat vooral de Zeeuwen zich met grote hardnekkigheid tegen het sluiten van een wapenstilstand met Spanje verklaarden? Nietnbsp;alleen sprak hierin de calvinistisch-piëtistische aard der bevolking, dienbsp;heftig tegen het Rooms-Katholieke Spanje gekant was, maar bovendiennbsp;kon een vrede de Zeeuwse handel alleen maar tot nadeel zijn. De vijandnbsp;was, sinds lang, van haar grondgebied verdreven, de zeeoorlog en vooralnbsp;de kaapvaart brachten het gewest grote voordelen, de heropening van denbsp;Schelde daarentegen, die ongetwijfeld de opleving van Antwerpen zounbsp;betekenen, zou voor de Zeeuwse handel allernadeligste gevolgen hebben.nbsp;Tenslotte heeft Zeeland het Bestand toch niet kunnen verhinderen, maarnbsp;wel heeft het bewerkstelligd, dat voor de Republiek voordeliger voorwaarden werden bedongen dan waarop men aanvankelijk de wapenstilstandnbsp;had willen sluiten.

Niettemin was omstreeks 1610 de economische toestand van Zeeland al iets minder gunstig dan een dertig jaar tevoren. In 1611 maken de Statennbsp;ernstig bezwaar tegen het hun opgelegde aandeel in de contributiën ennbsp;quoten, benodigd voor de landsyerdediging, dat werd vastgesteld volgensnbsp;de bepalingen van de in 1586 gesloten overeenkomst tussen Holland ennbsp;Zeeland. In een uitvoerig vertoog aan Zijn Excellentie en de Staten-Generaal wijzen zij er op, hoeveel er sinds dat jaar ten nadele van Zeelandnbsp;veranderd is. De handel én de navigatie zijn er zogoed als te gronde gericht, en van de industrie, die er eertijds placht te zijn, is maar weinignbsp;overgebleven. In menigte zijrt de kooplieden naar elders vertrokken. Vannbsp;de vierhonderd vijftig zoutpannen, waarmee Zeeland weleer nagenoegnbsp;het monopolie van de zoutnering bezat, zijn er niet meer dan een zestignbsp;overgebleven. De haringvaart en de visserij zijn geheel opgehouden; alleennbsp;in Brouwershaven liggen nog enkele buizen. Arnemuiden, eenmaal denbsp;rede van heel de Westerse navigatie, is geheel vergaan; in Zieriksee,nbsp;Goes en Tolen zijn tal van armen. Daarentegen is Holland, aldus hetnbsp;betoog der Staten, meer en meer in bloei toegenomen; zijn bevolking isnbsp;aanmerkelijk vermeerderd, en o.a. heeft het zowel de visserij als de zoutnering, die eertijds in Zeeland bloeiden, geheel aan zich getrokken.nbsp;Ónmogelijk kunnen de Staten dan ook hun goedkeuring hechten aan hetnbsp;hun voorgelegde plan, ,,ten ware men dese Provintie voor de handt wildenbsp;stooten in seeckere ende onverwinnelycke ruïne 38.

Men zal deze klacht wel cum grano salis moeten opnemen; ook toen gold het zeggen, dat waar armen zijn, welvaart is, en uit alles blijkt, datnbsp;Zeelands welvaart in deze jaren nog niet aan het afnemen is. Wel had denbsp;Admiraliteit van Zeeland hèt hoogste bedrag van de opbrengsten dernbsp;convooien en licenten in 1597 bereikt, die daarna snel zouden dalen, maarnbsp;sinds 1612 namen zij vrij geleidelijk toe, om in 1641 een nieuw hoogtepuntnbsp;te behalen, dat maar weinig lager lag dan dat van 1597 39. Toch was ernbsp;enige aanleiding tot deze klacht. De bloei van Middelburg werd doornbsp;Amsterdam met lede ogen aangezien, en de stad aan het IJ liet nietsnbsp;onbeproefd, om haar gevaarlijke mededingster aan de Arne afbreuk tenbsp;doen. Het eerste teken van achteruitgang na de val van Antwerpen wasnbsp;het vertrek van de court der Merchant Adventurers, in 1621, „soo om denbsp;ongesontheydt der lucht aldaer als om andere redenen”. Welke die anderenbsp;redenen waren, die alle pogingen van de stedelijke regering om de courtnbsp;te behouden, ijdel hadden gemaakt, bleek uit een request, in hetzelfde jaarnbsp;door de Merchant Adventurers tot de Staten-Generaal gericht, waarinnbsp;zij zich beklagen over de ,,grossyers van de wolle laeckenen” uit Amsterdam en andere plaatsen, die hadden durven spreken van het Trojaansenbsp;paard, dat Holland met hen zou hebben ingehaald: ,,maar indien sy ons

19

gelycken willen met een peert, soo sullen wij verclaren by wat peert, namelijk een vuytgereden peert, dwelck, nadat sy 't gereden ende langennbsp;tijd verongelijct hebben, sy nu geerne souden binden aan een magere cribbenbsp;tot Middelborch, daer noch hoey noch haver is, om tselve te voeden” 40,nbsp;De vestiging der W.I.C. in Middelburg, die hetzelfde gebouw betrok, datnbsp;de court zojuist had verlaten, was niet in staat om haar dit verlies te vergoeden. Nog is Middelburg in deze jaren de tweede koopstad van denbsp;Noordnederlandse gewesten, maar als, in 1631, de court van Delft naarnbsp;Rotterdam trekt, staat de Maasstad op het punt, haar van deze plaats tenbsp;verdrijven

In de jaren tussen 1630 en 1660 nam de bevolking der stad nog jaarlijks toe; tussen de jaren 1650 en 1660 bedroeg het aantal inwoners ten naastenbsp;bij 30.000. Middelburg had toen het toppunt van haar bloei bereikt; nanbsp;1660 neemt het bevolkingsaantal geleidelijk af 42. Tijdens het eerste stadhouderloze tijdperk begint de machtsontwikkeling van het agrarischenbsp;element, dat tot nu toe door de hoofdstad op de achtergrond was gedrongen. Daarmee zet het agrarische Zeeland de eerste schrede op denbsp;weg, die uiteindelijk tot de overwinning zal leiden. Onmiddellijk na hetnbsp;sluiten van het vredesverdrag van Munster doet Middelburg, ditmaal innbsp;samenwerking met Vlissingen, een poging tot herstel van haar oude luister,nbsp;door met Antwerpen, Gent, Brugge en Brussel een verdrag te sluiten,nbsp;waarbij deze steden eikaars handel wederkerig zouden bevorderen, terwijlnbsp;het zich met Antwerpen in verbinding stelde om tot gemeenschappelijknbsp;handelsverkeer op Spanje te komen. De verhoging van de Amsterdamsenbsp;zilverprijs met een stuiver sloeg deze plannen voorgoed de bodem in 43.nbsp;Als handelsstad had Middelburg haar hoogtepunt bereikt; de wet dernbsp;geschiedenis wilde, dat haar levenslijn zich voortaan in dalende richtingnbsp;zou bewegen, al zou ze, nog een eeuw en langer, kunnen teren op denbsp;rijkdommen, die ze in de eerste helft der Gouden Eeuw verworven had.

De sociale structuur van Zeeland

De sociale structuur van Zeeland in de late Middeleeuwen, de zestiende en de zeventiende eeuw, vertoont in grote trekken hetzelfde beeld alsnbsp;elders in de Nederlanden. Ook hier valt de bevolking uiteen in een agrarisch en een stedelijk deel, die, wanneer zij door verschillende belangennbsp;worden geleid, soms tegenover elkaar komen te staan. Tot het agrarischnbsp;deel behoren de boeren en de plattelandsadel, tot het stedelijke de burgerijnbsp;en de stedelijke adel. Met de abt (later de bisschop) van Middelburg, dienbsp;de grootste grondbezitter in het gewest was, vertegenwoordigden de edelennbsp;in de Staten het platteland, de vijf goede steden (Middelburg, Zieriksee,nbsp;Reimerswaal, Goes en Tolen) het stedelijke Zeeland.

In de zestiende eeuw staat naast een aantal plattelandsstadjes met een vrij homogeen milieu (Zieriksee, Brouwershaven, Goes, aanvankelijk nognbsp;Reimerswaal, Vlissingen, Vere en Tolen) Middelburg als enige modernenbsp;stad met een heterogeen samengestelde bevolking. Hier leeft het stads-patriciaat naast en meermalen tegenover de kleine luyden, de neringdrijven-de middenstand en de ambachtslieden.

Natuurlijke oorzaken hebben geleid tot de controverse tussen het land-bouwdrijvende Zeeland en zijn hoofdstad Middelburg, die op de handel was aangewezen. De stad kreeg vooral in de zestiende eeuw meer en meernbsp;een cosmopolitisch karakter; niet alleen vindt men er tal van Franse ennbsp;Zuidnederlandse kooplieden, maar ook Duitse, Skandinavische, Genuesenbsp;en Lombardische, Spaanse en Portugese, Schotse en vooral Engelse.nbsp;Terwijl de Middelburgse kooplieden zich vooral met de kleinhandel bezig-

20

hidden, en hetzij als tussenhandelaars in het internationale goederenverkeer, hetzij als vrachtvaarders optraden, hielden de buitenlanders zich in ’t bijzonder met de groothandel bezig.

In tegenstelling tot de uit Frankrijk en de Vlaamse gewesten afkomstige kooplieden, die zich doorgaans blijvend in Middelburg vestigden en nanbsp;één of twee generaties vrijwel geheel in de autochthone bevolking warennbsp;opgegaan, keerden de vertegenwoordigers der andere naties meestal nanbsp;kortere of langere tijd weer naar hun vaderland terug; bij uitzonderingnbsp;vindt men hun namen in later jaren onder die der regenten opgenomen.nbsp;Een van die uitzonderingen is het aanzienlijke geslacht Schorer, dat uitnbsp;Augsburg afkomstig is, en waarvan de Zeeuwse tak een aanvang neemtnbsp;met Lucas Schorer, die in het begin der zeventiende eeuw uit Aken naarnbsp;Middelburg verhuisde. Alleen de Spanjaarden vestigden er zich in velenbsp;gevallen ook blijvend, en zo vindt men in de zestiende en zeventiende eeuwnbsp;gedurende drie of meer opeenvolgende generaties namen als De Valladolid,nbsp;De la Palma, De Hiniosa, De Castro, De Arnedo, D’Ugarte, Henrycqueznbsp;en andere, waarvan er enkele tevens onder die der leden van het stadsbestuur voorkomen.

Vooral in de zestiende eeuw heeft de bevolking een grote aanwas verkregen uit de Zuidelijke gewesten. Om redenen van zeer uiteenlopende aard, commerciële zogoed als politieke en religieuze, vestigden zich telkensnbsp;weer kooplieden en neringdrijvenden, in ’t bijzonder uit Brabant en Vlaanderen, in steden als Middelburg, Vlissingen, Vere en Zieriksee. Zo kwamnbsp;Jan van de Perre, de stamvader van een der aanzienlijkste Zeeuwse geslachten, in 1534 als koopman uit Mechelen te Middelburg, Simonnbsp;Boudaen, koopman uit Antwerpen, werd er in 1580 poorter. De Parduyns,nbsp;die uit Brugge afkomstig waren, vindt men al in het begin van de zestiendenbsp;eeuw in Zeeland. Hendrik Thibault, zoon van een schepen uit leper ennbsp;stamvader van het aanzienlijke koopmansgeslacht Thibaut, kwam omstreeksnbsp;het midden der eeuw naar Middelburg. Nog zuidelijker, in Ferrere innbsp;Italië, lag de bakermat van de familie Boreel, waarvan een der leden, Ruffinnbsp;Bourel, in de eerste helft der vijftiende eeuw zich als lombardhouder innbsp;Werveke bij leper vestigde. Een van zijn afstammelingen werd pensionarisnbsp;van Sint-Anna-ter-Muiden; een zoon van deze, Pieter Boreel, vestigde zichnbsp;omstreeks het midden der zestiende eeuw als graissier (koopman in vettenbsp;waren) in Middelburg. Van diens zoons werd er een goudsmid, een tweedenbsp;predikant, een derde burgemeester van de stad. De families Kien ennbsp;Lampsins te Vlissingen, Meuninx en De Haze te Middelburg, Velters ennbsp;Olivier te Vere, waren alle uit Oostende afkomstig. De Moucherons stammen uit Normandië, de Lansbergens, die in de zeventiende eeuw meest alsnbsp;predikanten en medici te Goes en te Middelburg waren gevestigd, kwamennbsp;uit Gent, de Hondiussen uit Beveren bij Kortrijk.

Veel autochthoner daarentegen was de bevolking van Schouwen. Reeds in hun namen verraden de Zierikseese regentenfamilies Van Burgh, Vannbsp;Haemstede, Van Oudewerve, Van Duyveland, Van Borrendamme, Vannbsp;Couwenburgh, Van Zuydkerke, Bommenee hun herkomst van de plaatsennbsp;op het eiland. Ook de geslachten De Huybert, De Jonge, Cau, Teelinck,nbsp;Mogge, Boey, Hoffer, Lemse (Lemnius), Cats en vele andere regentenen geleerdenfamilies zijn, voor zover valt na te gaan, van het eiland zelfnbsp;afkomstig of, zoals de familie Liens, van het nabijgelegen Bergen-op-Zoom.nbsp;Hetzelfde is het geval met de Toolse regentengeslachten, waarvan verscheidene van Reimerswaal herkomstig waren. Ook de voorname familiesnbsp;van Zuidbeveland schijnen grotendeels autochthoon te zijn geweest; nog innbsp;de zeventiende eeuw zetelen adellijke geslachten als de Van der Nisses,nbsp;de Van Borselens en de Van Baerlands of hun bastaards in Goes in de

21

regering. Daarnaast waren er regentengeslachten als de Van der Stratens uit Vlaanderen afkomstig, maar al vroeg, vóór het midden der zestiendenbsp;eeuw, op het eiland gevestigd.

Omtrent de maatschappelijke stand van de middeleeuwse letterkundigengeleerden uit Zeeland is maar weinig bekend. Hun namen, veelal patronymica of van plaatsnamen afgeleid, zeggen dienaangaande niets. Vannbsp;enkelen weten we dat ze uit adellijke geslachten stamden; zo van denbsp;Zierikseese humanist Jacob Suys (1520—1592), die uit Dordrecht afkomstig was, maar omstreeks het midden van de eeuw te Zieriksee woonde:nbsp;zo van de alchemist Theobald van Hogelande (± 1560—1608), terwijlnbsp;misschien ook de Leuvense humanist Hadrianus Barlandus (I486 ofnbsp;'87—1538) en zijn tijdgenoot Joannes Becar Borsalus van Zuidbevelandsenbsp;adel waren. Daarentegen zullen de namen van geleerden als Henricusnbsp;Nicolai de Alta Terra (± 1330), Simon van Wissekerke, Joachimnbsp;Hubrechts van Bieselingen (± 1550), Cornells van Baersdorp (f 1565)nbsp;en tal van anderen waarschijnlijk slechts op hun geboorteplaats betrekkingnbsp;hebben, en geen verwantschap aanduiden met de adellijke geslachten vannbsp;dezelfde naam.

Een samenloop van omstandigheden heeft er toe geleid, dat tengevolge van de Opstand zowel de eigen Zeeuwse adel als de geestelijkheid uitge-schakeld werden van de regering. Hoewel er in de jaren 1572 tot 1576nbsp;verwarde toestanden in de Staten hadden geheerst, schenen na de Pacificatie van 1576 de normale verhoudingen van vóór 1572 weer te zullennbsp;worden hersteld, en zelfs een abt van Middelburg zou in de eerste jarennbsp;van de Opstand zowel hier als elders — met uitzondering van Holland —nbsp;een goede kans hebben gemaakt om zijn zetel in de Staten weer in tenbsp;nlomen. Van een herstel der (rechten van de door Philips aangesteldenbsp;bisschop van Middelburg kon evenwel geen sprake zijn, en zo moest denbsp;plaats van de geestelijkheid voorlopig onvervuld blijven. Ook deze voorlopige regeling is als zovele andere door de loop der gebeurtenissennbsp;definitief gebleven.

Bovendien werd de Orangistische invloed in de Staten versterkt doordat de adel er uitsluitend vertegenwoordigd werd door de vertegenwoordigernbsp;van de „Eerste Edele”. Hetzelfde had in het college van gecommitteerdenbsp;raden plaats. Het verzet der Zeeuwse edelen tegen deze regeling, in 1579,nbsp;had geen succes, en ook latere protesten en pogingen tot herstel van hunnbsp;rechten, in 1584, 1596, 1609, 1624 en tenslotte in 1651 ter gelegenheid vannbsp;de Grote Vergadering ondernomen, hadden al evenmin enig gevolg 44. 2onbsp;was, in grotere mate dan dit in Holland het geval was, en anders dan in denbsp;landprovincies, de politieke macht van de derde stand vergeleken bij denbsp;jaren vóór de Opstand relatief sterk toegenomen, en daarmede de ideologienbsp;van het Calvinisme. Met verwonderlijke snelheid zien we na de Opstandnbsp;een aantal geslachten opkomen 45. Simon Schotte, een boer onder Rittem,nbsp;heeft een zoon Jacob, die in 1583 te Middelburg in de regering komt en dienbsp;zijn leven als rekenmeester van de Generaliteit beëindigt. De kleinzoonsnbsp;worden tot de hoogste regeringsposten geroepen: een van hen wordt lidnbsp;van de Raad V3n Ststc, tweede lid vsn de Hooie Rsad, een derde,nbsp;burgemeester van Middelburg, wordt door de Engelse koning tot riddernbsp;geslagen. Willem Quirynsen, zoon van Quirijn (Krijn) Geleinse, landmannbsp;onder Ter Buttinge, wordt een schatrijk koopman, komt in 1627 te Middelburg in de regering en laat zich aldaar in 1633 of ’34 het huis „De Goudennbsp;Sonne ’ bouwen. Een zoon van hem wordt door de koning van Engelandnbsp;tot baronet verheven. Jan Janse Vet(h) droeg zijn naam naar de vetweiderijnbsp;buiten de Noordpoort te Middelburg, die hij omstreeks het midden van denbsp;zestiende eeuw voor zijn slagersbedrijf gebruikte. Van zijn zoons werd er

22

een gezworene en dijkgraaf van de Zuidwatering; een zoon van deze. Jan Veth, werd in 1603 burgemeester van Middelburg en vooral na zijnnbsp;huwelijk een vermogend en invloedrijk man. Ook Johan de Knuyt, vannbsp;1631 tot 1650 vertegenwoordiger van de Eerste Edele in Zeeland, was eennbsp;burgerjongen uit Middelburg, zoon van een licentmeester, maar door zijnnbsp;huwelijk tot de regeringskringen doorgedrongen. Zoals het in Middelburgnbsp;ging, ging het in Zieriksee. Jan Anthonisz, de oude (1520—1588), wasnbsp;lakenkoper en reisde, naar een familie-overlevering wil, met een kraam denbsp;jaarmarkten af, maar was tegelijk al thesaurier en heemraad van Schouwen.nbsp;Zijn zoon Jan Anthonisse de Jonge (1546—1617), die waarschijnlijk ooknbsp;eerst in de lakenhandel van zijn vader werkzaam is geweest, wist zichnbsp;daarin fortuin te verwerven, zodat hij bij zijn dood bijna ƒ 400.000 naliet.nbsp;In 1580 kwam hij in de regering, waarna hij zijn lakenhandel schijnt tenbsp;hebben opgegeven, en door landaankoop zijn vermogen heeft uitgebreid.nbsp;Hij is de stamvader van het adellijke geslacht De Jonge. Rochus Adriaensz.nbsp;Hoffer (1541—1606), evenals zijn vader en zijn grootvader slager, kwamnbsp;in 1576 in de regering, was herhaaldelijk burgemeester van Zieriksee, werdnbsp;heemraad van Schouwen en was leenman der grafelijkheid van Zeelandnbsp;Beoosten-Schelde. Hij is de vader van de dichter mr. Adriaan Hoffernbsp;(1589—1644), die eveneens tal van regeringsambten in Zieriksee bekleedde en tenslotte rentmeester-generaal van Zeeland Beoosten-Scheldenbsp;werd. De schoenmaker Jan van Couwenburgh (± 1573—1639), zoon vannbsp;een klerk van de weeskamer, kwam in 1617 in de regering en werd innbsp;1623 burgemeester van Zieriksee. Zijn broer Pieter Couwenburgh werdnbsp;schout van Sint-Maartensdijk. Nicolaas van Heijst (1574—1653), in 1614nbsp;raad, in 1616 schepen, in 1631 burgemeester, in 1621 directeur van denbsp;W.I.C. te Zieriksee, was de zoon van een maljenier, of ,,iserman” uitnbsp;Antwerpen, die in 1577 poorter van de stad was geworden. Tientallennbsp;andere voorbeelden zouden aan deze lijst toegevoegd kunnen worden.

De beide stromingen die naast elkaar, maar in voortdurende wisselwerking, het intellectuele en geestelijke leven van de zestiende en zeventiende eeuw beïnvloed hebben, het calvinistische en het renaissancistisch-humanistische levensbesef, zijn althans ten dele uit de sociale structuur der maatschappij te verklaren. Het meerderwaardigheidsgevoel van de hogerenbsp;burgerij, die zich weldra tot de rang van patriciaat zag verheven, vond innbsp;de verfijnde ideeënsfeer van de Renaissance zijn ideale levensvorm. Daarnaast zocht de lagere burgerij en de plattelandsbevolking, die in aanmerkelijk mindere mate de voordelen plukte van de economische vooruitgang, innbsp;de calvinistische wereldbeschouwing met haar leerstuk van genade en uitverkiezing het antwoord op de vragen, die het leven aan deze bevolkingsgroepen stelde. Toch geldt wat elders vrij goed opgaat, voor Zeeland maarnbsp;zeer gedeeltelijk. Hier immers waren ook de regentenkringen en in hetnbsp;algemeen de hogere standen, voor zover ze met de Hervorming waren meegegaan (zoals op Walcheren) ondanks renaissancistische tendenzen overtuigd calvinistisch georiënteerd. Naast enkele letterkundigen als Van dernbsp;Myl en Van Beaumont, die klaarblijkelijk een renaissancistisch-humanisti-sche wereldbeschouwing hebben aangehangen, waarin het Calvinisme eennbsp;geringe plaats innam, staat de overgrote meerderheid der Zeeuwen die,nbsp;als Cats, De Brune, Hondius en Hoffer, wel sterk beïnvloed zijn door denbsp;Renaissance, maar niettemin onverdachte Calvinisten bleven.

Dissidente groepen als de Rooms-Katholieken, de Luthersen en de Doopsgezinden hebben zich in de letterkunde vóór het midden van de zeventiende eeuw niet geuit. In de schilderkunst was het Rooms-Katholicisme vertegenwoordigd door de Goese schilders Eversdyck, in de historiografie doornbsp;Jacob van Grijpskerke, de woordvoerder van de Zeeuwse adel, voor wie in

23

dit calvinistisch-democratische land geen plaats meer was. Klaarblijkelijk zijn na 1574 vele Rooms-Katholieken uit Zeeland weggetrokken, al beschikken we voor de constatering van dit feit maar over enkele verspreide gegevens. Zo vermeldt de levensbeschrijver van de abt van de Bernardijnernbsp;vrouwenabdij Ter Kameren bij Brussel, Egidius T’Soggaert, dat hij metnbsp;zijn ouders na de inneming van Middelburg in 1574 deze stad, waar hij omstreeks 1559 geboren was, verlaten heeft en er nooit meer is teruggekeerd.nbsp;De Middelburger pensionaris Hugo de Bonte was al in 1568 naar Brabantnbsp;vertrokken. Ook de Van Hogelande’s, die tot de oude Middelburgse adelnbsp;behoorden, trokken na de overgang der stad al vrij spoedig naar Holland,nbsp;zoals de Rooms gebleven tak der Van der Hooge’s later naar de Zuidelijkenbsp;Nederlanden en de Van Borselens van der Hooge naar Gelderland trokken.

Het letterkundig en wetenschappelijk leven is in de zeventiende eeuw in Zeeland in grotere mate dan dit elders, bv. in Amsterdam, het geval was.nbsp;beperkt gebleven tot de kringen van de regenten en de universitair gevorm-den. Tot de regentenkringen behoorden o.a. Simon en Apollonius Schotte,nbsp;Van Borsselen, Eewoud Teelinck, Cats, Johanna Coomans, Van Beaumont, Valerius, de beide Hoffers, Hobius, Liens, De Brune, Van Baar-lant, Stratenus, Jacob Lansbergen. Daarnaast vinden we predikanten alsnbsp;Van der Myl, Hondius, Van der Deliën, Udemans, Willem Teelinck ennbsp;Philips Lansbergen, ten dele uit regentenfamilies afkomstig of daaraannbsp;geparenteerd. Aan de „Zeeusche Nachtegael” werken slechts twee dichters mee, die alleen maar kunstenaar waren: Adriaen van de Venne ennbsp;Pieter van Meldert. Overigens vindt de Zeeuwse letterkunde in de rederijkerskamers, vooral die van Middelburg, Vlissingen en Vere, een gastvrijnbsp;onderdak. Een enkele van deze rederijkers weet zich in politieke pamfletten ook buiten de enge kring van zijn gilde gehoor te verwerven.

Er is alle aanleiding om van het wetenschappelijk peil, waarop de Zeeuwse regenten in de zeventiende eeuw stonden, een hoge dunk te koesteren, ook voor zover ze niet tot de letterkundigen en geleerden in engerenbsp;zin behoorden. De Zierikseese regent Lieven Jansz. Keersemaker 0528—nbsp;1613) wordt door Justus Lipsius geprezen terwille van zijn geleerdheid 46.nbsp;Caspar van Vosbergen (f 1649), o.a. pensionaris van Vere, Johan Boreelnbsp;(1577—1629), o.a. pensionaris van Middelburg en later raadpensionarisnbsp;van Zeeland, en Adriaen van Manmaker (1579—?), o,a. baljuw van Middelburg, waren met hun gemeenschappeliike vriend Apollonius Schotte, dienbsp;zijn loopbaan als pensionaris van Middelburg begon, bevriend met Daniëlnbsp;Heinsius en Hugo de Groot. Van de Zierikseese regent en stadsdokternbsp;dr. Johan Dach (1585—1652) schrijft Cornelis Boy, dat hij zowat de geleerdste man van Zeeland is 47. Velen van hen, althans in de groterenbsp;steden, waren academisch gevormd, van enkelen weten we dat ze door rei-Zen kennis hadden genomen van het peil der wetenschap aan buitenlandsenbsp;hogescholen.

In het algemeen was in het hier behandelde tijdperk de afstand tussen het regentenpatriciaat en de grote massa der burgerij en der boeren echternbsp;nog niet groot genoeg, dan dat men de letterkunde, die uit deze regentenstand is voortgekomen, als een typische uitdrukking van de in deze kringennbsp;gangbare mentaliteit mag beschouwen. Het voorbeeld van Cats volstaatnbsp;om deze mening te logenstraffen. Vooral ook de eenheid in godsdienstigenbsp;belijdenis is oorzaak geweest, dat het literaire leven in Zeeland in deze tijdnbsp;de spiegel is van althans de brede middenlaag van het Zeeuwse volk, waarvan het de karaktertrekken zo getrouw reflecteert als de letterkunde datnbsp;toen en later vermocht.

AANTEKENINGEN

1 L. Ph. C. van den Bergh, Oorkondenboek van Holland en Zeeland, II (Amsterd;vn en 's'Gravenhage, 1873), no. 747. Vgl. I. H. Gosses, De rechterlijke organisatie vannbsp;Zeeland in de Middeleeuwen (Groningen, Den Haag, 1917), blz. 1—4; A. A. Beekman,nbsp;Holland, Zeeland en Westfriesland in 1300. III. Zeeland (Geschiedkundige atlas vannbsp;Nederland) ('s-Gravenhage, 1921), blz. 14—17: idem, De gewesten van Noord- en Znid-Nederland in 1300 (Geschiedkundige atlas van Nederland) ('s-Gravenhage, 1929), blz. 44.nbsp;— De keuren van Westkapelle en die van Domburg, beide van 1223, duiden Zeelandnbsp;aan als liggende ,,inter Bornesse et Heidensee” en ,,infra Burnesse et Hedensee”, de keurnbsp;van Middelburg van 1254 als liggende „tusschen Masemude ende Hedenseequot;. — Heidenzeenbsp;was de naam van een zuidwest lopend stroompje op het eiland Wulpen, de Bornesse wasnbsp;de korte, maar oudtijds belangrijke stroom tussen delen van Voorne en Putten.

^ Vgl. voor het volgende: P. J. Meertens, De Zeeuwen (P. J. Meertens en Anne de Vries, De Nederlandse volkskarakters (Kampen, 1938), blz. 243—257): idem. Hetnbsp;Vlaams karakter der Zeeuwse dialecten (Onze Taaltuin, 6 (1937—-1938), blz, 39—45):nbsp;idem, Anthropologie de la Zélande (Congres international de géographie Amsterdam 1938,nbsp;Excursion a Zeeland (Amsterdam, 1938), p. 46—54) en de aid. genoemde literatuur.

^ De Zierikseeënaar Reinier Telle schrijft: ,,De Zeelanders zijn seer scherpsinnich, vemuftich, ende loos ofte listigh, wat ghemeens daer in hebbende met de zouticheyt haresnbsp;landts”. — Abraham Goos, Nieuw Nederlandtsch caertboek (Amsterdam, 1616), blz. 232.

* Vgl. de inleiding van de Bronnen tot de geschiedenis van Middelburg in den landsheerlijken tijd, uitgegeven door W. S. Unger ('s-Gravenhage, 1923—1931), I, waaraan het bovenstaande is ontleend.

® Lowijs Guicciardijn, Beschryvinghe van alle de Neder-landen (Amsterdam, 1612), blz. 266.

® Bisschop Drogo noemt in 1058 Walcheren „insula, omni copia rerum, multitudine hominum, ac robore praestantium equorum refertaquot;. — Jacobus Meyerus, Commentariinbsp;sive annales rerum Flandricarum (Antverpiae, 1561), p. 25 v®.

Ook bij de Guldensporenslag (1302) waren het de Zeeuwse edelen, onder aanvoering van Jan van Renesse, die de strijd ten gunste van de Vlamingen deden beslissen.

^ Jouffroy, Oratio Antonii gratia Dei, in: Chroniques de Belgique sous les dues de Bourgogne, III, p. 119: vgl. p. 128. Aangehaald bij J. Huizinga, Uit de voorgeschiedenisnbsp;van ons nationaal besef (Tien studiën (Haarlem, 1926), blz. 1—79), blz. 67. — De oorspronkelijke tekst luidt: „populi florentes opibus, multitudine gentis, pulchritudine etnbsp;numero urbium, mirabili classis apparatu, praecipuo et bello terrestri maritimoque nonnbsp;neglegendiquot;.

® Chastellain, Epistre au bon due Philippe de Bourgongne, in: Oeuvres, ed. Kervyn de Lettenhove (Bruxelles, 1863—1866), VI, p. 155—156. Aangehaald bij Huizinga, t.a.p.,nbsp;blz. 68, die er op wijst dat deze appreciatie wel door politieke factoren beïnvloed zal zijn,

Chastellain, IV, p. 325, aangehaald bij Huizinga, t.a.p,, blz. 68.

M, Fokker, Proeve van eene lijst bevattende de vroegere namen der huizen in Middelburg (Middelburg, 1904) noemt: Bourgoigne, 'tWaepen van Bourgondie, 't Wapennbsp;van Bourgongen, 't Waepen van Bregonje en Cleen Borgondie.

Vgl. L. W. de Bree, Sint Felix quade saterdach (Nederlandsche historiebladen, 3 (1940/41), blz. 230—247, 281—310.

M. Z. van Boxhom, Chroniiek van Zeelandt (Middelburch, 1644), I, blz. 101.

G. Groen van Prinsterer, Archives ou correspondance inédite de la maison d'Orange-Nassau (Leide—Utrecht, 1841—1862), II, p. 59.

Dit argument bij W. S. Unger, Middelburg's overgang 19 Februari 1574 (N. R. C., 19 Februari 1924, Ocht. A.), alwaar een kort overzicht van het beleg.

De literatuur over het beleg vindt men opgesomd in de Catalogus van de Provinciale Bibliotheek van Zeeland, II, 1ste stuk, blz. 82—84. De voornaamste monografieën over dit onderwerp zijn: A. 's-Gravezande, Tweede eeuw-gedachtenis der Middelburgsche vryheid (Middelburg, 1774) en J. van Vloten, Middelburgs beleg ennbsp;overgang (1572—1574), naar de oorspronkelijke bescheiden geschetst (Middelburg, 1874).nbsp;De meeste stukken betreffende de geschiedenis van de stad in deze jaren vindt mennbsp;afgedrukt bij Unger, Bronnen, I.

25

Het Geuzenliedboek naar de oude drukken. Uit de nalatenschap van E. T. Kuiper uitgegeven door P. Leendertz Jr., I (Zutphen, 1924), blz. 207, no. 90: Vant overghaennbsp;van Middelburch.

Uit Bern. de Mendoca, Comraentaires sur les événements de la guerre des Pays-Bas, 1567—1577. Traduction nouvelle par Loumier. II (Bruxelles, 1863), p. 185, aangehaaldnbsp;door Van Vloten, t.a.p., blz. 100, noot 1.

Rapport faict Ie Ve d’Avril 1573 avant Pacques( d.i. 1574), op het Rijksarchief te Brussel; meegedeeld bij Van Vloten, t.a.p., blz. 138, noot 1.

“ C. te Lintum, De Merchant Adventurers in de Nederlanden. Een bijdrage tot de geschiedenis van den Engelschen handel met Nederland ('s^Gravenhage, 1905), blz. 63.

^ J. Nanninga Uitterdijk, Een Kamper handelshuis te Lissabon (Zwolle, 1904), blz. 347.

Adriaen Valerius, Nederlandtsche Gedenck-clanck® (Amsterdam, 1942), blz. 213—214.

^ Bibliographische adversaria, V ('s-Gravenhage, 1885), blz. 112—122.

J. H. de Stoppelaar, Balthasar de Moucheron. Een bladzijde uit de Nederlandsche handelsgeschiedenis tijdens den tachtigjarigen oorlog ('s-Gravenhage, 1901).

Kesteloo, Stadsrek., IV, blz. 27—28.

Na Amsterdam was Middelburg de eerste Nederlandse stad, die een wisselbank oprichtte.

Jacob Cats. Twee en tachtig-jarig leven, in; Alle de wercken (Amsterdam en Utrecht, 1700), blz. 43a.

J. van de Graft, De tapijtfabrieken der 16e en 17e eeuw, gevolgd door eene historische beschrijving der zeven tapijtbehangsels in de groote vergaderzaal der Provinciale Staten van Zeeland (Middelburg, 1869).

C. de Waard Jr., De uitvinding der verrekijkers. Eene bijdrage tot de beschavingsgeschiedenis ('s-Gravenhage, 1906).

Vgl. H. P. Winkelman, De geschiedkundige plaatsbeschrijving van Vlissingen (Vlissingen, 1873); H. G. van Grol, De geschiedenis der oude havens van 'Vlissingen,nbsp;alsmede de invloed van Oranje op hare verdere ontwikkeling (Vlissingen, 1931); P. J.nbsp;Blok, Michiel Adriaenszoon de Ruyter ('s-Gravenhage, 1928), blz. 1—9; Erich A. Kautz,nbsp;Der Hafen von Vlissingen. Seine Stellung und Entwicklungsaussichten im internationalennbsp;Verkehr (Jena, 1933).

Het is in 1809 bij het bombardement van de Engelsen verbrand.

Zijn vader Evert Heindricxsen was te Zoutelande geboren.

Vgl. J. W. Perrels, Bijdragen tot de geschiedenis van den Schotschen stapel te Vere (Archief Z.G.d.W., 1903, blz. 73—141; 1905, blz. 91—172; J. Davidson andnbsp;A. Gray, The Scottish staple at Veere. A study in the economic history of Scotlandnbsp;(London, 1909); M. P. Rooseboom, The Scottish staple in the Netherlands. In accountnbsp;of the trade relations between Scotland and the Low Countries from 1292 till 1676 (Thenbsp;Hague, 1910).

Vgl. W. S. Unger, De monumenten van Goes (Oudheidkundig jaarboek, 10 (1930), blz. 41—44).

Groot placaatboek, VIII (Amsterdam, 1795), blz. 426—427.

Van Reimerswaal zijn afkomstig: de Latijnse dichter Nicolaas de Conflita (Nicolaas van Crompvliet), de theoloog Cornelis van Reimerswaal en de schilder Marinus vannbsp;Reimerswaal.

Vgl. J. C. Overvoorde, Korte beschrijving van Tolen (Oudheidkundig jaarboek, 4 (1924), blz. 229—240); C. Catharina van de Graft, De stad Tholen (Buiten, 11 (1917),nbsp;blz. 448—450, 460—461).

38 Notulen van de Staten van Zeelant, 1611, blz- 125—132.

®® Vgl. H. E. Becht, Statistische gegevens betreffende den handelsomzet van de Republiek der Vereenigde Nederlanden gedurende de 17e eeuw (1579—1715) ('s-Gravenhage, 1908).

'*® Te Lintum, t.a.p., blz. 85. Vgl. t.a.p., blz. 32, 51, 59 en 75.

T.a.p., blz. 112; W. S. Unger, De monumenten van Middelburg (Maastricht, 1941),

blz. 7.

G. A. Fokker, Iets over de bevolking van Middelburg vóór 1795 (Archief Z. G. d. W., III, 2de stuk (1873), blz. 81—100).

^ Ernst Baasch, Hollandische Wirtschaftsgeschichte (Jena, 1927), S. 15; Joh. E. Elias, Schetsen uit de geschiedenis van ons zeewezen, I ('s-Gravenhage, 1916), blz.nbsp;226—228; Bronnen tot de geschiedenis der wisselbanken (Amsterdam, Middelburg, Delft,nbsp;Rotterdam). Uitgegeven door J. G. van Dillen ('s-Gravenhage, 1925), I, blz. 99—100.

Vgl. K. Heeringa, Zeeuwsche jonkers in de zeventiende eeuw (Bijdragen voor vaderlandsche geschiedenis en oudheidkunde, 5de reeks, 7 (1920), blz. 129—139). Voor

26

de actie van 1651 bovendien: L. van Aitzema, Saken van staet en oorlogh (folio-uitgave), III (VGravenhage, 1669), blz. 615—616; Jacob van Grijpskerke, 't Graafschap vannbsp;Zeeland (Middelburg, 1882), blz. 406.

^ De bewijsplaatsen voor de onderstaande gegevens vindt men in de biografische werken van De la Rue en Nagtglas en in De Vos, De vroedschap van Zierikzee.

Justus Lipsius, Opera omnia. III (Vesaliae, 1675), p. 1061—1062.

De briefwisseling van Constantijn Huygens, uitgegeven door J. A. Worp ('s-Gra-venhage, 1911—1917), IV, no. 4347. — Over Dach zie: De Vos, De vroedschap van Zierikzee, blz. 223, 248, 763.

II. WETENSCHAPPELIJK EN LETTERKUNDIG LEVEN ONDER INVLOED VAN HET HUMANISME

Wetenschappelijk leven in de kloosters

Terwijl het literaire leven in Zeeland vóór de Hervorming zogoed als geheel tot de rederijkerskamers beperkt is gebleven, zijn de wetenschappennbsp;er in deze tijd nagenoeg uitsluitend in de kloosters vertegenwoordigd. Ditnbsp;was buiten Zeeland trouwens niet veel anders, zoals het ook elders innbsp;hoofdzaak de theologie was, die in de kloosters haar ijverigste beoefenarennbsp;vond. Schaars zijn naast deze theologen de juristen en de historici.

Van de dertiende tot het midden der zestiende eeuw was ook Zeeland, als de andere Nederlandse gewesten, met tal van kloosters als bezaaid. Denbsp;meeste van deze waren in Middelburg en Zieriksee gevestigd, maar ook innbsp;Reimerswaal, Goes, Vere en Vlissingen, en in of bij tal van kleinere stedennbsp;en dorpen trof men er korter of langer tijd geestelijke stichtingen aan i.nbsp;Ook in Zeeland echter was het getal geleerden, die binnen deze kloostermuren hun dagen in wetenschappelijke arbeid doorbrachten, naar verhouding zeer gering, indien we althans aannemen dat er onder hen geennbsp;vergeten figuren zijn, wier naam de historie niet heeft bewaard en van wienbsp;ons geen werk is overgeleverd.

Een centrum van wetenschappelijk leven heeft het middeleeuwse Zeeland nooit gekend, ofschoon men geneigd zou zijn dit te zoeken in de Norbertij-ner-abdij van Middelburg, die, in het hart der stad gelegen, met zijn oudenbsp;kloostergebouwen rond de lommerrijke binnenhof, waarboven tal van torensnbsp;hun spitsen verheffen, nog thans, hoe zwaargehavend ze dan voor het ogenblik mag zijn, herinnert aan de tijden toen het geestelijke en vooral hetnbsp;kerkelijke leven zijn invloedssferen wijd uitbreidde over het maatschappelijke leven. Geen der Zeeuwse kloosters heeft een zo grote macht bezetennbsp;ais deze abdij, die in 1122 of '23 uit een al eerder bestaande gemeenschapnbsp;van reguliere kanunniken gesticht schijnt te zijn door een zekere abt Al-boldus (t 1130) van het klooster der Regulieren te Voormezele. Naar allenbsp;waarschijnlijkheid houdt de stichting van de abdij verband met de grotenbsp;aanhang, die de ketterse leerstellingen van Tanchelm (f1115) in Zeelandnbsp;hadden gevonden. Obreen veronderstelt dan ook niet zonder grond, datnbsp;bisschop Godebald van Utrecht (1114—1127) ter versterking van de in hetnbsp;dichtbevolkte Walcheren zo verzwakte geloofsijver de reguliere kanunnikennbsp;van Voormezele zal hebben aangespoord, zich in Middelburg te vestigen.nbsp;Uit het feit, dat ze betrekkelijk spoedig (in 1128?) vervangen zijn doornbsp;Witheren uit de Norbertijner-abdij van Sint-Michiels te Antwerpen, magnbsp;men opmaken dat de Regulieren niet aan de verwachtingen, die de clerusnbsp;van hen koesterde, hebben voldaan.

De Middelburgse abdij 2, die aan Maria was gewijd, werd in de loop der eeuwen door de bisschoppen van Utrecht evenzeer als door de graven vannbsp;Holland en Zeeland begunstigd en rijkelijk begiftigd. In 1492 brandde zenbsp;grotendeels af, waarbij ook de bibliotheek verloren ging, maar men bouwdenbsp;haar schoner op dan tevoren. Wat de Beeldenstorm gespaard had, vernieldenbsp;het volgende jaar, in Januari 1568, een felle brand. De dagen van het

28

klooster waren toen echter reeds geteld; de overgang van Middelburg aan de Prins maakte voorgoed een einde aan het bisschoppelijk gezag in Zeeland. In hoeverre deze abdij, waarvan de geschiedenis nog geschreven moetnbsp;worden, een centrum van kunsten en wetenschappen is geweest, zou alleennbsp;een uitgebreid onderzoek in de naar het schijnt ontoegankelijke archievennbsp;kunnen uitmaken. Naar alle waarschijnlijkheid zou dit onderzoek echternbsp;uitwijzen dat Busken Huet gelijk had, toen hij de Middelburgse abtennbsp;meer mannen van de wereld dan van de studeercel noemde 3; al stelden zijnbsp;belang in de beeldende kunsten, naar wetenschap ging de liefde van hunnbsp;hart doorgaans niet uit. Een uitzondering is Johannes Aegidius (Gilles vannbsp;Leeuw) (i 1170—1237) 4, die waarschijnlijk te Zieriksee geboren werd, innbsp;de abdij te Middelburg tot priester werd gewijd, en aan de een of anderenbsp;onbekende universiteit het doctoraat in het civiele en kanonieke recht verkreeg, Hij predikte in de Zuidelijke Nederlanden de kruistocht van 1215,nbsp;waaraan hij ook zelf deelnam, en werd na zijn terugkeer in 1226 of 1227nbsp;tot vijfde abt van Middelburg gekozen. In 1229 werd hij in gelijke functienbsp;in Vicogne benoemd. Wetenschappelijk werk van zijn hand is niet bekend.nbsp;Een eeuw later, van 1329 tot 1333, was Henricus Nicolai de Alia Terranbsp;(van Hogelande) s kanunnik en proost van de abdij, van wie nog lang nanbsp;zijn dood een sindsdien verloren geraakte kloosterkroniek bewaard werd 6.nbsp;Willebrord Jansz. van Middelburg (f 1555)^ bracht zeven jaren in de abdijnbsp;van zijn geboortestad door, maar ping in 1518 over tot de orde der Kartuizers, en ontpopte zich eerst in het klooster Nieuwlicht buiten Utrecht als denbsp;schrijver van vele, naar zijn biograaf wil: geleerde en schone preken, waarvan echter niets bewaard is. Ook wanneer men bij deze geleerden nog denbsp;Humanist Maximiliaen van Bourgondi'é (1486—1535) rekent, die vani 1518nbsp;tot zijn dood abt van Middelburg was, valt de oogst wel heel schraal uit.nbsp;Niettegenstaande schijnt de abdij een bibliotheek van enige betekenis tenbsp;hebben gehad, ook na de brand van 1492; in 1575 deden burgemeesters ennbsp;gerechte van Leiden althans moeite, deze ,,schoone librarie” voor hun universiteit te verkrijgen 8. In hoeverre deze pogingen geslaagd zijn, is nietnbsp;bekend.nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;!

Een der bewoners van het Middelburgse klooster der Minderbroeders Observanten, Bartholomeus van Middelburg (1484—^1564)9, maakte in hetnbsp;begin van de zestiende eeuw naam als prediker, en trad o.a. in Amsterdamnbsp;op tegen de Wederdopers. Zijn ordegenoot Amandus van Zierikseenbsp;(f 1524 of 1534) 10^ Jje bekend bleef als exegeet en bovendien een wereldkroniek heeft geschreven, was de voornaamste ijveraar voor de hervormingnbsp;van het Minderbroederklooster van Zieriksee, die in 1502 haar beslagnbsp;kreeg, toen er de strengere regel van de Coletanen werd ingevoerd. Vannbsp;1502—1506 was hij provinciaal van de orde.

In het Karmelietenklooster te Vlissingen maakte Gosuinus Hecx (f 1475) 11 naam als schrijver van een aantal theologische geschriften. Dezenbsp;Karmeliet, die uit Brabant afkomstig was, werd later bisschop van Hiero-polis en wijbisschop van Utrecht.

De reguliere kanunniken van Onze-Lieve-Vrouwpolder, die er van 1452 tot 1552 het uit Arnemuiden overgeplaatste klooster van het Heilige Grafnbsp;bevolkten, hielden zich bezig met het overschrijven, binden en verluchtennbsp;van boeken 12, maar of onder hen ook mannen van wetenschap werdennbsp;gevonden, is onbekend,

De naam van enkele geleerde Kartuizers is verbonden aan het Kartuizerklooster de Berg Sion 13, dat in 1432 werd gesticht, zich ontwikkelde tot een aanzienlijke stichting, en vermoedelijk tijdens het beleg van Zieriksee,nbsp;in 1575, verwoest werd. Hier was omstreeks het midden der vijftiende eeuw

29

jillis Goudsmit (Aegidius Amifaber) (f 1466) vicarius, op wiens naam drie theologische werken staan. Een tijdgenoot van hem is Jacobus vannbsp;Gruytroede (f 1475) die van 1445 tot 1447 prior was van het klooster,nbsp;en dit naderhand te Luik werd; hij schreef de meermalen herdrukte „Speculanbsp;omnis status humanae vitae”, het ,,Colloquium Jesu et peccatoris” en velenbsp;andere godsdienstige boeken. Ook Gijsbertus Theodorici Ruitenbergnbsp;(I 1557) 16^ de schrijver van een „Chronicon Cartusiae Ultrajectinae” ennbsp;vele andere eveneens verloren gegane geschriften, was enkele jaren priornbsp;van dit klooster.

Het enige klooster in Zeeland, dat zich, in 1419, bij het Windesheimer kapittel aansloot, Paradisus Beatae Mariae of Maria’s Paradijs te Reimers-waal 1'^, bewoond door reguliere kanunniken, heeft in de vijftiende eeuwnbsp;eveneens enkele geleerde priors binnen zijn muren gezien; Aegidius Boche-roei 18 (f 1465), geboortig uit Luik, die het klooster van 1450 tot zijn doodnbsp;als prior bestuurde en naam maakte als jurist, evenals Petrus Buys 19, denbsp;tiende prior van het klooster, die doctor in het kanonieke recht was, maarnbsp;die al in het tweede jaar van zijn bestuur stierf.

Het Humanisme

Eerst tegen het eind van de vijftiende eeuw ontplooit het wetenschappelijk leven in Zeeland zich voller en rijker, en tevens in andere vormen. Tevorennbsp;is het uitsluitend in handen van kloosterlingen, en er zijn geen aanwijzingennbsp;dat het ook buiten de muren van abdij en klooster zich laat gelden; thansnbsp;echter zijn het ook de leken die zich aan de wetenschap wijden en in wetenschappelijk verkeer treden met de geestelijkheid. Ook zijn het niet langernbsp;de wetenschappen der kerk alleen; de theologie, het kerkelijke recht, dienbsp;beoefend worden; ook de geneeskunde, de wis- en natuurkunde, de studienbsp;der Oudheid, de literatuur vindt haar adepten. Tegelijk verliest de geest dernbsp;Middeleeuwen zijn hegemonie, en moet het veld ruimen voor het humanistische levensgevoel, dat allengs de geesten gaat beheersen en in betrekkelijknbsp;korte tijd ook de wereld der wetenschappen komt veroveren. In de eerstenbsp;decenniën van de zestiende eeuw heeft het Humanisme in Zeeland zijnnbsp;bloeitijd, in Middelburg, in Zieriksee en op het slot Sandenburg bij Vere,nbsp;waar zich kringen vormen van geleerden en dichters, die zich verwant gevoelen als aanhangers van eenzelfde kunst- en levensleer. Het beeld dat denbsp;historie ons in staat stelt van hen te vormen is onvolkomen, en wellichtnbsp;daarom ten dele verkeerd; er zou een uitgebreid archieven- en bronnenonderzoek nodig zijn om dieper door te dringen in de duisternis, waarinnbsp;hun levens gehuld blijven, en ook dan nog zou het beeld wellicht in genennbsp;dele overeenstemmen met de werkelijkheid.

Omstreeks het eind der vijftiende, maar vooral in de eerste decenniën der zestiende eeuw staat het gehele wetenschappelijke leven in de Bourgondische landen onder Erasmus invloed. Wie zijn brieven 20 doorbladert, treftnbsp;er ongeveer alle namen aan dergenen, die in deze tijd op wetenschappelijknbsp;of letterkundig terrein een taak vervullen, en hun aantal is niet gering. Ernbsp;heerste bij de overgang van de Middeleeuwen naar de nieuwe tijd ook innbsp;deze landen een opgewekt geestelijk leven, niet het minst dank zij het streven der Bourgondiërs, die voor zover het in hun vermogen lag de jongenbsp;intellectuelen de gelegenheid schonken, hun wetenschappelijke bekwaamheden ten nutte te maken. Zo zijn de eerste decenniën der nieuwe eeuw eennbsp;periode van hoogconjunctuur voor het intellect, dat alle reden heeft om denbsp;toekomst hoopvol tegemoet te zien, nu de maatschappij zijn verdiensten ennbsp;zijn onmisbaarheid voor de samenleving gaat erkennen. Alom worden provinciale hoven opgericht, secretarissen en pensionarissen aangesteld; alom

30

verrijzen, ook in de kleinere steden, Latijnse scholen, en steeds luider wordt de roep naar wetenschappelijk gevormde artsen. De hogescholen,nbsp;die van Leuven vooraan, leveren ieder jaar een stroom van jonge intellectuelen uit de Dietse landen af, die voor het overgrote merendeel in hunnbsp;geboorteland een werkkring vinden.

Ook Zeeland draagt zijn jaarlijks contingent aan deze intelle.ctuele beweging bij. Er ontstaan op verscheidene plaatsen onder de adel en de burgerij kringen van geleerden en letterkundigen, met name in Middelburg, op hetnbsp;slot Sandenburg bij Vere, en in Zieriksee. Op de een of andere wijze zijnnbsp;hun namen bijna zonder uitzondering met de grote naam van Erasmus verbonden. En ofschoon deze na 1501 — hij was toen vijf en dertig jaar ¦— zijnnbsp;geboortegrond nauwelijks meer betreden heeft, werkt zijn rijke geest meernbsp;dan die van enig ander bevruchtend op al de jonge geleerden, voor wie innbsp;deze jaren een nieuwe wereld van wetenschap en schoonheid opengaat, eennbsp;wereld die zonder Erasmus niet meer te denken is.

Maximiliaen van Bourgondié

Van de kleine kring van Humanisten, die in het begin der eeuw te Middelburg bestond, mag in letterlijke en overdrachtelijke zin gezegd worden dat hij opgroeide in de schaduw van de machtige Praemonstratenser-abdij,nbsp;waarvan Maximiliaen van Bourgondië (H86—1535) 21 van 1518 tot hetnbsp;jaar van zijn dood abt was. Zoon van Boudewijn, een der bastaards vannbsp;Philips van Bourgondië, was hij evenzeer doortrokken van humanistischenbsp;denkbeelden als zijn ooms David en Philips, en hoewel hij geen geleerdenbsp;in de engere zin van het woord was, bezat hij toch een brede wetenschappelijke belangstelling. In de in 1492 door brand geteisterde abdij liet hijnbsp;grote herstellingen verrichten, en aan Jan Gossaert van Mabuse, die hemnbsp;waarschijnlijk door zijn oom Philips was aanbevolen, droeg hij belangrijkenbsp;werken op, o.a. de ,.Afneming van het Kruis”, dat als diens meesterwerknbsp;gold 22. Uat Maximiliaen relaties met Erasmus onderhield, blijkt uit hetnbsp;feit, dat deze hem zijn vertaling van Chrysostomus, ,,De orando Deum”nbsp;(1525) opdroeg 23^ zoals de Leuvense Humanist Hadrianus Barlandus metnbsp;zijn ,,Jocorum veterum ac recentium duae centuriae” (1524) het jaarnbsp;tevoren had gedaan 24.

Gerardus Geldenhauer

In October 1524 kwam Gerardus Geldenhauer Noviomagus (1482— 1542) 25 in dienst van de Middelburgse abt. Noviomagus was tevoren —nbsp;misschien sinds 1512 — ,,hofhumanist” geweest van Maximiliaens oomnbsp;Philips van Bourgondië (1464—1524) 26_ de bastaardzoon van Philips denbsp;Goede, destijds admiraal van Vlaanderen, sinds 1517 bisschop vannbsp;Utrecht. Philips bezat in Zeeland o.a. het slot Soeburg, dat hij in 1515nbsp;liet herstellen en waar hij in dat jaar waarschijnlijk zijn neef, de jongenbsp;Karei V ontving op diens tocht door de Nederlanden. Deze Bourgondiër,nbsp;die tussen edelsmeden, architecten, beeldhouwers en schilders zo gemeenzaam verkeerde, dat hij als een van hen werd gerekend 27, en aan wienbsp;Erasmus zijn „Querela pacis” (1517) opdroeg, toonde op velerlei wijzennbsp;hoezeer de geest van het Humanisme hem eigen was, al zijn de enigenbsp;sporen daarvan, wat Zeeland betreft, zijn belangstelling voor een te West-kapelle gevonden aan Hercules Magusanus gewijde steen, en zijn poging,nbsp;een etymologie te geven van de naam van het eiland Walcheren 28.

Was Geldenhauers tweede verblijf in Zeeland slechts van korte duur 29, tevoren schijnt hij er langer te hebben vertoefd, lang genoeg althans om er,nbsp;blijkens „De Zelandia epistola” een aantal Zeeuwse geleerden persoonlijk

31

te ontmoeten en te leren kennen. Onze kennis aangaande het Zeeuwse Humanisme in deze jaren is niet in de laatste plaats aan deze brief tenbsp;danken.

Joannes Becar Borsalus

Onder de geleerde Zeeuwen noemt hij o.a. twee van zijn vrienden uit Middelburg, die beiden ook tot de vriendenkring van Erasmus behoren:nbsp;Joannes Becar Borsalus en Hadrianus Cordatus. Joannes Becar Borsalusnbsp;(Jan Beker van Borselen) was wellicht uit het adellijke geslacht der Vannbsp;Borselens afkomstig 3i, en in dat geval een bloedverwant van de aanstondsnbsp;te noemen patrones van Erasmus, Anna van Vere, bij wie hij, is deze veronderstelling juist, dan Erasmus ontmoet kan hebben. In H95 werd hij student te Leuven, waar hij drie jaar later magister artium werd. In 1513 ontving hij een kanunnikaat te Middelburg, van waar hij in 1514 aan Erasmusnbsp;een lange brief schreef ^2. Nog in hetzelfde jaar werd hij, misschien doornbsp;Erasmus’ bemiddeling, gouverneur van Cornelius Erdorf, een neef van denbsp;aanzienlijke Busleidens uit Luxemburg. In 1516 vergezelde hij zijn jongenbsp;pupil naar Leuven, maar de nieuwe werkkring viel hem moeilijk, waaromnbsp;hij Erasmus’ hulp inriep 33. Erasmus beval hem warm aan bij de bisschopnbsp;van Utrecht, maar kort daarop deden zich twee andere mogelijkheden voor:nbsp;een professoraat in het Latijn in het pas opgerichte Collegium Trilingue, ennbsp;een decanaat te Sandenburg, Hij koos het laatste, en keerde aldus in 1518nbsp;als deken van het kapittel van Sandenburg naar zijn geboorteland terug.nbsp;Drie jaar later werd hij tot deken van Sint-Pieter te Middelburg gekozen, ¦nbsp;maar het keizerlijk hof betwistte de geldigheid van deze verkiezing, De afloop van dit geschil is onbekend, maar schijnt voor Van Borselen niet gunstig te zijn uitgevallen. Om die reden zal hij wel het voorstel van Adolfnbsp;van Vere aanvaard hebben om gouverneur te worden van diens zoontjenbsp;Philips, destijds een jongen van een jaar of negen. Zo trok hij in 1522nbsp;opnieuw naar Leuven. 1’oen het kind na enkele jaren stierf, werd Vannbsp;Borselen gouverneur van het jongere broertje Maximiliaen, de eerste markies en de laatste heer van Vere. In 1536 woonde hij weer in Vere. Zijnnbsp;verdere lotgevallen en het jaar van zijn dood zijn ons niet bekend.

Welke betekenis heeft deze Zeeuw voor het wetenschappelijke leven? Tijdgenoot en nakomeling hebben om strijd zijn geleerdheid geprezen, maarnbsp;er is van zijn wetenschappelijk werk, zo dit al bestaan heeft, geen letter bewaard. Reygersberch noemt hem onder de schrijvers over Zeelands oudstenbsp;geschiedenis 34 en haalt hem ook als zodanig aan 35. „Vir et vitae integri-tate et summa eruditione clarissimus: qui a morum honestate boni cognomennbsp;meruit”, noemt Geldenhauer hem, 36; hij droeg hem als blijk van zijnnbsp;vriendschap en achting twee van zijn „Satyrae octo” (1515) op 37. Ooknbsp;Barlandus was hem welgezind: hij droeg hem zowel zijn eerste geschrift, de „Esopi fabulae” (1512) 38. aJs 2ijn laatste werk, het ,,Opusculumnbsp;de amplificatione oratoria” (1536) 39 op. Zijn „Libelli tres” (1520) opentnbsp;met een brief aan Van Borselen, waarin Barlandus op verzoek van zijnnbsp;Veerse vriend zijn wetenschappelijke autobiografie geeft 4o. en die begintnbsp;met een verwijzing naar de ,,summa consuetudo et familiaritas” die tussennbsp;hen beiden bestaat. Erasmus, met wie Van Borselen in een vrij drukke briefwisseling schijnt te hebben gestaan, put zich bij verscheidene gelegenhedennbsp;in loftuitingen over hem uit 4i, en in zijn „Epithalamium Petri Aegidii”nbsp;(1525) noemt hij hem onder de voornaamste geleerden, die zich destijds tenbsp;Leuven ophielden 42. Het doet ons te meer betreuren, dat we ons niet zelfnbsp;een oordeel kunnen vormen over zijn wetenschappelijke verdiensten, maarnbsp;daarbij uitsluitend op het oordeel van anderen moeten afgaan.

32

Hadrianus Cordatus

Ook Hadrianus Cordatus (mr. Adrianus Johannesz. Cordatus) (f 1538 of ’39)43 ^ordt door Reygersberch onder degenen genoemd, ,,die gescrevennbsp;hebben van die antiquiteyt ende ouderdom des lants van Zeelandt” 44^ maarnbsp;ook van zijn hand is zogoed als niets bewaard: we bezitten van hem alleennbsp;een commendatio op het titelblad van Barlandus’ „De Hollandiae principi-bus” (1519) 45 en een carmen voorin Jason Pratensis’ ,,De tuenda sanitate” (1538) 46. Cordatus, misschien uit een der beide Wissekerkes afkomstig, was kanunnik van Sint-Pieter te Middelburg en bovendien sinds 1511nbsp;pastoor van het Begijnhof 47. en sinds 1525 vicaris te Westsoeburg 48.nbsp;Van zijn vroegere leven weten we niets, van zijn latere lotgevallen maarnbsp;weinig. Hij schijnt een man van meer dan gewone betekenis te zijn geweestnbsp;en stond te Middelburg en daarbuiten in hoog aanzien, zowel om zijn geleerdheid als om zijn milddadigheid en andere persoonlijke eigenschappen.nbsp;,,Maecenas meus liberalissimus: eruditione et modestia nemini postponen-dus” noemt Gcldenhauer hem 49. Petrus Aegidius noemt zijn naam zondernbsp;enig commentaar in een brief aan Erasmus so. zodat die hem gekend moetnbsp;hebben. Hadrianus Barlandus noemt hem met lof in zijn „Libelli tres”nbsp;(1520) SI en in de eerder genoemde opdrachtbrief van zijn ,,Jocorum vete-rum ac recentium duae centuriae ” (1524) aan Maximiliaen van Bourgondiënbsp;vergelijkt Barlandus deze Middelburgse abt als man van beschaving ennbsp;kunstzin met de in zijn nabijheid levende Cordatus sö. Maar wanneer innbsp;1529 dit boekje herdrukt wordt, is de verwijzing naar Cordatus weggelaten;nbsp;de aanstonds te noemen gebeurtenissen van twee jaar tevoren hadden hemnbsp;klaarblijkelijk te zeer gecompromitteerd, dan dat zijn naam tegenover Maximiliaen nog genoemd mocht worden. Alardus van Amsterdam (± 1494—nbsp;1544) laat zich vol waardering uit over Cordatus’ Latijnse gedichten, dienbsp;hun wederzijdse vriend Joannes Valladolid hem had toegezonden. Hij prijstnbsp;in ’t bijzonder hun Plautijnse welsprekendheid, hun zoetvloeiendheid en hunnbsp;levendige toon 53.

Cordatus behoort tot die Humanisten, die zonder dat ze met de Hervorming meegingen, niettemin een levendige belangstelling aan de dag legden voor deze inieuwe stroming. In 1527 werd hij zelfs op verdenking vannbsp;,,luterye” als gevangene overgebracht naar het slot van Vilvoorden S4. maarnbsp;uit het feit dat hij spoedig daarop weer in zijn geestelijke waardighedennbsp;werd hersteld, mag de gevolgtrekking worden gemaakt dat hij zijn kettersenbsp;denkbeelden herroepen heeft, ofwel vrijgesproken is van hetgeen men hemnbsp;ten laste heeft gelegd. In 1532 was hij kapelaan in de Nieuwe Kerk tenbsp;Amsterdam, maar omstreeks 1536 vinden we hem weer te Middelburg,nbsp;waar hij in 1538 of ’39 gestorven is, even voordat ook in Zeeland een golfnbsp;van verzet de macht der Rooms-Katholieke kerk doorbrak.

Augustinus Vincentius Caminadus

Een tijd- en stadgenoot van Borsalus en Cordatus was Augustinus Vincentius Caminadus, die zijn naam wellicht ontleende aan Kamin in Meck-lenburg-Schwerin, waar hij misschien geboren is, tenzij we er een verlatini-seerde vorm van de familienaam Caminada of Kemenade in moeten zien. Hij gaf in 1498 een editie van Virgilius uit S5 en woonde omstreeks 1500 tenbsp;Parijs, waar hij kostjongens hield. Hier verzamelde hij de ,,Familiarum col-loquiorum formulae”, die Erasmus ten behoeve van zijn onderwijs omstreeksnbsp;1498 had opgesteld, en gaf zichzelf daarin de rol van Augustinus poeta S6.nbsp;In 1500 hield hij toezicht op het drukken van de ,,Adagia”, waarover hijnbsp;vervolgens voor een talrijk auditorium te Parijs lezingen hield 57. Erasmus,nbsp;die zijn leermeester was, woonde in deze jaren met hem samen, en ging

33

samen met hem op xeis, maar alhoewel Augustinus hem in zijn wetenschappelijke zowel als in zijn huiselijke aangelegenheden voortdurend tot steun was, valt er in zijn brieven aan hem steeds een min of meer antipathiekenbsp;en zelfs een vijandige toon te bespeuren 58. Vooral in zijn brieven aannbsp;Battus klaagt hij telkens weer over het gedrag van zijn vriend 59. In 1502nbsp;ging deze te Orleans in de rechten studeren; daarna schijnt hij zich metterwoon te Middelburg te hebben gevestigd, waar hij in 1505 poorter werd, ennbsp;kort daarop een aanstelling tot pensionaris ontving. In deze functie reisdenbsp;hij twee keer naar Schotland, om te pogen de stapel binnen Middelburg tenbsp;krijgen, wat echter mislukte, In 1511 was hij gestorven zodat Borsalusnbsp;hem waarschijnlijk niet en Cordatus hem nauwelijks ontmoet kan hebben.

Simon van Wissekerke

Een geheel onbekende figuur is Simon van Wissekerke die Gelden-hauer eveneens tot de geleerde Zeeuwen rekent, en wel als jurist 62. De mogelijkheid bestaat dat hij dezelfde is als dr. Simon Henrici Joannis denbsp;Wissekerke, die deken van Noordmonster en bovendien van 1493/94 totnbsp;1511 pastoor van het Middelburgse Begijnhof was, en als zodanig werdnbsp;opgevolgd door Hadrianus Cordatus 63. Meer dan een veronderstelling isnbsp;dit evenwel niet.

Joannes Valladolid

Op zijn beurt werd Cordatus in 1538 in deze functie opgevolgd door Joannes Valladolid (Valeolaetus) (f 1541) 64_ die evenwel al drie jaarnbsp;later stierf. Hij was uit een bekend Middelburgs koopmans- en regentengeslacht geboren, dat blijkens zijn naam van Spaanse afkomst was, en datnbsp;vooral in de eerste helft van de zestiende eeuw vrij uitgebreid moet zijnnbsp;geweest. Joannes, die in 1510 in Leuven geïmmatriculiseerd was, behoordenbsp;tot de leerlingen van Barlandus, met wie hij ook na zijn studietijd in vriendschappelijke betrekking bleef staan. Hier heeft hij ook de waarschijnlijknbsp;maar enkele jaren jongere jonge vriend van Erasmus, Alardus van Amsterdam (± 1494—1544) leren kennen. Uit een brief van deze humanistischenbsp;geleerde blijkt dat Valladolid er Barlandus toe gebracht heeft, zijn „Catalogus episcoporum Traiectensium” op te nemen in diens „Libelli tres”nbsp;(1520). Uit dezelfde brief, die Alardus uit Leuven schreef, blijkt dat Valladolid kort tevoren in een geestelijke orde was getreden, en dat hij hemnbsp;Latijnse gedichten van hun wederzijdse vriend Cordatus had gezonden.nbsp;Tenslotte nodigt Alardus de beide Middelburgers uit, bij hem in Leuvennbsp;carnaval te komen vieren 65. Op Valladolids klaarblijkelijk vroege doodnbsp;heeft Alardus een lijkdicht geschreven 66. dat van zijn grote vriendschap ennbsp;bewondering voor de gestorvene getuigt.

Jacobus Valladolid

Tegelijkertijd was Alardus bevriend met Jacobus Valladolid 67. die tussen 1523 en 1540 te Middelburg eveneens pastoor was. Klaarblijkelijk is dit eennbsp;oudere broer van Joannes. Alardus droeg hem in het eerstgenoemde jaarnbsp;zijn „Ritus edendi Paschalis agni” op met een uitvoerige brief, waaruit o.a.nbsp;zijn bekommernis spreekt over de steeds toenemende invloed van de Lutherse ketterij in Amsterdam 68. Acht jaar later gaf hij opnieuw een blijknbsp;van zijn vriendschappelijke gevoelens jegens deze Middelburgse vriend doornbsp;aan hem een Kerstzang op te dragen, die hij voor de leerlingen van denbsp;Latijnse school van Amsterdam, misschien op verzoek van de rector, zijnnbsp;vriend Cornelius Crocus, had opgesteld 69. Tenslotte bezitten we nog eennbsp;brief van Alardus aan Jacobus Valladolid uit 1540, waarin hij hem schrijft

3

34

over de brand van het Mariaklooster in de Nes, op Allerzielen van dat jaar, die een deel van zijn kostbare bibliotheek verloren deed gaan o. Met enkelenbsp;andere Zeeuwse Humanisten uit dit tijdperk hebben de Valladolids ditnbsp;gemeen, dat we hen alleen maar kennen uit de mededelingen van anderen,nbsp;al zijn deze voldoende belangrijk om de mening te wettigen, dat ook zijnbsp;genoemd verdienen te worden onder de Zeeuwse geleerden uit de eerstenbsp;helft der zestiende eeuw

Sandenburg

Ruim een halve eeuw lang is het slot Sandenburg van de heren en vrouwen van Vere uit het geslacht Van Borselen en Bourgondië, het verzamelpunt geweest van een kleine kring van geleerden en kunstenaars,nbsp;waaraan de naam van Erasmus een luister verleende, die ook in onze dagennbsp;nog niet geheel verbleekt is. De eerste sporen daarvan vinden we tijdens hetnbsp;leven van Anna van Borselen (± 1471—1518) 'i’i, die in 1486 door denbsp;dood van haar vader Wolfert VI vrouwe van Vere was geworden. Vannbsp;deze Wolfert weten we dat hij een belangrijke bibliotheek bezat, waarvoornbsp;hij de kroniek van Beka liet vertalen, en waarin zich o.a. een verlucht handschrift van Augustinus’ „De civitate Dei” bevond '^2. Zijn dochter Annanbsp;was een jaar voor zijn dood, nog een jong meisje, getrouwd met de veelnbsp;oudere Philips van Bourgondië (1453?—1498), een zoon van Anthonie,nbsp;,,de grote bastaard”. Nog vóór Philips in 1498 stierf, belastte zij Jacobusnbsp;Battus met de opvoeding van haar zoontje Adolf, dat toen ongeveer zes jaarnbsp;geweest zal zijn. Met deze leermeester doet de eerste Humanist zijn intredenbsp;op het kasteel der Van Borselens.

Jacobus Battus

Jacobus Battus (1465?—1502) had te Parijs gestudeerd en was omstreeks 1492 naar zijn geboorteplaats Bergen-op-Zoom teruggekomen, waar hij eerst hoofd van de stadsschool en vervolgens secretaris van de stadnbsp;werd, In deze functie leerde hij Erasmus kennen, die toentertijd alsnbsp;secretaris van Hendrik van Bergen, bisschop van Kamerijk, deze van tijdnbsp;tot tijd naar Bergen-op-Zoom vergezelde. In de ,,Antibarbari”, die Erasmusnbsp;in 1494 op het kasteel te Halsteren schreefvervult Battus de hoofdrol.nbsp;De jonge Erasmus bedoelde met dit werk een verdediging te geven van denbsp;letterkunde tegen de aanvallen waaraan deze in bepaalde kringen blootstond. Het bestaat grotendeels uit gesprekken tussen Erasmus, Hermanusnbsp;Guilhelmus (Willem Hermans), Battus, Judocus Medicus en de Bergen-op-Zoomse burgemeester Guilhelmus Conradus.

Aan Battus, door Eramus om zijn kennis, zijn scherpzinnigheid en zijn welsprekendheid geprezen, viel de taak ten deel, dit gesprek op een dusdanige wijze te leiden, dat alle aspecten van het besproken onderwerp totnbsp;hun recht kwamen. We vernemen van zijn pogingen tot hervorming van hetnbsp;onderwijs aan de Bergense stadsschool en het verzet daartegen, dat vooralnbsp;van de geestelijkheid uitging. Intussen behoorde deze episode in zijn leven,nbsp;toen Erasmus de ,,Antibarbari” schreef, alweer tot het verleden: kort tevoren immers was hij tot secretaris benoemd. Drie jaar later droeg Erasmus’nbsp;jeugdvriend Willem Hermans van Gouda hem een ode uit zijn ,,Sylvusnbsp;odarum” (1497) op maar toen dit bundeltje het licht zag, was Battusnbsp;alweer van betrekking veranderd en in dienst gekomen van de slotvrouwenbsp;van Sandenburg. Anna had hem waarschijnlijk leren kennen door bemiddeling van een broer van de bisschop van Kamerijk, Antonius van Bergen,nbsp;abt van het klooster Saint-Bertin te Sint-Omaars, dat in de buurt van haarnbsp;kasteel Tournehem lag. Ook Antonius zal meermalen zijn geboorteplaats

35

en het voorvaderlijke kasteel van Halsteren bezocht hebben en daar zowel met Erasmus als met Battus in contact zijn gekomen.

Tussen Erasmus en Battus schijnt van hun eerste ontmoeting af een trouwe en toegewijde vriendschap te zijn ontstaan, waarvan Erasmus’nbsp;brieven maar al te duidelijk de bewijzen inhouden, maar waaraan Battus’nbsp;vroege en onverwachte dood plotseling een einde maakte. Deze vriendschapnbsp;was, althans van Battus’ kant, niet platonisch, maar uitte zich ook in daden.nbsp;Kort na Philips’ dood wist hij gedaan te krijgen dat Erasmus een uitnodiging ontving om de slotvrouwe van Vere te bezoeken. In het begin vannbsp;1499 trok hij van Parijs naar Tournehem, waar zij destijds verblijf hield, ennbsp;kwam er onder de indruk zowel van haar verstandelijke als lichamelijkenbsp;bekoorlijkheden. De hoge staat die zij voerde verblindde hem, en hij schattenbsp;haar rijker dan zij in werkelijkheid was. Keer op keer spoort hij Battus aannbsp;om al het mogelijke te doen, teneinde voor hem haar gunst te verwervennbsp;zelf schrijft hij haar een brief, de brief der drie Anna’s, die te vleierig isnbsp;dan dat hij gemeend kan zijn '^8. Erasmus hoopte dat zij hem in staat zounbsp;stellen om zijn voorgenomen reis naar Rome te ondernemen, en spaardenbsp;geen moeite om deze verwachting verwezenlijkt te zien, maar de steun dienbsp;hij tenslotte van haar ontving bleef ver beneden wat hij dienaangaandenbsp;gehoopt had. Na vele omzwervingen trekt hij in het voorjaar van 1501,nbsp;waarschijnlijk uit Bergen-op-Zoom, naar Vere, om nogmaals een poging tenbsp;wagen, maar hij krijgt zelfs geen gelegenheid om zijn patrones te spreken '^9.nbsp;Eerst in Juli treft hij haar weer aan op Tournehem.

Anna was inmiddels, omstreeks 1500, hertrouwd met Bodewijk van Montfoort. Dit huwelijk, tegen de zin van de Bourgondiërs gesloten, brachtnbsp;haar aan de rand van de armoede, zodat Erasmus tenslotte inzag dat vannbsp;deze zijde voor hem niets te verwachten was. Bovendien was Battus in denbsp;eerste helft van 1502 gestorven, waarschijnlijk door vergif. Erasmus heeftnbsp;later deze vriend en beschermer herdacht; de bewoordingen waarin hij vannbsp;zijn gestorven vriend melding maakt, zijn echter koeler dan men bijnbsp;een zo grote vriendschap en zovele verplichtingen zou mogen verwachtnbsp;hebben so. Met de zoon Cornelis Battus si, de schrijver van een wereldkroniek, heeft hij nog enige tijd briefwisseling gevoerd

Adolf van Bourgondië

Toen Anna van Borselen in 1518 stierf, volgde haar zoon Adolf van Bourgondië (1489—1540) S3 haar in haar waardigheden op. De humanistische opvoeding die deze jonge edelman, sinds 1516 Vliesridder en sindsnbsp;1517 admiraal van Vlaanderen, ten deel was gevallen, heeft hij nimmernbsp;verloochend, en onder zijn regering is het kasteel Sandenburg tot een verzamelpunt van kunst en wetenschap geworden, waarvan men elders innbsp;Zeeland de weerga tevergeefs zocht. Toen hij een jongen van nog geennbsp;tien jaar was, had Erasmus hem al een ,,Epistola exhortatoria ad capessen-dam virtutem ad generosissimum puerum Adolphum, principem Verien-sem 84^ toegezonden, waarschijnlijk onmiddellijk na het bezoek aannbsp;Tournehem opgesteld. Kort daarop, in April 1499, zond hij hem zijn laternbsp;in druk verschenen verhandeling ,,De conscribendis epistolis” (1521) toe,nbsp;nadat hij in een kort briefje dit geschrift had aangekondigd 85. Van geheelnbsp;Mdere aard was de brief die Erasmus hem in de zomer van 1512 schreef 86.nbsp;Adolf was inmiddels opgegroeid tot een jonge man, die ondanks zijn jeugdnbsp;reeds een zekere invloed had, en Erasmus, die destijds te Londen vertoefde, riep zijn hulp in om weer terug te kunnen keren in zijn land. Hoenbsp;dikwijls heeft hij het betreurd dat hij het geluk, hem drie jaar tevoren doornbsp;Adolf te Leuven aangeboden, niet heeft gegrepen, omdat hij zich destijds

36

nog gouden bergen voorstelde in Brittannië! Thans verlangt hij, als Ulysses, de rook van zijn vaderland weer te zien opstijgen, en Adolf kan en wil hemnbsp;zeker daarbij helpen. Heeft hij Erasmus inderdaad geholpen? Er is reden,nbsp;dit te geloven; zeven jaar nadien immers wijst deze Petrus Zutpenius opnbsp;het voorrecht, in dienst te staan van een heer als Adolf, „qui favorem erganbsp;literas ac viros virtutibus ornatos, a teneris usque unguiculis olim haustumnbsp;e Batto praeceptore, in hanc usque aetatem retinet” 87. Verdere aanwijzingen dienaangaande bevatten Erasmus’ brieven niet. Beter zijn wenbsp;ingelicht over Adolfs verhouding tot enkele andere Humanisten en kunstenaars, waarvan er vier in zijn particuliere dienst stonden, als secretaris,nbsp;lijfarts en hofschilder.

Petrus Zutpenius

De eerst bedoelde van deze is de jurist Petrus Zutpenius Casselle~ tanus 88. aldus genoemd naar zijn geboortedorp Zuidpeene bij Kassei innbsp;Frans-Vlaanderen. We weten niet of hij ook zelf geschreven heeft, maarnbsp;van hun gemeenschappelijk in Leuven doorgebrachte studententijd af wasnbsp;hij bevriend met Martinus Dorpius en Hadrianus Barlandus. De laatstenbsp;bezocht hem in het voorjaar van 1521 op een reis door Zeeland, en werdnbsp;bij die gelegenheid gastvrij door zijn oude studievriend ontvangen. Bij ditnbsp;bezoek kwam Barlandus' plan, een uittreksel uit Erasmus' „Adagia” uit tenbsp;geven, ter sprake, en toen dit nog in hetzelfde jaar verwezenlijkt werd,nbsp;voelde Barlandus zich gedrongen, het uit erkentelijkheid aan zijn Veersenbsp;vriend op te dragen 89. Ook Erasmus kende Zutpenius en stond met hemnbsp;in briefwisseling 90. Dg Vlaamse geschiedschrijver Jacobus Meyerusnbsp;(± H92—1552) droeg aan hem zijn ,,Compendium chronicorum Flandriae”nbsp;(1538) op 91 en maakte een grafschrift op hem.

Reinier Snoy

Wellicht is het ook Erasmus geweest die Adolf zijn vriend Reinier Snoy of Sonoy {Renerus Snoyus) (1477—1537) 92 van Gouda als lijfarts heeftnbsp;aanbevolen. Ook Snoy, die in Bologna tot doctor in de geneeskunde wasnbsp;gepromoveerd, behoort tot de bekende humanistische geleerden van zijn tijd,nbsp;als uitgever van Erasmus' jeugdgedichten 93. als schrijver van een aantalnbsp;medische, filosofische en theologische werken 94. gn vooral als de auteurnbsp;van het geschiedwerk ,,De rebus Batavicis libri XIII” (1620), eerst langnbsp;na zijn dood door zijn achterneef Jacob Cool uitgegeven. Reeds in 1513,nbsp;dus nog tijdens het leven van Anna van Borselen, was hij in Vere; hij gingnbsp;in dit jaar als gezant van Karei V naar Schotland, en werd later in gelijkenbsp;functie naar Denemarken afgevaardigd. In 1533 was hij nog in Vere.

Hubertus Barlandus

Omstreeks deze tijd schijnt hij als lijfarts opgevolgd te zijn door de Zeeuw Hubertus Barlandus (Hubert van Baerland) 95, een neef van de dekennbsp;Joannes Borsalus. Deze geleerde, omstreeks 1500 te Baarland geboren,nbsp;had te Leuven het licentiaat in de medicijnen behaald en vervolgens aannbsp;een aantal buitenlandse hogescholen, vooral te Montpellier, zijn studienbsp;voortgezet. Uit vrees voor het uitbreken van de oorlog trok hij in 1528nbsp;naar Bazel, waar hij enige tijd met Erasmus samenwoonde. Deze preesnbsp;hem in een van zijn brieven als een ervaren arts van aangename omgangnbsp;en een man van voorbeeldige zeden 96. Na vele omzwervingen vestigdenbsp;hij zich in Vere 97. waar hij klaarblijkelijk zijn verdere leven gebleven is.

- nbsp;nbsp;nbsp;37

Hij gaf een Latijnse vertaling van Basilius’ homiliën uit, die hij aan Maxi-miliaen van Bourgondië opdroeg, en schreef of vertaalde verder enkele medische geschriften, waarin hij zich een fel tegenstander van de Arabischenbsp;richting in de geneeskunde toont.

Jan Gossaert van Mabuse

De schone kunsten waren aan Adolfs hof vertegenwoordigd door de Vlaamse schilder Jan Gossaert van Mabuse 9^, die na de dood van denbsp;Middelburgse abt Maximiliaen van Bourgondië (f 1534) in de heer vannbsp;Vere een nieuwe maecenas vond. Zijn Moedermaagd in de Pinakotheeknbsp;te München, waarvoor Adolfs vrouw, Anna van Bergen, model zat,nbsp;herinnert aan zijn verblijf op Sandenburg.

Maximiliaen van Bourgondië

Toen Adolf in 1540 stierf, volgde zijn zoon Maximiliaen van Bom-gondië (1514—1558) 9^ hem als heer van Vere op. Erasmus had, in de letterlijke zin van het woord, aan zijn wieg gestaan, toen hij in Juli 1514nbsp;zijn vader te Bergen-op-Zoom een bezoek bracht en ook deze Bourgondiër is, als zijn vader en zijn grootmoeder, zijn genius trouw gebleven.nbsp;Als kind van negen of tien jaar gaat hij reeds, omstreeks 1523, naarnbsp;Leuven, waar sinds kort zijn oudere broertje Philips (1512—-1525?) metnbsp;zijn gouverneur Joannes van Borselen schoolging. Toen Philips in 1525nbsp;of daarvoor stierf, keerde Maximiliaen naar zijn ouderlijk huis terug, ennbsp;eerst omstreeks 1527 zag Leuven hem weer. In dit jaar schreef Erasmusnbsp;hem, op verzoek van Van Borselen een briefje 102^ waarin hij hemnbsp;aanspoorde om voort te gaan op de ingeslagen weg, en bovendien droegnbsp;hij de dertienjarige jongen zijn ,,De recta Latini Graecique sermonusnbsp;pronuntiatione dialogus” (1528) op. Als de jonge edelman, inmiddelsnbsp;vijftien jaar geworden, gereed staat om als page naar het keizerlijk hofnbsp;te gaan, schrijft Erasmus hem nogmaals een brief: een aansporing om,nbsp;bij de geneuchten van het hofleven, de wetenschap niet geheel uit hetnbsp;oog te verliezen, en een uiting van zijn vertrouwen op Maximiliaens goedenbsp;aanleg io4_ Men vraagt zich af of eigenbelang dan wel oprechte belangstelling in het lot van deze jonge Bourgondiër Erasmus tot deze vriend-schapsbetoningen hebben gedreven.

Maximiliaen kwam na de dood van zijn vader spoedig tot eer en aanzien. In 1542, het jaar van zijn huwelijk met Louise van Croy, werd hij admiraalnbsp;van Vlaanderen, in 1547 stadhouder van Holland en Zeeland, in 1555nbsp;markies van Vere. In 1545 ontving hij de orde van het Gulden-Vlies.nbsp;Als beschermer van kunsten en wetenschappen zette hij de traditie vannbsp;zijn geslacht voort. Jason Pratensis, die zijn lijfarts was, droeg hem nognbsp;bij het leven van Adolf zijn ,,De tuenda sanitate” (1538) op, en Jannbsp;Reygersberch van Cortgene zijn ,,Cronycke van Zeelandt” (1551), waarinnbsp;hij hem afschildert als ,,grotelick begaeft met geleertheyt ende scientie”.nbsp;Cornelis Valerius (1512—1578), hoogleraar te Leuven, die er als studentnbsp;Maximiliaen misschien had leren kennen, droeg hem zijn verhandelingnbsp;..In bene dicendi rationem tabula” (1556) op. Ook heeft de Gentsenbsp;schilder-rederijker Lucas de Heere (1534—1584) 105 een tijdlang opnbsp;Sandenburg vertoefd, waarschijnlijk op aanbeveling van Ma.ximiliaensnbsp;achterneef Antonie van Bourgondië (f 1573), hoogbaljuw van Gent, laternbsp;vice-admiraal der Nederlanden, en De Heere’s maecenas. De schildernbsp;ontmoette hier de burgemeestersdochter Eleonora Carbonier 106, met wienbsp;hij in het huwelijk trad.

Geheel in overeenstemming met Maximiliaens Renaissance-geest, waar-

38

van zijn kunstlievende neigingen getuigenis afleggen, was zijn royaliteit. In 1551 begiftigde hij Vere, dat onder zijn verkwistingen gebukt ging, metnbsp;de bekende verguld-zilveren beker. Hij stierf in 1558 — drie jaar nadatnbsp;de keizer zijn heerlijkheden van Vere en Vlissingen tot een markiezaatnbsp;had verheven — kinderloos en zelfs zonder bastaards: alleen een zwermnbsp;van schuldeisers bleef in wanhoop achter. Zijn dood verijdelde voor denbsp;tweede keer 107 Jg stichting van een Zeeuws-Bourgondische dynastie.nbsp;Tien jaar na zijn sterven zou trouwens de strijd losbarsten, die in de politieke ontwikkeling van deze landen een algehele omwenteling zou brengennbsp;en voorgoed zou afrekenen met de Bourgondische staat.

Zieriksee

Naast Middelburg en Sandenburg was in de eerste helft van de zestiende eeuw ook Zieriksee en zeker niet in mindere m.ate, een centrumnbsp;van wetenschap. Hier woonde omstreeks het begin der eeuw Franciscusnbsp;‘Zandicus (Frangois van Santdijck) (1482—1551)nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;tg Zieriksee ge

boren uit een Schouws geslacht en sinds 1512 secretaris van zijn geboortestad; een kundig man, van wie Hadrianus Barlandus in zijn brief ,,De ratione studii” (1525/26) met lof gewaagde. Barlandus schreef deze briefnbsp;ter gelegenheid van de aanstelling van Sagarus tot rector van de Latijnsenbsp;school van Zieriksee

Wilhelmus Sagarus

Wilhelmus Sagarus {Willem Janse Sagher of Zagher) (f 1538) ite was te Goes geboren, studeerde te Leuven in de filosofie en promoveerde ernbsp;in 1510 onder Hadrianus Barlandus tot magister artium. In 1519 werd hijnbsp;te Orleans ingeschreven. Enkele jaren later werd hij rector van de Latijnsenbsp;school te Zieriksee. Met deze benoeming wenste Barlandus niet alleen hemzelf, maar ook de Zierikseeënaren geluk. Sinds 1521 was hij bovendien pensionaris van de stad, uit welke functie hij in 1533 ontslag nam wegens zijnnbsp;benoeming tot raadsheer in het hof van Friesland. Hij stierf te Leeuwardennbsp;in 1538. In zijn laatste levensjaren schijnt hij het Rooms-Katholieke geloof ontrouw te zijn geworden m. Zijn juridische verhandeling ,,Lex lectanbsp;intellecta digestis” (1531) werd door tijdgenoot en nakomeling geprezen.nbsp;Uit een aan zijn „Epistola” toegevoegd lofdicht van Barlandus blijkt datnbsp;Sagarus ook de dichtkunst heeft beoefend. Tot zijn leerlingen behoordenbsp;Jacobus Zovitius, die hem zijn oudste schooldrama ,,Ruth” (1533) opdroeg 112,

Andere Zierikseese geleerden

Tot Barlandus’ Zierikseese vriendenkring behoorde ook Joannes Lau-rentius, die er of woonde, of er alleen maar geboren was. Zijn leermeester Barlandus droeg hem zijn „Institutie Christiani hominis aphorismis digesta”nbsp;(1526?) 113 op. Toen dit boekje verscheen, woonde Laurentius in Doornik,nbsp;maar verder is ons niets over hem bekend. Een onbekende is ook Corneliusnbsp;Psychroecclesius {Cornelis van Couckercken?) m van Zieriksee, die innbsp;Barlandus’ ,,Libelli tres” (1520) enkele disticha, hexasticha, enz. dichtte,nbsp;waaronder een distichon dat gericht was tot Joannes Machutius (Ma-chuyts), eveneens van Zieriksee. Ook over hem bewaart de historie hetnbsp;diepste stilzwijgen, en hetzelfde is het geval met de arts Jason Himnidi~nbsp;cus 115, die Noviomagus met Zandicus en Sagarus onder de geleerde Zierikseeënaren rekent.

39

Jason Pratensis

De overeenstemming zowel van de zeldzame voornaam als van het beroep geeft aanleiding tot het vermoeden, dat Himnidicus dezelfde is als Jason Pratensis (Jason van Praet, ook Van der Meersche en Van de Veldenbsp;genoemd) (HSö—1558) n®, die eveneens deel uitmaakte van deze humanistenkring. Te Gent of in de omgeving van de stad geboren uit een daarnbsp;gevestigde familie, studeerde hij waarschijnlijk te Leuven, waarna hij zich,nbsp;op ongeveer acht-en-twintigjarige leeftijd als arts te Zieriksee vestigde,nbsp;waar hij in 15H poorter werd. Beurtelings treffen we hem in de volgendenbsp;jaren in Zieriksee en in Vere aan in laatstgenoemde plaats als lijfartsnbsp;van de heren van Sandenburg. Zijn laatste levensjaren bracht hij in Zieriksee door, waar hij op 22 Mei 1558 stierf.

Pratensis heeft enkele medische verhandelingen geschreven, die zich vooral op het gebied van de gynaecologie bewegen gn die, in hoofdzaaknbsp;compilaties, meer uitblinken door hun sierlijk Renaissance-Latijn dan doornbsp;hun inhoud ns. Bovendien heeft Pratensis een bundeltje jeugdgedichten uitgegeven onder de titel: ,,Sylva carminum adolescentiae” (1530) Zowelnbsp;in deze jeugdverzen als in zijn wetenschappelijk werk was hij een vroomnbsp;Rooms-Katholiek en een heftig tegenstander van de Lutheranen, die hij innbsp;zijn medische verhandelingen te pas en te onpas bestrijdt. Tot zijn vriendennbsp;behoorden Wilhelmus Sagarus Adolf Hardinck, van 1517 tot 1535nbsp;rentmeester-generaal van Zeeland Bewesten-Schelde 122^ Jan Janssennbsp;Reygersberch ^23 en Geldenhauer Noviomagus 124.

Lieven Anthonisz. Blocxs

Geen geleerde of dichter in eigenlijke zin, maar door zijn belangstelling in het wetenschappelijk leven van zijn tijd niettemin evenzeer Humanist, isnbsp;mr. Lieven Anthonisz. Blocxs, ambachtsheer van Burg (±:1490—1556) 125nbsp;en gedurende dertig jaar, van 1526 tot zijn dood, secretaris van Zieriksee.nbsp;Zandicus, Sagarus en Pratensis waren zijn tijdgenoten en zeker zullen zij opnbsp;gemeenzame voet met hem verkeerd hebben. Van Pratensis staat dit vast;nbsp;deze droeg aan Blocxs zijn ,,De arcenda sterilitate” (1531) op. Dat hij denbsp;wetenschap een goed hart toedroeg, blijkt ook uit de opdracht van de „Tabulae totius sacrosanct! juris canonici” (1552) van Adriaen van Haemstedenbsp;(± 1525—1562) 126^ de bekende schrijver van het ,,Martelaarsboek”nbsp;(1559), die misschien te Zieriksee geboren was. De betiteling van Blocxsnbsp;als ..patronus Unicus” wijst er op, dat de secretaris van Zieriksee de zorgnbsp;voor de studie van Van Haemstede op zich heeft genomen.

Levinus Lemnius

Tot een jongere generatie behoorde Levinus Lemnius (Lieven Lemse) (1505—1568) 127 die naam maakte als de auteur van een aantal in en nognbsp;lang na hun tijd bekende medische werken. Hij was 20 Mei 1505nbsp;te Zieriksee geboren en studeerde te Leuven o.a. onder Vesalius in denbsp;medicijnen. Na een buitenlandse reis vestigde hij zich omstreeks 1527 in zijnnbsp;geboortestad, waar hij veertig jaar lang de algemeen vertrouwde en bemindenbsp;geneesheer was. Na de dood van zijn vrouw trok hij zich uit de wereld terugnbsp;en werd kanunnik in het college, dat sinds 1378 aan de Sint-Lievens-monsterkerk verbonden was. Hij stierf op 1 Juli 1568.

Van zijn vele werken 128^ alle in uitmuntend Latijn geschreven, werd vooral zijn verhandeling over de verborgen krachten der natuur bekend:nbsp;een eeuw lang werd deze telkens herdrukt en in het Duits, het Engels, hetnbsp;Frans en het Italiaans vertaald 129. Lemnius maakt in dit boekje, dat ooknbsp;uit het oogpunt van bijgeloof, zeden en gewoonten en volkskunde in 't alge-

40

meen merkwaardig is, meermalen gewag van zijn geboortestad Zieriksee en van Zeeland.

Jacob Suys

Een jongere tijdgenoot van hem was de patriciër Jacob Suys (1520— 1592) 130^ die in 1550 burgemeester van Zieriksee werd en tot 1553 raadnbsp;der stad was, toen hij zich metterwoon in Mechelen vestigde. Hij stierf innbsp;1592 te Luik: twee jaar tevoren had hij ziin meest bekende werk, de ,,Car-mina sacra et profana” (1590) in het licht gegeven, waaruit zijn godsdienstige zin spreekt. De zeventiende-eeuwse biografen roemen hem als eennbsp;bekwaam letter- en oudheidkundige. Met Lemnius stond hij in vriendschappelijke betrekkingen. Lieven Anthonisz. Blocxs was zijn oom.

Tenslotte blijven er maar enkele geleerden uit het voorreformatorische Zeeland over, die niet bij een van deze Humanistenkringen kunnen wordennbsp;ondergebracht. Het zijn de Latijnse dichters Bartholomaeus Caversinus, kanunnik te Soeburg. en Nicolaus de Conflita te Reimerswaal, beiden klaarblijkelijk te jong dan dat ze Erasmus persoonlijk gekend zouden kunnennbsp;hebben of met hem in briefwisseling hadden kunnen staan, en Joachim Hu-brechts van Bieselingen, van wie hetzelfde geldt. De eerste twee komennbsp;nader ter sprake; van de laatste 132 weten we alleen dat hij arts was te Middelburg. en bekend bleef als de schrijver van een medisch boek: ,,Het lichtnbsp;der medicijnen” (1567) 133,

Hadrianus Barlandus

Het Zeeuwse Humanisme heeft waarschijnlijk in Leuven zijn oorsprong genomen: daar zijn de jonge studenten voor het eerst in aanraking gebrachtnbsp;met de humanistische wereldbeschouwing, die ook hen zou veroveren. Denbsp;Leuvense hogeschool, in H26 gesticht, was het aangewezen opleidingsinstituut voor de Zeeuwen, en van haar oprichting af komt dan ook elknbsp;jaar een schare jonge mannen uit alle oorden van het gewest zich ondernbsp;haar studenten voegen. Reeds in de eerste kwarteeuw van haar bestaannbsp;bedraagt hun aantal een kleine driehonderd, en ook onder haar hoogleraren waren van den beginne af tal van Zeeuwen i34. Zijn hun namennbsp;voor het overgrote merendeel slechts ijdele klanken voor onze oren, andersnbsp;is dit met de man die in de eerste helft der zestiende eeuw een vooraanstaande plaats innam aan de Leuvense universiteit: Barlandus.

Hadrianus Barlandus (1486—1538) 135 was te Baarland geboren, misschien uit het adellijke geslacht van die naam 136^ en studeerde te Leuven, waar hij in 1505 magister artium werd en vervolgens in 1512 een aanstelling ontving bij het College van het Varken en in 1518 bij dat vannbsp;Busleiden. Van 1525 tot zijn dood was hij hoogleraar in de rhetorica aannbsp;de universiteit. In 1517 leerde hij te Leuven Erasmus kennen: eerst diensnbsp;dood maakte een einde aan de vriendschap, die aanstonds uit deze kennismaking was ontstaan 137. Barlandus heeft voor de verbreiding van hetnbsp;Humanisme grote verdiensten gehad, zowel door zijn onderwijs als doornbsp;zijn wetenschappelijke werken, waaronder de „Rerum gestarum a Braban-tiae ducibus historia” (1526) als zijn voornaamste geschrift geldt. Zeelandnbsp;heeft hij jong verlaten en hij is er niet blijvend weergekeerd, maar levenslang heeft hij er zijn vrienden gehad en telkens weer herhaalt zich innbsp;zijn boeken het ..Selandia mea”. Met een trots en een uitbundigheid, dienbsp;kenmerkend zijn voor het humanistische levensgevoel van deze geleerde,nbsp;spreekt hij in zijn kroniek van de hertogen van Brabant van het weligenbsp;Zuidbeveland met zijn bossen en zijn boomgaarden, waar in de zomer-

41

maanden allerlei vogels kwinkeleren, en van zijn geboorteplaats Baarland, gezegend boven alle andere, en slechts met het Baiae der oude Romeinennbsp;te vergelijken Er is alle reden om aan te nemen dat een professor alsnbsp;Barlandus, Humanist in hart en nieren, een grote invloed heeft gehad opnbsp;de verbreiding van het Humanisme ook onder de Zeeuwse studenten, alnbsp;wordt ons dit nergens met zoveel woorden meegedeeld. Zijn vele relatiesnbsp;met Zeeuwse geleerden kwamen al ter sprake. In Middelburg kende hijnbsp;de abt Maximiliaen van Bourgondië, Joannes Becar Borsalus, Hadrianusnbsp;Cordatus en de beide Valladolids, in Vere Adolf van Bourgondië, diensnbsp;juridische raadsman Petrus Zutpenius en Hubertus Barlandus, zijn lijfarts,nbsp;in Zieriksee Wilhelmus Sagarus, Joannes Laurentius, Cornelius Psychroec-clesius en Joannes Machutius. Sagarus was zijn leerling en promoveerdenbsp;bij hem in 1510, nog voordat Barlandus een officiële aanstelling als professor had ontvangen.

Zeeuwse Humanisten buiten Zeeland

Barlandus is een van die vele Zeeuwen, die buiten hun geboortegrond Wonend en werkend, meer tot de roem van Zeeland hebben bijgedragen dannbsp;vele anderen, die er gebleven zijn. De hoogste organen van de staat, de kerknbsp;en de wetenschap hebben hun zetel nooit op de Zeeuwse eilanden gevestigd,nbsp;en zo moest dit gebied van beperkte mogelijkheden altijd weer de bestennbsp;van zijn zonen aan de dienst der hogere gemeenschap afstaan. De enigenbsp;Nederlandse hogeschool was in Leuven gevestigd: daar droegen Johannesnbsp;van Wemeldinge (f 1525), Hadrianus Barlandus, Adriaen Cornelisz.nbsp;van Brouwershaven (± 1490—1556), Pieter de Vriendt (Petrus Amicus)nbsp;(± 1500—1556) van Tolen, Pieter Peck (Petrus Peckius) (1529—1589)nbsp;van Zieriksee flater raadsheer in de Hoge Raad te Mechelen), Cornelis vannbsp;Romerswale, Cunerus Petri (± 1530—1580) uit Duivendijke of Brouwershaven (later bisschop van Leeuwarden) en Jan Tack (Joannes Ramus)nbsp;(1535—1578) uit Goes elk naar zijn gaven bij tot de roem der Nederlandsenbsp;wetenschan en van hun Zeeuwse vaderland. Voor een jurist van de bekwaamheid van een Nicolaes Everaerts (1462—1532) uit Middelburg ofnbsp;Grijpskerke, achtereenvolgens hoogleraar in de rechten te Leuven, raadsheernbsp;in de Grote Raad te Mechelen, president van het Hof van Holland en tenslotte van de Grote Raad, was in Zeeland geen plaats. Matthijs Cats uitnbsp;Brouwershaven, de oom van Jacob, werd te Leuven provinciaal van denbsp;Minderbroederorde. Anderen dwaalden nog verder van hun vaderland af: zonbsp;Joachim Burgher (Joachim Polites) (f 1569) uit Goes, die eerst hoogleraarnbsp;te Bordeaux, later griffier te Antwerpen werd, Pieter Capitain (Petrusnbsp;Stratageus of Capitaneus) (dz 1512—1557), van Middelburg, eerst innbsp;Rostok, later in Kopenhagen medisch professor, Mattheus Galenus (1528nbsp;—1573) uit Westkaoelle, die aan de hogescholen van Dillingen en Dowaainbsp;theologie doceerde. Nog verder weg ging Paulus van Middelburg (1445—nbsp;1533), die professor werd te Padua: hij gaf de stoot tot de invoering vannbsp;de Gregoriaanse tiidrekening. Ook zijn tijd- en vakgenoot Guilielmus Aegi-dius van Wissekerke trok naar Rome. Voor al deze geleerden en tientallennbsp;andere, theologen, juristen, medici, mathematici, astronomen, was het vaderland te klein, en elders dan in Zeeland ligt het veld van hun werkzaamheid.nbsp;Tot het kulturele leven in Zeeland heeft hun arbeid geen bijdrage geleverd.nbsp;In hun studie over Zeelands aandeel aan de wetenschap en het geestelijknbsp;leven zouden hun namen, die van de een met meer, die van de ander metnbsp;minder eer vermeld worden: in een verhandeling, die een beeld wil gevennbsp;van de ontwikkelingsgang van kunsten en wetenschappen binnen Zeeland,nbsp;horen hun namen echter niet thuis.

NEO-LATIJNSE DICHTERS

Alvorens onder invloed van het Humanisme ook in het kulturele leven van de Nederlanden de moedertaal het voornaamste voertuig van de dichtkunst werd, gaf deze geestesstroming de stoot tot een herleving van denbsp;Latijnse poëzie De hernieuwde studie der klassieke schrijvers leiddenbsp;tot herontdekking van het klassieke Latijn en vervolgens ook van denbsp;dichters der Oudheid, en weldra was uit bewondering navolging geboren.nbsp;Op het voetspoor van Petrarca legt men zich overal in Europa, maar innbsp;het bijzonder in Italië, Frankrijk, Duitsland en de Nederlanden in denbsp;kloosterscholen en daarbuiten toe op een sierlijke op klassieke leest geschoeide vorm, welke vooral die der poëzie was. Aldus wordt de zestiendenbsp;eeuw het tijdvak van het Neo-latinisme. Het gebruik van de internationalenbsp;geleerdentaal heft het isolement der nationale literaturen op, en brengt denbsp;auteurs in één grote internationale gemeenschap samen, die de vrijmakingnbsp;van de mens uit de middeleeuwse gebondenheid beoogt en de vormingnbsp;van de geest (humanitatis studia) als naaste doel van haar streven ziet.nbsp;Het middeleeuwse monnikenlatijn wordt een archaïsme en verdwijnt weldranbsp;geheel: de nieuwe stijlrichting neemt de literatuur snel voor zich in. Tegelijknbsp;ontstaat een sociale differentiatie in de letterkunde: de moedertaal blijftnbsp;het terrein van de rederijkers, het volksboek en de stichtelijke lectuur,nbsp;waarin de ambachtsman en de arbeidende klasse hun denkbeelden ennbsp;wereldbeschouwing weerspiegeld zien: het sierlijke Latijn is het monopolienbsp;van de geletterden en de aanzienlijken, van al degenen die de wetenschap,nbsp;het gezag en de macht vertegenwoordigen. Maar ditzelfde Humanismenbsp;leidt, dank zij een der listen waarvan de Rede zich telkens weer in dcnbsp;geschiedenis pleeqt te bedienen, tot een herleving van het nationale gevoel,nbsp;en kort nadat in Frankrijk de Pléiade een nieuw tijdperk in de geschiedenisnbsp;der letterkunde inluidt, komt deze zelfde tendenz ook in onze letterkunde, in het werk der eerste Renaissance-dichters, tot uiting. Tochnbsp;zou zich pas in het eerste kwart van de zeventiende eeuw de nationalenbsp;letterkunde, die de moedertaal als voertaal koos, in haar volle rijkdomnbsp;ontplooien. Dan wordt na een hegemonie van langer dan een eeuwnbsp;de neo-latijnse poëzie naar het tweede plan verschoven. Het geslacht datnbsp;haar dienst had gekozen, sterft uit: in 1604 sterft de oude Janus Dousa,nbsp;in 1606 Justus Lipsius, in 1609 Scaliger, in 1613 Baudius, in 1619 Ler-nutius. De Latijnse poëzie van De Groot vindt in 1615 vrijwel haar einde,nbsp;die van Heinsius in 1617. Niet klassiek gevormde dichters als Bredero ennbsp;Vondel nemen de plaatsen in, die nog kort tevoren door geleerden vannbsp;Internationale vermaardheid met zoveel zwier en waardigheid waren bezet.

Ook Zeeland heeft een, zij het dan bescheiden aandeel gehad in deze neo-latijnse dichtkunst. Locaal-patriottische gevoelens zouden zelfs kunnennbsp;leiden tot de bewering, dat de dichter die de Nederlandse lyriek vannbsp;deze stijlrichting de weg tot de wereldliteratuur heeft gebaand, eennbsp;Zeeuw is geweest. Van Zeeuwse afkomst was deze Janus Secundus (1511nbsp;—1536) als 2oon van de te Grijpskerke of Middelburg geboren juristnbsp;Nicolaes Everardus echter ongetwijfeld, en dat hij in Zeeland is geweest,nbsp;misschien op familiebezoek, blijkt uit een van zijn poëtische brieven, uitnbsp;Walcheren aan zijn broer Everardus Nicolai geschreven, waarin een aantalnbsp;toespelingen op het Zeeuwse klimaat voor de couleur locale zorgen i4i.nbsp;Intussen kan men deze jonggestorven dichter der „Basiaquot; even bezwaarlijknbsp;tot de Zeeuwse letterkunde rekenen als enkele andere dichters, ten delenbsp;zijn navolgers, die wel in Zeeland geboren zijn, maar er uit wegtrokkennbsp;voordat hun dichterlijke activiteit tot ontplooiing kwam. We denken daarbij

43

aan Joachim Polites (± 1500—1569) 1*2, Hugo Favolius (1523—1585) 143 en Joannes Ramus (1535—1578)nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;Evenmin kunnen de „Carmina tam

sacra quam profana’ (1590) van Jacobus Susius (1520—1596) uit Dordrecht, die omstreeks het midden van de eeuw enkele jaren in Zieriksce heeft gewoond, tot de Zeeuwse literatuur worden gerekend, waartoe ooknbsp;hun inhoud trouwens geen aanleiding geeft. Ook de enig bekende Zeeuwsenbsp;dichter van Latijnse schooldrama’s. Jacobus Zovitius (± 1512—?) 145nbsp;schreef en werkte buiten Zeeland.

Jason Pratensis

Een kwarteeuw ouder dan Janus Secundus was de Zierikseese medicus Jason Pratensis (1486—1558) 146^ Jie de jonggestorven dichter bovendiennbsp;nog even lange tijd heeft overleefd. Pratensis' jeugdgedichten, later alsnbsp;,,Sylva carminum adolescentiaequot; (1530) 147 door hem uitgegeven, kunnennbsp;de invloed van de dichter der „Basia” dus moeilijk ondergaan hebben, ennbsp;inderdaad vertonen ze een geheel ander karakter. Het in klein octavoformaat uitgegeven bundeltje is in vier afdelingen verdeeld, waarvan denbsp;eerste drie meest liederen van moralistische en filosofische aard bevatten,nbsp;de derde bovendien nog een aantal gelegenheidsgedichten, en de vierdenbsp;godsdienstige liederen. Toen Pratensis’ zoon Thomas, aan wie het boekjenbsp;is opgedragen, aan metriek en versleer begon te doen, herinnerde zijnnbsp;vader zich dat er van hemzelf nog ergens verzen moesten liggen uit denbsp;tijd toen hij zo oud was als nu zijn zoon. De door boekenworm en motnbsp;bijna verteerde papieren werden aan een deskundige vriend ter beoordelingnbsp;voorgelegd, en op diens aanraden in het licht gegeven, niet zozeer terwillenbsp;van hun vorm, die weleens dets te wensen overliet, als wel om hun filosofisch gekleurde inhoud. In allerlei vormen heeft Pratensis in deze verzennbsp;uiting gegeven aan zijn overpeinzingen, die op de meest uiteenlopendenbsp;onderwerpen betrekking hebben, maar zich meer door breedheid dan doornbsp;diepte van gedachten kenmerken. Men vindt er verzen onder over Godsnbsp;grootheid en de wisselvalligheid van al het aardse, naast waarschuwingennbsp;over de wuftheid en de verleidelijkheid der vrouwen, die in de mond vannbsp;een jongmens ietwat ouwelijk klinken; verder Aesopische fabels naastnbsp;lijkdichten (o.a. op zijn vader), volkswijsheid naast uitingen van liefdenbsp;en eerbied tot God en de Heilige Maagd. Pratensis is ook in deze jeugdverzen al de vrome zoon der Moederkerk, die hij levenslang zou blijven.nbsp;Literaire verdiensten moet men in dit bundeltje niet zoeken, maar alsnbsp;symptoom van de ontwakende belangstelling in de neo-latijnse poëzie verdient het enige aandacht. Deze verzen, die uit de eerste jaren der zestiendenbsp;eeuw moeten dateren, behoren met het werk van dichters als Remaclusnbsp;Arduenna (1450—1524), Willem Hermans (1470—1510), Petrus Pontanus (±1480—na 1539), Cornelius Grapheus (1482 gt;1558) en Petrusnbsp;Aegidius (1486—1533), allen tijdgenoten van Pratensis, tot de oudstenbsp;voortbrengselen der Nederlandse neo-latijnse lyriek.

Omstreeks het midden van de zestiende eeuw woonde in het toen al verarmde Reimerswaal een ons overigens onbekende Nicolaus de Conflitanbsp;{Nicolaes Conflyet of van Crompvliet)nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;door Guicciardin een

vermaard Latijns dichter wordt genoemd, wat velen hem hebben nageschreven. Het enige gedicht dat we van hem kennen 449 geeft hem niettemin allerminst aanspraak op deze naam. Een tijdgenoot van hem isnbsp;Bartholomaeus Caversinus 4 50, kanunnik bij het kapittel van Sint-Martinusnbsp;in de parochiekerk van Westsoeburg, op wiens naam twee Latijnse dialogen

44

staan; *„Dearuin judicium datum a Paride” en *„Dialogus Cupidinis et Ganymedis” Dg laatste heet een bewerking van een der satirischenbsp;dialogen van Lucianusnbsp;nbsp;nbsp;nbsp;door het Humanisme herontdekt, weldra

een van de meest vertaalde, bewerkte en nagevolgde Griekse schrijvers werd. Deze voorkeur voor een ook door Erasmus zo bewonderde (ennbsp;in zijn ,,Laus stultitiae” nagevolgde) auteur, en het feit dat hij van denbsp;,,Epicurus” van Erasmus een Griekse gecommentarieerde vertaling bezorgde 154^ wijst wel op een gelijkgerichte wetenschappelijke belangstelling,nbsp;en het is waarschijnlijk aan de jeugdige leeftijd van Caversinus te wijten,nbsp;dat we zijn naam in de uitgebreide briefwisseling van Erasmus nergensnbsp;tegenkomen. Er is van hem nog een bundeltje *,.Poëmata” (1543)nbsp;verschenen, dat we echter al evenmin als zijn beide dialogen kennen, zodatnbsp;het wel uiterst moeilijk wordt om een oordeel uit te spreken over het werknbsp;van deze Humanist, die klaarblijkelijk vooral in de Griekse taal en letterkunde belangstelde.

Jacobus Eyndius

Geen Zeeuw van geboorte, maar dat wel geworden door inwoning, was Jacobus Eyndius (1575—1614) 1^6^ de betrekkelijk jonggestorven geschiedschrijver (Jie eerst vijf jaar voor zijn dood door zijn huwelijk met Claranbsp;van Raephorst eigenaar van de heerlijkheid Haamstede en daarmedenbsp;Zeeuw werd. Deze leerling van de Leidse jurist Paullus Merula, die vannbsp;zijn leermeester de liefde voor het landleven en de jacht schijnt te hebbennbsp;geërfd 158^ is de dichter van een bundel „Poëmata” (1611) i's®, waarinnbsp;het pastorale element een belangrijke plaats inneemt.

Eyndius, die tot aan het Bestand in het leger van Maurits had gediend, heeft evenals Janus Dousa, met wie hij verwante trekken vertoont, denbsp;indrukken, tijdens zijn veldtochten opgedaan, neergelegd in een uitvoerignbsp;Latijns gedicht, ,,Flandricum Bellum”. In ,,Martis exulis Tcgócpaaic” wendtnbsp;de verbannen oorlogsgod zich tot Karei IX van Zweden; op hem, ennbsp;vooral op zijn zoon Gustaaf Adolf heeft de thans bijna uit alle landennbsp;verdreven Mars zijn hoop gesteld, en hij wekt hem op, ten strijde te trekkennbsp;tegen de Polen, die hem de troon van Zweden betwisten. Hoewel ook dezenbsp;oorlogsgedichten, als al het werk van Eyndius, wat stroef van vorm zijn,nbsp;steken ze hierin uit boven het merendeel der andere gedichten, dat zenbsp;doorgaans rijper van inhoud zijn, en blijk geven van een grote voorliefdenbsp;voor het bezongen onderwerp. De rest noemt hij een bloemlezing uit hetgeen hij bijwijze van tijdverdrijf in zijn jeugd, nog bijna een knaap, gedichtnbsp;heeft 160^ al zijn daar klaarblijkelijk liederen van later tijd bijgevoegd. Hetnbsp;„Sylvarum liber” is een verzameling gelegenheidsgedichten, o.a. oo de doodnbsp;van de jonge Janus Dousa, en op Petrus Scriverius. In het ,,Elegiarumnbsp;liber” zijn gedichten op Scaliger, Cornelis van der Myle, Paullus Merulanbsp;te vinden en een direct op een klassiek voorbeeld geïnspireerd gedicht alsnbsp;het antwoord op de brief van Sappho aan Phaon uit Ovidius’ ,,Heroides”.nbsp;In de gelegenheidsgedichten is Horatius’ invloed onmiskenbaar. Van erotische aard zijn de meestal korte liederen uit de cyclus ..Hydropyricoon liber”nbsp;(,,nat vuur”), die in Petrarciaanse trant spelen met de tegenstelling tussennbsp;het liefdevuur en het nat (tranen, koude, ijs, sneeuw, water enz.). Denbsp;uitvoerige slotafdeling, ,,Nugarum liber”, niet het minst verdienstelijke deelnbsp;van de verzameling, bevat vrij uitvoerige epicediën op gestorven dieren:nbsp;een ridder betreurt de dood van zijn paard, een boer zijn hond, een monniknbsp;zijn ezel, een slaaf zijn aap, een weduwe haar uil een vrouw haar haan,nbsp;'een visser zijn duiker en een andere vrouw haar krekel Dg gelijke

45

opbouw van al deze klaagliederen maakt een enigszins eentonige indruk, en ook de veelvuldige aanwending van mythologische motieven maaktnbsp;het moeilijk de gevoelige ondertoon van die gedichten te beluisteren. Eennbsp;dichter van een oorspronkelijke aanleg kan men Eyndius bezwaarlijk noemen, maar waar hij een voorbeeld vindt, hetzij bij de klassieke schrijversnbsp;der Oudheid, hetzij bij een latere schrijver als Janus Secundus, bezit hijnbsp;terstond de technische vaardigheid om dit, en dan op niet onverdienstelijkenbsp;wijze, na te volgen. Het letterkundige werk dat deze in Delft geborennbsp;dichter, die eerst op later leeftijd Zeeuw is geworden, maar zich ooknbsp;blijkens zijn kroniek in Zeeland thuis heeft gevoeld, ons heeft nagelaten,nbsp;is ondanks zijn stroefheid en langdradigheid het beste wat de neo-latijnsenbsp;lyriek in Zeeland, voor zover we die althans kennen, heeft voortgebracht.nbsp;Tegelijk is het een voorbeeld van een volkomen opgaan en zich inlevennbsp;in de wereld en het gedachtenleven der Ouden, en als zodanig een dernbsp;zuiverste specimina van laat-humanistische klassicistische poëzie

Zeventiende~eeuwse dichters

De gehele zeventiende eeuw door is men in Zeeland de Latijnse dichtkunst blijven beoefenen. Cats, waardig leerling van Ovidius, dichtte in Ovidiaansenbsp;trant Latijnse emblemata ^ 64^ klaarblijkelijk met weinig minder gemak geschreven dan zijn Nederlandse verzen, en evenals deze in een vlotte, somsnbsp;al te vloeiende stijl. Uit zijn „Trou-ringh” vertaalde hij onder de titelnbsp;,.Patriarcha Bigamos” het „Houwelick van drien” 165. Zijn Middelburgsenbsp;ambtgenoot Simon van Beaumont, die misschien de „Basia” van Janus Secundus ten dele vertaalde i66. gaf in zijn ,,Horae succisivae” (1640) naastnbsp;Nederlandse en Franse ook een aantal Latijnse gedichten, die in 1644 doornbsp;Cornells Boy afzonderlijk zijn uitgegeven 167. Abraham van der Myl,nbsp;Petrus Hondius en Apollonius Schotte schreven Latijnse verzen, die weliswaar niet door sierlijkheid en welluidendheid uitmunten, maar nietteminnbsp;aan de regels der prosodie ten volle voldoen en het bewijs leveren, dat dezenbsp;zeventiende-eeuwers het Latijn even gemakkelijk hanteerden als hun moedertaal. We zijn trouwens nog in de eeuw, waarin het overgrote merendeelnbsp;der geleerden uitsluitend in de internationale taal der wetenschap schreef.nbsp;In Zieriksee beoefenen Adriaen Hoffer en zijn zoon Rochus, Herman An-thonisz. de Huybert en Rochus Mogge de Latijnse poëzie; van de laatstenbsp;verscheen een posthuum gedicht, *„Praesepe Domini nostri Jesu Christinbsp;decantatum” (1665), dat we alleen van naam kennen. De uit Zierikseenbsp;afkomstige Cornells Boy (1608—1665) vertaalde in samenwerking metnbsp;Caspar Barlaeus enkele verhalen uit Cats’ ,,Trou-ringh”, die in de zojuistnbsp;genoemde bundel „Faces augustae” zijn uitgegeven i®®. Door zijn vroegtijdig vertrek uit Zeeland behoort Boyus echter in deze studie niet thuis.

Petrus Stratenus

Jonger dan al de genoemde dichters is de Goesenaar Petrus Stratenus (Pieter van der Straeten) (1616—1640) f'®, de enige Zeeuw na Eyndiusnbsp;die een bundeltje oorspronkelijke Latijnse poëzie heeft uitgegeven. Hijnbsp;behoort tot die jonggestorven dichters, wier vroege dood de tijdgenotennbsp;het objectieve oordeel over hun werk heeft ontnomen, terwijl dit vroegtijdignbsp;sterven de nakomeling huiverig maakt om een oordeel uit te spreken overnbsp;wat wellicht nog maar de belofte van een talent was. Stratenus, in 1616nbsp;te Goes geboren uit een geslacht dat volgens Smallegange uit Vlaanderennbsp;afkomstig was, maar al vroeg in Zuidbeveland is gevestigd ging innbsp;1633 te Leiden in de rechten studeren. Waarschijnlijk heeft hij daar de

46

enkele jaren oudere Cornells Boy ontmoet, die weldra zijn boezemvriend werd. Na zijn promotie in de rechten maakte hij een reis door Frankrijknbsp;en Engeland, en werd dadelijk na zijn terugkomst tot secretaris van zijnnbsp;vaderstad aangesteld. Op 27 October 1640 overleed hij, vier en twintignbsp;jaar oud, in Den Haag, waarheen hij namens Goes was afgevaardigd. Denbsp;dood van deze veelbelovende jongeman schijnt in zijn stad een diepe indruknbsp;te hebben gemaakt, en de magistraat besloot de doktersrekening te betalennbsp;en bovendien op haar kosten het stoffelijk overschot naar Goes te doennbsp;overbrengen. Een jaar na zijn dood gaf zijn vriend Boy een bundeltjenbsp;Latijnse gedichten van hem uit: „Venus Zeelanda et alia ejus poëmata”nbsp;(1641) dat in zeven afdelingen gerangschikt klaarblijkelijk alles bevatnbsp;wat Stratenus aan Latijnse poëzie heeft nagelaten. De eerste afdeling,nbsp;waaraan het boekje zijn titel ontleent, wordt gevormd door een dertigtalnbsp;elegieën, beurtelings door Stratenus aan Boyus en door deze aan Stratenusnbsp;gericht, waarin de Leidse studenten hun liefde voor Chloë en Blondanbsp;bezingen, twee vriendinnen die door een even hechte vriendschap verbondennbsp;zijn als hun minnaars. Overigens blijkt deze verering op een fictie te berusten, want wanneer Stratenus door Frankrijk reist, schrijft Boyus hemnbsp;dat hij zich van een denkbeeldige liefde tot een werkelijke heeft gewend,nbsp;en hij raadt hem aan om zijn voorbeeld te volgen. Het huwelijk van Boyus,nbsp;door zijn Goese vriend in ondubbelzinnige bewoordingen bezongen, maaktenbsp;een einde aan hun wellicht als oefening bedoelde briefwisseling in verzen.

De verdere inhoud van het bundeltje bestaat uit elegieën en epigrammen, o.a. op een aantal vrienden voorts uit huwelijks- en andere gelegenheidsgedichten. In liederen op Goes en Borsele geeft Stratenus uitingnbsp;aan de liefde voor zijn geboortegrond, in ,,Basia” volgt hij Janus Secundusnbsp;na, met vrij wat minder talent. Een Latijnse vertaling van Anakreontischenbsp;liederen getuigt van de toenemende belangstelling in de Griekse letterkunde. In Anakreontische stijl is ook het lange gedicht ,,Praelium rosarumnbsp;inter nymphas et Cupidinem”.

Boy zelf, Herman Anthonisz. de Huybert, die tot zijn intimi behoorde, en de Middelburgse rectorszoon Isaac Gruterus (1610—1680)nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;die in

hetzelfde jaar als Stratenus student was geworden, schreven lijkdichten op hem: men vindt ze voorin het bundeltje. Men zou wensen dat hunnbsp;oordeel over het nagelaten werk van hun jonggestorven vriend even zuivernbsp;was als hun rouw om zijn vroege dood ongetwijfeld oprecht is geweest.nbsp;Voor ons heeft de figuur van deze Goese dichter alleen betekenis als denbsp;late vertegenwoordiger van een geslacht, dat de tradities van het Humanisme hoog bleef houden en boven de eigen moedertaal de dode taal dernbsp;Oudheid verkoos, ook voor de weergave van zo levensechte gevoelens alsnbsp;die der liefde tot de vrouw en de geboortegrond

BOEKDRUKKUNST

Hoe weinig in de voorreformatorische eeuw het wetenschappelijk en letterkundig leven op de Zeeuwse eilanden te betekenen had, blijkt ook uit het feit dat vóór de overgang van het gewest maar één enkel boek op Zeeuwsenbsp;bodem is gedrukt, nl. een van de talrijke uitgaven van ,,Der sielen troest’'^'^®,nbsp;die in September 1478 bij Pieter Werrecoren i te Sint-Maartensdijk vannbsp;de pers kwam. Houdt de aanwezigheid van deze drukker mogelijk verbandnbsp;met de nabijheid van het kasteel van Sint-Maartensdijk? Er zijn evenwelnbsp;niet de minste aanwijzingen dat hier, hetzij bij het leven van de in 1470nbsp;gestorven Frank van Borselen, de weduwnaar van de ongelukkige Jacobanbsp;van Beieren, hetzij daarna ooit sprake is geweest van enig kultureel levennbsp;op dit slot. Zo blijft het verblijf van deze ene Zeeuwse drukker, de drukker

47

van één enkel boek, volkomen een raadsel. Noch in Middelburg, noch in Zieriksee vinden we ook maar enig spoor van een drukkerij. Toen deze opnbsp;het laatst der vijftiende eeuw alom in de Nederlanden verrezen, zal het kul-turele leven in Zeeland nog te weinig betekend hebben om aan een drukker bestaansmogelijkheden te bieden, en later zal, althans in Middelburg,nbsp;de Spaansgezindheid van het stadsbestuur en de nabijheid der abdij denbsp;drukkers afgeschrikt hebben om zich hier te vestigen. Zo werd vooral Antwerpen de stad, waar de in Zeeland wonende publicisten als Jason Pratensis, Levinus Lemnius en Jan Reygersberch van Cortgene hun boeken ternbsp;perse legden. Hier verschenen ook, bij bekende drukkers-uitgevers als Mi-chiel Hillen van Hoochstraten, Willem Vorsterman en Jacob van Liesvelt,nbsp;ongeveer tussen 1520 en 1540, de verschillende uitgaven van de Zeeuwsenbsp;keuren. Hier ook drukte Vorsterman voor rekening van de Zierikseesenbsp;boekbinder Reynier Cornelissen omstreeks 1525 de „Accordaten” overeenkomsten tussen de wereldlijke en kerkelijke overheid inzake de geestelijke jurisdictie in Zeeland. Hier vinden we ook enkele drukkers, die blijkensnbsp;hun naam van Zeeuwse afkomst waren: Matthias van der Goes, die er vannbsp;1481 tot 1491 werkte, en Henrick Peetersen van Middelbargh (-j- 1549)nbsp;van wie uit 1530 en de volgende jaren verscheidene uitgaven bekend zijn,nbsp;o.a. de befaamde Bijbeluitgave van 1535. Bij zijn weduwe, die de drukkerijnbsp;tot omstreeks 1560 aanhield, verscheen in 1551 Reygersberchs ,,Cronyckenbsp;van Zeelandt”. Jacob Bellaert van Ziericxee was te Antwerpen uit een daarnbsp;ter stede welbekend geslacht geboren, maar vestigde zich te Haarlem, waarnbsp;hij in 1485 het bekende encyclopedische werk van Bartholomeus Angli-cus, „Van der proprieteiten der dinghen” in het licht gaf. Mauriciusnbsp;Yemantssoen van Middelburch gaf tussen 1477 en 1487 te Delft innbsp;samenwerking met Jacob Jacobssoen van der Meer een aantal boeken uit,nbsp;o.a. het eerste Oude Testament in de volkstaal (1477). Cornelis van Zie-rikzee bezat van 1489 tot 1517 een drukkerij te Keulen. Hun namen zijn hetnbsp;bewijs, dat het de Zeeuwen ook op het gebied van de boekdrukkunst nochnbsp;aan kunde, noch aan initiatief heeft ontbroken, en veilig kunnen we aan-nemen dat slechts redenen van politieke en economische aard hen er vannbsp;weerhouden hebben, zich in het land van hun geboorte of herkomst tenbsp;vestigen.

HET ONDERWIJS VOOR DE REFORMATIE

De toestand en de ontwikkeling van het onderwijs in Zeeland vóór de Reformatie zal wel geheel dezelfde zijn geweest als die in de andere strekennbsp;van deze landen Y)e Karolingische schoolwetten onderscheidden denbsp;onderwijsinrichtingen van het rijk in dom- of kathedrale, kapittel- of stift-,nbsp;klooster- en parochiescholen gaven wat we tegenwoordig lager en meer uit^—nbsp;waardigheden en waren veelal de voorportalen van de hogescholen; de ;nbsp;klooster- en parochiescholen. De eerste beide leidden op voor kerkelijkenbsp;gebreid lager onderwijs zouden noemen. Daarnaast ontstonden al vroeg, inlt;^nbsp;elk geval in de twaalfde eeuw, in de steden en dorpen scholen buiten kerkelijk verband, waar leke-onderwijzers de jeugd de beginselen van de lees-,nbsp;schrijf- en rekenkunst bijbrachten.

De parochiescholen, oorspronkelijk bestemd voor de kinderen van één parochie, waren het meest bezocht, en om die reden hebben in de veertiendenbsp;eeuw of nog vroeger een aantal steden, o.a. Middelburg, zich van het beheernbsp;over deze scholen meester gemaakt. De parochiescholen werden daardoornbsp;tot stadsscholen, die uiteraard de bijzondere steun van de overheid genotennbsp;en ten koste van de kerkelijke scholen tot grote bloei kwamen. Te Middel-

48

burg bezat de stad al vóór 1365 — het jaar waaruit de oudste stadsrekening is bewaard — het begevingsrecht van de school, dat in 1469 door Karei denbsp;Stoute nog eens nadrukkelijk werd erkend. Hoezeer ze prijs stelde op ditnbsp;oude recht, bleek bij de benoeming van Nicolaus de Castro tot bisschop vannbsp;Middelburg, die ze niet binnen haar muren wenste te ontvangen voordat de Regentes verklaard had, dat deze benoeming aan dit privilegenbsp;geen afbreuk zou doen 1^4. Qok in de andere Zeeuwse steden kwam ditnbsp;recht in de veertiende, in Tolen echter pas in de vijftiende eeuw aan denbsp;stad 185,

Wel bezat Zeeland een twaalftal dom- en kapittelkerken, maar de schoolwetten van het concilie van Lateranen bepaalden dat slechts aan die kerken scholen verbonden mochten zijn, die tot in de elfde eeuw als zodanig gesticht waren, wat in Zeeland alleen met de Middelburgse Praemonstraten-ser-abdij het geval was. Aan de kapittelschool van deze abdij zal dus omstreeks 1475 de bekende wiskundige Paulus van Middelburg (1445—1553)nbsp;korte tijd dialectiek en theologie onderwezen hebben. Hij is een van de weinige figuren van enige betekenis, die we in de voorreformatorische tijd aannbsp;een Zeeuwse school aantreffen. Het overgrote deel der leerkrachten, zelfsnbsp;dergenen die als rector aan de Middelburgse stads- of Latijnse school verbonden waren, zal in wetenschappelijk opzicht wel niet uitgeblonken hebben. In vergelijking met andere scholen, in 't bijzonder die van de Broedersnbsp;des Gemenen Levens, waren de Zeeuwse, voor zover we hun geschiedenisnbsp;kunnen nagaan, achterlijk. De Middelburgse maakt daarop geen uitzondering. Wanneer de leden der stadsregering de stukken betreffende de aanstelling van Nicolaus de Castro tot bisschop ontvangen, verzoeken ze datnbsp;die uit het Latijn in het Nederlands yertaald zullen worden, „alsoe zynbsp;altegaeder geen Latijn en verstonden” De Middelburgse abten waren,nbsp;zoals Busken Huet hen immers gekarakteriseerd heeft, meer mannen van denbsp;wereld dan van de wetenschap, en het merendeel van hen zal zich voor hetnbsp;onderwijs maar matig geïnteresseerd hebben.

Nicolaes van Broekhoven

Toch vinden we in de eerste helft van de zestiende eeuw, de bloeitijd van het Humanisme, onder de Middelburgse rectoren er althans twee, dienbsp;zonder zelf geleerden van formaat te zijn, toch in wetenschappelijke kringen verkeerden. De eerste is Nicolaes van Broekhoven (1478—±1556)^87,nbsp;afkomstig van ’s-Hertogenbosch (Buscoducensis).Dezegeestelijkestudeerdenbsp;te Leuven, waar hij in 1503 magister artium werd. Van 1514 tot 1517 wasnbsp;hij rector van de Latijnse school te Middelburg; in bet laatstgenoemde jaarnbsp;werd hij ludimagister te Antwerpen. In 1522 werd hij door de inquisitie gevangen genomen, enkele dagen na zijn vriend Johannes Grapheus. Beidennbsp;werden veroordeeld en gedwongen hun ketterse leerstellingen openlijk tenbsp;herroepen. Van Broekhoven leidde vervolgens enkele jaren een zwervendnbsp;leven: later ging hij over tot het Protestantisme, waarna hij eerst in Bremen,nbsp;later, van 1540 tot 1548, rector van de beroemde Latijnse school van Wezelnbsp;werd. Hij stierf omstreeks 1556 te Blankenburg in de Harz. Tijdens zijnnbsp;Antwerpse periode had hij omgang met Erasmus en Petrus Aegidius, denbsp;secretaris van de Scheldestad. In 1517 verscheen een door laatstgenoemdenbsp;Humanist ingeleide vertaling van Erasmus van enkele dialogen van Lucia-nus uit het Grieks in het Latijn, die in 't bijzonder voor de school bedoeldnbsp;was, met scholia van Van Broekhoven. Omstreeks 1519 gaf hij de „Curcu-lio” van Plautus, omstreeks 1520 de ,,Rudens” van deze auteur met scholianbsp;uit. Voor de editie van de „Curculio” schreef Hadrianus Cordatus een

49

éidauxov; klaarblijkelijk hebben deze beide humanistische geestelijken te Middelburg een vriendschap gesloten, die haar oorsprong vond in beidernbsp;ontvankelijkheid voor de nieuwe ideeën, die in deze tijd baan breken.

Levinus Linius

Een rector van wie we eveneens mogen aannemen dat hij, wat het peil van zijn ontwikkeling betreft, een uitzondering ten goede is geweest, isnbsp;Levinus Linius Gandavensis (f 1533) die van omstreeks 1523 tot zijnnbsp;dood de Latijnse school te Middelburg bestuurde. Voor die tijd was hijnbsp;ondermeester of conrector („hypodidascalus”) van de Latijnse school vannbsp;Antwerpen, waar hij met zijn rector deel uitmaakte van de oudste Humanistenkring. Het blijkt uit zijn medewerking aan de zojuist genoemde schooluitgave van de dialogen van Lucianus (1517) en aan de beide Plautus-uitgaven van Van Broekhoven (± 1519), uit de lofrede die hij schreefnbsp;voor het „Confessionale” (1519) van Godschalc Rosemondt (± 1480—nbsp;1526) van Eindhoven, sinds 1520 rector van de Leuvense hogeschool, ennbsp;uit zijn Latijnse elegie voor het drama ,,Grisellis” (1519) van de Gentsenbsp;paedagoog Eligius Houckaert (1488—1544). Bovendien gaf Linius, eveneens in zijn Antwerpse periode, een voor het onderwijs bestemde verzameling disticha (1522) uit van klassieke en moderne auteurs.

