EEN ^:CONOMISeH-STATISTISCH ONDERZOEK NAAR DE CHEMISCHE INDUSTRIE IN NEDERLAND

RIJKSUNIVERSITEIT UTRECHT

1407 0662

EEN ECONOMISCH-STATISTISCH ONDERZOEK NAAR DE CHEMISCHE INDUSTRIE IN NEDERLAND

PROEFSCHRIFT

TER VERKRIJGING VAN DE GRAAD VAN DOCTOR IN DE WIS- EN NATUURKUNDE AANnbsp;DE RIJKSUNIVERSITEIT TE UTRECHT, OPnbsp;GEZAG VAN DEN RECTOR-MAGNIFICUS L.nbsp;VAN VUUREN, HOOGLERAAR IN DE FACULTEIT DER LETTEREN EN WIJSBEGEERTE,nbsp;VOLGENS BESLUIT VAN DE SENAAT DERnbsp;UNIVERSITEIT IN HET OPENBAAR TEnbsp;VERDEDIGEN OP MAANDAG 17 MEI 1943,nbsp;DES NAMIDDAGS TE 4 UUR,

DOOR

PAULUS SIMON PELS

GEBOREN TE AMSTERDAM

AAN MIJN OUDERS

Bij de voltooiing van dit proefschrift is het mij een aangename taak U Hoogleraren, Oud-Hoogleraren en Lectoren in de Faculteit der Wis- en Na-tuurkunde te Utrecht hartelijk dank te zeggen voor al hetgeen Gij tot mijnnbsp;wetenschappelijke vorming hebt bijgedragen.

Allereerst geldt dit U, Hooggeleerde Kr uy t, Hooggeachte Promotor. Toen ik een paar jaar geleden de mogelijkheden, en de daaraan verbondennbsp;moeilijkheden, met U besprak, om naast mijn dagelijkse werkzaamhedennbsp;aan een dissertatie te werken, waarvan het onderwerp economisch georiënteerd zou zijn, stemdet Gij er direct in toe daarbij mijn Promotor te zijn.nbsp;Voor Uw belangstelling en de grote mate van vrijheid, die U mij in alle opzichten toestond, ben ik U zeer erkentelijk.

Daarnaast ben ik vooral U, Hooggeleerde T inbergen, dankbaar, dat Gij terstond bereid waart mij onder Uw bekwame en enthousiaste leidingnbsp;dit proefschrift te laten bewerken. Mijn belangstelling voor economischenbsp;vraagstukken was mede oorzaak, dat ik mij tot een chemisch-economisch onderwerp aangetrokken voelde. Daarbij was ik mij echter wel bewust, dat iknbsp;mij daartoe vele economische en economisch-statistische gedachten en methodennbsp;eigen zou moeten maken. Dat Gij daarbij mijn raads- en leidsman wildetnbsp;zijn, verheugt mij zeer. Onze talrijke vriendschappelijke besprekingen en uitgebreide correspondentie. Uw voortdurende belangstelling en intens medeleven zijn mij een grote steun geweest en zal ik in dankbare herinnering bewaren.

Verder stel ik er prijs op ook U, Hooggeleerde K ö gl, te noemen. U zeg ik hartelijk dank voor het vele, dat ik van U heb mogen leren. De tijd doorgebracht in Uw organisch-chemisch laboratorium was voor mij van grotenbsp;waarde en zal ik niet licht vergeten.

Het Centraal Bureau voor de Statistiek in Den Haag dank ik zeer voor de grote mate van medewerking, waardoor ik vele economische en statistischenbsp;bronnen kon raadplegen.

Dat deze dissertatie, ondanks de oorlogstijd, tot stand kon komen, werd voor een belangrijk deel vergemakkelijkt door de stille, maar grote medewerking, die fij, L eni e, daarbij hebt gegeven. Dit te vermelden stemt mijnbsp;tot grote dankbaarheid!

INHOUD HOOFDSTUK I

De chemische industrie in het algemeen. nbsp;nbsp;nbsp;BIz.

§ 1. Inleiding....................... 1

§ 2. Doel van ons onderzoek............... . nbsp;nbsp;nbsp;2

§ 3. Welke bedrijfstakken omvat de chemische nbsp;nbsp;nbsp;industrie? ....nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;3

§ 4. De betekenis van de chemische industrie voor de Nederlandse

volkshuishouding.................... 5

§ 5. De kunstmeststoffen als voorbeeld van onderzoek..... 13

HOOFDSTUK II

De künstmeststoffenindustrie in het algemeen.

§ 1. Overzicht....................... 19

§ 2. Enige gegevens betreffende de aanbodzijde........ 25

HOOFDSTUK III

De superfosfaatindustrie.

§ 1. Technische inleiding.................. 30

§ 2. Historie............. 31

§ 3, Internationale vergelijking................ 33

§ 4. De productie van superfosfaat.............. 37

§ 5. De vraagzijde van de superfosfaatmarkt

?. nbsp;nbsp;nbsp;De binnenlandse vraag................ 41

?. nbsp;nbsp;nbsp;De buitenlandse vraag................ 46

c. Het bepalen van de elasticiteit van de vraag...... 49

§ 6. De aanbodzijde van de superfosfaatmarkt........ 56

HOOFDSTUK IV

De stikstofindusïrie.

§ 1. Technische inleiding.................. 61

§ 2. Historie........................ 63

§ 3. De stikstofwereldproductie.............. 64

§ 4. Het stikstofverbruik in nbsp;nbsp;nbsp;Nederland........... 67

§ 5. Zwavelzure ammoniak................. 67

HOOFDSTUK V

Blz.

Technische inleiding.................. 71

§ 2. Historie........................ 73

§ 3. Omvang der productie

a. nbsp;nbsp;nbsp;Wereldproductie................... 75

b. nbsp;nbsp;nbsp;De productie in Nederland.............. 77

§ 4. De aanbodzijde van de nbsp;nbsp;nbsp;zwavelzuurmarkt......... 79

Literatuuroverzicht

HOOFDSTUK I

DE CHEMISCHE INDUSTRIE IN HET ALGEMEEN

§ 1. INLEIDING

De chemie is een van de natuurwetenschappen, die zich de laatste tientallen jaren zeer sterk heeft ontwikkeld. De physische, kolloïd- en organische chemie zijn daar wel de duidelijkste voorbeelden van. Men denke slechts aan het uitgebreide terrein van de organische chemie: het onderzoek naar de verschillende vitaminen, de groeistoffen, hormonen, eiwitten, kunststoffen, synthetische geneesmiddelen, enz.

Met de ontwikkeling van de chemie als wetenschap ging gepaard de uitbreiding van het terrein der toepassingen. Geen natuurwetenschapnbsp;staat wellicht zo nauw in contact met de maatschappij als de chemie.nbsp;Talloze industrieën getuigen van de toepassingen, die de chemie in hetnbsp;dagelijks leven, ter bevrediging van de menselijke behoeften, heeft gevonden. Om slechts een greep te doen, noemen wij kunstzijde, papier,nbsp;glas, zeep, voedings- en genotmiddelen (waarbij in deze oorlogstijd denbsp;vaak zo noodzakelijke vervangingsmiddelen), kunstmeststoffen, geneesmiddelen, reuk- en smaakstoffen, enz. Al deze voorbeelden doen onsnbsp;tevens zien hoe diep de wetenschap op het industriële terrein is doorgedrongen. Maar ook omgekeerd, door de eisen die het publiek vaak steltnbsp;en de pogingen die de industrieën doen om aan die eisen te voldoen, doornbsp;steeds meer en nieuwe producten ter markt te brengen, worden ook aannbsp;de wetenschap, i.c. de chemie, grotere eisen en problemen gesteld.

De ontwikkeling der industrie gaat hier samen met een ontwikkeling van de chemische wetenschap. In dit verband willen wij met nadruknbsp;wijzen op de waarde van de researchlaboratoria. Research dan vertaaldnbsp;als: „op toepassing gericht natuurwetenschappelijk onderzoek”^).

Door de eisen der praktijk en het kader van de universitaire opleiding is het onmogelijk, dat de universiteitslaboratoria ingeschakeld worden innbsp;het zo uitgebreide complex van chemische industrieën.

De problemen, die de industrie zich zelve stelt of die aan haar gesteld worden, moeten nauwkeurig nagegaan en uitgewerkt worden in eigennbsp;researchlaboratoria. In de soms waarlijk revolutionaire ontwikkeling, dienbsp;de chemische industrie de laatste tientallen jaren doormaakt, zijn ge-

Vgl. Prof. Dr. W. J. D. v a n D ij c k, ,,Het toegepast natuurwetenschappelijk onderzoek als noodzakelijke factor voor de ontwikkeling van onze industrie”, Economisch-Statistische Berichten.” 27 (’42), blz. 284.

lukkig vele — vaak grote — ondernemingen tot de oprichting van eigen, goed of minder goed geoutilleerde, laboratoria gekomen. Dit proces zal,nbsp;willen de industrieën met de eisen van de tijd meekomen, zeker voortgangnbsp;vinden. En ook de kleine ondernemingen zullen dan, willen zij tenminstenbsp;het tempo van de industriële ontwikkeling bijhouden, over moeten gaannbsp;tot eigen researchwerk

Het researchwerk en de ontwikkeling der chemische wetenschap zullen het mogelijk maken, dat verdere nieuwe gebieden voor nieuwe industrieën worden geopend.

Maar afgezien daarvan staat het thans reeds vast, dat Nederland voor industrialisatiemogelijkheden ook het oog gericht moet houden op denbsp;chemische industrie.

Dat industrialisatie nodig is, wordt o.m. veroorzaakt door de snelle bevolkingsgroei. Volgens recente cijfers van de beroepstelling bedroeg hetnbsp;aantal inwoners in ons land op 31 December 1920: 6,9 millioen; 1930;nbsp;7,9 millioen en 1938; 8,7 millioen. In 18 jaar dus een bevolkingsaanwas vannbsp;± 26%.

Ten aanzien van de uitbreidingsmogelijkheden der chemische industrie verwijzen wij naar een onderzoek van Prof. Dr. Ir. H. C. J. H. G e 1 i s-s e n in samenwerking met de Economische Voorlichtingsdienst van hetnbsp;Departement van Handel en Nijverheid ^).

Als producten, die hier te lande vervaardigd zouden kunnen worden, noemt genoemd onderzoek: calciumcarbide, magnesium, celluloid,nbsp;films, terpentijn, zwavelkoolstof, tinverbindingen, tetrachloorkoolstof,nbsp;verschillende alkaloïden en anorganische producten.

