Zoo van het Land zelve, deszelfs Zeeden en Gebruiken, Re-getingswyze, Handel, HuishoudelykWeezen, Oudheden, enz. als byzonder der nutte

KONST E,N

W E E T E N S C H A P P E N.

Uit de nieuvvtte Reisbefchryvingen , eigene Waarnee-iniiigcn en Aanmerkingen, zaniengefteld door

D. y, V 'O L K M A N.

Nu ten dienfte der Nederlanders uit het Hoog-duitpch overgezet, en verrykt tnet eene geheel Nieuwe KAART en dertig P L A A T E N.

'� r

r* ��

d? Vir. Cl. G. Moll. *

III

Ksjoaade iiitsjoaasfemingen. Ontwerp van droogmaaking. Hinderniffen. Torre dinbsp;Afiura. Nettunonbsp;nbsp;nbsp;nbsp;7

Jverfa nbsp;nbsp;nbsp;i6

Napels. Hiftorie. Oproer van Mafaniello 28 Het zuidelyke deel derftad. Ligging der Jiadnbsp;en der voorfieden. Getal der inwoonders.nbsp;Koninglyk Paleis. Caftellonuovo. De ha.nbsp;ven. Largo del Cajiello. S. Luigi. S.

Spirito. S.Francefco Saverio. Maria di Soledad. Paleis Framavillanbsp;nbsp;nbsp;nbsp;ja

INHOUD.

S. Giacomo. Cafiello delV Uove. Chiaia. La Vittoria. UJscenfiom, Maria dinbsp;Fiedigrotta

K'wartier der Karthuizers, CaJlelloS Elmo. S. Martino. Paleis Capo di Monte. Far-nefifche gallery

Kwartier der Katakomhen. S. Severo. La Sanita. S. Gennaro. Katakomben. Uni�nbsp;verj�tcit. Madre di Dio. Maria dellanbsp;Verita. S, Domenico Soriano. Paleisnbsp;Tarfia. Koornmagazyn

di Porto. UIncoronata. Maria la nuova. Monte Oliveto. Spirito Santo. Paleisnbsp;van den Kunc�is. S. Giovanni. S. TiUnbsp;nita. Obelisk. Gefii nitovo. S. Chiara.nbsp;Paleis della Rocca. Gefu veccbio. Monte di pi�ta. Giovanni-maggiore. Paleisnbsp;Filomarino

K'Joarticr van S. Domenico. S. Domenico. Maria della Pi�ta de Sangri. De Prinsnbsp;vanS.Severo en zyne uitvindingen. Paleisnbsp;Caraffa. S. Maria Maggiore. S. Giovanni Evangeli/ia. S. Paolo. S. Lorenzo. S. Filippo Neri

INHOUD.

Het Kwartier der Marlet en der Karmelieten. II Carmine. Konfervatorien. Borgo di S. Antonio. II Seraglio. Poggio rcale.

Landjlreeken om' Napels. Pojilippo. Graf van Virgiliits en 'Sannazarius. Ligtennbsp;der zee. Mleer Agnano. Zweetbaden.

na- Lago Averno. Hol der Sibylle. Eli-feifche velden. Landhuis van Vatia. Pifcina mirabile. Cento Camerelle. Mi.nbsp;fene. Grotta Dragonara. Bauli. Cuma.nbsp;Hol der Sibylle. Tempio del Gigante.nbsp;Arco Felice, Graf van Scipio. Eilanden Procida en Ifchia.

Lufljlot PoKTici. Standbeelden van Balbus. Tuinen

Herc�lanum. Ontdekking. Forum. Theater. Glasvenfiers

Kabinet van oudheden te Portici. Eetwaa-ren. Handfchriften. Schilderyen Vesuvius, �itbarftingen. Wegen.nbsp;Zyn kolk. Ootzaaken der ontbranding.nbsp;Lava, AJch. Ferbindtenis met dennbsp;Etna

Puinhoopen van Pompeji. Stabia. Pejlo. L�ftjlot Caferta. Pragtige �waterlei-

INHOUD.

ftellam. Berg S. Orefte. OtricoU. Nar-ni. Brug, Cefi. Terni. Waterval. Monte Eolo. Berg Sojnma. Spoktto.nbsp;Dom. Onverbrandbaar hout. Witnbsp;Tempel van Cliturnmis. Folignonbsp;Beis van Foligno over Asfifi naar Floreneenbsp;Asfifi, Kerk van S. Francifcus. 11 Sa-gro Convento. Maria di Minerva. Oudheden. La Portiunculanbsp;Perugia. Citadelle. Domkerk. S. Ago-(imo. S. Francefco. Chiefa nuova. S.nbsp;Fietro. Paleizen. Jefuietenkollegie.nbsp;Akademien. Lams Trafymenusnbsp;Cortona. Dom. Andere kerken. Paleizen. Oudheden. Akademie. Kabinet. Andere verzamelingen. Geleerden.

Arezzo. Hiftorie. Beroemde mannen. Fietro Aretino. Mofette di Laterina.nbsp;Camaldoli. Val d'Amonbsp;Reis van Foligno naar Loretto tot aannbsp;Rimini. Byzondere grotte. Tolentino.nbsp;Macerata. Ricina. Ricanatinbsp;Loretto. Het heili/re huis. De fchat.nbsp;Handel in roozenkransjen. fVynkeldernbsp;Apotheek. Cirolo

INHOUD.

REIS-BOEK

DOOR

Veelen neemen den weg, als zy met de Vetturini gaan, over de vermaarde Bene-diktyner abdy van Monte Casfino, dog wy bewaaren dienbsp;voor de terugreis, en volgen nu den poftweg. (*) Voornbsp;men op de eerfte ruftplaats is, tot aan Terre di mezzanbsp;via, treft men veele overblyffels van oude graven en waterleidingen aan. De tweede poftwiffeling is te Marino,nbsp;dat wy reeds befchreven hebben. Daarop komt mennbsp;door een woud by Faiola, het welk al zeer gedund is.

(^) Het is der moeite waard, op dcez.e reis t!e 5. iatire van 't 1. bock van Horatius tc leeien, wyl de digter daar den weg vannbsp;Romen naar Napels befchryft. Uit de kleine dagreizen, die hy gemaakt heeft, is het waarfchynlyk, dat hy te voet ging, het welk bynbsp;dc Ouden niet ongebruiklyk was. Men kan hem niet geheel naauw-*seuilg volgen, alzo de tegenwoordige pollwCg zig eerft hy Terra-gt; oudtyds Anxur, met de Via Appia, die Horatius hield, ver �nbsp;eenigt.nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;Tcrrac'ma tor Capua neerat meu den zelven weg

De eiken, beuken, en andere boomen, die in Duitfeh-lahd zeer hooge ftaminen hebben, komen tot die hoogte niet in warme landftreeken , maar worden welhaaftnbsp;krom.

Dc kleine ftad Felletri ligt op een� heuvel 23. mylen van Romen. Zy was voorheen de hoofdllad der Volsci^nbsp;welken de Didlator Camillus den Romeinen onderwierp.nbsp;Het gcllagt van Keizer Auguftiis was van Velletri her-komllig, en hy zelf werd in de nabuurfchap opgebragt.nbsp;Op de markt ziet men het bronzen beeld van Paus Urbaan VIIl. bezig met den zegen uittedeelen, volgens tekening van Bernini. Het ftadhuis, Palazzo puilico,vak,nbsp;als een aanzienlyk gebouw, v/el in �t oog.

Het eenige paleis in de ftad is dat van 't geflagt van Ginetti, en behoort thans dpn Prinfe van Lancellotti.nbsp;Dc marmeren trap is een der fchoonften van Italien;nbsp;Het gebouw heeft drie galleryen met basreli�fs verfierd,nbsp;en in de kamers vindt men veele antieke eh moderne fta-tues en fchilderyen. De tuin is van een� grooten omtrek,nbsp;en met verfcheiden fonteinen voorzien , waartoe mennbsp;het water van Fajola, 5. mylen ver, met zwaare koftennbsp;herwaards geleid heeft

De Koning van Napels bewoonde dit paleis eeni-gen tyd , wanneer zyn en het Spaanfche heir in �t }3ar 1744- in deeze ftreek ftonden. Toen de Spanjaards , na �t verliezen van den flag by Carapo Santo,nbsp;onder den Generaal Gages, naar Napels wecken, vervolgde de Vorft van Lobkowitz ze tot aan Velletri^nbsp;waar zig de Koning van Napels met de Spanjaarden ver �nbsp;eenigd had , en overrompelde des nagts een deel dernbsp;vyandlyke heirmagten, zo dat de Koning in alleryl zynnbsp;kivartier op de hoogte der Kapucynea by de ftad verlaa-

ten

h 00 K ITALI� N. 3

3 nbsp;nbsp;nbsp;,nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;^nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;�nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;,nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;,nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;,nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;�1 naar JUi�

eenige maaien op malkanderen. De Romeinen waren Ondertusfcljen iu de grootfte angft. De voornaainftenbsp;hoop hield het heimlyk met de Oofteniykers, dog hetnbsp;Tauslyke hof was meer op de B�urbonfche zyde. Denbsp;ziektens vernielden veel volks in het Keizerlyke heir,nbsp;en de Vorft van Lobkowitz nam eindelyk den terug-marfch aan naar Lombardyen, werwaards hem de Generaal Gages op de hielen volgde. (*)

Als men de ruinen van Cora vril bezien, moet men Cora', eenen omweg van etlyke mylcn flinks af van Velletrinbsp;necinen. (f) Daar ftaat nog een groot deel der oudenbsp;muuren van deeze Volscifche ftad, welke nu een elen-dig vlek is. De fteenen zyn niet vierkant, maar, op denbsp;als by de oude Etruriers gebruikelyk was, veelltan-tig, egter zo, dat elke fteen juift in den anderen flui-te. Zulk een muur heeft eene grootere vaftheid, ge-lyk Vitruvius aantoont. Op den berg by Cora ftaannbsp;�verblyffels van een tempel, die, naar alle gedagten,nbsp;aan Hercules gewyd was. Daar zyn nog agt dorifchenbsp;zuilen van �t portaal, en de muur, welke dat van dennbsp;tempel affeheed , overig. Aan de fries leeft men denbsp;naamen der geenen , die 't opzigt �ver het bouwen

Caftruccio Boriamtei hetfc deezen veldtogt , dien hy zelf by� g�woond heeft , in voortreflyk Latyn bcfchreven. Men zie zynenbsp;^ommcnf.iTi� dt rtbits ad Vditrai gejih Ao� 1744, en de Cammentatiinbsp;Italic�, lihri III. lyjo. in g.

(dl Blraneli beeft deeze ruinen voortreflyk in koper g�brigt, rii �p baat zew^n in folio u tscgenen.

4 REIS-BOEK

nei� op , dkt de eerftc tempel van den tyd van Keizer Claudius is , een befluit, dat wat te fpitsvindig fchynt. Op de bergen in deeze ftreek weiden desnbsp;zomers ontelbaarc kudden van fchaapen , welken zignbsp;des tvinters in de Maremme, of de vlaktens aan hetnbsp;zeeftrand onthouden.

Ter flinkerhand by Cifterna laat men bet fchoone paleis van den Prins Caferta liggen Sermonetta vertoontnbsp;zig op de hoogte ; dog de poftwiflelplaats ligt in denbsp;ongezonde ftreek van de Pomptynfche moerasfen, welken zig tot daartoe uitftrekken. By Torre d'acqua puz-Za, zogenaamd naar het ftinkende water aldaar, wordtnbsp;een zekere tol betaald. Naby de wiflelplaats van Sermonetta liggen oude ruinen , welken men voor denbsp;Ires Tabernce houdt, waarvan in �t zSfte hoofdftuknbsp;van de Handelingen der Apojlelen gefproken wordt.

Sezse. Sezze ligt op een heuvel, zydwaards van den poft-tveg. (*) Men ziet �er aanmerklyke overblyffels van een� tempel van Saturnus, Saturno profugo Jacrum- Hynbsp;ftaat nog in zyn geheel met do gewelven, dog de ingang is verftopt. Van eene hoogte, by de ftad liggende, kan men den gebeden ointrek der Pomptynfche

(�) Het is het oud� Setimmi, beroemd wegens zyn� goeden wyn, #n diliwyls door Martiaal gewaagd. \

DOOR ITALIEN.

ir-oerafl�n zeer wel overzien. In de Franciskaaner kerk, Reis van by de ftad , is een trefiyk ftuk van Lanfranco, ver-beeldende een gezigt, dat S. Francifcus zon gehadnbsp;hebben. Sezze ontbreekt het aan bronnen, zo datnbsp;2gt;g de inwoonders met water nit regenbakken behelpennbsp;moeten. Flet volk is arm; de vrouwen zyn zeer vrugt-baar, en hebben eenen buitengemeen zwaaien boezem.

Dn huizen hebben geene fchooifteenen. De ftad betaalt aan de Pauslyke Kamer iets boven de 4000. daalders voornbsp;de vryheid van in de Pomptynfclie plasfen te \nsfchen,nbsp;cn op de onbebouwde bergen te weiden.

Tegenwoordig wordt hier, in plaats vanwyn, gelyk voorheen, veel olie gewonnen. De planten hebben hetnbsp;fchoonfte groen; alles is met vygen , chinaasappelen,nbsp;en andere tedere boothen bezet, zo dat het fchynt, alsnbsp;of de kwaade dampen alleen het dieilykc, en niet hetnbsp;groeibaare ryk nadeelig zyn. Agtcr Piperno komt mennbsp;3an een bofch van kurkenboomen, waaruit kurken ge- Piperno.nbsp;maakt worden. Dc vrngt gelykt veel naar een ei- Kurk-kei, en wordt ook den varkens gegeven. Het bladnbsp;blyft altyd groen , en gelykt naar dat van den pruimboom.

Defchors, welke zeer dik is, wordt afgefneden, groeit in twee jaar weder aan, en is dan weder bruikbaar.

Terracina , eertyds Anxur , is de laatfte Pauslyke plaats, en ligt in een vrugtbaar oord, omtrent half weg Terracina,nbsp;tiisfchen Romen en Napels. Vier mylen agter deezenbsp;plaats komt men aan den toren, welke de grenzen desnbsp;Kerklyken Staats aanwyft, cn aan 't ftrand ftaat. Hy behoort reeds tot het Napelfche, waarom men op het op-fchrift, onder Filip II., Koning van Spanjen, in �t jaarnbsp;^S68. daarop gefteld, leeft;

Op deeze kult liggen, op verre afftanden van malkander, verreheiden oude torens , waarin gemeenlyk een foort vaii officier, Torriere, met eenen foldaat, en eennbsp;paar verroefte kanonnen, huishoudt, om op het nadereqnbsp;van zeeroovers een fein te geeven. De berg waaropnbsp;Terracina ligt beftaat uit zeer witagtige fteenen, fchocnnbsp;7.y de blinkende kleur, die zy ten tyde van Hotatius ooknbsp;van buiten hadden, iang verloren hebben. (*) De ryvannbsp;bergen waarop Terracina ftaat is van de groote keten dernbsp;Apennynen, door het lange dal van Monte Caffino, af-gefcheiden. Aan den voet dier bergen ontfpringen veelenbsp;bronnen, welken de Poinptynfchc plasfcn maaken. Oranbsp;die reden houdt men het beneden deel der ftad voor ongezond; dog de dampen benadeelen het hooge gedeeltenbsp;niet, waar Galba en verfcheiden Romeinen lufthuizennbsp;hadden. Op den berg ziet men cenige ovcrblyffels vannbsp;�tflot des magtigenKonings derGothen, Theodorik; inzonderheid vallen de muuren , waarop de tenasfen epnbsp;en tuinen rulleden, van verre in �t oog.

De haven, welke Antoninus Pius, aanlag, moet aanmerking waard geweeft zyn. Men ontdekt �er de fpoo-ren zeer duidelyk van. Dog zy is thans zo verftopt, dat het water meeft uit de kom terug geweken is , ennbsp;men de klippen, die uit het zand uitlleeken, ziet. Mennbsp;heeft reeds by de Pauslyke Kamer ontwerpen gemaakt

DOOR ITALIAN. 7

om 2c te reinigen, indien dat niet zo veel gelds koftede. van De vermaarde Via Appia �^^P �^^or Anxur. Een wel on- Romennbsp;derhouden ftuk daarvan ligt onder de pakhuizen der dom-heeren, �t welke byna niets geleden heeft, en uit vyt-hoekige fteenen beftaat. Boven de poort naar Napelsnbsp;^at de kop van den berugten Maftrilli, die, gelyk eennbsp;andere Cartouche , de ftreek hierom heen ontruftcde, ennbsp;niet eer te vangen was, dan toen , eene aanzienlykenbsp;fomme op zyn hoofd gezet zynde , eenige verradersnbsp;van zyne bende hem in 't jaai 1750. op de jagt doodnbsp;fchooten. De boeren draagen hier ecu foort van halvenbsp;laarzen , gelykende naar de Cotburni der oude Keizers ennbsp;helden; naamlyk zy binden een ftuk ruw ongelooid ledernbsp;pm het been.

Men hoort te Romen zo veel van de Pomptynfche De Pomp' plaffen fpreeken, en zy zyn voor den Kerklyken Staatnbsp;van zo veel gewigts , dat zy eenige aandagt verdienen. (*) Dcezs plalTen bellaan de ftreek tusfchen Ter-racina en Nettuno, �t welk omtrent 40. Iialiaanfche my-len bedraagt; de breedte is ongelyk, fomtyds 4., fomtydsnbsp;8. ja 10. mylen. Men heeft uitgerekend, dat de Paus-lyke Kamer, door ze droog te niaaken, 43000000. vierkante halve roeden, of over de 2500,000,000. vierkan-te voeten van den heerlykften grond winnen zoude, ennbsp;daardoor het gebrek aan graan, dat zo dikwyls zo ver-fchriklyk en koftbaar voor den Kerklyken Staat is, voor.nbsp;komen kunnen. Egtcr houden de Pauzen meer van kerken

1*) Het volgende is een ulttickfel uit hel breedvoerige hooldliuk In het vesde deel der Reize van den Heer La Lande. Hy heeft- denbsp;t'ieuwsjiierigheid gehad, deeze raoeraffen te doorreizen, en te on-detzoeken, waarin hem veeihgt weinigen v�lgen zullen. Onder-.nbsp;tusfchen verdienen zy wel, dat men 'er eenige kennis van hebbe.

11 E I S - B O E K

Ramen zyn zoude, en hunne neeven ryk temaaken, daarzyniet fels'. millioen daalders dit nuttige werk zouden kunnen ten einde brengen. (¹)

Oorzaaken Het water dat van Sczze tot by Tenacina van �t ge-van desei. bergte afkomt, heeft geen val genoeg op de vlakte, wordt � gcftuit, maakt den grond moerasfig, en vervult de lugtnbsp;met kwaade dampen. De kleine vloeden, welken daarnbsp;het roeeft toe by brengen, zyn de volgenden : duAmafenonbsp;uit den omtrek van Piperno; de Uffeate van Caf� nuovc,nbsp;uit drie zwaare bronnen ontfpringende, cn welke vaarbaar is; de Cavatella, komende van Sczze en Acqua puz-za, de Nitifa, die zig daarmede vercenigt. Wat verdernbsp;weftwaards ftroomt de Teppia, die gomcenlyk klaar is,nbsp;en weinig waters heeft , dog by regenagtig weder denbsp;ergfte van allen is, fleepende dan zo veel dik met zandnbsp;en aarde vermengd water mede, dat zy alles ovcrftrooint,nbsp;en de Cavata pok buiten baarc oevers dryft. De Cavatanbsp;is, gelyk men meent, een van Augiiftus_gegraven vaart,nbsp;ojn het water van dceze en andere rivieren afteleiden ,nbsp;dog tegenvvoodig byna geheel verftopt. Zy heeft te

Ecne fomme , -welke dc Jefulcten alleen in een paar jaareni bctaalen, en len ininflcn het 1'and daardooj¹ eenig nut aanbrengennbsp;tonden kunnen. Bolognini houdt ze voor genoegzaatn , en vertrouwt met joo. man het werk binnen een jaar in ftar.d te brengen. Men had maar omtrent iiooooo. teerlingvoetcn aarde uitte-graaven. Hy heeft alles naauwkcurig berekend, en als Gouverneurnbsp;met ingenieurs dceze itreek, op bevel van Clemens XIII. onder-zogt. Zyn werk is het doorwrogfte, dat over dceze Hof gefebree-ven is, en getiteld, Memmie dell� antUo e frefente Jiato delle Paltidinbsp;ft/itini, rtmt� e mx.zi fer diJRcarle. In Rtma lyjj. in quarto.

door ITALI� N. 9

weinig vals, en is dus eene' van dp hoofdoorzaaken Reis van der oveiftrooming. De tweede is de Fojjo di Cifterna,nbsp;waarin zig het water uit een� grootcli omtrek , ,vannbsp;Velletri af, vereenigt, en by Herken regen noodwendignbsp;overftroomingen veroorzaaken moet. Het water deezesnbsp;Hrooms is dan even zo drabbig als in dcCuvata, verlicfi:nbsp;zig ten deele in den Rio Martino, en blyft ten deele in ^nbsp;de moeraffen Haan, federt dat de dyken, onder Sixtusnbsp;V. gelegd , doorgebroken zyn. Alle deeza waterennbsp;moeten hunnen natuurlykcn loop door de ftreek dernbsp;moerasfen neemen, en 't komt �er maar op-.aan, dion-loop korter en regelmaatiger te maaken, en �t wrater meernbsp;vals en aftogts te geeven.^ Dit is het groote ontwerp,nbsp;w'aannede zig de Pausiyke Kamer federt twee eeuwen bezig houdt, en �t welk niet ligt eerder zal ter uitvoering .nbsp;gebragt worden, tot dat een andere Sixtus V. die totnbsp;groote onder neem Ingen geboren was, den troon beklimt.

De uitwaasfemingen deezer moerasfen zyn zo gev!iav\yV,Gevaarlyke dat men �er de uitwerkingen van te Romen, op den ai-dampen.nbsp;Hand van 40. mylen, gewaar wordt. (*) Het kleine getal visfehers, die zig daarby onthouden, draagen allennbsp;de doodskleur op het aangezigt. Zy zyn allen tjieklyk,

Gclyk de geleerde rauslyka arts Lancifi in een byzotidet ge� fchrift ijl �t jaar 1714. getoond heeft. Het by Sermonetca tegennbsp;bet iuiden liggende woud mag maar ftuksgewyze geveld worden, al-xo het de dampen van Romen afhoudt. Plinius febreef reeds 1. i.

S. oi fittridas exhiiiaticr.es harnm faludum venttem fyrcfhitmcHm JKwia fnrmno^erc nexittm 'veUmt ncnnulli. Veele Romeinen gevoelennbsp;de matmaakende werking van den Sclr�cco nog, bet welk met Pli�nbsp;aius pverceokontt,

gen in den lever. Hunne kinderen zyn elendigc fchep-felen, die een ongezond lichaam en de zo genaamde En-gelfche ziekte mede ter wereld brengen. In den herfft zyn de koortfen genoegzaam algemeen.

De naam deezer plasfen komt van de ftadPam^i�, die ouder dan Romen was, en op de plaats lag die nu Mezianbsp;heet. De Lacedemoniers lagen hier eene nieuwe volkplanting aan, en bouwden eencn tempel voor de Godinnbsp;Feronia. De landftreek werd in korten tyd zo bevolkt,nbsp;dat men �er, volgens Plinius, drie en twintig fteden telde.nbsp;Daar lagen eene menigte van landhuizen, welker naamennbsp;nog ten huldigen dage, fchoon vcrballerd, overig zyn,nbsp;als Jntcgnano, het landhuis van de Eamilia Antonia, datnbsp;van Maecenas, waarvan de ruinen by Pantanello liggen,nbsp;dat van de Familia Fitellia, in de ftreek van i Vetelli enz.nbsp;Het land bragtolie, wyn, koorn, en alle noqddruftig-heden in overvloed voort. Men moet derhalven nietnbsp;verwonderd zyn, dat de Romeinen op de afleiding van �tnbsp;water bedagt waren. Vermoedlyk was Appius de eerftcnbsp;die �er zorg voor droeg, toen hy den grooten weg doornbsp;dceze landftreek trok. Naderhand maakte de Burgemee-fter Cornelius Cethegus, gelyk I.ivius verhaalt, veelnbsp;toeftels om deeze moeraffen droog te maaken. C�farhadnbsp;een ontwerp om �er den Tiber door te leiden, dog denbsp;dood verhinderde hem dat uittevoeren. Auguftus deednbsp;nieuwe vaarten graaven. Lucius Antonius, de broedernbsp;van Keizer Marcus Antonius, deelde het land hierom-ftreeks onder het volk uit, ten einde door �t bebouwennbsp;daarvan de lugt gezonder te maaken. Keizer Trajanusnbsp;deed den weg door deeze plaffen plaveyen, eii men wasnbsp;ernftig op het droogmaaken bedagt. (*)

O'.^er, en het fchynt, dat hy in �t droog maaken der plas-f�n taamlyk gelukkig gewecft is, gelyk uit een opfchrift by de Domkerk te Terradna blykt, het welke Bolognininbsp;wanbaak. Bonifacius VIII. was de eerfte der Pauzen,nbsp;die zig aai;[ d^oog maaken der moeraffen liet gelegennbsp;^yu, en een aanzienlyke graft deedgraaven, waardoornbsp;de Ninfa en de Falcone eenen aftogt bekwamen, en denbsp;ftreeken rondom Sezze en Sermonetta nog ten huldigennbsp;dage droog zyn. Dog allengskens raakte het drooge weder onder, en de laag liggende gronden werden wedernbsp;moeiasfig.