Aan de Latijnse school van Zieriksee was omstreeks 1525 de humanistische geleerde Wilhelmus Sagarus (f 1538) als rector verbonden; over hem, de oudst bekende rector van deze school, werd al in ander verband gesproken. Een tijdgenoot van hem was Nicolaes van de Put (Puttus) issa^ jjjnbsp;1512 schoolmeester was te Goes. Hij was een leerling van Hadrianus Bar-landus, die hem zijn ,,Pluscule Esopi fabulae” (1512) toezond. De bij hetnbsp;boekje gedrukte begeleidende brief spreekt van het grote succes waarmeenbsp;Puttus de Goese jeugd onderwees, en dat hij dit als Latijns schoolmeesternbsp;deed, blijkt daaruit dat Barlandus de fabels van Aesopus via zijn leerlingnbsp;aan de studerende jongelingschap van Goes toezond, en daarbij de hoop uitsprak dat Puttus die aan zijn leerlingen tot hun verstandelijk en zedelijk heilnbsp;zou uitleggen. Overigens is ons over deze paedagoog al even weinig bekendnbsp;als over de school, waaraan hij, waarschijnlijk als rector, verbonden was.

Al in de oudstbewaarde stadsrekening van Middelburg, die van 1365/66, vinden we melding gemaakt van een spel, dat onder leiding van mr. Claisnbsp;die scoelmeester op Zondag na Driekoningen door diens leerlingen werdnbsp;opgevoerd. In de zestiende eeuw hadden deze vertoningen te Middelburg gewoonlijk op Nieuwjaars- en Driekoningenavond op het stadhuis plaats voor de leden van de stadsregering. Zo ontving, om slechts éénnbsp;voorbeeld uit de stadsrekeningen te noemen, meester Querynsz in 1538 eennbsp;beloning „over dat hy die kinderen op nyeuavont en dertienavent heeft doennbsp;spelen naar oude costume”. Onder het rectoraat van Bernaert Wenneckersnbsp;(1547—1559) en Jason van Langemeersche (1559—1569) hadden opvoeringen in het Latijn plaats, waarschijnlijk dus van Latijnse schooldrama’s.nbsp;Of de rectoren die zelf samenstelden of van anderen overnamen, is niet bekend. De enig bekende Zeeuwse dichter van Latijnse schooldrama’s. Jacobus Zovitius (± 1512—?) van Dreischor, is niet in zijn geboorteland, maarnbsp;in Brabant werkzaam geweest.

Zeeuwse studenten

Zij die na de ,,grote school” doorlopen te hebben hun studie wilden voortzetten gingen in de voorreformatorische tijd hetzij naar een der frater-

4

50

scholen, te Deventer, Harderwijk, Alkmaar of waar ook gevestigd, ofwel naar een der universiteiten, waarvan West- en Midden-Europa er in denbsp;late Middeleeuwen vele telde. In -de matrikels van deze universiteiten vindtnbsp;men tal van namen van studenten uit een groot aantal dorpen en stedennbsp;van Zeeland, als bewijs dat ook deze streek deelnam aan het kulturelenbsp;leven der late Middeleeuwen isg, Jn de twaalfde en dertiende eeuw vindennbsp;we al vele Nederlanders in het buitenland, vooral in Italië (Bologna, Padua,nbsp;Ferrara en Perugia) en in Parijs, studeren; in de volgende eeuwen ontmoeten we ze ook elders, in Orleans, in Praag, in Heidelberg, Erfurt, Rostoknbsp;en vooral in Keulen, in Oxford en na H26 in Leuven, dat als enige Nederlandse universiteit uiteraard de meeste Nederlanders, en dus ook de meestenbsp;Zeeuwen tot zich trok. Aan de beroemde universiteit van Parijs (±; 1150nbsp;gesticht) vindt men vooral van de vijftiende eeuw af geregeld Zeeuwsenbsp;studenten 190. In Orleans (± 1200 gesticht) studeerde men in later tijdnbsp;vooral rechten i9i. Hier voltooide o.a. Wilhelmus Sagarus zijn studie.

In de vijftiende eeuw werd de universiteit van Parijs ook wat het aantal studenten uit Nederland betreft overvleugeld door die van Keulen (1388nbsp;gesticht). In de eerste tachtig jaren van haar bestaan vinden we er omstreeks 400 Zeeuwse studenten, waaronder 129 uit Zieriksee, 42 uit Goes,nbsp;29 uit Reimerswaal, 28 uit Middelburg, 21 uit Tolen, 20 uit Kloetinge ennbsp;evenveel uit Duiveland. Opvallend is het overwicht van Zieriksee, opmerkelijk het grote aantal studenten uit een dorp als Kloetinge, waarvan denbsp;oorzaak ons duister is 192. Na de oprichting van de Leuvense hogeschoolnbsp;vermindert het aantal Nederlandse en Zeeuwse studenten, dat naar Keulennbsp;trekt, onmiddellijk. De enkele jaren oudere universiteit van Heidelbergnbsp;(1386 gesticht), trok zowel vóór als na haar reformatie in 1559 eveneensnbsp;vele Nederlanders tot zich, maar weinig Zeeuwen 193_

De hogeschool van Rostok (1419 gesticht) was in de vijftiende eeuw onder de Duitse universiteiten na die van Keulen de drukstbezochte, maarnbsp;ook hier vinden we maar enkele Zeeuwen, uit Middelburg en Zieriksee 194.nbsp;Ook voor Leipzig (1409 gesticht), waar de Nederlanders trouwens zeldennbsp;heen trokken, was uit Zeeland weinig belangstelling 195.

Toen in 1426 te Leuven de eerste hogeschool in de Nederlanden werd opgericht 196, toog begrijpelijkerwijze de grote stroom van studenten uitnbsp;deze landen in het vervolg vooral naar deze Brabantse universiteit, dienbsp;niet alleen zoveel dichter bij huis was gelegen als de meeste buitenlandse,nbsp;Keulen uitgezonderd, maar die bovendien aan de studenten vele voorrechten schonk. Van stonde aan trekken ook de Zeeuwen naar Leuven, waar zenbsp;tezamen met de Hollanders, de Utrechtenaren en de Friezen de Natio Hol-landiae vormden. Al in de eerste kwarteeuw van haar bestaan telde denbsp;hogeschool een kleine driehonderd studenten uit Zeeland, waaronder 35nbsp;uit Zieriksee, 23 uit Middelburg, 15 uit Goes, 14 uit Reimerswaal, 12 uitnbsp;Wemeldinge, 11 uit Sint-Maartensdijk en evenveel uit Wissekerke. Zieriksee blijkt ook hier het grootste contingent bij te dragen. Ook onder de docenten vinden we al dadelijk vele Zeeuwen: Johannes Cats, Johannes de Cloet-tinghen, Christoferus de Hamstede, Petrus de Renisse, Laurens Petri denbsp;Reymerswael (of de Zelandia), Nicolaus Lamberti de Valkenisse, Gilles denbsp;Wemeldingen en zijn broer Joannes Rant de Wemeldingen, en Balduinusnbsp;Heinrici de Ziericxzee waren allen al aan de universiteit verbonden eer dezenbsp;haar tweede lustrum had gevierd. Tot het begin van de Opstand is dezenbsp;stroom van professoren en studenten naar Leuven blijven voortvloeien, ennbsp;meer dan aan enige andere hogeschool heeft het voorreformatorische Zeeland aan deze universiteit te danken.

51

HISTORIOGRAFIE

Wanneer Jan Reygersberch van Cortgene in 1551 zijn „Cronijcke van Zeelandt” uitgeeft, doet hij dit, „aengemerct datter vele diversche vannbsp;des K. Ma. Nederlanden zijn, die haer eyghen cronijcken hebben, alsnbsp;Vlaanderen, Brabandt ende Hollandt, ende dat Zeelant tot deser tijt toenbsp;noch gheene alleene ghehadt en heeft” Inderdaad was vóór het middennbsp;van de zestiende eeuw van een Zeeuwse historiografie niet of nauwelijksnbsp;sprake. Wel behandelden algemene werken als de ,,Divisiekroniek”nbsp;(1517) ook de geschiedenis van Zeeland, voor zover deze althans tot denbsp;Hollands-Vlaamse geschiedenis behoorde, maar Zeeuwse geschiedschrijversnbsp;in eigenlijke zin telde Zeeland tot dan toe nog niet. Slechts enkele historici, van wie er slechts één een geboren Zeeuw is, hadden een korte ennbsp;schetsmatige beschrijving van land en volk gegeven; het zijn Cornelisnbsp;Battus, Gerardus Geldenhauer en Hadrianus Barlandus

Voordat over het werk van dit drietal iets gezegd zal worden, moet in dit verband echter de naam van Melis Stoke genoemd worden, de secretaris vannbsp;de graven Floris V en Willem III, en schrijver van de „Rijmkroniek vannbsp;Holland” 200_ Stoke, die waarschijnlijk in of kort na 1282 zijn kroniek begon te schrijven, gaf daarin de geschiedenis van de abdij van Egmond en hetnbsp;Hollandse gravenhuis tot 1305. Uit het feit, dat hij naar alle waarschijnlijkheid tegenwoordig is geweest bij het beleg van Zieriksee door de Vlamingen (1304) of het ontzet van de stad door Willem III, van welke feiten hijnbsp;een zo aanschouwelijke, uitvoerige en gedetailleerde beschrijving geeft alsnbsp;men slechts van een ooggetuige kan verwachten, heeft men wel de gevolgtrekking gemaakt dat Stoke te Zieriksee geboren zou zijn 201^ waarvoornbsp;echter geen bewijs aanwezig is. Een feit is, dat de plaatselijke gesteldheidnbsp;van Schouwen en in mindere mate ook die van het overige Zeeland hemnbsp;zeer vertrouwd is geweest en dat zijn taal, hoewel ze geen specifiek-Zeeuwse kenmerken vertoont, niet in strijd is met het Zeeuwse spraakgebruik van zijn dagen 202.

Thans iets over Battus, Geldenhauer en Barlandus, drie figuren die al eerder ter sprake zijn gekomen, en van wie hier dus slechts terloops zalnbsp;worden gesproken. Cornelis Battus 203 is een vrij duistere figuur; hij werdnbsp;tussen 1492 en 1496 te Bergen-op-Zoom geboren, en het laatste dat we vannbsp;hem vernemen is, dat hij in 1518 te Groningen ondermeester was. Zijn vadernbsp;was een vriend van Erasmus. Reygersberch, die niet zo heel veel later leefdenbsp;dan hij, noemt hem in ,,zijnder tijt medecijn der stede vander Vere” ennbsp;vermeldt dat hij een „cosmographie” heeft „getranslateerd” 204_ Boxhorn,nbsp;die hem met zijn vader verwart, zegt dat hij ,,verscheyden boecken” heeftnbsp;geschreven, die in 1512 gedrukt zouden zijn (wat gezien de jeugdige leeftijdnbsp;van Battus op dat tijdstip hoogst onwaarschijnlijk is), o.a. een ,,weereldt-beschryvinghe, in de welckc hy vele sonderlinghe dinghen verhaelt van denbsp;eylanden van Zeelandt”, die hij echter, ,,hoewel neerstich opgesocht”, nietnbsp;had kunnen opsporen 205. jjit hetgeen Reygersberch aanhaalt over Battus’nbsp;mededelingen betreffende Zeeland en vooral de oudste geschiedenis vannbsp;het gewest, blijkt duidelijk hoezeer diens historiografie nog geheel en alnbsp;middeleeuws is van opvatting. Hij schijnt de vader te zijn van de mening,nbsp;dat de Noormannen hier te lande met het aanleggen van dijken begonnennbsp;zouden zijn, wat onjuist gebleken is 206.

De geleerde Humanist Gerardus Geldenhauer Noviomagus (1482— 1542) 207^ die een tijdlang in dienst stond van Maximiliaen van Bourgondië,nbsp;de abt van Middelburg, schreef in 1514 een „Epistola de situ Zelan-diae” 208^ aan Sebastianus Ciriacinus (d.i. van Zieriksee) gericht, een kortenbsp;en weinig diepgaande beschrijving van Zeeland en zijn bevolking, gevolgd

52

door een opsomming van beroemde Zeeuwen. Geldenhauers „Epistola”, het eerste ons bekende geschrift dat zich uitsluitend met Zeeland bezighoudt,nbsp;getuigt van de humanistische opvatting van geschiedschrijving van denbsp;auteur, die slechts uit eigen aanschouwing de waarheid wilde zoeken 209,nbsp;Een aan het slot van deze brief aangekondigd uitgebreider werk over Zeeland is nooit tot ons gekomen.

Hadrianus Barlandus (1488—1542) 210 gaf in 1524 een kort opstelletje over Zeeland in zijn ,,Germaniae Inferioris urbium catalogus” 211, opgenomen in de tweede druk van zijn ,,Dialogi XLH” 212. Ook deze bijdrage berust althans goeddeels op eigen waarneming.

Uitvoeriger dan de bovengenoemde verhandelingen is het opstel dat de Zierikseese medicus Levinus Lemnius (1505—1568) 213 aan zijn geboorteland en vooral aan zijn vaderstad wijdde, en dat deel uitmaakt van zijnnbsp;,,Occulta naturae miracula” (1564) 2i4. Ook Lemnius was Humanist, en zonbsp;vinden we bij hem het typisch humanistische beeld van de „vicissitudonbsp;rerum”, die hij in de voortdurende bodemveranderingen van zijn land ziet,nbsp;en die hem de onstandvastigheid van al het vergankelijke uitbeeldt 2i5.nbsp;Lemnius spreekt niet alleen over de natuurlijke gesteldheid der Zeeuwsenbsp;eilanden, maar ook over de aard, de zeden en de gewoonten van hetnbsp;Zeeuwse volk, en veel van wat hij daarbij opmerkt, geeft de indruk van eennbsp;scherpe blik en een helder waarnemingsvermogen.

Jan Janssen Reygersberch

De eerste die, na deze fragmentarische en uiterst beknopte beschouwingen, een afzonderlijke kroniek van Zeelands geschiedenis heeft gegeven, is Jan Janssen Reygersberch Omstreeks 1510 te Kortgene op Noord-beveland geboren, vestigde hij zich in 1532, toen de zee het stadjenbsp;overstroomde, in het nabijgelegen Vere, waar hij apotheker werd. Hiernbsp;schreef hij zijn „Cronijcke van Zeelandt” 211, die in 1551 te Antwerpennbsp;het licht zag.

Reygersberchs kroniek is nog geheel en al middeleeuws van opzet 218. Zonder oordeel des onderscheids deelt hij over de oude geschiedenis vannbsp;Holland en Zeeland allerlei onwaarschijnlijke berichten mee', ontleend aannbsp;de ,,Divisiekroniek” en andere onbetrouwbare historiebronnen. Do.usa 2i9nbsp;en Scriverius 220 hebben hem daarover lastig gevallen. Terwijl sinds hetnbsp;begin van de zestiende eeuw het Humanisme op de Hollandse historiografie zijn invloed doet gelden 221, die zich vooral openbaart in historischenbsp;kritiek op de geschiedbronnen en in de toepassing van een zekere historische methode, heeft Reygersberch de invloed van deze stroming niet ofnbsp;nauwelijks ondergaan. De historische wetenschap dient naar zijn meningnbsp;slechts om aan te tonen, hoe God de goddelozen straft, zoals ook ,,dienbsp;weerdige leeraer Sint Augustijn” in zijn ,,De civitate Dei” verklaart 222.nbsp;De zee, die land tot water en water tot land maakt, die van machtigenbsp;koopsteden de havens doet verzanden, en door grondbraken gehele stukken land in haar diepten sleurt, is hem het werktuig van God, en „ons totnbsp;eenen exempele ghelijc wij inder heyligher scriftueren lesen. Al dat onsnbsp;overcoemt dat coemt om onse sonden, ende om ons quaet ende vreeseloosnbsp;leven ende quade wercken wille toe, want daer staet gescreven ,,Odlstinbsp;omnes qui operantur iniquitatem (Psalmo. V.)” ” 223.

Het afkeurend oordeel van Dousa en Scriverius is echter niet geheel en al verdiend. Reygersberchs kroniek heeft ongetwijfeld ook haar verdiensten. Het is het eerste geschiedwerk (over Zeeland) dat aan de niet-poli-tieke geschiedenis wat meer plaats inruimt dan tot dusver het geval placht

53

te zijn: naast de gewone geschiedkundige feiten bevat het hoofdstukken over bodemveranderingen, bedijkingen, overstromingen, opkomst van steden, handel, visserij en andere onderwerpen op het gebied der economische en beschavingsgeschiedenis in ’t algemeen 224, Historisch besef isnbsp;Reygersberch evenwel vreemd gebleven 225.

Een geschiedschrijver van Zeeuwse afkomst is de Franciscaan Amandus van Zieriksee (•!• 1524 of 1534) 226^ lt;4ie op het eind der vijftiende eeuw opnbsp;Walcheren was geboren en lector in de theologie werd te Leuven. Hij isnbsp;de auteur van een aantal theologische verhandelingen, die niet in druk zijnnbsp;verschenen, en bovendien heeft hij een wereldkroniek, ,,Chronica compen-diosissima” (1534) 227 uitgegeven, die als compilatiewerk geen betekenisnbsp;bezit voor de historiografie. Ook al omdat Zeeland in dit boek niet opzettelijk wordt behandeld, maken we er slechts als terloops melding van.

SCHILDERKUNST

Weinig in getal zijn de schilders, althans diegenen die we bij name kennen, die in het middeleeuwse Zeeland gewerkt hebben 228, Het isnbsp;onbekend wie de muurschilderingen hebben aangebracht, waarvan in denbsp;kerken van Goes en de Zuidbevelandse dorpen Nisse en Ovezande restennbsp;te vinden zijn of nog voor kort te vinden waren. Hoge kunstwaarde hebbennbsp;deze fresco’s, die uit de vijftiende en het begin der zestiende eeuw dagtekenen, zeker niet gehad 229.

Jan Gossaert van Mabuse

Geen Zeeuw van geboorte, maar wel — althans een groot deel van zijn leven — in Zeeland werkzaam was Jan Gossaert van Mabuse (± 1470—nbsp;1541) 230, Deze Henegouwer was waarschijnlijk door zijn beschermernbsp;Philips van Bourgondië, de latere bisschop van Utrecht, aan diens neefnbsp;Maximiliaen van Bourgondië aanbevolen. Het was op diens last, dat hijnbsp;o.a. zijn meesterstuk, de ,,Afneming van het Kruis”, schilderde, waarovernbsp;hij, naar de overlevering wil, vijftien jaar gewerkt zou hebben. Dit stuk, eennbsp;drieluik, hing boven het hoogaltaar in de Abdijkerk te Middelburg; het wasnbsp;zo groot dat men de zijluiken bij het openen met schragen moest ondersteunen 231. Na de dood van Maximiliaen schijnt hij zich veel te hebbennbsp;opgehouden op het kasteel Sandenburg van Adolf van Bourgondië. Hijnbsp;schilderde zijn vrouw Anna van Bergen en hun dochtertje Jacqueline 232.nbsp;terwijl Anna met een van haar kinderen model zat voor een Madonna, dienbsp;als een van Gossaerts knapste schilderijen geldt 233. Hij trouwde met eennbsp;Middelburgse, Margareta de Molenaer (Meulenaers of Smoelders)nbsp;(f 1530); hun dochter Geertruida trouwde met Hendrik van der Heijden,nbsp;die in 1528 te Middelburg als schilder wordt genoemd 234. Gossaert werdnbsp;in 1541 te Middelburg voor schulden gegijzeld en vertrok na zijn invrijheidstelling naar Antwerpen, waar hij nog hetzelfde jaar overleed. Een aantalnbsp;van zijn schilderijen bleef nog geruime tijd in Middelburg bewaard 235

Marinus Claesz. van Reymerswael

Een tijdgenoot van deze schilder was Marinus Claesz. van Reymerswael, ook Marinus de Zeeuw (± 1490—1568?) 236 genaamd. Hij was innbsp;Reimerswaal geboren als zoon van Claes Marinusz. van Zieriksee 237. eennbsp;niet onverdienstelijk schilder, die in 1475 vrijmeester in het Sint-Lucasgildenbsp;van Antwerpen werd, maar zich later in Reimerswaal gevestigd schijnt tenbsp;hebben, dat toentertijd nog een vrij welvarende stad was. Marinus werd

54

omstreeks 1509 leerling bij de Antwerpse glasschilder Simon van Daele, maar schijnt zich later in Middelburg te hebben gevestigd. In 1566 namnbsp;hij er deel aan de Beeldenstorm in de Westmonsterkerk, waarvoor hij hetnbsp;jaar daarop tot openlijke boetedoening en zes jaar verbanning werd gestraft.nbsp;Voor deze ten einde waren zal hij gestorven zijn. Enkele van zijn stukkennbsp;zijn lang doorgegaan voor werken van Quintijn Matsys, uit wiens schoolnbsp;hij is. Bankiers en wisselaars waren geliefde onderwerpen van deze schilder,nbsp;van wie we bovendien vier schilderijen van de H. Hieronymus bezitten.

Gijsbrecht Thomasz

,,Het Laatste Oordeel”, dat tot 1940 boven de schouw in de vierschaar van het Middelburgse stadhuis hing, was eveneens uit de Antwerpsenbsp;school. Uit de stadsrekeningen blijkt, dat Gijsbrecht Thomasz (f 1560nbsp;of ’61) het in 1560, dus kort voor zijn dood, heeft geschilderd. Misschiennbsp;is hij dezelfde als de door Van Mander terloops genoemde Thomas vannbsp;Zieriksee, die ±: 1555 een leerling van Frans Floris te Antwerpen was.

De la Rue beweert 239 Jat Hubert Goltzius (1526—1583) kort voor zijn dood, in 1581, enige tijd op Walcheren heeft gewoond, maar zekerheidnbsp;dienaangaande hebben we niet. Zijn vriend en tijdgenoot Lucas de Heerenbsp;(1534—1584) 240 Mvas in elk geval in 1559 in Vere, waar hij zijn vrouwnbsp;vond. Misschien heeft hij daar ook de portretten van Antonie van Bour-gondië, zijn vrouw en zijn hofnar geschilderd.

Naast deze schilders die in Zeeland gewerkt hebben, vinden we enkele Zeeuwen die elders hun fortuin hebben gezocht, Ferdinand Storm ennbsp;Cornelis de Zeeu. Ferdinand Storm {Sturmius) 24i -was geboren te Zieriksee, werkte tussen 1537 en 1557 in Spanje en klaarblijkelijk vooral in Sevilla,nbsp;waar hij verscheidene altaarstukken heeft geschilderd. Het belangrijkstenbsp;stuk, dat we van hem kennen, is het in 1555 geschilderde altaarstuk in denbsp;domkerk van Sevilla, waarop o.a. de opstanding van Christus is uitgebeeld.

Cornelis jacobsz. de Zeeu 242 werd in 1540 te Antwerpen leerling bij de glazenmaker Robrecht van Ollem. In 1558 werd hij meester in het gilde.nbsp;Van omstreeks 1565 af woonde hij in Engeland, waar hij als portretschildernbsp;een grote naam had. Dat dit niet zonder reden was, blijkt uit een werk uitnbsp;zijn vóór-Engelse periode, een kleurige familiegroep van de Middelburgsenbsp;koopman Pierre de Moucheron met zijn vrouw en hun twintig kinderennbsp;(1563), die zich in ons Rijksmuseum bevindt. Zowel Storm als De Zeeunbsp;behoren tot de generatie der Romanisten in de schilderkunst, waartoe ooknbsp;Marinus van Reymerswael moet worden gerekend, het geslacht dat tegenover het stereotype, dat het Maniërisme eigen was, de bezieling van hetnbsp;kunstwerk en zijn individuele karakter op de voorgrond stelde.

In vergelijking tot hetgeen de andere Nederlandse gewesten tot de Nederlandse schilderkunst hebben bijgedragen is het aandeel van Zeelandnbsp;daarin uiterst gering 243 Ook wanneer men aanneemt dat verscheidenenbsp;namen van Zeeuwse schilders uit dit tijdperk zonder enig spoor achter tenbsp;laten verloren gingen, ook dan nog blijkt maar al te duidelijk dat Zeelandnbsp;in de Middeleeuwen al evenmin een land van schilders is geweest als daarna.

BOUWKUNST

De bouwstijl in de Zeeuwse steden staat vóór de zeventiende eeuw sterk onder Vlaams-Brabantse invloeden 244. 'Een der wegen, waarlangs denbsp;Gothiek, in dit geval uit Normandië, de Noordelijke Nederlanden binnendrong, leidde via Brabant door Zeeland. Het eerste Gothische bouwwerk.

55

tegelijk het oudste in de kuststreek, in deze landen is het westelijk deel van de Sint'Bavokerk van Aardenburg, waaraan men in 1243 begon te bouwen.nbsp;Daarop komen, naar volgorde van anciënniteit, de kerken van Kadzand,nbsp;Brouwershaven ( ± 1300), Kapelle (1427 ?), en de Maria Magdalenakerknbsp;van Goes (±: 1500), alle onder Normandische invloed ontstaan. Bij dezenbsp;invoering van de Gothische stijl vervulden bouwmeesters uit de Zuidelijkenbsp;Nederlanden, en met name uit Brabant, een belangrijke functie, en in denbsp;eerste plaats ettelijke leden van het Mechelse bouwmeestersgeslachtnbsp;Keldermans 245_ waarvan op zijn minst drie opeenvolgende generaties innbsp;Zeeland gewerkt hebben. Andries Keldermans wordt in 1455 genoemd alsnbsp;werkzaam aan de bouw van het Middelburgse stadhuis 246^ waaraan laternbsp;ook zijn zoon Anthonis werkte, terwijl een zoon van deze, Rombout Keldermans, in het begin van de volgende eeuw de Vleeshal ontwierp, die in 1518nbsp;voltooid werd. Als Albrecht Dürer twee jaar later Middelburg bezoekt,nbsp;tekent hij in zijn dagboek aan: ,,eine gute stadt, hat ein überschön rathausnbsp;mit einen köstlichen thurn, do ist an allen dingen viel kunst an” 247 alnbsp;de Nederlanden zocht men de weerga van dit majestueuze Renaissance-bouwwerk dan ook tevergeefs.

Andries Keldermans ontwierp ook de Sint-Lievensmonsterkerk en -toren (1454—1530) van Zieriksee, die verwante trekken vertoont met de Sint-Romboutstoren van Mechelen en eveneens tot de Normandisch-Gothischenbsp;groep behoort. Zijn zoon ontwierp (na 1479) de Onze Lieve Vrouwenkerknbsp;met toren van Vere, waaraan later Rombout Keldermans werkte. De gevelnbsp;van het Veerse stadhuis (1474) is een navolging van die van Middelburg,nbsp;veel kleiner weliswaar, maar niet minder sierlijk met zijn beelden van denbsp;heren en vrouwen der stad. De Sint-Willebrorduskerk van Hulst (15denbsp;eeuw, 1517 voltooid) en de Onze Lieve Vrouwenkerk van Tolen ( ±: 1450)nbsp;zijn uit dezelfde Normandische school.

Behalve in Middelburg en Vere verrezen ook in Sluis (1396) en Tolen ( ± 1460) Gothische raadhuizen. Voorbeelden van late Gothiek zijn denbsp;Noordhavenpoort te Zieriksee (1559) en de huizen het Lammetje (1561)nbsp;en de Gulden Struys (1561) op de Kade te Vere.

MUZIEK

Uiterst schaars zijn de gegevens over het kunstleven in Zeeland zowel vóór als na de Reformatie voor zover dat het muziekleven betreft. Denbsp;muziekgeschiedenis van de latere Middeleeuwen en de zestiende eeuwnbsp;maakt van enkele Zeeuwen melding, die zich voor de ontwikkeling dernbsp;muziek verdienstelijk hebben gemaakt, maar geen van deze heeft in Zeelandnbsp;zelf het terrein van zijn werkzaamheden gevonden. Henrious de Zelandianbsp;(1330—1370 ) 248nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;blijkens zijn naam uit Zeeland afkomstig, maar

heeft, we weten van zijn leven bitter weinig af, naar alle waarschijnlijkheid elders zijn fortuin gezocht. Voor de meerstemmigheid in de kerkmuziek, die in de veertiende eeuw ingang vond, heeft deze theoreticus en contra-punctist grote verdiensten gehad. Omstreeks 1380 verscheen van hem eennbsp;verhandeling over de mensuraalmuziek, die waarschijnlijk de aanleidingnbsp;werd van de hervorming in het muziekwezen, die Johannes Gele kortnbsp;daarop in zijn school te Zwolle aanbracht 249. Ook Cele's opvolger alsnbsp;rector, Livinus van Middelburg 250. Jig later de fraterschool van Doesburgnbsp;tot grote bloei bracht, en blijkens zijn naam eveneens een Zeeuw moet zijnnbsp;geweest, heeft als musicoloog enige verdienste. Hun betekenis weegt echternbsp;niet op tegen die van twee zestiende-eeuwers. Jacobus Clemens non Papanbsp;(± 1500—± 1556) 251 en Ghisilinus Danckerts (± 1510—na 1565) 252.nbsp;van wie de eerste misschien, de tweede zeker een Zeeuw was. Clemens

56

non Papa, een der belangrijkste componisten uit de zestiende eeuw, was, naar men op zwakke gronden veronderstelt 253^ op Walcheren geboren.nbsp;Ghisilinus Danckerts was afkomstig van Tolen (,,una terra chiamatanbsp;Tholen”, formuleert hij het zelf ergens), maar ging al vroeg naar Italië,nbsp;waar hij van 1538 tot 1565 „cantore pontificio”, zanger in de Pauselijkenbsp;kapel te Rome was. Hij had een goede naam als componist en was eennbsp;gezaghebbend theoreticus.

In Middelburg wisselden al in de veertiende eeuw — verder gaan de berichten niet terug — bij de plechtige ommegangen op Sacramentsdagnbsp;trompers, zakpijpers, harpen, luiten en velen de sprooksprekers af, en innbsp;andere Zeeuwse steden van enige betekenis zal hetzelfde het geval zijnnbsp;geweest. Herhaaldelijk houdt het stedelijk bestuur van de hoofdstad zichnbsp;bezig met de kerkzang, o.a. in 1500, toen het tegen een tegemoetkomingnbsp;in de kosten met het kapittel van Sint-Maarten overeenkwam, dat ditnbsp;voortaan in de Westmonsterkerk op gezette tijden zorg zou dragen voornbsp;,,een eerlicken, solempnicken sanck van discante met een sanckmeestere,nbsp;tenouriste, bascontre, bovensanqere ende triple, mitsgaders zes corael-kijns” 254.

AANTEKENINGEN

^ Men vindt ze opgesomd in: Geschiedkundige atlas van Nederland. De kerkelijke indeeling omstreeks 1550. I. Het bisdom Utrecht, door S. Muller Hzn. ('s-Gravenhage,nbsp;1921), blz. 122—219; idem, III. Het bisdom Doornik, door A. A. Beekman {’s-Graven-hage, 1923), blz. 99—111; vooral in; Michael Schoengen, Monasticon Batavum, I—IIInbsp;(Amsterdam, 1941—1942), met supplement op dl. I door David de Kok (Amsterdam,nbsp;1942).

^ Over deze abdij zie men; R. Fruin, Het archief der O. L. V. abdij te Middelburg ('s-Gravenhage, 1902); Henri Obreen, De oorsprong der Middelburgsche abdij. Eennbsp;kerkhistorisch onderzoek (Etudes d’histoire dédiées a la mémoire de Henri Pirennenbsp;(Bruxelles, 1937), p. 217—227); Schoengen, t.a.p., II, blz. 130—131 en de aldaar genoemde literatuur.

^ Gd. Busken Huet, Het land van Rembrand^, I (Haarlem, 1886), blz. 228—229.

* Zie over hem: B. N. B., VU, kol. 765—767 (Emile de Borchgrave), en de aid. genoemde bronnen.

® Zie over hem; De la Rue, blz. 546—547; Nagtglas, I, blz. 413.

® nbsp;nbsp;nbsp;* Chronicon B. B. Canonicorum Regularium sub S. Praemonstratensium Observantia

degentium. —¦ Aldus bij De la Rue, blz, 547.

Zie over hem: N. N. B. W., VII, kol. 873—874 (H. ]. J. Schollens).

® ,,Verstaen hebbende... datter tot Middelburch in Zeelandt een schoone librarie, uyter abdie aldaer gecomen zijnde, bewaert zoude wesen, ende dat van gelijcken eennbsp;binnen der Veere zoude wesen, die aldaer in weynich achtinge zijn ende genouch leggennbsp;en vergaen”, droegen zij op 22 Juni 1575 aan P. Vos op, te bewerken dat beide bibliotheken aan de Leidse hogeschool zouden worden afgestaan. — Molhuysen, Bronnen,nbsp;blz. 3; vgl. Bijlage no. 27.

® Zie over hem: H. F. van Heussen, Historia episcopatuum Foederati Belgii, utpote Metropolitani Ultrajectini, nee non suffraganeorum Harlemensis, Daventriensis, Leovar-diensis, Groningensis et Middelburgensis (Lugd. Bat, 1719), II, p. 109; N. N. B. W., III,nbsp;kol. 859—860 (G. Hesse); W. A. Schmitz, Het aandeel der Minderbroeders in onzenbsp;middeleeuwse literatuur (Nijmegen—Utrecht, 1936), blz. 97.

Zie over hem; De la Rue, blz. 343—345; Nagtglas, I, blz. 6; N. N. B. W., VII, kol. 10 (A. Mulder); Schmitz, t.a.p., blz. 91—93; Schoengen, t.a.p., I, blz. 205, en vgl.nbsp;hierna, blz. 53.

Zie over hem; Valerius Andreas, p. 297—298; De la Rue, blz. 211—212, waar zijn werken worden opgesomd; N. N. B. W., I, kol. 1103—1104 (C. de Boer).

Willem de Vreese, Het scriptorium van „den regulieren in onser vrowen polder” op Walcheren (Scriptoria Belgica, I) (Het Boek, 21 (1931), blz. 291—296). — Hetnbsp;blijkt dat de monniken geregeld werkten voor de heren van Vere.

Over dit klooster zie men: H. ]. J. Scholtens, De Kartuizers bij Zierikzee (Haar-lemsche bijdr., 53 (1935), blz. 165—226); Schoengen, t.a.p., III, blz. 138—139.

Zie over hem: Valerius Andreas, p. 22; De la Rue, blz. 535—536; Nagtglas, I, blz. 14; N. N. B. W., IV, kol. 69 (A. Mulder); Scholtens, t.a.p., blz. 170—171, 181—184.nbsp;— Hij schreef: „De laude Cartusiana”; „Sermones de tempore ac sanctis per anni cir-culum”, en „Opus exemplorum”. Het bekende „Speculum exemplorum” (Daventriae,nbsp;1481) is niet van hem; vgl. Bonaventura Kruitwagen, O. F. M., Het „Speculum exemplorum” (Bijdr. V. d. gesch. v. h. bisdom v. Haarlem, 29 (1905), blz. 329—368).

Zie over hem: Foppens, I, p. 514—515; B. N. B., X, p. 75—77 (J. Reusens): A. D. B., X, S. 71 (H. Kellner); Dictionnaire de théologie catholique, LX, col. 296; Mattheusnbsp;Verjans, Jacobus van Gruitrode (Ons geestelijk erf, 5 (1931), blz. 435—470); P. J. M.nbsp;van Gils, Jacobus van Gruitrode (t.a.p., 6 (1932), blz. 230—231); Scholtens, t.a.p., blz.nbsp;171—172. — De titels van zijn werken bij Verjans, t.a.p. en Van Gils, t.a.p.

Zie over hem: Valerius Andreas, p. 291; N. N. B. W., V, kol. 626 (J. Fruytier); Scholtens, t.a.p., blz. 174—175, 200—201.

Over dit klooster zie men: [Joannes Latomus,] Origo ac progressus Paradisi B. Mariae, naar een Lat. hs. in Nederl. vertaling uitgegeven door Jacobus Ermerins, alsnbsp;Bijlage A achter het „Aanhangsel” tot zijn Beschrijving van de gewezene stad Rommers-wale (Eenige Zeeuwsche oudheden, IV (Middelburg, 1788), blz. 195—221); J. G. R.nbsp;Acquoy, Het klooster te Wind^sheim en zijn invloed (Utrecht, 1875—1880), III, blz.nbsp;67—70; Schoengen, t.a.p., II, blz. 155.

Zie over hem; Valerius Andreas, Fasti academici studii generalis Lovaniensis

58

(Lovanii, 1650), p. 161; Oudheden en gestichten van Zeeland, II, biz. 103—104; Acquoy, t.a.p., II, biz, 119, 207 n. 2; III, biz. 57, 69. — Hij was eerst prior te Nuis, tenbsp;Bethlehem hij Leuven en te Luik. Te Reimerswaal was hij de zesde prior. Reeds alsnbsp;profesbroeder trok hij op het concilie te Bazel door zijn geleerdheid de algemene aandacht. Vgl. nog: ]ac. van Ginneken, Trois textes pré-Kempistes du second livre denbsp;limitation (Amsterdam, 1941), p. 109.

Zie over hem; Acquoy, t.a.p., II, blz. 42 n. 1, 207 n. 2; III, blz. 20, 69. -— Buys was doctor in het kanonieke recht. In 1475 was hij regulier kanunnik in het Windesheimernbsp;klooster te Eemstein bij Dordrecht.

^ Uitgegeven in; Opus epistolarum Des. Erasmi Roterodami denuo recognitum et auctum per P. S. Allen [et H. M. Allen]. I—IX (1484—1532) (Oxonii, 1906—1938).nbsp;Voor de brieven na 1532 raadplege men de oudere uitgave; Des. Erasmi Opera omnianbsp;(cura J. Clerici), III (Lugd. Bat., 1703).

^ Zie over hem: Allen, Opus epistolarum, IV, p. 392 n.; Etienne Daxhelet, Adrien Barlandus, humaniste beige, 1486—1538 (Louvain, 1938), p. 296; vooral: Henry denbsp;Vocht, Literae virorum eruditorum ad Franciscum Craneveldium, 1522—1528 (Louvain,nbsp;1928), p. 329—331. — Als zijn geboortejaar wordt doorgaans 1482 opgegeven; dat ditnbsp;waarschijnlijk in 1486 moet worden gesteld, blijkt uit de bewoordingen van de Pauselijkenbsp;oorkonde van 12 November 1518, die zijn benoeming tot abt van Middelburg, ,,in XXXIIInbsp;suae aetatis anno” decreteert. Zie: Gisb. Brom, Archivalia in Italië, I, 2de stuk ('s-Gra-venhage, 1909), no. 2022. Hij was bij zijn benoeming nog geen zes maanden tot denbsp;orde der Praemonstratensers toegetreden, zodat Leo X hem dispensatie moest verlenennbsp;van de geldende bepalingen. ,,Juvenis ex aula subito translatus ad monasterium” noemtnbsp;Erasmus hem (Opera omnia (Lugd. Bat., 1703—1706), VIII, p. 127).

Het hing boven het hoogaltaar in de Koorkerk te Middelburg, en verbrandde in 1568, toen de bliksem in de Abdijtoren sloeg.

De opdracht is afgedrukt bij Allen, Opus epistolarum, ep. 1563 (1525).

Ook in zijn ,,Rerum gestarum a Brabantiae ducibus historia” (1526), waarin hij

o. a. de brand der abdij in 1492 vermeldt, prijst hij Maximiliaen; „quem juvenem quidem,nbsp;sed tot naturae dotibus eximium Abbatem gratulor Selandiae terrae mihi natali” (p. 1 bv®).nbsp;— In het „Enchiridion, compluscula eorum, quae in Veteris Testamenti sacris Bibliisnbsp;traduntur, picturis expressa continens ... e lingua vernacula in Latinam per G. de Brante-ghem” (Antverpiae, 1535) is, aan het eind, een brief van Willem van Branteghem, denbsp;vertaler, aan Maximiliaen van Bourgondië afgedrukt. Deze Kartuizer, die op het eindnbsp;der vijftiende eeuw te Aalst geboren was, was de zoon van de baljuw en ontvanger vannbsp;Borsele, Jah van Branteghem.

Zie over hem; N. N. B. W., VI, kol. 550—554 (J. Prinsen J.Lz.); J. Prinsen J.Lz., Gerardus Geldenhauer Noviomagus. Bijdrage tot de kennis van zijn leven en werkennbsp;(’s-Gravenhage, 1898).

Zie over hem: Prinsen, t.a.p., blz. 37—50. Geldenhauers „Vita Philippi a Burgun-diaquot; (1527) is herdrukt in: Collectanea van Gerardus Geldenhauer Noviomagus, gevolgd door den herdruk van eenige zijner werken, uitgegeven en toegelicht door J. Prinsen J.Lz.nbsp;(Amsterdam, 1901), blz. 223—247.

Geldenhauer Noviomagus, Vita, l.c., p. 235. — Aan de herstelling van het slot Soeburg werkten o.a. de architect Jacobus de Barbari en Gossaert mee. Gossaert heeftnbsp;ook zijn portret geschilderd (Rijksmuseum te Amsterdam).

„Wallachriam a Gallia denominari mutata g in duplex v persuasit mihi vir princeps Philippus Burgundus Oceani praefectus, qui et hoe anno in Westcappella marmor repperitnbsp;Herculis nomine vetustissimis inscriptum literis”. — Gerardus Noviomagus, De Zelandianbsp;epistola (in: Martinus Dorpius, Dialogus (Lovanii, 1514), p. G 3 v®).

Al in September 1525 werd hij door zijn patroon en enkele andere „principes viriquot; naar Wittenberg gezonden, om aldaar naar de staat van kerk en school een onderzoeknbsp;in te stellen, een soort van enquête dus naar de Hervorming, waartoe hij weldra zelf zounbsp;overgaan. — In de door De Vocht uitgegeven briefwisseling van Franciscus Craneveldiusnbsp;(1485—1564) (van 1515—1522 pensionaris van Brugge en vervolgens lid van de Grotenbsp;Raad van Mecbelen) komen negen, alle uit Zeeland geschreven brieven van Geldenhauernbsp;aan Craneveld voor uit de jaren 1522—1525: De Vocht, l.c., ep. 7 (Vere, 6 Juli 1522),nbsp;27 (Soeburg, 28 November 1522), 54 (ibid., 2 Mei 1523; over de komst van Cbristiaan IInbsp;in Vere), 57 (ibid., 22 Mei 1523), 121 (Westhoven, 28 October 1524), 125 (Middelburg,nbsp;15 November 1524), 126 (ibid., 24 November 1524), 132 (ibid., 27 December 1524),nbsp;145 (ibid., 15 Maart 1525). Daartussen liggen verscheidene brieven uit plaatsen buitennbsp;Zeeland geschreven.

Zie over bem; De la Rue, blz. 215, 248—250; Nagtglas, I, blz. 63; N. N. B. W., VI, kol. 169 (J. Fruytier); Annuaire de l’université catholique de Louvain, 38 (1874),

p. nbsp;nbsp;nbsp;397—412; Félix Nève, La renaissance des lettres (Louvain etc., 1890), p. 197—199;nbsp;Daxbelet, l.c., p. 238; vooral; De Vocht, l.c., p. 28—29. — Borsalus gaf al in 1500nbsp;colleges te Leuven, en werd in 1502 toegelaten tot de raad van de literaire faculteit.nbsp;Hij was een intieme vriend van Craneveld en van Martinus Dorpius. Een brief van

59

37

38

A 2 r®—V®. Ook afgedrukt bij Daxhelet, l.c., p. 330—331.

'‘® Hadrianus Barlandus, Libelli tres (Antverpiae, 1520), p. drukt bij Daxhelet, l.c., p. 274—276.

Allen, Opus epistolarum, ep. 737 (1517), ep. 805 (1518). — Brieven van Erasmus aan hem: ep. 952 (1519) en 1860 (1527); brieven van hem aan Erasmus: ep. 291 (1514),nbsp;320 (1515), 370 (1515), 932 (1519), 1321 (1522), 1787 (1527), 1851 (1527), 1898nbsp;(1527) en 1984 (1528).

¦*2 Elrasmus, Familiarum colloquiorum formulae (Coloniae, 1525), p. Y 4 r®.

^3 Zie over hem: De la Rue, blz. 538—539; Nagtglas, I, blz. 136—137; N. N. B. W., VII, kol. 323 (J. Fruytier); De Vocht, l.c., p. 175—176, 401. — De Vocht verondersteltnbsp;dat Cordatus' de Latijnse vertaling is van de familienaam De Wijze.

^ Reygersberch, t.a.p., hlz. B r®.

Dezelfde commendatio vindt men ook op het titelblad van de „Libelli tres” (1520) en vóór de herdrukken van dit boekje.

Jason Pratensis, De tuenda sanitate (Antverpiae, 1538), p. 4 r®.

Hij was in het bezit van dit pastoraat gekomen door afstand van de aanstonds te noemen Simon Henrici van Wissekerke (Fruin, t.a.p., I, 381, R. 1231) en verkreeg laternbsp;ook een vicariaat in de Westmonster- of Sint-Maartenskerk, wat de veronderstelling wettigtnbsp;als zou hij identiek zijn met magister Adrianus Johannis de Wissekerke, die in 1521/22nbsp;in dit vicariaat werd ingesteld (Fruin, t.a.p., I, 349; R. 1272 en 1275). Hij zou dan uitnbsp;een der beide Wissekerkes afkomstig, misschien ook geboortig zijn.

48 Fruin, t.a.p., I. 527, R. 1287, 1288, 1289.

4® Geldenhauer No'4iomagus, De Zelandia epistola, l.c., p. G 4 r®. — Geldenhauer droeg hem ook een van zijn „Satyrae octo” (1515) op. — Collectanea, t.a.p., blz. 173.

®® Allen, Opus epistolarum, ep. 681 (1517).

Hadrianus Barlandus, Libelli tres, l.c., p. C 4.

Hadrianus Barlandus, Jocorum veteram ac recentium duae centuriae (Lovanii, 1524), p. a r®—a 3 r®.

®3 Vgl. hierna, noot 65.

®4 Vgl. hierna, blz. 156, en J. G. de Hoop Scheffer, Geschiedenis der kerkhervorming in Nederland (Amsterdam, 1873), II, blz. 505—509.

* Publius Virgilius Maro, Opera ex recensione Augustini Vincentii Caminadi [Pa-risiis, Joanni Philippi, 1501] (4to). — Aldus geciteerd in: G. Knod, Aus der Bibliothek des Beatus Rhenanus (Leipzig, 1889), S. 50.

®8 Naar zijn hs. werden ze in 1518, vol fouten, voor de eerste maal gedrukt. Erasmus bezorgde toen zelf onmiddellijk een gecorrigeerde uitgave, die in 1519 bij Frobenius hetnbsp;licht zag. In de voorrede van deze editie spreekt hij over Caminadus als een onverzadig-bare dief (laverna), die alles wat Erasmus beweerde, placht op te tekenen, en als eennbsp;Aesopische kraai, die zijn eigen mengelmoesje bij Erasmus’ woorden voegde, evenals eennbsp;kok verscheidene soepen door elkaar giet. Uit de hele inleiding spreekt Erasmus’ heftigenbsp;antipathie tegen deze toen reeds enkele jaren overleden jeugdvriend.

®'' Allen, Opus epistolarum, ep. 128 (1500). Het uitbreken van de pest maakte weldra een einde aan deze voorlezingen; vgl. ep. 129 (1500).

®8 L.c., ep. 131 (1500), 136 (1500), 156 (1501), alle drie van Erasmus aan Camina-dus. In een brief (ep. 81 (1498)) aan Willem Hermans schrijft Erasmus over hun verhouding: „Nihil synceri amoris inter nos neque est neque fuit unquam, tantum est discrimen ingeniorum”.

®® L.C., ep. 133 (1500) en 138 (1500).

8® Kesteloo, Stadsrek., III, blz. 306, 333; Unger, Bronnen, II, blz. 423, 425, 426, 428.

84 Zie over hem: De la Rue, blz. 559—560; Nagtglas, II, blz. 989; N. N. B. W., VII, kol. 1329 (J. Fruytier).

8^ Habet (sc. Zelandia) et Simonem Wiskerkenum jureconsultum prudentissimum et multijuga eruditione instructum. — Geldenhauer Noviomagus, De Zelandia epistola, l.c.,nbsp;p. G 4 r®.

0® Fruin, t.a.p., R. 1113, 1210, 1227 en 1231.

60

Zie over hem: Fruin. t.a.p., I, 382, R. 1355; P. M. Grijpink, Register op de parochiën, altaren, vicarieën en de bedienaars zooals die voorkomen in de middeleeuwsche rekeningen van den officiaal des aartsdiakens van den Utrechtschen Dom. I. Quatuornbsp;officia Flandriae, Wallacria, Scaldia, Zuidbevelandia (Amsterdam, 1914), Wallacria,nbsp;blz. 89; Daxhelet, l.c., p. 277—278.

Deze brief gaat vooraf aan de „Catalogus episcoporum Traiectensiumquot; in de ,,LibelIi tres”, l.c., p. D 4 v®—E 2 r®, en is ook afgedrukt bij Daxhelet, l.c., p, 278—281.

®® Epitaphium D. Joannis Valeolaeti decani S. Petri apud Middelburgum. — In: Theophilacti Bulgariae archiepiscopi epistola cum primis elegans ac pia, interprete Alardonbsp;Aemstelredamo (z. pl. en j.; Leuven, 1541 ?), p. F 6 v®. — In hetzelfde boekje eennbsp;,,Epitaphium Agathae Valeolaetae singularis pauperum adjutricis”, p. F 6 r®. Misschiennbsp;was deze Agatha een zuster van Joannes en Jacobus.

®’^ Fruin, ta.p. en Grijpink, t.a.p. noemen hem niet onder de Middelburgse pastoors. ¦— Een tijdgenoot van Joannes en Jacobus is meester Jacob de Valodolyt, die in 1536/37nbsp;schepen en in 1551/52 burgemeester van Middelburg was. De Jacobus, filius Jacobinbsp;Vallodolyt, die in 1557/58 het vicariaat van Sint-Pieter in de parochie van Noordmonsternbsp;krijgt (vgl. Grijpink, t.a.p., Wallacria, blz. 79), is waarschijnlijk een zoon van hem. —nbsp;Een broeder Jan Valladolydt, procurator van de Augustijnen te Middelburg, stond innbsp;1558 drie anabaptistische ketters bij hun terechtstelling bij. — K. R. Pekelharing, Bijdragen voor de geschiedenis der Hervorming in Zeeland, 1524—1572 (Archief Z. G. d.nbsp;W., VI (1865), blz. 225—316), blz. 259.

®® Alardus Amstelredamus, Ritus edendi paschalis agni (Amstelredami, 1523), p. 1 v®: A. A. lacobi Valeoloeto Middelburgensi S. D. — Vgl. J. F. M. Sterck, Onder Amster-damsche Humanisten (Hilversum—Amsterdam, 1934), blz. 38—46. — De brief eindigtnbsp;met de groeten aan Jacobus’ broer Joannes en zijn dierbare vriend Cornelius. Is met denbsp;laatste wellicht Cornelis de Psychroecclesiis bedoeld? Ook deze behoorde tot de vriendenkring van Barlandus.

®® Alardi Aemstelredami Natalitium carmen in pacis encomium, studiosae apud Aemstelredamum juventuti ex tempore dictatum, ab eademque sub natalem domini canta-tum, ad Jacobum Valeolaetum. — In: Epistola Cornelii Groei Aemstelredami, solidis novinbsp;potissimum instrumenti testimoniis luculenter evincens verissimam esse D. Jacobi de fidenbsp;et operibus sententiam... Cum praefatione Alardi Aemstelredami (Coloniae, 1531), p.nbsp;E 3 V®—E 7 r®.

’'® Een uittreksel van deze brief is meegedeeld in: Jan Wagenaar, Amsterdam (8vo-ed.), XI (Amsterdam, 1767), blz. 192. nbsp;nbsp;nbsp;lt;

7®a Terloops moet in dit verband ook de naam van mr. Pieter de Smet (of de Smidt), „gezeijt Vulcanius”, worden genoemd, die van 1549—1557 pensionaris van Middelburgnbsp;was. Zie over hem: Kesteloo, Stadsrek., IV, blz. 46; Unger, Bronnen, II, blz. 490—492,nbsp;494, 495, 498; De Vocht, l.c., p. 614—615. — De Smet was te Brugge geboren, werdnbsp;in 1523 te Leuven geimmatriculeerd en eind 1532 of begin ’33 pensionaris van zijnnbsp;geboortestad. Toen hij in Middelburg was aangesteld, kwam hij van Leuven, en uitnbsp;Middelburg trok hij naar Mechelen. Hij is de vader van de bekende Leidse Graecusnbsp;Bonaventura Vulcanius (1538—1615). In Leuven kwam hij met Erasmus in contact,nbsp;die hem „noXvy’kwxzoqquot; noemde. In 1527 werd hij, misschien door Erasmus’ bemiddeling,nbsp;gouverneur van Charles Blount, de zoon van William Mountjoy (vriend en raadsmannbsp;van Hendrik VIII), die eenmaal Erasmus’ eerste en zeer begaafde leerling was geweest.nbsp;Misschien was De Smet tevoren in Erasmus’ dienst geweest. Brieven van Erasmus aannbsp;hem: Allen, Opus epistolarum, ep. 2460 (1531); Des. Erasmi Opera omnia, l.c., III,nbsp;ep. 1246 (1533). In de laatste brief wenst hij Vulcanius en zijn geboortestad hartelijknbsp;geluk met zijn benoeming tot pensionaris.

Een briefje van de Leuvense hoogleraar Petrus Nannius (1500—1557) aan Vulcanius, uit 1551, is afgedrukt in: Amédée Polet, Une gloire de l’humanisme beige. Petrus Nanniusnbsp;(1500—1557) (Louvain, 1936), ep. 60. — Nannius was een van de leermeesters vannbsp;Bonaventura Vulcanius.

Zie over haar: Ermerins, Eenige Zeeuwsche oudheden, III, 1, blz. 118—133; L. M. G. Kooperberg, Anna van Borssele, haar geslacht en haar omgeving (Archief Z. G.nbsp;d.W., 1938, blz. 1—88).

Vgl. A. Hulshof, Le livre frangais a la bibliothèque de 1’université d’Utrecht (Utrecht, 1938), p. 9—10. — Het hs. van Beka bevindt zich thans in de Bibliothèquenbsp;nationale te Parijs, dat van Augustinus in de Universiteitsbibliotheek te Utrecht.

’'3 Zie over hem: N. N. B. W.. VIII, kol. 57 (C. Slootmans); C. J. F. Slootmans, L. Merkelbach van Enkhuyzen en J. P. A. Smit, Halsteren, zijn geschiedenis en zijnnbsp;archief (Bergen op Zoom, 1939), blz. 257—260. — Battus heet wel uit Bergen-op-Zoomnbsp;geboortig te zijn, maar op grond van zijn naam is het ook mogelijk dat het nabijgelegennbsp;dorp Bat op Zuidbeveland zijn geboorteplaats is. Wie in een klein en onbetekenendnbsp;dorp was geboren, gaf immers meermalen niet dit, maar de nabijgelegen stad als zijnnbsp;plaats van herkomst op.

61

Het boek is echter pas in 1518 te Keulen gedrukt; zie B.B, E 285.

Guiliermi Hermani Goudensis theologi ac poetae darissimi Sylvus odarum (Parisiis, 1497), p. b 8 rO—c v*».

Brieven van Erasmus aan hem: Allen, Opus epistolarum, ep. 42 (1495?), 80 (1498), 90 (1499?), 91 (1498/99), 95, 101, 102 (alle 1499), 119, 123, 124, 128, 129, 130, 133,nbsp;135, 138, 139 (alle ITOO), 146, 151, 163 (alle 1501). Een brief van Battus aan Williamnbsp;Blount, lord Mountjoy, Erasmus’ adellijke leerling te Parijs: ep. 120 (1500).

Vgl. o.a. I.C., ep. 139 (1500) en 146 (1501).

TS L.C., ep. 145 (1500/01).

In de zomer van 1501 ging Erasmus met een boot van Dordrecht naar Zieriksee, wegens de derdedaagse koorts van zijn jonge bediende, wiens moeder aldaar woondenbsp;(ep. 155). Erasmus bleef er verscheidene dagen, tot hij, bang ook zelf ziek te worden,nbsp;uit Zeeland, „id est ab inferls” („ik mag wel zeggen uit de hel”) overhaast de vluchtnbsp;nam (ep. 157).

Dat Erasmus Anna niet te spreken kreeg, kwam omdat deze in haar eigen kasteel onder bewaking was gesteld, op verdenking van medeplichtigheid met de provoost vannbsp;Sint'Pieter te Utrecht, Nicolaes van Bourgondië, die op politieke gronden gearresteerd was.

Allen, Opus epistolarum, ep. 170 (1502) aan Jacobus Voecht.

Zie over hem: Nagtglas, I, blz. 24—25.

Uit een, brief van hem uit 1517 aan Erasmus (ep. 573) blijkt, dat hij toen meer dan twee jaar in Groningen ondermeester was aan een school, waar hij nauwelijks meernbsp;verdiende dan zijn kleren. Hij riep toen Erasmus’ hulp in om terug te kunnen kerennbsp;naar Brabant, dat hij zijn geboorteland noemt, zodat hij in Bergen-op-Zoom geborennbsp;zal zijn, en wel tussen ± 1492 en ± 1496, de jaren dat zijn vader daar woonde. Erasmusnbsp;ried hem echter aan, te trachten het voorlopig in Groningen uit te houden (ep. 839; waarschijnlijk is deze brief, uit 1518 (?), het antwoord op een latere, verloren, brief vannbsp;Battus). In een aanbevelingsbrief aan Marcus Laurinus, kanunnik te Brugge, noemt hijnbsp;hem: „juvenis bene linguax satisque doctus, sed loripes” (ep. 840). Van verdere correspondentie met Battus blijkt uit Erasmus’ brieven niets.

Zie over hem: N. N. B. W., VIII, kol. 189—194 (L. M. G. Kooperberg); Ermerins, Eenige Zeeuwsche oudheden, III, 2, blz. 28—69. — Hadrianus Barlandus droeg hetnbsp;derde deel (de biografie van Karei de Stoute) van zijn „Libelli tres” (1520) aan hem op.

Allen, Opus epistolarum, ep. 93 (1498/99); opgenomen in de „Lucubratiunculae aliquot” (1TO3).

85 L.C., ep. 94 (1499).

L.C., ep. 266 (1512).

L.C., ep. 1005 (1519).

Zie over hem: Daxhelet, l.c., p. 289.

8® In omnes Erasmi Roterodami Adagiorum chiliadas epitome; ad commodiorum usum studiosorum utriusque linguae conscripta, per Hadrianum Barlandum (Lovanii, 1521),nbsp;p. A r®—A 2 V®. —. De opdracht is afgedrukt bij Daxhelet, l.c., p. 290-—291.

®® Hij leerde hem in 1519 kennen, zoals blijkt uit ep. 952 (1519), aan Joannes Beker van Borselen, en schreef hem nog hetzelfde jaar een brief: ep. 1005 (1519).

Uit de opdrachtverzen van Meyerus („Haec cuncta prudentissimo Habes reposita pectore”) blijkt Zutpenius’ historische kennis, althans zijn belangstelling in geschiedenis.nbsp;Aangezien Meyerus in 1552 stierf, moet Zutpenius vóór dat jaar gestorven zijn. — Eennbsp;en ander is ontleend aan Daxhelet, l.c., p. 289; het hier te lande enig bekende ex. vannbsp;het ,.Compendium”, in de Nat. Bibl. te ’s-Gravenhage, kon ik nl. niet raadplegen.

Zie over hem: Van der Aa, S, blz. 254—255; Nagtglas, II, blz. 675—676; De Wind, blz. 115—119; Kampinga, t.a.p., blz. XXIX—XXX, 8—12 en passim. — Eennbsp;brief van hem aan Erasmus: ep. 458 (1516?).

®8 Herasmi Roterodami Silva carmlnum antehac nunquam impressorum (Gouda, 1513).

8“* O.a. ,,Psalterium Davidicum paraphrasibus illustratum” (1535), „De libertate Christiana” (1550), en een groot aantal werken in hs., opgesomd bij Van der Aa.

®5 Zie over hem: De la Rue, blz. 443; Nagtglas, I, blz. 16; N. N. B. W., I, kol. 220 —221 (C. de Waard); Daxhelet, l.c., p. 330. — Zijn werken in B. B., B. 291—293. —nbsp;Zijn sterfjaar is onbekend; in 1544 schreef hij nog, uit Vere, een brief aan de Antwerpsenbsp;medicus Petrus Morbecanus.

88 Allen, Opus epistolarum, ep. 2172 (1529). Een brief van hem aan Erasmus: ep. 2081 (1528).

8’^ Tevoren had hij o.a. in Namen gewoond en aldaar in Antonius van Glymes, gouverneur van Luxemburg en Namen, een beschermer gevonden. Klaarblijkelijk heeftnbsp;deze Barlandus aan zijn zwager Adolf van Bourgondië aanbevolen.

88 Vgl. hierna, blz. 53.

88 Ermerins, Eenige Zeeuwsche oudheden, III, 2, blz. 70—114.

•^8® Allen, Opus epistolarum, ep, 301 (1514).

101 L.c., ep. 1860 (1527).

62

L.C., ep. 1859 (1527). Het briefje raakte zoek; ep. 1898 (1527), waarom Erasmus hem een ander schreef; ep. 1927 (1528).

“3 L.C., ep. 1949 (1528).

“4 L.C., ep. 2200 (1529).

Zie over hem; Nagtglas, I, blz. 352—354. — Vgl. hierna, biz. 54.

406 Zij was een dochter van Pieter Carbonier, burgemeester en rentmeester van Vere, die zich voor zijn dochter een aanzienlijker en welgestelder echtgenoot had gedacht, ennbsp;daarom aanvankelijk tegen het huwelijk was, dat niettemin in 1560 plaatsvond. Denbsp;Heere verbleef in 1577 korte tijd in Middelburg; hij was inmiddels, wellicht ook ondernbsp;invloed van zijn vrouw, tot het Hervormde geloof pvergegaan. Hij stierf te Gentnbsp;in 1584; zijn weduwe wordt enkele maanden na zijn dood weer te Middelburg vermeld.

Pieter Carbonier heeft zelf ook gedichten geschreven; zijn schoonzoon noemt hem een ,,natuerlic poëet” (Den hof en boomgaerd der poësien (Ghendt, 1565), blz. 63), maarnbsp;er is geen werk van hem bewaard. Eleonora beoefende eveneens de dichtkunst; wenbsp;bezitten van haar een vijftal versregels, waarin zij de zojuist aangehaalde bundel vannbsp;haar man bij de lezer aanbeveelt (t.a.p., blz. 2), en verder een ,,Sonet ghetranslateertnbsp;by d’huusvrouwe vanden autheur, uut een Frangoys sonet bi heur ghemaect op eennbsp;schilderye van M. Willem Key t'Antwerpen” (t.a.p., blz. 60), maar geen van beide gevennbsp;ons een hoge dunk van haar ervarenheid in de poëzie.

107 Reeds eerder had het huwelijk van Anna van Bourgondië met Adriaen van Borselen de grondslag gelegd van een Zeeuws-Bourgondische dynastie, maar Anna stierfnbsp;in 1508 kinderloos.

408 Zie over hem; De la Rue, blz. 343; Nagtglas, II, blz. 573—574; De Vos, De vroedschap van Zierikzee, blz. 145, 146. De inventaris van zijn boedel is door J. P. N.nbsp;Ermerins afgedrukt in Archief Z. G. d. W., III (1878), blz. 213—229. — Valerius Andreas (ed. 1643, p. 247)‘ vertelt dat hij een aanspraak hield tot Karei V, toen deze nanbsp;zijn terugkomst uit Afrika Zieriksee bezocht. Deze rede was in Valerius Andreas’ dagennbsp;nog in het stadsarchief aanwezig. — Dat ook hij Craneveld kende blijkt uit een briefnbsp;van Sagarus aan deze Humanist; vgl. De Vocht, l.c., ep, 147 (1525).

400 Hij is voor het eerst (?) gedrukt in; „Historica Hadriani Barlandi” (1603), p. 276—282, met een ,,Carmen Barlandi extemporale ad Guilielmum Za[garum] ut amicinbsp;epistolam dono missam laeta froute excipiat” (p. 282),

440 nbsp;nbsp;nbsp;Zie over hem; De la Rue, blz. 560—562; Nagtglas, II, blz. 568—569; N. N. B. W.,nbsp;VI, kol. 1215 (]. Fruytier); M. van Rhijn, Wilhelmus Sagarus, in; Studiën over Wesselnbsp;Gansfort en zijn tijd (Utrecht, 1933), blz. 163—169; idem, Wilhelmus Sagarus (Ned,nbsp;arch, V. kerkgesch., 30 (1938), blz. 27—30); De Vocht, l.c., p. 403—404, — In 1507nbsp;werd hij te Leuven geïmmatriculeerd. Waarschijnlijk heeft hij daar humaniora en laternbsp;in Orleans rechten gestudeerd. Klaarblijkelijk is hij de Guiliam Segers, die in 1530 tenbsp;Middelburg raadsheer was in een ketterproces; vgl. De Hoop Scheffer, t.a.p., blz. 510,nbsp;480. — Hij was bevriend met Geldenhauer en met Craneveld; een brief van Sagarus aannbsp;laatstgenoemde is afgedrukt bij De Vocht, l.c., ep. 147 (Zieriksee, 1525), In een briefnbsp;aan Joachim Polites (1535) noemt Nicolaes Clenardus Sagarus als degene die Politesnbsp;er toe heeft overgehaald, zijn medische studies te verwisselen voor die van de rechten.nbsp;Zie; Nic. Clenardus, Epistolarum libri duo (Antverpiae, 1566), p. 85.

441 nbsp;nbsp;nbsp;Aldus vermeldt Albertus Hardenberg in zijn „Vita Wesseli Groningensis” (vóórnbsp;de; Opera M. Wesseli Gansfortii Groningensis (Groningae, 1614), p. 15), alwaar ook denbsp;bekende geschiedenis van Sagarus' bezoek aan het klooster Aduard en zijn belangstellingnbsp;voor Wessel Gansfort, aan wiens werken hij veel te danken had. Vgl.. C. Ullmann,nbsp;Reformatoren vor der Reformation®, II (Gotha, 1866), S. 523—524; M. van Rhijn,nbsp;Wessel Gansfort ('s-Gravenhage, 1917), blz. 254—255 en LV.

442 nbsp;nbsp;nbsp;Vgl. hierna, blz. 43.

443 nbsp;nbsp;nbsp;Het opschrift van de opdracht luidt; ,,]oanni Laurentio Ziriceo, bonarum literarumnbsp;studiosissimo juveni ”. — Vgl. Daxhelet, l.c., p. 307—308, alwaar de opdracht is afgedrukt.

444 nbsp;nbsp;nbsp;Zie over hem: De la Rue, blz. 325. — Voor Jason Pratensis' „Libri duo denbsp;uterisquot; (Antverpiae, 1524), p. a v®, schreef hij een Latijns lofdicht, waarin hij zijn naamnbsp;vergriekst tot Cornelius Apyroneus.

445 nbsp;nbsp;nbsp;Zie over hem; De la Rue, blz. 519; Nagtglas, I, blz. 385.

440 Zie over hem; De la Rue, blz, 323—325; Nagtglas, II, blz. 435—436, 1092; Fokker-De Man, blz. 130—131; N. N. B. W., II, kol. 1127—1128 (A. Geyl); P. D.nbsp;de Vos, Jason Pratensis, een vermaard 16e eeuwsch geneeskundige (Zierikzeeschenbsp;Nieuwsbode, 4 Mei 1934). — Adriaen Hoffer schreef Latijnse lofdichten voor een gedenkbord, te zijner eer opgehangen in de oude Colvenierskapel van de Sint-Lievensmon-sterkerk; zie Zei. 111., I, blz. 402. Zijn portret, t.a.p., I, blz. 430.

444 In 1538 trok hij naar Vere, in 1541 is hij echter weer te Zieriksee, waar hij ook in 1545 nog of weer woonde. In 1548 werd hij poorter van Vere, waar hij van 1549nbsp;tot 1554 schepen was. Kort daarop keerde hij naar Zieriksee terug. Barlandus schrijftnbsp;in zijn brief aan Sagarus (l.c., p. 282), vernomen te hebben dat Jason Pratensis naarnbsp;Goes is verhuisd, „quod dolui vehementer; et gavisus sum vehementer, quod tua jucun-

63

dissimi amici consuetudine privatus esses, et quod ego hominem qui me effusissime diligit, turn favet impensissime: patriae meae viciniorem haberem”. Voor Goes zal men wel Verenbsp;moeten lezen, waarheen Pratensis dan ook reeds lang vóór 1538 (1520?) verhuisd zounbsp;zijn. Of heeft hij inderdaad ook een tijd in Goes gewoond? Een van zijn zoons, mr.nbsp;Lieven van Pratis, werd er in 1543 stadsdokter („Register van resolutiën, ordonnantiën,nbsp;accoorden en andere aanteekeningen beginnende met 1474quot;, fol. 153). Deze vestigdenbsp;zich later in Brouwershaven, waar hij in 1547 veroordeeld werd wegens belediging vannbsp;de secretaris der stad.

118 Nagtglas veronderstelt dat Pratensis' kennis van de zwangerschap invloed heeft gehad op zijn aanstelling tot lijfarts van Maximiliaen van Bourgondië, wiens huwelijknbsp;na het sterven van een zoontje kinderloos bleef.

11® De titels van deze werken luiden: „De uteris” (Antverpiae, 1524); „De pariente et partu” (s.1., 1527); „De arcenda sterilitate et progignendis liberisquot; (Antverpiae, 1531);nbsp;„De tuenda sanitatequot; (Antverpiae, 1538); De cerebri morbis curandis” (Basileae, 1549).nbsp;De eerste drie werkjes werden herdrukt (Amstelodami, 1657), eveneens het vierde (Ant-verpiae, 1558). Bovendien werd in de Nederlandse vertaling van het bekende werk vannbsp;Eucharius Röslin de Oude, „Den roseghaert vanden bevruchten vrouwen ”, van denbsp;uitgave van 1529 af een fragment opgenomen uit het eerstgenoemde geschrift vannbsp;Pratensis, „die een dat alder costelijcste tractaet in latijn heeft bescreven vander vroe-vrouwen conste”. Zie: C. E. Daniëls und E. W. Moes, Eucharius Röslins Rosengartennbsp;(Centralblatt für Bibliothekswesen, 16 (1899), S. 113—126). — In een afzonderlijkenbsp;studie over deze Humanist hoop ik een bibliografie van zijn werk op te nemen.

120 nbsp;nbsp;nbsp;Ygl. hierna, blz. 43.

1^1 nbsp;nbsp;nbsp;Een brief van hem aan Pratensis is gedruktnbsp;nbsp;nbsp;nbsp;achter in diens „De uteris quot;,nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;p. 63b.

1^^ nbsp;nbsp;nbsp;Een aanzienlijk en machtig man, die echternbsp;nbsp;nbsp;nbsp;een ongelukkig levenseindenbsp;nbsp;nbsp;nbsp;had;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;in

1535 aan het Hof in Brabant ontboden, werd hij wegens fraude „aldaer in sijnen arm doodt ghelaten ”. — Zie over hem; Van der Aa, H, blz. 198; De Vocht, l.c., p. 346—347.nbsp;— Hij behoorde tot de vriendenkring van Craneveld.

123 Vgl. hierna, blz. 52—53. Pratensis schreef voor de ,,Cronijcke van Zeelandt” (1551), blz. A 4 r®, een lofdicht: D. Jason a Pratis medicus Veriensis ad amicum etnbsp;candidum lectorem.

121 nbsp;nbsp;nbsp;Voor elk der „Satyrae octo” (1515) van Geldenhauerj schreef hij een ,,argumen-tumquot;; ed. Prinsen, t.a.p., blz. 149—176.

1® nbsp;nbsp;nbsp;Zie over hem: De Vos, De vroedschap vannbsp;nbsp;nbsp;nbsp;Zierikzee, blz. 2—4.

1®® nbsp;nbsp;nbsp;Zie over hem: Nagtglas, I, blz. 321—^324; N.nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;N. B. W., I, kol. 1013—1016 (A.nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;A.

van Schelven); Biogr. wdb. v. Protest, godgel., III, blz. 439—446 en de aldaar genoemde literatuur. — Waarschijnlijk behoorde deze theoloog tot het geslacht van Witte vannbsp;Haemstede.

1^1 Zie over hem: De la Rue, blz. 313—317; Nagtglas, II, blz. 65—68; N. N. B. W., VIII, kol. 1028—1031 (J. Fruytier); Fokker-De Man, blz. 103—106; F. Nagtglas,nbsp;Levinus Lemnius en Zierikzee in de eerste helft der zestiende eeuw (Zeeuwsch jaarboekje en Middelburgsche naamwijzer, 1869, Mengelwerk, blz. 3—32). — C. Boy ennbsp;Adriaen Hoffer schreven Latijnse lofdichten voor een gedenkstuk, te zijner eer geplaatstnbsp;in de Vleeshouwerskapel van de Sint-Lievensmonsterkerk; zie Zei. 111., I, blz. 402—403.nbsp;Zijn portret t.a.p., I, blz. 430.

12S Qe verkorte titels van deze werken luiden als volgt; ,,Libelli tresquot; (1. De astro-logia. 2. De vitae termino. 3. De honesto animi et corporis oblectamento) (Antverpiae, 1552); „Occulta naturae miraculaquot; (Antverpiae, 1559); vermeerderde herdruk hiervan:nbsp;„De miraculis occultis naturaequot; (Francofurti, 1564); „De habitu et constitutione corporisquot;nbsp;(Antverpiae, 1561); ,,Herbarum atque arborum quae in Bibliis passim obviae suntnbsp;explicatio” (Antverpiae, 1566); „Similitudinum ac parabolarum quae in Bibliis ex herbisnbsp;atque arboribus desumuntur explicatio quot; (Antverpiae, 1569); „De complexione” (Erphor-diae, 1582). — Bijna alle werden herhaaldelijk herdrukt. De „Occulta naturae miracula”nbsp;bevatten een hoofdstuk over de geschiedenis van Zeeland; vgl. hierna, blz. 52. In eennbsp;afzonderlijke studie over deze geleerde Humanist hoop ik een bibliografie van zijn werkennbsp;te geven.

’2® Lemnius droeg dit werk op aan Mattheus van Heeswijk, abt van de Norbertijner-abdij van Middelburg, en de tweede, vermeerderde druk aan koning Erik XIV van Zweden, bij wie zijn zoon Willem Lemnius (± 1530—1577) lijfarts was. Over dezenbsp;Willem Lemnius zie; De la Rue, blz. 312—313; Nagtglas, II, blz. 68—69; Fokker-De Man,nbsp;blz. 106; Olof Hult, Vilhelmus Lemnius och Benedictus Olai, lifmedici hos Eric XIVnbsp;och Johan III (Stockholm, 1918), blz. 1—46.

De „Occulta naturae miraculaquot; werden op de Spaanse lijst der verboden boeken van Quiroga (1583/84) geplaatst, waar ze tot 1900 op bleven staan.

180 Zie over hem; De la Rue, blz. 325—326; Nagtglas, II, blz. 725; De Vos, De vroedschap van Zierikzee, blz. 11—14.

De familie Suys, hoewel uit Dordrecht afkomstig, bezat in Zeeland vele goederen. Jacobs vader, Daniël Suys, was in 1508 poorter van Zieriksee geworden, en zat er

64

sinds 1533 in de vroedschap. In 1540 werd hij genoemd onder de ridderschap en edelen van Zeeland.

Carmina tam sacra quam prophana, ex bibliotheca lacobi Susii D. F. P. N. Lug-duni Batavorum, ex officina Plantiniana, apud Franciscum Raphelengium, 1590 (40 bizn.; 8vo) (U.B., Leiden).

^^2 Zie over hem; Nagtglas, blz. 39; Fokker—De Man, blz. 9—10; N. N. B. W., VII, kol. 133 (A. Mulder); Ned. tijdschr. v. geneesk., 1864, blz. 369.

133 nbsp;nbsp;nbsp;licht der medecijnen ende cyrurgien, int welcke ghy vinden suit goeden raetnbsp;ende remedie tot alle gebreken des menschen lichaem, vanden hoofde totten voeten, alsnbsp;te weten, die iiij. complectien der menschen. Wat een medecijn meester behoort te weten.nbsp;Van astronomie. Van vrijnen te indiceren. Van alle gebreken der vrouwen. Sommigenbsp;vraghen der natueren des menschen. Leeringhen ende curatien der cyrurgien. Tabule dernbsp;anatomie. Van siecten ende ghebreken te cureren. Gemaect door M. Joachim Hubrechtsznbsp;van Bieselingen, medecijn tot Middelborch. Gheprint Thantwerpen op die Lombaerdenbsp;veste in den witten Hasewint, by my Jan van Ghelen (208 blzn.; 8vo) (U.B., Amsterdam).

134 nbsp;nbsp;nbsp;Ygi_ iiierna blz. 50.

Zie over hem: De la Rue, blz. 441—443; Nagtglas, I, blz. 16; B. N. B., I, p. 718 ¦—722 (E. Reusens); Annuaire de l’université catholique de Louvain, 38 (1874), p. 386nbsp;—397; Nève, l.c., p. 194—197; Et. Daxhelet, Adrien Barlandus et les débuts de l’humanismenbsp;beige (Bulletin de l’Institut historique beige a Rome, 1935, p. 99—106); Etienne Daxhelet,nbsp;Adrien Barlandus, humaniste beige (1486—1538). Sa vie — son oeuvre — sa personnaliténbsp;(Louvain, 1938). —gt; Zijn geschriften worden opgesomd en met hun verschillende drukkennbsp;beschreven in B. B., B 1, 26, 250—290.

136 Men zou dit kunnen afleiden uit het feit dat hij te Baarland „sub moderatoribus'' zijn eerste opleiding ontving. — Zijn vader, Cornelis, was grondbezitter. De naam vannbsp;zijn moeder, die in 1531 stierf, luidde Dulcia, d.i. Zoetje (Libri tres (1532), p. P 8 v®).nbsp;Een broer van hem was Cornelis van Baerland, die blijkens een aan hem gerichte briefnbsp;van Adriaen (Allen, Opus epistolarum, ep. 492 (1516); vgl. Daxhelet, l.c., ep. 24),nbsp;waarin deze de tot dusver van Erasinus verschenen werken opsomt, eveneens belangsteldenbsp;in de humanistische wetenschap van zijn tijd, maar over wie verder geen andere bijzonderheden bekend zijn, dan dat hij omstreeks 1516 te Leuven in de rechten studeerde.

^31 Brieven van Erasmus aan hem: Allen, Opus epistolarum, ep. 646 (1517?), 1050, 1051 (beide 1519), 1163 (1520), 1204 (1521), 1584 (1525) en 1694 (1526); brievennbsp;van hem aan Erasmus; ep. 510 (1517), 647 (1517) en 2025 (1528).

^3s „Est haec (sc. Suytbevelandia) omnium Selandiae insularum amoenissima, sylvas habet locis aliquot, hortos quoque in quibus est quicquid natura produxit herbarumnbsp;esculentarum. Pomaria passim amplissima. Hic mensibus vernis omne avium genus sub-silire, circumvolitare, colludere, deliciari videas, hic vel studere, vel obambulare, vel cumnbsp;amiculo confabulari, vel cibum capere, vel cum sodalibus lusitare summa est voluptas.nbsp;Gouse oppidulo quod dixi vicina est patria mea Barlandia, locus adeo et fertilitate acnbsp;rerum copia, et aedificiis et littoris amoenitate praestans, ut non immerito de hac dicerenbsp;possim, quod de Baijs Horatius dixit: Nullus in orbe locus Baijs praelucet amoenis: Itemnbsp;Poêta Martialis: Ut mille laudem Flacce versibus Baias laudabo digne non tarnen satisnbsp;Baias. Totus locus pratis irriguis, parvisque cinctus est nemusculis. Dignam studijs,nbsp;dignam musis sedem diceres”. — Hadr. Barlandus, Historica (Coloniae, 1603), p. 243nbsp;—244.

139 nbsp;nbsp;nbsp;belangrijkste werk over dit onderdeel van onze literatuurgeschiedenis is;

Georg Ellinger, Geschichte der neulateinischen Lyrik in den Niederlanden vom Ausgang des fünfzehnten bis zum Beginn des siebzehnten Jahrhunderts (Berlin und Leipzig, 1933),nbsp;—¦ Korte levensschetsen met een typering van hun kunst geeft: P. Hofmann Peerlkamp,nbsp;Liber de vita doctrina et facultate Nederlandorum qui carmina Latina composuerunt.nbsp;Editio altera emendata et aucta (Harlemi, 1838),

i'iö Zie over hem: N. N. B. W., X, kol. 431—433 (D. J. H. ter Horst); A. Schroeter, Beitrage zur Geschichte der neulateinischen Poesie Deutschlands und Hollands (Berlin,nbsp;1909), S. 165—222; D. Crane, Joh. Secundus (Leipzig, 1931); Ellinger, a.a.O., S. 28—78.

Janus Secundus, Epistolae, I, ep. 1, in: loannis Nicolaii Secundi Hagani Opera omnia (Lugd. Bat., 1821), II, p. 25—29.

142 2je over hem: De la Rue, blz. 416—418; Nagtglas, II, blz. 414—415; N. N. B. W., VI, kol. 1143—1144 (J. Fruytier); B. N. B., 17, col. 909—911 (Fernand Donnet); Hofmann Peerlkamp, l.c., p. 55; Nève, l.c., p. 203—205. — Joachim Polites (Burgher) wasnbsp;te Goes geboren en week omstreeks 1530 wegens de overstromingen in Zeeland met zijnnbsp;familie naar Leuven uit. Hij werd in 1533 hoogleraar in de rechten te Bordeaux en innbsp;1541 griffier te Antwerpen. In 1567 komt zijn naam voor op een lijst van Martinisten.nbsp;Polites, die tot de vriendenkring van Janus Secundus behoorde, is de dichter van eennbsp;bundel * „Poëmata” (1548).

443 2ie over hem: De la Rue, blz. 56—58; Nagtglas, I, blz. 209—210; Hofmann Peerlkamp, l.c., p. 136—137; J. C. G. Boot, Over Hugo Favolius en zijne Latijnschenbsp;gedichten (Versl. en meded. d. Kon, Ak. v. Wet., afd. Letterk., 2de r., 7 (1878), blz.

65

215—233). — Favolius (Favoli) was te Middelburg geboren; zijn vader, een Italiaans edelman, was daar facteur van de Genuese en Florentijnse naties; zijn moeder was eennbsp;Zeeuwse. Van 1565 tot zijn dood was hij stadsdokter te Antwerpen. Hij schreef enkelenbsp;Latijnse gedichten, o.a. een reisverhaal naar Turkije en Griekenland. In zijn laatste bundel,nbsp;„Theatri orbis terrarum enchiridon” (1585), beschrijft hij o.a. een prachtig buitengoednbsp;met schone vijvers en fonteinen, op Walcheren, ,,occiduo qua littora sole tepescunt”,nbsp;dicht bij de duinen gelegen (misschien Westhoven?) en bezingt hij het verval van Sluisnbsp;(vgl. Boot, t.a.p., blz. 232—233).

Zie over hem: De la Rue, blz. 418—420; Nagtglas, II, blz. 464—465; N. N. B. W., V, kol. 871 (J. Fruytier); Hofmann Peerlkamp, l.c., p. 117. — Joannes Ramus (Jannbsp;Tack?) werd te Goes geboren en studeerde te Leuven in de rechten, waarin hij laternbsp;hoogleraar werd, te Leuven, te Dowaai en vervolgens weer te Leuven. Hij schreef bovendien Latijnse gedichten.

Zie over hem: De la Rue, blz. 385; Nagtglas, II, blz. 1023; N. N. B. W., I, kol. 1600 (G. C. A. Juten); Hofmann Peerlkamp, l.c., p. 34; M. E. Kronenberg, Hoe komtnbsp;Zovitius aan de toenaam Lumtius? (Het BoeÉ N.R., 23 (1936), blz. 344—346). — Zovitiusnbsp;(ook Driescharus, Triturbius en, bij vergissing, Lumtius geheten) werd te Dreischornbsp;geboren en was achtereenvolgens rector van de Latijnse school te Hoogstraten en, vannbsp;1536 tot 1543, te Breda. Hij stelde op jeugdige leeftijd drie schooldrama’s samen; „Ruth”nbsp;(1533), dat hij opdroeg aan zijn leermeester, de Zierikseese rector Sagarus, ,,Didascalusquot;nbsp;(1534) en ,,Ovis perditaquot; (1539). Bovendien gaf hij „Adagia Latino-Belgica” uit.

Zie over hem hiervóór, blz. 39.

Sylva carminum adolescentiae D. Jasónis Pratensis Zyricei in tomos quatuor distributa. Antverpiae apud Michaelem Hillenium in Rapo. Anno 1530. Gum gratia etnbsp;praevilegio (92 blzn.; 8vo) (Nat. Bibl., ’s-Gravenhage).

1'*® Zie over hem: De la Rue, blz. 431—432; Nagtglas, I, blz. 131; N. N. B W., VII, kol. 316—317 (A. Mulder).

Een gelegenheidsgedicht, boven zijn deur geschreven toen de erfprins Philips II in 1549 Reimerswaal bezocht. Het is afgedrukt in: Jan-Frangois Ie Petit, Nederlantsche repu-blycke (Arnhem, 1615), blz. 191 en Loys Guicciardin, Description de touts les Pays-Basnbsp;(Arnhemi, 1617), blz. 540 en daaruit bij De la Rue, blz. 432.

150 nbsp;nbsp;nbsp;2ie over hem: Valerius Andreas, p. 104; De la Rue, blz. 537—538; Nagtglas, I,nbsp;blz. 115,

Aldus de titel bij De la Rue, blz. 537.

1S2 nbsp;nbsp;nbsp;* Dialogus Cupidinis 6 Ganymedis. Antv. ap. J. Loëum. — Aldus de titel bij De

la Rue, t.a.p.

Misschien van de vierde dialoog der „Theoon dialogoi”, een samenspraak tussen Zeus en Ganymedes?

Epicureus Des. Erasmi Roterodami scholiis illustratus, et è Latino sermone in Graecum conversus, per Bartholomaeum Caversinum canonicum in Zouburgo Walachriaenbsp;(Antverpiae, 1566) (B. B., E. 696). — Er bestaan ook exemplaren van deze uitgavenbsp;met het jaartal 1567 (B. B., E. 697).

iss * Caversini Poëmata. Antv(erpiae), 1543 (8vo). — Aldus de titel bij De la Rue, blz. 538, die hem ontleende aan de: Bibliotheca Heinsiana sive catalogus librorum quosnbsp;... collegit Nicolaus Heinsius (Lugd. Bat, 1682), II, p. 112.

15® Zie over hem: Van der Aa, E, blz. 92; Nagtglas, I, blz. 203—204; Hofmann Peerlkamp, l.c., p. 241—242; Ellinger, a.a.O., S. 277—282.

151 nbsp;nbsp;nbsp;Vgl. hierna, blz. 444—445.

158 Eyndius schreef voor de „Placaten ende ordonnancien op ’t stuck vande wildernissen ('s-Graven-hage, 1605), blz. ** 4 v®—** 5 v® een lofdicht: In ... Paulli Merulae libros de venatione.

15® Jacobi Eyndii ab Haemstede, centurionis Batavi, Poëmata. Quorum series pagina adversa indicatur. Lugduni Batavorum, ex typographio Henrici ab Haestens. 1611nbsp;(XVI, 72, 192 blzn.; 4to). — Het boek is opgedragen aan de Staten der verenigdenbsp;provinciën en aan Maurits. Cornelius Pynacker, D. Baudius, Daniël Heinsius en Janusnbsp;Rutgersius schreven er lofdichten voor.

Twee gedichten uit de bundel herinneren aan Eyndius’ verblijf in Zeeland: „Pro arcis Haemstedae ipso Salvatoris nostri natalitio profesto, felici inauguratione. Hymnusquot; (2denbsp;afd., p. 75—79), dat geheel uit versregels van Virgilius is opgebouwd en de geschiedenisnbsp;van het slot Haemstede bezingt, en „Faunus Haemstedaeus” (2de afd., p. 96—100),nbsp;waarin de Faun van Haemstede (klaarblijkelijk een tuinbeeld) de nimf Galatea opwekt,nbsp;de zee, zo vol gevaren, te verlaten en tot hem te komen op het zoveel veiliger ennbsp;herbergzamer land.

i®o Quae sequuntur poëmata, ex ijs quae occupandi temporis causa olim juvenis amp; paene-puer conscripsi, selecta sunt. — L,c., 2de afd., p. 30.

i®i Deze „Florae viduae oratio funebris in obitum noctuae” heeft Conradus Goddaeus opgenomen in de tweede druk van zijn: Laus ululae (Deventer, 1644), p. 196—203.

15® Daniël Heinsius heeft deze „Nugae” met enkele andere gedichten van Eyndius

5

66

opgenomen in zijn; Dissertatio epistolica, qualis viro literato ducenda sit uxor, et qualis? Item ejusdem alia amoeniora opuscula. Quibus hac nova editione nunc primum accessêrenbsp;V. N. Jacobi Eyndii ab Haemstede Joci funebres in obitus aliquot animalium (Lugd. Bat.,nbsp;1618), p. 73—140.

ie;i Vgl. Ellinger, a.a.O., S. 282. — Wat hier over Eyndius gezegd werd, berust goeddeels op deze bron.

NI. in de „Sinn’- en minne-beelden” (1618) en de „Maechden-plichtquot; (1618). — Over Cats’ verdiensten als Latijns dichter vgl. Hofmann Peerlkamp, l.c., p. 397—400,nbsp;die alle waardering voor zijn Latijnse gedichten heeft.

165 jjj. Paces augustae sive poematia (Dordraci, 1643), I, p. 29—48.

106 Gedichten van Simon van Beaumont, uitgegeven door J. Tideman, t.a.p., blz. 268—283. Vgl. loannes Nicolai Secundus, Basia. iVIit einer Auswahl aus den Vorbildernnbsp;und Nachahmern herausgegeben von Georg Ellinger (Berlin, 1899), S. XVI—XVII.

Simon Bellimontius, Horae succisivae cur. C. Boyus. (Hagae-Comitis, 1644).

Zie over hem als Latijns dichter: Hofmann Peerlkamp, l.c., p. 412—414.

Zie noot 165, en vgl. H. Smilde, Jacob Cats in Dordrecht (Groningen-Batavia, 1938), hfdst. IX: De vertaling van den Trou-ringh.

Zie over hem; De la Rue, blz. 428—430; Nagtglas, II, blz. 718. — Zijn portret, aet. XXIV, in de „Venus Zeelanda”, met een Latijns onderschrift van Boyus.

Matthijs van der Straeten (t 1551) zat al in de regering van Goes. Zijn kleinzoon Mattheus, gecommitteerde raad der Staten van Zeeland en raad ter admiraliteit te Goes,nbsp;was de vader van de dichter. Een andere zoon van deze Mattheus, Hieronymus, wasnbsp;in 1641 burgemeester van Goes,

172 Petri Strateni Juris Cti- Venus Zeelanda et alia ejus poëmata. C. Boyus 1. C, collegit et edidit. Hagae-Comitis. Ex officina Theodori Maire. 1641 (XX, 2l8 blzn.;nbsp;8vo). — Het bundeltje is opgedragen aan Stratenus’ vader en zijn broer Hieronymus.nbsp;Verder heeft Boy elk der zeven afdelingen aan iemand opgedragen, o.a. aan Constantijnnbsp;Huygens („qui tuo exemplo plures è Belgis ad humaniora ingeniorum diverticula in-vitasti”) en aan Adriaen Hoffer.

O.a. op Jacob Cats, Adriaen Blyenburgh, Gronovius, David Somer, praeceptor aan de Latijnse school te Middelburg (1620—1630), vervolgens predikant te Kapelle ennbsp;Biezelinge (1630—1654) (t 1654), Daniël en Nicolaas Heinsius, Caspar van Vosbergen,nbsp;Hugo de Groot, Herman de Hubert en enkele Engelse vrienden.

L.C., p. 105—106, 106—107.

175 Vgl. hierna, blz. 467, noot 200.

Stratenus schreef behalve zijn „Venus Zeelandaquot; nog een lofdicht voor de *„Urbium Zelandiae comitatum constituentium, et reliquarum encomia” (1637) van Boyus.

De Latijnse dichter Andries van der Wiele, praeceptor of prorector van de Latijnse scholen van Vlissingen en Middelburg (1643—1647), van wie in 1694 eennbsp;posthume bundel ,,Epigrammata sacra” verscheen, behoort tot een volgend tijdperk.

Der zyelen troeste. Tsentemertensdijck in Zeelant, Pyeter Werrecoren, 1478, mensis Novembris (88 bin.; fol.) (Abdij van Averbode; mogelijk bij de brand van dezenbsp;abdij in 1942 verloren gegaan). — BI. 88 v®: Item der zielen troest dy es gheprint ternbsp;eeren ende ter weerdicheyt der gheboden gods. By my pyeter werrecoren wonendenbsp;tsente mertensdyck in Zeelant. P. W. Jc pieter werrecoren bidde den ghenen dye ditnbsp;werck selen zyen ofte lesen. dat sy my niet te zeer daer in en begryppen. wants hetsnbsp;myn eerste werck dat ic nye gewrachte. Jc hoeps noch altyt te verbeteren by der gratiënnbsp;gods. — Beschreven in; M. E. A. G. Campbell, Annales de la typographie néerlandaisenbsp;au XVe siècle (La Haye, 1874), no. 1543.

Zie over hem: Nagtglas, II, blz. 936—937; Edward van Even, Notice sur Pierre Werrecoren, imprimeur a St. Maertensdyk en Zélande (1478) (Bulletin du bibliophilenbsp;beige, 8 (1851), p. 113—124); H. M. C. van Oosterzee, Pieter Werrecoren (Zeeland,nbsp;jaarboekje voor 1852, blz. 265—270).

ISO Hief beghinnen die accordaten. — In fine: Dese boecxkens salmen te cope vinden by Reynier Cornelissen boeckbinder wonende tot Zirczee in die Potstraet (z. pl.,nbsp;1525) (6 bin.; 4to) (U.B., Amsterdam; Museum Plantijn, Antwerpen; Nat. Bibl., 's-Gra-venhage; Oud-Kath. pastorie van Sint-Gertrudis, Utrecht). — Beschreven in: Wouternbsp;Nijhoff en M. E. Kronenberg, Nederlandsche bibliographie van 1500 tot 1540, I—IInbsp;(’s-Gravenhage, 1923—1940), no. 2226. — Vgl. voor de verschillende uitgaven van denbsp;Zeeuwse keuren t.a.p., nos. 1285—1288, 3314—3315.

Zie over hem; De la Rue, blz. 494—495; Nagtglas, II, blz. 362—364.

Zie over hem: De la Rue, blz. 500—501; N. N. B. W., V, kol. 1155—1156 (L. Knappert).

183 Yg] voor het volgende overzicht: M. Schoengen, Geschiedenis van het onderwijs in Nederland (Amsterdam, 1908—1925; onvoltooid); R. R. Post, in: Geschiedenis vannbsp;Nederland, I (Amsterdam, 1935), blz. 291—297; II (t.z.pl. en j.), blz. 92—103, 323—332.

Schoengen, t.a.p., blz. 251.

IS® T.a.p., blz. 262—264.

67

180 Vgl., ook voor hetgeen hier verder over de Middelburgse school volgt: J. G. Voegler, Geschiedenis van het Middelburgsch Gymnasium. Eerste tijdvak (Archief Z. G.nbsp;d.W., VII, 2de stuk (1892), blz. 235—237.

1*1 Zie over hem: Daxhelet, l.c., p. 284—285; O. Clemen, Johann Pupper von Goch (Leipzig, 1896), S. 276—282. — Hadrianus Barlandus, een Leuvens studievriend, droegnbsp;hem zijn uitgave van Livius' „De regibus Romanorumquot; (1520/22) op. — Bij Kesteloo,nbsp;Stadsrek., III, blz. 331 heet hij Klaas van den Bossche, en in de door Voegler, t.a.p.,nbsp;blz. 248—249 medegedeelde lijst van rectoren komt hij voor als mr. Claes van dennbsp;Bossche. — De drukken van Lucianus' ,,Dialogi’’ zijn beschreven bij Nijhoff en Kronen-berg, t.a.p,, nos. 1400—1402, 3436—3441, 3443—3445, de uitgave van Plautus’ ,,Curculio”nbsp;onder no. 3743, die van de „Rudens” onder no. 3744.

1®® Bij Kesteloo, Stadsrek., III, blz. 332 heet hij mr. Lieven; in de door Voegler, t.a.p., meegedeelde lijst van rectoren komt hij voor als mr. Lieven Lievensz. Hij was getrouwdnbsp;en liet een weduwe na; t.a.p,, blz. 223. Alhoewel hij al in de stadsrekening van 1524nbsp;genoemd wordt, heet hij in de druk van 1526 van Lucianus’ „Dialogi ” nog altijd „hypo-didascalus scholae Antwerpianae”, en pas in die van 1527 „Middelburgensis rectoris”nbsp;(sic, lees; rector). — De „Grisellis” van Houckaert is beschreven bij Nijhoff en Kronenbergnbsp;onder no. 3216 (ook in B.B., H. 80); de drukken van Rosemondts „Confessionalequot; ondernbsp;nos. 1820—1822, 3815 de *„Disticha aliquot illustrium poetarum” onder no. 2790.

188a Vgl. Daxhelet, l.c., p. 34, 243 en Pluscule Esopi Phrygis et Aviani fabulae (Hantverpiae, 1512), p. C 4 vquot; (beschreven in B. B., A. 153).

189 nbsp;nbsp;nbsp;Moll, Kerkgeschiedenis van Nederland vóór de Hervorming, II, 2 (Arnhem,nbsp;1867), blz. 284—305, geeft een algemeen overzicht over de „vorming van Nederlandersnbsp;aan vreemde hoogescholen”. Vgl. verder: Schoengen, t.a.p., en G. A. Meijer, Nederlanders aan middeleeuwsche universiteiten (De Katholiek, 107 (1895), blz. 405—415). —nbsp;Het ligt in mijn bedoeling, het hier behandelde onderwerp nader uit te werken, zodra hetnbsp;weer mogelijk zal zijn de grotendeels onuitgegeven matrikels der universiteiten ter plaatsenbsp;te raadplegen.

190 nbsp;nbsp;nbsp;Vgl. G. Brom, Nederlanders aan de universiteit van Parijs (Archief van hetnbsp;aartsbisdom van Utrecht, 26 (1900), blz. 120—133). — De matrikels van de Nationbsp;Anglicana, waartoe o.a. de Duitsers en hun naburen, dus klaarblijkelijk ook de Nederlanders behoorden, zijn nog onuitgegeven. Vgl. A. Budinszky, Die Universitat Parisnbsp;und die Fremden an derselben im Mittelalter (Berlin, 1876).

191 nbsp;nbsp;nbsp;Vgl. ]. van Kuyk, Lijst van Nederlanders, studenten te Orleans (1441—1602)nbsp;(Bijdragen en mededeelingen van het Hist. Gen., 34 (1913), blz. 293—349). Deze lijstnbsp;noemt uit dit tijdvak 26 Zeeuwen uit een register, waarin alleen de officiarli genoemdnbsp;worden; het aantal studenten was dus veel groter. Opvallend groot is het aantal Zierik-seeënaren. — In het Album studiosorum Aurelianensium, Natio Germanica, 1441—1546nbsp;(s. 1., 1877), dat eveneens alleen de namen van de officiarii noemt, komen vele niet innbsp;de lijst van Van Kuyk genoemde Zeeuwse studenten voor, o.a. Guillermus Zagarus, denbsp;Goes (1519), de bekende Humanist.

192 nbsp;nbsp;nbsp;Vgl. Hermann Keussen, Die Matrikel der Universitat Köln, 1389—1559. I, 1389nbsp;—1466, mit Register; II, 1476—1559 (Bonn, 1892—1919), 3 Bde.

193 nbsp;nbsp;nbsp;Vgl. Gustav Toepke, Die Matrikel der Universitat Heidelberg von 1386 bis 1662nbsp;(Heidelberg, 1884—1893). 2 Thle. u. Register. — J. de Wal, Nederlanders, en personen,nbsp;die later met Nederland in betrekking stonden, studenten te Heidelberg en te Genève,nbsp;zedert het begin der kerkhervorming (Handel, en meded. v. d. Maatschappij der Ned.nbsp;letterk., 1865, blz. 59—259); J. de Wal, Nederlanders, studenten te Heidelberg (t.a.p.,nbsp;1886, blz. 1—155). — Van de 187 in het tijdvak 1544 tot 1575 ingeschreven Nederlanders zijn er maar 2 uit Zeeland.

194 nbsp;nbsp;nbsp;Vgl. A. Hofmeister, Die Matrikel der Universitat Rostock, I—II (Rostock, 1889nbsp;—1891); A. Hulshof, Nederlanders aan de universiteit te Rostock in de 15e en 16e eeuwnbsp;(De Navorscher, 57 (1908), blz. 571—600).

195 nbsp;nbsp;nbsp;Vgl. Georg Erler, Die Matrikel der Universitat Leipzig, I—III (Leipzig, 1895—nbsp;1902).

198 Vgl. Matricule de l’université de Louvain, publiée par E. Reusens (Collection de documents inédits), I, 1426—1453 (Bruxelles, 1903); Actes ou procès-verbaux des séancesnbsp;tenues par Ie conseil de l’université de Louvain, publiés par E, Reusens et A. van Hovenbsp;(Collection de documents inédits). I, 1432—1443. II, 1445—1455 (Bruxelles, 1903—1917);nbsp;Documents relatifs a l’histoire de l’université de Louvain (1425—1797), publiés par E.nbsp;Reusens, II (Analectes pour servir a l’histoire ecclésiastique de la Belgique, 30 (1903),nbsp;p. 5—284).

'9^ Reygersberch, t.a.p., blz, B r^.

198 nbsp;nbsp;nbsp;Men vindt ze opgesomd in: Jan Romein, Geschiedenis van de Noord-Nederland-sche geschiedschrijving in de Middeleeuwen (Haarlem, 1932).

199 nbsp;nbsp;nbsp;Reygersberch noemt (t.a.p., blz. B r^) als degenen „die gescreven hebben, vannbsp;die antiquiteyt ende ouderdom des lants van Zeelandt” Paulus van Middelburg, Cornelisnbsp;Battus, Johannes Beker Borsalus, Hugo Bruys, Hadrianus Cordatus en Hadrianus Bar-

landus, — Van dezen is Hugo Bruys een volkomen onbekende figuur. De anderen zijn eerder ter sprake gekomen.

200 Qg beste en nieuwste uitgave is: Rijmkroniek van Melis Stoke. Uitgegeven door W. G. Brill (Utrecht, 1885), 2 dln. Een nieuwe uitgave, bezorgd door G. Stuiveling, isnbsp;in bewerking. — Over Melis Stoke zie men verder: Te Winkel, Ontwikkelingsgang^,nbsp;I, blz. 508—513 en de aldaar aangehaalde literatuur. Ook Te Winkel wil in Stoke eennbsp;Zeeuw zien.nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;‘nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;.nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;| _.

In het gemeente-archief van Zieriksee berust een oorkonde met de ondertekening A. (d.i. Amelis) Stoke. De echtheid van dit stuk, althans van de handtekening, magnbsp;echter in twijfel worden getrokken wanneer men bedenkt dat clerken destijds dergelijkenbsp;oorkonden niet plachten te contrasigneren.

S. nbsp;nbsp;nbsp;Hofker, De taal van Melis Stoke (Groningen, 1908), blz. 99 vlg.

203 nbsp;nbsp;nbsp;Vgl. hiervóór, blz. 35.

204 nbsp;nbsp;nbsp;Reygersberch, t.a.p., blz. E vquot;.

Boxhorn, Chroniick, I, blz. 457. — Wat latere schrijvers over Cornelis Battus hebben beweerd, is uitsluitend aan deze grotendeels onjuiste mededelingen ontleend.

H. Kampinga, De opvattingen over onze oudere vaderlandsche geschiedenis bij de Hollandsche historici der XVIe en XVIIe eeuw (’s-Gravenhage, 1917), blz. 202, n. 7.

20quot; Vgl. hiervóór, blz. 30—31.

208 nbsp;nbsp;nbsp;Achter Dorpius’ Dialogus, in quo Venus et Cupido omnes adhibent versutiasnbsp;(Lovani, 1514) gevoegd. Ook bij Petrus Scriverius, Batavia illustrata (Lugd. Bat., 1609),nbsp;p. 138—141.

209 nbsp;nbsp;nbsp;Prinsen, Gerardus Geldenhauer Noviomagus, t.a.p., blz. 19—21.

210 nbsp;nbsp;nbsp;Vgl. hiervóór, blz. 40—41.

Het origineel berust in de Kon. Bibl. te Brussel. De vele drukken van dit geschrift zijn beschreven in de B. B., B. 263—273; vgl. B. 290, XVI, — Bij Scriverius, Batavianbsp;illustrata, l.c., p. 143—144.

212 nbsp;nbsp;nbsp;Hadrianus Barlandus, Dialog! XLIH (Lovanii, 1524). — Deze druk is beschrevennbsp;in B. B., B 263.

213 nbsp;nbsp;nbsp;Vgl. hiervóór, blz. 39—40.

quot;11 Levinus Lemnius, Occulta naturae miracula (Antverpiae, 1564), 1. IIII, c. II, De Zelandiae insulis (p. 283 r®—302 r®). Bij Scriverius, l.c., p. 145—167.

-1quot; ,,Nec ulla res vices rerum humanarum, aut varios instabilesque motus melius commonstrat, quam Zelandiae insulae”. — Occulta naturae miracula, l.c., p. 299 v®,nbsp;aangehaald bij Kampinga, t.a.p., blz. 18.

218 Zie over hem: M. Smallegange, Nieuwe Cronyk van Zeeland, I (Middelburg, 1696), blz. 61; De la Rue, blz. 468—470; Nagtglas, II, blz. 479—480. — Over hetnbsp;geslacht Reygersberch: H. C. Rogge, Genealogie van het geslacht Reigersbergh (Denbsp;Navorscher, 42 (1892), blz. 136—143; vgl. 45 (1895), blz. 140—143).

^11 Dye cronijcke van Zeelandt. Gum gratia amp; privilegio. Gheprent Thantwerpen binnen die Camerpoorte inden Mol, by die Weduwe van Henrick Peetersen, int jaernbsp;.M.CCCC. ende .LI. den vijfsten dach van September (396 blzn.; 4to). De herdrukkennbsp;van 1634 en 1644 worden hierna vermeld. Smallegange heeft het eerste deel vannbsp;Reygersberchs „Cronijcke” in zijn „Cronyk” ingelast, terwijl de eerste dertien hoofdstukken in 1646 nog eens afzonderlijk waren uitgegeven onder de titel; Beschryvingenbsp;van Zee-landt, hare antiquiteyt ofte ouderdom: mitsgaders de gelegentheyt vandenbsp;bemuyrde en onbemuyrde steden van der selver eylanden. Eertijdts beschreven doornbsp;den Heer Johan Rey[gjersbergen, ende daer na vermeerdert door Marcus Ivereus [sic]nbsp;van Boxhorn. t’Amsterdam, gedruckt by Jan van Hilten, boeck-verkooper inde Beurs-straet, inde geborduyrde Handt-schoen, anno 1646 (56 blzn.; 8vo). Het werkje verscheennbsp;achter het: Tooneel der ghemuurde ende onghemuurde steden en vlecken, van Hollantnbsp;en Westvrieslant (Amsterdam, 1646), van Hadrianus Junius. — Reygersberch droeg zijnnbsp;werk op aan Maximiliaen van Bourgondië, heer van Vere. Jason Pratensis schreef ernbsp;een Latijns lofdicht voor.

Kampinga, t.a.p., blz. 20—21.

In zijn voorrede voor de ,.Rijmkroniek” van Melis Stoke (Amstelredam, 1591), blz. (:) 3 V®—(:) 4 r®.

^^® Hollandsche jaar-boeken of rijm-kronijk van Melis Stoke ... door Cornelis van Alkemade (Leyden, 1699), blz. 18, noot.

Kampinga, t.a.p., blz. 1 vlg.

Reygersberch, t.a.p., blz. B 3 v®.

T. a.p., blz. B V®.

Kampinga, t.a.p., blz. 196.

T.a.p., blz. 197—198. — Intussen is Reygersberchs kroniek voor de geschiedenis van Zeeland van 1450 tot 1550, vooral wat locale bijzonderheden betreft, van grotenbsp;waarde. Als oog- en oorgetuige deelt hij over deze jaren een aantal feiten mee, welkenbsp;men elders tevergeefs zoekt. Zijn betrekking met Maximiliaen van Bourgondië zal hemnbsp;waarschijnlijk de toegang hebben geopend tot het archief van het kasteel Sandenburg,

69

dat hoezeer in 1505 door brand geteisterd, nog altijd een verzameling van betekenis bevat. Hieruit zal hij dan zijn berichten over de oude land- en waterstaat van Zeelandnbsp;en zijn mededelingen over oude bedijkingen, overstromingen, enz. geput hebben. Denbsp;nakomeling onderschrijft volgaarne het oordeel van Boxhorn: ,,(Deze) Chronijck vannbsp;Zeelandt ... is gantsch gebreckelick. Echter nochtans heeft die niet verdient dat al tenbsp;schamprich ende spijtich oordeel, dat ... Johan van der Does ... daerover heeft ghe-streecken, doordien de beuselachtige vertellingen, neffens de rouwe ende ongeschaafdenbsp;maniere van schrijven, op de onwetentheijt van die tijden wel mach geschoven worden”nbsp;(Voorrede voor de uitgave van 1644, I, blz. ** 4 r®).

228 nbsp;nbsp;nbsp;Vgl. hiervóór, blz. 28.

22'^ Chronica compendiosissima ab exordio mundi usque ad annum Domini millesimum. quingentesimum, trigesimum quartum: per venerandum patrem. F. Amandum Zierixcen-sem, ordinis Fratrum Minorum, regularis observantiae, virum in divinis 6 humanis rebusnbsp;peritissimum. Eiusdem Tractatus de Septuaginta hebdomadibus Danielis. Adiecta suntnbsp;epistolae duae Christiani regis Aethiopiae, Davidis, ad Clementem septimum, Rhomanumnbsp;pontificem, anno Domini 1533 destinatae, cum articulis quibusdam de fide 6 moribusnbsp;Aethiopum Christianorum. Aliae quoque tres epistolae, ex nova maria Oceani Hispanianbsp;ad nos transmissae, de fructu mirabili illic surgentis novae ecclesiae, ex quibus animusnbsp;Christianus merito debeat laetari. Antverpiae apud Simonem Cocum, Anno Domininbsp;.MCCCCC.XXXIIII., mense Maio {XVI, 256 blzn.; 8vo) (Nat. Bibl., 's-Gravenhage;nbsp;Prov. Bibl. v. Zeeland, Middelburg, enz.). — Beschreven in Nijhoff en Kronenberg,nbsp;t.a.p., no. 108. In de biografie die Fr. Titelmannus, de uitgever van dit boek, vannbsp;Amandus schreef, somt hij de lijst van diens andere, ongedrukte verhandelingen op.

Het volgende is in hoofdzaak ontleend aan algemene werken en woordenboeken van en over schilders als: Carel van Mander, Het schilder-boeck (Haerlem, 1604) (waarbij ook wordt verwezen naar de hedendaagse bewerking van A. F. Mirande en G. S.nbsp;Overdiep, Amsterdam, 1936); J. Immerzeel, De levens en werken der Hollandsche ennbsp;Vlaamsche kunstschilders, beeldhouwers, graveurs en bouwmeesters (Amsterdam, 1842—nbsp;1843), 3 dln.; C. Kramm, De levens en werken der Hollandsche en Vlaamsche kunstschilders, beeldhouwers, graveurs en bouwmeesters (Amsterdam, 1857—1864), 6 dln.;nbsp;Alfred von Wurzbach. Niederlandisches Künstler-Lexikon (Wien u. Leipzig, 1906—nbsp;1910), 2 Bde.; Max J. Friedlander, Die altniederlandische Malerei, I—XIV (Berlin,nbsp;1924—1937). — Vooral is gebruik gemaakt van de vier tot dusver verschenen delennbsp;van het monumentale werk van G. J. Hoogewerff, De Noord-Nederlandsche schilderkunst (’s-Gravenhage, 1936—1942).

229 nbsp;nbsp;nbsp;Hoogewerff, t.a.p., II, blz. 134—137.

230 nbsp;nbsp;nbsp;Zie over hem: Nagtglas, I, blz. 278—281; N. N. B. W., VII, kol. 491—492 (A.nbsp;Mulder); Boxhorn, Chroniick, II, blz. 445—447; M. Gossart, Jean Gossart de Maubeuge,nbsp;sa vie et son oeuvre (Lille, 1903); Achille Segard, Jean Gossart dit Mabuse (Bruxellesnbsp;et Paris, 1924); Max. J. Friedlaender, Die altniederlandische Malerei, VIII; Jan Gossart,nbsp;Bernart van Orley (Leiden, 1934).

231 nbsp;nbsp;nbsp;Het ging verloren toen op 24 Januari 1568 de bliksem in de kerk sloeg. Vgl.nbsp;Van Mander, Schilder-boeck, uitg. d. Mirande en Overdiep, t.a.p., blz. 208. — Vgl.nbsp;nog: W. S. Unger, Het altaarstuk van Jan van Mabuse in de Abdij te Middelburgnbsp;(Archief Z.G.d.W., 1941—1942, blz. 78—79).

232 nbsp;nbsp;nbsp;Het portret van Anna van Bergen bevindt zich in de verzameling van Madamenbsp;Gardner te Boston, dat van haar dochtertje in de National Galery te Londen. Beide zijnnbsp;gereproduceerd bij Segard, I.c., tgr. blz. 66.

233 nbsp;nbsp;nbsp;Waarschijnlijk is dit de Madonna van het Metropolitan Museum te Nieuw-York,nbsp;afgebeeld in het Schilder-boeck van Carel van Mander, uitg. d. Mirande en Overdiep,nbsp;t.a.p.,1 blz. 211. Ook de bij Segard, l.c., tgr. p. 70 afgebeelde Madonna uit het Kaiser-Friedrichmuseum te Berlijn zou naar Anna van Bergen geschilderd kunnen zijn.

234 nbsp;nbsp;nbsp;Vgl. Dietsche warande, 4 (1858), blz. 27—28, 35, 41—43. .

235 nbsp;nbsp;nbsp;Van Mander kende van hem in Middelburg: „Mary-beeldekensquot;, een „Afdoe-ninghe van het Cruys” bij Jacob Magnus Simonsz. in de Lange Delft, een ,,Lucretia” bijnbsp;Melchior Wijntgis, een bekend Middelburgs collectionneur, en enkele tekeningen die hijnbsp;in Middelburg in de gevangenis (dus klaarblijkelijk tijdens zijn gijzeling) gemaakt had.nbsp;— Van Mander, t.a,p., blz. 225a—226a; uitg. d. Mirande en Overdiep, t.a.p., blz. 208nbsp;—212.

236 nbsp;nbsp;nbsp;2ie over hem: Nagtglas, II, blz. 489—490; B. N. B., XIII, kol. 746—748 (Henrinbsp;Hymans); Henri Hymans, Marin le Zélandais, de Romerswael (Bulletin de 1’Académienbsp;royale de Belgique, 7 (1884), p. 211—221); H. Levelt, De kunstschilder Marinus Claes-zoon van Reymerswael (1479—1568) (Sinte Geertruydtsbronne, 3 (1926), blz. 2—5);nbsp;Max J. Friedlander, Der H. Hieronymus von Marinus van Reymerswale (Pantheon, 13nbsp;(1934), S. 33—36); Hoogewerff, t.a.p,, IV, blz. 454—472.

23t Zie over hem: Nagtglas, II, blz. 489.

238 nbsp;nbsp;nbsp;Zie over hem: Hoogewerff, t.a.p., IV, blz. 475—478.

239 nbsp;nbsp;nbsp;In zijn onuitgegeven aantekeningen deelt hij o.a. mee, dat de buitenplaats Golstein

70

onder Schellach op Walcheren naar Goltzius genoemd zou zijn. Dit laatste is minder waarschijnlijk dan Goltzius’ verblijf op Walcheren, waartoe zijn vriendschap met Lucasnbsp;de Heere aanleiding kan hebben gegeven. Een van zijn zoons vestigde zich in 1587nbsp;als apotheker te Zieriksee.

240 Vgl. hiervóór, blz. 37, verder Van Mander, uitg. d. Mirande en Overdiep, t.a.p., blz. 351 (alwaar in noot 2 i.p.v. Adolf Antonie moet worden gelezen). — G. J. Hooge-werff, Vlaamsche kunst en Italiaansche Renaissance (Mechelen—Amsterdam, 1935),nbsp;blz. 215, beweert echter dat De Heere geen portretten heeft geschilderd.

Zie over hem: Nagtglas, II, blz. 724; Hoogewerff, t.a.p., IV, blz. 472—475.

Zie over hem: A. B. de Vries, Het Noord-Nederlandsch portret in de tweede helft van de 16e eeuw (Amsterdam, 1934), blz. 104—106; Hoogewerff, t.a.p., IV, blz.nbsp;478—482. — Behalve het aanstonds te noemen doek bezit het Rijksmuseum nog eennbsp;portret van een onbekende jongeman van hem, eveneens uit 1563.

Afgaande op zijn naam zou men Hugo van der Goes (t 1482) onder de schilders van Zeeuwse afkomst willen rekenen, maar hij is in Gent geboren.

Voor het volgende zeer beknopte overzicht is geraadpleegd: F. A. J. Vermeulen, Handboek tot de geschiedenis der Nederlandsche bouwkunst, I—III ('s-Gravenhage,nbsp;1928—1941); W. S. Unger, De monumenten van Middelburg (Maastricht, 1941); Voor-loopige lijst der Nederlandsche monumenten van geschiedenis en kunst. VI. De provincienbsp;Zeeland (Utrecht, 1922).

245 nbsp;nbsp;nbsp;2ie over dit geslacht: Nagtglas, I, blz. 527—529.

246 nbsp;nbsp;nbsp;Vgl. W. S. Unger, De bouwgeschiedenis van het stadhuis van Middelburg (Oud-heidkundig jaarboek, 1 (1932), blz. 1—20).

^4'? Dürers Schriftlicher Nachlass auf Grund der Originalhandschriften und theilweise neu entdeckter alter Ab.schriften herausgegeben von K. Lange und F. Fuhse (Halle a. S.,nbsp;1893), S. 143.

^4* Zie over hem: A. W. Ambros, Geschichte der Musik, IH (Leipzig, 1891), S. 318, 375 en passim (zie register). — Zijn ,,Tractatus de cantu perfecto et imperfectoquot;nbsp;berust in de Universiteitsbibliotheek van Praag. Deze musicoloog uit de school vannbsp;Philippe van Vitry of van Johannes de Muris heeft een aantal Nederlandse volksliederennbsp;bewerkt, deels met Vlaamse, deels met Franse tekst.

249 Vgl. M. Schoengen, Die Schule von Zwolle von ihren Anfangen bis zur Einfüh-rung der Reformation (1582), I (Freiburg, 1898), S. 89.

Zie over hem: Nagtglas, II, blz. 174 (waar hij echter verward wordt met mr. Lievyn Lievensz (t 1533), schoolmeester in de grote school te Middelburg); Schoengen,nbsp;a.a.O., S. 110—115. — Hij was in 1454 nog in leven en bracht zijn laatste jaren weernbsp;in Deventer door, waar hij ook gestorven is.

2®4 Zie over hem: K. Ph. Bernet Kempers, Jacobus Clemens non Papa und seine Motetten (Augsburg, 1928).

252 Zie over hem: Nagtglas, I, blz. 146; N. N. B. W., Vil, kol. 353 (W. H. Vilenski-Spier); F. J. Fétis, Biographie universelle de.s musiciens et bibliographie générale de la musique2, II (Paris, 1866), p. 425—426; A. C. Ramselaar, Een Nederlandsch componistnbsp;en muziekgeleerde te Rome ten tijde van Palestrina, Ghisilinus Danckerts (Meded. vannbsp;het Ned. Hist. inst. te Rome, 8 (1928), blz. 123—142).

25* NI. op grond van het feit dat de familienaam Clement op Walcheren niet zeldzaam is en was, evenals de naam Mes, die door een van Clemens’ leerlingen werd gedragen. De eerste naam komt echter vrijwel overal in ons land voor, de tweede o.a. in de Alblasserwaard en in Westfriesland.

2o4 Ygi Bouwsteenen, jaarboek der Vereeniging voor Ned. muzickgesch., 1 (1869), blz. 77—78; 3 (1881), blz. 120.

III. DE REDERIJKERS

Eerst tegen het midden van de vijftiende eeuw vinden we op de Zeeuwse eilanden de duidelijke sporen van letterkundig leven. Een enkele Middelburgse geestelijke i schreef, nog in de veertiende eeuw, een kloosterkronieknbsp;die verloren ging, en indien Melis Stoke een Zeeuw was 2, is hij de oudstenbsp;vertegenwoordiger, zo niet van de eigenlijke letterkunde, dan toch van denbsp;wetenschap in Zeeland. Op Paasdag 1390 trad Willem van Hildegaersberchnbsp;er met twee andere sprooksprekers voor het grafelijke hof op 3, maar wenbsp;weten noch of zijn optreden een aanwijzing is, dat Zeeland zelf geennbsp;kundige minstrelen bezat, noch of die beide medespelers misschien tochnbsp;Zeeuwen waren. Bijna een eeuw voordat we van de eerste rederijkers innbsp;Zeeland horen, vinden we melding gemaakt van spelen, die te Middelburgnbsp;werden opgevoerd door de scholieren van de grote (d.i. Latijnse) school,nbsp;onder leiding van hun rector 4^ en we mogen aannemen dat het schooldramanbsp;evenals elders ook in Zeeland bekend is geweest, al vloeien ook op ditnbsp;terrein de bronnen schaars en al is ons van opgevoerde spelen uit de veertiende en de vijftiende eeuw er ook niet één bij name bekend gebleven.

Tegen het midden van de vijftiende eeuw gaat het letterkundig leven in Zeeland zich met vaster lijnen aftekenen. Uit Vlaanderen en Brabantnbsp;dringen ongeveer tegelijkertijd twee stromingen de Noordelijke gewestennbsp;binnen: de conste van rhetoriken, die aanhang verwerft onder de handelen neringdrijvende burgerij, en het Humanisme, dat de geestelijkheid ennbsp;in ’t algemeen de intellectuelen opwekt en aanzet tot wetenschappelijke ennbsp;letterkundige arbeid. De eerste bedient zich van de volkstaal, goeddeelsnbsp;door Franse woorden verbasterd; de voertaal van het Humanisme echternbsp;is het Latijn. Van enig contact tussen deze beide stromingen blijkt, althansnbsp;in Zeeland en vóór de zeventiende eeuw, niets; elk volgt haar eigen weg ennbsp;werft haar eigen aanhangers.

De merkwaardige instelling der rederijkerskamers, in het begin der vijftiende eeuw in Vlaanderen onder Franse invloed ontstaan uit kerkelijkenbsp;of geestelijke broederschappen, heeft zich al vrij spoedig ook over Zeelandnbsp;verbreid 5. Daargelaten of de Middelburgse kamer inderdaad van H30nbsp;dateert, en dus de oudste uit alle noordelijke gewesten is, vast staat datnbsp;tegen het eind van de vijftiende eeuw, als in Holland en de overige gewesten van het Noorden rederijkerskamers nog maar sporadisch voorkomen, in Zeeland gilden gevonden worden in Middelburg, Vere, Goes ennbsp;Reimerswaal, en bovendien in de toen nog geheel tot Vlaanderen behorendenbsp;plaatsen Sluis, Hulst, Aksel en Zaamslag. In Goes heeft in of vóór H81nbsp;een landjuweel plaatsgevonden, in Hulst in 1483, in Reimerswaal in 1507,nbsp;in Dordrecht, de eerste stad buiten Zeeland, waarvan we dit horen, pas innbsp;1552. Duidelijk blijkt uit deze feiten dat de rederijkerij door Zeeland uit ,nbsp;het Zuiden naar de Noordelijke gewesten is doorgedrongen.

De invloed van de rederijkers op het maatschappelijke en geestelijke leven, en met name hun aandeel aan de Hervorming, is niet licht te onderschatten 6. Vooral in de zestiende eeuw, het tijdperk van hun bloei, warennbsp;zij een factor waarmede kerk en staat beide rekening hadden te houden.

In de loop der jaren waren hun macht en hun bezittingen gelijkelijk toegenomen: overal genoten ze de bescherming van de overheid, en aan hoogdagen en ommegangen verleenden ze een luister, die geen ander gilde

72

in dezelfde mate kon aanbieden. De pracht van hun vertoningen, de humor en de ernst van hun spelen, hun vrijmoedige kritiek op kerk en maatschappijnbsp;maakten hen gezien bij het volk, bij de magistraat, die hen op het stadhuis,nbsp;zogoed als bij de burgerij, die hen op het marktplein zag spelen. De rederijkersfeesten vormden een band tussen de gildebroeders van de verst-verwijderde plaatsen als geen ander gilde bezat, en maakten hen tot ledennbsp;van één grote, wijdverbreide nationale organisatie.

Voor de rederijkers was de kunst in vele gevallen, vooral in de zestiende eeuw, middel, geen doel. Hun spelen van sinne hadden dikwijls geen anderenbsp;strekking dan het volk te onderwijzen en te stichten, en de aandacht tenbsp;richten op maatschappelijke of kerkelijke misstanden. Uit het volk voortgekomen, spraken zij uit wat er leefde en woelde in de hoofden en denbsp;harten. De ontevredenheid over de ongebonden levenswijze van sommigenbsp;priesters en de grote staat, die de kanunniken voerden, het gemor over denbsp;misbruiken, waartoe de aflaathandel aanleiding gaf, verschil van inzichtnbsp;met de leer der kerk over het leerpunt der goede werken, elke uiting vannbsp;misnoegen en kritiek kon in hun spel onder woorden worden gebracht.nbsp;Daarmede werd de grond gelegd voor de strijd, die overheid en rederijkersnbsp;vooral in het tweede kwart van de zestiende eeuw met felheid zoudennbsp;voeren, en die, anders dan men verwachten zou, geen einde heeft genomennbsp;toen de omstandigheden zich in die mate gewijzigd hadden, dat het eertijdsnbsp;verbodene nu uitsluitend geoorloofd was geworden. Nauwelijks toch wasnbsp;het Calvinisme aan de macht gekomen, of de kerk keerde zich met rigoristi-sche gestrengheid tegen de rederijkers, die in zo belangrijke mate tot haarnbsp;overwinning hadden bijgedragen, en ook ditmaal vond de kerk de overheidnbsp;aan haar zijde. Voor deze bestrijding bestond tweeërlei reden. In de eerstenbsp;plaats toch waren, vooral ten plattelande, de opvoeringen van de rederijkersgilden een welkome aanleiding tot losbandigheid en brooddronkenheid, ennbsp;in de tweede plaats was het, in ’t bijzonder op Zuidbeveland, waar ditnbsp;verzet dan ook het sterkst was, vooral het Rooms-Katholiek gebleven deelnbsp;der bevolking, dat zich in deze gilden verenigde en er de voorreformatori-sche traditie voortzette. Langer dan een eeuw heeft deze strijd geduurd ennbsp;het einde van deze schermutselingen kwam pas, toen het Calvinisme nietnbsp;alleen in naam, maar ook in feite onder heel het Zeeuwse volk ingang hadnbsp;gevonden, zodat de rederijkerskamers óf te lichtzinnig werden geacht, óf,nbsp;zoals op Zuidbeveland, door gebrek aan leden hun natuurlijke doodnbsp;stierven. Alleen in de steden, waar ze een ander karakter droegen en meernbsp;te vergelijken zijn met de achttiende-eeuwse dichtgenootschappen, kondennbsp;ze hun bestaan langer rekken: de Middelburgse en Vlissingse kamers totnbsp;het laatst der zeventiende, de Veerse kamer zelfs tot het eind der achttiendenbsp;eeuw.

Bestrijding door overheid en kerk

Ook uit Zeeland zijn ons voorbeelden bekend van maatregelen, door de overheid genomen om aan de hervormingsgezinde tendenzen der rederijkersnbsp;paal en perk te stellen. Op 21 Februari 1535 vermaande de raad vannbsp;Zieriksee het rederijkersgilde der stad, ,,dat sy niet en (zouden) speelen,nbsp;dat schandeloos is” en in het vervolg van hetgeen zij wilden opvoeren aannbsp;de burgemeester zouden kennis geven Deze vrij vage mededeling doetnbsp;vermoeden dat onder de Zierikseese rederijkers hervormingsgezindennbsp;waren, alhoewel daarvan verder niets blijkt. Opmerkelijk is dat de opvoeringnbsp;van ,,Den Boom der Schriftueren” in 1539 door de Middelburgse rederijkersnbsp;geen aanleiding schijnt te hebben gegeven tot enige verbodsbepaling, alhoewel de geestelijkheid in dit spel fel werd gehekeld en het tien jaar later

73

op een lijst van verboden boeken werd geplaatst. In 1563 voerden de rederijkers van Kapelle op Zuidbeveland een klucht op, waarin de broeknbsp;van de Heilige Franciscus een belangrijk aandeel scheen te hebben gehad.nbsp;De geestelijkheid maakte er werk van, de zaak kwam zelfs voor de Landvoogdes, maar per slot van rekening bleek een en ander op een vergissingnbsp;te berusten 8.

Van heel wat feller aard was de oppositie van het Calvinisme tegen de rederijkerij. Al in 1581 besloot de particuliere synode van Zeeland om bijnbsp;de Staten van het gewest aan te dringen op ,.executie van de 26= vraghenbsp;der particuliere questien des Dortschen synodi aengaende de rhethoryck-spelen” 9, in overeenstemming met het kort daarop door de te Middelburgnbsp;gehouden nationale synode genomen besluit, dat inzake de kamerspelennbsp;„een ijeghelick aenhouden sal bij syne overheyt, dat onstichtynghenbsp;gheweert wordt” lo. Ook de Haagse nationale synode van 1586 keerdenbsp;zich tegen de rederijkersspelen, als aanleidingen tot onstichtelijkheid H.

Nergens is het verzet van overheidswege tegen de rederijkers zo krachtig en aanhoudend geweest als in Zeeland, klaarblijkelijk omdat hier de aandrang van de kerk het grootst was. In een reeks van plakkaten hebben denbsp;Staten zich telkens weer tegen de batementspelen gekeerd, in 1583, 1590,nbsp;1591, 1621, 1625, 1636, 1639, 1646, 1652 en 1673 12. Dat deze verordeningen telkens weer hernieuwd moesten worden, wijst er op hoezeernbsp;de rederijkersgilden op de Zeeuwse eilanden wortel hadden geschoten. Metnbsp;name geldt dit voor Zuidbeveland, dat dan ook enkele malen afzonderlijknbsp;werd aangeschreven. Dat men vooral de Rooms-Katholieke rederijkers, dienbsp;op dit eiland nog in organisatorisch verband verenigd waren, bedoelde,nbsp;blijkt wel daaruit dat de gereglementeerde rederijkersgilden in de stedennbsp;Middelburg, Vlissingen en Vere de bescherming van de overheid genoten 19.

Dat de strijd van de Staten tegen de rederijkers was gericht, en niet tegen het opvoeren van toneelstukken in ’t algemeen, blijkt duidelijk uitnbsp;een besluit, dat zij slechts enkele jaren na de resolutie van 1591 namen.nbsp;In hun zitting van 5 Augustus 1595 verscheen een tiental Zeeuwsenbsp;studenten uit Leiden, die hun verzochten ,.hunne actie van exhibitie vannbsp;zeker tragedie ende comedie” met hun tegenwoordigheid te vereren. Denbsp;Staten — er was een zoon van het Statenlid Caspar van Vosbergen ondernbsp;de spelers — voldeden aan dit verzoek en schonken aan de studentennbsp;bovendien nog een gratificatie van £25 Vlaams, ,.boven alle oncosten,nbsp;gedaen in 't erigeren van de stellingen, schilderen, kleederen ende anders-sins” 1*. Ook de Middelburgse kerkeraad had tegen deze opvoering geennbsp;bezwaar, wat uit zijn stilzwijgen mag worden opgemaakt Uitdrukkelijknbsp;spreekt dit college trouwens steeds van rhetorijkers, niet van het toneelspelnbsp;op zichzelf, al zullen op een enkele uitzondering na beide wel onafscheidelijknbsp;verbonden zijn geweest. In Zeeland, waar de overheid een veel groterenbsp;macht in kerkelijke aangelegenheden bezat dan elders i®, treedt de kerknbsp;trouwens veel minder fel tegen de rederijkers op dan in de andere gewesten. Dit felle optreden was hier onnodig, omdat de wereldlijke overheidnbsp;zich hier agressiever betoonde dan bv. in Holland, waar de magistraat dernbsp;steden meer libertijnsgezind was. Wanneer echter in 1602 de provincialenbsp;synode van Zeeland verzoekt „alsoo doort, placaet van policie de rhetorijck-spelen om ghewichtighe redenen verboden zijn ende diesniettegenstande opnbsp;velen plaetsen tplacaet dienaengaende niet onderhouden en werdt, dat hetnbsp;den E.E.heeren believe tverbodt van dien te vernieuwen, midtsgaders oocknbsp;tegen de spelen in de latijnsche ende franssche scholen naerder te verclaeren,nbsp;alsoo door sulcke onnoodighe ende ontstichtelijcke oeffeningen de jonckheijtnbsp;haeren tijdt verliest”, wijzen Gedeputeerde Staten dit verzoek van de hand:

74

„alsoo hierop bij placate is voorsien, en connen die van den Rade niet voorder daerinne doen” Sindsdien kwam de rederijkerij niet meer ternbsp;sprake vóór 1618, toen men besloot om aan de synode te Dordrecht innbsp;bedenking te geven, de Staten-Generaal om een ,,algemeijne ordre” tenbsp;verzoeken tegen ,,de batementspelen en diergelijcke onbehoorlyc-heden” is.

Het plakkaat van 9 Juni 1625 richt zich klaarblijkelijk meer tegen rondreizende kermistroepen dan tegen rederijkers, maar dat van 15 Julinbsp;1636 dat aan de ambachtsheren van Zuidbeveland was gericht, noemtnbsp;de ,,batement-spelen” met name. Tien jaar later, op 31 Mei 1646, vaardigden de Staten een nieuwe verordening uit, aangezien hun ter ore wasnbsp;gekomen dat ,,in verscheyden quartieren deser provintie, vele insolentiennbsp;ende dertelheden gepleecht werden, in rethorijck ende batement-spelen”,nbsp;die daarom instantelijk verboden werden. Aan de officieren en magistraten,nbsp;daartoe gekwalificeerd, werd scherp gelast, hieraan ,,sonder eenige ooch-luyckinge ofte dissimulatie” de hand te houden” 21. In 1654 richtte denbsp;classis van Zuidbeveland zich tot de Staten, die daarop de ambachtsherennbsp;van het eiland nogmaals herinnerden aan de eerder afgekondigde verbodsbepalingen 22. Niettemin moest de predikant van Hoed'ekenskerke, ds.nbsp;Michael Eversdijk, op 13 Januari 1673 bij de classis een vertoog indienennbsp;over de ,,Confrerien of Landluydengilden”, waarbij zich ook gereformeerdennbsp;lieten inschrijven. De predikant zette daarin in den brede uiteen dat dezenbsp;confrérieën ,,van een puiren paepsen gront en aart” waren, ,,superstitieusnbsp;en afgodisch” in haar oefeningen, vergezeld gingen van ,,profaniteit ennbsp;goddeloosheit” en geheel verschillend waren van ,,de borgerlike gilden ennbsp;schutterien in de steden” 23, Nog geen veertien dagen daarop volgde hetnbsp;plakkaat van de Staten van 24 Januari 1673, dat de rederijkersspelen nogmaals verbood 24, niet uitzondering van die der geprivilegeerde kamers innbsp;de besloten steden 25. Het is het laatste van deze aard, dat door de Statennbsp;werd uitgevaardigd, maar er zijn bewijzen te over dat de gilden op Zuidbeveland er zich weinig of niets van hebben aangetrokken en rustig zijnnbsp;doorgegaan met hun opvoeringen. In 1696 moesten kerkeraad en classis ernbsp;in ’s-Heer-Arendskerke en Heinkenszand verhinderen 26, en op 7 Septembernbsp;1700 moest de classis het besluit nemen om alle lidmaten te censureren dienbsp;zich schuldig maakten aan ringsteken, gaaischieten, rethorijkspelen ennbsp;soortgelijke vermaken. Toen de classis beval dat dit verbod van alle kanselsnbsp;bekend moest worden gemaakt, weigerden vier of vijf kerken, met die vannbsp;Goes aan het hoofd, daaraan te voldoen, wat tot veel geharrewar aanleidingnbsp;gaf 27. Op het laatst van 1711 kwam men er achter, dat de rederijkers vannbsp;’s-Gravenpolder tegen Driekoningen een spel voorbereidden, waar natuurlijknbsp;een stokje voor werd gestoken 28. In Mei 1717 beloofde de baljuw vannbsp;Zeeland Bewesten-Schelde nog eens aan de classis, ,,de Rhetorika op allerlei wijze te verhinderen” 29. Wat hem daartoe aanleiding gaf is onbekend.nbsp;Intussen schijnen in het begin van de achttiende eeuw ook de laatstoverge-bleven kamers op Zuidbeveland verdwenen te zijn, ongetwijfeld tengevolgenbsp;van de toenemende invloed van het Calvinisme, alhoewel dat op dit eilandnbsp;er nooit in geslaagd is, de oude Roomse godsdienst te verdrijven.