In hoeverre en op welke wijze al deze producten hier vervaardigd moeten worden, zou een nader onderzoek vereisen. Doch vast staat, dat,nbsp;vooral ook na deze wereldoorlog, de uitbouw van de chemische industrienbsp;binnen het kader van de gewenste industrialisatie vele mogelijkhedennbsp;biedt.

§ 2. DOEL VAN ONS ONDERZOEK

Over de chemische industrie in Nederland is, voorzover wij hebben kunnen nagaan, weinig literatuur bekend.

Ter gelegenheid van het 35-jarig bestaan van het „Chemisch Weekblad” is in dat orgaan een reeks bijdragen gepubliceerd van en over verschillende industrieën hier ter lande ®). Ook in ,,Nederland’s Wil en Werk” *) vinden wij een opstel over de verschillende chemische fabriekennbsp;in ons land.

1) Men vergelijke ook Prof. Dr. H. R. K r u y t, ,,Organisatie van research en voorlichting”, Ned. Inst. voor Efficiency, publicatie no. 213, ,,1942. 11”.

“) ,,De betekenis van de chemische industrie voor het economisch leven in Nederland”, rede door Prof. Dr. Ir. H. C. J. H. Galissen voor de Alg. Verg.nbsp;V. d. Ned. Chem. Ver. op 22 Juli 1937 („Chem. Weekblad” 34 (1937), blz. 657).

^) Zie o.a. ,,Chemisch Weekblad” van 5 Nov. 1938.

‘)M. J. Langeveld e.a., ,,Nederland’s Wil en Werk”. Utrecht z.j. (waarschijnlijk 1940).

Al deze artikels geven echter in hoofdzaak een historische beschrijving van de betreffende fabrieken. Hoe interessant deze bijdragen op zich zelfnbsp;ook zijn, zij geven uiteraard geen inzicht in de opbouw van de chemischenbsp;industrie in Nederland.

Wij hebben ons daarom tot doel gesteld de structuur van een deel der chemische industrie in Nederland nader te belichten, d.w.z. haar opbouwnbsp;en onderlinge samenhang. Daaronder verstaan wij in de eerste plaats watnbsp;wij zouden kunnen noemen de ,,chemische structuur”, d.w.z. het zuivernbsp;technisch-chemisch verband tussen de verschillende beschouwde takken.nbsp;Doch daarnaast ook, en wel als hoofddoel, haar economische structuur,nbsp;waarbij op economisch essentiële vraagstukken als de structuur van vraagnbsp;en aanbod, de grondstoffenvoorziening, de omvang van productie ennbsp;verbruik, de concurrentie e.d. nader zal worden ingegaan. Wij zullen onsnbsp;daarentegen onthouden van een dorre opsomming van de diverse chemische fabrieken die Nederland telt.

Om de ontwikkeling van de chemische industrie over een zo groot mogelijke en toch actuele periode na te gaan, hebben wij onze onderzoekingen in het algemeen verricht over de periode 1921-1939. Door het uitbrekennbsp;van de oorlog in 1939 was het niet mogelijk voor de jaren daarna goedenbsp;cijfers te verkrijgen.

§3. WELKE BEDRijFSTAKKEN OMVAT DE CHEMISCHE INDUSTRIE?

Beschouwen wij de chemische industrie als een complex van verschillende bedrijfstakken, dan dringt zich de vraag aan ons op, welke bedrijfstakken dit zijn.

In Nederland is de statistische beschrijving van de opbouw der gehele nij verheid gepubliceerd in de officiële Bedrijf stelling 1930.

In deze telling wordt de nijverheid onderverdeeld in 17 bedrijfsklassen. De chemische nijverheid wordt gerangschikt onder Bedrijfsklasse V,nbsp;waartoe dan behoren:

1. nbsp;nbsp;nbsp;zwavelzuurfabrieken,

2. nbsp;nbsp;nbsp;superfosfaatfabrieken,

3. nbsp;nbsp;nbsp;stikstof fabrieken,

4. nbsp;nbsp;nbsp;zwavelzureammoniakfabrieken,

5. nbsp;nbsp;nbsp;lijm- en gelatinefabrieken,

6. nbsp;nbsp;nbsp;dextrinefabrieken,

7. nbsp;nbsp;nbsp;petroleumraffinaderijen, e.d.,

8. nbsp;nbsp;nbsp;teerdestilleerderijen,nbsp;fabrieken van asfalt en asfaltpapier,nbsp;isoleermateriaalfabrieken en isolatieinrichtingen,

11 • zinkwit- en lithoponefabrieken,

12. loodwit- en loodmeniefabrieken, verfstoffenfabrieken,nbsp;verfmalerijen, vernis- en lakstokerijen.

15. nbsp;nbsp;nbsp;inkt- en zegellakfabrieken,

16. nbsp;nbsp;nbsp;fabrieken van ontplofbare stoffen,

17. nbsp;nbsp;nbsp;lucifersfabrieken,

18. nbsp;nbsp;nbsp;fabrieken van samengeperste gassen,

19. nbsp;nbsp;nbsp;kaarsen- en waxinefabrieken,

20. nbsp;nbsp;nbsp;wasblekerijen en waskaarsenfabrieken,

21. nbsp;nbsp;nbsp;zeepfabrieken,

22. nbsp;nbsp;nbsp;sodaraffinaderijen,

23. nbsp;nbsp;nbsp;fabrieken van geneesmiddelen en verbandmiddelen,

24. nbsp;nbsp;nbsp;apothekersbedrijven,

25. nbsp;nbsp;nbsp;idem verbonden aan dokterspraktijken,

26. nbsp;nbsp;nbsp;essences- en reukstoffenfabrieken,

27. nbsp;nbsp;nbsp;parfumerieën- en tandmiddelenfabrieken,

28. nbsp;nbsp;nbsp;poets- en smeermiddelenfabrieken,

29. nbsp;nbsp;nbsp;andere chemische fabrieken.

Vanuit chemisch oogpunt bezien, hebben wij tegen deze lijst wel enkele bezwaren.

De bedrijven onder 24 en 25 genoemd bijvoorbeeld, hadden hier zeker weggelaten moeten worden, terwijl er twijfel kan bestaan in hoeverrenbsp;bijv. de onder 14 en 28 genoemde fabrieken specifiek chemisch genoemdnbsp;kunnen worden.

Ons hoofdbezwaar is evenwel, dat wij op deze manier geen chemisch overzicht hebben; de lijst is een opsomming en geen groepering. Daaromnbsp;leek het ons wenselijk tot een groepering van de chemische fabriekennbsp;over te gaan.

In verband hiermee wijzen wij erop, dat ook Prof. Dr. Ir. H. C. J. H. Gelissen, in zijn brochure over de chemische industrie in Nederland 1), getracht heeft een overzichtelijke indeling van de chemische producten samen te stellen, waarbij in overleg met de Economische Voorlichtingsdienst van het Departement van Economische Zaken de bestaandenbsp;uitvoerrubrieken aan een technische herziening werden onderworpen,nbsp;met als resultaat de volgende indeling.

1. nbsp;nbsp;nbsp;Kunstmest en producten der stikstofbindingsindustrie en der cal-ciumcarbid- en gasaardeverwerkende industrie.

2. nbsp;nbsp;nbsp;Zwavelzuur, sulfaten, halogenen en andere anorganische producten.

3. nbsp;nbsp;nbsp;Harsen, koolteerproducten en aardoliederivaten.

4. nbsp;nbsp;nbsp;Aetherische oliën, synthetische reukstoffen en looistofextracten.

5. nbsp;nbsp;nbsp;Cellulose en afgeleide producten.

6. nbsp;nbsp;nbsp;Verfwaren.

7. nbsp;nbsp;nbsp;Dextrine, lijm, enz.

8. nbsp;nbsp;nbsp;Plantaardige en dierlijke oliën en vetten; glycerine, zeep en kaarsen.

9. nbsp;nbsp;nbsp;Geneesmiddelen en voedingspreparaten.

10. Niet geclassificeerde producten.

*) T.a.p., blz. 17.

Erkennende de industriële betekenis van cellulose, dextrine en de niet geclassificeerde producten van het schema van Prof. Gelissen,nbsp;menen wij toch, dat zij voor een specifiek chemische indeling geen grotenbsp;betekenis hebben. De kunstzijde bijvoorbeeld hebben wij tot de textielnijverheid gerekend.

Om een overzichtelijker indeling te krijgen geven wij de voorkeur aan het volgende schema. Dit is gebaseerd op cijfers uit de „Jaarstatistiek vannbsp;In-, Uit- en Doorvoer” (de zgn. handelsstatistiek), waarin men gepubliceerd vindt, zij het ook zonder enigerlei verband, welke chemische producten Nederland jaarlijks in- en uitvoert, benevens de omvang en denbsp;waarde van deze in- en uitvoer. Deze cijfers hebben wij gerangschikt ennbsp;samengevat en op die manier dit schema ontworpen.

I. Kunstmeststoffen.

II. Anorganisch-chemische producten.

III. nbsp;nbsp;nbsp;Harsen, koolteerproducten en aardoliën, resp. aardoliederivaten.

IV. nbsp;nbsp;nbsp;Aetherische oliën, reukstoffen en looistoffen.

V. Verfwaren, kleurstoffen, lakken en vernissen.

VI. Plantaardige oliën, vetzuren, glycerine, zeep, enz.

VII. Geneesmiddelen en chemische voedingspreparaten.

Alhoewel al deze groepen tot de chemische producten gerekend moeten worden, is het merkwaardig, dat de handelsstatistiek een afzonderlijknbsp;rangnummer toekent aan „chemische producten”. Hiertoe worden dannbsp;gerekend, behalve zwavelzuur, sulfaten, halogenen, enz., ook aetherischenbsp;oliën en synthetische reukstoffen. De belangrijkheid van deze laatstenbsp;gaf ons aanleiding om deze tot een afzonderlijke groep te rekenen (IV),nbsp;waardoor wij onder II specifiek anorganische producten konden samenbrengen, met inbegrip van zout (natriumchloride), dat de handelsstatistiek ook niet tot de chemische producten rekent.

In de volgende paragraaf zullen wij nader ingaan op de betekenis van de genoemde groepen van chemische producten voor de Nederlandse in-en uitvoer.

§ 4. DE BETEKENIS VAN DE CHEMISCHE INDUSTRIE VOOR DE NEDERLANDSE VOLKSHUISHOUDING

De eerste vraag die zich aan ons voordoet, wanneer wij de betekenis van de chemische industrie voor de Nederlandse volkshuishouding willennbsp;bepalen, is deze: hoe kunnen wij deze betekenis meten? Verschillendenbsp;factoren komen hierbij in het geding. In de eerste plaats denken wij aannbsp;het productieapparaat, waartoe wij rekenen het aantal ondernemingen,nbsp;het aantal daarin werkzame arbeiders en het vermogen der in de ondernemingen aanwezige krachtwerktuigen. Wat speciaal het vermogen dernbsp;krachtwerktuigen betreft, zijn voor de chemische industrie in ons landnbsp;slechts de cijfers van de Bedrijf stelling 1930 en geen latere bekend. Ook

het geïnvesteerde kapitaal zouden wij als belangrijke factor kunnen noemen. Voor de chemische industrie zijn hierover echter geen cijfers bekend, zodat wij deze buiten beschouwing zullen laten.