Martin V. uit den huize yan Colonna, nam in �t jaar Ontvjerp-1417. het werk weder by de hand, en zogt het water�� ^�*'�'�1 door een korter kanaal eenen afloop te bezorgen, alzonbsp;men tot dien tyd toe, door het water te ver te leiden,nbsp;zynen val te gering gemaakt, en zynen loop gehinderdnbsp;had, en dus kwalyk geflaagd was. Hy deed bet Rionbsp;Martino graaven, een kanaal, het welk veelen, uit hoofde van de zwaarte der onderneeming, voor een werknbsp;der Ouden, door hem flegts weder herfteld, houden.

Het is van 35. tot 4ci.v^oet breed, en byna even zo diep: aan weerskanten heeft men dyken, die aan hunnen voetnbsp;140. voet breed, en 15.voet hoog zyn. Het kanaal wasnbsp;reeds 6. mylen lang, cii moeft nog maar eene myl langernbsp;zyn om aan zee te komen, toen de Paus overleed,nbsp;en die fchoone onderneeming, welke allen den ftroo-men, door middel van dit kanaal, eenen aftogt zoudanbsp;verzorgd hebben, bleef fteeken.

Romen maaken. Laurcntiiis de Mcdicis ftelde dit te werk in de ftreek by het landgoed der Garotti, welke nog bruikbaarnbsp;is. Het Mediceifche huis bezat de plasfen geheele 69.nbsp;jaaren, zonder verder iets te onderneemen. Eindelyknbsp;kwam Sixtus V. die hun het droog gemaakte deel, datnbsp;omtrent 15. mylen in den omtrek befloeg, liet behou-t1en , en ondernam het overige insgelyks bruikbaar tenbsp;maaken. Hy begaf zig zelfs derwaards, en hield zig innbsp;lt;le nog zo genaamde'Tent van Sixtus V. op. Men groefnbsp;een groot kanaal, Fiume Sijio, en bedykte het, dog, de-wyl de dyken wat zwak waren, braken zy, na �s Pauzennbsp;dood, door, en het land werd in korten tyd zo moeras-lig als van te vooren. Sedert hebben de Pauzen nietsnbsp;gedaan dan beraadflagen, en geen heeft den moed gehad,nbsp;de zaak met yver by de hand te neemen. De overledennbsp;Paus, Clemens XlII. belaftede den boven gemelden Bo-lognini, de plasfen te gaan onderzoeken. Zyn oordeel,nbsp;�t rvelk hy met eenige ingenieurs gevormd, en op naauw-keurige waterpasfingen gegrond heeft, ftrekt daar heen,nbsp;dat men de Nimfa en Teppta in Rio Francefco en Martino leiden moet, en, alzo de Teppia de gevaarlykftenbsp;van alle deeze rivieren is, moeft men, by de brug ovetnbsp;dezelve op den weg naar Romen, in een regte lyn eennbsp;kanaal van g- mylen van �t noorden naar �t zuiden in Rionbsp;Franccfco brengen, waardoor bet water eenen val vannbsp;41. voet op l�'. mylen bekomen zou, het welk toereikend is, daar het anders op 32. mylen geen grooter valnbsp;had. Dit kanaal zou 27. voet breed zyn, en het zoudenbsp;zelfs het kanaal van Cifterna, als het laagfte van allen,nbsp;tot zig trekken en afleiden. Bolognini toont zeer duide-lyk aait, dat de Pauslyke Kamer, als zy naderhand het

DOOR ITALI� N.

land uitdeelde, in weinige jaaren alle de gedaanc kollen Reis van weder winnen en vervolgens een beftendig nut daaruit Roviennbsp;trekken zou, gezwegen, dat het de koornfehuur vannbsp;den Kerklyken Staat zyn zoude. Hy verzekert, dat nunbsp;het kwaad van dag tot dag toeneemt. De visfehers, dienbsp;^^ein den weg weezen, toonden hem vcrfcheiden plaat-

Contatori zoekt, in zyne Ilillorie van Terracina, deHindernL-onmooglykheid der iritdrooging te bewyzen, dog in dip Iluk kan men die van Terracina niet betrouwen. Alzonbsp;de Pauslyke Kamer de visfehery en jagt van deeze Kreeknbsp;aan die ftad verpagt heeft, zoude zy niet gaarne zien,nbsp;dat zy werd droog gemaakt, al zou het ganfche land,nbsp;om dit elendige voordeel, eeirwig ongezond blyven. Hunnbsp;gevoelen wederlegt zig zelf, alzo het moeras niet grondloos, maar llegts op zyn hoogll eenc el diep is. Denbsp;grootlle zwaarigheid is geweefl, dat het de Kamer zelvenbsp;onderneemen wilde. Men behoorde het aan anderennbsp;overtelaaten , die welhaaft, voordecls hal ven, beterenbsp;fchikkingen maaken zouden. Nu wordt het door kuipc-ryen gehinderd. Het huis van Gaetani heeft een inkomen van 4000. daalders van de visfehery, �t welk hetnbsp;ten deele verliezen zoude. De Pauslyke Kongregatie dernbsp;wateren trekt �er ook een paar duizend daalders van;

Napels en Sicilien zouden minder aftrek in hun koern hebben. Uit dit alles blykt, dat de Paus met geweldnbsp;doortaften moet, zal anders dit nuttige ontwerp tot ftandnbsp;l^omen. De'voorgaande Paus was �er wel toe genegen,nbsp;dog bezat Koon leevendigheids en yvers genoeg om hetnbsp;te doen uitvoeren. In het jaar 1764. werd �er eennbsp;aanvang gemaakt; dog, toen het misgewas van �t

zwynen, en fneppen, dog zeer laftig, alzo men meeft barrevoets door de moeraffen baaden moet. De bulFelsnbsp;�vveiden hier in gro�te kudden , wyl zy in rvaterigenbsp;Itreeken wel vaaren. Zy wentelen zig, gelyk de varkens, ifl de moeraflen, en men zegt, dat, als zy gewond zyn, zy zig daardoor binnen de vier en twintignbsp;tiuren herftellen. (*) Het menigvuldige riet, dat hiernbsp;waft , wordt ten deele in de omftreeks liggende wyn-bergen , ten deele door de boeren tot flambouwen,nbsp;gebruikt.

Omftreeks Sezze en Piperno bekomt het moeras, vaii de menigvuldige zwav�ldeelcn uit de AcquaPuzza, eennbsp;foort van korft, waarmede een kleine rivier als met eennbsp;gewelf bedekt is, waarom zy Finme Coperto heet. Opnbsp;andere plaatfen is deeze korft als veerkragtig, wanneernbsp;men �er op treedt, dog het is gevaarlyk, alzo zy fom-tyds doorbreekt. Met ftukken van d't vlies wryft men'nbsp;fchurftige menfeh�n en honden.

�j'gfre di De toren van Aftwa ligt aan den mond der rivier van jijiura dien naam, by een voorgebergte , 't welk aan het eindenbsp;der Pomptynfche plaflen is. Voortyds lag hier ten klein'

(?) be buffels zyn kleiner dan de Iniiaanfclfi offen, (Jog veel ftcrkei tu beter om te werken. Men kent ze aan hu.nne iwartenbsp;hoornen) die agter over op het hoofd liggen, en voorwaards kromnbsp;gebogen zyn. grlyk de amraonshoornen. Hun huid is d'ikker, ennbsp;het hair veel harder, dan by t rundvee. Die gebruikt worden oronbsp;te trekken hebben gemcenlyk een yzeten ring door den neus, omnbsp;ze te legeeren. Zy zyn werkzaam, cn wel te tamiaen. Veele.anbsp;houien d� buffdkais voor veei fmaakiyk.

� o o R I T A L I E N. 15

haventje, waar Cicero, op den dag toen hy vermoord wierd, te fcheepging, om zig naar zyn landgoed, For-mie, te begeeven. Hier werd ook de jonge ongelukkigenbsp;Konradyn, Koning van Napels, gevangen, zynde doornbsp;Heer van Aftura, Frangipani, by wien hy een toe-gezogt had, verraden.

Zes rnylen verder ligt Nettuno , een kleine Pauslyk JSfettunsi zeeftad by Capo d'Anzo, waar dePrinsfen vanCorfini ennbsp;de Kardinaal Albani een paar fchoone landhuizen hebben.

Antium was cermaals een beroemde plaats, die zig vierde halve eeuw hardnekkig verdedigde, eer zy door de Romeinen kon bedwongen worden. Zy was vermaardnbsp;van wegen eenen tempel van �t Geluk, (*) Nero hadnbsp;eene zotte liefde voor deeze zyne geboorteplaats. Hynbsp;trok �er pragtige gebouwen op , zo dat men hier ooknbsp;veele ftatues opgegraven heeft, en verfpilde aan �t maa-kcn eenet ntbuwe haven zo groote fommen, dat denbsp;gemeene kas daardoor geheel ledig raakte; Van deezenbsp;koftbaarc gebouwen ziet men niets meer, dan oude omver gevallene inmuen; (f) In �t begin deezer eeuw wilde men de haven weder herftellen ; Benediftus XIV.nbsp;fchikte daar ook aanzienlyke fommeir toe, dog het oog-merk is niet bereikt geworden.

Wy zetten, na deezen iiitftap naar de Pomptyn-fche plaffen, onze reis van Terracina naar Napels, �t _ welk tien poften zyn, voort. Op �t Napelfche treft mennbsp;heerlyke paarden aan, en betaalt voor twee daarvan ii.

(1�) WA'ippus de�la Torrc heeft ze m een fch�)n werk befchre-Ten. Monuments veteris Antiu Roma 1700, in quarto.

Reis van Carlini, waarvan vier drie Ro�tnfche Paoli maaken, en naar^^N'anbsp;nbsp;nbsp;nbsp;drinkgeld voor den pollillon. By het

fels.. liomen op het Napelfchc gebied moet men zyn pas aan den officier, op den Toren del Epitafio, veitooncn. Mennbsp;rydt daarop 40. mylcn op de Via Appia voort, tot aannbsp;de rivier Garigliana, en heeft tyds genoeg, die Romein-fche heirbaan te befchouwen, en zig te ergeren, dat zynbsp;flegt onderhouden wordt. Zy is zo zo ongelyk bellraat,nbsp;dat het, daar de paarden zowildzyn,enaltydgaloppeeren,nbsp;byna niet te verdraagen is. Als men van Terracina vertrekt,nbsp;ziet men ter regter hand den berg Circe//o, in zee liggen-dcn. Op den zelven ftond eertyds de ftad Circeum, welkenbsp;zo genaamd was naar het verblyf der tovereffe Circc. (f)nbsp;Fondi. Fondi, de eerfte kleine ftad in �t Napelfche, ligt innbsp;eenen gezegenden oord. Ter regter hand ziet men overnbsp;ccnc vlakte , ryk aan koornakkers en laansgewyze ge-. plantc Avynftokken, (*) en verder over de zee. Ternbsp;ftinker zyde ziet men olyf- citroen- en oranjeboomen,nbsp;die met hunne geelc vrugten pragtig in �t oog vallen.nbsp;Ten einde van Maart worden de rype vrugten geplukt,nbsp;om den frisfehen bloeifcm plaats te maaken. Onder denbsp;hoornen brengt de grond veldvnigten voort. De gant-fche landsdouwe fchynt een aardfeh paradys te zyn, vooral in Maart, als alles frifch groen is, en de narciflennbsp;en andere bloemen in�twild op de velden groeyen; enalsnbsp;men reifl', wanneer de oranjeappelen worden ingezameld,nbsp;zictmen alles in beweeging. Sommigen plukken ze van dc

hooit) Virgiliui befchryfe dit verblyf in �t 7de boek der Aen�is zeer fchoon.

(*) De landftrejfc was reeds by de Ouden van wegen den wyn vermaard ; Maitialis en P�nius pryien hem in zonderheid.

DOOR I T A L I E N. 17

boomen, anderen leggen z� op hoopen, weer andoren Reis van draagen ze weg, en bieden ze den reizigeren voor een kleinnbsp;drinkgeld aan. Een andere, by ons onbekende boom,nbsp;bier en daar , als ftruiken aan den weg. Het isnbsp;Myrtella , of de manlyke Myrtenboom, die altydnbsp;�roen is , en een langagtig , teder groen blad heeft',nbsp;fot een onderfcheid van den vrouwlyken , wiens bladnbsp;korter en donker groen is. De vrugt, MyrtiUa, ge-lykt den jeneverbefl�n,quot;� dog is aangenaamer van fmaak.

De flad heeft zig fedcrt het jaar 1534.. toen zy door de Turken vermeefterd, en veelen haarer inwoonders totnbsp;llaaven gemaakt werden, niet weder herftellen kunnen.nbsp;Gelegenheid daartoe gaf Julia Gonzaga, van wegen ha�-�re fchoonheid in Italien, en zelfs inTurkyen, beroemd,nbsp;gemaalin vap Valcntyn Colonna, Graaf van Fondi, weUnbsp;ke Hariaden Barbaroffa, Dei van Algiers, zig verbondennbsp;had, in �t Serail des Sultans te leveren. De Dei wild�nbsp;de ftad overrompelen, dog Julia Gonzaga ontfnapte ge--lukkiglyk in haar hembd, en de Dei wrook zig, Overnbsp;*t mislukken, zyns aanflngs, aan de arme flad. Mennbsp;verhaalt, dat zy den heer, die haar op haare vlugt behulpzaam geweeft was, uit een verkeerd begrip v.an eerbaarheid , alzo hy haar in 't hembd gezien had, heimlyknbsp;deed ombrengen; fchoon het anderen waarfchynlykernbsp;vinden, dat het gefchied is, om hem te beietien,, vannbsp;zekere op de vlagt voorgevallene vertrouwlykbedennbsp;te praaten. Men vertoont te F�ndi de kamer ennbsp;de gehoorzaal van den h. Thomas Aquinas, den bs-fchermheer der D�m'inlkaan�n. H�f rn�er by Fondi isnbsp;zeer vifchryk , en heeft inzonderheid eenen overvloednbsp;van groote aaien. By zekere rvinden wordt het hoog,nbsp;en maakt de lugt ongezond.

Itri, een kleine plaats, 8- mylen van Fondi, ligt in eene even zo hekoorlyke landsdouwe , welke zig totnbsp;aan Mola uitftrekt. Zy heet by Horatius Mamurra.nbsp;Men treft hier inzonderheid den Lentifco , of dennbsp;boom, waaruit de zon die fchoone harll, welke mennbsp;Maflix noemt, doet voortkomen, overvloedig aan.

Voor Mola ziet men eenen ouden toren van de gc-ftalte van een trizoniuin, die voor het graf van Cicero wwdt uitgegeven, alzo die in de nabyheid by Formic een landgoed had. Niet ver van daar ligt eene bron aan den oever der zee, w'clke men voor de Jr-tacia van Homerus , waar Ulyffes de dogter des Ko-nings der Laftrigoonen aantrof, houdt.

De landftreek van Mola is de fchoonfle van den ge-heelen omtrek. (*) Deeze kleine ftad is op de ruinen van Formia gebouwd, en ligt aan den zeeboezem vannbsp;Gaeta. De jasmynen, granaaten, en inyrten, bloeyennbsp;�er het gantfche jaar , en verfpreiden ,, nevens anderenbsp;bloemen, eenen geur over de geheele kuft. Voor denbsp;ftad -heeft men een verruklyk gezigt naar Gaeta, datnbsp;diep in de zee uitfpringt, en de tot daartoe zig krommende kuft vertoont als eenen fteeds bloeifem en vrugt

{?) Zy W!i5 ook by de Ouden deswegen ber�emd. Mirtialis heeft een lang epi.gramma met haaren lof opgevuld. L. lo. Ep. 30.

By Mola ligt de berg Sperlonga, waarop de wyn CmsAsm genoemd wiet, die nog den zelven naam draagt.

tlraagenden tuin. Aan de andere zyde tegens Napels Jids van ziet men de eilinden Ilchia en Trocida. Kleine beek-jes , van de bergen afvlietende , Ipopen flangsgewyzenbsp;door de vlakte, en ftorten zig in de zee, die ongemeennbsp;vifchryk, en altyd met visfcherfchuiten bedekt is. In

Woord, het land is een paradys, wierd het maar ^'an een beter foort van menfchen bewoond. (*) Denbsp;Vrouwen zyn hier wel gemaakt, frifch van kleur, maarnbsp;hebben meeft platte neuzen. Zy draagen het hair metnbsp;hnten doorvlogten, het welk zeer wel ftaat. De wy-Ven van �t zeevolk draagen aartige jakjes met blaauwenbsp;en roode rokken , en , als haare mannen in de Ooftnbsp;Indien geweeft zyn, geftikte halsdoeken.

Men zou moeten gelooven , dat de zee by Mola hooger geworden is, alzo men by ftil weder de ruinennbsp;der � ftad Formia ziet, waaronder eenige fchoone gebouwen fchynen geweeft te zyn. Tusfehen Mola ennbsp;Gaeta vertoont men, de overblyffels , die gehoudennbsp;worden van Cicero�s landhuis Formianum te zyn ge-weeft. Het laftigfte te Mola is, de Napelfche tol,nbsp;wordende de koffers der reizigers by heen- en weder-reis naauwkeurig doorzogt.

Gatta ligt op eenen heuvel, ter zyde den poftweg; egter neemt men gemeenlyk eenen kleinen omweg, omnbsp;die ftad te bezoeken. Zy heeft omtrent loooo. in-Woonders. Als men Virgllius zal gelooven, heeft denbsp;plaats haaren naam naar Cajeta , de voedfter van Aeneas

(*1 Het Itallaanfche fpreekwoord zegt , dat liet een paradys van duivelen bewoond is. Hoewel dit wat hard fchynt, it het egternbsp;zeker, Aat het gemeene volk in de geheele landltreek �en booiaar-tig en valfch karakter heeft.

B �

Gaeta was in de middeleeuwen een gemeenebeft, en had haare eigene Hertogen ; dog nu ftaat zy reeds fe,nbsp;�dert eenige eeuwen onder de gehoorzaamheid van dennbsp;Eoning van Napels. Het merkwaardigfte is hier dcnbsp;zogenaamde Toren van Roland , die eigenlyk niets anders is dan eene tombe van Muna�us Plancus. Hynbsp;ligt op eene hoogte, en tvordt van zeer verre gezien-Men leeft �er een wydloopig opfchrift op , waaruit Bnbsp;opteniaaken, dat hy omtrent zeftien jaar voor Chriftiisnbsp;'geboorte gebouwd is. Eenen- anderen ronden toren.nbsp;Latratina genaamd , houdt Gruterus voor een* tempdnbsp;van Mercurius.

Het kafteel van Gaeta is -fterk , en reeds in 144e-aangelegd. Daar ligt omtrent 1300. man in. Mcfl vertoont hier het lyk van den Connetable van Boul'nbsp;bon , die , het heir van Karei V. gebiedende , innbsp;jaar 1527* voor Romen fneuvclde. Alzo hy in dcOnbsp;ban gedaan was, dorft men hem in gene kerk begraven. Zyn lichaam werd dan gebalfemd herwaards gfi'nbsp;bragt. Het ftaat in een kaft , met gecle laarzen cOnbsp;handfchoenen, volgens gebruik van dien tyd, met ka�nnbsp;ten bezet. Hy beeft een ftok, degen, en pruik. D�nbsp;kin is van hout, het aangezigt voor �t overige zwa�nbsp;en verdroogd. Boven de kaft leeft men in �t Spaanfcii�nbsp;,, Erankiyk gaf my de melk. Spanjen magt en geluk'nbsp;� Romen den dood, en Ga�ta het graf. � Voornbsp;eer van den held gezien te hebben geeft mennbsp;wagt een drinkgeld.

��oR ITALI� N. 21

konflenaar was Salpion van Athenen. Het werd herwaards gebragt van Formia, of van Mola, toen hetnbsp;verwoeft werd. Tegen over het altaar des h. fakrainentsnbsp;ftaat een beeld van Efculapius. De toren is zeer aan-�zionlyk. Het Katharinenkloofler moet voor �t onderhoud der lantarens voor de zeevaarenden zorgen. Bynbsp;de Franciskaanen ziet men eene fchildery, die den h.

Francifcus verbeeldt, op �c llrand, by Porta di Ferro, den visfehen predikende, een wonderwerk waarover die. natuurkundigen des te meer verbaasd moeten zyn, welkennbsp;den visfehen het gehoor ontzeggen. In hunnen tuin ver-toonen zy den doornftruik, waarin zig hun ftigter zounbsp;rond gewenteld hebben, om zig van welluftige gedagtennbsp;te ontflaan; federt dien tyd zou die ftruik zyne prikkelsnbsp;verlooren hebben,

De kerk la Trinita is beroemd wegens den daarby Haan- a,gt;ft,ouvuen den gefpletenen rots, laSpaccata, welke, zo men wil,�'��r,nbsp;by den dood van Chriftus geborilen is. �T zynudat die,nbsp;of eene andere natuurlyke aardbeeving daar de oorzaaknbsp;van is, de rots verdient al de aandagt eens natuurkundigen. Men ziet, uit de ter wederzyde in malkander pas-fende holtens en uitftekken, dat de beide kanten voor-heen aan malkander vaft geweeft, en door groot geweldnbsp;van een gerukt zyn. De fcheur gaat van boven tot opnbsp;de oppervlakte der zee naar beneden, en is om laag vier

len brokken gebouwd, dog zo klein is, dat zig twee menfchen bezwaarlyk daarin omdraayen kunnen. Roomsgezinde fchepen, die gefchut aan boord hebben, pleegennbsp;in �t voorby zeilen de kapelle m�t eenige fchooten tenbsp;begroeten. Men vertoont aan eenen kant de gedaantenbsp;eener hand op den rots, welke zig daar zou hebben ingedrukt, wanneer een ongeloovige zeide, dat het wonder der fcheuring even zo weinig waar was, als dat denbsp;fieen toegaf. Ten minden dat verhaalt een daarby daandnbsp;vaarsje. In de hovende kapel leed men goede zeeden-kundige gedagten op deeze gebeurtenis , in Latynfchenbsp;vaarzen. Zo ecue fcheur is voor 't overige niet zonbsp;vreemd: wy hebben van eene dicrgelyke by Velleja boven gewaagd, en men heeft �er voorbeelden van in Ita*nbsp;lien en Zwitferland.