Vooral de piëtistische predikanten hebben zich in de eerste helft van de zeventiende eeuw krachtdadig verzet tegen deze uiting van het middeleeuwse volksleven, die voor hen in de eerste plaats een overblijfsel was vannbsp;de ,,Paepse superstitie”. Udemans noemt ,,batementen, camerspelen, endenbsp;andere sotte cluyten” in één adem met ,,oncuysche ende dertele ghebaerden”nbsp;en ,,lichtveerdighe dansserijen”, waartegen hij op zeer besliste wijze stellingnbsp;neemt 30. Eewoud Teelinck noemt ,,stellagie spelen zelve te spelen, ofte

75

t’aenschouwen” onder de ,,oneerlijcke ende ongeoorloofde vermakingen” Ook zijn broer Willem noemt „commedien, tragediën, batement-spelen,nbsp;camer-spelen, lichtveerdighe speelkens, waer in veel onkuyssche, ergerlijcke,nbsp;vuyle, gebaerden vertoont worden” onder de „aenleydinge tot oncuys-heyt” en had al eerder aan ,,vele genaemde gereformeerde Christenen”nbsp;verweten dat ze meewerkten aan de opvoering van batementspelen Zijnnbsp;zoon Maximiliaen sluit zich bij het oordeel van zijn vader hierover letterlijknbsp;aan 34. Ook Adriaen Hoffer keert zich tegen de rederijkers, ,,dewelckenbsp;alhoewel sy den naam van Reden-rijck draghen, evenwel nochtansnbsp;duergaans redeloose, ende onbesnedene menschen sijn, die niet minder innbsp;haar leven en betrachten, dan het ghene sy tot stichtinghe voor den volckenbsp;schynen te willen voortbrenghen”, waardoor de ware poëzie in verachtingnbsp;wordt gebracht 35. Het is dan ook te begrijpen dat in tegenstelling tot denbsp;Walcherse steden in Zieriksee de rederijkerij in de zeventiende eeuw eennbsp;kwijnend bestaan heeft geleid, al heeft ze er zich tot het laatste kwart vannbsp;de eeuw weten te handhaven.

Middelburg

De oudste der Zeeuwse rederijkerskamers is het ,,Bloemken Jesse” van Middelburg 36. en indien we de overlevering mogen geloven, die haarnbsp;oprichting in 1430 stelt, is deze kamer tegelijk de oudste uit de Noordelijkenbsp;Nederlanden. Het ligt trouwens voor de hand, deze in Zeeland te zoeken,nbsp;het overgangsgebied immers tussen de kuituur van Noord en Zuid, de brugnbsp;tussen de beide helften van de Dietse landen, waarin Noordbrabant metnbsp;zijn moerassen en heidevelden en zijn gering aantal steden een wig hadnbsp;gedreven. Reeds was Middelburg in het begin der vijftiende eeuw eennbsp;bloeiende koopstad, waarheen vooral uit Brabant en Vlaanderen vele kooplieden, maar ook vele geestelijken kwamen, en waarschijnlijk is door denbsp;laatstgenoemden de Middelburgse kamer in het leven geroepen 37. naar hetnbsp;voorbeeld der Vlaamse en Brabantse rederijkersgilden.

Het oudste document dat de Middelburgse kamer noemt is de ordonnantie, die baljuw, burgemeesters, schepenen en raden der stad haar op 9 Januari 1484 verleenden 38. fjit deze brief blijkt dat de kamer Sinte-Annanbsp;tot patrones had, en haar jaarfeest vierde op de Zondag na het naamfeestnbsp;van deze heilige (26 Juli). Wie tot het gilde wilde toetreden, moest zijnnbsp;wens daartoe te kennen geven aan de deken en zijn gezworenen. Verzettenbsp;niemand zich tegen zijn aanneming als gildebroeder, dan werd hij toegelaten tegen een intreegeld van acht groten en één groot voor de cnape.nbsp;Bij overlijden van de gildebroeder verviel zijn pallore — de gebruikelijkenbsp;naam voor het feestgewaad — aan het gilde; de gildebroeders waren daarvoor gehouden om de overledene ter aarde te dragen, ’s Daags daarop ,,soenbsp;sal den deken als dan gehouden wezen eene memorie te doene van eennbsp;singende misse van requiem van die penningen die onder hem liggen”,nbsp;die alle gildebroeders moesten bijwonen. Kwamen rederijkers van buitennbsp;batementen of wagenspelen opvoeren, dan droegen de gildebroeders gemeenschappelijk de kosten. Tweemaal ’s jaars legde de deken rekening ennbsp;verantwoording af van de gelden, die hij onder zijn beheer had, en wel op denbsp;dag van de verkiezing van een deken, en op Sinte-Anna of de dag daarna.nbsp;Iedere gildebroeder was verplicht zich een pallore te doen maken op eigennbsp;kosten, en minstens één in de drie jaar. Deze pallore, waarop het embleemnbsp;der kamer geborduurd was, mocht niemand ter afdoening van schuld innbsp;ontvangst nemen; als officieel gewaad vertegenwoordigde het de goedenbsp;naam van het gilde. Daarom mocht niemand ook met zijn pallore ,,in stoven

76

noch in bourdeelen gaen noch in tavaernen tot eenigen dobbelspelen of droncken drijncken noch gheendcrhande spel spelen ten ware scaetsen,nbsp;balslaen of schieten”. Ook mocht men de pallore niet dragen op de plaatsnbsp;,,daer eenige dootslagen geschien” (als bv. bij terechtstellingen), en evenmin mocht men het kleed ,,in die lombaerde dragen”. Op al deze overtredingen stond verbeurte van het ambtsgewaad. Het privilege bevat verdernbsp;enkele strafbepalingen voor leden die de repetities der op te voeren stukkennbsp;niet bijwoonden of de hun toegewezen rol weigerden te spelen. Priesters ennbsp;magistraatspersonen, die in het gilde traden, konden dispensatie krijgen vannbsp;bepaalde voorschriften, bv. van het dragen van de pallore en het deelnemennbsp;aan de opvoeringen. Het stadsbestuur koos jaarlijks de deken, de gezworenen en de gildeknaap, „gelijck men in andere gilden doet”. Men kannbsp;hieruit gevoeglijk opmaken dat het een of ander Vlaams of Brabantsnbsp;rederijkersreglement als voorbeeld heeft gediend voor het Middelburgse,nbsp;maar het is niet aan te wijzen welk.

Deze ordonnantie, die nagenoeg volkomen gelijkluidend is met die van de Reimerswaalse kamer en op dezelfde dag als deze is uitgevaardigd ^9,nbsp;bleef slechts tot 1514 van kracht, toen het stadsbestuur op 17 Maart aan denbsp;kamer een nieuw privilege schonk 40. Dit privilege, dat merkwaardigerwijzenbsp;van het oudere geen gewag maakt, stelde een overdeken en dertiennbsp;„tabbeertdragers” aan, die in het rood gekleed moesten zijn en elke viernbsp;jaar van de stad een nobel ontvingen. De magistraat nam op zich, te zorgennbsp;voor het onderhoud van de speelwagen van het gilde, en schonk bovendiennbsp;maandelijks vijf schellingen tot onderhoud van de kamer, ,,mits condiciën ennbsp;voirwaerden, soo wanneer dat de stad eenighe victorien maect ofte eenighennbsp;triumphe bedrive, zoo zullen deselve van de Rethorike gehouden zijn tenbsp;spelen, ende der stad eere daarinne te bewaren, ’t zy by batementen oftnbsp;staande spelen”. Bovendien moest de kamer jaarlijks dertien ,,staandenbsp;spelen” opvoeren, en voorts op alle Zondagen tijdens de jaarmarkt eennbsp;uitvoering geven, verder op alle heiligendagen, ,,insgelijks wanneer denbsp;scatters opscieten zullen”, op Sint-Joris, Sint-Sebastiaan ,,ende als denbsp;cleuveniers horen feeste houden van den zeven weën”. Al deze spelennbsp;moesten ,,spelen van genuchte” zijn. Op Nieuwjaarsdag en Driekoningenavond moesten de rederijkers ,,naar ouder costume” op het stadhuis eennbsp;opvoering geven, en tenslotte waren ze gehouden om op Sacramentsdagnbsp;en de dag van de processie ,,te spelen den ommeganck, ende de processienbsp;in ordinancie te helpen stellen ende onderhouden” 4i.

Het privilege bevatte vervolgens de ordonnantiën van het gilde zelf, die gedeeltelijk overeenkomen met de bepalingen van het privilege van 1484.nbsp;Er blijkt o.a. uit dat het aantal gildebroeders onbeperkt was, en dat elkenbsp;gildebroeder het in zilver uitgevoerde insigne van de kamer op zijn borstnbsp;moest dragen, of het in kleuren op zijn rok moest laten borduren.

De Middelburgse rederijkers hebben steeds de bescherming van de magistraat genoten, en gedurende heel het bestaan der kamer, dat zich overnbsp;een tijdsverloop van twee en een halve eeuw uitstrekt, blijkt nimmer ietsnbsp;van enig ernstig conflict tussen het gilde en de stedelijke regering: integendeel geniet de kamer van haar steeds bescherming en steun. Vóór de over-gang van Middelburg naar de Staatse zijde draagt ze geheel en al hetnbsp;karakter van een geestelijk gilde. Ze had de leiding bij de grootse processies,nbsp;die elk jaar op Sacramentsdag plaatsvonden, en bij alle gelegenheden dienbsp;daartoe aanleiding gaven, trad ze met haar esbatementen voor de regeringnbsp;en het volk op. De kamer genoot dezelfde voorrechten, maar had ooknbsp;dezelfde verplichtingen als de overige 22 gilden der stad. Met de drienbsp;schuttersgilden, die haar het meest verwant waren, wordt ze herhaaldelijk

77

in één adem genoemd 42; in tijden van onrust is aan deze vier gilden de bewaking van de poorten opgedragen, en in 1575 worden deze gilden zelfsnbsp;gerekend met burgemeesteren, schepenen en raden „het gansche corpus dei

stad” te vertegenwoordigen 43.

Het oudste spoor 44 van de aanwezigheid van een rederijkerskamer in Middelburg dateert uit 1444, wanneer ter gelegenheid van de jaarlijksenbsp;processie op H. Kruisdag (26 Juni) de stad aan de Westmonsterkerk £3nbsp;uitbetaalde wegens verleende hulp, ,,en ook om den boom van Yesse tenbsp;helpen maken” 45. Het jaar daarop waren de „esbatement-spelers” vannbsp;Middelburg in Vere, ,,als men onser vrouwen ommedrouch” 4fgt;. De stadsrekening van 1480 vermeldt dat de loods, staande in „damerie” (denbsp;amerij) 47. om de ,,wagenen” daarin te plaatsen ,,van den Rethorike” gedektnbsp;werd. Colijn, de koster van de Westmonsterkerk, werd van stadswegenbsp;betaald omdat hij de wagen van Rethorica gestoffeerd en geverfd had, ennbsp;ook wordt in dezelfde rekening nog gesproken van de toren van denbsp;Rethorike, klaarblijkelijk een van de requisieten 48. In 1483 kregen denbsp;gezellen van Rethorike, toen ze met enkele leden van de Wet in de Liebaardnbsp;(de stadsherberg) vergaderd waren, een maaltijd. Toen ze op Driekoningenavond 1493 hun opwachting kwamen maken bij de koning van de stad, dienbsp;op het stadhuis recipieerde, kregen ze een stoop Rijnwijn. In hetzelfde jaarnbsp;schonk de stad hun laken, om er een zotsrok met twee kousen van te latennbsp;maken, en bovendien kreeg Willem Treurniet, als gouverneur van de kamer,nbsp;vijf ellen rood en grauw laken ,,om daermede met der stede livreie gekleednbsp;te zijn” 49. In 1494 kregen de gezellen van Rethorica twee poortkannennbsp;Rijnwijn, omdat ze een spel van sinne gespeeld hadden

In 1507 waren de Middelburgse rederijkers op het landjuweel te Reimers-waal, waar ze een prijs wonnen, die uit zeven tinnen stopen en tien tinnen kannen bestond. In Februari 1513 speelden ze ,,'t wagenspel” op het stadhuis. Herhaaldelijk treffen we in de nu volgende jaren in de stadsrekeningennbsp;posten aan voor wijn, aan de rederijkers wegens hun opvoeringen geschonken 5i. In 1518 trokken ze naar Goes ,,om den prijs te winnen”, en innbsp;1525 werd hun £ 3 betaald voor een reis naar Reimerswaal ^2.

Den Boom der Schriftueren

Enkele maanden na het Gentse landjuweel van 1539, waar de Middelburgse kamer niet aanwezig was, gaf deze, op de 1ste Augustus van hetzelfde jaar, te Middelburg een opvoering van „Den Boom dernbsp;Schriftueren” ^3. Dit spel, klaarblijkelijk door een van de ,,Sint Annennbsp;kinderen” zelf gedicht, vertoont zo al geen Lutherse, dan toch eennbsp;Erasmiaanse strekking 54. Medecyn der Sielen, d.i. Christus, en Mensche-lijcke Leeringhe strijden om het bezit van de non Elck Bysonder, die in hetnbsp;prieel van Suyver Consciencie onder de Boom der Schriftueren ligt te rusten.nbsp;Aanvankelijk wint Medecyn der Sielen haar gunst, maar Eyghen Wijsheytnbsp;en Natuerlijcke Begheerte, de dienaars van Menschelijcke Leeringhe, wetennbsp;haar door schoonklinkende woorden en beloften over te halen en voerennbsp;haar met zich mee als de toekomstige bruid van hun heer. Gheloove, doornbsp;Medecyn der Sielen tenslotte opgeroepen om een einde te maken aan hetnbsp;rijk van Menschelijcke Leeringhe, redt met ,,het sweerdt van twoort Gods”nbsp;Elck Bysonder uit de macht van Menschelijcke Leeringhe en brengt haarnbsp;terug tot haar ,,eerste lief”.

De strekking van ,,Den Boom der Schriftueren” en die van de Gentse spelen lopen niet ver uiteen, maar hoeveel scherper is de toon der Middelburgse rederijkers, hoeveel directer hun aanval op de kerk en de geestelijk-

78

heid. Hoe hatelijk is de voorstelling der priesters, zoals Menschelijcke Leeringhe ze aan Elck Bysonder afschildert:

Verslint eenen kemel, maer een mugge wilt cleesen

voor tvolc, om te cryghen goet of ghelt;

doen si u ghebot niet, segt: tis eenen geest die u quelt.

Doet zielmissen doen, vigelien en memorien, dertichsten, jaerghetyden, so crijchde ghewelt.

Prijst broerscappen, ghilden van grooter victorien,

preect parabelkens voor dees dantelorien,

en ghelaet u alleens in u vertalen,

dat ghi de sluetels hebt Vander eewiger gloriën

so devoot, al soudy God vanden cruyce halen 55.

Scherp bestrijdt de anonyme schrijver van het spel, die we wel onder de Middelburgse rederijkers zelf te zoeken zullen hebben, de leer der goedenbsp;werken, niet minder scherp ook de aflaathandel, en in geen andernbsp;rederijkersspel uit deze tijd treft men een zo felle, onomwonden beledigingnbsp;der geestelijken aan, die hier beurtelings Farizeeën, antichristenen. Beisnbsp;dienaren, grijpende wolven in schaapskleren en ,,standaertvoerders vannbsp;Lucifers wempelen” worden gescholden. Literaire verdiensten bezit het spelnbsp;niet: het is, als vele andere soortgelijke spelen uit de zestiende eeuw, hiernbsp;en daar langdradig en veelal niet meer dan berijmd proza, zodat in allenbsp;opzichten de inhoud merkwaardiger is dan de vorm. Het feit dat het in denbsp;zestiende- en zeventiende-eeuwse uitgaven steeds gevolgd wordt doornbsp;,,Een spel van sinnen op tderde, tvierde, ende tvijfde capittel van dwercknbsp;der apostolen” so, heeft aanleiding gegeven tot de veronderstelling dat ditnbsp;apostelspel uit dezelfde tijd allereerst, maar bovendien ook uit dezelfdenbsp;kring afkomstig zou zijn als het Middelburgse spel. Wanneer de spelersnbsp;zich in de proloog ,,wy scholieren” noemen, zou men geneigd zijn aan denbsp;,,Missus scholieren” van Vere te denken. De Brabantse eigenaardighedennbsp;van de tekst kunnen op rekening van een Antwerpse drukker worden gesteld, te meer omdat ze niet in het rijm voorkomen. Bewijzen voor eennbsp;Zeeuwse afkomst van dit spel van sinne zijn er echter niet 57.

Dit apostelspel, terecht gekenschetst als „het ketterproces op de planken” 58. behandelt „van woorde te woorde” de in de drie bedoeldenbsp;hoofdstukken der Handelingen beschreven geschiedenis: de prediking vannbsp;Petrus en Paulus, de genezing van de kreupele, hun gevangenneming ennbsp;verhoor, hun bevrijding uit de gevangenis, opnieuw hun gevangennemingnbsp;en verhoor, en tenslotte hun moedig doorstane geseling. De apostelennbsp;treden hier op als representanten van de ,,Duytsche doctoren”, de nieuwenbsp;predikers die de mensen leren dat zij „door Christum alleene de salicheytnbsp;ontfaen”. Ook uit dit stuk spreekt duidelijk de haat tegen een geestelijkheid,nbsp;die door haar leven het recht op Evangelieprediking in de ogen van hetnbsp;volk verbeurd had en daarmede de weg had geëffend voor een beweging,nbsp;die in enkele tientallen jaren tot haar ondergang zou leiden.

De lijst der verboden boeken, in 1550 op bevel der Keizerlijke Majesteit door de universiteit van Leuven opgemaakt, veroordeelde met de Gentsenbsp;spelen van 1539 ook ,,Den Boom der Schriftueren” en ,,Een spel vannbsp;sinnen” als ketters 59. En indien een zekere overeenkomst tussen hetnbsp;Middelburgse spel en „Tspel van de Cristenkercke” van de Roomsenbsp;Reinier Pouwelsz het vermoeden wettigt, dat deze Utrechtse rederijker zijnnbsp;stuk bedoeld heeft als een tegenhanger van „Den Boom der Schriftueren” 60.nbsp;dan blijkt daaruit dat dit spel van sinne toch meer beroering heeft gewekt

79

dan de absolute stilzwijgendheid der Middelburgse archieven zou doen vermoeden.

Intussen schijnt de magistraat de kamer naar aanleiding van deze opvoering geen moeilijkheden in de weg te hebben gelegd, en het rederijkersleven ging zijn gewone gang. Op Meidag 1549 kwamen de kamers van .Drysen” (? lees; Sluys?) in Vlaanderen, Goes, Vere en Vlissingen tenbsp;Middelburg vóór het stadhuis een spel van sinne spelen 01. In 1556 werdnbsp;£ 2 betaald aan mr. Jan Apart, ,,over dat hij gemaect heeft 25 of 26 speelennbsp;sprekende op theijlyghe cruijsce om jaerlicx te dienen ende ghespeelt tenbsp;worden inden ommeganck deser stadt”. Deze Jan Apart (Appaert,nbsp;Happaert) zal ongetwijfeld tot het rederijkersgilde hebben behoord, evenalsnbsp;zijn compagnons Joos Maninc en Joos Mahyeu (Mahuij), met wie hij in denbsp;stadsrekeningen van deze tijd herhaaldelijk genoemd wordt. In 1550 kregennbsp;beide laatstgenoemden 20 schelling ,,over dat zij luijden op den omme-ganckdach tspel vuijtgebrocht hebben noepende tvlieen vande kinderen vannbsp;Yesarel duer troode meel (sic)”. In 1552 kregen Jan Appaert en Joosnbsp;Mahuij £4 „over dat zij luijden met huere consoorten vuijtgebrocht hebbennbsp;tspel van Faro ofte den vuijtganck vanden kinderen Ysrael vuijten landennbsp;van Egipten”, een spel dat ook later nog herhaaldelijk werd opgevoerd, ennbsp;dus in de smaak schijnt te zijn gevallen 62. Naar alle waarschijnlijkheid isnbsp;van deze spelen niets bewaard gebleven 66.

In 1559 besloot de raad om aan de kamer 100 gulden te betalen, waarvoor deze zich moest verbinden om aan het einde van de processie ,,te furnierennbsp;van schilderie ende van personagien ende sieraed alzulcke vijf tavreelen”nbsp;als zij haar ,,in partraituere” vertoond had. De stad zou dan de stellagenbsp;doen plaatsen en tegen een redelijke beloning ambachtslieden verschaffen 64.nbsp;In 1564 besloot de raad om aan de rederijkers 25 Carolusguldens tenbsp;schenken ,,tot den oncosten, die syluyden doen sullen desen toecommendennbsp;ommeganck uit speelen van tmeyespel boeven de costen van der stellaygenbsp;te stellen” 65. maar welk dit Meispel geweest is, vernemen we niet. In 1565nbsp;voerde het gilde vóór Palmzondag in de vasten het spel van Sint-Jansnbsp;onthoofding op 66; ook maakte het in hetzelfde jaar een ommegang „tot eerenbsp;vander stadt” 67. De publicatie op de viering van Ommegangdag ennbsp;Sacramentsdag, die in 1566 werd uitgevaardigd, legde een sinds langnbsp;bestaande gewoonte vast, toen ze voorschreef ,,dat alle de gesellen van dernbsp;Rethoricke hemzelven zullen vougen om de processie, ambochten endenbsp;spelen in ordonnantie te stellen ende voort te doen gaene, op de correctie

voorscreven

Toen in hetzelfde jaar Middelburg met een aanval van de ontevreden elementen bedreigd werd, die zich onder aanvoering van Pieter Haecknbsp;verenigd hadden, vaardigde de overheid op 25 Februari een ordonnantienbsp;op de dagwacht uit, waarbij de bewaking der poorten werd opgedragennbsp;aan personen, ,,genoemen uuyt het corpus van de drie schutteriën endenbsp;Retorica” 69. Kort daarop werden dezelfde corporaties ook met de nachtwacht belast '^6. In de volgende jaren van beroering werd deze opdrachtnbsp;herhaaldelijk vernieuwd'i’i. Tijdens het beleg van Middelburg gaven dekennbsp;en beleders van het gilde van hun loyaliteit blijk door de schenking vannbsp;,,een zilvere cop” aan de overheid’^2. Dit gebeurde in 1572, maar in denbsp;jaren daaraan voorafgaande schijnt de verhouding tussen de kamer en denbsp;magistraat niet altijd even ideaal te zijn geweest. Jan Happaert, die zo hijnbsp;al geen factor van het gilde was, dan toch als de auteur van tal van spelennbsp;daarin een vooraanstaande plaats bekleedde, werd in 1567 door burgemeesters en schepenen „ter cause van de religie ende oproer” uitgewezen '^6.

80

en we kunnen ons bezwaarlijk voorstellen dat zijn ketterij enerzijds, zijn verbanning anderzijds respectievelijk op de overheid en op het gilde eennbsp;goede indruk heeft gemaakt. Houdt hiermee wellicht verband, dat wet ennbsp;raad op 30 October 1568 besloten om aan de rederijkers bekend te makennbsp;dat zij „om sekere redenen, hen daertoe porrende ende moverende”, denbsp;bijeenkomsten van het gilde voor zes maanden schorsten?

Adolphus van Late

In 1569 schreef Adolphus van Lare, in wie we wel een lid van de Middelburgse kamer zullen moeten zien, een kort wagenspel voor hetnbsp;barbiers-(en chirurgijns-) gilde van de stad, dat jaarlijks op de ommegangs-dag, drie weken na Pinksteren en elf dagen na Sacramentsdag, door viernbsp;van de jongste leden van dit gilde gespeeld zou wordenWetgeleerden,nbsp;Farizeeën en doctoren spannen samen tegen Christus en besluiten om hemnbsp;de overspelige vrouw voor te leiden,

Ende vragen zijn advijs tot deeser stonden Oft hij dit vrouken wil grade verleenennbsp;Oft dat men se duer haer misdaet sal steenen.

Salmense steenen soe is barmharticheijt buijten geset,

Gheeft hijse gratie soe breeckt hij Moijses wet.

Aldus wordt hij beschaemt in allen hoecken.

Maar wanneer Christus dan in het zand schrijft en tot de omstanders zegt: ,,Die sonder sonde is die worpe den eersten steene”, vluchten allen,nbsp;en Christus blijft met de vrouw alleen achter. Veel meer dan een parafraserende uitbeelding van het bekende Nieuwtestamentische verhaal is ditnbsp;spel niet.

Van Lare was, toen hij dit spel in het rekeningenboek van het gilde neerschreef, deken van het Chirurgijnsgilde, waarvan hij in 1573, tijdensnbsp;het beleg van de stad, beleder was. We weten verder niets van hem, en zijnnbsp;naam komt onder de ons bekende leden van het rederijkersgilde niet voor.nbsp;Maar ook al heeft hij daartoe niet behoord, zijn werk vertoont naar vormnbsp;en naar inhoud zozeer alle kenmerken van de rederijkerspoëzie, dat het innbsp;dit kader vermeld dient te worden te,

De legende van den Geusen troubele

Uit 1573 of kort daarna dateert ,,De legende van den Geusen troubele over Zeelant van den jare 1572 ende 1573quot;, die ons, voorafgegaan door eennbsp;referein en gevolgd door „een liedeken op te benautheyt van Middelborchnbsp;uit beleggen van de Geusen uit jaer 1573 in Januario stilo curie, op de wyse:nbsp;Der minnen saet” in een handschrift bewaard is De schrijver, die zichnbsp;achter de zinspreuk „Niet sonder maer” verschuilde, was klaarblijkelijk eennbsp;Middelburgs rederijker. De gebeurtenissen van 1572 en 1573 heeft hij meegemaakt; enkele bijzonderheden over het beleg van Middelburg en denbsp;krijgsgebeurtenissen, die daarmede verband hielden, zoekt men in anderenbsp;geschiedbronnen tevergeefs. Als ijverig Spaansgezinde en Rooms-Katholieknbsp;betreurt hij de loop van zaken in 1572, waaronder de overgang vannbsp;Vlissingen naar de Geuzen hem het meest ter harte gaat. ,,Tfy Vlissingen”,nbsp;klaagt hij,

Tfy Vlissingen, hoe ghy u onteert hebt, u selven doende die groote scandenbsp;dat ghy uwen rock nu omgekeert hebt,nbsp;met boeren, met Geusen menigerande,

en de angst besluipt hem, dat ook Middelburg, „dblomken van den lande”.

81

in hun handen zal vallen. „Tis te scoonen bloeme voor sulcken guyten”, meent hij, maar wat hij zich aanvankelijk, in zijn angst, als onmogelijk ge-dacht heeft, wordt weldra een feit. Nadat de opstandelingen heel Zeelandnbsp;in hun macht hebben gekregen, valt tenslotte ook de hoofdstad in hunnbsp;handen, nadat de burgerij door een beleg van bijna twee jaar uitge-bongerd was.

Daer therte flau is, daer wort den cop laff.

Diaer 73, naer shoofs schryvens wys, opten vetten Donderdach, de stadt men opgaff,nbsp;tsuccoers faelgeerde, de vaert was vol ys.

Daer en was geenen troost noch goed advys, de borghers waren gheexcuseert,nbsp;de schamel kinderen broesch als een rysnbsp;hebben ter dood toe ghepersevereert.

Deendracht der borgheren den peys passeert die God haer deur syn Exalencie sandt.

De Prince heeftse gheaccepteert,

want hyse lancmoedich vol patiëntie vandt.

God geve ons vrede vur [voor] een sententie, want al synse van honger som op straet gestorven,nbsp;haer assistencie is te laet verworven.

Deze slotregels van het gedicht, dat ongeveer 500 regels telt en een tamelijk uitvoerige beschrijving van de oorlogsfeiten en de nood der belegerde stad geeft, bewijzen dat de onbekende auteur niet veel meer dannbsp;een rijmelaar was. Men zal hem in elk geval niet moeten zoeken onder denbsp;rederijkers die na de overgave der stad deel uitmaakten van het gilde, wantnbsp;ongetwijfeld zullen deze allen althans in naam Hervormd en anti-Spaansnbsp;zijn geweest. Waarschijnlijk zal de gezindheid der gildebroeders het enigenbsp;zijn geweest, waarin de kamer van na de overgang van Middelburg zich zalnbsp;hebben onderscheiden van die van vóór 1574; van enige verandering, laatnbsp;staan van een nieuw reglement, vernemen we althans niets. De kamer zalnbsp;zich, als overal elders, aan de veranderde omstandigheden hebben aangepast, en de toevoer Van nieuwe leden, die we als waarschijnlijk mogennbsp;veronderstellen, zal dit proces in de hand hebben gewerkt. De berichtennbsp;uit de stadsrekeningen van na 1574 over de kamer geven de indruk, datnbsp;alles op de oude voet wordt voortgezet. Alleen zou men er uit kunnennbsp;opmaken dat het toezicht op de op te voeren stukken strenger was dannbsp;vroeger; zo benoemt de raad in 1582 een commissie, waarin o.a. de over-deken van het gilde, mr. Pieter van der Baerse, secretaris van Middelburg,nbsp;zitting had, om het spel van zinnen door te zien dat de kamer op Tweedenbsp;Pinksterdag wilde spelen

In 1589 liet de kamer, misschien ter ere van de intocht van Maurits in Middelburg ^9, een blazoen maken 9®, waarschijnlijk ter vervanging van eennbsp;ouder, dat verloren gegaan is. Twee jaar later lieten de gildebroeders zichzelf uitschilderen dit schilderij is echter verloren gegaan. Ook werd innbsp;1592 de oudst bewaarde gildepenning geslagen 92. Uit een en ander magnbsp;men opmaken dat de kamer tegen het eind der zestiende eeuw een bloeitijdnbsp;beleefde, waarin zij trouwens de welvaart en de voorspoed van Middelburgnbsp;in deze jaren weerspiegelde. Overigens deed deze bloei geen dichttalentennbsp;ontluiken. Uit het eind der zestiende en het begin der zeventiende eeuwnbsp;bezitten we enkele volmaakt kunsteloze refereinen, door de timmermansbaasnbsp;Pieter Joossen, bijgenaamd Altijt Recht Hout^^, toegevoegd aan het door

6

82

hem aangelegde gildeboek van het timmermansgilde, waarvan hij in 1594 deken werd; deze refereinen dateren uit 1595 en 1621. Pieter Joossen begonnbsp;in 1602 bovendien aan een kroniek te werken, die klaarblijkelijk bedoeldnbsp;was als een vervolg op die van Reygersberch; toen hij in 1626 stierf, had hijnbsp;de geschiedenis van Middelburg van 1551 tot 1572 er in beschreven. Nochnbsp;zijn proza, noch zijn poëzie bezit ook maar enige letterkundige waarde ^4.

In 1613 begint de Middelburgse kamer zich opeens op landjuwelen te vertonen, waarvan ze zich sinds het rederijkersfeest van Reimerswaal innbsp;1507 als het ware angstvallig verre had gehouden. In Juli verscheen ze opnbsp;het feest van de Vlaamse rederijkerskamer ,,’t Wit Lavender” te Amsterdam,nbsp;waar ze de eerste prijs voor de beantwoording van de vraag verkreeg, ennbsp;bovendien de enige prijs, die was uitgeloofd voor „tbeste liedeken” ^5. Eennbsp;maand later waren de Middelburgse rederijkers op het landjuweel van denbsp;,,Wijngaertrancxkens” te Haarlem, waar Hendrik Cannenburgh (zinspreuk:nbsp;Godt is mijn burcht) de eerste prijs wegdroeg voor het antwoord Metnbsp;hem dongen nog twee andere leden van het gilde mee naar de prijzen. Toennbsp;de Amsterdamse kamer ,,’t Wit Lavender” in Mei 1624 weer een ,,reden-feest” organiseerde, sprak het vanzelf dat het ,,Bloemken Jesse”, na haarnbsp;succes van 1613, er niet op het appèl zou ontbreken. Cannenburgh, in dezenbsp;jaren de meest op de voorgrond tredende figuur onder de Middelburgsenbsp;rederijkers, oogstte er ook ditmaal succes: zijn antwoord op de vraag kreegnbsp;de enige uitgeloofde prijs, zijn referein de eerste, en bovendien kreegnbsp;Middelburg nog de prijs ,,van ’t verst’ coment” 87. Ook aan het landjuweelnbsp;van de Vlaamse kamer der ,,Wit-Angieren” te Haarlem in Juni 1629 namnbsp;Middelburg deel, ditmaal in gezelschap van Vlissingen en Vere. Op dezenbsp;wedstrijd, waar de bloem der Hollandse en Zeeuwse rederijkers tezamennbsp;was gekomen, kon echter zelfs Cannenburgh geen prijs wegdragen 88.

Toen de „Blaeu Acolye” van Vlissingen op de 1ste Juli 1641 een rederijkersfeest gaf, was Middelburg daar natuurlijk vertegenwoordigd.nbsp;Als „naeste bueren” werden de gildebroeders er speciaal welkom geheten.nbsp;Cannenburgh schijnt intussen gestorven te zijn: zijn opvolger als de woordvoerder van het „Bloemken Jesse” was Samuel Bollaert (zinspreuk:nbsp;Patiëntie verwint). Deze nieuwe ster aan de rederijkershemel verliet hetnbsp;tournooi met drie prijzen: de eerste voor het kniewerk, de derde voor hetnbsp;lied, en de enige voor ,,’t best pronuncieren” 89. zodat zijn confraters allenbsp;reden hadden om tevreden te zijn. De nieuwe gildepenning, die ze in ditnbsp;jaar lieten slaan, houdt wellicht met de in Vlissingen behaalde triumfennbsp;verband

Ook in haar eigen stad liet de kamer van tijd tot tijd van zich horen. In Juli 1621 richtte ze een vertoog tot de raad, waarin ze mededeling deed vannbsp;een verzoek, haar door verscheidene liefhebbers en patriotten gedaan, omnbsp;openbaar een spel op te voeren van „de tyrannie der Spanjaarden en harenbsp;adherenten, en hoe miraculeuselijk God deze landen van derzelver tyrannienbsp;heeft beschermd”. De raad besloot om de compositiën, die van deze vertoning gemaakt waren, door de regerende burgemeesters en de pensionarisnbsp;der stad te laten overlezen in het bijzijn van enkele predikanten, waarnanbsp;deze commissie haar een rapport zou uitbrengen De afloop van dezenbsp;kwestie is onbekend. Het verzet der Zeeuwse burgerij tegen een eventuelenbsp;verlenging van het Bestand vond onder de rederijkers klaarblijkelijk eennbsp;krachtige weerklank.

Drie rederijkers uit dit tijdperk treden meer dan de anderen op de voorgrond. Het zijn Cannenburgh en Willem Wijnants, en enkele tientallen jaren later Samuel Bollaert.

83

Hendrik (van) Cannenburgh

Hendrik (van) Cannenburgh is de meest productieve onder de zeventiende-eeuwse leden van het Middelburgse gilde geweest, waarvannbsp;hij in 1616 deken en in 1621 boekhouder was. Zijn publicaties beslaannbsp;ongeveer een kwarteeuw (1602—1629) en zijn ten dele van politieke aard.nbsp;Behalve de al eerder genoemde antwoorden in de refereinbundels van denbsp;„Wijngaertrancxkens” (1613) en ,,’t Wit Lavender” (1624) en misschiennbsp;nog een geuzenlied op de slag van Nieuwpoortt dat dan zijn oudstenbsp;werk zou zijn, gaf hij vier vlugschriften uit, alle met zijn zinspreuk ,,Godtnbsp;is mijn burcht” ondertekend.

Het oudste, evenals de andere in dichtmaat gesteld, is een van de talrijke geschriften tegen de Spanjaarden en hun aanhangers, die in deze tijd hetnbsp;licht zagen. In Juni 1602 hadden de Staten van Holland een open briefnbsp;gezonden aan de inwoners der Zuidelijke Nederlanden, waarin deze opgewekt werden om zich met de Noordelijken te verenigen en de Aartshertogen te verjagen 93. Als reactie daarop verschenen enkele tegenschriften,nbsp;o.a. de „Domp-hooren der Hollanscher fackel, tot blusschinge des brandt-briefs ende missive die onlancks met de volle mane uut s’Graven haghenbsp;gheschoten wierden” van de Jezuïet Jean David (1545—1613) 94, Tegen ditnbsp;pamflet nu schreef Cannenburgh: ,,Een t’samensprekinge van twee perso-nagien, te weten, Polytick Verstant ende Partialen Sin” (1602) 95. Par-tialen Sin verdedigt het standpunt van de ,,Domp-hooren”, Polytick Verstant valt dit libel aan. Wist ik niet beter, zegt de eerste spreker, dan zounbsp;ik denken dat je een Geus was, alhoewel je onder ons, Rooms-Katholieken,nbsp;woont. Cannenburgh moet zich onder het schrijven dus een Zuidneder-landse lezerskring hebben voorgesteld, en men vraagt zich af of eennbsp;pamflet als dit op de een of andere wijze in Vlaanderen werd binnengesmokkeld en daar onder de bevolking verspreid. Op de dialoog volgennbsp;nog enkele liederen, een danklied op de overwinning van de Geuzen ternbsp;zee 96. een referein tegen de ,,Domp-hooren” en de Spanjaarden 97, eennbsp;danklied dat als ketendicht een kunstwerk van rederijkersvaardigheid is 98nbsp;en tenslotte nog een aansporing, aan de infante Isabella in de mond gelegd, aan haar echtgenoot Albertus, om het land te verlaten alvorensnbsp;Nassau hen met schande verjaagt 99.

Eerst een hele tijd later, in 1618, is een tweede politiek pamflet van Cannenburgh verschenen: ,,Een cleyn vensterken, waer door gekeeckennbsp;werdt hoe die groote meesters haer tot de poorten der hellen wentelen” 190.nbsp;Men moet dit schotschrift, dat na de terechtstelling van Oldenbarneveltnbsp;het licht zag en waarvan de titel een zinspeling inhoudt op de zelfmoordnbsp;van Ledenberg, bezien in het schijnsel van de felle hartstochten, die in ditnbsp;onheilsjaar de gemoederen bewogen en ontvlamden. De vier ,,liedekens”,nbsp;op populaire wijzen te zingen, die Cannenburgh aan de dood van de oudenbsp;raadpensionaris en de veranderingen in de regering heeft gewijd, zijn alleennbsp;te verontschuldigen wanneer men weet hoe fel vooral bij de Contra-Remonstranten, waartoe Cannenburgh behoorde, de partijstrijd wasnbsp;ontbrand en hoe geen wapen werd versmaad waar het ging om de bestrijding van degenen, wier politiek men als een gevaar beschouwde voornbsp;staat en kerk beide. Zo zijn de voor ons gevoel minderwaardige aanvallennbsp;op Oldenbarnevelts karakter en integriteit, waaraan ook deze Middelburgsenbsp;rederijker zich schuldig maakt, te verklaren, al worden ze daarmee nietnbsp;verontschuldigd.

Sympathieker, omdat het niet tegen de binnenlandse vijand, maar tegen de Spanjaard is gericht, is het ,,Protest. Ofte scherp dreighement, ’t welcknbsp;den coninck van Spagnen is doende” (1629) loi. spotdicht op de koning

84

van Spanje over het verlies van zijn zilvervloot. De houterige, onbeholpen alexandrijnen staan even ver van poëzie af als het met mythologische termennbsp;overladen lied, dat aan dit libel is toegevoegd. Nog in hetzelfde jaar gafnbsp;Cannenburgh een „Lof-dicht” yjt op de verovering van Wezel ennbsp;’s'Hertogenbosch, ook nu weer in stroeve alexandrijnen geschreven. Eennbsp;dichter is in deze rederijker, die zich na 1629 niet meer heeft doen horen,nbsp;niet verloren gegaan.

Willem Wijnants

Datzelfde geldt voor Willem Wijnants, over wiens levensomstandigheden we al even weinig ingelicht zijn als over die van Cannenburgh. Misschiennbsp;is hij de Willem Wijnants van Deventer, die glasblazer was en 17 Novembernbsp;162è gratis poorter werd: gratis omdat de stad op zijn poorterschap prijsnbsp;stelde 103 Hiervoor pleit dat het oudste werk van deze rederijker uit 1628nbsp;dateert. In de later aangelegde lijsten van rederijkers komt zijn naam nietnbsp;voor, en evenmin vinden we die in de bundels der landjuwelen, waaraannbsp;de Middelburgse kamer haar medewerking heeft verleend, maar in de,nbsp;alleen met zijn zinspreuk „Die wel doet wel vint” ondertekende „Treur-klachte” (1628) lo^ wijst een vermelding van ,,Iesses Spruyt” en hetnbsp;noemen van de zinspreuk der kamer onmiskenbaar op Wijnants’ gilde-broederschap. In deze op een blad in plano gedrukte klacht over de bedroefde staat van het lieve vaderland leren we Wijnants kennen als eennbsp;goed patriot en een even vurig Gomarist als Cannenburgh en waarschijnlijknbsp;wel het overgrote deel der Middelburgse rederijkers geweest is. Heftig valtnbsp;ook hij, tien jaar na de dood van Oldenbarnevelt en de veroordeling vannbsp;Arminius’ leerstellingen, de Arminianen aan, en werpt hun de rampen ennbsp;onheilen, die het land bedreigen, verwijtend voor de voeten.

De „Spaensche tryumphe” (1629) die Wijnants een jaar later uitgaf, bezingt de inneming van Wezel en ’s-Hertogenbosch, waarvoor denbsp;Zeeuwse rederijkers een opmerkelijke belangstelling aan de dag hebbennbsp;gelegd. Het mist de heftige toon van de ,,Treur-klachte” en bezit zomin alsnbsp;dit lied ook maar enige letterkundige waarde.

Samuel Bollaert

Tot een jongere generatie behoort de rederijker Samuel Bollaert lo®. Waarschijnlijk is hij een zoon van de uit Antwerpen afkomstige Titusnbsp;Bollaert, die in Juli 1612 te Middelburg met Janneken Soetemans in hetnbsp;huwelijk trad. Overigens is ons niets over Samuels leven bekend. Er bestaatnbsp;een hs. van hem, dat klaarblijkelijk de kopij bevat van een door hem geschreven verzameling liederen, die hij in druk wilde geven onder de titelnbsp;„In minnen groiende, dat is de gedurige liefde onses Heilants ende Salich-makers Jesu Christii, in rijm gestelt door Samuel Bollaert, beminner vandenbsp;rijmconst” Bollaert droeg dit onuitgegeven werk, waarvoor de Enkhui-zer burgemeester-dichter Claes Jacobsz. Wits (1599—1669), de dichternbsp;van de populaire ,,Stichtelijke bedenkingen” (1639), een lofdicht schreef,nbsp;aan het gilde op, waarvan hij deel uitmaakte. De inhoud is in hoofdzaaknbsp;van stichtelijk-theologische aard, maar naast een uitvoerige berijming vannbsp;de „Schriftmatige bekentenisse der 12 artikelen des waren Christelickennbsp;geloofs” en van het Onze Vader vindt men er ook een minnelied alsnbsp;„Minne traentiens”, de klacht van een verstoten minnaar die voor zijnnbsp;liefjes venster zijn leed uitzingt:

85

Woudt ghij noch mijn smeecken hooren ter wijl dat u beuren mach,nbsp;zoo waert noch geen moit verloorennbsp;al mijn droevich treeur geklach.

Hoort ick roep hier voor u traellie, wort eens wacker mijn vriendin,nbsp;waer naer wachie, hoe lang draelie,nbsp;staet eens op en laet mij in

Een groot aantal gedichten van Bollaert is ook opgenomen in de bundel, waarin de antwoorden op de vragen, tussen de jaren 1650 en 1662 uit-geschreven, verzameld zijn, en die waarschijnlijk eveneens een autograafnbsp;van hem is gj- blijkt uit, dat hij in 1650 en 1651 factor der kamer was.nbsp;In het eerstgenoemde jaar

lach t’bloemken Jesse schier ter aerden neergedreven en t’stont op t’juyste poinct te nemen haer vertrecknbsp;om dat konst oeffeningh leed armoed’ en gebrecknbsp;bij t’Jesse Broederschap en die in minnen groeijen no,

maar dank zij het initiatief van enkele leden, in de eerste plaats waarschijnlijk van Bollaert zelf, had een opleving plaats, en in de volgende jaren werden geregeld vragen ter beantwoording door de leden uitgeschreven m.nbsp;Tot deze behoorden o.a. de schoolmeester Johannes de Swaefnbsp;nbsp;nbsp;nbsp;notaris

Cornelis Quirijnsen Boy (zinspreuk: Betraght het noodighste) en verder een aantal personen, over wier burgerlijke staat ons geen gegevensnbsp;ten dienste staan. Geen van hen laat in zijn werk een eigen geluid horennbsp;en in heel deze bundel is geen enkel vers, dat om de een of andere redennbsp;onze aandacht verdient. Middelburg telt in deze tijd geen dichters ondernbsp;zijn inwoners, en zo de stad ze al bezeten had, zouden ze toch buiten hetnbsp;rederijkersleven zijn gebleven, als Cats en De Brune in het onmiddellijknbsp;hieraan voorafgaande tijdperk.

Voor zover bekend verscheen van de hand van Bollaert slechts één enkel afzonderlijk geschrift, „Munsters kleuter-spaen” (1647) gen schimpdicht op de zwakheid van Spanje, geschreven in het jaar voordat de vredenbsp;gesloten werd. Er blijkt uit, hoezeer Bollaert eensgezind was met de overgrote meerderheid van het Zeeuwse volk, dat van geen vrede met hetnbsp;Roomse Spanje wilde weten en de spot dreef met het „kleuter-spaen”,nbsp;waarmee het zieke en kwijnende Rooms-Spaanse kind te Munster werdnbsp;gepaaid.

Op 17 September 1667 werd mr. Jacobus Peckius, door de magistraat tot opperprins gekozen, als zodanig geïnstalleerd, bij welke gelegenheidnbsp;hem een zilveren erepenning werd aangeboden. Onder zijn protectoraatnbsp;beleefde de kamer nog enkele jaren van voorspoed en bloei. In 1669 liet zijnbsp;de „Verkrachte Belgicaquot; van haar prins Arent Roggeveen verschijnen.nbsp;Behalve deze vooraanstaande figuur behoorden in deze tijd nog enkelenbsp;personen van enige betekenis tot het gilde, als Jacobus Willemsen (1644—nbsp;1712) die een voornaam koopman was, en de boekdrukker Pieter vannbsp;Goetthem. Hun namen zijn het bewijs, dat de Middelburgse kamer tot hetnbsp;laatst toe representatief mag worden geacht voor de zelfbewuste burgerij.

Met de kamer van Vere was het „Bloemken Jesse” op 31 December 1672 de gast van de Vlissingse rederijkers, die een feest gaven „en petitnbsp;comité”. Van de vier uitgeloofde prijzen vielen er niet minder dan drienbsp;aan Middelburg ten deel. Ook in dit opzicht toonde de stad haar superioriteit tegenover de Walcherse zustersteden

86

De 1ste Februari 1676 verbood de overheid aan de rederijkers, ooit nog enige comediën of dergelijke spelen in het publiek te vertonen. De aanleiding tot dit verbod kennen we niet; de notulen van de Raad laten deze innbsp;het duister en ook van elders is er ons niets van bekend. Maar dat denbsp;magistraat hun niet blijvend ongezind was, blijkt daaruit dat al op 22 Aprilnbsp;van hetzelfde jaar hun het oprichten en houden van een loterij werd toegestaan. Even later trad de kamer zelfs weer naar buiten op, al was het dannbsp;niet op Zeeuws grondgebied, nl, op het Pinksterfeest van de ,,Koornairennbsp;te Katwijk-aan-de-Rijn, waaraan ze als enige Zeeuwse deelnam. De vraag,nbsp;een ongewilde demonstratie van het lage peil, waartoe de rederijkerij in dezenbsp;tijd was gedaald, luidde: „Wie sprack die noyt geen spraeck nog sondennbsp;had bedreven. En nogtans in der daet geleyd een beest’lijck leven?”, en allenbsp;kamers antwoordden in de trant van het Middelburgse antwoord: ,,Spraknbsp;d’es’lin, die noeyt sprak, leeffd’ beestlijk sonder sonden”. Met drie van denbsp;uitgeloofde prijzen keerden de Middelburgers huiswaarts: de tweede prijsnbsp;voor het lied, die voor het zingen en tenslotte die ,,van het veerste kome”nbsp;vielen hun ten deel. Met „een danckbaer hart” zong het „Bloemken Jesse”nbsp;bij haar vertrek uit Katwijk dan ook een afscheidslied. Minder dankbaarnbsp;en allerminst voldaan is de lezer van al de erbarmelijke rijmelarij, die ooknbsp;bij monde van de Middelburgse kamer op dit landjuweel ten beste werdnbsp;gegeven

Nog eenmaal zou ze in ruimer kring van zich doen horen. Op de eerste dag van het jaar 1680 schreef ze een wedstrijd uit alleen voor haar eigennbsp;leden. De ,,Redenrijcke Maagt”, naar haar gewoonte ,,ten top van Heliconnbsp;geseten”, stelde aan hen een viertal vragen: 1. ,,Waerom most Adam slapen? Wanneer dat Eva hem ter vrouwe wierd geschapen?” 2. ,,Waeromnbsp;dat haer leeme hut en romp. Niet is gebouwt uyt slijck, of uyt een aerdenbsp;klomp?” 3. ,,Waerom uyt midden-lijff, en niet uyt andere leden?” en 4. ,,Ennbsp;uyt een ribb’ alleen?”. De antwoorden op deze onnozele theologische vragen zijn bijeengebracht in het bundeltje: „Nieuw-jaers-gift aen Mittelsnbsp;Reden-hof” (1680) ns. Op 4 Maart sprak de jury er haar oordeel over uit.nbsp;Jacobus Willemsz kreeg de eerste en de vierde prijs, J. Halibertus de tweede, Remigius Schryver de derde, J. Wymers de hoogste trant, en Arentnbsp;Roggeveen de tweede. Het is uitermate moeilijk om in deze laatste publicatienbsp;van de Middelburgse rederijkers ook maar iets te waarderen — of hetnbsp;moest zijn de scherpzinnigheid van de jury, die in al deze rijmelarij nognbsp;graden van meer en minder voortreffelijkheid wist te ontdekken.

Beter dan met hun artistieke bekwaamheden was het met de maatschappelijke positie van de leden gesteld, die aan deze wedstrijd deelnamen. Jean David Macquet en Willemsz behoorden tot voorname koopmansgeslachten,nbsp;mr. Daniel Vincentius was een jong advocaat, Pieter Dathenus 120^ in

1680 nbsp;nbsp;nbsp;klaarblijkelijk nog heel jong, zou in de achttiende eeuw drukker vannbsp;de Staten worden, Remigius was boekdrukker en bovendien organist ennbsp;klokkenist. Roggeveen landmeter, Roelant Adolfs koperslager. Zij vormen weliswaar niet de aristocratie van de stad, maar vertegenwoordigennbsp;toch de kern van de burgerij.

De dagen van het Middelburgse rederijkersgilde waren intussen geteld: het had ook hier zichzelf overleefd. Wat de directe aanleiding tot opheffingnbsp;van het gilde is geweest, bleef onbekend; misschien heeft de minder gezonde financiële staat van de kas daarin een belangrijk aandeel gehad 121^nbsp;mogelijk ook is gaandeweg de overtuiging doorgebroken, dat het instituutnbsp;als zodanig verouderd en uit de tijd was geraakt. Hoe dit zij, op 19 Februari

1681 nbsp;nbsp;nbsp;werd de rhetoriekamer publiek verkocht. Het gebouw werd als herbergnbsp;ingericht, wat het bleef tot het in 1816 werd afgebroken 122.

87

Arent Roggeveen

De 'belangrijkste figuur onder de Middelburgse rederijkers uit de tweede helft van de zeventiende eeuw is ongetwijfeld Arent Roggeveen (f1679) 123,nbsp;Geboortig uit Delfshaven, vestigde hij zich later te Middelburg, waar hij 22nbsp;April 1658 gratis poorter werd: een bewijs dat de stad zijn overkomst opnbsp;prijs stelde. Als zijn beroep gaf hij bij die gelegenheid landmeter op, maarnbsp;bovendien treffen we hem later aan als schoolmeester, als ,,gonseerderquot;nbsp;(gaugier) of roeier van wijnen en sterke dranken, als leverancier van vuurwerk en, last not least, als de maker van een ,,vliegent casteel”, dat hij innbsp;1673 voor rekening van de drie Walcherse steden leverde en dat de vijandnbsp;moest beletten, aan het strand te landen 124, Deze veelzijdige man wasnbsp;bovendien nog lid van het ,,Bloemken Jesse”; in 1667 en ’68 was hij boekhouder, en het volgende jaar zelfs prins van de kamer. We ontmoetten hemnbsp;al op het Vlissingse rederijkersfeest van 1672 125.

Roggeveens belangstelling schijnt vooral naar de zeevaart- en de sterrenkunde te zijn uitgegaan, waarin hij ook of vooral onderwijs heeft gegeven. Een bewijs van zijn astronomische belangstelling is het pamflet ,,Het nieuwenbsp;droevige nacht-licht, ontsteken door Godts torenquot; (1665) 126, waarin hij denbsp;loop beschreef van de komeet, die zich in de winter van 1664 op ’65 aan denbsp;hemel vertoonde, en waarin hij een teken zag van Gods verbolgenheid overnbsp;de zonden der mensheid. Heel wat belangrijker is het grote kaartenboek vannbsp;West-Indië, dat hij tien jaar later uitgaf onder de titel: ,,Het eerste deel vannbsp;het brandende veen” (1675) 127. Het bevat een dertig, bijna alleen doornbsp;hemzelf ontworpen kaarten en een groot aantal houtsneden van de kustennbsp;en forten van onze West, en behoort tot de prachtuitgaven op kartografischnbsp;gebied uit onze ook in dit opzicht zo rijke zeventiende eeuw. Belangrijk isnbsp;ook de ,,Voorlooper op ’t octroy van de Staten Generael” 128, die het jaarnbsp;daarop verscheen. In dit geschrift zette Roggeveen de plannen uiteen voornbsp;een ontdekkingsiocht naar de Zuidzee, waarin naar zijn mening het nognbsp;onontdekte Zuidland zou liggen. Na veel moeilijkheden en 'de tegenstandnbsp;van de W. I. C. overwonnen te hebben, kreeg hij eindelijk het verlangdenbsp;octrooi, maar de gebeurtenissen van 1672 en de volgende jaren haddennbsp;inmiddels kapitaalkrachtige belangstellenden van deelneming aan Roggeveens plannen afgeschrikt. Zo stierf de man voordat hij zijn idealen innbsp;vervulling had zien gaan. Zijn zoon Jacob zou ze een halve eeuw nadiennbsp;weer opnemen.

Als rederijker-letterkundige schreef Roggeveen in het gedenkwaardige jaar 1666 twee gelegenheidsgedichten, ’^,,Het Staten lof en der zee-heldennbsp;bazuyn” 129. op de vierdaagse zeeslag, en de *,,Zeeuwsche Mercurius ennbsp;kransdragers met gedichten uitgebeeld” op de slag in de Noordzee vannbsp;4 Augustus, die minder gelukkig voor De Ruyter uitviel. Bovendien bewerkte hij drie jaar later onder de titel ,,De verkrachte Belgica” (1669) 131nbsp;een historisch treurspel van Samuel Bollaert, dat zoals hij in een kortenbsp;inleiding meedeelt verscheidene malen „op ’t edel Reden-hof binnen Mid-delburgh” was opgevoerd. Van de zeven duizend regels, die het originelenbsp;spel inhield, bleven er onder Roggeveens handen maar duizend over; denbsp;rest werkte hij om, en bovendien voegde hij aan het oorspronkelijke spel,nbsp;dat eindigde met de terechtstelling van Egmont en Hoorne, een tweedenbsp;toe, dat de geschiedenis van de Opstand voortzette tot de dood van Prinsnbsp;Willem. In het eerste deel treden zestig spelers op, in het tweede maarnbsp;vijftig. Het succes, dat het klaarblijkelijk bij de Middelburgse toneelliefhebbers genoot, zal voor een niet gering deel te danken zijn aan wat mennbsp;te zien kreeg, want de tekst werd afgewisseld door een groot aantalnbsp;,,vertooninghen”, die het middeleeuws karakter van dit rederijkersspel nog

88

eens accentueren. Zo zag men er „Belgica in heerelijcken glans verciert, met alderhande geschencken soo van Mooren als Africanen en Americanen”,nbsp;waarbij de „Nederlantsche Vryheyt” een monoloog hield, verder Filips IInbsp;met zijn vrouw, omgeven door de Rijksadel ,,met jufferen en damen innbsp;ordre, op sulcke wijse of sy een balet dansten”, wat met trompetgeschal ennbsp;zelfs met „los-branden van canon” begeleid werd. In een andere pantomimenbsp;zag men „veel menschen aen galgen hangen en aen staecken staen ennbsp;branden, andere onthooft, andere vrouwen en kinderen onder de voetennbsp;van de wreede Spanjaers met de degen op de borst”, waarbij de ,,Nederlantsche Vryheyt”, alhoewel ,,leggende gedruckt onder de moordenaers”,nbsp;toch nog kracht genoeg had om een vierregelig vers te declameren. Opnbsp;soortgelijke wijze werden de Beeldenstorm en de onthoofding van Egmontnbsp;en Hoorne voorgesteld. Daar deze vertoningen uitsluitend in het eerstenbsp;gedeelte en de eerste akte van het tweede voorkomen, zal Roggeveen zenbsp;wel van Bollaert overgenomen hebben.

Het spel kan ons moeilijk een hoge indruk geven van Roggeveens letterkundige betekenis. Maar ook hier luidt het oordeel van het nageslacht anders dan dat van de tijdgenoot, want mr. Jacobus Peckius, opperprinsnbsp;van de kamer. Jan Pietersen Slingertrecht, Roelant Adolfs en Jacobusnbsp;Willemsen vergeleken in hun lofdichten ,,den soet-vloeyende poëet” metnbsp;Homerus, Virgilius en Horatius. Deze overschatting van een rijmelaar,nbsp;die zelfs beneden het middelmatige is gebleven, is symptomatisch voor hetnbsp;gehele instituut der rederijkerij in zijn nadagen. Men moet het verschijnselnbsp;in de eerste plaats wel beschouwen als een uiting van verhoogd zelfbewustzijn, dat de burgerij van een stad als Middelburg in de Gouden Eeuw welnbsp;eigen móest zijn. Het succes in de handel zocht een component op geestelijknbsp;gebied; de rijkgeworden koopman wilde ook op een terrein, waarop hijnbsp;volkomen onbevoegd was, uitblinken, hetzij door de maecenas uit te hangen,nbsp;hetzij — en nog liever — door zelf daadwerkelijk literatuur te bedrijven.nbsp;Tot op onze dagen heeft men overeenkomstige verschijnselen kunnen waarnemen. Wanneer ze al niet de onmiddellijke aanleiding tot de dood van denbsp;rederijkerij zijn geweest, hebben ze het afstervingsproces in elk gevalnbsp;verhaast.

Pieter van Goetthem

Uit kultuurhistorisch oogpunt beschouwd verdient Piefer van Goetthem^^^ onze aandacht, omdat het aanstonds te noemen door hem uitgegeven bundeltje Franse poëzie een der symptomen is van de in deze tijd toenemendenbsp;verfransing van onze kuituur. De Van Goetthems komen al op het laatstnbsp;van de zestiende eeuw in Middelburg voor, maar desniettegenstaande wasnbsp;deze Pieter te Leiden geboren. Hij vestigde zich, waarschijnlijk pas nanbsp;1650, als boekbinder en uitgever te Middelburg, waar hij in 1662 poorternbsp;werd. Van dat jaar tot 1679 was hij stads- en statendrukker. Hij woondenbsp;in de Giststraat ,,in den Leydsen boeck-binder”, waar in 1661 denbsp;,,Af-beeldinge van de verkeerde werelt” van de Veerse rederijker Cornelisnbsp;Udemans verscheen, en in 1669 de ,,Verkrachte Belgica”. In 1668 werd hijnbsp;beboet wegens het drukken en uitgeven van een verboden geschrift Innbsp;1678 was Van Goetthem kapitein-majoor van de Middelburgse burgerwacht.

In 1657 is bij hem een bundeltje Franse verzen uitgegeven, ,,La lyre d’Apollon” waarvan hij zelf waarschijnlijk de dichter was. Voor dezenbsp;veronderstelling pleit ten eerste dat hij rederijker was, en ten tweede datnbsp;de verzameling geen enkele aanwijzing over de auteur bevat behalve datnbsp;deze zich op het titelblad „un Zelandois” noemt en „amateur d’icelles”nbsp;(t.w. van gedichten), twee bepalingen die beide op Van Goetthem kunnen

89

slaan. De bijna zevenhonderd gedichtjes, die het bundeltje bevat, die voor het overgrote deel maar heel kort zijn, handelen ten dele over erotische,nbsp;ten dele over andere onderwerpen van de meest uiteenlopende aard. Zowelnbsp;de stad Parijs als de vier jaargetijden, de Prins van Oranje als de tekensnbsp;van de dierenriem inspireren de dichter tot een vers, maar dit hebben allenbsp;gemeen, dat ze niet de geringste letterkundige waarde bezitten. Een aantalnbsp;„estrenes diverses” bevatten vooral korte minnedichtjes of epigrammen opnbsp;doorgaans alleen met hun voornamen of initialen aangeduide personen,nbsp;vooral vrouwen. Hun inhoud is, zoals van vele andere gedichtjes uit hetnbsp;bundeltje, niet zelden vrij plat. Het enige wat in zijn voordeel kan worden aangevoerd is zijn liefde voor Zeeland, die in drie stukjes tot uitingnbsp;komt: een gedichtje op de schapenrijkdom van het gewest, op zijn rijkenbsp;natuur en een „Mot de Zelande”:

Moy qui suis Zelandois, je ne cognois des ruses,

On oit jamais propos me desgorger en vain,

Mon coeur franc, et ouvert n’use jamais d’excuses.

Les gens feroient ainsi s’ils avoient l’esprit sain

Er zijn betere regels in het boekje te vinden dan deze, maar ze zijn uiterst schaars.

V lissingen

Indien het overgeleverde stichtingsjaar van de Middelburgse kamer (1430) juist is, werd de Vlissingse rederijkerskamer van de ,,Blaeunbsp;Acolyequot; onder de zinspreuk „De gheest ondersoecket alquot;, precies eennbsp;eeuw later opgericht. Deze oprichting schijnt het werk te zijn geweest vannbsp;Adolf van Bourgondië, heer van Vere en Vlissingen, die in hetzelfde jaarnbsp;1530 de beide kamers van Vere verenigd had. Dat het niet toevallig isnbsp;dat de Vlissingse kamer dezelfde naam aannam als die, welke de ,,Sintnbsp;Anna's Kinderen” van Vere tot dusverre hadden gevoerd 137^ blijkt uit denbsp;woorden waarmee Rhetorica meer dan een eeuw later, op het Vlissingsenbsp;landjuweel van 1641, de stichting van de kamer herdenkt:

Eer dat het Roomsche rijck beheerste dien van Gent,

Was Adolf, Bourgonjon, een Vlissinghs heer erkent,

Dien was 't die 't borgerschap gaf wet en vryheyt mede.

En my hier plaets vergunt, een wel bequame stede,

]a op mijn jeugdigh hooft een kroone vast gedruckt.

Van Blaeu Acleyen schoon, ter Veere soet gepluckt 138.

De brand van het Vlissingse stadhuis in 1809 heeft zowel het archief van de kamer als de stadsrekeningen verloren doen gaan, zodat we voornbsp;onze kennis van het rederijkersleven van Vlissingen uitsluitend op gedruktenbsp;bronnen zijn aangewezen, in de eerste plaats op het werk, door de kamernbsp;zelf of door haar leden gedrukt. De veronderstelling ligt voor de hand datnbsp;het reglement van de kamer gelijkluidend is geweest met de gildebrief, dienbsp;Adolf van Bourgondië op 3 Juni 1530 aan de verenigde Veerse rederijkersnbsp;schonk. Het gilde had op het stadhuis de beschikking over een grootnbsp;vertrek, dat ingericht was als vergaderlokaal 139.

Vlissingen was de enige kamer uit de Noordelijke Nederlanden, die in 1562 tegenwoordig was op het ,,Prinsfeeste”, dat de Brusselse kamer denbsp;„Corenbloeme” op 26 Juli van dat jaar had georganiseerd. Op de vraagnbsp;,,Wat dat de landen can houden in rusten?” antwoordde de kamer bijnbsp;monde van een harer leden, dezelfde rederijker die een lied van achtnbsp;coupletten componeerde, dat dezelfde indruk wilde maken „als David

90

speelde op sijner herpen, verdrijvende Sauls boosen woet”, maar dat niet meer dan een gebrekkig minnelied is, waarvan de stof aan het Hoogliednbsp;werd ontleend 140 Onder de zeventig antwoorden, waaronder er waren vannbsp;Willem van Haecht, Jan Fruytiers, Peter Heyns en andere rederijkers vannbsp;naam, valt dat van de Vlissingse kamer geheel in het niet; geen der zesnbsp;uitgeloofde prijzen werd haar dan ook toegewezen.

Jeronimus van der Voort

Een merkwaardige figuur in het Vlissinger rederijkersleven van de zestiende eeuw is Jeronimus van der Voort In het begin der eeuw,nbsp;wellicht te Lier, geboren, was hij in deze stad in de zestiger jaren factornbsp;van de kamer ,,Den groeyenden boom”, waarvoor hij een spel van sinnenbsp;schreef, dat in 1561 op het landjuweel te Antwerpen de tweede prijs behaalde 1^2 Ook op het feest van de Brusselse ,,Corenbloem”, in 1562,nbsp;werd een spel van hem opgevoerd. Van der Voort, die behalve dichter ooknbsp;kunstschilder was, werd echter in 1568 gevangen genomen als overtuigdnbsp;aanhanger van de nieuwe leer, terwijl zijn goederen geconfiskeerd werden.nbsp;Het gelukte hem te ontsnappen en uit te wijken naar de Noordelijke Nederlanden, waar hij dienst nam in het leger van de Prins. Na de pacificatie vannbsp;Gent vestigde hij zich te Antwerpen als schilder; bovendien werd hij ernbsp;factor van de in verval geraakte kamer ,,De Goudbloeme”. In 1585 weeknbsp;hij uit naar Vlissingen, waar hij factor werd van de ,,Blaeu Acolye”. Laternbsp;woonde hij nog in Den Briel. Nadere levensbijzonderheden zijn, evenalsnbsp;zijn geboorte- en sterfjaar, onbekend.

Van Van der Voort zijn drie, waarschijnlijk vier werken bekend, waarvan er twee of drie al van vóór zijn Vlissingse tijd dateren. In 1577 schreef hijnbsp;,,Een schoon profijtelick boeck, ghenaemt den benauden, veriaechden, ver-volchden Christen” Dit rijmwerk, niet veel meer dan een verzamelingnbsp;aan elkaar geregen berijmde Bijbelteksten, is de klacht van een man die omnbsp;des geloofs wille geleden heeft, huis, hof, goed en vrijheid heeft moetennbsp;verlaten, die zijn erfdeel in het bezit ziet van zijn vervolgers en vijanden, ennbsp;nu in een vreemde streek in harde arbeid zijn levensonderhoud moet zoeken.nbsp;In deze nood troost hem het woord van de Heiland:

Dat ghy aen alle zij en zijt beswaert en belast,

Tselfste heeft Christus zijnen jongeren voorseyt.

Dat sij om zijns naems wil sullen worden aengetast Gegeesselt, ja gebannen als een onreyn gast,

Maer salich ist hier lijden om de gerechticheyt 1^:4.

Toen Van der Voort dit werk schreef, was hij vermoedelijk nog in ballingschap. Kort daarop vestigde hij zich te Antwerpen, en waarschijnlijknbsp;heeft hij tijdens zijn verblijf aldaar, en als factor van ,,De Goudbloeme”,nbsp;het vroeger wel aan Willem van Haecht toegeschreven spel van denbsp;,,Bekeeringhe van Sinte Paulus” geschreven 145^ dat jn ggu Zuid- en eennbsp;Noordnederlandse versie is overgeleverd.

In Antwerpen gaf Van der Voort een tweede werkje uit: ,,Het heerlick bewijs, van des menschen ellende” (1582) 146^ dat een uitvoerige en somsnbsp;realistische schildering geeft van de vele rampen en ongelukken, die elknbsp;mens ten deel vallen. Gelijk de schaduw nimmer van hem wijkt, zo volgtnbsp;hem de Dood, waar hij gaat of staat. In pijnen en zorgen volbrengt hij hiernbsp;op aarde zijn levensdagen, en wijs is, wie de zin van het leven verstaat:nbsp;,,Gheen dinck nutter, dan sijn selven leeren kinnen”.

Van der Voort deelde zijn werk in tweeën, en laat, om de tegenstelling te scherper te doen uitkomen, aan de beschrijving van ’s mensen ellende

91

die van „de ghelucksaemheyt der dieren” voorafgaan. Hij spreekt van de grote kennis der natuur bij de dieren, die zichzelf van allerlei kwalen wetennbsp;te genezen, van hun zorg voor de jongen, hun slimheid, hun instincten, hunnbsp;rechtsgevoel, en herinnert aan de pelikaan, die zijn jongen zuivert van vergiftige beten met zijn bloed, de zwaluw die de mens metselen, de spin dienbsp;hem weven, de mieren die hem wijsheid leert. Met Plinius, Plutarchus,nbsp;Polydorus, Heropilus, Democrites en Alianus als bronnen tekent hij hetnbsp;dier, zoals de humanistische Middeleeuwen het door de ogen der Oudennbsp;had leren zien; een leermeester en een navolgenswaardig voorbeeld voornbsp;de mens.

In schrille tegenstelling met deze gelukkige staat, waarin de dieren verkeren, staat het leven van de mens, dat van de wieg tot het graf één lange lijdensweg is. Al de kwellingen die hem op deze tocht vergezellen, wordennbsp;beschreven, vervolgens de zorgen en rampen die aan elke stand eigen zijn,nbsp;aan de akkerman en de koopman, de vorst, de hoveling, de krijgsman, denbsp;geestelijke, de magistraatspersoon, en dan de ,,miseriën” van het huwelijk,nbsp;van ziekte, honger en venijn, van de geest, van de ouderdom. Maar tenslottenbsp;doet Van der Voort ook blijdere en vreugdevoller klanken horen als hijnbsp;,,Smenschen exellentheyt”, zo naar de geest als het lichaam, ,,Smenschennbsp;eere der consten” en ,,Des gheests mogentheyt” beschrijft.

In de inleidende refereinen, die de inhoud van het boek aangeven, verontschuldigt de dichter zich, dat hij niet de Heilige Schrift, maar de ,,Philosophen” gevolgd heeft; geeft God hem echter tijd van leven, dan zalnbsp;hij later op Bijbelse gronden nog eenmaal aantonen ,,hoe ellendich hier isnbsp;des menschen habitatie” 1^7,

Deze belofte loste hij in Vlissingen in met een onder de enigszins vreemde titel ,,Het leven en sterven ben ick genaemt” (1597?) verschenen rijmwerk, waarin hij, naar middeleeuwse trant, in de vorm vannbsp;een visioen zijn gedachten en overdenkingen meedeelde.

Op een wandeling langs de zeedijk buiten Vlissingen zint hij over de ijdelheid van het menselijk leven. De zee, met haar eeuwige eb en vloed,nbsp;blijft hoe ook opgezweept door de stormen, steeds dezelfde, maar de mensnbsp;wordt geboren in weedom en scheidt met pijn. Aldus in gepeinzen verzonken bevindt hij zich plotseling voor een woud, waar hij intreedt ennbsp;terstond een zwarte vrouw aan zijn zijde vindt, die hem uitnodigt in haarnbsp;paleis te komen. Het is moeder Aarde, uit wie alle stervelingen geborennbsp;worden en die al haar kinderen na hun dood weer tot zich neemt. Maar eennbsp;jonge nimf, symbool der blijde jeugd, neemt hem bij de hand en leidt hemnbsp;voort, over bergen en valeien, naar haar zusters die aan de rand van denbsp;Helicon zitten en de stervelingen tot vreugde opwekken. Te zeer heeft hemnbsp;echter de gedachte aan ’s levens broosheid aangegrepen, dan dat hij in haarnbsp;gezelschap behagen kan scheppen: hij neemt afscheid en zet zich, ver vannbsp;haar, op een duintop neer. Daar komen tot de in gedachten verzonkennbsp;dichter de drie schikgodinnen, en haar aanblik doet hem verder peinzen overnbsp;het raadsel van leven en dood, de ellende van het bestaan, de vergankelijkheid van alles wat de mens op aarde bezit, het zorgvolle leven van de grotennbsp;der aarde, de ontoereikendheid van alle kunsten en wetenschappen. En denbsp;enige troost in deze ellende is de dood, die ons leidt tot een hoger en gelukzaliger leven, de dood die de veilige haven is tegen 's leven woeste stormen.nbsp;De hemel is ons vaderland, het aardse leven slechts een ballingschap, ennbsp;wie dit verstaat moet de dood niet vrezen, maar liefhebben, wetende dat hijnbsp;een einde maakt aan zijn lijden:

Die in dese sake wel seker en vast is ghegront.

Die moet de doot liefhebben, sy moet hem willecom wesen:

92

Want hy weet dat hy in een gewenste ruste comt terstont De pijne sal met soetheyt hem zijn ghe[ont,

Tlijden sal deur de hope in hem ghenesen.

De prickel des doots sal self sterven in desen,

Tquaet dat hy inde doot vreest, sal hy self versmaeyen En belachen, dat wijer int leven so seer voor vreesen:

Want die na tsterven hoept, can hem troostlijck paeyen.

Wil men hem wt het lant drijven, hy en is niet belaeyen,

Hy weet dat hy elders een beter vaderlant vint,

Daer hem niemant sal wtdrijven oft beschaeyen:

Want dees landtschappen zijn anders niet, diet wel versint.

Dan herberghen daer de weyrt vremde vrint,

Alst hem belieft, elck daer wt doet scheyen.

Men can de mensch in gheen pijnlijcker ghevancknis blint,

In vuylder, onrustigher dan in zijn eyghen lichaem leyen:

Wilt men hem dooden, helpen wt swerelts contreyen,

Dats dat hy begheert om tsyne wt alle verdriet fris,

Hoe eer hoe liever twort vergeten, so haest alst gheschiet is

De zon gaat schuil en de maan komt op, maar als de dichter opstaat om huiswaarts te keren, komt Mercurius tot hem, en toont hem in een gezicht,nbsp;hoe de zielen der afgestorvenen in de Lethestroom al de ellende van hunnbsp;aardse bestaan vergeten. Hij vermaant hem, ook indachtig te zijn aan denbsp;dood die eeuwig zal duren, en dit brengt de wandelaar tot nieuwe en anderenbsp;overpeinzingen. De mens moet wedergeboren worden, wil hij de hemelsenbsp;zaligheid beërven, maar waar vindt men er die zo zijn? De boeren zijn ernbsp;op uit om hun koren te oogsten en akkers te kopen, niet om Christus tenbsp;zoeken, en niet alleen aan de hoven der koningen is de zonde tot een tweedenbsp;natuur geworden; overal is de mensheid verdorven. In een droomgezichtnbsp;aanschouwt hij de hel, met zijn Danteske verschrikkingen i49a^nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;jjjj

ontwaakt is, keert hij naar de stad terug, vervuld van alles wat hij gezien heeft, en overpeinzend hoe de zondige mens deze straf zal mogen ontgaan.

Voor de kennis van Van der Voorts denkbeelden en gedachteleven 150 is dit laatste geschrift, het werk van zijn ouderdom isi, het belangrijkst.nbsp;Al is hier, in tegenstelling met zijn voorafgaande gedicht, de Heilige Schriftnbsp;de hoofdbron voor zijn filosofische overpeinzingen, naast deze neemt ooknbsp;Seneca een belangrijke plaats in zijn gedachten in 152^ gn de denkbeeldennbsp;die hij er ontwikkelt zijn ook hier meermalen aan de Antieken ontleend. Innbsp;Van der Voort leeft iets van de Stoïcijn, die leven en dood beide aanvaardtnbsp;als onvermijdelijk. Wanneer we de dood vrezen, is dat omdat we nietnbsp;begrijpen wat zijn bedoeling is: weten we dit, dan is alle reden tot vreesnbsp;vervallen. Anders dan bij de Middeleeuwers heeft voor hem de onrust vannbsp;het zieleleven groter betekenis dan de broosheid van het lichaam. Wat isnbsp;het leven? Van der Voort kon het, na zoveel lotgevallen, niet anders ziennbsp;dan zijn tijd- en lotgenoten het zagen: een bron van eeuwige onrust,

al moeyte en pijne,

Studeren, leeren, onder een anders ghebiet,

Elck haeckt na d’omloop des tijts, om ten fijne Met vryheyt zijns selfs heer te wesen siet i®®.

Met Tauler ziet hij de mens, uit het niet geschapen, steeds weer terugverlangen naar zijn oorsprong, d.i. de zonde, de moeder van de dood Maar hoe geheel anders weer dan bij de Middeleeuwers is zijn beschouwingnbsp;van de dood, die hem niet vreesaanjagend en verschrikkelijk, maar integen-

93

deel liefelijk voorkomt: Gods knecht, die de moede wandelaar aan het eind van zijn reis de schoenen ontbindt:

Hy en leeft niet, die niet en weet wat hy leeft.

En het sterven tot een ander leven niet en bekent,

Dats een ruste die de doot hem gheeft,

Ecnen soeten slaep, so lang tot dat hy heeft Een wackermaking van God omnipotent.

O lieflijcke doot, o beelde excellent,

Waerom is u de mensch verfoeyende:

Want ghy zijt die hem van alle miserien ent.

Die alle moede gaenders zijt ontschoeyende

Als Calvinist tenslotte is Van der Voort geheel een van geest met de Zeeuwse dichters, die enkele tientallen jaren na hem zullen optreden; zowelnbsp;de rechtvaardiging door de goede werken als de leer van de vrije wil vinden in hem een beslist bestrijder. Reeds in de „Benauden, veriaechden, ver-volchden Christen” verdedigt hij de uitverkiezing:

Tzijn dwase die zeggen, waerom doet ghy dit oft dat Tot God, over wien hy zijn ghramschap street.

Heeft hy niet Esau ghehaet en Jacob lief gehadt,

Tis al niet onder zijn genade, wie, welck en wat.

Staet daer niet den Pharo heb icker om verweet.

Op dat mijnen naem en macht sou worden ontdect.

So en eest niet den willenden oft loopenden zeere,

Niemant eoenit tot my, seyt hy dan die de vader trect En dat alleen noch deur dontfermen vanden Heere is®.

Van der Voort is geen dichter van de eerste of zelfs van de tweede rang, maar onder de rederijkers neemt hij, wat de aangehaalde regels mogennbsp;bewijzen, allerminst de geringste plaats in. Zijn versificatie is soms vrij gebrekkig, en het Renaissance-vers, dat in zijn laatste levensjaren baannbsp;breekt, is hem vreemd gebleven. Maar de gloed, waarmede hij zijn levensovertuiging verdedigt, en de soms verheven gelatenheid, waarmede dezenbsp;wijsgerig aangelegde natuur na een leven van strijd en vervolging, allesnbsp;wat hem overkomt aanvaardt, geven zijn werk een betekenis, die nog tot onsnbsp;spreekt. Niet zozeer als dichter, dan wel als mens blijft zijn beeld ons langernbsp;bij dan dat van het merendeel der rederijkers uit zijn tijd

Na Van der Voort is het Vlissingse rederijkersleven dertig jaar lang voor ons in het meest volstrekte stilzwijgen gehuld Eerst in 1629 vinden wenbsp;de ,,Blaeu Acolye” op het rederijkersfeest dat de Vlaamse kamer dernbsp;„Wit-Angieren” te Haarlem in Juni van dat jaar organiseerde, en waarnbsp;twee en twintig kamers elkaar ontmoetten. Vincent Mathijsz (zinspreuk:nbsp;Met vreucht in deucht) was haar woordvoerder; hij beantwoordde de vraagnbsp;„Welck is d’weerdighste Vrucht, die Godt ons heeft ghegheven?” en denbsp;regel „Zijt danckbaer voor Gods gaef, die ons in alles voedt”, en zondnbsp;bovendien nog een liedeken in, maar geen van deze drie vermocht een dernbsp;uitgeloofde prijzen te behalen. Vlissingen was een der zes kamers die —nbsp;eveneens bij monde van Vincent Mathijsz, deelnam aan de wedstrijd innbsp;het kniewerk, en eveneens een der zes die een ,,afscheyd-liedt” zong

Landjuweel van 1641

Klaarblijkelijk was Mathijsz reeds in deze tijd factor van de kamer, maar in elk geval was hij dit in 1641, toen de „Blaeu Acolye”, waar-

94

schijnlijk op zijn initiatief, een landjuweel uitschreef. Met toestemming van de overheid legde zij aan alle ,,vrye ende toe-ghelaten cameren der nutbarenbsp;konst van redenrijck” de vraag voor; ,,Wat oeff’ningh is elck best, ennbsp;noodighst voor ’t gemeen?”, en bovendien schreef ze wedstrijden uit voornbsp;een referein op de regel „Geluckigh is het landt, daer sulcke volck’rennbsp;woonen”, voor een lied op de zin „Die God heeft tot sijn hulp’, geen dincknbsp;hem hinder doet” en voor een kniewerkslied op de regel ,,’T is ’t werck vannbsp;Godes geest te roepen Abba Vader”. Voor iedere wedstrijd werden drienbsp;prijzen uitgeloofd, en bovendien nog voor ,,’t verdst kommen”, ,,’t bestnbsp;pronuncieren”, ,,’t best singhen” en ,,de meeste wercken”. Voor de ledennbsp;van de Vlissingse kamer zelf waren particuliere prijzen beschikbaar gesteld.nbsp;De ,,Reden-caert”, waarin dit alles vermeld stond, behelsde tenslotte nog denbsp;bepaling dat ,,een earner onvry zijnde, en brenghende bescheet van haernbsp;magistraet, (hier) haer vryheydt (zou kunnen) ghenieten”, waarvan denbsp;,,Balsembloem” van Gouda gebruik maakte. Zo trokken op de eerste dagnbsp;van Juli 1641 vier en twintig kamers plechtig de stad binnen, waar denbsp;ontvangende kamer haar met een ,,Welcom-spel” ontving. Vier kamersnbsp;waren uit Zeeland, t.w. het ,,Bloemken Jesse” uit Middelburg, de ,.Wittenbsp;Lely” en de ,,Blauwe Acolye” uit Vere, de ,,Nardusbloem” uit Goes en denbsp;,,Distelbloem” uit Sluis, de overige op één na — ,,Den Vierighen Doorn”nbsp;uit ’s-Hertogenbosch — alle uit Holland. Al deze kamers pronuncieerdennbsp;hun antwoorden en zongen hun liederen, die het daaropvolgende jaarnbsp;gezamenlijk, met de antwoorden van de Vlissingse kamer zelf, het welkom-spel en een danklied van Vincent Mathijsz in druk verschenen onder denbsp;titel ,,Vlissings Redens-lust-hof, beplant met seer schoone en bequamenbsp;oeffeningen” 160.

Klaarblijkelijk heeft de redactie van deze bundel berust bij Vincent Mathijsz, die in een voorwoord ,,Tot den liefhebbenden leser” zichnbsp;rekenschap gaf van wat men onder rethorica verstaan had, en waarin denbsp;betekenis der dichtkunst lag. Hij wijst op het voorbeeld van Clement Marot,nbsp;Petrus Dathenus, Jan Utenhove, Aldegonde en Houwaert, en dat van denbsp;tijdgenoten Heinsius, Cats, Huygens en De Brune, dat de Vlissingsenbsp;rederijkers heeft aangespoord tot ,,de oeffeninghe van dees konst, en hetnbsp;goet ghebruyck der selver, zijnde oock als een spoore die den menschennbsp;aendrijft tot ondersoeck van Gods Woordt, waer in is te vinden den weghnbsp;der zaligheyt, als oock zijnde een eerlick en stichtelick vermaeck, en eennbsp;goede soete tijdt-kortinge” In gelijke geest is het ,,Welcom-spel”nbsp;geschreven, een moraliteit waarin de maagd Rethorica verdedigd wordtnbsp;tegen allen die haar eer willen verkleinen 162 Ook van dit stuk is Vincentnbsp;Mathijsz de auteur.

,,Vlissings Redens-lust-hof” geeft ons geen aantrekkelijk beeld van de dichterlijke gaven der broeders van de „Blaeu Acolye” i63^ maar het wasnbsp;overal elders al even treurig gesteld met de rederijkerij, en zomin als dezenbsp;ergens anders een zelfs maar middelmatig talent kon voortbrengen, kon zenbsp;het hier. Van de leden van het Vlissingse gilde, die aan deze wedstrijdnbsp;deelnamen, heeft alleen Joos Claerbout enige bekendheid verworven alsnbsp;dichter van een spel dat, hoewel onoorspronkelijk wat de inhoud en zeernbsp;middelmatig wat de vorm betreft, toch geen slecht figuur maakt onder denbsp;talloze kluchten van dergelijke aard, die in deze en de volgende eeuw hetnbsp;licht zagen.

Vincent Mathijsz

Omtrent de levensloop van Vincent Mathijsz 164 js ons niets bekend, dan dat hij in 1641 en 1642 factor was van de kamer, en voor- en nadien een

95

van haar meeist op de voorgrond tredende leden is geweest. In 1622 was hij een van de vele Zeeuwse dichters die een ,,Lof-dicht” (1622) 165 op denbsp;inneming van Bergen-op-Zoom vervaardigden, waarvan de goede bedoelingnbsp;groter lof verdient dan de uitslag. Zeven jaar later was de overwinning vannbsp;’s-Hertogenbosch hem aanleiding tot het uitgeven van een ,,Naer-bedinckinge” (1629) 163 en het jaar daarop publiceerde hij „Paeys ofnbsp;vrede” (1630) 167, een pleidooi voor de vrede in Gods kerk en tegelijk eennbsp;waarschuwing tegen een onbedachtzaam gesloten treves met Spanje, immers de erfvijandin van deze kerk. Weer een jaar later verscheen „Wonder, dat is de wonderlicke overwinninghe die den almachtighen Godt . . .nbsp;onse landen heeft gegeven ... op den 13en September 1631” 168, toennbsp;Hollare op het Slaak een volkomen overwinning behaalde op de Spaans-Duinkerksc vloot. Wie de hortende alexandrijnen van de Vlissingse rederijker naast de bekende ,,Postilion” van Revius legt, beseft eerst in zijn vollenbsp;omvang welk een erbarmelijk rijmelaar Vincent Mathijsz was.

In 1636 had een mislukte aanslag op Vlissingen plaats. Een zekere Charles de la Motte, een Fransman die in Staatse dienst was, bleek in verstandhouding te staan met de Duinkerkse admiraal Jacques Colaert, die vanwege de koning van Spanje het bevel had gevoerd over de vijandelijke zeemachtnbsp;in Vlaanderen, maar in de slag bij Duins gevangen was genomen. Het plannbsp;was, Vlissingen verraderlijk in te nemen, maar Jan Evertsen wist de aanslag te, verhinderen en de schepen van De la Motte naar Oostende terug tenbsp;drijven 169, Dit voorval gaf Mathijsz aanleiding tot het opstellen van eennbsp;,,Discours ofte t’samen-sprekinge” no tussen een Kruisheer, Colaert en Denbsp;la Motte, ditmaal in trochaeën gesteld, wat dit lied levendiger doet zijn dannbsp;zijn andere gedichten, die in alexandrijnen zijn geschreven, zoals ook hetnbsp;„Ghedenck-teecken”, dat op de samenspraak volgt. Een kunstwerk echternbsp;is het er niet door geworden.

Tenslotte schreef Mathijsz in 1649, toen Willem II Vlissingen bezocht, een * „Triumphe” in, om de Oranjevorst welkom te heten. Waarschijnlijknbsp;is het zijn laatste werk geweest ii'2.

]oos Claerbout

Joos C/aerbouf lis was omstreeks 1618 te Vlissingen geboren, waar hij in Maart 1640 in het huwelijk trad met Maria Dammaerts, afkomstig vannbsp;Tolen. Van zijn verdere levensomstandigheden is niets bekend. In 1641 namnbsp;hij deel aan het landjuweel van de „Blaeu Acolye”; de door hem gedichtenbsp;refereinen en liederen onderscheiden zich op geen enkele wijze van de overige bijdragen in ,,Vlissings Redens-lust-hof”. In 1654 schreef hij een *,,Bly-eyndig vertoogh” m op de vrede tussen de Republiek en Engeland, maarnbsp;we kennen dit alleen van naam. In 1661 gaf Claerbout een „Droef-bly-eyndig vertoog op ’t belegh en over-gaeni van Middelburgh” iis uit, waarinnbsp;een groot aantal sprekende en stomme personages meespelen, en o.a. zinnebeeldige personen als de Middelburgse Maegt, Vryheyt, Gods-dienst, Pallas, Faem en Memory. Christoffel en Rokus, twee burgers, zeggen de reien;nbsp;hun rol kon eventueel door een ,,Rey van Maeghden” vervangen worden.nbsp;Dit historische drama, waarvan de titel de inhoud genoegzaam aanduidt,nbsp;werd opgeluisterd door vijf „vertooningen” die momenten uit het beleg uitbeeldden; de laatste twee, de verwelkoming van de Prins door de Middelburgse maagd, en een groep, waarin Pallas en de Godsdienst de zijde vannbsp;de Vrijheid bekleedden, waren van allegorische aard.

Het volgende jaar liet Claerbout zijn „Oresto” (1662) i'^6 van de pers komen, waarin hij de tragische Phaedra-geschiedenis nog eens behandelde.nbsp;De koningin Sibyna tracht tevergeefs de liefde te verwerven van haar

96

stiefzoon Oresto, en beschuldigt hem dan, uit wraak over haar teleurgestelde liefde, van datgene waartoe zij hem had willen overhalen. De vertoornde koning Dandalus laat zijn zoon zonder vorm van proces doden, en ontdekt eerst te laat het bedrog, Sibyna wordt waanzinnig van wroeging ennbsp;hangt zich op: de koning doodt de kamenier Dalida, de medeplichtige vannbsp;de koningin, en wordt tenslotte ook krankzinnig. Zo leert dit bloederige spel

hoe dat door geyle min Den menschen staet vervalt en komt tot dolle sin.

Is het wonder dat Claerbout dit stuk opdroeg aan Jan Vos, die immers in zijn ,,Aran en Titus” het toneel eveneens in een bloedbad had herschapen?nbsp;Vos was de eerste letterkundige kennis die Claerbout ,,tot Amsterdam bynbsp;eenige lief-hebbers quam te verkrijgen”, maar niet alleen om deze redennbsp;zal hij hem ,,dit geringh rijm-werck” opgedragen hebben. Bij gelegenheidnbsp;van dit Amsterdamse reisje zal Claerbout, misschien door bemiddeling vannbsp;Vos, met toneelkringen in aanraking zijn gekomen, waar hij Noozeman ennbsp;Bara zal hebben ontmoet.

Het spel is met mythologische versierselen overladen; wanneer in het derde bedrijf de koningin ,,sit en slaept onder de rosengaert” komen Hydra,nbsp;Tisiphoon, Alecto en Megeer uit ,,de Poel” opgerezen, en ook op anderenbsp;plaatsen wordt bij de toeschouwer een vrij grote kennis der Grieksenbsp;en Latijnse godenleer verondersteld. Elisabeth Wynants is wel zeer vriendelijk, als zij in haar lofdicht van Claerbout getuigt dat „(zijn) naem wertnbsp;door Euroop’ door Faams-basuyn geviert”.

Claerbouts laatste en tegelijk zijn beste werk is zijn „Klucht van ’t kalf” (1662) 1'^'^, een ,,vermakelijcke Klucht”, in ,,boertige Veersen” geschreven,nbsp;en uitgegeven ,,door ’t versoeck vande lief-hebbers”. Kees, een boer,nbsp;brengt zijn kalf naar stad om het te verkopen, maar komt onderweg Lam-brecht de slager tegen, die het beestje voor vijf ^ijksdaalders van hemnbsp;koopt, en de boer verzoekt om het naar zijn huis te brengen. De slimmenbsp;boer verkoopt het kalf evenwel voor de tweede keer, ditmaal aan eennbsp;neef van Lambrecht, de kok Rokus, die kalfsvlees nodig heeft voor eennbsp;bruiloftsmaal. Maar als de twee kopers elkaar ontmoeten, komt het bedrognbsp;uit en Kees wordt voor de rechter gedaagd. Een advocaat, Eduwart, die hijnbsp;in de arm neemt, geeft hem de raad om zich voor gek te houden en opnbsp;alles wat hem gevraagd wordt te antwoorden met: ,,heu kalfje, heunbsp;kalfje, heu kalfje”. Inderdaad wordt hij door deze simulatie vrijgesproken, maar wanneer de advocaat om zijn geld komt, volhardt Kees in zijnnbsp;rol en betaalt ook hem slechts met een ,,heu kalfje”. ,,Noyt en wasnbsp;advocaet van een boer soo bedroogen”, zucht mr. Eduwart; ,,dat die vannbsp;Rhetorica dit wisten: sy maecktend’ er een klucht van”. Men mag hieruitnbsp;de conclusie trekken, die trouwens ook uit andere hoofde gewettigd is,nbsp;dat deze klucht oorspronkelijk voor de Vlissingse kamer bedoeld was,nbsp;wat ook met de andere spelen van Claerbout wel het geval zal zijn geweest.

De „Klucht van ’t kaïlf” is, zoals Moltzer overtuigend heeft aangetoond een navolging van de bekende ,,Farce de Maistre Pathelin”, waarvan de dichter en de datering onbekend zijn, en die zowel in Frankrijk als daarbuiten in de zeventiende en de volgende eeuw grote opgangnbsp;heeft gemaakt. Dezelfde Bara, die voor Claerbouts „Droef-bly-eyndignbsp;v'ertoog” een lofdicht schreef, gebruikte het motief enkele jaren later voornbsp;zijn even platte als onbeduidende klucht „lek ken je niet” (1664).

Ne’erlandts vallende oorsaeck

Nog eenmaal heeft de ,,Blaeu Acolye” van zich doen horen, en wel

97

toen het gilde op 1 November 1672 nogmaals een wedstrijd uitschreef, waaraan ditmaal echter alleen de kamers van Middelburg en Vere deelnamen. Men mag dan ook veronderstellen dat ook alleen deze beide uitgenodigd zijn geweest 1^9. Dé uitgeschreven vraag luidde: „Waeromnbsp;kreeg Nederlant in dit jaer sulken krack?”, en als zin voor het lied werdnbsp;opgegeven: „Hoe God Ne’erlandt sal verschoonenquot;. Er werden vier prijzen uitgeloofd, en bovendien ontvingen alle deelnemers aan het feest eennbsp;boek. Van de broeders der „Blaeu Aoolye”, die aan het landjuweel vannbsp;1641 hadden deelgenomen, was alleen de destijds veertienjarige Jan vannbsp;Liere overgebleven, die thans factor van de kamer was. J. Grindet schreefnbsp;als prins de ,,kaerte” uit.

Op 31 December 1672 vond het feest van de drie kamers plaats. De antwoorden verschenen tezamen in een bundeltje van matige omvang,nbsp;onder de titel: .Ne’erlandts vallende oorsaeck, en hulp-middelen tot des-selfs her-stel” iso. J. Grindet ondertekende namens de kamer de opdrachtnbsp;aan de magistraat van Vlissingen en die aan de hoofden van de kamersnbsp;van Middelburg en Vere; ook de „Welle-komste” en een ,,Lof-dicht aennbsp;de redenaers”, beide in dichtmaat, waren van hem. Zijn antwoord op denbsp;vraag en dat op het lied kregen de voorrang boven alle andere. Die vannbsp;de andere Vlissingse gildebroeders kwamen geheel achteraan in hetnbsp;bundeltje Van de prijzen, die niet aan de kamers, maar aan de rederijkers persoonlijk werden uitgereikt, viel de eerste ten deel aan Verdoel,nbsp;de enige onder de Vlissingse rederijkers van zijn tijd die enige naam heeftnbsp;verworven, zij het dan ook niet als dichter, maar als schilder 182

,,Ne’erlandts vallende oorsaeck” is het laatste blijk van het bestaan der Vlissingse rederijkers, dat tot ons gekomen is. Waarschijnlijk is de kamer,nbsp;als in zovele plaatsen elders, tegen het eind der zeventiende of in het beginnbsp;der achttiende eeuw door gebrek aan leden opgeheven of vervallen 183, 184.

Vere

Te Vere 185 bestonden in het begin van de zestiende eeuw twee kamers: ,,Missus Scholieren”, ook wel de ,,Missende Scholieren” genaamd, onder de zinspreuk van de „Witte Lelyen”, en ,,Sint Anna’s Kinderen”,nbsp;onder de zinspreuk van de ,.Blauwe Acolye”. Adolf van Bourgondië,nbsp;heer van Vere en Vlissingen, heeft ze in 1530 tot één kamer verenigd,nbsp;waaraan hij de naam van ,,Missus Scholieren” schonk en als devies denbsp;spreuk: In reynder jonsten groeyende. Patrones der nieuwe kamer werdnbsp;Onzer Lieven Vrouwen Boodschap, terwijl haar blazoen, de lelie en denbsp;akelei, de beide bloemen der oude kamers in zich verenigde. Het schild dernbsp;kamer beeldde een bloempot af, waaruit deze beide bloemen oprezen; innbsp;een rol, die door de takken was gestrengeld, was de zinspreuk geschreven. Onderaan dit blazoen stond een bordje met de letters A, B, C.

De gildebrief ^ nbsp;nbsp;nbsp;Adolf van Bourgondië aan dit gilde verleende op

3 Juni 1530, en waaraan de bovenstaande gegevens ontleend zijn, bevat de gewone bepalingen van het lidmaatschap, de verplichtingen, de boetennbsp;e.d. Er blijkt o.a. uit dat de gildebroers ,,de secreten van der camere, oftnbsp;de materie men spelen sal” geheim moesten houden. ,,Altijts des Son-daeghs na de quatertempere ende zolempnizatie van Missus, oft anderennbsp;bequaemen dach, alst prince ende dekens goet dunct”, zou men ,,de feestenbsp;van eenen maeltijt ” houden, waarop alle gildebroeders aanwezig moestennbsp;zijn, een nieuwe prins en deken werden gekozen, en de aftredende functionarissen rekening en verantwoording moesten afleggen. Indien in eennbsp;geschil een der beide partijen zich niet wilde onderwerpen aan de uitspraak van de prins of van dekens en gezworenen, werd hij o.a. veroor-

98

deeld tot een bedevaart naar het wonderdoende beeld van Onze Lieve Vrouwe in de Polder, Bleven beide partijen weerspannig, dan moesten zenbsp;naar het beeld van Sint-Willebrord in Westkapelle ter beevaart. Alsnbsp;gezworenen of facteurs in de schutterijen moesten treden, „daer de ca-mere mede gedefraudeert ware”, zou de prins dit mogen beletten.

Op 6 September 1608 werd de gildebrief van 1530, op „oitmoedige sup-plicatie van den prince, dekens, gesworens ende de gemeene supposten van de earner van Rhetorica” door burgemeesters, schepenen en raden dernbsp;stad vernieuwd, met enkele wijzigingen en toevoegingen, ,,ten regarde sijnbsp;(t.w. de ,,ordonnantiën, regulen en statuten”) diversche superstitieusenbsp;poincten behelsen, ende ook eenige articulen, die, deur den laps van tijde,nbsp;geheel in ongebruik zijn gecommen”. Wat wonder! De nieuwe gildebriefnbsp;isf volgt de oude op de voet en bevat grotendeels dezelfde bepalingen, innbsp;dezelfde bewoordingen vervat, maar de ,,superstitieuse poincten” zijn weggelaten; het Rooms-Katholicisme had, zo het er al niet geheel verdrevennbsp;was, ook te Vere zijn macht en invloed verloren, en de heiligenbeeldennbsp;waren ook hier ten offer gevallen aan de Beeldenstorm, De jaarlijkse maaltijd met den aankleve van dien werd vastgesteld op de eerste Zondag innbsp;September iss.

De kamer vergaderde, althans in het begin van de zeventiende eeuw, op het stadhuis in een vertrek, waarvan een der ramen haar devies met denbsp;afbeelding van Maria Boodschap droeg. In 1628 verhuisden de leden naarnbsp;de bovenkamer van het Vleeshuis Van 1593 tot 1637 wisselde haarnbsp;ledenaantal van 23 tot 40. Merkwaardig is, dat ook enkele vrouwen tot denbsp;leden behoorden, een verschijnsel dat nergens elders in Zeeland voorkomt.

In 1494 kwamen de gezellen van Rethorica op 'de ommegangsdag te Middelburg spelen ,,met hunne battementen”, waarvoor de Middelburgsenbsp;regering hun twaalf poortkannen Rijnwijri schonk Eenzelfde beloningnbsp;ontvingen ze het volgende jaar, toen ze op Sacramentsdag met een wagenspel kwamen tot. Ofschoon het niet vermeld wordt, zullen ze zeker tegenwoordig zijn geweest op het landjuweel te Reimerswaal van 1507, waarnbsp;zes of zeven Zeeuwse kamers waren. In 1515 speelden ze op Sint-Pieters-dag weer in de Sint-Pieterskerk te Middelburg en in 1519 nogmaals:nbsp;voor deze gelegenheid werd in de kerk een stellage gemaakt i93. In 1517nbsp;kreeg de kamer een vergoeding voor het opstellen van zeven stellages,nbsp;waarop ze bij de jaarlijkse ommegang te Vere de zeven blijdschappen vannbsp;Maria had vertoond. In 1542 speelden de Veerse rederijkers een spel ternbsp;gelegenheid van de huldiging van Maximiliaen van Bourgondië. Op Meidag 1549 was de kamer te Middelburg, waar ze vier poortstopen wijnnbsp;kreeg 194. Toen de Prins in 1581 zijn blijde incomste in Vere hield, voerdenbsp;de kamer twee spelen en een esbattement op 195. Ook kwamen kamers uitnbsp;andere steden er wel battementen, zoals die van Middelburg in 1445, 1464nbsp;en 1466 en die van Reimerswaal in 1471 196

Adriaen Valerius

In de eerste decenniën van de zeventiende eeuw was Adriaen Valerius 1625) 197 eender gildeleden van ,,Missus Scholieren”. In 1598 vermeldtnbsp;het rekenboek van de kamer hem voor het eerst als lid, van 1611 tot ennbsp;met 1616 komt zijn naam niet onder die van de leden voor, maar in 1617nbsp;is hij overdeken, wat hij tot zijn dood, in 1625, blijft.

Valerius is waarschijnlijk uit een Franse familie en te Middelburg geboren als zoon van Francois Valéry, die er in 1569 het poorterschap had verkregen, en o.a. notaris was. Toen in 1575 de Westmonsterkerk op denbsp;Markt voor afbraak werd verkocht, werd Francois Valéry door aankoop

99

eigenaar van het kleine orgel van deze kerk. Het is een verleidelijke veronderstelling, dat de vader dit instrument voor zijn zoon, heeft gekocht, die er misschien de beginselen van de muziek op heeft geleerd.

Omstreeks 1592 werd Adriaen klerk bij Pieter van Reigersbergh, equipage- en ammunitiemeester van Zeeland en burgemeester van zijn woonplaats Vere. Zes jaar later werd hij er op voordracht van de Admiraliteit van Middelburg tot controleur van de convooien en licenten aangesteld.nbsp;In hetzelfde jaar trouwde hij er een burgemeestersdochter, waaruit mennbsp;mag opmaken dat zich toen al zijn verdere fortuinlijke loopbaan voorspellen liet. In 1606 werd hij tot het notarisambt toegelaten en tot ontvangernbsp;van de convooi- en licentgelden benoemd; later werd hij ook nog fortificatiemeester van Vere, en bovendien was hij sinds 1616 schepen, sinds 1617nbsp;raad van de stad, wat hij ook bij zijn dood nog was. Zo werd hij geleidelijknbsp;aan een belangrijke figuur in een wel kleine, maar destijds welvarendenbsp;stad, waar de polsslag klopte van de rijke handel en koopvaart der Republiek, de stad waar, al was het maar kort, Balthasar de Moucheron zijnnbsp;kantoor had gevestigd.

Behalve één lied in de ,,Zeeusche Nachtegael” bezitten we van Valerius alleen de ,,Nederlandtsche Gedenck-clanck” (1626), die het jaar na zijn dood is verschenen. Het geschiedkundig gedeelte van dit boek komtnbsp;bij de bespreking der Zeeuwse historiografie ter sprake maar de zes ennbsp;zeventig historieliederen, die tussen dit geschiedverhaal staan, zijn hetnbsp;werk van de rederijker Valerius, en er is aanleiding om te veronderstellennbsp;dat hij ze naargelang van hun ontstaan voorg’èdragen heeft op de bijeenkomsten van ,,Missus Scholieren”, met uitzondering dan van de drie Geuzenliederen, die niet zijn eigen werk waren. De letterkundige betekenis vannbsp;deze liederen is betrekkelijk geringnbsp;nbsp;nbsp;nbsp;jg veel rederijkerswerk onder in

de ongunstige betekenis van het woord, en voor het overgrote deel zijn ze geschreven in een al zeer weinig persoonlijke stijl. De populariteit die eennbsp;aantal van deze gedichten bezitten, danken ze dan ook meer aan hun zangwijzen dan aan de tekst, al zijn er enkele onder, die zich in dit opzichtnbsp;gunstig onderscheiden, in de eerste plaats „Waer datmen sich al keerdnbsp;of wend”, waarin al de fierheid en het zelfbewustzijn van onze Goudennbsp;Eeuw spreekt, met het brede, bewogen slotcouplet:

O Neerland! so ghy maer en bout Op God den Heer altydt,

U pylen vast gebonden hout.

End’ t'saem eendrachtig zyt;

So kan u Duyvel, Hel, noch Doot,

Niet kreneken noch vertreen.

Al waer oock Spanjen noch so groot.

Ja ’swerelts machten een 200,

Geloofsvertrouwen en nationale trots zijn de beide polen, waartussen de geest van deze liederen zich beweegt. Het is te betreuren dat we geennbsp;enkele aanduiding bezitten, waaruit we kunnen opmaken in hoeverre ze drienbsp;eeuwen geleden populair zijn geweest, maar juist deze lacune bewijst naarnbsp;alle waarschijnlijkheid al, dat populariteit niet hun deel is geweest. Eerstnbsp;twee en een halve eeuw later herontdekt, hebben ze sindsdien niet alleennbsp;ons eigen land, maar twee werelddelen stormenderhand veroverd. In denbsp;eerste plaats moge deze opgang aan de melodieën te danken zijn, zondernbsp;de begeleidende tekst zouden ze nog altijd verloren en vergeten liggen innbsp;de bibliotheken. En wat in deze tekst aantrekt en bekoort, is in de eerstenbsp;plaats de onmiddellijke, ongecompliceerde en daardoor bewust eenzijdige

100

reactie op de bezongen gebeurtenissen. Ook in dit opzicht is Valerius het type van de zeventiende-eeuwse Nederlander, en zijn werk dat van denbsp;zeventiende-eeuwse gemeenschapskunst.

Valerius’ oudste zoon Francois (1604—1634) werd in 1625 lid van ,,Missus Scholieren” en al in 1631 deken van het gilde, maar hij stierf drienbsp;jaar daarna. De Marcus Adriaensz. Valerius (1592—1632), schepen ennbsp;raad van Vere, die in 1630 deken en in 1632 prins van de kamer werd, isnbsp;waarschijnlijk een achterneef van Adriaen.

Een van de leden van het gilde, Pieter H. Spoormaker, heeft in een tweetal liederen uiting gegeven aan de droefheid der kamer bij het stervennbsp;van haar overdeken 201, Hoe moeilijk het in ’t algemeen is, uit lijkdichtennbsp;de ware gezindheid van de dichter ten opzichte van- de betreurde dode opnbsp;te maken, men kan veilig aannemen dat de Veerse rederijkers het overlijden van hun „voesterheere” pijnlijk hebben ervaren.

Dezelfde Pieter H. Spoormaker 202 gaf in 1629 een kleine verzameling liederen uit op de verovering van 's-Hertogenbosch, onder de titel ,,Vivenbsp;Ie Geus” 203 Jat meer voor zijn patriotisme en zijn gehechtheid aan hetnbsp;rechtzinnige Protestantse geloof pleit, dan wel voor zijn talent als dichter.nbsp;In velerlei toonaarden bezingt hij de lof van Frederik Hendrik en denbsp;smaad die, dank zij ’s Prinsen beleid, op het ,,Catholijck gespuys” en denbsp;,,verduyvelde Papen” is gevallen.

Spoormakers aandeel aan het Vlissingse landjuweel van 1641 komt zo aanstonds ter sprake. Zijn liefde voor het Oranjehuis kwam in 1650, bijnbsp;de geboorte van Willem III, nog eens tot uiting in een lofdicht, *,,Veranbsp;fidelis” 204. Sinds 1635 was hij notaris te Vere, waar hij waarschijnlijknbsp;geboren was. Toen Boxhorn zijn ,,Chroniick van Zeelandt” (1644) schreef,nbsp;waarvoor hij wat de berichten over Vere betreft het meest aan Spoormakernbsp;te danken had, was deze prins van de rederijkerskamer 205.

Een tijdgenoot van hem is Johannes Tomijs Rompel, die in 1615 in het gilde kwam en in 1625 deken was. In 1633 werd hij notaris te Vere. Wenbsp;ontmoeten hem op de landjuwelen van de Haarlemse (1629) en van denbsp;Vlissingse kamer (1641). Zijn zinspreuk was ,,Dinckt op 't eynde” 206nbsp;Pieter de Vos (1606—1663), de latere secretaris der stad, een der medewerkers aan de ,,Zeeusche Nachtegael”, werd reeds in 1627 overdekennbsp;van het gilde, maar tot de werkende leden heeft hij klaarblijkelijk nooitnbsp;behoord.

In 1629 was de kamer van Vere op het rederijkersfeest der ,,Wit-Angieren” van Haarlem. Joannes Rompel was de woordvoerder van het gilde, maar zomin als de Middelburgse kamer wist die van Vere van ditnbsp;landjuweel een prijs weg te dragen 207. Wat meer succes had het gilde opnbsp;het Vlissingse rederijkersfeest van 1641. Het werd er in de eerste plaatsnbsp;met bijzondere onderscheiding begroet, aangezien de ,,Blaeu Acleyennbsp;schoon” der Vlissingse rederijkers immers ,,ter Veere soet gepluckt” waren, Maar bovendien won het er, dank zij het antwoord van Jacob vannbsp;Eepen, de derde prijs van de vraag en dank zij Pieter Spoormaker de derdenbsp;prijs van het kniewerk, terwijl het ook nog die voor ,,de meeste wereken”nbsp;kreeg 208.

Toen dertig jaar later, op de laatste dag van het rampjaar 1672, de ,,Blaeu Acolye” van Vlissingen weer een feest gaf, ditmaal alleennbsp;voor de drie destijds nog overgeble'/en Walcherse kamers, vertegenwoordigde M(atthijs) van Eepen er de Verenaren. Op de vraag: ,,Waeromnbsp;kreeg Nederlant in dit' jaer sulken krack?” antwoordde hij: ,,De onboet-veerdigheyt is oorsaeck van dees’ plagen”. Hij ondertekende het met zijnnbsp;naam en zijn zinspreuk „Geest baert leven”, evenals het lied op de vraag:

101

„Hoe God Ne’erlandt sal verschoonen van veel plagen en verdriet” 209. Matthijs van Eepen zal als rechtzinnig Calvinist, misschien met de piëtistische inslag, de Zeeuwen eigen, een man van onverdachte beginselen zijnnbsp;geweest, maar als dichter viel heel wat op hem aan te merken, en mennbsp;mag de jury niet van partijdigheid beschuldigen, omdat ze hem zelfs in ditnbsp;meer dan middelmatige dichtgezelschap geen der vier uitgeloofde prijzennbsp;waardig keurde. Van Eepen had enkele maanden tevoren een ,,Veerschenbsp;vreughde-galm en zege-wensch” 210 uitgegeven, ter gelegenheid van denbsp;opdracht van het generale kapiteinschap der Zeven Provinciën aan denbsp;jonge Prins Willem. Waarschijnlijk is onze Matthijs een zoon van de zoeven genoemde rederijker Jacob van Eepen en een kleinzoon van de ouderenbsp;Matthijs, die in 1606 schepen, en van 1608 tot zijn dood, in 1616, raadnbsp;van Vere was.

Na 1672 ontmoeten we de Veerse kamer niet meer op enige rederijkerssamenkomst. Toch wist ze haar bestaan nog langer dan een eeuw te rekken en daardoor alle andere kamers in de Noordelijke Nederlanden te overleven. Nog in 1790 telde ze 21 leden; eerst kort daarop vond ze eennbsp;zeker niet ontijdige dood. De vragen, die de leden in de laatste jaren vannbsp;haar bestaan aan elkaar opgaven, pleitten niet voor het peil der bijeenkomsten 211. Men mag ook overigens veronderstellen, dat de kamer destijdsnbsp;reeds lang haar oorspronkelijk karakter verloren had en, onder anderenbsp;naam, volkomen gelijk was aan de dichtgenootschappen der achttiendenbsp;eeuw. Voor zover bekend is ze dan het enige voorbeeld van de geleidelijkenbsp;overgang van een rederijkerskamer naar een dichtgenootschap.

Geen van de Veerse rederijkers is als auteur meer naar buiten opgetreden als Udemans, die we op het Vlissingse landjuweel van 1641 al terloopsnbsp;ontmoet hebben.

Cornelis Hendricksz. Udemans

Cornelis Hendricksz. Udemans (1599—1672 of later) 212 ^^33 een neef van de piëtistische predikant Godefridus Udemans en evenals deze ,,totnbsp;Bergen-op-Zoom gelyck als in een leger gheboren, ende onder den ghe-duerigen trommel-slach, ende trompetten-klanck opghevoedt” 213. Ook hijnbsp;is, als zijn neef, al vroeg naar Zeeland verhuisd, waar hij de rest van zijnnbsp;leven als smid en goudsmid in Vere is blijven wonen 2i4. Daar werd ook,nbsp;op 28 Juni 1622, zijn huwelijk met Godefridus’ zuster Apolonia Cornelisdr.nbsp;Udemans voltrokken, waaruit acht kinderen zijn geboren 2i5.

De rederijker Udemans voerde als zinspreuk: Cor ne lis agitet Tumul-tuosa (Moge geen onrustverwekkende strijd mijn hart verontrusten) 216. Men vindt dezelfde zinspreuk — misschien een citaat uit de een of anderenbsp;ons onbekende Latijnse dichter — ook onder een der rijmen in een pamfletnbsp;uit 1618, de ,,Wonderlijcken droom vande school-houdinghe van mr. lannbsp;van Olden-barnevelt” 217. dat verder geen naam of enige andere aanduiding van de schijver bevat. Is dit geschrift van Udemans, en er is geennbsp;reden om het tegendeel te veronderstellen, dan zou hij dit nog vóór zijnnbsp;twintigste jaar hebben geschreven 218. Het bestaat uit een in alexandrijnennbsp;gestelde beschrijving van een 'droom over de school van Meester lan,nbsp;en een ,,Tsamen-spraeck van eenen burghemeester, Quaet-raet, ende eenennbsp;gheselle ghenaemt Goossen Goet Jaer”, en is een van de talrijke schotschriften, die in deze tijd tegen Oldenbarnevelt en zijn aanhangers hetnbsp;licht zagen, meedogenloos en onbarmhartig van stijl en inhoud, het productnbsp;van een tijd waarin de politieke hartstochten tot het uiterste waren opgezweept. Uit het feit dat er drie uitgaven van bekend zijn, mag de opgangnbsp;worden afgeleid die, als zovele andere, ook dit libel gemaakt heeft.

102

Pas wanneer Udemans over de middelbare leeftijd heen is, in 1643. vferschijnt opnieuw een werk van zijn hand: „De waekende oog, op de on-sekerheyt des menschen levens 219. In het voorbericht noemt hij het zijnnbsp;eerste werk; mocht het in goede aarde vallen, dan zal dit hem aanmoedigennbsp;om later meer uit te geven. „De waekende oog”, in Catsiaanse alexandrijnen geschreven, is een tamelijk uitvoerig en uiterst wijdlopig leerdicht over denbsp;dood. De dood, die allen gelijk maakt, die niemand spaart, die ons allernbsp;uiteindelijk deel is. Voor alle mensen is hij gelijk, maar na dit leven komtnbsp;het verschil: voor de goeden de hemel, voor de kwaden de hel. Daarom zijnbsp;ons oog op de onzekerheid van het leven gericht, opdat als de dood onsnbsp;eenmaal overvalt, wij hem getroost mogen begroeten als de ontsluiter vannbsp;de hemel.

Die van te voren sterft eer dat hem treft de doot,

Die heeft dan door de doot van sterven geenen noot 220.

In dit zich vermeien in de^ doodsgedachte is Udemans nog geheel Middeleeuwer, die zijn doodsangst tracht te bezweren door er uitvoerig over te schrijven en zich telkens weer voor ogen te houden, dat de dood voor denbsp;Christen alleen maar een verlosser is. Achter het eigenlijke gedicht volgennbsp;nog een aantal emblemata, maar zonder platen, waarom de dichter aan zijnnbsp;lezers verzoekt ,,met sijn gedachten te willen spelen, overmits de selfde metnbsp;geen af-beeldinghen, maer eenvoudichlick, en slecht voorgestelt en sijn”22i.nbsp;Deze emblemata, die soms bladzijden lang zijn, behandelen onderwerpennbsp;van de meest uiteenlopende soort; men vindt er ,,Op het aenschouwennbsp;van des hemels beweginge”, ,.De eclipsis der sonnen gesien hebbende”,nbsp;„Van een gemaeckte werelts-kloot, die door 't vallen gebroken is”, ,,Opnbsp;het aenschouwen van een graf”, „Siende een vogeltjen al singende innbsp;sijn kamer vliegen”, ,,Van de derden-daegsche koortse”, „Op het kampennbsp;van twee hanen”, ,,Op eenen lasteraer”, ,,Den eersten grondt der wijs-heyt is de vreese Gods” en vele andere. Wie herkent zowel in de keuzenbsp;als in de bontheid der onderwerpen niet dadelijk Cats? Dezelfde piëtistische gezindheid, die in het werk van de Raadpensionaris tot uiting komt,nbsp;vinden we bij Udemans, dezelfde ontlening aan de beelden van het alledaagse leven als middel om tot hogere gedachten op te stijgen, dezelfdenbsp;zin voor het praktische naast een geloofsbelijdenis, die hier en daar mystieknbsp;aandoet. Is het wonder dat Udemans op het eind van zijn boek zijn leermeester noemt als een, die groter verdiensten bezit dan hijzelf?

Maer dat ick schuldig’ blijf, en niet voldoen en kan.

Dat wijst de heere Cats u wel ten vollen an.

Dien weerden man beschrijft ten rechten uwe plichten,

Die u aen siel en lijf in alles mogen stichten,

Waer in sijn snelle pen van honich over-vloeyt.

Het dient dan niet van my een smit te sijn gemoeyt 222

Alleen had Cats heel wat meer van de dichter in zich dan deze erbarmelijke rijmelaar.

De plotselinge dood van Willem II en de geboorte van Willem III gaf Udemans, die als Zeeuw een vurige Oranjeklant was, een tijdsgedicht innbsp;de pen, dat hij „Oraenjens rou-mantel” 223 noemde, en dat tegelijk eennbsp;treur- en een vreugdedicht moest zijn en bovendien nog een politiek pamflet was, in zoverre het zich heftig tegen de aanhangers van een stadhouderloos gezag keerde. Zoals in al Udemans’ geschriften voert hij ook hiernbsp;aen krachtig pleidooi voor de eenheid van het land, en vermaant hij de

103

Nederlanders tot inkeer en berouw over de bedreven zonden. Berouw voor God en eendracht onder elkaar, deze alleen zullen het land kunnen reddennbsp;van de afgrond, waarin het dreigt te verzinken.

De werelt die bestaet op onderlinge krachten,

Den rijcken heeft van doen den armen tot sijn werck,

Den armen moet de daet oock van den rijcken achten;

Dien onderlingen soen die maeckt de werelt sterck ^24.

Men ziet: ook in sociaal opzicht was Udemans zijn tijd niet vooruit.

Eveneens een gelegenheidsgeschrift is de twee jaar later verschenen „Nederlantsche tragi-comedie” (1652) 2Z5. In een toneelspel van twee bedrijven, nog geheel en al in de trant van de zestiende-eeuwse spelen vannbsp;sinne opgebouwd, behandelt hij de toestand van de Republiek. Wel is ernbsp;vrede, maar een die ,,meer een oorlog dan een vrede ghelijckt, en meernbsp;voor een tragedie, dan voor een comedie alle daghen voor onse oogennbsp;ghespeelt wort, hoewel ons de ghedachtenis der voorledene oorlogennbsp;noch versch is en schrickelijck valt, soo dat wy alle van kints beenen afnbsp;hebben geleert de wreetheyt van den alles-verderffelijcken oorlogh tenbsp;haten, en de vriendelijckheyt van de heylsame vrede met een gheduerighenbsp;hope te ghemoete te gaen, en te omhelsen” 226_ Het stuk is Catsiaans alsnbsp;alle werken van Udemans, maar het is hier en daar vrij plat, wat bedenkelijker is. Latijnse kanttekeningen en citaten in de inleidingen geven hetnbsp;een schijn van geleerdheid en gewichtigheid, waarop het geen recht heeft.nbsp;Er treden ongeveer veertig personen in op, meest onder symbolische namen als Den Tyt, De Fortuyn, Geluck, Druck, De Vrede, De Liefde totnbsp;het Vaderlant, De Spaenjaert, Den Hollantschen Schipper, Den Engelsman, Sinte Reyn-uyt enz. De drie schikgodinnieij. ontbreken er evenminnbsp;als de Eumeniden en de góden van de Olympus, Ja en Neen, „elck eennbsp;langen grijsen baert hebbende, beyde seer op een manier gekleet, doch watnbsp;antiqs”, vervullen de dankbare rol van de zinnekens. Zo ergens, dan blijktnbsp;uit dit spel hoezeer Udemans’ werk nog met de rederijkerspoëzie, en dannbsp;liefst die van. de zestiende eeuw, verwant is.

In 1658 schreef hij zijn „Grove pack-kleedt, af-getrocken van het las-tigh' pack des werelts” 227^ gn wel „ter eeren van den edelen, hoog-geleer-den, ende hoog-achtbaren heer Jacob Cats, ridder, 6c., op syn Sorg-vliet, ende af-leggen van alle sijne hooge ampten, en staten”. Ook dit eveneensnbsp;in alexandrijnen geschreven korte gedicht verraadt op iedere bladzijde denbsp;onmiskenbare invloed van de heer van Zorgvliet, aan wie Udemans bijnbsp;het neerleggen van zijn ambt enerzijds de hulde betuigt, die hem toekomtnbsp;voor zijn maatschappelijke en letterkundige verdiensten, terwijl hij hemnbsp;anderzijds voor ogen houdt het lastige pak, dat al wie in hoogheid zit metnbsp;zich moet meedragen, en de zondenlast, waarmee elk mens beladen is.nbsp;Korte gedichten op Zorgvliet en op Cats’ werken besluiten dit geschrift.nbsp;Ook de overgang van het aardse naar het hemelse, de toepassing vannbsp;stoffelijke dingen en zaken op godsdienstige aangelegenheden, had Udemans van Cats afgekeken. De hulde, door de leerling aan de leermeesternbsp;toegebracht, was waarlijk een plicht der dankbaarheid.

Heel wat uitvoeriger is „Het geestelyck gebouw, met sinne-beelden ver-ciert” (1659) 228^ dat het jaar daarop verscheen. Dit rijmwerk bevat over de honderd verzen, die onderwerpen van de meest uiteenlopende aard behandelen, als: „Op de verdraeyde verkeertheyt, en verachtelicke ydelheytnbsp;des werelts”, ,,Op de vreese des doots”, op rijkdom en armoede, op eennbsp;moeilijke vrouw, op een groot huisgezin — zijn eigen? —, op de wellust desnbsp;vieses, op de langdurige koude winter van het jaar 1658, op de razernij,nbsp;kortom op alle mogelijke en ook vele onmogelijke onderwerpen. Het is

104

mogelijk dat Udemans hieraan verscheidene jaren gewerkt heeft, maar wat te denken van de ,,Af-beeldinge van de verkeerde werelt” (1660) 229_nbsp;die weer een jaar later verscheen, een rijmwerk van dezelfde strekking alsnbsp;het voorafgaande, maar nog honderd bladzijden groter? Zijn deze nieuwenbsp;verzen het resultaat van één jaar dichtarbeid, of strekt deze verzamelingnbsp;zich over een langere tijdsruimte uit? In het eerste geval zou men althansnbsp;bewondering kunnen voelen voor Udemans’ productiviteit, al wordt dezenbsp;getemperd door de overweging, dat hij niet op inspiratie behoefde te wachten om voort te weven aan het mateloze tapijt van zijn stichtelijke gedachten, In de „Af-beeldinge van de verkeerde werelt” behandelt hij in vijf ennbsp;twintig taferelen uit het Oude en dubbel zovele uit het Nieuwe 'Testament,nbsp;ook nu weer in' alexandrijnen geschreven, de hele Bijbelse geschiedenisnbsp;van ,,De scheppinge der werelt” tot ,,De hemel-vaert Christi”. Heeft Dunbsp;Bartas’ ,,Semaines” hem daarbij voor de geest gezweefd, of is hij onafhankelijk daarvan tot het schrijven van deze cyclus gekomen? Rechtstreekse invloed van de Franse dichter op de Veerse rederijker is in elknbsp;geval niet aan te wijzen,

De ,,Schrickelicke vertooninge van den staet-suchtigen duyvel” (1665) 230 js een van de vele schotschriften die de tweede Engelse zeeoorlog in het leven riep, en als het merendeel van deze is het meer eennbsp;uiting van felle haat tegen de erfvijand Engeland dan een welsprekendnbsp;getuigenis van liefde voor het vaderland. Het rijm vormt er een geheelnbsp;bijkomstige factor in. Nog in hetzelfde jaar schreef Udemans een andernbsp;pamflet, waarschijnlijk eveneens van politieke aard: * ,,Een klaren ennbsp;verre-sienden bril, dienende op de neus van alle neus-wyse dwasen” 231.nbsp;En eindelijk komt, zeven jaar later, zijn laatste werk en opnieuw een politiek geschrift van hem uit onder de titel: * ,,Chartacea et sanguinolentanbsp;navis bellica” (1672) 232. dat waarschijnlijk — het kwam ons evenmin alsnbsp;het voorafgaande onder ogen — op de nieuwe oorlog met Engeland, innbsp;dat jaar uitgebroken, betrekking heeft gehad. Het bestaat bijna geheel uitnbsp;aanhalingen van niet minder dan honderd en één Latijnse schrijvers, en wenbsp;behoeven de onvindbaarheid dus alleen uit bibliografisch oogpunt te betreuren.

Alles tezamen is het niet weinig, wat deze rederijker bijeen heeft geschreven 233. maar wat dit aan vorm en inhoud tekort schiet, kan de omvang moeilijk goedmaken. Udemans is een rijmelaar, en alleen wie weet dat toen en nu een boek nooit zo slecht geschreven kon en kan zijn, of hetnbsp;vond en vindt zijn drukker, begrijpt dat ook deze Veerse smid zijn werknbsp;gedrukt kon krijgen, al moest hij het één keer zelf bekostigen. Het zounbsp;interessant zijn, te weten hoe zijn tijdgenoten over deze rijmelaar hebbennbsp;gedacht. Iets daarvan weten we, maar dat betreft alleen de politieke strekking van zijn geschrijf. Als hij in 1660 Huygens zijn ,,Af-beeldinge vannbsp;de verkeerde werelt” toezendt, schrijft hij daarbij: ,,Mijn Heer, ick be-mercke openbaer dat ick met mijn schrijven en schrabben veler menschennbsp;haet om mijnen hals gehalet hebbe, al hoe wel mijn penne niet en gaeptnbsp;om ijemant int bijsonder te quetsen of te bijten, maer om ons allen intnbsp;gemeen onse verdraeyde verkeertheijt wat uijt te schreeuwen, twelck icknbsp;oock in dit mijn boeck int eijnde van de voorreden aen den leser eenig-sins bekent make, maer het is met de werelt noli me langere, daerenbovennbsp;conscius ipse sibi de se putat omnia dici. Evenwel wil ick om de vogelennbsp;het saeijen niet laten” 234. Huygens’ lofdicht op dit boek houdt zich wijselijk op de vlakte, en Cats zegt in het zijne, ,,gedicteert, ende geteeckentnbsp;uyt (z)ijn bedde”, alleen maar dat hij, des levens zat, niet meer in denbsp;stemming is om aan Udemans’ verlangen te voldoen. De andere lofdichtennbsp;zijn van dichters, die geen recht van spreken hebben.

105

Arnemuiden

Van het bestaan van een rederijkerskamer te Arnemuiden 235 ^ijn geen oudere sporen aanwezig dan het tweetal ruitvormige houten schilden, dienbsp;nog altijd op het raadhuis van deze oude smalstad bewaard worden. Opnbsp;het ene is een oranjeboom af geheeld met de wapens van Zeeland en Arnemuiden (het laatste echter zonder burcht) en het onderschrift ,,Niet sondernbsp;vrucht, 1578”. Het andere draagt de beeltenis van Maria met het goddelijke Kind, staande op een plompeblad, en heeft tot opschrift; „Plomp vannbsp;verstande, 1580” 236. Men heeft uit deze zinspreuk willen opmaken, datnbsp;de Arnemuidse kamer uit een zottengilde is ontstaan. Het is wel mogelijk.nbsp;Waarschijnlijk werd in of omstreeks 1578, kort na de verheffing vannbsp;Arnemuiden tot stad, een kamer van rethorike opgericht, al of niet uit eennbsp;al eerder bestaand (zotten)gilde. Aangezien er in de rekeningen en notulennbsp;van de stad nooit van twee kamers sprake is, en uitsluitend van ,,die vannbsp;rethorica” wordt gesproken, is het niet noodzakelijk om op grond van dienbsp;twee blazoenen het bestaan van twee kamers aan te nemen 237. In hunnbsp;adressen aan de overheid noemen de rederijkers zich beurtelings ,,aeraent-gens” en ,,plompkens”.

De Arnemuidse rederijkers schijnt het al aanstonds niet voor de wind te zijn gegaan; datzelfde geldt trouwens ook van hun stad. Al in 1580 ennbsp;het volgende jaar roepen ze, in een drietal krcupelrijmen, de hulp van denbsp;overheid in; o.a. verzoeken ze om een kamer in het stadhuis en enig ,.pensioen”, terwijl ze in het eerste adres hun ordonnantie aan het stadsbestuurnbsp;ter goedkeuring voorleggen. Dit liet het aanvankelijk bij beloften; eerst nanbsp;het derde adres stelden ze, op 2 December 1581, een som van £ 6 uitnbsp;de stadskas voor de rederijkers beschikbaar. Ook later werd meermalennbsp;geldelijke bijstand verleend. Eerst op 31 Mei 1589 werd een commissienbsp;benoemd, die een ordonnantie voor de kamer zou ontwerpen; deze is 26 Julinbsp;d.a.v. vastgesteld, maar niet bewaard gebleven.

Herhaaldelijk maken de stedelijke rekeningen van de rederijkers gewag. Op 8 Januari 1589 hielden ze een landjuweel, waarvoor de kamers vannbsp;Walcheren waren uitgenodigd; de stad betaalde voor het „uitgeven vannbsp;zekere vragen” die op dit feest behandeld moesten worden, 31 schelling.nbsp;We zullen dit wel als een bijdrage in de drukkosten moeten beschouwen.nbsp;De laatste Mei van hetzelfde jaar benoemde de overheid een commissienbsp;tot onderzoek van het spel van sinne, dat de kamer voornemens was bijnbsp;gelegenheid van de eerstvolgende jaarmarkt in het openbaar te vertonen.nbsp;Op Vastenavond 1590 speelden de rederijkers op de markt, waarvoor denbsp;stad de onkosten terugbetaalde met nog wat er bij. Dat Vastenavond nognbsp;in 1590 in Arnemuiden gevierd werd, bewijst weer eens dat de Hervormingnbsp;nog niet over de gehele linie had ^gezegevierd. Toen in 1611 voor eennbsp;nieuw te bouwen gasthuis een grootscheeps opgezette loterij werd uitgeschreven, liet men de rederijkers daarbij tweemaal op de markt spelen, denbsp;tweede keer tegen het einde van de inlegtijd, „tot recommandatie en vordering van deselve loterie”. Het stadsbestuur had hun een jaar tevoren ordernbsp;gegeven om onpartijdig te spelen en in het openbaar geen geestelijke ofnbsp;wereldlijke personen aan te vallen 238. Qp 19 Juni 1612 kregen ze machtiging om op Zondag en Maandag d.a.v. de ,,comedie van patientighenbsp;Christelles” op te voeren, en in de zomer van 1616 speelden ze het spelnbsp;van Cambises, waarbij speellieden assisteerden.

Omstreeks deze tijd begint ook in Arnemuiden de strijd tegen de rederijkerij scherper vormen aan te nemen. En ook hier had de kerkeraad, die al in 1598 de lidmaten had verzocht om uit de kamer te treden, de leidingnbsp;bij dit verzet. In 1617 werd de rederijkers eerst na een aanvankelijke wei-

106

gering toegestaan om een spel van Abraham in het openbaar te vertonen, riet volgende jaar werd hun verzoek om het spel van de koning Darius tenbsp;mogen spelen door de magistraat met meerderheid van stemmen afgeslagen; toen de kamer op deze weigering haar verzoek herhaalde, besloot mennbsp;af te wachten wat die van Middelburg zouden doen. Toen ze in 1620 weernbsp;een openbare vertoning hadden gegeven, verzocht de kerkeraad aan denbsp;overheid om de rederijkers voor zich te laten komen, hun in het vervolgnbsp;het spelen te verbieden, en vooral Salomon onderhanden te nemen, „dewelke den persoon Codes gespeeld had”. Dit is de laatste keer dat denbsp;stadsrekeningen of de kerkeraadsnotulen van een openbare vertoning dernbsp;rederijkers melding maken, en men mag dus aannemen dat ook de kamernbsp;van Arnemuiden als zovele andere geen weerstand heeft kunnen biedennbsp;aan het verzet der calvinistische predikanten, die bij de overheid meer ennbsp;meer steun vonden. Toch rekte de kamer haar bestaan nog tot het beginnbsp;van de achttiende eeuw. Omstreeks 1640 was ze met het stadsbestuur innbsp;onmin, maar in 1644 kwam men tot een vergelijk 239. Nog tot 1705 benoemde de overheid jaarlijks een overdeken van het gilde, maar waarschijnlijk zullen we daarin louter een formaliteit moeten zien, die tot doelnbsp;had de kamer kunstmatig in het leven te houden, zoals men tot 1703 ooknbsp;met het chirurgijnsgilde deed, dat op zijn hoogst drie leden kan hebbennbsp;geteld 24o. In feite zal de Arnemuidse rederijkerskamer veel eerder tenietnbsp;zijn gegaan.