Daarnaast denken wij aan de omvang van de productie en het verbruik. Als de productie voor het binnenlandse verbruik niet toereikend is, moet er invoer plaats vinden. Kan een industrie daarentegen meer produceren dan in het eigen land verbruikt wordt, zo zal getracht wordennbsp;voor dit overschot een afzetgebied in het buitenland te vinden (d.i. denbsp;uitvoer). Al deze factoren bepalen tezamen de betekenis van een industrienbsp;voor de volkshuishouding.

Wanneer wij dus in het volgende speciaal de betekenis van de chemische industrie zullen nagaan, is het duidelijk, dat hierbij de aandacht op al denbsp;genoemde aspecten gevestigd zal worden.

De laatste beroepstelling, die van 1930, wees uit, dat van de 3,5 mil-lioen personen, die een beroep uitoefenen, o.m. 39% in de industrie werkt, 20% in de landbouw, 12% in de handel en 9% in het verkeerswezen. Denbsp;industrie neemt dus in onze volkshuishouding een belangrijke plaats in.nbsp;Ook de betekenis van de chemische industrie kan uit deze telling blijken.nbsp;Daar zij echter niet zeer recent meer is, geven wij er de voorkeur aan meernbsp;recente gegevens te gebruiken. Deze vinden wij bij de Rijksverzekeringsbank, die jaarlijks in de zgn. ,.Ongevallenstatistiek” eveneens een reeksnbsp;belangrijke cijfers over de industrie publiceert en wel over het aantal ondernemingen, het aantal hierin werkzame personen, het gemiddeld dagloon, enz.

a. Aantal ondernemingen.

Om enige recente gegevens met elkaar te vergelijken, hebben wij ons bepaald tot de jaren 1937 en 1938. In die jaren bedroeg het totale aantalnbsp;industriële ondernemingen in Nederland resp. 190.249 en 193.429. Voornbsp;de chemische nijverheid waren de resp. getallen 2.225 en 2.258. Naar hetnbsp;aantal ondernemingen gemeten, neemt de chemische nijverheid dus maarnbsp;een bescheiden plaats in.

Ook hebben wij voor die jaren nagegaan de betekenis van het klein-, middel- en grootbedrijf voor de gehele industrie en de chemische industrie. Onder een kleinbedrijf verstaan wij dan bedrijven met mindernbsp;dan 5 arbeiders, middelbedrijven met 5-50 arbeiders en grootbedrijvennbsp;met meer dan 50 arbeiders.

Het resultaat van deze splitsing vindt men in tabel 1, kolom a. Naar het aantal ondernemingen, zowel als naar het aantal arbeiders, is de betekenis van het middel- en grootbedrijf in de chemische industrie dus groter dan voor de gehele industrie. Aangezien tot het kleinbedrijf in de chemische industrie, zeer ten onrechte, ook de apotheken worden gerekend,nbsp;zijn de vermelde cijfers voor het kleinbedrijf o.i. wel wat geflatteerd.nbsp;Daardoor wordt de betekenis van het middel- en grootbedrijf in de chemische industrie dus nog groter.

b. Aantal arbeiders.

De Rijksverzekeringsbank spreekt in de ,,Ongevallenstatistiek” niet van het aantal arbeiders, doch van typearbeiders. Dit aantal wordt gevonden door het in de industrie totaal gewerkte aantal man-dagen tenbsp;delen door 300.

In tabel 2 hebben wij het aantal typearbeiders in de chemische industrie vergeleken met het aantal in de gehele industrie. Men vergelijke ook denbsp;bijbehorende figuur 1.

In 1938 was 2,8% van het totale aantal typearbeiders werkzaam in de chemische industrie. In 1929 bedroeg dit 3,1%. De chemische industrienbsp;heeft zich dus in Nederland, wat de werkgelegenheid betreft, minder snelnbsp;ontwikkeld dan de industrie als geheel. Uit tabel 2 zien wij ook, dat hetnbsp;aantal arbeiders in de gehele industrie na 1929, toen de langdurige crisisnbsp;intrad, sterk achteruit is gegaan. Pas in 1936, na de devaluatie, zien wijnbsp;een duidelijke verbetering optreden.

Tabel 2

Aantal typearbeiders in Nederland van 1929-1938 (gehele industi'ie en

chemische industrie)

Het aantal typearbeiders van de totale en chemische industrie hebben wij verder, evenals het aantal ondernemingen, voor de jaren 1937 en 1938nbsp;gesplitst naar het percentage, dat werkzaam is in het klein-, middel- en

grootbedrijf (vgl. tabel 1, kolom b). Zoals wij op blz. 6 zagen, is de betekenis van het middelbedrijf, naar het aantal ondernemingen, voor de chemische industrie groter dan voor de gehele industrie. Doch naar hetnbsp;aantal arbeiders, dat er in werkt, niet! Het grootbedrijf daarentegen is,nbsp;zowel blijkens het aantal bedrijven als wegens het aantal arbeiders, be-langrijker.

Een vergelijking van het aantal arbeiders in de chemische industrie en totale industrie hebben wij ook voor de Verenigde Staten gemaakt,nbsp;waarvoor wij verwijzen naar tabel 3, resp. fig. 2. In de Verenigde Statennbsp;wordt het begrip typearbeider niet gebruikt, doch spreekt men daar gewoon van het aantal arbeiders. Hier is het percentage arbeiders in denbsp;chemische industrie t.o.v. de gehele industrie hoger dan in Nederland,nbsp;terwijl ook de stijging na 1933 veel sneller geschiedt. In 1937 werd zelfsnbsp;het aantal van 1929 overschreden! In de Verenigde Staten was in 1929nbsp;3,3% van het totale aantal industriearbeiders werkzaam in de chemischenbsp;industrie. In 1937 was dat 3,7%. De chemische industrie neemt hier tenbsp;lande dus een kleinere plaats in dan in de Verenigde Staten en groeit bovendien minder sterk.

Tabel 3

Aantal arbeiders in de Verenigde Staten van 1929-1937 (gehele industrie

en chemische industrie)

c. Het vermogen der krachtwerktuigen. t

Op blz. 5 deelden wij reeds mede, dat wij voor het vermogen der krachtwerktuigen in de chemische industrie slechts zijn aangewezen opnbsp;de cijfers van de Bedrijf stelling 1930. Hoewel dit wel oude cijfers zijn,nbsp;willen wij er toch iets van vermelden, om op die manier toch enige indruknbsp;te krijgen. Voor alle fabrieken, die behoren tot de Bedrijfsklasse V (Chemische industrie), waarover wij op blz. 3 spraken, wordt in de Bedrijfs-telling het vermogen der krachtwerktuigen genoemd en wel uitgedrukt innbsp;het aantal pk.

Voor het totale aantal pk van de chemische nijverheid vinden wij 70.371 pk. Volgens tabel 2 bedroeg in 1930 het aantal typearbeiders innbsp;de chemische industrie 4,1 x 10*, dit betekent dus 1,72 pk per typearbeider, waaruit men ziet, dat het vermogen der krachtwerktuigen voor denbsp;chemische industrie van geen betekenis is. In de gehele industrie was hetnbsp;aantal pk in 1930 2.369.650, m.a.w. 1,78 pk per typearbeider. Het verschilnbsp;is dus niet zeer groot. Wat de gedetailleerde cijfers over het aantal pknbsp;van de chemische industrie betreft, is het meest opvallende het aantal pknbsp;van de stikstoffabrieken, nl. 27.200 pk in 1930. Dit betekent dus 38,6%

10

van het totale vermogen der kracht werktuigen in de chemische industrie. Dit is hieruit te verklaren, dat voor de bereiding van de synthetische stikstofverbindingen, met behulp van stikstof uit de lucht, een zeer grotenbsp;energie moet worden aangewend. Dit grote aantal pk in 1930 komtnbsp;hoofdzakelijk toe aan het stikstofbindingsbedrijf der Staatsmijnen {vgl.nbsp;hoofdstuk IV).

d. nbsp;nbsp;nbsp;De productie.

Over de productie van de gehele chemische industrie weten wij niet veel. Wel zijn er productiecijfers van de verschillende takken der chemischenbsp;industrie bekend, zoals bijvoorbeeld de superfosfaat- en zwavelzuur-industrie, zodat wij die partiële cijfers later, in de betreffende hoofdstukken, uitvoeriger zullen bespreken.

e. nbsp;nbsp;nbsp;De in- en uitpoer.

De betekenis van de chemische industrie, in vergelijking tot de gehele industrie, blijkt eerst recht met betrekking tot de chemische import en export.

De grondstoffenpositie van Nederland is oorzaak, dat wij, voor de productie van chemische eindproducten, in belangrijke mate afhankelijknbsp;zijn van de invoer. Daarnaast vindt invoer van afgewerkte productennbsp;plaats, hetzij omdat onze productie niet toereikend is voor het verbruik,nbsp;hetzij als concurrerend artikel met de in Nederland gefabriceerde producten. En aan de andere kant is ons land te klein, om alleen een afzetgebied tenbsp;vormen voor alle chemische producten, waardoor uitvoer een noodzaak is.

Zoals wij op blz. 5 nader hebben toegelicht, hebben wij alle chemische producten uit de ,,Jaarstatistiek van In-, Uit- en Doorvoer” in een overzicht ondergebracht. Voor deze groepen van producten hebben wij innbsp;tabel 4 en 5 een overzicht gegeven van de waarde der chemische in- ennbsp;uitvoer over de jaren 1933-1938.

11

Tabel 5

Uit voer van chemische producten uit Nederland; in / 1.000

De percentages van de totale in- en uitvoer zijn berekend uit de cijfers van tabel 6 en geven ons een indruk van de grote rol, die de chemischenbsp;industrie voor onze in- en uitvoer vervult, een rol, die blijkbaar aanzienlijknbsp;uitgaat boven wat de cijfers voor het aantal arbeiders zouden doen denken.

Uit de weergegeven cijfers blijkt ook, dat de waarde van de in- en uit voer van chemische producten ongeveer even groot is. Dit is gunstigernbsp;dan bij de in- en uitvoer van alle bedrijfstakken (vgl. tabel 6), waar denbsp;invoer veel groter is dan de uitvoer.