Gaeta is altyd om haare ligging als eene zeer deike plaats aangezien. Zy verduurde inzonderheid in �t jaarnbsp;1707. eene hardnekkige belegering tegens de Oodenry-kers, by welke gelegenheid meer dan 20000. kanonkogels en 1400. bombes daarop gefpild werden, waarop denbsp;Spaanfche bezetting met byna even 20 veelcn antwoordde, tot dat de plaats eindelyk dormqnder hand veroverd,nbsp;en de bezetting, 2000. man llcrk, kiygsgevangen gemaakt v/erd. Gaeta heeft eene verruklyke ligging aannbsp;den zeeboezem, welks flrand voorheen met Roomfchenbsp;lufthuizen bezet was. Men ontdekt in de zee, even alsnbsp;in de golf van Baja, nog eenige overblyffels van muurwerk. De Romeinen, gelyk het fchynt, wilden hunnenbsp;lufthuizen gaarne aan zee hebben, waartoe hen behalve] i

DOOR ITALI� N.

yen de heerlyke ligging, de fiisfche zeewinden vermoed- Reis van lyk zeer zullen bewogen hebben.nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;Romen^

Men kan Gaeta ook van Mola, vooral by goed wieder, gaan bezien, als men zig over eenen kleinen zeeboezemnbsp;zetten laat. Van Mola gaat de poftweg op Sezza. Mennbsp;rydt nu digt langs de zee, en verlaat ze dan weder voornbsp;eenigen tyd. Een paar mylen agter Scavalo vertoonennbsp;zig brokken van eene waterleiding, en ander oud muurwerk, als overblyffels der oude ftadnbsp;nbsp;nbsp;nbsp;Kort

daarop pasfeeit men den Garigliano aan een veer, en verlaat de Via Appia, die naar Brindifl loopt. De grondnbsp;is hier zo vet, dat men by regenagtig weder niet voortnbsp;kan. Van den Garigliano tot aan Capua gaat de wegnbsp;over eene vrugtbaare vlakte; en ter regterhand lag, vannbsp;Sinueffa tot Vulturnum, de landftreek, welke den vannbsp;Horatius zo geroemden Falerner wyn voortbrengt. (?)

Het tegenwoordige Cupua ligt aan den Volturno, mylen van zee, op eenigen afftand van het oude, en Isnbsp;eene kleine ftad, van omtremt 5000. inwoonders. Zynbsp;isverfterkt, en heeft eene aanzienlyke bezetting. Allenbsp;oude fchryvers kunnen haare heerlyke ligging niet genoegnbsp;roemen, en daarom is zy ook van oudsher fterk bewoond geweell. Eenigen willen, dat de Tynhenersnbsp;Capua reeds 500. jaaren voor Chriftus geboorte gebouwd

(*) Horatius hteft byna alle de vermaarde wynen deezer laad-fccek in eene fttophe van de 6. Ode des I. boeks gebragc.

Tit blhes Hvamy mea ntc Falerua Timperant vitfs, neqnt pormtayiinbsp;FocuU; alles,

rus houdt Romen, Karthago en Capua voor de drie voor-naamfle lieden der wi?reld. Dc�yrrhencrs werden door de Samnieten, en; deqzen wederom door de Romeinennbsp;uit Capua gej.aagd. D,e fchoone iandsdouwe en de overvloed van alles maaHW de inwoonders welluftig, waarom de ftad Capi(a di^es, Capna amorefa, heet. De zelvenbsp;uitwerking ondervonden ook de vreemdelingen, Denbsp;Romeiniche foldaaten;, die hier omtrent 343. jaar voornbsp;Chriftus hun winterkwartieren hielden, waren �er nietnbsp;Wider van daan te krygen. Het voorbeeld van Hannibalnbsp;was nog (lerker, Hy gaf zig hier aan allerlei wcllullennbsp;en eene laffe leevenswys over, waardoor Romen vannbsp;den ondergang bevryd werd, Silius Italicus, maakt �er,nbsp;in zyn tweede Boek, eene betoverende befchryving van.nbsp;De ftfid ligt in eeng vlakte van een land dat niets ont,nbsp;breekt, �t welk een paradys is, en reeds van ouds dennbsp;naain van Campania Fdix voerde.

Hannibal bragt de inwoonders van Capua, door hun te belooven, dat hy ze tot de hoofdllad van Italicn maa-ken z.Qude, op zyne zyde; dog de Romeinen namennbsp;hier wraak, over-, maakten, byna alle de inwoonders. totnbsp;flaaven, en dceden verfcheidenen uit den Raad het hoofdnbsp;afflaan. Genferik, Koning der Wandaalen, verwoefltenbsp;de ftad dermaate, dat haar buiten den naam niets over.nbsp;bleef, welken de nieuwe ftad, die uit de brokken dernbsp;oude ontftond, behouden heeft. (*) Sedert heeft zynbsp;tgn deele tot het Hertogdom van Bencvgnto behoord,

(*) Granata, Bisfehop van Sezaa , heeft de hiftorie van Capm befchreven, cn zo wel het plan der nieuwe als der oude ttad, nevens de overige ruinen, daatby gevoegd.

DOOR ITALI� N.

fcn deele haare eigene Graaven gehad, tot dat zy met het koningryk verknogt geworden is. In �t jaar 1718, Romennbsp;tverd zy volgens de nieuwe wyze veifterkt, zo dat zy innbsp;1734. een beleg konde doorllaan, �t welk den Spanjaarden veel bloeds koftede, tot dat de konimandant kapi-tuleerde. De ftad heeft een armoedig aanzien, krouiincnbsp;ftraateii, is (legt bebouwd en geplaveid. De brug overnbsp;den Volturno is niet minder flegt.

De Kathedraalkerk is klein, maar aartig. Zy ruft, op granieten zuilen van vcrfchillendc evenredigheden. So-Umene hoeft, in de derde kapelle, Maria met het Kind-gefchilderd , aan �t welk de h. Stephanus da fteenen,nbsp;waarmede hy gefteenigd is geworden, de h. Auguftinusnbsp;zyn hart, en eene heilige den drop, w'aarmede zyomge.-bragtwierd, aanbieden. Het onderwerp is zonderbaar,nbsp;en den fchilder byna niet te vergeeven, Maar de zaaien-ftelling , de karakters en draperyen zyn fchoon. Denbsp;houding is kragtiger, dan naar gewoonte by dien meefter.

Waarin de houding niet by de voorgaande komt, dog men ontdekt 'er eene fpreekende behandeling en goedenbsp;tekening in. Bernini lieeft in de kerk eenen fchoonennbsp;dooden Chriftus, die op een doodkleed ligt, in marmernbsp;gehouwen. Hy heeft de doornenkroon aan zyne voeten..

Da ftelling des bcelds is fchoon, en het hoofd van eene Ireflyke uitdrukking ; de handen en voeten zyn onge-hreen natuurlyk uitgevoerd. Zo men �er iets aan be-rifpen wilde, zouden het de al te fterk aangewezen fpic-ren zyn in den ermtrek van de maag. Dog deeze graffte-de neemt te veel plaats in naar evenredigheid der ker-Agter de zelve ziet men een gedenkftuk metnbsp;een antiek basreli�f, verbeeldende de zwyiienjagt vannbsp;B 5nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;Me-

De Annunziata heeft van buiten korinthifche pilaaren. Eenig�n houden het gantfche gebouw voor antiek; dognbsp;vermoedlyk is dit alleen waar van den voet, alzo denbsp;Ouden zulke gegroepeerde pilafter.s, gclyk dceze kerknbsp;van buiten heeft; niet kenden. Men vindt hier en daarnbsp;in Capua ingeinetfelde opfchriften en kopyen in basreli�f, welken uit de oude ftad herwaards gebragt zyn.

Den 26. December wordt �er eene groote jaarmarkt voor de ftad aan den grooten weg gehouden, bellaandenbsp;de kraamen eene geheele myl. Men ziet nergens zo vee-le tambours de Bafque als hier. De gemeene wyven ennbsp;meisjes op het land weeten �er wel mede omtegaan. Hetnbsp;is veriiiaaklyk haar re zien dansfen, waarby zy ook ge-meenlyk caftagnettes gebruiken.

Men ziet �er aanzienlyke ruinen van by het vlek S. Maria, naar den kant van �t koninglykc lufthuis Caferta. Op de ooftlyke zyde liaan nog een paar boogen, dienbsp;vermoedlyk tot_ eene poort behoord hebben. Dog hetnbsp;merkwaardigfte is het amphitheater, dat van binnen 250,nbsp;voet lang en 150. voet breed is, zonder de dikte dernbsp;muuren, en de gewulven te rekenen. Eenige deeleiinbsp;daarvan zyn wel onderhouden. Het is van bakfteenen,nbsp;en met witte fteenen, die een ongepolyft marmer gely-ken, overtogen. De kampplaats, ^rena, is geheel volnbsp;puin; zelfs ziel men de muuren niet die ze inflooten.nbsp;Het amphitheater fcbynt vier uitgangen, en eene man-lyke bouworder gehad te hebben. Van de ruinen heeftnbsp;men een fchoon gezigt, verfcheide mylcn ver tot aannbsp;den berg Vefuvius.

POOR ITALI� N.

Verfcheiden dorpen om oud Capua fchynen door hunne verbafterde naamen hunne voorige fchikking Rmennbsp;aanteduiden. By voorbeeld, Marcianefe, een� tempelnbsp;van Mars, Ercole, een tempel van Hercules, Curti,nbsp;een oud raadhuis, enz. Van het pragtige Hot Caferta,nbsp;niet ver van hier, fpreeken wy in �t vervolg. In �tnbsp;jaar 1753. ontdekte men niet ver van hier een? fchoo-ne groeve van wit alabafter met bleek geele aderen,nbsp;waaruit aanzicnlyke zuilen voor het gemelde Hot gehouwen zyn, welken den Koning, als zy gereed zyn,nbsp;niet boven de 70. daalders komen.

Tusfehen Capua en Averja pasfeert men de rivier Qavio, eertyds Cianius. Averfa heette voortyds Atelta.

De inwooners waaren van wegen hunne geeftige invallen beroemd. Daaruit ontftonden met den tyd de Ludi Atellani, die in �t begin een vennaaklyk foort vannbsp;komedien waren, dog ten laatlten in zulke vuilighedennbsp;veraartten , dat ze de Raad verbood. � De barhaarennbsp;verwoefleden de plaats. Robert Guifcard , Hertognbsp;Van Normandie, bouwde ze, om �t jaar 1030. wedernbsp;op , om daardoor Capua en Napels in toom te houden. Koning Karei I. van Anjou maakte Averfa metnbsp;den aardbodem gelyk ; dog de Had herftelde zig, innbsp;deeze fchoone landsdouwe , weder fpoedig, en is nunbsp;een aartige welgebouwde plaats, Men merkt, zo dranbsp;ftten Averfa verlaten heeft, dat men eene groote re-hdentieplaats nadert; eene fchoone laan, hebbende ternbsp;'''''ederzyden de vrugtbaarlle landsdouwen , en veelonbsp;^erk bewoonde dorpen, voert van hier tot aan denbsp;poorten van Napels.

Het getal der inwoonders van Napels wordt op 330000 gerekend. De ftad ligt op de breedte van 40. gr. so. min.nbsp;en onder eene zo vrugtbaare en zagte lugtllreek, dat zynbsp;reeds by de oude digters in otia nata Partbenope heette.nbsp;Dit trok hier wel haalt eene menigte van menfeben t�za-men, welken eene ftad bouwden. De eerften waren,nbsp;gelyk men meent, Argonauten, die zig hier 1300. jaa-ren voor Chriftus nederzetteden. De naam van Partbe-nope zal, of van de fchoonheid der ftad, of van een�nbsp;beroemden tempel der. Syrenen, die hier geftaan heeft^nbsp;^komftig zyn. De inwoonders van Cuma beny.dedennbsp;haar haaren aangi'oei, en verwoefteden ze ; dog zy,nbsp;herftelde zig fpoedig weder , en bekwam daarop dennbsp;naam van de Nieuwe Jiad of Neapolis, In laatere ty-den had Napels met andere lieden van Groot Grieken:nbsp;land het zelve noodloot, nu was zy vry, dan weder vannbsp;dwinglanden beheerfcht. Hannibal kon ze niet bedwintnbsp;gen; de inwoonders booden den Roine�ren getrouw by-Hand, en werden van hun, tot onder de Keizers,. alsnbsp;bondgenooten aangezien, die de ftad eerrt tot eeneRoom-fche volkplanting maakten, Zy behield egter haarenbsp;Griekfche taal, zeeden , en gebruiken. De ryfce Romeinen verkoozen deeze kullen , toen de weelde bynbsp;hun de overhand begon te krygen, tot den zetel hunnernbsp;vermaak lykheden.

Genferik venvoeftte het land om Napels, dog de ftad bleef verfchoond. Eindelyk moeft zy- zig egter dennbsp;Gothen onderwerpen. Belifarius tallte ze aan, dog denbsp;inwoonders verdedigden zig aller hardnekkig!!, tot dat

DOOR ITALI� N.

2y flormender hand veroverd , en genoegzaam geheel jVa/ie/j. vernield werd. Zy herftclde zig fpoedig, dog moeft ee-nc nieuwe belegering van Attila uitftaan. Narfes ontnam haar aan deezen, en zy bleef eenen geruimen tydnbsp;onder de befcherming der O�ftcrfche Keizers, dog had 'nbsp;haare eigene flertogen en regenten, en genoot een zekernbsp;foort van vryhcid. dn de negende eeuw vertneefterdennbsp;de Saraceenen de geheele landftieek, dog verfchoondennbsp;'Napels, om dat de Hertog een verbond met hun gemaaktnbsp;had.

In volgende tyden waren in het Napelfche tusfchende Reden en de kleineHeeren geduurige oneenigheden, totnbsp;dat eenigen de Normannon, uit het Heilige Land terug-keerende, te hulp riepen, welken het'land zo wel geviel, dat zy �er de Saraceenen en Lombarden uitjoegen,

�er zig ncftelden, en in de twaalfde eeuw �er een ryk oprigteden. De Graaven tafteden van tyd tot tyd verder, tot dat Paus Urbaan II. den Graaf Roger II., nevens zyne nakomelingen , tot geborene Legaaten vannbsp;Sicilien benoemde. Hy bemagtigde volkomen alle denbsp;landen, welken nu het ryk der beide Sicilien uitmaaken,nbsp;nam in 1130. den koninglyken titel aan, en ontving vannbsp;den Paus de beleening. Na den dood van Willem III.nbsp;was Conftantia , gemaalin van Keizer Henrik quot;VI. denbsp;regte erfgenaam van �t ryk, �t welk zy by uiterften wilnbsp;haaren zoon Keizer Frederik II. maakte. Na den doodnbsp;van deezens zoon. Keizer Koenraad W., maakte zigdes-zelven natuurlyke zoon, Manfredus, meefter van het ryk;nbsp;dog de Pauzen, die een� wrok op het Zwabifche huisnbsp;kladden, lokten Karei van Anjou naar Napels, en boo-hem de kroon aan. Manfredus bleef in eenen veld-de jonge Konradyn, een zoon van Koenraad IV.

dien

R E I S - B O. E K

pen , werd gevangen, en de godlooze Paus ruftede niet eer, voor dat Karei hem het hoofd deed aflaan.

Koning Karei ontving daarop het ryk van den Paus ter leen; en federt dien tyd betaalen de Koningen van Napels jaarlyks, op S. Pietersdag, eene witte te 11e, nevensnbsp;eene beurs met 7000. dukaaten. Karei raakte Siciliennbsp;welhaait kwyt; de inwoonders hadden t�zamengezworen,nbsp;om op den derden paafchdag, als dc vefper luiden zou,nbsp;alle'Franfchen omtebrengen , �t welk de Siciliaanfchenbsp;vefper genoemd wordt, en onderwierpen zig aan Pieter,nbsp;Koning van Arragon. De afflainmelingen van Karei be-hielden de kroon van Napels, tot dat Koningin Joannanbsp;den broeder van Karei V.' Koning van Frankryk, Lode-wyk van Anjou, tot erfgenaam aanftclde. Dog Urbaan VI. kroonde Karei Plertog van Durazzo tot Koningnbsp;van Napels, die de Koningin Joanna verflikken deed.nbsp;2yn zoon Ladislaus, die van zynen vader ook het ko-ningryk van Hungaryen ge�rfd had, liet Napels aan zynenbsp;zufter Joanna IL over, die het aan Alphonfus, Koningnbsp;van Arragon en Sicilien, maakte, waardoor Napels ennbsp;Sicilien weder vereenigd werden. Ferdinand de Katho-iyke, en Lodewyk XII., die de regten van het huis vannbsp;Anjou weder wilde doen gelden, namen het den laatflennbsp;Koning uit den Airagonfchen flam weder af. De ver-deeling hield niet lang ftand, alzodeeerfle, als zoonnbsp;van Koning Jan II. van Arragon , een nader regt beweerde te hebben, en de Franfchen den lande uit joeg.

Mafaniillo.aan Spanjen, tot op den tyd van den kryg om de opvolging in begin deezer eeuw. De Spanjaards regeerden het door ftadhouders, en onderdroikten het volk

DOOR IT ALIEN.

door zwaare beladingen. Een derzelven, de Hertog j^apels. Van Arcos, ftelde eene belading op de tuinvnigten,nbsp;V'aarover in �t jaar 1647. een zwaar oproer ontdond,

Vraarin Thomas Aniello, gcnieenlyk Majaniello genoemd, tot aanvoerder verkoren werd, Hy was te Amalfi geboden, en een visfeher van ambagt. Na dat hy agttiennbsp;dagen met een onbepaald gezag geregeetd, zig in diennbsp;Storten tyd door hoogmoed en een gruwzaam gedrag bynbsp;�t volk gehaat gemaakt, en veeleblyken van krankzinnigheid gegeven had, werd hy in �t Karmelietcrklooder door-ichoten. Kort daarop deed Henrik van Lotharingen,

Hertog van Guife, eene poging om Napels te bemagti-gen , dog hy werd gevangen, en naar Spanjen gevoerd.

In den oorlog om de Spaanfche opvolging nam Koning Filip V. van Anjou bezit van Napels, dog werd 'er innbsp;�t 1707. door de Keizerlyken weder uitgejaagd, en hetnbsp;bleef by den vreede van Baden, in den jaar 1714. aan denbsp;Ooflenrykcrs, tot dat, in den jaare 1734., de Spanjaards hetnbsp;Voor Don Carlos bemagtigden , wien de Keizer zynnbsp;legt in �t jaar 1736. afftond. Toen begon Napels hetnbsp;geluk te genieten van zynen eigenen heer te hebben.

Sedert dien tyd is het door goede fchikkingen in veel betere en bloeyender omftandigheden gebragt. Toennbsp;^arel III., door den dood zyns broeders Ferdinandnbsp;, aan de kroon van Spanjen kwam, gaf hy hetnbsp;der beide Sicilien zynen derden zoone , , Ferdinand

^Weede zoon, als voorgefchikte erfvolger op den Spaan-^�^ben troon, mede naar Spanjen ging, en de oudfte, hoofde zyner onnozelheid , tot dc regeering onbekwaam verklaard moed worden. Koning Karei ftelde,nbsp;Seduurende d-e minderjaarigheid zyns zoons, eenen raad

Napels, van regeering aan, en Ferdinand IV. nam den 12. January 1767. de regeering op zig.

Capacio, Summonte, en anderen, hebben de hiftorie van Napels gefchreven, dog de befte hiftorie is die vannbsp;den regtsgeleerden Pietro Giannone. (*) Zy is onpar-tydig gefchreven; maar alzo hy veele dingen van denbsp;Napelfche gecftelykheid en haaren onmeetbaaren rykddmnbsp;ontdekte, en vryinoedig zync gedagte �er over zeid�,nbsp;kwamen �er zulke klagten over -zyn boek, dat het verboden , en de drukker zelfs ih den ban gedaan werd-De Keizer trok zig in �t eerft de Zaak des fchryvers aan jnbsp;dog de Jefuiet San Felice, een deugniet, fcbreef eennbsp;elendige wederlegging van Giannone�s hiftorie, en maakte hem aan 't Keizerlyke hof 20 zwart, dat hy zig naarnbsp;Venetien, en van daar naar Geneve moeft begeeven,nbsp;waar zelfs zyne vyandcn hem in hunne inagt kreegen,nbsp;en naar Chambery bragten, na dat zy hem door middelnbsp;eens Piemonteefchen officiers op een zeker landgoed gelokt hadden.

HET ZUIDLYKE DEEL DER STAD NAPELS.

Van welken kant men de ftad befchouwe, heeft zy overal iets voortrcflyks, grootfchs, en pragtigs. Zy ligtnbsp;aan eene golf, Cratere genoemd, die zes mylcn breednbsp;en byna ook zo diep is, en als door het eiland Capri, datnbsp;ten zuiden ligt, gefloten wordt. Men heeft tegens datnbsp;eiland, �t welk omtrent 18. mylen ver afligt, een aangenaam gezigt. Aan beide zyden gaan twee wegen zee-

JJloria civile del Regm di ITapoli lyiJ. in vier deelen W quarto. Het ,vyfde behellt veelerlei ftukken ter verdediging de*nbsp;fchryvers.

�ooR ITALI� N-

waards, Eocche di Capri genaamd, die byna even breed JN'apeU; fchynen te zyn, fchoon de eene wel 20 en de anderenbsp;niaar 3. niylcn breed is. Deeze golf is rondom met landhuizen en tuinen bezet; Op de eene zyJe z et men dienbsp;Van Pojilippo, aan de andere Portki, en de geheele rynbsp;van lufthuizcn van Napels af. Op wat verderen afftandnbsp;verheft zig de Vefuviiis, en maakt het gezigt nog vannbsp;meer belang. Op deeze zyde liggen Ilerculanum en Pom-peja, op de andere de merkwaardige grotte van Pofilipknbsp;po, de Solfatara, la Grotte del Cane, in een woord,nbsp;alles, wat men om en by deeze^ golf aantreft, verdientnbsp;de opmerkzaamheid eens reizigersi

Napels neemt een groot ftuk van den bever deezes zeeboezems in, �t welk zig, gclyk een amfitheater, prag-tfg tegen den berg aan verheft, en de aangeriaamfte verwis,nbsp;feling van paleizen, kerken, kafteel�n, en tuinen, ver^nbsp;toont. De ftad Napels heeft in dit ftuk nergens haarsnbsp;gelyke: de ligging van Genua komt haar wel eenigermaa.nbsp;te naby; dog het gezigt van Napels, vooral als men zignbsp;een paar mylen in zee bevindt, is dat van Genua verrenbsp;voortetrekken. Uit zee vertoont zig het amfitheater hetnbsp;fchoonft; maar om de ftad, met de geheele omliggendenbsp;ftreek van boven te overzien, moet men op het huis dernbsp;Karthuizers gaan, �twmlk, om zo te fpieeken j vlak boven Napels ligt, Deeze heerlyke gezigten verdienennbsp;door bekwaame handen in plaat gebragt te W'orden; totnbsp;itog toe heeft men �er niets goeds van. De twee grootenbsp;Sezigten var. Napels , elk op drie vellen, welken denbsp;hoekverkooper Gravier heeft doen graveeren, komen innbsp;fchoonheid niet by de natuur, en zy� niet rigtiggetekend. (?)

Xaptls, By zo veele voordeelcn is het geen wonder, dat de Na-po�taanen voor hunne ftad zeer ingenomen zyn, en daarom zeggen, Vedi NapoU, e poi mort.

Ter regter hand eindigt de golf deezer flad met het Mifecnfche voorgebergte, �t welk uit Virgilius bekendnbsp;is, wyl'daar iemant uit het gevolg van Aeneas begravennbsp;werd, en ter flinkerhand met Capo di MnJJa, welke oud-tyds naar eenen tempel van Minerva genaamd werd. Iiinbsp;�t midden tusfehen deeze twee voorgebergtens ligt hetnbsp;eiland Capri, �t welk het gezigt in de voltezee, en bynbsp;gevolg de eenvormigheid, welke den meellen zeegezig-ten eigen is, breekt, en te gelyk twee wegen openlaat,nbsp;door welken het elt;og zig in eenegrenzenloozeuitgeftrekt-heid verliezen kan.

Teger/s het noorden van Napels wordt het gezigt door den eertyds zo genoemden heuvel van Virgilius, nu Moraenbsp;Vergine, en door de bergen Fi/afa, die het amfitheaternbsp;der ftad formeeren, bepaald. Egter ziet men een beginnbsp;van de Terra di Luvoro, of de fchoone vlaktens, welken de Ouden het gelukkige Kampanien noemden, ea

een� van Pectini. op drie bladen van �t jaar 1748. en eene van den architekt Jolivet van 1764.; dog beiden hebben veele gebreken. Hec ware derhalven tewenfehen, dat hetgrooteplan, �[ welknbsp;de Hertog van Noja met groote koften op 3J. vellen heeft doennbsp;aiaaken, met iniigt om het uittegceven, tot ftand kwame. Een*nbsp;ftad gelyk Napels verdient het. De Graaf Sclopis del Borgo heeftnbsp;wel twee groote gezigten, elk van 3. vellen, en uit een wel gekozen gezigtspunt, uitgegeven, die zeer wel gedaagd zyn. De Culdanbsp;de Foreftieri van Pa�no 17JI. in duod. is flegt gefchreven,- dognbsp;men moet 'er aig mede behelpen , wyl men niets anders heeft.nbsp;Dc voornaamtte gebouwen en plaatfen zyn �o erbarmlyk in hottnbsp;gefneden, dat hec btrar geweeft ware, ze geheel weg te laaten.