Domburg

Ook de smalstad Domburg bezat omstreeks het midden van de zestiende eeuw een kamer van rethorike 24i. Op het raadhuis van dit dorp wordt nognbsp;een houten ruitvormig schild bewaard, waarop in olie\ferf de Maagd Marianbsp;IS afgeschilderd. Dit schilderij draagt de opschriften ,,Bi mate lief” en ,,Denbsp;domme burgers” en het jaartal 1656. De bovenhoek vertoont een wapen,nbsp;dat geschonden is, maar waarschijnlijk dat van Maximiliaen van Bourgon-dië, heer van Domburg, zal zijn. Uit de zinspreuk van de kamer mag mennbsp;opmaken dat het madeliefje haar embleem was.

Van de geschiedenis van het Domburgse gilde is ons overigens bitter weinig bekend. Uit de stadsrekeningen van 1595 en 1596 blijkt, dat denbsp;kamer in deze jaren haar vergaderingen in een bovenkamer van het stadhuis hield, waar op stadskosten een stellage was gemaakt, „daar die vannbsp;rethorica op speelden”. Zoals elders zal ook hier het veldwinnend Calvinisme en de puriteinse geest der predikanten het einde der kamer verhaastnbsp;hebben. Op 23 Juli 1625 schreven de Staten van Zeeland het stadsbestuurnbsp;aan met het verzoek, maatregelen te nemen ter verhindering van de vertoningen van rethorica, die naar zij vernomen hadden weldra te Domburgnbsp;zouden plaatsvinden, en die ze achtten ,,zelden betamelijk te zijn”. Toennbsp;toch een voorstelling plaatsvond, werd de officier van Domburg door denbsp;Staten beboet en de magistraat aangeschreven, zich voor herhaling tenbsp;wachten 242. Het is het laatste, wat ons met betrekking tot de Domburgsenbsp;rederijkers wordt meegedeeld.

Van het rederijkersleven in de smalstad Westkapelle en de dorpen van Walcheren is het ons ondanks alle mogelijke nasporingen niet gelukt, ooknbsp;maar het minste spoor te vinden. Daaruit op te maken dat het er nietnbsp;bestaan heeft, is zeker een onjuiste gevolgtrekking. Toevallige oorzaken,nbsp;in hoofdzaak wel het verloren gaan van rekeningen en acta van de kerkeraad, zijn oorzaak dat deze bladzijde uit het verleden van het Walchersenbsp;volksleven hier voorgoed verdwenen zijn.

107

Goes

De oudste rederijkerskamer te Goes ^43 schijnt in de tweede helft van de vijftiende eeuw te zijn opgericht, vermoedelijk ongeveer gelijktijdig metnbsp;de herstelling van het Sint-Joris- of voetbogengilde (1469) en de instellingnbsp;van het Sint-Sebastiaans- of handbogengilde, die enkele jaren later plaatshad 244. Deze oudste kamer droeg de naam van de ,,Nardusbloem” en hadnbsp;tot devies de spreuk „Met gantscher herte”. Maria Magdalena, aan wienbsp;ook de hoofdkerk van Goes gewijd was, was haar patrones 245 laternbsp;tijd althans bestond een nauw verband tussen het gilde van rethorica ennbsp;het Sebastiaansgilde. Hadden de rederijkers aanvankelijk hun vergaderplaats in een der lokalen van het zusterhuis, nadat dit had opgehoudennbsp;klooster te zijn, in later jaren, toen zij bij de stichting van het weeshuis innbsp;dit gebouw (1626) daaruit verjaagd werden, vergaderden zij in het hofnbsp;van de handboog, waar men nog lange tijd de glasramen der rederijkers konnbsp;aanschouwen, en waar het wapen der kamer 246. vierenigd met dat vannbsp;de boogschutterij, boven de deur gebeiteld nog heden ten dage wordt aangetroffen.

In 1475 s daags voor O. L. Vrouwe Hemelvaart deden de Goese rederijkers te water hun intrede in Bergen-op-Zoom, waar ze ’s middags op de markt en s avonds op de camere een battement speelden, en de volgendenbsp;dag meeliepen in de H. Kruisprocessie 247 In of even voor 1481 gaf denbsp;Goese kamer een landjuweel, waarvan ons alleen bekend is dat de kamernbsp;,,De Roos” uit Leuven er aan deelnam 248, In 1493 of ’94 kwamen ,,denbsp;ghesellen van retorijck van die stede van Goes” in Aksel „batementen” ternbsp;gelegenheid van de processie 249,

In 1518 kwamen de Middelburgse rederijkers in Goes, waar ze een prijs wonnen, zodat er ook in dat jaar een wedstrijd plaatsgevonden zalnbsp;hebben, waarover nadere bijzonderheden echter ontbreken 250.

In 1549 kwam, op Meidag, de kamer van Goes in Middelburg een spel van sinne spelen 251. maar overigens zijn uit de eerste helft van de zestiende eeuw geen berichten over de activiteit van de Goese rederijkersnbsp;overgeleverd.

In 1563 deden prins, dekens en gemene gildebroeders van de ,,Nardusbloem” aan baljuw, burgemeesters en schepenen van de stad de ordonnantiën van het gilde toekomen, met verzoek om deze te willen ,,visiteeren, approbeeren, ende ratificeeren”. In het bijgevoegde verzoekschrift beklaagtnbsp;de kamer er zich over, dat terwijl haar ledenaantal sterk is achteruitgegaan,nbsp;haar uitgaven niettemin nog even hoog zijn als toen zij dertig en meernbsp;leden telde, en zij verzoekt daarom dat haar speelwagen, waarvan denbsp;wielen geheel gebroken zijn, door de stadstimmerlieden wat opgeknaptnbsp;mag worden 252,

De ordonnantiën, waaraan de raad zijn goedkeuring hechtte, bevatten de gewone, ook van elders bekende bepalingen omtrent de parure, het bestuur van de kamer, de colve, de boeten, de spelen, de ontvangsten en uitgaven van het gilde, enz. Er blijkt o.a. uit dat de kamer op Sint-Jacobsdagnbsp;(25 Juli) haar prins, stadhouder en dekens koos, en dat zij op Marianbsp;Magdalena (22 Juli) en Driekoningen feestelijke bijeenkomsten hield. Eennbsp;der broeders droeg in de jaarlijkse processie, waarvan de ordening aan denbsp;rederijkers was opgedragen 253. het beeld van Maria Magdalena. Allenbsp;jaren op Maria Magdalena-avond, ,,na tafsetten van de beelde”, schotennbsp;de broeders met klapbogen naar de papegaai, wat van oudsher op Zuid-beveland een geliefd volksspel was.

In 1577 diende de kamer opnieuw een verzoekschrift in bij de regering, waarin zij opmerkte ,,dat op de meeste dorpen des eilands rethorikamers

108

waren geweest, jaerliks van haeren ambachtsheer met luttel of veel begift (waarvan nog bewijzen zijn)”, waarom zij verzocht dat ook zij steun zounbsp;mogen genieten van de magistraat. Deze kon echter, waarschijnlijk tengevolge van de tijdsomstandigheden, het verzoek niet inwilligen. Toen denbsp;kamer dit in 1581 herhaalde, en met name een geldelijke toelage verzochtnbsp;voor een vrije vergaderplaats en bodehuur, vond dit verzoek een gunstigernbsp;gehoor; de regering stond haar £ 2 's jaars toe 254 en verdubbelde achtnbsp;jaar daarna deze toelage 255.

Uit de ordonnantie kan opgemaakt worden dat men tijdens de jaarmarkt enkele esbattementen speelde, waarvoor ook gezellen uit andere plaatsennbsp;óverkwamen. In 1597 speelden de rederijkers ,,ter occasie van het vierennbsp;over de verovering van Grol” 256.

Op het eind van de zestiende en in het begin van de zeventiende eeuw bestond te Goes naast de ,,Nardusbloem” nog een tweede rederijkerskamer,nbsp;de ,,Edele Castanienbloem”, waarvan prins en dekens in de lijst dernbsp;gildebroeders van de confrérie der Ed. Busse van 1595 met name genoemdnbsp;worden 257 Ju 1630 besloot de magistraat de oude en de nieuwe kamer tenbsp;verenigen, op beider verzoek 258. Waarschijnlijk heeft de ,,Castanienbloem” zich in de tweede helft der zestiende eeuw van de ,,Nardusbloem”nbsp;afgescheiden om godsdienstige redenen, die in 1630 waarschijnlijk vervallen waren. De „Castanienbloem” zal dan die rederijkers verenigd hebben,nbsp;die het Rooms-Katholieke geloof trouw waren gebleven.

Van het werk der Goese rederijkers is ons vóór de zeventiende eeuw nagenoeg niets bekend; een referein onder de ordonnantie van 1563 en eennbsp;ander over de gebeurtenissen van 1572 te Goes, door een rederijker dienbsp;wever was 259. zijn de enige nagelaten sporen van hun dichterlijkenbsp;arbeid. In 1620 was de kamer vertegenwoordigd op het landjuweel van denbsp;,,Peoene te Mechelen; een van haar leden droeg er, onder de zinspreuknbsp;,,Minne baert solaes”, de tweede prijs ,,vant beste liedeken” weg 260. Innbsp;1641 nam ze deel aan de wedstrijd van de Vlissingse kamer de ,,Blaeunbsp;Acolye”, waar ze echter geen prijs behaalde 26i. Niet veel gelukkigernbsp;was ze op het Bleiswijkse landjuweel van 1684, waar ze weliswaar eennbsp;prijs, maar alleen die ,,van ’t verst’ komen” ontving. Het antwoord dernbsp;Goese kamer was van haar prins, Andries van Dorme. In de proloognbsp;beklaagt ,,ons Goessche Nardus-Blom” zich over haar verval,

Want s’ is door Boreas by nae gheheel verdwenen,

Haer glans die is verdooft, die eertijts heeft gheschenen 262.

Toch verhinderde dit de kamer niet, het volgende jaar op het landjuweel van de broeders van ,,’t Rosmareyn” te Schipluiden ,,met trom, blaysoennbsp;en vaen” te verschijnen, ook ditmaal, als te Bleiswijk, als enige deelneemster uit Zeeland. Ditmaal was de Goese kamer gelukkiger, aangezien zenbsp;drie prijzen won: de tweede prijs van ’t pronunciëren, de tweede prijs vannbsp;’t zingen en ook nu weer de prijs ,,van ’t veerste komen” 263.

Deze wedstrijd, waaraan maar vijf kamers deelnamen, is de laatste waarop we Zeeuwse rederijkers ontmoeten.

Ook de Goese rederijkers hebben in de zeventiende eeuw heftige tegenstand van de zijde der kerk ondervonden, en hier nog in sterkere mate dan elders, waar de gilden van rethorica zich niet zo lang in stand wisten tenbsp;houden. Uit de classicale acta blijkt, dat rederijkers meermalen werdennbsp;gecensureerd of in de ban gedaan; de oudste vermelding dienaangaande isnbsp;van 2 October 1645. De wereldlijke overheid volgde ook hier de kerkelijke.nbsp;Al in 1630 had de stedelijke regering een opgave geëist van al de roerende en onroerende goederen der kamer 264; de eerste voorbode van haar

109

naderende ontbinding, die niettemin nog een halve eeuw zou uitblijven. Wel vaardigden de Staten, onder invloed der predikanten, op 31 Mei 1646nbsp;opnieuw een plakkaat uit tegen de rederijkers, maar de Goesc kamer wistnbsp;zich niettemin staande t-e houden, al leed zij een tijdlang een kwijnendnbsp;bestaan. In 1663 was de kamer zelfs weer zo machtig, dat ze opnieuw eennbsp;adres bij de magistraat inleverde, dat door acht leden, alle gequalificeerdenbsp;gildebroeders, werd gepresenteerd en waarbij deze te kennen gaven, datnbsp;hun gilde wel lange tijd zo weinig leden had geteld, dat daaruit geen officieren gekozen hadden kunnen worden, maar dat thans hun ledenaantalnbsp;daartoe weer toereikend was, waarom zij de overheid verzochten, naarnbsp;oude gewoonte over te gaan tot de verkiezing van prins en dekens. Dezenbsp;verzocht het gilde, vooraf de privilegiën, waarvan in het request sprakenbsp;was, over te leggen: de heren van het stadhuis wisten wel, dat die stukkennbsp;er niet meer waren, en er gebeurde dus niets 265.

Eerst in 1679 werden vergaderingen onder de naam van Rethorica verboden en beval de stedelijke magistraat aan het gilde om het boek, de juwelen en het zilverwerk op het stadhuis te brengen 266. £gt;£ kerkeraad nam ,,met aengenaamheit” van dit besluit kennis, deed er mededeling van aannbsp;de classis en gaf in bedenken ,,of (dese) niet zoude goedvinden harenbsp;Ed. Mo. en de respective ambachtsheeren te versoecken, dat t selve goedenbsp;exempel ten platten lande mochte ingevolcht werden” 267. De stad kwamnbsp;echter al in 1681 op haar besluit terug en schonk de kamer alles weer, watnbsp;zij haar twee jaar tevoren ontnomen had. Enkele maanden later, in Januarinbsp;1682, censureerde de kerkeraad een lidmaat, die in een rethorijkspel meegespeeld had, terwijl hij aan andere lidmaten, die er als toehoorders bijnbsp;tegenwoordig waren geweest, voor één keer het avondmaal ontzegde 268nbsp;Bovendien zond hij een protest bij de magistraat in, waarin verzocht werdnbsp;om ,.vernietiging soo van het paepsche als gereformeerde collegie”: mennbsp;zou hieruit moeten opmaken dat er destijds, als in het begin van de eeuw,nbsp;weer twee kamers te Goes bestonden, waarvan uit andere bronnen echternbsp;niets blijkt. Het protest schijnt evenwel geen resultaat te hebben gehad;nbsp;blijkens de deelneming aan de landjuwelen van Bleiswijk en Schipluidennbsp;schijnt de kamer na deze herstelling zelfs weer een periode van oplevingnbsp;te hebben gekend, die echter niet lang geduurd kan hebben, en we mogennbsp;aannemen dat ze nog vóór (het einde der eeuw een roemloze dood isnbsp;gestorven.

Pieter Lenaerts van der Goes

In verband met de Goese rederijkers kan hier gevoeglijk melding worden gemaakt van de dichter Pieter Lenaerts van der Goes 269. die in 1602 een verzameling minneliederen in het licht gaf onder de titel: ,,Een nieunbsp;liedt-boeck, genaemt den Druyven-tros der amoureusheyt” 270. Deze dichter, wiens naam doet vermoeden dat hij uit Goes afkomstig was, of datnbsp;zijn geslacht er vroeger gevestigd was geweest, droeg zijn bundeltje bovendien op ,,aen de eerbare jeugt van der Goes”, wat er voor pleit dat hij zelfnbsp;Goesenaar is geweest, al woonde hij, toen hij zijn verzen publiceerde,nbsp;klaarblijkelijk in Terneuzen. Het is niet mogelijk gebleken, hem te identificeren met een der personen, van elders bekend, die de naam Pieternbsp;Lenaerts droegen 27i. Heeft hij in Goes gewoond, dan is er alle aanleidingnbsp;om hem te zoeken onder de leden van een der beide kamers, die aldaarnbsp;gev'estigd waren, want zijn werk vertoont al de eigenaardige kenmerkennbsp;van de rederijkerspoëzie, en met name van het Renaissance-minnelied.nbsp;Naar de wijze der rederijkers ondertekent hij ook zijn verzen met zijn zinspreuk: Doende leer-ick.

110

Hoewel op het tijdstip dat de „Druyven-tros” verscheen de bloeitijd van het minnelied reeds een halve eeuw tot het verleden behoorde, sluitnbsp;deze bundel zich in vele opzichten nog volkomen aan bij dit genre, zoalsnbsp;we het in de vijftiende en de eerste helft der zestiende eeuw in onze literatuur vertegenwoordigd vinden. Al de motieven van dit laat-middeleeuwsenbsp;minnelied zijn in het werk van, Pieter Lenaerts aanwezig. Naast minneklachten, het Leitmotiv van de bundel, is de dialoog (lied XXIV) en hetnbsp;Meilied (liederen XXV en L) er vertegenwoordigd, en opvallend is hetnbsp;veelvuldig gebruik van bloemennamen om er de geliefde vrouw mee aan tenbsp;spreken of te vergelijken, een typisch-zestiende-eeuws motief.

De ,,amoureuse liedekens” van Pieter Lenaerts zijn nagenoeg alle variaties op hetzelfde thema: de teleurgestelde liefde. In alle toonaarden heeft de dichter de schoonheid van zijn geliefde bezongen, de liefelijkheid vannbsp;haar ,,corale mondeken”, de glans van haar ogen, al de bekoorlijkhedennbsp;van haar jonge, bloeiende lichaam. De aanschouwing van haar schonenbsp;gestalte herinnert hem echter te feller aan zijn gemis, het zien van haarnbsp;klare, donkere ogen brengt hem smartelijk in de gedachte, wat hij verlorennbsp;heeft, en zo gaat elke lofspraak al spoedig over in een bittere klacht.

Een groot dichter is Pieter Lenaerts niet; menig lied uit zijn bundel is zelfs niet meer dan rijmelarij, maar de jonge rederijker, waarvoor we hemnbsp;mogen houden, zal ook geen of weinig andere literatuur gekend hebbennbsp;dan die der zestiende-eeuwse rederijkers. Toch vertoont zijn vers op velenbsp;plaatsen een grote vlotheid, een levendigheid van uitdrukking, een juistheidnbsp;van zegging, een beeldend vermogen, dat de hand van de dichter verraadt.nbsp;Van dichterlijke visie getuigen regels als die, waarin hij de gloed van denbsp;ogen zijner liefste vergelijkt bij het glanzen der sterren boven de zee:

Nobel, divijn Wesen sanguijn.

Prijs naer gedienstich poogen,

Deurluchtich fijn

Als christalijn

Rayen u claer bruyn oogen.

Lichten als twee Sterren ter zee.

Die my mijn wee verthoogen;

Ondancx ick moets gedoogen 272

Vlot en levendig is een lied als de ,,Dialogue van Jongman en Dochter” (lied XXIV), of het Meilied (lied L):

Ras neemt vertreck, ghy duyster nacht; Licht op, o ‘dach van vreden!

Beschijnt nu de lieflickste dracht, Volmaect van lijf en leden.

Die heden sal, hier by den rey, Vreuchdich bringen den blijden Mey.nbsp;Haest u, ghy jongers, comt innenbsp;Voor mijn schoon coninginne.

Welluidend en melodieus zijn ook liederen als LVIII (Notabel, reyn goddinne), met regels als deze:

Ill

Lijf, goet, noch aerdsche cere,

En wert om u verschoont.

Alleene ick begeere Dat ghy my liefde thoont.

Niet anders is t behoeven,

In mijn angstich bedroeven,

Dan naer een lang vertoeven Alsoo hoogh te zijn geloont,

waarvan de aanhef herinnert aan die van het vierde couplet van het Wilhelmus. Verdienstelijk zijn ook de liederen LXIV (Corect in heusscher seden), LXX (Nobel, divijn), LXXXIV (Adieu, adieu, o Venus, die arghlistich),nbsp;LXXXVIII (Crachtich is mijn lijden), of een meer gedragen lied als LXIInbsp;(Persse vol drucx), waarvan de tweede strofe volgt:

lek, arm verdwaelt

Ballinck, dole in veel gewesten.

Wat dinek my faelt

Is haer soo beeldich afgemaelt,

Daer can niet el dan ’t wesen resten.

Des waters druppen breect ten lesten Een steen, maer aen dit kindt verdraytnbsp;En can God moet noch reden vesten.

Al is mijn dienst tot haeren besten.

Nimmermeer zy haer vindt gepaeyt;

’T zijn pluymen inden windt gesaeyt.

Een lied als dit is nog geheel en al uit de school der rederijkers, maar men moet toegeven dat het tot de verdienstelijkste soort van rederijkerspoëzie behoort. De ongebondenheid, de ruwe scherts en het erotischenbsp;karakter van het zestiende-eeuwse rederijkersminnelied zoekt men hiernbsp;tevergeefs: de calvinistische levensleer had haar invloed ook reeds uitgestrekt over de kunstuitingen van het jonge geslacht, dat onder haar tuchtnbsp;opgroeide. In het strenge rhythme vinden we reeds een overgangsvorm vannbsp;het vrije rederijkersvers naar de alexandrijn der zeventiende eeuw, zoalsnbsp;trouwens heel het werk van Pieter Lenaerts op de grens staat van tweenbsp;eeuwen. Aan De Roovere en Mathijs de Castelein is hij ontgroeid, maarnbsp;Hooft en Bredero behoren tot een andere generatie dan de zijne. Indien hijnbsp;inderdaad van een der beide Goese kamers deel heeft uitgemaakt, is dezenbsp;enige vertegenwoordiger van het Goese rederijkersleven, omtrent wiensnbsp;werk iets naders bekend is, zeker een der besten die het zich binnen denbsp;grenzen van het mogelijke had kunnen wensen.

Reimerswaal

Ongeveer in dezelfde tijd als die van Goes schijnt de rederijkerskamer ,,De drie korenbloemkens” van Reimerswaal te zijn opgericht, onder denbsp;zinspreuk „In minnen versaemt”. De „willecoere ende ordinancie” dienbsp;baljuw, burgemeesters en schepenen haar in 1483 verleenden ^73 spreektnbsp;van „den gemeenen gesellen van der rethorijeke binnen Reymerzwale, vannbsp;der Gentylen genaempt”, waaruit men zou kunnen opmaken dat de gilde-broeders zich de ,,gentylen”, de edelen, noemden 274. Deze keur, klaarblijkelijk de eerste, die aan het gildewerd gegeven,bevat de gewone bepalingennbsp;omtrent de toetreding, de ontvangsten en uitgaven van het gilde, het gilde-feest dat op Maria Hemelvaart werd gehouden, de kleding, de deelname

112

aan de Mei-processie, de colve, de spelen, de boeten, enz. Al in 1471 was de kamer in Vere opgetreden ^^5; in 1474 276_ 1476/77 277 gn 1483 27Snbsp;vinden we haar in Bergen-op-Zoom en in 1494 in Middelburg vertegenwoordigd 279 Twee jaar later waren de Reimerswaalse rederijkers op hetnbsp;grote landjuweel te Antwerpen, waar ze ,,voor de meeste mysterie oftenbsp;gratie” speelden ,,Charitate voor ’t lesten”; de prijs die zij daarvoornbsp;verwierven, bestond uit ,,vier schalen, eenen silveren St. Lucas, eenennbsp;arent ende eenen roosen hoet” 280_ In 1507 gaven ze zelf een landjuweel,nbsp;waarop naar de overlevering wil zes of zeven Zeeuwse kamers verschenen.nbsp;Het ,,Bloemken Jesse” won er zeven tinnen stopen en tien tinnen kannen 281. In 1525 trokken de Middelburgse rederijkers nog naar Reimers-waal 282. niaar reeds waren in dit jaar de dagen der stad en daarmee dienbsp;van haar rederijkersgilde geteld. In 1530 begon de ondergang van denbsp;plaats, die in weinige jaren voltooid was en een schielijk einde maaktenbsp;aan een omstreeks 1490 aangevangen bloeiperiode 283.

Ook over het rederijkersleven op enkele dorpen van Zuidbeveland zijn ons uit de zestiende en zelfs nog wel uit het allerlaatst van de zeventiendenbsp;eeuw berichten overgeleverd.

Kapelle

Kapelle is het eerste Zuidbevelandse dorp waar we van rederijkers horen. In 1508 werd er het gilde van rhetorica ingesteld 284. De voorrede van hetnbsp;gildeboek, dat bewaard is gebleven, al is het dan in een afschrift 285. vermeldt dat,,zekere persoonen binnen de parochie van Kapelle, considereeren-de ende overdenkende, dat omtrent dezelve parochie, in steden, dorpennbsp;en andere genoegelijke plaetsen des lands van Zeeland zijn spruitendenbsp;minnelijke en eerlijcke gezelschappen van retorijka eri konste van deugt”,nbsp;,,ter eere en ten waardigheid van den alderzoetsten en minnelijkstennbsp;naam Jesus, geconspicieerd, geordonneert en ingesteld” hebben ,,om innbsp;recreatie en eere te verbroederen een minlijk gilde en broederscap en eennbsp;genughtelijke compaignie, genaemt 't gezelschap van de wijngaartsranke,nbsp;sustineerende en houdende den zoeten Jezus voor haaren patroon, ende innbsp;haaren kamer zeer liefelijk gepoinktnetniëert (sic), in dezen manieren tenbsp;weten de verbeeldinge van Jezus, van navel opwaart, spruitende uit eennbsp;wolke omvange(n) met een liefelijke wijngaartranke met bladerkens ennbsp;druyfkens en met een rolleken doortrekken (sic), in het welke gespecifiseertnbsp;staat voor ’t advijs van de kamer (in Godts name), gewapent met de schild-wapenen van ons lieve en aldergeduchtigste genadige Heere den Roomschennbsp;Keizer, en de wapenen des lands van Zeeland, en dat lieflijk gezelschap isnbsp;begrepen en gefondeert in den jaere naar ons Heeren geboorte, vijftiennbsp;hondert en agt, door den edelen en welgebooren Hendrik van Bruellis,nbsp;Heer Jan Cornelisz. Brouwer, en Hubrecht Jansz. van der Goes 286nbsp;componisten van de kamer van retorijka”.

De zin is wat langademig, maar we leren er heel wat uit, over de oprichting van de kamer, haar naam, zinspreuk en blazoen. De twee ennbsp;veertig artikelen, waarin de rechten en plichten van de gildebroedersnbsp;worden omschreven, bevatten daarentegen maar weinige gegevens, die onsnbsp;een inzicht zouden kunnen verschaffen in de werkzaamheid van dezenbsp;kamer. Het getal gildebroeders mocht niet hoger zijn dan dertig. Uit hunnbsp;midden werd op de eerste Zondag na Nieuwjaar een prins, een deken ennbsp;twee ,.notabele persoonen van ’t gezelschap” gekozen, die op hun beurtnbsp;een bode en een secretaris aanstelden. Deze secretaris verving klaarblijkelijk

113

de factor. Men beoefende het kolfspel, muziek en zang, dichtkunst en toneelspel. Overigens krijgen we van de ernst van dit gezelschap geen ergnbsp;hoge dunk, wanneer we in art. 19 lezen: „Item zoo zal een igelijk gilde-broeder tot allen tijde van triumphe gehouden zijn ten ordonneeringe vannbsp;den prinse te zeggen een referein, balaat of rondeel, een zinnelijk gedigt,nbsp;ofte een vroolijk liedeken zingen, ter eeren van ’t gezelschap en zo wienbsp;faalgeert in zijn gedight, dat is op de boete van drie lepelen vol mostaardnbsp;uit te eeten, die hem van de regeerders gegeeven zal worden”. Het gingnbsp;er in dat Kapelse gilde klaarblijkelijk nogal Bruegeliaans toe.

Diezelfde indruk krijgt men uit het enige spoor dat we van het optreden der gildebroeders bezitten. Omstreeks 1564 bereikte de Landvoogdes eennbsp;klacht over deze rederijkers, ,,qui avöient publicquement jeu une farse fortnbsp;scandeleuse de la brage de Sainct Franchois” 287. Lindanus, de laterenbsp;bisschop van Roermond, destijds nog deken van de Hofkapel in Den Haag,nbsp;onderzocht dit geval op zijn inspectiereis, waarover hij in 1565 verslagnbsp;uitbracht. Uit dit rapport blijkt, dat de klacht afkomstig was van de provisornbsp;en de deken van Reimerswaal, die zich tot de Grote Raad van Mechelennbsp;hadden gewend. Deze had de kwestie ter fine van advies doorgegeven aannbsp;het Hof van Holland en Zeeland, dat na onderzoek tot het besluit kwam,nbsp;dat de schandaleusheid nogal meeviel en er van ketterij geen sprake was,nbsp;De klucht, die op Vastenavond was gespeeld, handelde bovendien niet overnbsp;de broek van Sint-Franciscus, maar over Priapus' broek. Het enige datnbsp;men tenslotte de Kapelse rederijkers inzake dit spel kon verwijten, was datnbsp;er ,,eenighe schurrile (schandelijke?) propoosten inne stonden die nyet welnbsp;dienden ter eerbaerheyt”. Maar dat was dan ook alles.

Van het optreden van deze kamer in later tijd, althans op het eigenlijke rederijkersgebied, blijkt verder niets. Het gilde bestaat nl. nog altijd, maarnbsp;heeft zich sindsdien gesplitst in een Rooms-Katholiek en een Protestantsnbsp;gilde, waarbij ook de landerijen, die het bezat, verdeeld zijn.

’s-Gravenpolder

Van de rederijkers van 's-Gravenpolder is vrij wat bekend. De kamer van dit dorp noemde zich de ,,Violieren”; Sinte-Barbara was haar patronesnbsp;en haar zinspreuk luidde: Met deught verwijnnende. Waarschijnlijk dateertnbsp;deze kamer eveneens uit de zestiende eeuw, maar de boeken van denbsp;broederschap, voor zover nog aanwezig, lopen over de jaren 1619 tot 1818,nbsp;In het eerstgenoemde jaar telde het gilde twaalf broeders; dit aantal varieertnbsp;vervolgens tussen negen en drie en twintig. Een ,,register van de boekennbsp;van rethorika” uit de eerste helft van de achttiende eeuw telt dertig nummers; men vindt er Bijbelse (het spel van Susanna, het spel van Joseph, hetnbsp;spel van den Verloren Sone, van Jacob en Rachel, van Abraham, Potijfar),nbsp;historische (het spel van den hertogh Albertus (1663), het spel vannbsp;koningin Elysabeth (1629), het spel van Ysabella koninginne van Spanje,nbsp;het spel van prins Frederik Heijndrick) en moraliserende stukken (van denbsp;werken (van) barmhertigheijd, van de graci Gods) onder, naast burgerlijkenbsp;drama’s (de minne spiegel, waarschijnlijk de „Spiegel der minnen” vannbsp;Colijn van Rijssele), het oude abele spel van ,,Sanderijn en Lanslot” ennbsp;battementen 288,

In 1596 schonken Cornells Gillijsse en Jan Jacobse Boone, ambachtsheren van de parochie en heerlijkheid van 's-Gravenpolder aan de kamer,nbsp;,,overmijts datse ganschelick ende geheel onder de voet ende te ruijnenbsp;geraeckt was deur den troubelen tiden verdonckert”, opnieuw een privilegenbsp;en een reglement 289, jjit het verzoekschrift daartoe blijkt .dat de kamernbsp;„over houde tiden namentlick voor den troubelen heerlick gebruijckt ende

8

114

geexereert is geweest tot versieringe der prochij ende tot leeringe ende stigtinge van jonge persoonen, die dezelve waren gebruijkende ennbsp;useerende”. Het gilde bestond dus in elk geval al in de eerste helft van denbsp;zestiende eeuw.

Er zijn enkele aanwijzingen dat het ook na zijn herstelling uitsluitend uit Rooms-Katholieken bestond, en dat zou dan ook de scherpe vervolgingennbsp;kunnen verklaren, die het in verloop van tijd van de zijde van de kerkeraadnbsp;moest ondervinden. Herhaaldelijk dringen in de tweede helft van de zeventiende eeuw (in 1665, 1669, 1671, 1673 en nog in 1706) consistorie ofnbsp;kerkeraad bij de wereldlijke overheden op verbodsbepalingen tegen denbsp;rederijkers aan, maar zonder succes. In December 1711 gaf de raadpensionaris van Zeeland aan de gecommitteerde raden kennis, dat ongeacht denbsp;bepalingen van 1582, 1646 en 1673 betreffende de „Rethoryck en battementnbsp;spelen” deze ,,insolventien stoutelyck werden gepleecht sel(f)s in desenbsp;conjuncture van tyden, sonderlinge ten platten lande in Zuyt-Bevelandtnbsp;daer de stoutichheyt soo verre gaat, dat men niet alleen op den tweedennbsp;Pincxterdach deses jaars aldaer heeft omgedragen seecker heelt onder dennbsp;naam van St. Barbara als patronesse van 's Gravenpolder, maer nu wederom besigh soude sijn, te ondernemen, omme aldaer op ’s Gravenpolder denbsp;rethoryck speelen te vernieuwen, op den sesden der aanstaande maantnbsp;January, waartoe bereyts de preparatien aldaar wierden gemaackt”. Gecommitteerde raden gaven naar aanleiding van deze mededeling de rentmeesternbsp;Bewesten-Schelde last om zich naar ’s-Gravenpolder te begeven, de opvoering van het spel op Driekoningen te verhinderen en een onderzoek innbsp;te stellen naar de schuldigen 290 Welke gevolgen een en ander heeft gehadnbsp;blijkt niet. De kamer heeft, zoals uit haar boeken blijkt, zelfs de Franse tijdnbsp;nog overleefd, maar men mag aannemen dat het Rooms-Katholieke elementnbsp;er steeds meer op de achtergrond is gedrongen. Als zovele andere is ooknbsp;’s-Gravenpolder een voorbeeld van een Zuidbevelands dorp, waar hetnbsp;Calvinisme er nooit in geslaagd is, het Rooms-Katholieke element'geheel tenbsp;verdringen.

W emeldinge

Dat ook in Wemeldinge althans in het midden van de zeventiende eeuw een rederijkersgilde heeft bestaan, zou opgemaakt kunnen worden uit enkelenbsp;aantekeningen in het actaboek van de kerkeraad van dit dorp. Zo lezennbsp;we daarin: ,,Den 12 April 1649 is goet gevonden, dat, alsoo eenighe jonge-linghen in dese plaetse gerethoryckt hebben, ende dat niemant van haernbsp;lidtmaet en is, dat de ouders van deselve, dewelcke ledematen syn, daerovernbsp;sullen aengesproocken werden vanden predicant met een ouderlingh, alsnbsp;oock dat de broeders met namen sullen aenspreken Jacob Snoup,nbsp;herberghier, in welckes huys dese jonghgesellen verscheydenmalen by dennbsp;anderen syn geweest om haer selven te bereyden tot het rethoryck spelen”.nbsp;Ook werd op 21 April d.a.v. de diaken Euwout Jacobsen door hetnbsp;consistorie vermaand, omdat hij het rethoryckspel aanschouwd had 290®.nbsp;Het is natuurlijk mogelijk dat hier sprake is van een toevallige opvoeringnbsp;van een spel in verband met bv. een bruiloft, en dat niet behoeft gedacht tenbsp;worden aan een gevestigd rederijkersgilde. Deze veronderstelling wint aannbsp;waarschijnlijkheid, wanneer we zien dat op geen andere plaats in de handelingen van de kerkeraad over rederijkerij in Wemeldinge wordt gesproken.

's~Heer-A rendskerke

Op 3 Juni 1696 maakte de predikant van ’s-Heer-Arendskerke aan zijn kerkeraad bekend, „dat eenige ligtveerdige en boosaardige menschen sogten

115

in te voeren een soogenoemd retoorijkspel, tegen godlijke en burgerlijke wetten”, waarop de kerkeraad besloot om zich tot de ambachtsheren tenbsp;wenden met een schriftelijk adres, dat hun door de predikant der gemeentenbsp;overhandigd zou worden. Uit dit adres blijkt dat spelen van rethoricanbsp;,,hyr noyt voorheen gepractiseert” waren. Wellicht heeft te ’s-Heer-Arends'kerke dus nooit een rederijkerskamer bestaan vóór het plakkaatnbsp;van 1673 het optreden van de rederijkers in de steden bemoeilijkt had 29i.

Heinkenszand

In hetzelfde jaar kwam ter classikale vergadering van Zuidbeveland een soortgelijke kennisgeving over Heinkenszand in. Een commissie van tweenbsp;predikanten wendde zich namens de classis tezamen met de predikant vannbsp;'s-Heer-Arendskerke tot dezelfde ambachtsheren met een gelijkluidendnbsp;verzoek. De ambachtsheren gingen er op in en besloten ,,yder schout in denbsp;voorn, plaetsen wonende te gelasten sulke ongeoorloofde spelen synde ooknbsp;strydigh jegens den placaete van den lande tegen te gaen en te verhinderen” 292^

Uit het bovenaangehaalde verzoekschrift van de Goese rederijkers van 1577 weten we, dat in de zestiende eeuw vóór de troebelen op de meestenbsp;dorpen van Zuidbeveland rederijkerskamers waren geweest, die de steunnbsp;van de ambachtsheren genoten. Ook zonder deze mededeling zou er allenbsp;reden zijn om te veronderstellen dat ook op dorpen als lerseke, Kruiningen,nbsp;Hoedekenskerke, Baarland, Nisse en andere met een vrij groot inwonersaantal rederijkersgilden hebben bestaan. Hun archief is echter klaarblijkelijknbsp;verloren gegaan, en voor zover de kerkeraadsnotulen nog aanwezig zijn,nbsp;bewaren deze over de rederijkers en hun optreden in deze dorpen eennbsp;volstrekt stilzwijgen. Er is alleen nog een enkele aanwijzing, dat innbsp;Wolfaartsdijk een gilde heeft bestaan 293^

Ook op Schouwen en Duiveland 294 vinden we in de zestiende en de zeventiende eeuw menig spoor van rederijkersleven, zowel in de stedennbsp;Zieriksee en Brouwershaven als in een aantal dorpen van dit tweelingeiland.

Zieriksee

In Zieriksee bestonden in de zestiende eeuw drie rederijkerskamers, de ,,Distelbloem”, de ,,Egelantieren” en de ,,Laurieren” 295. Over de oorsprong en de oudste geschiedenis van deze kamers is ons niets bekend; denbsp;oudste berichten dateren pas van het midden der zestiende eeuw. Opnbsp;1 Februari 1535 besloot de raad der stad voor de rederijkers een nieuwenbsp;wagen te doen maken, maar tegelijk werden ze vermaand ,,dat sij niet ennbsp;(zouden) speelen, dat schandeloos is”, terwijl hun bevolen werd om in hetnbsp;vervolg vooraf aan burgemeesters mee te delen wat ze zouden spelen.nbsp;Waarschijnlijk had het gilde ook hier ergernis gegeven aan de rechtzinnigenbsp;Rooms-Katholieken. Op 2 December 1538 stond de overheid het verzoeknbsp;van de ,,Distelbloem” toe, om de boeten der leden langs gerechtelijke wegnbsp;te innen. Op 30 Mei 1542 schonk de raad een ordonnantie ,,op de rhetori-cijns van den Distelbloem”, die toen met hun 28en waren; al deze ledennbsp;werden door'de raad gekozen en ontslagen. Een zo sterke inmenging vannbsp;de overheid is zonder voorbeeld; waarschijnlijk wilde men, gewaarschuwdnbsp;door de ervaringen die andere plaatsen hadden opgedaan, voorkomen datnbsp;de ketterse denkbeelden ook hier door de rederijkerskamers zouden worden gepropageerd. Op 19 Juli 1568 besloot de stad ,,den prins en gemeen-gesellen van Eglantieren te contenteren in redelijkheid voor ’t spul bij denbsp;huldinge door hen gespeelt”, maar nog dezelfde dag werd aan ,,die van

116

Eglantieren en die van de Laurieren verboden, geduurende dese pericu-leuse tijd te speelen” 296,

De gehele eeuw door mochten de Zieriksecse rederijkers zich overigens in de gunst van de stedelijke overheid verheugen. In 1588 werd burgemeesternbsp;Thomas Lenaartse Rinck tot overdeken van het gilde gekozen. In 1595nbsp;verkregen de rederijkers van de raad vrijstelling van accijns voor een lastnbsp;bier. Maar dan begint ook hier het verzet der predikanten tegen de rederijkerij, en op 9 Juni 1608 besluit de raad „op versoek van de predicanten,nbsp;de xhetorijkers te interdiceren, het kamerspelen, loopen met de sotscappe ennbsp;diergelijke andere insolventien, ook het steeken van de hane en tonne tenbsp;verbieden” 297 De rederijkers schijnen toen — evenals die van Goes eennbsp;halve eeuw later gedaan hebben — het terrein van hun werkzaamheid buiten de stad te hebben verlegd, totdat de overheid ook daar een stokje voornbsp;stak. Op 21 Mei 1616 werd hun en alle andere rederijkers vanwege denbsp;raad strikt verboden, in de Vierbannen van Duiveland, destijds eigendomnbsp;van Zieriksee, „sich optehouden met speelen of broederschap te exerceren”.nbsp;Toch schijnen ze enkele jaren later weer in de stad te zijn opgetreden; innbsp;de zomer van 1623 althans werd de binnenplaats van het Gasthuis door denbsp;„camerspelers” gehuurd voor ƒ 7,50, en in September 1633 genoot hetnbsp;Gasthuis ƒ 15,— voor het spelen van een spel, dat in die inrichting wasnbsp;opgevoerd. Daarna verliezen we de rederijkers tientallen jaren uit het oog,nbsp;om ze nog éénmaal te ontmoeten, in de handelingen van de kerkeraad vannbsp;21 Augustus 1670, waarin we lezen dat de praeses burgemeesteren nogmaals zal verzoeken om bij de a.s. jaarmarkt het battementspelen te beletten.nbsp;Het is het laatste spoor dat de Zierikseese rederijkers in de geschiedenisnbsp;hebben achtergelaten.

Van hun arbeid is ons geen enkele proeve bewaard gebleven, tenzij daartoe „t’Gatgens en t'hondekens strijdt” 298 moet worden gerekend: een lied dat uit een tiental refereinen bestaat (op de stok: Dit heeft al gbewracht,nbsp;Gods moghende handt), waarin een anonymus het beleg van Zieriksee doornbsp;de Vlamingen en het ontzet in 1304 heeft bezongen. Het zonder aanduidingnbsp;van drukker, jaartal en plaats van verschijning uitgegeven stuk, dat maarnbsp;in één enkel en onvolledig bewaard exemplaar, uit Zieriksee afkomstig,nbsp;bewaard is, is misschien het werk van een zestiende-eeuws rederijker, ennbsp;het ligt dan voor de hand aan een lid van een der Zierikseese kamers tenbsp;denken. Maar aangezien het hoegenaamd geen letterkundige waarde bezit,nbsp;is er ons niet veel aan gelegen, dat we de naam van de dichter niet kennen.

Brouwershaven

Te Brouwershaven wordt sinds 1557 melding gemaakt van de rederijkerskamer ,,De roode Lelie”; in dat jaar wordt nl. Marten Jansse, die het jaar tevoren de eed als procureur had afgelegd, als ,,prinsse van de Roedenbsp;Lelyequot; genoemd 299. fn de rechtsregisters van de stad komen de rederijkersnbsp;en hun kamer nog enkele keren voor, en soms wordt er een met naam ennbsp;toenaam genoemd, zo in 1588 Adriaen Brasser als ,,camermeester vannbsp;rhetorica”.

Op 11 Mei 1594 verleenden baljuw, burgemeesters, schepenen en raad van Brouwershaven een ordonnantie 300 aan een nieuw opgerichte kamer,nbsp;die de oude, wellicht tengevolge van de godsdienstige omwenteling verdwenen kamer, zou vervangen. Het reglement, dat uit niet minder dannbsp;48 artikelen bestaat, bepaalde ten eerste dat de bloem en het devies dernbsp;kamer dezelfde zouden zijn die haar voorgangster had aangenomen, nl. denbsp;rode lelie en de zinspreuk ,,Versaemt wt jonsten”. Het gilde moest zichnbsp;,,tot volcomen obediëntie” aan de overheid verplichten, vooral wat betrof

117

,,de verkiesinge inde compaignien ofte vaendelen totte defensie vande stadt ende ganssche gemeente opgerecht, of alsnoch op te rechten”, waarvoornbsp;het vrijdom van accijns ontving. De confrérie zou voortaan ,,nyet meernbsp;mogen vieren, oft eeren den dach bij de pauselijcke religie toegeeijgentnbsp;Ste Apolonia, op dat daermede Codes eere nijet en werdde te cort gedaen,nbsp;ende de pauselijcke superstitiën gevoedet ende onderhouden”, maar ze zounbsp;een andere dag mogen vaststellen ter verkiezing van haar prins, regeerders, camermeesters, secretaris en eventuele andere functionarissen. Alwienbsp;tot het gilde toetrad moest de eed afleggen, waarvan het formulier aan hetnbsp;reglement is toegevoegd. Alle spelen van sinne en esbattementen, die hetnbsp;gilde wilde opvoeren, moesten eerst in handen van baljuw en burgemeesters worden gesteld. De te behandelen onderwerpen mochten nooit aan denbsp;Heilige Schrift ontleend worden, die daardoor geprofaneerd zou worden,nbsp;maar ze moesten „adiaphorijck” (neutraal) zijn „ende nijet rakende denbsp;religie”. Ook ,,bespottinge, beschimpinge, ofte vercleeninge van harenbsp;overicheyt”, openlijk of bedekt, moest streng vermeden worden. Hetnbsp;reglement bevat verder de gebruikelijke bepalingen van straffen en boetennbsp;ingeval van dronkenschap, twist, het aanspreken van iemand anders dannbsp;,,bij zijnen kersten naem”, het bezigen van „oncuijssche woordden”, hetnbsp;niet nakomen van zijn verplichtingen, enz. Ook indien een gildebroeder,nbsp;die wettig getrouwd was, ,,overspel geperpetueert hadde”, zou men hemnbsp;mogen ,,refueseren”. Alle Zondagen werd een ,,colve” gehouden, waarvoor het reglement eveneens een aantal bepalingen bezat.

Duidelijk is in deze verordening, waaraan de kerk wel haar aandeel zal hebben gehad, de strekking om het oorspronkelijk Rooms-Katholieke gildenbsp;in gereformeerde banen te leiden. Daarom mag de dag van Sinte-Apollonianbsp;(9 Februari), klaarblijkelijk de patrones van het oude gilde, niet meernbsp;worden gevierd, daarom moet de overheid toezicht houden op de te spelennbsp;stukken, die niet aan de Bijbel ontleend mogen zijn, en niet over godsdienstige aangelegenheden mogen handelen. Waarschijnlijk zijn het ooknbsp;hier de in hun hart Rooms-Katholiek gebleven ingezetenen geweest, dienbsp;zich in dit rederijkersgilde verenigd hebben.

Een zwaargehavend en maar onvolledig bewaard gebleven handschrift 301 bevat een aantal esbattementen, in de loop der zestiende of het begin der zeventiende eeuw door de beide kamers opgevoerd en waarschijnlijk uit het bezit van het gilde in dat der stad overgegaan. Het zijnnbsp;o.a. ,,een esbatement van vijf personagien ghenaemt Jan Goemoete”, ,,eennbsp;esbatement van vijf personagien ghenaemt Tcalf van wondere” (beide innbsp;1559 gespeeld), ,,een esbatement van vijf personagien van een crysmannbsp;(sic) die een buermans paert steelt”, ,,een esbatement van een schoor-steenvagher ende schoelapper” (gespeeld in 1562). Andere spelen en eennbsp;aantal liederen, o.a. van Jacop Pietersse Rantsaet (zinspreuk: Hout raetnbsp;voor daet), dateren van 1636, zodat de kamer althans in dat jaar nognbsp;floreerde. Latere berichten ontbreken geheel. Enige kunstwaarde valt ooknbsp;in het werk van dit gilde niet te bespeuren.

Haamstede

Van de rederijkers van Haamstede is voor het eerst sprake in 1581. Toen op 30 April van dat jaar de secretaris van het dorp, Pieter Witte Jobnbsp;Pieterse, trouwde, werd de bruiloft, waarop tweehonderd personen warennbsp;genodigd, ’s avonds opgeluisterd met een ,,spel van sinne, hoe Jacob troudenbsp;Rachel de dochter van Laban” en bovendien werd de dag daarop, eveneensnbsp;aan de zuidzijde van de kapel van de kerk, nog een „geestelijck Meije spil”nbsp;opgevoerd. Het duurt dertig jaar voor we weer iets over dit gilde horen, en

118

dan zijn de omstandigheden minder prettig. Op 11 Februari 1611 werden „die van de camere van retorica tot Haemstede” nl. veroordeeld tot eennbsp;geldboete van £ 20, met bedreiging van een dubbele boete ingeval vannbsp;herhaling, en wel ,,omdat sij haer vervordert hebben openbaerlijck de gansnbsp;te vreeken ende andere ongeregeltheeden te bedrieven” 3ö2 Twee maandennbsp;later besloot de classis van Schouwen en Duiveland, in haar vergaderingnbsp;van 13 April, aan de gecommitteerden der Zeeuwse synode te schrijven, omnbsp;,,op ’t ernstigste” te verzoeken, de kamerspelen te verbieden. Ook zou eennbsp;der predikanten naar Zijn Excellentie (de Eerste Edele?) worden afgevaardigd, om hem te verzoeken, zeker octrooi, door hem aan de rederijkersnbsp;van Haamstede en Renesse verleend, in te trekken. Het verdere verloopnbsp;van deze zaak bleef onbekend, maar klaarblijkelijk hebben de rederijkersnbsp;ook hier geen verzet kunnen bieden aan de steeds groeiende oppositie dernbsp;Calvinisten. Predikant van Burg en Haamstede was in deze jaren Willemnbsp;Teelinck (1580—1629), de begaafdste van alle Zeeuwse piëtistischenbsp;predikanten, die al kort na zijn indiensttreding, in 1608, zich bij de classisnbsp;had beklaagd over de ontheiliging van de Zondag door kaartspelen, drinkennbsp;en andere baldadigheden zowel in zijn eigen als in de naburige gemeenten.

Renesse

Zoals uit het besluit der classis van 1611 blijkt, bestond dus ook in Renesse een rederijkerskamer, maar er zijn over deze geen oudere berichtennbsp;tot ons gekomen dan de zojuist genoemde plaats uit de classikale handelingen. Het bedoelde verzoek schijnt aanvankelijk succes te hebben gehad,nbsp;maar het kon nog niet voorgoed een einde maken aan de rederijkerij. Opnbsp;30 Juli 1631 besloot de classis nl. om de predikanten Bruynvisch en Haymannbsp;naar de ambachtsheer van Renesse, de dichter Adriaen Hoffer, en de heernbsp;van Moermond af te vaardigen met het verzoek, de rethorijkspelen, dienbsp;daar weer het hoofd begonnen op te steken, door hun autoriteit te willennbsp;verbieden. Of dit succes heeft gehad is niet bekend. Op 25 April 1640nbsp;besloot de classis echter nogmaals, de ambachtsheer en de ambachtsvrouwnbsp;van Renesse te vragen, hun bedreigingen tegen de kamerspelers aldaar totnbsp;uitvoering te brengen. En nog eenmaal vinden we deze rederijkers in denbsp;classicale acta vermeld op 8 Januari 1642, toen de predikant van Renesse ennbsp;Noordwelle de hulp der classis verzocht tot wering van de rederijkers ennbsp;van de vastenavondspelen in zijn gemeente — een eeuw na de Hervorming.nbsp;Men heeft vooral in de wat achteraf gelegen dorpen in Zeeland (en hiernbsp;niet alleen) de ,,paepsche superstitiën” waarlijk niet vlug overboord gegooid.

Dveischor

In de classicale vergadering van 31 Augustus 1615 deelde de predikant van Dreischor, Wilhelmus Jacobi, mee dat enige kamerspelers op de dagnbsp;des Heren in zijn gemeente een battementspel zouden opvoeren. De classisnbsp;besloot om de baljuw van Dreischor hierop attent te maken. Men zou zonbsp;zeggen dat de predikant dat zelf ook wel had kunnen doen. Het is nietnbsp;zeker, dat deze kamerspelers rederijkers waren; het kunnen ook rondreizende toneelspelers zijn geweest.

Oosterland

Te Oosterland daarentegen bestond in het begin van de zeventiende eeuw zeker nog een rederijkerskamer. ,,De prince en andere van [de]nbsp;kamer van rhetorica der heerlijkheijt Oosterland” hadden nl. in de zomernbsp;van 1611 „haer vervordert met blasoen en andere haere camerkleederen te

119

comen rijden deur de stadt (Zieriksee), en dat op een Sondagh, singende openlijk en diergelijcken ongeregeltheden bedrievende tot schandael ennbsp;ergernisse van anderen”, waarom ze gestraft werden met een boete vannbsp;£ 20 en een ,,interdictie van 't meer te doen op swaerdere correctie” 303.

Ouwerkerk

Te Ouwerkerk was in 1565 een kamer, de ,,Terwen Greijnkens”, onder de zinspreuk ,,Plomp van sinne”, die de maagd Maria tot patrones had 304.nbsp;Er zijn ons over deze kamer geen verdere bijzonderheden bekend.

Nieuwer kerk

Uit dezelfde tijd zijn ons bijzonderheden bekend over de rederijkerskamer van het nabijgelegen Nieuwerkerk, de ,,Blauwe Acoleyen”, die als zinspreuk ,,In minnen groeyende” voerde en zich onder het patronaat vannbsp;Sinte-Anna had gesteld. In 1564 en volgende jaren was Job Gommersz haarnbsp;factor; een aantal spelen van sinne en refereinen van zijn hand zijn bewaardnbsp;gebleven. Op 27 Januari 1566 speelde deze kamer ,,Een spel van zinnen vannbsp;menigh mensche”, afkomstig van Gommersz, van wie naar alle waarschijnlijkheid ook de beide andere ons overgeleverde spelen zijn: een klucht ennbsp;,,een spel Van onser lyever vrouwen hemelvaert”, die eveneens door dezenbsp;kamer zijn gespeeld. Toen de Hervorming ook in Nieuwerkerk meer ennbsp;meer veld won, raakte de kamer in verval, en toen de raad van Zierikseenbsp;op 21 Mei 1616 de rederijkers verbood om in de Vierbannen van Duiveland,nbsp;waaronder ook Nieuwerkerk ressorteerde, te spelen of bijeenkomsten tenbsp;houden, betekende dit het einde van het gilde. In de notulen van de raadnbsp;van Zieriksee vindt men op 8 Februari 1632 aangetekend: „De rethorica-kamer te Nieuwerkerk vervallen zijnde, worden de inkomsten van zekerenbsp;drie gemeten lands aldaar, haar toebehoorende, geresolveerd te appliceerennbsp;ten behoeve van de armen van Nieuwerkerkquot;.

Job Gommersz

Job Gommersz 305. Jje een tijdlang factor van deze rederijkerskamer is geweest, is een van de weinige Zeeuwse rederijkers uit de zestiende eeuw,nbsp;van wiens werk ons iets overgeleverd is. Geboren in 1543, kwam hij in 1563,nbsp;dus in zijn twintigste jaar, in het gilde van de ,,Blauwe Acoleyen”. Niet veelnbsp;later schijnt hij secretaris van zijn geboorte- en woonplaats te zijn geworden, en in deze kwaliteit legde hij in 1569 een register van Duivelandsenbsp;keuren en wetten aan. Uit een bij dit register gevoegde kalender 306 blijkennbsp;enkele levensbijzonderheden van hemzelf en zijn gezin.

Het handschrift waarin Gommersz zijn werk verzameld heeft, is zwaar gehavend; het bevat thans nog drie spelen, waarvan het eerste onvolledignbsp;is, en vijftien refereinen. De spelen dateren alle drie uit 1565, de refereinennbsp;uit verschillende jaren tussen 1564 en 1573, zodat het vele dat dezenbsp;rederijker, gezien zijn productiviteit in zijn jonge jaren, na zijn dertigstenbsp;jaar waarschijnlijk nog gedicht zal hebben, verloren is gegaan.

Het fragmentarisch bewaarde eerste spel uit de verzamelbundel is een klucht, die een onderwerp behandelt — een vrouw die zich door een list vannbsp;drie huwelijkspretendenten weet te ontdoen — dat in de latere Middeleeuwen en de zeventiende eeuw een grote verbreiding heeft gehad ennbsp;wellicht aan de ,,Decamerone” ontleend is. Op dit werkelijk spel volgennbsp;twee zinnespelen. „Een spel van onser lyever vrouwen hemelvaert” toontnbsp;ons hoe het middeleeuwse mysteriespel tot een spel van sinne kon worden.nbsp;Job Gommersz ontleende zijn gegevens waarschijnlijk uitsluitend aan het

120

„Passionael” van Jacobus a Voragine, en nergens blijkt, dat hij de „Sevenste bliscap van Maria” heeft gekend. Het derde stuk. ,,Een spel vannbsp;zinnen van menigh mensche hoe hy doer hoverdye ende gyericheyt indenbsp;verkeerde weerelt tot menigherley zonden wert ghebracht”, is een bekeringsgeschiedenis, waarvoor geen bron valt aan te wijzen. Het spel bevat enkelenbsp;toespelingen op „den grooten dyerentyt” en „die groote wouckerye”, dienbsp;ons herinneren aan de destijds heersende armoede, die hoofdzakelijk hetnbsp;gevolg was van de lange en strenge winter van 1564 op 1565. In dit opzichtnbsp;is dit spel een tegenhanger van het „Spel van Tcoren” dat de Haarlemsenbsp;rederijker Louris Jansz het jaar daarop zou schrijven.

Wat literaire betekenis betreft staan de refereinen van Gommersz over ’t algemeen hoger dan zijn spelen. Vooral in twee refereinen ,,int amoureuse”,nbsp;beide op de stok: ,,Ick hebber geweest dat niemandt en weet” komennbsp;vlotte passages voor. Zowel uit zijn spelen als uit deze liederen leren wenbsp;hun dichter kennen als een Rooms-Katholiek van onverdachte beginselennbsp;en een verwoed bestrijder van de ,,Luytrianen” en alle andere ketters, dienbsp;het voorvaderlijk geloof en het gezag der Moederkerk aantastten. Zijnnbsp;heftige en herhaaldelijke aanvallen op de afvalligen zijn wellicht een reactienbsp;geweest op het doordringen van de nieuwe leer in Schouwen en Duiveland,nbsp;waar de Hervorming pas laat aanhang heeft gevonden.

Tolen

Ook op het eiland Tolen heeft in de zestiende en het begin der zeventiende eeuw het rederijkersleven gebloeid. In het stadje Tolen zelf bestond al in de eerste helft der zestiende eeuw een kamer van rhetorica vannbsp;deze is afkomstig ,,Een Meyspel van sinnen, van menschelyke broosheyt,nbsp;de met swerelts ghenuechte triumpheert in den ghemeynen beyart”, dat innbsp;1551 door de Amsterdamse kamer ,,In liefde bloeyende” werd opgevoerdnbsp;Over de auteur van dit spel, ]acop Awyts, is niets bekend, evenmin wetennbsp;we iets van de lotgevallen der kamer vóór haar opheffing, in 1597, toennbsp;baljuw, burgemeesters en schepenen van de prins der kamer de keurennbsp;terugeisten en verdere samenkomsten van het gilde verboden Dg oorzaak van deze opheffing wordt niet vermeld, maar zij zal geen anderenbsp;geweest zijn dan die elders de overheid dwong, aan het optreden der rederijkers een einde te maken. In 1614 verzochten de ,,Rhetoricen” verlofnbsp;aan de regering om hun kamer weer te mogen oprichten maar het blijktnbsp;niet welk besluit daarop genomen is. In elk geval horen we van de Toolsenbsp;rederijkers niets meer.

Sint-Maartensdijk

Dat ook Sint-Maartensdijk althans omstreeks het midden der zeventiende eeuw een rederijkersgilde heeft bezeten, schijnt te blijken uit een aantekening in de notulen van de kerkeraad van deze gemeente, vannbsp;19 Januari 1641: ,,gedeputeerden hebben oock verstaen, hoedat Esiasnbsp;Jansen hem seer schandelyk hadde vergrepen in Retoriccamer” 3i2_ maarnbsp;het is het enige gegeven over dit gilde.

Oud-Vosmeer

Te Oud-Vosmeer bestond in het begin der zeventiende eeuw de kamer ,,De drie Koornairen” onder de zinspreuk „Christus is ’s mensch voedzel”.nbsp;Nog wordt ter plaatse in het ambachtshuis een klaarblijkelijk van dezenbsp;kamer afkomstig ruitvormig houten blazoen bewaard, waarop een heiligenbsp;(Christus?) temidden van korenaren is afgebeeld, met het jaartal 1612 en

121

de spreuk ,/t Coren bloyt”. Het enige dat ons overigens van deze kamer bekend is, is dat in 1609 de overheid haar beval, haar spelen ter onderzoeknbsp;voor te leggen aan rentmeester, baljuw en schepenen, en ,,in haarenbsp;exercitiën, zig te wagten van smadige vuyle en oneerlyke woorden” of uitspraken die het geloof of het bestuur van de staat betroffen 313.

Sint'Annaland

Aan de rederijkers van Sint-Annaland herinnert eveneens een ruitvormig houten blazoen, voorstellende Sinte-Anna, op wier schopt Maria is gezeten,nbsp;die zelf het Christuskind op haar schoot houdt 3i4. Het blazoen draagt hetnbsp;jaartal 1591 en de zinspreuk „Altyt bet groeyende”.

Poortvliet

Een houten schild is ook het enige dat herinnert aan de rederijkerskamer „Wt rechter minnen” van Poortvliet, die tot zinspreuk voerde; „Nee spenbsp;nee metu”. Dit blazoen, waarop de H. Catharina, de patrones der kamer,nbsp;is afgebeeld, draagt behalve naam en zinspreuk nog het jaartal 1549,nbsp;misschien het stichtingsjaar 3i5. Over de lotgevallen van deze kamer is nietsnbsp;bekend.

Scherpenisse

Tenslotte noemen we op Tolen nog de kamer van Scherpenisse, waarvan echter weinig bekend is. Op het raadhuis van dit dorp berust nog een schilderijtje, klaarblijkelijk uit het begin van de zeventiende eeuw daterend,nbsp;dat waarschijnlijk van dit gilde afkomstig is. Het stelt een herder voor,nbsp;met zijn staf een wolf afwerend, die zijn kudde wil aanvallen, terwijl eennbsp;tweede herder met zijn schapen de vlucht neemt. Wat van het randschriftnbsp;rond dit bord nog leesbaar is, luidt:

Sy blijven hem gehecht Al sijn sij slecht van daden ................................................... con raden.

Wat ons niet veel wijzer maakt. Noch de naam, noch de zinspreuk van de kamer zijn bewaard gebleven.

Het eerste actenboek van de classis van Tolen en Bergen-op-Zoom (1584—1608) behelst verscheidene klachten van de kerkeraad van Scherpenisse over het optreden van de kamer. Ds. Symon Jansen legde op denbsp;classicale vergadering van 2 Juli 1590 ,,een seker schrift” over, ,,dwelcknbsp;hy gestelt hadde om over te geven aan de retoryck kamers (sic) vannbsp;Scherpenissen daerin de sonden van batement speelen breeder gestraftnbsp;worden”, maar de broeders, van mening zijnde dat Symon Jansen „de zonden van dien aengaende genoechsaem van den predicstoel gestraft hadde,nbsp;dat hy daermede hem gequeten hadde, hebben het overgeven van eenichnbsp;schrifte onnodich geacht”. Dat vermaningen van de kansel ook hier nietnbsp;het minste succes hadden, blijkt uit het verslag van de classicale vergadering van 27 October 1607, waarin de vertegenwoordigers van de kerkeraadnbsp;,,hebben begeert het advijs des classis aengaende het spel der rethoryckersnbsp;de welcke bestaen hebben tot Scherpenisse te selver dage niet alleennbsp;datmen het Avontmael des heeren wtreckte, maer ooc onder de predicatienbsp;een zeer enorm ende bespottelick spel streckende tot lasterynge vandennbsp;h, name Codes te spelen, hebben de broederen des classis voor advijsnbsp;gegeven ende die vanden kerkenrade van Scherpenisse geraden om waertnbsp;mogelic de copie vant voorsz, spel te becommen ende hen daermede tenbsp;beclagen voor myne Ed,- Heeren de Raden van Zeelant”.

122

jasper Bernaerds

Waarschijnlijk heeft zich in dezelfde tijd, omstreeks 1608, een uit Hondschoote in Frans-Vlaanderen afkomstige schoolmeester, Jasper Bernaerds gevestigd, die de rest van zijn leven in Scherpenisse schijnt te hebben doorgebracht waar hij althans in 1628 nog woonde. Bernaerds was eennbsp;rederijker in hart en nieren, en de veronderstelling dat hij twintig jaar langnbsp;de factor van het gilde van dit dorp is geweest, is zeker niet te gewaagd.nbsp;Hij was, als zovele anderen onder zijn land- en tijdgenoten, misschien nognbsp;als minderjarige jongen, naar het Noorden uitgeweken, woonde van 1596nbsp;tot 1603 met tussenpozen te Leiden en trok in die tussenpozen als soldaatnbsp;in dienst van de Republiek ons land door. Op de een of andere wijze is hijnbsp;in contact gekomen met de kring van Carel van Mander, en ,,Den Neder-duytschen Helicon” (1610J bevat een uitvoerige ,,Veldt-dichtsche t’saem-spraeck” 316 van jhem. We mogen aannemen dat hij in Leiden lid isnbsp;geweest van de kamer der uitgeweken Vlamingen, ,,D’Oraigne Lelie”, ennbsp;dat hij door toedoen van vooraanstaande leden van dit gilde Van Mandernbsp;heeft leren kennen, op wiens dood hij een „Elegia oft daeghdichtschenbsp;tweespraeck” 317 dichtte. Een groot aantal andere gedichten, alle ondertekend met zijn zinspreuk ,,lck HT (d.i. haet) bedrog(h)”, bevindt zichnbsp;in een autograaf 3i8. Men vindt er stichtelijke en bruiloftsliederen in, naamverzen op zijn kinderen, familieleden en vrienden, liederen op historischenbsp;gebeurtenissen, refereinen, rondelen, sonnetten, elegieën op alle mogelijkenbsp;onderwerpen en personen. Nieuwjaars- en Meiliederen, morgen- en avondgebeden, geestelijke lofzangen, een kinder-morgen- en een kinder-avond-schoolgebed en nog veel meer, alles tezamen het bewijs van een onverdrotennbsp;rijmelzucht. Nimmer verheft het werk van deze veelschrijver zich echternbsp;boven dat van de tallooze rederijkers die de zestiende en de zeventiendenbsp;eeuw heeft gekend. De Renaissance-poëzie, die juist in zijn tijd en in denbsp;Leidse kring, waarin hij verkeerde, opkwam, heeft hem niet beïnvloed;nbsp;zodra hij een andere versvorm dan die van het referein gebruikt, wordennbsp;zijn verzen stroef en onregelmatig. Ook aan deze rederijker wordt bewaarheid, dat de Zeeuwse lucht klaarblijkelijk niet bevorderlijk is geweestnbsp;voor de edele const van rethoriken.

Zeeu ws-V laanderen

Strikt genomen behoort de geschiedenis van de Zeeuwsvlaamse rederijkers maar zeer ten dele onder dit hoofdstuk en in dit boek te worden ondergebracht, aangezien ze zich bijna uitsluitend uitstrekt over een periode,nbsp;waarin Zeeuws-Vlaanderen nog niet tot Zeeland kon worden gerekend.nbsp;Alleen terwille van de historische samenhang wordt ze hier nietteminnbsp;bij gevoegd.

Htdst

De oudstbekende kamer uit Zeeuws-Vlaanderen is „De Transfiguratie” van Hulst 3i9. Haar zinspreuk was ,,Reyne minne”, haar patroon Sint-Gomarus. Op H. Transfiguratiedag (6 Augustus, waarop de R. K. kerknbsp;de gedaanteverandering van Christus op de berg Thabor herdenkt) hadnbsp;deze kamer haar jaarfeest, dat door de aanwezigheid van andere kamersnbsp;werd opgeluisterd, zoals in H83 door die van Zaamslag. In 1467 wordtnbsp;voor het eerst van het Hulsterse rederijkersgilde melding gemaakt, maarnbsp;waarschijnlijk bestond het toen al vele jaren, zoals af te leiden valt uit hetnbsp;feit, dat in het genoemde jaar naast de oude kamer nog een nieuwe optrad.nbsp;De eerste gaf op tweede, de jongere kamer op derde Paasdag een opvoering

123

voor het volk. Misschien zijn deze beide gilden later versmolten; we horen in het vervolg althans maar van één gilde, dat wanneer het bij name genoemd wordt ,,De Transfiguratie” heet.

In H78 was Jan Quisthout prochiepape van Sint-Pauluspolder, prins van de rederijkers van Hulst. In de stadsrekeningen van dat jaar lezen we,nbsp;dat hij „vele scoendre ghenouchghelicke spelen van de retoricke ghemaectnbsp;heeft den ghesellen van ghenought van deser stede, die te Luevene endenbsp;andersins ghespeelt hebben ghezijn, daer zi vele heere (eer) ende prysnbsp;mede begaen hebben” 321. Qp tweede Paasdag 1481 speelden de rederijkersnbsp;op de markt ,,de materie” die ze te Bergen-op-Zoom gespeeld hadden 322.

Toen op 23 December 1482 Maximiliaen vrede sloot met Frankrijk, werd dit de daaropvolgende Zondag en Maandag en bovendien op Dertiendagnbsp;(Driekoningen 1483) te Hulst ,,solempnelicke gheviert”, waarbij denbsp;„ghesellen van rethorycke” van de stad ,,speelden ende abatamenten endenbsp;al tvolc ghemeenlic verhoeghden ende verbliden”, De overheid schonk hunnbsp;daarvoor vier kannen wijn. Bij deze gelegenheid waren ook de rederijkersnbsp;van Zaamslag in Hulst 323.

Op 7 September van ditzelfde jaar schreef ,,De Transfiguratie” een prijskaart uit, waarin ,,prinche, facteur, deken ende besorghers, guldebroederen vander Rethorijcken binnen de stad van Hulst, dienende Gods waerdichstenbsp;transfiguratie voor onsen patroon, met mijnen heere Sinte Gummaer” allenbsp;rederijkers uitnodigden tot ,,eene feeste ende prijs van der edeler constennbsp;der Rethorijcken, na onse cleene macht ende vermoghen, te houdene innbsp;onse stede van Hulst, tsondaechs naer sinte Bavon dach, twelcke zijn zalnbsp;den v'quot; dach van octobre eerstcomende”. De kamer, die ,,tonsen taneele-feeste ende spele ons speelwijs tooghen oft bewijzen zal de alderscoonstenbsp;ende beste materie, die wel spelende, van God, Marien, ons Heeren transfiguration ofte van eenighen andren sancten ofte sanctinnen, gheestelic ofnbsp;werelic, te toecomste des werelts ofte thende des werelts, van der blijscapnbsp;des eewichs levens, ofte van der droufheit of pijnen der hellen, van dennbsp;Ouden Testamente ofte Nyeuwe, scriftuerlic, natuerlic of figuerlic, exemp-len ofte poetrye, ofte alsulcke materiën als elc van hemlieden begrijpen willenbsp;ofte can, thuwen wille, lanc zijnde vquot;^ niet min vb niet meer, nyen ghemaect,nbsp;noyt ghehoort ofte ghezien, het zy by moralisatien oft andersins, op eennbsp;materie beghinnende ende op de zelve vulhendende, dit best doende zalnbsp;ontfangen van ons, ende hem zal worden ghepresenteert, als over bestnbsp;ghedaen hebbende van den principalen spele van zinne, over den hooghstennbsp;prijs, een schoonen rijckelijk zilveren cop, weghende een maerc zelvers,nbsp;zonder tfaitsoen ende tgoud”. De overige prijzen bestonden uit zilverennbsp;schalen, een zilveren pen, een verguld-zilveren beeld van Sint-Barbara,nbsp;en voor de kamer die ,,met hem bringhen zal den ghenoughlicxsten zot, daernbsp;men aldermeest ghenouchten ende boerden af hebben zal, ende tfolcnbsp;bequamelicxste doet lachen”, een zilveren zot 324.

Op 5 October 1483 en volgende dagen had het landjuweel plaats. Aanwezig waren de rederijkers van de ,,Fonteyne” en die van „Sainctenbsp;Barbele” (Sinte-Barbara) van Gent, die van Aalst, Mechelen, Dender-monde, Sluis en de „broeders rethorisinen van Zaemslacht”, ,,onse ghe-buren die ooc een scoen spel speeldenquot;. Ook was aanwezig de ,,abt vannbsp;de stede van Axele, die ooc hier quam met vele volxs omme de ghenouchtenbsp;van de spelen te vermeersene (vermeerderen) ende scoenen staet ooc hiltnbsp;met alle zinen gheselscape”, wat de stad op twaalf kannen wijn kwam tenbsp;staan 325

In 1495 kwamen de rederijkers van Hulst batementen te Aksel ,,ter feeste van minen heere den abt deser stede” 326.nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;1495 waren ze op het grote

124

landjuweel te Antwerpen, waar ze ,,voor gratie ofte mysterie” het spel van ,,die bloetstortinghe” speelden. Voor ,,’t schoonste incomen te lant” kregennbsp;ze een prijs: ,,twee schalen ende eenen roosen hoet” 327 Qp het grotenbsp;schietspel, dat in 1498 te Gent werd gevierd, hadden die van Hulstnbsp;rederijkers ,,in ’t zotte”, dus narren, meegebracht 328 Eerst in 1528 horennbsp;we vervolgens weer van de Hulsterse rederijkers, die in de in dat jaar gehouden Pinksterommegang ,,speelwijs beleeden de passie ons Heeren” 329.

Zoals ook wel elders (o.a. in Middelburg) gebruikelijk was, moesten de rederijkers van Hulst samen met de schutterijen wacht houden. Een ordonnantie van de magistraat van 19 Januari 1572 beveelt dan ook ,,alle guidenbsp;broeders ende confrerien van schutteryen, mitsgaders die van de Transfiguratie deser selve stede, ende elck van dien bysondere” zich terstondnbsp;ter beschikking te stellen van de heren van de wet, zodra er enig oproernbsp;zou ontstaan onder de bevolking 33o.

Uit de laatste decenniën van de zestiende eeuw zijn ons geen berichten over het gilde overgeleverd. De troebele tijden hebben waarschijnlijknbsp;tijdelijk aan zijn werkzaamheid een einde gemaakt, maar als tijdens hetnbsp;Bestand Hulst een rustiger periode tegemoet gaat, duikt het weer op. Zonbsp;lezen we, dat het in 1614 een opvoering gaf van ,,de historie van den rijkennbsp;vrek”, en als toegift daarbij een spel van ,,Hope, Liefde en Vrede” 33r.nbsp;Daarna horen we dan nog, dat in l621 het reglement van de kamer, dat opnbsp;rijm was gesteld, vernieuwd werd 332. A]]e latere berichten ontbreken.

Zaamslag

Uit de stadsrekeningen van Hulst van 1482/83 333 blijkt, dat ook Zaamslag destijds een rederijkerskamer had, die te Hulst de viering van denbsp;vrede met Frankrijk kwam opluisteren. Ook waren de ,,retorisinen vannbsp;Zaemslacht” met hun factor Anthonius op 9 Augustus 1483 in Hulst op hetnbsp;jaarfeest (dat dit jaar drie dggen was uitgesteld) van de ,.Transfiguratie” 334. Overigens is ons van dit gilde niets bekend, zelfs niet de naam.

Aksel

Beter zijn we ingelicht over de rederijkerskamer van Aksel 335. . E)e vier melcteelen” (ook wel ,,De vier melkstoopen”), onder de zinspreuk ,,Godtnbsp;ontcommer elc.x herte” 336. Sinte-Barbara was haar patrones. De stadsrekeningen spreken echter enkele keren van de ,,ghesellen van retorijcknbsp;van On(t)commers”, wat aan een tweede kamer doet denken. Aannemelijker is, dat in verband met de zinspreuk der kamer het gilde ook aannbsp;Sinte-Ontkommer was gewijd, misschien ook eerst aan de ene, later aan denbsp;andere heilige. Sinte-Ontkommer (Sinte-Wilgefortis) was in de oudenbsp;abdijkerk van Aksel afgebeeld, en genoot er dus klaarblijkelijk bijzonderenbsp;verering.

De oudste stadsrekening van Aksel (1492—1493) maakt melding van ,,batementers ende andere spellieden, die te Paesschen speelden endenbsp;ghenouchte maecten”, waarvoor ze drie kannen wijn ontvingen 331' Innbsp;1493/94 kwamen de Goese rederijkers te Aksel battementen ter gelegenheid van de jaarlijkse processie, die omdat de kerk van Aksel een abdijnbsp;was, hier met groter pracht en praal dan elders werd gehouden. In 1496nbsp;was de kamer van Aksel op het landjuweel te Antwerpen: ze kwam er metnbsp;het twaalfde lot aan de beurt om te spelen en vertoonde voor gratie ofnbsp;mysterie ,,Dat Godt menschelijck vleesch ontfinck”, met welk spel ze tweenbsp;schalen en een rozenhoed won 338. Qg stad kwam het gilde met de nietnbsp;geringe som van £ 30 tegemoet in de kosten en onthaalde het bij zijnnbsp;terugkomst op wijn. Op Lichtmisdag van hetzelfde jaar en ook tijdens de

125

Paasdagen hadden de rederijkers te Aksel zelf gespeeld, en eveneens op de Zondag vóór Vastenavond, ,,ter feeste van mijnen heere den abt desernbsp;stede”. Bij die gelegenheid waren er ook rederijkers uit Hulst komennbsp;batementen.

Ook de rekeningen uit de volgende jaren maken herhaaldelijk melding van het optreden der Akselse rederijkers op Lichtmisdag, Vastenavond ofnbsp;de Zondag daarvóór en tijdens de Paasdagen. In 1503/04 speelden zenbsp;bovendien op Sinte-Ontkommer (20 Juli). In 1505 waren ze met hun prinsnbsp;Jan Picans in Bergen-op-Zoom, waar ze een esbattement opvoerden. Toennbsp;op Vastenavond 1506 de koning der zotten optrad, kreeg hij een gratificatie,nbsp;en toen op Vastenavond 1508 Jan Scolpaert ,,zijn conincfeeste van denbsp;sotten hilt”, kreeg hij daar twee kan wijn voor. In 1516/17 ging het gildenbsp;naar Brugge en speelde er in de rederijkerskamer; daarentegen kwamen denbsp;,,Barbaristen” van Gent in datzelfde jaar te Aksel in de processie spelen.nbsp;In 1519/20 kreeg de factor Wulfaert Weysse ,,voor tmaken ende stellennbsp;van de spele ende sprake van de sybillen, van de joden, van de drienbsp;coninghen ende ander personen van de processie ende ommeganck” tweenbsp;kan wijn.

Toen in 1524/25 feest gevierd werd ,,ter blischepe van de victorie die de K. M. ons ghenadige Heere hadde int vangen van den coninc vannbsp;Vrancricke” verleenden de rederijkers daarbij hun assistentie, die metnbsp;zestien kan Rijnwijn werd gehonoreerd. In 1527/28 kwamen de factor ennbsp;diverse gezellen van de rederijkerskamer van Tielt te Aksel ,,antieren ennbsp;retoricke met de retorisinen deser stede”; in 1528/29 ging de kamer vannbsp;Aksel op haar beurt in de jaarprijs van rethorica te Werneke spelen. Ooknbsp;toen in 1537/38 Karei V en Frans I vrede sloten, voerde men uit vreugdenbsp;daarover te Aksel esbattementen op, waarvoor de rederijkers twaalf kannbsp;wijn kregen 3^9.

Jacob de Hont

In het begin van de zestiende eeuw was Jacob de Hont {Jacobus Canis)

{1487—1527) 340^ pastoor te Aksel, deken van het gilde van Sinte-Barbara. Geboren te Aksel in 1487 werd hij al op jeugdige leeftijd door Marie vannbsp;den Berghe, vrouwe van Aksel (f 1500) met de kapelrij van deze stadnbsp;begiftigd. In 1510 werd hij tot priester gewijd; bovendien was hij organistnbsp;van de kerk. In 1517 en 1518 was hij deken van het gilde van Sinte-Barbara,nbsp;en niets ligt meer voor de hand dan aan te nemen, dat hij in deze kamernbsp;het merendeel van de gedichten heeft voorgedragen, die hij heeft verzameldnbsp;in een lijvige autograaf, waarin hij ook zijn ,,Liber de multiloquio” opstelde,nbsp;een kroniek van Vlaanderen over de jaren 621—1525, grotendeels ontleendnbsp;aan de „Cronike van Vlaenderen”. In dit historische proza heeft pastoornbsp;De Hont allerlei gedichten ingelast, die deels zijn eigen werk zijn, deelsnbsp;dat van zijn voorganger Anthonis Stalin, die tussen 1430 en 1475 alsnbsp;pastoor van Aksel wordt vermeld 34i.

Dichters bij Gods genade waren geen van beiden. De Hont verzekert herhaaldelijk dat dichten voor hem maar tijdverdrijf is, en geen ander doelnbsp;had dan ledigheid en verveling te verjagen 342 De overgrote meerderheidnbsp;van zijn gedichten is half in het Latijn, half in het Vlaams gedicht ennbsp;herinnert in dat opzicht aan de vagantenpoëzie. Ze tonen ons hun dichternbsp;als een Pater Goedleven, liefhebber van een goede pot bier en een goednbsp;glas wijn. ”Qui bona vina bibit, Paradisum tutus ibit” 343 verzekert hijnbsp;zelfs, maar in de mond van een priester, zelfs van een middeleeuwse, zalnbsp;deze uitspraak wel meer op rekening van grootspraak dan van de theologienbsp;moeten worden gesteld. Want De Hont was behalve rederijker dan toch

126

ook nog pastoor, en in deze functie acht hij het zijn plicht om nu en dan ook een moraliserende toon aan te slaan in zijn verzen, alle mogelijke zondennbsp;en ondeugden, die voor het menschelijk hart op de loer liggen, te bestrijden,nbsp;te waarschuwen tegen de vrouwen, de kaarten en de teerlingen. Diep gaatnbsp;zijn moraal overigens niet, meestal bepaalt hij zich tot het opsommen vannbsp;deugden en ondeugden zonder meer. In zijn simpele volkswijsheid doet hijnbsp;soms denken aan Cats.

Wat brinct meer onrusten in steden Dan hooverdie, nijt ende ghierichede?

Bij dese drie, na mijn verstaen.

Es menighe stede te niete gheghaen

In hetzelfde genre is een rijm als het volgende:

Die hoogher wil vlieghen dan hij vermach.

Die compt dickent in een quaet bejach.

Als Ycarus dede, die vlieghen begaerde.

Hij verbernde zijn vloghen ende viel doot op d’aerde 345.

Of dit half-Latijnse, half-Nederlandse, macaronische gedicht:

Noli dicere omnia que seis.

Het mochti te laste commen:

Nee credere omnia que audis.

Ten soude di niet vromen;

Nee revelare omnia que vides,

So en doeste niemans scaempte;

Nee facere omnia que potes,

Di mocht er of commen groote blaempte 346.

De gedichten van Stalin en De Hont zijn in de eerste plaats geschreven bijwijze van tijdpassering en als wapen tegen de zonde der verveling.nbsp;Literaire betekenis bezitten ze niet, maar ter kenschetsing van de geest vannbsp;de tijd, waarin ze ontstonden, zijn ze niet zonder belang.

Aksel op het Gentse landjuweel

In 1539 was de kamer van Aksel op de feesten van de ,,Fonteine” van Gent, in April op het refereinfeest, in Juni op het landjuweel. Op de vraagnbsp;voor de refereinen in ’t vroede: ,,Wat dier ter waerelt meest fortse verwint”, antwoordden de Akselnaren met: ,,Christum als mensche” 347. Dgnbsp;vraag in ’t zotte: „Wat volck ter waerelt meest zotheyt tooght?” was voornbsp;de kamer aanleiding om de zeden der geestelijkheid aan te vallen:

Int tooghen van zulcx noyt en was ghehoort.

Als dolende gheleerde stellen voort,

Zy ons met soberheyt onderwyzen.

En zy drijneken daghelicx al versmoort Leerende paeys, en maken zelf discoort,

Ooc zegghen zy, schuwt soverspels afgryzen.

Nochtans zy zelve loopen en byzen Met vrauwen, alzoomen daghelicx ziet,

Zy leeren ons den armen spyzen,

Zelve en ghevenze een myte niet,

Zy zijn ghierigh en vreck, hoort dit bediet,

Dus de gheleerde den zin duervloghen Verdoolt int verstant meest zotheyt toghen 348.

127

Ook aan de refereinwedstrijd in ’t amoureuze nam de kamer deel met een referein op de opgegeve» stokregel: ,,Och moght icze spreken, icnbsp;waer ghepöeyt”, een lied dat de ontmoeting van een jonggezel en een mooienbsp;vrouw beschrijft, die echter, als eenmaal Hero en Leander, door de riviernbsp;wreed gescheiden worden 349_

Op het Gentse landjuweel, dat in Juni 1539 werd gehouden, werd de vraag gesteld; ,,Welc den mensche stervende meesten troost es?” Opnbsp;enkele uitzonderingen na antwoordden alle kamers in reformatorische zin,nbsp;ook die van Aksel 350_ in het zinnespel 351, waarin Aksel haar antwoordnbsp;had ingekleed, legt Vierigh Apetijt de vraag voor aan Dyversche Opynye,nbsp;maar zijn antwoorden, ,,tgheloove en tdoopzele”, ,,die belofte Gods”, ,,Godsnbsp;groote ontfermhertighede”, ,,des menschen verdienste”, ,,de verdienstenbsp;Christi”, ,,Gods milde gracye”, ,,den strael der godderlicker liefte”, wordennbsp;stuk voor stuk door Vierigh Apetijt weerlegd. Dan komt op het gebed totnbsp;God Schriftuerlic Verstandt, die het juiste antwoord brengt:

Paulus die zeght: wy betrauwen ons zo wel.

Want wy hebben een goe consciencye.

Ooc zeght hy voort naer ons intencye:

Ic ben naerstigh om hebben, maerct wel dit slot.

Een oprechte conscyencye voor God En voor de creatuere naer ons wenschen.

Ooc zeght sent lan van dusdanyghe menschen.

Sprekende omme des zins verhooghen al:

Wy weten, als de Heere hem vertooghen zal,

Dat wy hem zullen ghelijc zijn en hem zyen Zullen, ghelijc als hy es dits claer belyen 352,

Dyversche Opynye vraagt hem:

Schriftuerlic, wat zeght ghy van tgheloove En van goede hoope, dits niet gheqwist vry.

En alder meest vander verdienste Christi,

Vander liefde en donfermhertighede Gods en vander verryzenesse mede?

Dits al grooten troost naer onzen propoosten 353.

Maar Schriftuerlic Verstandt antwoordt;

Deze en zullen al den mensche niet troosten.

Ten zy dat hy heift, verstaet al nu dit snel.

Een goe consciencye gherust zeer wel.

En daer die niet en es, hier op zo gloost fijn.

En magh tgheloove daer gheenen troost zijn.

Hope, verdienste, ontfermhertighede.

Belofte, liefde, bloet, ia Christus mede En zijn al gheenen troost, dit my wel verstaet.

Der ongheruster consciencyen qwaet.

Want zy hier noch hier namaels troost en verbeyt,

Maer al dat wreet es, zoo de wyze man zeyt.

Ooc genereirtse qwa desperacye,

Den meesten ontroost in tstaervens stacye Diemen peynzen magh binnen sdoodts foreesten;

En by contrarye zo es den meesten Troost zuver gheruste consciencye goet;

Gheenen ontroost en heift zou, zijt dit wel vroet.

Dus moet dit boven allen troosten ryzen 354

128

Een viertal „toochenquot; brengen in beeld wat Schriftuerlic Verstandt heeft uitgelegd: het sterfbed van de aartsvader Jacob, de zeven Maccabaeen,nbsp;gereed om te sterven, Christus aan het kruis tussen de beide moordenaren,nbsp;en Stephanus’ steniging.

Het zinnespel van Aksel, onbeholpen van taal en stijl en zonder enige letterkundige verdienste, is evenals bijna alle andere spelen uit deze bundelnbsp;doortrokken van ketterse ideeën en bewijst daarmee dat ook hier, alsnbsp;overal elders in Vlaanderen, de geesten rijp waren voor de gedachte dernbsp;Reformatie, die op het punt stond om door te breken. Enkele maanden nanbsp;de Gentse spelen werd in Middelburg ,,Den Boom der Schriftueren” opgevoerd, waaruit de wens tot zuivering van de leer, in of buiten de kerk, alnbsp;even onverholen opklonk. Maar dezelfde hervormingsgezindheid, die hiernbsp;en elders de weg bereidde voor de leer van Luther en Calvijn, droeg ooknbsp;hier de kiemen in zich van de ondergang der rederijkerij. Nog enkele tientallen jaren vinden we sporen van hun optreden, en dan maakt naar allenbsp;waarschijnlijkheid de politieke omwenteling van de zestiger en zeventigernbsp;jaren een eind aan hun bestaan. In de stadsrekening van 1549/50 worden Martijn Brant en Lieven Heynderssen genoemd als „facteurs van denbsp;Rethorice”, en er is sprake van spelen, die ze in deze functie hadden gedicht. Op Pasen van 1556 gaven de rederijkers een uitvoering, en dit isnbsp;het laatste wat we over hen horen 356.

Sluis

De rederijkerskamer van Sluis voerde de naam van de ,,Distelbloemquot;, met de zinspreuk ,,Van ’t oude nieuw” 357. Ze bestond in elk geval in denbsp;laatste jaren van de vijftiende eeuw, want in 1496 was ze op het landjuweelnbsp;van Antwerpen aanwezig, en speelde er ,,Dat Godt menschelijck vleeschnbsp;ontfinck”, voor welk spel ze een schaal en een ,.roosen boet” ontving 358.nbsp;Maar misschien bestond ze al veel eerder, zelfs nog vóór de Middelburgsenbsp;kamer het ,,Bloemken Jesse”, Nog op het laatst van de achttiende eeuwnbsp;immers berustte in het archief van Sluis een ,,Nieuw spel- ofte comedie-boeck” van een zekere Cornelis Sarreau, dat uit 1427 dateerde 359. Is dezenbsp;Sarreau factor van de Sluise rederijkers geweest? In dat geval zou hetnbsp;landjuweel, dat in 1441 of 1442 te Sluis werd gehouden, maar waarovernbsp;ons verder geen bijzonderheden bekend zijn, ook door de rederijkersnbsp;georganiseerd kunnen zijn, en behoeven we niet aan een feest van hetnbsp;schuttersgilde te denken 360. Bij gebrek aan gegevens kunnen we hetnbsp;hierin echter niet verder brengen dan tot een gissing.

Gedurende de hele zestiende eeuw horen we van deze Sluise kamer niets meer: eerst in 1613 duikt het gilde weer in de geschiedenis op. In dat jaarnbsp;was het, o.a. met het Middelburgse gilde, te gast op het landjuweel vannbsp;de Brabantse kamer „’t Wit Lavender” te Amsterdam. Op de vraag:nbsp;,,Wat 's d’oorsaeck meest, waerom ’t verkeerde werelts rond, Sich waen-wijs so bedrieght, en bloeyd in alle sond?” antwoordde de kamer bij mondenbsp;van Gilles van Mullem (zinspreuk: Van 't ouwe ’t nieu) 36i. klaarblijkelijknbsp;haar factor. Het zal een schrale troost voor de kamer en Van Mullem zijnnbsp;geweest, dat ze alleen de prijs „vant verst coment” heeft gekregen.

Ook op het Vlissingse rederijkersfeest van 1641 was de kamer van Sluis verschenen. Haar factor, ditmaal Zeger Moyacrt (zinspreuk: ’t Best isnbsp;goet), antwoordde op de vraag: ,,Wat oeff’ningh is elck best, en nodighstnbsp;voor ’t gemeen” met: „De waere oeff’ningh van der godtsaligheydt” 362.nbsp;nam ook aan de andere wedstrijden, zelfs die van het kniewerk deel. Metnbsp;dat al kreeg de ,,Distelbloem” geen enkele van de uitgeloofde prijzen.

De kamer bestond nog in 1683, toen het Bleiswijkse gilde in zijn uit-

129

nodigingskaart voor zijn landjuweel ook dat van Sluis noemde onder de nog 'bestaande rederijkerskamers 363. De „Distelbloem” is evenwel niet innbsp;Bleiswijk verschenen, en ook verder bewaart de geschiedenis het diepstenbsp;stilzwijgen over haar.

Hengsdijk

Aan de rederijkers van Hengsdijk tenslotte herinnert alleen nog een blazoen 304. Jat aan de ene zijde het wapen van de gemeente draagt metnbsp;het jaartal 1630 en een monogram, waaruit de letters E, M en G zijn tenbsp;lezen, terwijl de andere zijde een klaarblijkelijk symbolische voorstelling 365nbsp;vertoont, met het randschrift: ,,’t Is de edele fleur, soet van geur, in hengst-dijck, reidrijck 366. 1766”. Hieruit de gevolgtrekking te maken dat Hengsdijk in 1630 een rederijkersgilde kreeg of al bezat, dat in 1766 nog bestondnbsp;of weer opnieuw tot leven werd gebracht, schijnt niet te gewaagd. Hetnbsp;blazoen is overigens het enige bewijs van het bestaan van een rederijkersgilde in dit dorp.

Er zullen zeker ook in andere dorpen van Zeeuws-Vlaanderen in de Middeleeuwen of daarna rederijkerskamers hebben gebloeid, in Sint-Anna-ter-Muiden en Aardenburg, in Oostburg en Kadzand en andere oudenbsp;dorpen, die toen het Zwin nog bevaarbaar was, mee hun aandeel haddennbsp;in de rijkdommen, die van alle windstreken naar de rijke koopstad Bruggenbsp;werden toegevoerd. Dat ons over al die kamers hoegenaamd niets bekendnbsp;is, bewijst eens te meer hoe onvolledig en gebrekkig onze kennis is vannbsp;het merkwaardige instituut der rederijkersgilden, en hoe we ons slechts uitnbsp;enkele schaarse gegevens een voorstelling kunnen maken van de plaats,nbsp;die deze gilden in het volksleven en de kulturele ontwikkeling van onsnbsp;voorgeslacht hebben ingenomen.

Algemene beschouwingen

Uit de wordingsgeschiedenis van de Zeeuwse rederijkerskamers is het duidelijk, dat deze meer Vlaams georiënteerd konden zijn dan de Hollandse.nbsp;Inderdaad is dit in zoverre het geval, als de Zeeuwse, zomin als denbsp;Vlaamse, het instituut van keizer hebben gekend, dat alle Hollandsenbsp;kamers, de oudste uitgezonderd, naderhand hebben ingesteld. In hoeverrenbsp;de Zeeuwse kamers overigens onder directe invloed van de Vlaamsenbsp;ontstaan zijn, blijkt niet. Waarschijnlijk heeft het een of andere Vlaamsenbsp;of Brabantse rederijkersreglement als voorbeeld gediend voor dat van denbsp;Middelburgse kamer, maar we weten niet welk. Men zou mogen verwachten dat het statuut van de Middelburgse kamer op haar beurt het voorbeeldnbsp;is geweest van dat der andere Zeeuwse kamers, en inderdaad is althansnbsp;de ordonnantie van H84 gelijkluidend met en op dezelfde dag uitgevaardigd als die voor de kamer van Reimerswaal. Andere reglementen uit dezenbsp;tijd ontbreken echter, zodat een nadere vergelijking zich aan onze waarneming onttrekt.

Opmerkelijk is, dat de Middelburgse kamer nooit een landjuweel schijnt te hebben uitgeschreven. Vergelijkt men haar activiteit met die van denbsp;Vlissingse kamer, dan blijkt de laatste veel intenser te zijn geweest. Hetnbsp;is mogelijk dat de bevolking van Vlissingen democratischer was dan dienbsp;van Middelburg, en dat dit zich ook in de deelneming aan het rederijkersleven geopenbaard heeft. De beide belangrijkste Zeeuwse rederijkers —nbsp;juister: in Zeeland levende rederijkers — Jeronimus van der Voort en Joosnbsp;Claerbout, behoorden beiden tot de Vlissingse kamer.

Vergelijkt men het rederijkersleven in Zeeland met dat uit Holland, dan constateert men dezelfde verhouding als tussen de letterkunde in ’t alge-

9

130

meen van beide gewesten. Ook wat de rederijkerij betreft is Zeeland verreweg de minste van de twee. Figuren van het gehalte van een Lourisnbsp;Jansz zoekt men er tevergeefs. „Den Boom der Schriftueren” bleef nietnbsp;terwille van zijn letterkundige, maar uitsluitend om zijn kultuurhistorischenbsp;betekenis bekend. In de zeventiende eeuw steken vier Middelburgsenbsp;rederijkers boven de anderen uit, maar alleen de oudste van dit kwartet,nbsp;Hendrik (van) Cannenburgh, is mogelijk een Zeeuw, de drie andere,nbsp;Willem Wijnants, Samuel Bollaert en Arent Roggeveen zijn het zekernbsp;niet. Ook Jeronimus van der Voort, met Vincent Mathijsz en Joos Claer-bout (beiden misschien autochthoon) de representant van de Vlissingsenbsp;rederijkerij, is uit het Zuiden afkomstig. In Vere zijn Adriaen Valerius,nbsp;Pieter Spoormaker en Cornelis Udemans eveneens de toonaangevendenbsp;rederijkers. Als we daarbij nog de zestiende-eeuwer Job Gommersz uitnbsp;Nieuwerkerk en Pieter Lenaerts van der Goes, mogelijk uit Goes, noemen,nbsp;zijn alle figuren uit de Zeeuwse rederijkerswereld van enige betekenisnbsp;opgesomd. De oogst is even gering als onbeduidend.

Onder deze rederijkers vinden we ook de beide vertegenwoordigers van het Zeeuwse lied: Lenaerts van der Goes en Valerius. Beiden behoren alnbsp;tot onze Gouden Eeuw. Van geen der vele middeleeuwse en zestiende-eeuwse geestelijke en wereldlijke liederen, die onze letterkunde bezit, wijstnbsp;de herkomst naar Zeeland. Hebben er dan in de Zeeuwse kloosters niet.nbsp;als in Brabant en Vlaanderen en Utrecht, vrome nonnen geleefd, die haarnbsp;liefde en verering voor God en zijn Moeder hebben uitgezongen in geestelijke liederen, die de levens der heiligen hebben verdicht, die van haarnbsp;blijdschap terwille van de liefde Gods getuigd hebben in devote zangen?nbsp;Een nog altijd zo mystiek aangelegd volk als de Zeeuwen moet toch ooknbsp;in de Middeleeuwen ontvankelijk zijn geweest voor de letterkunde dernbsp;mystieken. Onder ,,die volmaecte ghecleedt ghelijc minnen, die Hadewichnbsp;sach elc met sinen seraphinnen” vindt men zes Zeeuwen genoemd: ,,eennbsp;priester, twee beghinen, een clusenare in Middelborch ende een weduenbsp;van groter macht; die zeste es een verborghen manneken” 367,

De mogelijkheid bestaat dat in dit calvinistische land de Reformatie op ruwe wijze heeft opgeruimd wat haar elders ontsnapt is, maar daarmeenbsp;zijn we op het glibberige terrein der hypothesen gekomen. We kunnennbsp;slechts constateren dat het voorreformatorische Zeeland geen aandeelnbsp;heeft gehad aan het oude Dietse lied. Dit geldt zowel voor het geestelijkenbsp;als voor het wereldlijke lied. Wie immers in de verleiding zou komen omnbsp;de dichter van het ,,Liedeken van den gouverneur van Zeeland” 368 terwille van het onderwerp, dat het behandelt, onder de Zeeuwen te zoeken,nbsp;moge bedenken dat het de Zuidnederlandse rederijker Colijn van Rijsselenbsp;was, die in ,,De spiegel der minnen” „begrijpende in ses batementspelennbsp;die seer amoreuse historie van Dierick den Hollandere ende Katharinanbsp;Sheermertens, eertijts gheschiet binnen Middelburch” (1561), een zo bijnbsp;uitstek Zeeuws onderwerp heeft behandeld.

AANTEKENINGEN

1 nbsp;nbsp;nbsp;Henricus Nicolai de Alta Terra; vgl. hiervóór, blz. 28.

2 nbsp;nbsp;nbsp;Vgl. hiervóór, blz. 51.

® Gedichten van Willem van Hildegaersberch, uitgegeven door W. Bisschop en E. Verwijs ('s-Gravenhage, 1870), blz. VII.

Vgl. Kesteloo, Stadsrek., I, blz. 227, alwaar een plaats uit de rekening van 1366/67.

® Een samenvattende studie over de geschiedenis der Zeeuwse rederijkers ontbreekt nog. Het Zeeuwsch genootschap der Wetenschappen schreef in 1790 daarover eennbsp;prijsvraag uit: „Vermits de geschiedenis der Rethorijkers binnen de Provintie vannbsp;Zeeland niet zeer bekend is, en dezelve nogtans vermoedelijk invloed gehad hebbennbsp;op de gebeurtenissen van vroegere tijden: vraagt men een geschiedkundig verslag vannbsp;den oorsprong, de verrigtingen en lotgevallen der onderscheiden Rethorijkers binnennbsp;gemelde Provintie?”. — De vraag bleef echter onbeantwoord en werd later ingetrokken.

Behalve op de nader te noemen bronnen en op archiefonderzoek berust het volgende vooral op de bekende monografieën over de rederijkers, t.w.: Willem Kops, Schetsnbsp;eener geschiedenisse der rederijkeren (Werken van de Maetschappy der Nederlandschenbsp;letterkunde te Leyden, II (1774), blz. 213—351); G. D. J. Schotel, Geschiedenis dernbsp;rederijkers in Nederland^ (Rotterdam, 1871), 2 dln.; Prudens van Duyse, De rederijk-kamers in Nederland (Gent, 1900—1902), 2 dln. en J. A. Worp, Geschiedenis van hetnbsp;drama en van het tooneel in Nederland (Groningen, 1904—1908), 2 dln.

® Vgl. Te Water, Kort verhaal van de Reformatie in Zeeland, t.a.p., blz. 5; Worp, t.a.p., I, blz. 181—192; J. Loosjes, De invloed der rederijkers op de Hervorming (Stemmen voor waarheid en vrede, 1909, blz, 246—290, 359—376, 417—442, 609—646); L. M.nbsp;van Dis, Reformatorische rederijkersspelen uit de eerste helft van de zestiende eeuwnbsp;(Haarlem, 1937); J. van Mierlo, De middelnederlandsche letterkunde van omstreeks 1300nbsp;tot de Renaissance (Geschiedenis van de letterkunde der Nederlanden, II) (’s-Hertogen-bosch-Brussel, 1941), blz. 366—373.

Te Water. Kort verhaal, t.a.p., blz. 6.

* Vgl. hierna, blz. 113.

® Vgl. Acta der provinciale en particuliere synoden, gehouden in de Noordelijke Nederlanden gedurende de jaren 1572—1620, verzameld en uitgegeven door J. Reitsma en S. D. van Veen, V (Groningen, 1896), blz. 9. — Op de 26ste der „Particuliere vraghen”nbsp;die op de Dordtse synode van 1578 behandeld waren, luidende „oftmen gheestelickenbsp;comedien ende tragediën voor den volcke in Rhetorye spelen magh?” had deze synodenbsp;ontkennend geantwoord, „nademael dese ghewoonte noyt in de Israëlitische ofte Apostolische kercke gheweest is, ende veel ongheschicktheden daerwt volghen ende het oocknbsp;openbaer is dat de facteurs der selver dickwils de fundamenten der Christelicker religienbsp;niet ghenoegh verstaen”. — Acta van de Nederlandsche synoden der zestiende eeuw,nbsp;verzameld en uitgegeven door F. L. Rutgers (Utrecht, 1889), blz. 269.

“ T.a.p., blz. 449.

T.a.p., blz. 549, 552, 629.

12 Groot placaet-boeck (’s-Gravenhage, 1658—1705), I, blz. 349—360. 467—470; III, blz. 594—598; IV. blz. 1032—1033; Notulen van Zeeland, 1590, blz. 36, 99.

12 De verbodsbepaling van de Middelburgse magistraat van 1676 (vgl. hierna, blz. 86) is de enige, onverklaarbare, uitzondering op deze regel.

11 Notulen van de Staeten van Zeelandt, 1595, blz. 141, 159. — De bedoelde studenten waren; Jeremias van Dale, student in de medicijnen, Simon Schotte, in denbsp;rechten, Jacob Miggrode, in de theologie. Jonas van Reigersberch, in de theologie,nbsp;Mathias Looper, in de rechten, Apollonius Schotte, in de rechten, Sebastiaen Collaert-sen, in de rechten, Josias van Vosbergen, in de rechten. Abraham Isacq, in de theologie,nbsp;Johan Fernando Visscher, in de rechten. — De jonge Antonius Walaeus maakte eennbsp;lofdicht op deze voorstelling, waaruit blijkt dat de studenten klassieke spelen opvoerden,nbsp;nl. van Sophocles, Seneca en Plautus. — Vgl. Prosphonematicum ad doctiss. nobilissi-mosque adolescentes Lugduno Bat. in patriam Zelandiam, per ferias caniculares, reduces;nbsp;ibique publice exhibentes spectandos Aiacem flagel. Sophoclis. Herculem furent. Senecae.nbsp;Capteivos Plauti. Anno 1595. — Ant. Walaeus, Omnia opera, II (Lugd, Bat, 1648),nbsp;p. 501—502.

Het feit dat zoons van aanzienlijke overheidspersonen aan de opvoering deelnamen, kan op het oordeel van de kerkeraad niet van invloed zijn geweest; herhaaldelijk toch worden magistraatspersonen door de kerkeraad wegens aanstotelijke gedragingennbsp;berispt en vermaand.

132

Nl. doordat de kerkenorde uit Leycesters tijd (1586) hier vervangen werd door de Staatse van 1591.

Vgl, Reitsma en Van Veen, Acta, t.a.p., blz. 87; vgl. blz. 57.

Reitsma en Van Veen, Acta, t.a.p., blz. 150.

Groot placaet'boeck, IV ('s-Gravenhage, 1705), blz. 1032—1033.

Notulen der Staten van Zeeland, 1636, blz. H7.

Groot placaet-boeck, I ('s-Gravenhage, 1658), blz. 467—470.

Vgl. ]. ]. van der Horst, De Katholieken op Zuid-Beveland in 1654 (Bijdr. v. d. gesch. v. h. bisdom v. Haarlem, 2 (1874), blz. 272—275).

^ Actenboek G van de classis van Zuidbeveland, blz. 1—28. — Vgl. J. ab Utrecht Dresselhuis, De redenrijkers te Goes (Eene nalezing) (Zeeland, 1855, blz. 155—156).

Hieruit mag worden opgemaakt, dat ds. Eversdijk wel degelijk ook, naast de schuttersgilden, de rederijkersgilden op het oog had.

Groot placaet-boeck, III ('s-Graven-hage, 1683), blz. 594—598.

Vgl. hierna, blz. 114—115.

Ab Utrecht Dresselhuis, t.a.p., blz. 161—162.

T.a.p., blz. 162—165.

T.a.p., blz. 165.

Godefr. Udemans, Practycke^ (Dordrecht, 1632), blz. 285. — De eerste druk is van 1612.

Ireneus Philalethius, Vyer ende wolck-calomne (Amstelredam, 1622), blz. 105.

Willem Teellinck, Huys-boeck^, II (Middelburg, 1639), blz. 117.

Willem Teellinck, Gesonde bitterheyt (Amsterdam, 1624), blz. 33. — Elders verwijt hij het houden van battementspelen vooral aan de rijken (Zephaniae waer-schouwinge (Amsterdam, 1623), blz. 93).

Maximiliaen Teellinck, Grondighe verclaringhe, over de thien gheboden (Middel-burgh, 1639), blz. 117.

Adrianus Hofferus, Nederduytsche poëmata (Amsterdam, 1635), blz. ** 4 v®.

Zie: N. C. Lambrechtsen van Ritthem, Beknopte geschiedenis van de Middel-burgsche rethorijkkamer Het Bloemken Jesse (Verhandelingen van de Maatschappij der Nederlandsche Letterkunde, Ie serie, III, Ie stuk (Leyden, 1819), blz. 117—175): Marienbsp;G. A. de Man, De voormalige Middelburgsche rederijkerskamer Het Bloemken Jessenbsp;onder de kenspreuk „In minnen groeyende ” en hare gildepenningen (Jaarboek van hetnbsp;Kon. Ned. Genootschap voor munt- en penningkunde, 4 (1917), blz. 1—40); Unger,nbsp;Bronnen, I en II, passim; Kesteloo, Stadsrek., II, blz. 105—106; III, blz. 314, 351—352;nbsp;IV, blz. 70, 97—98: V, blz. 91—92; VI, blz. 59—60; VII, blz. 52.

Voor deze veronderstelling pleit ook, dat het huis waarin de kamer haar bijeenkomsten hield, in het derde wijkregister der stad beschreven staat als „de Proserie de Kamer van Rhetorica” (Zeelands Chronyk almanach, 1786, blz. 1021). Nog in 1483nbsp;waren priesters lid van het gilde, en werden te hunnen behoeve enkele uitzonderingsbepalingen gemaakt; o.a. behoefden ze geen pallore te dragen.

Ünger, Bronnen, I, no. 85, naar een sindsdien verloren afschrift overgedrukt uit: Zeeuwsch jaarboekje en Middelburgsche naamwijzer, 1858, Mengelwerk, blz. 3—10.

Deze overeenkomst is zo volkomen, dat eenzelfde persoon de beide ordonnanties moet hebben opgesteld, ofwel de Reimerswaalse naar de Middelburgse gekopieerd is.

Unger, Bronnen, I, no, 98; Lambrechtsen van Ritthem, t.a.p., blz. 166—172.

Unger, Bronnen, I, no. 213.

Zie o.a. de „Costumen van Middelburg” van 1569 of 1570, bij Unger, Bronnen, I, no. 419, XIX, Van gyselinge, IX.

Lambrechtsen van Ritthem, t.a.p., blz. 152.

‘‘‘‘ Toen ter gelegenheid van de intrede van Philips van Bourgondië in Brugge, in 1440, op de hoeken van de straten pantomimes werden vertoond, vond men daaronder,nbsp;zoals Die excellente cronike van Vlanderen (Antwerpen, 1531), blz. C 7 r®, meedeelt, aannbsp;het einde van de Zegherstrate, ,,den boom van Yesse. Te wetene een persoon liggendenbsp;te bedde, ende huyt hem spruytende eenen groten boom up elcken tack sittende een cleennbsp;kindekin in witte ghecleet ende met een crone up thooft, ende Maria inden middel, soenbsp;elck dat wel verstaet, ende daer voren stont; Dits dye roede van Yesse”. Op grond o.a.nbsp;van de overeenkomst der namen en het feit dat deze voorstelling, met enig verschil,nbsp;die van het blazoen der Middelburgse kamer is, acht Lambrechtsen van Ritthem, t.a.p.,nbsp;blz. 132—137, het voor „zeer waarschijnlijk” dat deze kamer in 1440 te Brugge wasnbsp;en dan deze pantomime verzorgd zou hebben.

Kesteloo, Stadsrek., I, blz. 215.

Stadsrekeningen van Vere, 1445. — In 1464 speelden ze te Vere een esbattement, en in 1466 speelden zij er „te ommegange vanden heligen cruysse”.

Het amerij-huisje stond in 1490 in het schuttershof van Sint-Sebastiaan.

Kesteloo, Stadsrek., II, blz. 105. — Toen in 1483 de ,,batementswagen” omstreeks Vastenavond tweemaal vervoerd moest worden, en er twee wielen aan moesten wordennbsp;gezet, betaalde de stad al deze onkosten. In 1493 moest Pieter de schilder de wagen

133

stofferen en schilderen, waarvoor de stad 55 ellen kanefas schonk. In 1495 werd de nieuwe wagen eveneens op stadskosten met laken bekleed en geschilderd. — T.a.p., II,nbsp;blz. 105, 106. — In 1515 stoffeerde de schilder Willem van den Broucke de wagen voornbsp;20 schelling. — T.a.p.. III, blz. 351. — In 1549 werd een pond ..vlaege” (spek) gekocht,nbsp;om er de speelwagen mee te „smouten”. — T.a.p., IV, blz. 97.

Posten uit 1515, 1518 en 1525 voor tabberdlaken ten behoeve van de rederijkers bij Kesteloo, Stadsrek., III, blz. 351.

5*gt; Al het bovenstaande t.a.p., II, blz. 105—106.

51 nbsp;nbsp;nbsp;T.a.p., III, blz. 351.

52 nbsp;nbsp;nbsp;T.a.p., III, blz. 351, 352.

55 Den boom der schriftueren van VI personagien ghespeelt tot Middelburch in Zeelant den eersten in Augusto int iaer XXXIX. (Z. p. e. j.; 1539?) (48 blzn.; 8vo)nbsp;(Nat. Bibl., 's'Gravenhage, defect ex.). — Den boom der schriftueren van VI personagien ghespeelt tot Middelburch in Zeelant den eersten in Augusto int iaer XXXIX.nbsp;(Z. p. e. j.; 1539?) (38 blzn.: 8vo) (U.B., Leiden). — Den boom der schriftuerennbsp;van VI personagien ghespelt tot Middelburch in Zeelant den eersten in Augusto intnbsp;iaer XXXIX. (Z. p. e. j.; Antwerpen, Nic. van Oldenborch, ± 1539?) (32 blzn.; 8vo)nbsp;(U.B., Leiden; defect ex.). — Den boom der schriftueren van VI personagien ghespeeltnbsp;tot Middelburch in Zeelant, den eersten Augusto, int jaer XXXIX, Tot Dordrecht voornbsp;Jasper Troyens boecvercoper inden Griffioen by de Wynbrug. Anno 1592 ( 36 blzn.;nbsp;8vo) (U.B., Leiden). — Den boom der schriftueren van ses personagien ghespeelt totnbsp;Middelburch in Zeelant, den eersten Augusto, int jaer XXXIX. Tot Gorinchem by Jannbsp;Haensberch, woonende aen ’t Kerckhoff int Wapen van Dordrecht, anno 1608 (36 blzn.:nbsp;8vo) (U.B., Leiden). — Den boom der schriftueren van VI personagien, ghespeeltnbsp;tot Middelburch in Zeelant, den eersten Augusto in 't jaer 1539 opnieuw uitgegeven metnbsp;een ophelderende woordenlijst door G. D. J. Schotel, Utrecht, 1870.

Een kopie, die het meest overeenkomt met de oudste hierboven genoemde druk, maar met talloze spellingvarianten, bevindt zich in hs. II, no, 129 van de Kon. Bibl. tenbsp;Brussel, ,,Spelen van sinnen en refereynen”, fol. 36a—47b.

5“* Vgl. Van Mierlo, De middelnederlandsche letterkunde van omstreeks 1300 tot de Renaissance, t.a.p., blz. 370.

55 nbsp;nbsp;nbsp;Vs. 529—538.

56 nbsp;nbsp;nbsp;Uitgegeven door F. Pijper in de Bibliotheca Reformatoria Neerlandica, I ('s-Gra-venhage, 1903), blz. 287—366. Het spel werd vroeger aan Willem van Haecht toegeschreven, ten onrechte echter; vgl. C. G. N. de Vooys, Apostelspelen in de rederijkerstijdnbsp;(Meded. d. Kon. Ak. v. Wet., afd. Letterk., dl. 65, serie A, no. 5) (Amsterdam, 1928),nbsp;blz. 11.

5t De Vooys, t.a.p. — Terloops breng ik hier de mogelijkheid ter sprake dat ook ,,Den Boom der Schriftueren” door Veerse rederijkers zou zijn opgevoerd. Ook dezenbsp;immers konden zich ,,Sint Annen kinderen” noemen, en in Vere waren de nieuwenbsp;denkbeelden op godsdienstig terrein eer meer dan minder verbreid dan in Middelburg.

56 Pijper, t.a.p., blz. 275.

59 nbsp;nbsp;nbsp;H. Reusch, Der Index der verbotenen Bücher, I (Bonn, 1883), S. 112; Chr. Sepp,nbsp;Verboden lectuur. Een drietal indices librorum prohibitorum toegelicht (Leiden, 1889),nbsp;blz. 90—91.

Jacob van Middeldonck, deken van „De Damastbloeme” te Antwerpen, werd in 1546 aangeklaagd omdat hij vier jaar tevoren ,,Den Boom der Schriftueren” had voorgedragen,nbsp;een spel „smakende heresie, contrarie onsen heylighen kersten geloove ende insetten dernbsp;heyliger Roomscher kercken” (Antwerpsch Archievenblad, 8 (1871), blz. 359—362).nbsp;Hij werd echter vrijgesproken. Vgl. J. van Mierlo, ,,Den Boom der Schriftueren” en hetnbsp;geval Jacob van Middeldonck (Versl. en meded, d. Kon. Vlaamsche Ac., 1939, blz.nbsp;889—905).

60 nbsp;nbsp;nbsp;G. A. Brands, Tspel van de Cristenkercke (Utrecht, 1921), blz. XXVI—XXVII.

61 nbsp;nbsp;nbsp;De kamers kregen ieder 4 poortstopen Rijnwijn, de Middelburgse kamer bovendiennbsp;£ 6 tot goedmaking van de kosten. — Kesteloo, Stadsrek., III, blz. 351—352.

62 nbsp;nbsp;nbsp;In 1552 werd van de wijnheren £ 4 ontvangen voor teruggaaf van hetgeen de stadnbsp;betaald had aan degenen „die de roode zee vuijtgebrocht hebben opden ommeganck-dach”. Een schilder kreeg in hetzelfde jaar 12 schelling, omdat hij de Rode Zee geschilderdnbsp;had. In 1553 schilderde Arend Jansz de Rode Zee, en werden „twee Brabansche breedenbsp;rollen lijnwaets” gekocht ,,totter beleedinge van de roode zee”, In 1564 kregen Joosnbsp;Mahijeu „ende zijn consoorten” £ 2 ,,van dat zijluijden de Roode Zee ghespeelt hebbennbsp;inden ommeganckquot;. De rekening van 1565 maakt melding van ,,tspel vand(er) roode zeenbsp;en den duvels wage”. — Kesteloo, Stadsrek., IV, blz. 69—70.

66 In hs. M van de Haarlemse kamer ,,Trou moet blijcken” bevindt zich een tafelspel, dat meer een soort revue dan een toneelspel is, en dat blijkens de slotspreuk ,,In minnennbsp;groyende” van de Middelburgse kamer zou kunnen zijn. Vgl. C. G. N. de Vooys,nbsp;Rederijkersspelen in het archief van „Trou moet blijcken” (Tijdschr. v, Ned, taal- ennbsp;letterk., 45 (1926), blz. 265—286), blz. 286.

134

Register ten Rade, 11 April 1559.

Unger, Bronnen, I, no. 608, § 2.

Kesteloo, Stadsrek., IV, biz. 97. — Jan Thönisz, „steêboö” van Amsterdam, is de dichter van een spel „Van Sint Jans onthoofdinghe”, dat van een reformatorische geestnbsp;doortrokken is. Vgl. Kalff, III, blz. 71. Te Thieltnbsp;nbsp;nbsp;nbsp;werd in 1614nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;,,’tnbsp;nbsp;nbsp;nbsp;spelnbsp;nbsp;nbsp;nbsp;vannbsp;nbsp;nbsp;nbsp;Sente-Jans

onthoofdinghe” gespeeld (Worp, nbsp;nbsp;nbsp;Geschiedenis van het dramanbsp;nbsp;nbsp;nbsp;ennbsp;nbsp;nbsp;nbsp;vannbsp;nbsp;nbsp;nbsp;hetnbsp;nbsp;nbsp;nbsp;tooneel in

Nederland, t.a.p., II, blz. 105).

Kesteloo, Stadsrek., IV, blz. 70—71.

®® Unger, Bronnen, I, no. 213, nbsp;nbsp;nbsp;§ 4.

®® Unger, Bronnen, I, no. 221. nbsp;nbsp;nbsp;— Ook in 1544nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;was de bewakingnbsp;nbsp;nbsp;nbsp;vannbsp;nbsp;nbsp;nbsp;de stadspoorten

al aan „die scutterie ende rethoricque” opgedragen; t.a.p., no. 495.

T.a.p., no. 222.

T.a.p., no. 524 (1566), no. 531 (1567), no. 254 (1570 of 1571), no. 534 (1572).

^2 T.a.p., II, no. 357.

Onderzoek van 's konings wege ingesteld omtrent de Middelburgsche beroerten van 1566 en 1567; uitgegeven door J. van Vloten (Utrecht, 1873), hlz. 205.

Unger, Bronnen, I, no. 535, en Register ten Rade, 30 October 1568. — Het gilde bleef de vijf schellingen 's maands genieten, die het van de stad ontving, en was verplicht om ook tijdens de schorsing de dienst in de kerk te blijven uitoefenen. Mr. Jacobnbsp;Sagarus, overdeken, stelde het gilde van een en ander in kennis.

Het opschrift luidt: Dit is het omgaende spel datmen speelt altijt op den omme-gancxdach binnen Middelburch drij weecken naer Sinxen ende elf dagen naer Sacra-mentsdach ende moet ghespeelt weesen bij den drij joncxsten vanden ambachte van de barbiers winckel houdende binnen der stadt ende een de joncxste op Armuijden, diesnbsp;moet altijt de joncxste waer hij woont, Godt weesen, wt wijsende onse previlege onsnbsp;bijden heeren deeser stadt verleent; het onderschrift: finis coronat opus. Dit spel isnbsp;lanck 77 regulen. Adolphus van Lare me scripsit anno 1569 die vero 4 mensis Junij. —nbsp;Het spel is, maar niet feilloos, afgedrukt in: A. A. Fokker, Losse bladen uit de geschiedenis van het chirurgijnsgilde te Middelburg (Tijdschr. d. Ned. Maatsch. ter bev.nbsp;d. geneesk., 1877, II, blz. 346—349), en nogmaals in: D. Schoute, Uit boeken die verloren gingen (Ned. tijdschr. v. geneesk., 85 (1941), blz. 3620—3629), met een facsimilenbsp;van het hs.

'^® Schoute, t.a.p., blz. 3621, ziet in Van Lare alleen de afschrijver van het spel, dat volgens hem veel ouder is. Zolang we geen aanwijzingen hebben voor het tegendeel,nbsp;is er m.i. echter geen aanleiding om de woorden ,,me scripsit” anders op te vatten dannbsp;als ,,heeft mij gedicht”.

Uitgegeven door G. D. J. Schotel in: De legende van den Geusen troubele over Zeelant in den jare 1572 ende 1573, door een Roomsch ¦ Catholyk tijdgenoot. Met eennbsp;voorwoord (Leiden, 1872). Het hs. bevindt zich in het Gemeente-archief te Leiden (no.nbsp;7688). De vorige eigenaar, de stadsarchitect van Leiden Van der Paauw, meende datnbsp;het hs. door Jan van Hout was afgeschreven en vermoedelijk door hem ook op denbsp;Leidse kamer was voorgedragen. J. Prinsen JLz. acht het niet onwaarschijnlijk, dat Vannbsp;Hout, als hij de gedichten inderdaad heeft gekopieerd, om ze in de kamer voor te dragen,nbsp;er een „liedeken” van zichzelf aan heeft toegevoegd (Tijdschr. v. Ned. taal- en letterk.,nbsp;22 (1903), blz. 238). Noch voor het een, noch voor het ander is m.i. het minste bewijs.

Register ten Rade, 28 April 1582. — Verdere berichten over de lotgevallen der kamer in deze jaren bij Kesteloo, Stadsrek., IV, blz. 97—98. — In de rekeningen vannbsp;1580 en volgende jaren komen posten voor wegens huur van de rederijkerskamer „omnbsp;daerinne te houwen het lantrecht van Middelburch”. De stad huurde de kamer vannbsp;1579 tot 1648, toen het Landrecht zijn zetel op het stadhuis vestigde. Vgl. Kesteloo,nbsp;Stadsrek., VI, blz. 60.

Zoals Lambrechtsen van Ritthem, t.a.p., blz. 155—156, veronderstelt.

Dit blazoen, op een eikenhouten ruitvormig bord afgebeeld, kwam later in bezit van het wijnkopersgilde, dat het in 1805 aan het Zeeuws Genootschap der Wetenschappen schonk; het hangt thans in de vestibule van het Museum. Het stelt ,,de boomnbsp;van Jesse” voor: de ter aarde liggende, in diepe slaap verzonken profeet Jesaja, in eennbsp;met kunstige gouden figuren versierd gewaad gehuld, uit wiens lichaam een boomnbsp;oprijst met lange, smalle bladeren. Op de takken zitten rechts de H. Anna, de patronesnbsp;der kamer, en links de H. Maagd. De eerste houdt een boek in de hand; haar gelaatnbsp;toont oudere trekken en zij draagt het achterhoofd gesluierd; de tweede bespeelt eennbsp;kleine harp, is ongesluierd, maar heeft een sluier in sierlijke plooien van de linkerschoudernbsp;afhangen. In de kruin van de boom zit het Christuskind met de wereldbol in de hand;nbsp;een kronkelend lint onder hem draagt het opschrift „In minnen groeyende”. Links vannbsp;de boom, op een versierd schild, is het wapen van Zeeland, rechts dat van Middelburgnbsp;afgebeeld, beide in de juiste kleuren geschilderd, en geheel bovenaan, tussen twee goudennbsp;roosjes, het wapen van de Prins van Oranje, met het jaartal 15—89. Op de achtergrondnbsp;is een stad met gekanteelde muren geschilderd, waarvan de poorten, de torens en denbsp;gebouwen duidelijk zichtbaar zijn. De met blokjes versierde rand draagt het randschrift:

135

„wt de wortel van Jesse zal een struixken ryse en daer op een bloome waerdich om pryse, 1589”. — De voorstelling berust, zoals bekend, op de Messiaanse profetie innbsp;Jesaja 11, vs. 1 en 10. — Vgl. de beschrijving van het blazoen bij Marie G. A. de Man,nbsp;t.a.p., blz. 5—7, met de afbeelding ervan.

Volgens Schotel, t.a.p., II, blz. 172, waren 36 rederijkers op dit schilderij afge-beeld, en luidde het onderschrift;

Hendryck Laurys prince in syner leven,

Jacob van Berghe was deken voorwaer,

Doen wert dit paneel gemaeckt als men heeft geschreven,

Vyftien hondert en een en tnegentig jaer.

Beschreven en afgebeeld bij Marie G. A. de Man, t.a.p., blz. 12—13. Deze penning draagt evenals die van 1642 de voorstelling van de boom van Jesse. De ordonnantie vannbsp;1514 spreekt van een metalen draagpenning, waarvan echter geen exemplaar bekend is.nbsp;Misschien is deze dezelfde als de penning die Schotel, t.a.p., II, blz. 173, heeft beschreven.

Zie: De kroniek van Pieter Joossen Altijt Recht Hout, medegedeeld door R. Fruin (Archief Z. G. d. W., 1909, blz. 65—96). — Dat Pieter Joossen, die in 1586 in hetnbsp;timmermansgilde was opgenomen, lid van het „Bloemken Jessequot; was, blijkt uit het refereinnbsp;dat hij voorin zijn kroniek schreef.

Ook de „Verklaringhe van een monnincks cap, hare cracht, macht, deucht ende virtuyten. Item een ghedicht van ’t Bestandt. Tot Middelburch, by Jasper de Craeyer.nbsp;1609” (8 blzn.; 4to) (Pamflet Knuttel, no. 1574; vgl. nos. 1575 en 1575a) is, omdatnbsp;het bij een Middelburgs uitgever het licht zag, misschien van een Middelburgs, althansnbsp;van een Zeeuws rederijker. De dichter ondertekent alleen met zijn zinspreuk: T'heeftnbsp;al syn tijdt.

De vraag luidde; „Wat 's d'oorsaeck meest, waerom 'tverkeerde werelts rond. Sich waenwijs so bedrieght, en bloeyd in alle sond?” Het antwoord van het ,.Bloemkennbsp;Jesse”; „Om dat ’s ong’loovigh waent, dat Gods belofte traeght”, ondertekend met denbsp;zinspreuk der kamer, is afgedrukt in het; Antwoort op de vraghe, uytghegeven by denbsp;Brabandsche reden-rijck earner 't Wit Lavender, Uyt levender jonst tot Amsterdamnbsp;(Amsterdam, 1613), blz. D v'^—D 2 r”. Het antwoord van een der leden van de kamernbsp;(zinspreuk: Kent u selven): ,,’sVleesch hoochmoedich vernuft, is oorsaec aller sonden”:nbsp;blz. E 4 V®—F r®. Het antwoord van de kamer op de vraag van het referein: blz.

„liedeken” van de kamer: blz. S 4 r®, dat van het particuliere lid: blz. V 2 v®—V 3 r®.

De vraag luidde: „Of Gods ghenade door Christi lijden en 's gheests kracht Ons salicheyt maer ten deel, of gheheel heeft ghewracht?” Het antwoord van het ,,Bloemkennbsp;Jesse”, bij monde van Cannenburgh: ,,Niet wy, maer Godt alleen heeft ghewracht onsnbsp;heyl goedich”, ondertekend met de zinspreuk der kamer, is afgedrukt in het; Nootwendichnbsp;vertoogh der alleeigt;-suyverende springh-ader aller kinderen Gods (Haerlem, 1614), blz.nbsp;B 7 V®—B 8 r®. De lijst der prijzen vermeldt dat het afkomstig is van een lid der kamer,nbsp;„tot zijn devijs schrijvende, God is mijn Burcht”. Het antwoord op de vraag, op denbsp;stokregel: ,,'T is al volbrocht aen tCruys, sprack wech waerheyt en leven”, ondertekendnbsp;met de zinspreuk „Kent u selven”, en dus van dezelfde rederijker die op het feest vannbsp;,,’t Wit Lavenderquot; was geweest: blz. D 4 v®—D 5 r®. Het antwoord op de vraag, op denbsp;stokregel: ,,Gods yhenade, Christi lyden, en 'sgheests kracht alleen Heeft ons salicheytnbsp;gheheel ghewracht voor groot en cleen”, ondertekend met de zinspreuk ,,A1 om vreucht :nbsp;blz. F 7 V®—F 8 r®. De drie antwoorden op de vraag van het referein, op de stok:

K 8 r®, N 2 V®—N 3 r®. De drie antwoorden op het lied: blz. O 5 v®, P 4 r®, Q 5 v®. — Van het ,.Nootwendich vertoogh” bestaan ook exemplaren onder de titel: Der reden-rijeken springh-ader (Haerlem, 1614).

De vraag luidde: ,,Waer door geniet de mensch zijn meeste rust en lust?” Het antwoord van Cannenburgh: ,,Door Godts liefd’ en ghenaed’ in Christus doot volbracht”nbsp;is afgedrukt in: Levenders reden-feest, oft Amsteldams Helicon, op-ghestelt by denbsp;Brabantsche reden-rijeke vergaderingh uyt levender ionst (Amsteldam, 1624), blz. C 4 r®nbsp;—C 4 V®. Het antwoord op het referein; blz. I 3 r®—I 3 v®, het liedeken: blz. O 3 r®.nbsp;De prijs voor „den sin-rijeksten reghel” bestond uit „een gheamaellieerde fruyt-schaelquot;,nbsp;die voor het referein uit ,,een gheamaellieerde kelck”, die „van ’t verst' coment” uitnbsp;„een minghels wijn-kan”.

®® De vraag luidde; ,,Welck is d’weerdighste vrucht, die Godt ons heeft ghegheven?” Het antwoord van Cannenburgh: „Het is de weerdtste vrucht, een vrucht des buycxnbsp;Marije” is afgedrukt in: Der Wit-Angieren eeren-krans; ghesproten uyt de Vlaemschenbsp;natie (Haerlem, 1630), blz. B 3 v®— B 4 r®. Het antwoord van een ander lid van denbsp;kamer (zinspreuk: Houdt raedt voor daedt) op de stok: ,,Daer is geen weerder vrucht,nbsp;als Christus, 't bloemken lesse”: blz. B 4 v®—C r®. De antwoorden van beide rederijkers

De vraag luidde: „Wat oeff’ningh is elck best, en nodighst voor 't gemeen?

136

Het antwoord van Bollaert: „Den sulcken wort belooft, dit en toecoment levenquot; en dat van een ander rederijker van het „Bloemken Jesse” (zinspreuk: Hout raedt voor daedt):nbsp;,,Naer Godes wil en woort, recht bidden soo ’t behoort” is afgedrukt in: Vlissings Redens-lust'hof (Vlissinge, 1642), blz. H 2 r®—H 3 v®. Hun antwoorden op de regel: blz.nbsp;X 2 r®—X 3 V®, op het lied: blz. Hh 4 v®—li r®, Bollaerts antwoord op het kniewerk:nbsp;blz. Tt V®—Tt 2 r®. — Van Bollaert bevat de bundel bovendien nog een „Knie-werck.nbsp;Bedanck-rijmpjen aen het Broederschap van de Blaeu Acoleye”: blz. (XX) 2 v®.

®® Deze zeer artistieke penning, die aan de ene zijde een voorstelling van de boom van Jesse draagt, is het werk van de bekwame stempelsnijder Johannes Looff. Zie: Marienbsp;G. A. de Man, t.a.p., blz. 14—16; idem. Het leven en de werken van Johannes Looff,nbsp;stempelsnijder en graveur te Middelburg (Archief Z. G. d. W., 1925, blz. 1—72), blz.nbsp;56—57.

s®a Notulen ten Rade, 30 Juli 1621.

Zie over hem: Nagtglas, I, hlz. 105. — Cannenburgh was getrouwd met Catharina Bertgels. Toen op 4 Mei 1607 uit dit huwelijk een dochter werd gedoopt, was de vrouwnbsp;van de predikant Hermanns Faukelius een der getuigen. Wellicht valt hieruit iets opnbsp;te maken voor de maatschappelijke stand, waartoe Cannenburgh behoorde..

Het tweede deel van .,’t Geuse liet-boeck” (Amstelredam, rt 1640) bevat een „Veldt'slach, gheschiedt in Vlaenderen en by Nieupoort, door Albertus ten een sy, endenbsp;Maurits Prince van Orangien ter ander sy, daer den Admirant met veel groote heerennbsp;gevangen wiert, ende de nederlage cregen, 2 July” (Het Geuzenliedboek, naar de oudenbsp;drukken uit de nalatenschap van É. T. Kuiper uitgegeven door P. Leendertz Jr. (Zutphen,nbsp;1924—1925), no. 170), dat Kuiper om de kursief gedrukte voorlaatste regel: „Godt isnbsp;mijn Borght” eveneens aan Cannenburgh toeschrijft.

Pamflet Knuttel, no. 1192—1195.

Pamflet Knuttel, no. 1197; B.B., D. 137.

Een t’samensprekinge van twee personagien, te weten, Polytick Verstant ende Partialen Sin, de welcke handelen vant inhout des Domp-hoorens ende noch anderenbsp;voorvallende saken. Retrograde, Papen en lesuiten zijn wijs niet ongeleert, Altijt wiltsenbsp;beminnen sonder afwijcken: Schapen Christi zijnse geensins verkeert, Verblijt u dies armenbsp;ende rijcken. Ghedruct int iaer 1602 (28 blzn.; 8vo) (Pamflet Petit, no. 771). — Denbsp;dialoog en de refereynen en liedekens zijn alle ondertekend met de zinspreuk: God isnbsp;mijn Burght.

®® Een nieu liedeken, op de wijse: Den tijt is hier. — Blz. C 2 v®—C 3 r®. — In het laatste couplet zijn de woorden „In minnen groyende” kapitaal gedrukt.

Refereyn (stokregel: lek duchte d'Infante sal daer misval af crijghen). — Blz. C 3 V®—C 4 r®. — Dit referein is ook afzonderlijk gedrukt onder de titel: Refereyn opnbsp;den Domphoorn (z. pl. en j.; 1 bl. folio) (Pamflet Tiele, no. 497).

®® Refereyn, ende dancksegghinghe voor de genadighe beschuttinge die ons de Heere dus langhe in dese landen bewesen heeft (stokregel: Loff zy u noothelper nu, en t’allennbsp;tijden). — Bij een ketendicht rijmt het slotwoord van elke regel op het beginwoordnbsp;van de volgende. Vgl. J. van Leeuwen, Matthijs de Castelein en zijne Gonst van rheto-riken (Utrecht, 1894), blz. 60.

®® Een nieu liedeken, op de wijse, Schoon ionekheerken vol van trouwe. — Blz. C 5 V®—C 6 r®.

1®® ggjj clgyn vensterken, waer door gekeecken werdt hoe die groote meesters haer tot de poorten der hellen wentelen, soo met haer gevangen zielen te vermoorden, alsoo,nbsp;naer dat hy ghesouten waer, zijn inghewandt in een dieff-put begraven werdt. In dichtnbsp;gestelt. Door een cloeck moedich Seuw (z. pl. en j.; 8 blzn.; 4to) (Pamflet Knuttel,nbsp;no, 2753). — Andere uitgaven: Pamflet Knuttel, nos. 2754 en 2755: 3de druk. — Denbsp;„liedekens” zijn alle vier ondertekend met de zinspreuk: Godt is mijn burcht. Het eerstenbsp;en het vierde zijn opgenomen in; Eene nieuwe tijdinghe, ofte clachte, Johans van Olden-harnevelt, over synen staet daer hy nu tegenwoordigh in is, daer hy meynde verhevennbsp;te syn: nu so vernedert is gheworden. Noch is hier by gevoecht een vrolijeken endenbsp;ghenoechlijeken Trommelslagb seer vermaeckelijeken ende kortswijlich. Met noch eennbsp;Refereyn, ghemaeckt op den naem van de principallste Arminiaensche predicanten. Allesnbsp;door eenen liefhebber der Nederlantscher vrije provintien. Na de copye tot Middelborgh,nbsp;anno 1618 (4 blzn.; 4to) (Pamflet Knuttel, no. 2756). — Bovendien is het eerstenbsp;opgenomen in: Het tweede deel van ’t Geuse Liet-boeck (Amstelredam, ± 1640), en hetnbsp;eerste en vierde in; Een nieu Geuse Liedt-boeck ... ’t Derde deel (Haarlem, 1645) (Hetnbsp;Geuzenliedboek, t.a.p., nos. 199 en 200).