Tabel 6

Totale in- en uitvoer van Nederland; in / 1.000

Uit tabel 4 lezen wij dus, dat in 1938 de waarde van de totale chemische invoer 131 millioen gulden bedroeg. Deze invoercijfers hebben wij verder,nbsp;met behulp van de Jaarstatistiek, gesplitst volgens de verschillende werelddelen. Het blijkt, dat de meeste chemische producten uit Europanbsp;komen (68,5%), daarna volgt Amerika, enz.

12

Naar aanleiding daarvan hebben wij nagegaan, welk aandeel de belangrijkste landen in de chemische invoer van Nederland hebben. Ook hiertoe werd het cijfermateriaal van de Jaarstatistiek verwerkt. Het resultaat was, dat in Europa Duitsland voor 42 mill. gld. aan chemischenbsp;producten naar ons land exporteerde (d.i. 46,7%), daarna volgt Belgiënbsp;met 18 mill. gld. (19%), tenslotte Frankrijk met 12 mill. gld. (13,2%) ennbsp;Noorwegen met 1,4mill. gld. (1,5%). Voor Amerika vonden wij: Verenigdenbsp;Staten voor 12 mill. gld. (46%), Curagao voor 9,3 mill. gld. (35%) ennbsp;Chili voor 3,5 mill. gld. (13%). De invoer uit Azië komt hoofdzakelijk uitnbsp;Nederlands-Indië: 9,3 mill. gld. (77,4%). Daarna volgt Mandsjoekwonbsp;met 1,9 mill. gld. (14,3%).

Het was uiteraard ook van belang vast te stellen, welke producten Nederland voornamelijk uit genoemde landen importeert en welke waardenbsp;deze producten hebben. Hiervoor vonden wij het volgende overzicht:

17,2 mill. gld.

Uit Europa zijn het dus voornamelijk de kunstmeststoffen en uit Amerika de ruwe aardolie en haar derivaten, die hier ingevoerd worden.

13

Een soortgelijk onderzoek hebben wij ingesteld naar de uitvoer van Nederlandse chemische producten. De Jaarstatistiek geeft hier echternbsp;geen volledige opheldering, omdat hierin geen gespecificeerde cijfersnbsp;voorkomen over kunstmeststoffen en vetzuren. Deze zijn namelijk geheim. Laten wij echter deze factor buiten beschouwing, dan blijkt, dat denbsp;meeste chemische producten ook naar Europa gaan (68,7%), daarna volgtnbsp;weer Amerika (14%).

Tabel 8

Uitvoer chemische producten naar de 5 werelddelen in 1938 (zonder kunstmeststoffen en vetzuren); in mill, guldens

Ook bij de uitvoer hebben wij het aandeel bepaald van de belangrijkste landen in de Nederlandse uitvoer. Het blijkt dan, dat in 1938 voor 13,6nbsp;mill. gld. (20,6%) naar Engeland werd geëxporteerd. Daarop volgt Duitsland met 11,9 mill. gld. (17,2%), dan België met 10,4 mill. (15,7%) ennbsp;Zweden met 6 mill. gld. (9,1%). Tenslotte volgen diverse landen met eennbsp;waarde van ca. 1 mill. gld. ieder. Naar Amerika ging voor 6 mill. gld.nbsp;(44^4%) met bestemming de Verenigde Staten, daarna volgen Cura9aonbsp;en Canada met ieder ± 1,2 mill. gld. (9%). Naar al deze landen werdennbsp;hoofdzakelijk plantaardige oliën, glycerine, zeep en wassen geëxporteerd.nbsp;Naar Engeland bijvoorbeeld ter waarde van 9,3 mill, gld., Duitsland 6,3nbsp;mill, gld., enz.

Willen wij uit ons onderzoek naar de in- en uitvoer van chemische producten een algemene conclusie trekken, dan is het wel deze, dat Nederland met zijn chemische industrie in het internationale ruilverkeer eennbsp;belangrijke plaats inneemt. Ook daardoor is deze industrie dus voor onzenbsp;volkshuishouding van grote betekenis.

§ 5. DE KUNSTMESTSTOFFEN ALS VOORBEELD VAN ONDERZOEK

Zoals men uit de vorige paragrafen heeft kunnen afleiden, is de chemische industrie sterk gedifferentieerd. Dit noodzaakt ons het economisch onderzoek te beperken tot een bepaalde groep van het op blz. 5 weergegeven schema. Uit de in- en uitvoercijfers van tabel 4 en 5 blijkt wel, datnbsp;de groep der kunstmeststoffen een zeer belangrijke plaats in de chemische

14

industrie inneemt. Doch ook uit sociaal oogpunt. Immers de mens is voor zijn voedsel geheel afhankelijk van de landbouw. En de ontwikkelingnbsp;en intensiviteit van de landbouw zijn weer afhankelijk van het gebruik dernbsp;kunstmeststoffen. De productie dezer laatste is weer sterk afhankelijk vannbsp;de ontwikkeling der chemie en haar toepassingen. Het gehele vraagstuknbsp;van de menselijke voeding en dus ook het bevolkingsvraagstuk hangennbsp;aldus ten nauwste samen met de voortgang die de chemie maakt.

Doch niet alleen de afzet, dus het gebruik, van kunstmeststoffen in Nederland zelf, ook de grote export en de plaats, die Nederland daardoornbsp;in de wereld inneemt, maken het aantrekkelijk om juist de kunstmeststoffen als een voorbeeld onzer behandelingswijze te kiezen. Mutatisnbsp;mutandis zouden wij soortgelijke beschouwingen ook voor de anderenbsp;groepen der chemische industrie kunnen trachten te houden, doch daarmee zouden wij het raam ener dissertatie overschrijden.

Vooropgesteld zij, dat voor een ideale behandeling van de kunstmeststoffenindustrie in haar geheel, niet alle gewenste gegevens voorhanden zijn. Daarom geven wij in de hoofdstukken III en IV een uitvoerige partiele beschouwing.

De behandeling van de industrie der kunstmeststoffen (vooral superfosfaat en zwavelzure ammoniak) brengt ons echter ook in aanraking met de zwavelzuurindustrie. Deze belangrijke sleutelindustrie is ook vannbsp;grote waarde voor andere chemische industrieën. En om die reden en doornbsp;de grote verbondenheid met de kunstmeststoffen, zullen wij in dit geschrift ook een afzonderlijke beschouwing aan de zwavelzuurindustrienbsp;wijden (zie hoofdstuk V).

Bij elk dezer onderzoekingen zullen wij te werk gaan volgens eenzelfde algemeen plan, dat wij hier eerst laten volgen. Daarbij zullen wij tevensnbsp;bespreken de economische en economisch-statistische begrippen, die wijnbsp;in de volgende hoofdstukken nader zullen toe passen.

Alle te bespreken economische begrippen zijn te groeperen om het begrip markt, waaronder de economische wetenschap verstaat het geheelnbsp;van kopers en verkopers van een bepaald goed of bepaalde dienst. Wijnbsp;zullen dus in het bijzonder de markt der kunstme.ststoffen en de marktennbsp;van het superfosfaat, de zwavelzure ammoniak en het zwavelzuur beschouwen.

Iedere markt is op zijn minst gekenmerkt door twee grootheden: de omgezette hoeveelheden en de prijzen, die zich in de loop van de tijdnbsp;voortdurend kunnen wijzigen. De verklaring dezer wijzigingen is een dernbsp;voornaamste doeleinden van het economisch onderzoek. De economischenbsp;wetenschap beschrijft het marktgebeuren en zoekt de verklaring daarvannbsp;met behulp van de zgn. vraag- en aanhodrelaties. De aanbodrelatie beschrijft de verhouding der verkopers, de vraagrelatie die der afnemers totnbsp;de markt.

Laten wij allereerst stilstaan bij de kwestie van het aanbod. Het aanbod wordt uitgeoefend door de producenten of de importeurs. Om goederen

15

te kunnen aanbieden moet men zekere kosten maken, waartegenover ontvangsten staan, die gelijk zijn aan het product van prijs en verkochte hoeveelheid. Het doel der aanbieders is uiteraard een zo groot mogelijknbsp;overschot (winst) te verkrijgen. Wanneer de prijs zo laag is, dat daaruitnbsp;de kosten niet kunnen worden voldaan, zal men wellicht niet aanbieden.nbsp;Hoe hoger de prijs, des te meer men zal willen aanbieden.

Aan de productie van een artikel zijn, zoals wij reeds zeiden, bepaalde kosten verbonden, die wij de productiekosten noemen. Deze kunnen wijnbsp;splitsen in twee groepen; de vaste kosten en de variabele kosten. De variabele kosten zijn afhankelijk van de omvang der productie, de vaste kostennbsp;niet. Veelal kan men bij benadering aannemen, dat de variabele kostennbsp;zelfs proportioneel zijn met de om vang van de productie.

Tot de vaste kosten worden veelal gerekend afschrijvingen, pacht, rente; tot de variabele in den regelnbsp;de grondstofkosten, een groot kostennbsp;deel der arbeidslonen, enz.

Het verband tussen de kosten en de productie ziet men uitnbsp;de hiernaaststaande figuur,nbsp;waarin genoemde proportio-

naliteit is aangenomen.

Het ver.schijnsel van de vaste kosten heeft altijd veelnbsp;belangstelling van de economen gehad, omdat in depressietijden de aanwezigheid van vaste kosten,nbsp;zoals wij nog zullen zien, leidt tot verliezen en wel grotere naarmate denbsp;vaste kosten groter zijn. Ter voorkoming van die verliezen heeft mennbsp;gestreefd naar kartelvorming, waardoor men in staat is de prijzen hoognbsp;te houden.

Zo goed als in het productieproces de productiekosten gesplitst worden in een vast en variabel gedeelte, zo wordt ook de arbeid gesplitst in vastenbsp;en variabele arbeid. Onder de vaste arbeid verstaan wij dan die arbeid,nbsp;waarvan de omvang onafhankelijk is van de productie. Tot die vaste arbeid worden bijvoorbeeld gerekend toezicht, contrólewerk, enz. Voornbsp;iedere industrie is die vaste arbeid van verschillende grootte. In § 2 vannbsp;hoofdstuk II komen wij hierop nog nader terug.