DOOR ITALI� N.

voor de aangenaamfte landftreek d�r wereld hielden. De Napilt, kleine rivier Sebeto komt van de hoogtens by No!a, en,nbsp;na dat zy eene groote ftreek lands met haar water vrugt-baar gemaakt heeft, valt zy, onder de brug van S-Magdalena , aan de ooftzyde van Napels in zee. Hier ftondnbsp;voormaals een tempel van den Riviergod Sebetus, alsnbsp;men het opfchrift betrouwen kan, �t welk Falco heeftnbsp;nitgegeven :

De rivier zoude van meer belang wezen, waszynietdoor cene uitbarfting des Vefuvius verftopt geworden.

N.ipels had voorheen zo hooge mnuren, dat Hannibal ze niet dorft aantetaften. Ten tyde der barbaaren wer-den zy verwoed, van Belifarius weder opgebouwd, innbsp;de dertiende eeuw van Koenraad weder omvergeworpen,nbsp;van Paus Innocent IV. op nieuws herfteld, en verdernbsp;uitgelegd. Koning Karei I. van Anjou, lag, ten deelenbsp;tot beveftiging, ten deele tot beter bedwang van de ftad,nbsp;het zogenaamde Nieuwe Kafteel, en Karei II. dat van S.

Elmo aan. De ftad was toen tot eene aanzienlyke grootte aangewasfen, want het oude Parthenope, of Napels, ham alleen het hoog liggende noorder deel der ftad in.

He ligging van Paleeopolis, �t welk daar digt by ftond, is ?onzeker; eenigen plaatfcn het by Capo di Monte, anderennbsp;de voorftad Cbiaja, nog anderen by Poggia reale. Denbsp;muiiren van het nieuw aangebouwde deel der ftad gaaanbsp;Tornone del Carmine tot aan 't klooftcr S. Trinitanbsp;dille Monaebe, en zyn ten deele van Koning Ferdinand I.nbsp;ten deele onder Keizer Karei V. gebouwd. Het eerftenbsp;ftuk beftaat uit eenen harden zwarten fteen, die by Na-C 2nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;pels

Napels, pe's gehouwen, en Pipenio genoemd wordt. Als meil deezen gantfchen omtrek omgaat, langs de kuil weder tenbsp;rug keert, en het Paleis, het kaflcel de/��btjo, S. Lucia,nbsp;Plata Monte, en de poort vaii Chiaja, mede daarondernbsp;begrypt, heeft men eenen weg afteleggen van tien Ita-liaanfche mylen, of over de drie uuren gaans.

Cbiaja is de fchoonfle, en wordt van veel aanzienlyke lieden bewoond. Wy zullen van elke by de haar �tnaallnbsp;liggende kwartieren der flad handelen. Dc ftad is vannbsp;Capo di Monte tot aan �t kalleel delUovo omtrent 7000.nbsp;fchreeden lang; maar als men begint te rekenen van hetnbsp;eind der voorftad van Chiaja, en tot de brug van S.nbsp;Magdalena gaat, kan men ryklyk 1000. fchreeden meernbsp;rekenen. Het ftuk van de Vikary tot aan het Koning-lyke Paleis, dat ongeveer 3000. fchreeden uitmaakt, isnbsp;fterk bewoond. De fchoonfte ftraat is Strada di Toledo;nbsp;zy is omtrent 20. fchreeden breed, en van 5. Franeejeonbsp;Zaverio tot aan Pona diS. Spirito 1500. fchreeden in eenenbsp;regte lyn lang, en loopt naderhand, met eene kromte,nbsp;nog eenige honderd fchreeden voort. Eene andere nietnbsp;zo lynregte en regelmaatige ftraat doorfnydt dc ftad vannbsp;�t oofien naar �t weften, of van Porta di Nola tot overnbsp;het Paleis des Hertogen van Tarfia , en bedraagt eenonbsp;langte van 6000. fchreeden.

Volgens eene in �t jaari742. gedaane telling woonden �er in de negenenveertig karfpelen van Napels 305091.nbsp;menfehen, waaronder 4757quot; monniken, 3283- nonnen,nbsp;en 4855. perfoonen, die in hofpitaalen en andere ftig-tingen waren. Deeze lyft ftdt nog zo veel aan vreemdelingen, foldaaten en matroozen, dat het meer dannbsp;450000. uitraaakt, �t welk veel te hoog en onzeker gerekend

DOOR ITALI� N.

rekend is, vooral daar de laatften niet behoorlyk geteld Napels. ?,yn. Als men voor de ongetelden al eenige duizendennbsp;licit, kan men op het boogft maar 35oo�o. zielen rekenen. (*) Men rekent agt en vyftig geeftlyke orders ennbsp;kongregatics in Napels, en 8oqo. ordersgeeftelyken vannbsp;beide geflagten, �t welk byna het veertigfte gedeelte dernbsp;inwoonders maakt, en zoveel voor den Haat verlorenenbsp;menfchen en lediggangers zyn; en als men daar het groo-.te getal van wereldlyke priefters by telt, zo handelt denbsp;regeering zeer verftandig, dat zy dat onmaatige en dennbsp;lande tot laft verftiekkende getal zoekt te bepaalcn,

De Koningen van Napels hielden voor cenigc eeuwenAoninglyfe hun vcrblyf in �t kafteel Capuat^o , naderhand op \xQiPaleis.nbsp;Nieuwe Kafteel, of op dat dell� Uovo, De Onderkoning Pedro de Toledo ondernam een nieuw hof te bouwen , en trok het deel van �t Paleis, �t welk Palazzonbsp;Vecehio heet, waarin Keizer Karei V. eenigen lyd gewoond heeft, op. Het tegenwoordige eigenlyke Paleis deed de Onderkoning de Caftro, Graaf van Le-mos, in �t jaar 1600. door den Ridder Fontana aanleggen. De eenc zyde van 't zelve ziet naar zee, en denbsp;andere op qene groote plaats, die egter onregclmaatignbsp;is, en wegens de daar aan ftaande kerken ook nooit eennbsp;fraaije gedaante bekomen kan. De bouv/order der voor-zyde verdient lof. Zy is byna 600. voet breed, eanbsp;heeft 22. venfters, nevens drie groote deuren van ee-nerlei hoogte, die met granieten zuilen , en balkonsnbsp;voor de eerfte verdieping, voorzien zyn. Men ziet aan

1*) Dit heeft de Ka�dlnaal Spinelll , die lang Aartshisfehop van Napels geweell is, en die ftad naauwkeitfig kende , aan �enennbsp;vriend des Heeren La Lande verzekerd,

R E I' S - B O E K

Hafsls- deeze voorzyde dorifche, ionifche, en korinthifche pi-lafters boven indkander, en ten laatften een leuning met piramiden en vaazen verfierd.

De plaats binnen in is niet ruim , dog de trappen van wit marmer zyn ongemeen pragtig. Elke treedenbsp;is elf fchreeden breed. Zy leidt naar eene bedektenbsp;gallery met fchoone boogen, welke de plaats omgeeft,nbsp;De kamers zyn groot en heerlyk , inzonderheid vertoont zig de koninglyke zaal der Onderkoningen metnbsp;de beeldteniffen van die allen , van �t jaar 1500. af,nbsp;zeer wel. De kapel is van Nikolaas Roffo gefchilderd.nbsp;De Koningl/kc flaapkamcr is met pilafters, fpiegels,nbsp;en vergiildfels pragtig verfierd. Solimene beeft denbsp;hoofdalkove, en Francefco dell� Mnra de twee kleinen gefchilderd. De vocrnaainlle fchilderyen van ditnbsp;Paleis zyn dne groote ftukken van Spolverini, naam-lyk een overgang over een bnig, eene zeehaven , ennbsp;een zeeftuk , waarin de zamenftelling en behandelingnbsp;fchoon, dog bet koloriet niet natimrlyk is. Eene Madonna met den h. Petrus en Carolus van Lanfranco. Denbsp;Maria is te klein, en het kind Jefus naar evenredigheid tc groot; voor �t overige toont het ftuk eenenbsp;grootfche manier aan. De opwekking van Eazariisnbsp;van Jakob Basfano. Het beeld van Lazarus is nietnbsp;wel getroffen. De drie Bevalligheden van Hannibalnbsp;Cafacci voortreflyk getekend, dog kwalyk gekleurd.nbsp;De Chriftlyke Liefde van den zelven meefiamp;, Denbsp;verlooving der h. Catharina met het kind Jefus, doornbsp;Correggio, van eene ongemeen bevallige uitdrukking, Innbsp;een vertrek ziet men eenen aanzienlyken voorraad vannbsp;'t fchoonfle Saxifche porcelein , en hier en daar (laannbsp;trellyke tafels, die met agaat en andere fteenen ingelegd zyn.nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;Op

DOOR ITALI� N.

Op den weg van het flot naar de Darfenna vertoont jfjaptlt. 2ig eene flegte ftatue van een Jnpiter Termina�s, die tenbsp;Puzziiolo gevonden is. By het Hot ziet men de gefchiit-gietery, de Koninglyke fcheepswerven, en het arfenaal.

Met het laatfte is het flot door eene briig vereenigd, Waarover de Koning gaat, wanneer hy zig met vaarennbsp;wil verniaaken, het welk gemcenlyk alle zondagen innbsp;July en Auguftus gefchledt. (?) Eene andere bedektenbsp;gallery voert van het flot op het Nieuwe Kafleel. Zynbsp;Was ten tyde der onluften van groot nut, alzo zy de�nbsp;onderkoningen, als het volk aan �t muiten floeg, eenenbsp;veilige toevlugt verfchafte.

Het Nieuwe Kafleel of fort v taamlykfterk. Het ligt Ctiflelli aan zee, en dient ter verdediging van den mol o en de Nuevo.nbsp;haven. Het middelfte ftevige muurwerk met den torennbsp;werd van Karei I. om het jaar 1280. gebouwd. Denbsp;buitenwerken, die 600. fchreeden in �t vierkant beflaan,nbsp;zyn �er eerft in de zeiliende eeuw bygekomen. De ope-ne plaats voor het kafleel, Largo del Ciflello, was eer-tyds bebouwd, dog zy is door het afbreeken der huizen veel hooger geworden. Als men de eerfte buitenwerken door is, vertoont zig eene aanzienlyke wapenplaats, waarop de Onderkoningen voorheen tournooi-fpelen en caroufl�ls plegten te houden. Hier worden

(�*) Tot^e vermaaken, die men te Napel� genieten kan, behoort 4e v�fchery mlt;t Unsl�n of werpfpiesfen. Men begeeft zig, naam-lyk, op eenen fchoonen avond, met het aankomen van den nagt.nbsp;op lec. Pe visfehers zetten een konfoor m^t brandende kooien opnbsp;den neus der fchuit, door welken glans zy den vifch lokken; ennbsp;^ zy 'er dan grooten zien, weeten zy za behendig met kortenbsp;^piesten of kgjpoeneu daarnaar t� werpen, dat zy genoegra.imnooit

C 4.

alle openlyke vermaaken gevierd ; verfcheidenen daarvan zyn in het werk van den Marquis de Carpio gegraveerd.

� Ter flinker hand vertoont zig een marmeren triomfboog, voor Koning Alphpnfus opgerigt, die met ftand-beelden verfierd, en van de ordonnantie is van Pietro ;^Iart{no van Milaan. Niet ver van daan is eene deurnbsp;yan brons , welke de daaden van Koning Ferdinand vannbsp;Arragon verbeeldt. Van de plaats binnen komt men innbsp;bet tuighuis, waarin men zegt, dat voor 50000. mannbsp;wapenen zyn. Eenige basreli�fs verwonen de hiftorienbsp;van Trajaan en Hadriaan. Deeze zaal is merkwaardignbsp;in de gefchieden�Ten, alzo Paus Cocleflinus V. hier 111nbsp;�t jaar 129,4. dcPauslyke waardigheid, ten behoeven vannbsp;Ponifacius yill. ncderlcide, van wien men fchertfgc-wyze zeide, intravit ut vulpes. Tegen over het tuighuisnbsp;is de kerk van S. Barbara. De deur heeft korinthifchenbsp;puilen, aan welker voetftukken het beeldtenis van dennbsp;beeldhouwer Juliano de Majano en zyne dogter te ziennbsp;is. De aanbidding der Wyzcn in deeze kerk houdt Va-fan voor het eerfte fluk in olieverw, �t welk Jan vannbsp;Brugge gefchilderd heeft, hoewel anderen dat in de kerknbsp;van Sannazarius daarvoor uitgeeven.

De artillerie van �t Kafleel is in goeden Haat. Men 'treft�er verfcheidene goede ftukken onderaan, welkennbsp;Earel V. den Keurvorft van Saxen in den flag bynbsp;M�hibcrg afgenomen heeft. Karei I. ftigtte den torennbsp;,des h. Sebafliaans aan �t ftrand , ter verdediging dernbsp;kuil: dog hy wordt tegenwoordig gebruikt om kinderennbsp;van aanzien, die zig kwalyk gedraagen , op te fluiten.nbsp;Het baflion van �t Nieuwe Kallee!, 't wmlk tegens denbsp;^aven aan ligt, heet Bafliont delle Buttane, alzo. Ko-

Alphonfus bet, zo men wil, gebouwd beeft uit Napels:' eene belafting op de optugtigtige vrouwlieden gelegd.

Zekere op de fteenen gel'jpuwene fjgiiuren w�orden als de gedenktekens daarvan opgegeven. Men maakt ook veelnbsp;ophefs van eenen wenteltrap alhier van 155. treedon.

Over �t algemeen is Cajletlo nuovo van binnen zeer bc-quot;'oond, en gelyk een klein lleedtjc.

Eie Haven van Napels heeft omtrent 900. voeten in 't ''quot;icrkant, en wordt ten zuiden van dengrooten,ten noor-*^^11 Van eenen kleinen molo verdedigd. De kleine, en

eiken nog een byzonder fort, is door Don Carlos aair-gelegd, ten einde de ftad en haven voor overvallen in zekerheid te ftellcn, na dat de Engclfche Admiraal Byngnbsp;m �t jaar 1745. ze met een bombardccring gedreigd, ennbsp;deregecring, zonderbaar tyd tot bevaadflaan te geeven,nbsp;tot aanneeining der onzydigbeid gedwongen had. Denbsp;lgt;aak of lantaarn ftaat aan de invaart van den Molo. Opnbsp;den dyk gaat men by 't vallen van den avond wandelen,nbsp;om de koele zeelugt, en met een het fchbonc gezigt tenbsp;genieten.

In de haven ziet men meelt Urtaanen, met koorn ge- pg Haven. Iaden, of andere middelmaatigc vaartuigen, die langs denbsp;k-uften der Middellandfche zee handelen. Het aantalnbsp;Van vreemde koopyaardyfch,epen is zo aanzienlyk niet,nbsp;als-men het van de grootte der plaats en eene zo fchoonenbsp;Wen verwagten zoude. De reden is, dat de Napolitaa-'mn uier veel met andere volken te doen hebben, en on-Igt;odreven in den koophandel zyn. De grootlto handelnbsp;^ordt door eenige Engclfche huizen gedreven. De ha-Ven is wpl klein , dog de rede tnsfehen Callello nuovo ennbsp;d Uovo is veilig. Inde golf ofCratere gaat een byzoiidcrcnbsp;Itroom, die zynen loop van Portier v�orby de haven

naar Pofilippo neemt. De haven is misfchien nooit pragtiger gcweefl: �an in �t jaar 1759, toen de Koning,nbsp;begeleid door veertig oorlogfcfeepen , en eene menigtenbsp;van anderen, Napels verliet, en naar Barcolone ging.

Alzo de handel niet zeer bloeit, is ook de fcheeps-bouw niet zeer aanzienlyk. Meeft bouwtmentartaanen, die omtrent 40. ellen lang 2yn. Het ahornhout, �t welknbsp;man �er toe neemt, waft hier te lande, dog de maftennbsp;worden van Marfeille of Livorno gehaald. In �t jaarnbsp;1765. beftond de zeemagt des Konings uit een fchip vannbsp;60. ftukken, een van 70. ftond op ftapel, uit een paarnbsp;fregatten van 30. en 20. ftuk, vyf gallyen, waarvan elkenbsp;vier of vyfhonderd man voert, en zes chebekken vannbsp;20. ftukken. (�)

Het reeds gemelde Largo del Cajlelk is met verfchei-den fonteinen verfterd, welken egter met die van Romen in �t geheel niet te vergclyken zyn. De befte is die vannbsp;Medina. Drie faters draagen een fehaal, waarin Nep-tuun met den drietand ftaat, uit welks fpitfen waternbsp;fpringt. Het werk is niet veel hyzonders. Zy ftondnbsp;voorheen op twee andere plaatfen, dog de Hertog vannbsp;Medina deed ze hier oprigten, en zy heeft haaren naafflnbsp;van hem. De andere fonteinen zyn, die van�t Zeepaard,nbsp;deCusmanm, dcgli Speebi, enz. Des ongeagt is de plaatsnbsp;niet fraai, hebbende geen regelmaatige fieraaden. Overnbsp;�t algemeen zoekt men te Napels te vergeefs naar prag-tige openbaare gedenkftukken, waarvan de reden tennbsp;doele is, dat de ftad alleen Onderkoningen gehad heeft�nbsp;dis niets befteeden konden om ze te verfraayen. Napel�

(*) De Chebekken zyn een foort van ligte gallyen, die egter f* gelyk ook vierkante of driekante zeilen hebben.

DOOR I'T ALIEN.

^ om zpe grootte, heerlyke li^ng, oatuurlyke zeldzaam- Napels. Wen, en de nabuurige oudheden aanzienlyk. In opnbsp;*'gt der konften voldoet het den liefliebberen, die llo-W, Florencen, Bologna, en Veneticn gezien hebben,nbsp;ten minften men verwagtte meer van zulk eenenbsp;groote ftad. Behalvcn de ligging, is de ftraat van Tole-1 wegens haare langte en de fchoonheid der huizen,

Luigi di Palazso (*) ligt nevens het Paleis. S. Fran- 5. Luigi, '�ifcus diPaoIa lelde �er den grondflag toe, en zou, wan-�ieer men hem de afgelegenheid der plaats tegenwicip,

''oorzegd hebben, dat dit kwartier met den tyd het volk-^kfte worden zou, �t welk ook is gebeurd, indien de Specie hiftoric maar geen fpieukje Is. Zy is wegensnbsp;^�aren rykdom aan marmer en fchildcryen cene dernbsp;^'-'hoonfte kerken. Op het hoofdaltaar ziet men gemel-W heilig in agaat, waarby de konftenaar de kap en dennbsp;^ard uit dc bruine aderen heeft weeten te niaaken. Denbsp;^'^ililderyen agter het hoofdaltaar, boven het zelve, ennbsp;zyde het koor, zyn van Luca Giordano, dog, gelyknbsp;�Wrcn in deeze kerk, niet fchoon genoeg, om �er zignbsp;� ,nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;lang

, kapellen, van welken wy maat eenigen der voornaamften �ryven zullen. De mintten hebben fraaye voorzyden, en zynnbsp;j. �'w gewuifd. Den goeden fmaak en de edele fieraadcn d�

'W Romen treft men hier zelden aan. Maar men zal ^ eene plaats in de wereld vinden , waar de kerken zo ryknbsp;. ^�'''*twezk zyn , �{ welk eene waarde van veele m'iiUoenen be-

RETS B O E K

Napels. l3'^g optehoviden. De eeifte kapel ter regter hand H vanSoUmene, in zyne.wat koele manier met fterkc fcha-duwen gefchilderd. De apotheek van �t klooller delnbsp;Minderbroeders, tot decze kerk behoorcnde, heeft PaU¹nbsp;lus de Matteis met fchilderyen verlierdf (¹) Zy is een�nbsp;der beroemdften van Napels, en verdient om de fchoonenbsp;inrigtiug bezien te worden.

S.^pirito. �S- Spirito ligt tegcns over het Paleis, en behoort de� Doirdkaanen, waarom men �er een zonderbaar ftuk va�nbsp;van Giordano, nopens de geheimen der Rozenkrans�nbsp;aantrefr. De doop van ChriRus aan �t gewelf is een de^nbsp;befte ftukken van de Matteis. Anders ontbreekt het de^nbsp;kerke ook niet aan goede fchilderyen.

Frnncef- S. Francejco Xaverio, oudtyds een Jefuieten Kollegi^' (0 Xaverio. ijgt op de flotplaats. �T ware te wcnfchen, dat de ov^'nbsp;rige kerken en gebouwen die plaats zo wel totnbsp;raad verflrekten als deeze, door haare voorzyde,nbsp;ke door den Ridder Cosmo geordonneerd is. Denbsp;pel en het gewelf gaan voor het befte werk van Paul'�¹nbsp;de Matteis,

Het is zonder twyffel een van de gebreken det Napelfche f ^ litie, dat de klooflers door de geheele ftaU de apotheeeken zignbsp;ge�igend hebben. Elk kloofter genoegzaam heeft de zync, ennbsp;den anderen den voet te ligten. Gelyk by ons menige arts dool ^nbsp;univerfecl poeder, tinktuur, enz. geld zoekt te winnen, welke��¹'',nbsp;deren even zo goed maaken kunnen, zo heeft te Napels elknbsp;zyn byzonder arcarinm, waardoor den menfehen het geld uit del�¹'¹,nbsp;geklopt, en het kloolter verrykt wordt. Men telt bynanbsp;apotheeken te Napels, welken in de handen der monniken ,nbsp;Zouden niet zo veel of nog meer braave borgerhuisgezinne�¹nbsp;een beftaan by virden kunnen, en dtnltaat tier maal meernbsp;dour aaiibrengcn f

D��R ITALI�

'S. Maria Soledad, met het nonnenkloofler , is van een. j^apels. Spaanfchen officier, ten behoeven van verftorvene offi Marignbsp;�^iersdogters, gcftigt. De kerk heeft goede fchilderycn; Soledad.nbsp;�ndcr anderen, in de eerfte kapelle ter flinker hand, eenenbsp;h. Cccilia, die op het orgel fpeelt, en cenen engel totnbsp;^laasbalgtreeder heeft, van Caravaggio. Het hoofd dernbsp;^'�ilige is fchoon. Op het hoofdaitaar ziet men deafnee-

Pizzo Falcone is een heuvel, tegens over het flot, ecr-fV'ds Lucullanum genoemd, om dat Lucullus daar uitge-ftrekte tuinen en een landhuis had, op de plaats daar Hu Caftello d�Uovo Raat. De tegenwoordige heuvel isnbsp;Van dien des Kafteels door eene aardbeevingafgefchourd.nbsp;�e kafeinen daarin waren voor deezen een paleis desnbsp;Graaven Caraffa. De heuvel wordt door middel eenernbsp;^rtig met de ftraat delle Mortelle, waarop veele aanzien-^yke paleizen liaan, verbonden. Wy gewaagen alleennbsp;'^sn het hier flaande kloofter van Snor Orfola Benincafa,nbsp;Oin dat het het geRrengRe van gantfeh Italien is, alzonbsp;nonnen met niemant, zelfs niet onder malkander,nbsp;fpreeken mogen.

Het Paleis Francavilla ligt beneden aan deezen heuvel ^3ar den kant der poort van Chiaja, en is een der voor*nbsp;^aamften van Napels. De Prins leeft op eenen groot-^'^hen voet, en geeft den vreemdelingen der vryen in-in zyn huis. Hy is met zyne gemaalin, uit hethuisnbsp;''*�1 Borghefe, lang te Parys geweeft, waarom zyn Pa*nbsp;pragtig en naar den Franfchcn fmaak gemeubileerd is.nbsp;ontbreekt �er ook niet aan goede fchilderflukken,nbsp;ivaaronder een paar fchoone ruinen met architektuur,nbsp;''an Pannini, Magdalena aan de voeten des Heilands,

REIS-BOEK

van Paul Veronefe, (*) een klein (tuk, verbeeldenJe Maria met het Kind, den kleinen Joannes en cencn engel, van Titiaan, en anderen, merkwaardig zyn. Dc tuinnbsp;is met terrasfen aangelegd, en de befte der ftad.

In �t Collegia Reale worden omtrent vyftig jonge edellieden , onder het opzigt van de order der fcuole pie, op-gevocd. Carcani, Reftor van het zelve, die voor eeni-ge jaaren overleden is, was een bekend ftarrenkundige, wiens werktuigen hier nog bewaard worden.