^®^ Protest. Ofte scherp dreyghement, 't welck den coninek van Spagnen is doende d’Heeren Staten Generael, den Prince van Oragnen, als admirael vande zee, d'Heerennbsp;Bewint-hebbers vande Oost ende West-Indische compagnien: als oock mede alle capi-teynen, reeders, ende participanten vande vrye-vaert. Ter occasie van ’t veroveren vandenbsp;Silver-vlote. Met de antwoorde op het selve protest. Als oock een lledt, daer op passende.nbsp;Tot Middelburgh, ghedruckt voor Jacob vande Vivere, boeck-vercooper, woonende bynbsp;de nieuwe Beurse, in de nieuwe Druckerie, anno 1629 (16 blzn.; 4to) (Pamflet Knuttel,

137

no. 3861). — In de laatste regel van het „liedeken” noemt de dichter 2ich „lesses Soon”.

Lof-dicht. Ofte dancksegginghe over de twee heerlijcke victorijen, ons onlancx corts naer malcander van Godt de Heere verleent, namentlijck de stadt Wesel, endenbsp;de gheachte onwinbare stadt ’s Hertoghenbosch. By een ghestelt door Hendrick vannbsp;Kannenburch. Middelburgh, ghedruckt voor lacob vande Vivere, boeck-vercooper, woo-nende op den hoeck vande Nieuwe Beurse, inde nieuwe Druckerie, anno 1629 (16 blzn.;nbsp;4to) (Pamflet Knuttel, no. 3888). — Het „Lof-dicht” zowel als het „Danck-liedt”,nbsp;dat er op volgt, zijn ondertekend met de zinspreuk van de dichter; het eerste begint metnbsp;een aanroep tot ,,Jesses jonghste soon”. — Beide zijn herdrukt in: Lof-dichten, ter eerennbsp;den doorluchtighsten vorst Frederic Henric Prince van Orange, 6c. over de twee voor-treffelijcke victoryen der stercke steden Wesel, ende het on-winbaer geachte 's Hertogen-bosch: vervatende een verhael van 't ghepasseerde zedert 't optrecken der Prince vannbsp;Orange, tottet veroveren van ’s Hertogen-bosch. Tot Amsterdam, voor Jacob Pietersznbsp;Wachter, boeck-verkooper woonende op den Dam, anno 1629, blz, D 3 r®—E 3 r'*nbsp;en E 3 vO,

Behalve Cannenburgh bezongen ook Willem Wijnants en de Vlissingse rederijker Vincent Mathijsz het beleg van ’s-Hertogenbosch. De literatuur over dit onderwerp isnbsp;bijeengebracht in: (C. Ingen-Housz), Literatuurlijst van het beleg van 's-Hertogenboschnbsp;in 1629 (Handel, v. h. Prov. genootschap van Kunsten en Wetenschappen in Noord-Brabant, 1927—1929, blz. 93—152).

Kesteloo, Stadsrek., VI, blz. 63. — In dezelfde tijd woonde een schilder Jacob Wynants te Middelburg, waar hij al in 1601 voorkomt en in 1611 als getrouwd metnbsp;Jacobmynken Jansdr. van Serooskercke wordt genoemd. In 1620 en 1634 was hij beleder,nbsp;in 1637 deken van het Sint-Lucasgilde. Vgl. A. Bredius, Kiinstler-inventare, V (Haag,nbsp;1918), S. 1614—1616.

104 Treur-klachte over den teghenwoordighen bedroefden staet, van ons lieve vader-landt. Tot Middelburgh; ghedruckt voor Zacharias Rooman, boeck-vercooper, woonende inde Kerck-strate, inden Vergulden Bybel, anno 1628 (1 bl. in plano) (Pamflet Knuttel,nbsp;no. 3806).

Spaensche tryumphe, Over de begintselen haerder victory, midtsgaders een aen-wijsinge vande subijte veranderinge, door de groote weldaet Godst (sic), in 't verlossen der lang’ verdructer burgerije binnen Wesel. Daer beneffens het veroveren der sterckenbsp;stadt s’Hertogen-bosch, verovert den 17. September 1629. door den doorluchtigen hooch-geboren Vorst Frederick Hendrick Prince van Orangien. Nae den lacchen komt treuren,nbsp;en uae (sic) der vreuchde komt leet. Prov. 14. 13. Door W. Wynants. Tot Middelburgh,nbsp;by Zacharias Roman, kunst ende boeck-vercooper, woonende inde Kerck-strate, indennbsp;Vergulden Bybel, anno 1629 (12 blzn.; 4to) (Pamflet Knuttel, no. 3904). — De „Spaensche tryumphe” is overgenomen in: Lof-dichten, t.a.p., blz. H v®—H 4 v®.

1®® Zie over hem: Nagtglas, I, blz. 50; N. N. B. W., Ill, kol. 136 (C. de Waard). — Een klaarblijkelijk veel oudere broer van Samuel Bollaert, Daniel, had uit zijn huwelijknbsp;met Maria Conyns (of Quirynsen) een zoon, eveneens Samuel geheten, die 6 Octobernbsp;1619 te Middelburg gedoopt was. Het is niet onmogelijk, maar wel zeer onwaarschijnlijknbsp;dat deze Bollaert de rederijker is geweest; hij zou dan op zijn één-en-twintlgste jaar alnbsp;een uitgebreid oeuvre achter de rug moeten hebben gehad.

Een familie Bollaert, uit Reimerswaal afkomstig, was later te Tolen en te Middelburg gevestigd. Johannes Bollaert (1641—1694), zoon van een uit Goes afkomstig Middelburgs bontwerker, was van 1681 tot zijn dood predikant in zijn geboorteplaats Middelburg. Ook in Zieriksee was in de zeventiende eeuw een familie van deze naam gevestigd.

Het hs. telt 166 blzn.: achteraan ontbreekt waarschijnlijk één blad. Het berust in de Prov. Bibliotheek van Zeeland. Op de eerste bladzijde staat bovenaan de naamnbsp;van Catharina Coorne geschreven, en voorin het bundeltje is een „Naem versset. opnbsp;den name van Chatarina Coren” opgenomen. De voorrede is gedateerd: In Middelburch,nbsp;20 Februari] 1640.

1quot;® T.a.p., blz. 156.

Dit hs., dat eveneens in de Prov. Bibliotheek van Zeeland berust, telt 166 beschreven folio-blzn.

T.a.p., blz. 1.

In 1649 luidde de vraag: „Wat doeter nu en dan de geesten zoo verflouwen? Wat doet by dees of geen de conste wederhouwen?”, in 1650: „Van wien is aldereerstnbsp;Rethorica gebooren?”, in 1651: „Van wien wort huydendaechs de weerelt meeSt bedrogen?”, in 1656: ,,Waerin de meeste vreught op aerden is te vinden”, in 1657: „Waernbsp;deur de scherpste pijl op aerden wert geschoten”, enz.

“2 Vgl. hierna, blz. 424—426.

Hij werd in 1645 notaris te Middelburg, maar al in 1653 werd hem de uitoefening van zijn ambt binnen de jurisdictie van Middelburg weer ontzegd (Secreet register tennbsp;Rade, 30 Januari 1653). Na dat jaar komt zijn naam in het hs. niet meer voor; waarschijnlijk heeft hij Middelburg toen verlaten. — Indien hij een zoon is van Crijn Cornelisz.nbsp;Boy uit Zieriksee, is zijn vader een half-broeder van mr. Cornelis Boy (1612—1665).

138

Munsters kleuter-spaen (z. n. v. pl., v. dr. en z. j.) (8 blzn.; 4to) (Pamflet Knuttel, no. 5526; vgl. no. 5527). — Het gedicht is ondertekend met Bollaerts initialennbsp;en zijn zinspreuk.

Zie over hem: De la Rue, blz. 187—188; Nagtglas, II, blz. 952—953. — Willem-sen schreef: ,,De gangen Gods in zijn Heiligdom, zoo des Ouden als Nieuwen Verbonds” (1683; 2de druk: 1706) en „Sions zielsbanketten voor de genooden des Heeren ... ontworpen in verscheide dichtmaten” (1713; 2de druk: 1731; 3de druk: 1757). Achter denbsp;derde druk (blz. 543—557) van het laatstgenoemde werk, die bezorgd is door zijn neefnbsp;Jacobus Willemsen, zijn ook opgenomen de antwoorden op de vragen, in 1680 door denbsp;Middelburgse kamer uitgeschreven voor haar eigen leden, waarvoor Willemsen de eerstenbsp;prijs ontving.

118 De antwoorden op de vraag: „Waerom kreeg Nederlant in dit jaer sulken krack” en op het lied op de stokregel „Hoe God Ne’erlandt sal verschoonen” zijn verzameld innbsp;de bundel: „Ne’erlandts vallende oorsaeck” (Middelburg, 1673), Van de Middelburgsenbsp;gildebroeders vinden we daar genoemd: Jan Pietersen Slingertrecht (zinspreuk: Slingertnbsp;recht; antwoord; ,,Om dat’er trouw, en geit, soldaet, en hooft ontbrack”), Arent Roggeveen (antwoord: ,,’t Is om dat hovaerdy, en alle snoode sonden, staet-sucht en eygen-baet,nbsp;regeert en blijft rebel”). Jacobus Willemse (zinspreuk: Ontfanght en geeft, Laet los ennbsp;kleeft; antwoord: „Want dat komt, soo my dunckt, van onser aller sonden”), eennbsp;anonymus (zinspreuk: Lijdtsaemheydt baert vreught; antwoord: ,,Om Ne’erlandts sondennbsp;wil, komt het in dees ellenden”), J. M. J. D. (misschien Johan Molier, juris doctor, dienbsp;van 1676 tot 1678 thesaurier van Middelburg was?) (zinspreuk: U hert houdt reyn;nbsp;antwoord: „Door hooghmoedt en ontrouw kreegh Ne’erlandt sulcken krack”) en Remigiusnbsp;Schryver (zinspreuk: Noyt vol-leert; antwoord: „Om dat God op syn tijt (om haer schuit)nbsp;recht wou thöónen”). Deze antwoorden en de liederen zijn afgedrukt op blz. C 2 r^—nbsp;E r®, maar die van Schryver staan (op blz. E 3 r®—E 4 r®) onder die van de Vlissingsenbsp;kamer. Berust dit op een vergissing? In elk geval was hij lid van het „Bloemken Jesse”,nbsp;en zijn lied is ondertekend: ,,In Middelburgh, den 30 Decembris 1672”. — Remigiusnbsp;Schryver (t 1681) was o.a. organist van de Nieuwe kerk en klokkenist van de Abdij-toren, bovendien een bekwaam componist. Slingertrecht noemt zich ook Saleingere. Hijnbsp;was in 1665 lid en in 1676 beleder van het Sint-Lucasgilde. De Catalogus der letterkundigenbsp;nalatenschap van Jacobus Koning, I, Handschriften (Amsterdam, 1833) noemt ondernbsp;no. 2099 een „eigenhandig geschrift en biographic van Remy Schrijver, beroemd musicusnbsp;en organist. 1670”, waarnaar ik tevergeefs zocht. Zie over hem: Nagtglas, II. blz. 616.

Schryver kreeg de tweede prijs voor de vraag, Slingertrecht die voor de „sin-rijcksten regel” en voor het beste lied.

,.Ne’erlandts vallende oorsaeck” bevat verder nog een „Middelburghse in-trede tot de 'Vlissingse redenaers” (blz. B v®) en een „Schuldige danck-plicht” (blz. H 2 r®), beidenbsp;van Roggeveen, een ,,Aen-spraeck, tot Nederlandt” (blz. B 2 r®), ,,Messias-komst” (blz.nbsp;H 3 r®), en enkele korte rijmen (blz. B 3 v® en B 4 r®), alle van Schryver, en eennbsp;éénrijmige „Momus-rolle” (blz. H 2 v®) en twee korte „danck-veerzen” (blz. B 4 r®)nbsp;van Slingertrecht.

Het antwoord van het „Bloemken Jesse” is afgedrukt in: Korenaers Pincxter-feest (Leyden, 1679), blz. C 2 r®—v®. Ook aan de wedstrijd van de regel ,,Dus kan de botstenbsp;hier de g’léerste overtreffe” nam Middelburg deel: blz. C 2 v°—C 3 r®. Op de ,,Sotte-vraegh”: ,,Segt wie dat sotter sijn, die schijnt in wijsheyt euvel. Of die de kap om ’tnbsp;lijf, en bel draegt aen de keuvel?”, antwoordde het ,.Bloemken Jesse” met: „Die wys wilnbsp;syn, en nochtans inder daet heel bot is. Ik sech u op de vraegh, dat hy de grootste sotnbsp;is”; blz. E 4 r®—v®. Op de knieregel: ,,Dus sprack hy, en sijn spraeck was d’oorsaecknbsp;van sijn sterven” antwoordde het met „den Soone Godts”; blz. G 3 v®—G 4 r®. Hetnbsp;,,Af-scheyt liet”: blz. H 4 r®—^v®.

118 Nieuw-jaers-gift aen Mittels Reden-hof, op de geestige vragen van Pallas, voor-gestelt en door de redenaers en lief-hebbers van de Spruyte Jesse, onder ’t woord In minnen groeyende, beantwoort binnen Middelburg in Zeelant, den 1. Jan. 1680. Totnbsp;Middelburg, gedruckt by Johannes Meertens, boeckdrucker woonende in de Gist-straet,nbsp;in de Globe, 1680 (VIII, 68 blzn.; 8vo) (U.B., Groningen). De antwoorden zijn van Johannbsp;Boudaan Courten, opperprins (zinspreuk: In liefde boud-aan), (Arent Roggeveen?) (zinspreuk: ’t Verandert al). Jacobus Willemsz (zinspreuk: Ontfangt en geeft), een anonymusnbsp;(zinspreuk: Altijd liefde), Remigius Schryver (zinspreuk: Noyt vol leert), (Jean David)nbsp;Macquet,' J. Halibertus (zinspreuk: Smert baert vrugt), J. Wymers (zinspreuk: Dennbsp;aanhouwer wint), Pieter Pietersz. Dathenus, Roelant Adolphs (zinspreuk: Memento mori),nbsp;mr. Daniel Vincentius, een tweede anonymus (zinspreuk: Alle ding heeft sijn tijdt) ennbsp;Hermanns Harthouwer (zinspreuk: U hert hout reyn), de concierge van de kamer. Denbsp;prijswinnaars hebben hun erkentelijkheid in „danck-verssen” geuit. Een sonnet van eennbsp;derde anonymus (zinspreuk: Mijn borgt is hemelrijck) besluit het bundeltje.

^18 Mr. Daniel Vincentius (1658—na 1730) was als. advocaat eerst te Vlissingen, daarna te Middelburg gevestigd. Hij is de vader van de dichteres Anna Maria Vincentiusnbsp;(1697—1730). — Zie: Nagtglas, II, blz. 858.

139

120 Petrus Dathenus Pz. (t 1746) was geboren te Leiden. Hij schreef; Lof der Christelyke mededeelzaamheid, in rym (Middelburg, 1741). — Zie: Nagtglas, I, blz.nbsp;149—150.

Al in 1579 was de financiële toestand van de kamer minder rooskleurig, blijkens de verpachting van het gebouw aan de stad. In 1639 werd het met een hypotheek vannbsp;£ 204 tegen 5 % bezwaard, in 1665 leende men ƒ 2.000.— als tweede hypotheeknbsp;tegen 4%. In 1678 werden opnieuw 1500 carolusguldens opgenomen.

De verkoop bracht £ 401 op; kopers waren Cornells Versluis, Anthon Colyn, Cornells Govaerts en Pieter van Goetthem. — Marie G, A. de Man, t.a.p., blz. 26—27. — Een beschrijving van het gebouw, zoals dit er in de tweede helft van de achttiende eeuwnbsp;uitzag, vindt men in „Zeelands chronijk almanach” van 1786, blz. 1022—1024. — Eennbsp;lange, smalle gang, tot 1940 nog tussen de percelen C. 12 en 13 op de Markt aanwezig,nbsp;gaf toegang tot de kamer.

Een „Lijst van Middelburgsche rederijkers, wier namen in de ordonnantie, stadsrekeningen of elders voorkomen” werd samengesteld door Marie G. A, de Man, t.a.p., blz. 28—40. — Nog andere namen vindt men in een „Lijst van Middelburgsche rederijkersquot;nbsp;(1847), opgemaakt door F. H. Batenburg (hs. Bibliotheek Z. G. d. W,).

Zie over hem: Nagtglas, II, blz. 523—525; N. N. B. W., I, kol. 1439 (F. E. Mulert). — Roggeveens geboortejaar is niet bekend. Uit zijn huwelijk met Marianbsp;Storm zijn drie kinderen geboren, o.a, de bekende mr. Jacob Roggeveen (1659—1729),nbsp;de ontdekker van het Paaseiland en een strijdbaar voorvechter van het Hattemisme.

1^1 Kesteloo, Stadsrek. van Middelburg, VII, blz. 78, VIII, blz, 131,

In het hiervóór op blz. 85 genoemde hs. met refereinen uit de jaren 1650—1662 komen twee liederen van hem voor.

1^® Het nieuwe droevige nacht-licht, ontsteken door Godts toren, ende vertoont op den aerdt-kloot, in een comeet ofte staert-starre den 15 December 1664, tot den 9 Fe-bruarij 1665, waer in wort aengewesen den wonderlijcken loop der selve. Beschrevennbsp;door Arent Roggeveen, lief-hebber der mathematica, professie doende in de selfde konstnbsp;tot Middelburgh in Zeelandt. Voor den autheur. Tot Middelburgh, gedruckt by Thomasnbsp;Berry, boeck-drucker, woonende op de Noort-zijde van den Dam. Anno 1665 (XII,nbsp;38 blzn.; 4to) (Pamflet Knuttel, no, 9204). — Het geschrift is opgedragen aan gecommitteerde raden van Zeeland en de magistraat van Middelburg. Lofdichten van C.nbsp;Udemans en J. Pietersz. Slingert reght gaan er aan vooraf.

Het eerste deel van het brandende veen verlichtende alle de vaste kusten ende eylanden van geheel West-Indien, beginnende van de linie aequinoctiael, ofte Rio Ama-sones; gaende noordwaert door het Canael van Bahama, ende eyndigende aen hetnbsp;noordelijckste van Nieu-Nederland, voortgaende benoorden Tarre-Neuf. Als meede allenbsp;de Caribes en West-Indise eylanden. Met een klaere beschrijvinge der selver: verthoo-nende in veele hier ingevoeghde zee-kaerten, alle de havens, revieren, baeyen, reeden,nbsp;diepten en droogten, seer curieus op sijn behoorlijcke poolus hoogte gelegt, en versiennbsp;met opdoeninge der principaelste landen; en op wat coers en veerheyt sy van malkanderennbsp;geleegen zijn. Met groote kosten en vlijt by malkanderen gebracht, uyt de meestenbsp;ervarenste schippers en stuurlieden haer eygene ondervondene, en afteyckeninge. Doornbsp;Arent Roggeveen, Liefhebber mathematicus, professie doende in de zelfde konst totnbsp;Middelburg in Zeeland. t’Amsteldam, gesneeden, gedruckt en uytgegeven door Pieternbsp;Goos, in compagnie met den autheur. Met privilegie voor 15 jaren (XII, 62, II blzn. ennbsp;32 krtn.; folio) (U.B., Amsterdam). — Het boek is opgedragen aan Willem III, denbsp;Staten van Holland, Zeeland, Westfriesland en Utrecht en de colleges der Admiraliteiten.nbsp;Een lofdicht van J. P. S. Slingert recht en twee gedichten van Roggeveen zelf (,,Hetnbsp;boeck spreeckt” en „Den autheur tot sijn boeck”) gaan er aan vooraf.

128 nbsp;nbsp;nbsp;Voorlooper op 't octroy, van de Hoog. Mog. Heeren Staten Generael, verleentnbsp;aen Arent Roggeveen en sijn medestanders, over de Australisse zee ofte beter geseghtnbsp;het onbekende gedeelte des werelts, gelegen tusschen de meridiaen der strate Magalanesnbsp;westwaert, tot de meridiaen van Nova Gunea, soo noordtwaert als zuydtwaert. Midts-gaders, de articulen waer naer een yder die eenige somme gelts inteeckent hem zalnbsp;hebben te reguleren; beneffens een kaerte van ’t selfde district. Beschreven door dennbsp;voornoemden A. Roggeveen. Tot Middelburgh, gedruckt by Pieter van Goetthem,nbsp;ordinaris drucker van de Ed. Mo. Heeren Staten van Zeelandt. 1676 (IV, 24 blzn.; 4to)nbsp;(Pamflet Knuttel, no. 11391). — Het geschrift is gedeeltelijk, herdrukt in: De reis vannbsp;mr. Jacob Roggeveen ter ontdekking van het Zuidland (1721—1722), uitgegeven doornbsp;F. E. Mulert ('s-Gravenhage, 1911), blz. 11—19, met de requesten van Arent Roggeveen,nbsp;de resoluties der Staten-Generaal en andere officiële bescheiden betreffende Roggeveensnbsp;plannen.

129 nbsp;nbsp;nbsp;* Staten lof en der zee-helden bazuyn; uyt-geblasen ... over de ... victorye,nbsp;bevochten op den 11. 12, 13, en 14 Junij 1666 ... Door A. Roggeveen, lief-hebbernbsp;mathésos (sic) ... Middelb., Henr. Smidt ... 1666 (4 blzn.) (Pamflet Tiele, no. 5408).

130 nbsp;nbsp;nbsp;* Qg Zeeuwsche Mercurius en kransdragers met gedichten uitgebeeld; aan de

HO

zeehelden gebleven voor ’t vaderland in den zeeslag in de Noordzee op 4 Augiistus 1666. Vlissingen, 1666. — Aldus de titel bij Nagtglas, II, blz. 524.

131 Nederlantsche treur-spel, synde de Verkrachte Belgica, vertoonende d’onheylen daer in voorgevallen; t’sedert den 25. October 1555. tot den 10. July 1584. daer aennbsp;volgende, gecomponeert (alles comform de letteren aenden leser) door Arent Roggeveen,nbsp;liefhebber der matthésis. Verthoont op ’t edel Reden-hof binnen Middelburgh, door hetnbsp;Broederschap van de edele Bloeme Jesse, onder het woort In Minne Groeyende. Totnbsp;Middelburgh, gedruckt by Pieter van Goetthem, ordinaris stadts-drucker, op de Grootenbsp;Marct (XXII, 84, II, 90 blzn.; Svo). (U.B., Leiden: Prov. Bibl. v. Zeeland, Middelburg).nbsp;— Roggeveen voegde aan de tekst twee inhuldigingsgedichten toe, op de inhuldiging vannbsp;Willem III als Eerste Edele van Zeeland (blz. 86—88) en op die van mr. Jacobusnbsp;Peckius als opperprins van de kamer (blz. 89—90). — De opdracht, aan Willem III,nbsp;is ondertekend: Middelburgh de son zijnde 29 gr. 12 minu. inde twelinge 1669. — Jannbsp;Pietersen Slingert-recht, mr. Jacobus Peckius, Roelant Adolfs en Jacobus Willemsennbsp;schreven lofdichten voor het spel.

Zie over hem: Nagtglas, I, blz. 275—276.

Kesteloo, Stadsrek., VII, blz. 56.

La lyre d’Apollon en poësies meslées, et les mieux choisies de ce temps. Com-posées par un Zelandois, amp; amateur d’icelles. En chancons, airs, rondeaux, estrenes, 6 epitaphes, 6c. A Middelbourg, chez Pieter van Goetthem, libraire, demeurant a 1’enseignenbsp;du Relieur de Leyde. 1657 (432 blzn.; 16mo oblong) (U.B., Leiden; U.B., Gent). —nbsp;Het bundeltje, dat in B.B., G 251 beschreven is, is opgedragen aan een achttal Middelburgers, voor het merendeel regenten of toekomstige regenten en allen belangstellend innbsp;de poëzie.

L.C., p. 423. — De titels van de beide andere gedichtjes luiden: ,,La Zelande abundante en brebis” (p. 372) en „La Zelande heureuse en tout” (p. 373—374).

Zie: H. P. Winkelman, Geschiedkundige plaatsbeschrijving van Vlissingen (Vlissingen, 1873), blz. 195—196.

„De blaeuwe Acoleyen” was ook de naam van de Rotterdamse kamer.

138 nbsp;nbsp;nbsp;Vlissings Redens-lust-hof (1642), blz. (***) 2 v®.

139 nbsp;nbsp;nbsp;Winkelman, t.a.p.

Refereynen ende liedekens van diversche rhetoricienen wt Brabant, Vlaenderen, Hollant, ende Zeelant ... (Bruessele, 1563), blz. 12 v®—13 v® (het antwoord op de vraag,nbsp;op de stok: „Godt gehoorsaem zijn, eest dat d’landt in rusten houdt”, ondertekend metnbsp;de zinspreuk: „Laet schande berghen”), blz. 13 v®—14 v® (het lied, ondertekend metnbsp;dezelfde zinspreuk).

Zie over hem: G. Kalff, Geschiedenis der Nederlandsche letterkunde in de 16de eeuw, II (Leiden, 1889), blz. 29—31. — Jasper Bernaerds noemt hem in zijn „Veldt-dichtsche t'saemspraeck” (Den Nederduytschen Helicon (Haerlem, 1610), blz. 73), ennbsp;in het ,,Vreught-eyndigh spel” waarmede ,,Den Nederduytschen Helicon” aanvangt, wordtnbsp;hij onder de zestien Nederlandse navolgenswaardige voorgangers op het terrein dernbsp;rethorica genoemd (t.a.p., blz. 42).

Spelen van sinne (Antwerpen, 1562), I, blz, Mmm 2 r®—Rrr 2 r®, alwaar drie spelen van sinne, getekend: „In deuchden voort”.

Een schoon profijtelick boeck, ghenaemt den benauden, veriaechden, vervolchden Christen, wt den Ouden ende Nieuwen Testamente, in een maniere van een tsamen-sprekinghe gemaect in rethorijcke. Door den eersamen leronimus vander Voort, schilder.nbsp;Tot Leyden, by my Andries Verschout, M.D.LXXVII. — Andere drukken: Leiden, 1578;nbsp;Haarlem, 1610; Haarlem, 1612; Dordrecht, 1615. — Ik gebruikte de druk van Haarlem,nbsp;1612 (aanwezig in de U.B., Gent). — De druk van 1577 was aanwezig in de U.B.,nbsp;Leuven, die van 1578 en 1610 kreeg ik, evenmin als de samenstellers der Bibliothecanbsp;Belgica, onder ogen). Vgl. B.B., V. 39—41.

T.a.p., blz. B r®.

Dit is waarschijnlijk gemaakt door Leonard Willems. Noch het hs. in de Kcm. Bibl. te Brussel, waarin het met drie spelen van sinne van Willem van Haecht staat,nbsp;noch dat van de Haarlemse kamer ,,Trou moet blycken”, bevat de naam van de schrijvernbsp;of de datum van het ontstaan. Het Haarlemse hs. bevat aan het eind echter eennbsp;zinspeling op de Antwerpse kamer. De enige tijd, waarin zulk een heftig calvinistischnbsp;werk in Antwerpen kon opgevoerd worden, is de periode van ongeveer 1580—1585,nbsp;toen Antwerpen een Geuzen-stadsbestUur kende, en juist in deze tijd was Van der Voortnbsp;factor van de genoemde kamer. Taal en stijl van het spel komen bovendien overeennbsp;met die van het andere werk van Van der Voort. Een en ander is aangetoond in:nbsp;L. Willems, Tooneelstudies (Versl. en meded. d. Kon. Vlaamsche Ac., 1933, blz. 667).

^‘*® Het heerlick bewijs, van des menschen ellende ende miserie onderworpen, van het begin der menscheyt, tot dat hy wederom coemt tot den grave, oock hoe ongeluckichnbsp;hy is buyten alle ander dieren, aengaende de natuere: getrocken wt alle oude philosophen,nbsp;ende stichtelick in rethorijcke ghestelt, door leronimus vander Voort: Seer nut endenbsp;profijtelick, oock lustich voor alle menschen om lezen. Antwerpen, 1582. — Andere

Hl

drukken: Dordrecht, z. j.; Dordrecht, 1595; Delft, 1596; Rotterdam, z. j.; Rotterdam, 1601; Amsterdam, z. j.; Leiden, z. j. (?); Middelburgh, 1638 (Prov. Bibl. v. Zeeland, Middelburg; U.B., Gent; niet beschreven in de Bibl. Belg.); Amsterdam, 1676; Brielle, z. j.;nbsp;Schiedam, 1699; Amsterdam, 1701; Gouda, z. j. — Ik gebruikte de oudste druk. Vgl.nbsp;B.B., V. 57, 42, 134, 46, 43, 47, 44, 45, 135.

Alle uitgaven, behalve de oudste, eindigen met een referein: ,,Aen die van Antwerpen die het Woort des Heeren, wel wetende: nu weder haren rock om keeren”, waarin Vannbsp;der Voort zijn verontwaardiging uit over de schijnheiligheid der slechts in schijn, ofnbsp;om den brode weer Rooms geworden Antwerpenaren.

T.a.p., blz. A 3 v^. — „Het heerlick bewijs” werd in de zeventiende eeuw als schoolboek gebruikt, en als zodanig aangeprezen door Richard Dafforne, Grammatica oftenbsp;Leez-leerlings-steunsel (Amsterdam, 1627), blz. 135. Vgl. De Planque, t.a.p., blz. 103—110.nbsp;Het leven en sterven ben ick genaemt.

Want wij moeten al sterven om namaels te leven.

Dit beyde te weten elck een wel betaemt.

Wat oock leven en doot is, wort hier beschreven,

Schriftuerlijck en philosooplijck (sic) gedreven.

Met d’oorsaeck waerom ons de doot coemt aent boort.

Die hier en namaels sal worden beseven:

Leest wel en verstaet, incorporeert Gods woort.

Op dat ghy hier gaet In deuchden voort.

Het reyn Acoleyken, een bloem der Rethorijcken Ghegroeyt, gheplant int Walchers dal.

Binnen Vlissinghen, laet door dit werck blijcken Rethorices conste, al heeftse eenen val:

Sy verquickt weer, want den gheest ondersoecket al.

Tot Dordrecht. Ghedruckt by my Peeter Verhaghen, woonende inde Druckerye, anno 1597 (64 blzn.; 8vo). — Andere drukken: Dordrecht, z. j.; Rotterdam, 1597; Rotterdam, z. j. Vgl. B.B., V. 48—50. — Ik gebruikte de oudste druk.

In de opdracht aan de magistraat van Leiden deelt Van der Voort enkele bijzonderheden over zijn leven mee, o.a. dat hij uit Antwerpen naar Walcheren gekomen en daar thans factor van het „Acoleyken” is, „in het Vlissingsche pleyn” (blz, A v®). —nbsp;Het werkje eindigt met een acrostichon op de naam van de dichter (blz. D 9 v®). Toegevoegd is een ,,Refereyn vanden droeven adieu van Antwerpen” (blz. D 10 r®—v®).

T.a.p., blz. C 2 r®.

149a Voor de traditionele beschrijving van de hellepijnen meent hij zich te moeten verontschuldigen:

Menich sal segghen ghy en connes met gheen Schrift doceren:

Want elck mensch is zijn helle, elcx sonde zijn doot,

Tis waer ick kent, maer na Mattheus allegeren Worter solpher en vyer ghebruyct int helsch conroot,

Datter tknerssen der tanden oock sal gheschieden groot.

Dat oock tvyer aldaer ongheblust sal blijven,

Den worm oock niet sterven, dit tuycht hy bloot.

Uit de volgende regels blijkt dan, dat Virgilius’ ,,Aeneis”, „die ick corts had ghelesen”, de voornaamste bron van deze beschrijving is (blz, D 8 v®).

15® Vgl. voor het volgende: J. Vanderheijden, Het thema en de uitbeelding van den dood in de poëzie der late Middeleeuwen en der vroege Renaissance in de Nederlandennbsp;(Gent, 1930), blz. 41, 90—93, 170—177.

151 Vgl.: Ick seg u hier met adieu, die ben van jaren out (blz. D 9 v®).

T.a.p., blz. A 4 T.a.p., blz. C 4 v®.

T.a.p., blz. A 7 v®.

T.a.p., blz. B 4 v®. — Tegen de leer van de goede werken: Het leven en sterven ben ick genaemt, blz. D 4 r®.

157 nbsp;nbsp;nbsp;£)g Vlissingse kamer herdacht hem, bij monde van Vincent Mathijsz, op het

landjuweel van 1641 in het ,,Welcom-spel”, waar Rethorica zegt (Vlissings Redens-lust-hof (Vlissinge, 1642), blz. (***) 2 v®):

Want dees plaets was versien van wijs en goe poëten.

Die deur het Nederlandt mijn soetheyt lieten weten.

Ja tot nu desen tijdt kan ’t selve zijn gehoort.

Het leven, en de doot, van dien in deughden voort,

Soo ben ick hier seer langh in eer en staet gehouwen.

Behalve de genoemde werken is nog van Van der Voort gedrukt: „Een liedeken van

H2

den gantschen handel der Nederlanden, ende vanden val Babylons”, uit 1572 daterend, en gedrukt in: Een nieu Geusen lieden boecxken (r. p., 1581) en de herdrukken daarvannbsp;(Het Geuzenliedboek, t.a.p., no. 58).

158 nbsp;nbsp;nbsp;Wellicht behoorde in het begin der zeventiende eeuw tot haar leden Gideonnbsp;Morris, uit een te Vlissingen woonachtige maar uit Schotland afkomstige familie, dichternbsp;van: Een cleyn poetelick tractaet, betreffende des vreeds en oorloghs vruchten: waernbsp;inne een yeder (als in eenen spieghel) claerlijck mach speuren, eersttlijck (sic): watnbsp;schade leet ende verdriet d'oorloghe, is veroorsaeckende, ende ten anderen wat nut,nbsp;profijt ende welvaren, eenen vasten ongeveynsden vrede medebrenght. By een verghadertnbsp;door G. M. N. P. Tot Vlissinghe, by Marten Abrahamsz van der Nolck, woonendenbsp;opde Bierkaye inde Druckerije. Anno 1607 (20 blzn.; 4to) (Pamflet Knuttel, no. 1412).nbsp;Dit in refereinen geschreven pamflet op het Bestand, dat gesloten stond te worden, isnbsp;in alle opzichten het werk van een rederijker, maar de schrijver vermeldt nergens denbsp;kamer van Vlissingen. Morris gaf, behalve dit geschriftje, een vertaling van de ,,Meditations sur Job” van de Franse moralist Guillaume du Vair (1556—1621) uit, onder denbsp;titel: * Heylige bedenkingen over het Boeck Jobs (De la Rue, blz. 226, noot).

Ook het geestige anti-feministische geschrift ,,Malus mulier” (1612) is misschien van een Vlissings rederijker. De enige aanwijzing daarvoor is echter dat het in Vlissingennbsp;is uitgegeven. De titel luidt: Malus mulier: dat is grondelijcke beschryvinghe 1. vandenbsp;regiersucht der boose wyven. 2. vande oorsake der huys-wyven crych. 3. het tractaetnbsp;der boose wyven, vervatende de recepten, preservativen ende medecynen tegen denbsp;regiersucht der wyven. 4. vande voortreffelicke voordeel ende nutticheyt der boosenbsp;wyven. Allen ende eenen yeghelicken man ende vrouw tot nootwendighe onderricht, seernbsp;lustich, eerlijck, ende cortswijlich beschreven, ende met menigherleye vermakelijcke endenbsp;lacchelijcke historiën verciert: nu wtghegheven ende toegheschreven allen ende eennbsp;yeghelijck door de gantsche werelt woonende, ende Jobs-geplaechde mannen die van harenbsp;ongecroonde ende ongesalfde huys-bed-coninghinnen onder hare regieringe gestel t zijn.nbsp;Door Bartle Stweermans Onos. Tot Vlissinghen. Ghedruckt by Jan Symonssz, annonbsp;sestien hondert twaelff (30 blzn.; 4to) (U.B., Leiden). — De schrijver (Bartel Stuer-mans? ,,Onos'' is het Griekse woord voor „ezel”) is een geletterd man, die goed thuisnbsp;was in de klassieke auteurs. Vgl. over dit geschrift; P. J. Meertens, Een anti-ferainistischnbsp;pamflet uit het begin der zeventiende eeuw (Historia, maandblad voor geschiedenis ennbsp;kunstgeschiedenis, 8 (1942), blz. 155—158).

Eveneens van een Vlissings rederijker is misschien het: Lof des vrye vaerts, ende berisp tegen het misbruyck der selver. Gecomponeert door J. M. Flissingano-Zelandum.nbsp;Ghedruckt int iaer ons Heeren 1629 (12 blzn.; 4to) (Pamflet Knuttel, no. 3925), datnbsp;in een lang en een kort gedicht de kaapvaart verdedigt. Wie de schrijver is, heb ik nietnbsp;kunnen uitvinden.

159 nbsp;nbsp;nbsp;]3)£r Wit-Angieren eeren-krans ... (Haerlem, 1630), blz. A 2 v®—A 3 r® (hetnbsp;antwoord op de vraag, op de stok „De vrucht des buyckx Marie; waer deur wynbsp;alle leven”), blz. K 3 v®—K 4 r® (het antwoord op de regel), blz. T 4 r® (het liedeken),nbsp;blz. Aa 2 V®—Aa 3 r® (het kniewerk, op de regel „’Tgheen dat den Gheest Gods baerdt,nbsp;werdt vriendelyck bevonden”), blz. Cc v®—Cc 2 r® (het afscheidslied).

100 nbsp;nbsp;nbsp;Vlissings Redens-lust-hof, beplant met seer schoone en bequame oeffeningen,nbsp;ghestelt op de vrage. Wat oeff’ning is elck best, en noodigst voor ’t gemeen? Als oocknbsp;een regel vast gestelt, Geluckigh is het landt, daer sulcke volck’ren woonen. Met eennbsp;liedt op desen sin. Die God heeft tot sijn hulp, geen dingh hem hinder doet. Dit allesnbsp;beantwoordt met 63 verscheyden wercken, op den 1 Julij 1641. En is besloten met eennbsp;knie-wercx regel, ’t Is ’t werck van Godes geest te roepen Abba Vader. Alles uyt-gegevennbsp;by de reden-camer tot Vlissinge, de Blaeu Acolye, Den geest ondersoecket al. Totnbsp;Vlissinge, by Jacob lansz Pick, boeck-verkooper op de Beurs. Anno MDCXLII (202 blzn.;nbsp;4to) (U.B., Amsterdam; Nat. Bibb, 's-Gravenhage; U.B., Leiden; Prov. Bibl. v. Zeeland,nbsp;Middelburg; Kon. Bibl., Brussel; U.B., Gent). — De bundel is beschreven in B.B., R 42.

101 nbsp;nbsp;nbsp;T.a.p., blz, (**) r®—V®.

182 nbsp;nbsp;nbsp;T.a.p., blz. (***) 2 r®—(******) 4 v®.

183 nbsp;nbsp;nbsp;Van de Vlissingse rederijkers zelf namen er tien deel aan de wedstrijden van denbsp;vraag, de regel, het lied en het kniewerk (behalve J. Piek, die alleen aan de eerste ennbsp;de laatste wedstrijd deelnam). Men vindt hun antwoorden in de bundel, blz. Mm 2 v®nbsp;—Yy r®. Het zijn: Matthijs jonek-heere (zinspreuk: Tracht nae beter; antwoord op denbsp;vraag; De ware kennis Gods, in Christo liefd en vrede), de boekhandelaar-uitgevernbsp;Jacob Jansz. Piek (zinspreuk: Piekt uyt het goet; antwoord: Godt en u naesten liefdnbsp;uyt hert en zielens grondt), Claes [of Blaes] Leendertsz (zinspreuk: Soeckt naer ’tnbsp;eeuwigh nieu; antwoord: Godts naem t’heyl’gen voor best, en is noodighst voor elcknbsp;een), Lambrecht Verbrugge (zinspreuk: Spoet naer 't goet; antwoord: Gehoorsaemheydtnbsp;uyt liefd’ aen Christum te bewijsen), Joris Claerbout (zinspreuk: Eer voor gout; antwoord: T goet ghebedt is elck best, en nodighst voor 't ghemeen), Johannes van Epennbsp;(zinspreuk: Den noot breeckt wet; antwoord: Het eynde des gebodts liefd uyt een reynnbsp;hert vry), een anonymus (zinspreuk; 't Vleesch is niet nut; antwoord; Recht soecken na

143

Godts rijck, en sijn gherechticheyt), A. de Vleeschouwers (zinspreuk: 't Vleesch is swack; antwoord: Oprecht in liefd' en vred’, met Godt en mensch te leven), Ir. Coppens (zinspreuk: In God betrout; antwoord: Te wandelen voor God recht, met vierige gebeden)nbsp;en de veertienjarige Jan van Liere (zinspreuk: Gereet om te leeren; antwoord: Godtsnbsp;liefde en 't geloof is een goe oeffeninge), die wel het jongste lid van de kamer geweestnbsp;zal zijn.

Van Matthijs Jonckheere is een echo-gedicht opgenomen in de verzameling echoliederen, door Theodoras Dousa bijeengebracht: Lusus imaginis iocosae sive Echus (Ultraiecti, 1638), p. 82—83: Ghedicht, op Echo. — Bovendien is van hem afzonderlijknbsp;gedrukt een (met zijn naam en zinspreuk ondertekend) spotdicht op de Gentenaren, nanbsp;de val van Sas-van-Gent in 1644: Lacht niet te vroegh! 't Is tijdts genoegh. Middelburg,nbsp;]. Fierens, 1644 (1 bl., folio) (Pamflet Knuttel, no. 5129; Pamflet Tiele, no. 2930),nbsp;waarin hij de Gentenaren uitscheldt over hun overmoedigheid, en hun aanraadt om innbsp;het vervolg niet meer „als geile sotten, soo lichtveerdigh en vroegh met vrome princennbsp;(te) spotten”. — Een anonymus (zinspreuk: Recht ter zee) schold terug in een lied,nbsp;waaraan hij hetzelfde opschrift gaf (Pamflet Petit, no. 2243). — Jacob Jansz. Picknbsp;was de uitgever van de bundel. — Joris Claerbout is dezelfde als de aanstonds te noemennbsp;Joos Claerbout. — Van Johannes van Epen bevat de bundel nog twee sonnetten,nbsp;blz, (XX) 3 r**. Is hij een bloedverwant van de Veerse rederijkers Jacob en Matthijsnbsp;van Eepen?

Zie over hem: De la Rue, blz. 225. — In de Sint-Jacofaskerk te Vlissingen was vóór de brand van 1911 een koperen boog bij de trap naar de preekstoel, waarop ondernbsp;andere namen ook die van Vincent Mathijsz voorkwam, met het jaartal 1656. Zie:nbsp;C. P. I. Dommisse, De geschiedenis van de Westpoort te Vlissingen (Vlissingen, 1903),nbsp;blz. 41.

Lof-dicht over die groote victorye die Godt Almachtich gegeven heeft voor de stadt van Berghen op den Zoom, alwaer hy den vyant sonder slach of stoot de vluchtnbsp;heeft doen aennemen. En alsoo is dese stadt door Godes ghenade wonderlijck ontsedtnbsp;gheworden, op den 3. October, anno 1622. Tot Vlissinghen. Gedruckt voor Samuelnbsp;Claes Versterre, boeck-vercooper, op de Oost zijde van de haven, 1622 (16 blzn.; 4to)nbsp;(Pamflet Petit, no. 1366).

106 nbsp;nbsp;nbsp;Naer-bedinckinge over die heerlijcke ende groote victorie van die treffelicke endenbsp;onverwinnelicke stadt van 's Hertoghen-bosch, de welck ons Godt Almachtich heeft gegeven deur het heleyt van den hooch-ghebooren vorst Frederick Henderick, Prince vannbsp;Oraengien, Grave van Nassouw, etc. Als oock mede van die veroveringhe der sterckenbsp;stadt van Wesel. Hier is noch byghevoeght een liedeken, dienende tot der selver materie.nbsp;Als noch mede een overwinninghs-lof, in hem begrijpende ses-en-dertich baladen deurnbsp;een ghevlochten, door V. M. Tot Vlissinghen, gedruckt by Samuel Claeys Versterre,nbsp;boeck-vercooper op de Oost-zijde vande Haven, inden vergulden Bybel, 1629 (12 blzn.;nbsp;4to) (Pamflet Meulman, no. 2081). — Het „Overwinninghs-lof” (blz. A 6 v”) is eennbsp;,,schaeckberd”, waaruit 36 baladen zijn te maken.

107 nbsp;nbsp;nbsp;Paeys of vrede, waer in wert verhaelt hoe noodich den vrede is, namelijck vredenbsp;in de kercke Godts; daer tegen hoe perijckeleus en sorgelijck het is voor de vrije landen,nbsp;haer te verbinden of verbont te maken met de erfvyanden vande selve. Kortelijck innbsp;dicht gestelt door V. Mathijssen. Tot Vlissinghen, ghedruckt by Samuel Claeys Versterre, boeckvercooper op de Haven, inden vergulden Bybel, 1630 (12 blzn.; 4to)nbsp;(Pamflet Knuttel, no. 4029).

168 nbsp;nbsp;nbsp;Wonder, dat is de wonderlicke overwinninghe die den almachtighen Godt deurnbsp;sijn wonder-werck en groote ghenade, onse landen heeft gegeven, en dat over die grootenbsp;macht des vyants te water, die de Heer op een wonder wijse, ons alle in handen heeftnbsp;laten vallen, op den 13en September 1631. In dichte ghestelt door V. Mathiissen. Totnbsp;Vlissinghen, ghedruckt by Samuel Claeys Versterre, ordinaris stadts drucker, woonendenbsp;op de Haven, inden vergulden Bybel, anno 1631 (8 blzn.; 4to) (Pamflet Meulman,nbsp;no. 9069).

169 nbsp;nbsp;nbsp;Vgl. J. Wagenaar, Vaderlandsche historie®, XI (Amsterdam, 1770), blz. 237—238.

^¦^6 Discours ofte t’samen-sprekinge tusschen den Cruys-heer, d’admirael Coolaert,

ende Charles de la Mote, over den bloedighen aenslagh op de stadt Vlissingen, beleydt door Charles de la Mote, ende ghetracht in 't werck te stellen op den tweeden, endenbsp;veerthienden August!) 1636. Als noch een ghedenck-teecken, op-gherecht over den voorschreven aenslagh. Door Vincent Mathyssen, Vlissingher. Tot Vlissinghen, voor lacobnbsp;lanssz Piek, boeck-vercooper, woonende op de Beurse. Anno 1636 (8 blzn.;' 4to) (Pamflet Knuttel, no. 4434).

171 nbsp;nbsp;nbsp;* Triumphe of Vlissingse vreugt over 't ontfangen van den hooghgeboren Prins

Wilhelmus by der gratiën Gods, Prince van Oranje enz. Vlissinghen, Jacob Jansz. Piek, 1649 (4to). — Aldus bij De la Rue, blz. 225; ik zag het geschrift niet.

Behalve de genoemde werken verschenen van hem twee echo-dichten in de verzameling echo-liederen van Theodoras Dousa, Lusus imaginis iocosae sive Echus, l.c., p. 63—85: „Echo” en ,,Een ander”.

H4

1'*® Zie over hem: De la Rue, blz. 198—199; Nagtglas, I, blz. 127—128, 543. — Zijn vader was Stefanus Claerbout, afkomstig van Oudenaarde, eerst kapelaan in denbsp;Sint-Michielskerk te Gent, maar in 1616 te Vlissingen tot de Hervormde kerk overgegaan; zijn moeder heette Catalina van de Vivere en was dus misschien verwant aan denbsp;Middelburgse drukkers-uitgeversfamilie.

Ook te Middelburg leefde in dezelfde tijd een Joos Claerbout, die er in Juni 1643 als jongman in het huwelijk trad.

* Bly-eyndig vertoogh of vreede-vreugt, tussen Engeland en de Nederlanden. Vlissingen, by J. van Eden, 1654 (4to). — Aldus de titel bij De la Rue, blz. 198, dienbsp;ook nog enkele gelegenheidsgedichten van Claerbout noemt: op de regering van Vlissingen, op enkele magistraatspersonen, op het eiland Walcheren en op de steden Middelburg,nbsp;Vlissingen, Vere en Arnemuiden. Ook schreef hij een „Eer-dicht” voor: Het procesnbsp;crimineel, verdeylt in twee boecken ... By Claudius de Brun de la Rochette ... Wt denbsp;Francoysche in de Nederduytsche sprake over-gebracht. Door Willem van Aller, prac-tisijn ter Vere in Zeelandt. Tot Vlissinge, gedruckt by Jacob Pick, anno 1656 (2 din.),nbsp;dl. I, blz, * 3 r».

Droef-bly-eyndig vertoog op ’t belegh en over-gaen van Middelburgh, onder 't beleyt van Wilhelmus den Eersten, Prince van Oranje, 6c. Gewonnen den 20 Februarijnbsp;1574. Seer levendigh af-gebeeldt door J. Claerbout. Tot Middelburgh, gedruckt bynbsp;Henrick Smidt, boeck-verkooper, woonende op de Wal, by de Nieuwe Kerck. Annonbsp;1661 (56 blzn.; 4to) (Bibl. Nat. Ak. v. Wetensch., Amsterdam; U.B., Leiden; Prov.nbsp;Bibl. V. Zeeland, Middelburg. — 3de druk (Vlissingen, 1788) (Prov. Bibl. v. Zeeland,nbsp;Middelburg). Deze druk verscheen bij gelegenheid van de opvoering te Vlissingen doornbsp;het gezelschap van W. Bingley. — De 2de druk kreeg ik niet onder ogen; misschiennbsp;is deze nooit verschenen. — Aan het begin en het eind van de eerste druk zijn lofdichten opgenomen van P. Schonck, J. Noozeman (de Amsterdamse blijspeldichter),nbsp;J. Bara (dichter en toneelschrijver, misschien een zoon van de Middelburgse geneesheernbsp;Jacobus Bara), Elisabeth Wynants (zinspreuk: Die wel doet, wel vindt. Is zij verwantnbsp;aan de Middelburgse rederijker Willem Wijnants?), Jacobus Kemp, J. Dammaert (klaarblijkelijk familie van Claerbouts vrouw) en de Vlissingse rederijker D. d’Huysser (zinspreuk: Tracht naer deught). Om strijd kronen deze het spel en zijn „soet-vloeyenden”nbsp;en „sin-rijcken” dichter met laurieren, en verheffen hem als ,,'t Orakel” en de „Dichters-son” hemelhoog. Claerbout zelf is waarheidslievender, als hij in zijn opdracht van zijnnbsp;..onvolmaeckte vaersen” spreekt. Hij droeg het spel op aan Prins Willem en diensnbsp;representant in Zeeland, mr. Bonifacius Cau, baljuw en raad van Vlissingen.

Oresto. Verdruckte onnooselheyt; en de ramp-salige Sibyna. Treur-spel. Op den regel Door geyle min, komt dolle sin. Door J. Claerbout. t'Amsterdam, by Pieter Timmers,nbsp;boeck-verkooper, woonende inde Kalver-straet. Anno 1622 (44 blzn.; 4to) (U.B., Leiden; Prov. Bibl. V. Zeeland, Middelburg). — Als bladvulling plaatste Claerbout achternbsp;het stuk een „Sonnet, op Alexander de Groote” (blz, 44). C. M. en Elisabeth Wynantsnbsp;schreven lofdichten voor het stuk.

De klucht van ’t kalf, gerijmt door Joos Klaerbout. Tot Middelburgh, gedruckt by Henrick Smidt, boeck-verkooper, woonende op de Wal, by de Nieuwe-kerck. 1662nbsp;(16 blzn.; 4to) (U.B., Leiden). — Het stuk is grotendeels herdrukt in: P. H. vannbsp;Moerkerken, Het Nederlandsch kluchtspel in de 17de eeuw, II (Sneek, 1899), blz. 432nbsp;—445. Titeluitgave: t’Amsteldam, by Pieter Timmers, boeck-verkooper inde Kalver-straet,nbsp;aen de Nieuwe-zijds kapell, 1662 (Prov. Bibl, v. Zeeland, Middelburg).

178 Versl. en meded. d. Kon. Ak. v. Wet., afd. Letterk., 3de r., 3 (1887), blz. 136—138.

119 Dit kan ook opgemaakt worden uit de opdracht van ,,Ne’erlandts vallende oorsaeckquot;, blz. A 3 r®.

ISO Ne'erlandts vallende oorsaeck, en hulp-middelen tot desselfs her-stel. Aengewesen in verscheyde antwoorden: op de vrage Waerom kreeg Nederlant in dit jaer sulkennbsp;krack? En in den sin van de liederen Hoe God Ne’erlandt sal verschoonen? Welckenbsp;vragen zijn voorgestelt by de hoofden der reden-kamer binnen Vlissingen, genaemt denbsp;Blaeuwe Acoleye, onder 't woordt Den geest ondersoeckt'et al. Op den eersten No-vembris 1672. Ende be-antwoordt op den een-en-dertighsteö Decembris des selven jaers.nbsp;Jdsua 7 vss. 7 ... 10:11. Ende Josua seyde. Ach Heere Heere, waerom hebt Gy ditnbsp;volck door de Jordane oyt doen gaen, om ons te geven in de handt der Amoriten?nbsp;6c. vss. 10: 11. Doe seyde de Heere tot Josua, Staet op: waerom light gy dus nedernbsp;op uw’ aengesichte? Israël heeft ghesondight, ende hebben oock mijn verbondt, ’t welcknbsp;lek haer geboden hadde, overtreden: 6c. Gedruct te Middelburg, by H. Smidt, boekverkoper op de Wal [1673] (64 blzn.; 4to) (Pamflet Knuttel, no. 10660). De bundel isnbsp;beschreven in B.B., V 126, naar een ex. waarin de laatste 4 blzn. ontbreken.

Deze waren van: C. Bolten (zinspreuk: Fabricando fabri fimus), D. d’Huysser (zinspreuk: Tracht naer deught). Jan d’Hees (zinspreuk; Al met vrees), Adrianusnbsp;Georgius Verdoel (zinspreuk: Geen genot, buyten God), een anonymus (zinspreuk:nbsp;Elck sijn best) en Johannes van Liere (zinspreuk: Gereet om leeren).

145

Vgl. hierna, blz. 451.

In 1739 stichtten ]an Guépin, N. Lambrechtsen, P. de Beaufort en H. Jaarsma een nieuwe rederijkerskamer te V'lissingen, ,,De klimmende leeuwerik ”, die echter maarnbsp;kort bestond. In 1753 werd het taal- en dichtlievend genootschap „Conamur tenuesnbsp;grandia” opgericht, waaruit het Zeeuws Genootschap der Wetenschappen voortkwam.

184 nbsp;nbsp;nbsp;Men is geneigd, om onder de Vlissingse rederijkers ook de auteur te zoeken van:nbsp;Het eerste deel van den half-backen Fop, behelsende sijn vryagie tot den trouw-dagh toe.nbsp;Door D. S. Tot Vlissinghe, by Jan de Klerck, boeck-verkooper, woonende op de Beurs.nbsp;Anno 1660 (68 blzn.; 4to) (Nat. Bibl., ’s-Gravenhage). Aan de initialen D. S. beantwoordt echter geen van de ons bekende leden der Vlissingse kamer. Overigens valtnbsp;deze platte klucht buiten het bestek, dat we in deze bladzijden gesteld hebben. Misschiennbsp;is de schrijver dezelfde als die van een in 1673 te Middelburg verschenen politieknbsp;pamflet; Den sluymerenden leeuw opgeweckt, en aengemoedight om een eerlijeke standvastige vrede, met 't swaerdt in de klauwen, roemruchtig tegen sijn vyanden, den beer,nbsp;eenhoorn en swyn te verkrijgen. Voorgestelt in diergelijeke voorvallen der bedruckten,nbsp;en verrijkt met sinrijeke exempelen, door D. S. Te Middelburg, by H. B. S. op de Turf-kaeynbsp;gedrukt, 1673 (8 blzn.; 4to) (Pamflet Knuttel, no. 10960).

185 nbsp;nbsp;nbsp;Vgl. J. Ermerins, Aanteekeningen rakende het gilde van rhetorica te Vere. Metnbsp;bijlagen (hs., 10 blzn. folio, Bibl. d. Maatschappij der Nederl. Letterkunde te Leiden);nbsp;Iets van [H. A.] Tollé (Vere, 1790), blz. 49—76: Berigt nopens de rederykkamer dernbsp;stad Vere; A. Moens van Bloois, De rederijkkamer te Veere (Zeeuwsche volks-almanak,nbsp;1841, blz. 70—73); Schotel, t.a.p., II, blz. 173—183. — Het Veerse gemeentearchiefnbsp;bezit drie rekeningboeken van de kamer, respectievelijk over de jaren 1591—1658,nbsp;1660—1760 en 1761—1793.

Afgedrukt bij Kops, t.a.p., blz. 331—338, naar het origineel, dat hem door bemiddeling van Jacobus Ermerins ter hand was gesteld, evenals de hierna te noemen gildebrief van 1608.

Afgedrukt bij Kops, t.a.p., blz. 339—351, naar het origineel. Het stuk is ondertekend door A. de Vos, de secretaris van de stad.

In 1688 besloot de kamer dat de verkiezing van prins en dekens voortaan op 14 November zou plaatsvinden, de verjaardag van de Prins van Oranje, die markiesnbsp;van Vere was en aan de Veerse kamer jaarlijks recognitiën bewees.

189 letg van Tollé, t.a.p., blz. 52. — Het geschilderde raam was in Tollé's dagen nog aanwezig; het is sindsdien spoorloos verdwenen. — Het is mij niet duidelijk waarop denbsp;veronderstelling berust (o.a. in de Voorloopige lijst der Nederlandsche monumenten vannbsp;geschiedenis en kunst, VI (Utrecht, 1922), blz. 253) dat het huis „In den Coerenbloem”nbsp;(Kade, A. 13) de zetel van de rederijkerskamer zou zijn geweest.

Kesteloo, Stadsrek., II, blz. 106.

T.a.p., II, blz. 91.

T.a.p., III, blz. 321.

Vgl. Moens van Bloois, t.a.p., blz. 71.

Vgl. Kesteloo, Stadsrek., III, blz. 352.

Vgl. Moens van Bloois, t.a.p., blz. 73.

Vgl. (J. J.) van der Horst, Kerkelijk Veere (Bijdr. tot de gesch. v. h. bisdom Haarlem, 26 (1901), blz. 195). — De veronderstelling van Van der Horst, dat dezenbsp;rederijkers naar Vere kwamen omdat de stad destijds nog geen eigen gilde bezat, mistnbsp;alle grond.

19'^ Zie over hem: De la Rue, blz. 174; Nagtglas, II, blz- 809—810; N. N. B. W., V, kol. 990—992 (L. Knappert); vgl. verder de literatuurlijst in: Adriaen Valerius, Neder-landtsche Gedenck-clanck^ (Amsterdam, 1942), blz. LXIX—LXX. — Valerius overleednbsp;te Vere 27 Januari 1625. Hij is twee keer getrouwd geweest, 1. Vere, 24 Mei 1598nbsp;Elizabeth Adriaens Muynck (t 26 November 1619), 2. Middelburg 24 Juni 1621 Christina Adriaensdr. van Buyenskercke (Boudewijnskerke). Uit het eerste huwelijk zijn opnbsp;zijn minst zes kinderen geboren, uit het tweede twee.

Vgl. hierna, blz. 445.

Vgl. de inleiding voor de uitgave van 1942: Adriaen Valerius’ leven en werken, J. Meertens, Valerius en wij (Groot Nederland, 1943, I, blz. 135—144).

Valerius, Nederlandtsche Gedenck-clanck^, blz. 214.

901 Afgedrukt in de Nederlandtsche Gedenck-clanck^, blz. XVIII—XIX, uit het bovengenoemde ,,Rekenboek voor de earner van Rethorica binnen der stede vandernbsp;Vere, ghemaect int jaer XVc eenentnegentich” (Gemeente-archief, Vere), achter denbsp;rekening van 1625. Hetzelfde boek, dat over de jaren 1591—1658 loopt, bevat achternbsp;de rekening van 1618 een lied „Op de vereeringe van zomer” van Joannes Rompel, d.i.nbsp;Joannijs Thommijs Rompel, die in 1617 deken van de kamer was.

909 2ie over hem: Nagtglas, II, blz. 690.

203 Vive Ie Geus. Inghestelt tot opweckinghe van de ouwe, trouwe, eendrachtighe, cloeckmoedige, stantvasticheyt. Ghepast op de teghenwoordighe veroveringhe vannbsp;’s Hertoghen-bosch, door het cloeckmoedich beleyt vanden doorluchtigen hooch-geboren

10

146

vorst ende heere, Fredericus Henricus prince van Oraengie. Gheschiet op den 17. September 1629. Mitsgaders andere ghedichtselen daer toe dienende. Tot Middelburgh, ghedruckt by Hans vander Hellen, woonende op de Groote Marct, in 't Wapen vannbsp;Audenaerde, anno 1629 (16 blzn.; 4to) (Pamflet Knuttel, no. 3905). — De inleidendenbsp;rijmen „Aende ware patriotten ende lief-hebbers van ’t vaderlandt” zijn ondertekend metnbsp;de naam van de dichter, het sonnet met dezelfde titel, dat het werkje besluit, is ondertekend met zijn zinspreuk: Spoort na deucht.

204 nbsp;nbsp;nbsp;* Vera fidelis, of lauwerkrans ter gedachtenis van de blijde geboortedag van

Wilhelm III, geboren 14 November 1650. Vere, Adriaan Baldeus, 1664.

Boxhorn, Chroniick, I, blz. 252.

Een met deze zinspreuk ondertekend lofdicht vóór de: Ordonnantie op 't stuck van de justitie, binnen de steden, ende ten platten lande van Hollandt (Middelburgh,nbsp;1664) van Willem van Aller, practizijn ter Vere in Zeelandt, (hlz. ** 2 v®) is klaarblijkelijk van zijn hand. — Te Winkel, III, blz. 119, schrijft aan hem het auteurschapnbsp;toe van de: Boeren-litanie ofte klachte der Kempensche landt-lieden, over de ellendennbsp;van deze lanck-duerighe Nederlandtsche oorlooghe. Ghedruckt bij Dirck Cornelisz.nbsp;Troost, in den jare onzes Heeren Jesu Christi [Amsterdam] 1608 (8 blzn.; 4to) (Pamflet Knuttel, no. 1395), waarvan nog een tweede veel vermeerderde uitgave bestaatnbsp;(Pamflet Knuttel, no. 1396). De anonyme auteur van dit bundeltje tekende nl. ook metnbsp;de zinspreuk ,,Denckt op ’t eynde”. Tegen Te Winkels opvatting pleit, dat Rompelnbsp;dan eerst zeven jaar na het publiceren van dit geschrift tot het rederijkersgilde zou zijnnbsp;toegetreden. Wanneer men aanneemt dat hij eerst elders heeft gewoond, wordt hetnbsp;raadselachtig waarom hij dan eerst in 1633 notaris te Vere is geworden. Evenminnbsp;bestaat er goede grond om hem het auteurschap toe te schrijven van de met de zinspreuk „Denckt op 't endt” ondertekende liederen in: 't Lust-hofje Sions (Hooren, 1668),nbsp;zoals in een ms.-aantekening in het in de U.B. van Gent aanwezige exemplaar van ditnbsp;liedboek gedaan wordt.

In „Der Wit-Angieren eeren-krans” (Haerlem, 1630) is de Veerse kamer vertegenwoordigd met drie liederen van Joannes Rompel (zinspreuk: Dinckt op ’t eynde), t.w. zijn antwoord op de vraag: „Welck is d’weerdighste vrucht, die Godt ons heeftnbsp;ghegheven?” (,,De weerdste vrucht die is, de vrucht des buycx Marie”), blz. A v®—nbsp;A 2 r®, zijn referein op de regel „Zijt danckbaer voor Gods gaef, die ons in allesnbsp;voedt”, blz. K 2 v®—K 3 r®, en zijn liedeken, blz. T 3 v®.

2®8 Qg Veerse kamer was op dit feest vertegenwoordigd door Jacob van Eepen (zinspreuk: Hierna een beter), Joannes Tomijs Rompel (zinspreuken: Denckt op 't eynde,nbsp;en Memento mori), Cornelis Hendricksz. Udemans, Cornelis Tessynck en Pieter Spoormaker (zinspreuk: Spoort nae deucht). Al deze rederijkers antwoordden op de vraagnbsp;,,Wat oeff'ningh is elck best, en noodighst voor ’t gemeen?”, de regel en het lied,nbsp;terwijl Spoormaker bovendien deelnam aan de wedstrijd in het kniewerk. De antwoordennbsp;vindt men in: Vlissings Redens-lust-hof (1642), blz. L 3 r®—M 4 v®, Aa 3 r®—Bb 4 v®,nbsp;Kk 3 V®—LI 2 r®, Ss 3 v®—Ss 4 r®. Die op de vraag luidden (in bovengenoemde volgorde der deelnemers): „De salich oeffeningh der liefd, is best bevonden”, „God vreesennbsp;is elck best, en nodighst voor ’t ghemeen”, ,,Want door de deucht alleen bouwt Godnbsp;op onse muyren”, „Want Godes vrees gewis bout huysen, landt en steden”, ,,Die salighnbsp;maeckt, en baert, rust liefd' en vreed eendrachtich” en, nogmaals van Rompel, ,,Rechtnbsp;bidden is elck best, en nodighst voor 't ghemeen”.

De zinspreuk „Hierna een beter” voerden behalve Van Eepen nog andere zeventiende-eeuwers, o.a. J. G. Saegman en Nic. Perclaes. Vgl. J. I. van Doorninck, Vermomde en naamlooze schrijvers, I (Leiden, 1883), kol. 231—232. Er is dus geen reden om eennbsp;in 1637 verschenen pamflet (Pamflet Knuttel, no. 4543) van „een Gouds Lief-hebber”,nbsp;die met dezelfde speuk ondertekent, aan Jacob van Eepen toe te schrijven.

2®9 Ne’erlandts vallende oorsaeck, t.a.p., blz. E v®—E 2 v®.

210 Veersche vreughde-galm en zege-wensch, over het kapiteinschap generaal van de Seven Verêenigde Provintien; op-gedragen aan Sijn Hoogheyt Willem-Hendrik, bynbsp;der gratie Gods Prins van Orangien, amp;c. op den xxiiij. van Sprokkel-maandt 1672. Totnbsp;Middelburgh, gedrukt by Henrik Smidt, boek-verkooper op de Wal (1 bl. plano)nbsp;(Pamflet Knuttel, no. 9966). — Het gedicht is ondertekend: M. van Eepen. Geestnbsp;baert leven.

Behalve het hierboven genoemde kennen we van deze rederijker nog een lofsonnet, met zijn naam en zinspreuk ondertekend, in: Het proces crimineel (Vlissinge, 1656) vannbsp;Willem van Aller, practisijn ter Vere (vgl. hiervóór, noot 174), blz. * 4 r®, en een lofdichtnbsp;voor de: Ordonnantie op 't stuck van de justitie (Middelburgh, 1664) j blz. ** 2 r®, vannbsp;dezelfde schrijver. Andere lofdichten in dit werkje zijn van de Verenaren J. Rompel,nbsp;P. de Neef en A. de Koninck. Over J. Rompel is zojuist gesproken. — Pieter Davidtsz.nbsp;(de) Neeff (t 1657) was van 1623 tot zijn dood permanente raad van Vere, tussennbsp;1638 en 1657 herhaaldelijk schepen en van 1653—1655 burgemeester. — Van A denbsp;Koninck (of Koning) somt De la Rue, blz. 247—248, een viertal gelegenheidsgedichtennbsp;op, waarvan ik er ihaar één kon terugvinden: Bellone aan-band. En de waereld in

147

vreugde. Over de aangenaame vrede, tusschen Haar Hoogh-Mogende de Heeren Staten Generaal der Vereenigde Nederlanden; en de Christen vorsten van Europa amp;c. amp;c. 6c.nbsp;Concordia res parvae crescunt (Tot Middelburg gedruckt by Johannes Meertens,nbsp;wonende in de Gist-straat) (1697) (14 blzn.; 4to) (Pamflet Knuttel, no. 14342), eennbsp;gedicht over de vrede van Rijswijk, in alexandrijnen geschreven, dat zelfs tot in denbsp;titel herinnert aan het dertig jaar oudere „Bellone aen bant” (1667) van Joannes Antonidesnbsp;van der Goes. Ook schreef hij een (niet door De la Rue genoemd) lijkdicht: Op hetnbsp;beklaaglijk verongelukken van zijn Hoogheid Johan Wilhem Friso ... op den 14. Julynbsp;MDCCXI. (z. pl. e. j.) (1 bl. plano) (Pamflet Knuttel, no. 15968). Misschien is hijnbsp;een zoon of kleinzoon van de med. doctor A. de Koninck, die in 1665 schepen vannbsp;Vere was.

O.a.: Heeft God het al zeer goed, en ons tot nut geschapen. Wat nut was voor den val by luis, en vloo te rapen? — O broederen! wilt my verkonden. Waar wordnbsp;in ’t Bybelwoord 't gebruik van zeep gevonden? — O broederen! wilt my verhalen:nbsp;Wie heeft in zynen naam juist alle de vocalen? — Deze en andere vragen en denbsp;antwoorden erop, alle uit het laatst der achttiende eeuw, bij: Iets van Tollé, blz. 62—76.nbsp;Vgl. ook Schotel, t.a.p., II, blz. 176—183, alwaar ook de mededeling dat de kamer innbsp;het laatste tijdperk van haar bestaan van het midden van December tot 8 Maart desnbsp;Dinsdagsavonds van half zes tot acht uur haar wekelijkse bijeenkomsten hield op denbsp;bovenkamer van het Vleeshuis, die ze met een broederlijke maaltijd besloot.

212 Zie over hem: Nagtglas, II, blz. 797—798: N. N. B. W., V, kol. 982—983 (H. J. A. Ruys); G. A. F(okker), Cornelis Udemans (De Navorscher, 17 (1867), blz. 16—18).

— nbsp;nbsp;nbsp;Zijn ouders, Hendrik Udemans (1576—1649) en Maayken Willemsdr. (1581—1645)nbsp;vestigden zich later in Vere. — Zijn portret op 61-jarige leeftijd, door zijn zoon Hendricknbsp;getekend, met een vierregelig onderschrift van Rochus Hoffer, vindt men voorin „Hetnbsp;geestelyck gebouw” (1659); een ander in het Panpoëticon Batavum.

21^ Cornelis Udemans, Nederlantsche tragi-comedie (z. pl., 1652), blz. (q) 4 v'*.

Enkele keren spreekt hij in zijn boeken over zijn beroep, nl. in: De waekende oog ('s Graven-haghe, 1643), blz. B v”, Oraenjens rou-mantel (Middelburgh, 1650),nbsp;blz. *** 8 V® en de Nederlantsche tragi-comedie, t.a.p., blz. (qqq) 4 r**.

21» Godefridus Udemans was getuige bij het huwelijk en maakte er een gedicht op. Al in Augustus van hetzelfde jaar werd het oudste van hun kinderen geboren. Wenbsp;noemen van hen: Hendrick, schilder en graveur, die 26 Januari 1647 te Vlissingen metnbsp;Maria Seuse trouwde, Cornelis (1630—?), vendumeester en sinds 1665 notaris te Vere,nbsp;waar hij 15 Juni 1655 met Cornelia Vertrecht van 's-Heer-Arendskerke trouwde, ennbsp;Laurens (1632—1690), die notaris te Middelburg werd en met zijn eveneens uit Bergen-op-Zoom afkomstige nicht M. de Pauw trouwde. Voor deze en andere afstammelingennbsp;van Udemans vgl. Nagtglas, II, blz. 798—800.

216 Het enige rederijkerswerk in eigenlijke zin, dat we van hem bezitten, zijn twee refereinen en een lied, waarmee hij als gildebroeder van ,.Missus Scholierenquot; in 1641nbsp;uitkwam op het Vlissingse landjuweel. Men vindt ze in de bundel: Vlissings Redens-lust-hof (1642), blz. M r®—^v®. Bh r^—^v^, Kk 4 vO.

211 Wonderlijcken droom vande school-houdinghe van mr. lan van Oldenbarnevelt. Met de verclaringhe van dien (z. pl., 1618) (16 blzn.; 4to) (Pamflet Knuttel, no. 2777).

— nbsp;nbsp;nbsp;Andere drukken: Pamfletten Tiele, nos. 1566 en 1568.

216 Tegen dit auteurschap pleit, dat Udemans in het voorbericht voor „De waekende oog” het laatstgenoemde boek zijn eerste werk noemt. Is het ook mogelijk dat Udemansnbsp;een kwart eeuw later, toen de tijdsomstandigheden zo geheel anders waren geworden,nbsp;zich geschaamd heeft over het heftig partijdige pamflet uit zijn jeugd, en het daaromnbsp;verloochende?

219 nbsp;nbsp;nbsp;Qg waekende oog, op de onsekerheyt des menschen levens. In dicht ghestelt,nbsp;door Cornelis Udemans. Hier by sijn noch door den selfden autheur gevoegt eenigenbsp;emblemata ofte sinnedichten. In 's Graven-haghe, voor Anthony Jansz Tongerloo, boeck-verkooper woonende inde Veenestraet inde Thien-Geboden. Anno 1643 (XX, 162 blzn.;nbsp;4to).

220 nbsp;nbsp;nbsp;T.a.p., blz. 82.

221 nbsp;nbsp;nbsp;T.a.p., blz. 83. — Als emblematabundel zonder prenten is dit werk enig in zijnnbsp;soort. Vgl. A. G. C. de Vries, De Nederlandsche emblemata (Amsterdam, 1899), blz. 22.

222 nbsp;nbsp;nbsp;T.a.p., blz. 161.

223 nbsp;nbsp;nbsp;Oraenjens rou-mantel: over het droevigh en onverwacht overlijden van dennbsp;hoogh-geboren vorst Wilhelmus, by der gratiën Gods dies naems tweede Prince vannbsp;Oranjen, Grave van Nassouw, etc. als-mede over de onverwachte blyschap van dennbsp;nieu-geboren Prins; den eersten-geboren soon vanden voor-genoemden, zaliger memorie.nbsp;Oock over de onverwachte vriendelicke aen-sprake en vertooninge van de provintienbsp;van Hollandt aen de ses andere provintien. Alle rijm ende vrede-Iievende patriottennbsp;toe-ge-eygent. Door Cornelis Udemans. Met een dobbel-slaende rym-werck verkiert, doch,nbsp;sat cito, si sat bene.

148

Siet! heel ons lant is in den rouw’ nbsp;nbsp;nbsp;|nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;En oock met dese droeve eeuw,

Noch met Oraenjen en Nassouw, nbsp;nbsp;nbsp;|nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;Om dat soo brult noch onse leeuu,

Tot Middelburgh, inde druckerye van Anthony de Later. 1650 (16 blzn.; folio) (Pamflet Meulman, no. 3171).

T.a.p., blz. 8 r».

Nederlantsche tragi-comedie, vertoonende het gewoel der voorledene, en tegenwoordige oorlogen van de vereenichde Nederlanden. Doch eygentlijck vervattende den vredelijcken wensch der Christenen. Door Cornelis Udemans. Gedruckt voor den autheur.nbsp;Anno 1652 (134 blzn.; 8vo) (U.B., Leiden; U.B., Utrecht).

T.a.p., blz. (qqq) 4 r”.

Het grove pack-kleedt, af-getrocken van het lastigh' pack des werelts. Door Cornelis Udemans. Tot Middelburgh, gedruckt by Henrick Smidt, boeck-drucker, woo-nende op de \Vall. Anno 1658 (24 blzn.; 4to) (U.B., Leiden).

228 nbsp;nbsp;nbsp;geestelyck gebouw, met sinne-beelden verciert, door Cornelis Udemans. Tot

Middelburgh, gedruckt by Henrick Smidt, boeck-drucker, woonende op de Wall, Anno 1659 (XVIII, 192 blzn.; 4to) (U.B., Leiden). — Lofdichten van Christophorus Matennbsp;en Isaacus Snyers gaan vooraf aan dit werk, dat de schrijver aan zijn geboortestadnbsp;Bergen-op-Zoom heeft opgedragen.

Af-beeldinge van de verkeerde werelt: ontdeckende de oude aen-geborene ver-keertheyt der menschen, vervattende daer beneffens met rijm-werck de verklaringen van alle de voornaemste historiën van het Oude en Nieuwe Testament, noyt voor desen bynbsp;eenige poëten meer uyt-gegeven. Verciert met verscheyde kopere platen. Tot Middelburgh, uyt de boeck-winckel van Pieter van Goetthem, boeck-verkooper in de Giststraet,nbsp;in den Leydsen Boeck-binder, 1660 (XII, 296 blzn.; 4to). — 2de druk; Middelburgh,nbsp;1661. — Het werk is opgedragen aan de overheid van Vere, de herdruk evenwel aannbsp;Abraham Heidanus, een neef van de uitgever. Cats, Huygens en Elisabeth Haviusnbsp;schreven er lofdichten voor; dat van Cats was het laatste gedicht, door hem geschreven.

In mijn bezit is een exemplaar van de eerste druk, geheel met wit doorschoten en door de auteur zelf voor de derde druk bewerkt. Behalve talrijke toevoegingen tussennbsp;de tekst, soms van vele bladzijden lang, heeft Udemans er een opdracht bijgeschrevennbsp;aan de prinses-douairière Amalia van Solms en een inleiding ,,Aen den rijm-lievendennbsp;leser”. Bij de lofdichten is er een van R(ochus) H(offer) (een autograaf). Een derdenbsp;druk is echter nooit verschenen.

Schrickelicke vertooninge van den staet-suchtigen duyvel, die van den beginne der wereldt sich selven aen alle soorten van menschen inwendigh heeft verthoont, maernbsp;nu voornementlick aen koningen en vorsten, die met haer acht of thienen de heelenbsp;werelt in roeren stellen, doch met bysondere voorsienigheyt Gods, die de koningen ennbsp;vorsten als roeden gebruyckt, tot straffe der onderdanen, maer wee haer die Gods roedennbsp;zijn, want als een scherp-rechter sijn roeden gebruyct heeft, dan werpt hyse wech.nbsp;’s Graven-hage, gedruckt by Jasper de Bot. Anno 1665 (24 blzn.; 8vo) (Pamflet Knuttel,nbsp;no. 9131).

231 nbsp;nbsp;nbsp;* ggjj klaren en verre-sienden bril, dienende op de neus van alle neus-wysenbsp;d'wasen. Middelburg, 1665 (4to). — Veiling-catalogus Van Huffel's Antiquariaat, Utrecht,nbsp;October 1927, no. 1475.

232 nbsp;nbsp;nbsp;* Chartacea et sanguinolenta navis bellica, in prora quidem rubrum belli, sed innbsp;puppi album pacis signum gerens. Cornelius Udemannus hujus chartaceae navis nau-pegus, Medioburgi, Henricus Smetius, 1672 (116 blzn.; 8vo). — Ik kreeg het nietnbsp;onder ogen, maar ontleende de titel en enkele bijzonderheden over de inhoud aan denbsp;Navorscher, 7 (1857), blz. 10 en de veilingcatalogus der nalatenschap van J. I. Doedesnbsp;(Collection of rariora) (J. L. Beijers, Utrecht, 1898), no. 871.

233 nbsp;nbsp;nbsp;Behalve de bovengenoemde werken zijn van Udemans nog twee lofdichten bekend,nbsp;nl. een twaalfregelig bijschrift bij een portret van Adriaen Banckert, luitenant-admiraalnbsp;van Zeeland, door zijn zoon H. Udemans gegraveerd (Zei. 111., I, blz. 554) en eennbsp;lofdicht voorin: Het nieuwe droevige nacht-licht (Middelburgh, 1665) van Arent Roggeveen (Pamflet Knuttel, no. 9204) (vgl. hiervóór, blz. 87).

234 nbsp;nbsp;nbsp;Brief van 21 Augustus 1660, aanwezig in de hssn.verzameling van de U.B. tenbsp;Amsterdam. Vgl. J. A. Worp, De briefwisseling van Constantijn Huygens, V ('s-Gra-venhage, 1916), no, 5655. —• Ook met Cats stond Udemans in briefwisseling, zoalsnbsp;blijkt uit zijn: Grove pack-kleedt, t.a.p., blz. A 2 v®.

235 nbsp;nbsp;nbsp;Ygj H. M. Kesteloo, Geschiedenis én plaatsbeschrijving van Arnemuiden (Middelburg, 1876), blz. 85, 129—134, 145, 147, 209,

238 T,a.p., blz. 145.

Zoals Schotel, t.a.p., II, blz. 234, doet.

Kesteloo, Stadsrek., blz. 85.

Notulen van Wet en Raad, 25 Maart 1644.

Kesteloo, Stadsrek., blz. 134.

Vgl. H. M. Kesteloo, Domburg in woord en beeld (Middelburg, 1913), blz. 34. Notulen van de Staeten van Zeelant, 1625, blz. 309.

149

243 Over de Goese rederijkers zie men: R. C. H. Romer, De rethorijkers te Goes (Zeeuwsche volks-almanak, 1844, blz. 10—19): J. ab Utrecht Dresselhuis, De redenrijkersnbsp;te Goes (eene nalezing) (Zeeland, 1855, blz. 137—166; R. A. S. Piccardt, Bijzonderheden uit de geschiedenis der stad Goes (Goes, 1864), blz. 120—125.

*44 Ab Utrecht Dresselhuis, t.a.p., blz. 139—140. — In het stedelijk archief vindt men geen sporen van haar bestaan vóór het midden der zestiende eeuw.

*4S Vandaar dat de kamer in de rekening van het voetbogengilde over 1539 „die earner van Magdalena” genoemd wordt. — T.a.p., blz. 141.

*48 Dit bestaat uit een ruit, waarvan het schild in twee gelijke delen verdeeld is, de linkerhelft van zilver, de rechter van goud. De rechterzijde heeft drie blauwe, schuinsnbsp;naar de linkerkant afdalende balken, de linkerzijde twee rode dijen boven elkaar. Hetnbsp;schild is gekroond met een groene krans, bestoken met blauwe nardusbloemen. — T.a.p.,nbsp;blz. 139; Piccardt, t.a.p., blz. 122, noot 76.

*4'^ Stadsrekeningen van Bergen-op-Zoom, 1475—1476.

248 Vaderlandsch Museum, 3 (1859—1860), blz. 56.

*49 F. Galand, De oudste stadsrekening van Axel (Kronijk Hist. Gen., 24 (1868), blz. 394).

250 Kesteloo, Stadsrek., III, blz. 96.

*51 T.a.p.

*5¹ Deze ordonnantiën berusten thans, met het request en de apostille daarop, in de Nat. Bibl. te 's-Gravenhage. Een en ander is afgedrukt bij Schotel, t.a.p., II, blz. 184—200.

Ook bezit de Nat. Bibl. het Rekeningboek der kamer, dat met 1570 begint. De eerste blz. is versierd met een afbeelding van de patrones der kamer, gekleed in een wit ennbsp;hemelsblauw gewaad (de kleuren van het huis van Beieren!), op een veld, bezaaid metnbsp;nardusbloemen. In de rechterhand houdt zij een gouden drinkschaal met drie nardusbloemen, in de linker het deksel daarvan. Haar hoofd is gekroond met een krans vannbsp;dezelfde bloemen, en omringd met een aureool. Terzijden, op een uitgerold blad, staannbsp;de woorden „met gantsher (sic) herten”.

*53 Boek der voorboden en ordonnanciën van Goes (1568?), hfdst. 5, art. 10. •— Römer, t.a.p., blz. 14; Piccardt, t.a.p., blz. 123, noot 88.

Kleine notulen van de raad van 10 Mei 1581.

Kleine notulen van 26 Maart 1589.

Kleine notulen van 5 October 1597.

Ab Utrecht Dresselhuis, t.a.p., blz. 145.

Notulen van de raad van 14 November 1630.

*59 Hij schreef het, onder het devies van de kamer, achter in het rekeningboek van het Sint-Severiusgilde van 1547—1619, waaruit het is overgenomen bij Ab Utrecht Dresselhuis, t.a.p., blz. 142—143 en Piccardt, t.a.p., blz. 124, noot 89.

*89 De Schadt-kiste der Philosophen (Mechelen, 1621), blz. 321—322, 323. — Het referein, het „Nieuw Liedeken; op de wyse: Wy Bevenaers alhier by desen”, en eennbsp;referein van Glaude Fonteyne (zinspreuk; lek dorst naer eer), eveneens lid van denbsp;kamer, zijn in deze bundel afgedrukt.

*84 Op de uitgeschreven vraag: „Wat oeff’ningh is elck best, en noodighst voor 't gemeen?” antwoordde Goes, bij monde van een rederijker die de zinspreuk „Spaert eerstnbsp;fenijn” voerde, met: ,,’t Heylzaem gebedt tot Godt, ist nodighste bevondenquot;. Op de regelnbsp;,,Geluckigh is het landt, daer sulcke volck’ren woonen” antwoordde de kamer in eennbsp;niet ondertekend referein. Ter beantwoording van de vraag naar een lied op de regelnbsp;„Die God heeft tot sijn hulp, geen dingh hem hinder doet”, stelden twee Goese rederijkers een lied op, nl. Joannes Hendricks Mispelblom (1594—1649) (anagram; Omnbsp;spellen misiond braeinigh”; zinspreuk: Met gantscher herten) en de bovengenoemdenbsp;anonymus, wiens lied op muziek gezet was (stemme: Prijsweerdigh pleyn, vol Nardusnbsp;Blomken reyn, 6c.). — Vlissings Redens-lust-hof (Vlissinge, 1642), blz. N 2 r®—^v®.

1

8¹ Apollus lust-hof, ofte Beroep tot Bleyswijck, vande broeders van den Dubbelt Geelen Hoff-Bloem (Delft, 1684), blz, 22. — Op de vraag „Wat volck was seer benaut,nbsp;die suchtend’ tranen lieten. Verlost uyt prijckel om vol-op-heyt te genieten?” antwoorddenbsp;Andries van Dorme (zinspreuk; Door Godts hulp) met een referein, waarvan de stokregelnbsp;was: ,,Soo trock ’t ghevanghen volck van daer door Godts geleyden” (t.w. de Israëlietennbsp;uit Egypte). Van Dorme had als stokregel voor zijn antwoord de opgegeven stok voornbsp;de prijsvraag van de regel genomen, en nam dus met dit referein aan beide wedstrijdennbsp;tegelijk deel. Aan de knievraag nam Goes geen deel. Men vindt de antwoorden vannbsp;Goes in: Apollus lust-hof, t.a.p., blz. 22—25. — De prijs bestond uit een zilveren proef-schaal.

*89 Op de vraag ,.Wiens dood voor handen was, vond’ g’naed in ’s Konings oogen Hy tot loon, kreeg een kroon, en wierdt tot staat getogen?” antwoordde Andries vannbsp;Dorme met: ,,David kreegh genaed’, tot loon, de kroon Israël”, en Bemardus Verheulenbsp;(zinspreuk; Haet, nijdt) „uyt liefde” (d.i. buiten mededinging) met „David victorieus,nbsp;kreegh tot loon, kroon, en eere”. Het lied op de opgégeven regel „Door weldoen krijgt

150

den tnensch, het geen hy niet en heeft” en de beantwoording der knievraag: „Wat dient 'er by 't reen-rijck best en nuts t’onderhouwen?” (met; „De liefd’ verbandt dennbsp;twist, baert eendracht, rust, en vrede”) waren weer beide van Andries van Dorme. Mennbsp;vindt ze in: Apollus-Helicon, ofte Beroep, gedaen by de broeders van 't Rosmareyn,nbsp;daermen schrijft: door 's Woords kracht, tot Schipluyde (Delft, 1685), blz. B 3 r**—B 4 r®,nbsp;D r®—D V®. — De prijzen bestonden uit „een groote tinne gesneden beker”, „een tinnenbsp;gesneden beecker” en „een silvere tant-stoocker”.

Kleine notulen van 14 December 1630.

Ab Utrecht Dresselhuis, t.a.p., blz. 154—155.

Kleine notulen van 24 Juli 1679.

Uit de notulen van de kerkeraad aangeh. bij Romer, t.a.p., blz. 18.

Notulen van de kerkeraad van 2 Januari 1682.

Zie over hem: Nagtglas, II, blz. 1075—1076.

Een nieu liedt-boeck, genaemt den Druyven-tros der Amoureusheyt: in hem begrijpende veelderhande amoureuse liedekens, te vooren in druck noyt uytgegaen. Ge-componeert, door Pieter Lenaerts vander Goes, 1602 (166 blzn.; kl. obl.) (U.B., Amsterdam). — Een herdruk is in één ex. bewaard, waarvan het titelblad echter ontbreekt (176nbsp;blzn.; kl. obl.) (Verzameling H. E. Driessen, Haarlem). — Een moderne uitgave, metnbsp;een inleiding en aantekeningen door P. J. Meertens (Utrecht, 1929), verscheen in denbsp;„Liederen van Groot-Nederland”, verzameld door F. R. Goers F.Rzn.

Mr. Pieter Leenaerts (Goeree) was in het laatste kwart der zestiende eeuw te Goes in de regering (Nagtglas, t.a.p.; mijn inleiding, blz. IV). Deze of een anderenbsp;Pieter Lenaertsz verzocht in 1599 aan de admiraliteit van Rotterdam om geslagen wantnbsp;naar Rochelle te mogen uitvoeren (R. G. P., dl. 71, blz. 779, noot 3). En tenslotte komtnbsp;in „De Schadt-kiste der Philosophen” (Mechelen, 1621) een ,,liedeken” voor van P.nbsp;Lenaerts (blz. 35), lid van „De Goubloemequot; van Antwerpen, die tot zinspreuk voerde:nbsp;In liefde verheught.

2T2 Lied LXX, VS. 1—10.

273 Lfei; i-ecJjt Jej. Reimerswaal, uitgegeven door R. Fruin (Oude Vaderlandsche Rechtsbronnen) ('s-Gravenhage, 1905), blz. 15—20.

Of moet men aannemen dat Reimerswaal twee kamers heeft gehad, de ,,Gentylen” en de „Drie Korenbloemkens”? Aangezien de stadsrekeningen van deze al in de zeventiende eeuw verdwenen plaats verloren zijn gegaan, zal hierop wel nimmer een afdoendnbsp;antwoord gegeven kunnen worden.

Stadsrekeningen van Vere, 1471: ,,den gezellen van Reymerswale, die hier ter Vere quamen batementen spelen, gesconken twee poortcannen wijns van XX gr.”

„Den batementers ... deene van Antwerpen, dandere van Remerswale en de derde van Bergen, hier voor der stadthuys spelende, elc een van hen betaelt enz.quot; —nbsp;Stadsrekeningen van Bergen-op-Zoom, 1474/75, meegedeeld in; C. R. Hermans, Geschiedenis der rederijkers in Noordbrabant, 2de stuk ('s-Hertogenbosch, 1867), blz. 254.

Sinte Geertruydtsbronne, 10 (1933), blz. XXVII.

Stadsrekeningen van Bergen-op-Zoom, 1483/84. In dit jaar kwamen „die van de rethorike” van Reimerswaal in Bergen-op-Zoom om deel te nemen aan „’t heylige cruys-tocht”, de grote sacramentsprocessie.

Ze kwamen er op de ommegangsdag spelen, waarvoor de stedelijke regering hun vier poortkannen Rijnwijn schonk. •— Kesteloo, Stadsrek., II, blz. 106.

2®® Belgisch Museum, 1 (1837), blz. 151.

Boxhom, Chroniick, I, blz. 177. — Ten tijde van Boxhorn waren deze stopen en kannen, „waer op het wapen van Romerswale, ende 's Kamers devijse, met den datumnbsp;daer by, gheschildert staet” nog aanwezig; ze werden „tot Middelburch op de Reden-rijcke Kamer tot gheheuchenisse bewaert”.

Kesteloo, Stadsrek., III, blz. 351.

283 nbsp;nbsp;nbsp;„Esbatement van de Appelboom” (door mij uitgegeven in het Tijdschr. v.nbsp;Ned. taal- en letterk., 42 (1923), blz. 165—193), dat ik indertijd als uit Reimerswaalnbsp;afkomstig beschouwde, zie ik thans, na de opmerking van F. H. Kossmann, t.a.p., 46nbsp;(1927), blz. 32—33, eerder voor een werk van de Haagse kamer de „Korenbloem” aan,nbsp;al blijft het dan vreemd, dat het typisch Zeeuwse woord wuijtken, dat driemaal in ditnbsp;esbattement genoemd wordt, kan voorkomen in een spel, dat niet van een Zeeuwse kamernbsp;afkomstig zou zijn.

284 nbsp;nbsp;nbsp;Vgl. Ign. M. P. A. Wils, Het retorijka gilde te Kapelle (Bijdr. v. d. gesch. v. h,nbsp;bisdom v. Haarlem, 47 (1930), blz. 275—278).

In 1804 door zekere Frans Verscraage te Kloetinge geschreven; de tekst is door deze afschrijver klaarblijkelijk gemoderniseerd en hier en daar bedorven. Het afschriftnbsp;berust thans onder de pastoor van Hansweert, tot wiens parochie het gilde behoort.

286 nbsp;nbsp;nbsp;Destijds schoolmeester te Kapelle.

287 nbsp;nbsp;nbsp;Ygl. J. Bijlo, Kroniek van Kapelle-Biezelinge en Eversdijk (Middelburg, 1923),nbsp;blz. 97, 211—212; J. Kleijntjens, Verslag over den godsdienstigen toestand in Hollandnbsp;en Friesland, a® 1565 (Haarlemsche bijdr., 59 (1940—1941), blz. 52—101), blz, 57—58.

151

288 nbsp;nbsp;nbsp;Vgl., ook voor de geschiedenis van de kamer: Het spel van de Stathouwer, medegedeeld door D. A. Poldermans ( Archief Z. G. d. W., 1930, blz. 1—^^118); C. G. N. denbsp;Vooys, Het abele spel van Lanseloet, door Zeeuwse rederijkers ten tonele gebracht?nbsp;(Tijdschr. v. Ned. taal- en letterk., 54 (1935), blz. 297—298).

Poldermans, t.a.p., blz. 92—105. — Op het raadhuis te ’s-Gravenpolder is nog een zilveren schild van ruim een decimeter in het vierkant, aan een zilveren ketting.nbsp;Het schild vertoont een vrouw (Sinte-Barbara) naast een toren (die van het dorp) ennbsp;heeft als randschrift: Als men 1596 heeft geschreven/wert in 's-Gravenpolder met raetnbsp;vergeven/omdat den Camer weder wert opgeheven/naer dat zij lange hadde desolatnbsp;gelegen. — In een wolk staat nog geschreven: Met dugt verwinnende, en het jaartalnbsp;1694. ~ T.a.p., blz. 117—118.

28® Ab Utrecht Dresselhuis, De redenrijkers te Goes, t.a.p., blz. 162—165 (medegedeeld uit de notulen van gecommitteerde raden van 31 December 1711).

20Oa Medegedeeld door J. van der Baan in de Navorscher, 16 (1866), blz. 166.

Ab Utrecht Dresselhuis, t.a.p., blz. 157. — Het schriftelijk adres met de apostille van de ambachtsheren is als bijlage opgenomen, blz. 158—161.

282 nbsp;nbsp;nbsp;T.a.p., blz. 160—161.

283 nbsp;nbsp;nbsp;In de rekeningen van de Goese schuttersgilden (o.a. in die van het Sint-Jorisgildenbsp;van 1539 en 1540) komen nl. verscheidene posten voor wegens geschenken aan de zotskapnbsp;van Wolfaartsdijk. — Piccardt, Bijzonderheden uit de geschiedenis der stad Goes,nbsp;t.a.p., blz. 121.

284 nbsp;nbsp;nbsp;Vgl. (P. D. de Vos), Rederijkerskamers op Schouwen en Duiveland in de 16enbsp;en 17e eeuw (Zierikzeesche Nieuwsbode, 19 October 1923): H. M. C. van Oosterzee,nbsp;Naschrift (over rederijkers op Schouwen en Duiveland) (Zeeuwsche volks-almanak,nbsp;1844, blz. 20—23).

295 Xenzij de beide eerstgenoemden één kamer zijn, zoals Schotel, t.a.p., II, blz. 293 veronderstelt.

286 nbsp;nbsp;nbsp;Ygj, Oosterzee, t.a.p., blz. 20; vgl. Kops, t.a.p., blz. 262.

287 nbsp;nbsp;nbsp;Van Oosterzee, t.a.p., blz. 21.

28® t’Catgens en t’hondekens strijdt (2 bladen in plano, waarvan het eerste te kort is afgesneden, zodat van het derde couplet 9, van het vijfde 8 en van het zesde 2 regelsnbsp;ontbreken) (Prov. Bibl. van Zeeland, Middelburg; het ex. bevindt zich in de opnbsp;blz. 416, noot 931 genoemde verzamelbundel van Jacobus Baselius).

289 nbsp;nbsp;nbsp;Rechtsregisters van Brouwershaven, register no. 2 (1553—1557).

300 Deze „Ordonnancie voorde camer van rhethorica der stede van Brouwershaven, 1594” (16 blzn.; folio) berust in hs. op het raadhuis van Brouwershaven.

384 Dit hs. berustte tot voor kort eveneens op het raadhuis van Brouwershaven, en is thans in bruikleen gegeven aan de Universiteitsbibliotheek te- Utrecht. — Een beknoptenbsp;inhoudsopgave van de esbattementen, die het bevat, vindt men in; C. G. N. de Vooys,nbsp;Onbekende zeventiende-eeuwse esbatementen van een onbekende rederijkerskamer (Tijdschrift V. Ned. taal- en letterk., 55 (1936), blz. 211—224). — Een uitgave van dezenbsp;spelen wordt bezorgd door H. Meilink.

382 nbsp;nbsp;nbsp;Uit het Rood-Waarheidboek (een crirriineel register) van Zieriksee medegedeeldnbsp;bij Van Oosterzee, t.a.p., blz. 22. — De rederijkerskamer van Haamstede had, waarschijnlijk in het vroege voorjaar van 1610 (ter gelegenheid van het strarijden?) metnbsp;trommels enz. willen uittrekken, maar de ambachtsheer Jacob van den Eynde had ernbsp;geen toestemming voor gegeven. Desondanks waren ze naar Renesse getrokken ennbsp;hadden daar ,,den gans geclippelt ” en andere vermaken bedreven. De baljuw van Zieriksee kwam er 31 Maart 1610 voor over om getuigen te horen. „Souffereyn” van denbsp;rederijkerskamer was toen Pieter Visch. — Schepenaktenboek van Haamstede.

383 nbsp;nbsp;nbsp;Uit het Rood-Waarheidboek van Zieriksee, 24 Juni 1611, medegedeeld door Vannbsp;Oosterzee, t.a.p., blz. 22.

384 nbsp;nbsp;nbsp;De Vos, Rederijkerskamers op Schouwen en Duiveland, t.a.p.

305 nbsp;nbsp;nbsp;Vgl. P. J. Meertens, Job Gommersz, een Zeeuws rederijker uit het midden dernbsp;zestiende eeuw (Tijdschr. v. taal en letteren, 14 (1926), blz. 245—284). — Het hs.,nbsp;waaraan de gegevens voor deze studie ontleend zijn, berust in de Nat. Bibl. te 's-Graven-hage.

306 nbsp;nbsp;nbsp;Ygl. E. Wiersum, Een Zeeuwsche kalender uit de 16e eeuw (Archief Z. G. d. W.,nbsp;1908, blz. 47—63).

38'gt;' Er is een opvallende overeenkomst tussen een van deze refereinen en een van de Tongerse rederijker meester Ardt Bierses, die een tijdgenoot van Gommersz was.nbsp;Vgl. Jules Frère en Jan Gessler, Uit een Tongerschen dichtbundel der XVIe eeuwnbsp;(Tongeren, 1925), referein XI, blz. 36—38. Deze overeenkomst is te sterk dan dat vannbsp;toeval sprake kan zijn: enkele regels zijn nl. woordelijk aan elkaar gelijk. Wie vannbsp;beide rederijkers is de plagiator?

388 Kops (t.a.p., blz. 240) deelt mede dat een „Mey-spel amoreus, daar Pluto Proserpina ontscaect”, in 1534 te Tolen werd gespeeld, maar ik zocht tevergeefs naarnbsp;de bron van dit bericht. In 1519 zou het te Dendermonde en in 1551 te Aalst zijn

152

opgevoerd. Een overzicht van de inhoud t.a.p., blz. 236—240. Kops vermeldt niet, waar hij dit stuk gevonden heeft.

Het spel bevindt zich in de Kon. Bibl. te Brussel (hs. 21659), in een afschrift van Reyer Gheurts (vgl, C. G. N. de Vooys, Amsterdams rederijkersleven in het middennbsp;van de zestiende eeuw (Tijdschr. v. Ned. taal- en letterk., 48 (1929), blz. 133—140).nbsp;Op het titelblad staat, als plaats van afkomst: Thoolen; aan het slot: Jacop Awyts fecit.nbsp;Het spel, dat ongeveer 850 regels telt, beschrijft hoe „Menschelyke Broosheyt”, een jongeman die naar zijn eigen getuigenis meer taveernen en bordelen dan kloosters en kerkennbsp;bezoekt, en die verliefd is op „Swerelts Ghenuechte”, een „huere” met zeven dochtersnbsp;(de zeven hoofdzonden), er toe gebracht wordt zijn lief in de steek te laten om „Tprofijtnbsp;der Zielenquot; te gaan zoeken. Uit de rijmen noch uit de woordvoorraad blijkt iets overnbsp;een Zeeuwse afkomst; ook komt de naam Awyts in Toolse archivalia niet voor, maarnbsp;noch het een, noch het ander behoeft een reden te zijn om de zo uitdrukkelijk vermeldenbsp;Toolse herkomst in twijfel te trekken.

„Op den XVIIen November 97 hebben bailiu, borgemeesters ende schepenen collegiater vergadert synde voer hun ontboden Anthoni Leys als Prince van de Gamernbsp;van Rethorica ende hem affgeyst de keure van de Camer van Rethorica bij ons verleentnbsp;mitsgaders de wilkeure by henlieden gemaeckt ende hem Prince belast op de hoochstenbsp;boete op syn poorterschap geen vergaderinge ter cause vande camer meer te houdenenbsp;ende voerss. keuren opgesloten op den Stadthuise, van gelycke es ten zelfden dage medenbsp;in ’t voorss. collegie ontboden Corn. Breijl, als knape van den voorss. camer ende hemnbsp;op gelycke penen als boven belast die vande camer van Rethorica nyet meer te vergaderen noch in hunne camer noch elders, en heeft den vrss. Prince by eede verclaert,nbsp;dat [in] de zelve camer sijns weten geen andere keuren en zijn als hy alhier overgelevertnbsp;heeft”. — Mededeling van wijlen de heer C. Hollestelle, archivaris van Tolen. — Denbsp;in deze resolutie bedoelde keuren zijn thans niet meer in het archief van Tolennbsp;aanwezig.

Stadsrekeningen van Tolen, 16 Juni 1614.

J. Was, in Nehalennia, 1850, blz. 235.

313 Vgl. Kops, t.a.p., blz. 287, en Ermerins, Eenige Zeeuwsche oudheden, II, blz. 59. — Op het blazoen zijn de wapens van Zeeland, Vosmeer en Nassau afgebeeld.

Uit de wapenschilden, die in de vier hoeken zijn aangebracht, blijkt dat Charles van Bourgondië, heer van Sommelsdijk en Sint-Annaland, het schild heeft doen vervaardigen. Deze wapens zijn nl. die van zijn vier kwartieren: Bourgondië, Manuel de lanbsp;Cerde, Werchin en Luxemburg. Aan de keerzijde is het volle wapen van Bourgondiënbsp;afgebeeld.

Het werd vroeger op het sinds verdwenen rechtshuis, en wordt thans op het gemeentehuis bewaard. Het randschrift van het bord luidt: Katarina refulsit/virgo regalisnbsp;fidei/merito specialis/jubar in [tejnebris M.V.D. (d.i. Catharina, een maagd vannbsp;koninklijk geloof, door haar verdienste uitzonderlijk, als een morgenster heeft zij geschitterd in de duisternissen). — Is i.p.v. M.V.D. misschien M.D.V., d.i. 1505, te lezen?

316 Veldt-dichtsche t’saemspraeck, tusschen Konst-oeffenaer, ende Konst-beminder. ,— Den Nederduytschen Helicon (Haerlem, 1610), blz. 66—85. — Het gedicht is merkwaardig door de vele tientallen namen van dichters uit het begin der zeventiende eeuw,nbsp;die het opsomt.

Elegia oft claeghdichtsche tweespraeck. — Epitaphien ofte graf-schriften gemaeckt op het afsterven van Carel van Mander (Leyden, 1609), blz. 31—39.

318 Dit 269 bladen tellende hs. bevindt zich in de Prov. Bibliotheek van Zeeland te Middelburg. Een opstel over deze verzameling, met enkele proeven eruit, verschijnt tenbsp;zijner tijd in het thans tijdelijk gestaakte tijdschrift Sinte Geertruydtsbronne.

Bij het hs. is een ontwerp van Bernaerds gevoegd voor een blazoen van de rederijkerskamer van Scherpenisse: een hand die een zwaard vasthoudt, waarvan de punt naar boven is gekeerd, met het jaartal 1622 en het randschrift: Soo Scherp en is geen zweirdnbsp;tweesnijdig als Gods Woord (vgl. Hebr. 4: 12).

Jasper Bernaerds was getrouwd met Anthonina Joosdr. Bostijns.

318 Vgl. J. Adriaanse, Beelden uit het verleden van Hulst en zijn ambacht (Amsterdam, 1930), blz. 70, 78, 79, 108.

380 nbsp;nbsp;nbsp;Zie over hem: N. N. B. W., VI, kol. 1156—1157 (J. Fruytier). Hij was in 1467nbsp;kapelaan te Hulst en maakte met ridder Joost van Ghistele, heer van Aksel, de reisnbsp;mee naar Palestina, Indië, Perzië enz., die deze edelman tussen 1481 en 1485 ondernam.

381 nbsp;nbsp;nbsp;Uit de stadsrekeningen van 1478 medegedeeld door F. Galand in de Navorscher,nbsp;32 (1882), blz. 67—68.

388 Stadsrekeningen van Hulst. — Er bestond klaarblijkelijk een vrij druk verkeer tussen Hulst en Bergen-op-Zoom. Op derde Paasdag van hetzelfde jaar zongen denbsp;zangers van Bergen te Hulst in de kerk (t.a.p.), en daags na Sacramentsdag (dus opnbsp;28 Mei) speelden de Bergse „gesellen van rethorike” er op de markt een spel van Sinte-Geertruydt. — H. Levelt, De „gesellen der Vroeghdenbloeme” te Bergen-op-Zoomnbsp;(Sinte Geertruydtsbronne 1 (1924), blz. 17).

153

Het bovenstaande uit aantekeningen uit de rekeningen van Hulst, medegedeeld door F. Galand in: Geschiedkundige bijzonderheden van Zaamslag (De Navorscher, 29nbsp;(1879), biz. 134—136).

J. F. Willems heeft deze „Pryskaerte van de rederykkamer der stad Hulst” uit de archieven van Oostvlaanderen afgedrukt in Belgisch Museum, 4 (1840), blz. 411—nbsp;418. Een der aan dit stuk hangende zegels, die bij dit art. zijn afgedrukt (tgr. blz. 418)nbsp;stelt ongetwijfeld het blazoen van de kamer voor: een pot, waaruit drie (hulst) takkennbsp;oprijzen, tussen de letters R(eyne) M(inne).

325 De Navorscher, 29 (1879), blz. 135.

T.a.p., blz. 136.

Medegedeeld door J. F. Willems in Belgisch Museum, 1 (1837), hlz. 152.

Van Duyse, t.a.p., I, blz. 60.

Adriaanse, t.a.p., Ijlz. 78—79. nbsp;nbsp;nbsp;,

Jacob van Lansberghe, Beschryvinge van de stadt Hulst (Rotterdam, 1692), blz. 218.

216: „Tegenwoordig is deselve broederschap in ongebruyck, dan is my, onder enige papieren hun rakende, vertoont geweest een regie-ment by deselve gemaekt, en verniewt in den jare 1621., alles in rijm gestelt”.

333 Galand, Geschiedkundige bijzonderheden van Zaamslag, t.a.p., blz. 134—136.

331 Ze kregen er vier kannen wijn voor, waarvoor de rekening een post van £ 5 bevat.

335 Ygl. De oudste stadsrekening van Axel. Aug. 1492—25 Aug. 1493. Medegedeeld door F. Galand (Kronijk van het Hist. Gen., 24 (1868), blz. 312—434; hierin vooralnbsp;blz. 394—397).

333 nbsp;nbsp;nbsp;Galand noemt als de zinspreuk der kamer „in broederlijcke liefd” (t.a.p., blz. 394),nbsp;ik weet niet op grond waarvan. — Het blazoen van de kamer is afgebeeld in de aanstonds te noemen Spelen van zinne (Ghendt, 1539), blz. 66 v^ en in de in noot 351 tenbsp;noemen herdruk van Van Dis en Erné, blz. 160. Men vindt er een bloeiend kruis, denbsp;vier melktelen, een miskelk, een hart en het wapen van Aksel op voorgesteld.

337 Galand, t.a.p., blz. 334.

Medegedeeld door J. F. Willems in Belgisch Museum, 1 (1837), blz. 150, 152. Vgl. voor al het bovenstaande Galand, t.a.p., blz. 394—397.

_Vgl. Leonard Willems, De Axelsche rederijkersgilde van Sinte Barbara en haar

deken Jacob de Hondt (1487—1529) (Versl. en meded. d. Kon. Vlaamsche Ac. voor taal- en letterk., 1920, blz. 973—991); Middelnederlandsche gedichten en fragmenten,nbsp;uitgegeven door Napoleon de Pauw, II (Wereldlijke gedichten) (Gent, 1914), hlz. 313nbsp;—421: Vlaamsche en Latijnsche rijmen van Anthonis Stalin en Jacob de Hont, pastoorsnbsp;van Axel. — Het hs. behoorde' aan mr. L. van Hoorebeke, advocaat te Gent.

343 De Hont nam in zijn hs. o.a. vele Latijnse vertelsels, Latijnse rijmdichten ennbsp;Vlaamse gedichten van hem op, maar bijna nooit is met zekerheid uit te maken, watnbsp;van Stalin en wat van hemzelf is. De aanstonds te noemen proeven van hun dichtkunstnbsp;zijn naar alle waarschijnlijkheid echter van De Hont, terwijl de tijdgedichten (incarna-tioens, enz.) vooral van Stalin schijnen te zijn.

342 nbsp;nbsp;nbsp;Leonard Willems, t.a.p., blz. 986.

343 nbsp;nbsp;nbsp;Qg Pauw, t.a.p., blz. 369.

344 nbsp;nbsp;nbsp;T.a.p., blz. 327.

345 nbsp;nbsp;nbsp;T.a.p., blz. 342.

346 nbsp;nbsp;nbsp;T.a.p., blz. 367.

347 nbsp;nbsp;nbsp;Refereynen int vroede, ... int zotte, .

... 1539 (Ghendt, 1539), blz. G 4 v»—G 6

348 nbsp;nbsp;nbsp;T.a.p., blz. H r».

348 T.a.p., blz. M 3 r®—M 5 r®. — In de bundel: Tprieel der amoreusheyt met d’epistel der minnen (Rotterdam, 1596), blz. A 4 r®—A 5 r®, is een referein opgenomen, dat hiervan kennelijk een bewerking is. Hele regels zijn letterlijk overgenoroen, andere metnbsp;varianten, en het geheel volgt het Akselse referein op de voet.

350 Vgl. Van Dis, Reformatorische rederijkersspelen uit de eerste helft van de zestiende eeuw, t.a.p., blz. 33—87. — Een andere mening wordt voorgestaan door Vannbsp;Mierlo (zie o.a. Geschiedenis van de letterkunde der Nederlanden, II, t.a.K,, blz. 366—nbsp;369), die het ketterse karakter van deze spelen verwerpt.

353 Spelen van zinne ... binnen ... Ghendt ... vertooght (Ghendt, 1539), blz. R 3 v® —2 V®. — Ook in de herdruk van deze bundel: De spelen van zinne vertoond op hetnbsp;landjuweel te Gent van 12—23 Juni 1539. Uitgegeven en toegelicht door L. M. van Disnbsp;en B. H. Erné, I (Groningen, Batavia, 1939), blz. 160—176. — De aanhalingen hierondernbsp;zijn uit deze herdruk. — Een inhoudsoverzicht van het spel vindt men bij Van Dis,nbsp;t.a.p., blz. 67—69.

352 nbsp;nbsp;nbsp;De spelen van zinne, t.a.p., blz. 168.

353 nbsp;nbsp;nbsp;T.a.p., blz. 170.

334 nbsp;nbsp;nbsp;T.a.p.

154

355 Van Dis, t.a.p., biz. 69.

Galand, t.a.p., biz. 397. — De eveneens t.a.p. genoemde ,,speelkinderen” die op Vastenavond van hetzelfde jaar ,,speelden ende vertooghden zekere comedie in latynenbsp;ende andere esbatementen” zullen misschien leerlingen van de Latijnse school zijn geweest,nbsp;die in Aksel, ofschoon ons daarvan uit deze tijd niets van bekend is, ongetwijfeld zalnbsp;hebben bestaan.

In de bibliotheek van de Maatschappij der Nederl. Letterkunde te Leiden (hs. 372) is een „Beschrijving der afbeelding der 5 geschilderde vierkante borden van Rhe-torica, hangende op de Verbodskamer voor de schouwe te Sluis”. Een daarvan draagtnbsp;het jaartal 1598, een ander 16... (de andere cijfers zijn uitgesleten). — Deze bordennbsp;zijn niet meer in Sluis aanwezig.

358 Medegedeeld door J. F. Willems in Belgisch Museum, 1 (1837), blz. 153.

.359 Vgl. J. H. van Dale in de Navorscher, 3 (1853), blz. 98. — Het hs. was volgens Van Dale nog in 1775 aanwezig: het is thans onvindbaar.

360 Vgl. Van Duyse, t.a.p., I, blz. 16, 17.

66^ Antwoort op de vraghe, uytghegeven by de Brabandsche reden-rijck earner 't Wit Lavender, uyt levender ionst tot Amsterdam (Amsterdam, 1613), blz. C 3 v®—C 4 r®. ¦—nbsp;Dezelfde rederijker kwam ook voor het gilde uit met een referein (op de stok: De sulckenbsp;die zijn dwaes, en d’werelt achtse wijs), blz. L v®—L 2 r®, en een liedeken, blz. S 2 r®—v®.

302 Vlissings Redens-lust-hof (Vlissinge, 1642), blz. L 2 r®—v®. —Van hem was ook het referein op de regel: „Geluckigh is het landt, daer sulcke volck'ren woonen”, blz.nbsp;Aa 2 r®—v®, en het lied op de regel: „Die God heeft tot sijn hulp, geen dingh hemnbsp;hinder doet”, blz. Kk 3 r®—v®. Ook was Sluis een van de vijf kamers die bij mondenbsp;van hun factor deelnamen aan de wedstrijd voor het kniewerk, op de stok: „’t Is 't wereknbsp;van Godes geest te roepen Abba Vader”, blz. Ss 2 v®—Ss 3 r®.

386 ApolluT lust-hof (Delft, 1684), blz. A 4 v®.

364 Het berustte vroeger in de R.K. pastorie van Hengsdijk, en is sinds enkele jaren in het Bisschoppelijk museum te Breda.

385 T.w. twee aaneengekoppelde rode vazen in hartvorm, uit elk waarvan zich een tak van een distel buigt, die eindigt in een bloem. Daarboven in wolken twee engeltjesnbsp;die een gouden stralenkrans vasthouden, waarbinnen op een blauwe achtergrond hetnbsp;teken I H S en daaronder drie nagels.

366 nbsp;nbsp;nbsp;Sic. Lees: reedrijck of vrederijck?

367 nbsp;nbsp;nbsp;He visioenen van Hadewych, opnieuw uitgegeven door J. van Mierlo, jun., Inbsp;(Leuven-Gent-Mechelen, 1924), blz. 190.

368 nbsp;nbsp;nbsp;Vgl, C. C. van de Graft, Middelnederlandsche historieliederen (Epe, 1904),nbsp;blz. 7—9.

IV. GODSDIENSTIG LEVEN NA DE REFORMATIE

Reforntatorische stromingen

De invloed van Luthers optreden in 1517 heeft zich in Zeeland al even vroeg als in Holland en Vlaanderen doen gelden. Wanneer de Landvoogdes in 1523 een scherp onderzoek laat instellen naar de kerkelijkenbsp;toestanden in haar gebied, blijkt dat ,,die ongheregeltheyt van der gees-telikheyt van Zeellant onghelyck grooter ende meerder was, dan oyt tenbsp;vooren, ende dat de geoirdende persoonen allen manieren van erfven endenbsp;andere waerlicke goeden hem voorderden te gecrygen, by alle middelen zynbsp;dincken mochten, sulck dat tgeheel landt van Zeellant ghescape haddenbsp;gheweest in hueren handen te commen” i. Aldus had ook hier de geestelijkheid zelf de grond bereid, waarin de nieuwe leer wortel kon schieten, ennbsp;al twee jaar later noemt Erasmus naast de Hollanders en de Vlamingen dannbsp;ook /de Zeeuwen nadrukkelijk als bekend met Luthers leer en van eennbsp;dodelijke haat tegen de monniken vervuld 2. Enkele maanden later schrijftnbsp;koning Christiaan II van Denemarken uit Middelburg aan zijn vriendnbsp;Spalatinus, dat hij zich verwonderde over de ijver voor Gods woord — d.i.nbsp;het Luthers Schriftgeloof — in Zeeland, die ook hier door het bloed dernbsp;martelaren toenam 3. Intussen droeg zijn verblijf in Zeeland niet weinig bijnbsp;tot deze uitbreiding der ketterse opvattingen. In Mei 1523 met zijn gezin ennbsp;zijn gevolg op veertien schepen te Vere geland, vertoefde hij daar als gastnbsp;van Adolf van Bourgondië en in de hoofdstad van het eiland, tot de Landvoogdes hem tegen het eind van 1525 gelastte om naar Brabant te vertrekken. Het grootste van zijn schepen, met een bemanning van meer dannbsp;vijfhonderd opvarenden, lag ruim een jaar in Vere, en de omgang van dezenbsp;Luthersgezinde matrozen met de inheemse bevolking is zeker niet zondernbsp;gevolgen gebleven 4.

Wanneer Adolf in 1529 en nog eens in 1531 een gestreng onderzoek instelt naar ketterijen in zijn gebied, blijkt dat twee pastoors deelnemen aannbsp;de conventikelen van de Sacramentisten, en een derde er van verdachtnbsp;wordt dat hij, evenals zij, zijn ambt wel zou neerleggen als hij het geldnbsp;maar kon missen. Samenkomsten van hervormingsgezinden vinden geregeldnbsp;plaats en worden door vielen bijgewoond; wanneer de processie omgaat,nbsp;laat men zich smalend uit over het Allerheiligste. Adolf bevindt zich innbsp;een moeilijke positie. Twee en een half jaar lang heeft hij toegelaten datnbsp;de bemanning van het oorlogsschip van zijn gast ongestoord met de burgerij kon verkeren. Men heeft hem een brief uit Holland getoond, waarinnbsp;de afvalligen tot volharding werden aangespoord, maar hij heeft er zomin aandacht aan besteed als aan de conventikels zelf. Thans dwingt hetnbsp;Hof te Mechelen hem, althans de schijn op te houden van een Rooms-Katholiek en landsgetrouw heer te zijn, maar het blijft bij de schijn, ennbsp;van bestraffing der ketters horen we niets. Hoe kan Adolf trouwensnbsp;daarbuiten vervolgen wat hij binnen de muren van zijn eigen huis toelaat,nbsp;en wellicht aanmoedigt? Want zeker zullen de ketterse denkbeelden zonbsp;geen algehele, dan toch een gedeeltelijke instemming hebben gevondennbsp;bij zijn lijfarts Reinier Snoy, de vriend van Cornelius Aurelius en vannbsp;Erasmus, en als deze beiden vol kritiek op de kerk en vol welwillendheidnbsp;tegenover de nieuwe ideeën. Alle maatregelen die Adolf genomen zou

156

hebben, konden trouwens de zaak der Hervorming eerder goed dan kwaad hebben gedaan; de tijden waren nu eenmaal vervuld en de vruchten hingen rijp aan de boom 5.

Het is opvallend, maar alleszins verklaarbaar, dat in deze beginjaren van de reformatorische bewegingen van de Zeeuwse eilanden alleennbsp;Walcheren de invloed der nieuwe leer heeft ondergaan 0. Rondreizendenbsp;ketters als de ,,apostaet broeder Jacop uuyt Ingelandt” (1525) en denbsp;Augustijnermonnik Petrus Daensius, die van 1534 tot 1538 op Zuidbeve-land vertoefde, zullen er waarschijnlijk geen of zo goed als geen aanhangnbsp;hebben gevonden Walcheren, met zijn koopsteden, stond uiteraardnbsp;meer voor de nieuwe denkbeelden open dan het agrarische achterland, ennbsp;hier zien we dan ook de eerste sporen van het optreden van kettersenbsp;denkbeelden in Zeeland. Hadrianus Cordatus, priester en kanunnik vannbsp;Sint-Pieters binnen Middelburg, de geleerde vriend van Geldenhauer ennbsp;zovele andere Humanisten, wordt in 1527 wegens ,,luterye” gevankelijknbsp;naar het slot te Vilvoorden gevoerd. Janne Pier Kerstiaensdochter wordtnbsp;in hetzelfde jaar te Middelburg een stuk van de tong af gesneden en vervolgens wordt de ongelukkige voor twee jaar verbannen wegens blasfemienbsp;van God en Maria. Jan de Wevere wordt in 1530, eveneens in Middelburg, met een ijzer door zijn tong gestoken, „overmits zyne lutherye”.nbsp;Dirck Arentsz van Middelburg en Adriaen Lauwereysz van Grijpskerkenbsp;worden in Februari 1530 vóór het stadhuis van Middelburg ter doodnbsp;gebracht wegens hun aanhangen van de nieuwe leer. Zij zijn de eerstennbsp;van een lange rij van slachtoffers, die de inquisitie ook in Zeeland heeftnbsp;gemaakt, al wist deze juist in de jaren omstreeks 1530 door grote gestrengheid het naar buiten optreden van de ketterij sterk te beteugelen.

Het Anabaptisme en Mennonisme

Kort na 1530 eindigt de eerste periode der Hervorming, die der Sacramentisten. In de volgende jaren zijn het de Anabaptisten of Wederdopers, die van zich doen horen. Deze beweging, omstreeks het genoemdenbsp;jaar uit Oostfriesland naar Holland overgeslagen, is al in 1534 in Zeelandnbsp;doorgedrongen. In dat jaar verlaten Pieter Rombouts, alias Pier de Pape,nbsp;en zijn vrouw hun huis en have te Arnemuiden, ,.volgende alsoe denbsp;nyeuwe secte van herdooperie”, en hun stadgenote Aechte Jansdochterenbsp;neemt de vlucht ,,met die van der secte Melchioriten”. Het Anabaptismenbsp;neemt in Zeeland van jaar tot jaar in aanhang toe en ook van hier trektnbsp;men op naar Munster, waar het nieuwe Jeruzalem zal worden gesticht.nbsp;Cornelis Polderman uit Walcheren wordt er weldra een van de leidendenbsp;personen. Jan Everts, schoenmakersgezel te Vere 9, Jan Matthysz.nbsp;Blauwaert, goudsmid te Middelburg en menige andere Zeeuw slotennbsp;zich eveneens bij de Munsterse beweging aan en trokken in heiligenbsp;geestdrift naar het beloofde land.

Omstreeks 1535 treedt in deze periode van godsdienstige bewogenheid echter schijnbaar een stilstand in, die tot omstreeks 1560 voortduurt. Denbsp;oorzaak daarvan is niet zozeer in de plakkaten van 1529 en 1531 tenbsp;zoeken, als wel in de ontgoocheling die de Anabaptisten beving, toennbsp;tegen hun verwachting de wederkomst des Heren en het Duizendjarignbsp;Rijk uitbleven. Deze teleurstelling heeft de beweging radicaal van karakternbsp;veranderd. In het vervolg leven de meeste Dopersen, nu onder leidingnbsp;van Menno Simons, „in stillicheyt” voort, zonder aanstoot te geven, ennbsp;naar buiten treden ze voorlopig niet of nauwelijks meer op. Weldranbsp;wordt het Anabaptisme door het Calvinisme overvleugeld. Het edict van

157

April 1550 noemt voor het eerst de naam van de hervormer van Genève, wiens ,,Institutie” al in 1546 op de index was geplaatst. Twee jaarnbsp;tevoren had de uittocht van de hervormingsgezinden, die zich bedreigdnbsp;gevoelden, al een aanvang genomen, en ook uit Zeeland waren velennbsp;naar Engeland getrokken, waar ze in Londen, Sandwich, Nordwich ennbsp;andere plaatsen tezamen met de uitgewekenen uit andere gewestennbsp;bloeiende kerken stichtten n.

Wanneer de Doopsgezinde oudste, Leenaert Bouwens, op zijn zwerftochten in 1557 in Zeeland komt, doopt hij in Middelburg 13, in Zierik-see 2 aanhangers van zijn sekte, zodat in deze steden in elk geval huisgemeenten zullen zijn geweest Het van overheidswege ingestelde onderzoek van 1550 en vooral dat van 1567 en volgende jaren naarnbsp;„gereformeerden” brengt ook Mennonieten aan het licht, die zich sindsnbsp;het wonderjaar 1556 weer meer in de openbaarheid gewaagd hadden. Alnbsp;in 1561 en het volgende jaar klaagt men over kooplieden, waaronder ooknbsp;buitenlandse, die in Middelburg de gevoelens van deze sekte waren toegedaan. In 1569 worden drie ,.vrome schaepkens en navolgers Christi”,nbsp;Hendrik Alewijnsz Hans Marijnsz. van Oosten en Gerrit Duyn-herder gevangen genomen en na vele martelingen levend verbrand. Omstreeks dezelfde tijd heeft, waarschijnlijk te Brouwershaven, Valerius denbsp;schoolmeester hetzelfde lot ondergaan.

Het Calvinisme

Inmiddels was, omstreeks 1555, in de Noordelijke Nederlanden, en ook in Zeeland, de calvinistische periode der Hervorming begonnen. In nietnbsp;meer dan twintig jaar heeft het Calvinisme 16 onder ons volk de plaatsnbsp;veroverd, die het voortaan althans in Noordnederland zou innemen. Hetnbsp;Anabaptisme is door zijn optreden tot een voor ons volksleven vrij onbetekenende richting geworden. Als Guido de Brés in 1559 de Confessienbsp;opstelt, is deze geheel in overeenstemming met de beginselen van Calvijn.nbsp;In hetzelfde jaar predikt Ghislein de Hoorne te Middelburg al, voor eennbsp;gehoor van twee- a driehonderd hervormingsgezinden, onder wie wel velenbsp;Luthersen en Doopsgezinden geweest zullen zijn, het evangelie in calvinistische zin. Uit beide kringen, vooral uit die der laatstgenoemden, troknbsp;de leer van Calvijn weldra haar aanhangers, om in enkele tientallen jarennbsp;de heersende geloofsrichting op de Zeeuwse eilanden te worden, waar zijnbsp;het na bijna vier eeuwen nog is. Deze snelle en volkomen overwinningnbsp;wijst op een geestelijke verwantschap tussen Calvijn en de Nederlandsenbsp;volksaard. Wessel Gansfort, Erasmus, Luther, Zwingli, Bullinger, denbsp;Anabaptisten, zij allen, die beurtelings op ons volksleven hebben ingewerkt, hebben elk op zijn wijze de Reformatie voorbereid; deze Reformatie zelf is echter aan het Calvinisme te danken. Het democratischenbsp;element, het radicalisme, dat ons volk eigen is, zijn voorliefde voor hetnbsp;sobere en het ongekunstelde, het klare en heldere, en de individualistischenbsp;trek in ons volkskarakter, dat alles deed de Nederlander uitgaan naar denbsp;leer van Calvijn, waarin hij diezelfde elementen terugvond.

Men kan het betreuren, dat de Rooms-Katholieke kerk geen kans heeft gekregen — of haar kans voorbij heeft laten gaan — om zich te zuiverennbsp;van de smetten, waarmee zij zich, in de aan de Hervorming voorafgaandenbsp;periode, bevlekt had, en tegelijk met Bakhuizen van den Brink het Calvinisme als de hoogste ontwikkeling van het godsdienstig en staatkundignbsp;beginsel der zestiende eeuw beschouwen. Een hervormingsstrijd, zo laatnbsp;na het ontstaan der Hervorming uitgebroken als de onze, kon niet anders

158

dan calvinistisch zijn en het feit, dat Zeeland van het begin af in deze richting partij heeft gekozen, en zich openlijk voor een breuk met denbsp;Rooms-Katholieke Spaansgezinde landsregering verklaarde, heeft nietnbsp;anders dan ten goede gewerkt op de politieke ontwikkeling van hetnbsp;gewest. In zekere zin waren de Zeeuwen voor het Calvinisme als ge-praedisponeerd: wie beter dan dit volk van vissers en kooplieden kondennbsp;het leerstuk van Gods vrijmachtige genade verstaan? Economischenbsp;factoren droegen er het hunne toe bij, dat de onverschilligheid, die in dezenbsp;tijd in vele leden der oude kerk moet hebben geleefd, oversloeg tot eennbsp;gevoel van wrevel, dat maar al te willig het oor leende aan de stem, dienbsp;tot ontrouw verleidde. De nieuwe kerkelijke indeling, die Nicolaus denbsp;Castro, een heftig tegenstander van de Reformatie, in de Middelburgsenbsp;abdij bracht i** en de aanwezigheid van Spaanse troepen op Walcheren,nbsp;wachtende op een gunstige gelegenheid tot verscheping, hielden beidenbsp;een economische bedreiging in zich besloten, waardoor in de steden,nbsp;Middelburg en Vlissingen vooraan, een controverse ontstond tussen denbsp;burgerij en de stedelijke overheden ener-, de geestelijkheid en de landsregering anderzijds. De nieuwe bisschop bond dadelijk na zijn consecratie,nbsp;in 1562, de; strijd tegen de ketterij aan, daarin gesteund door de Landvoogdes, die herhaaldelijk geklaagd had over de laksheid, door Middelburg in deze aan de dag gelegd. Zo ontstond hier als overal elders innbsp;deze jaren oppositie tegen de centraliserende tendenzen der landsregeringnbsp;in Brussel 20^ die het opkomend verzet tegen de door deze zelfde regeringnbsp;zo nodig bloedig gehandhaafde kerk maar al te zeer in de hand zou werken.

Voor zover de schaarse, verwarde en elkaar meermalen tegensprekende berichten ons in staat stellen, een voorstelling te vormen van het kerkelijk-godsdienstige leven der ketters omstreeks 1565, zag dat er als volgt uit.nbsp;Doperse gemeenten bestonden in Middelburg en in Zieriksee. In denbsp;eerste stad was Hendrik Alewijnsz voorganger, in de tweede Valeriusnbsp;de schoolmeester. Van de (gereformeerde) gemeenten onder het kruisnbsp;waren die van Vlissingen en Vere georganiseerd. Vlissingen had sindsnbsp;1559 in Ghislein de Hoorne een eigen predikant: in Vere leidde Adriaennbsp;Obry de jonge gemeente. Beiden waren uitgeweken Vlamingen. Bovendien vond men in Middelburg een groep sympathiserenden, die evenwelnbsp;niet georganiseerd waren.

Op Zondag 30 Juni 1566 vond de eerste openlijke preek van ketterse zijde in Zeeland plaats in de duinen van Dishoek onder Koudekerke,nbsp;waar ongeveer 250 mannen en vrouwen bijeenkwamen om te luisterennbsp;naar de predikant, een jongeman van ongeveer dertig jaar, een kuiper uitnbsp;Vlissingen 21. Twee dagen later werd in een weiland onder Brigdammenbsp;een tweede samenkomst gehouden, waarheen men uit Vere en Vlissingennbsp;kwam aangereden. Hier preekte Obry voor een gehoor van tussen denbsp;1500 en 1600 mensen 22. De daaropvolgende Zondag vond buiten Vere,nbsp;waar die dag de ommegang werd gehouden, opnieuw een openlijke preeknbsp;plaats. Het plakkaat, dat de regering in Brussel op 3 Juli had uitgevaardigd, kon de stroom niet meer indammen; de Hervorming brak zich ooknbsp;op Walcheren krachtig baan. De berichtgevers melden, dat het vooralnbsp;burgers uit Middelburg, Vlissingen en Vere waren, die deze samenkomsten bezochten, en dat er maar weinig boeren werden gezien. Zondagnbsp;11 Augustus, een regenachtige dag, had binnen Middelburg in een pakhuis van Jacob van der Meersch, de schoonzoon van de oud-baljuw Pieternbsp;Haeck, achter het huis de Gouden Leeuw in de Langedelft, de eerstenbsp;grote samenkomst binnenshuis plaats. Hier trad Ghislein de Hoorne op

159

voor een gehoor van wel duizend man, ook uit Vlissingen, Vere en de dorpen van het eiland. De samenkomst werd echter op last van de baljuwnbsp;uiteengedreven.

Twee dagen nadat de Beeldenstorm in Antwerpen was uitgebroken, werden, op 22 Augustus 1566, te Middelburg achtereenvolgens de Sint-Maartens-, de Abdij- en de Sint-Pieterskerk bestormd en geplunderd.nbsp;Nog twee dagen later moest de magistraat de 21 raddraaiers, die mennbsp;gevangen had genomen, alweer loslaten, ,,om oploop ende bloedtstor-tinghe te verhoeden” 23. Pas op 5 September waagt de pastoor van West-monster het, op aandrang van de overheid, om weer voor het eerst de misnbsp;te lezen. Het gehele jaar door blijft het rumoerig in de stad, maar denbsp;magistraat weet al te grote excessen te voorkomen. Omstreeks Kermisnbsp;wordt binnen Middelburg voor de eerste keer Avondmaal gevierd; ondernbsp;de aanzittenden zijn een schepen en een oud-schepen en de dochter vannbsp;Pieter Haeck.

Mogen we Bor en Hooft geloven, dan bleef er tijdens de Beeldenstorm geen kerk op Walcheren ongeschonden. Vast staat ïn elk geval, dat vannbsp;een aantal kerken, o.a. te Vlissingen, de beelden en kerksieraden werdennbsp;vernield, en dat ook het nonnenklooster Zoetendale onder Serooskerkenbsp;werd geplunderd 24. Buiten Walcheren daarentegen blijkt op de eilandennbsp;nergens iets van woelingen van enige betekenis te zijn voorgevallen. Er isnbsp;aanleiding om te veronderstellen, dat de magistraat van Vlissingen, Verenbsp;en Arnemuiden sympathiseerde met de beeldenbrekers en de predikingnbsp;der Calvinisten oogluikend toestond. Die van Middelburg verzette zichnbsp;weliswaar, maar haar houding was weifelend: enerzijds beheerste haar denbsp;vrees voor de landsregering, waaraan de stad economisch verbonden was,nbsp;anderzijds die voor een belangrijk deel der burgerij. In September krijgennbsp;de hervormingsgezinden er een schuur, waar ze hun godsdienstoefeningennbsp;mogen houden, en waar gewoonlijk Ghislein de Hoorne in de dienstnbsp;voorging, maar ook anderen, o.a. Petrus Dathenus, preekten er wel. Ennbsp;niet alleen op Walcheren, vrijwel op alle Zeeuwse eilanden wordt in 1566nbsp;de nieuwe leer gepredikt, zeker op Schouwen 25 en Tolen, waarschijnlijknbsp;ook op Zuidbeveland. De beweging, aanvankelijk tot de lagere volksklassen en de middenstand beperkt, had zich intussen tot de hogerenbsp;kringen uitgebreid; onder hen, die bij de zojuist genoemde hagepreek innbsp;Brigdamme waren, behoorden „merckelick diversche persoonen van esti-macie ende rijcke van goede”, en zelfs de baljuw van Middelburg,nbsp;Pieter Haeck 26.