Bij vrije concurrentie neemt men aan, dat de prijs door eiken afzonderlijken aanbieder als gegeven wordt beschouwd. De aanhodrelatie geeft aan de hoeveelheden, die bij verschillende prijzen worden aangeboden, omnbsp;met zo groot mogelijke winst te kunnen worden verkocht. Zet men dezenbsp;hoeveelheden in een grafische voorstelling uit, zo ontstaat een zgn. aan-bodlijn. In dezelfde grafiek zouden wij ook kunnen opnemen de vraaglijn,nbsp;die aangeeft hoeveel er bij verschillende prijzen door de afnemers zounbsp;worden gekocht. De aanbodlijn heeft een positieve helling, de vraaglijnnbsp;een negatieve helling. Is de markt in evenwicht dan moet de aangeboden

16

hoeveelheid gelijk zijn aan de gevraagde hoeveelheid. In onderstaande figuur is dat het snijpunt P (of equatiepunt) van vraag- en aanbodcurve. De bijbehorende prijs heet de equatieprijs.

sumenten en de prijs van andere, concurrerende artikelen. Zou men dit in een figuur willen voorstellen, dan krijgt men verschuivingen van denbsp;curven („shifts”). Is er slechts één prijs bij alle aanbieders, dan zal hetnbsp;ook onverschillig zijn bij wie de vrager koopt. De gevraagde hoeveelheidnbsp;zal in dat geval, zoals gezegd, afhangen van de prijs: hoe hoger de prijs,nbsp;hoe lager de hoeveelheid (d.i. de wet van de vraag) i). De invloed vannbsp;de prijs op de vraag wordt in de economie uitgedrukt in een getal, denbsp;elasticiteit genoemd. De elasticiteit van de vraag is de verhouding tussennbsp;de relatieve (in % uitgedrukte) toeneming in de gevraagde hoeveelheid ennbsp;de relatieve afneming in de prijs, die er de oorzaak van is. Indien denbsp;elasticiteit groter dan 1 is, noemen wij de vraag elastisch.

Het kan echter ook zijn, dat de verschillende aanbieders niet dezelfde prijs vragen. De theorie moet dan ingewikkelder worden gemaakt. Denbsp;vrager kan dan bij verschillende aanbieders (leveranciers) kopen en welnbsp;het liefst bij hen, die het goedkoopst aanbieden. Doch hierbij treden ooknbsp;weer remmingen op: bijvoorbeeld de traditie, waardoor men niet zo gemakkelijk tot verandering van leverancier overgaat, de geografische liggingnbsp;van den verkoper, waarbij vervoersafstanden een rol kunnen spelen, enz.

De vraagvergelijking wordt nu gegeneraliseerd tot een verband tussen de verhouding der prijzen van twee aanbieders en dé verhouding der hoeveelheden, die bij die beide aanbieders worden gevraagd.

Zijn de prijzen waartegen twee verkopers aanbieden resp. p^ en pg, de hoeveelheden die bij elk hunner worden gekocht en Xg, dan wordt dus

Xg \P2/i

') Vgl. E. Barone, ,,Grundzüge der Nationalökonomie”, Bonn 1927.

17

Onder de vervangings- of substitutieèlasticiteit verstaan wij nu de elasticiteit van deze functie, d.w.z. de verhouding tussen de relatieve toeneming

X nbsp;nbsp;nbsp;1)

van — en de relatieve afneming van —, die er de oorzaak van is.

Xg nbsp;nbsp;nbsp;p2

Hiermee in verband staat de concurrentieèlasticiteit, waarbij in plaats

De vervangingselasticiteit tjh is dan 7]ji = ¦ P

Q uit in H, dan vinden wij na verdere uitwerking

100 Q Voor de Nederlandse uitvoer als geheel werd gevonden,

dat de vervangingselasticiteit ca. 1 è, 2% bedraagt. Dit betekent dus, dat een verandering van de prijsverhouding met 1 % ten gunste van Nederland zou overeenkomen met een toeneming van het aandeel van Nederland in de wereldhandel met ca. 1 è, 2% van dat aandeel.

‘) Vgl. „De Nederlandsche Conjunctuur”, Juni 1939.

18

Zodra vaststaat, dat er bij verschillende aanbieders verschillende prijzen gevraagd worden, kan men niet langer aannemen, dat de prijs alsnbsp;een gegeven grootheid wordt beschouwd. Daarmee vervalt de Walrasi-aanse theorie van het aanbod en ter vervanging van de aanbodrelatienbsp;neemt men nu de prijsfixatierelatie, waarbij de prijs (p) als functie geziennbsp;wordt van; de verhandelde hoeveelheid (u),nbsp;de productiekosten (k),nbsp;de capaciteit (c), enz.

Daardoor krijgen wij de functie p == f (u, k, c,....), in welke relatie dezelfde grootheden voorkomen als in de aanbodrelatie van Walras, dochnbsp;in andere causale betrekking. Thans is p afhankelijk variable, terwijlnbsp;dat vroeger u was.

Wij stellen ons voor om in de volgende hoofdstukken voor de kunst-meststoffenindustrie als geheel of voor haar onderdelen de hierboven uiteengezette grootheden en functies, voorzover mogelijk, statistischnbsp;vast te stellen.

HOOFDSTUK II

DE KUNSTMESTSTOFFENINDUSTRIE IN HET ALGEMEEN

§ 1. OVERZICHT

De kunstmeststoffen kunnen wij verdelen in vier grote groepen: de kali-, fosfor-, stikstof- en kalkmeststoffen. Naast deze meststoffen wordtnbsp;de laatste tijd ook veel aandacht besteed aan de organische meststoffennbsp;en de zgn. oligo- of sporenelementen ^). Hoe belangrijk deze laatsten ooknbsp;zijn, vooral in de landbouwkundige onderzoekingen, waarover wij hiernbsp;niet zullen uitweiden, tot op heden berust het gebruik van kunstmeststoffen vrijwel uitsluitend op bovengenoemde vier groepen. Aangezien wijnbsp;niet de agrarische, doch wel de economisch-statistische zijde van het gebruik van kunstmeststoffen willen nagaan, zullen wij dus ook het vraagstuk van de bemesting als zodanig niet bespreken.

In het volgend overzicht hebben wij de belangrijkste kunstmeststoffen volgens de vier genoemde groepen gerangschikt. Begrijpelijkerwijzenbsp;moeten daarbij sommige onder twee hoofden worden geplaatst.

I. Stikstof: 1. Zwavelzure ammoniak.

2. nbsp;nbsp;nbsp;Kalkammon/ammonsalpeter.

3. nbsp;nbsp;nbsp;Chilisalpeter.

4. nbsp;nbsp;nbsp;Kalksalpeter.

5. nbsp;nbsp;nbsp;Kalkstikstof.

6. nbsp;nbsp;nbsp;Leuna.

7. nbsp;nbsp;nbsp;Diversen (kalisalpeter, ureum, gemengde meststoffen,nbsp;enz.).

II. Fosfor: 1. Superfosfaat.

2. Thomasfosfaat.

III. nbsp;nbsp;nbsp;Kali:nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;1. Kalizout-40%

2. nbsp;nbsp;nbsp;Kalizout-20%

3. nbsp;nbsp;nbsp;Patentkali.

4. nbsp;nbsp;nbsp;Zwavelzure kali.

5. nbsp;nbsp;nbsp;Kaïniet.

6. nbsp;nbsp;nbsp;Kalisalpeter.

IV. nbsp;nbsp;nbsp;Kalk:nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;I. Thomasfosfaat.

2. nbsp;nbsp;nbsp;Gebluste en ongebluste kalk.

3. nbsp;nbsp;nbsp;Kalkammonsalpeter.

4. nbsp;nbsp;nbsp;Kalksalpeter.

5. nbsp;nbsp;nbsp;Schuimaarde.

6. nbsp;nbsp;nbsp;Mergel.

_ 7. Kalkstikstof.

») J. J. Lehr, Diss. Utrecht (1940).

21

De samenhang van enige der belangrijkste markten en branches kan het duidelijkst worden gedemonstreerd door enkele stroomdiagrammen ^).nbsp;In stroomdiagram I hebben wij de invoer, de uitvoer, de productie en hetnbsp;verbruik van de stikstofmeststoffen weergegeven, waarbij wij gebruiknbsp;maakten van tabel 9.

Tabel 9

Stikstofmeststoffenpositie Nederland, 1938

De cijfers in kolom 1 en 2 zijn uitgedrukt in 10® ton product, die van kolom 3 in 10® ton zuivere stikstof. De cijfers uit deze laatste kolom hebbennbsp;wij als basis voor het stroomdiagram gekozen. De belangrijkste stikstof-meststof, die hier geproduceerd wordt, is zwavelzure ammoniak, waarvannbsp;in 1938 74,2% bestemd was voor export.nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;'

Kalkammon/ammons?ilpeter was in 1938, naar het verbruik gemeten, de belangrijkste stikstof meststof (verbruik 43 X 10® ton). Hiervan werdnbsp;74,4% in ons land geproduceerd en de rest ingevoerd. De grote productienbsp;van zwavelzure ammoniak deed de vraag naar voren komen, wie in Nederland de belangrijkste producenten zijn. De „Compagnie Néerlandaisenbsp;de 1’Azote” te Sluiskil (afgekort „Sluiskil”) bleek de grootste producentnbsp;te zijn. Daarop volgen de Staatsmijnen. Hoogovens en gasfabrieken produceren het kleinste deel. Wij komen hierop echter nog nader terug, waarvoor wij verwijzen naar hoofdstuk IV, § 5.

In stroomdiagram II hebben wij alles uitgedrukt in PaOg, in diagram III in KjO en diagram IV in CaO. Voor de samenstelling van deze diagrammennbsp;is gebruik gemaakt van de tabellen 10, 11 en 12.

') Zie o.a.: O. Bakker, ,,Statistiek, een inleiding tot de statistische methode en haar toepassingen”, Purmerend 1941, deel I, blz. 86.

23

Tabel 10

Fosformeststoffenpositie Nederland, 1938

Tabel 11

Kalimeststoffenpositie Nederland, 1938

24

Tabel 12

Kalkmeststoffenpositie Nederland, 1938

In tabel 13 geven wij een samenvatting voor de totale kunstmeststoffenpositie van Nederland (eenheden als in de tabellen 9 t/m 12).

Tabel 13

Kunstmeststoffenpositie in Nederland, 1938

Na de toelichting op de samenstelling en het verloop van de „kanalen” van het diagram I, is het niet nodig de andere diagrammen nog nader toenbsp;te lichten.

Wij vestigen hier wel even de aandacht op het feit, dat het verbruik van kali- en kalkmeststoffen vrijwel geheel afhankelijk is van de invoer.

Uit de vier stroomdiagrammen blijkt voorts, dat aan de stikstof- en fosformeststoffenindustrie, wat hun productie en uitvoer betreft, grotenbsp;waarde moet worden toegekend. De brede productiekanalen stempelennbsp;hen tot belangrijke nationale industrieën, terwijl de grote uitvoer aannbsp;deze industrieën een internationale betekenis geeft. Om deze redenen zullen wij speciaal de vraag- en aanbodzijde van deze takken van chemischenbsp;industrie nader bekijken, waarvoor wij verwijzen naar de volgendenbsp;hoofdstukken.