S.Brigitta. BrigiUa behoort, zo wel als S. Maria in Portico in de voorftad Chiaia, aan de order der Padri Luccbeft. Denbsp;kerk heeft niets byzonders; dog het inftituut der order,nbsp;welkequot;te Lucca haaren aanvang genomen heeft, verdientnbsp;aanmerking. Alzo zig de Jefuieten in die republiek nietnbsp;konden indringen, werd deeze order, die dezelve klee-ding, en byna dezelve regelen heeft, ingevoerd. Eennbsp;nooit volprezen regel, en die by alle orders, maar vooral by de Jefuieten behoorde te worden aangenomen, is,nbsp;dat zy by geenen kranken zyn mogen, die teftamentnbsp;maaken wil. Hoe zeer zouden ontelbaare braave fami-lien den Paus in Roomfchgezinde landen zegenen, indien hy dat verbod algemeen maakte, en hoe zeer zoudenbsp;daarhoor den monniken de gelegenheid benomen worden,nbsp;zo veele hemel tergende ongeregtigheden te bedryven 1nbsp;Een andere regel der order is, geen gedenktekens voor

(*) De behandelitig is in dit ftuk voottreflyk. Het is het zelve *t welk de mcefter in c groot in t Paleis Durazzo te Genua gC'nbsp;fchilderd heeft. Beiden zyn origineelen; wel kan het zyn, dat Paulnbsp;Veronefe het eerft in 't klein heeft gcfchilderd, om te zien hoe hc'nbsp;zig verwonen zonde. Dog het gtoote verdient allefms den yoot'nbsp;rang.

DOOR ITALI� N.

die in hunne kerken begraven worden te dulden. De Napelt, hier ruftende fchilder, Luca Giordano, heeft zigdaaromnbsp;gedenkteken van eenen anderen aartgeftigt, en dcnbsp;hoepel bcfchildcrd.

S. Giacomo de SpagmioU is, nevens het hofpitaal ^wS.Giacma, �ene bank, welke tegens een billyken prys panden beleent, door den onderkoning, Pedro de Toledo, geftigt.

Zyn grafteken in de kerk is van Jan van Nola gemaakt, hfen ziet �er nog verfcheiden andere gedenktekens, fehoo-��e marmeren altaaren, en goede fchilderyen. By ditnbsp;hofpitaal is de broederfchap van �t Heilige Sakraraent,nbsp;ivelke op fakramentsdag eenen zeer pragtigen fchat tennbsp;toon fpreidt. Men noemt dien dag het feeft der vier altaaren , alzo zy twee aanzienlyke altaaren op de ftraatnbsp;'au Toledo, en twee anderen op Largo di Caftello opligt. Op dien dag worden ook des morgens by S-Giacomo de fchilderyen der befte Napolitaanfche fchil-'^ers, die egter hedendaags niet veel beduiden, openlyknbsp;toon gefteld.

Het Caflello dell' Uovo ligt op eenen rots, ycx). fchree- Cajlelh ^en ver in zee, en is door eene brug met de ftraat van*^^^^�

Lucia verbonden. Lucullus had hier een huis, van quot;egen de fchoone ligging, waarom dit kafteel langen tydnbsp;naam van LucuUanum gevoerd heeft. De laatftenbsp;^noiufche Keizer Auguftulus werd in �t jaar 476. doornbsp;Koning Odoacer herwaards gebannen. Het kafteelnbsp;zynen naam, niet, gelyk het gemeen zig verbeeldt,nbsp;een betoverd ei van Virgilius, maar van zyne eiron-gedaante. Binnen de kaai van S. Lucia is een mi-*^eraale bron, die veel yzerdeelen bevat, eii in ver-^'dieiden toevallen, vooral by verljoppingen, gebruiktnbsp;'*^ordt.

Napels, Platamon� is een wandelplaats aan zee, die wat hoo^ PiatonosfJ'St. en daardoor, een des te fchoon�r uitzigt verfchaft.nbsp;Beneden de kaai ziet men fpooren van oude grotten,nbsp;welken ook deczen naam droegen, die van Griekfchennbsp;oorfprong is , en zinfpeelt op klippen welken hier innbsp;zee liggen.

Cbiaia is eett� Voorftad, of eene breede, lange, met paleizen en kerken bezette ftraat, welke ter langte vannbsp;byna 3000. fchreeden langs de zee voortgaat. Zy ftrektnbsp;des zomers tot eene wandeling voor de aanzienlykfte lieden. Men telt dikwyls eenige honderden van koetCai,nbsp;die by ryen op en neder ryden;

De kerk van 5. Marta a Capella is zeer verfierd: dc twee beelden by het altaar zyn van den Ridder Cosmo.

De kerk della Fiitoria heeft Don Juan d�Auftria, een zoon van Karei V., ter gedagtenis der overwinning bynbsp;Lepanto in�tjaar 1571. opdeTurken behaald, gebouwd. (*)nbsp;S. Tberefa is met eene fchoone voorzyde van Cosmo�snbsp;ordonnantie voorzien. Van hem komt ook het beeldnbsp;op het hoofdaltaar; de zydftukken zyn van Luca Giordano.

In L'Afcenfione of 5. Mkhel heeft Luca Giordano ded Aartsengel Michael, daar hy de booze engelen in deOnbsp;afgrond werpt, gefehilderd. De houding is niet goed gt;nbsp;en de zanienftelling te vei ilrooid, anders heeft het fiuknbsp;veel fchoonheids. Op de regter zyde treit men een del

{�*) DU was een der merkwaardigfte zeeflagen dia ooit geleverd zyn. Dc Turken verloren zsooo. man, en byna hunne gantfeh^nbsp;vloot van 2�o. gjllycn. Den regter vleugel der Chrlftenen geboodnbsp;de beroemde Genuees, Andreas Dorla, en den flinker vleugelnbsp;duel Barbarigo, een Venetiaan.

DOOR ITALI� N.

befte ftukken van deezen meefter aan, naamlyk jje h. J^apelt. Annaj door welke de Moeder Gods aan God den Vadernbsp;aangebooden wordt. Het koloriet is voortreflyk, en denbsp;kinderen in de glorie zyn niet alleen fchoon getekend,nbsp;maar ook met een fyn penfeel gcfchilderd. Ten eindenbsp;der ftraat van Chiaia verdeelt zig de weg; de eene looptnbsp;naar Mergellina, de andere naar het hol van Pofilippo.

Van beiden fpreeken wy in �t vervolg, by de befcbryving der landftreek om Napels.

De kerk van S. Maria diPiedigrotta heeft dien bynaam.9. Ma^iadt gekiegen, om dat zy niet ver ligt van de grot van pofiTi^'digrot-Uppo. Men bewaart daar een wonderdaadig Marienbeeld,

�t welk veelc vrooms zielen vlytig bezoeken , en tot welks eere jaarlyks een omgang gehouden wordt, datnbsp;het grootfte feeft van Napels is. Men kan deeze volk-,nbsp;ryke plaats niet beter in haaren luifter zien als op diennbsp;dag. De gantfehe oever van Chiaia krielt dan Van menjnbsp;fchen. Alle de venfters der paleizen zyn met koftbaarenbsp;kleeden behangen, en de grooten geeven pragtige maal-tyden. In een woord, ieder zoekt zynepiagt, zo innbsp;�ytuigen en livryen, als kleederen en juweelen te vertoo'

Ken. Kamers, welken men het geheele jaar doorvoor 8o. daalders huuren kan, gelden dien dag alleen dikwylsnbsp;Ho. of 50. Veel landedellieden moeten by hunne huw-^yksvoorwaarden hunnen vrouwen belooven, ze op diennbsp;naar Napels te brengen. De Koning woont deezenbsp;�Hgtigheid gemeenlyk in perfoonby, begeleid doorzynenbsp;^yfwagten, paradekoetfen, en gantfehen hofftaat. Allenbsp;tegimenten der bezetting paradeeren op den dyk. Mennbsp;zig daartoe geene bekwaamer plaats voorftellen , denbsp;l^Kge ftraat, het fchoone uitzigt, alles loopt t�zamen, omnbsp;deeze vertooning tot de eenige in haar foort te maaken,

REIS B O E K

Dgeze kerk is klein. Belifario heeft de koepel befchil-derd. Men ziet �er het graf in van Jan van Urbino, cen dapperen veldheer Het was eertyds van brons, maarnbsp;federt men het metaal tot gefchut gemaakt beeft, is hetnbsp;in marmer veranderd.

Na den omtrek vanChiaia is die van den berg derKar-thuizers de fehoonfte. Wy bezien daar eerft:

Het Kafteel 5. Elmo, aan �t welk Keizer Karei V. de gedaante eener rcgelmaatige zeshoekige ftarrefchans gegeven heeft. De onderaardfche gewelven zyn allen innbsp;rots gehouwen, en veilig voor bombes, waarom hier

cen groote verzameling van krygsvoorraad bewaard wordt. Men geeft voor, dat de gewelven onder den grond totnbsp;aan het Nieuwe Kafteel loopen, dog niemant heeft zenbsp;onderzogt, alzo zy toegemetfeld zyn. Het uitzigt vannbsp;dit kafteel is treflyk , en daar het vlak boven de ftadnbsp;ligt, kan het gefchut, in gevalle van een oproer, hetnbsp;volk zeer fpoedig tot andere gedagten brengen.

S.MartinOi S. Martino, of het Karthuizerkloofter, ligt vlak onder �t kafteel van S. Elmo, �t welk de fehoonfte ligging maakt die men bedenken kan. De pragt der kerk, dienbsp;onder de fchoonften van Italien behoort, het kloofter,nbsp;alles bewyft den onbefchryflyken rykdom der monniken. Tot op de helft der veertiende eeuw hadden 'etnbsp;de Koningen, om de aangenaame ligging, een luftflot,nbsp;dog Robert van Anjou fchonk het, nevens een inkomen van I2C300. daalders, aan de Karthuizers. De Ko-

tgt;ooR ITALI� N.

ningin Joanna bouwde het kloofter voor hun, en ver- Napit, meerderde hun inkomen en hunne voorregten.

De kerk is door den Ridder Fonfago, volgens den nieuwen fmaak, verfierd, de vloer geheel met marmernbsp;ingelegd , en het gewelf met verguld ftukadoorfel ennbsp;ichilderyen voorzien. In de geheele kerk is niets dannbsp;goud, marmer, beeldwerk, en fchilderycn te zien, dognbsp;de overvloed vermoeit het oog. Minder fieraaden zouden der kerke meerder eenvouwdigheid en een werklyknbsp;edele r aanzien geeven. Koven de deur is eene fchilde-��y vanMafllmo, verbeeIdende|Chrifl:us met Maria, Magdalena, Joannes, en Bruno. De tekening cn uitdrukking zyn goed , dog het koloriet fchynt niet natuurlyk.

Op zyde van dit (tuk vertoonen zig Mofes en Elias, een paar fchoone hoofden van Spagnolet. De zelve meeflernbsp;heeft ook de ttvaalf profeeten aan �t gewelf gefchilderd,nbsp;daarin zyn genie in de uitdrukking en afwiffeling detnbsp;hoofden getoond.

Het hoofdftuk van �t gewelf fielt de hemelvaart van Chriflus voor. Het is van Lanfranco. Het koloriet valtnbsp;^eer in �t fteenkleurige. De twaalf apoflelen, die alsnbsp;de ronde lyft van �t ftuk, ultmaaken, heeft hy treflyknbsp;�^tekend, en fchoon gedrapeerd. In de eerfte kapellenbsp;^'^Orden de twee fchildcryen aanVitazonitoegefebreeven ;nbsp;de andere, welke men uit den middelflen gang nietnbsp;hangt Chriftus in het graf, wien eenige heiligen

Wtvoering zwak zyn. In de andere kapel terflinker-^yde bemerkt men drie treflykc ftukken van Maffimo, ont-Hend uit de hiftorie van den b. Bruno. De konfte-*^�3r had in de witte kleederen der Karthuizers, dia

D a nbsp;nbsp;nbsp;bui.

Napels, buiten dat ook niet gunftig voor den fchilder zyn, geenc zo fterke fchaduwcn moeten brengen.

Het koor praait met vyf groote ftukken. In het eerfle ziet men, hoe Chriflus de apoftelen tot zig roept. Hetnbsp;tweede is een heilig Avondmaal, en fchynt uit de fchoolnbsp;van Paul Veronefe te zyn. Het is middelmaatig. De geboorte van Chriftus is een fchoon ituk van Guido, waaraan de laatde hand nog niet gelegd is. De hoofdennbsp;zyn bekoorlyk en treflyk getekend. Het koloriet valt innbsp;�t roode. (*) Op het vierde deelt Chriftus het avondmaal aan zyne leerlingen uit. Het is van Spagnolet. lietnbsp;vyfde is het voetwasfehen der apoflclen. Caracciolonbsp;heeft het in de manier van Caravagio gefchilderd. Hetnbsp;hoofdaltaar is zeer koftbaar, en beftaat uit zilver, goud,nbsp;en edele gelleentens.

De faltrifty bevat cenen onbefchryflyken fchat aan allerlei zilveren kerkgereedfehap, die ��erfcheiden tonnen gouds waard is- Men ziet �er zulk een menigte vannbsp;monftranfen, kelken, kandelaars, zilveren beelden, datnbsp;het het oog verblindt. Antonie Fa�nza heeft een grootnbsp;zilveren kruis met basreli�fs, en Jan Palermo een trefly-ken gedreven tabernakel gemaakt. Aan de zolderingnbsp;heeft Luca Giordano Judith gefchilderd , welke hetnbsp;vyandlyke heir, door het hoofd van Elolofernes te ver-toonen, met fchrik Haat. Het befte in de fakrifty is eennbsp;meefterftuk van Spagnolet, verbeeldende eenen doodennbsp;Chriftus, door Joannes vaftgehoiiden. Maria weent,nbsp;en Magdalena kuft zyne voeten. Alle de deelen det

(*) Guldo liet het werk ftccken, ona, gelyk men zegt,lt;leit nyd der Napolitaanfche fcliildcrs, en inzonderheid van den afga�'nbsp;ftigen Belifario, te ontgaan. Domenichino was zo vcrlhndig niet�nbsp;dog het koftte hem het leeven.

DOOR ITALI� N.

fchilderkonfl: zyn in �t ftuk fchoon, en dat in ecncnhoo- Napels. gen graad; dog het heeftvoorweinigejaarenvan�tfchoonnbsp;�iiaaken veel gelceden.

In de zaal waar kapittel gehouden wordt zietmen Maria met het Kind, �t welk den h. Bnino een boek overgeeft, een fchoon iliik van Lanfranco. Aan de zolder Zyn tien niet min fchoone ftiikken van den zelven mee-fter. In de eetzaal heeft Nikolaas Malinconico, eennbsp;leerling van Paul Veronefe, de bruiloft van Kanaan, innbsp;eene manier, welke by die zyns raeefters niet komt, gelt;nbsp;fchilderd. In de vertrekken van den Prior bangen ver-fcheiden goede (lukken van Spagnolet en Luca Giordano,nbsp;cn het vermaarde krucifix van Michael Angelo, (*) omtrentnbsp;eene halve el hoog. De plaats in�tkloofter is ruim, en metnbsp;treflyke dorifche zuilen van marmer verfierd. Ecnige marmeren borftbeelden van monniken heeft de Ridder Cosraonbsp;Vervaardigd. De bibliotheek, de kamer waar vreemdelingennbsp;ontvangen worden, de wel ingerigte apotheek, de kelder,nbsp;alles verdient gezien te worden, en bewyft den rykdomnbsp;der eigenaaren. Het uitzigt uit den fchoonen tuin, inzonderheid van �t Belvedere, kan niet heerlykerzyn, en heeftnbsp;bezwaarlyk zynsgelyk in de wereld,hebbendeNapels van alle de (leden in Europa de voordeeligfte ligging, en zynde dit

(*) Men vertelt �er gemeenlyk van , dat de meeftet, om de uit-'^nikking des te beter te treffen, een arm menfeh werklyk zou ge-Sekruifl hebben. Dit heeft niet den mlnllen grond, en zou z.yn *6ders goed karakter weinig eers aandocn. Misfehien zeide eensnbsp;*'ttiant, dat de uitdrukking zo natuqrlyk was, als of de fchildernbsp;quot;�^lenlyk een gekruift menfeh voor zig gehad had , �n daarop zul-ancl(.fen de zaak voor gebeurd verteld hebben. Men vindt ditnbsp;fpreukje in veele boeken, en nog onlangs in de brieven van Madame du Boccage over Italien,

D 3

R E I S - B O E K

kloofter bet middelpunt, van waar men de Had met de omliggende landftreek het bed overziet. Men heeft hiernbsp;den gantfchen omtrek deezer verbaazende ftad ais aannbsp;zyne voeten; men ziet vlak neder op de twee grootcnbsp;plaatfen, en de met paleizen bezette ftraat van Toledo,nbsp;en befchouwt het gewoel van een talvyk volk ; mennbsp;hoort van verre het gerammel der rytuigen en der bezigenbsp;inwoondcrs. Verder heen ziet men de haven, en dcnbsp;fchepen op de zee, en verliefd het gezigt in�t oneindige. Ter llinkerhand vertoont zigPortici, en do vrugt-baare landftreek tot aan den Vefuvius; ter regter handnbsp;dc buiging des zeeboezems tot aan Pofilippo, en hetnbsp;JVIifeenfehe voorgebergte. Eindelyk ziet menzydwaardsnbsp;de heerlyke vlakte tot aan Caferta , dat 15. mylennbsp;afgelegen is, welke vlakte eenen onafgebrokenen tuinnbsp;gelykt.

Ter regter hand van �t Karthuizerkloofter en �t Kafteel S. Elmo begint dc berg Pofilippo, en men kan regt uitnbsp;tot aan Porta Medina naar beneden gaan. Het Belvedere des Prinfen Caraffa heeft eene fchoone ligging, gelyknbsp;ook het kloofter der Ka�naldolenfers, dat wat verder ligt.nbsp;Als men op deeze hoogte blyft en zignoordwaards wendt,nbsp;komt men aan �t paleis Capo di Monte,, �t welk Don Carlos heeft doen bouwen. Het voert den naani naar den bergnbsp;waarop het ftaat, en ligt aan den uiterftennoordlyken hoek

der ftad, in eene heerlyke ligging. Onder deezcn bcrgzyii de Katakomben, en behalvendie heeft men�er verfcheidennbsp;oude begraafplaatfen. Veele geleerden meenen, dat hetnbsp;oude Napels of Palteopolis hier geftaan hebbe.

DOOR I T A L I E N.

Het opzigt daarover hadden twee lieden, die niet veel l^apds. van de bouwkunll willen. De een was een ingenieur,nbsp;Metrani; de ander, van ainbagt een fmid, Angelo Ca-rerale genoemd, werd om zyn verlland voor een bekwaam man gehouden, en tot vecle dingen door denKo-ning gebruikt, fchoon hy 'er niet toe gefchikt was, ennbsp;Zelfs niet fchryven kondc. Deeze twee fchrandere bollen vingen aan te bouwen, zonder den grond eens tenbsp;onderzoeken , die , uit hoofde dat �er voorheen ftcennbsp;nitgehaald was, niet vall was. Om dit kwaad te verhelpen , werden �er in den grond muuren gelegd, dienbsp;meer holleden dan het geheele flot. �T is der moeitenbsp;waard, de gewelven der kelders te bezien, om zig eennbsp;begrip te maaken van den ontzaglyken arbeid, die in dennbsp;grond verfpild is. Toen het gebouw reeds taamlyknbsp;hoog geworden was, zagen de bouwmeellers ecrlt, datnbsp;de hoofdtrap vcrgecten was, waarom men �er eenennbsp;van buiten op de plaats aanlapte. Als men van denbsp;oerlle naar de tweede verdieping gaan wil, moet mennbsp;cerll naar beneden op de plaats , en dan langs een�nbsp;byzonderen trap naar de tweede verdieping. Deezenbsp;gebreken, zo wel als dat aan water, een onbekwaamnbsp;inkomen, het ongemak dat men over de llraatnbsp;moet om naar den tuin te gaan , en meer andere din.nbsp;�en, maakten, dat men het bouwen lleeken liet, nanbsp;dat �er reeds zo aanzienlyke fommen aan verfpild waren.

ODiigt van Vanvitelli. Deeze was de grootfte bouwmeeftor in hallen van den laatften lyd, en overleed in het jaar 1773. na hetnbsp;��'geeven van dit werk in *e Hoogduitfeh. Men kan van hemnbsp;denken , dat hy by het bouwen van een paleis den trap ver-hebben.

REI S-B O E K

Napels. Het gebouw dient nu om de koftbaarheden van het Far-nefifche kabinet, uit fchilderyen, boeken, naturalia, eiz. beftaande, welken Don Carlos van Parma herwaards deednbsp;brengen , zo lang te bewaaren, tot dat het koftbaare gebouw te Caferta in order gebragt zal zyn.

Het Paleis is van geene fchoone architektuur, maar heeft een lomp voorkomen. Pieneden ftaat de bibliotheek, (*) onder opzigt van den geleerden Vader dellanbsp;' Torre, waarvan beneden meer voor zal komen. Op denbsp;eerfle verdieping heeft men vier en twintig kamers volnbsp;fchilderyen, die meeft allen uit de Farnefifche erfenis komen , en grootendcels van den laatften Kardinaal Far-nefe, die een ongemeen groot voorftaander der konftennbsp;was, verzameld zyn. �T is jammer van ecne zozonder-baarc en met verfland gemaakte verzameling, dat veelenbsp;ftukken zo lang in kiften en vogtiggelegenhebben, waardoor zy geheel bedorven zyn, en dat anderen, door hetnbsp;onvoorzigtig in- en uitpakken, en door �t overbrengen,nbsp;zeer veel geleden hebben; en toen men ze weder ophaaien wilde, verder bedorven zyn. Wy willen eenigennbsp;der merkwaardigften ^anhaalen.

^clilderyen Leo X. tusfehen twee kardinaalcn, eenekopy van An-dreas del Sarto, na het treflyke ftuk van Raphael in het Groothertoglyke kabinet te Florencen. Het is dat beroemde fluk, �t welk Julius Romanus voor het origineelnbsp;uitgaf, en ftaande hield, dat hy zelf med^ aan de drapery gewerkt had, tot dat hy van het tegendeel overtuigdnbsp;werd. De uitvoering is zo fchoon, dat veele kenners in

(*) ?y !� *ene det vier hoofdbibllotheeken van Napels. De drie jnderen lyn in Segglo, of te S. Angelo in NHo, te S. Filippanbsp;Jfeti, en by den Prins van Tatfia te vladen.

DOOR ITALI� N.

twyiFel liaan, of dit, dan het ftuk te Florencen, den Napels, �^ootrang verdient. Het is op hout, en, geiyk hetnbsp;fchynt, op oenen witten grond gefchilderd, waardoornbsp;�nisfehien de kleuren zo frifch gebleven zyn. Eene heilige familie, met fchoon gegroepeerde beelden, van dennbsp;zelven meefter. De uitdrukking in het aangezigt vannbsp;^laria en Joannes is meefterlyk, by het kind Jefus kondenbsp;wat edeler zyn. De omtrekken zynjnift, maar watnbsp;�^foog. Het koloriet is aangenaam, fchoon niet volko-natuurlyk. Nog hangen in de kamer een paarande-J'c Madonne van Raphael.

Agt Hukken van verfchillende grootte, van Hannibal Van Han-Caracci. Maria, hebbende het lyk van Chriftus op den Echoot, van eene uitmuntende zamenftclling. Uit hetnbsp;�^zigt van de Moeder Gods flraalt eene edele zagtmoe-^��beid voort. Het koloriet is fchoon, dog valt wat innbsp;l^et donkere. Het zelve Huk hangt ook in de kapellenbsp;van �t Paleis Pamfili te Romen op het Corfo. Reidennbsp;Zyn zo fchoon, dat men niet zeggen kan, weik het ori-�ineel, of het eerH gefchilderd is. Eene bacchgnte vannbsp;�Steien, welker een fater een mandtje met bloemen over-*^*^ikt. De mecHcr heeft daarin eene groote manier ennbsp;frifch pcnfecl getoond, maar de bevalligheid ont-�er aan. Het heeft veele origineele trekken, dognbsp;in veelc dingen minder dan het zelve Huk in de tri-'^�he te Florencen. Eene groote Venus, waar van veelnbsp;tjSroepgjj ^yordt, Zy is egterwatflyf, en fchynt eer naarnbsp;beeld, dan naar de natuur gemaakt te zyn. Demenig-zuldige kindertjes zyn te veel verflrooid. Eene bacchante ennbsp;fater. Renaud en Armide, een bekoorlyk Huk, fchoonnbsp;rvat in �t roode valt. Hercules tusfehende Deugdnbsp;Qndeugd. De drie beelden zyn niet genoeg metnbsp;P 5nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;mal-

REIS-BOEK

te manlyk uit. Een klein frifch gefchilderd ftuk, ver* beeldende de h. Anna, daar zy aan Maria de doornenkroon vertoont. Ecnc heilige familie van Auguftynnbsp;Caracq.