Uit dit alles blijkt, dat er omstreeks 1566 vooral op Walcheren een vrij grote belangstelling was voor de nieuwe leer. De komst van Alva,nbsp;in het daaropvolgende jaar, en de instelling van de Raad van Beroertennbsp;dreven dan ook van hier velen op de vlucht, om elders betere tijden af tenbsp;wachten. Het ligt voor de hand, dat men van hier vooral naar Engelandnbsp;trok. Inderdaad treffen we vele van de door Alva verbannen Zeeuwen 2'i'nbsp;in de vluchtelingengemeenten van Londen, Sandwich, Colchester, Norwich, Yarmouth en andere plaatsen aan, o.a. de Veerse apotheker Jannbsp;van Reigersberch, de zoon van de kroniekschrijver, de Middelburgsenbsp;koopman Pieter Boreel, die in 1568 te Norwich stierf, Rochus Adriaensz,nbsp;Hoffer, burgemeester van Zieriksee en rentmeester van Zeeland Be-oosten-Schelde, de vader van de dichter Adriaen Hoffer, de afvalligenbsp;Veerse pastoor Jan van Miggrode, die te Colchester, en de Middelburgsenbsp;lekeprediker Ghislein de Hoorne, die te Norwich en Yarmouth als predikant optrad.

160

Zodra in 1572 Vlissingen, Vere en Arnemuiden echter de zijde van de Prins kiezen, keren verscheidenen van deze uitgewekenen zonder dralennbsp;terug. Voorop de ijverige Miggrode (1531—1627) 28, de man, die wellichtnbsp;meer dan enig ander de zaak der Hervorming in Zeeland gediend heeft.nbsp;Oorspronkelijk pastoor der parochiale kerk van Vere en kanunnik in hetnbsp;kapittel van Onze Lieve Vrouwe, was hij sinds de zestiger jaren de denkbeelden der Reformatoren toegedaan. Al in de zomer van 1572 stond hijnbsp;aan het hoofd der hervormingsgezinde beweging, die allengs in allenbsp;dorpen en steden van Walcheren was doorgedrongen. In Vere en Vlissingen kwam het weldra tot vorming van een geordende gemeente metnbsp;een vaste predikant. Toen na de val van Middelburg in 1574 de officiëlenbsp;regering haar laatste steunpunt op het eiland verloren had, werden nognbsp;in hetzelfde jaar te Middelburg, Arnemuiden en Domburg gemeenten geconstitueerd. Al vóór 1590 hadden bijna alle dorpen op het eiland hunnbsp;eigen predikant. Vooral door toedoen van Miggrode kwam in 1574, misschien nog vóór de overgang van Middelburg, de classis Walcheren totnbsp;stand, waarvan de eerste leden verklaarden zich te zullen richten naar denbsp;confessie en de artikelen van Emden (1571) en Dordrecht (1574).

De overige eilanden volgden het voorbeeld van Walcheren op de voet. Al in de zomer van 1572. terstond nadat de stad de zijde van de Prinsnbsp;had gekozen, preekte Hermanns Moded in Zieriksee, maar eerst nadat denbsp;Spanjaarden in 1576 Schouwen en Duiveland voorgoed verlaten hadden,nbsp;werd hier en te Brouwershaven een gemeente geconstitueerd, waarna innbsp;de tachtiger jaren de dorpen van de beide eilanden successievelijknbsp;volgden. Op Tolen en Zuidbeveland, die in de satisfactie, waarbij zij zichnbsp;aan de zijde van de Prins hadden gesteld, vrije godsdienstuitoefeningnbsp;voor de Rooms-Katholieke religie hadden bedongen, blijkt de Hervormingnbsp;iets trager te zijn verlopen; zo kreeg Goes pas in 1579 zijn eerste predikant, nog iets later dan Baarland, Heinkenszand, Hoedekenskerke, Nisse,nbsp;Kapelle, Kruiningen en Wemeldinge. In de stad Tolen duurde het zelfsnbsp;tot 1580 eer de gemeente er een vaste predikant kreeg. Terwijl er al innbsp;Juni 1574 een classis Schouwen bestond, en in 1579 de classis van Zuidbeveland werd opgericht, kwam die van Zeeland Beoosten-Schelde (laternbsp;die van Tolen en Bergen-op-Zoom geheten) pas in 1584 tot stand.

In Juni 1574 kwam onder voorzitterschap van Gaspar van der Heyden te Dordrecht een provinciale synode van de Hollandse en Zeeuwsenbsp;kerken bijeen. Wel werd in 1579 de eerste Zeeuwse synode te Goes gehouden, maar men wilde daarmede allerminst te kennen geven, datnbsp;Zeeland in kerkelijke aangelegenheden een eigen weg wilde bewandelen.

Aanvankelijk heeft de overheid zich niet met de Zeeuwse kerkorde bemoeid; eerst in 1586 verklaarde zij de Haagse kerkorde, de zgn.nbsp;Leicesterse, voor „goetgehouden ende geapprobeert” 29, Vijf jaar laternbsp;werd op de synode te Middelburg een nieuwe, ditmaal uitsluitend voornbsp;Zeeland geldende kerkorde vastgesteld, waaraan echter nog altijd die vannbsp;1586 ten grondslag lag. Deze legde de oppermacht der overheid in kerkelijke zaken met nadruk vast. Een door de Staten ingesteld „Collegiumnbsp;qualificatum”, bestaande uit kerkeraadsleden en magistraatspersonen,nbsp;werd aangewezen voor het beroepen van predikanten en het benoemennbsp;van kerkeraadsleden. Deze Zeeuwse kerkorde van 1591 is door denbsp;Dordtse van 1619 niet meer gewijzigd; de Staten van Zeeland hebbennbsp;zich tegen de invoering ervan verzet, en zo doet het geval zich voor, datnbsp;de Zeeuwse kerk zich meer dan twee eeuwen lang vrijwillig onder denbsp;heerschappij der overheid heeft gesteld, zonder dat deze verhouding ooit

161

tot botsingen aanleiding heeft gegeven. Een merkwaardig en tekenend voorbeeld van het eigen karakter, dat de provincie vooral in kerkelijke ennbsp;godsdienstige aangelegenheden tot op de huidige dag zou blijven vertonen.

Immigmtie der Zuidnederlanders

Een krachtige stoot tot de Calvinisering van Zeeland heeft de uitwijking van duizenden Zuidnederlanders, vooral Vlamingen en Brabanders,nbsp;gegeven, die terwille van het geloof hun vaderland verlieten om zich, vooralnbsp;na de val van Antwerpen, maar ook in de jaren daarvóór en daarna,nbsp;metterwoon in het Noorden te vestigen so. Uiteraard kreeg Zeeland vannbsp;deze emigratie het leeuwendeel; hier toch woonde men dicht genoeg bijnbsp;het oude vaderland om, indien de koers mocht veranderen, spoedig terug tenbsp;kunnen keren, en hier ook waren de economische factoren in alle opzichtennbsp;gunstig om een nieuw bestaan van de grond op te bouwen, hetzij dit in denbsp;koophandel, de landbouw of de visserij was. In weinige jaren tijds verdubbelden de emigranten het bevolkingsaantal vian steden als Middelburg ennbsp;Vlissingen, en men mag aannemen dat, wellicht in mindere mate, ook denbsp;kleinere steden en de dorpen, vooral op Walcheren, hun aantal inwoners innbsp;deze jaren aanmerkelijk zagen stijgen. Onder hen waren niet alleen vissersnbsp;en boeren, neringdrijvenden en grote kooplieden, maar ook mannen vannbsp;het woord en de pen, als de rederijker Jeronimus van der Voort, een overtuigd Calvinist, de De Swaefs, schoolmeesters en predikanten die in woordnbsp;en geschrift de beginselen van het Calvinisme in hun nieuwe vaderlandnbsp;uitdroegen, Joos van Laren, de stamvader van een geslacht van calvinistische predikanten, waarvan verscheidene leden zich ook voor de wetenschapnbsp;verdienstelijk hebben gemaakt, Marnix van Sint-Aldegonde, mannen dienbsp;elk op hun terrein de leer van Calvijn hebben verbreid. In 't bijzonder opnbsp;kerkelijk en godsdienstig gebied, maar daarnaast ook voor het geestelijkenbsp;en kulturele leven in Zeeland in ’t algemeen is deze immigratie van denbsp;grootste betekenis geweest.

Vooral echter op kerkelijk terrein heeft de invloed der uitgewekenen zich doen gelden. De meeste Hervormde gemeenten, ook in de kleinstenbsp;dorpen van Zeeland, werden door predikanten van Vlaamse en Brabantsenbsp;oorsprong bediend 3i, terwijl vele andere Vlamingen en Brabanders alsnbsp;ouderling en diaken een leidende rol in het kerkelijke leven vervulden. Hetnbsp;is voor een niet gering deel aan hun invloed toe te schrijven, dat wanneernbsp;straks de twisten tussen Gomarus en Arminius uitbreken. Zeeland onverdeeld Gomarus' zijde kiest.

Weinig minder belangrijk was hun invloed op staatkundig terrein, Christoffel Roels 32 uit Leuven werd in 1568 pensionaris Van Prelaat ennbsp;Edelen van Zeeland. Deze neef van de bisschop van Middelburg was eennbsp;plooibaar man, en zo kon hij na Middelburgs overgang aan de Prinsnbsp;Hervormd Zeeland even plichtsgetrouw dienen, van 1578 tot zijn dood,nbsp;in 1597, als raadpensionaris, als hij het tevoren Rooms Zeeland had gedaan.nbsp;Zijn vrouw was een dochter van Cornelis Taymon uit Gent, die omstreeksnbsp;1580 secretaris der Staten van het gewest was. Hun zoon Willem Roelsnbsp;was van 1574 tot 1595 pensionaris van Middelburg. Roels’ opvolger alsnbsp;raadpensionaris was Johan van der Warek (f 1615) 33 uit Antwerpen, vannbsp;1575 tot 1577 en later nog eens van 1588 tot 1596 pensionaris vannbsp;Middelburg. Pieter de Rijcke (f 1596) 34 uit Gent werd in 1573 baljuwnbsp;van Vlissingen en was van 1580 tot 1596 representant van de Eerstenbsp;Edele. Het was een Vlaming, Jacob van Malderé ('J 1617) 35^ sinds 1585nbsp;baljuw van Vere, die hem in deze functie opvolgde. Ook aan deze lijstnbsp;zouden tientallen andere namen van Vlaamse en Brabantse uitgewekenen

n

162

toegevoegd kunnen worden, die op het laatst der zestiende en in het begin der zeventiende eeuw een leidende functie hebben vervuld in het staatkundige leven van hun nieuwe vaderland en er het vuur van de haat tegennbsp;het Spaanse rijk brandende hebben gehouden. Het is vooral door hunnbsp;invloed dat de oorlogspartij, die op voortzetting van de strijd aandrong,nbsp;in Zeeland machtig was en bleef. Dit kwam duidelijk aan de dag, toennbsp;het sluiten van een wapenstilstand ter sprake werd gebracht, waartegennbsp;men zich nergens zo fel verzet heeft als in Zeeland, tenslotte toch zondernbsp;het beoogde succes. Toen in 1629 opnieuw onderhandelingen werdennbsp;aangeknoopt om tot een wapenstilstand te komen, richtten de Middelburgse predikanten zich met een uitvoerig vertoog, waarin zij deze plannennbsp;bestreden, tot de Staten van Zeeland, die zich trouwens zelf ook tegenstanders van een nieuw bestand betoonden 36,

Marnix’ verblijf in Zeeland

Niet zonder invloed op de doorwerking van het Calvinisme in Zeeland is ongetwijfeld Marnix’ verblijf op het slot te Westsoeburg geweest. Ditnbsp;kasteel 37, dat in April 1573, tijdens het beleg van Middelburg door denbsp;Vlissingers, gedeeltelijk Wcis afgebrand, kwam op de laatste dag van hetnbsp;jaar 1578 in het bezit van Philips van Marnix van Sint-Aldegonde (1540—nbsp;1598) 38, die het liet herstellen en er vervolgens een groot deel van hetnbsp;jaar 1583 en van November 1585 tot 1595 met tussenpozen zijn intreknbsp;nam 39, Over zijn verblijf in deze landelijke omgeving is niet veelnbsp;bekend 4o, In zijn uitgestrekte tuinen kweekte hij, zoals hij in 1590 op eennbsp;maaltijd bij Walraven van Brederode, Eerste Edele van Holland, vertelt,nbsp;kweeën, beetwortelen en pompoenen, gelukkig en tevreden met zijn lot,nbsp;dat hem van staatsman tot boer had gemaakt 4i. Na zijn woelige ennbsp;zenuwslopende ambtelijke loopbaan kreeg hij, teruggetrokken in zijnnbsp;Walchers ballingsoord, volop gelegenheid om zich naar hartelust aan dezenbsp;liefhebberij te wijden. De belangstelling voor de landbouw en het buitenleven, die hier en daar het karakter van een kultus aannam, was eennbsp;typische vorm van humanistisch-renaissancistisch levensbesef, en Marnixnbsp;was door geboorte en opvoeding genoeg in deze sfeer thuis, om er zichnbsp;ten volle aan te kunnen overgeven. Intussen nam het landleven maar eennbsp;deel van zijn werkkracht in beslag; ook voor wetenschappelijke arbeidnbsp;bleef op Soeburg volop tijd over. Hij herzag er zijn „Boeck der Psalmen”,nbsp;waarvan de tweede uitgave in 1591 bij de Middelburgse uitgever Richardnbsp;Schilders van de pers kwam 42. Verder schreef hij er nog twee pamfletten,nbsp;beide van politieke aard, en beide in 1589 verschenen 43, Het eerste, denbsp;,,Heylige bulle, ende krusade des Paus van Roomen... seer claerlicknbsp;wtgheleyt” 44 valt enkele propagandistische libellen aan, die de Armadanbsp;had meegebracht met de bedoeling, die hier te lande te verspreiden. Hetnbsp;tweede, de ,,Trouwe vermaninge aende Christelicke gemeynten vannbsp;Brabant, Vlanderen, Henegou, ende andere omliggende landen” 45, js alsnbsp;opwekking om standvastig te blijven in het geloof en in de ballingschapnbsp;de moed niet te verliezen, misschien nog meer van stichtelijke dan vannbsp;politieke aard.

Dank zij Marnix' verblijf te Soeburg is de in gunstige zin veranderde stemming jegens hem in Zeeland het eerst aan het licht gekomen 46. Hetnbsp;eerste symptoom bleek bij de verschijning van de ,,Heylige bulle”, waarvannbsp;de voor Zeeland bestemde exemplaren onder de voorrede de initialennbsp;van de schrijver droegen, terwijl de overige zonder enige aanduiding vannbsp;de auteur het licht zagen. Een duidelijker aanwijzing van zijn eerherstelnbsp;onder de Zeeuwen was de opdracht, die de Staten van het gewest hem in

163

1590 gaven om de Franse en Engelse regeringen persoonlijk in kennis te stellen van de inhoud van enkele brieven, die de gouverneur van Bergen-op^nbsp;Zoom in handen waren gevallen. Het jaar daarop bevalen ze hem aannbsp;voor de Bijbelvertaling, waarvoor hij vijf jaar later naar Leiden zou verhuizen 47.

Uit Marnix’ briefwisseling noch uit zijn geschriften blijkt, welke Zeeuwen in deze periode van zijn leven tot zijn vriendenkring hebbennbsp;behoord. In elk geval zal hij omgang hebben gehad met de weduwe vannbsp;de Prins, Louise de Coligny, die tussen 1585 en 1591 herhaaldelijk hetnbsp;Prinsenhof te Vlissingen bewoonde. Ook met Pierre Loyseleur de Villiersnbsp;(± 1530—1590) 48 2al hij veel verkeerd hebben. De geleerde oud-hofprediker van Willem van Oranje had zich na diens dood metterwoonnbsp;op het kasteel Westhoven gevestigd, dat hij omstreeks 1582 had gekocht.nbsp;Hij schreef hier zijn bekende stellingen over de vrije wil 49. die hem doennbsp;kennen als een verdraagzaam theoloog en een Calvinist van gematigdenbsp;beginselen. Nadat de Engelse gouverneur van Vlissingen in Novembernbsp;1587 getracht had, hem gevangen te nemen, vertoefde hij doorgaans binnennbsp;Middelburg, waar hij, 28 November 1590, in de Sint-Pieterskerk begraven werd.

Ook met vooraanstaande magistraatspersonen in Zeeland zal Marnix omgang hebben gehad. Een van hen, de gecommitteerde raad Joosnbsp;Teelinck, later lid van de Raad van State, vertrouwde hem de opvoedingnbsp;van zijn oudste zoon Eewoud toe, die in 1592 enige tijd op het kasteelnbsp;van Soeburg heeft gewoond. Het aandeel dat Marnix heeft gehad aan denbsp;vorming van de latere ontvanger-generaal van het gewest, die een dernbsp;voormannen van het Piëtisme zou worden, laat zich alleen maar gissen.nbsp;Eewoud Teelinck, die al zijn geschriften onder een schuilnaam in het lichtnbsp;heeft gezonden, kon zich daarover bezwaarlijk uitlaten zonder zijn anony-miteit prijs te geven. Maar ook zonder een uitdrukkelijke verklaringnbsp;daarover mag men aannemen dat de overtuigd calvinistische levensbeschouwing van de leermeester, die te Genève onder Calvijn en Beza zelfnbsp;gestudeerd had, haar stempel heeft gedrukt op de geest van de leerling.

Als ambachtsheer van Westsoeburg wijdde Marnix zijn zorgen aan het welzijn van deze heerlijkheid. Nog in 1595, na zijn verhuizing naar Leiden,nbsp;wist hij van de Staten van Zeeland een geldelijke ondersteuning te krijgennbsp;voor de opbouw van de kerk van het dorp en het onderhoud van eennbsp;predikant en een schoolmeester 50. Of zijn lijk, nadat het te Leiden begraven was, naar Soeburg is overgebracht, is een onbesliste vraag.

De Rooms-Katholieken

Al was in 1576 de openlijke uitoefening van de Rooms-Katholieke godsdienst tenslotte ook in Zeeland verboden 5i en verbood de Prins ernbsp;vijf jaar later eveneens de heimelijke uitoefening 52. toch bleef een aantalnbsp;inwoners op alle eilanden, maar vooral op Zuidbeveland, het oude geloofnbsp;trouw. Al in 1591 schrijft Sasbout Vosmeer aan de nuntius over de verblijdende vooruitgang van het kerkelijke leven onder de Roomsgezindennbsp;van Zeeland 53. waarvoor reeds in de tachtiger jaren Martinus Conincxnbsp;(Regius) (1549—1625) 54 zich verdienstelijk had gemaakt. In Goes ennbsp;stellig ook in vele dorpen van Zuidbeveland waren de overheidspersonennbsp;omstreeks het begin der zeventiende eeuw nog grotendeels alleen in naamnbsp;Hervormd, maar in hun hart nog Roomsgezind^ 55. Ju Zieriksee 56 en opnbsp;Schouwen en Duiveland 57 was het niet veel anders gesteld. Vele ledennbsp;der Zierikseese regentenfamilie De Vager bleven tot diep in de eeuw hetnbsp;geloof van hun voorgeslacht trouw 58, evenals een tak van het oude ge-

164

slacht De Huybert, die zich Harinckman noemde en waarvan enkele leden nog omstreeks het midden van de eeuw tot de geestelijke stand behoorden 59, o.a. de Augustijner pater Alexander Harinckman *gt;0. Van de familienbsp;Janssen (of Janssenboy) werden vier broers uit één gezin en een neefnbsp;allen Dominicaan 6i. Te Sint-Maartensdijk op het eiland Tolen verenigde het Sint-Jacobsgilde degenen, die aan het Roomse geloof trouwnbsp;waren gebleven; de magistraat verzocht in 1623 aan Maurits om denbsp;bezittingen der gildebroeders te gelde te mogen maken, o.a. uit deze overweging dat ,,de Pauselicke religie by deselve werd gestigt en dagelicxnbsp;meer persoonen thaerder devotie soecken te brengen” 62_ Jn 1629 klaagdenbsp;de synodale classis van Zeeland bij de Staten over de Rooms-Katholiekennbsp;te Scherpenisse en elders op Tolen, die in Halsteren naar de mis gingen 93.nbsp;Van de patricische families Liens en Werckendet gingen nog in 1595 ledennbsp;ter bedevaart naar San Jago di Compostella in Spanje, alhoewel beidenbsp;geslachten toen al in de regering zaten 64, Wanneer de klachten dernbsp;predikanten te luid werden, hernieuwden de Staten de verbodsbepalingen,nbsp;waardoor voor een ogenblik de propaganda der Rooms-Katholieke kerknbsp;gematigd of stil werd gelegd 65, om straks weer het hoofd op te steken.nbsp;Nog in 1654 werd voorgeschreven, dat alle paapsgezinde burgemeesters,nbsp;schepenen en regenten van godshuizen afgezet moesten worden 66, Klaarblijkelijk waren die er dus nog.

De felle haat tegen de Rooms-Katholieke kerk en de vrees voor een ,,wederopluiking van het Katholicisme” uit zich ook in de Zeeuwse letterkunde. Heviger dan de uitvallen en beschimpingen, talrijker dan de strijdschriften tegen Doopsgezinden en Remonstranten zijn die tegen Romenbsp;en Spanje, de in de ogen der calvinistische Nederlanders onafscheidelijknbsp;verbonden vertegenwoordigers van het kwaad, waartegen zij sinds hetnbsp;midden der zestiende eeuw een strijd op leven en dood voerden. Er isnbsp;nauwelijks een schrijver of dichter uit het eind der zestiende of de eerstenbsp;helft der zeventiende eeuw te noemen, bij wie de haat tegen deze twee-eenheid niet tot uiting komt, nu eens in een opzettelijk en uitvoerig betoog,nbsp;dan in een terloopse opmerking. Cats is op deze regel een van de weinigenbsp;uitzonderingen. Ze uit zich, als bij Van Heyst, in een breed opgezette ennbsp;uitgesponnen aanval tegen de Spanjaarden en de Roomsen, in een waarschuwing om onder geen voorwendsel, welk ook, een verbond te sluitennbsp;met de ,,doodelijcke, gesworene, trouweloose, onversoenelijcke, en erf-vyanden van Gods kercke, ende onsen Staet: ’t welck al te mael warachtichnbsp;is inden Coninck van Spaengien” 67, Ze uit zich elders, als bij De Swaef,nbsp;in een afkeuring van de overblijfselen uit de voorreformatorische tijd, dienbsp;in het volksleven te taaie wortels hadden geschoten dan dat één of tweenbsp;geslachten ze konden zien verdwijnen 68, Of ze openbaart zich, als bijnbsp;Liens, in betuigingen van diep medelijden met de arme Vlaamse gewesten,nbsp;die nog altijd beide onder het Spaanse en het Roomse juk liggen tenbsp;zuchten 69, Maar in de meeste gevallen is er alleen maar sprake van eennbsp;zinloos en ongemotiveerd schelden, als bij Hondius, die verzekert dat hijnbsp;over de streken der Roomsen wel een boek ,,soo groot als haer missael”nbsp;zou kunnen volschrijven to, of bij Hoffer, die „Spaansche tyrannie” ennbsp;,,Roomsch’ afgodery” in één adem noemt ti.

Zuiver op theologische gronden bestreed de predikant Jacob Burs, die we nog in de Sabbats- en de Grallenstrijd zullen ontmoeten, de Rooms-Katholieke kerk in zijn ,,Tafel des geloofs” (1629) t2 en later nog eensnbsp;in een „Kort ende dienstich berecht over de aenroepinghe der heylighen,nbsp;reliquien, beelden ende van het kruys” (1640) ts. Dezelfde anti-papistischenbsp;gezindheid spreekt ook uit het kerkhistorische werk van de predikant van

165

Kerkwerve, Jacobus Baselius, de ,,Sulpitius Belgicus” (1656), een duidelijke taal '^4.

Uiteraard moeten onder de Roomsgezinden in de eerste plaats de Jezuïeten het ontgelden. Zelfs een overigens zo gematigd man alsnbsp;De Brune loopt warm, als hij over „dit Loyolitische gebroetsel” komt tenbsp;spreken'^5^ maar vooral Hondius’^6 gn Adriaen Hofferraken niet uitgesproken over de volgelingen van Loyola, „eenen Spaignaert uyt denbsp;hel”, zoals de eerste hem noemt, die zij en anderen met een goedkopenbsp;woordspeling bij voorkeur ,,Jesu-wijten” plegen te noemen.

Tot de strijdlustigste ketterbestrijders uit het laatst der zestiende en het begin der zeventiende eeuw behoorde Jean David (1545—1613).nbsp;Deze Zuidnederlandse Jezuïet beschikte over een even vaardige alsnbsp;scherpe pen, die niet moe werd om de afvallige rebellen uit het Noordennbsp;aan te vallen. Zijn naam dient hier genoemd te worden als bestrijder vannbsp;Willem Teelinck. Toen deze predikant van Haamstede en Burg bij hetnbsp;begin van het Bestand zijn ,,Timotheus” (1609) schreef'^® als een ,,ghe-trouwe waerschouwinge, tegen het verdrietelijck begapen der afgoden,nbsp;ende afgodischen dienst der Papisten: ’t welck by vele van de Gereformeerde seer onbedachtelijck gepleeght wert, in Brabant ende Vlaenderen,nbsp;by occasie van desen stil-stant van wapenenquot;, diende Jean David hemnbsp;van repliek in zijn ,,Vry-gheleyde tot ontlastinghe van consciëntie om denbsp;Catholiicke kercken, beelden, ende godtsdienst te gaen bekiicken”nbsp;(1609) ”9. Teelinck antwoordde in zijn „Ontdeckinge des vermomdennbsp;Balaams, dat is, grondich bewys van de nieticheyt des vry-gheleydes totnbsp;het begapen der paepsche afgoden, daer-mede Divoda Jansen... het vokknbsp;van Hollandt en Zeelant souckt te doen struyckelen, haer verlockende totnbsp;afgoderye (1611) so. In vinnigheid gaven de Jezuïet en de Piëtist elkaarnbsp;niets toe. Jean David dupliceerde in de: „Postillon van den roskam dernbsp;vermomder eselinne van Willem Teelinck” (1611) si, en liet op het titelblad zowel zichzelf als hoornblazend postillon als de ezelin voor denbsp;poort (!) van Haamstede afbeelden. Teelinck, die in deze tijd naar allenbsp;waarschijnlijkheid nog op een reis door Engeland was, deed er verder hetnbsp;zwijgen toe. De Middelburgse rederijker Hendrik Cannenburgh nam innbsp;een „Balade aen Divoda Jansz, alias Johannes Davids” (1611) S2 denbsp;aanval over. In felheid deed hij voor Jean David niet onder; heel hetnbsp;arsenaal van beschuldigingen, waarmee ons calvinistisch voorgeslacht denbsp;kerk van Rome te lijf placht te gaan, stond tot zijn beschikking, en dernbsp;traditie getrouw versmaadde hij geen enkel wapen, hoe onedel het ooknbsp;mocht zijn.

Het anti-ipapisme van onze voorouders, waaraan de Zeeuwen op onbekrompen wijze hebben deelgenomen, vormt niet een van de verhevenste bladzijden uit het verleden van ons volk. Maar ook dit verschijnsel moetnbsp;men beschouwen tegen de achtergrond van de tijd, om het althans tenbsp;kunnen begrijpen. En in onze eeuw, die zich in menigerlei opzicht met denbsp;zestiende eeuw laat vergelijken, kunnen wij, zelf verkerend temidden vannbsp;de botsing der richtingen, een verschijnsel als dit beter verstaan dan denbsp;generaties die vóór ons kwamen. Het anti-papisme dat, in de zes-tiende-eeuwse strijd om geloofsvrijheid ontstaan, in de zeventiende nognbsp;niets van zijn felheid had verloren, is een historische noodzakelijkheid,nbsp;een onmisbare component in de meedogenloze strijd van krachten ennbsp;tegenkrachten, waarin de mensheid oude rechten tracht te handhaven ofnbsp;nieuwe tracht te verwerven.

166

Bestrijding van de Mennonieten

Een brandende kwestie, waarmee de kerk zich al dadelijk na haar con-stituering moest bezighouden, was de bestrijding van de Mennonieten, waaronder men de Doopsgezinden verstond. Nauwelijks een maand nadatnbsp;de Spanjaarden Middelburg hadden verlaten, komt in de kerkeraad hetnbsp;vraagstuk der Wederdopers al ter sprake ^3. Wanneer deze, in de eerstenbsp;week van Mei, door koningin Elisabeth uit haar rijk verbannen, „metnbsp;scepen vol” uit Engeland naar Walcheren overkomen, verzoekt een deputatie uit de kerkeraad aan de magistraat om toe te zien „dattet ons op geennbsp;Munstersche murderie uitquam” ^4. Het zou niet de laatste maal zijn, datnbsp;men, al of niet met opzet, de aanhangers van Jan Matthijsz en Jan vannbsp;Leiden vereenzelvigde met de volgelingen van de vreedzame Mennonbsp;Simons. De notulen van de Middelburgse kerkeraad uit deze beginjarennbsp;wemelen van klachten over Doperse boeken, schoolmeesters en bijeenkomsten. De magistraat steunde het Calvinisme in deze strijd, o.a. doornbsp;in 1576 de winkels der Wederdopers te sluiten, op grond van hunnbsp;weigering om de eed af te leggen: hierdoor verbraken ze immers de burgerlijke orde en de band der maatschappij, en konden dus niet langer alsnbsp;burgers worden beschouwd. De Prins deed dit besluit, het enig bekendenbsp;voorbeeld uit onze geschiedenis van een economische boycot van kettersnbsp;door de Calvinisten, echter weer te niet en alle pogingen van de Middelburgse predikanten, die Marnix aan hun zijde hadden, om ’s Prinsen besluit op te heffen, bleven vruchteloos 85. De strijd diende naar hetnbsp;geestelijke terrein verlegd te worden, al werd het de Middelburgsenbsp;Mennonieten ook in de volgende jaren door de magistraat nog meermalennbsp;moeilijk gemaakt.

Van de oudste predikanten van Zeeland heeft meer dan één naar de pen gegrepen om deze sekte te bestrijden, waarin men klaarblijkelijk eennbsp;ernstige bedreiging zag voor het Calvinisme. Toen enkele Middelburgsenbsp;Doopsgezinden in 1580 aan de raad der stad een request aanboden, waarinnbsp;zij nogmaals trachtten te bewijzen ,,dat het crijch-voeren teghen Codesnbsp;woort strijt, ende sy daerom tot de burgherlijcke wacht vande overheytnbsp;niet en behoorden ghedwonghen te worden” 86. schreven enkele niet metnbsp;name genoemde calvinistische predikanten uit de steden van Walcherennbsp;daar een verweerschrift tegen 87. Niet zonder reden verwijten zij denbsp;Doopsgezinden, dat ze zich meer aan de letter dan aan de geest dernbsp;Goddelijke geboden houden. Duidelijk blijkt, aldus de predikanten, „doornbsp;wat gheest de Weder-dooperen ghedreven zijn, wt dien zy gheennbsp;consciëntie en maken spiessen, sweerden, bussen, pistoletten, endenbsp;derghelijck gheweer totten crijch te maken, ende eenen yegelijcken sondernbsp;onderscheyt (ia oock den soldaten) te vercoopen: Item schattinghe tenbsp;gheven, die welcke zy wel weten, dat voornemelijck tot den crijchnbsp;ghebruyckt worden, jae ander lieden in haerer plaetse te hueren. Dit isnbsp;immers niet alleen in tquaet (ghelijck zy den crijch achten) bewillighennbsp;maer oock tselve voorderen ende wtrechten?” 88. Een ons onbekende I. P.,nbsp;klaarblijkelijk een Middelburgs Doopsgezinde, heeft in een „Verantwoor-dinge” 89 getracht, het request der predikanten te weerleggen. Men kannbsp;zijn pogingen moeilijk geslaagd noemen — Kühler spreekt zelfs van eennbsp;,,armzalig verweer” — en maar al te zeer bewijst deze weerlegging datnbsp;de periode der martelaren ook voor de Doopsgezinde gemeenten tot hetnbsp;verleden behoorde.

De bekende Jacobus Kimedoncius (f 1596)'80, die van 1585 tot 1588 als predikant te Middelburg stond, heeft waarschijnlijk in deze periodenbsp;van zijn leven een aanval gericht op het hoofdstuk ,,Vander doope ons

167

Heeren lesu Christi” uit het „Enchiridion” (1564) van Dirk Philipsz (1504—1568)91, alhoewel de voorrede uit Heidelberg geschreven is,nbsp;waarheen Kimedoncius op het eind van 1588 vertrokken was. Een geduchtnbsp;bestrijder van de Doopsgezinden was zijn ambtgenoot ds. Johannes Seunbsp;(t 1613) (1576—1613) van wiens hand we vier strijdschriften tegennbsp;deze ,,ketters” kennen: *,,Schriftmatige artykelen tegen de ongeschikte ennbsp;valsche dwaelingen der AVederdoperen” (1599) 93^ *,,Corte beschryvingenbsp;van het ampt der overheit” (1600) 94^ Jat tegelijk een bestrijding inhieldnbsp;van de „Verantwoordinge” van I. P., „Waerachtighe grondige bewijsingenbsp;vanden kinderdoop” (1601) 95 en tenslotte een ,,Antwoorde” (1608) 96nbsp;op de ,,Eenvuldighe verantwoordinge” (z.j.) van Cornelis de Cuyper. Hetnbsp;is zeker geen gewaagde veronderstelling, wanneer we in deze hardnekkigenbsp;bestrijder der Doopsgezinden een der opstellers zien van de Requeste dernbsp;Walcherse predikanten van 1580.

Een medestrijder vond Seu in zijn ambtgenoot Johannes Tay97^ die van 1591 tot zijn emeritaat in 1625 in Brouwershaven stond, waar hij zijnnbsp;,.Proeve vande leere der Wederdooperen” (1601 ) 98 schreef, doornbsp;Gomarus als ,,grondich ende seer nuttelick” geprezen 99, Twee jaar laternbsp;schreef Hermanns Moded (f 1603) 190, de eerste predikant van Zieriksee,nbsp;die zijn laatste levensjaren in Middelburg doorbracht, een ,,Grondichnbsp;bericht, van de eerste beghinselen der Wederdoopsche seckten” (1603) loi.nbsp;Het boekje, dat in Modeds sterfjaar verscheen, is een bewerking van tweenbsp;traktaten van zijn oude Norwichse vriend Pieter Pauwels, en is vooralnbsp;van belang omdat het een aantal historische bijzonderheden bevat over denbsp;Doopsgezinde sekten der zestiende eeuw. Het bevat o.a. een lijst van denbsp;zestien hoofdketters, waaronder Moded o.a. Thomas Munzer, Balthazarnbsp;Hubner, Johannes Denck, Gaspar Schenckfeldt, Sebastian Franck, Melchior Hofman, Jan Matthijsz, Obbo Philips, David Joris, Hendrik Nicolaesnbsp;en Menno Simons rekent. Ook een van de latere predikanten van Zieriksee,nbsp;de Piëtist Godefridus Cornelisz. Udemans (1581/82—1649) (1604—nbsp;1649) 192 was een geducht bestrijder van de Doopsgezinden, o.a. in zijnnbsp;„Corte notulen” (1610), zijn „Noodighe verbeteringhe” (1620), beidenbsp;tegen Francois de Knuyt, vermaner bij de Vlaamse Doopsgezinden tenbsp;Zieriksee gericht, en tenslotte in zijn „Vrede Jerusalems” (1627). Ditnbsp;laatste geschrift was een verdediging van het standpunt van Hermannbsp;Faukeel (± 1560—1625) (1599—1625) 103, zoals dit door de inmiddelsnbsp;overleden Middelburgse predikant uiteen was gezet in zijn ,,Babel, dat isnbsp;verwarringe der Weder-dooperen” (1621) 104. Daarmede is wel het belangrijkste opgesomd, wat Zeeuwse predikanten in deze tijd tegen denbsp;Doopsgezinden hebben geschreven. Nog lang hoort men in kerkeraden ennbsp;classicale vergaderingen van maatregelen, tegen de volgelingen van Mennonbsp;Simons ondernomen, maar inmiddels waren andere vraagstukken op hetnbsp;theologisch tapijt gebracht, die voor de bestrijding der in Zeeland — metnbsp;uitzondering van Aardenburg — weinig talrijke Doopsgezinden geennbsp;plaats meer lieten.

Andere sekten

In 1579 had de Doperse sekte der Voetwassers, een van de vele die Moded in zijn ,,Grondich bericht” zou opsommen, enige aanhang in West-soeburg, maar toen hun voorganger Hans Gassier of Hans de Ries hetnbsp;jaar daarop te Middelburg gevangen werd genomen, loste deze bewegingnbsp;zich spoedig op tos, Jn Jg herfst van 1581 vestigden zich een vijftig anbsp;zestig Brownisten in Middelburg onder leiding van Browne en Harrison.nbsp;De overheid stond de godsdienstoefeningen van deze Engelse sectarissen.

168

die voor het merendeel wel tot de koopmansstand zullen hebben behoord, oogluikend toe. Op het eind van 1583 keerde Browne met enkele gezinnennbsp;naar Schotland terug, maar Harrison bleef tot zijn dood (vóór 1608) aannbsp;het hoofd der overgeblevenen te Middelburg. De kring loste zich laternbsp;op in de Engelse gemeente. Van de zijde der gereformeerden is nooitnbsp;tegen deze sekte geageerd, maar zelf hebben de Brownisten een aantalnbsp;strijdschriften uitgegeven tegen de Engelse staatskerk, ten dele tegennbsp;Thomas Cartwright, het hoofd der Disciplinaristen, die korte tijd voorganger van de gemeente der Engelse kooplieden te Middelburg was geweest. Deze geschriften, die voor een deel door Browne zelf warennbsp;opgesteld, verschenen te Middelburg bij de Engelse drukker en uitgevernbsp;Richard Schilders 106.

Rufus M. Jones oppert de mogelijkheid, dat de denkbeelden der Seekers in Zeeland zijn ontstaan en door Bartholomew Legate naar Engelandnbsp;zouden zijn overgebracht. Legate, die in 1612 te Smithfield om des geloofsnbsp;wille werd verbrand, had als rondreizend lakenkoopman in Zeelandnbsp;vertoefd en was daar zelfs voorganger geweest van een Mennonitischenbsp;sekte, die de ideeën der Seekers aanhing. Op een zo grote afstand zal welnbsp;nooit meer uit te maken zijn, of hier werkelijk van beïnvloeding sprake is,nbsp;dan wel of men moet aannemen dat verwante of gelijke opvattingennbsp;tegelijkertijd, maar onafhankelijk van elkaar, zowel aan deze als aan gindsenbsp;kant van de Noordzee zijn ontstaan. Het feit is in elk geval een bewijsnbsp;te meer voor de rijke verscheidenheid in godsdienstig leven, die zich omstreeks het einde der zestiende en het begin der zeventiende eeuw ook innbsp;Zeeland heeft geopenbaard

Na de val van Antwerpen hadden zich ook een aantal Martinisten of Luthersen in Middelburg gevestigd Dg magistraat schonk hun allerleinbsp;voorrechten, behalve die van vrijheid van godsdienstoefening. De kleinenbsp;gemeente kwam desondanks in particuliere huizen samen, en kreeg innbsp;1591 haar eerste predikant. Wel richtte de kerkeraad der gereformeerdennbsp;tussen 1590 en 1597 telkens het verzoek tot de overheid, de toenemingnbsp;en de prediking van deze sekte tegen te gaan, maar zonder succes.nbsp;Wanneer de schout, door enkele calvinistische heethoofden opgestookt,nbsp;in 1606 de godsdienstoefening der Luthersen met geweld wil verhinderen,nbsp;keuren de Staten deze handelwijze af. Van calvinistische zijde zijn zenbsp;nooit in geschrifte bestreden, waarschijnlijk omdat hun aanhang te geringnbsp;was en er geen vrees bestond voor uitbreiding van hun invloed.

Het Piëtisme

Meer dan van enige andere richting in het godsdienstig-kerkelijk leven heeft Zeeland de invloed ondergaan van het Piëtisme. Telkens weer innbsp;zijn geschiedenis duikt als reactie tegen een verstard objectivisme hetnbsp;streven op, de geloofswaarheden subjectief te beleven en zich niet te vergenoegen met de belijdenis alleen. Al in het begin van de zeventiendenbsp;eeuw heeft het in Udemans en de beide Teelincks, Willem en Eewoud,nbsp;zijn propagandisten gevonden. Onder hun invloed is het principiëlenbsp;vraagstuk van de Zondagsrust het eerst in Zeeland opgeworpen. Denbsp;„nadere reformatie” die Jacobus Koelman, van 1662—1675 predikant tenbsp;Sluis, beoogde, en het independentistische streven van Jean de Labadie,nbsp;van 1666—1669 predikant bij de Waalse gemeente te Middelburg, zijnnbsp;twee loten van dezelfde piëtistische stam. De gehele eeuw door heeft ditnbsp;Piëtisme het godsdienstige en kerkelijke leven van Zeeland nu eens metnbsp;meer, dan met minder kracht beheerst. Van Udemans en de Teelincksnbsp;ging de eis van een strengere sabbatsviering uit, die een der belangrijkste

169

episodes vormt van het kerkelijke leven in het gewest tijdens de Gouden Eeuw. Eewoud Teelinck wierp zich tijdens en na het Bestand als woordvoerder op van de heftig anti-Remonstrantsgezinde Zeeuwen. Het aandeelnbsp;van Udemans in de strijd tegen de Doopsgezinden kwam al ter sprake.nbsp;Het anti-papisme vond in Maximiliaen Teelinck zijn paladijn. Zo bleeknbsp;het Piëtisme op alle terreinen weerbaar, overal vooraanstaand in de handhaving van wat het, al of niet terecht, als de normen van een leven naarnbsp;Gods heilige wil beschouwde, en in de bestrijding van al wat daarvan,nbsp;naar zijn inzicht, afweek.

Tussen twee polen weifelt de naald van het mensenhart: die van de hemel en die van de aarde, die van het geloof, dat al de schatten dernbsp;wereld ijdel acht, en die van de lust, die de beker der aardse vreugden totnbsp;de bodem wil leegdrinken 100. De spanning tussen deze twee is een dernbsp;belangrijkste en zinvolste elementen van het leven, maar tegelijk een vannbsp;zijn meest tragische kanten. De Middeleeuwen zijn zich — een enkele,nbsp;eenzame figuur als Jacopone da Todi daargelaten — van deze tweespaltnbsp;nog niet bewust geweest; in de poëzie der troubadours zingt de aarde haarnbsp;lied door de hemelmuziek heen. Eerst wanneer de Renaissance in al haarnbsp;schone volheid bezit heeft genomen van de geesten, ontstaat als reactienbsp;de Reformatie, en is voorgoed de tegenstelling geschapen, die van nu afnbsp;diep haar stempel drukt op het kulturele leven van geheel Westeuropa.

De Renaissance heeft het aardse leven niet langer gezien, zoals de Middeleeuwen deden, als een ingang tot het hemelse, maar het een zelfstandig bestaan gegeven, los van de tradities van het geloof. In tegenstelling tot de kerk, die in de grond van haar wezen een anti-kulturelenbsp;inslag heeft, omdat zij transcendentaal gericht was, is de Renaissancenbsp;kultureel van de wortels tot de top.

Scherper dan vóór haar het Rooms-Katholieke middeleeuwse Christendom had gedaan, heeft de Reformatie de controverse tussen de aarde en de hemel, het diesseitige en het jenseitige gesteld. Vandaar dat zij in denbsp;geschiedenis der kuituur een tijdperk van reactie inluidt. Een in wezennbsp;anti-kultureel ingestelde denkrichting kon zomin een Dante of eennbsp;Petrarca als een Michelangelo of een Botticelli vóórtbrengen.

De diepste en zuiverste vorm, waarin de Reformatie zich geopenbaard heeft, is het Piëtisme of Puritanisme, dat vooral in Engeland en Nederlandnbsp;gebloeid heeft. Tegen de vormelijke rechtzinnigheid, waartoe hetnbsp;Protestantisme door zijn aard en oorsprong als voorbeschikt was, steldenbsp;het het persoonlijke geloofsleven en de innige omgang der ziel met Godnbsp;op de voorgrond. Tegen de leerheiligheid, waartoe het Protestantisme uitnbsp;afkeer van het leerstuk der goede werken noodzakelijkerwijs moest vervallen, legde het de nadruk op de beleving van de vroomheid, de praxisnbsp;pietatis. Als Protestantse richting was het anti-Rooms-Katholiek ennbsp;anti-renaissancistisch, wat tot uiting kwam in een zich afwenden van denbsp;wereldse ijdelheid en een ernstig streven naar ascese no. Daarin sloot hetnbsp;ten nauwste bij het oudste Christendom aan. In het middelpunt staat denbsp;gedachte van de vernieuwing van het geestelijke leven, die men bij allenbsp;piëtistische schrijvers in alle toonaarden herhaald vindt. De godsdienstnbsp;moet allereerst een aangelegenheid van het hart zijn; rechtzinnigheid ennbsp;vroomheid zijn twee geheel verschillende zaken. De rechtvaardigmakingnbsp;is, als de vereniging van de mens met Christus, het werkelijke begin vannbsp;de heiligmaking, en daaruit volgt dat het geloof krachtens zijn eigen aardnbsp;vruchtbaar is in goede werken. Het leven van de Christen dient eennbsp;navolging van het leven van Jezus te zijn, met wie de mens zich in liefdenbsp;verbonden weet. Zo beschrijft Willem Teelinck het nieuwe geestelijkenbsp;leven als het zalige gevoel der vereniging van de ziel met Christus, en

170

van de aanschouwing der schoonheid, die de hemelse Bruidegom eigen is.

Grierson m heeft de nadruk gelegd op het heroïsche element in het Engelse Puritanisme, in zoverre dit op doortastende wijze het jenseitigenbsp;karakter van het Christendom heeft voorgestaan, maar tegelijk, in tegenstelling met het Rooms-Katholicisme, elke gedachte aan een vlucht uit denbsp;wereld versmaadde. Hetzelfde geldt voor het calvinistische Piëtisme, datnbsp;de verheffing van het volksleven als een van zijn wezenlijke kenmerkennbsp;heeft beschouwd en voor de aangelegenheden van het aardse leven denbsp;grootst mogelijke belangstelling heeft gehad. Voor de ontwikkeling vannbsp;het Nederlandse volksleven in de zeventiende eeuw is deze tendenz vannbsp;de grootste betekenis geweest, en een ruimschootse vergoeding van hetnbsp;verlies aan kuituur, dat mee op rekening van het Piëtisme moet wordennbsp;gesteld. Het bekende woord van Dowden, ,,If Puritanism did not fashionnbsp;an Apollo with the bow or a Venus with the apple, it fashioned virilenbsp;Englishmen” geldt ook voor de Republiek der Zeven Provinciën.

Het is onjuist, te beweren dat in het Engelse Puritanisme de bronnen zouden hebben gelegen van het Nederlandse Piëtisme; het was alleennbsp;maar de aanleiding dat de piëtistische richting in Holland en Zeelandnbsp;omstreeks het begin der zeventiende eeuw weer naar voren trad, nadatnbsp;ze eeuwen lang in het Nederlandse geestesleven met meer of minder krachtnbsp;en met korter of langer tussenpozen had geheerst. Wanneer Voetiusnbsp;Willem Teelinck de Thomas a Kempis der Protestanten noemt, verbindtnbsp;hij de namen van twee mannen, die inderdaad eens geestes waren, dienbsp;gedragen werden door eenzelfde geloof en hetzelfde vroomheidstypenbsp;vertonen. De mystieke trek in hun persoonlijkheid is een karaktertrek vannbsp;het Nederlandse volk, althans van een groot deel van dit volk. Op denbsp;Zeeuwse en Zuidhollandse eilanden, in de Achterhoek van Gelderland,nbsp;op de zandgronden der Veluwe, maar ook in het hart van Oud-Amsterdamnbsp;heeft deze zich de eeuwen door telkens weer in nieuwe vormen geopenbaard, daar wordt dit mystieke element in verschillende verschijningsvormen nog altijd aangetroffen.

Niet uit het Engelse Puritanisme dus, maar wel mede onder invloed van deze stroming ontstond de piëtistische beweging der zeventiendenbsp;eeuw hier te lande. Vele Nederlanders, vooral uit Zeeland, theologen ennbsp;anderen, o.a. Willem Teelinck en Jacob Cats, hadden korter of langernbsp;aan Engelse en Schotse universiteiten vertoefd, en de puritanistischenbsp;stichtelijke lectuur was door talloze vertalingen in brede lagen dernbsp;bevolking in deze landen bekend geworden.

De oorzaken dat het Nederlandse Piëtisme juist in Zeeland ontstond, zijn van tweeërlei aard. Allereerst was de godsdienstige gezindheid van denbsp;Zeeuwen voor deze stroming ontvankelijk. Nog altijd bezit de bevolkingnbsp;van de Zeeuwse en Zuidhollandse eilanden een sterk piëtistische inslag,nbsp;die telkens weer aan het licht komt en steeds opnieuw tot scheuring ennbsp;afscheiding in het kerkelijk leven leidt. Maar ook zuiver politieke motievennbsp;zullen een rol hebben gespeeld ns. Tot diep in de zestiende eeuw was hetnbsp;leven van de Hollanders en de Zeeuwen in aanmerkelijk grotere matenbsp;door kerkelijke en godsdienstige dan door staatkundige belangstellingnbsp;beheerst. Het Nederlandse volk is van oudsher godsdienstig georiënteerdnbsp;en interesseert zich meer voor het leven der kerk dan voor hetgeen innbsp;'s lands vergaderzaal omgaat. Omstreeks de overgang van de zestiendenbsp;naar de zeventiende eeuw treedt in deze typisch Nederlandse geesteshouding een kentering op, echter niet bij de brede laag van het volk, maarnbsp;vooreerst alleen bij de aanzienlijken. Het veldwinnend Libertinisme doetnbsp;de belangstelling voor kerkelijke en godsdienstige aangelegenheden bij denbsp;hogere standen, die de regering vormden, verslappen. Terzelfder tijd

171

hebben de hoge politieke vlucht en de schitterende maatschappelijke ontwikkeling van de jonge Nederlandse staat ten gevolge, dat de regentenstand zo vaak dit nodig wordt geacht ihet staatsgezag ook in de kerk onverbiddelijk laat gelden. De aaneensluiting van de verschillende gewestelijke kerken tot één algemene nationale kerk wordt door de overheidnbsp;belet, omdat men geen staat in de staat wenste.

Deze beweging riep onder de Calvinisten een tegenactie in het leven, en het lag voor de hand dat die haar centrum moest vinden in Zeeland.nbsp;De Libertijnen immers, die de staat ten koste van de kerk naar vorennbsp;schoven, waren in hoofdzaak Hollanders, en zo zagen de Zeeuwen denbsp;genoemde controverse niet als een strijd tussen de regering en de burgerijnbsp;(wat ze in werkelijkheid was), maar als een strijd van Holland tegennbsp;Zeeland. Deze strijd was er nolens volens, door politieke en sociaal-economische oorzaken; nu daarnaast in Holland en Zeeland een geheelnbsp;andersoortige strijd ontstond, zagen de Zeeuwen geen onderscheid in denbsp;motieven, en vereenzelvigden wat niet te vereenzelvigen viel. Dit is denbsp;oorzaak dat in Zeeland niet alleen de burgerij, maar ook de regentenstandnbsp;piëtistisch is. De Teelincks zijn een regentengeslacht, Udemans en Josiasnbsp;van den Houte waren door hun huwelijk aan de regerende kringen verwant, en de regering hield hun levenslang de hand boven het hoofd.

De Teelincks

Voor de verbreiding van het Piëtisme in deze landen heeft geen geslacht zoveel gedaan als de Zierikseese familie Teelinck voor zover wenbsp;kunnen nagaan een autochthone Schouwse familie, die tot het begin vannbsp;de zestiende eeuw opklimt. Eewoud Teelinck ('}• 1561) werd in 1544 toegelaten als brouwer te Zieriksee, waar hij later schepen en penningmeesternbsp;van den lande van Schouwen werd. Zijn zoon Joos (1543—1594)nbsp;die in zijn vaderstad een aantal belangrijke functies bekleedde en bovendien lid was van de Raad van State en van de Financie-kamer, was denbsp;vader van Eewoud en Willem Teelinck, twee vurige propagandisten vannbsp;het Piëtisme. Jongere zusters van hem waren Susanna (1551—1625), denbsp;moeder van de staatsman-dichter Adriaen Hoffer, en Cornelia. Dezenbsp;Cornelia Teelinck (1554—1576) n® schreef als jong meisje van negentiennbsp;jaar een „Corte belijdenisse des geloofs”, die pas in 1607, dertig jaar nanbsp;haar vroege dood, voor de eerste maal in het licht werd gegeven, ennbsp;waarvan in 1625 nog een vijfde druk verscheen. Dit stichtelijke boekjenbsp;bezit zomin als de refereinen en ,,liedekens”, die er aan zijn toegevoegd,nbsp;ook maar enige kunstwaarde. Het wordt hier als terloops genoemd, omdatnbsp;deze jonggestorven Zeeuwse de eerste schrijfster was in een geslacht, datnbsp;enige veelgelezen stichtelijke auteurs heeft opgeleverd.

Eewoud Teelinck

Haar oudste neef Eewoud Teelinck (1571—1629) nbsp;nbsp;nbsp;zou men de

pamflettist van het Zeeuwse Piëtisme kunnen noemen. Omstreeks zijn twintigste jaar woonde hij, nadat hij in Leiden zijn literaire en juridischenbsp;studies voltooid had, enige tijd op het slot te W'estsoeburg bij Marnix.nbsp;In 1595 kwam hij in de regering van Zieriksee, als raad, schepen ennbsp;stadsadvocaat; van 1599 tot 1603 was hij bovendien burgemeester. Al dezenbsp;functies legde hij echter neer, toen hij in 1603 tot ontvanger-generaal vannbsp;Zeeland werd aangesteld, waarna hij zich metterwoon in Middelburgnbsp;vestigde. Hij stierf er in October 1629, een half jaar na zijn jongere broernbsp;Willem.

Behalve het ouderlingschap in de Middelburgse kerkeraad, dat hij o.a.

172

met Jacob Cats en Johan de Brune deelde, heeft Eewoud Teelinck nimmer enig kerkelijk ambt bekleed, maar dit heeft hem niet verhinderd om eennbsp;levendig aandeel te nemen in het kerkelijke en godsdienstige leven vannbsp;zijn dagen. Met zijn broer Willem, die eind 1613 als predikant in Middelburg kwam, heeft hij in de kerkeraad en daarbuiten op de bres gestaannbsp;voor een strengere tuchthandhaving op kerkelijk en maatschappelijknbsp;terrein: met hem behoort hij onder de eerste en invloedrijkste vertegenwoordigers van het Zeeuwse Piëtisme. Ofschoon hij al een man vannbsp;middelbare leeftijd was, toen hij in 1616 begon met het schrijven van eennbsp;reeks in hoofdzaak kerkpolitieke traktaten, heeft hij er daarvan niet mindernbsp;dan twintig in het licht gegeven. Met uitzondering van drie verschenennbsp;ze alle onder het veelzeggende pseudoniem Irenaeus Philalethius. De lanbsp;Rue stelt het op rekening van zijn ,,zonderlinge zedigheid” dat hijnbsp;steeds onder een schuilnaam heeft geschreven, maar het is niet uitgeslotennbsp;dat hij daaraan met het oog op de belangrijke openbare functie, die hijnbsp;vervulde, de voorkeur heeft gegeven, De meeste van deze pamfletten zijnnbsp;tegen de Remonstranten gericht; andere bestrijden de Rooms-Katholiekenbsp;kerkleer. Hardnekkig en heftig is zijn strijd tegen de Arminianen, maarnbsp;men krijgt uit zijn geschriften de indruk, dat het enige beginsel, waardoornbsp;hij zich hierin liet leiden, zijn bekommernis om de verdoolde schapen der:nbsp;kudde was, In zijn diepste grond is hij echter de pleitbezorger voor denbsp;eenheid van de zuivere leer en het zuivere leven; zijn laatste werk, ,,Amos,nbsp;ofte de siender Israëls” (1625), is een opwekking aan de gereformeerdennbsp;om metterdaad te tonen, dat zij een hogere geest in zich omdragen; hunnbsp;goede voorbeeld zal de andersdenkenden tot inkeer brengen. Niet denbsp;vormelijke rechtzinnigheid, maar het persoonlijke geloofsleven, de praxisnbsp;pietatis, staat op de voorgrond. Het uitvoerigste werk dat we van hemnbsp;bezitten, de ,,Vyer ende wolck-calomne, lichtende nacht ende dach, omnbsp;het Israel Codes... van stap tot stap door de grousame woestenie desesnbsp;werelts, tot in het hemelsche Canaan te leyden” (1622), is een leidraadnbsp;tot een Christelijk leven in piëtistische trant, zoals ook zijn broer Willemnbsp;en Udemans die voor en na hem opstelden. In 1649 bezorgde Voetius eennbsp;herdruk van dit traktaat, dat hij van grote dienst achtte ,,niet alleen dennbsp;ghemenen Christenen, maer oock ende bysonderlijck den studenten indenbsp;Theologie, ende de jonge aenkomende predikanten”. Tevoren was hetnbsp;piëtistisch karakter van zijn wereldbeschouwing o.a. al in zijn „Christelickenbsp;clachte van eenige godsalige luyden over hare onvruchtbaerheydt in hetnbsp;ware Christelicke leven” (1618) tot uiting gekomen, waarin hij de oorzaken aantoonde van het verval, dat allerwegen op geestelijk terrein konnbsp;worden waargenomen. Zijn ,,Mizpa, ofte Christelyck gespreek, van hetnbsp;rechte gebruyck des algemeenen vasten-biddaghs” (1620) is in de eerstenbsp;plaats een pleidooi voor de eenheid van leer en leven, en een bestrijdingnbsp;van de Icerheiligheid. En terwijl zijn polemiek tegen de Remonstrantennbsp;ons dikwijls naïef en onbillijk in de ooren klinkt, en zijn aanvallen op denbsp;Roomse kerk ons, de drie eeuwen later levenden, slechts de schoudersnbsp;doen ophalen, behield zijn piëtistische zedeleer, zijn strijd tegen bandeloosheid en onmatigheid en voor een waardig en ingetogen Christelijk leven,nbsp;zijn volle waarde ook voor onze tijd. Al is hij de mindere van zijn broernbsp;Willem, de mindere ook van de Zierikseese predikant Udemans, nietteminnbsp;verdient hij naast deze beide Zeeuwen een plaats als strijder voor eennbsp;verdieping en vernieuwing van het geloof, die voor het geestelijke levennbsp;der zeventiende eeuw, vooral ook in Zeeland, de heilzaamste gevolgennbsp;heeft gehad.

173

Willem Teelinck

Willem Teelinck (1579—1629) 121 werd op 4 Januari 1579 te Zierik-see geboren, als jongste zoon van Joos Teelinck en Johanna de Jonge. Hoewel hij in zijn jeugd aanvankelijk plan had, in de theologie te gaannbsp;studeren, koos hij de studie der rechten en der letteren Nog voor hijnbsp;deze te Leiden voltooid had, trok hij naar de beroemde universiteit vannbsp;Poitiers, waar hij, 28 September 1603, tot doctor in de beide rechtennbsp;promoveerde. Het volgende jaar reisde hij naar Engeland, en vandaarnbsp;naar Schotland, waar hij reeds eerder, in 1600, aan de hogeschool vannbsp;St. Andrews, gestudeerd had. In Engeland teruggekeerd, kwam hij tenbsp;Bambury in aanraking met de puriteinse Piëtisten, onder wie vooral Johnnbsp;Dod en Arthur Hildersum grote invloed op hem verkregen. Zijn verkeernbsp;in deze kring, waar hij de ,,practijcke der godtsalicheit” van zo nabijnbsp;leerde kennen, was beslissend voor zijn hele verdere leven, en ofschoonnbsp;hij destijds al vijf en twintig jaar en getrouwd was 123^ besloot hij omnbsp;alsnog in de theologie te gaan studeren, en zich als predikant in dienst tenbsp;stellen van God en zijn kerk op deze aarde. Na een verblijf van zevennbsp;jaar in het buitenland keerde hij, nog in 1604, naar Zieriksee terug, ennbsp;vertrok van daar weldra naar Leiden. Lang is hij hier niet geweest 124;nbsp;nadat hij zich onder de jonge Trelcatius „soo in de fondamenten dernbsp;relegie, als int proponeren, dan int Duyts, dan int Frans” 125, geoefendnbsp;had, vestigde hij zich weer te Zieriksee, om zich onder de classis vannbsp;Schouwen verder in het „proponeren” te oefenen. 4 October 1606 werdnbsp;hij beroepen naar Haamstede en Burg, dezelfde gemeenten waar Ude-mans van 1599 tot 1604 had gestaan. Zeven jaar lang heeft hij in dezènbsp;duindorpen het predikambt uitgeoefend, in plaatsen, die voor de ruwstenbsp;van het gehele eiland golden, en waar de grootste ongebondenheidnbsp;heerste 126, In 1613 werd hij naar Middelburg beroepen, waar hij innbsp;November zijn intrede deed. Onder de negen predikanten, die Zeelandsnbsp;hoofdstad destijds telde, waren o.a. Faukelius, Walaeus en Gomarus.

Willem Teelinck heeft zijn tweede standplaats niet meer voor een andere verwisseld: hij overleed er op 8 April 1629, in hetzelfde jaar alsnbsp;zijn broer Eewoud. Zestien jaar heeft hij er het predikambt uitgeoefend,nbsp;„alwaer de Heere niet min sijnen dienst gesegent heeft: Want in cortenbsp;tijt naer sijn comste aldaer, met de hulpe van sijn mede broeders, issernbsp;merckelicke veranderinge, in yver tot het gehoor van Gods Woort, totnbsp;het betrachten van alle gheestëücke oeffeninghen, tot het vieren van dennbsp;dach des Heeren, ghespeurt gheworden, gelijck daer van duysendennbsp;binnen de selve stadt, connen ghetuygen sijn” 127. Onder invloed vannbsp;zijn prediking, die een diepe indruk moet hebben gemaakt 128, zal ondernbsp;de impressieve bevolking van Middelburg, van nature reeds geneigd totnbsp;het Piëtisme, een geestelijke opwekking zijn ontstaan. Er vormden zich jnbsp;conventikelen, „vergaderingen, soo van mans- als van vrouws-personennbsp;(doch elck apart), om sich te oefenen in de dingen Gods’ 129, en zekernbsp;zal ook het voorbeeldige huiselijke leven van Teelinck een weldadigenbsp;invloed op de gemeente hebben uitgeoefend. De jaren, in Middelburgnbsp;doorgebracht, heeft hij bij dag en bij nacht uitgekocht: zijn zoon getuigtnbsp;van hem, dat hij „onvermoeyelick is geweest int predicken, in wekelicx tenbsp;catechiseren, in sijn lidtmaten te besoecken, in de siecke te vertroosten,nbsp;de afdwalende te rechte te bringhen, de roeckeloose te vermanen, denbsp;wanckelmoedighe te verstercken, de benaude met heylsamen raet by tenbsp;staen” iso. Bij dit alles zag hij nog kans tot het schrijven van grotere ennbsp;kleinere werken, waarvan het aantal evenzeer onze bewondering als ver-

174

hazing opwekt isi. Het is geen wonder, dat deze overmatige arbeid zijn toch al zwakke lichaam betrekkelijk vroegtijdig gesloopt heeft; zijn zoonnbsp;schrijft van hem ,,dat hij sijn lichaem, gelijck alle weten, inden dienst desnbsp;Heeren hadde uytgemergelt” „Theologus jiQamMÓxmog' noemtnbsp;Voetius hem en op deze eretitel maakt hij terecht en welverdiendnbsp;aanspraak.

Het streven van Willem Teelinck is van tweeërlei aard, en dienovereenkomstig zijn in zijn werken duidelijk twee stromingen te onderkennen: een piëtistische en een mystieke. Te Bambury is hij tot het inzicht gekomen van de breuk tussen Gods wil en het leven der menigte, en sindsdien wordt hij bezeten door het verlangen, de mensheid te wijzen op haarnbsp;taak en haar roeping. Overal om zich heen ziet hij de afval van God,nbsp;de zonde neemt hand over hand toe, Gods geboden worden veronachtzaamd, of erger, moedwillig overtreden, en de kinderen Gods zijn denbsp;wereld gelijkvormig geworden. ,,Is dan gheen salve in Gilead?” klaagt hijnbsp;met Jeremia, „off en is daer gheen heylmeester? Waerom en is dan denbsp;dochter mijns volcx niet gheheelet?” 134. Als een rode draad loopt dezenbsp;klacht door zijn geschriften, al treft ze ons het meest in de „Balsemnbsp;Gileads voor Zions wonde” (1622). Er is geen zonde, waaraan ook zij,nbsp;die tot het volk van God gerekend willen worden, niet schuldig zijn, ennbsp;voor Gods roepstem is het volk doof. „Wie en siet niet de pracht, ennbsp;prael, den overdaet, ende de geylheydt, die daer over al te speuren is?nbsp;onder groote, ende cleene, elck na sijn uytterste vermoghen, jae velenbsp;boven haer vermoghen, in cleederen, en habijten, in maeltijden, endenbsp;banquetten? Wie can vertellen, alle de dertele danssen, d’onkuyschenbsp;liederen, d’oneerlicke, ende schandaleuse tafereelen, die daer alsnbsp;vercierselen, even ten verdriete Godes, ende aller eerbarer herten, innbsp;veler huysen voor-gestelt werden? Dus soecktmen sijne eere in sijnenbsp;schande” 135. ,.Teerlingen, kaerten, ende tick-tack-berden werden in velenbsp;huysen veel meer ghehandelt dan Gods eyghen weerde boeck, endenbsp;woordt: Soo werden oock vele vileyne boecken, vol van schertzerie, volnbsp;van aen-ritselen van onkuyscheyt, ende onmaticheyt, onghemoeyt ghe-ventet, ende in veler huysen, sonder achterdincken, jae wel somtijdtsnbsp;neffens het Boeck Gods, ten proncke gesettet. Ende dus gaet het daernbsp;toe selve, in andersins eerlicke burgers huysen” 136. Aldus begint Teelinck de opsomming van de lange lijst van zonden, waaraan het volknbsp;schuldig gaat. Onrechtvaardigheid, liefdeloze handelingen jegens onzenbsp;naasten, ontrouw en bedrog, haat en nijd, onverdraagzaamheid, bitterenbsp;gezindheid, onderkruiperij, woeker, uitzuiging van weduwen en wezen,nbsp;corruptie (zelfs in de kerk) en tengevolge daarvan jalouzie, die tot moordnbsp;en doodslag leidt —- het zijn slechts enkele zonden van de talloos vele,nbsp;die dagelijks bedreven worden. De sacramenten, doop en avondmaal,nbsp;worden geprofaneerd: men trouwt zonder enig gewetensbezwaar „metnbsp;afgodendienaers, met Lybertinen, weerelts kinderen, ofte andere dwalende geesten, een sonde die ick nawelicx weet, ofte sy meer gemeyn, dannbsp;grouwelick is”. Men bezoekt buitenslands ,,de afgodissche guygeleriennbsp;des Pausdoms”, en laat binnenslands „de afgodissche misse” oogluikendnbsp;toe. Hoe kort is het geleden, dat het voorgeslacht met groot gevaar vannbsp;goed en bloed de vergaderingen der gelovigen bezocht; thans verzuimtnbsp;men de kerkgang „uyt enckele wan-lust”, stelt de doop der kinderen zonbsp;lang mogelijk uit, en komt niet meer aan het avondmaal. Vloeken komtnbsp;zo veelvuldig voor, dat het niet eens een zonde meer heet; ,,wie can vertellen alle de lichtveerdighe eeden, die onder den gemeynen man omme-

175

gaen: mitsgaders d’ onbedachte, ende verstrickende eeden, die sells onder de forme van regieringhe beleydt werden”. Geen dag wordt méér ontheiligd dan de Zondag, maar al de ,,vette, doch vervloeckte afgodischenbsp;feest-daghen der Papisten” als kermis en Vastenavond worden daarentegen alom gevierd ^^7.

Teelincks klacht moge al ten dele uit kortzichtigheid en gebrek aan historisch inzicht ontsproten zijn, in elk geval mogen we aannemen, datnbsp;ze allereerst en allermeest ingegeven werd door oprechte deernis met hetnbsp;lot dergenen, die naar zijn stellige godsdienstige overtuiging een wisnbsp;verderf tegemoet gingen. Bovendien school er veel waars in: de economische opbloei van deze landen omstreeks het begin van de eeuw moestnbsp;noodzakelijkerwijze tot weeldezucht en zedenbederf leiden, en geen vannbsp;beide is bevorderlijk voor de bloei der kerk. In dagen van strijd ennbsp;ontbering was het Calvinisme hier te lande groot geworden, maar nauwelijks was het getij gekeerd, of de ijver verslapte, het geloof verflauwde,nbsp;en velen onder het volk werden, zo al niet bepaald onkerkelijk, dan tochnbsp;traag in de uitoefening van hun godsdienstplichten. Temidden van ditnbsp;volk levend, was Teelinck zich klaar bewust van de taak, die hij geloofde,nbsp;dat hem opgelegd was. „Soo een wachter, die in tijt van oorloghe gesteltnbsp;is op de sentinelle, eenich onraedt verneemt, ende daer over swijcht, dienbsp;wort billicken voor een verrader uyt-geroepen, ende naevolghens oocknbsp;ghehandelt” Hoezeer zou dus wie als dienaar des Woords totnbsp;wachter over het volk Gods is gesteld, zijn taak verzuimen, indien hij zijnnbsp;stem niet verhief tegen het gevaar, dat alom dreigt, en dat het slapendenbsp;volk niet ziet!

Deze onverschilligheid voor de godsdienst was aanmerkelijk groter bij de rijken dan bij de minder bedeelden 1^9; het Calvinisme was van ouds hetnbsp;geloof der ,,kleine luyden”. Heftig zijn Teelincks aanvallen op de geldaristocratie, waarbij hem het beeld voor ogen zal hebben gestaan van denbsp;rijke Middelburgse kooplieden, wier vermogen van jaar tot jaar toenam,nbsp;die zich huizen lieten bouwen van een bijna vorstelijke pracht en praal,nbsp;en die nochtans slechts één of twee geslachten behoefden terug te gaannbsp;om een eerzame wever of landbouwer onder hun voorvaderen te vinden.nbsp;Hoewel ze in naam gereformeerd zijn, is al wat naar reformatie zweemt,nbsp;hun ten enenmale vreemd. Zij zijn het, die „allerley boose exempelen dernbsp;sondigher volcken, op-volghen, ende na-doen, in nieuwe fatsoenen vannbsp;kleedinghe te maecken, van maeltyden te houden, in batement-spelen, innbsp;masqueraden, in drincken, ende suypen, in danssen, in pasquilleren, innbsp;hoveren, in allerley ydelheydt, ende aelweerdicheydt, in al wat niet ennbsp;deucht, in al wat plagen pleeght te verwecken” Het kwaad blijftnbsp;bovendien niet tot hun eigen stand beperkt, maar vreet alle kringen dernbsp;maatschappij aan, „daer door dan het lant vervult wort met onlijdelicke,nbsp;ende zeer hoogh-gaende pracht, ende overdaet” Maar een veel groternbsp;zonde is nog, dat deze rijken meestal karig of zelfs gierig zijn tegenovernbsp;de armen, „soo dat het in der waerheyt, ende in der daet bevonden wordt,nbsp;dat de meeste aelmoessen, ende de grootste charitate, gedaen wort by denbsp;gemeyne burgherye, ende by de geringhe luyden in den lande, die soo bynbsp;haer ambacht, ende by haren handel leven; alhoewel daer eenighe rijckenbsp;zijn die oock zeer rijckelicken gheven, maer die zijn weynige: ende nochnbsp;en weet ick niet, off daer eenighe gevonden worden onder de rijcke zelve,nbsp;die meest charitatijf zijn, welcke nae proportie hare strenge noch treckennbsp;(ghelijck men seydt) met een menichte gemeyne luyden in hare charitate,nbsp;de welcke dickwils geven met de gepresen weduwe, zelve van hare

176

armoede” i42. bovenal klaagt hij die rijken aan, die in dure tijden door hun monopoliën zich ten koste der armen verrijken Teelincksnbsp;Piëtisme vertoont in deze en dergelijke uitlatingen een sociale trek, dienbsp;te weldadiger aandoet, omdat deze bij het overgrote deel van zijn tijdgenoten tevergeefs gezocht wordt.

Een andere kenmerkende trek van Teelincks Piëtisme is zijn open oog voor het praktische leven, voor de belangen van zijn land, zijn volk ennbsp;zijn kerk. Een groot aantal van zijn geschriften beweegt zich in hoofdzaak op het terrein der praktijk van het leven. In ,,Philopatris” (1608),nbsp;zijn eerste werk, wijst hij de overheid op de onder het volk heersendenbsp;zonden en gebreken, en spoort haar aan tot handhaving van de godsdienst. „Davids wapen-tuyg” (1622) richt zich tot Prins Maurits en zijnnbsp;broers, die hij met de vrijmoedigheid van zijn beroep naar Gods Woordnbsp;verwijst. Over de inwendige toestand der kerk, die eensdeels door denbsp;lauwheid der gelovigen, anderdeels door de twisten der Remonstrantennbsp;verscheurd en krachteloos wordt gemaakt, spreekt hij in ,,Eubulus”nbsp;(1616), in ,,Bueren-kout” (1620), in ,,Wraeck-sweert” (1624) en in hetnbsp;,,Noodwendigh vertoogh aengaende den tegenwoordigen bedroefdennbsp;staet van Gods volck” (1627) 144, Bjj al 2ijn drukke werkzaamhedennbsp;vond hij nog tijd om de belangen der buitenlandse kerken te behartigen;nbsp;zo had hij een werkzaam aandeel in de totstandkoming van een Engelsenbsp;kerk te Middelburg 145, en wist hij in 1622 van de regering aanzienlijkenbsp;bedragen los te krijgen ter ondersteuning van Genève, dat door de hertognbsp;van Savoye en andere vijanden van de Protestantse religie werd aangevallen 146. Teelinck was de eerste gereformeerde theoloog hier te lande,nbsp;die de kerk op haar plicht wees om de nog ongekerstende volksstammen,nbsp;waarmede de Oost- en West-Indische Compagnieën handel dreven, innbsp;aanraking te brengen met het Christendom; met dit doel voor ogennbsp;schreef hij zijn „Ecce homo, ofte ooghen-salve voor die noch sitten innbsp;blintheydt des ghemoedts” (1622) en „Davids dankbaerheyt voor Godsnbsp;weldadicheyt” (1624) 147,

Teelinck is niet bij het Piëtisme blijven staan, tenslotte heeft hij naar het allerhoogste gegrepen, naar de innigste gemeenschap van de ziel metnbsp;God, die het einddoel van alle mystiek is. In enkele van zijn laatste geschriften keert hij zich af van wat Calvijn en van wat hij ook zelf in zijnnbsp;vroegere werken als theologische waarheden uiteen heeft gezet, om zichnbsp;tot de vroomheid te wenden, zoals een Bernardus die beleefd had. Voornbsp;Calvijn is het geloof de vaste en zekere kennis van de Goddelijke welwillendheid jegens de mens, die gegrond is in de genadige belofte Godsnbsp;in Christus, en door de Heilige Geest zowel aan onze geest wordt geopenbaard als aan ons hart wordt ingeprent 448, Teelinck echter zoekt —nbsp;althans in zijn latere werken — het geloof niet, als Calvijn, allereerst innbsp;de kennis van Gods welwillendheid jegens ons, maar legt meer de nadruknbsp;op de gevoelige geestesgemeenschap met God. Voor hem is het geloofnbsp;weliswaar eveneens een gave Gods, maar dan vooral een zich overgevennbsp;aan, een gemeenschapsleven in liefde met Christus. Wanneer Teelincknbsp;het geloof door de liefde werkende predikt, legt hij daarbij de nadruknbsp;op de liefde, en komt langs deze weg tot zijn opvatting van het geloofnbsp;/ als de liefde-gemeenschap met God en Christus. De controverse is tussennbsp;geloof en liefde. Het geestelijke leven in eigenlijke zin ziet Teelinck innbsp;de liefde, en het geloof is niet meer dan een voorbereiding daartoe. Denbsp;voornaamste werking van dit geloof is de overgave van de mens aan

177

Christus, en zijn vereniging met hem in liefde, waaruit een bestendige wisselwerking tussen de gelovige ziel en Christus ontstaat 149. Hetnbsp;Christelijk leven wordt nu een leven der liefde, d.w.z. een leven van eennbsp;door de liefde van Christus gewekte wederliefde, die zichzelf geheel ennbsp;al vergeet. Geloof en liefde zijn dus niet te scheiden, maar de laatste isnbsp;de meeste van deze i^o.

Een der voornaamste mystieke geschriften van Teelinck is zijn „Soliloquium, ofte betrachtingen eens sondaers die hij gehad heeft in dennbsp;angst sijner weder-geboorte” (1635) isi. In gebedsvorm beschrijft dit denbsp;bekering van de zondige mens, die tot de overtuiging komt dat de warenbsp;gelukzaligheid alleen in God te vinden is. In hevige strijd neemt zijnnbsp;beangste, naar vrede zoekende ziel haar toevlucht tot Jezus, die zij aaii-neemt als haar bruidegom.

De taal die Teelinck in dit devote geschrift spreekt is geheel en al de taal der mystiek, die de band tussen God en mens als een huwelijk ziet,nbsp;waarbij de menselijke ziel de bruid, en God of Jezus de hemelse bruidegomnbsp;zijn. Brandend is het verlangen van de liefhebbende ziel naar God: ,,Och!nbsp;Heere”, bidt zij, „wanneer sal het dan wesen, wanneer sal d’uyre daernbsp;zijn... dat ghy u selven aen my suit komen openbaren? dat ghy my suitnbsp;komen trecken tot dy, dat ick dy na-loope? daer verlanght mijn ziele nae,nbsp;daer staet mijn hope op, ende in ’t verwachten van yet sulcx begint mijnnbsp;herte sich nu oock te verheffen; even dit bloot verwachten, ende d’enckelenbsp;hope, dat sulcx my noch eens sal mogen gebeuren, houdt nu noch mijnnbsp;herte op, ende verquickt alreede mijn ziele, als preoccuperende, ende voorkomende dien vrolicken bruylofts-dagh, wanneer ghy de beminde mijnernbsp;ziele, mijnen Hemelschen Bruydegom, suit verweerdighen, uwen onweer-dighen dienstknecht te komen besoecken, ende u selven begeven, in mijnenbsp;omhelsinghe. Och! dat ick dy mochte omhelsen dien mijn ziele lief heeft,nbsp;dat ick dy mochte vinden, die ick nu by dage, ende by nachte soecke, endenbsp;die ick niet en wil ophouden te soecken tot dat ick dy ghevonden hebbe,nbsp;ende in mijns Moeders kamer gebracht, ende daer omhelst hebbe” 152.nbsp;Hier en elders heeft Teelinck de beeldspraak aan het Hooglied ontleend,nbsp;om de hunkering der minnende ziel, het verlangen van de mens die Godnbsp;zoekt, met zo vlammend mogelijke kleuren te schilderen. Telkens weernbsp;duikt het beeld van de bruid en de bruidegom en van de hemelse bruiloftnbsp;op, in het ,,Soliloquium” en zo mogelijk nog sterker in een andernbsp;mystiek geschrift van Teelinck, ,,Het nieuwe Jerusalem, vertoont in eennbsp;’tsamen-sprekinghe tusschen Christum ende Mariam, sittende aen sijnnbsp;voeten” (1635) 154 Maria is hier de personificatie van de minnende ziel,nbsp;die boven alle dingen begeert om met Christus, haar bruidegom, verenigdnbsp;te worden. ,,0 alder-soetste Bruydegom mijner zielen Jesu Christel” roeptnbsp;zij in vervoering uit, ,,0 alder-suyverste Minnaer, die heerschappye hebtnbsp;over alle creatueren, wie sal my geven de vleugelen der waerachtighernbsp;vryheyt, om te vlieghen tot u, en te rusten in u? och wanneer sal mynbsp;volcomentlijck verleent worden, dat ick sal moghen heel ledich en onbe-commert van herten wesen, ende smaken hoe soet dat ghy zijt, o mijnnbsp;Heere en mijn God! wanneer sal ick my eens heel vereenighen in u endenbsp;met u, alsoo dat ick uyt grooter liefde, my selven niet en mochte ghevoelen,nbsp;maer u alleene in mijn?” 155 Ruusbroec zou het precies zo gezegd kunnennbsp;hebben i56. en men moet het Goeters toegeven, dat in deze vorm denbsp;innigste vereniging van de ziel met haar Schepper bereikt is, en dat uitnbsp;elke trek van deze passage blijkt, hoezeer gevoel en affecten voor Teelincknbsp;alles zijn 157. Vooral in dit kleine geschrift, dat tot zijn beste en ver-hevenste werk moet worden gerekend, toont hij zich als asceet en mysticusnbsp;geestverwant van Bernardus en de schrijver der ,,Imitatio”, één van

12

178

streven en willen met de vele Middeleeuwers, ook in deze landen, die de onmiddellijke vereniging van de ziel met God ^als het hoogst bereikbarenbsp;en het schoonste in de schepping hebben gezien.

Is Teelinck dus zonder twijfel mysticus, aan zijn rechtzinnigheid kan niet getwijfeld worden. In zijn beschouwing van de Heilige Schrift, vannbsp;het geloof, van de leer en de sacramenten stemt hij geheel overeen met denbsp;gereformeerde kerkleer van zijn dagen; dogmatisch staat hij volkomen opnbsp;de grondslagen van de kerk, zoals die in de formulieren van enigheidnbsp;vervat zijn Het eigenaardige van zijn richting moet gezocht worden innbsp;de toepassing van de dogmatische stellingen op het leven Hierin sluitnbsp;Teelinck zich volkomen aan bij het puriteinse Piëtisme, dat de nadruknbsp;legt op de toepassing van het geloof in het leven, de praxis pietatis,

De stijl 160 van Teelincks geschriften is al even kunsteloos als die van zijn broer Eewoud en van Udemans. Bijna al zijn boeken kenmerken zichnbsp;door een zekere breedheid, die maar al te vaak langdradigheid wordt.nbsp;Al wat naar het dichterlijke zweemt is hem ten enenmale vreemd gebleven.nbsp;Ook al is eenvoudig onvermogen hiervan klaarblijkelijk de oorzaak, tochnbsp;mag daarnaast de gedachte aan een zekere opzettelijkheid niet uitgeschakeld worden; het Puritanisme strekt zijn soberheid immers ook tot over denbsp;stijl van zijn geschriften uit, en komt uit angst voor het precieuze en hetnbsp;gemaniëreerde tot een eenvoud, die na verwant is aan stijlloosheid. „Wantnbsp;het en betaemt gantsch niet”, meent Teelinck, ,,dat de predickers desnbsp;cruyces Christi... souden spreken aen het volck... op de wijse, die denbsp;wereltsche orateuren onder den heydenen plegen te ghebruycken, op-soeckende wel noestelyck, ende blijckelijck, alle bloemkens ende figuerkensnbsp;van welsprekentheyt, ende daer mede dan soo henen, alleene met eennbsp;vloyende reden, over den text discourerende, ende latende alsoo de predi-catie eenparichlijck tot den eynde toe afloopen, in een merckelijcken draetnbsp;van een gesochte wereltsche welsprekentheyt”. De ervaring leert evenwelnbsp;dat een dergelijke wijze van preken ,,seer crachteloos is, om d’onbekeerdenbsp;te bekeeren; ende seer smakeloos, de bekeerde herten” i6i.

Teelinck moest van „bloemkens ende figuerkens van welsprekentheyt” niets hebben; integendeel, wanneer hij — wat overigens maar zeldennbsp;gebeurt — afwijkt van het pad van de middelmatige spreektrant, begeeftnbsp;hij zich in de lagere regionen der taal en worden zijn beelden min of meernbsp;plat 162, Een streven, zich bevattelijk en populair uit te drukken, ligt hieraan onmiskenbaar ten grondslag. Wie door deze trivialiteit niet wordtnbsp;afgeschrikt, zal echter ook meermalen getroffen worden door een krachtignbsp;en fors geluid, met een ondertoón van ernst en toewijding, al is het tenbsp;betreuren dat deze fors aangeslagen toon maar al te spoedig verklinkt.

De invloed die Teelinck op zijn tijdgenoten heeft uitgeoefend blijkt, behalve uit de vele herdrukken van zijn boeken, ook uit de vertalingennbsp;daarvan. ,,De clachte Pauli” (1620) werd in het Engels (1621) en hetnbsp;Duits (1693) vertaald, de ,,Weech-schale des heylichdoms” (1621) innbsp;het Engels (1621), de ,,Rustplaetse des gemoets” (1621) eveneens in hetnbsp;Engels (1622), ,,Het nieuwe Jerusalem” (1635) in het Duits (1693),nbsp;,,Soliloquium” (1635) eveneens in het Duits (1693). Verscheidene vannbsp;zijn werken werden nog in de voorgaande eeuw herdrukt.

Godefridus Cornelisz. Udemans

Met uitzondering van Willem Teelinck heeft geen Zeeuws theoloog uit de zeventiende eeuw groter invloed op zijn tijdgenoten gehad dan denbsp;Zierikseese predikant Udemans, die een halve eeuw lang door het ge-

179

sproken woord en in zijn vele geschriften de beginselen van het Piëtisme in Zeeland en daarbuiten heeft verbreid, en die door zijn relaties metnbsp;enkele Zeeuwse dichters ook op het letterkundig leven van zijn dagennbsp;een zekere invloed heeft uitgeoefend.

Godefddus Cornelisz. Udemans (1581 of ’82—1649)163 werd te Bergen-op'Zoom geboren uit een geslacht, dat waarschijnlijk uit Schouwennbsp;afkomstig was. Al op zeventienjarige leeftijd werd hij predikant tenbsp;Haamstede, vanwaar hij in 1602 naar Zieriksee werd beroepen. De gemeente van Haamstede, die, naar de overlevering wil, aanvankelijk bezwaar had tegen zijn jeugdige leeftijd, wilde hem in het eerst niet latennbsp;gaan; eerst na tussenkomst van de Staten van Zeeland kon hij in 1604nbsp;in zijn tweede gemeente bevestigd worden, die hij tot zijn dood zounbsp;dienen. Beroepen naar Dordrecht en ’s-Hertogenbosch sloeg hij af.

Al spoedig heeft Udemans zich, ook door zijn vele geschriften, een zekere vermaardheid als theoloog verworven, en meermalen maaktennbsp;zowel de kerk als de wereldlijke overheid van zijn diensten gebruik voornbsp;opdrachten van onderscheiden aard. O.a. werd hij afgevaardigd naar denbsp;Dordtse synode, waar hij een der vice-presidenten was.

Al in Udemans’ oudst bekende geschrift, de „Christelijcke bedenckingen, die een geloovige siele dagelijcx behoort te betrachten” (1608), openbaart zich de piëtistische trek, die voor al het werk van deze theoloognbsp;kenmerkend mag heten, maar rijker en in voller omvang komt dezenbsp;tendenz tot uiting in zijn ,,Practycke, dat is werckelijcke oeffeninghenbsp;vande Christelicke hooft-deuchden, gheloove, hope, ende liefde” (1612).nbsp;Dit omvangrijke geschrift behandelt de praktijk der goede werken, eennbsp;hoofdstuk uit de zedeleer, dat vooral het oude Calvinisme, uit reactienbsp;op de Rooms-Katholieke beschouwing van dit leerstuk, maar al te dikwijlsnbsp;verwaarloosd heeft. ,,De siele des geloofs” noemt Udemans de goedenbsp;werken, ,,want gelijc het lichaem sonder den geest doot is, soo ist geloovenbsp;sonder de wercken doodt”. Drie kwart van het boek bestaat uit een uitvoerige commentaar op de decaloog, waarbij alle zonden en deugden vannbsp;de menselijke samenleving over de hele linie worden geconfronteerd metnbsp;Gods wil, zoals die in de Heilige Schrift tot uiting komt. Wie zich denbsp;moeite getroost deze bladzijden door te lezen, moet wel eerbied krijgennbsp;voor de ernst, waarmede de zeventiende-eeuwse Piëtisten het levennbsp;hebben opgevat. Na een lange periode van verwording hebben zij zichnbsp;opnieuw rekenschap gegeven van Gods bedoelingen met de mensheid, ennbsp;wanneer het triumferend Calvinisme op zuiverheid in de leer de nadruknbsp;gaat leggen, stellen zij er de met het Rooms-Katholieke leerstuk der goedenbsp;werken verworpen plicht der praktische vroomheid tegenover.

Hoezeer het Udemans ernst was met de praxis pietatis, de daadwerkelijke uitleving van de vroomheid in het dagelijkse leven, blijkt wel o.a. uit drie grotere boeken, die alle drie praktische handleidingen zijn voor maatschappelijke standen: het ,,Geestelick compas” (1617) voor de zeelieden,nbsp;schippers en vissers, het „Coop-mans-iacht” (1637) en ,,’t Geestelycknbsp;roer van ’t coopmans schip” (1638), beide voor de kooplieden. Het laatstenbsp;boek is vooral ook belangrijk voor onze kennis van de economische ethieknbsp;der zeventiende-eeuwse Calvinisten hier te lande 164_ Qok als men vannbsp;mening is, dat Max Weber ten onrechte het ascetisch Protestantismenbsp;verantwoordelijk zou hebben gesteld voor de rationele leefwijze op denbsp;grondslag van de beroepsidee, een der pijlers van de kapitalistischenbsp;geestesgesteldheid, dan kan men toch moeilijk loochenen, dat verscheidene'nbsp;Nederlandse Calvinisten zich hebben uitgesloofd om de economischenbsp;opvattingen der zeventiende-eeuwse kooplieden in het gevlij te komen.nbsp;Een boek als het ,,Geestelyck roer” bewijst dit eens te meer. De hoogst

180

welwillende houding, die Udemans inneemt ten opzichte van de beide Indische Compagnieën blijkt vooral waar hij breed uitmeet over denbsp;,,stoute roepende sonden”, die de Spanjaarden in Indië hebben bedreven.nbsp;De enige verontschuldiging voor deze haast opzettelijke bewustzijnsverenging is, dat zij een massaal verschijnsel was. De politieke hartstochtennbsp;en de patriottische gevoelens van het geslacht, dat met de jonge Republieknbsp;was opgegroeid, hebben dit belet om bepaalde toestanden en verhoudingen in het juiste licht te zien. Een typisch voorbeeld daarvan geeftnbsp;Udemans, wanneer hij uit het Oude Testament tal van voorbeelden op-somt, waaruit de gruwelijkheid moet blijken van de toelating der afgoderijnbsp;door een Christelijke overheid uit handelspolitieke overwegingen. Mennbsp;vraagt zich af of hij inderdaad niet geweten heeft, dat zowel de O.I.C.nbsp;als de W.I.C. zich bij herhaling aan deze gruwel hebben schuldig gemaakt.

Udemans ontleent zijn betekenis in de eerste plaats aan zijn onvermoeide strijd tegen de weeldezucht in een tijd, toen snelverworven rijkdom maar al te dikwijls aanleiding gaf tot dit kwaad. Onbarmhartig,heeft de asceet, die in hem stak, de zondigheid van weelderige kleding, overvloedige maaltijden, het ten toon stellen van pracht en praal in huis ennbsp;daarbuiten, uiteengerafeld tot er niets van overbleef dan wat armzaligenbsp;ijdelheid. Naast deze ascetische trekken vertoont het werk van dezenbsp;Zierikseese predikant, in tegenstelling tot dat van de meer mystiek aangelegde Willem Teelinck, in niet minder mate een sterk ontwikkelde zinnbsp;voor de realiteit der dingen, een voorkeur voor het praktische, waarbij hetnbsp;geestelijke niet zelden in het gedrang komt. Hierin herinnert hij aan zijnnbsp;landgenoot en geestverwant Cats: beiden, de prediker en de dichter, vertegenwoordigen in dit opzicht het volk, temidden waarvan zij leefdennbsp;en werkten, waarvoor deze praktische zin een levensvoorwaarde was ennbsp;is. In sterker mate dan dit bij de Engelse Piëtisten het geval is, hebbennbsp;hun Zeeuwse geestverwanten, en onder deze in de' eerste plaats welnbsp;Udemans, een open oog gehad voor de werkelijkheid van het leven, denbsp;praxis vitae, die naast de praxis pietatis haar rechten opeist. In dit opzichtnbsp;is het Zeeuwse Piëtisme minder verheven in de zin van vergeestelijkt dannbsp;het Engelse, waarin die trek weliswaar ook niet geheel ontbreekt, maarnbsp;toch nimmer op de voorgrond treedt.

Uit de catalogus van Udemans’ bibliotheek, die in 1653 te Zieriksee werd geveild blijkt de belangstelling van deze piëtistische predikantnbsp;voor de letterkunde, ook van zijn eigen tijd. Banden van bloedverwantschap en vriendschap bonden hem trouwens met een aantal letterkundigen, in de eerste plaats met de Zierikseese. Samen met Adriaen Hoffernbsp;werd hij in 1618 naar de Dordtse synode afgevaardigd, en in 1644nbsp;trouwde Udemans’ dochter Johanna met Hoffers oudste zoon Rochus,nbsp;die toen op het punt stond om de traditie van zijn enkele maandennbsp;tevoren overleden vader, de regent en de dichter, voort te zetten. Adriaennbsp;Hoffer schreef zeven ,,klinck-ghedighten” voor zijn ,,Christelijcke be-denckingen” (1608) en een lofdicht voor het ,,Geestelick compas” (1617).nbsp;Lofdichten van Rochus vindt men voorin ,,’t Geestelyck roer van ’t coop-mans schip” (1638) en ,,Een salich nieuwe-iaer” (1640), die beide vannbsp;vóór zijn huwelijk dateren. Met Cats, die hij, slechts vier jaar jonger dannbsp;deze, ,,van joncx op” gekend had, voelde Udemans zich op bijzonderenbsp;wijze verbonden, wat o.a, in de opdracht van zijn ,,Salich nieuwe-iaer”nbsp;tot uiting komt. Zowel in dit boek als in de eerder verschenen „Laetstenbsp;basuyne” (1635) en het ,,Geestelyck roer van ’t coopmans schip” (1638)nbsp;vindt men lofdichten van de raadpensionaris, die in 1637 zijn ,,Trou-ringh” aan zijn Zierikseese vriend ten geschenke had gezonden. Ook de

181

uit Zieriksee afkomstige Cornelis Boy, Abraham van der Meer, de rector der Latijnse school te Zieriksee, zijn Dordtse collega Caspar Parduyn,nbsp;Johannes Rogiers, die we als een der medewerkers van de ,,Zeeuschenbsp;Nachtegael” leerden kennen, de Dordtse predikant Jacobus Lydius,nbsp;Samuel Ampzing, destijds nog student in de theologie, en Louis vannbsp;Kinschot, auditeur van de Rekenkamer van Holland, die met een Zierik-seese vrouw was getrouwd hebben in Nederlandse of Latijnse lofdichten hun eerbied en bewondering uitgesproken voor de vroomheid ennbsp;de rechtzinnigheid van deze theoloog. Van de Leidse historicus Boxhorn,nbsp;bij wie Rochus Hoffer tijdens zijn studententijd inwoonde, is een briefnbsp;aan Udemans bewaard, waarin hij zijn grote waardering uitspreekt overnbsp;het „Geestelyck roer” isr. Ook heeft Rochus' vriend Henricus Bruno innbsp;een Latijns gedicht zijn lof breed uitgemeten 168. Al deze waardering vannbsp;letterkundige kant wijst toch ook op een geestverwantschap, althans eennbsp;sympathieke houding ten opzichte van de godsdienstige richting, dienbsp;Udemans in zijn werk propageerde. Bij Cats bestond die zeker, evenals bijnbsp;Adriaen Hoffer en zijn zoon Rochus.

Andere Piëtisten

Onder invloed van de Teelincks en van Udemans hebben enkele andere Zeeuwse theologen de piëtistische levensbeschouwing in geschrifte verkondigd en verbreid. Maar ook in de literatuur komt zij hier en daar totnbsp;uiting, allereerst en allermeest bij Cats, die trouwens zelf in Cambridge,nbsp;het bolwerk van het Piëtisme, onder invloed van Perkins en Hall wasnbsp;gekomen, en vervolgens ook bij Johan de Brune. Beide schreven een lofdicht voor de „Balsem Gileads” (1622) van Willem Teelinck, en dezenbsp;droeg zijn ,,Gesonde bitterheyt” (1624) aan Cats op. Beider werk vertoontnbsp;op tal van plaatsen hoezeer het Piëtisme hun denken heeft beïnvloed,nbsp;hoezeer ook zij onder de bekoring zijn gekomen van deze puriteinse werelden geloofsbeschouwing, die hun als Zeeuwen welvertrouwd moest voorkomen. Duidelijk spreekt het Piëtisme ook uit het werk van Cornelisnbsp;Udemans, de neef van de Zierikseese predikant, en uit de lofdichten dienbsp;Adriaen Hoffer en Cats op de piëtistische werken van Willem Teelincknbsp;en de Zierikseese Udemans schreven.

Onder de predikanten uit Zeeland die in hun werk de kennelijke invloed van het Piëtisme vertonen, treden Josias van Houten en de zoonsnbsp;van Willem Teelinck, Maximiliaen en Johannes, het meest op denbsp;voorgrond 169.

Josias van Houten

Een piëtistisch predikant van weliswaar minder betekenis dan de Teelincks en Udemans, maar die niettemin om meer dan één reden onzenbsp;aandacht verdient, is Josias van Houten (ook, waarschijnlijk juister.nbsp;Van den Houte genoemd) (1582—1623)nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;Hij werd in 1582 te Sluis

geboren, waar zijn vader Gillis van den Houte predikant was, werd in 1606 student te Leiden, waar hij onder invloed van Gomarus kwam, innbsp;1609 proponent onder de classis Schouwen en Duiveland, en nog in hetzelfde jaar als predikant naar Renesse en Noordwelle beroepen, waarnbsp;Udemans hem bevestigde. In 1621 vinden we hem als diens collega tenbsp;Zieriksee, waar hij echter reeds in Januari 1623 stierf.

Van Josias van Houten zijn ons drie geschriften bekend, waarvan één echter slechts van naam. Het meest opgang heeft gemaakt zijn *„Kortennbsp;wegh of Catechismus” dat we alleen kennen in de herdrukken, daarvan

182

bezorgd door Voetius en Koelman. Toen de eerste oplage uitverkocht bleek te zijn, legde Voetius in 1637 er een tweede uitgave van ter perse, dienbsp;met enkele toevoegingen van Biefield, Willem Teelinck en Voetius zelfnbsp;onder de titel ,,Biecht-boecxken der Christenen” het licht zag en herhaaldelijk herdrukt werd. In 1768 verscheen het opnieuw onder de titel ,,Denbsp;boetvaardige Christen”. In 1690 had Koelman het nog eens uitgegevennbsp;als „Spiegel der wet”; van deze laatste uitgave verscheen nog in 1888 eennbsp;nieuwe uitgave.

Dit populaire boekje van Van Houten bestaat uit een register van alle denkbare zonden tegen de tien geboden, in de trant van soortgelijkenbsp;opsommingen in Udemans’ ,,Practycke” en het ,,Noodwendigh ver-toogh” van Willem Teelinck. en geheel en al in dezelfde piëtistische geest.nbsp;Ook Van Houten legt de nadruk op de geestelijke zin van Gods gebodennbsp;en strijdt tegen de leerheiligheid; ook hij is asceet in zijn bestrijding vannbsp;weelde en weeldezucht, en de praktijk van zijn geloofsleven, zoals dat innbsp;dit register tot uiting komt is dezelfde als die van de andere Zeeuwsenbsp;Piëtisten van zijn tijd, die hij natuurlijk persoonlijk gekend heeft en wiernbsp;invloed op zijn werk onmiskenbaar is. Het is te betreuren dat een andernbsp;geschrift van zijn hand ,,De Christelijcke land-man”, dat in 1620 verscheen, niet bewaard is ongetwijfeld zou deze proeve van praktischenbsp;theologie, die het Piëtisme zozeer eigen was, ons een dieper inzicht gegeven hebben in Van Houtens godsdienstige opvattingen dan zijn uiteraardnbsp;wat dorre ..Korten wegh of Catechismus” dat doet.

Nog in hetzelfde jaar verscheen een ander geschrift van Van Houten, onder de titel: ,,Salomo, dat is, vermaninghe aen die Christenen, die wtnbsp;eenen eenvoudigen yver zich aende syde vande genaemde Remonstrantennbsp;houden, tot vereeninghe mette openbare Ghereformeerde kercken”nbsp;(1620) een poging tot verzoening van Remonstranten en Contra-Remonstranten. Van Houtens vroege dood, drie jaar nadien, heeft hemnbsp;belet zich verder te ontplooien tot een theologisch auteur, wiens naamnbsp;langer was blijven voortleven dan hij het nu, ondanks de populariteit vannbsp;zijn ,,Biecht-boecxken”, gedaan heeft.

Maximiliaen Teelinck

Groter bekendheid kregen Maximiliaen en Johannes Teelinck. MaximU iiaen Teelinck (±: 1605—1653) 1^4 ^as eerst predikant bij de Engelsenbsp;gemeente te Vlissingen (1627—1628), daarna bij de Nederl. Herv. gemeente van Zieriksee (1628—1640) en Middelburg (1640—1653). Zijnnbsp;oudst bekende geschriften zijn van 1636, toen hij de ,,Remonstrantie vannbsp;de kercken van Zeelandt op de Christelijcke ende vigereuse verklaringhe,nbsp;vande Ed: Heeren Gecommitteerde Raden... nopende het weren van denbsp;stercke inbrekende afgodische superstitiën des Pausdoms” uitgaf metnbsp;een fel anti-Roomse inleiding, en vervolgens, nog in hetzelfde jaar, eennbsp;„Corrosiif teghens de in-etende pest-kole van 't Pausdom” i’i'6 schreef, datnbsp;niet minder hartstochtelijk de „Paepsche religie” te lijf gaat. Teelincknbsp;somt een aantal redenen op, waaruit .moet blijken dat een Christelijkenbsp;gereformeerde overheid het Roomse geloof in haar gebied niet magnbsp;dulden. Hij wijst er op hoezeer het de Nederlanden voor de wind isnbsp;gegaan, sinds ze de Roomse afgoderij afgezworen hebben: ,,van die tijdtnbsp;af is onse staet gegroeyt, sins hebben wy veel treffelijcke victorien gehadt,nbsp;groote conkesten gedaen, ja sins daer wy kleyn waren, zijn wy grootnbsp;geworden: daer wy yeder moesten vreesen, daer werden wy gevreest”.

183

Maar nauwelijks begon men te beweren dat de oorlog niet gevoerd wordt om de religie, en dat elke stad die religie mag aannemen, die zij voornbsp;zichzelf dienstig acht, of „Gods hant (is) over al tegen ons geweest, tennbsp;onghelucke, ende wy zijn sins van Gods hart ghedrongen geweest, en synnbsp;bescherminge is van ons gheweken”: zowel te water als te land leden wenbsp;smadelijke verliezen, en de pest rukte duizenden mensen weg. ,,Soo is oocknbsp;des Heeren hant noch tegens ons uytgestreckt. Welck vele doet vreesennbsp;dat soo niet spoedelijck hier in voorsien wort, ende soo wy ons hier overnbsp;niet en bekeeren, ende de vremde Goden van ons wech doen, ende naernbsp;onse voorgaende oude maximen, alle afgoderie onder ons uyt te royen,nbsp;niet in schijn, maer inder daet: ende den Heere alleene dienen. Geensinsnbsp;toestaende eenige voorder inbreucke van dien, al konden wy de heelenbsp;werelt daer mede winnen. Dat andersins de Heere t’eenegaer van ons salnbsp;wijcken, ende ons laten, of door gewelt van onse vyanden overrompeltnbsp;werden, of door haer loose aenbiedinge van Trevis bedriegen ende in haernbsp;listigh net gevangen worden”

Drie jaar later gaf Teelinck onder zijn eigen naam een ,,Grondighe ver-claringhe, over de thien gheboden, ende het ghebedt onses Heeren” (1639) in het licht, dat als toevoegsel verscheen achter de door hemnbsp;uitgegeven tweede druk van zijn vaders ,,HuyS'-boeck”, waarbij het zichnbsp;ook naar de geest en de strekking volkomen aansluit. Heftig anti-papis-tisch was weer zijn ,.Vrede predicatie” (1648) waaraan hij nogmaalsnbsp;zijn ,,Corrosiif” toevoegde, dit keer onder de titel: ,,Grondigh bewys, datnbsp;het een Christelicke magistraet ongeoorloft is, in plaetsen, daer over synbsp;te gebieden hebben, de Paepsche superstitiën ende afgoderyen toe tenbsp;laten”. Teelinck hangt in dit geschrift de zienswijze van de Zeeuwsenbsp;magistraten aan, die tegen een vrede met Spanje waren en op voortzettingnbsp;van de oorlog aandrongen. Voor wie de opdracht leest, heeft het er veelnbsp;van weg, dat hij de vrede vooral daarom zo verfoeit, omdat met de oorlognbsp;de negotie, de nering en de handel uit het land geweken zijn. Dezelfdenbsp;geest spreekt uit de ,,Vrymoedige aenspraeck aen Syn Hoogheyt de Heerenbsp;Prince van Oraengjen” (1650) waarin Teelinck zich als overtuigdnbsp;Orangist en als boetprediker ontpopt. Vooral de rechtzinnige Mauritsnbsp;was een man naar zijn hart, en zijn hoop is thans op de jonge Willem IInbsp;gevestigd, die immers met lede ogen de vrede met Spanje had zien sluitennbsp;en veel liever de oorlog had willen voortzetten. Teelinck had deze ,,aenspraeck” als opdracht vóórin het door hem uitgegeven nagelaten werknbsp;van zijn vader, ,,Den politycken Christen” (1650) geplaatst, waaruit hetnbsp;zonder zijn voorkennis was overgedrukt. Zijn felle bestrijding van denbsp;Remonstranten en de anti-Orangisten, zijn aanvallen op een figuur alsnbsp;Oldenbarnevelt, zijn vleierij van de Prins wekten de verontwaardigingnbsp;van velen op. Toen een hunner Teelinck bestreed in een pamflet, getiteldnbsp;,,Bedenkingen en antwoort op de vrymoedige aenspraek aen Zyn Hoog-heit, ... gestelt door den geleerden Maximiliaen Teelinck” (1650)nbsp;verdedigde de aangevallene zich in een „Onderrichtinge ... aengaende denbsp;Vrymoedige aensprake” (1650) waarin hij verzekert, dat deze ,.Aenspraeck” zonder zijn medeweten afzonderlijk is uitgegeven, en dat dienbsp;uitgave bovendien, ,,in sommighe dinghen anders ghestelt (is) als in ’tnbsp;origineel” Vondel schreef naar aanleiding van de ,,Aenspraeck” zijnnbsp;hekeldicht „Op d’ oproericheit van den Godtloosen Zeeuw, Maximiliaennbsp;Teeling” (1650) 1^4.

Van geheel andere aard was het catechetische geschrift, dat Teelinck twee jaar later uitgaf, de „Christelycke onderwijsinghe” (1652) eennbsp;uitbreiding en verklaring van het door Melchior Burs uitgegeven ,,Kortnbsp;begrip der Christelycker religie” (1640), dat in Middelburg op de cate-

184

chisatiën in gebruik was. Het is fel anti-Rooms, maar overigens in geen enkel opzicht opmerkelijk. Het jaar daarop stierf Maximiliaen Teelinck.

Johannes Teelinck

Een veel belangrijker en vooral ook oorspronkelijker geest is zijn jongere broer Johannes Teelinck (1623—1674) 186^ achtereenvolgensnbsp;predikant te Maidstone in Engeland (1645), bij de Engelse gemeente tenbsp;Middelburg (1646) en vervolgens bij de Hervormde gemeente te Wemel-dinge (1647), te Vlissingen (1649), te Utrecht (1655), te Arnemuidennbsp;(1660), te Kampen (1661) en tenslotte te Leeuwarden (1674), waar hijnbsp;nog geen maand na zijn intrede overleed. Deze jongste zoon van Willemnbsp;Teelinck heeft het werk van zijn vader op waardige wijze voortgezet, alnbsp;heeft hij maar weinig in druk uitgegeven. Al in zijn Vlissingse periodenbsp;wist hij de overheid er toe te bewegen, dat ’s Zondagsmorgens op denbsp;Grote Markt geen vlees mocht worden verkocht, zoals tot dan de gewoonte was, en dat de stadspoorten op Zondag gesloten bleven Innbsp;onze kerkgeschiedenis is hij vooral bekend gebleven door zijn aandeel innbsp;de Utrechtse twisten om de kerkelijke goederen, die door Voetius in 1653nbsp;werden ingeluid, en die eindigden met de afzetting en verbanning vannbsp;Teelinck en zijn ambtgenoot Abraham van de Velde, in Juli 1660 1^*8,nbsp;Teelinck deelde in deze strijd geheel en al het standpunt van Voetius,nbsp;die de kapittelgoederen aan de kerk wenste te zien en de eigendomsrechten van particulieren daarop betwistte.

Dat Teelinck ook in theologisch opzicht een geestverwant van Voetius was, blijkt ten duidelijkste uit zijn preek over de ,,Levendigmakende krachtnbsp;van Godts beloften” (1661) iss. het oudste geschrift, dat we van zijn handnbsp;bezitten. Hij waarschuwt hierin tegen de gevaren der wettelijkheid,nbsp;zoals die in de conventikels maar al te zeer werd aangehangen. De wetnbsp;doodt, de kracht van Gods beloften maakt levend, en wie in oprechtheidnbsp;van hart begeert deel te hebben aan Gods beloften, die heeft alreedsnbsp;deel daaraan.

Dat de conventikel-Christenen ten onrechte in deze preek een aanval zagen tegen de goede werken, blijkt uit ,,Den vruchtbaermakenden wyn-stock Christus” (1666—1667)nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;eigenlijk het enige boek, dat Johannes

Teelinck heeft geschreven. Met nadruk wijst hij in dit driedelige werk juist op de noodzaak der goede werken, waarin zelfs vele toch warenbsp;kinderen Gods onvruchtbaar blijven. De wijnstok Christus bloeit, maarnbsp;zijn ranken zijn dor en dood, omdat ze geen gemeenschap meer met hemnbsp;hebben. Blijft in mij, spreekt Christus (Joh. 15:4), maar zijn ledennbsp;horen hem niet en blijven doof. Hen op te wekken tot hereniging metnbsp;Christus, de lauwen, de onstandvastigen, de halfgelovigen te vermanen,nbsp;en de gelovigen in hun geloof te versterken, dit ziet Teelinck als zijnnbsp;taak, deze opdracht aanvaardt hij als uit Gods handen. In het eerste deelnbsp;van zijn trilogie onderricht hij de Christen om, onder alle omstandigheden, door het geloof in Christus te blijven; in het tweede deel wijst hijnbsp;de ware Christenen op hun taak, in elke zielestaat Christus, dat is denbsp;kracht van zijn geest, in zich te houden; het derde deel tenslotte leertnbsp;hoe de Christen door het ware geloof uit Christus kracht tot goedenbsp;werken kan putten. Teelinck maakt daarbij onderscheid tussen de vereniging van Christus m.et de gelovige ziel, en de krachtdadige werkzaamheid van Christus’ geest in de ziel Christus blijft in wie wedergeboren is onveranderlijk dezelfde, maar de inwerking van zijn geest isnbsp;niet constant, en vaak voelt de ziel zich verlaten van de zoete gemeenschap met Christus. Dan hebben de kinderen Gods tot taak, Christus

185

weer tot zich te trekken, en zelfs moeten zij ,,hem als met een heyligh gheweldt gaen dwingen, dat hy by haer blijve, so hy wil wegh gaen; oftenbsp;tot haer wederkeere, so hy al eenighsins van haer geweken is” gelijknbsp;de discipelen van Emmaus Jezus dwongen om bij hen te blijven.

Met wenen en bidden overwint de mens zijn God; met tranen en gebeden — noemde, Luther deze niet de wapenen der Christenen? — zal de mensnbsp;zijn Hemelse Vader zijn geestelijke nood klagen, en hem als afpersennbsp;hetgeen hij hem beloofd heeft te zullen geven Bovendien kent denbsp;gelovige ziel Christus als de algenoegzame zaligmaker, die bij God teweegnbsp;kan brengen dat aan de Christen de geest der heiligmaking wordt geschonken 194^ en dat al hetgeen hem zou mogen verhinderen in de uitoefening van goede werken van hem zou worden geweerd.

Reeds de keuze van de tekst, waarop deze uitvoerige verhandeling ^ opgebouwd, en waaraan de titel ontleend is, verraadt de mystieke trek,nbsp;die ook deze Teelinck eigen is, en die in dit geschrift telkens weer aannbsp;het licht treedt.

Aitzema noemt Teelinck ,,een man van groote welspreeckentheyt” maar in zijn geschriften komt dit niet uit: ze bestaan, evenals die van denbsp;andere Teelincks, voor een belangrijk deel uit een aaneenschakeling vannbsp;Bijbelteksten. Zelf getuigt hij: ,,Mijn stijl ende maniere van seggen isnbsp;slecht ende na het begrijp vande alder-eenvoudighste gherichtet; daeromnbsp;ick oock wel weet dat deselve vele delicate ooren niet behaghen ennbsp;sal” 196. Dit heeft echter niet kunnen verhinderen dat zijn ,,Vruchtbaer-makende wynstock” zelfs nog een halve eeuw geleden werd herdrukt.

Reformateurs

Naast de vertegenwoordigers der officiële kerken vinden we ook in Zeeland de representanten van die godsdienstige groepen, die Hylkemanbsp;onder de verzamelnaam reformateurs heeft samengebracht i9i. Buiten hetnbsp;verband der Protestantse kerkgenootschappen om hebben zich, vooral innbsp;de nadagen van onze Gouden Eeuw, godsdienstige stromingen van allerleinbsp;aard doen gelden, die hierin overeenstemden dat ze vrij wilden staan vannbsp;het kerkelijk gezag en ook buiten de Bijbel om bronnen van inspiratie voornbsp;hun geloofsleven aannamen, in de eerste plaats de onmiddellijke inwerkingnbsp;van de Heilige Geest. De geschiedenis van deze ketters en sekten vormtnbsp;een van de aantrekkelijkste bladzijden uit onze kerkgeschiedenis, omdat ernbsp;steeds opnieuw de drang uit opstijgt, het in kerkelijk verband verdorde ennbsp;verstarde geloofsleven te bezielen met nieuwe krachten. Op dit punt vindennbsp;het Piëtisme en deze reformatorische sekten elkaar. In welke vorm dergelijkenbsp;bewegingen ook optreden, als Rijnsburger Collegianten, Spinozisten,nbsp;Gichtelianen of Boehmisten, hen allen verbindt het streven naar individualisme, naar het volgen van eigen wegen, die andere zijn dan de dikwijls alnbsp;zo platgetreden paden, waarlangs de kerk haar weg vervolgt in de gangnbsp;der eeuwen. Deze individualistische trek, die voor het Zeeuwse geloofslevennbsp;nog altijd zo kenmerkend is, maakt het waarschijnlijk dat ook in de zeventiende eeuw het sectarisme onder de Zeeuwen welig heeft gebloeid. Ennbsp;inderdaad zien we in de tweede helft hiervan in Sluis Jacobus Koelmannbsp;optreden met zijn eis tot *,nadere reformatie” en in Middelburg Jean denbsp;Labadie een poging doen om de eerste Christengemeente tot nieuw levennbsp;te wekken, wat hem tenslotte geheel van de kerk zou vervreemden. Terwijlnbsp;deze predikanten in het moederland hun idealen trachtten door te zetten,nbsp;stelde de Zierikseeënaar Pieter Cornelis Plockhoy aan de Delaware innbsp;Nieuw-Nederland alles in het werk om zijn sociale utopieën te verwezenlijken en een broederschap te stichten, waarin allen gelijk zouden zijn.

186

Adam Boreel

Ten dele nog vóór 1650 valt het optreden van Adam Boreel (1602—

1665) nbsp;nbsp;nbsp;198, heer van Duynbeke, die sinds 1646 te Amsterdam woonde, ennbsp;daar nog in hetzelfde jaar een college stichtte, waarin hij zijn spiritualistische ideeën propageerde. Hij stamde uit een aanzienlijke regentenfamilie;nbsp;zijn vader was de Middelburgse burgemeester Jacob Boreel, zijn ouderenbsp;broer mr. Johan Boreel (1577—1629), sinds 1625 raadpensionaris vannbsp;Zeeland, die bevriend was met De Groot. Pas op vijf-en-twintigjarigenbsp;leeftijd is hij, in 1628, in Leiden gaan studeren, waarschijnlijk in theologienbsp;en filologie, waarbij hij zich speciaal op het Hebreeuws schijnt te hebbennbsp;toegelegd. Kort na 1632 is hij naar Engeland gegaan, waar hij in contactnbsp;is gekomen met independentistische kringen, misschien met Seekers. Hetnbsp;kwam hem op enkele maanden gevangenisstraf te staan, maar een bevriendenbsp;relatie bewerkte zijn invrijheidstelling. Teruggekeerd in het vaderlandnbsp;leefde hij enkele jaren stil en teruggetrokken in een eenvoudige woningnbsp;(zijn tegenstander Maresius spreekt van een hut!) in de buurt van Middelburg, waar hij zich vooral aan de studie van het Oude Testament en denbsp;Misjna (de mondeling overgeleverde leer van het Jodendom) 199 wijdde.nbsp;Gesprekken met de Utrechtse hoogleraar Johannes Hoornbeek (1617—

1666) , de medestrijder van Voetius, gaven Boreel aanleiding om zijnnbsp;theologische denkbeelden schriftelijk uiteen te zetten; hij deed dat in hetnbsp;anonym verschenen boekje „Ad legem et ad testimonium” (1645) 200 Innbsp;dit geschrift, dat als Boreels hoofdwerk moet worden beschouwd en datnbsp;bij zijn verschijnen in kerkelijke kringen groot opzien wekte, stelt hij denbsp;inspiratie van Christus’ geest in het middelpunt, als het beginsel dat aannbsp;elke godsdienstige gemeenschap ten grondslag moet liggen. Christus isnbsp;de stichter der kerk, aan haar heeft hij zijn woord en zijn geest beloofd.nbsp;Maar alleen wie door deze geest aangestoken is, kan het woord Godsnbsp;verstaan. Wat de kerk predikt is feilbaar; onfeilbaar is het woord dernbsp;Heilige Schrift. Wie dus de geest van Christus bezit en dientengevolgenbsp;het woord Gods verstaat, heeft de kerk niet nodig. Met nadruk verzetnbsp;Boreel zich tegen het goddelijk karakter, dat de kerk aan de predikingnbsp;toekent; hij verwerpt dit juist als onschriftuurlijk. De Heilige Schrift houdtnbsp;tegelijk ook de catechismus en de belijdenis in; een andere daarnaast tenbsp;stellen is al evenzeer onschriftuurlijk. Op grond van deze denkbeeldennbsp;kwam Boreel er toe, nog in hetzelfde jaar waarin hij zijn ,,Ad legem et adnbsp;testimonium” liet verschijnen, zijn eerste kring van geestverwanten, los vannbsp;elk kerkgenootschap, te stichten. Vermoedelijk is dit in Middelburg gebeurd,nbsp;maar meer dan een vermoeden is dit niet; aanwijzingen voor het bestaannbsp;van zijn college, zoals men deze bijeenkomsten noemde, zijn noch in denbsp;notulen van de Middelburgse kerkeraad, noch elders gevonden. Al het jaarnbsp;daarop vestigde Boreel zich metterwoon te Amsterdam, het Jeruzalem vannbsp;alle vrijgeesten en sectariërs, waar hij opnieuw een college oprichtte, datnbsp;weldra door vele soortgelijke in andere steden werd gevolgd. Nog twintignbsp;jaar heeft hij in Amsterdam gewoond, zijn tijd verdelend tussen wetenschappelijke studies, o.a. op alchemistisch gebied, en de propaganda van zijnnbsp;theologische idealen, waarvoor hij zelfs Galenus Abrahamsz (1622^1706),nbsp;Zierikseeënaar van geboorte, wist te winnen. Hij stierf er, ongetrouwd,nbsp;in 1665. Ook deze Zeeuw heeft de belangrijkste, althans de werkzaamstenbsp;en succesvolste jaren van zijn leven buiten het gewest van zijn geboortenbsp;doorgebracht, en zijn optreden behoort dus maar ten dele tot de geschiedenis van het geestelijke leven in Zeeland. Dat men in Middelburg ook nanbsp;zijn vertrek nog wel belangstelde in zijn actie, blijkt hieruit dat de Middelburgse kerkeraad nog in 1649 besloot om bij de Amsterdamse predikant

187

Petrus Wittewrongel (1609—1662), de bekende bestrijder van Vondel, te informeren naar de wandel van Boreel. Het antwoord, dat men op ditnbsp;verzoek ontving, gaf aanleiding om nadere inlichtingen in te winnen 201.nbsp;De inhoud is ons helaas onbekend.

Bestrijding der Remonstranten

Het toeval wil dat de heftigste bestrijder en de felste verdediger van het Remonstrantisme, die Zeeland heeft voortgebracht, Eewoud Teelinck ennbsp;Reinier Telle, stad- en tijdgenoten zijn geweest. Beiden waren uit oudenbsp;Zierikseese families geboren, en in de laatste jaren der zestiende en denbsp;eerste der zeventiende eeuw hebben zij waarschijnlijk beiden in het kleinenbsp;Zieriksee gewoond, de een als regent, o.a. als burgemeester, de ander alsnbsp;praeceptor van de Latijnse school. In 1603 vertrok Teelinck metterwoonnbsp;naar Middelburg, in 1610 verhuisde Telle naar Amsterdam. Voortaannbsp;zouden zij elkaar slechts op het slagveld van de geest ontmoeten. In 1617nbsp;en 1618, wanneer de strijd tussen Arminianen en Gomaristen op zijnnbsp;hevigst is ontbrand, valt Teelinck tot twee keer toe de auteur van vele evennbsp;fel als talentvol geschreven anti-gereformeerde libellen aan, naar allenbsp;waarschijnlijkheid zonder ook maar te vermoeden, wie hij bestreed.

Tot de kwesties waar het meest over werd gestreden in deze kerke-twisten behoorden het vraagstuk der praedestinatie en dat van het gezag der overheid in kerkelijke aangelegenheden. Het laatste vraagpunt heeftnbsp;Teelinck vooral in zijn oudste politieke pamflet, ,,Philometor ofte Christe-licke tsamensprekinghe, van ’t recht der kercke in kerckelicke saken”nbsp;(1616), behandeld en daarbij met klemmende argumenten het standpuntnbsp;der Contra-Remonstranten verdedigd. Breder van opzet en uitvoerigernbsp;uitgewerkt is ,,Het ampt der kerckendienaren” (1615) 202 van Antoniusnbsp;Walaeus, het degelijkste en tegelijk het waardigste tegenschrift dat verschenen is tegen Wtenbogaerts ,,Tractaet van t’ampt ende authoriteytnbsp;eener hoogher Christelicker overheydt” (1610) 203_ Pas tegen het middennbsp;van de eeuw zou het vraagstuk in Zeeland opnieuw aan de orde wordennbsp;gesteld en aanleiding geven tot de onverkwikkelijke Grallenstrijd.

Het calvinistisch leerstuk der voorbeschikking werd tegen de Remonstranten verdedigd door Joos van Laren de jonge, de latere predikant van Vlissingen, in zijn ,,Responsio ad analysin J. Arminii in IX cap. ad Rom.”nbsp;(1616) 204, Met de geschriften van de Teelincks en Udemans is daarmeenbsp;dan wel het belangrijkste genoemd, dat in deze jaren over deze brandendenbsp;kwestie in Zeeland is geschreven. Een geheel eigen plaats neemt hetnbsp;conciliante ,,Salomo” (1620) 205 van Josias van Houten in, dat bijnbsp;de bespreking van het overige werk van deze piëtistische predikant alnbsp;genoemd is 206.

Wie, afgaande op het geringe aantal geschriften, dat in de strijd tussen Remonstranten en Contra-Remonstranten van Zeeuwse zijde in het strijdperk werd geworpen, daaruit de gevolgtrekking zou willen maken dat mennbsp;in Zeeland onverschillig stond tegenover dit vraagstuk, zou zeker ernstignbsp;dwalen. Het tegendeel is waar. Maar anders dan in Holland, was hier denbsp;bestrijding van het Remonstrantisme onnodig, om de eenvoudige reden datnbsp;er noch onder de predikanten, noch onder de gemeenteleden waren, dienbsp;openlijk voor deze richting partij kozen. Van der Myl, de enige predikantnbsp;die van Arminiaanse sympathieën verdacht werd, was door de Vlissingsenbsp;vroedschap met succes weggewerkt. Ongeveer ter zelfdertijd verdweennbsp;Reinier Telle vrijwillig naar Amsterdam, als wilde hij door zijn vertreknbsp;het terrein vrij laten voor de Contra-Remonstranten. In Mei 1610 stelde denbsp;provinciale synode van Vere een formulier van ondertekening aangaande

188

de leer op, waarbij de predikanten moesten verklaren ,,dat alle de artickelen ende leerstucken, begrepen ende verclaert in dese Confessie ende Catechismus, de minste met de meeste, den woorde Codes in alles conformnbsp;syn”. Alle predikanten uit Zeeland moesten het stuk ondertekenen ennbsp;daarbij de gelofte afleggen, eventuele gemoedsbezwaren voor een kerkelijkenbsp;vergadering te brengen, „op pene van als scheurmaeckers gecensureert tenbsp;worden” 207. Geen der Zeeuwse predikanten weigerde dit. Namensnbsp;dezelfde synode werd er bij de Staten op aangedrongen, de bijeenroepingnbsp;van een nationale synode te willen bevorderen. Stellig heeft Trigland geennbsp;ongelijk, wanneer hij het aan de hechte kerkenordening der Zeeuwen toeschrijft, dat de Arminiaanse denkbeelden onder hen niet die ontredderingnbsp;teweeg hebben gebracht, die in Holland de kerk op haar grondvesten deednbsp;wankelen 208,

De Sabbatsstrijd

Zeeland had zijn eigen probleem: dat van de Sabbatsstrijd, dat er alle andere overschaduwde 209. Het ontstond er onder rechtstreekse invloednbsp;van het Piëtisme, dat we voor deze gelegenheid liever Puritanisme zoudennbsp;willen noemen, en Udemans en Teelinck waren zijn paladijnen. Al in zijnnbsp;,,Practijcke” (1612) pleit Udemans voor Zondagsheiliging, wat hij o.a. innbsp;zijn ..Geestelick compas” (1617) en zijn ,,Geestelyck roer van ’t coopmansnbsp;schipquot; (1638) herhaalde, Willem Teelinck wijdde er een afzonderlijk boeknbsp;aan, zijn ,,Rusttijdt ofte tractaet van d’onderhoudinge des Christelykennbsp;rustdachs, diemen ghemeynlyck des Sondach noemt” (1622), en kwamnbsp;enkele jaren later in zijn „Noodwendigh vertoogh aengaende den tegen-woordigen bedroefden staet van Gods volck” (1627) nog eens op hetnbsp;onderwerp terug. Zijn broer Eewoud heeft vooral in zijn „Amos” (1625)nbsp;en de ,,Derde Wachter” (1625) voor een strengere sabbatsviering gepleit.nbsp;Tegen deze voorvechters van een min of meer rigoristische Zondagsheiliging staat als enige tegenstander in Zeeland Jacob Burs (1589—1650) 210^nbsp;die van 1612 tot zijn dood predikant was in Tolen, waar hij in 1622 ternbsp;bestrijding van de „Rusttijdt” van Willem Teelinck een uitvoerig tegen-schrift uitgaf onder de titel; *,,Threnos, ofte weeclaghe” 211. Burs verwijtnbsp;hierin zijn tegenstanders, dat zij de Joodse sabbat, door Christus afgeschaft,nbsp;weer willen invoeren en staat een gematigder opvatting van de Zondagsrust voor. Niemand minder dan Voetius heeft het, in zijn ,,Lachrymaenbsp;crocodili abstersae” (1627), op scherpe wijze aangevallen. Ook twee oud-predikanten van Middelburg, sindsdien beiden hoogleraar geworden,nbsp;Walaeus en Gomarus, hebben zich in het debat gemengd, de eerste metnbsp;een ,,Dissertatie de sabbatho” (1628) 212, aan de regering van deze stadnbsp;opgedragen, die zich aan de zijde der Piëtisten schaarde, de tweede metnbsp;een ,,Investigatio sententiae et originis sabbati” (1628) 213^ waarin hetnbsp;minder rigoureuze standpunt wordt verdedigd. Voetius heeft ook als hoogleraar zijn opvattingen over de sabbat herhaaldelijk uiteengezet en verdedigd. Omstreeks het midden van de eeuw werd het een der voornaamstenbsp;geschilpunten tussen Voetianen en Coccejanen. Het slagveld was inmiddels van Zieriksee en Middelburg naar Leiden en Utrecht verplaatst, waarnbsp;voor- en tegenstanders elkaar met nietsontziende heftigheid te lijf gingen.nbsp;Behalve de Middelburgse predikant Maximiliaen Teelinck, de zoon vannbsp;Willem, die in de tweede druk van zijn vaders ,,Huys-boeck”, in 1639 doornbsp;hem bezorgd, nog eens op het onderwerp terugkwam, heeft eigenlijk alleennbsp;zijn ambtgenoot Willem Apollonius (1603—1657) 214^ sinds 1631 eveneens predikant te Middelburg, er opzettelijk zijn mening over geuit innbsp;een posthuum geschrift: *,,Corte aenmerckingen over de nature en onder-

189

houdinge van den sabbath” (1659)215. Apollonius neemt in deze verhandeling het standpunt van Voetius in. In een nog latere periode, die buiten ons bestek valt, zouden nog twee andere Zeeuwse predikanten.nbsp;Koelman en De Mey, in de Sabbatsstrijd worden betrokken.

Gerson Bucerus

Een cause célèbre in de Zeeuwse kerkgeschiedenis der zeventiende eeuw vormt de aanklacht van de Engelse koning Jacobus II tegen Gerson Bucerusnbsp;(± 1565—1631) 216. jJie 1588 tot zijn dood predikant te Vere was.nbsp;Met approbatie van de classis van Walcheren had hij in 1618 een *„Disser-tatio de gubernatione ecclesiae” 217 jn het licht gegeven, waarin hij zichnbsp;kantte tegen het episcopale kerkbestuur, zoals dat kort tevoren door denbsp;Engelse predikant George Downam was verdedigd. Dit wekte in denbsp;hoogste mate het ongenoegen van de koning, die door Bucerus zijn meestnbsp;geliefde geloofsstelling zag aangevallen. De Engelse gezant Carleton deednbsp;stappen bij de Staten-Generaal, maar de provinciale synode, die in Octobernbsp;in Zieriksee bijeenkwam, stelde vast dat Bucerus „tot zijn onschult” bijnbsp;Jacobus in ongenade was gevallen en besloot zich tot Maurits te wenden,nbsp;,,ten eijnde zijne Majesteijt den weerden broeder in zijnen dienst endenbsp;ruste niet en verstoore” 2i8. Zo liep deze zaak met een sisser af.

Zeeuwse Bijbelvertalers

Bucerus, die behalve deze ene publicatie nooit meer iets in druk heeft gegeven, was een van die in stilte arbeidende geleerden, die zich ver hielden van het gewoel der kerketwisten. Hij behoorde tot de vijf Zeeuwsenbsp;predikanten, die op de Dordtse synode door de afgevaardigden van Zeeland werden genoemd als geschikt voor het werk der Bijbelvertaling 219.nbsp;Met hem waren dat Abraham Appart (Happart) (f 1655), van 1614 totnbsp;zijn dood predikant te Goes,i Cornelis Bosschaert, sinds 1590 predikant tenbsp;Lilloo, Hendrik Brandt (f 1627) 220. yan omstreeks 1580 tot zijn doodnbsp;predikant te Zieriksee, en Jacobus van Miggrode (1572—1645) 221. destijds te Arnemuiden en van 1625 tot zijn dood te Middelburg. Van ditnbsp;vijftal werd alleen Bucerus, die als een uitstekend Hebraïcus bekend stond,nbsp;als een der drie vertalers van het O. T. uitgekozen. Van de werkverdelingnbsp;en het aandeel dat iedere translateur aan de Bijbelvertaling heeft gehad,nbsp;is ons maar weinig bekend 222. Het schijnt dat elk boek van het O. T. innbsp;drieën werd verdeeld. De schrijver van de ,,Vita Walaei” zegt dat Boger-man telkens het eerste, Baudart het tweede en Bucerus het derde deel vannbsp;een boek voor zijn rekening nam. Van de Grote Profeten nam ieder denbsp;bewerking van een heel boek op zich, waarbij aan Bucerus Ezechiël ennbsp;een stuk van Daniël ten deel viel. Toen hij tot Ezechiël 21 was gekomen,nbsp;stierf hij evenwel, in Augustus 1631.

Ook Hermanus Faukelius (± 1560—1625) 223. yan 1599 tot zijn dood predikant te Middelburg, was in de vertalingscommissie benoemd, alsnbsp;plaatsvervanger voor het O. T. en als translateur voor het N. T. en denbsp;Apokryfen, maar toen hij in 1625 stierf, was men nog niet met de werkzaamheden begonnen. Er was alle aanleiding voor de verkiezing van dezenbsp;Middelburgse predikant geweest, aangezien hij in 1617 een vertaling vannbsp;het N. T. had uitgegeven 224. djg grote verdiensten bezit en die dan ooknbsp;door de overzetters van de Statenvertaling doorlopend gebruikt is geworden. Faukelius, die vooral in het Hebreeuws en het Grieks ervaren was,nbsp;had er een groot aantal andere vertalingen voor geraadpleegd, in ’t bijzonder de Duitse van Piscator. Na de voltooiing van het N. T. is hij begonnennbsp;aan een vertaling van het O. T., waarbij Piscators overzetting hem even-

190

eens tot leidraad diende. In de jaren 1621 tot 1623 voltooide hij de historische boeken; het hs. daarvan is door de Statenvertalers geraadpleegd. Faukelius’ dood, in 1625, heeft hem verhinderd om dit werk te voltooien 225.

Zijn plaatsvervanger was Walaeus, sinds 1619 hoogleraar te Leiden, maar die van zijn elfde tot zijn zes-en-veertigste jaar met tussenpozen innbsp;Middelburg had gewoond. Later werd nog Joos van Laren (1586—nbsp;1653) 226 tot revisor van het O. T. aangewezen. Van Laren, van 1608nbsp;tot zijn dood predikant in verschillende Zeeuwse gemeenten, sinds 1618nbsp;in Vlissingen, had enkele boeken van het O. T. (t.w. Job, Daniël en Prediker) vertaald. Van deze vertaling hebben de translateurs bij hun overzetting gebruik gemaakt 227. Tenslotte werd Carolus de Maets (1597—¦nbsp;1651) 228. van 1620—1629 predikant te Scherpenisse en van 1629—1639nbsp;te Middelburg, aangewezen tot revisor. Zeker hebben de Zeeuwen dusnbsp;een belangrijk aandeel gehad in dit werk, dat voor de ontwikkeling vannbsp;onze taal van onschatbare waarde is geweest. In hoeverre hun arbeid, innbsp;’t bijzonder die van Bucerus en Walaeus, zijn stempel heeft gedrukt opnbsp;de Statenvertaling, en in hoeverre het Zeeuwse element daarin tot uitingnbsp;is gekomen, valt bij gebrek aan gegevens evenwel niet meer uit tenbsp;maken 229.