25 § 2. ENIGE GEGEVENS BETREFFENDE DE AANBODZIJDE

De meeste gegevens, die betrekking hebben op de aanbodzijde van de kunstmeststoffenindustrie kunnen door hun aard beter behandeld wordennbsp;bij de afzonderlijke bedrijfstakken, die in de volgende hoofdstukken ternbsp;sprake komen. Daarom zullen wij hier geen volledige beschrijving daarvannbsp;geven. Wel wordt hier behandeld de bepaling van het aandeel van denbsp;vaste arbeid in de totale arbeidshoeveelheid. Zoals wij op blz. 15 uiteenzetten, is de vaste arbeid die arbeid, waarvan de omvang onafhankelijknbsp;is van de productie. Wij wezen er ook reeds op, dat de vaste arbeid voornbsp;iedere industrie van verschillende grootte is. Voor enkele kunstmeststoffenindustrieën hebben wij deze vastgesteld, om te kunnen vergelijkennbsp;met het aandeel van de vaste arbeid in andere industrieën.

De methode om het aandeel van de vaste arbeid te bepalen is de grafische. Wij trachten een reeks cijfers over het verloop in de tijd van de omvang der productie en van het aantal typewerklieden te krijgen. Deze cijfers zetten wij uit in een spreidingsdiagram. Horizontaal zetten wij afnbsp;de productie (doorgaans de productieindex), verticaal het aantal typewerklieden. De verkregen punten liggen min of meer duidelijk op één lijn,nbsp;die gewoonlijk niet door de oorsprong gaat. Het stuk dat van de Y-asnbsp;wordt afgesneden is dan de vaste arbeid.

Het aandeel van de vaste arbeid hebben wij, behalve voor de gehele Nederlandse industrie, ook voor enkele afzonderlijke takken der nijverheid bepaald; steenkolen, electriciteit en gloeilampen (tabel 14, fig. 3 ennbsp;4). Uit de grafiek blijkt, dat het aandeel van de vaste arbeid bijv. in denbsp;mijnbedrijven groot is. Bij de zwavelzure ammoniak- en superfosfaat-productie is het daarentegen vrijwel afwezig (fig. 5, tabel 14).

Ogenschijnlijk is dit resultaat in strijd met het bekende feit, dat de chemische industrie relatief veel vaste kosten heeft. De oplossing isnbsp;echter hierin te zoeken, dat deze vaste kosten van de chemische industrienbsp;hoofdzakelijk kapitaalkosten zijn. Het aandeel van de totale vaste en variabele arbeidskosten is zeer gering en de arbeiders in de genoemde kunstmeststoffenindustrie zijn hoofdzakelijk expeditiearbeiders, waarvan uiteraard het aantal evenredig is met de productie.

Tenslotte hebben wij het aandeel van de vaste arbeid ook internationaal vergeleken, en wel voor de gehele industrie en kunstmeststoffen. Daartoenbsp;kozen wij de Verenigde Staten (tabel 15, fig. 6). Vergelijkt men dit resultaat met dat van Nederland, dan zien wij volkomen overeenstemming:nbsp;in de gehele industrie een behoorlijk aandeel vaste arbeid en in de kunstmeststoffenindustrie geen.

26

Tabel 14

Productieindices (1929

27

fP: „Annuaire Statistique de la Société des Nationsquot;, ’38.

T: ,,Statistiek der ondernemingen’', Rijksverzekeringsbank.

28

Tabel 15

Productieindices en het aantal arbeiders in de Verenigde Staten

Bron: 1. „Census of Manufactures”, 1937, '31.

2. W: ,,Census of Manufactures”, ’37.

P: ,,Annuaire Statistique de la Société des Nations”, 1938/’39.

lo^r.A.

20

HOOFDSTUK III DE SUPERFOSFAATINDUSTRIE

§ 1. TECHNISCHE INLEIDING

De bereiding van superfosfaat geschiedt in principe volgens de vergelijking: Ca,,{PO,)2 -I- 2 H2SO4 5 HP -gt; CaH^ (PO^j^ 2 CaSO, -f 5 Hp

superfosfaat

Het onoplosbare calciumfosfaat wordt dus omgezet in het in water oplosbare CaH4(P04)2. De naam superfosfaat betekent, volgens L.nbsp;Schucht^), dat het zure calciumfosfaat, wat zijn oplosbaarheid betreft, boven het gewone fosfaat staat.

Het procédé berust daarop, dat het calciumfosfaat eerst wordt fijngemalen en dan met zwavelzuur wordt ,,ontsloten” („Aufschliesspro-zess”). Deze laatste reactie duurt ongeveer 3 uur. Het gevormde gips maakt, dat het eindproduct langzamerhand van breiachtige massa tot eennbsp;hard product wordt, dat verder nog gemalen moet worden.

Als calciumfosfaat wordt het zgn. ,,ruwe fosfaat” gebruikt, dat vooral in Marokko en Amerika voorkomt. Uit Amerika komt het sedert 1866nbsp;bekende Eloridafosfaat (Hardrock en Pebbles). Het bevatnbsp;ongeveer 77% calciumfosfaat. Marokkofosfaat 75% calciumfosfaat.

De fosfaatlagen in de gehele wereld bevatten naar schatting ongeveer 17 milliard ton ^). Berekend naar een wereldverbruik van 15,483.000 tonnbsp;in 1937, betekent het, dat dit verbruik dus nog ruim duizend jaar gegarandeerd is. Zou de stijging der laatste 7 jaar echter aanhouden, dan zounbsp;de voorraad voldoende zijn voor 150 jaar!

Om een indruk te geven van de hoeveelheden ruw fosfaat, die Nederland jaarlijks invoert, verwijzen wij naar tabel 16.

Tabel 16

Invoer van ruw fosfaat in Nederland

31

In het bemestingsjaar 1938/39 was volgens een mededeling van het Centraal Bureau voor de Statistiek de invoer van ruw fosfaat als volgtnbsp;verdeeld:

Uit; Tunis nbsp;nbsp;nbsp;130.316nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;ton.

Marokko nbsp;nbsp;nbsp;212.167

Algiers nbsp;nbsp;nbsp;14.570nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;„

Franse bezittingen 357.053 nbsp;nbsp;nbsp;ton.

U.S.S.R.

Verenigde Staten Curasaonbsp;Oceanicnbsp;Overige

Totaal

Ongeveer 80% van de gehele invoer kwam dus uit de Franse bezittingen (het zgn. Marokkaans fosfaat). Op de invoer van ruw fosfaat komen wijnbsp;nog nader terug. Wat het ruwe fosfaat betreft, is de superfosfaatproductienbsp;dus geheel op invoer ingesteld. Zoals gezegd is voor de superfosfaatproductie ook zwavelzuur nodig, waarvoor het zgn. kamerzuur wordt gebruikt, d.i. het zuur dat via het lodenkamerproces wordt gemaakt. Hetnbsp;heeft een gehalte van ca. 66%. Zwavelzuur wordt wel in Nederland geproduceerd (zie hfdst. V), doch deze productie is, vanwege het pyriet alsnbsp;grondstof, ook op invoer aangewezen.

Onze gehele superfosfaatproductie is dus afhankelijk van de invoer. Desondanks neemt de superfosfaatindustrie in ons land een zeer belangrijke plaats in, zoals uit de volgende paragrafen zal blijken.

§ 2. HISTORIE

J. von Liebig (1840) was de eerste die op het belang van fosfor-zuurmeststoffen wees ^). Hij merkte op, dat de planten voedingsstoffen in oplosbare vorm toegediend moeten worden, wat bij de tot dusvernbsp;gebruikelijke meststoffen (Guano bijv.) niet het geval was. Hij raaddenbsp;aan de werkzaamheid van het beenderenmeel te verhogen door het metnbsp;zwavelzuur te behandelen (,,Aufschliessen”).

De Engelsman Fleming paste dit proces het eerst toe en bracht het resultaat onder de naam ,,German compost” in de handel. De stichternbsp;van de eigenlijke superfosfaatindustrie was J. Muspratt in Liverpool. Tot 1854 was Engeland het enige land waar superfosfaat gemaaktnbsp;werd. In het begin gebruikten de fabrieken haast uitsluitend beenderennbsp;en haarafval als grondstof. De grote ontwikkeling van de superfosfaat-

,Die Chemie in ihrer Anwendung auf Agrikultur

32

industrie begon met de invoering van het ruwe minerale fosfaat als grondstof. In chronologische volgorde zien wij dan de volgende landennbsp;zich met de superfosfaatproductie bezig houden: Duitsland (1854), Frankrijk en Zwitserland (1856), Verenigde Staten (1868), Zweden (1870), België (1880), Nederland (1885), Japan (1887) ^).

Wij zullen thans de ontwikkeling van de superfosfaatindustrie in Nederland bespreken.

Aangezien de literatuur over de geschiedenis van de superfosfaatindustrie in Nederland geen opheldering geeft, waren wij voor dit overzicht aangewezen op jaarverslagen van enkele fabrieken en mededelingen, verstrekt door het Nederlandsch Instituut voor Documentatie en Registratuur. Het blijkt dan, dat het eerste kunstmest bedrijf in ons land werd opgericht te Kralingse Veer (Capelle a/d IJssel) tussen 1890 en 1893. Oorspronkelijk was het een meekrapbedrijf, dat in die jaren werd omgezet innbsp;de Centrale Guanofabrieken.

Omstreeks 1894-1895 ontstond te Zwijndrecht de N.V. „Internationale Guano amp; Superphosphatwerken”, een bedrijf dat geleid werd door tweenbsp;Duitse directeuren, doch na enkele jaren overging in Nederlandse handen.nbsp;Vrij snel daarna ontstonden concurrerende fabrieken; eerst de „Superfosfaat Holland” te Pernis, spoedig gevolgd door de ,,Amsterdamse Super-fosfaatfabriek” te Amsterdam (1907), die ook het bedrijf te Pernis overnam. Verdere concurrerende fabrieken werden: van Hoorn, Luitjes ennbsp;Kamminga te Groningen en die van de fa. Coenen en Schoenmakers tenbsp;Veghel.

Op 1 Juli 1915 kwam er een fusie tot stand tussen de Internationale Guano en Superphosphatwerken te Zwijndrecht, de Centrale Guanofabrieken te Kralingse Veer en de fabriek van van Hoorn, Luitjes en Kamminga, onder de naam ,,Verenigde Chemische Fabrieken”, destijds gevestigd te Rotterdam.