Fan Scbi- Vyfgroote (lukken van Sebidone, welken des temeer done. te fchatten zyn, om dat men weinig (lukken in de kabinetten van de hand deezes gelukkigen navolgers vannbsp;Corregio vindt. Eenc heilige familie in de werkkamernbsp;van Jofef, dien een engel vermaant, naar Egipten tenbsp;vlugten. Boven aan is eene glorie van engelen. Zo �ernbsp;al eenige kleinigheden aan konden berifpt worden, zouden zy door de tekening en het treflyke koloriet oneindig overtroffen worden. De werking van het (luk is piquant, en de uitdrukking in de hoofden onnavolglyknbsp;fchoon. Het andere (luk vertoont oenen foldaat, dicnbsp;met eene vrouw, welke een kind heeft, fpreekt : bynbsp;haar (laat een andere foldaat tocteluidercn, nevens nognbsp;eene vrouw met een kind. De karakters in de hoofdennbsp;zyn ongemeen bevallig. Men ziet �er den navolger vannbsp;Correggio in. Dat (luk wykt het eerde weinig in fchoon-heid. Op het derde (luk ziet men een heilige familie innbsp;de wolken, en beneden den h. Joannes, Stephanus eOnbsp;Francifcus, die bidden. Het beeld van Stephanusnbsp;fchodn, anders zyn �er in do tekening en houding veel�nbsp;fouten. De twee laatde dukken, die men voor �t werknbsp;van Sneyder houden zoude, verbeelden dieren. Op hetnbsp;eene ziet men een� beer, die eenen hond verfeheurt, ePnbsp;op het andere bonden, die eep wild zwyn aanvallen-Zy zyn kragtig en natuurlyk gefchilderd.

Fan Cor- Twee concerten en eene heilige familie van CorrC' regio. gio. In de laatde zyn de hoofden mecderlyk, dog

DOOR I T A L I E Ni

De bekoorlyke Dana�, in de ligging welke Titiaan zo Tan Ti-�likwyls gefchilderd heeft. Zy is van. een onna volgbaar fchoon koloriet, het hoofd vol van uitdrukking, en hetnbsp;''ieefch zo teder, zo zagt en rond, dat men niets na-^�iirlykers zien kan. Eene Magdalena met een fchoonnbsp;hoofd, en het portrait eens ridders van Malta.

Ook vertoont incn een fchildery van getvoone grootte ''an Paul Veronefe, welks doek uit zes ftukken beflaat.

% was zo liegt een financier of zo liegt by kas, dat hy ''P zamengelapt doek fchildcren mocll.

Twee Hukken van een treflyk koloriet en met beval-hge hoofden, van don 'ouden Pabna. Het eene verbeeldt, hoe Mofes het water uit den rots haat, en �t andere, hoe het water in bloed verandert. Dc vier jaar-Setyden, nevens eenige andere Hukken van Jakob J�alTa-^0- In allen ontdekt men weinig dc vocte.i der beelden,nbsp;slzo de inecfter die zogt te verbergen, om niet te too-hoe weinig kennis hy had van het naakte tefchil-^�ten. Een ontzet van Wccnen , en drie ftukken uitnbsp;hiftorie van Alexander Farnefc, door Ricei. Zynenbsp;bleureti zyn altyd wat hard. De ruft der heilige familienbsp;^'^Egipten; een Cupido, deStarrekunde en deMeetkun-quot;^^� twee kleine ftukken, allen vier van Parnieggiano;nbsp;hleine jongens, waarvan een Cupido wakker maakt,

Mazzoli Parmeggiano�s broeder. Eene vlugt naar ^'-�'ptcn, van Karei Maratti. Chriftus die zyn kruisnbsp;en Chriftus op Calvaria, twee der befte ftukkennbsp;Albregt Durer. Dc Geregtighcid tusfehen den Tydnbsp;de Liefde, en Chriftus naar Calvaria gaande, tweenbsp;*�ecftcilyk uitgevoerde ftukken , van Luca Giojdauo.-

Napels. De h. Gregorius van Rubens. Joannes en Chriftus met de doornenkroon van Guido. Rachel door Al-bano.

Het laatfte oordeel van Michael Angelo, {*) vlytig gefchilderd, en fchoon getekend: het is ouder dan hetnbsp;vermaarde groote fluk in de Sixtynfche kapel te Romen.nbsp;Verder ziet men in de vertrekken verfcheiden tekeningen van Raphael en andere meefters, en antieke fchildc-ryen uit de ruinen van de paleizen der keizers in denbsp;Villa Farnefe te Romen. Een vermaard carton van Julius Romanus. Treflyke miniatuurftukjes, naar fchilde-Miniatuu- ryen van de grootrte meefters , door Julius Clovius�nbsp;welken de Kardinaal Alexander Farnefe heeft doennbsp;maaken. Zy zyn zo menigvuldig, dat men zou denken,nbsp;de meefler moeft �er zyn geheele leeven mede hebbennbsp;doorgcbiagt. Men kan niets fchoonders in dat foortnbsp;zien , de tekening is juift , en het koloriet bevallig-Hy heeft niet alleen met flippen gewerkt , maar zignbsp;fomtyds ook van pinfeelftreeken bediend, waardoor he*nbsp;werk lofler Js. Ook in de nevensflaande fieraaden va�nbsp;kleine basreli�fs, medaillons, kariatiden, enz. heeft bynbsp;zeer veel vlyts en fmaaks betoond. Aan het eint^^nbsp;van �l boek , �t welk eigenlyk een miflale is, lee^nbsp;men: Jnlitis Clovius Macedo monumenta hcec AleJJandf^nbsp;Farnejio Gardinali Domino fuo faciebat MDXLVI.

Men bewaart hier ook, behalven veel Etrurifche vaa' zen en andere merkwaardigheden , eene ronde fchaalnbsp;van Oofterfch agaat, welke 8. duim in de doorfned��nbsp;en byna 2. duim in de hoogte heeft. Van binu��

, nbsp;nbsp;nbsp;ver-

DOOR ITALI� N.

vertoont zig een cameo, of verheven gefneden fteen, (*) Napels. Hiet eenc zinfpeeling, die, gclyk men meent, Ptoloineusnbsp;AuIctCs, en van buiten een hoofd van Medufa verbeeldt, De gedaante is eenvoiiwdig en fchoon, dognbsp;bet ftuk meer om de ftof, dan om de konll van �t fny-'^en te fchatten. Het is het grootfte van dit fooit, datnbsp;*quot;en uit de oudheid opgeeven konne. De verzamelingnbsp;der verbeven en diep gefneden fbeenen is aanmerklyk,nbsp;inzonderheid fchat men een hoofd van Auguftus hoog.

Het kabinet van oude medailles is een van de aanzien-Medailles. iykften der wereld. Zy zyn op ryen onder glas in tafelsnbsp;gelegd , en in lange lineaalen gevat, welken aan dennbsp;�and vaft en beweegbaar zyn, zo dat men van buiten'el-ke.ry omdraayen, en beide kanten naar believen beziennbsp;ban, zonder ze aan te raaken; eene zeer gemaklykenbsp;Schikking, welke den opzigter in zekerheid ftclt, dat denbsp;ftukken nog befchadigd, nog vervreemd worden zullen.

Het zeldzaamfte ftuk zou een te Antiochien geflagen ^�fcennius niger zyn, met de Godin der Gezondheid opnbsp;�e andere zyde. Daar zyn drie Ottones arei medii modulinbsp;'Oor handen, dog men twyffelt of zy egt zyn. De Je-fuiat Petrufi heeft in de jaaren 1694- tot 1717. eene be-Hhryvi�g van deeze verzameling in agt dunne foliantennbsp;^^i�arma uitgegeven, (t)

� komen , zyn het Groothertoglyke te f lorencen, het Keizer-Weenenden het Koninglyke te Parys. Het oude kabinet Bichett'i te Napels is verftrooid. Dog daar is 'er nog een zeernbsp;^^zienlyi^^ naamlyk by den Hertog van Noja Cataffa, die inzon-

Verders ontmoet men te Capo di Monte eene aanzien� lyke verzameling van afgodsbeelden, kleine bronzen fta-mes, en andere oudheden, zeldzaamenaturalia, als ftiik-ke kryftal van ongewoone grootte, waarin deeltjes vannbsp;vreemde ftoffen te zien zyn. Een altaar, nevens kelk,nbsp;monllrans, en wierookvat, van de zelve fubf, al�t welknbsp;de Republiek van Venetien Paus Paulus III. , nitnbsp;den huize van Farnefe, gefchonken heeft. Eene aan-zienlyke verzameling van natuurkundige werktuigen, ennbsp;modellen van' Napolitaanfche kafteelen.

Behalven Capo di Monte bezit de Hertog della Riccia een Paleis, gelegen op eene der aangenaamftc plaatfennbsp;van Napels. Het heeft eenen Spaanfehen naam, Mira-todos, om dat het alles overziet.

In de kerk van 5, Severe, die nog laager als Ia Riccia ligt, is eene deur, welke naar de Katakomben gaat; donbsp;drie andere ingangen zyn by Maria della Sanita , Maria della Vita, en de bekendfte van allen byS.GennarOinbsp;La Sanita Ln Sanita is een pragtig Dominikaanerkloofter, waarin zig de Pater Generaal, die t8ooo. daalders inkomen heeft , ophoudt. De geheels nabuurfchap is oninbsp;de hooge ligging gezond ; dog het kloofter heeft veelnbsp;meer zynen naam naar de veele wonderbaare geneezin-gen, die de re�quien van den h. Gaudentius hier ver-�igten. De kerk is. rond, en heeft een aanzienlyke koc-^ 'pel. De dertien altaaren hebben goede fchilderyen, waar-

durheid eene volkomene verzameling van Napoli taanlche en Sici* liaznftke munten, van oude en nieuwe tyden, bezit.

DOOR ITALI� N.

onder eenigen van Giordano. Het tabernakel is tiergkryfial, waartoe twaalf kryftallyne kandelaars, wel-^^n een ordersbroeder, Marino, gemaakt heeft, en dienbsp;in de fakrifty bewaard w'orden, behooren. De kerk be-eenen grooten fchat aan zilverwerk, met diamantennbsp;i�^zettemonftranfen, enz. Byhetkloofteriseencwelinge-��'�te apotheek, en , om die te voorzien, een geneeskun-'i'Se tuin. Onder het hoofdaltaar is de ingang der ka-^^Itomben, van dc welken wy nu gaan fpreeken.

quot;�- GenTiaro al Cimeterio is eene oude kerk, waar eer- S. Gennaro. iyds het lichaam van den h. Januarius gelegen heeft, dognbsp;''^elke opgehaald, en met een marmeren hoofdaltaar ennbsp;�ngang verfierd geworden is. Aan eenen pilaar ziet mennbsp;gedenkftuk eens vleefchhomvers, die, zeer ryk ge-'''orden Z5mde, het met de kerk verbonden hofpitaal erf.nbsp;b*^naam gemaakt heeft. Voor de kerk ftaan eene menigtenbsp;2eer zwaare oranjeboomen in den grond.

Katakomben by deeze kerk zyn fchoonder, en jjg Kata' i*2ter onderhouden dan die by S. Sebaftiaan te Romen, komben.nbsp;gaan omtrent twee mylen ver tot aan de kerk dellanbsp;Zelfs hebben eenigen beweerd, dat zy tot aannbsp;uzzolo liepen. Zy ftrekken zig niet, gelyk die te Ro-Onder de Had uir, maar de gangen zyn buitenwaards

'�^rtoont, gelyk Richard, !tig door vooioordeelen zo �nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;Verblinden, van het oude fpreukje, dat de eerfte Chri-

fen heen gehouwen. Deeze Katakoinben beftaan uit dii� galleryen boven malkander; dog door aardbeevingen zynnbsp;eenige gangen verftopt geraakt, gelyk men dan ook nietnbsp;in'de ondcrfte gallery komen kan.

De ingang is in rots gehouwen. Hy beftaat uit eenen langen gang, i8. voet breed, en op de hooglle plaatfeiinbsp;14. voet hoog. Verder binnen in wordt hy aardagtig,nbsp;en fchynt op �t geval aan in den berg gegraven te zyn,nbsp;zo wel als de menigte zydgangen, die ter zyde loopen,nbsp;cn ten deele hoog, en ten deele laag zyn. Dan vindtnbsp;men groote plaatfen, dan weder oorden waar men opge-houden heeft verder te graaven, dan zwaare pilaaren,nbsp;om der aarde het inftorten te beletten. Eenige plaatfennbsp;fchynen wezenlyk tot kapellen gebruikt geweeft te zyn,nbsp;die egter, van wege de kwaade dampen , nooit hebbennbsp;kunnen gefloten zyn geweeft. Niet ver van den ingangnbsp;komt men aan een paar kapellen, waar men eenige fchihnbsp;deryen beeft, die egter gothifch, en uit de negende ofnbsp;tiende eeuw zyn. Uit dit alles kan men niets verdefnbsp;opmaaken, dan dat men hier misfehien in de middel*nbsp;eeuwen by het begraaven der dooden zielmiffen gedaannbsp;heeft, dog niet dat de eerfte Chriftenen in deeze ho*nbsp;len gewoond hebben, want toen was de gothifche fmaatnbsp;nog niet in de wereld.

Aan de zyden vertoonen zig eene verbaazende menigt� gaten, die eene horizontaale rigting hebben, en dikwyl*

neemen. Vol van dit denkbeeld bezag hy ze, en dit deed heiquot; plaatfen vinden, waar men de mis gedaan, fchool gehouden heeft�nbsp;predikftoclcn, wooningen , en diergelyken meer, dingen die ee�nbsp;onbevooroordeelde niet ziet, ten zy hy zyne �nb�*ldi�gskia�tnbsp;geweld aandoec�

DOOR ITALI� N.

^esvomvdig boven malkander zyn. De grootften kunnen Napels, '^^n menfchlyk lichaam bevatten, dog zonder kift. Hetnbsp;^chynt dat men zig naar de grootte der lykengerigtheeft,

Als het lichaam �er ingelegd was, werd bet gat met eene �roote fteenen tafel of met bakfteenen toegemetfeld.nbsp;tfter en daar treft men kamers met eene menigte van nis*nbsp;fen aan, welken vermoedlyk tot begraafplaatfen voor by-zondere familieu gediend hebben. Veelen zyn nog nooitnbsp;geopend, en aan fommige graven vertoonen zig fpoo*

De niffen zyn ledig, en de gebeentens reeds voorlang als heiligdommen naar elders vervoerd. De botten wel-ken �er nog zyn, zegt men de zodanigen te wezen, welken by de laatfte peft in �t jaar 165�. daarin gebragtnbsp;2yn,

De reizigers hebben zelden gelegenheid de Katakom-ben regt te bezigtigen, �t welk maakt, dat de een den 3nder nafchryft, en de zaak zoo ziet als hem zynd voor-oordeelen doen zien. De plaats zelve is akelig, en verwekt geen verlangen zig daarin lang optehouden; daarbynbsp;komt, dat men voorbeelden verhaalt van menfehen, dienbsp;3an �t dwaalen geraakt en elendig om �t leeven gekomennbsp;^yn, en dat men zonder flambouwen, die alle oogen-^1�kken kunnen uitgaan, niet kan voortkomen. De onnozele wegwyzers weeten zelfs den weg niet ter degen,nbsp;veele gangen zyn verftopt. Misfehien zoude hy, dienbsp;zig lang genoeg ophield , gewigtige ontdekkingennbsp;�Len. Thans vergenoegt men zig, in de eene gallerynbsp;ftuk wegs integaan, en haaft zig dan te rug, om dienbsp;�n�3ugeiiaaijje plaats te verhaten. Vooriemant, die�er

dan naar gewoonte in blyven wil, is het altyd ^ � Deel.nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;Enbsp;nbsp;nbsp;nbsp;raad-

Napels, raadzaam, eenige fakkels en een vuurflag by zig te hebben , en het niet alleen op de zorglooze wegwyzers te laaten aankomen.

Zonder egter diep intedringen, of lange navorsfchin-gcn te doen, behoeft men llegts de zaak dnpartydig nate-denken, en de Katakomben met aandagt te befchouvven , oin zig van de ongerymdheid en de onmooglykheid vannbsp;*t voorgeeven te overtuigen, dat zy de woonplaatfen dernbsp;eerde Chrilfenen zouden gewceft zyn. Hoe zou hetnbsp;mooglyk geweeft zyn, dat de Chriften�n een zo ontzag-lyk werk verrigt zouden hebben , waartoe een reeks vannbsp;jaaren, en duizenden van handen gevorderd werden,nbsp;zonder dat men het gemerkt hadde? Waar liet men �tnbsp;zand en de lleenen ? Hoe dorden zy �t waagen, zondernbsp;befcherming, eene zo gewigtige zaak te onderneemen,nbsp;daar zy arm, veragt, en vervolgd waren? Hoe konden zig eenige honderden, ja duizenden van menfdrennbsp;vcrdeekcn, zonder dat het de rcgeering merkte ? Zynbsp;moeden uit hunne holen komen om Icevensmiddelen tenbsp;haaien; en waar bleeven de onreinighcden van zo veelenbsp;menfchen? Moeden �er niet welhaad befmetlyke ziek�nbsp;tens ontdaan zyn ? (?) De eerde Chridenen waren meednbsp;flaaven, of in den haat van �t gemeen en van de Heidenen;

(�) De befchryvlng van de lecvenswys der ec-rfte CbrifleDcn in de Katakoiriben, gelyk ze Hertog Aiiton Ulrich van Biunswyk, innbsp;zyne Roomfche 0�lavia, gegeven heeft, is, als een roman, zeernbsp;aangenaam te leezen. Alleenlyk behoeft men in de Katakomben tenbsp;Romen en tc Napels te gaan, om zig te overtuigen, dat die roma-ncfque denkbeelden in de praktyk nooit mooglyk zyn geweeft*nbsp;Dit ter zyde gefield zynde, doet het boek eer aan lyncn doorlugti�nbsp;gen fchr'yver.

DOOR ITALI� N.

Kcti; zoude men hunne verzamelplaatfen niet beter heb- jsfapeln ^^cn nagefpoord ? En zouden zulken, die weder van �tnbsp;Cliriftcndom tot de Heidenen overgingen, zig het nietnbsp;tot eene verdienfte gemaakt hebben, deeze fchuilhoeken ,nbsp;ontdekken ? liehalven dat, de Chriltenen waren innbsp;de eeifte tyden, nog te Romen, nog te Napels, zo tal-��yk, dat zy eene zo verbaazendc menigt� van niffen totnbsp;^egraafplaatfen noodig hadden ; en wat zou het ceiienbsp;^''ys van woonen geweeft zyn , als op die manier denbsp;Jeevendigen onder de doodeli vermengd geweeft wa-i'en ?

De verftandigfte fchryvers cn reizigers houden het der-hdlven daarvoor, dat de Katakomben in �t begin gangen geweeft zyn , waaruit men de Puzzolana en bouwfteenennbsp;gehaald heeft, en die ten laatften, by het toeneemennbsp;der beide fteden, tot openbaare begraafplaatfen gewordennbsp;Kinderen, llaaven, en arme menfehen, aan denbsp;'velkenmen de kollen van�t verbranden, nog konde, nognbsp;''dlde doen, begroef men hier. Duizenden gevondennbsp;�pfchriften, traanvaten, en andere omftandigheden, be*

�'Vyzenj dat eertyds hier Heidenen zyn begraaven geweefty de Abt Richard, en zynsgelyken, moogen zeggen wat zynbsp;quot;'illen. Van dit gevoelen zyn zelfs verftandige en ge-�eerde geeftelyken te Romen, al ftemmen zy het nietnbsp;'^Penlyk toe. Het Roomfche hof ziet niet gaarne, datnbsp;zulke dingen verfpreidt , om de waarde der reii-niet verdagt te maaken. Voor �t overige zalnbsp;'quot;emant op bovengemelde gronden, en aangezien denbsp;^erfte Chtiftenen meeft arme gemeene menfehen wa-gt; fbochenen , dat hier martelaars der eerfte kerkenbsp;egraaven geweeft zyn, want gelyk men veele Heiden-'� � opfchriften heeft gevonden, heeft men �er ook vee-E anbsp;nbsp;nbsp;nbsp;len

Napels. ontdekt, die diiidelyk bewyzen, dat �er ook Chri-ftenen begraavcn zyn. (¹)

Mater Dd. Van de kerk der Servieten, Mater Dei, welke fchoon en ryk aan marmer en verguldfel is, heeft eene der voorlieden den naam van Borgo di Mater Dei, gekregen.nbsp;Studio -pu- Het gebouw der Univerfiteit, Studio publico, ligt te-hlico. gens over de Konftantinopolitaanfebe poort , op denbsp;plaats genaamd Largo delle Pigne. �T is jammer, datnbsp;bet gebouw niet naar het plan van Fontana, gclyk hetnbsp;begonnen was, voltooid is. Het was in �t eerft totnbsp;een rybuan gefchikt, dog had gebrek aan water, waarom de Onderkoning het der Univeriiteit afltond, ennbsp;het werd in �t Jaar i6i6. ingcwyd. Den volgendennbsp;onderkoningen ontbrak fmaak en liefde voor de geleerdheid , waarom zy het terugnamen, en �er foldaa-ten in legerden. Maar Don Carlos ruimde het der Uni-verfiteit weder, voor altyd, in. Aan de voorzyde ontdekt men eenige te Puzzolo gevonden antieke flatues,nbsp;en aan den hoofdiiigang eenige groote zuilen , nevensnbsp;een wonderlyk opfchrift van den Jefuiet Orfo, waarinnbsp;hy zeer vermetel zegt, dat dit gymnafium zo oud alsnbsp;de Had is, dat �lysfes daarin lelTen gehoord , en 'I i'nbsp;tus het weder herfteld heeft.

Keysilers gedagten over de Katakomben in �t eerde deel zf' ner Reizen zyn zo geleerd als Joorwtogt. Hy toont onder and''nbsp;ren, datdc dof in eenige vaten, welke men voor mattelaarsblocd houl^�nbsp;vennoedlyk geronnen olie uit lampen is, en dat de Grlekfcbc ^nbsp;niet altyd een teken is, dat �et een Chrlften begraven is. Hy 1�¹quot;nbsp;Wyft uit een ander oud gedenkituk, dathetvermoedlyk pcfilirtnbsp;vaarwel, zonder alle bekommernis, beduidde.

DOOR ITALI� N.

de gecne , waar ieder zyne gedagte over de wysgeerte Papils. het vryft uiten mag , mits zy maar niet �s lands wetten of den heerfchenden godsdienft lynregt tegen fpree-hen. Hier worden niet alleen de weetenfchappen dernbsp;drie fakulteiten, maar ook de wysgeerte, wiskunde,nbsp;natuurkunde, gefchiedcniffen,-en taaien onderwezen. (*)

Ka verloop van drie of vier jaaren moet elk Profef-for zyn fyftema, of wat hy leert, doen drukken, en zig aan het oordeel van �t publiek onderwerpen, waardoor de ftiidentcn ook van het laftige dikteeren, waar-tnede men ze op andere Roomsgezinde univerfiteitennbsp;kwelt, ontflagen worden. De meefte profelforcn wag-ten dien tyd niet af, maar doen terftonds by �t aanvaarden van hun ampt hun kort leerbegrip drukken.

In de boekdrukkery by de Univerfiteit, Stampcria Si-moniana , vergaderen des avonds veele geleerden en fraaye geeflen, om over allerlei ftoffen te fpreeken.