De Grallenstrijd

De vraag waarover veel getwist is, nl. of en zo ja, in hoeverre de wereldlijke overheid het recht heeft, zich met kerkelijke aangelegenheden tenbsp;bemoeien, gaf kort voor het midden van de eeuw in Zeeland aanleidingnbsp;tot de zgn. Grallenstrijd 230. Y)e aanleiding tot deze twist was een aanschrijving van de Staten aan de classes, om niet in briefwisseling te tredennbsp;met het Engelse Parlement, zolang dat in openbare oorlog met de Engelsenbsp;koning verkeerde. Terwijl dit verzoek overal in de Zeven Provinciën geëerbiedigd werd, ontmoette het verzet bij de classis van Walcheren, dienbsp;inderdaad met het Engelse Parlement correspondentie voerde. Om haarnbsp;standpunt te rechtvaardigen, gaf ze in Februari 1642 aan de Middelburgsenbsp;predikant Willem Apollonius, ons uit de Sabbatsstrijd bekend, opdracht omnbsp;in een verhandeling uiteen te zetten, dat de wereldlijke overheid noch innbsp;politieke, noch in kerkelijke aangelegenheden enig zeggingschap bezat overnbsp;de kerk. Apollonius’ betoog was bedoeld als een aanval op een het jaar tevoren verschenen geschrift van de Franeker hoogleraar Nicolaes Vedelius,nbsp;„De episcopatu Constantini Magni seu de potestate magistratuum reforma-torum circa res ecclesiasticas dissertatio” (1641),waarin deze felle bestrijdernbsp;van de Remonstranten zijn standpunt uiteenzette, dat de overheid ook innbsp;kerkelijke aangelegenheden zeggingschap had. Apollonius’ tegenschriftnbsp;verscheen nog in 1642 onder de titel ,,Jus majestatis circa sacra” 231.nbsp;Vedelius zelf heeft er niet op geantwoord, maar vier jaar later verscheennbsp;een heftig gestelde bestrijding van een anonymus onder de smadelijke titel:nbsp;,,Grallae seu vere puerilis cothurnus sapientiae, quo se jactat apud imperitosnbsp;Guillelmus Apollonii” (1646). Aan deze titel dankt de onverkwikkelijkenbsp;pennestrijd, die nu pas in volle hevigheid zou ontbranden, zijn naam 232nbsp;De schrijver van dit libel was de Leidse hoogleraar Claudius Salmasius,nbsp;maar in Zeeland zag men er de Middelburgse geneesheer Pieternbsp;Lansbergen (1587—1661) 233 op aan, die in 1613 als predikant van Goesnbsp;ontslagen was wegens moeilijkheden met de overheid. Men had in zoverrenbsp;gelijk, dat Lansbergen de bouwstoffen voor de ,,Grallae” aan Salmasiusnbsp;had verschaft. De Vlissingse predikant Joos van Laren viel Apolloniusnbsp;bij in een ,,Epistola ad ... Guilielmum Apollonii ... in qua deteguntur

191

mendacia et calumniae libelli famosi ... cui nomen Grallae” (1646) 234_ Apollonius reageerde daarop in „Grallopoeus detectus sive epistolanbsp;responsoria ad Jod. Larenum” (1647)235^ waarin hij vrij onomwondennbsp;liet uitkomen, dat hij Lansbergen voor de auteur van de „Grallae” hield.nbsp;Salmasius diende hem in zijn ,,Grallator furens” (1647) van repliek ennbsp;Lansbergen antwoordde hem in een ,,Verantwoordinghe” (1647) 236 ennbsp;een ,,Naerder apologie” (1647) 237. Apollonius antwoordde op dezenbsp;laatste schotschriften in een „Corte verantwoordinge” (1647) 2.38^nbsp;waarop Lansbergen onmiddellijk een „Ontdeckinghe der schanden vannbsp;mr. Apollonius” (1647) 239 in het licht gaf. Speciaal tegen Van Larensnbsp;verdedigingsgeschrift van Apollonius verscheen, nog altijd in hetzelfdenbsp;jaar, te Franeker een anonym pamflet: ,,Bombomachia Vlissingananbsp;Walachro-Papistica discussa” (1647), waarop Van Laren antwoordde innbsp;een *,,Responsio ad Grallarum authoris anonymi Bombomachiam Vlis-singanam” (1647) 240. terwijl hij de ..Grallator furens” nog eens afzonderlijk te lijf ging in de „Convictio praecipuorum mendaciorum, calum-niarum, ac sophismatum” (1648) 241. Tegen de drie pamfletten vannbsp;Van Laren verscheen te Utrecht een anonym, zeer vinnig polemischnbsp;geschrift: „Colus Vlissing-anus seu anilis strena” (1648), waarop Vannbsp;Laren met consent van de classis van Walcheren zijn laatste woord innbsp;deze kwestie deed horen in een uitvoerige verhandeling: „Data pensanbsp;trahemus” (1649) 242. dig hij opdroeg aan de Staten van Zeeland.nbsp;Daarop verscheen nog eens een anonym Utrechts pamflet: ,,Kauteriumnbsp;Frisium, adversus deleterium Walachrum” (1650), maar Van Larennbsp;schijnt daarop niet meer te hebben geantwoord, misschien ook al omdatnbsp;hij door zijn ingespannen werken in deze tijd, kort voor zijn dood, daartoenbsp;niet meer in staat was. Intussen had in 1648 de Toolse predikant Jacobnbsp;Burs, ons uit de Sabbatsstrijd al bekend, zich in de Grallenstrijd gemengd.nbsp;Lansbergen had deze kwestie nl. dankbaar aangegrepen om, eerst in zijnnbsp;,,Verantwoordinghe”, vervolgens in zijn ,,Naerder apologie”, de uitspraaknbsp;van de coetus te wraken, die hem en zijn vader in 1613 als predikantnbsp;ontslagen had. Hiertegen nu tekende Burs protest aan in zijn *,,Vindexnbsp;coetus Zelandici ofte bescherminghe raeckende den coetum, gehoudennbsp;in Zeelandt in dexi jare 1613” 243. Lansbergen, die er niet de man naarnbsp;was om een beschuldiging of een aanval op zich te laten zitten, diendenbsp;Burs ongezouten van repliek in een *,,Index errorum coetus Zelandiae”nbsp;(1648) 244. ..uytgegeven tot wederlegginghe van den bespottelijckennbsp;Vindex coetus”. Burs repliceerde in een *,,Expurgatio calumniarum oftenbsp;uytsuyveringhe der lasteringhen en fouten” (1648) 245. De titel hadnbsp;Lansbergen op een gevaarlijke gedachte gebracht, en zo luidde zijn repliek:nbsp;*,,Toolschen schouw-veeger. Dat is: Antwoorde D. Petri Lansbergii, opnbsp;het vuyle uyt-ghegeven boecxken Jacobi Bursii, genaemt Expurgationbsp;errorum, etc.” ( 1648) 246. Nu men toch eenmaal op skatologisch terreinnbsp;was beland, zag Burs er ook geen bezwaar in om zijn tegenstander te lijfnbsp;te gaan in een *,,Goeschen stille-vaegher; ofte beesem om mr. Pieter Lans-berghens billekladden af te vaeghen ende sijne wt-stekende leugenstrepennbsp;voor de derde mael oprechtelijck en naecktelyck te verthoonen” (1649 ) 247.nbsp;waarop de strijdlustige Lansbergen antwoordde in zijn *„Toolschennbsp;taback-roocker” (1649?) 248. Intussen had een anonymus, die zich achternbsp;de schuilnaam Ymant Velle-plooter verborg, te Franeker een pamflet tegennbsp;de Lansbergens uitgegeven onder de titel: ,,Ontdeckinge der stoutenbsp;practycken van Pieter en Jacob Lansbergen, om mr. Apolony infaem tenbsp;maecken en oproer in Middelburg en elders te veroorsaecken” (1648),nbsp;waarop Pieter geantwoord had in een *,,Kort bericht teghen de infamenbsp;leughenen onlangs uytghegheven onder den verzierden naam Ymant

192

Velleplooter” (1648) 249, Hiermee is vrijwel aangegeven, wat er pro en contra in de ongeveer acht jaar, waarover de Grallenstrijd zich uitstrekt,nbsp;over het onderwerp in kwestie van de pers is gekomen. Men moet enigszinsnbsp;thuis zijn in de sfeer van de theologische en van de wetenschappelijkenbsp;wereld in ’t algemeen in onze zeventiende en achttiende eeuw, om een zonbsp;breed uitgesponnen en wijdvertakte twist als deze in de juiste verhoudingennbsp;te zien. Voor zover we de deelnemers aan dit kerkrechterlijk steekspelnbsp;kennen, waren het in wetenschappelijk opzicht niet de eersten de besten.nbsp;Apollonius en Van Laren behoorden in hun tijd tot de meest vooraanstaande theologen van Zeeland en ook Burs was een verdienstelijknbsp;godgeleerde. Lansbergen genoot als medicus een goede naam; nog op zijnnbsp;vier-en-zestigste jaar, in 1651, werd hij lijfarts van de Prins van Oranje,nbsp;de kort tevoren geboren Willem III. Men kan het slechts betreuren datnbsp;mannen van hun formaat zich tot zulke persoonlijke, nodeloos kwetsendenbsp;aanvallen lieten verleiden als waaraan, de anonymi buiten beschouwingnbsp;gelaten, vooral Burs en Van Lansbergen zich schuldig hebben gemaakt,nbsp;maar laat men daarbij in het oog houden dat hun eigen tijdgenoten aan denbsp;toon van deze schotschriften klaarblijkelijk geen aanstoot hebben genomen.nbsp;Wel werd Lansbergen door de Middelburgse kerkeraad ter verantwoordingnbsp;geroepen en onder censuur geplaatst,, maar dit gold de kritiek, die hij op denbsp;behandeling van zijn zaak door deze kerkeraad had uitgebracht. Teleurstellend is, dat wie zich de moeite geeft, van de inhoud van die velenbsp;twistschriften meer of minder oppervlakkig kennis te nemen, de indruknbsp;krijgt dat al dit geschrijf en gewrijf de zaak waar het om ging, wezenlijknbsp;niets verder heeft gebracht. Maar dat was trouwens te voorspellen geweest.

V aderlandsliefde

Een kenmerkende trek van het Zeeuwse Calvinisme is zijn vaderlandsliefde. De begrippen Calvinisme en patriotisme zijn onafscheidelijk aan elkaar verbonden, en zo is het te begrijpen dat in het calvinistische Zeelandnbsp;het patriotisme een grote vlucht heeft genomen. De omstandighedennbsp;hebben er toe geleid dat de zaak van het Calvinisme innig verweven werdnbsp;met de strijd voor de vrijheid der Nederlanden. ,,Ende bevindende”, zegtnbsp;Van Meteren, ,,de ghereformeerde wel de ijverichste totte vrijheyt endenbsp;welstants des vaderlants, mits dat sy met bysondere persecutie om religienbsp;vande Spaengiaerden, aen den anderen ghehecht waren, soo hebben denbsp;landen op die meest haer fondament ghemaeckt” 250. Herhaaldelijk wijstnbsp;de predikant Udemans er op, dat de Staten de gereformeerden steeds voornbsp;de trouwste patriotten hebben gehouden 25i. Dit kon trouwens moeilijknbsp;anders, aangezien de Statencolleges zelf nagenoeg uitsluitend uit Calvinisten waren samengesteld. Ook voor De Brune zijn ,,den rechten dienstnbsp;van Cod, de vryheyt van ons land” twee onverbrekelijke aan elkaar verbonden begrippen 253.

Hiermee in overeenstemming is het feit dat de beste Calvinisten in Zeeland de grootste belangstelling aan de dag hebben gelegd voor denbsp;contemporaine geschiedenis van de Opstand. Men moet de illustratievenbsp;begeleiding van de krijgsfeiten in de letterkunde niet in de eerste plaatsnbsp;bij de dichters zoeken, maar bij de predikanten. Petrus Hondius, dienbsp;trouwens beide was, is bezig geweest aan een berijmde geschiedenis vannbsp;de Opstand, maar van de zeven boeken, die het werk moest tellen, heeftnbsp;hij er waarschijnlijk maar één voltooid, dat bovendien nog verloren isnbsp;gegaan. Philibert van Borsselen schijnt hetzelfde voornemen te hebbennbsp;gehad, zoals Cornells Liens de bedoeling had om een werk te schrijven

193

ter ere van de Prins van Oranje — het is niet duidelijk welke hij op het oog had — maar de dood heeft ook hen verrast, voordat ze hun plannennbsp;verwezenlijkt hadden. Valerius heeft zijn beschrijving van het eerste deelnbsp;van de Opstand en het voorspel daarvan evenmin in druk gezien, maarnbsp;zijn werk is althans in het licht gegeven.

Cats had voor de grote gebeurtenissen, die zich onder zijn ogen afspeelden, nauwelijks oog; alleen de slag bij Duins heeft hem een lied op Tromp en zijn wakkere matrozen ontlokt. Van Beaumont, Van de Venne ennbsp;De Brune, om alleen de belangrijksten te noemen, geldt hetzelfde. Er isnbsp;geen enkele reden om ook maar in het minst te twijfelen aan de oprechtheidnbsp;van hun patriottische gevoelens, waarvan o.a. De Brune in zijn ,,Grondsteenen” (1621) op welsprekende wijze heeft getuigd. Maar nergens innbsp;hun werk vindt men een bewijs van een meer dan oppervlakkig meelevennbsp;met de gebeurtenissen, die toch ook hün denken onafgebroken vervuldnbsp;moeten hebben: het gold immers de onafhankelijkheid van hun land ennbsp;de vrijheid van hun volk. Een enkele rederijker koos zijn stof in het belangrijkste feit uit de Zeeuwse geschiedenis van de Opstand: het belegnbsp;en ontzet van Middelburg, waarover eerst een Roomsgezinde de ,,Legendenbsp;van de Geusen troubele”, en bijna een eeuw later de Vlissinger Joosnbsp;Claerbout zijn „Droef-bly-eyndig vertoog” (1661) dichtte. Dezelfdenbsp;rederijker vond in de vrede met Engeland van 1654 stof voor eennbsp;„Bly-cyndig vertoogh” (1654). Wanneer we dan nog de lofdichten vermelden, die Hendrik Cannenburgh, Vincent Mathijsz em Willem Wijnantsnbsp;op het ontzet van ’s-Hertogenbosch (1629) maakten, is dan ook vrijwelnbsp;alles genoemd, wat van rederijkerszijde aan patriottische onderwerpennbsp;verschenen is. Een gunstige uitzondering onder de dichters is Adriaennbsp;Hoffer, die op enkele belangrijke gebeurtenissen uit de geschiedenis, waarvan hij ooggetuige was, gedichten heeft geschreven: het beleg en ontzetnbsp;van Bergen-op-Zoom (1622 en 1623), het uitzeilen van de vloot naarnbsp;West-Indië (1624), de dood van Maurits (1625), de overwinning vannbsp;Piet Heyn (1628), de inneming van Wezel en het ontzet van ’s-Hertogenbosch (1629) en tenslotte de slag op het Slaak (1631). De slag bijnbsp;Nieuwpoort heeft alleen de Franse schoolmeester Johan Coutereels 253 uitnbsp;Middelburg geïnspireerd tot een ,,Cantique” (1600) 254^ maar er leefdenbsp;destijds in Zeeland, de rederijkers uitgezonderd, dan ook nauwelijks éénnbsp;dichter.

Onder de predikanten uit Zeeland, die metterdaad bewezen hebben hoezeer het wel en wee der Republiek hun aan het hart ging, moet in denbsp;eerste plaats de medewerker aan de „Zeeusche Nachtegael” Nicolaesnbsp;Antonisz. van der Deelen (1600—1630) 255 worden genoemd met zijnnbsp;„Nissi ofte gedenck-teecken” (1621 ) 256_ waarin de mislukte aanslag opnbsp;Kadzand wordt bezongen. Een tijdgenoot van hem is Cornelisnbsp;Beukelaar 257^ Dordrechtenaar van geboorte, maar achtereenvolgensnbsp;predikant te Kerkwerve en Noordgouwe (1619—1621), Haamstede ennbsp;Burg (1621—1627) en Vere (1627—1665), bovendien in 1645 leger-predikant in Vlaanderen. In zijn ,,Iehovah Nissi ofte Keeten-slachs-ghedenck-teecken” (1631 ) 258 gaf hij niet alleen uiting aan zijn vreugdenbsp;over de overwinning op de vijand in de slag op het Slaak, maar deeldenbsp;daarover bovendien nog een aantal geschiedkundige bijzonderheden mee,nbsp;die hij aan het journaal van de vice-admiraal Marinus Hollaer hadnbsp;ontleend. Van zijn bevindingen als legerpredikant gaf hij verslag in eennbsp;tweede verhandeling; ,,Schrick van Vlaanderen en Brabandt” (1645) 259,nbsp;die nog in hetzelfde jaar driemaal werd herdrukt. Ook staat op zijn naamnbsp;de „Spiegel voor de jeucht” (1664) 260, het bekende herhaaldelijk her-

13

194

drukte schoolboek, waaruit de jeugd de wreedheden der Spanjaarden tegenover het voorgeslacht kon leren.

Niet minder vurig patriot was Johannes van Heyst (1597—1662 ) 261^ te Zieriksee geboren en achtereenvolgens predikant te Bruinisse (1625—nbsp;1631) en Brouwershaven (1631—1662). Ook hij was, in 1640, een tijdlangnbsp;veldprediker. Toen omstreeks 1636 stemmen opgingen om vrede te sluitennbsp;met Spanje, tekende hij in twee vrij uitvoerige geschriften protest aannbsp;tegen deze plannen, eerst in de ,,Ontdeckinghe vanden raed Achitophels”nbsp;(1636 ) 262^ vervolgens in de ,,Op-weckende of hemelsche basuyne”nbsp;(1636) 263^ waarin hij op historische, politieke en theologische grondennbsp;trachtte aan te tonen, hoe verderfelijk deze vredesplannen waren. De toonnbsp;van beide pamfletten is zo scherp als men dat van een zeventiende-eeuwsnbsp;calvinistisch predikant kan verwachten.

Is het alleen maar toeval dat we nog een derde Zierikseese predikant in dit verband moeten noemen? Deze, Martinus Bmynvisch (± 1591—nbsp;1661 ) 264^ stond achtereenvolgens te Rozendaal in Noordbrabant (1613—nbsp;1615), Oosterland (1615—1628) en Zieriksee (1628—1661), waar hijnbsp;in *,,De baniere des Heeren” (1640) 266 uiting gaf aan zijn vreugde overnbsp;de slag bij Duins.

Oranje-verering

Deze vaderlandsliefde gaat begrijpelijkerwijs samen met een grote verering van het huis van Oranje en een hartgrondige haat tegen denbsp;Spanjaarden en de Rooms-Katholieken, de beide machten waartegen denbsp;strijd van het Calvinisme met zoveel succes gevoerd werd. Godefridusnbsp;Udemans spreekt van ,,dat extraordinaris instrument van de gunste Godts,nbsp;Wilhelmus, Prince van Oraengjen, hooger memorie, mitsgaders datnbsp;gantsche doorluchtighe huys van Nassouw, uyt het welcke soo velenbsp;couragieuse helden ghesproten zijn, dewelcke hare halsen voor de vry-heydt van ons vaderlandt, ende den suyveren godts-dienst gewaeghtnbsp;hebben, den wekken (naest Godt) wy niet alleene en moeten dancknbsp;weten, maer oock alle de gemeynten in Europa, die door onse vryheydt,nbsp;veel goedts ontfanghen hebben” 266_ Joos Claerbout vergelijkt Willemnbsp;van Oranje beurtelings met Perseus, de verlosser van Andromeda, en denbsp;Zwitserse vrijheidsheld Willem Teil 267 Jasper Bernaerds dicht in 1604nbsp;een referein op Maurits, met de stokregel: ,,Te boven gaet hy z’al Griecknbsp;of Romeynen kloeck” 268_ Willem Teelinck draagt zijn ,,Davids wapen-tuyg” (1622) aan de prinsen Maurits, Frederik Hendrik en Ernst vannbsp;Nassau op, en noemt hen in de opdracht ,,de drie alder-beroemste crijghs-oversten, die ons nu ter tijdt in de weerelt bekent zijn, die oock door eennbsp;drievoudich snoer, der eenderley religie, bloedt-verwantschap, endenbsp;hooger bedieninge in onsen lande, als in één herte tsamen verbonden zijn;nbsp;ende zijn oock t’onsen tijde als d’eerste drie helden ten tijden Davids,nbsp;wijdt-beroemt boven alle andere” 269. Hun ,.manhaftige daden” zijn al „soonbsp;vele, ende soo groot, dat over de gantsche weerelt daer van ghesprokennbsp;wort” 270 En als Maurits in het door het Hof van Holland verbodennbsp;pamflet van de Zuidnederlandse Jezuïet Charles Scribani (1561—1629)nbsp;„Den Hollandschen Apocalypsis vrijmoedelijk uytgheleit” (1626) aangevallen wordt, neemt een Middelburgs advocaat. Petrus Quesnelnbsp;(1591—?) 271 het voor hem op in ,,Den strick vanden openbaren lasteraer,nbsp;oft wederlegginghe vanden Hollandtschen Apocalypsis” (1626) 272. ggnnbsp;heftige aanval op het libel van Scribani. Zelfs een zo fel Remonstrantsnbsp;pamflettist als Reinier Telle blijft, hoe fel hij ook partij kiest tegen denbsp;Contra-Remonstrantën, zijn hoogachting bewaren voor Maurits 273.

195

Het kultmele leven na de Reformatie

De Reformatie van Zeeland, die in de zeventiger jaren der zestiende eeuw tot stand is gekomen, heeft een scherpe scheiding teweeggebrachtnbsp;in de ontwikkelingsgang zowel van het politieke als het kulturele levennbsp;van het gewest. Een factor, die op dit proces een beslissende invloed heeftnbsp;uitgeoefend, is de migratie der bevolking, die juist in deze jaren groternbsp;dan ooit is geweest. In nauwelijks tien jaar tijds is de hele klooster-bevolking van Zeeland, die voor een niet onbelangrijk deel het Zeeuwsenbsp;intellect vertegenwoordigde, naar elders getrokken, terwijl in dezelfdenbsp;jaren en kort daarna een stroom van meest calvinistisch georiënteerdenbsp;Vlamingen en Brabanders zich over alle eilanden van het gewest heeftnbsp;uitgestort en in niet geringe mate heeft bijgedragen tot de vorming vannbsp;een nieuwe klasse van intellectuelen.

Op 22 Februari 1574 gingen in het gevolg van Mondragon alles wat Middelburg nog bezat aan kanunniken, aan monniken en nonnen van alnbsp;de geestelijke orden, die zich in de loop der eeuwen binnen haar murennbsp;hadden gevestigd, mee scheep naar de Zuidelijke Nederlanden. Requesensnbsp;riep de bemiddeling van Viglius, abt van de Sint-Baafsabdij van Gent,nbsp;in voor de Middelburgse kanunniken en verdere geestelijken, onder wienbsp;zich veel vrome en geleerde lieden bevonden, die God en de kerk goedenbsp;diensten konden bewijzen 274_ Deze waren voor Zeeland verloren gegaan.nbsp;En zoals het te Middelburg ging, ging het overal elders. Voor zover denbsp;kloosters niet door andere oorzaken waren vervallen, als dat van denbsp;Vlissingse Karmelieten, werden ze na de overgave van het gewest aan denbsp;Prins door hun bewoners verlaten, indien ze al niet eerder verwoest waren,nbsp;zoals het Cisterciënserklooster Bethlehem op Schouwen in 1572, waarvannbsp;de zusters naar Brugge trokken, zoals die van het Praemonstratenser-klooster Zoetendale op Walcheren naar Antwerpen en de Clarissen vannbsp;Vere naar leper de wijk namen. Een deel der bevolking, dat het oudenbsp;geloof in vrede en rust wenste te blijven belijden, trok met hen mee ennbsp;verliet als zij Zeeland voorgoed.

De omwenteling der zestiende eeuw heeft in Zeeland niet alleen aan de macht van de kerk, maar tegelijk ook aan die van de adel een eindenbsp;gemaakt. Daaraan had het lot trouwens het zijne bijgedragen, toen het innbsp;1558 Maximiliaen van Bourgondië, de laatste bewoner van het kasteelnbsp;Sandenburg bij Vere, kinderloos liet sterven. Met zijn dood was eennbsp;einde gekomen aan het humanistisch leven in Vere, dat er een halve eeuwnbsp;en langer gebloeid had. Met hem stierf tegelijk de laatste Zeeuwse edele,nbsp;die als maecenas, hoe bescheiden dan ook, een zeker aandeel had in denbsp;kulturele ontwikkeling van het gewest. De taak, die eenmaal het privilegenbsp;van de clerus en de adel was geweest, was onder het democratischenbsp;regeringssysteem van het Calvinisme in handen van de burgerij gelegd.nbsp;Deze heeft zich van haar opdracht gekweten, door die over te dragen aannbsp;de nieuwe geestelijkheid, en daardoor opnieuw een stand gevormd, dienbsp;zich zowel wat intellectuele kennis als invloed op het maatschappelijknbsp;leven betreft nauwelijks onderscheidde van de Rooms-Katholieke geestelijkheid, wier taak zij had overgenomen.

Terwijl het beschavingspeil van de grote massa der bevolking aanvankelijk nog op een even laag niveau is blijven staan als vóór de Reformatie het geval was geweest, is de dorps- en stadspredikant, in zijnnbsp;omgeving facile princeps, de vertegenwoordiger geworden van hetnbsp;geestelijke en het kulturele leven voor zover zich dat in calvinistischenbsp;banen bewoog. De weinige regenten, die zich op wetenschappelijk gebiednbsp;onderscheiden of zich op dit terrein bewogen, zetten de eerbiedwaardige

196

tradities van het Humanisme voort, en beminden de wetenschap om haarszelfs wil. De predikant daarentegen zag in alle wetenschap allereerstnbsp;een middel tot verdediging van het geloof, waarvan hij zich de behoedernbsp;en beschermer wist, en in tegenstelling tot de renaissancistische wetenschapsbeoefening der patriciërs, die buiten het begrip van het volk omnbsp;ging, was de zijne zo al niet rechtstreeks voor het volk bedoeld (als bv.nbsp;die van de piëtistische schrijvers), dan toch in elk geval indirect met hetnbsp;oog op de verdieping van het geestelijke, kulturele of maatschappelijkenbsp;leven geschreven.

Aldus is vooral in de tijd onmiddellijk na de doorbraak der Reformatie het kulturele leven ook in Zeeland voor een belangrijk deel in denbsp;pastorieën gelocaliseerd. Onder de oudste Zeeuwse predikanten zijn ernbsp;verscheidene geweest, van wie het beschavingspeil niet zo heel veel hogernbsp;zal hebben gestaan dan dat van hun gehoor, maar gaandeweg komt daarnbsp;verbetering in, en binnen enkele tientallen jaren bezit Zeeland uitsluitendnbsp;predikanten met een universitaire opleiding. Onder hen zijn er velen, dienbsp;zich op theologisch-wetenschappelijk gebied onderscheiden hebben. Hetnbsp;ligt voor de hand, dat Middelburg de beste krachten tot zich wist tenbsp;trekken. Had de opheffing van de Middelburgse abdij en de anderenbsp;kloosters de slagader afgesneden, die enkele eeuwen lang het kulturelenbsp;leven van de hoofdstad steeds weer nieuw bloed had aangevoerd, hetnbsp;consistorie dat de geestelijke belangen der Middelburgse burgerij behartigde, nam de opengevallen plaats op alleszins waardige wijze in. Het aantalnbsp;predikanten, dat al in 1575 drie bedroeg, steeg na de immigratie van 1585nbsp;tot zes, in 1596 tot acht, en drie jaar later tot negen, waarmee Middelburgnbsp;meer vaste predikanten bezat dan enige andere stad in de Nederlanden.nbsp;In 1660 steeg het tot elf, in 1667 zelfs tot twaalf. Onder de predikantennbsp;die de kerk van Middelburg de eerste eeuw na haar reformatie gediendnbsp;hebben, zijn er verscheidene geweest die hun ambt voor een professoraatnbsp;verwisseld hebben, als Jacobus Kimedoncius (f 1596) (1585—1588) 275^nbsp;Antonius Walaeus (1573—1639) (1605—1619), Franciscus Gomarusnbsp;(1563—1641) (1611—1615), die al hoogleraar te Leiden was geweest,nbsp;toen hij in Middelburg kwam, en Carolus Dematius (1597—1651)nbsp;(1629—1639). Willem Teelinck (1580—1629) (1613—1629) droeg veelnbsp;bij tot de bloei der gemeente en de doorwerking van de piëtistische beginselen, ook buiten Zeeland. In 1620 moest de kerkeraad zich tot denbsp;overheid wenden met het verzoek, te willen voorzien in het gebrek aannbsp;beschikbare kerken, wat voor een niet onbelangrijk deel zeker aannbsp;Teelincks invloed toegeschreven dient te worden. Ook zijn zoon Maximi-liaen Teelinck (1602—•1652) (1640—1652) was een geducht voorvechternbsp;voor het Puritanisme en een gezaghebbend predikant. De activiteit van denbsp;veelzijdige Johannes de Mey (1617—1678) (1650—1678) ontplooit zichnbsp;pas in de tweede helft der eeuw.

In Vlissingen zijn de meest op de voorgrond tredende predikanten uit de nareformatorische eeuw: Johannes Gerobulus (Oudraadt) (1540—nbsp;1606) (1573—1586), Abraham van der Myl (1563—1637) (1589—1609),nbsp;Daniël van Laren (1585—1649)nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;(1609—1623), Lodewijk de Dieu

(1590—1642) (1617—1619), Joos van Laren Jr. (1586—1653) (1618— 1653) en Johannes Teelinck (1613—1675) (1649—1654), een zoon vannbsp;Willem. In Vere zijn het Gerson Bucerus (f 1631) (1588—1627) ennbsp;Cornells Beukelaar (?—?) (1627—1665). In Goes vertegenwoordigennbsp;Philips Lansbergen (1561—1632) (1586—1613) en zijn zoon Pieternbsp;(1587—1660) (1611—1613) en na het midden der eeuw Johannes vannbsp;Dorth (f 1692) (1654—1692) de wetenschap. Zieriksee kan wijzen opnbsp;een reeks van theologen, die zich door hun werk wetenschappelijke

197

erkenning en invloed verschaften, als Herman Moded (f 1603) (1572— 1580), Thomas Gruterus (f 1605)nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;(1579—1605), Hendrik Brandt

(f 1627) (1610—1627), Godefridus Cornelisz. Udemans (1582—1649) (1604—1649), de voorvechter van het Piëtisme, Laurens Boenaertnbsp;(f 1621) (1606—1621), Josias van den Houte (1582—1623) (1621—nbsp;1623), tevoren predikant in Renesse, Martinus Bruynvisch (f 1661)nbsp;(1628—1661), tevoren predikant in Oosterland, en Petrus Wittewrongelnbsp;(l609—1662)nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;(1636—1638), tevoren predikant in Renesse, later in

Amsterdam, waar hij met Vondel in strijd raakte. Johannes van Heyst (f 1662) was eerst in Bruinisse (1625—1630), vervolgens in Brouwershaven (1630—1662) predikant. Jacobus Baselius (f 1661), de enigenbsp;Zeeuwse kerkgeschiedschrijver uit dit tijdperk, stond in Kerkwervenbsp;(1646—1661). In het stadje Tolen werkten Jacobus Burs (1589—1650)nbsp;(1613—1650) en Daniël van Middelhoven (1612—1670) (1638—1662),nbsp;die beiden verscheidene theologische geschriften hebben nagelaten. Ennbsp;tenslotte noemen we nog de predikant van Terneuzen, Petrus Hondiusnbsp;(1587—1621) (1604—1621), die op zijn eenzame post botanicus ennbsp;dichter werd.

De betekenis van deze predikanten voor het kulturele leven is zeer uiteenlopend. Er zijn mannen bij van grote wetenschappelijke verdienstennbsp;als de Bijbelvertaler Gerson Bucerus, de theologen Gomarus en Walaeusnbsp;en de astronoom-mathematicus Philips Lansbergen. Er zijn er ook bij, dienbsp;terecht vergeten zijn, omdat het werk dat zij bij hun dood nalieten, toennbsp;al zichzelf overleefd had. Maar op de een of andere wijze, de een innbsp;belangrijke, de andere in geringe mate, hebben zij aandeel gehad aan denbsp;geestelijke stromingen van de zeventiende eeuw, die ook in Zeeland hetnbsp;leven hebben opgestuwd, en aan het wetenschappelijke leven in al zijnnbsp;schakeringen. Men vindt onder deze theologen evengoed vertegenwoordigers van de taalkunde als van de kerkgeschiedenis, van de natuurwetenschappen als van de dogmatiek. Geen andere klasse heeft tot hetnbsp;kulturele leven van deze eeuw zoveel bijgedragen als deze Protestantsenbsp;clerus, de erfgename van de voorreformatorische stand der geestelijken,nbsp;die een eeuw en langer de dragers der humanistische ideeën warennbsp;geweest.

AANTEKENINGEN

^ Uit het Eerste memoriaelbouck van mr. Johan de Jonge, fol. 113 aangehaald bij J. G. de Hoop Scheffer, Geschiedenis der kerkhervorming in Nederland van haar ontstaannbsp;tot 1531 (Amsterdam, 1873), blz. 503.

^ In een brief aan Willibald Pirckheimer, Bazel, 28 Augustus 1525: „Maxima populi pars apud Hollandos, Zelandos et Flandros scit doctrinam Lutheri, et odio plusquamnbsp;capitali fertur in monachos”. — Allen, Opus epistolarum, ep. 1603.

® Uit het Diarium van Spalatinus (door J. G. Schellhorn uitgegeven in zijn Amoeni-tates literariae (Francofurti etc., 1725—1727), IV, p. 428) aangehaald bij De Hoop Scheffer, t.a.p., blz. 504.

^ Vgl. Josua van Iperen, Historische redenvoering bij het ontdekken der gedenk-naaide, opgericht ter eere van Joannes van Miggrode (Amsterdam, 1774), bijlage A: Rechtelijke getuigenissen nopens de eerste opkomst en beweegingen der zuivere leere,nbsp;ten jaare 1529 en 1530, getrokken uit de Depositie-boeken deezer stadt, door den heernbsp;Secretaris J. Ermerins (blz. 87—96). — De verhoren hadden plaats respectievelijk 9 Julinbsp;1529 en 1 April 1530 (d.i. 1531): ze betroffen personen die het H. Sacrament, hetnbsp;H. Oliesel of de geestelijkheid kleineerden, geheime godsdienstige samenkomsten hielden,nbsp;de H. Schrift lazen en uitlegden, de vrije wil en het vagevuur loochenden en de biechtnbsp;onnodig achtten.

® Vgl. voor het bovenstaande De Hoop Scheffer, t.a.p., blz. 512—516.

® Vgl. voor het volgende; K. Huizenga, De hervorming op Walcheren tot de komst van Alva (Gereformeerd theologisch tijdschrift, 31 (1930—1931), blz. 97—126) (eennbsp;globaal overzicht met vele bronaanwijzingen).

De Hoop Scheffer, t.a.p., blz. 516; over Daensius: J. W. Pont, Geschiedenis van het Lutheranisme in de Nederlanden tot 1618 (Haarlem, 1911), blz. 233; De Hoopnbsp;Scheffer in Kerkhistorisch archief, 4 (1866), blz. 200—208.

* De conventikels die omstreeks 1530 in Middelburg, Vere en Arnemuiden worden gehouden, dragen al een zuiver anabaptistisch karakter. — De Hoop Scheffer, t.a.p.,nbsp;blz. 512—516.

® Pekelharing, t.a.p., blz. 240—243.

10 nbsp;nbsp;nbsp;T.a.p., blz. 236—237.

11 nbsp;nbsp;nbsp;Vgl. W. en J. W. te Water, Kort verhaal der Reformatie van Zeeland in de zestiendenbsp;eeuwe (Middelburg, 1766), blz. 112, 113, 145, 154—158; A. A. van Schelven, Denbsp;Nederlandsche vluchtelingenkerken der XVIe eeuw in Engeland en Duitschland in hunnenbsp;beteekenis voor de Reformatie in de Nederlanden (’s-Gravenhage, 1908).

12 nbsp;nbsp;nbsp;Vgl. K. Vos, De dooplijst van Leenaert Bouwens (Bijdr. en meded. v. h. Hist.nbsp;Gen., 36 (1915), blz. 39—70), blz. 50.

10 Hendrik Alewijnsz was ,,taschmaeckerquot; (marsupiarius) van beroep. Als ijverig voorstander van de Doopsgezinde leer werd hij „van de Broederen daer toe gestemt, ennbsp;verkoren, om de Gemeente Gods met het woord des heyligen Evangeliums te bedienen,nbsp;in 't welk hy seer neerstig geweest is, hoewel jong in den dienst, heeft in ’t werk Godsnbsp;bovenmaten gebloeyt en toegenomenquot;. Toen hij in het voorjaar van 1568 gevangennbsp;werd genomen, was hij weduwnaar en vader van drie kinderen, een jongen van tiennbsp;en twee meisjes van acht en zes jaar. Uit de gevangenis schreef hij hun „Een vaderlijcknbsp;adieu, testament ende sorchvuldighe onderwijsinge wt der H. Schrift, ghemaeckt doornbsp;Henrick Alewijnsz. ghevanghen wesende binnen Middelborch om het ghetuychenisse dernbsp;waerheyt, het welcke hy zijn drie kinderen tot een eewighe memorie ende ghedachtenissenbsp;heeft na ghelaten, ende heeft het selve met zijn eyghen bloet onderteeckent, ende daernbsp;na int iaer M.D.LXJX. den 9. Febr. metter doot bevestichtquot; (Amsterdam, 1578) (16 blzn.;nbsp;8vo) (U.B., Gent) (beschreven in B.B., A 48). Bovendien werd van hem gedrukt:nbsp;,,Veel schoone grondige leeringen wt des Heeren woort, beyde des ouden ende nieuwennbsp;Testaments, in welcke onderscheydentlijck bediet, verclaert ende aengewesen wort, watnbsp;een mensche noodich sy ter salicheyt, door Henrick Alewijnsz tot Middelborch gevangennbsp;om de waerheyt, die hy oock besegelt heeft anno 1569 den 9. Febr.” (z. p., 1577) (64nbsp;blzn.; 16mo) (U.B., Leiden). — Herdrukken: Haarlem, 1581; Hoorn, 1611. (De herdrukkennbsp;zijn beschreven in B.B., A 136—137). Behalve een achttal brieven, alle uit de gevangenisnbsp;geschreven, bevat dit traktaat nog „het gene dat Henrick Alewijnsz de Heeren overnbsp;gaf by die pijnbanck” en ,,twee liedekens, de welcke Henric Alewijnsz wt zijnder ge-vanckenisse ghesonden heeft”. Een en ander is vrij eentonig en weinig bekoorlijk vannbsp;vorm; S. Cramer spreekt dan ook van „de vervelende betoogen van Hendrick Alewijnsz”

199

(Doopsgezinde bijdragen, 36 (1899), blz. 77). Vgl. over hem; Biogr. wdb. v. Protest, godgel., I, blz. 83—84; T. Jansz. van Braght, Het bloedig tooneel, oft martelaers spiegelnbsp;der Doopsgesinde of weereloose Christenen^ (Amsterdam, 1685), II, blz. 389—405,nbsp;alwaar op blz. 389—397 „Een gantsch Christelijcke groete”, op blz. 397—398 ,,Dit isnbsp;het gene, dat Henrick Alewijnsz de Heeren over gaf’ (beide uit „Veel schoone grondigenbsp;keringen”) en op blz. 398—405 „Een vaderlijck adieu” volledig zijn afgedrukt.

Een brief van hem, „die hy uyt sijn gevangenis aen sijn lieve broeders en susters ge.sonden heeft”, bij Van Braght, t.a.p., II, blz. 405—406.

Valerius de schoolmeester was aanvankelijk in het beroep, waaraan hij zijn bijnaam ontleent, te Hoorn werkzaam, en vervolgens te Middelburg, waar hij in 1562 voor hetnbsp;eerst genoemd wordt. Tijdens een verblijf in Gent in ditzelfde jaar ging hij over tot denbsp;nieuwe leer, waardoor zijn school verliep. In 1564 vertrok hij van Middelburg naarnbsp;Zieriksee, waar hij ongeveer een half jaar bleef; in 1565 keerde hij terug naar Hoorn,nbsp;maar reeds het volgende jaar was hij weer in Middelburg. Inmiddels had hij de schoolnbsp;er aan gegeven, en zijn fortuin in de handel gezocht. Valerius, die zich bij de Doopsgezinden had aangesloten, was na zijn bekering een vurig belijder van het nieuwe geloofnbsp;geworden. In 1566 of het jaar daarop werd hij te Goes, waar hij het volk voor hetnbsp;stadhuis had toegesproken, gevangen genomen, maar spoedig weer vrijgelaten. In 1567nbsp;werd hij te Brouwershaven opnieuw gevangen gezet, „alwaer hy veel aenvechting ennbsp;langdurige gevankenis geleden heeft, maer door des Heeren genade alles overwonnen,nbsp;en het geloof der waerheyd met sijn dood en bloed betuygt en bezegelt, en alsoo denbsp;kroone des eeuwigen levens uyt genade verworven heeftquot; (Van Braght, t.a.p., II, blz.nbsp;371). De wijze waarop en de plaats waar hij ter dood werd gebracht (waarschijnlijknbsp;Brouwershaven) is niet bekend.

Valerius de schoolmeester heeft tijdens zijn langdurige gevangenschap twee traktaten geschreven. Van een dezer is geen enkel exemplaar bekend; Van Braght (t.a.p., II, blz.nbsp;371—372) haalt het aan als: * „Van 't afnemen, en 't vervallen der Apostelsche Gemeente, en het opkomen des Antichrists, en hoe het licht des Evangeliums door desennbsp;verdonkert is. Geschreven in de tsestigste weke sijner gevangenis, met een hertgrondelijkenbsp;vermaning aen den afvalligen van Gods Wooord: op dat sy in tijds de genade desnbsp;Almachtigen mogen soeken, dewijl hy noch te vinden is”. Bovendien heeft Valerius nognbsp;geschreven: Proba fidei. Oft, de proeve des gheloofs. Waerinne een yeghlijck mensche,nbsp;van wat opinie dat hy sy. van woorde te woorde, en wercken te wercken, hem proevennbsp;mach, oft hy int gheloove recht staet oft niet, na de reden Pauli: Proeft u selven, oftnbsp;ghy uit gheloove staet, offte en kent ghy u selven niet? Nu nieus ghemaeckt, ende innbsp;druck wtgegeven, by V. S. M. (z. p., 1569) (36 blzn.: 8vo) (Bibl. Doopsgez. gem.,nbsp;Amsterdam). — Het voorwoord is ondertekend: „De xiiij. weke mijnre gevanckenisse,nbsp;den eersten dach Januarij, so genaemt, in het jaer 1568”. — Herdrukken: Amsterdam,nbsp;1590; Amsterdam. 1595: Haarlem, 1634 (vermeerderd met een „Brief, vanden selvennbsp;autheur, hier byghevoeght, welck noyt voor desen in druck is gheweest”) (beschrevennbsp;in B.B., V 138—141). Gedurende op zijn minst drie kwart van een eeuw heeft men dusnbsp;het geschrift van deze merkwaardige schoolmeester gelezen, door Van Braght „een vyerignbsp;navolger Christi” genoemd, ,,en heeft sijn ontfangen pond niet willen in de aerde verbergen. maer met groote neerstigheyd op woeker aengeleyd” (Van Braght, t.a.p., blz.nbsp;371). Vgl. over hem: Nagtglas, II, blz. 811; Archief Z. G. d. W., II (1866—1869), blz.nbsp;280—286, alwaar een fragment van de brief van Valerius is afgedrukt; Van Braght,nbsp;t.a.p., II, blz. 371—377.

Voor het volgende is vooral een dankbaar gebruik gemaakt van: H. H. Kuyper, Calvijn en Nederland (Christendom en Maatschappij, serie 2, no. 7) (Utrecht, 1909),nbsp;dat in zijn beknoptheid een volledig beeld geeft van Calvijns invloed op ons volk. Vgl.nbsp;verder: F. L. Rutgers, Calvijn’s invloed op de Reformatie in de Nederlanden^ (Leiden,nbsp;1901).

R. C. Bakhuizen van den Brink, Het huwelijk van Willem van Oranje met Anna van Saksen (Amsterdam, 1853), blz. 123.

Vgl. A. Kuyper, De twaalf patriarchen. Bijbelsche karakterstudiën (Amsterdam, 1887), blz. 57—58; C. Veltenaar, Het kerkelijk leven der gereformeerden in Den Brielnbsp;tot 1816 (Amsterdam, 1915), blz. 56—57.

Vgl. Quintyn Weytssen, Naauwkeurig verhaal van de aanstellinge des eerwaar-digen heeren Nicolaas de Castro tot eersten bisschep van Middelburch in Zeeland in 't jaar 1551 (Leyden, 1757).

Vgl. Van Schelven, t.a.p., blz. 7 vlg.; Unger, Bronnen, I, no. 609; Weytssen, t.a.p., blz. 113 vlg.

Vgl. Onderzoek van ’s konings wege ingesteld omtrent de Middelburgsche beroerten van 1566 en 1567; naar ’t oorspronkelijke handschrift uitgegeven door J. van Vloten (Utrecht, 1873), blz. 28, 47, 245—^249; Correspondance frangaise de Margueritenbsp;d’Autriche, duchesse de Parme, avec Philippe II, II (Utrecht,. 1941), p. 253,

Van Vloten, Onderzoek, t.a.p., blz. 2, 29.

200

E. van Meteren, Historie der Neder-landscher ende haerder na-buren oorlogen ('s Gravenhage, 1623), blz. 44.

Over de Beeldenstorm in Zeeland vgl.; Te Water, Kort verhaal, t.a.p., blz. 126— 138; Huizenga, t.a.p., blz. 120—124. — Het gezag van Bor en Hooft is voor het hiernbsp;beschreven tijdperk niet bijster groot.

Vgl. Correspondance fran^aise de Marguerite d’Autriche, l.c., II, p. 254.

Vgl. Van Vloten, Onderzoek, t.a.p., blz. 2; vgl. blz. 8—9.

Hun namen in: J. Marcus, Sententien en indagingen van den hertog van Alba (Amsterdam, 1735).

2® Zie over hem: Nagtglas, II, blz. 178—183; Van Iperen, Historische redenvoering, t.a.p.: J. Renier, De verdiensten van Joannes van Miggrode omtrent de Hervorming innbsp;Zeeland, en bijzonder in de stad Vere (Middelburg, 1827).

Vgl. voor het volgende: J. Reitsma—J. Lindeboom, Geschiedenis van de Hervorming en de Hervormde kerk der Nederlanden^ (Utrecht, 1933), blz. 208—209 en de aldaarnbsp;aangehaalde bronnen. — De handelingen der Zeeuwse synoden zijn uitgegeven in: Actanbsp;der provinciale en particuliere synoden, gehouden in de Noordelijke Nederlanden gedurende de jaren 1572—1620, verzameld en uitgegeven door J. Reitsma en S. D. vannbsp;Veen, V (Groningen, 1896), en: Acta der Zeeuwsche synode van 1638, medegedeeldnbsp;door L. W. A. M. Lasonder (Archief Z. G. d. W., 1909, blz. 97—148).

Vgl. J. L. M. Eggen, De invloed door Zuid-Nederland op Noord-Nederland uitgeoefend op het einde der XVIe en het begin der XVIIe eeuw (Gent, 1908); A. A. van Schelven, Omvang en invloed der Zuid-Nederlandsche immigratie van het laatste kwartnbsp;der 16e eeuw ('s-Gravenhage, 1919).

Emigratie van Oostendenaren naar Zeeland, vooral naar Middelburg, Vlissingen en Vere, vond al in 1580 plaats. Bekende families als Meuninx en De Haze te Middelburg,nbsp;Kien en Lampsins te Vlissingen, en Velters en Olivier te Vere, waren van Oostendenbsp;afkomstig. In 1613 werd in de Veerse magistraat de vraag opgeworpen, of Oostendenaren aan de regering mochten deelnemen.

Reeds vroeger trouwens waren, waarschijnlijk alleen uit commerciële overwegingen, kooplieden uit Vlaanderen en Brabant naar Zeeland getrokken, maar de grote stroomnbsp;kwam eerst in 1586. De regering van Middelburg zond bij die gelegenheid voor eigennbsp;rekening verscheidene schepen naar Antwerpen om de emigranten af te halen: aan denbsp;Gorstratepoort schreef een daartoe aangewezen ambtenaar hun namen op (De Stoppe-laar, Balthasar de Moucheron, blz. 38). Een hartelijke ontvangst en allerlei voorrechtennbsp;vielen hun ten deel, en weldra vonden zij in Zeeland hun tweede vaderland. Hoe grootnbsp;de stroom van vluchtelingen in deze jaren was, is niet bekend, maar uit verschillendenbsp;gegevens blijkt dat deze aanzienlijk moet zijn geweest. In de opdracht aan de Statennbsp;van Zeeland van' de Franse bewerking van Willem Baudaerts „Morghenwecker der vryenbsp;Nederlantsche provintien” (1610) (in 1616 verschenen onder de titel „Le miroir denbsp;jeunesse représentant en l’abrégé des choses arrivées ou Pays bas, la tyrannie d’Espagnenbsp;etc. Translate du flamend”) verklaart de bewerker, de Waalse predikant Jeremie denbsp;Pours, dat hij deze vertaling ondernomen heeft voor de talrijke scharen die, ,,de lanbsp;Flandre Gallicante, d’Arthois, d’Hainault, de Tournesis” hierheen gevlucht, zich voornamelijk in Zeeland hebben neergezet.

Behalve naar Middelburg en Vlissingen heeft deze stroom van emigranten zich vooral naar Vere, Goes en Zieriksee gericht, maar in veel geringere mate dan naar de beidenbsp;eerstgenoemde steden. In 1586 verleende Leycester aan 136 personen, nagenoeg allennbsp;gezinshoofden (en dus ongeveer 600 personen vertegenwoordigende), die ter zake dernbsp;Hervorming uit Antwerpen naar Middelburg wilden emigreren, vrijgeleide (Kronyk Hist.nbsp;Genootschap, VIII (1852), blz. 27—35; Eggen, t.a.p., bijlage I, blz. 213—217). Uit denbsp;lidmatenboeken blijkt, dat in 1584, ’85 en ’86 respectievelijk 400, 1155 en 1150 Zuid-nederlandse uitgewekenen voor de eerste maal te Middelburg aan het Avondmaal deelnamen (Van Schelven, t.a.p., blz. 14). — Vlissingen kreeg vooral in 1582 een grotenbsp;bevolkingsaanwas uit Doornik (Chr. Sepp, Drie evangeliedienaren uit den tijd dernbsp;Hervorming (Leiden, 1879), blz. 62, aangehaald bij Van Schelven, t.a.p., blz. 9). — Innbsp;Goes kregen tussen 1589 en 1646 130 Vlaamse gezinnen het poorterrecht (B. Bogaert,nbsp;Het poorterboek te Goes (De Wapenheraut, 6 (1902), blz. 385—392; 7 (1903), blz.nbsp;39—41).

'Vgl. Eggen, t.a.p., blz. 52—59.

Zie over hem: Nagtglas, II, blz. 532—533.

Zie over hem: Nagtglas, II, blz. 925—926.

Zie over hem: t.a.p., II, blz. 514—516.

Zie over hem: t.a.p., II, blz. 120—121.

Notulen van de Staten van Zeeland, 1629, blz. 415—420, 420—431.

Zie over dit kasteel: J. van Lennep en W. J. Hofdijk, Merkwaardige kasteelen in Nederland^, I (Leiden, 1883), blz. 153—172.

Zie over hem; Nagtglas. II, blz. 135-138; N.N.B.W., I, kol. 1307—1312 (A.

201

Elkan), en de aldaar genoemde bronnen; B. N. B., XIII, col. 800—844 (Herman van der Linden); A. A. van Schelven, Marnix van Sint Aldegonde (Utrecht, 1939).

In Marnix' briefwisseling (uitgegeven in: J. J. van Toorenenbergen, Philips van Marnix’ godsdienstige en kerkelijke geschriften. III ('s-Gravenhage, 1878), zijn brievennbsp;van 19 Juni 1580 (blz. 44—45), April 1586—April 1591 (blz. 327—338) en 12 Septembernbsp;1587 (blz. 75—77) te Soeburg geschreven.

Vgl. R. Fruin, Verspreide geschriften, IX ('s-Gravenhage, 1904), blz. 73; J. D. M. Cornelissen, Marnix en de tuinbouw (Historisch tijdschr., 19 (1940), blz. 223—251):nbsp;Van Schelven, t.a.p., blz. 185—188.

Diarium van Arend van Buchell, uitgegeven door G. Brom en L. A. van Lange-raad (Amsterdam, 1907), blz. 242. — Arend van Buchell was secretaris van Walraven van Brederode. — Marnix zeide bij deze maaltijd o.a. ,,nunc vero hortorum culturamnbsp;vitamque rusticam maxime probate”. Al in 1586 had hij aan Adriaen van der Mylenbsp;geschreven, dat door het wonen op het kasteel te Soeburg de wens van vele jarennbsp;vervuld was: „agricola, inter meos, in meo vivo ”. — Godsdienstige en kerkelijke geschriften, t.a.p., III, blz. 330.

Het boeck der Psalmen. Wt der Hebreïsscher sprake in Nederduytschen dichte, op de ghewoonlicke oude wijsen van singen, overgeset. Mitgaders de heylige schriftuer-licke lofsangen, uyt den Ouden ende Nieuwen Testamente by een getogen, ende oock innbsp;Nederlantschen dichte, na der Hebreisscher ende Grieckscher waerheyt, mit elck sijnennbsp;text van woirde te woirde daer tegen over, int Duytsche gestelt, doir Philips van Marnix,nbsp;genaemt, van Sint Aldegonde. Middelburgh, by Richard Schilders, drucker der Statennbsp;s’Landts van Zeelandt. 1591. Met toelatinge der voorsz heeren (XXIV, 360 ongen.nbsp;blzn.; 8vo). — Het boeck der heylige schriftuerlijeke lofsangen. Uyt den Ouden endenbsp;Nieuwen Testamente by een getogen, ende in Nederlandtschen dichte nae de Hebreisschenbsp;ende Griecksche waerheyt trouwelijck over-geset; door Philips van Marnix genaemt vannbsp;Sint Aldegonde. Paul; tot den Coloss. int III. cap. Het woirt Christi woine rijekelijekennbsp;in u, met alle wijsheyt. Leert ende vermaent malcanderen, singende den Heere bevallich-lijck in uwe herten, met psalmen, ende lofsangen ende geestelijeke liedekens. Ende alnbsp;wat ghy doet, met woirden oft met wereken, doet het al in den naeme des Heeren Jesu,nbsp;danekende God den Vader doir hem. Tot Middelburgh, by Richard Schilders, druckernbsp;der Staten s’Landts van Zeelandt. Anno M.D.XCI. (72 ongen. blzn.; 8vo). — Catechismus, oft onderwijsinge inde Christelijeke religie, welcke inden ghereformeerden evan-gelischen kereken ende scholen der Nederlanden gheleert ende gheoeffent wert. Mitsgaders de Christelijeke ceremoniën ende gebeden. Middelburgh, by Rich. Schilders, druckernbsp;der Staten s’Landts van Zeelandt. Anno M.D.XCI. (128 ongen. blzn.; 8vo). — De drienbsp;werkjes zijn bij elkaar gebonden en tezamen verschenen.

Het eind 1585 verschenen „Brief recit de l’estat de la ville d’Anvers”, waarin hij trachtte de capitulatie van Antwerpen te rechtvaardigen, is nog vóór zijn vertrek naarnbsp;Soeburg geschreven. Zie: G. Tjalma, Philips van Marnix, heer van St. Aldegondenbsp;(Amsterdam, 1896), blz. 162, noot 1.

Heylige bulle, ende krusade des Paus van Roomen, eerst vanden H. Vader Gregorio den xiiisten ghepubliceert, ende daer nae van Sixto den' vijfden vernieuwt, ende gherati-ficeert: voor alle de ghene die volcommen afflaet ende indulgentie van haere sondennbsp;begheeren, om een cleyn ghelt, te weten van twee silvere realen te winnen. Seer claerlicknbsp;wtgheleyt, ende met clare ghetuyghenissen vande Heylighe Schrift, seer fyn overeennbsp;ghebracht, tot nut ende profijt van alle Christgeloovige menschen. 2. Pet, 2, ver. (sic) 18.nbsp;Want zy seer opgheblasen ydelheyt sprekende, verlocken door de begheerlickheden desnbsp;vleessches ende wulpsheden, hen die recht ontvloden waren, de ghene die in dwalinghenbsp;verkeeren: belovende hen vryheyt, daer zy selve dienstknechten der verdervinghe zyn.nbsp;Midtsgaders, een corte verclaringhe voor aen gheset, ghevonden onder die Armade vannbsp;Spaengien, vanden vermetelicken hoochmoet vanden Spaengiaert, die ter instigatie vandenbsp;voorsz bulle, aenghenomen heeft die toerustinghe vande onverwinnelicke Armade (soonbsp;zyse noemen) wt Portugael naer Enghelandt ende die Nederlanden, alwaer die voorseydenbsp;bulle ghevonden is, met meer diergelijeke. Welcke Armade door des Alderhoochstennbsp;handt tot schande gecomen is. Psalm. 7. ver. (sic) 15. Siet die heeft wat quaets indennbsp;sin: met ongheluck is hy swangher, hy sal dan noch een faute baren. By Rich. Schilders,nbsp;drucker der Staten van Zeelant. Met consent vanden voorseyden Staten. Ghegeven totnbsp;Middelburgh, den xij. Septembris, 1588. Onderteeckent Ch. Roëls (56 blzn.; 4to)nbsp;(Pamflet Knuttel, no. 834—835).

Trouwe vermaninge aende Christelicke gemeynten van Brabant, Vlanderen, Hene-gou, ende andere omliggende landen, beyde die noch onder t’ cruyce sitten, ende die buyten slants geweken zijn; grootelicx dienende tot troost ende versterekinge in desenbsp;benaude tijden tegen alle aenvechtingen. Hier is by gevoecht t’gebet Danielis, mitsgadersnbsp;den LI. ende CXXX. Psalmen Davids, wt de Hebreissche tale naer den text, ende innbsp;dichte overgeset; by Philips van Marnix, heer van S. Aldegonde. Gedruct tot Leydennbsp;by Jan Paedts. M.D.LXXXIX. (84 blzn.; 8vo) (U.B., Amsterdam).

Vgl. voor het volgende: Van Schelven, t,a.p., blz. 197 vlg.

202

Notulen van Zeeland, 1591, blz. 109, n. 9.

Zie over hem: Nagtglas, II, blz. 99—103; N. N. B. W., V, kol. 412—414 (P. J. Blok): B. N. B., XII, col. 541—548 (Emile van Arenbergh); }. ab Utrecht Dresselhuis,nbsp;Pieter Lozeleur, des Prinsen raad en hofprediker (De Gids, 1846, II, blz. 79—127).

49 nbsp;nbsp;nbsp;* fheses de libero arbitrio. Hagae Comitis, 1587. — Aldus de titel bij Van der Aa,

L, blz. 207. — Ik zag het geschrift niet; ook Ab Utrecht Dresselhuis zocht er tevergeefs naar. Het is opgedragen aan Adriaen van der Myle (1538—1590), de verdraagzamenbsp;vriend van Oldenbarnevelt en afgedrukt in de bundel: ,,Illustrium et clarorum virorumnbsp;epistolae selectae” van Villerius, II, p. 934—935. — Is het inderdaad afzonderlijk verschenen? — Vgl. nog: G. Brandt, Historie der Reformatie, I (Amsterdam, 1671), blz. 666.

Notulen van de Staeten van Zeelandt, 1593, blz. 43; 1594, blz. 198, 218, 282, 289, 290; 1595, blz. 104, 106.

N. nbsp;nbsp;nbsp;Wiltens, Kerkelijk plakaatboek ('s-Gravenhage, 1722), I, blz. 2.

T.a.p., I, blz. 516.

Romeinsche bronnen voor den kerkelijk-staatkundigen toestand der Nederlanden in de 16de eeuw, verzameld door Gisb. Brom en A. H. L. Hensen (’s-Gravenhage, 1922),nbsp;blz. 415. — Vgl. soortgelijke berichten uit 1593, 1601 en 1615 in: Romeinsche bronnennbsp;voor den kerkdijken toestand der Nederlanden onder de apostolische vicarissen, 1592—nbsp;1727, uitgegeven door J. D. M. Comelissen. I: 1592—1651 ('s-Gravenhage, 1932), blz.nbsp;24, 25. 83, 212. — ,,In insula Tergoes Zelandiae”, schrijft Grotius op 18 September 1609nbsp;aan P. feannin, „ubi magnus Catholicorum Romanensium est numerus, sparsi sunt libelli,nbsp;maiorem quam antehac libertatem minacius postulantes”. — Ned. arch. v. kerkgesch.,nbsp;N. S., 17 (1923), blz. 137.

Zie over hem: N. N. B. W., VII, kol. 1039—1041 (J. Fruytier).

O. a. de Van Baerlands te Goes, en vooral mr. Michiel van Baerland (± 1577—nbsp;1629), schepen en baljuw en superintendant van Zuidbeveland, die in 1612 en 1613nbsp;tegen de Lansbergens optrad. Nog in 1654 waren de secretaris en een van de schepenennbsp;van Nisse Rooms-Katholiek; vgl. J. J. Polderman, De Katholieken op Zuid-Beveland innbsp;1654 (Sinte Geertruydtsbronne, 17 (1940), blz. 38—44.

Volgens mondelinge mededelingen van wijlen P. D. de Vos, archivaris van Zie-

riksee.

Op de prov. synode van 1597, te Goes gehouden, klaagden de afgevaardigden van Schouwen over „de afgoderie, geplogen in Dreijschere voor S. Adriaenquot;. — Reitsmanbsp;en Van Veen, Acta, t.a.p., V, blz. 42.

De Vos, De vroedschap van Zierikzee, blz. 102.

T.a.p., blz. 45—46.

Tussen 1639 en 1642 werkte hij te Zieriksee. De praefect Michael Paludanus prees hem in een brief aan de Propaganda ,,ob praeclaram diligentemque, quam ecclesiae Deinbsp;inter maxima pericula incommodaque a multis jam annis ibidem praestat operam”. —nbsp;Comelissen, t.a.p., blz. 686.

NI. Cornelius (1597—1637), Dominicus (t 1647), Leonardus (1601—1663), Nico-laas (t 1634) en hun neef Ambrosius (1610—1637). — Nagtglas, I, blz. 48; N.N.B. W., I. kol. 1210—1211 (G. A. Meijer).

J. Was, Het St. Jacobsgilde te St. Maartensdijk (Nehalennia, 1850, blz. 221— 253), blz. 238.

Notulen van de Staten van Zeeland, 1629, blz. 29. — De Staten vaardigden er een verbod tegen uit; t.a.p., blz. 56—57.

®^ Was, t.a.p., blz. 225.

®s Vgl. Comelissen, t.a.p., blz. 544 (n.a.v. de werkzaamheid van pater Andreas Ver-specken onder de R.K. in Zeeland in 1637).

®® Wiltens, t.a.p., blz. 598.

®'^ Joannes van Heyst, Op-weckende of hemelsche basuyne, t.a.p., blz. 44.

®® Joannes de Swaef, De geestelycke queeckerye^ (Middelburg, 1740), blz. 31, waarschuwt tegen ,,afgodische spelen, als Coninck-brieven trecken, den schoen indenbsp;schouwe setten op eenen versierden S. Nicolaes-avond, den Grave van half-vasten 6c. ennbsp;diergelijcke grouwelen, die noch van het afgodische Pausdom ons syn overgebleven,nbsp;ende by sommige voor spel haren kinderen wijs gemaeckt werden”, „’t Is grouwelijck”,nbsp;voegt hij er aan toe. — Ook de rederijkersspelen werden als overblijfselen van de voor-reformatorische tijd bestreden.

®® Cornelis Liens, De kleyne werelt (Amstelredam, 1655), blz. 149—153.

Petrus Hondius, Moufe-schans (Leyden, 1621), Voor-reden, blz. 20; vgl. hierna, blz. 351.

Adrianus Hofferus, Nederduytsche poëmata (Amsterdam, 1635), blz. 171.

72 nbsp;nbsp;nbsp;* Tafel des geloofs, in dewelcke door sekere tegeneenstellinghe blyckelyk ge

maeckt wort het onderscheit, dat 'er is tusschen de Leere der Heyliger Schrifture, dewelcke is de oude Catholycke Leere door de Heylighe Apostelen geleert en de Catholyckenbsp;Kerck; ende tusschen de nieuwe menschelycke Leere door de valsche Leeraars in de

203

Kercke ]. C. ingevoert en den menschen geleert. Tholen. 1629. 8vo. — Aldus de titel bij De la Rue, biz. 46.

* Kort ende dienstich berecht over de aenroepinghe der heylighen, reliquien, beelden ende van bet kruys. Dordr. by I. Reyers. 1640. 8vo. — Aldus de titel bij Denbsp;la Rue, biz. 46.

Vgl. hierna, biz. 369.

Johan de Brune, Grond'Steenen (Middelburgh, 1621), biz. 190, aangehaald bij Von Winning, t.a.p., biz. 49.

Petrus Hondius, Moufe-schans (Leyden, 1621), biz. 299—300, 330, 386—391; vgl. hierna, biz. 351.

’’’’ Adrianus Hofferus, Nederduytsche poëmata (Amsterdam, 1635), biz. 16—25, 40; vgl. hierna, biz. 332.

W. J. M. Engelberts, Willem Teellinck (Amsterdam, 1898), Bijlage B, no. 3.

79 Vry-gheleyde tot ontlastinghe van consciëntie om de Catholiicke kercken, beelden, ende godtsdienst te gaen bekiicken. Door Divoda lansen van Heylighen-stadt. T'Handt-werpen by loachim Trognesius. M.DCIX. (92, II blzn.; 8vo) (U.B., Gent). — Beschreven in B.B., D. 152.

Engelberts, t.a.p., no. 4.

Postilion van den roskam der vermomder eselinne van Willem Teelinck. Door Divoda lansen van Heylighen-stadt. T’Handtwerpen by loach. Trognesius. M.DCXI.nbsp;(50, II blzn.; 8vo) (Kon. Bibl., Brussel; U.B.. Gent). — Beschreven in B.B., D. 159.

Balade aen Divoda Jansz, alias Johannes Davids, die hem noemt te zijn van heylighen Stadt, priester van Jesu wijt binnen Cortrijck. Tot Middelburgh, ghedrucktnbsp;by Isaac Schilders, wonende inde Kerck-strate, voor Adriaen vanden Vivre, boeck-vercooper, M.DC.XI. (16 blzn.; 4to) (Pamflet Knuttel, no. 1919). — Blijkens denbsp;ondertekening: „God is mijn burghtquot;, is ook dit gedicht van de hiervóór, blz. 83—84,nbsp;genoemde Hendrik (van) Cannenburgh. Doordat ik het aanvankelijk alleen uit het ex.nbsp;van de Nat. Bibl. kende, waarin door te kort afsnijden de zinspreuk is weggevallen, isnbsp;mij de schrijver ontgaan. Eerst later kwam mij het ex. van de U.B. te Leiden in handen,nbsp;waarin de zinspreuk bewaard is.

In het laatste couplet noemt de auteur zich een ,,ambachtsman”.

Voor het volgende zie men: F. Nagtglas, De algemeene kerkeraad der Neder-duitsch-Hervormde gemeente te Middelburg van 1574—1860 (Middelburg, 1860); F. Nagtglas, De kerkeraad der Nederduitsche Hervormde gemeente te Middelburg, tegenover de Doopsgezinden, Voetwasschers en Martinisten van 1574—1608 (Bijdragen totnbsp;de oudheidkunde en geschiedenis, inzonderheid van Zeeuwsch-Vlaanderen, verzameldnbsp;door H. Q. Janssen en J. H. van Dale, 6 (1863), blz. 237—261); P. Sijbolts, De Doopsgezinden te Middelburg in de XVIde eeuw (Doopsgezinde bijdragen, 48 (1908), blz.nbsp;1—64): Abr. Mulder, De oudste bewaard gebleven brieven van onze Middelburgsenbsp;gemeente (Doopsgezind jaarboekje, 1930, blz. 115—141). Vgl. ook; W. J. Kühler, Geschiedenis der Nederlandsche Doopsgezinden in de zestiende eeuw (Haarlem, 1932);nbsp;idem, Geschiedenis '/an de Doopsgezinden in Nederland, II (1600—1735), eerst helftnbsp;(Haarlem, 1940).

Nagtglas, t.a.p., blz. 242.

Vgl. M. F. van Lennep, Gaspar van der Heyden, 1530—1586 (Amsterdam, 1884), blz. 143—144; Sijbolts, t.a.p., blz. 33—35.

De inhoud van het request is alleen bekend uit het in de volgende noot genoemde verweerschrift.

Requeste by die welcke men die W^ederdooperen ofte Mennoniten noemt, over-ghegeven: waerin sy soecken te bewijsen, dat het crijch-voeren teghen Godes woort strijt, ende sy daerom tot de burgherlijcke wacht vande overheyt niet en behooren ghedwon-ghen te worden. Midtsgaders een wederlegginghe daer van; waerin niet alleene het tegennbsp;deel claerlijc wt de H. Schrift betooght wort; maer ooc alle de argumenten by dennbsp;Wederdooperen in die voorseyde requeste by ghebracht, wederleyt zijn. Ghemaeckt doornbsp;eenighe van die Dienaers des H. Evangeliums in de steden van Walcheren. Rom. 16. 17.nbsp;lek bid u broeders, hebt acht op die ghene die tweedracht ende arghernisse maken,nbsp;teghen de leere die ghy gheleert hebt, ende wijekt van hen. Thantwerpen. By my Jaspernbsp;Troyens op die Catte veste inden Tennen Pot (44 blzn.; 8vo) (Bibl. Doopsgez. gem.,nbsp;Amsterdam). — Het boekje is opgedragen aan de Middelburgse magistraat. De inleidingnbsp;,,aenden goetwillighen leserequot; is gedateerd: 17 October 1580; het boekje zal dus kortnbsp;daarop verschenen zijn.

T.a.p., blz. C 5 r». — Vgl. Kühler, t.a.p., I, blz. 341—342.

Er is van deze verantwoording alleen een latere druk, van 1597, bekend, door I. P. uitgegeven, ,,alsoo dit boecxken by eenighe voor desen, sonder (z)ijn weten innbsp;druck was ghebracht ende wat verandert, oock hier ende daer wat by ghevoecht, andersnbsp;alst’selve by (hem) eerst was beantwoort ende schriftelick gesteltquot;. — De titel van denbsp;herdruk luidt: Verantwoordinge eender requeste, door eenige vanden predicanten indennbsp;steden van Walcheren berispt zijnde: daer in getrackteert worde, oft oorloch noch

204

wettelick ende na den Evangelio nu den jongheren Christi gheoorloft sy: door I. P. 2. Corinth. 5. 17. Isser yemandt in Christo, soo is hy een nieuwe creatuer. Het oudenbsp;is vergaen, siet het is al nieuwe gheworden. Ghedruckt int jaer ons Heeren. M.D.XCVII.nbsp;(64 blzn.; 8vo) (Bibl. Doopsgez. gem., Amsterdam).

Zie over hem; Nagtglas, I, blz. 540—541; N. N. B. W., IV, kol. 835—836 (A. A. van Schelven); Biogr. woordenb. v. Protest, godgel., IV, blz. 749—752.

Vander doope onses Heeren lesu Christi, Bekentenisse door Dierick Philips. Met-gaders een beandtwoordinghe der selver bekentenisse. Door lacobum Kimedoncium, ghe-wesen dienaer des goddelicken woordts tot Middelburg. loh. 5. 39. Ondersoeckt de schriften. Middelburgh, by leronimus Wullebrechts, woenende op het hoecxke vandennbsp;Burght. 1589 (184 blzn.; 4to) (Bibl. Doopsgez. gem., Amsterdam). — Dirk Philipsznbsp;had al omstreeks 1545 een „Bekentenisse vander doope ende van dat avontmael” uitgegeven, die waarschijnlijk tot grondslag heeft gediend van het overeenkomstige hoofdstuknbsp;in zijn ,,Corte bekentenisse” (1557) en in het „Enchiridion” zijn definitieve vorm heeftnbsp;gekregen. Vgl. De geschriften van Dirk Philipsz, bewerkt door F. Pijper (Bibliothecanbsp;reformatoria Neerlandica, X) ('s-Gravenhage, 1914), blz. 15, 25—26, 69—111.

02 Zie over hem: Nagtglas, II, blz. 626—628;'N. N. B. W., I. kol. 1470—1471 (A. A. van Schelven). — Indien, wat ik vermoed, de naam als „Zeeuw” is uitgesproken, wijstnbsp;dit op een Zeeuwse afkomst. Aanvankelijk was hij schoolmeester te Frankenthal, waarnbsp;hij in 1575 predikant was bij de Frankfortse Nederduitse vluchtelingenkerk.

* nbsp;nbsp;nbsp;Schriftmatige artykelen tegen de ongeschikte en valsche dwaelingen der Weder-doperen. Middelburg, 1599. — Aldus de titel bij Te Water, Kort verhaal der Reformatienbsp;van Zeeland, t.a.p., blz. 181.

* nbsp;nbsp;nbsp;Corte beschryvinge van het ampt der overheit, ende wederlegginge van eennbsp;boucxken dat eenen Wederdoper met verzwyginge zyns naems—heeft laten uitgaennbsp;jegens de dienaeren des woorts deezes eilants, tegen het recht gebruyk des crychs. Middelburg, 1600. — Aldus de titèl t.a.p., blz. 181—182. Tegen dit pamflet schreef Robbertnbsp;Robbertsz (Ie Canu) nog in hetzelfde jaar zijn: Ratelwachts ende toren wachters waer-schouwinge, voor de poppen ende heymelicke vuyren geleyt, ghestroyt, ende verspreydtnbsp;van eenen nieuwen stokebrant onder de gereformeerden, genaemt loannem Seu, predicantnbsp;tot Middelburch (z. pl., 1600). — Vgl. È. W. Moes en C. P. Burger, De Amsterdaraschenbsp;boekdrukkers en uitgevers in de zestiende eeuw, III (Amsterdam, 1910), blz. 68—69,nbsp;98—99; Paul Fredericq, Het Nederlandsch proza in de zestiendeeuwsche pamfletten uitnbsp;den tijd der beroerten (Brussel, 1907), blz. XXX—XXXI, 363—377, 406—410.

Waerachtighe grondige bewijsinge, wt onbeweechlicke beginselen, ende de natuere der saken selve getrocken, vanden kinderdoop, dat namelijck de cleyne kinderen, indennbsp;schoot der kercke Gods geboren, des doops mededeelachtich moeten zijn. Mitsgadersnbsp;ooc van den vryen-wille des menschen, door loannem Seu, dienaer des goddelijckennbsp;woorts tot Middelburch. Actor. 10. vers. 47. Can oock yemant het water weeren datnbsp;dese niet gedoopt en worden, de welcke den H. Geest ontfangen hebben gelijc wy?nbsp;Philippensen 2. 13. Want het is God die in u werct, het willen ende het volbrenghennbsp;naer zijn welbehaghen. Tot Leyden, by Jan Claesz. van Dorp, woonende in de verguldenbsp;Son, anno 1601 (118 blzn.; 8vo) (Bibl. Doopsgez. gem., Amsterdam).

Antwoorde op een boecxken ghemaeckt door eenen wederdooper Cornells de Cuyper, genaemt Eenvuldighe verantwoordinge, met corte verclaringe onses gheloofsnbsp;vanden eenigen Godt Vader Sone, ende Heylighen Gheest, als oock vande mensch-werdinghe ons Salichmakers lesu Christi, 6c. Gheschreven teghen de onwaerheyt, endenbsp;dwalingen, tot voorstant, ende bevestinghe der waerheyt. door loannem Seu, dienaernbsp;des goddelijcken woorts binnen der stadt Middelburgh. Tot Middelburgh. By Symonnbsp;Moulert. Boeck-vercooper, op den Dam, inde Druckerije, anno 1608 (XIV, 362, VI blzn.;nbsp;8vo) (Bibl. Doopsgez. gem„ Amsterdam).

Zie over hem: N. N. B. W., III, kol. 1234 (A. A. van Schelven).

®® Proeve vande leere der Wederdooperen. In de welcke de besonderste dwalingen der Wederdooperen, wt haer eygen schriften genomen, worden voor de oogen van allenbsp;de werelt gestelt, in elf poincten ofte artijckelen. Daer by gevoecht is een corte endenbsp;schriftuerlijcke wederlegginge vande selve: mede in elf poincten begrepen. By een vergadert wt de Disputatie inden jare 1597. tot Leeuwaerden jegens den Wederdoopersnbsp;gehouden. Van lohanne Tayo, dienaer des H. woorts Gods tot Brouwershaven. Met eennbsp;voorreden, vande oprechte ende onbedriegelijcke beproevinge der geesten. Tot Leyden,nbsp;by Jan Claesz. Dorp, inde vergulde Son. 1601 (176 blzn.; 8vo) (Bibl. Doopsgez. gem.,nbsp;Amsterdam). — Het boekje is opgedragen aan de magistraat van Zieriksee, uit danknbsp;voor het feit dat een van zijn zoons, student in de theologie, op kosten van deze stad konnbsp;studeren,

®® In een approbatie die aan het boekje voorafgaat, t.a.p., blz. 2.

“0 Zie over hem; Nagtglas, II, blz. 190—192; N. N. B. W., III, kol. 862—874 (A. A. van Schelven); G. J. Brutel de la Rivière, Het leven van Hermannus Moded (Haarlem.nbsp;1879). — Moded (Herman Strijcker), die aanvankelijk R.K. priester was, kwam in 1572nbsp;uit Norwich te Zieriksee, waar hij samen met ds. Henricus Brandt ijverde voor de

205

uitbreiding van de Hervorming op Schouwen. Tijdens het beleg van de stad door Requesens schijnt hij, eind 1575, naar elders te zijn getrokken. — Moded (part. praes.nbsp;van madad: strijken) is de Hebreeuwse vertaling van Strijker; vgl. Brutel de la Rivière,nbsp;t.a.p., blz. 147. — Een inhoudsoverzicht van het „Grondich berichtquot; t.a.p., blz. 140—145.

Grondich bericht, van de eerste beghinselen der Wederdoopsche seckten, ende wat veelderley verscheyden tacken, een yder met zijn aert ende drijven daer wt ghe-sproten zijn, item van haer ydele visioenen, droomen, prophetien, sendinge, leere, grootennbsp;twist, etc. Vele wt haer eyghen boecken ghetrocken, ende met gront der H. Schriftnbsp;crachtich wederleyt. Hier is noch by ghevoecht een grondich t'samen sprekinge over denbsp;voornaemste hooft-stucken haerder dwalinghe. Door Hermannum Moded. Rom. 10. 14. 15.nbsp;Hoe sullen sy ghelooven van den wekken sy niet ghehoort en hebben, ende hoe sullennbsp;sy hooren sonder predicant. Hoe sullen sy predicken sonder ghesonden te zijn. lerem. 23.nbsp;21. 32. lek en sandt de propheten niet, noch soo liepen sy. Ic en sprac niet tot hen,nbsp;noch soo propheteerden sy. Tot Middelburgh. By Symon Moulert, boeck-vercoopernbsp;woonende aen den Dam inde Druckerije. Anno M.VI.C.III. (VIII, 341 (blz. 239 is bijnbsp;de paginering overgeslagen), XVI blzn.; 8vo) (U.B„ Amsterdam; U.B., Leiden), —^Hiertegen verscheen van Robbert Robbertsz. Ie Canu: * Een cleyn briefken, tegen Harmennbsp;Modeth, predicant tot Middelburch. 1603. — Moes en Burger, t.a.p., III, blz. 72.

102 Vgl. over hem de op blz. 207, noot 163 genoemde literatuur. In mijn verhandeling over Udemans zijn de ondervermelde titels volledig genoemd.

Zie over hem; Nagtglas, I, blz. 208—209; N. N, B. W., VI, kol. 507—509 (F. S. Knipscheer); Biogr. wdb. v. Protest, godgel., III, blz. 14—23; J. Borsius, Herniannusnbsp;Faukelius, zijn leven, karakter en letterkundige verdiensten (Archief voor kerkel. gesch.,nbsp;15 (1844), blz. 183—348). — Er bestaan van hem twee portretten, een van een onbekende, en een door S, Mesdach geschilderd en door D, van Bremden gegraveerd. Hetnbsp;laatste is beschreven in Zei. 111., I, blz. 149, 281; het eerste is gereproduceerd in hetnbsp;Archief voor kerkel. gesch., 15 (1844), tgr. blz. 188. — Vgl. over Faukelius als Bijbelvertaler hierna, blz. 189—190,

Babel, dat is verwarringe der Weder-doopeperen (sic) onder malcanderen, over meest alle de stucken der Christelijeker leere. Met een cort verhael vanden oorspronek,nbsp;verbreydinghe, menigherley verdeelinghen ende scheuringhe der selven van malcanderen.nbsp;Wt verscheyden hare schriften vergadert ende t’samen ghebracht door Hermannumnbsp;Faukelium, dienaer der Ghereformeerde ghemeynte Jesu Christi tot Middelburgh innbsp;Zee-landt. Matth. 7. 15. Wacht u voor den valschen propheten, die in schaeps klederennbsp;tot u comen, maer inwendigh zyn 't grijpende wolven: aen hare vruchten suit ghysenbsp;kennen. Tot Hoorn, ghedruckt by Pieter Jansz. van Campen, voor Marten Gerbrantsz,nbsp;boeck-vercooper, woonende in de Kerekstraet, in ’t A B C (LVI, 286 blzn,; 8vo) (II,B„nbsp;Amsterdam).

105 Vgl. S. Blaupot ten Gate, Geschiedenis der Doopsgezinden in Holland, Zeeland, Utrecht en Gelderland (Amsterdam, 1847), I, blz. 143, 138, noot 161, 162, 193; Kühler,nbsp;t.a.p., I, blz. 353, 357—359,

100 Vgl j Q jg Hoop Scheffer, De Brownisten te Amsterdam (Versl. en meded, der Kon, Ak. v. Wetensch., afd, Letterk., 2de reeks, 10 (1881), blz. 203—280). — Denbsp;lijst der te Middelburg verschenen strijdschriften t.a.p., blz. 216, noot 3.

Vgl, Rufus M. Jones, Studies in mystical religion (London, 1923), p. 453—454; vgl. J. Lindeboom, Stiefkinderen van het Christendom ('s-Gravenhage, 1929), blz. 320,nbsp;noot 2,

108 nbsp;nbsp;nbsp;Vgl. J. W. Pont, Geschiedenis van het Lutheranisme in de Nederlanden tot 1618nbsp;(Haarlem, 1911), blz. 432, 501; Nagtglas, De algemeene kerkeraad, t.a.p., blz. 113; Oudnbsp;en nieuw uit de geschiedenis der Nederlandsch Luthersche kerk, uitgegeven door J. C,nbsp;Schultz Jacobi, 3 (1864), blz. 75—76.

109 nbsp;nbsp;nbsp;Vgl voor het volgende; Heinrich Heppe, Geschichte des Pietismus und der Mystiknbsp;in der reformierten Kirche, namentlich der Niederlande (Leiden, 1879); Wilhelm Goeters,nbsp;Die Vorbereitung des Pietismus in der reformierten Kirche der Niederlande bis zurnbsp;Labadistischen Krisis 1670 (Leipzig u.s.w., 1911); H. J, C. Grierson, Cross currents innbsp;English literature of the XVIIth century or the world, the flesh and the spirit, theirnbsp;actions and reactions (London, 1929), chapter I: Renaissance and Reformation.

Zie over deze trek van het Piëtisme: M. J. A. de Vrijer, XVIIe eeuwsche sump-tuositeit (Ned. arch. v. kerkgesch., N. S., 33 (1941—1942), blz. 1—48, 73—92), vooral blz. 7—13, waar Willem en Maximiliaen Teelinck, Udemans, Van Houten en Koelmannbsp;worden aangehaald.

111 nbsp;nbsp;nbsp;Grierson, l.c„ p. 285,

112 nbsp;nbsp;nbsp;E. Dowden, Puritan and Anglican (London, 1900), p. 13, aangehaald bij: A, A,nbsp;van Schelven, Historisch onderzoek naar den levensstijl van het Calvinisme (Christendomnbsp;en historie (Kampen, 1931), blz. 64—95), blz. 95.

Zoals Heppe, a.a.O., S, 140 doet. Reeds Goeters, a,a.O., S. 21 heeft op de onjuistheid van deze mening gewezen.

206

O.a. Perkins, Withaker, Bayly, Baxter, Hooker, Taylor en Adams. Sommige van deze schrijvers worden in Nederland nog altijd gelezen.

lis Voor het volgende vgl. Goeters, a.a.O., S. 4—11.

116 Over dit geslacht zie men: J. van der Baan en P. D. de Vos Az., Genealogie Teelink (Maandblad van het genealog.-herald, genootsch. „De Nederlandsche Leeuw”,nbsp;11 (1893), blz. 5—8 en 9—10; De la Rue, blz. 326—341; Nagtglas, II, blz, 742—7S\-,nbsp;De Vos, De vroedschap van Zierikzee, passim.

Zie over hem: N. N. B. W., V, kol. 888 (J. W van Nieuwenhuyzen).

Zie over haar: De la Rue, blz, 326—331; Nagtglas, II, blz. 743—744; P. J. Meertens, Cornelia Teelinck (Ned. arch, v, kerkgesch., N. S., 28 (1936), blz. 209—211.

Zie over hem: De la Rue, blz. 331—334; Nagtglas, II, blz. 744—745; N. N. B. W., V, kol, 884—885; P. ]. Meertens, Eewoud Teelinck, de pamflettist van het Zeeuwsenbsp;Piëtisme (Ned, arch. v. kerkgesch., N. S., 28 (1936), blz. 212—235. — Na mijn uitvoerige bespreking van deze figuur kan ik hier met een korte samenvatting volstaan.

120 nbsp;nbsp;nbsp;De la Rue, blz. 331.

121 nbsp;nbsp;nbsp;Zie over hem: De la Rue, blz. 334—341; Nagtglas, II, blz. 745—747; N. N. B. W.,nbsp;V, kol. 890—893 (J. W. van Nieuwenhuyzen); W. J, M. Engelberts, Willem Teellincknbsp;(Amsterdam, 1898); aan het eerste hoofdst. van dit proefschrift ontleende ik in hoofdzaak de gegevens voor het overzicht van Teelincks leven; Heppe, a.a.O., S. 106—140;nbsp;Ritschl, a.a.O., I, S. 124—128 en passim; Goeters, a.a.O., S. 84—92 en passim; R.nbsp;Hamming, Willem Teellinck (Geref. theolog. tijdschr., 27 (1926—1927), blz. 97—115);nbsp;H. Bouwman, Willem Teellinck en de practijk der godzaligheid (Kampen, 1928).

122 nbsp;nbsp;nbsp;29 Nov. 1593 werd hij te Leiden voor de letteren ingeschreven,

123 nbsp;nbsp;nbsp;fyjgf Martha Greendon (ook Grijns genoemd), geboortig van Derby in Engeland,nbsp;met wie hij 26 September 1604 te Zieriksee in ondertrouw werd opgenomen. Het trouwboek van Zieriksee vermeldt zijn huwelijk niet. — Engelberts, t.a.p., blz. 19.

124 nbsp;nbsp;nbsp;Tegelijk met hem studeerde ook Gisbertus Voetius te Leiden, die zich echter meernbsp;bij Gomarus aansloot. — Engelberts, t.a.p., blz. 19.

125 nbsp;nbsp;nbsp;Max. Teelinck, in de opdracht voorin het nagelaten werk van zijn vader: Denbsp;worstelinghe eenes bekeerden sondaers (1631), blz. * 3 v®.

126 nbsp;nbsp;nbsp;Engelberts, t.a.p., blz. 22—23; vgl. Notulen van de Staten van Zeeland, 1608,nbsp;blz. 32—33, 41—42. ,— Tijdens zijn verblijf te Haamstede — want daar stond de pastorienbsp;— werd hij o.a. in 1607 met ds. Brandt uit Zieriksee naar Middelburg afgevaardigd, omnbsp;er bij de Staten van Zeeland een nationale synode te vorderen, en met de classis vannbsp;Walcheren over de oprichting van een Zeeuwse hogeschool te spreken. In 1610 reisdenbsp;hij naar Engeland, waar hij voor de Nederlandse gemeente te Londen optrad, en innbsp;1612 vaardigde de coetus extraordinarius Zelandiae hem, met ds. Faukelius uit Middelburg, naar Den Haag af, om bij de Staten-Generaal aan te dringen op een nationalenbsp;synode. ¦— Engelberts, t.a.p., blz. 24—26.

^27 Max. Teelinck, t.a.p., blz. * 4 r®.

128 nbsp;nbsp;nbsp;2ie het getuigenis van Voetius bij Engelberts, t.a.p., blz. 140; aldaar ook hetnbsp;citaat uit het „Vita Antonii Walaeiquot;, dat Teelincks wijze van spreken „acuta et penetransquot; noemt.

129 nbsp;nbsp;nbsp;2ie de voorrede van de drukker voorin de derde maand van de Tydt-winninghenbsp;(2de druk, 1632), blz. A 3 r®.

13® Max. Teelinck, t.a.p.

161 nbsp;nbsp;nbsp;Max. Teelinck deelt mede (t.a.p., blz. * 4 r®) dat hij 127 werken heeft opgesteld.nbsp;Hiervan is een 60-tal in druk verschenen. Teelinck schreef deze alle tussen 1608 ennbsp;1629, dus in twintig jaar tijds. — Engelberts, t.a.p., blz. 211—223, geeft een bibliografisch overzicht van zijn werken, en bovendien, t.a.p., blz. 41—92, een beredeneerd overzicht van zijn geschriften. Ik kan mij dus beperken tot het noemen van die geschriften,nbsp;die voor mijn doel in aanmerking komen. — Van de „Ontdeckinge des vermomdennbsp;Balaams” (no. 4 van het bihliogr. overzicht), dat Engelberts niet zag, bevindt zichnbsp;thans een ex. in de U.B. te Utrecht.

162 nbsp;nbsp;nbsp;Max. Teelinck, t.a.p.

Gisb. Voetius, Disputationes theologicae selectae, III (Ultrajectinae, 1659), p. 1237. Jeremia 8 : 22.

Balsem Gileads, t.a.p., blz. 12.

T.a.p., blz. 13.

T.a.p., blz. 14—17.

T.a.p., blz. ** 2 r®.

,,So worden wy oock ghewaer, dat doorgaens de lidtmaten der kercke, welcke daer met haer hantwerck broot moeten winnen, meer tijts dagelijcks met haer huysghesinnbsp;in den godsdienst besteden, ende meer neerstelijck sich tot den openbaren godsdienstnbsp;vervoegen, ooc selve in de weke, dan vele van die andere, die der goederen volheytnbsp;hebben”. — Sleutel der devotie (1624), blz. 598.

140 Zephaniae waerschouwinge (1623), blz. 93; vgl. het hele 4de hfdst. van het

207

3de dl.: „Van de gelegentheyt der Rijcke, ende machtige in den lande, ende lioe weynich dat die oock beantwoorden den eysch onses Gods over haerquot; (blz. 92—^95).

T.a.p., blz. 93.

T.a.p., blz. 93—94.

T.a.p., blz. 94—95. — Vgl. Balsem Gileads (1622), blz. 14: „De woeckenaers. uytsuypers, ende heymelicke bedriegers, zijn nu oock soo vele, in onse eeuwe, ende soonbsp;listich, dat arme weduwen, weesen. ende eenvoudige luyden, die geen trouwe voorstanders en becomen, wel na heel en al verslonden, ende verteert werden”.

Het laatstgenoemde geschrift noemde Voetius een „aureum tractatum”. — Gisb. Voetius, Confratemitas Mariana (Ultrajectinae, 1642), p. 469.

145 William Steven, The history of the Scottish church, Rotterdam (Edinburgh, 1832), p. 317.

148 Engelberts, t.a.p., blz. 192—194.

141 Voor Teelincks betrekkingen tot de zending vgl. Engelberts, t.a.p., blz. 179—192.

148 nbsp;nbsp;nbsp;„Nunc iusta fidei definitio nobis constabit, si dicamus esse divinae erga nosnbsp;benevolentiae firmam certamque cognitionem, quae gratuitae in Christo promissionisnbsp;veritate fundata per spiritum sanctum et revelatur mentibus nostris et cordibus obsigna-tur”. — Calvijn, Institutio Christianae religionis, III, 2, § 7.

149 nbsp;nbsp;nbsp;Vooral in „Liefden-dwanck” (1620) en „Soliloquium” (1635) heeft Teelinck ditnbsp;uiteengezet.

150 nbsp;nbsp;nbsp;Over Teelincks mystiek, zijn opvatting van het geloof, en zijn afwijking vannbsp;Calvijns standpunt in deze zie men: Engelberts, t.a.p., blz. 105—109; Goeters, a.a.O.,nbsp;S. 88; Heppe, a.a.O., S. 133; Ritschl, a.a.O., I, S. 124—128, aan welke werken veelnbsp;ontleend is. — Hamming, t.a.p., blz. 113—114, betoogt dat Teelinck geen „mysticist”nbsp;was, maar verwart mysticisme en mystiek, waardoor zijn betoog onhoudbaar wordt.

151 nbsp;nbsp;nbsp;Over het „Soliloquium”, dat hier naar de 5de druk (Dordrecht, 1647) geciteerdnbsp;wordt, zie: Heppe, a.a.O., S. 133—134; Ritschl, a.a.O., I, S. 124—128; Engelberts, t.a.p.,nbsp;blz. 107, 108; Goeters, a.a.O., S. 88—89.

15^ Soliloquium, t.a.p., blz. 125,—126.

158 B.v. blz. 106, 107, 114, 115, 130; vgl. ook: Sleutel der devotie (1624), blz. 273.

154 nbsp;nbsp;nbsp;Over „Het nieuwe Jerusalem” zie: Engelberts, t.a.p., blz. 175—176; Goeters,nbsp;a.a.O., S. 84—87, 89—91; Bouwman, t.a.p., blz. 51—56.

155 nbsp;nbsp;nbsp;nieuwe Jerusalem, t.a.p., blz. 68—69. — Bijna letterlijk dezelfde passage innbsp;Soliloquium, t.a.p., blz. 129.

156 nbsp;nbsp;nbsp;Terloops zij hier opgemerkt dat de titel van Teelincks prekenbundel „Het geeste-lyck deraet van Christi bruyloftskinderen” (1620) opvallend doet denken aan de titelnbsp;van Ruusbroecs meesterwerk.

151 Goeters, a.a.O.,S. 87.

158 Engelberts, t.a.p., blz. 98—103.

15» T.a.p., blz. 104.

160 Yg[ Engelberts, t.a.p., blz. 136—137; J. Hartog, Geschiedenis van de predikkunde in de Protestantsche kerk van Nederland» (Utrecht, 1887), blz. 57—60.

181 Nootwendigh vertoogh (1627), t.a.p., blz. 129—130.

18» Zo komt hij er toe, te zeggen „dat dit oock een ken-teecken der kinderen Gods is, daer aen sy bekent werden, dat sy namelijck soo besichlijck betrachten d'onvervalschtenbsp;melck van Gods Woort, ende soo steedts liggen en locken, ende suygen aen die tweenbsp;segen-rijcke borsten Gods, het oude, ende nieuwe Testament” (Den volstandigen Christennbsp;(1620), III, blz. 49). Elders heet het: „De Heere onse God (dat ick so spreke metnbsp;eerbiedinge) is den eersten Cleermaker gheweest (Den spieghel der zedicheyt (1620),nbsp;blz. 7), waarbij hij naar Gen. 3 : 21 verwijst, en in hetzelfde boek noemt hij het menselijknbsp;lichaam „doch maer een made-sack, ende spijse der wormen” (t.a.p., blz. 65). (Ooknbsp;Johan de Brune noemt in de opdracht van zijn „Proverbia” (1619) het lichaam „eennbsp;aerdt-worm, een maden-sack, een stincken graf”). Christus is ,,als een nies-reghen, endenbsp;een vriendelijck druppen dat de bange herten verquicket” (Liefden-dwanck (1620), blz. 70)nbsp;en het geloof ,,als den emmer, daer mede wy uyt de heyl-fonteyne selve, de levendenbsp;wateren der salicheyt scheppen connen” (Huys-boeck (1639), blz. 97).

163 Vgl. P. J. Meertens, Godefridus Cornelisz Udemans (Ned. arch. v. kerkgesch., N. S., 28 (1936), blz. 65—106 en de aldaar genoemde bronnen; N. N. B. W., X, kol.nbsp;1065—1066 (F. S. Knipscheer). — Na mijn uitvoerige bespreking van het leven en denbsp;geschriften van deze theoloog kan ik hier met een korte samenvatting volstaan.

484 nbsp;nbsp;nbsp;Vgl. Ernst Beins, Die Wirtschaftsethik der Calvinistischen Kirche der Niederlande,nbsp;1565—1650 (Ned. arch. v. kerkgesch., N. S., 24 (1931), blz. 81—156).

485 nbsp;nbsp;nbsp;Catalogus variorum et insignium librorum bibliothecae ... D. Godefridi Udemanninbsp;... quorum auctio habebitur Z-Zaeae in aedibus viduae. IV. Septembris: hora octavanbsp;matutina (Medioburgi, 1653) (Kon. Bibl., Brussel).

488 Louis van Kinschot (1595—1647) was nl. in 1620 getrouwd met Maria de Jonge (1603—1630), dochter van Jan Anthonisse de Jonge en Maria Vierling.

484 Marcus Zuerius Boxhornius, Epistolae et poëmata (Amstelodami, 1662), p. 79.

208

Henricus Bruno, Mengel-moes (Leyden, 1666), biz, 295—296; Ad Godefridum Udemannum, Pastorem Zirizeensem, cum de perseverantia Sanctorum in fide pro con-cione disseruisset.

189 Wellicht was ook Jacobus van Miggrode (1572—1645), een zoon van de bekende Veerse predikant Jan van Miggrode, en de schrijver van een * „Bloemhof der geestelyckenbsp;gelyckenissen” (Dordrecht, 1646) het Piëtisme toegedaan, maar ik zag dit boekje, hetnbsp;enige dat van hem genoemd wordt, niet. In de ,,Nederduytschen Helicon” wordt hij alsnbsp;„den konst-rycken Miggrodius” onder de dichters van zijn tijd genoemd (blz. 74). Hijnbsp;was te Vere geboren, studeerde te Leiden, waar hij 21 Januari 1595 onder leiding vannbsp;Gomarus een disputatie over Gods voorzienigheid hield, en was vervolgens conrectornbsp;aan de Latijnse school te Middelburg (1595) en predikant te Diksmuiden (1596), Scher-penisse (1596—1599), Gapinge (1599—1608), Arnemuiden (1608—1625) en Middelburgnbsp;(1625—1645). — Zie over hem: De la Rue, blz. 250—251; Nagtglas, II, blz. 181—^183.

Nagtglas, II, blz. 1080—1081; N. N. B. W., VIII, kol. 858 (F. S. Knipscheer); Biogr. wdb. v. Protest, godgel., IV, blz. 332—334. — Hij was 20 April 1610 te Zierikseenbsp;gehuwd met Judith Jasonsdr. Oudejans, een achterkleindochter van de bekende Jasonnbsp;Pratensis, en hertrouwde na haar dood op 20 April 1621 met Catharina Imans, weduwenbsp;te Zieriksee. Uit een van deze huwelijken werd een zoon Gillis geboren.

Het Biogr. wdb. v. Protest, godgel., t.a.p., noemt een druk van 1645 en een van 1649, te Utrecht verschenen, „voor de vierde reyse overzien en vermeerdert”, die ik geennbsp;van beide zag. — Biecht'boecxken der Christenen, dat is een register vande sonden tegennbsp;de wet Godts, seer bequaem om tot kennisse zijner sonden te komen. Eertijts t’samennbsp;gestelt door Josias van Houten, in zijn leven dienaer des evangeliums tot Renisse, endenbsp;daerna tot Zierickzee. Ende nu van nieus uyt-gegeven, oversien en vermeerdert doornbsp;Gisbertus Voetius. De seste druck. Daniel IX. vers. IV. lek badt tot den Heere mijnennbsp;Godt, biechtende ende sprack. Tot Utrecht, gedruckt by Johannes van Paddenburgh,nbsp;boeck'vercoper achter 't Stadt-huys, inde Binder vande Druckery, anno 1654 (148 blzn.;nbsp;12mo) (U.B„ Amsterdam; U.B., Utrecht). — 7de druk (Utrecht, 1656) (U.B., Amsterdam; U.B., Utrecht). — „laetsten druck” (8ste? druk) (Utrecht, 1660) (U.B., Amsterdam). — Spiegel der wet; aan de conscientien voorgehouden, tot ontdekking dernbsp;zonden tegen de tien geboden. Nu laatst veel vermeerdert, en verbetert, door Jacobusnbsp;Koelman. Dienaer des evangeliums. t’Amsterdam, by Joannes Boekholt, boekverkoper innbsp;de Gaper-steeg by de Beurs a®. 1690 (X, 294 blzn.; 12mo) (U.B., Amsterdam). —nbsp;(Leiden, 1888). — * De boetvaardige Christen, in zijne eenzaame binnenkamer.

In de vergadering van 18 Februari 1619 van de classis van Zieriksee verzocht Van Houten om dit geschrift na te doen zien, wat aan de predikanten Brandt en Boenaertnbsp;werd opgedragen. Van Houten deelde bij deze gelegenheid mede dat hij in de vorigenbsp;oogsttijd over het ambt van de Christelijke landmani had gepreekt, waarna men hem hadnbsp;gevraagd, het gesprokene in druk uit te geven. Adriaen Hoffer schreef er een lofdichtnbsp;voor: „Op den Christelijeken land-man D. Josiae van den Houte, bedienaer des Godde-lijcken Woords tot Rennisse, uytgegeven anno 1620” (Nederduytsche Poëmata, blz. 92).

Salomo, dat is, vermaninghe aen die Christenen, die wt eenen eenvoudigen yver zich aende syde vande genaemde Remonstranten houden, tot vereeninghe mette openbarenbsp;Ghereformeerde kereken, inde vereenichde landen. Vervattende in maniere van t’samen-sprekinghe, de teghenwerpingen ende ooc beantwoordinghe vande principale argumenten,nbsp;waer door de Remonstranten zoo mondelinghe als schriftelijc de eenvoudighe lieden vandenbsp;zelve openbare Ghereformeerde kereken zoecken af te schricken. Door I. V. H. Eennbsp;liefhebber der warer Christelijeker vrede. Tot Rotterdam, by Jan van Waesberghe, aendenbsp;Merct, inde Fame. 1620 (34 blzn.; 8vo) (Pamflet Knuttel, no. 3117). — Herdruk; t. z. pl.,nbsp;1621 (Pamflet Petit, no, 1335). — Ongetwijfeld is dit het werkje „tot bevrediging dernbsp;Remonstranten”, waarvan de classicale vergadering van Schouwen van 10 Februari 1620nbsp;de visitatie opdroeg aan de predikanten Brandt en Becius.

Zie over hem; De la Rue, blz, 171—173; Nagtglas, II, blz. 747—749; N. N. B. W.. V, kol. 888—889 (J. W. van Nieuwenhuyzen). — Hij trouwde in Juni 1628 te Vlissingennbsp;met Susanna Baggaert, weduwe van Samson Morus; door dit huwelijk werd hij verzwagerd aan Joos van Laren, de jonge.

175 I5g remonstrantie van de kereken van Zeelandt, op de Christelijeke ende vigereuse verklaringhe, vande Ed: Heeren Gecommitteerde Raden; ghearresteert by de Ed: Mo;nbsp;Heeren Staten van Zeelandt, nopende het weren van de stereke [in] brekende afgodischenbsp;superstitiën des Pausdoms: ende het voorkomen van hare stoutigheyt. 2. Konin. 18. 3.nbsp;Hiskia dede wat den Heere wel beviel, als syn vader David. Hij nam de hoochten wech,nbsp;ende brack de calumnen, ende roeyde de hagen uyt, ende brack de metale slange, dienbsp;Moses gemaect hadde, want tot dier tijt toe hadde haer de kinderen Israels gherooct,nbsp;ende men heitse Nahustan. Wtghegheven door Theophilus Philopatris. Int jaer onsnbsp;Heeren 1636 (X, 16 blzn.; 4to) (Pamflet Knuttel, no, 4446). — Ik schrijf dit pamfletnbsp;aan Maximiliaen Teelinck toe, omdat de schrijver klaarblijkelijk een Zeeuws predikantnbsp;Is, en het onder hetzelfde pseudonym verscheen als het aanstonds te noemen „Corrosiif”,

209

waarvan het auteurschap van Teelinck vaststaat. De voorrede ademt bovendien geheel en al zijn geest.

Corrosiif teghens de in-etende pest-kole van t Pausdom, ofte grondigh onder-soeck, of het wel geoorloft is de Paepsche superstitiën te dulden ofte opentlijck onder een Christelicke Ghereformeerde overigheydt toe te laten. Midtsgaders, de resolutienbsp;van de Hoo: Mo: Heeren Staten van Hollant. Als oock mede haren brief aen 't Hofnbsp;Provinciael vergunt, op de remonstrantien vande Zuyd en Noort-Hollantsche Synode.nbsp;Door Theophilus Philopatris. Ghedruckt voor den autheur, 1636 (XII, 28 blzn.; 4to)nbsp;(Pamflet Knuttel, no. 4449). — Herdrukt achter de: Vrede predicatie (Amsterdam, 1648),nbsp;blz. 103—184. Uit de voorrede blijkt dat Max. Teelinck de schrijver is.

Theophilus Philopatris is ook het pseudoniem waaronder Willem Teelinck in 1626 zijn „Geestelijcke couranten” deed verschijnen. Onder dezelfde schuilnaam verschenennbsp;ook: Echo ofte weer-clanck op de Engelsche dachten, tot ontschuldinghe vande recht-sinnige Nederlanders ... (1643) (Pamflet Knuttel, no. 4979) en: Anatomie ofte ont-ledinghe van 't verderffelijck deseyn der hedendaechsche Paeps-ghesinde, teghen kerckenbsp;en politie, en alle goede inghesetene der Geünieerde Provintien ... (1644) (Pamfletnbsp;Knuttel, no. 5136). Ik durf niet uit te maken of beide of een van beide eveneens vannbsp;Max. Teelinck zijn. De stijl doet dit echter betwijfelen,nbsp;itt Corrosiif, t.a.p., blz. A r®, A 3 r®, A 3 v®.

Grondighe verclaringhe, over de thien gheboden, ende het ghehedt onses Heeren, met de toe-eygheninghe van dien, volghens de order des Nederlandtschen Christelijckennbsp;catechismi. Het tweede deel. Door Maximiliaen Teellinck, bedienaer des Heylighennbsp;Evangelij inde ghemeynte Christi tot Ziericzee. Tot Middelburgh, gedruckt by Hansnbsp;vander Hellen, boeck-drucker op de groote Marct, in ’t Wapen van Audenaerde. Annonbsp;1639 (VIII, 276 blzn.; 4to) (U.B., Leiden: U.B., Utrecht).

179 Vrede predicatie, uyt-gegeven voor de vrye Nederlanders, om haer grondelijck te onderrichten, door wat middelen, de verkregen vrede, haer een Christelijcke, eerlijcke,nbsp;vaste, en gezegende vrede, mach sijn en blijven. Mitsgaders een grondigh bewijs, datnbsp;het een Christelijcke magistraet ongeoorloft is, in plaetsen, daer over sy te gebiedennbsp;hebben, de Paepsche superstitiën ende afgoderyen toe te laten, ende volgens dien, datnbsp;de tegenwoordige reformatie by hare Hog. Mog. aengestelt, in de Meyerye van dennbsp;Bosch, Baronye van Breda, 6c. is conform Godts Woort, en volgens dien, by de Paeps-gesinde, ende vele Libertijnsche Christenen sonder reden wert tegen gesproken. Doornbsp;Maximiliaen Teelinck. Bedienaer des H. Evangeliums tot Middelburgh in Zeelant.nbsp;t’Amsterdam. Gedruckt by Theunis Jacobs op ’t Water, inde Loots-man, 1648 (XXIV,nbsp;184 blzn.; 12mo) (Pamflet Van Someren, no. 951). — Op blz. 103 begint, metnbsp;afzonderlijk titelblad: Een grondigh bewys.

ISO Vrymoedige aenspraeck aen Syn Hoogheyt de Heere Prince van Oraengjen, Grave van Nassauw, amp;c. Gouverneur en Capiteyn Generael van Gelderlandt, Hollandt,nbsp;Zeelandt, 6c. Admirael Generael van de zee. Gestelt tot waerschouwingh en noodigenbsp;opmerckingh in desen verwerden en kommerlijcken standt van ons lieve vaderlandt. Doornbsp;Maximiliaen Teelinck, dienaer des H. Evangelij tot Middelburgh, in Zeelandt. Nae denbsp;copye tot Middelburgh, by Anthony de Later, ordinaris stadts-drucker, wonende op denbsp;Groote Marckt. Anno 1650 (16 blzn.; 4to) (Pamflet Knuttel, no. 6857; vgl. nos. 6858nbsp;—6860).

Bedenkingen en antwoort op de vrymoedige aenspraek aen Zyn Hoogheit, den Heere Prince van Oranje, Grave van Nassouw, 6c. Gestelt door den geleerden Maximiliaen Teelinck, dienaar des H. Evangelij tot Middelburg, en hooft-participant van denbsp;Westindische Compagnie, 6c. Tot Vlissingen, by Geeraerdt de Laet, woonende op denbsp;hoek van Altena. Anno 1650 (24 blzn.; 4to) (Pamflet Knuttel, no. 6862). — Het geschrift is ondertekend: Te Haarlem den 2 November, 1650. O. M. P. en opgedragen aannbsp;de Middelburgse burgemeester B. T. V.; evenwel is er in of omstreeks 1650 geen burgemeester van Middelburg, op wie deze initialen kunnen slaan. — Er bestaat van ditnbsp;pamflet een herdruk met een „Waarschouwing des schrijversquot; aan het eind (Pamfletnbsp;Knuttel, no. 6863), waarin beweerd wordt dat de „Aenspraeck” van woord tot woordnbsp;overeenkomt met de opdracht uit de „Politycken Christen”.

Onderrichtinge van mr Maximiliaen Teelinck, predikant tot Middelburgh; aen-gaende de Vrymoedige aensprake aen Sijn Ho. de Heer Prince van Oraengien, op sijnen naem in een blauw boecxken uytghegeven. Tot Middelburgh, gedruckt by Anthony denbsp;Later, ordinaris stadtsdrucker. Anno 1650 (18 blzn.; 4to) (Pamflet Knuttel, no. 6861).nbsp;— Ook dit pamflet is op 2 November 1650 gedagtekend.

Dit is onjuist; alleen aan het slot van de afzonderlijke uitgave zijn enkele regels uitgelaten, die wel in de opdracht van „Den politycken Christen” voorkomen.

Op d’oproericheit van den Godtloosen Zeeuw, Maximiliaen Teeling (een blad, in plano) (Pamflet Knuttel, no. 6864). — De werken van Vondel, V (Amsterdam,nbsp;1931), blz. 517. Hierin is, op m.i. goede gronden, niet opgenomen het eveneens aannbsp;Vondel toegeschreven hekeldicht „Bloed-beuling van Maximiliaan Teeling, groote bloedbeuling in Zeeland”: vgl. t.a.p., blz. 945. „Op d'oproericheit” wordt in een pamflet van

14

210

1660, „De mot in t vossevel” (Pamflet Knuttel, no. 8389), blz. 21—22, niet aan Vondel, maar aan Jan Vos toegeschreven.

Christelycke onderwijsinghe, ofte; korte, en bondighe verklaringhe over den Catechismus genaemt Kort begrijp der Christelijcker religie, met veel-vuldighe materiën,nbsp;der H. Theologie, verbreyt, en uyt Gods H. Woort, overvloedelijck bevestight: tot onder-wijsinge van alle lief hebbers der waerheyt, als oock insonderheyt, van die haer tot hetnbsp;H. Avont-mael des Heeren willen begeven: door, Maximiliaen Teellinck, dienaer desnbsp;H. Woordts tot Middelburgh. Tot Middelburgh, gedruckt by Anthony de Later, ordinarisnbsp;stadts drucker, op de Groote Marckt. 1652 (VIII, 128 blzn.; 8vo) (U.B., Leiden).nbsp;Het boekje is opgedragen aan Margarita Verbeeck, wed. Cornelis de Meyr, gewezennbsp;bewindhebber van de O. I. C. te Middelburg.

Zie over hem: De la Rue, blz. 169—171: Nagtglas, II, blz. 749—750; N. N. B. W., V, kol., 885—888 (J. W. van Nieuwenhuyzen); Vrolikhert, t.a.p., blz. 123—130; Ritschl,nbsp;a.a.O,, I, S. 284—289; Goeters, a.a.O., S. 98—99, 131—134. Johannes Teelinck is drienbsp;keer getrouwd: 1° met Geertruid van Helmond (1627—1661), uit welk huwelijk o.a.nbsp;een zoon Willem (t 1719) werd geboren, die van 1689 tot zijn overlijden predikant wasnbsp;te Ouwerkerk op Duiveland; 2° met ... Heykoop; 3° met ... de Voogd, die hem overleefd heeft.

Vrolikhert, t.a.p.. blz. 127.

L. van Aitzema, Saken van staet en oorlogh, IX (’s-Graven-hage, 1664), blz. 1051—1063; Duker, Gisbertus Voetius, t.a.p., II, blz. 323—334; vgl. III, blz. 333—337.

189 nbsp;nbsp;nbsp;Qe levendigmakende kracht van Godts beloften. Voorgestelt in een predicatienbsp;over Psalm 119. vs. 50. in 't midden, door Johannes Teellinck, dienaer des Goddelijckennbsp;woordts tot Campen. Tot Campen; gedruckt by Gerrit vander Tollen; boeck-drucker,nbsp;inde Broeder-straet, in de Staten Bijbel, 1661 (XII 108 blzn.; 12mo) (U.B., Leiden).nbsp;— Deze preek, op 25 Juli 1661 te Vianen uitgesproken, was eerder door een der toehoorders uitgegeven onder de titel: Predicatie over Psalm 119. vers 50, in 't midden vannbsp;het vers. Gedaen tot Vianen den 25. Julii ouden stijls 1661. Door Johannes Teellinck,nbsp;dienaer des Goddelijcken woordts tot Campen. Tot Utrecht, gedruckt by Willem Clerck,nbsp;boeck-drucker, woonende inde Zael-straet, 1661 (8 blzn.; 4to) (U.B., Amsterdam; Pamflet Van Someren, no. 760). — 2de druk. Utrecht, 1673 (12mo) (Cat. Burgersdijk amp;nbsp;Niermans, no. 48: Bibliotheca theologica et philosophica, no. 16232).

190 nbsp;nbsp;nbsp;£)gjj vruchtbaermakenden wynstock Christus. Dat is, een eenvoudige onderrich-tinge aen alle ware Christenen, hoe dat sy sullen mogen volharden in den geloove;nbsp;ende den Geest des Heeren Jesu so by haer hebben, ende houden; dat sy uyt Christonbsp;moghen deelachtigh worden, een geestelijcke kracht, om vruchtbaer te wesen in goedenbsp;wercken. Door Johannes Teellinck, dienaer des Evangeliums Jesu Christi binnen Campen.nbsp;Tot Campen, gedruckt by Gerrit vander Tollen, boeck-drucker, in de Broeder-straet, innbsp;de Staten Bijbel, 1666 (XXIV, 280; XVI, 384; XII, 304 blzn.; 8vo) (Bibl. der V.U.,nbsp;Amsterdam).

De titels der afzonderlijke delen luiden: Den Christen in Christo blijvende. Dat is, een korte ende eenvoudige onderrichtinge aen een yder ware Christen, om in allerley staetnbsp;der ziele door den geloove in Christo te blijven... Tot Campen, ... 1666 (opgedragennbsp;aan Johan van Basselare, koopman te Middelburg, en Maria Teelincks, de zwager ennbsp;zuster van de schr.); Christus in den Christen blijvende. Dat is, een korte ende eenvoudigenbsp;onderrichtinge aen een yder waer Christen, om in allerley staet der ziele Christum tenbsp;hebben in sich blijvende door sijn Gheest ... Tot Campen, ... 1666 (opgedragen aannbsp;Nicolaes van Helmont en Geertruydt Goris, de ouders van Teelincks eerste vrouw);nbsp;Den Christen uyt Christo vruchtbaerheydt treckende. Dat is, een eenvoudige onderrich-tinghe hoe de Christenen door den waren geloove kracht uyt Christo Jesu tot goedenbsp;wercken halen moeten ... Tot Campen, ... 1667. — Enkele uittreksels uit het tweedenbsp;en derde deel vindt men in: Johann-zs Teellinck, De vruchtbaar makende wijnstok Christusnbsp;('s-Gravenhage, 1908) (Geschriften over het ingekeerde leven, onder redactie van Louisnbsp;A. Baehler, III).

Ik volg hierbij het betoog van Heppe, a.a.O., S. 171—172.

192 nbsp;nbsp;nbsp;pgji vruchtbaermakenden wynstock Christus, t.a.p., II, blz. 190.

193 nbsp;nbsp;nbsp;T.a.p., III, blz. 173—184.

191 nbsp;nbsp;nbsp;T.a.p., III, blz. 52. — Onjuist lijkt mij de bewering van Heppe, a.a.O., S. 172,nbsp;dat bij Teelinck op een gegeven ogenblik de gedachte aan Christus’ verdiensten, aan denbsp;door hem objectief volbrachte verlossing geheel en al op de achtergrond treedt ennbsp;verdwijnt. Teelinck heeft dit leerstuk nimmer losgelaten; onmiddellijk aan het door Heppenbsp;gegeven citaat (Den vruchtbaermakenden wynstock Christus, t.a.p., III, blz. 53) wijstnbsp;'Teelinck er op dat Christus’ offerande genoegzaam is om ook de allergoddelooste mensnbsp;met God te verzoenen.

193 Aitzema, t.a.p., IX, blz. 1061—1062.

19Ö pg levendigmakende kracht van Godts beloften, blz. * 3 v®—* 4 r®.

197 Vgl. C. B. Hylkema, Reformateurs. Geschiedkundige studiën over de godsdienstige bewegingen uit de nadagen onzer Gouden Eeuw (Haarlem, 1900—1902), 2 dln.

211

Zie over hem: De la Rue, blz. 27—29; Nagtglas, I, blz. 58; Biogr. wdb. v. Protest, godgel., I, blz. 500—501; Realencyclopaedie f. protest. Theol. u. Kirche, III,nbsp;S. 325 (H. G. Kleyn); J. C. van Slee, De Rijnsburger Collegianten. Geschiedkundignbsp;onderzoek (Haarlem, 1895), passim (zie register); J. Lindeboom, Stiefkinderen van hetnbsp;Christendom (’s-Gravenhage, 1929), blz. 342—345; vooral: Walther Schneider, Adamnbsp;Boreel. Sein Leben und seine Schriften (Giessen, 1911).

isn ggjj vrucht van deze studie was het beroemde model van de tempel van Salomo, dat Jaacob Juda Leon Templo (1603—1675) (zie over hem; N. N. B. W., VI, kol. 941nbsp;—943 (J. Zwarts)), opperrabbijn van de Middelburgse Marranengemeente, in deze jarennbsp;heeft samengesteld, en waarvan hij de beschrijving deed drukken in: Retrato del Templonbsp;de Selomoh (Middelburg, 1642).

Boreel kreeg in 1646 van de Staten van Zeeland octrooi voor het drukken van een tekst van de Talmud; of deze verschenen is, is echter onbekend.

200 nbsp;nbsp;nbsp;legem et ad testimonium sive erotematica propositio et deductio quorundamnbsp;conscientiae casuum, praecipue de publico Novi Testamenti cultu, aliisque Christianismonbsp;vel necessariis, vel utilibus, exhibita Christianorum Ecclesiis et coetibus illis, qui solamnbsp;Veteris et Novi Testamenti scripturam pro unico fidei et morum Canone profitentur. 1645nbsp;(Nat. Bibl., 's-Gravenhage; U.B., Gottingen). — Een overzicht van de inhoud geeftnbsp;Schneider, a.a.O., S. 44—52. — Hoornbeek bestreed Boreel in zijn; Apologia pro ecclesianbsp;Christiana non apostatica (Amstelodami, 1647), Maresius deed dit in zijn: Dissertationbsp;theologica de usu et honore sacri ministerii (Groningae, 1646). Over Maresius’ bestrijdingnbsp;van Boreel vgl. D. Nauta, Samuel Maresius (Amsterdam, 1935), blz. 330—332.

201 nbsp;nbsp;nbsp;Vgl. Nagtglas, De algemeene kerkeraad, t.a.p., blz. 123. — Wittewrongel, dienbsp;van 1632 tot 1636 te Noordwelle en Renesse en van 1636 tot 1638 te Zieriksee hadnbsp;gestaan, vanwaar hij naar Amsterdam werd beroepen, was uit Middelburg geboortig.

202 nbsp;nbsp;nbsp;ampt der kerckendienaren; midtsgaders de authoriteyt, ende opsicht, die eennbsp;hooghe Christelicke overheydt daer over toecompt. Waerin sekere nader bedenckinghennbsp;van dese gheheele saecke uyt Godts Woordt worden ghestelt, maer insonderheyt overnbsp;het tractaet des E. I. Wtenbogaerts, van het ampt ende authoriteyt eener hooghernbsp;Christelicker overheyt in kerckelicke saecken. Door Antonium Walaeum dienaer desnbsp;H. Evangeliums tot Middelburch in Zeelandt. Tot Middelburch, by Adriaen vandennbsp;Vivere, boeckvercooper aen den hoeck van de nieuwe Beurse, anno M.DC.XV (VIII,nbsp;216 blzn.; 4to) (Pamflet Knuttel, no. 2204). — Herdruk: Delft, 1728. — Een uitvoerigenbsp;beschouwing over deze verhandeling vindt men in: J. D. de Lind van Wijngaarden,nbsp;Antonius Walaeus (Leiden, 1891), blz. 153—168.

Vgl. H. C. Rogge, Johannes Wtenbogaert en zijn tijd, II (Amsterdam, 1875),

blz. 34.

Responsio lodoci Lareni ad Analysin lacobi Arminii in IX. cap. ad Rom. Qua ostenditur breviter ac perspicuè, dictam Analysin, mentem Apostoli improbè pervertere.nbsp;Middelburgi, excudebat Richardus Schilders, impensis Adriani Vivarij. Bibliop. (XVI,nbsp;2 bin., 160 blzn.; 8vo) (U.B., Amsterdam).

206 Vgl. hiervóór, blz. 182.

200 Vgl. nog enkele werkjes van de Zierikseese predikant Hendrik Brandt, in Biogr. wdb. V. Protest, godgel., I, blz. 575.

2ot Reitsma en Van Veen, Acta, t.a.p., V, blz. 105—106.

208 j Triglandius, Kerkelycke geschiedenissen (Leiden, 1650), blz. 171.

200 Zie voor het onderstaande; H. B. Visser, De geschiedenis van den Sabbatsstrijd onder de gereforitieerden in de zeventiende eeuw (Utrecht, 1939), blz. 50—60, 75—81,nbsp;88—90.

2to Zie over hem: De la Rue, hlz. 46—47; Nagtglas, I, blz. 91; N. N. B. W., IV, kol. 363 (P. C. Molhuysen); Biogr. wdb. v. Protest, godgel., I, blz. 720—722. — Hijnbsp;was te Middelburg geboren; Tolen was zijn enige standplaats. Zijn geschriften — hijnbsp;mengde zich o.a. in de Grallenstrijd — worden in de laatstaangehaalde bron opgesomd.nbsp;Voor zijn sabbatsbeschouwing vgl. nog: C. Steenblok, Voetius en de sabbat (Hoorn,nbsp;1941), blz. 77—81.

211 * Threnos ofte weeclaghe, aenwysende de oorsaken des jammerlycken stants van het lant, ende de ontheyliginge des sabhathdaechs, daer in byzonderlick verhandeltnbsp;worden de verschillen van het onderhouden des sabbaths ofte rustdaechs der Christenen.nbsp;Ghedrukt binnen Tholen, met consent van de Burghemeesters der selver stadt. 1627 (8vo).

— nbsp;nbsp;nbsp;Aldus de titel bij De la Rue, blz. 46.

2t2 De volledige titel bij Rogge, Beschrijvende catalogus, t.a.p., stuk II, afd. I, blz. 34.

— nbsp;nbsp;nbsp;Voor Walaeus’ opvattingen over dit probleem vgl.: De Lind van Wijngaarden,nbsp;Antonius Walaeus, t.a.p., blz. 116—142.

213 De volledige titel bij Louis D. Petit, Bibliografische lijst der werken van de Leidsche hoogleeraren. Faculteit der godgeleerdheid, 1ste aflev. (Leiden, 1894), blz. 74,nbsp;no. 16. — Voor Gomarus’ opvattingen over dit probleem vgl.; G. P. van Itterzon, Fran-ciscus Gomaris ('s-Gravenhage, 1930), blz. 301—309.

21“' Zie over hem: De la Rue. blz. 244—245, 411—412; Nagtglas, I, blz. 11; Biogr.

212

wdb. V. Protest, godgel., I, blz. 199—208. — Hij was geboren te Vere (waar zijn vader burgemeester was) en voordat hij in Middelburg kwam, predikant te Sint-Anna-ter-Muiden (1627—1631). In 1652 volgde hij Alexander Morus op aan de Illustre school tenbsp;Middelburg. Apollonius was een groot kenner van het gereformeerde kerkrecht. Zijnnbsp;aandeel in de Grallenstrijd komt aanstonds ter sprake.

* Corte aenmerckingen over de nature en onderhoudinge van den sabbath. Utrecht, 1659 (12mo), — Aldus de titel bij De la Rue, blz, 245; ik zag dit doornbsp;'s schrijvers zoon uitgegeven boekje niet.

Zie over hem: De la Rue, blz. 246—247; Nagtglas, I, blz. 88; Biogr. wdb. v. Protest, godgel., I, blz. 689—692; Te Water, Kort verhaal, t.a.p., blz, 167—176. Hijnbsp;was waarschijnlijk in Engeland geboren en werd in, 1586 hulpprediker te Sandwich. —nbsp;Zijn Nederlandse naam was De Buysere (Buzere, Buusere). In 1608 zegende hij hetnbsp;huwelijk van Hugo de Groot en Maria van Reigersberch in, waarop hij een Grieksnbsp;gedicht schreef: Alj yd/^ov tov Yycövog Fgconov êkXoy ^mrarov viov xai Maytag Pkyeofisgyttjgnbsp;nQoqpEQsadrtjg giaQamp;évov èmamp;aXdutov inog.nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;— Hugo Grotius, Poëmata (Lugd, Bat., 1617)

p. 539—540. — Als Vossius deze ,,Poëmata” voor de druk gereed maakt, schrijft De Groot hem: ,,De Buceri carmine cogita sitne tanti; ego non consideravi”. — Briefwisseling,nbsp;no. 473, 25 Augustus 1616,

De volledige titel bij De la Rue, blz, 246. — N. Hinlópen, Historie van de Neder-landsche overzettinge des Bybels (Leyden, 1777), blz. 75, zegt dat het in 1634 „voor de vierde reis herdrukt wierd”.

Reitsma en Van Veen, Acta, t.a.p., V, blz. 154. — Vgl. nog: G. H. M. Delprat, Konlng Jakobus I van Engeland en Gerson Bucerus, hervormd predikant te Ter Veerenbsp;(Kerkhist. archief, 3 (1862), blz. 402—416).

219 nbsp;nbsp;nbsp;Vgl. Jodocus Heringa, Bijzonderheden betreffende de vervaardiging van de gewone Nederlandsche Bijbelvertaling (Archief voor kerkel, gesch,, 5 (1834), blz. 57—202),nbsp;blz, 118.

220 nbsp;nbsp;nbsp;Zie over hem: Nagtglas, II, blz. 1055—1057; N. N. B. W., I, kol. 450—452 (F. S.nbsp;Knipscheer); Biogr. wdb. v. Protest, godgel., I, blz. 573—575.

221 nbsp;nbsp;nbsp;Vgl. over hem hiervóór, noot 169,

222 nbsp;nbsp;nbsp;Vgl, voor het volgende: J. Heinsius, Klank- en buigingsleer van de taal desnbsp;Statenbijbels (Groningen, 1897), blz, 5—7 en de daar aangehaalde bronnen; C, C. denbsp;Bruin, De Statenbijbel en zijn voorgangers (Leiden, 1937), blz, 284—299; De Statenvertaling, 1637—1937 (Haarlem, 1937).

223 nbsp;nbsp;nbsp;Vgl. over hem hiervóór, blz. 167 en noot 103.

224 nbsp;nbsp;nbsp;Het Nieuwe Testament onses Heeren Jesu Christi. Wt den Griekschen overgheset.nbsp;Neerstelick nu oversien na de beste oversettingen, ende van veel druck-fauten ghesuyvert;nbsp;met nieuwe sommarien ende afdeelinghen der capittelen, midtsgaders annotatien aen dennbsp;kant tot verclaringhe vanden text. Door H. F. Middelb., A. van de Vivere, 1617 (8vo)nbsp;(Prov. Bibl. v. Zeeland, Middelburg). — Het boek was bij het afdrukken van deze tekstnbsp;nog niet beschikbaar. — Deze vertaling is ook opgenomen in de Bijbeluitgave van 1625,nbsp;door P, H. uit het Frans vertaald en overzien door de Franeker hoogleraar Sixtinusnbsp;Amama.

225 nbsp;nbsp;nbsp;Vgl. De Bruin, t.a.p., blz. 274—275. — Het hs., dat het O.T. van Genesis totnbsp;Esther bevatte, is door Faukelius met zijn overige boekerij vermaakt aan het consistorienbsp;van predikanten der Nederl. Herv, gemeente te Middelburg. Vgl. Nagtglas, I, blz, 209,nbsp;In Mei 1940 is ook deze verzameling grotendeels verbrand.

226 nbsp;nbsp;nbsp;Zie over hem: De la Rue, blz. 255—258; Nagtglas, II, blz. 44—45; N. N. B. W.,nbsp;IV, kol, 878—880 (A. A. van Schelven): Biogr. wdb. v. Protest, godgel., V, blz. 586—nbsp;590. — Zijn portret is door een onbekende gegraveerd; het is opgenomen voorin zijn;nbsp;Tweeënvyftich predicatiën over bysondere texten der H. Schriftuere (Vlissingen, 1670)nbsp;en in: De Statenvertaling, t.a.p., blz. 100. — Door zijn huwelijk met Sara Baggaert wasnbsp;Van Laren verzwagerd met zijn ambtgenoot Maximiliaen Teelinck.

227 nbsp;nbsp;nbsp;Vgl. de brief van Gerson Bucerus uit 1626, waarin deze hem namens de vertalersnbsp;verzoekt, zijn overzettingen toe te zenden. — Jean Meyhoffer, Le pasteur Josse vannbsp;Laren de Comines et ses descendants (Bruxelles, 1910), p. 93—96.

22S Zie over hem; Nagtglas, I, blz. 155—156; N. N. B. W., VIII, kol. 1094—1096 (F. S. Knipscheer). — Zijn door A. Souter geschilderd portret, door een onbekendenbsp;(W. J. Delff?) gegraveerd, is opgenomen in: De Statenvertaling, t.a,p., blz, 116. Zijnnbsp;door H. Bloemaert geschilderd portret, dat door S. van Lamsweerde gegraveerd is,nbsp;hangt in de Senaatszaal der Utrechtse universitelt. Ook heeft Anna Maria van Schurmannbsp;zijn portret geschilderd.

Karei de Maets was in Leiden geboren, maar is in Middelburg opgevoed, waarheen zijn uit Vlaanderen uitgeweken ouders later heen trokken. In 1636 werd hij uitgenodigdnbsp;voor een professoraat te Utrecht, waarvoor hij aanvankelijk bedankte. Toen drie jaarnbsp;later Voetius zelf naar Middelburg overkwam, stemde Dematius toe.

229 Vgl. de veronderstelling van Vrolikhert in zijn Vlissingsche kerkhemel, t.a.p., blz. 95, en de weerlegging daarvan bij Heinsius, t.a.p., blz. 6—7.

213

230 ggjj uiteenzetting van deze strijd vindt men in: Archief Z. G. d. W., I, 5de stuk (1863), blz. 80—86; Biogr. wdb. v. Protest, godgel., I, b!z. 199—208; V, blz. 563—564,nbsp;589, alwaar ook de verschillende titels der geschriften worden genoemd, die in deze strijdnbsp;pro en contra verschenen. Ik kan een en ander hier dus in het kort bespreken.

Jus majestatis circa sacra, sive tractatus theologicus, de jure magistratus circa res ecclesiasticas, oppositus cl. D. Professoris Nicolai Vedelii tractatui, De episcopatunbsp;Constantini Magni, ex authoritate, amp; jussu classis Walachrianae adornatus; per Guiliehnbsp;mum Apollonii, verbi Dei ministrum apud Zeland. in eccl. Mediob. Medioburgi Zelan-dorum, apud lacobum Fierensium bibliopolam, sub insigni Globi, anno 1642 (XXII,nbsp;412 blzn.; 8vo) (U.B., Amsterdam).

Het jaar daarop verscheen nog: Pars posterior juris maiestatis circa sacra, sive tractatus theologici, de jure magistratus circa res ecclesiasticas, oppositi cl. D. Professoris Nicolainbsp;Vedelii tractatui, De episcopatu Constantini Magni, ex authoritate, amp; jussu classis Wala-chrianae adornati per Gulielmum Apollonii, verbi Dei ministrum apud Zeland. in eccl.nbsp;Mediob. Medioburgi Zelandorum, apud lacobum Fierensium bibliopolam, sub insigninbsp;Globi, anno 1643 (VIII, 388 blzn.; 8vo) (U.B., Amsterdam).

En weer een jaar later verscheen nog van Apollonius, ditmaal bij een Londens uitgever, een tot de synode van Londen gericht betoog namens de Walcherse classis: Considerationbsp;quarundam controversiarum ad regimen ecclesiae Dei spectantium, quae in Angliae regnonbsp;hodie agitantur. Ex mandato amp; jussu classis Walachrianae conscripta; a Guilielmonbsp;Apollonij verbi Dei apud Middelburgenses ministro. Et ab ecclesijs Walachris adnbsp;ecclesiarum suarum sensum amp; consensum judicandum transmissa, ad synodum Londinen-sem. 16. Octobris, anni 1644. Londini, typis G. M. sumptibus Georgij Tomason ad insignenbsp;Rosae in Coemiterio D. Pauli. 1644 (XX, 184 blzn.; 8vo) (U.B., Amsterdam).

..Grallae” betekent; stelten. — Samuel Maresius zag Adam Boreel als de schrijver van de ,,Grallae” aan. — D. Nauta, Samuel Maresius (Amsterdam, 1935), blz. 332,nbsp;noot 196, en 527.

Zie over hem: De la Rue, blz. 410—412; Nagtglas, II, blz, 33—34; N. N. B. W., II, kol. 782—784 (C. de Waard). — Deze zoon van de astronoom Philips Lansbergennbsp;was te Goes geboren, studeerde theologie en medicijnen, was eerst predikant te ’s-Graven-polder (1609—1611) en Goes (1611—1613) en vervolgens medicus in Goes, in Middelburgnbsp;en sinds 1651 in Den Haag.

Jodoci Lareni Epistola ad rev. ac clarissimum virum D. Guilielmum Apollonii V. D. Ministrum fidelem, in qua breviter deteguntur raendacia amp; calumniae libelli famosi,nbsp;maledicentissimi. cui nomen Grallae. Psalm. 140. 12. Vir maledicus non stabilietur innbsp;terra. Medioburgi Zeland. Apud Jacobum Fierensium, Bibliopolam, sub insigni Globi,nbsp;anno 1646 (II, 16 blzn.; 8vo) (U.B., Leiden; U.B., Gent).