In de oorlogsjaren 1914-’18 stegen de superfosfaatprijzen aanmerkelijk (zoals overigens alle prijzen enorm stegen), wat de boeren in die jaren welnbsp;niet zo direct voelden, maar wat toch op den duur aanleiding is geweestnbsp;tot de oprichting van de Coöperatieve Superfosfaatfabrieken. Aanvankelijk waren er twee coöperatieve fabrieken: in Zeeland en Friesland. Daarnanbsp;werd besloten tot de bouw van één fabriek te Vlaardingen, die tussen 1918nbsp;en 1920 in werking trad.

In de laatste tijd wordt ook in Sas van Gent superfosfaat gemaakt door een Belgische onderneming; de ,,Nieuwe Nederlandse Maatschappijnbsp;tot het vervaardigen van spiegelglas, glazen voorwerpen en chemischenbsp;producten”.

Op 1 Juli 1918 kwam een belangengemeenschap tot stand tussen de Ver. Chem. Fabrieken en de Amsterdamse Superfosfaatfabriek. De beide ondernemingen behielden echter hun naam en kapitaal. Het hoofdkantoor.

OH. V i g n e r o n, ,,L’industrie chimique des engrais”. Paris 1940.

33

eerst gevestigd te Rotterdam, werd overgebracht naar Utrecht, waar het ook thans nog gevestigd is. De Ver. Chem. Fabrieken omvatten dus thansnbsp;vijf fabrieken, nl. te Amsterdam, Pernis, Kralingse Veer, Zwijndrecht ennbsp;Groningen. Zij hebben dochterorganisaties voor de verkoop: de fa. Krolnbsp;te Zwolle en de Noord-Nederlandse kunstmesthandel.

De Nederlandse afzet van superfosfaat valt voor in de maanden Januari t/m Maart en voor in de herfst (vgl. § 5 van dit hoofdstuk).nbsp;Aangezien de superfosfaatfabrieken continubedrijven zijn, moeten denbsp;fabrieken dus exporteren naar landen, die het prodxict in een ander jaargetijde nodig hebben dan Nederland (bijv. Ned. Indië, Z.-Amerika, Z.-Afrika, Spanje).

De superfosfaatfabrieken in Nederland maken voor het grootste deel zelf het benodigde zwavelzuur, waarover wij nog nader komen te spreken.

§ 3. INTERNATIONALE VERGELIJKING

Om een indruk te krijgen van de wereldproductie van superfosfaat hebben wij met behulp van tabel 17 de grafiek 7 (zieblz. 34) gemaakt.

Tabel 17

Wereldproductie superfosfaat van 1900-1938; 10® ton

Het verloop van de grafiek vertoont veel overeenkomst met de algemene conjunctuur, zoals wij nog nader zullen zien (fig. 10, blz. 40). De typische hausse- (1920, 1929) en depressiejaren (’21 en ’32) zijn duidelijknbsp;te zien. De productie van superfosfaat is in deze eeuw geweldig gestegen:nbsp;in 1937 bedroeg de productie 3^2 X zoveel als in 1900. Voor een samengevat overzicht van de productie-, verbnnks-, in- en uitvoercijfers dernbsp;meest belangrijke landen zij verwezen naar tabel 18.

34

Tabel 18

Internationale vergelijking superfosfaat (productie, ver

') Wij vestigen er de aandacht op, dat niet voor alle landen het verbruikscijfer V bepaald wordt door V = P -|- I — U. In de tabel zijn dat bijv. Engeland en Duitsland. De verklaring hiervoor is wellicht, dat in die landen tot hetnbsp;verbruik van superfosfaat ook gerekend worden de mengsels van superfosfaat (vgl. § 5 van dit hfdst.).

35

Oin meer inzicht in de structuur van de markt dier landen afzonderlijk te krijgen, volgt hier een nadere beschouwing.

Nederland.

Hier kan worden volstaan met te verwijzen naar de volgende paragrafen, waar wij nog uitvoerig op de Nederlandse superfosfaatmarkt terugkomen.

België.

De supcrfosfaatindustrie is hier tot ontwikkeling gekomen tengevolge van de zwavelzuur productie der zinkertsroosterijen. Superfosfaat wordtnbsp;hoofdzakelijk uitgevoerd naar Frankrijk, Nederland, Engeland en Duitsland. De laatste jaren is de productie achteruitgegaan; in 1937 was dezenbsp;67,6% van die in 1929. Ook de uitvoer is achteruitgegaan.

Denemarken.

Een uitgesproken agrarisch land, met een groot verbruik aan superfosfaat. Het gebruikt relatief de meeste superfosfaat. In 1938 gebruikte Denemarken 2 X zoveel als Nederland. Het produceert vrijwel uitsluitendnbsp;voor eigen gebruik. Er is weinig in- en uitvoer.

Engeland.

Is de bakermat van de supcrfosfaatindustrie. In verhouding tot 1913 is het echter aanzienlijk achteruitgegaan. In 1938 bedroeg de productienbsp;50% van die in 1913. Sedert 1929 is de productie vrijwel constant geble-

36

ven. De in- en uit voer zijn van weinig betekenis. De uit voer gaat hoofdzakelijk naar Ierland en Zuid-Afrika.

Frankrijk.

Hier wordt de betekenis van de superfosfaatindustrie bepaald door de ruwe fosfaatlagen in Frans Marokko, Algiers en Tunis. Ook levert het zelfnbsp;ruw fosfaat op en wel in een hoeveelheid van ca. 10% der geïmporteerdenbsp;hoeveelheid. Met Spanje en Italië behoort Frankrijk tot de drie grootstenbsp;Europese producenten. De geringe invoer komt hoofdzakelijk uit Belgiënbsp;en is als grensverkeer te beschouwen. Tot 1929 kon het met Nederlandnbsp;tot de grootste exporterende landen gerekend worden. Na 1929 is de productie sterk gedaald: in 1938 was zij nog slechts 48% van die in 1929. Denbsp;uitvoer was in 1938 gedaald tot 18% van die in 1929. In die zelfde periodenbsp;daalde het verbruik met ±60%.

Duitsland.

In vergelijking tot 1913 is de superfosfaat productie met ca. 50% achteruitgegaan. Van 1929 af bleef zij echter vrijwel constant. Was in 1913 de productie 24,3% van de Europese productie, in 1937 was zij gedaald totnbsp;13,8%. In dat jaar was de Nederlandse productie 57,6% van de Europese. De Duitse uitvoer is van geringe betekenis: in 1938 bedroeg zij nognbsp;slechts 1/5 van die in 1929.

Italië.

Italië is de grootste Europese producent. De uitvoer is zeer gering en van geen betekenis. De productie wordt hier aangewend voor eigen gebruik. Het ruwe fosfaat komt hoofdzakelijk uit Tunis, waardoor de vervoerskosten ook laag kunnen zijn. Italië levert zelf geen ruw fosfaat op,nbsp;het is dus uitsluitend aangewezen op import.

Spanje.

Tot 1935 was Spanje vrijwel de grootste Europese superfosfaatprodu-cent. Jammer genoeg zijn na 1935, waarschijnlijk tengevolge van de burgeroorlog, geen officiële cijfers over de productie bekend. De belangrijkste factor voor de ontwikkeling van de superfosfaatindustrie is wel, dat Spanjenbsp;(Spaans Marokko) de grondstoffen ruw fosfaat en pyriet (voor de zwavel-zuurbereiding) zelf bezit. Rio-Tentokies en Tharsiskies zijn bekende pyriet-soorten.

Verenigde Staten.

De grote superfosfaatproductie is hier ontstaan doordat in Florida zeer veel ruw fosfaat gevonden wordt en wel van uitstekende kwaliteitnbsp;(hoog gehalte P2O5). De Verenigde Staten en Afrika zijn de grootstenbsp;wereldcentra voor het ruwe fosfaat. Om een inzicht te geven in de ontwikkeling van de productie van het ruwe fosfaat in Afrika en de Verenigde Staten, hebben wij een overzicht gemaakt (tabel 19), waarin de productie is uitgedrukt in procenten van de wereldproductie. De absolute

37

cijfers zijn ontleend aan de „Annuaire Internationale de Statistique Agricole”. Het blijkt dan, dat de Verenigde Staten en Afrika de laatstenbsp;jaren een even groot aandeel in de productie hebben.

Verder zien wij, dat na 1931 het percentage van de Verenigde Staten in het beschouwde tijdvak aan geringe schommelingen onderhevig is geweestnbsp;en na ’32 zelfs vrijwel constant bleef. Afrika vertoont echter een heel andernbsp;beeld. Na 1932 zien wij daar het percentage snel en voortdurend dalen:nbsp;van 56,1% (’32) op 27,8% (’37).

§4. DE PRODUCTIE VAN SUPERFOSFAAT

Zoals wij in hoofdstuk I, § 5, reeds zagen, is een van de eerste punten, dat ons bij de statistische beschrijving van een tak van industrie interesseert, de omvang van de productie en haar schommelingen.

Voor Nederland hebben wij de productie van superfosfaat voor de jaren 1921-1939 nagegaan (tabel 20) en in grafiek gebracht (fig. 8).

De bewegingen van de curve vertonen verschillende componenten, nl. een trend (de algemene tendentie), conjunctuurschommelingen en toevallige schommelingen. Teneinde deze laatste te elimineren, hebben wijnbsp;de methode der voortschrijdende tweejaarsgemiddelden toegepast ^).

Om waarden te krijgen die inderdaad voor het beschouwde jaar gelden, hebben wij het productiecijfer van ieder jaar een twee maal zo grotenbsp;weging gegeven als het productiecijfer van het voorafgaande en volgendenbsp;jaar.

Is bijvoorbeeld op het tijdstip t de productie xt, dan nemen wij in plaats van xt:

‘) Vgl. o. Bakker, ,,Statistiek, etc.”, Purmerend 1941, deel I, blz. 65.

38

Het resultaat van deze berekeningen vindt men in tabel 21. In fig. 8 hebben wij de grafiek weergegeven, om het verschil met de oorspronkelijke productiecurve te demonstreren.

39

Inderdaad zijn de sterke onregelmatigheden van de oorspronkelijke curve nu enigszins genivelleerd, waardoor deze figuur zich nu beter voornbsp;een nadere beschouwing leent. Het hoogtepunt van de productie werd innbsp;1929 bereikt, nadat de productie tot dat jaar snel was gestegen. Na '29nbsp;krijgen wij een daling tot '32, waarna weinig beweging meer optreedt,nbsp;zodat de superfosfaatproducte hier het gewone conjunctuurbeeld volgt.

In hoeverre de productie van superfosfaat hetzelfde verloop heeft als de algemene productie, wordt verduidelijkt door tabel 22, fig. 9, waarinnbsp;wij voor verschillende landen de superfosfaatproductieïndices vergelekennbsp;hebben met de algemene productieïndices.