De kerk Bladre diDio, die met boven gemelde kerk jpfarire di Mater Dei niet verward moet worden-, ligt op eenDio.nbsp;fchoone ftraat agter de Univerfiteit. Het hoofdaltaarnbsp;is het befte te Napels, en zou alleen rooooo. daaldersnbsp;gekoft hebben. Het tabernakel verbeeldt eenen tempel met vergulde basreli�fs en koftbaare fteenen. lietnbsp;altaar, de kandelaars, en alles wat�er toe behoort, zyn metnbsp;fchoone fteenen ingelegd, en dit ftrektzig zelfs uit tot denbsp;deuren, die ter zydg naar �t koor leiden, (f) De pragti-

1*) Haare intigting , nevens veele letterkundige nieuwigheden, ''�'dt nien in de Sturiii del!� Stndit di Napoli, lysj- 2. dealen in 4.

Napels, kapel der h. Therefia is van den Ridder Cosmo geordonneerd , en van Maf��mo gcfchildcrd. De (latue der heilige is in Icevensgrootte en van louter 2ilver.nbsp;In een andere kapel ziet men den veldflag op den Witten Berg by Praag, in een grodj; ftuk van Jakob del Po.nbsp;Het kloofier bezit eene grpote bibliotheek en wel inge-rigte apotheek.

In de kerk van Maria dellaVerita vindt men, behalveri goede fchilderyen van den Ridder Calabrcfe en anderen,nbsp;de begraafniskapel der Sebipani, tvaaronder de geleerde Marius Schipani, die eene grootc bibliotheek verzameld , en aan den bekenden reisbefchryver Petrus dellanbsp;Valle brieven gefchreven heeft, ook ligt.

De kerk del Sagramento is zeer met marmer en ver-guldfel opgefchikt, heeft goede fchilderyen, en een koftr baar tabernakel van agaat en andere fteenen. Als mennbsp;van hier naar Porta Alia terug keert, is de kerk van S.

'Domenico Soriano, wegens haaren lykdom in zilverwerk, marmer, fchilderyen, en andere koftbaarheden, niet tenbsp;vergeeten. De koepel heeft de Ridder Calabrefe, en innbsp;de heerlyke kapel der roozenkrans LucaGiordano, hetnbsp;altaarftuk , gcfchildcrd.nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;'

Pa�eisTar- Porta Medina ligt het Paleis des Prinsfen van Tar-fta. nbsp;nbsp;nbsp;fia, dat met een feboone fchildergallery en heerlyke bi

bliotheek voorzien is. Men zal niet ligt eene verzameling van boeken zo pragtig ten toon gefield vinden. Al-lenthalven vertoonen zig verguldfels, fnywerk, en por-

witee aderen de grondtekening der ftad Mantua taamlyk natuurlyk verbeelden, en men vertekert, dat de laatlte Hertog van Mintuanbsp;'cr 30000 daalders voor geboden heeft. De inbeelding moer altydnbsp;in zulke gevallen het mceft ooen, als �et de konlt niet wat toenbsp;heeft mede gewrogt.

booR ITALI� N.

traiten van geleerden. Dit is byna het eenige paleis te PJapels. Napels, waar men ftarrekundige werktuigen vindt. Denbsp;Prins van Tarfia, die in �t jaar 1752. overleed, ftelde denbsp;bibliotheek in �t jaar 1746. open, zo dat ieder drie ge-heele dagen in de week ze bezoeken kan. P�gter is denbsp;bibliothecarius den meeften tyd zonder gezelfchap, totnbsp;een bewys, dat dc Napolitaanen geenen zonderlingennbsp;finaak voor de weetenfcbappen hebben, en zig {legt vannbsp;deeze loflyke inftelling weeten^te bedienen.

FoJJe del Grar.o is een onder Keizer Karei V. door Ju- Koormna-iius Caefar Fontana gebouwd groot koornmagazyn, waar-ir. 200000. Tomoli graans bewaard worden. Het meel, waarvan het brood op de marktengebakkei^wordt, neemtnbsp;men uit dit inagazyn. Dog de mee{le inwooners koopennbsp;zelven meel, en bakkeiKhun eigen brood. Wat is eennbsp;^enig magazyn voor eene ftad als Napels ? Het warenbsp;�llefins te wenfchen, dat de regeering zorgde, om meernbsp;diergelyke gebouwen te hebben, ten einde de ftad voornbsp;*^2 fchrililyke gevolgen cens hongersnoods, waarvan zynbsp;in �t jaar i7'54. een droevige proef gefinaakt heeft, tenbsp;beveiligen,

HET OOSTLYKE DEEL DER STAD, TUS-SCHEN DE STRAAT VAN TOLEDO EN DE HAVEN.

farrino geefc, in zyne berchryving van Napels, tot oene oor-op, waarom dit gedeelte de meelte kerken en kapellen heeft,

E 4 nbsp;nbsp;nbsp;dat

R E TI � S - B O E K

Hapels. �t Largo del Caftello loopc de Strada Catalana naar dd Haven, waarin de kerk van Pi�ta de Turchini ligt, welke haaren naam naar het hofpitaal der in �t blaauw ge-kleede weeskinderen heeft. In het gebouw is eene kapel met fchoone fchilderyen van Giordano, Vaccaro, ennbsp;Matteis, en in de daarmede verbondene kerk is eenenbsp;van Giordano befchilderde koepel, waaraan men hetnbsp;beeld van Chriftus met het kruis bewondert.

In deeze nabuurfchap ligt het Theater van den h. Bar-tholomceus, �t welk onder de fchoonften van Italien gerekend, dog zelden gebruikt wordt. Het vierde deel van �t geld, als daarop gefpeeld wordt, krygt het hofpi-taal der Ongeneeslyken. Het Tolhuis, �t welk ligt opnbsp;de plaats van het oude arfenaal, heeft eene goede bouworder, en ligt op de plaats waar een marmeren fonteinnbsp;is. De fchoone Strada de Lanzien heeft haaren naamnbsp;gekregen van de voorheen gebruiklykc ridderlyke oeffe-ningen met lansfen en van de tornooifpclen, welken donbsp;krygsgezinde adel des lands in de middeleeuwen hiernbsp;plegt te houden.

dcelingen of een van de lichaamen des adds vergadert, heeft eene aangenaams ligging aan �t einde der Sltradanbsp;dell' Inceronasa.

dst de Napolitsaneti, ten tyde d�t de Franfclie* meefter van de fed waren, hunne vrouwen uit yverzugt niet ver ter miflc wilden haten gaan. Deeze oorzaak, zo zy anders de regie is, en niet veel eernbsp;in den yver der inwoonders van die tyden, om zig daardoor eenennbsp;trap naar den Hemel te bouwen, moer gezogt worden, zou hedendaags, daar hun karakter geheel veranderd is, geene plaats moernbsp;hebben.

kerk dell' Incoronata was eertyds een gerigtshof. X^apelt^ Koningin Joanna I. veranderde het in eene kerk, om dat �,gt;

�er in �t jaar 1331. in gekroond was geworden, ennat�. haar den-naam van Spina Corona, waaruit de tegen-'''oordigc naam by vcrbaftering gcfproten is. Haar ge-, Lodewyk van Tarento, ftigtte aldaar in �t jaarnbsp;^3S2. de Ridderorde van den Knosp, del Nodo. Mennbsp;2iet de krooning der Koningin, nevens haar beeldtenis,nbsp;de kapel des krucifix, door Giotto gefchilderd. Denbsp;terk heeft veele Rukken van de hand deezens herftel-'^Ers der fchilderkonfl:, en is derhalven van do liefheb-niet voorbytegaan. De fchilderyen hebben wel veelnbsp;geleden, en' haar ontbreekt zamenftelling on tekening,nbsp;hien ziet �er egter een zig ontwikkelend vernuft, goedenbsp;^okaalverwen, en aartige hoofden in. (?)nbsp;rgt;e kerk van Maria la Nuova heeft eene met verguld-fol verfierde zoldering, goede beelden en fchilderyen.iViroua.nbsp;Onder de laatften verdient de aanbidding der Koningennbsp;Luca Giordano vooral bemerkt te worden. Mennbsp;^'Gt �er ook eenigc gedenktekens van in de hiftorien be-'^ende perfoonen, b.v. van den Franfchen veldheer Lau-die in de belegering van Napels aan de peft ftierf.

Van Pedro Navarro, die van gemeen foldaat Generaal �tSpaanfche heir is geworden, en voor den uitvinder

Napels. Op den weg van hier naar �t kloofter del Monte OH' Mositenbsp;nbsp;nbsp;nbsp;marmeren fontein met drie leeuwen�

veto. en het bronzen beeld van Karei II. door Cafaro gemaakt-De kerk del Monte Oliveto is eene der merkwaardiglte� van de ftad. Haar ftigter befchonk het kloofter met eennbsp;inkomen van loooo. fcudi. Koning Alphonfus had 'ernbsp;eene zo dwaaze liefde voor , dat hy niet alleen dri�nbsp;floten , met hun borgerlyk en lyfrtraflyk regtsgebied�nbsp;daaraan fchonk , maar ook dikwyls met de monnikennbsp;at, en hen aan tafel bediende. Men kan ligt denken�nbsp;dat deeze merkwaardigheden door opfchriften vereen-wigd zyn geworden. Voor lielhebbers zyn de fchoon�nbsp;fchilderyen en ftalues van meer gewigt. Op het koornbsp;ziet men de Zuivering van Maria doorVafari, die ooKnbsp;de fakrifty gefchilderd heeft. In de eerfte kapel tetnbsp;legter hand heeft Pintuiicliio , een leerling van PerU'nbsp;gino, eene Hemelvaart van Maria vervaardigd. Vi^^nbsp;beelden van klei, die tot een heilig graf gediend heb'nbsp;ben, zyn deswegens merkwaardig, om dat de aangezig'nbsp;ten portraiten van beroemde lieden zyn. Ondernbsp;beeld van Jofef van Arimathea ziet men den digt^�nbsp;Sannazar, onder dat van Nicodemus den geleerde''nbsp;Pontanus, en de twee andere beelden zyn Koningnbsp;phonfus II. en Koning Ferdinand.

In de kapel des h. Sakraments is het altaarftuk vaquot; Santa Fede. In de kapel der Piccolomini ziet men ccquot;nbsp;fchoone tombe van de Hertogin van Amalfi, Maria v-iquot;nbsp;Arragon, dogter van Koning Fredeiik I. In de kapquot;*nbsp;der Pezzo is een ftatue van Maria, met basreli�fs vquot;quot;nbsp;Santa Croce. Deeze mcefter' zogt Jan van Nola, d'*'nbsp;ter zelve tyd in de kapel der Ligori arbeidde, do'''nbsp;zyn werk te overtreiTen. In een andere kapel ligt

de kapelle van den h. KriftofFel komt het fchilder-* van Solimene , en m die van den h. Bernhardnbsp;quot;^oloinei, ftigter der Olivetaaner order, is het fchilder-quot;'erk in fresco van Paul de Matteis. Elke kapel dee-kerke heeft iets merkwaardigs. De Vaders bceldeijnbsp;veel in op hun orgel ; ook is het voor Italiennbsp;dog met .de fchoone orgels in de groote kerkennbsp;Duitfchland niet te vergelyken. De talrykc fai-*^^^�theek praalt met goede handfchriften, van Koningnbsp;Alphonfus II. hier gefchonken. Het kloofter heeftnbsp;�2nen verbaazenden omtrek, en vier geflotene plaat-De apotheek is vermaard, wegens de wclrieken-zeepen en pommades, waardoor de zonder datnbsp;*'^eds ryke monniken dan inwoonderen nog meer geldsnbsp;de beurs kloppen , en braave burgers van hunnbsp;*'^�od berooven.

�et Paleis des Hertogen Gravina Orftni is, in aan-der architektuur, een der voortreflykften, dog niet �*i^ouwd. Het Paleis Monteleone heeft ook eene goe-

hQ I

�ouworder, flatues, en fchilderyen.

kleine kerk van S. Anna de' Lombardi heeft ee-

fchoone fchilderyen van Caravagio, Baffano, Gior-C�ir

van een fchoon penfeel. In de kapelle des Ridder� Rontana ziet men zyn beeldtenis van marmer.

Aan het noordelndc der pragtige ftraat van Toledo ligt de plaats Largo del Spirito Santo-, bet daarop ftaan-de gebouw , Teatro del Largo, heelt Vanvitelli innbsp;jaar 1758. ontworpen. Het beeld van Don Carlos, an'nbsp;ders Karei III. te paard, �t welk hier nu van gips Raat)nbsp;en van eenen Genuees, Thomas Solari, gemaakt is, zalnbsp;in brons gegoten worden.

De kerk del Spirito Santo, welke gemelde plaats, cf de daarby ftaande Radspoort, den naam geeft, is metnbsp;een hofpitaal voor dogters en ligte vrouwlieden verboii'nbsp;den , en heeft eene goede bouworder van Giovanninbsp;Fiorentino. De kansfel en �t hoofdaltaar zyn ryklyi*nbsp;met marmer voorzien. De zending van den Heiligt�nbsp;GeeR op het zelve is van Santa Fede. Het befle Rtgt;^nbsp;in de kerk is dat van Maria , den h. Dominicus d�nbsp;roozenkrans overgeevende, van Luca Giordano.nbsp;kan het voor �t koloriet als een zyner meefterRukkcquot;nbsp;befchouwen.nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;^

� De flraat van Toledo , die , gelyk reeds aan �t b^' gin deezer befchryving gezegd is, de langRe, ennbsp;het Corfo te Romen do fchoonfte van Italien is,nbsp;eenigfins ontfierd door eono menigte van kraamen,nbsp;kcls, en groenwyven. Zy heeft vecle middelmaati^nbsp;huizen, dog ook fchoonepaleizen, als die van StigH^^^

dus. woont ook de Pauslyke Nuncius met zynen gebet' hofRaat, alle gerigtsperfoonen, auditoren, fiskaals,nbsp;kureurs, fekretariffen, en anderen, die tot de geregt�nbsp;ocRening beboeren, welke de Nuncius , in �s

DOOR ITALI� N.

�^'apels aan Romen, oefFent. In Sicilien daarentegen is liet omgekeerd, want de Koning houdt daar het zogenaamde Tribunal der Siciliaanfche monarchie, uit kragtenbsp;''�aarvan hy als Pauslyke Legaat, (*) eene groote magt in

Kerklyke heeft, de geeftelyken ftraften, in den ban 'loen, en andere dingen verrigten kan, die anders alleennbsp;'Isin Paus toekomen. Clemens XI. zogt in �t jaar 1713.

Tribunal, �t welk het Pauslyke hof een doorn inden 'uet is, aftcfchalFen, dog Koning Viftor Amadeus gafnbsp;niet toe, cn volgens een vergelyk in �t jaar 1720. ge-hofTen, blceven dc zaaken op den ouden voet.

De kerk van 5. Giovanni de' Fiorentini is wegens de .9. Ciovan-de goede bouworder , door een� leerling van Michael �Angelo ontworpen, en Itaare fchllderyen, merkwaardig.

deeze kerk heeft het daarby gelegene theater zyn� naaiti, waarop gemeenlyk komedien gefpeeld worden.

De kerk van S. Maria d�ogni bene ligt op eene hoogte.9. Mafia, ^^ivedere genaamd, en wel aan het begin der ontzaglykenbsp;Isnge flraat, van 6000. fchreeden langte, die fointydsnbsp;^Pacca Napoli biet, alzo zy Napels als in twee dedennbsp;fiiydt. Eigenlyk hebben de deden der flraat hunne hy-zondere naamen,

S. Ttinita is eene der rykfte en pragtigfte kerken te .9. Trinita. ^�ipels. De Ridder Cosmo heeft ze gebouwd, en haarnbsp;gedaante van een Griekfch kruis gegeven. Zy is vannbsp;^^rnardno gefchilde.id. Men kan niets fchooners zien

Paus Urbaan II. gaf in �t jaar iioo. dseten titel nevens de mede verknogte voorregten aan Roger, Hertog van Apiiliennbsp;kalabfiju , wanneer hy naar Sicilien overllak , de onlullen al-*gt;y!ag , en vtele fchikkingen ten voordeelc des Roomfehennbsp;^��isuienfts maakte.

Napels, dan het hoofdaltaar. De tabernakel beftaat uit de kolt-baarfte fteenen, met kleine zilveren beelden, en heeft alleen �ooco. daalders gekoft. In de fakrifty wordt eennbsp;fehat van gouden en zilveren kelken, monftranfen, ennbsp;ander gereedfchap bewaard. Onder de fchilderyen zietnbsp;men eenen h; Hieronymus van Spagnolet, Maria, Jo-fcf, en verlcheiden� heiligen van'den zelven meefter.nbsp;De orgeldeuren en de fchildery van de roozenkrans zyrinbsp;van den ouden ^Palma. Het tot de kerk behoorendenbsp;kloofter der Franciskaaner nonnen wordt in aanziennbsp;van het gebouw zelf, den tuin, en de ligging, voor hetnbsp;fchoonfte nonnenklooftet van Italien gehouden.

Op de plaats voor de oude Jefuietenkerk flond in �t begin deezer eeuw het beeld van Filip V. Koning vannbsp;Spanjen, dog' toen de Keizerlyken Napels bemagtigden.,nbsp;en Karei III., naderhand Keizer Karei VI. in �t jaar 1707'nbsp;tot Koning uitriepen, lloegen zy het inftukken. Sedertnbsp;1758. is hier door eenen Jefuiet, die by het volk zeernbsp;bemind was , en �er almoezen toe verzamelde, voornbsp;Maria een gedenkfluk, van eenen zo barbaarfchen, fty'nbsp;ven, en bedroefden fmaak, opgerigt, dat de nakomS'nbsp;lingfehap niet zal kunnen begrypen, hoe men zulk eenenbsp;dwaasheid aan een openbaar gedenkftuk heeft kunnennbsp;dulden. Als men aan de edele eenvouwdigheid vannbsp;den Roomfehen obelisk gewend is, en dit mengelmoesnbsp;van gedraaide, kromme, en regte lynen, van lompe Ie-demaaten , van basreli�fs , en andere fieraaden, be-fchouwt, verbeeldt men zig in China ofTurkyen overgevoerd te zyn. De gothifche ftukken zelfs zyn veelnbsp;beter.

Het gewezen proiFesfiehuis der Jefuieten, al Giefu nUf vo, was voor het jaar 1583. toen de order het koft,

�ooR ITALI� N.

�aleis des Prinsfen van Salerno, �t welk van boerfch Napels. 'verk, cn met uitvvaards ftaande hoeken van gehouwennbsp;^'^snen, gelyk bet Paleis Pitti en anderen te Florencen,nbsp;�eboiuvj is. De kerk wordt van de kenders voor denbsp;^'�^Qonfte der ftad gehouden. Zy heeft de gedaante vannbsp;Griek fch kruis, en eene groote koepel, welke in �tnbsp;1688. door een aardbeeving, nevens het fchoonenbsp;*^iilderwerk van Lanfranco, vernield, dog weder her-en door Paul de Matteis befchilderd is. Egternbsp;^yii de vier Euangeliften onder de koepel ftaan geble-'�^b. 2y behooren ten aanzien van de kragtige maniernbsp;'^�^dcr de voornaamite werken van dien meefter. Boven

'^'^lorie van Heliodorus -gefchilderd, die in den tempel Jerufalem met roeden gegeesfeld , en �er uitgejaagdnbsp;quot;'ordt.

^2 groote kapel heeft de Ridder Masiimo, die van ^ h. Francifcus Belifario, die van Maria ter regterhandnbsp;�limene gefchilderd. In de kapel van den h. Ignatiusnbsp;men zes zuilen van Afrikaanfch marmer, en veelenbsp;foorten van koftbaare fteenen. De Ridder Cos-kiaakte 'er het ontwerp van, ook vervaardigde hy denbsp;^=lden van David en Jeremias. De fakrifty praalt ins-niet fchoone beelden, waaronder twee van Ra-

en een van Hannibal Caracci. De fchat deezer dingt met dien der hoofdkerk om den voorrang:nbsp;heeft 'er veele ftatues van zilver, monftranfen met

'^�2ende fchatten der kerken met wysgeerige oogen zonder door den glans der floffe of doornbsp;[)j�^�^''dee]en verblind te worden, moet noodwendignbsp;*�quot;^hen te twyftelen, of niet van de fommen die daaraan

R E I S - B O. E K

aan befteed zyn , ten befte van veele duizenden behoef' tige menfehen, een beter gebruik zou kunnen gemaaktnbsp;zyn. Het kloofler heeft eene voortreflyke apotheek, eHnbsp;eene talryke boekery.

S. Cbisra. S. Cbiara ligt tegen over .de nu befchrevene kerk, e� is het voornaainfte adellyke nonnenkloofter, tvaar ge-meenlyk omtrent de driehonderd nonnen uit de voof'nbsp;naamfte geflagten woonen. Koning Robert ftigtede hetnbsp;in�t jaar 1309. De gebouwen en tuinen zyn zoriiun*nbsp;dat men ze met eene kleine ftad vergelykt. De kerknbsp;groot en oud , dog op nieuw herfteld, en zodanig metnbsp;verguldfel' en fieraadcn overladen, dat �er geen goed^nbsp;fmaak meer by is. Van de oude fchilderyen van Giottlt;^nbsp;ziet men niets meer, het tegenwoordige fch�derwerk aa�nbsp;aan �t gewelf is van Sebaftiaan Conca, en wordt ze^nbsp;geagt. De kapel van Maria delle Grazie is volgensnbsp;plan des Ridders Cosmo verfierd. Men ziet �er het ggt;'^^nbsp;van Raimund Cabano in, die zig uit de laagte tot de�nbsp;rang van Senefehalk van �t ryk verheven heeft, en op b��nbsp;vel van Koningin Joanna, nevens zyne vrouw en kind�'nbsp;ren, werd ter dood gebragt, alzo hy den dood van hs^'nbsp;�cn gemaal, den Koning van Plongaryen, bevorderdnbsp;fchoon het zelfs op haar laft gefchied was.

De kapel van do familie van Refaliti is geheel van marmer, en de fchildcry van den h. Thomas'is do�'nbsp;.Marcus van Siena gemaakt. Men ziet in deeze kerknbsp;nige merkwaardige graftekens, als dat van Koningnbsp;hert, den ftigter des kloollers, in gothifchen fmaak, t�*'nbsp;het korte graffchrifi ;

DOOR I T A L I E N.

gedagtenis diens Konings is by de Napolitaanen nog JCapeht zegening, alzo by drie en dertig jaaren verllandig gelegeerd , en het beft zyner onderdaanen te bezorgen ge-2�gt heeft. Verder het gedenkteken zyns zoons, Camusnbsp;^Uuflris, Hertog van Kalahrien. Anderen gaan wy voor-en haaien alleen maar dat van Koningin Joanna Lnbsp;3an, welke haaren gemaal Andreas, Koning van Hon.*nbsp;gatyen worgen deed , dog van Koning Karei op denbsp;zelve wys uit den weg geruimd werd.

Inclyta Partbenopes jacet bic Regina Johanna Prima, prius fclix, m�x miferanda nimis;

Sy de kleine deur ftaat het beeld eener dame met een fchoon gedenkftuk, waarop de Napelfche digter Anto*nbsp;Hius Epicurus treflyke Latynfche vaarzen gemaakt heeft.

in de kapel der familie van San Felice ziet men ver-^''^eiden graflieden van dezelve, en een krucifix van ^�tifranco. Een van de zarken is antiek, en de beftenbsp;dat foort te Napels. Boven de deur ziet men ver-^'�heiden' heiligen , welken voor het werk van Giottonbsp;^'^Segeven worden, en niet ver van daar de ftacue vannbsp;gemelde Koningin Joanna. Men zal nergens eennbsp;�ofter vinden, waar zo veele nonnen o\^er 't algemeen*nbsp;S'^zwcgen van de befte geflagten des ryks, als hier, tenbsp;woonen, Zy genieten veele vryheden, en ont-''^��gen, b. V. in de fpreekkamers, zonder tralies, zo welnbsp;Desr,,nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;Fnbsp;nbsp;nbsp;nbsp;mans

R E I S . B o E K

mans als vrouwen, waar men naad: haar zitten gaat, zonder dat �er een tusfchenmuur, gelyk op asdere plaatfen, tusfchen beiden is. Deeze gewoonte heeft in de meeftenbsp;Napolitaanfche kloofters plaats.