Grallopoeus detectus sive epistola responsoria Guilelmi Apollonii ad cl: amp; vene-randum virum D. Jodocum Larenum Verbi Dei apud Flissingenses ministrum. In qua disseritur de Grallarum authore, scribendi methodo. vitijs, amp; synopsis proponitur doctrinaenbsp;de jure majestatis circa sacra. In Grallopoeum. Tit: 1. 10. 11. 12. 13. 14. Sunt enimnbsp;multi subjici nescij, 6 vaniloqui, amp; mentium seductores, maxime qui sunt ex circum-cisione. Quibus oportet os obthurare, qui totas domos subvertunt, docentes quae nonnbsp;oportet, turpis lucri gratia. Dixit quidam ex ipsis proprius ipsorum propheta, Cretensesnbsp;semper mendaces, malae ferae, ventres pigri. Testimonium hoe est firmum, quam obnbsp;causam eos redarguito praecise, ut sani sint in fide. Medioburgi Zeland. Apud Jacobumnbsp;Fierensium. Bibliopolam, sub insigni Globi, anno 1646 (IV, 94 blzn.; 8vo) (U.B., Leiden;nbsp;U.B., Gent).

236 Verantwoordinghe D. Petri Lansbergii jeghens sekeren brief van mr. Guilielmus Apollonii aen mr. Joos van Laren geschreven den xvj. Decemb. 1647. 1 Corinth. 13. 5.nbsp;De liefde en draeght haer niet oneerlijck, amp;c. Sy en wort niet verbittert; sy en denektnbsp;geen quaet. Tot Middelburgh, gedruckt by Anthony de Later, boeckverkooper, op denbsp;Groote Marckt, 1647 (24 ongen. blzn.; 8vo) (U.B., Leiden: Pamflet Van der Wulp,nbsp;no. 2899).

Naerder apologie Petri Lansbergij op de calumnien van M. Willem Apollonius, predikant der stadt Middelburgh. Psalm 18. 27. Heere, by den reynen zijt ghy reyn, bynbsp;den verkeerden zijt ghy verkeert. Tot Middelburgh, gedruckt by Anthony de Later,nbsp;boeckverkooper, woonende op de Groote Marckt. Anno M.DC.XLVII. (24 ongen. blzn.;nbsp;8vo) (U.B., Leiden; Pamflet Van der Wulp, no. 2900).

Guilelmi Apollonii Corte verantwoordinge op de Apologien van Pieter Lansbergen gewesen en ontslagen predicant en nu medicijn meester, ghestelt en voor gedragen aen alle de litmaten der gemeente Christi. Tot Middelburgh. Tot Middelburgh. by laquesnbsp;Fierens, boeck-vercooper, inde Gist-strate inde Globe. M.DC.XLVII. (36 blzn.; 8vo)nbsp;(U.B., Leiden; Pamflet Van der Wulp, no. 2901).

Ontdeckinghe der schanden van mr. Apollonius, begaen in het excuseren van sijn ghedaen lasteren teghen Petr. Lansbergium. Dat is: D. Petri Lansbergii Weder-antwoorde op de korte verantwoordinge van M. Apollonius. Apoc. 22. 11. Wie onrechtnbsp;doet dat hy noch onrecht doe; wie vuyl is dat hy noch vuylder werde: wie rechtveerdigh

214

is dat hy noch rechtveerdigher werde. Tot Middelburgh, gedruckt by Anthony de Later, boeckverkooper, op de Groote Marckt. 1647 (56 blzn.; 8vo) (U.B., Leiden; Pamflet Vannbsp;der Wulp, no. 2902).

Responsio ad Grallarum authoris anonymi Bombomachiam Vlissinganam. Mediob., 1647 (VIII, 64 blzn.; 8vo). — Aldus de titel in het Biogr. wdb. v. Protest, godgel., V,nbsp;blz. 589, waar als vindplaats de Nat. Bibl. te ’s-Gravenhage wordt genoemd. Het pamfletnbsp;blijkt daar echter niet aanwezig te zijn. (U.B., Gent).

Convictio praecipuorum mendaciorum, calumniarum, ac sophismatum, quibus larvati cujusdam turbonis maledicentissimi libellus famosus passim interpolatur; seu brevisnbsp;responsio ad libellum cui titulus Grallator furens. Mediob., 1648 (XVl, 184 blzn.; 8vo).

— nbsp;nbsp;nbsp;Aldus de titel t.a.p. (U.B., Gent).

Data pensa trahemus; seu, ad colum Flissing-anus, a larvato Furente Grallatore ... Jodoci Lareni ... responsio ... Medioburgi, 1649 (XIV, 446 blzn.; 8vo) (Pamfletnbsp;Broekema, no. 1023; U.B., Gent).

243 nbsp;nbsp;nbsp;* Vindex coetus Zelandici ofte bescherminghe raeckende den coetum, gehouden

in Zeelandt in den jare 1613; teghen de onghegronde ergherlicke beschuldinghen van Pieter Lansbergen, nu medecynmr. die hy in zijne twee verandtwoordingen onlanghsnbsp;achter een in druck wt gegeven heeft. Middelb. by J. Fierens 1648 (8vo). — Aldus denbsp;titel bij De la Rue, blz. 47, aangevuld met die van de Catalogus van de Prov. Bibl. v.nbsp;Zeeland, II, blz. 35. — Het ex. uit deze bibl. is verbrand.

* nbsp;nbsp;nbsp;Index errorum coetus Zelandiae, dat is aanwyser van de erreuren en fouten bynbsp;den coetus Zelandiae begaen in den jare 1613, tegens D. Philippum ende Petrum Lans-bergium uytgegeven enz. Middelb. by A. de Later, 1648 (8vo). — Aldus de titel bijnbsp;De la Rue, blz. 411. Vgl. Biogr. wdb. v. Protest, godgel., I, blz. 721,gt; V, blz. 565.

* nbsp;nbsp;nbsp;Expurgatio calumniarum ofte uytsuyveringhe der lasteringhen en fouten uyt-gegeven teghens den Vindex coetus Zeelandiae enz. Middelb. by J. Fierens, 1648 (8vo).

— nbsp;nbsp;nbsp;Aldus de titel bij De la Rue, blz. 47. Vgl. Biogr. wdb. v. Protest, godgel., I, blz. 721,nbsp;V, blz. 565.

240 nbsp;nbsp;nbsp;* Toolschen schouw-veeger. Dat is; Antwoorde D. Petri Lansbergii, op het vuyle

uyt-ghegeven boecxken Jacobi Bursii, genaemt Expurgatio errorum, etc. Middelb., 1648.

— nbsp;nbsp;nbsp;Aldus de titel in het Biogr. wdb. v. Protest, godgel., I, blz. 722. Vgl. t.a.p., V, blz. 565.

* nbsp;nbsp;nbsp;Goeschen stille-vaegher; ofte beesem om mr. Pieter Lansberghens billekladdennbsp;af te vaeghen ende sijne wt-stekende leugenstrepen voor de derde mael oprechtelijck ennbsp;naecktelyck te verthoonen. Beschreven door Jacobu Bursium. Tholen, 1649. — Aldus denbsp;titel in Biogr. wdb. v. Protest, godgel., I, blz. 722, verbeterd naar V, blz. 564. Vgl. Denbsp;la Rue, blz. 47.

248 nbsp;nbsp;nbsp;* Toolschen taback-roocker. Dat is antwoorde ... op M. lacob Bursii boecxkennbsp;genaemt Goessen stille-vager. — Aldus de titel in Biogr. wdb. v. Protest, godgel., V,nbsp;blz. 565.

249 nbsp;nbsp;nbsp;* Petri Lansbergii kort bericht teghen de infame leughenen onlangs uytgheghevennbsp;onder den verzierden naam Ymant Velleplooter. Middelb. by A. de Later, 1648 (8vo),

— nbsp;nbsp;nbsp;Aldus de titel bij De la Rue, blz. 412. Vgl. Biogr. wdb. v. Protest, godgel., V, blz. 565.

E. van Meteren, Historie der Neder-landscher ende haerder na-buren oorlogen ('s Graven-haghe, 1623), kol. 306 r®. — Vgl. de uitspraak van Paul Fredericq, L'influencenbsp;du Calvinisme sur les libertés modernes (Bulletin de la Société d’histoire du Protestantisme beige, 1909, no. 6), p. 11; „On a dit avec raison, que Ie Calvinisme, secte ardente,nbsp;intransigeante, indomptable, a sauvé Ie Protestantisme. Mais je crois pouvoir ajouter,nbsp;qu'il a sauvé aussi les libertés publicquesquot;.

G. C. Udemans, ’t Geestelyck roer^ (1640), t.a.p., blz. 407, 415, 441, 459.

252 Yqjj Winning, t.a.p., blz. 125, aangehaald uit De Brune's Grond-steenen (1621), blz. II.

Zie over hem hierna, blz. 435.

Cantique des victoires obtenues par l'illustre prince Maurice de Nassau, gouverneur et capitaine general des Provinces unies du Païs bas; accompagné d’un ample discours,nbsp;touchant la defaite de 1’armée du Due Albert, aupres de Nieuport, Ie 2me de Juillet, 1600.nbsp;Ensemble, un sonet a son Excelence, un au Prince Henri son frere, et un autre pour lanbsp;conclusion de ce cantique. Le tout par J. Coutereels, d’Anvers. A Middelbourg, cheznbsp;Richard Schilders, imprimeur de Messieurs Ics Estats de Zelande, 1600 (20 blzn.; 4to)nbsp;(Pamflet Knuttel, no. 1140).

256 Vgl. hierna, blz. 234.

266 Vgl. voor de volledige titel hierna, blz. 378, noot 135.

Zie over hem; Nagtglas, I, blz. 25; N. N. B. W., Ill, kol. 104 (C. de Waard); Biogr. wdb. v. Protest, godgel., I, blz. 442—443. — Hoewel in Dordrecht geboren, wasnbsp;hij onder het rectoraat van Abraham van der Meer leerling van de Latijnse school vannbsp;Vere, en studeerde hij op kosten van deze stad. In 1610 werd hij lidmaat te Zieriksee,nbsp;waar Adriaen Hoff er een bloedverwant van hem was. In 1621 trouwde hij er met eennbsp;Zierikseese: Anna Jacobsdr. de Witte.

lehovah Nissi ofte Keeten-slachs-ghedenck-teecken ende baniere; op-gherecht tot

215

gedachtenisse van des Heeren wonderlijcke verlossingen, victorien der Vereenichde Nederlanden, ende insonderheyt van die heerlijcke overwinninghe der conincklijckenbsp;Spaensche vlote, op de stroomen van Zeelant, tusschen Vianen ende Stavenisse, ge-naemt de Keeten. Om tot ware danckbaerheyt alle menschen over soo veel verlossingennbsp;en overwinningen, ende insonderheyt over dese laetste verkregene victorie vandennbsp;13. September 1631. op te wecken, uyt den Psalm 126. 3. De Heere heeft groot by onsnbsp;ghedaen, dies zijn wy vrolijck. Seer nut ende dienstich om op alle Bidt-dagen, Danck-dagen, en tijden van blyschap, wanneer wy Gods weldaden moeten gedencken. gebruycktnbsp;te worden. Door een Beminder des Vader-landts, en Dienaer des Goddelijcken Woordts.nbsp;Tot Middelburgh, ghedruckt by Hans vander Hellen, woonende op de groote Marct, innbsp;’t wapen van Audenaerde, anno 1631 (XVIII, 102 blzn.; 4to) (Prov. Bibl. v. Zeeland,nbsp;Middelburg). — Het traktaat is opgedragen aan Frederik Hendrik.

Schrick van Vlaenderen en Brabandt, amp;c. Aenghedaen door sijn Hoogheydt Fredrick Hendrick, Prince van Oraengien. Met den op-tocht, belegheringhe, en in-nemennbsp;van de stercke stadt Hulst. Tot Middelburgh, ghedruckt by Anthony de Later, ordinarisnbsp;Stadts drucker, woonende op de Groote Marckt, inde Bonte-koe. 1645 (28 blzn.; 4to)nbsp;(Pamflet Knuttel, no. 5210). — Andere drukken: Pamflet Knuttel, nos. 5211—5213nbsp;(1645), 5336 (1646). — In zijn „Spiegel voor de jeucht” (1664) schrijft hij, dat zijnnbsp;,,Schrick van Vlaenderen”, „welcke rou en incompleet voor desen is uytghegaen”, vervolgens ,,soo rou wel tienmael (is) herdruckt”.

Spiegel voor de nbsp;nbsp;nbsp;jeucht,nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;daer in oudenbsp;nbsp;nbsp;nbsp;en jonghenbsp;nbsp;nbsp;nbsp;konnennbsp;nbsp;nbsp;nbsp;sien de wreede

tyrannijen, en moordadigheden ghepleeght in meest alle de deelen vande wereldt, niet alleen in Hoogh-Duytslandt, Nederlandt, Vranckrijck, Yerlandt, maer oock in West-Indien, en 't eylandt van Formosa, en insonderheyt in de valleyen van Piemont. Oftnbsp;cracht des 'geloofs, vertoont door de liefde en weldadigheyt aen de huys-ghenooten desnbsp;gheloofs. Nuttigh om de jeught van joncks af ingeplant, en van alle Christenen joncknbsp;en out, verstaen en ghepractiseert te worden. Door Cornelis Beuckelaer, bedienaer desnbsp;H. Evangeliums Ter Veere. Gal. 6. 10. Soo dan dewyle wy tijdt hebben, laet ons goetnbsp;doen aen allen, maer meest aen de huys-genooten des gheloofs. Phylem. v. 6. Wynbsp;hebbennbsp;nbsp;nbsp;nbsp;groote vreughdenbsp;nbsp;nbsp;nbsp;en vertroostinge overnbsp;nbsp;nbsp;nbsp;uwe liefde,nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;datnbsp;nbsp;nbsp;nbsp;denbsp;nbsp;nbsp;nbsp;ingewanden der

heylighen zijn verquickt gheworden door u broeder. Ghedruckt tot Middelburgh, by lacobus de Later, voor lohannis de Somer, boeck-ver-cooper woonende inde Kerck-strate,nbsp;Ter Veere. Anno 1664 (32 blzn.; 4to) (Pamflet Knuttel, no. 8991). — Beuckelaer droegnbsp;dit werkje op aan Aemilia, de weduwe van Frederik Hendrik, ,.wiens gunste en aen-spraecke ick menighraael, soo in de leghers als elders, de eere ghehadt hebbe tenbsp;ghenieten”.

Zie over hem: De nbsp;nbsp;nbsp;la Rue,nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;blz. 573—574;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;Nagtglas, I,nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;blz.nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;382; N. N. B. W., I,

kol. nbsp;nbsp;nbsp;1110—1111 (C. de Waard);nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;Biogr. wdb. v.nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;Protest, godgel.,nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;IV,nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;blz. 20—22; De

Vos, De vroedschap van Zierikzee, blz. 284. — Zijn vader. Wouter Claesz. van Heyst, was uit Antwerpen afkomstig, zijn moeder, Adriaantje Jans, van Poortvliet. Hij studeerdenbsp;te Leiden zowel in de theologie als in de geneeskunde en werd doctor in de medicijnen.nbsp;Hij trouwde in 1640 te Brouwershaven met Jacomina Schoonenbooms van Middelburg.

Ontdeckinghe vanden raed Achitophels. Vyt-ghegheven onder den onsaligen, ende vermomden tijtel van Rijpen raed, ende salighe resolutie, etc. Door den vaderlandnbsp;recht-lief-hebbenden patriott I. v. H. Proverb. 26. 4. 5. Andwoord den dwasen niet nanbsp;zijne dwaesheyd, dat ghy hem niet ghelijck en wordet. Andwoord dan noch den dwasennbsp;na zijner dwaesheyd, dat hy hem niet en laet duneken dat hy wijs zy. Tot Zieriezee,nbsp;ghedruckt voor Balthazar Doll, boeck-vercooper, woonende op den Dam. Anno 1636nbsp;(LVIII blzn.; 4to) (Pamflet Knuttel, no. 4435). — Vooraf gaat een lofdicht vannbsp;C(ornelis) B(oey) I. Ct'. — Het pamflet, waartegen Van Heyst zich richtte, bleef mijnbsp;onbekend.

Op-weckende of hemelsche basuyne, aenden slaep-suchtighen Nederlander, over de vijf eerste veersen van het tweede capittel Judicum, ghepast op den teghenwoordighennbsp;tijd, ende staet des lands. Door loannem van Heyst, bedienaer des heylighen Euangelijnbsp;tot Brouwers-haven, ende Medicinae Doctoris. Psalm 48. 13. 14. Maeckt u om Zion, ennbsp;omvanghtse, ende teld hare torens; leght neerstigheyd aen hare mueren, ende verhooghdnbsp;hare palleysen: op datmen daer van vercondighe by den na-comelinghen. Tot Zieriezee,nbsp;ghedruckt voor Balthazar Doll, boeck-vercooper, woonende op den Dam. Anno 1636nbsp;(XVI, 168 blzn.; 4to) (U.B., Amsterdam: U.B., Leiden). — Van Heyst droeg dit werknbsp;op aan de regeringen van zijn geboorte- en zijn woonplaats. Abraham van der Meer,nbsp;rector van de Latijnse school van Zieriksee, schreef er een lofdicht voor.

Zie over hem: De la Rue. blz. 293—294; Nagtglas, I, blz. 87; Biogr. wdb. v. Protest, godgel., I, blz. 678; J. A. Cramer, De theologische faculteit te Utrecht ten tijdenbsp;van Voetius (Utrecht, 1932), blz. 323.

265 nbsp;nbsp;nbsp;* baniere des Heeren. ofte victory-vlagge, op-ghesteken ter gedachtenisse van

die ... victorye, die de Heere ons heeft verleent over de machtige Spaensche vlote, den 21. ende eenighe volghende daghen van October anno 1639. Onder het beleydt van ...

216

Maerten Harperssen Tromp, ... door Martinum Bruynvisch, bedienaer des H. Evangelij ... tot Ziericzee ... Tot Ziericzee, ghedruckt voor Balthazar Doll, ... anno 1640 (40 blzn.;nbsp;4to) (Prov. Bibl. v. Zeeland, Middelburg). — Aldus (enigszins aangevuld) bij: J.nbsp;Broekema, Catalogus van de pamfletten, tractaten, enz, aanwezig in de Provincialenbsp;Bibliotheek van Zeeland, I (1568—1795) (Middelburg, 1892), no. 804. — Ik zag hetnbsp;geschrift niet.

288 G. C. Udemans, Laetste basuyne^, t.a.p., blz. 249.

Joos Claerbout, Droef-bly-eyndig vertoog, t.a.p., blz. 3.

288 nbsp;nbsp;nbsp;In rijn onuitgegeven gedichten; vgl. hiervóór, blz. 122.

289 nbsp;nbsp;nbsp;Willem Teelinck, Davids wapen-tuyg (Amsterdam, 1622),blz. III—IV.

2™ T.a.p., blz. V. — Ook Eewoud Teelinck verheerlijkt Maurits bij meer dan één gelegenheid, o.a. in zijn ,,Querela Patriaequot; (1617), blz. 23.

2^1 Zie over hem; De la Rue, blz. 139—140; Nagtglas, II, blz. 448—449. — Hij was een kleinzoon van Pierre Loyseleur de Villiers.

2'^2 Qgn strick vanden openbaren lasteraer, oft wederlegginghe vanden Hollandtschen Apocalypsis. Door Petrum Quesnelium lum. Middelb. Wie teghen sijnen naesten eennbsp;valsche ghetuychenisse spreeckt, die is een spiesse, sweert ende een scherpe pijle. Prov.nbsp;25. 18. Doch God salse haestelick schieten, dat het hen wee doen sal. Tot Delf, voornbsp;Felix van Sambix, anno 1626 (II, 46 hlzn.; 4to) (Pamflet Knuttel, no. 3680; Pamfletnbsp;Tiele, no. 2136). — Vgl. ]. Bax, Prins Maurits in de volksmeening der 16e en 17e eeuwnbsp;(Amsterdam, 1940), hlz. 203—204.

2’'--* Vgl. Bax, t.a.p., blz. 247, 253, 268, 277.

2'^'* Vgl. Van Vloten, Middelburgs beleg en overgang, t.a.p., blz. 120; E. Valvekens, De laatste kloosterlingen der abdij van Middelburg (Annales Praemonstratensia, 9 (1933),nbsp;biz.J7—135).

2quot;“ Het tweede stel jaartallen achter de namen der predikanten geeft de jaren aan, die ze als dienstdoend predikant in de betreffende plaatsen hebben doorgebracht.

V. LETTERKUNDIG LEVEN NA DE REFORMATIE

DE ZEELISCHE NACHTEGAEL

De „Zeeusche Nachtegael”, de verzamelbundel waarmede de Zeeuwse dichtergroep in 1623 voor het eerst — en tegelijk voor het laatst — naarnbsp;buiten optrad, zal men wel moeten zien als een uiting van verhoogd zelfbewustzijn.

De unie, die Holland en Zeeland in 1575 gesloten hadden, en die in het volgende jaar nog door een nadere unie bevestigd was, kon slechts zeer tennbsp;dele beschouwd worden als een symbool van de saamhorigheid tussen denbsp;beide provincies. Wel traden zij naar buiten eendrachtig op waar het denbsp;verdediging van hun beider belangen gold, in de eerste plaats dus in hunnbsp;gemeenschappelijke strijd tegen de vijand, maar de economische ongelijkheid, die steeds groter afmetingen aannam, was vele Zeeuwen van het beginnbsp;af een doorn in het oog. Terwijl Middelburg naar een hecht bondgenootschap met Holland streefde, waarmee gelijke belangen het verbonden,nbsp;streefde het agrarische Zeeland er naar, de banden niet hechter aan tenbsp;knopen dan de omstandigheden strikt nodig maakten. Te grote verschillennbsp;scheidden het landbouwdrijvende Zeeland van het handeldrijvendenbsp;Holland, dan dat zij op de duur samen zouden kunnen gaan zonder datnbsp;een van beiden van dit bondgenootschap het slachtoffer zou worden i.nbsp;En wie van beiden dit zou worden, daaraan bestond van de aanvang afnbsp;niet de minste twijfel. Als handelscentrum had Zeeland zijn tijd gehad,nbsp;en terwijl voor Holland de Gouden Eeuw nog moest beginnen, was ditnbsp;tijdperk voor Zeeland al afgesloten toen de laatste Spaanse troepen denbsp;Zeeuwse grond verlieten.

Eerst laat is Middelburg tot het inzicht gekomen, dat de overige steden van het gewest al tientallen jaren tevoren bezaten. Pas tegen de tijd datnbsp;het Bestand gesloten zou worden, heeft het maar al te pijnlijk ontdekt, datnbsp;Amsterdam het onherroepelijk aan het overvleugelen was, en dat het maarnbsp;al te spoedig ook voor Rotterdam zou moeten onderdoen. Zienderogennbsp;nam Holland in bloei en welvaart toe, en van deze materiële ontwikkelingnbsp;droeg zijn kulturele leven, de ontwikkeling van kunsten en wetenschappen,nbsp;de even rijke als schone afglans. De Leidse universiteit, die in enkele tientallen jaren tot een centrum van Westeuropese wetenschap was geworden,nbsp;moest de Zeeuwen, en vooral de Middelburgers pijnlijk herinneren aannbsp;hun mislukte pogingen tot oprichting van een eigen hogeschool: zelfs denbsp;meest optimistische Middelburgse magistraat zal wel nooit verwachtnbsp;hebben dat de Illustre School, die eindelijk in 1611, zonder medewerkingnbsp;van de Staten, tot stand was gekomen, ooit een tweede Leiden zou worden.nbsp;De internationale roem van Heinsius;, de nationale faam van Hooft ennbsp;Bredero vonden in Zeeland geen equivalent. Was het wonder dat denbsp;Hollanders, met het verklaarbare en vergeeflijke zelfbewustzijn van wienbsp;door eigen kracht zich een naam hebben verworven in de wereld, neernbsp;gingen zien op de Zeeuwen, die zij op hun beurt als bot gingen schelden, ennbsp;aan wie ze verweten, achter te staan in kulturele ontwikkeling? 2

Het verwijt van Holland was waarlijk niet ongegrond. In zijn opdracht „Aen de Zeeusche ionck-vroutven”, van zijn ,,Sinn’- en minne-beelden”

218

(1618) vraagt Cats bij monde van het minnegodje Cupido, wat wel de oorzaak mag zijn van de traagheid der eertijds toch zo wakkere Zeeuwen;

Waer (sprack hy) sydy nu, waer sidy nu ghy Zeeuwen?

Hoe heb-dijt nu soo slecht? hier voormaels waerdy leeuwen,

Doen ghy voor ’t vader-lant op-settet lijff en goet.

En doen uw’ zee was root, u visch was vet van bloet,

Ghy waert eens op een tijt vermaert, voor dapper gasten,

Doen ghy de vlagghen mocht gaen rucken vande masten,

Doen ghy als woond’ in zee, en, meer als sy, verstoort.

Al wat u teghen-quam ginckt werpen over boort.

Doen nevens u maet-roos en onversaechde helden.

Was hier noch ander volck, dat deser loff vertelden,

In deuntjens nieu-ghedicht; die song’ men breet en wijt,

’t Ginck soo wat rau, 't is waer, maer soo ginck doen de tijt.

Als d’oorlooch was in swanck, doen waren hier poëten:

En, nu m’er sit in rust, is al ’t ghedicht vergheten.

De weerelt is verkeert: daer Mars verweckt een liet,

Vermach de soete min, vermach daer Venus niet? ^

Klaarblijkelijk bedoelt Cats met die ,,deuntjens nieu-ghedicht ” rederijkersliederen op overwinningen van de Staatsen, zoals die ook in Zeeland, meestal anoniem, voor en na verschenen zijn, en die inderdaad weinig ofnbsp;geen kunstwaarde bezitten. Tegenover dit zwijgende Zeeland staat hetnbsp;dichtende Holland, waar de minn’epoëzie bloeit, waar Heinsius, Hooft,nbsp;Bredero en vele andere dichters hun liederen zingen, het steeds rijker ennbsp;machtiger wordende Holland, dat er toch al op uit is

Om groot ghetal van volck te queecken over al.

En van haer burghery te meerderen ’t ghetal 4.

Te opmerkelijker is dit stilzwijgen, omdat het in Zeeland werkelijk niet aan dichters ontbreekt: alleen verbergen ze hun licht onder de korenmaat.

lek weet nochtans seer wel dat hier gheen cunst ontbreeckt,

Maer watter yemant schrijft, dat sluyt men als in banden,

Den nacht bedeckt u werek, en niemant macht eens sien

Inderdaad,) het werd, toen Cats dit aan het einde van het Bestand schreef, zo langzamerhand tijd dat Zeeland mee zijn stem ging verheffennbsp;in het al groter wordende koor der dichters, dat de ontwaking van eennbsp;sterk en machtig volk begeleidde. De Toolse burgemeester Philibert vannbsp;Borsselen had in 1611 en 1613 twee gedichten gepubliceerd van enigenbsp;omvang. Petrus Hondius, de predikant van het afgelegen Terneuzen, datnbsp;men destijds nog nauwelijks tot Zeeland rekende, had in 1616 een gedichtnbsp;geschreven, dat alleen voor zijn vrienden gedrukt was en buiten hun kringnbsp;ook wel nauwelijks bekend zal zijn geweest, en daarmee was, het werk vannbsp;enkele middelmatige en onbekende rederijkers niet meegeteld, alles opge-somd wat de Zeeuwen de laatste tientallen jaren aan de literatuur haddennbsp;bijgedragen. En toch. Cats wist het, ook in Zeeland ontbrak het allerminstnbsp;aan dichters, en het wachten was maar op de man die het ,,verholen vierquot;nbsp;zou oprakelen. Het ligt voor de hand, te veronderstellen dat hijzelf dienbsp;taak op zich heeft genomen, tenzij we in de uitgever Jan Pietersz. van denbsp;Venne de auctor intellectualis van de bundel moeten zien, die vijf jaarnbsp;nadat Cats deze woorden had neergeschreven, als een manifest van denbsp;Zeeuwse kuituur in de wereld werd gezonden.

219

Niet lang na de verschijning van Cats’ oudste werk, de ,,Sinn’- en minnebeelden”, zijn de plannen opgekomen om een verzameling gedichten uit te geven, die het verwijt der Hollanders, als zou Zeeland op kunstgebiednbsp;achteraan komen, bedoelde te weerleggen. In het woord „Tot den kunstlievende leser” spreekt Van de Venne zich duidelijk uit over de strekkingnbsp;van het liedboek: zijn bewoordingen zijn te opmerkelijker, omdat dezenbsp;uitgever geen Zeeuw, maar een Hollander was. ,,Soo ghy dan, leser”, zegtnbsp;hij, ,,redelijck, en cunst-gunstich zijt, strijckt dan voortaen een sachternbsp;vonnis over onse Zeeusche eylanden, en de inghesetenen van dien: ennbsp;denckt, datter veel misleydt zijn gheweest over de naem van Zeeusche-Nachtegael: off soo daer misschien noch yemant ware, die sulcx met vooroordeel noch ghesint is te doen: men belovet hem. men sal jae t'eenighernbsp;tijdt, den selve de mate soo nae legghen, dat hy indien hy uyt de mondnbsp;niet spreecken wil, ten minsten binnen sich selven beter van onse Zeeuwennbsp;sal ghevoelen; ofte yet tusschen de tanden mommelen” •gt;.

In deze Jan Pietersz. van de Venne hébben we naar alle waarschijnlijkheid ook de man te zien, die zich bezig heeft gehouden met de redactie van de bundel: de algemene inleiding immers en kennelijk ook de inleidingen voor de drie delen, waaruit het werk bestond, zijn van zijn hand.nbsp;Niet helemaal duidelijk is het aandeel van Cats in de samenstelling vannbsp;de ,,Zeeusche Nachtegael”. Misschien is van hem het initiatief uitgegaan,nbsp;maar in elk geval heeft meer dan één medewerker het boek opgevat alsnbsp;een hulde aan het hoofd der Zeeuwse poëten, al kan deze zelf dat ernbsp;moeilijk mee bedoeld hebben. Dat Cats in elk geval aandeel heeft gehadnbsp;in de samenstelling, blijkt uit zijn verzoek aan zijn neef Hoffer, in de herfstnbsp;van 1621, om iets in te zenden'^: het blijkt bovendien uit Huygens’nbsp;correspondentie met hem.

Constantijn Huygens en Zeeland

Constantijn Huygens (1596—1687) § was al op jonge leeftijd in nauw contact met Zeeland gekomen, en in ’t bijzonder met Cats. Margrietnbsp;de Vogelaer, een nicht van zijn vader, was immers Cats’ schoonzuster.nbsp;In 1619 zond hij aan de pensionaris van Middelburg zijn ,,Christelyckenbsp;bedenckingen over de thien geboden des Heeren” ter beoordeling toe, metnbsp;een briefje 9 dat gewag maakt van ,,’t aengename geschenck”, dat Catsnbsp;kort tevoren aan de familie Huygens had toegezonden, en waaronder mennbsp;wel een van zijn beide in 1618 verschenen bundels zal moeten verstaan.nbsp;Heeft Huygens misschien tijdens zijn verblijf te Zieriksee, waar hij in hetnbsp;voorjaar van 1618 enkele maanden ten huize van Anthony de Hubertnbsp;de rechtspraktijk leerde lo. Cats persoonlijk leren kennen, of heeft hij innbsp;Juli 1619 zijn vader naar Middelburg vergezeld, en Cats bij die gelegenheid ontmoet? ^ In elk geval heeft deze de jonge Huygens gevraagd, hemnbsp;iets te zenden voor de bundel, die de Zeeuwse dichters zich voorsteldennbsp;om uit te geven, waaraan Huygens, die klaarblijkelijk terwille van zijnnbsp;kortstondig verblijf in Zieriksee opeens als Zeeuw werd beschouwd, innbsp;November 1621 voldeed door de toezending van enkele jeugdgedichtennbsp;en het pas voltooide manuscript van het ,,Voor-hout” 12. Het laatste vooralnbsp;wekte de bewondering zowel van Cats zelf als van zijn vrienden, ennbsp;Huygens werd vriendelijk verzocht om een tweede proeve van zijn kunstnbsp;te zanden. Al in Maart 1620 kon hij de kopij van het ,,Costelick mal” naarnbsp;Middelburg sturen i3. Om ons onbekende redenen zijn ze echter niet innbsp;de ,,Zeeusche Nachtegael” opgenomen, maar afzonderlijk verschenen.nbsp;Vond men het bij nader inzien toch wenselijk, in de bundel der Zeeuwsenbsp;dichters geen werk van een Hollander op te nemen, of waren de gedichten

220

te groot van omvang? In de zomer van 1622, een jaar voordat de ,,Zeeusche Nachtegael” uitkwam, zagen ze, in dezelfde uitvoering als deze .bundel, bijnbsp;Jan Pietersz. van de Venne het licht. Cats, De Brune en Luyt schreven ernbsp;lofdichten voor; aan de eerste was het ,,Costelick mal” opgedragennbsp;Adriaen van de Venne illustreerde elk der beide gedichten met een prent.nbsp;In zijn ,,Otia of ledige uren” (1625) heeft Huygens een gedicht ,,Aennbsp;myne vrinden in Zeeland” is opgenomen, waarmede hij hun het zesdenbsp;boek van deze verzameling opdroeg. De aanhef; ,,Nachtegalen, helle kelen,nbsp;stercke Luyten, snelle velen”, bewijst dat hij speciaal de dichters van denbsp;,,Zeeusche Nachtegael” op het oog had.

Anna Roemers Visscher in Zeeland

Tijdens de voorbereiding van de bundel kwam Anna Roemers Visscher in Zeeland. De oudste dochter van de ronde Roemer, sinds enkele jarennbsp;ouderloos, was destijds in de Muiderkring al een welkome verschijning,nbsp;door dichters en geleerden bezongen en gevierd. In Dordrecht, waar familienbsp;van haar vader woonde, was ze in aanraking gekomen met de familiesnbsp;Van Valckenburgh en De Vogelaar; Elisabeth en Susanna van Vakken-burgh waren haar vriendinnen. Door haar had ze Cats en Fabiaan denbsp;Vliet, beiden uit Middelburg, leren kennen. Ook Simon van Beaumont,nbsp;die Dordrechtenaar van geboorte was en als secretaris van Middelburgnbsp;herhaaldelijk in Hollands eerste stad moest zijn, heeft ze er ongetwijfeldnbsp;meermalen ontmoet. Klaarblijkelijk was hij het zelfs, die haar te logerennbsp;vroeg; in elk geval was het zijn overredingskracht, die haar bezwaren, ennbsp;vooral haar vrees voor de Zeeuwse lucht uit haar hoofd wist te pratennbsp;zodat ze er eindelijk in toestemde, de Zeeuwen een bezoek te brengen.nbsp;In gezelschap van Beaumont maakte Anna in de zomer van 1622 de reisnbsp;naar Middelburg i'^, waar de ,,thiende sang-goddin” door de Middelburgse aristocratie gastvrij werd onthaald. Johan van der Meersche,nbsp;rentmeester-generaal der grafelijke rentieren, en zijn vrouw Johannanbsp;Coomans, die zelf dichteres was, vroegen haar ten eten, en bij dienbsp;gelegenheid sneed ze een inschrift in een glas, waarin ze haar grote achtingnbsp;voor deze kunstzuster uitdrukte V. Al in 1619 had Anna haar trouwensnbsp;een „Cierlijcke laure-crans, met eer-biedige loff-dichten” toegezonden,nbsp;een gedicht dat we alleen van naam kennen Johanna Coomans ennbsp;anderen, Anna’s gastheer, de jonge Johan Rogiers, dokter Peutemans,nbsp;de Veerse notaris Valerius bezongen haar kunst en haar overkomst in vannbsp;eerbied en achting overvloeiende verzen, die zij even hoffelijk als onverstoorbaar beantwoordde. Men verweet haar met vriendelijke scherts haarnbsp;ongehuwde staat, men vond dat ze de naam van maagd lang genoeg hadnbsp;gedragen, nu ze zoetjes aan tegen de veertig liep. Johanna Coomans, dienbsp;zelf dichteres en vrouw en moeder was, had het meeste recht van spreken,nbsp;en Beaumont, die meer dan de andere Zeeuwen met haar op vertrouwelijkenbsp;voet schijnt te hebben gestaan, veroorloofde zich zelfs een grapje, datnbsp;tegenwoordig niet meer door de beugel van het fatsoen zou kunnen 20.nbsp;Anna beantwoordde lied met lied en hoffelijkheid met hoffelijkheid; zenbsp;vroeg belangstellend waar, nu de lente was weergekeerd, de Zeeuwsenbsp;nachtegaal toch bleef 21, ze wijdde een sonnet ,,Aen de Zeeuschenbsp;poëten” 22^ 2e beantwoordde de wat grove plagerij van haar gastheer metnbsp;een gedichtje, dat volkomen ad rem was en prees zich gelukkig dat zenbsp;Cats haar vriend mocht noemen 24. En om tenslotte te tonen dat ze zichnbsp;van de plagerijen over haar maagdelijke staat niets aantrok, schreef zenbsp;het ,,Plockhaertie van ionck-vrou Anna Roemers met Cupido” 25 en denbsp;,,Muytery tegen Cupido. Van jonck-vrouw Anna Roemers” 26. Boven-

221

dien zond ze, na haar vertrek uit Zeeland, aan Cats nog een vijftal verzen van stichtelijke aard, ,,tot op-weckinghe des Zeeuschen Nachtegaels”.nbsp;waaraan dan ook ,,tot stichtinghe” dankbaar een plaats werd ingeruimd 27.nbsp;Het waren vertalingen van de 5de, 6de, 8ste en 13de Psalm ennbsp;een ,,Gebedt op den bid-dach”, die zij op 22 Juni in Middelburg had bijgewoond. Toen zij op 11 Juli onverwacht vertrok 28., deden enkele vriendennbsp;haar uitgeleide tot Vere, waar het schip, dat haar over de Zeeuwsenbsp;wateren zou voeren, zeilree lag. Op de thuisreis deed zij Zieriksee aan,nbsp;waar ze Philibert van Borsselen en Adriaan Hoffer kende. Dokter Peute-mans vertolkte in niet onverdienstelijke verzen het leedwezen der Zeeuwennbsp;over haar vertrek 29. Jat een afscheid voorgoed zou zijn. Al in Februarinbsp;van het volgende jaar trad Anna in het huwelijk en ging zich, naar denbsp;woorden van Hooft, in Noordholland begraven.

Het bezoek van de gevierde dichteres had de „Zeeusche Nachtegael” op ongezochte wijze nieuwe kopij toegevoerd, en daarbij bovenaan in denbsp;lijst van de medewerkers een dichteres van gezag en betekenis. Wellichtnbsp;werd de verschijning van dé bundel er door vertraagd, maar de keerzijdenbsp;was een aanmerkelijke verrijking van de inhoud. Pas een jaar na Anna’snbsp;bezoek zag het boek, in de zomer van 1623 20. het licht, kort na het vertreknbsp;van Cats. Twintig Zeeuwse dichters hadden bijdragen geleverd voor hetnbsp;werk, dat in zijn verscheidenheid weliswaar geen volledig beeld toont vannbsp;de Zeeuwse poëzie uit die dagen — daartoe hadden Petrus Hondius ennbsp;Cornelis Liens niet gemist mogen worden —, maar in elk geval dan tochnbsp;die poëzie in haar hoofdtrekken typeert.

Niet oneigenaardig was de naam, die aan deze verzamelbundel was gegeven. In zijn woord vooraf ,,tot den kunst-lievende leser” 22 zet Jannbsp;Pietersz. van de Venne uiteen, wat de bedoeling ervan was. Tot dusvernbsp;had men onder een Zeeuwse nachtegaal niet anders dan een kikvorsnbsp;verstaan, om spottend te kennen te geven dat Zeeland geen andere nachtegalen had 33. een opvatting die evenwel in strijd was met de werkelijkheid.nbsp;Evenzo hield men het er voor, ,,dat in Zeelandt, de rouheyt van de zeenbsp;soo seer de overhant ghenomen hadde, datter onder de menschen selfsnbsp;niet als schorre kelen, en stramme verstanden te vinden en waren”, eennbsp;opvatting die al even ongegrond was als de eerste, en ter bestrijding waarvan deze ,.Zeeusche Nachtegael” in druk werd gegeven, ,,om aen alle'nbsp;omliggende nae-gebueren het teghendeel, vande voorschreven inbeeldinghenbsp;te doen verstaen”. Inderdaad was de bundel meer dan een Verzamelingnbsp;liederen van een groep dichters, zoals er vroeger en later zijn verschenen:nbsp;het boek was een demonstratie van de Zeeuwse dichtergroep, die haarnbsp;bestaan wereldkundig wilde maken, die wilde bewijzen dat het Zeeuwsenbsp;lied, ,,geen kick-vorssen ghesnorck” was, maar, zoals de uitgever in zijnnbsp;enthousiasme en zijn verontwaardiging het noemde, ,,een sonderling hooghnbsp;schetterend gheluyd van uytnemende noyt ghehoorde tael” 34.

Het boek is in drie delen ingedeeld, Minne-sang, Seden-sang en Hemel-sang. Men herkent in deze indeling onmiddellijk de rederijkerstraditie der refereinen int vroede, int amoureuse en int sotte, maar met de tijd is denbsp;stof min of meer veranderd. Het amoureuze, dat immers de wereld in standnbsp;houdt, is gebleven, het vroede heeft alleen een andere naam gekregen,nbsp;maar voor het zotte is in deze tijd van ernst, in een land dat nog steedsnbsp;zijn grote bevrijdingsoorlog strijdt, geen plaats meer. Aldus is er eennbsp;opschuiving gekomen, die ook aan de godsdienst recht doet weervaren, geheel in overeenstemming met het calvinistisch karakter der

222

Zeeuwen, dat ook hun dichters eigen was. Vertegenwoordigden bij de rederijkers de refereinen int vroede zowel de geestelijke als de algemeennbsp;moralistische zijde der literatuur, thans hebben beide haar afzonderlijkenbsp;plaats gekregen. Er is in de opeenvolging der drie zangen bovendien eennbsp;climax waarneembaar. De Minne-sang is opgedragen aan de jeugd, ,,omnbsp;daer innerlijck mede de uyterlijcke bywoontselen der jonckheyt te kennennbsp;te geven” 35^ jn Je Seden-sang worden ,,de stemme-toontjes wat hoogernbsp;uyt gesongen” 36^ en in de Hemel-sang zingt de nachtegaal .,het hooghstenbsp;dat gesonghen kan werden” 37,

Voorin de bundel is een lijst opgenomen, bevattende ,,de namen der gene, die haer stemmen by ghebracht hebben, tot de Zeeusche Nachte-gael” 38, In de volgorde waarin zij hierin genoemd worden, wijden wenbsp;aan alle medewerkers een nadere bespreking

Johanna Coomans

Juffvrou Johanna Coomans, weerde huys-vrouwe vande heer Johan vander Meerschen, Rentmeester vande Edele Mog. Heeren Staten vannbsp;Zeelandt, staat bovenaan op de lijst. Stellig dankt ze dat niet zozeer aannbsp;de maatschappelijke positie van haar man als wel aan het feit, dat ook innbsp;het calvinistische Middelburg de geest der Renaissance diep genoeg wasnbsp;doorgedrongen om de vrouw alle eer en hoffelijkheid te bewijzen, die mennbsp;haar als vrouw verschuldigd meende te zijn. Men mag dit ook niet uit hetnbsp;oog verliezen, wanneer zo aanstonds de loffelijke woorden ter sprake zullennbsp;komen, die de Zeeuwse dichters de enige dichteres onder hen hebbennbsp;toegevoegd.

Johanna Coomans was te Middelburg geboren, vermoedelijk uit Jan Jansz. Coomans, schepen, raad en burgemeester 42, en Eleonora Janssenbsp;Boom. Zij behoorde tot een aanzienlijk geslacht, waarvan verschteidenenbsp;leden met voorname ambten waren bekleed, en trouwde op 29 Mei 1611nbsp;met Johan van der Meersche, sinds 1597 rentmeestfer-generaal der grafelijkenbsp;rentieren in Zeeland. Bij zijn dood, in 1625, liet hij haar zes kinderen na,nbsp;waarvan het oudste op zijn hoogst twaalf, het jongste maar enkele jarennbsp;telde. Johanna, die klaarblijkelijk jonger was dan haar man, overleefdenbsp;deze meer dan een kwart eeuw: pas op 12 October 1659 stierf zij in haarnbsp;vaderstad.

Het schijnt slechts aan enkele ingewijden bekend te zijn geweest, dat de rentmeestersvrouw van tijd tot tijd verzen schreef, en dus was haarnbsp;optreden als dichteres een verrassing, waarvan meer dan één plaats in denbsp;bundel zelf al getuigt. Abraham van der Myl, die haar en haar man in denbsp;jaren dat hij als predikant te Vlissingen stond tot zijn beste vriendennbsp;rekende, richtte een gedicht ,,Aende deught-, kunst-, ende geest-rijckenbsp;joffrou Johanna Coomans” 43, die hij ,,een der jongste dochteren vannbsp;Phoebus, ende een recht voetster-kindt der Musaes” noemde. Hij verwondert zich er over dat de dichtgave zo lang in haar verborgen is gebleven,nbsp;en dat zij zozeer „in haest, met groote spoet” is „ghebaert, ghequeeckt eennbsp;dichterinne goet”. Eerst ,,op zijn heydensch”, vervolgens nog eens innbsp;,,Christen tael” weidt hij over haar dichterschap uit, waarbij hij haar opnbsp;één lijn weet te stellen met de beroemdste dichteressen der Oudheid. Ondernbsp;verontschuldiging van zijn eigen gebrekkige verzen bidt hij haar tenslotte,nbsp;de fonteinen van haar dichterschap overvloedig te laten stromen.

Dit is de Renaissance op haar smalst, waarbij de verering der schoonheid volslagen schuilgaat achter vleierij. In zijn ,.Tafereel van sinne-mal” maaktnbsp;/.Adriaen van de Venne zich aan hetzelfde euvel schuldig, wanneer hij denbsp;patricische Johanna roemt als

223

Een parel deser eeuw! een spiegel voor de vrouwen!

Die nu, vry metter daet, mach heeten Zeeuschen roem;

’t Is noodich dat ick die, hier tusschen beyden noem:

Johanna Coomans ist; die by het kinder wiegen

Dicht, hoe een jonck gesel, geen maechden moet bedriegen;

En weder, hoe de mens, den jaren-tijd aencleeft,

In al zijn doen, en laet, terwijl hy streeft, en sweeft 44.

Tegenover deze pralerige loftuitingen doet de simpele lof van Adriaen Valerius, die trouwens meer onder invloed van het Calvinisme dan vannbsp;de Renaissance stond, vrij wat sympathieker en eerlijker aan: ,,Sin'rijck,nbsp;goet duyts, goe maat, vol lieffelick bevallen. Geen ydel vuyl ghedicht; maarnbsp;leersaam gansch met allen” 45 noemt hij haar werk, en dat is dan ooknbsp;dichter bij de waarheid.

Van het werk van Johanna Coomans kennen we maar een deel. In 1620 of vroeger had zij een „liet van Mirriam” gedicht, waarvan Cats getuigdenbsp;dat het ,,niet uyt aertsche tocht, maer van den hemel quam”, en waarschijnlijk nog andere gedichten van stichtelijke aard 46. die we al evenminnbsp;kennen. De zes alle tamelijk omvangrijke gedichten die de ,,Zeeuschenbsp;Nachtegael” van haar hand bevat zijn vrijwel het enige |T, dat ons in staatnbsp;stelt, een oordeel over haar poëzie te vormen. Zij opent de bundel — ooknbsp;hierin werd haar de ereplaats toebedeeld — met een „Wapen-schild allenbsp;eerlicke jong-mans toe-geeygent” 48. ggn tegenhanger van het wapenschildnbsp;dat Cats in zijn ,,Maechden-plicht” aan de „eerbare maeghden” had opgedragen, Droeg het schild bij Cats een druiventros, als symbool van denbsp;onbevlekte maagdelijkheid, Johanna koos ,,een tong geleyt op wijngaert-blaren”, als symbool van de oprechtheid, en zette de betekenis van ditnbsp;zinnebeeld in Catsiaanse alexandrijnen uitvoerig, om niet te zeggen breedvoerig uiteen.

Dadelijk daarop volgt Johanna’s dichterlijke begroeting van haar kunstzuster 49. waarin we horen hoe heel Middelburg al wist van Anna’s komst in de Zeeuwse hoofdstad vóór zij er van hoorde. Wat zal Johanna „deesnbsp;godin” nu verder toewensen, die immers zozeer de gunst der góden deelachtig is geworden, en alles al bezit wat ze maar kan verlangen? Slechtsnbsp;één ding ontbreekt haar nog: het is „dat sy die naem van maecht te langenbsp;draecht”, en daarom wenst de Middelburgse matrone haar toe, dat zijnbsp;spoedig, als zijzelf, vrouw en moeder mag zijn: zoeter toch dan alle kunstnbsp;is het, de armpjes van een kind om zijn hals te voelen slaan.

In het tweede deel van de bundel antwoordt Johanna haar vriend Abraham van der Myl 50. £)e Jof die de oud-predikant van Vlissingen haarnbsp;zo overvloedig had geschonken, wijst ze ver van zich; haar enige wens isnbsp;steeds geweest om haar ,,lieven man in alles te voldoen In sorge van hetnbsp;huys; en kinders op te voen”. Alleen omdat de boog niet altijd even straknbsp;gespannen kan zijn, zoekt ze nu en dan verstrooiing in de poëzie. Maarnbsp;vergelijkt ze dan haar werk met dat van Van der Myl, dan staat ze ,,heelnbsp;verset”, en denkt: „wat mach ick maecken? Wat moeyen met de konst; icknbsp;mocht het beter staecken” en daarom verzoekt ze hem, haar vooral nietnbsp;aan te zien voor wat ze niet is, want maar al te zeer weet ze: „al wat icknbsp;maken kan, en is maer vrouwen-werck”. Erg oorspronkelijk is dit combatnbsp;de générosité allerminst, maar het neemt ons in voor Johanna, dat zij, dienbsp;tenslotte alleen maar vrouw en moeder wil zijn, eigenlijk wat verlegen isnbsp;met de haar waarschijnlijk opgedrongen roem. Een feministe is deze vrouwnbsp;stellig niet, en als kunstenares waarschijnlijk een dichteres tegen wil ennbsp;dank, die alleen onder pressie van haar omgeving de gedichten, die ze voornbsp;zichzelf schreef, aan de openbaarheid heeft prijs moeten geven. Zeker

224

meent ze het eerlijk, wanneer ze in een aan Cats opgedragen lied haar onmacht bekent om haar stem te voegen in het koor der voortreffelijkenbsp;geesten, die op zijn ,,dry'-sinnich bouck” (de ,,Sinn’- en minne-beelden”)nbsp;een lofdicht hebben geschreven: hij neme dus ,,voor de daet een toegenegen wil” 51.

Johanna’s grote verering voor Cats komt vooral tot uiting in het uitvoerige lied ,,Apollo-feest: ofte goden-cunst-offer” 52. Jat eveneens aan hem is opgedragen. Het herinnert aan het in het begin van dit hoofdstuknbsp;aangehaalde opdrachtlied uit Cats’ laatstgenoemde bundel. Want ooknbsp;Johanna vraagt zich af, waarom de Zeeuwen in de kunst zo achteraan zijnnbsp;gekomen in vergelijking met de Hollanders. Daartoe laat ze Apollo doornbsp;de snelle Faam al zijn dienaars op de Helicon bijeenroepen tot een grootnbsp;zangersfeest, waarop dan tot zijn verwondering „de cloecke Zeeuw” ontbreekt. Haastig zendt de god de Faam naar Zeeland, en nu komen ook denbsp;Zeeuwen mee. Op zijn vraag naar de reden van hun aanvankelijk wegblijven antwoordt een van hen, dat zij zonder aanvoerder zijn:

den Heynst is ons berooft-5^,

Wy sijn een groot getal, maer, hebben noch geen Hooft!

En wanneer hij dan Apollo verzoekt, hun een hoofd te willen geven, wijst deze natuurlijk Cats aan:

Soo ginck hy oversien, en neerstich overlegghen Wie dat tot sulcken ampt dan best mocht zijn bequaem:

En met sach hy de man, en riep hem by sijn naem:

Kompt hier ghy, groote Catz, ick heb u uytverkoren,

Ghy suit van nu voortaen de Zeeuwen singhen voren Waer in de konst bestaet: dat suit ghy hun doen kont.

Want Zeelandt is gheweest van outs in mijn verbont.

Aanvankelijk wil Cats er niet van horen:

Het stuck dat scheen hem swaer, en meendent af te keeren,

Maer hy wert overstempt van al Apollos heeren.

En na veel tusschen-spraeck, so liet hy hem op ’t lest Beweghen tot de saeck, als voor ’t gemeene best.

Zodat tenslotte iedereen vergenoegd van het föest scheidde. Met een uitvoerige peroratie aan de ,,Vader der poëten” eindigt Johanna haar lofdicht, waarvan het motief niet onaardig gevonden is. Johanna Coomans moge dannbsp;geen groot dichteres zijn geweest, aan geest en ontwikkeling heeft hetnbsp;haar zeker niet ontbroken, en men kan zich voorstellen hoe deze vrouw innbsp;de Middelburgse regentenkringen de aandacht heeft getrokken.

Tenslotte bevat de „Zeeusche Nachtegael” in het derde deel nog een stichtelijk lied; een eveneens in alexandrijnen geschreven vergelijking vannbsp;het oude en het nieuwe jaar met de onbekeerde en de wedergeborennbsp;mens 54. Catsiaans van vorm en inhoud, en — zo dat nog nodig mocht zijnnbsp;— een welsprekend getuigenis van Johanna’s rechtzinnigheid in godsdienstige aangelegenheden.

Cats heeft de eer, hem door Johanna zo overvloedig bewezen, met niet minder grote hoffelijkheid beantwoord. Al drie jaar tfevoren had hij haarnbsp;trouwens het ,,Sinne-beelt” van de ,,Self-stryt” 55 opgedragen in bewoordingen, die geen twijfel overlaten aan zijn ongeveinsde bewondering voornbsp;dete ,,eerbare, const-rijcke, loff-weerdighe jonck-vrou”, wier ,,verhevenbsp;gheest” hij ,,een spoor voor al de Zeeuwen, Een licht van u geslacht, een

225

ciersel deser eeuwen” noemde. In zijn „Houwelyck” (1625) kreeg hij vervolgens een ongezochte gelegenheid tot een woord van dankbare hulde aan haar, „die wy iriet reden de Zeeusche Peerel noemen, vermits sy innbsp;geesticheyt, netticheyt, bescheydenheyt ende meer andere deuchden ooch-schijnelicken uytmuyt”, en hij stelt haar, die tegelijk vrouw en dichteresnbsp;wist te zijn, tot voorbeeld aan de Zeeuwse jonkvrouwen 56.

Johanna Coomans heeft nog lang genoegen gehad van haar kortstondige dichtersloopbaan. Hoe Revius haar verdiensten ophemelde, zagen we al.nbsp;De Dordtse geneesheer Johan van Beverwijck, die haar weleens persoonlijknbsp;zal hebben ontmoet, roemde haar als „seer geestigh in haer dichten” 57. jenbsp;dichteres Johanna Hobius, de dochter van een der medewerkers aan denbsp;„Nachtegael”, nam haar naam op in de galerij van beroemde vrouwen uitnbsp;alle tijden en zong al eveneens de lof van haar „geestigheydt” 58. en denbsp;Leidse hoogleraar -Boxhorn, die haar in Middelburg bij de familie van zijnnbsp;vrouw, de Duvelaars, ontmoet kan hebben, noemde onder de ,,uytmuntendenbsp;verstanden” van Zeeuwse herkomst ook ,,de volmaeckte geest, die soonbsp;veel soete dichten ghebaert heeft, van ionckvrouw Johanna Coomans” 59.

De Schatte s

Na de beide dichteressen komt de ereplaats toe aan de beide broeders Schotte, Apollonius en Jacob. De Schotte’s behoorden nog betrekkelijk kortnbsp;geleden tot de boerenstand; de familie woonde onder Soeburg en Rittem,nbsp;en voerde haar genealogie niet hoger op dan tot de eerzamfe Simonnbsp;Schotte 60. uit wiens huwelijk met Neeltje Pieterse in de eerste helft van denbsp;zestiende eeuw een zoon Jacob 6i werd geboren, die zich, als zovele vannbsp;zijn tijdgenoten in deze revolutionnaire tijden, wist te verheffen boven hetnbsp;milieu waartoe zijn geslacht tot dusver had behoord. Hij was een ontwikkeld man, een vurig voorstander van de gewetensvrijheid en eén toegewijd aanhanger van de zaak der opstandelingen. Aan het beleg vannbsp;Middelburg nam hij een werkzaam aandeel; in Augustus 1573 bracht hijnbsp;de Spanjaarden, toen zij .een uitval waagden, op de weg naar Brigdammenbsp;een gevoelig verlies toe 62. Na de overgave van de stad vestigde hij ernbsp;zich metterwoon, en in 1583 vinden we hem in de fegering. Vijf jaar laternbsp;wordt hij burgemeester, later zelfs rekenmeester van de Generaliteit, waarom hij naar Den Haag verhuist. Daar is hij ook gestorven. Zijn leven isnbsp;een van vele voorbeelden van een snel gemaakte carrière in een tijd, dienbsp;aan mannen van kunde en bekwaamheid een kans bood om het verder tenbsp;brengen dan waartoe zij krachtens hun geboorte voorbestemd schenen.

Ook de drie zoons van Jacob Schotte zochten hun weg in de magistratuur. Simon Schotte ( ± 1570—1645) 63. Je oudste, werd secretaris van Middelburg en in 1627 lid van de Raad van State, waarom hij naar Den Haagnbsp;moest verhuizen. Hij was een der Zeeuwse afgevaardigden naar de synodenbsp;van Dordrecht; dit verklaart zijn bijdragen in de alba amicorum vannbsp;Regnerus Bogermannus en Theodorus Aerarius, een candidaat in denbsp;theologie, die van nagenoeg alle leden der synodè inscripties verzamelde.nbsp;Zijn jongere broers hadden behalve voor de aangelegenheden van denbsp;regering ook nog belangstelling voor die van de literatuur; dit verklaart hunnbsp;aanwezigheid onder de dichters van de ,,Nachtegael”.

Apollonius Schotte

Apollonius Schotte ( ±: 1574—1639) 64 werd te Middelburg geboren, en studeerde te Leiden, waar hij in 1591 werd ingeschreven, in de letteren.nbsp;Hij was een van de Zeeuwse studenten die in 1595 in Middelburg enkele

15

226

klassieke stukken opvoerden. Naast de letteren beoefende hij ook de rechten, waarin hij in 1600 promoveerde 65. Vergezeld van zijn vriendnbsp;Antonius Walaeus bezocht hij vervolgens de hogescholen van Bazel, Bern,nbsp;Genève, Lausanne en Heidelberg en werd na zijn terugkomst in Juni 1602nbsp;pensionaris van zijn geboortestad. In 1610 verwisselde hij dit ambt voornbsp;het lidmaatschap van de Hoge Raad, dat ook hem, als vroeger zijn vadernbsp;en later zijn oudste broer, noodzaakte om in Den Haag te gaan wonen,nbsp;waar hij 1 November 1639 overleed. Op zijn aandringen hadden de jongenbsp;Cats en Beaumont zich in Middelburg gevestigd, de eerste om zich in hetnbsp;handelsrecht, de tweede om zich in regeringszaken in te werken. Cats werdnbsp;in 1610 zijn opvolger in het pensionarisambt.

Apollonius was, evenals zijn beide broers, een man van betekenis in Middelburg, iemand die zowel in de politieke als de kerkelijke en denbsp;wetenschappelijke wereld meetelde, ook buiten de stad zijner inwoning.nbsp;Wanneer Geraerdt Brandt in zijn ,,Historie der Reformatie” over zijnnbsp;gezag in de kerkleer spreekt, noemt hij hem ,,genoegh vermaerdt door sijnnbsp;treffelijke geleerdtheit” 66. Hooft zond hem de drukproeven van zijnnbsp;„Nederlandsche Historiën”, om daarover zijn oordeel te vernemen 67.nbsp;Vorstius en Gronovius prijzen hem als jurist 68. en Cunaeus noemt zijnnbsp;traktaat „De acquirendo rerum domino” (dat.niet gedrukt en sindsdiennbsp;verloren is gegaan) „divinas commentationes” psjl Rochus van den Honertnbsp;(1572—1638) droeg aan hem, samen met De Groot en Heinsius, zijnnbsp;Bijbels toneelstuk *,,Thamara tragoedia” (1611) op. Als Latijns dichternbsp;had Schotte zich naam gemaakt door zijn vertaling van het boek Predikernbsp;in Latijnse verzen (die niet gedrukt schijnt te zijn), waarop zijn vriendnbsp;Grotius een lofdicht schreef 70. Toen deze een zoontje door de dood verloor, kleedde Apollonius zijn rouwbeklag aan de bedroefde vader in eennbsp;Latijns gedicht in 7i.

De bijdragen die hij aan de „Zeeuschc Nachtegael” afstond wekken intussen niet de indruk, dat in deze jurist-theoloog een dichter verloren isnbsp;gegaan. Zijn ,,Dubbel-boere-praetje, ofte t soet ghevry van Lieven endenbsp;Mayken” 72. jn volle rijmen geschreven, is blijkens de gewilde vermeldingnbsp;van de nachtegaal opzettelijk voor deze bundel geschreven, maar bezwaarlijk kan men deze dialoog tussen de onnozele verliefde Lieven en hetnbsp;even onnozele Mayken een aanwinst noemen voor de Zeeuwse literatuur.nbsp;Of het arcadische element in het werk van deze deftige magistraat, wiensnbsp;grootvader nog achter de ploeg had gelopen, op erfelijke factoren dannbsp;wel op Renaissance-invloeden terug te voeren is, valt moeilijk uit te maken.nbsp;Vrij wat levendiger en vlotter van toon is het ,,Zeeus-vreuchden-liedt” 73.nbsp;dat op een Frans wijsje gezongen kon worden, maar dat in zijn rijmschemanbsp;en zijn aanhef zozeer herinnert aan Tesselschade’s ,,Onderscheyt tusschennbsp;een wilde en een tamme zanghster”, dat men bijna geneigd zou zijn, vannbsp;plagiaat te spreken, indien dat voor die tijd geen anachronisme zou zijn.nbsp;Tenslotte schreef hij nog een „Waerschouwinghe voor de snoodenbsp;vrouwe” 74 en als tegenhanger daarvan de „Lof van de deuchtsamenbsp;vrouwe” 75. allebei parafrasen van het Boek der Spreuken en als poëzienbsp;zonder enige betekenis.

Jacob Schotte

Jacob Schotte (±: 1586—1641) 7G. eveneens te Middelburg geboren, werd in 1602 te Leiden ingeschreven en studeerde in 1606 aan de hogeschool te Herborn. Hij vestigde zich, als zijn beide broers, na de voltooiingnbsp;van zijn juridische studies in zijn geboorteplaats, waar hij in 1612 schepennbsp;werd, in 1615 en latere jaren meermalen burgemeester en in 1617 boven-

227

dien bewindhebber van de O.I.C. In 1618 werd hij afgevaardigd naar Utrecht in verband met de kwestie der waardgelders, en het jaar daaropnbsp;was hij, met zijn stadgenoot Adriaen van Manmaker, een van de vier ennbsp;twintig gedelegeerde rechters over Oldenbarnevelt en zijn medegevangenenIn 1620 ging hij als gezant naar Engeland om over denbsp;Boheemse aangelegenheden te spreken; bij die gelegenheid werd hij, metnbsp;de overige leden van het gezantschap, rijk met zilverwerk beschonken ennbsp;bovendien tot ridder geslagen. De oude Simon Schotte had het eens moetennbsp;beleven! Na de dood van Maurits maakte Jacob deel uit van de commissie,nbsp;die vanwege Zeeland het stadhouderschap moest opdragen aan Frederiknbsp;Hendrik, en vervolgens was hij bij diens introductie als stadhouder tegenwoordig. In 1627 stond hij namens de Staten, ook nu weer met Adriaennbsp;van Manmaker, peet bij de doop van een zoontje van de koning vannbsp;Bohemen. Hij was de enige van de drie broers, die tot het einde van zijnnbsp;leven in Middelburg bleef. Dat einde kwam op 22 April 1641.

De voorspoedige levensloop van deze regent is ons borg voor zijn rechtzinnigheid, en ten overvloede blijkt die nog uit het gedicht van vrij lange adem, waarmede hij de afdeling Hemel-sang van de ,,Nachtegael” opende,nbsp;een „Lof-gesang op de geboorte onzes Heeren ende Salichmakers Jesunbsp;Christi”(jat al van 1611 dateerde, maar klaarblijkelijk niet eerder gedrukt was. De alexandrijnen, waarin het geschreven is, missen nog hetnbsp;strenge metrum en de vlotheid van het Catsiaanse vers, al zijn ze aan denbsp;andere kant het rederijkersharnas ontgroeid. In het eerste deel van denbsp;bundel vinden we nog drie liederen, die deze regent van een heel anderenbsp;zijde doen kennen; ,,Cupido honich-dief” '^9, een navolging vannbsp;Theocritus, ,,Namen ende werckingen van de Wout en Zee-goddin-nen” beide in trochaeën geschreven, en de naar vorm en inhoud vlottenbsp;en bekoorlijke ,,Lof van de leeuwercke” in jamben geschreven, die alnbsp;dadelijk treft door zijn fleurige aanhef:

Leeuwerckje soet en altijt bly.

Van alle sware sorghe vry;

Wie van de ghene, die beminnen De drie-mael drie Gedicht-goddinnen,

Kan swijghen op sijn soete luyt Dijn hooghe stem en wilt geluyt?

Wanneer de lente in het land komt, op alle velden de bloemen ontbloeien, en de boeren ’s morgens vroeg naar de akker gaan om de aarde met hun ploegen te doorklieven, stijgt de leeuwerik naar de hemel ennbsp;verblijdt met zijn gezang mens en dier.

Als nu den claren dagheraet Wt-breken met de sonne gaet.

En dat dijn pluymen zijn begoten Met soeten dauw, om hooch gheschoten;

De winden du dijn liefde soet Vertellest met een bly ghemoet.

Dies hoortmen dan dijn keelken beven En menich soete deuntjen geven.

En leeghe nu, dan hooghe weer Dijn stemme drillen even seer.

Geluckich dan, soo noem ick dy, Leeuwercke soet en altijt bly.

228

Die ’t onbecommert is gegeven In vreuchden oyt te sullen leven:

Die sonder sorg of argelist Geen valscheyt onderworpen bist.

In wiens gemoet geen quae gebreken Noch boose lusten oyt ontsteken;

Dat door bedroch en vonden quaet Naer gheen ghebiet of goet en staet.

Doch evenwel moet onder desen Dijn hert bedroeft ten deele wesen;

Dat als de son des avonts laet In Thetis schoot te bedde gaet.

En dat de nacht tot rust bewoghen Hout alles onder hem getogen.

Dijn hooghe stem en soet gedril En wilden sang moet swijgen stil,

Maer alsoo haest de son ontsloten Wt d’hooge lucht comt voort-geschoten.

En sijne stralen haren glans Doen lichten over d’aerde gans,

Soo springstu vlijtich op van onder.

En langs de weyden groen bysonder Geeft weder-slach vroech over alnbsp;Dijn wilde stem en soet geschal.

Dat stracx doet rijsen op den herder.

En al de geen die reysen verder.

En menich dierken uyt-gestreckt Wt sijnen diepen slaep op-weckt.

Slechts één geslacht scheidde ridder Jacob Schotte, burgemeester van de Zeeuwse hoofdstad, afgevaardigde ter Statenvergadering, bewindhebber der O.I.C. en een der rechters, die over 's lands raadpensionaris hetnbsp;vonnis moesten vellen, van de ,,bouw-lien” die ,,’s morghens vroegh doorsnijden d’aerde metten ploeg” en alle morgens de leeuwerik zingend uitnbsp;het koren hoorden opstijgen. Mogen we in dit lied iets zien van het verlangen, dat zovelen in deze tijd, waarin de Noordelijke Nederlanden zichnbsp;in enkele tientallen jaren van een agrarisch gebied tot een wereldstaatnbsp;ontwikkelden, vervulde, het weemoedig besef dat men toch iets verlorennbsp;had, dat aanzien noch rijkdom kon vergoeden?

Simon van Beaumont

De Middelburgse pensionaris Simon van Beaumont zou eerst vijftien jaar na de verschijning van de „Nachtegael” de bundel publiceren, dienbsp;hem in onze zeventiende-eeuwse letterkunde een bescheiden, maar tochnbsp;eigen plaats verleent. Het Zeeuwse liedboek bevat zijn debuut in denbsp;literatuur, allereerst met de vier ,,Wel-coom-gedichten aen jonck-vrounbsp;Anna Roemers, op hare over-comste in Zeeland” die voorin het boeknbsp;geplaatst, ook wat hun literaire betekenis betreft voorop staan. Hier is eennbsp;dichter aan het woord, al dadelijk in dit Renaissance-sonnet:

Ghy heerscher van de zee, Neptun, wilt nu de baren Doen liggen stil en vlack, en houden in den bantnbsp;De winden noort, suyt, west, dat sy het Zeeusche lantnbsp;Met haren rouwen storm, niet vreeslick en vervaren.

Want in een plancken-hol comt met ons over-varen

229

Een costelick juweel, een onwaerdeerlick pant.

Een maecht, wiens eer en roem, verspreyt aen elcken cant,

U hoochlick heeft verplicht haer schip wel te bewaren;

Sy sal tot uwer eer doen klincken hare stem.

En met een soet gesang het danssende geswem Van u zee-nymphen al doen gaen voor onsen steven.

Maer als u wil of macht ontbraeck tot haer gheluck,

Soo sal sy bergen noch op der delphynen rugh Meer als Arion deed’, haer end’ ons aller leven *3.

En niet minder vervolgens in het ,,Liet” waarin de herderinnen naar de reden vragen dat ,,in dese lest-gheleden daghen” de aarde zo liefelijknbsp;bloeit, ,,de moesel klinckt door ’t gansche velt” en Diana met haar nimfennbsp;dag aan dag ten dans gaan. De herders antwoorden:

Ghy herderinnen, weet ghy niet Waerom dat al dees vreucht gheschiet?

Hebt ghyt alleen noch niet vernomen?

Die Nymph die op den Amstel woont.

Van Phebus met laurier gekroont.

Die waerde Nymph is hier gecomen;

Sy is ghecomen over zee.

En met haer zijn gecomen me De Gracien en Sang-goddinnen,

Cupido roeyde met sijn boogh.

Een koppel swanen ’t scheepken toogh.

End de Zee-nymphen stuerdent binnen;

Sy stuerdent aen den Zeeuschen kant,

Terstont verheuchde ’t gantsche lant;

En daerom ist dat al dees daghen Dus Zephyrus sijn bloemkens saeyt,

De son soo schijnt, het velt verfraeyt.

Hemel en aerd van vreugt gewagen.

Men vergeeft hem terwille van deze bevallige verzen graag een ondeugendheidje als dat over Anna Roemers maagdom, waarover het nageslacht hem voor en na lastig heeft gevallen 85. Beaumont kon ook in gepasternbsp;vormen over de liefde en wat haar aanbelangt spreken; de zestien verzennbsp;die hij, onder de letters H. V. D. (d.i. Hollander van Dordt) 86 en de verzameltitel ,,Jonckheyt” 87 in de Minne-sang deed opnemen, geven er blijknbsp;van. Onder hetzelfde pseudoniem schreef hij de in de Seden-sang opgenomen ,,Grillen” 88. die aan Petrus Scriverius zijn opgedragen; twee ennbsp;veertig epigrammen van verschillende lengte, geheel en al in de trant vannbsp;Roemer Visschers „Sinne-poppen” geschreven, gedeeltelijk woordelijkenbsp;vertalingen, gedeeltelijk navolgingen en uitbreidingen van epigrammen vannbsp;Martialis, op Nederlandse zeden en gewoonten overgebracht 89. Waarschijnlijk heeft de Martialis-editie van Scriverius, die in 1619 verscheen.nbsp;Van Beaumont er toe gebracht om deze rijmen te vertalen en te bewerken.

Tenslotte bevat de bundel nog een „Boeren-praet” 9o van Beaumont, een navolging van de eerste ecloga van Virgilius’ „Bucolica”, die eerder doornbsp;Van Mander en later door Vondel vertaald is, en een der bewijzen dat denbsp;pastorale meer en meer in de letterkunde begint door te dringen. Beaumontnbsp;heeft de zin van zijn origineel nergens geweld aangedaan, maar welnbsp;heeft hij de tekst „nae ’s landts gheleghentheyt verduytscht”; de Maas en

230

de Lek geven het vers dat nationale accent, dat almee een der meest karakteristieke eigenschappen is van de Renaissance, waarvan Beaumontnbsp;20 al niet een der beste, dan toch een der zuiverste vertegenwoordigers isnbsp;geweest in onze letterkunde. We komen op deze dichter nader terug.

Jacob Cats

Dat Cats pas de zesde plaats inneemt in de rij der medewerkers aan de ,,Zeeusche Nachtegael” bewijst maar al te duidelijk, dat alleen de maatschappelijke stand, en allerminst de letterkundige betekenis de doorslagnbsp;gaf voor de rangorde der medewerkers. Was dit wel het geval geweest,nbsp;stellig had Cats, de ziel van de onderneming en het algemeen erkendenbsp;hoofd van de Zeeuwse dichterkring, voorop gestaan. Zijn werk neemt innbsp;de bundel een tamelijk ruime plaats in; wat de uitgever niet onwelkom zalnbsp;zijn geweest. Voor de Minne-sang stond hij drie liederen af: ,,Cupidonbsp;brille-man” 91, dat op de nog vrij recente uitvinding van de verrekijkernbsp;geïnspireerd was — op de illustratie die er bij gevoegd is, ziet men hetnbsp;minnegodje door een verrekijker kijken — en waarvan de moraal luidt:nbsp;„De liefd’ is anders niet, als lieffelick bedroch”, verder het bekende liednbsp;van de twee gepaarde schelpen gn tenslotte een ,,Aen-spraecke totnbsp;L. Scipio, over het wedergeven van sekere e(dele) over schoone maget,nbsp;aen haren bruydegom” 93. De Seden-sang bevat van Cats een bijschriftnbsp;bij de prent, die een voorstelling geeft van Amor, op een ongebreideld,nbsp;hollend paard gezeten, met de naar vorm en inhoud Catsiaanse en voornbsp;de hand liggende moraal: ,,Alst peert is opte loop, dan comt de toom tenbsp;laet” 94. Verder vindt men in deze afdeling van zijn hand alleen nog enkelenbsp;kleine gedichtjes, ,,Nopen” 95, in de trant van Roemer Visschers ,,Sinne-poppen” en dus ook van de „Grillen” van Simon van Beaumont geschreven, maar met minder talent. Maar in de Hemel-sang komt hij meer opnbsp;dreef; zes gedichten van tamelijke omvang, alle in de statige alexandrijnennbsp;geschreven, die deze dichter kenmerken, getuigen er van zijn onverdachtnbsp;orthodox-godsdienstige levensbeschouwing. Een klaaglied op de dood vannbsp;Simon Ruytinck, predikant bij de Londense vluchtelingengemeente, eertnbsp;een Christen die in handel en wandel de vroomheid betrachtte 96. Instemming met de Dordtse synode, die de „tuymel-gheest” op de vlucht dreef,nbsp;blijkt uit de ,,Bedenckinghe op de steert-sterre, ghesien int jaer 1618,nbsp;ende gheduydet op de vergaderinghe van de Synode, ghehouden totnbsp;Dordrecht” 97 en het ,,Lof ghedicht op de ghedenck-weerdighe Nationalenbsp;Synode, ghehouden tot Dordrecht anno 1618 ende 1619” 98, en hoezeernbsp;de geest en de gedachtenwereld van het Piëtisme ook aan Cats eigennbsp;waren, blijkt uit zijn lofdicht op een der boeken van de Middelburgsenbsp;predikant Willem Teelinck, „Balsem Gileads voor Zions wonde”nbsp;(1622) 99 en uit het ,,Nieuwe-jaer ghedicht” loo. jjit het lofdicht op denbsp;,,Verklaeringhe van het gebruyck des astronomischen en geometrischennbsp;quadrants” (1620) van Philips Lansbergen loi kunnen we opmaken, datnbsp;Cats de emeritus-predikant van Goes, die een astronoom van grote verdiensten was, onder zijn vrienden telde niet alleen, maar zich ook denbsp;quintessens van zijn denkbeelden had weten eigen te maken.

Adriaen Hoffer

Een landgenoot in engere zin van Cats was de Zierikseese burgemeester Adriaen Hoffer, die als dichter afzonderlijk zal worden behandeld. Nietnbsp;minder dan drie en dertig gedichten stond hij uit zijn verzameling, die pasnbsp;in 1635 zou verschijnen, aan de ,,Nachtegael” af, op één na, een klaagliednbsp;op de dood van de Zierikseese predikant Laurens Boenaert 192, alle van

231

zedekundige aard en uitbreidingen bevattende van Latijnse spreuken Men verwondert zich er over, dat Cats in zo weinige jaren een zo uitgebreide kring van navolgers heeft verworven, want ook deze Hoffer heeftnbsp;zich de Catsiaanse trant volkomen eigen gemaakt, en hanteert ze klaarblijkelijk met het grootste gemak. Enkele sonnetten staan wat onwennignbsp;tussen deze moralistische verzen in, en bewijzen dat Hoffer niet alleen eennbsp;Zeeuws Calvinist, maar tegelijk ook een humanistisch geleerde was, dienbsp;ook van de wijn der Renaissance genipt heeft, juist zoveel als paste voornbsp;een oud-lid van de Dordtse synode.

Philibert van Borsselen

Hoffers voorganger als rentmeester-generaal van de domeinen der grafelijkheid van Zeeland, Philibert van Borsselen, volgt hem op in de lijstnbsp;der medewerkers. Van deze dichter, die al twee uitvoerige gedichten opnbsp;zijn naam had staan, bevat de bundel maar één enkele bijdrage, eennbsp;,,Galm-dicht ofte minnaers klachte ovej; de wreedheydt zijner beminde,nbsp;van hem langhe ter eeren vervolget” iQ4. Moesten we ons alleen uit ditnbsp;gekunstelde lied een oordeel vormen over deze dichter, het zou zekernbsp;minder gunstig zijn uitgevallen dan nu we ook zijn „Strande” en „Binck-horst” bezitten.

Adriaen Valerius

Ook Adriaen Valerius, schepen en raad van Vere, die nu volgt, is in deze bundel de dichter van één lied, de beschrijving van een morgenwandeling in de omstreken van zijn woonplaats, die terwille van de stichtelijkenbsp;strekking terecht in de derde afdeling werd opgenomen 105. De alexandrijnen, waarin het geschreven is, zijn minder glad dan die van Cats ennbsp;zijn navolgers, maar laten zich juist daardoor prettiger lezen. Duidelijknbsp;herkent men er in, hoezeer Valerius de dichtkunst van de rederijkers heeftnbsp;geleerd en, al was hij in de loop der jaren van gewoon gildebroeder totnbsp;prins van de Veerse kamer opgeklommen, nog altijd de stroefheid vannbsp;het zestiende-eeuwse rederijkersvers niet had weten te overwinnen. Metnbsp;dat al is het een dichter, die beschrijft hoe de morgenzon de zilverennbsp;dauw ,,oplicte van het land” en hoe alom de vogels ontwaken en de luchtnbsp;met hun veelstemmig gezang vervullen. In deze uitgebreide natuurbeschrijving doet hij aan Van Borsselen denken, die evenals hij de natuurnbsp;in de eerste plaats ziet als geschapen ter ere Gods, wat Valerius al doornbsp;het motto van zijn vers aanduidde.

Johan de Brune

Mr. Johannis de Bruyne, advocaet tot Middelburgh, die nu volgt, „schielick besprongen, om yets op te soucken, dat onse jeuchdighe Nach-tegael, tot een lichte pluyme mochte verstrecken”, had, hoewel hij ,,beternbsp;versien was van vaster schachten”, het verzoek ,,met een tochtich besluyt”nbsp;ingewilligd. Zo stond hij voor de Minne-sang „de luyren (om niet tenbsp;seggen de leuren)” van zijn ,,nieu-geboren Muse” af, „die geen meerdernbsp;hooveerdy en heeft, als dat sy den artsch-vader van onse Zeeusche poëtennbsp;niet alleen tot een vader, maer een lieftallighe vriend heeft” Dezenbsp;bijdrage bestond uit vijf en twintig ,,corte, scherp-sinnighe beschrijvin-ghen, die voor gheraedsels connen ghebruyckt werden” vierregeligenbsp;epigrammen die door hun bondigheid en hun kernachtige stijl bij de eerstenbsp;oogopslag de latere schrijver van het „Bancket-werck” verraden. Van heelnbsp;andere aard is de „Domburghs-reyse” opgedragen aan zijn nichtje

232

Susanna Zuydlands: de beschrijving van een speelreisje naar de Dom-burgse paardenmarkt, eeuwen lang een geliefkoosde uitspanning van de Middelburgse burgerij. Het gezelschap, waarin de vrouwen de numeriekenbsp;meerderheid vormden, kortte zich de tijd met pandverbeuren en met eennbsp;thans in onbruik geraakt spelletje, dat het kleden van de bruid heette.nbsp;De Brune heeft er een vlot en speels hedje van gemaakt, waarvan hijnbsp;blijkens de slotregels — ,,Nochtans ziet ghy aen dees pen. Dat ick gheennbsp;poët en ben” — zelf al evenmin een hoge dunk had als wij het hebben.nbsp;Het „Tafereel van de liefde” waarmee hij de Minne-sang besloot, isnbsp;een getrouwe vertaling van Ronsards bekende chanson ,,Qui veutnbsp;scavoir” no,nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;i

Van geheel andere aard, statiger van toon en woordkeuze, en in alexandrijnen geschreven zijn de beide overige bijdragen van deze dichter:nbsp;,,Deughds-lof: toe-geeygent aen mijn Heer mr. Jacob Cats” m en eennbsp;lofdicht op het ook door Cats bewierookte ,,Balsem Gileads voor Zionsnbsp;wonde” Het eerste legt getuigenis af van de grote verering dienbsp;De Brune, ,,betoovert door ’t ghesang van Catsy luyt en riet”, aan zijnnbsp;collega in de advocatuur en de poëzie toedroeg; het tweede bewijst hoezeer ook hij zich geestverwant gevoelde met de geestelijke vader van hetnbsp;Zeeuwse Piëtisme. Maar ook op deze figuur komen we nader terug.

Jacob Luyt

Nog een derde Middelburgse advocaat-dichter werkte aan de ,,Zeeusche Nachtegael” mee: Jacob Luyt Frederiksz. In 1592 te Middelburgnbsp;geboren, werd hij in 1611 te Leiden in de juridische faculteit ingeschreven.nbsp;Na de voltooiing van zijn studie vestigde hij zich als advocaat in zijnnbsp;vaderstad, waar hij in 1620 bovendien notaris werd. Hij schreef lofdichtennbsp;voor de ,,Maechden-plicht” (1618) gn de „Sinn’- en minne-beelden”nbsp;(1618)115 van Cats en voor het „Costelick mal” (1622) 1^,® vannbsp;Huygens. In de ,,Nachtegael” schreef hij behalve drie korte en onbetekenende rijmen ui een herderslied n®, dat zonder bepaald een gedicht tenbsp;zijn, toch enige verdienste bezit. Het is een minnelied in arcadische trant,nbsp;zoals er in deze en de volgende eeuw zovele zijn geschreven, de geschiedenis van ,,een herder jong-bejaert, alleen end’ onghepaert”, die „daernbsp;'t Y de gulle cant, van ’t vet-begraesde lant, begabbelt met sijn vloeden”,nbsp;zijn schaapjes gaat weiden en daar, aan de oevers van de Amstel, bij hetnbsp;dalen van de dag een herderin ziet slapen, op wier schoonheid hij verheft.

Hoe swiert die gouden crans Ront-om haer voor-hoofts glans!

Eyl siet die gulden boogjens,

Hoe constigh end’ hoe net

Die van natuur gheset

Zijn boven haer’ soet’ oogjens:

End’ hoe het witte velt Daer nevens aen ghestelt.

Met aertjens is door-trocken.

'Wien soud’ niet ’t schoon gebouw Van sulcken braven vrouwnbsp;De ziel uyt ’t lichaem locken?

Den herder in sijn sin Aldus door nieuwe minnbsp;Vercracht, is neer-geboghennbsp;Recht voor sijn liefjes schoot.

End’ bleef daer, hallef doot.

Opt nimphje sterlincx ooghen.

233

Het vervolg van de geschiedenis mag als bekend worden verondersteld.

Over het verdere leven van deze bescheiden dichter bewaart de geschiedenis het stilzwijgen; alleen indien de in een schimpdicht van Jan Vos 119 aangevallen Luyt dezelfde is als de Middelburgse notaris, zoudennbsp;we daaruit mogen opmaken dat hij ook in later jaren zich naast zijnnbsp;ambtelijke bezigheden nog wel op letterkundig terrein heeft bewogen 120.

Abraham van der Myl

De oud-predikant van Vlissingen Abraham van der Myl heeft in de geschiedenis der taalkunde zijn sporen achtergelaten als schrijver dernbsp;,,Lingua Belgica” (1612), en in de kerkgeschiedenis als de enige Zeeuwsenbsp;predikant die van Arminiaanse denkbeelden werd verdacht. Dat hij bovendien gelegenheidsdichter was, blijkt uit een tweetal bijdragen voor denbsp;Seden-sang, het eerder besproken lofdicht ,,Aende deught- kunst endenbsp;geest-rijcke joffrou lohanna Coomans” 121 en de ,,Geestelijcke Mey-plantinghe” 122^ die hoewel de zangwijs er bij aangegeven staat, weinignbsp;zangerig van toon is. De aanwezigheid van deze heterodoxe vogel doetnbsp;in deze orthodoxe volière even vreemd aan, terwijl zijn stem moeilijk eennbsp;aanwinst kan worden genoemd in dit polyfone concert. Als dichter en alsnbsp;taalkundige wordt hij afzonderlijk besproken.

Leonard Peutemans nbsp;nbsp;nbsp;¦

Op de enige theoloog^nder de medewerkers volgt de enige medicus: Leonard Peutemans (1590—1622) 123^ als zoon van een gelijknamige wijnkoper in 1590 te Middelburg geboren, waar hij in September 1617 stadsdokter werd. Dat hij bevriend was met Cats blijkt uit zijn lofdichtennbsp;voor diens ,,Maechden-plicht” (1618) 124 en ,,Sinn’- en minne-beelden”nbsp;(1618) 125. Aan het eerste voegde hij enkele regels toe ,,Aen jonck-vrounbsp;Anna Roemer Visschers”, die hij dus al in 1618 kende. Ook zijn enigenbsp;bijdrage in de ,,Nachtegael” is aan haar gewijd 128. waaruit we mogennbsp;opmaken — maar ook niet meer dan dit — dat de nimf aan de Amstelnbsp;een diepe indruk heeft gemaakt op de eerzaam getrouwde dokter. In nietnbsp;onwelluidende verzen bezingt hij de droefheid, die de Zeeuwse herdersnbsp;beving toen zij op het Veerse hoofd afscheid nam van de Zeeuwsenbsp;stranden, om onder het geleide van Nereïden en Tritonen naar Hollandnbsp;terug te keren.

Als sy nu was afgevaren.

Vlottend’ op de saute baren,

Door dit swemmend’ heyr gheleyt;

Al de herders van den lande,

Staende treurich op het strande.

Hebben haer vertreck beschreyt.

Hebben daer met vele tranen.

Air haer deuchden gaen vermanen,

Yder thoonde daer sijn jonst:

Mopsus prees haer fierich spreecken;

Tytirus veel ander streecken,

Oock haer dicht, en teecken-konst.

Coridon met druck bevanghen,

Ginck sijn lulle-pijpe langen.

End’ hy speelde het laetste dicht:

Dat hy in de groene hoven,

In de beemden van West-hoven 127^

Met haer onlanx had’ gesticht.

234

Hier-en-tusschen is verdwenen.

En de Nimph’ niet meer verschenen,

Daer nu Coridon om sneeft;

Sijnen roem is nu gheweken,

Naer den Amstel en de beken,

Daer sy hare weyden heeft.

Weinige maanden na Anna’s vertrek stierf Peutemans. Indien het lied, dat zij op 20 Februari van het volgende jaar aan haar ,,vrinthouwendenbsp;Coridon” schreef 128^ inderdaad voor hem bestemd was — en er is allenbsp;aanleiding tot deze veronderstelling — dan moet zij onkundig zijn gebleven van zijn dood. Zo kwam Coridon het antwoord van zijn Silvianbsp;evenmin onder ogen als de druk van zijn bevallig klaaglied 129.

Jacob Hobius

Jacob Hobius dig eigenlijk Hobickse (d. i. Jobse) heette, was de zoon van Hobick Hubrechtse, van 1597 tot 160^ het jaar van zijn dood,nbsp;schepen en baljuw van Brouwershaven, en diens vrouw Liele Kempe.nbsp;Zijn moeder was een dochter van Salome Cats, en dientengevolge wasnbsp;Jacob Hobius een achterneef van zijn stad- en tijdgenoot Jacob Cats. Hijnbsp;was o.a. burgemeester en weesmeester van zijn geboorteplaats, waar hij opnbsp;17 Maart 1620 in de kracht van zijn leven stierf. Ook hij had voor denbsp;,,Sinn’- en minne-beelden” van Cats een lofdicht geschreven In denbsp;,,Nachtegael” werd zijn ,,Visscher-praetie” 132 afgedrukt, een in alexandrijnen en met volle rijmen geschreven vlotte, niet onbevallige en hier ennbsp;daar zelfs levendige dialoog tussen een vissersjongen, die zojuist uit zee isnbsp;gekomen, en een meisje. Dat minnekozen tussen die twee, dat elkaar plagennbsp;en dan weer haastig verzekeren dat het zó niet gemeend was, die meisjesnbsp;die iedere dag naar het Noordbolwerk wandelen om te kijken hoe de windnbsp;waait: hoe eenvoudig en natuurlijk heeft deze Brouwershavense burgemeester dat alles beschreven. Een gedicht als dit doet ons eens te meernbsp;betreuren, dat het proza als stijlvorm pas zo laat in de letterkunde ingangnbsp;heeft gevonden.

Nicolaes Antonisz. van der Deelen

Ook van de theoloog Nicolaes Antonisz. van der Deelen (of Deli'én, ook wel; Nicolaus Anthonij Delenus) (1600—'1630) 133 bevat de .,Zeeu-sche Nachtegael” maar één gedicht, het ,,Liedeken van Cnemon endenbsp;Numa” 134 uit de Seden-sang, een berijmde anekdote uit de klassiekenbsp;Oudheid, met een moraliserende strekking, geschreven in de trant van.nbsp;Cats’ „Harders-liedt”. Te Middelburg in 1600 geboren, werd hij in 1622nbsp;als student in de theologie te Leiden ingeschreven. Reeds het jaar daaropnbsp;werd hij predikant te Stad-aan-’t Haringvliet; in 1629 trok hij als zodanig naar Nieuwerkerk op Duiveland, in 1630 naar 's-Hertogenbosch,nbsp;waar hij al op 3 October van hetzelfde jaar overleed. Toen hij als candi-daat in de theologie aan de ,,Nachtegael” meewerkte, had hij al een afzonderlijk verschenen gedicht, ,,Nissi” (1621) 135 op zijn naam staan, datnbsp;hij geschreven had naar aanleiding van de mislukte overval van denbsp;Spaanse troepen op het eiland van Kadzand. Na zijn vroege dood verschenen nog twee andere liederen van hem, die tezamen zijn uitgegeven:nbsp;de klacht van een ten dode benauwde ziel, die in haar vertwijfeling haarnbsp;geloof terugvindt en behouden wordt, en een klaaglied over de verlatennbsp;gemeente van Breda 136. Onberispelijk van rijm en metrum, is al het werknbsp;van Van der Deelen uit literair oogpunt beschouwd volkomen onbelangrijk.

235

Adriaen van de Venne

Van Adriaen van de Venne, de broer van de uitgever, bevat de verzameling twee bijdragen. In de Minne-sang is de „Zeeusche Mey-klacht ofte schyn-kycker” 137 opgenomen, een uitvoerig bijschrift bij een doornbsp;hemzelf ontworpen prent, waarop een jongeman is uitgebeeld die aan denbsp;rand van een helder water gelegen, daarin zijn eigen beeltenis beschouwt.nbsp;Dit al eveneens in alexandrijnen geschreven gedicht is een pleidooi voornbsp;de teken- en schilderkunst, en met een aantal argumenten tracht denbsp;dichter-graveur de voortreffelijkheid van deze kunsten boven de letterkunde aan te tonen. Wat hemzelf betreft gaat zijn stelling zeker op,nbsp;alhoewel Van de Venne betere gedichten heeft geschreven dan dezenbsp;rijmelarij in Catsiaanse trant. Tot dat betere werk behoort al aanstonds denbsp;welluidende vertaling van de honderdste psalm in de Hemel-sang gnnbsp;veel van zijn „inde verdrietighe winter-avonden” gemaakte andere verzen,nbsp;die in een afzonderlijke bundel bij de „Nachtegael” werden ingebonden.

Johannes de Swaef

Johannes de Swaef, die als paedagoog in breder verband wordt besproken, berijmde voor dit liedboek een Romeinse anekdote zodanig, dat ze op de bekende wijs van de 42ste Psalm gezongen kon worden 139. Bijwijze van bladvulling met een kleine letter gedrukt, besluit dit lied denbsp;Seden-sang.

Pieter van Meldert

Met deze schoolmeester zijn we tot de dii minores gekomen, waartoe ook Pieter van Meldert, P. J. Vos, J. Rogiers ,,ende meer andere” behoren. Pieter van Meldert is vrijwel een onbekende voor ons; we wetennbsp;eigenlijk alleen van hem, dat hij ,,glasschrijver” te Middelburg was no.nbsp;Zijn ,,Eer-liedt tot de Zeeusche poëten” m doet hem kennen als eennbsp;rederijker in optima forma, die de Parnassus en de Helicon, Momus ennbsp;de Prins der rederijkersrefereinen er bij haalt, met binnenrijmen werkt,nbsp;opwekt tot de handhaving van de „Redens-kunst” en tenslotte met zijnnbsp;zinspreuk ,,Doende leertmen” ondertekent. Letterkundige betekenis heeftnbsp;het evenmin als het lofdicht, dat Van Meldert voor het ,,Proef-stuck vannbsp;de schryf-konste” (1619) van Samuel de Swaef schreef Zo blijft dezenbsp;figuur, van wiens glasgraveerkunst niets bewaard schijnt te zijn, voor onsnbsp;weinig meer dan een naam

Pieter de Vos

Scherper staat de persoon van Pieter de Vos (1606—1663) nbsp;nbsp;nbsp;ons

voor ogen. Deze dichter, die bij de verschijning van de ,,Zeeusche Nachtegael” niet ouder dan zeventien jaar was, zou in 1639 secretaris worden van zijn vaderstad Vere 145. waar dit ambt in zijn familie erfelijk scheen tenbsp;zijn. Van zijn letterkundige arbeid bezitten we geen andere proeven i46nbsp;dan de beide bijdragen, die hij in deze bundel schreef: in de Minne-sangnbsp;een ,,Klacht-minnebrief” i4i, die door zijn mythologische motieven invloednbsp;van de Renaissance aantoont, en door zijn alexandrijnen en herhalingennbsp;invloed van Cats. Toch komen er enkele passages in voor, die niet onaardig zijn, vooral wanneer men bedenkt dat het nog maar een jongennbsp;was, die ze schreef. Zo deze beschrijving van een lentelandschap:

Hier sach ick menich dier, gherust en sonder §pmmer,

Sich grasen by 't gheboomt in schaduw's lieve lommer;

236

Pans onderdanich volck, te leen elck doende was,

't Ghewold onnoosel vee in ’t groene clavrich gras;

Daer was een soet gesang, een vrolick tierelieren.

Een minnelick gejuych van plnym-bedeckte dieren...

of de vergelijking van de klagende minnaar met de klagende tortelduif:

de tong hief aen te spreken;

Ghelijck de tortel-duyf inwendich treurt en claeght In droeve eensaemheyt, en grooten rouwe draeght,

Alst niet en siet die geen daer door het can verblijden.

Het jaeght geduerichlick, het soect aen allen zijden.

Op bergh, in bosch, in dal, tot dattet ergens vint Daer 't seer op is verheft, daer 't seer op is gesint:

Ten vreest voor onweer, storm, noch stormens felle baren,

Ten vreest geen tegenspoet, ten vreest oock geen beswaren.

Ten schept ooc nergens vreugt, door dien ’t sijn gayken mist; Alsoo een minnaer oock sijn lentens jeucht verguistnbsp;In suchten, en in pijn, als hy sijn lief moet derven.

Ook het lied dat de bundel besluit, een ,,Vreuchden'liedt, over de ghe-boort Christi, den Sone Godts” js van hem, maar in tegenstelling tot het eerste bezit het geen verdiensten. Rederijkersinvloed blijkt uit denbsp;aanhef van het slotcouplet; ,,Prins, Coninck, Vorst en Heer der Heerennbsp;groot”. Al in 1627 werd Pieter de Vos overdeken van het rederijkersgildenbsp;van Vere, wat hij tot zijn dood bleef. Deze benoeming op zo jeugdigenbsp;leeftijd getuigt van de hoge dunk, die de Veerse rederijkers van dezenbsp;veelbelovende jonge dichter hadden. Als magistraat heeft hij een bescheiden carrière gemaakt, als dichter eindigde die op hetzelfde ogenblik, waarop ze begon.

Johannes Rogiers

De laatste met name genoemde medewerker van de bundel is Johannes Rogiers (1602?—1654)nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;tegelijk een van de jongste. Toen de bundel

verscheen had deze Middelburger klaarblijkelijk nog geen keuze gedaan voor zijn maatschappelijke loopbaan, want eerst in 1628 werd hij, opnbsp;zes-en-twintigjarige leeftijd, te Leiden als student in de theologie ingeschreven. In 1633 werd hij als proponent predikant te Kerkwerve opnbsp;Schouwen, drie jaar later werd hij te Renesse beroepen en daar de opvolger van de bekende Petrus Wittewrongel, in 1638 verwisselde hij dezenbsp;standplaats voor Brouwershaven, waar hij tien jaar bleef, en in 1648 gingnbsp;hij naar Zieriksee, waar hij in 1654 als dienstdoend predikant overleed.nbsp;Door zijn beide, eerst op latere leeftijd gesloten huwelijken, was hij aannbsp;voorname Zierikseese families gelieerd.

In de ,,Zeeusche Nachtegael” heeft Rogiers twee gedichten geschreven, beide in de Minne-sang: een welkomstlied aan Anna Roemers ^atnbsp;behalve met zijn naam met zijn zinspreuk: ,,Mijn gheluck, Is in druck”nbsp;ondertekend is. Als zovele andere uit de bundel is ook dit vers Catsiaansnbsp;van maat en zinswendingen; zelfs het ,,evenwel nochtans” ontbreekt niet.nbsp;Veel bekoorlijker dan dit wat vlakke lied is zijn ,,Claghende vrijster”nbsp;dat, in de trant van Cats’ ,,Harders-liedt” of Huygens’ „Voorhout” geschreven, de klacht vertolkt van een vrijster over haar vrijer, die ,,denbsp;walghe van haerf§tack” en een ander meisje naliep. En toch heeft ze nietnbsp;verdiend, zo versmaad te worden;

237

Quaemje vroech, of quaemje late,

Naer het u wel quam te pas.

Op wat ure dattet was,

’kHeb u altoos in-ghelaten,

Noyt en quaemj' om niet ghegaen,

Noyt en bleefje langhe staen.

Dickwils heb ick halve nachten Mijnen slaep om u verlet.

En ghebleven uyttet bedt.

En voor deure sitten wachten,

Somtijts in soo bitter kou.

Dat ickt niet ghesegghen sou.

Alsje dan niet zijt ghecomen,

Stracx soo docht my dat mijn hert Teenemael ghesloten wert.

Dan soo was ick in-ghenomen Met een droef en bang gheducht.

Met een jammerlick ghesucht:

Dan oock heb ick wel het laken Van het bedde daer ick lach.

Door mijn weenen en gheclach Mette tranen nat gaen maken;

Schoon ick my tot slapen ley,

’tWier verhindert vant geschrey.

Jonckbloet, die van de ,,Zeeusche Nachtegael” overigens niet veel goeds heeft gezegd, rangschikt dit lied onder de beste uit de bundel ennbsp;inderdaad behoort het daartoe. Dat Rogiers hierin zichzelf overtroffennbsp;heeft blijkt uit een vergelijking met de drie andere gedichten, die we verdernbsp;nog van hem kennen, alle drie lofdichten, in Catsiaanse geest en stijl geschreven en zonder enige literaire waarde. Men vindt ze voorin „Een hulpenbsp;tot ware salicheyt” van Joannes de Swaefnbsp;nbsp;nbsp;nbsp;,,Laetste basuyne” van

Udemans 1^4 gj, „Nederduytsche poëmata” van Adriaen Hoffer

Anonieme bijdragen

Wie de anonieme „meer andere” dichters zijn, die de lijst der medewerkers van de ,,Zeeusche Nachtegael” besluiten, zal wel altijd een raadsel blijven, naar de oplossing waarvan men zelfs niet kan gissen. Vijf bijdragen in de bundel zijn niet ondertekend. In de eerste plaats is dit hetnbsp;korte „Venus bedroch” Jat als zovele andere bijdragen van Cats hadnbsp;kunnen zijn. Verder het ,,Lied aen N. P. S. Vrouwe-slagher” 157^ gganbsp;dichterlijke afstraffing van een eveneens onbekende Zeeuwse vrouwenbeul,nbsp;en het onmiddellijk daaropvolgende ,,Wulmer” i®®, een veel aardiger ennbsp;vlotter liedje in de trant van Cats’ ,,Harders-liedt” geschreven. Dan denbsp;,,Nopen”nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;(Jig werkelijk van Cats zijn, tenslotte het ,,Ghedicht, ter eer

gedaen van de Zeeusche Nachtegael” Jat mogelijk van Pieter van Meldert is.

Men kan zich moeilijk aan de indruk onttrekken, dat de organisatoren van de bundel alle krachten hebben ingespannen om met een zo uitgelezennbsp;en tegelijk zo talrijk mogelijk gezelschap voor de dag te komen. Allenbsp;beschikbare dichters zijn opgeroepen om hun aandeel te leveren voor ditnbsp;boek, dat de mondigheid der Zeeuwen aan de Hollanders zou moeten

238

bewijzen. Dat twee van hen, Peutemans en Hobius, intussen al gestorven waren, werd klaarblijkelijk opzettelijk verzwegen. Terwille van de omvangnbsp;werden ettelijke gedichten opgenomen, die beter in de pen, althans innbsp;portefeuille waren gebleven, ook naar het oordeel van de Zeeuwse tijdgenoten. ,,Tis zeker”, schrijft de Middelburgse koopman Johan Rader-macher aan zijn Londense vriend Jacques Cole, ,,al waerender eenigenbsp;liederen wtbleven, men soudese niet gemist hebben”, en we kunnen hemnbsp;deze uitspraak volmondig toestemmen. In dezelfde brief horen we iets vannbsp;het succes, dat de uitgever zich met dit sierlijk uitgevoerde boek verwierf:nbsp;,,Desen boeck is soo wel getrocken, dat den drucker meynt eer lange welnbsp;soude mogen herdruckt worden”, en hij voegt er aan toe: ,,dan soudemennbsp;den hoff wat wieden van oncruyt, ende met eenige betere plantsoenennbsp;besetten”nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;Eer de drukker Jan Pietersz. van de Venne gelegenheid

kreeg, werd hij zelf uit de hof der wereld gewied, en de Rotterdamse en Amsterdamse uitgevers die in 1632 en 1633 de bundel nogmaals ter persenbsp;legden, zagen er uitsluitend een handelsobject in en hadden geen redennbsp;om de tekst te zuiveren.

Een kunstwerk van de eerste rang is de „Zeeusche Nachtegael” allerminst, de hooggestemde inleiding van de uitgever ten spijt. Tot het scheppen van een bundel, die de vergelijking kon doorstaan met het werknbsp;van Bredero, Hooft, Huygens en Vondel, waren in Zeeland trouwensnbsp;geen dichters. De besten onder hen. Van Borsselen, De Brune ennbsp;Beaumont, welke laatste eigenlijk niet eens een Zeeuw was, blijven altijdnbsp;nog verre de minderen van de Hollandse dichters, zowel wat de aestheti-sche vermogens van hun stijl als de vlucht van hun gedachten betreft. Hetnbsp;,,vriendelijck dreyghement”, waarmede Jan Pietersz. zijn inleiding besluit:nbsp;„by aldien de Zeeusche verstanden by yder niet erkent werden sal ick nochnbsp;andermael mijn uyterste vermoghen doen, om haer scharp, loffelijck vernuftnbsp;door konst van drucken wyder te doen verspreyen, in onse en buyten onsenbsp;landen”, deze bedreiging is almee niet ten uitvoer gebracht door zijn vroegenbsp;dood. En was deze niet tussenbeide gekomen, dan zou Van de Vennenbsp;zeker voor een moeilijke opgave zijn komen te staan, want het beste wat denbsp;Zeeuwse literatuur in deze tijd heeft voortgebracht, het werk van Philibertnbsp;van Borsselen, was al twintig jaar tevoren verschenen, en het beste watnbsp;zij nog zou voortbrengen, de verzamelde gedichten van Simon vannbsp;Beaumont en het ,,Bancket-werck” van Johan de Brune, zouden pas veelnbsp;later het licht zien.

Wat in de ,.Zeeusche Nachtegael” te waarderen valt, is de zuiverheid van de Nederlandse taal ,,Het is seer mis-prijsselijck”, zegt Adriaennbsp;van de Venne in de inleiding tot zijn ,.Tafereel van sinne-mal”, ,,datmennbsp;zijn vaderlantsche spraeck soeckt achter hoecken te laeten, ende ghe-bruycken andere schraele menghelingen onder volcomen soet-mondigenbsp;ronde woorden; dewelcke, door sulcken overlantsche gemeynsaemheyt alsnbsp;verbastaert werden! daer nochtans het Nederlants niet van noode is bynbsp;andere te gaen ontleenen”. De medewerkers hebben zich aan deze opvatting gehouden en hun werk in ,,onse vry-borstige inlandsche tael” geschreven. Op een enkele uitzondering na zijn ze aan het rederijkersversnbsp;ontgroeid en, door bemiddeling van Cats en via deze dichter van Heinsius,nbsp;onder invloed van de Klassieken en de Franse Renaissance gekomen. Hetnbsp;is de Heinsius der in 1616 verschenen ,,Nederduytsche poëmata”, die zijnbsp;eren en navolgen, de geleerde van wereldbetekenis, die door zijn voorbeeldnbsp;het welsprekendste pleidooi voor de moedertaal heeft gevoerd, dat mennbsp;zich kon denken 163, Overigens was voor de dichters van de „Zeeuschenbsp;Nachtegael” de poëzie meer een aangelegenheid van het hoofd dan van

239

het hart, dat naar het 'bekende woord van Horatius de bron der welsprekendheid is. De Zeeuwse dichters behoren bijna zonder uitzondering tot de aristocratie, tot de regentenkringen of tenminste tot de geleerdenstand. Een kousenkoopman als Vondel, een volksjongen als Bredero zoektnbsp;men onder hen tevergeefs. Een lid van de Hoge Raad, vier burgemeesters,nbsp;twee pensionarissen, een schepen, twee advocaten, een predikant en eennbsp;doctor in de medicijnen, en daarbij nog de vrouw van de rentmeester dernbsp;Staten van Zeeland, vormen met hun dertienen een illuster gezelschap.nbsp;Van de overblijvende zes zijn er twee aanstaande predikanten, zal er éénnbsp;secretaris van Vere worden, zijn er twee schilder en is er één weliswaarnbsp;maar schoolmeester, maar als zodanig een uiterst bekwaam en kundig man,nbsp;en bovendien broer van een Middelburgs predikant. Maatschappelijk beschouwd was op dit gezelschap niets aan te merken, en men zou zich bijnanbsp;afvragen, of niet misschien juist daarom de kunst wat in het gedrang kwam.

Tenslotte de vraag, in hoeverre men kan spreken van een Zeeuwse dichterkring, die te vergelijken zou zijn met de Amsterdamse kring vannbsp;Roemer Visscher, die later in de Muiderkring zijn voortzetting vond, ofnbsp;met de Dordtse kring, waarvan Cats weldra het middelpunt zou worden.nbsp;Dat te Middelburg iets dergelijks bestaan zou hebben, is mogelijk, maarnbsp;niet waarschijnlijk. De grootste helft der medewerkers, twaalf, woondenbsp;omstreeks 1620 in de hoofdstad van Zeeland, Valerius en Vos bovendiennbsp;in het nabijgelegen Vere, terwijl Hoffer en Van Borsselen er uit hoofdenbsp;van hun ambt meermalen moesten vertoeven. De regenten zullen elkaarnbsp;ambtelijk geregeld ontmoet hebben in de vergaderzaal, maar er is geennbsp;enkele plaats in het boek, noch daarbuiten in de literatuur van die tijd, dienbsp;wijst op het bestaan van letterkundige bijeenkomsten. Waarschijnlijk is,nbsp;dat we in de bundel alleen een gelegenheidsuitgave moeten zien, en dat denbsp;medewerkers elkaar nooit elders gezamenlijk ontmoet hebben dan in denbsp;namenlijst, die er aan voorafgaat.

Indien er omstreeks 1620 al een Zeeuwse dichterkring bestaan mocht hebben, dan zou deze al spoedig daarna getiërceerd zijn. Hobius ennbsp;Peutemans immers waren bij de verschijning van de ..Zeeusche Nachte-gael” al gestorven, en Cats was al naar Dordrecht verhuisd. In 1625nbsp;stierf Valerius, en verhuisde Adriaen van de Venne naar Den Haag.nbsp;Nicolaas van der Deelen was al in 1622 in Leiden gaan studeren, waarheen Johannes Rogiers in 1628 vertrok. Het jaar tevoren was Van Borsselen gestorven. Van al deze verliezen zal vooral het vertrek van Cats,nbsp;immers de ,,artsch-vader van onse Zeeusche poëten”, zwaar gewogennbsp;hebben, vooral omdat geen enkel ander dichter uit deze kring de aangewezen leider kon zijn.

HET TAFEREEL VAN SINNE-MAL

Een afzonderlijke en uitvoeriger bespreking eist het werk van Adriaen van de Venne, dat met afzonderlijk titelblad en paginering aan denbsp;,,Zeeusche Nachtegael” werd toegevoegd: het ,.Tafereel van sinne-mal” 164. De uitgever verzoekt de ,,soet vermaeck-soeckende lesers” hetnbsp;bij de ,,Nachtegael” te laten inbinden, ,,overmits het als een werck is, endenbsp;van ’t ander ontleent”, en ook de dichter zelf is, in alle bescheidenheid,nbsp;van oordeel „dattet niet qualijck soud passen dit werck by de Nachtegaelnbsp;te vougen”. Dat het er afzonderlijk werd bijgevoegd vindt zijn oorzaaknbsp;alleen in het feit, dat hetgeen Van de Venne in portefeuille had liggen, tenbsp;veel was om verspreid over de drie delen te worden opgenomen — eigenlijknbsp;maar over twee, want godsdienstige gedichten treft men in de poëzie vannbsp;deze zwierige kunstenaar niet aan.

2-10

De „Middelburchsche lauwer-hof, ofte rust-plaetse, van Mercurius, ende des selfs aenspraecke tot alle const-beminders” waarmee denbsp;bundel opent, is eigenlijk een aanprijzing van de winkel der Van denbsp;Vennes, die Mercurius in de mond wordt gelegd. Uit Duitsland, waar opnbsp;het ogenblik de oorlog woedt, heeft hij zich naar Zeeland begeven, ennbsp;terwijl hij op een herdersstel een lied zat te zingen, heeft Vrouw Echo denbsp;Zeeuwse nimfen gewekt, die hem gesmeekt hebben om in Zeeland tenbsp;blijven. Weldra echter jaagt Neptunus hem op.

Want als de water-godt, mijn wesen heeft gekent,

Soo heeft hy sich terstont, tot mywaerts toegewent:

Met ysselick ghesicht, en vreesselick gheklater.

Drong hy met groot gebruys, door ’t soute golven-water.

Sijn lichaem was beschuymt: zijn paerden staecken op Haer slymich-gladde-lijf, en hart geschubde cop,

Des grysaerts groot gevolgh, de trytons met haer schelpen.

Die quamen opgerust, om haren vooghd te helpen:

Sy guysden met de vloet, en spëitten met een vlucht.

En sloeghen na my toe, met vreesselick gherucht i®®,

en aldus weer opgedreven daalt de god ditmaal te Middelburg neer, waar hij in een lommerrijke tuin in het midden van de stad een beeld van zichzelf weet opgericht. Daar houdt hij nu zijn hof, in die bloementuin waarnbsp;schaduwrijke priëlen verkoeling schenken, wanneer de zon op het hoogstnbsp;staat, en in de boekdrukkerij, daaraan palend, waar de schilderkunst hoognbsp;wordt gehouden en de drukpers kunsten en wetenschappen beide tot gemeengoed der burgerij maakt. Daar ontmoeten de Zeeuwse dichtersnbsp;elkaar: Schotte, Van Beaumont, Cats, Hoffer, Van Borsselen, Johannanbsp;Coomans, De Brune, Luyt, Peutemans, Hobius en anderen, die de tijd nietnbsp;toelaat te noemen. Als inleiding tot de bundel is dit vers volkomen geslaagd, wat ook van de opzet geldt. Van de Venne heeft fantasie, hij weetnbsp;een bepaald gegeven sierlijk te hanteren en uit te werken, hij gebruikt denbsp;motieven van de mythologie, die hem als Renaissance-kunstenaar welvertrouwd waren, zonder die overladenheid die ze bij andere dichtersnbsp;meermalen ongenietbaar maakt, en tenslotte geeft hij ook als dichter vannbsp;hetzelfde scherpe waarnemingsvermogen blijk, dat hem als schilder ennbsp;tekenaar tot een der belangrijkste figuren uit onze schilderkunst van hetnbsp;eerste kwart der eeuw maakt.

Van geheel andere aard is het tweede gedicht uit de bundel, de ,,Uytroep ofte boel-coop, van malle-pracht” i®'^, een opsomming van al denbsp;onderdelen van het toilet der zeventiende-eeuwse pronkers en pronksters,nbsp;en tegelijk een stil maar veelzeggend verwijt aan de overdreven opgevoerdenbsp;weeldezucht in de mode van mannen zowel als van vrouwen. Met ditnbsp;gedicht schaart Van de Venne zich aan de zijde van de jonge Huygens,nbsp;al is het dan met minder talent. Aan diens ,.Voorhout” i®®, maar vooralnbsp;aan Cats’ „Galathea” herinnert het „Minne-mall van Dicke Leendert,nbsp;en Lijsje Teunis, met ioncker Maerten” i®®, een dialoog tussen een jongnbsp;boertje en een boerinnetje met als derde, en spelbreker, een hoofse jonkernbsp;uit de stad. Evenals Cats stelt Van de Venne land en stad scherp tegenover elkaar, wat ten gunste van het land uitvalt; Lijsje Teunis laat zichnbsp;door de mooie woorden van jonker Maerten niet verleiden, maar geeftnbsp;tenslotte toch de voorkeur aan haar boerse vrijer. Deze samenspraak, dienbsp;alleen wat te lang en hier en daar, als bijna al het werk van Van de Venne,nbsp;wat gekunsteld van taal is uitgevallen, is niettemin een van de levendigstenbsp;en vlotst geschreven stukken uit de bundel. Deze eigenschappen heeft het

241

gemeen met het „Boertich liedt van Hollandts Trijntje, en Zeeuwse Leunis” 1'^°, te zingen op de wijze van Cats’ ,,Ons ghespeel wil enckelnbsp;trouwen” en geheel in de trant van Cats’ arcadische gedichten geschreven. Te Rijswijk is een heel gezelschap boeren bij elkaar; er wordtnbsp;kaartgespeeld en gedobbeld, gegeten en gedronken, en ondertussen maaktnbsp;Zeeuwse Leunis, die op de een of andere wijze in deze troep terecht isnbsp;gekomen, het hof aan het mooie Trijntje. Leunis heeft geen kans bij haar,nbsp;maar als hij teleurgesteld naar de Haagse kermis trekt, om daar zijn zinnennbsp;te verzetten, haalt een gezelschap jonge vrijsters hem in en doet hem opeens zijn leed vergeten. Zeeuwse Leunis krijgt van de Hollandse meisjesnbsp;met dat al geen hoogte.

In de beschrijving van het schransende en dobbelende boerengezelschap is iets, dat aan Bredero’s ,,Kluchtigh boeren geselschap” doet denken,nbsp;waarop het wel geïnspireerd zal zijn. Het „Sinnighe slypers-liedt” herinnert daar nog sterker aan, omdat het op dezelfde wijs gezongen dientnbsp;te worden. Van de Venne heeft overigens alleen de vorm aan Brederonbsp;ontleend voor dit lied, waarin hij de scharenslijp sprekende invoert:

lek slijpe schaer, en mess’ van alderhande sné.

En beytels, en bylen, en ander tuyghje mé;

Siet! hoe ick trap en tré:

’t Is om de cost van mijn begost.

En bender by te vré.

De prent, die hij er bij tekende, vertoont de man temidden van al de klanten, waarvan hij in zijn lied melding maakt: kameniertjes, naaistersnbsp;en breisters, schilders, plaatsnijders, boetseerders, barbiers en alle mogelijke ambachtslieden: zelfs de hannekemaaier ontbreekt niet in dit bontenbsp;gezelschap. Op de monoloog van de scharenslijp volgen antwoordliederennbsp;van de vrouwelijke en de mannelijke omstanders Het eerste is op denbsp;wijs van Hoofts „Vluchtighe nymphe” te zingen:

Kluchtige slyper, aerdigh gast 'Wy zijn byster wel gepastnbsp;Op u reden, en u treden;

Want, ,ghy weet met slypery Strijekende-praet te brengen by.

Maar hoe ken je, vragen ze hem, onze gedachten zo goed? En zijn wij werkelijk wel zo geslepen, als je denkt? Schimpende slijper, schaam jenbsp;wat, ons tere vrouwen, die levenslang in de macht der mannen verkeren, zo te beschimpen.

Veynsende wiggel wapper mont,

Maecket toch niet al te bont;

Laet u lippen niet ontglippen Eenigh vrouwen-roem, off schandt.

Blijvende eer is waerdigh pandt.

En de mannelijke omstanders zijn al evenmin tevreden; ze hebben de indruk dat hij het met de waarheid niet te nauw neemt, maar de ,,Aen-spraecke tot alle onghesleepen luyden” herinnert er beiden, mannen ennbsp;vrouwen aan, dat al het gepraat van de slijper voor „enckel jock, ennbsp;boertigh spel” te houden is: niemand behoeft er zich aan te storen.

De ,,Boersche eyer-clacht” its is de lange alleenspraak van een boer, die met een mand eieren in de modder uitgegleden, nu als Perette uitnbsp;La Fontaine’s bekende fabel opsomt, wat men zoal van de gebroken

16

242

eieren had kunnen maken. De „Zeeusche mossel-man” 1^6 en het ,,Mos-sel-mans korde-wagen-liedt” bezingen de lof van dit bij uitstek Zeeuwse gerecht. Door en door Catsiaans is „Vorsse-mossels eyghen-schap, gheduydet op de ghelijckenisse der menschen seden, en leven”nbsp;terwijl de „Sinnighe neep-kluytjes, waer in spreuckscher wijse wert aennbsp;ghewesen door verscheyden persoenen, den loop des levens” aannbsp;Roemer Visscher herinneren, maar ook aan de ,,Grillen” van Simon vannbsp;Beaumont en Huygens' puntdichten. Het zijn ruim zeventig zevenregeligenbsp;gedichtjes, waarin Van de Venne aan zijn observaties van jonge Gijsjenbsp;en kleine Lijsje, van Elske Mors, jonker Puyck, trage Fop en tal vannbsp;andere al of niet aan de werkelijkheid ontleende figuren opmerkingennbsp;over het menselijk leven in 't algemeen vastknoopt. Op zichzelf beschouwdnbsp;zijn deze korte, dikwijls pittige rijmen niet onverdienstelijk, maar hunnbsp;dichter heeft dit tegen, dat men ze nu eenmaal moeilijk op zichzelf kannbsp;beschouwen en een vergelijking met grotere woordkunstenaars dan hijnbsp;was nu eenmaal in zijn nadeel moet uitvallen. Hoezeer hij er intussennbsp;althans naar streefde om een grote rijmvaardigheid te krijgen, blijkt nognbsp;eens uit het laatste gedicht van de bundel, de lijst van het ,,Tafereel, ge-naemt Sinne-bommeken” een soort van revue van al de personen, dienbsp;in de voorafgaande gedichten zijn opgetreden en die nu tezamen eennbsp;rondedans maken op de muziek van de speelman.

Als de Mey staet voor de deur, lonc en out verreet zijn beyne.

Die des winters voll’ getreur Cropen by de trirom treyne:

Loopen dan, alom, herom Sien, na pypelary bom.

Maar ook komt in dit lied tot uiting, hoezeer dit streven maar al te dikwijls tot gewrongenheid en duisterheid moest leiden. Van de Vennenbsp;overschatte zijn talent, toen hij in dezelfde trant wilde dichten als Brederonbsp;en Huygens, dichters van onvergelijkelijk groter formaat dan hij was.nbsp;Wat bij hen natuurlijk klonk, werd bij hem tot gekunsteldheid: wat bijnbsp;hen rijkdom was, werd bij hem tot pronkzucht en overladenheid, dezelfdenbsp;eigenschappen die ook Van de Venne’s schilderijen menigmaal ontsieren.

ADRIAEN VAN DE VENNE

Adriaen Pietersz. van de Venne (1589—1662) isi was te Delft geboren uit Brabantse ouders, die hun zoon te Leiden Latijn lieten leren, klaarblijkelijk met de bedoeling hem een wetenschappelijke loopbaan tenbsp;doen kiezen. Adriaen hield evenwel meer van tekenen en schilderen, ennbsp;mocht zich, wie zal zeggen na hoeveel tegenstand, daarin verder bekwamen. Simon de Valk en Willem van Diest werden zijn leermeesters,nbsp;en onder hun leiding ontwikkelde hij zich tot een kunstenaar van meernbsp;dan middelmatige bekwaamheden. Waarschijnlijk is hij hetzij met zijnnbsp;vader 1*2 jn of vóór 1605, hetzij met zijn oudere broer Jan in 1608 naarnbsp;Middelburg gekomen, waar hij op 19 November 1614 Elisabeth de Poursnbsp;tot vrouw nam. Zij was te 's-Heer-Arendskerke geboren en een dochternbsp;van de te Middelburg wonende kapitein De Pours Dit huwelijk brachtnbsp;hem het huis in de Bogaardstraat op de hoek van de Balans aan, dat aannbsp;zijn schoonvader behoord had en grensde aan de tuin van de drukkerijnbsp;van Adriaen van de Vivere. Na diens dood werd deze door Jan Pietersz.nbsp;van de Venne overgenomen. Het is niet duidelijk of de beide broers geassocieerd waren en tezamen de drukkerij, annex uitgeverij en kunsthandel, dreven, ofwel Adriaen zich uitsluitend aan de kunst wijdde.

243

De populariteit van Cats’ gedichten is gedeeltelijk verschuldigd aan de illustratie van Adriaen van de Venne. Tussen Cats en Van de Vennenbsp;heeft een nauwe samenwerking bestaan, die dateert van het begin vannbsp;Cats’ loopbaan als dichter en die bijna een halve eeuw, tot de dood vannbsp;Van de Venne, heeft voortgeduurd Voor beiden waren schilder- ennbsp;dichtkunst als het ware twee onafscheidelijke begrippen. „Reden-kunst ennbsp;beelden-kunst”, aldus Van de Venne, „moeten noodsakelick byeen endenbsp;voeghen ende moeten te samen ghelijcic de ziel en het llchaem. Gheennbsp;schilder kan sonder poëtschen gheest, noch gheen poet kan sonder schil-derschen gheest yets teelen, voldragen, baren ende opvoeden” iss. Al innbsp;de ,,Zeeusche Mey-clacht” had hij trouwens dezelfde strekking neergelegd: de poëzie is de geest en de ziel van de schilderkunst, maar dezenbsp;is op haar beurt het lichaam van de poëzie. Beide, onder alle kunstennbsp;de voornaamste, kunnen zonder elkaar niet bestaan. Daarmee correspondeert volkomen wat Cats in de voorrede van zijn „Spiegel van den oudennbsp;ende nieuwen tijdt” aanhaalt ter rechtvaardiging van de illustratie vannbsp;zijn boek: „also de poësie te rechte by de Ouden wert geseyt te zijn eennbsp;sprekende schilderye, ende de schilderye aen d’ander zijde een swijgendenbsp;poësie”

Het is de niet geringe verdienste van Van de Venne, zich zo geheel in de ideeënwereld van Cats te hebben ingeleefd, dat in zijn tekeningennbsp;de gedachten van de dichter als het ware voor de tweede maal gestaltenbsp;hebben gekregen. De uitgebreide, eindeloos uitgesponnen verhalen ennbsp;beschrijvingen van Cats weerspiegelen zich in de uiterst gedétailleerde ennbsp;minutieuse tekeningen van Van de Venne, waarop in een klein besteknbsp;een overvloed van feiten en feitjes is uitgebeeld. Al was deze kunstenaarnbsp;dan niet, als Cats, een Zeeuw van geboorte, hij deelt met hem de voorliefde, de overgave aan de wereld van het kleine, de mikrokosmos waarinnbsp;Gods grote scheppingswerken zich getrouw reflecteren

Na de dood van zijn broer, in 1625, vertrok Adriaen nog in hetzelfde jaar naar Den Haag, waar hij tot zijn dood bleef wonen. In compagnonschap met Joost Ockerss richtte hij op de Fluwelen Burgwal eennbsp;drukkers- en uitgeverszaak op, die verscheidene werken van Cats opnieuw ter perse legde maar die de firmanten al in 1632 aan Isaacnbsp;Burchoorn schijnen te hebben overgedaan. In 1634 vinden we Van denbsp;Venne in ,,De drie Leer-konsten” op de Turfmarkt in een boekwinkel,nbsp;waar zijn eigen boeken, bij Burchoorn gedrukt, te koop waren. Hij stierf,nbsp;oud en vereenzaamd, op 12 November 1662. Aan de beide kinderen,nbsp;die hem overleefden, liet hij behalve zijn schilderijen alleen maarnbsp;schulden na

Van de Venne heeft na zijn vertrek uit Zeeland nog enkele andere boeken en pamfletten geschreven, o.a. de „Sinne-vonck op den Hollandt-schen turf” (1634) en het „Tafereel van de belacchende werelt” (1635),nbsp;die als al zijn latere werk in letterkundige betekenis achterstaan bijnbsp;het ,,Tafereel van sinne-mal”. Beurtelings staat hij onder invloed vannbsp;Cats, Hooft, Bredero en Huygens, en ook volgt hij weleens zichzelfnbsp;na 193. Er is veel gekunsteldheid In zijn werk, de woordspelingen zijn ernbsp;niet van de lucht, en vooral zijn proza heeft sterk de invloed ondergaannbsp;van de vernuftstijl, die uit Engeland ook hierheen was komen overwaaien.nbsp;De opzettelijke duisterheid, die al in zijn eerste gedichten tot uiting kwam,nbsp;nam met de jaren toe, en in zijn latere werk zijn tal van plaatsen, waarvannbsp;men tevergeefs de ontcijfering zoekt. Niet als dichter, alleen als schildernbsp;en vooral als tekenaar is Van de Venne blijven voortleven. De verzen innbsp;de ,,Zeeusche Nachtegael” en het ,.Tafereel van sinne-mal” heeft hijnbsp;bijna alle ondertekend met zijn zinspreuk „lek soeck en vin”. Het object

244

van dit zoeken kan moeilijk iets anders zijn geweest dan de schoonheid, maar heeft Van de Venne werkelijk gemeend, dat hij die in zijn letterkundige werk gevonden had?

JACOB CATS

In het middelpunt van het letterkundige leven in Zeeland uit het eerste kwart van onze Gouden Eeuw staat de figuur van Jacob Cats (1577—nbsp;1660) 1Ö4 Over geen andere dichter uit heel onze zeventiende-eeuwsenbsp;letterkunde lopen de meningen zozeer uiteen. „Bewundert viel, und vielnbsp;gescholten”, als verder in onze letterkunde alleen maar Bilderdijk ten deelnbsp;is gevallen, is hij alleen om die reden al steeds opnieuw de moeite van eennbsp;opzettelijke bestudering waard. Een objectief oordeel over hem uit tenbsp;spreken is nauwelijks mogelijk, omdat zijn werk enkele eeuwen lang eennbsp;buitengewoon grote plaats heeft ingenomen in het kultuurbezit van onsnbsp;voorgeslacht. Daardoor vormt dit dan ook niet alleen, als bv. dat vannbsp;zijn geestverwant Huygens, een hoofdstuk uit onze literatuurgeschiedenis,nbsp;maar bovendien een deel van de hele Nederlandse beschavingsgeschiedenis. Het standpunt, dat we ten opzichte van Cats innemen, is afhankelijknbsp;van onze houding tegenover het verleden van ons volk en in ’t algemeennbsp;tegenover de structuur van de Nederlandse volksziel. Dit maakt een beschouwing van het werk van Cats even aantrekkelijk als moeilijk, ennbsp;verklaart waarom elke nieuwe beschouwing voor- en tegenstandersnbsp;vindt.

Afkomst en levensloop tot 1623

Het geslacht Cats was afkomstig uit Brouwershaven of uit de omgeving van deze plaats De stamreeks der familie klimt niet verder op dannbsp;tot het begin der zestiende eeuw en vangt aan met de grootvader van denbsp;dichter, Cornelis Cornelisz. Cats, die in 1536 meestoofmeester was tenbsp;Brouwershaven. Uit zijn huwelijk met Lide N. N. werden drie kinderennbsp;geboren; Adriaen Cornelisz., Salome gn Matthijs

Adriaen Cornelisz. Cats 200_ omstreeks 1535 te Brouwershaven geboren en aldaar tussen 5 October 1599 en 1 Februari 1600 overleden, schijntnbsp;aanvankelijk biersteker te zijn geweest. Tussen 1568 en 1595 was hijnbsp;herhaaldelijk schepen, in 1598 en 1599 burgemeester, in 1572 thesauriernbsp;en landmeester van Sint-Jakobs Klein-Nieuwlandpolder, in 1573 kerkmeester, in 1583 accijnsenaar, tussen 1571 en 1595 herhaaldelijk weesmeester en in 1589 onderdijkgraaf der zes nieuwbedijkte landen. Dat hijnbsp;zowel vóór als na 1577 in de vroedschap zat bewijst dat hij, aanvankelijknbsp;Roomsgezind, na de overgang van Schouwen en Duiveland mee overgegaan is naar de nieuwe religie, althans voor de schijn. Vele aanzienlijkennbsp;immers bleven ook hier het oude geloof getrouw.

Adriaen Cats is twee keer gehuwd geweest. Uit zijn eerste huwelijk met Leenken Breijde 201 werden vier kinderen geboren: een zoon Cornelisnbsp;nbsp;nbsp;nbsp;twee dochters, waarvan er een Quirina 203 heette, en, op

10 November 1577, Jacob. Anderhalf jaar na de geboorte van dit jongste kind overleed de moeder, op 13 Mei 1579. De vader, ,,noch gesont en vannbsp;bequame jaaren” 204^ hertrouwde (vóór Maart 1583) met Jolente denbsp;Grande 205^ „een hupse vrouw uyt Walslant”, ,,een hantsaam wijf en oocknbsp;van edel bloet, maar door de krijg berooft van al haar ouders goet”.nbsp;Voor de vier halve wezen, die aan haar opvoeding werden toevertrouwd,nbsp;was zij een moeder, maar niettemin vonden een kinderloze oom en tante 206nbsp;het veiliger, de kinderen aan de invloed van deze buitenlandse vrouw uitnbsp;een Rooms land te onttrekken, en zo verliet Jacob al vroeg het ouderlijk

245

huis. Uit het tweede huwelijk van zijn vader werden nogmaals vier kinderen geboren, drie zoons 207 gn een dochter Leenken, ,,een schoone maagt”.

Jacob zelf werd al vroeg, op kosten van zijn oom, naar de Latijnse school te Zieriksee gezonden. Aanvankelijk was dit hem ,,een droevignbsp;leven”, en het eerste jaar voerde hij, naar zijn eigen getuigenis, weinig ofnbsp;niets uit. Hij kwam er in de kost bij de tector Dirck Kemp, een eigenaardig man, die met zichzelf en zijn onderwijs bijzonder ingenomen was,nbsp;bovendien ,,gansch kluchtig in manieren”, waarvan Cats een voorbeeldnbsp;noemt. Zijn vrouw had een dienstbode, die zich geen maagd meer konnbsp;noemen, en die ’s nachts, ,,als vrouw en meester sliep”, in de kamer vannbsp;de kostjongens kwam. Jacob was nog te jong om mee te doen aan denbsp;,,losse praat” — want erger dingen gebeurden er niet — maar nietteminnbsp;werd in deze jaren de kiem gelegd van zijn zinnelijk karakter, de bron vannbsp;een levenslange strijd. Nog als grijsaard van twee en tachtig klaagt hij;

lek voele menigmaal noch in mijn zinnen komen Dat ick van dese stof ter loops heb ingenomen:

Het kruyt dat niet en deugt, indien het veylig wast.

Word ongevoelig groot en staat ten lesten vast.

We mogen aannemen dat Cats tussen zijn elfde en zijn veertiende jaar in Zieriksee is geweest 208. In deze tijd valt zijn eerste jeugdverliefdheid,nbsp;die weliswaar maar ,,kinderwerck” was, maar zijn jonge leven toch onrustig maakte. Tante kwam er achter en ,,ging geweldig af”, en Jacob,nbsp;altijd voor goede woorden vatbaar, gaf zijn ,,grillen” op. In Zierikseenbsp;ook maakte ,,een eerbaar jongeling, uyt Brabant daar gekomen”, hemnbsp;bekend met de dichtkunst, waarop hij zich weldra eveneens begon toe tenbsp;leggen, eerst ,,in Roomsche taal” en vervolgens, toen hij daarvan de smaaknbsp;verloren had, ,,in de Zeeusche taal”.

Vier jaar bleef hij op de Latijnse school: toen verliet hij, waarschijnlijk dus in 1591 of 1592, Zieriksee en Zeeland metterwoon, en vertrok naarnbsp;Leiden. Naar Schouwen is hij niet meer teruggekeerd, behalve voor eennbsp;kortstondig verblijf, maar levenslang heeft hij de herinnering aan Brouwershaven en Zieriksee in zich levend gehouden. Zijn ,,Ouderdom,nbsp;Buyten-leven en Hof-gedachten, op Sorgh-vliet” (1656), het werk dat hijnbsp;tegen zijn tachtigste jaar schrijft, is aan de overheid van beide stedennbsp;opgedragen 209. Met zijn Brouwershavense familie is hij altijd in contactnbsp;gebleven, met zijn broers en zusters en hun kinderen, met zijn achterneefnbsp;Jacob Hobius, met een achternichtje dat hij aan een bruidschat hielp 210.nbsp;Veel later nog interesseert hij zich voor zijn achterneef Hobius van dernbsp;Vorm (1628—1700) 211, Met tal van leden van Schouwse families, uitnbsp;de geslachten Teelinck, Hoffer. Boy en andere, heeft hij betrekkingennbsp;onderhouden.

Te Leiden kwam de jonge Jacob in huis bij ,,seecker deftig man van Leuven daar gekomenquot;, een ontwikkeld man, die Aristoteles’ ,,Organon”nbsp;las. Het ging hier al precies zo als bij rector Kemp: de huisvrouw namnbsp;op zekere dag een dienstmeisje, dat al de zes studenten, die bij haar innbsp;de kost lagen, het hoofd op hol bracht, wat hun studie nu juist niet tennbsp;goede kwam. Uitvoerig heeft Cats in zijn levensbeschrijving verteld, innbsp;welke moeilijkheden dit ,,titsig dier” hem, buiten zijn en haar schuld, heeftnbsp;gebracht, en hoe hij een tijdlang geducht in angst heeft gezeten voornbsp;een hem opgedrongen en allerminst gewenst vaderschap. Het onmid^del-lijke gevolg daarvan was. dat hij' voorlopig geen gt;wittë* kappen” meernbsp;wilde zien.

246