Tabel 22

Indexcijfers (1929 = 100) superfosfaatproductie en algemene productie

Uit figuur 9 zien wij dus, dat het verloop van de algemene productie en die van superfosfaat ongeveer hetzelfde is. Men vergelijke bijv. denbsp;hausse tot 1930 en de depressie van 1932. Hetzelfde nemen wij waar bijnbsp;vergelijking van de wereldproductieïndices van de superfosfaat met dienbsp;van de algemene productie (tabel 23, fig. 10).

41

Tabel 23

W ereldproductieindices. 1928

§ 5. DE VRAAGZIJDE VAN DE SUPERFOSFAATMARKT a. De binnenlandse vraag.

De vraag naar een product is o.a. afhankelijk van de toepassing die het vindt. Zo wordt superfosfaat enkelvoudig en in verschillende mengsels gebruikt (de zgn. „mengkunstmest” of „gemengde korrel”). Denbsp;mengkunstmest bevat zowel fosfor- als kalk- en kalihoudende kunstmeststoffen. Ook wordt superfosfaat gebruikt in ammoniak-superfosfaat-mengsels, die voornamelijk geschikt zijn voor de teelt van suikerbieten.nbsp;In het bijzonder is superfosfaat geschikt voor lichte en zware gronden,nbsp;waarop granen (vooral tarwe) worden verbouwd.

Wij zullen thans de verbruikscijfers van superfosfaat bekijken, waarvoor wij verwijzen naar tabel 18 en onderstaande figuur 11.

42

Wat opvalt is de scherpe daling van het verbruik in 1931 (t.o.v. 1930 zelfs ongeveer 50%). Deze is hoofdzakelijk te wijten aan de in het seizoennbsp;1931-’32 sterk doorwerkende landbouwcrisis.

In hetzelfde jaar daalde ook het verbruik van Thomasslakkenmeel — dat voornamelijk gebruikt wordt voor de rogge- en aardappelteelt —nbsp;met ca. 100.000 ton. Het verbruik van superfosfaat begon zich in 1932 alnbsp;weer geleidelijk te herstellen tengevolge van de regeringssteun, die denbsp;boeren voor hun tarweproductie kregen. Daarentegen daalde het verbruiknbsp;van Thomasslakkenmeel tot 1933, het jaar waarin de regeringssteun voornbsp;de rogge- en aardappelteelt werd gegeven.

Na deze toelichting op fig. 11 willen wij trachten het verbruik van superfosfaat kwantitatief te verklaren uit de verschillende daarop werkende invloeden.

Wdj hebben reeds gezien ^), dat de vraag naar een product o.m. bepaald wordt door de prijs van het artikel, die van concurrerende artikelen ennbsp;door het inkomen van de afnemers. Daarnaast kunnen technische factoren van betekenis zijn, bijv. de hoeveelheid tarwe, die verbouwd wordt;nbsp;tenslotte zijn er wellicht ook nog onmeetbare factoren, die het superfosfaat verbruik kunnen influenceren. Wij denken bijvoorbeeld aan denbsp;geschooldheid van den boer, de geaardheid van de bodem, de graad vannbsp;bemesting en de wijze van propaganda. Deze factoren hebben voor eennbsp;verklaring van de bewegingen alleen betekenis voorzover zij zelf ook veranderingen hebben vertoond. In het algemeen zullen zij zich echter slechtsnbsp;zeer geleidelijk wijzigen en daarom van weinig betekenis zijn voor denbsp;verklaring van de fluctuaties in het verbruik.

Naast superfosfaat is de belangrijke fosforzuurmeststof het Thomasslakkenmeel, dat wij als een ,.concurrent” kunnen beschouwen. Om nu een voorlopige indruk te krijgen van de factoren, die het superfosfaat-verbruik beïnvloeden, hebben wij in figuur 12 een verkenningsgrafieknbsp;weergegeven. Hierin hebben wij grafisch voorgesteld het verbruik van superfosfaat, de prijs van superfosfaat en Thomasslakkenmeel, het inkomennbsp;van de landbouw (of agrarisch inkomen) en de tarweproductie.

In tabel 24 hebben wij de cijfers van al deze grootheden bijeengebracht. Het agrarisch inkomen wordt in de publicaties van het C.B.S. aangegeven voor een bemestingsjaar, bijv. 1935/36. Deze inkomens hebben wij innbsp;onze tabel nu zo gerangschikt, dat het verbruik van superfosfaat in ’36nbsp;correspondeert men het agrarisch inkomen van 1935/36, het laatste dusnbsp;steeds een half jaar eerder.

De invloeden van al deze factoren hebben wij nu getracht samen te vatten in een regressievergelijking, die het verband tussen het verbruiknbsp;van superfosfaat enerzijds en de beschouwde grootheden anderzijds zonbsp;goed mogelijk moet weergeven. De praktijk heeft geleerd, dat in het alge-

Zie Hfdst. I, § 5.

43

Tabel 24

Betekenis der symbolen;

V = verbruik superfosfaat in Nederland.

Pj = prijs superfosfaat.

Pgi = prijs Thomasslakkenmeel.

Bd = Bs — Psl'

1 nbsp;nbsp;nbsp;= agrarisch inkomen.

R = tarweproductie.

44

meen een dergelijk verband vrij goed benaderd wordt door een vergelijking van de eerste graad.

Onderstel, dat wij de regressievergelijking V' = «A pB yC -f- b hebben, waarin A, B en C enige verklarende reeksen zijn (zoals hierboven Pa, I enz.) en V' een zo goed mogelijke benadering van Vis; voornbsp;de gehele periode zijn V, A, B en C gegeven grootheden. De vergelijking is bekend, wanneer wij ook de regressiecoëfficiënten a, p, y en denbsp;constante b kennen. Deze worden berekend met de methode der kleinstenbsp;kwadraten. Bestaat er nu een sterk verband tussen de aangeduide verschijnselen (dus kan men V nauwkeurig benaderen door V'), zo spreektnbsp;men van een hoge correlatie. De mate van verband tussen de onderzochtenbsp;verschijnselen of de hoogte van de correlatie wordt uitgedrukt in eennbsp;correlatiecoëfficiënt (welker grenzen tussen -fl en—1 liggen). Een cor-relatiecoëfficiënt in de nabijheid van 1 of —1 betekent dan, dat er eennbsp;nauw verband is tussen de onderzochte grootheden.

Wanneer men de resultaten van een correlatieberekening aan de theorie wil toetsen, dan dient vooral gelet te worden op de tekens van de regressiecoëfficiënten. Voldoen deze niet aan de theoretische verwachtingen, dannbsp;heeft men waarschijnlijk niet alle of geen juiste variabelen in de regressievergelijking opgenomen. Voor de uitvoerige theorie van de correlatiereke-ning en de methode voor het bepalen van de regressievergelijking e.d.nbsp;zij verwezen naar de leerboeken ^).

Als variabelen voor de regressievergelijking van het verbruik van superfosfaat, kozen wij V, Psi, Ps, I en R (vgl. hoofdstuk I, § 5). De multipele correlatieberekening had de volgende regressievergelijking tot resultaat:

V= -b32P8 -f 15,1 Psi -h 0,96 1 -H 0,6 R —478.

De tekens van I en R voldoen aan de verwachtingen, immers door een stijging van het agrarisch inkomen en een verhoogde tarweproductienbsp;zal ook het verbruik van superfosfaat toenemen. Het teken van de prijsnbsp;van superfosfaat is niet in overeenstemming met wat de theorie zou doennbsp;verwachten. Bij een hogere prijs zal er nl. minder gekocht worden. Hetnbsp;teken van de prijs van slakkenmeel is juist. Omdat van te voren vastnbsp;staat, dat de invloed van de beide prijzen van verschillend teken moetnbsp;zijn, en omdat zelfs waarschijnlijk in hoofdzaak het prijsverschil bepalendnbsp;is voor de vraag, hebben wij als variabele bij een nieuwe correlatieberekening het prijsverschil Pa van superfosfaat en slakkenmeel genomen. Alsnbsp;regressievergelijking vonden wij nu

V = —27,1 Pd -I- 0,59 I 0,08 R — 70,6.

Voor de correlatiecoëfficiënt vonden wij R' = 0,88. Dit betekent een vrij hoge correlatie. De gevonden regressievergelijking beantwoordt nunbsp;inderdaad aan de theorie. De betekenis van de coëfficiënten is nu deze, datnbsp;als bijvoorbeeld het prijsverschil van superfosfaat en slakkenmeel met / 0,10

') J. T i n b e r g e n, ,,Grondproblemen der theoretische statistiekquot;, V.U.B. 1936.

O. Bakker, „Statistiek, etc.”, Purmerend 1941.

46

per 100 kg (dus / 1,— per ton) stijgt, het verbruik van superfosfaat zal dalen met 2,7 X 10® ton per jaar, De invloed van het prijsverschil, enz. blijktnbsp;uit figuur 13, die bij de laatstgenoemde regressievergelijking behoort.

Uit deze figuur zien wij, dat — indien de gebezigde theorie als juist wordt aangenomen — de invloed van het agrarisch inkomen verrewegnbsp;het belangrijkst is. Zowel de invloed van de tarweproductie als die van denbsp;prijsmarge tussen superfosfaat en slakkenmeel is van ondergeschiktenbsp;aard. D.w.z. de afzet van superfosfaat is hoofdzakelijk afhankelijk van denbsp;welstand van de landbouwers en laat zich slechts weinig beïnvloeden doornbsp;de prijswijzigingen, terwijl ook de invloed van de tarwewet niet zeer grootnbsp;is geweest.

b. De buitenlandse vraag.

Naast de binnenlandse vraag interesseert ons van de superfosfaatin-dustrie ook haar buitenlandse afzet. Als maatstaf hiervoor geldt de uitvoer, die, zoals wij zagen, vooral plaats vindt naar die landen, die het superfosfaat op een ander tijdstip nodig hebben dan Nederland.

De omvang en de betekenis van de export (Nederland is de grootste superfosfaatexporteur van de wereld!) blijken wel uit tabel 25, resp. figuurnbsp;14, waarin wij, behalve de uit voer van 1929-’39, voor die jaren de Nederlandse uitvoer hebben uitgedrukt in percenten van de werelduitvoer ennbsp;Europese uitvoer (kolom e en f van tabel en II en I in figuur IV).

Tabel 25

De betekenis van de Nederlandse superfosfaat export

Zoals wij al terloops opmerkten, is de uitvoer van superfosfaat sterk onderhevig aan seizoenschommelingen. Om hierin meer inzicht te krijgen,nbsp;hebben wij in tabel 26 de maandelijkse superfosfaatuitvoer weergegevennbsp;van 1921-1939.

47

I = percentage van de Europese uitvoer.

II = percentage van de werelduitvoer.

Tabel 26

Maandelijkse uitvoer superfosfaat, Nederland 1921-39. In millioenen kg