Het Paleis des Prinsfen della Rocca is met goede fchil-delhRoceai jeryen voorzien. De vier Euangeliden ten halven lyve, ^ van Guido, zyn wel getekende en gekleurde beelden. La-tona , die de boeren in kikvorsfchen verandert, doornbsp;Hannibal Caracci. Eene Judith van MalTimo, die krag-tig gefchilderd, dog zwart geworden is. De droom vannbsp;Jofef, een eirond ftuk van Pieter van Cortona. Hetnbsp;koloriet is kragtig, en de zamenftelling gelukkig, dognbsp;het is, gelyk het voorige, zwart geworden. Eene ge¹nbsp;Vnbsp;nbsp;nbsp;nbsp;boorte van Chriftus en verfcheiden andere flukken van

Giefu vee- Het gewezen Jefuietenkollegie j al Giefu Vecehio, (¹') is een der fchoonfte gebouwen. De plaats der Clafl�snbsp;heeft twee galleryen met boogen boven malkander. D�

Ha de gelukkig geflaagde uitdryving der Jcfuleten uit Napd¹ cn Klcilicn heeft men hunne fchoolen op een� beteren voet gebrag'quot;nbsp;Die in de liad Napels zyn meeft tot opvoeding van den adel h�'nbsp;ftemd. Volgens de nieuwfte narigten is in �t jaar 1789. de inrig'nbsp;tiug op deeze wys gemaakt. In het eene Jefuieten kollegie oflt'nbsp;vangt men de edellieden van des eerften rang, en �er wordt voo¹nbsp;elks onderrigt en koft jaarlyks betaald omtrent 300. daalders; hf^nbsp;andere is voor den minderen adel, en het koftgeld is maar de helft'nbsp;In elk vergeeft de IConing veertig plaatfen voor niets. Een enkf^^'nbsp;de prleftet is blegtvader ; alle de overige leeraars zyn w ereldlpk¹nbsp;perfoonen, en behoeven niet eens als abten gekleed te gaan.nbsp;deeze verftandige fchikking heeft men veele geflagcen aan ond�l'nbsp;houd geholpen, die den ilaat borgers verfchaiFen, en oneindignbsp;nut doen dan alle Jefuieten te zamen.

DOOR ITALI� N.

^crk is ryk aan beelden en marmer. Het ftuk van �t hoofdaltaar en de Veiheerlyking komen van Marco dinbsp;Siena , en dat van den h. Jgnatius is door Solimenenbsp;gefchiiderd. De trap in het gebouw is van eenen edelen finaak; hy loopt naar de bibliotheek, die in eenennbsp;Pragtigen zaal ftaat; de repofitoria zyn allen van uo�-fen- en olyfboomenhout, fchoon gebeeldhouwd en metnbsp;houten ftatues vei fierd. Men treft hier ook uitmuntendenbsp;^^arrenkundige werktuigen aan van de nieuwfte Engelfchenbsp;^'itvinding. De kelders van �t gebouw zyn verbaazendnbsp;�tiim, en kunnen 3000. tonnen wyns bevatten. Een zekere Prins della Rocca heeft dit kollegie alleen een inkomen van 20000. daalders gemaakt.

De Monta di Pi�ta of lombaard werd om het jaar 15 39. Mbste di met het zelve inzigt, als in andere Italiaanfche fteden,-^*�'�'nbsp;Aangelegd, naamlj^k om den woeker en de onmaatigenbsp;centen, door de Jooden geheven, te (luiten. Mennbsp;fchryft het aan deez� lofiyke fchlkkingen toe, dat �er tenbsp;Napels z� weinig bankroeten voorvallen. De lombaardnbsp;fthiet op zyden en wollen kleederen, op lynwaad en allerlei koftbaarheden, en dat wel, als de fomme niet bo-^�en de 10. daalders beloopt, voor twee jaaren zondernbsp;^^Htcn. Als de foni grooter is, of de tyd langer, neemtnbsp;de gebruiklyke renten, welken niet vaftgefteld zyn,

*''^ar naar dat het geld in �t land raar is of niet, door Koning verhoogd of verlaagd worden. De gemeenenbsp;man houdt deeze inrigting voor heilig, zegt daarom, ilnbsp;inonte dipkta, en gelooft, dat voor-de hiergebrag-goederen niets van de motten of anderfins te vreezennbsp;hy de zwaarfte oproeren, wanneer het volk plon-allerlei buiten fpoorigheden bedreef, verfchooii-het dit gebouw als een heiligdom, en ftelde zelfs

Napels, wagten om het te befchutten, en de bedienden van het zelve ongeftoord hun werk te laaten verrigten. De be-waarplaatfen voor het verpande goed zyn zeer niim, ennbsp;men moet verbaasd ftaan over den voorraad dien mennbsp;�er vindt. Zy geeven te gelyk een bewys van de armoede en den rykdom der ftad Napels. Het gebouw is innbsp;�t jaar 1598. maar het ontwerp des Ridders Fontana gebouwd. Behalven dit zyn �er nog vyf andere lombaarden te Napels, volgens dezelve inrigting. Een byzon-der foort van bank, die ook Monte genoemd wordt, isnbsp;�er, waar men eene boofdfom inlegt, en in een zekernbsp;getal van jaaren niets trekt, dog ten laatften de hooid-fom met de renten en de renten van de renten op eensnbsp;ontvangt. Op dceze wys geeft de familie van Caraccio�nbsp;huwlyksgiften van 100000. daalders, door middel eencrnbsp;geringe boofdfom op dien voet uitgezet. (�?)

S. Giovan- De kerk van 5. Giovanni Maggiore was voorheen ee� n* '\mg- tempel, door Keizer Hadriaan zynen lieveling Antinousnbsp;geftigt. Konftantyn en Helena wydden hem aan Joanne^nbsp;den Dooper. Tegenwoordig is �er van het oude gebou^quot;^nbsp;niets dan eenige zeer vervallen gekanneleerde zuileJ�nbsp;over. By het hoofdaltaar, waarop het ftuk van Leonard*

(�*) Man ftelt zig niet Jigt voor, hoe onzaglyk de fomme renten ni verloop van zekeren tyd aanwall, vooral als men reo'nbsp;ten van renten rekent. Depardeux wyll aan p. ri. vannbsp;.addition d 1�ejfai f�r les probaUlit�s de la vie humatne, dat alsnbsp;een kapitaal van i�o. Livtes op het lyf van een dxiejaarignbsp;legt, en de renten altyd laat oploopen , dat op het Softe jaarnbsp;'t kind een jaarlykfch inkomen maakt van 81 j o. llvres; maarnbsp;men het ftaan tot in zyn s fte jaar, zo zal het voor zyn lee''*�nbsp;jaarlyks over de zes millioenen �vres inkomen hebben.

DOOR ITALI� N.

�vjft Piftoja is, (laat het monument van den geleerden Janus Anifius. De kapel Ravafchiera is van de ordonnantie van Jan Nola. Men ziet 'er een opfchrift,nbsp;afkomftig van de tyden der Republiek. Alzo de kerknbsp;zeer oud is, houdt men een oude grafftede in de zelve voor die van de Theflalifche Prinfes Parthenope,nbsp;van de welke de ftad eertyds den naam gekregennbsp;heeft.

�aam, die veel tot ftilling van t oproer van Mafaniel-lo toebragt, gebouwd; �t wordt tegenwoordig door den�� I�rvns della Torre, die uit dat huis is, bewoond. Denbsp;hefte fchilderyen alhier zyn de volgenden; de drieMa-�iaas by �t graf van Chriftus, door Domenichino. Maria heeft Chriftus in haar� armen. De uitdrukking isnbsp;'^leflyk en het koloriet lieflyk. Een heilige familie vannbsp;�ien zelven meeller. De engelen brengen het kindnbsp;vrugten, en Jofef kykt met een bril op den neus toe.

Dc zamenltelling en tekening zyn fchoon, dog het koloriet een weinig droog. Eene vlugt naar Egigten, door Gieter van Cortona. Het karakter in Maria is voor-^re�yk. Eene Verkondiging en eene aanbidding dernbsp;^%ingen, van Pousfin. Beiden zyn wel getekend ennbsp;S^drapeerd , maar �t koloriet kon aangenaamer zyn.

^2 drie Mariaas by �t graf, op het oogenblik dat de 2egt, 6y is bier niet, van Hannibal Caracci, Denbsp;��gel is voortreflyk , en het (luk over �t geheel welnbsp;S^ordonneerd. Lodewyk Roullet heeft het fraai in ko-gebragt.

HET

85 R E I 'S . C O E K

S. Dome- Domenico grande of maggiore Is het hoofdklooftc� nico. der Dominikaanen. Daar zyn �er omtrent honderd ennbsp;vyftig in. De order bezit nog veertien andere klooftersnbsp;in de Rad. Koning KareiII. trok het gebouw op, waarom ook zyn hart hier, in een elpenbecnen lykbufch, bewaard wordt. In eene kapel Raaf het krucifix, �t welknbsp;den h. Thomas Aquinas zyn welgevallen over zyn werknbsp;van �t heilige avondmaal, met deeze woorden, betuigde:nbsp;Btne, fcripfijli de me, Tboma, quam ergo mercedem acci-pies ? en Thomas antwoordde: Non aliam niji te ipfum.nbsp;Ook wordt het niet dan met groote plegtigheden vertoond. Het fchildetwerk deezcr kapel is van Zingaro,nbsp;en verbeeldt eene afneeming van het kruis. In de kapelnbsp;der Pinelli ziet men eene Verkondiging van Titiaan.nbsp;Daarboven zyn de graftekens van de zoonen van Koningnbsp;Karei van Durazzo. Op het altaar, tegen over de kapelnbsp;Stigliano, Raat eene flatue van Maria door Jan van No-la. Belifario heeft de kapel der Franchi gefchilderd, ennbsp;niet ver van daar ziet men een� heiligen Jofcf van Giordano. In eene kapel hy den ingang van het fchip is eC'nbsp;ne, reeds zwart geworden�, geesfcling van ChriRus, doornbsp;Caravagio. De kerk heeft veele graftekens. Op datnbsp;van den Kardinaal Arriano leefl men, onder zyn' Rand-beeld, deeze goede les;

DOOR ITALIEN.

verwerk, en onder anderen het zilveren beeld der Ma-donna del jHofario, maar zy is ook pragtig in haar zelve. Solimene heeft de glorie aan de zoldering gefchilderd.nbsp;�e vloer is geheel van marmer, en het houten fnywerknbsp;is treflyk gewerkt. Men ziet hier de graven der Konin-�on Alphonfus I. nevens zyne dogter Ifabella van Arra-gon, en Ferdinand II. nevens zyne gemaalin. Verdernbsp;dat van Antonio Petvuccio, fekretaris van Ferdinand I.nbsp;die in de zamenzweering, de' Barotii genaamd, geworgdnbsp;'Verd. Onder het beeld des doods ftaat; Sceptra liRoni-cequat. Den Marquis de Pescara heeft de vermaardenbsp;Ariofto het volgende graffchrift gemaakt, �t w^elk innbsp;de daad niets anders is dan eene zonderlinge woordfpeernbsp;iing op zynen naam;

Qtttr jacet boe gelido fub mmnore ? Maximus ills Pifeator, belli gloria, pacis bonos.

^umquid bic pifces cepit? Non. Ergo quid�? Uiies, Magnanimos reges, oppiia, regna, duces.

Die, quibus bac cepit Fifcator retibus? Alto Conftlio, intrepide corde, alacriqite manu.

Qtit tantum rapuere ducem ? Dut Numina, Mars, Mors, Ut raperent quisnam compulit? Jnvidia.nbsp;nocuere nihil, vivit nam fmna Juperfies,

i�� t kloofter vertoont men de celle en den lecraarsdocl ^^0 den h. Thomas. Toen het gebouw der Univerfiieitnbsp;de Onderkoningen tot kazernen gebruikt werd,nbsp;'^^deide men de hooge fchool herwaards. De procefilenbsp;Pofario, welke by deeze kerk gehouden wordt, isnbsp;de^i pragtigfte optogten in de ftad.

F 4 nbsp;nbsp;nbsp;Op

REIS-BOEK

Napels, Op de plaats voor de kerk ftaat een van die wanfcha-pen obelisken of hier zogenaamde nbsp;nbsp;nbsp;, waarop ver-

fcheiden heilige Dominikaanen in medaillon afgebeeld zyn. Wy hebben boven by de Jefuietenkerk ons oordeel over dit barbaarfche foort van gedenktekens gezegc^.nbsp;Dit is wel zo belachlyk niet als dat van den h. Januariiis,nbsp;dog egter een aller elendigft ding.

deezer eeuw bewoonde het de Koningin * weduwe van Polen, Maria Cafimira. De kapel van hetnbsp;Paleis, welke der familie Sangro tot een begraafplaatsnbsp;dient, maar anders ecne openbaare kerk onder den raamnbsp;van Maria della Pietatella is, verdient gezien te worden.nbsp;De familie legt�er federt 150. jaaren, dat zy van AlelTandronbsp;Sangro , Patriarch van Alexandria , aangelegd werd,nbsp;grootc fommen ten kofte aan, alleen is het jammer,nbsp;dat het niet met meer fmaaks gefchiedt. Het meeftenbsp;komt van den tegenwoordlgen Prins. In de geheele kapel ziet men niets dan marmer, en in eiken boog eennbsp;grafteken van eenen der voorvaderen des Prinsfen metnbsp;hunne ftandbeelden; een der beften daaronder is dat vannbsp;Paolo de Sangro, Prins van San Severo. Aan den pi-Jafter, die 't naad: aan den boog ftaat, ziet men altydnbsp;het gedenkteken van de geinaalin des Prinsfen, die innbsp;den boog ligt. De ftatue eener deugd, meer den lee-vensgrootte, verfiert dat altyd, na dat eene byzonderenbsp;deugd der Prins fefl� eigen geweeft is.

De zonderlingtte onder deeze ftatues is die der Eerbaarheid, door Antonio Corradini gemaakt, op het gedenkteken van de moeder des tegenwoordigen Prinsfen. Zy ia van �t hoofd tot de voeten geheel in een fluyer gS'nbsp;Jpald; en fchoon die uit het zelve ftuk marmers met bet

DOOR ITALI� N.

beeld gehouwen is, fchynt �er dat egter op zig zelf af- j^apels, �^zonderd onder te ftaan. De zagte befcheidene trekken,nbsp;de omtrekken van alle de deelen, vertoonen zig doornbsp;fluyer zeer duidelyk heen. Als men het niet geziennbsp;^�sft, gelooft men niet, dat het inooglyk is iets zo tenbsp;��^^aken. De inval van een beeld geheel te bedekken isnbsp;nieuw, maar niet fchoon, nog by de Ouden in ge-btuik. Een andere zonderlinge ftatue is il Dij�nganno ofnbsp;erkende ondeugd , van Queirolo. Men ziet eennbsp;quot;lenfch in een net verward, die zig door hulp van zynnbsp;^�^rftand, het welk de nieefter door eenen hem byftandnbsp;^^rleenenden genius heeft verbeeld, daaruit ontwikkelen wil. Het net is uit het zelve ftuk, maar zo fyn ge.

quot;'^rkt, dat het de ftatue naauwlyks aanraakt, en het is door de maazen heen uitgewrogt. Men kan ditnbsp;meefterftuk in zyn foort noemen, maar buiten denbsp;^'ytigheid des konftenaars heeft het weinig verdienfte.

hoort tot het grafteken van den vader des tegen-quot;'^ordigen Prinsfen. Op een andere plaats ziet men ^^riftus in �t graf, insgelyks met eenen lluyer bedekt,

Jofef Sammartino, maakte het na den dood van ^^^��^dini, die in dit Paleis in �t jaar 1752. overleed.

, kornis der kapclle en de kapiteelen der pilafters uit een door den Prins zelven uitgevondene za-�^Seftelde ftof, die vooral by �t ligt �er als paarlen-Urtziet, en zig by �t geele marmer der pilafters welnbsp;Aan de zoldering boven het hoofdaltaar is eenenbsp;oiet een lantaarn, zo fchoon naar de doorzigtkun-''erbeeid, dat �er het oog byna door bedrogen wordt.

'Sen van de vertrekken des Prinsfen ziet men ec-^onderlingen efterik van �s Prinsfen uitvinding. Men F S

hard als marmer, en heeft allerlei kleuren, als waren het Hukken naar zekere figuuren ingelegd.

De Prins is in 't geheel een heer van veel inzigts, dia door onyermoeiden arbeid en v�ele proeven verfcheidennbsp;nieuwe dingen uitgevonden en anderen verbeterd heeft.nbsp;Daartoe behoort de cnkauflifche fchilderkonft, waarovernbsp;de Graaf de Caylus gefchreven, en verfcheiden voorHa-. gen gedaan heeft. De proeven, welken men hier daar-I omtrent genomen heeft, fchynen die van Parys in fchoon-heid en duurzaamheid te overtreffen. De Prins doet eennbsp;zamenftelfel van wafch, dat zig in water oploft, ondernbsp;de kleuren. Dan kan men �er zo fyn mede fchilderennbsp;als of het miniatuur was, zelfs op metaalen en allerleinbsp;gronden , daar men met miniatuurverwen alleen opnbsp;yvooi, perkament, en papier, dat ligt geel en een aasnbsp;der infekten wordt, werkt, De Prins noemt dit foortnbsp;van fchilderwerk Eloidrica. Van zyne manier om h^^nbsp;krayonwerk beftendig te maaken, fpreeken wy benedennbsp;breeder.

Verders heeft hy de konH om plaaten met verfcheiden kleuren te doen drukken verbeterd. Men ziet by he�nbsp;bloemen op papier en wit atlas, met meer dati eeii�nbsp;kleur, dog met cene plaat en op eenmaal allen gediuW'nbsp;gelyk ook houten plaaten met verfcheidene kleuren o?nbsp;eenen vorm te gelyk afgedrukt. De bekende gekleurd'^nbsp;printen van Gauthier zyn zo goed niet. Hy heeftnbsp;ven van een foort blaauwe cn geele zyden HofTcn,nbsp;kins genaamd, met witte bloemen, gemaakt, waarna'�nbsp;dit zonderling is, ^dat de bloemen op, beide zydennbsp;en duidelyk afgedru'kt zyn, als of de grond wit

DOOR ITALI� N.

geagt was, op de manier als de fchoone glaasruitenNapels^ '''t de vyftiende eeuw, welke men In veele kerken be-^�ondcrt, is door deczen Prins weder gevonden. Hynbsp;(taaltjes van wit glas, �t welk alle kleuren op zulknbsp;wys heeft aangenomen, dat het helder en doorzig-is, als of het zo geverwd uit den fmeltoven geko-was. Van deeze uitvinding maakt hy ook gebruiknbsp;'^��trent het marmer, en weet het witte Kararifche mar-alle mooglyke kleuren te geeven. Zyne verwen zynnbsp;doordringend, dat zy niet alleen de oppervlakte kleu

en door verwen. Men ziet by hem omtrent een �iidcrd foorten van geverwde marmers, insgelyks eeni-:

basreli�fs, waarin elk yoorwerp zyne behoorlyke ^^2ur heeft. Hy maakt den Lapis lazuli zo konftig na,nbsp;het bezwaaflyk is , als men hem doorbreekt, dennbsp;yau (Jen vvaaren te onderfcheiden, ten min-'nbsp;heeft hy de zelve zwaarte, hardheid, en gouden ade-(*) Ook weet hy den efterikken eene veel groo-j � hardheid te geeven, zo dat zy geene fcheuren, ge-^ de gewoone efterik, Lajirica genoemd, in de ka-^ en op de daken te Napels bekomt.

^ proefneemingon met fyne fteenen zyn niet min-�Merkwaardig. Ily ontneemt hun eenigermaate de

Prins verzekerde den Heer La Lande, dat hy der over-^arkgraavinne van Bareuth een ftuk gefchonken had , 'c iij( ^ door Chymiften had doen onderzoeken, die bevonden,nbsp;j ,�'�gemaakte lazuurlleen zynen glans, gelyk de regte, doornbsp;H'kal nitri verlieft, en by de emailleerlamp niet finelt, maarnbsp;jljj ^*�d wordt, ten bewyze dar de kompofi�e geen geverwd

REIS-BOEK

liezen; anderen, die bleek fchynen, geeft hy eene fter-kere brandender kleur, �t welk inzonderheid met de ame¹ thyften wel'gelukt. Hy weet een foort van wit por-cellein te maaken, �t welk zynen glans niet door het vernis , gelyk anders het porcellein, maar door het rad, g�'nbsp;lyk de geflepene fteenen, verkrygt.

Men heeft te vergeefs inFrankryk getragt, de wol vaU het Apocynum of hondendood te fpinnen, dewyl denbsp;draaden te kort en te glad zyn. De Prins van San SS'nbsp;vero weet het egter, door het te broeyen en te weekeOnbsp;te leggen, gelyk men het vlafch doet, zo toetebereiden�nbsp;dat het gefponnen worden kan. (¹) Men kan van dl�nbsp;plant byna een menfch geheel en al kleeden, zelfsnbsp;hoeden van maaken. Zy geeft papier, dat veel ove^'nbsp;cenkomd; met het Chineefche heeft. Op eene dierg^'nbsp;lyke wys laat zig ook het grove werk en de flegte heP'nbsp;nip, die men anders zelden gebruikt, bezigen: hy gee^^nbsp;�er zelfs door de behoorlyke toebereiding eenen witte'�nbsp;zydagtigen fchyn aan. Hy heeft Haaltjes van ftofg�'nbsp;maakt, die op eene zyde van wol of laken, en opnbsp;andere van fluweel of zyde is.

Ook heeft de Prins zyne fcheidkundige navorfching�'' op veele in het gemeene leeven nuttige dingen gezogt to�'nbsp;paslyk te maaken. Daartoe behoort b. v. de konftnbsp;koperen vaatwerk op nieuw te vertinnen, zonder het f�'�nbsp;de vertinfel aftekrabben, zo dat het vaatwerk niet dquot;'�'nbsp;ner wordt, en het werk veel gezwinder toegaat, (t)

DOOR ITALI� N.

In �t Paleis Caraffa ziet men verfcheiden oude gedenk- A^apels. ^nkken, onder anderen een bronzen paardenkop. Het Palazsonbsp;P�3rd, als het wapen der ftad, ftond eertyds voornbsp;^�tbedraalkerk; dog alzo het gemeen geloofde, dat hetnbsp;�ioor Virgilius, dien het voor eenen grooten toveraar /nbsp;door helfche konft gemaakt was, en daarom �ernbsp;^^lerlei bygeloovigheden mede pleegde, zig zelfs ver-*^^2ldde, dat alle zieke paarden, die men �er bybragt,

S^^ond werden , deed het de Aartsbisfchop in �t jaar �322. aan Hukken liaan, en �er eene klok van gieten.

I^nen KoningKarei Napels, na een beleg van agt maan-, veroverde , deed hy het paard een toom in den *�Ond leggen, en daaronder zetten :

Thans

dog wy laaten het daar , in hoe verre vtaar zyn, of hoedanig de uitdag zyn zoude, als men 'er denbsp;nam. Het is genoeg, dat hy in veele andere Hukkennbsp;^quot;'yzen van een voor de fcheidkunde gefchikt vernuft heeft gegc�nbsp;Toe die uitvindingen behoort, t. een foort van wederhet-'�'quot;ttbrenging der planten; inzonderheid beroemt hy zig het venkelnbsp;2yne afch te kunnen hervoortbrengen. i. Kooien, dienbsp;langzaam vergaan, en geene afch geeven, al legt men ze ee�nbsp;k� Duren in 't vuur. 3. Een foort van papier, 't welk inzender-� voor de artilleriften zeer nuttig zyn zoude, alzo het geen vuurnbsp;gt; nog vonken nalaat, maar ten eerden tot kooien wordt. 4.nbsp;foort van onuLtblulchbaare lampen , waarover hy in �t jaarnbsp;eenen brief aan den Abt Nollet deed drukken. Hy heeft

^ � verlcheiden andere kleine dukjes uitgegeven, die wy kortheids' j '�'h voorby gaan. Het ware te wenfehen, dat hy alle zyne innbsp;�'atuuj. en Icheidkunde gedaane ontdekkingen zelf befchreeve,nbsp;een werk zyn zoude, dat eene ryke dof tot nieuwe ont-fobgen geeven konde.

R E I 8 - B O EK

Kapels. Thans ziet men den kop alleen in �t Paleis CarafFa. Ee* nigen houden het werk voor antiek, dogVafari oordeeltnbsp;het niet van een� Griekfchen meefter te zyn. Nog zynnbsp;in dit Paleis eenige antieke basreli�fs en builen aante-treffen; insgelyks een ftandbeeld van Koning Ferdinand Ifnbsp;door Donatello gemaakt.

S. Maria De Strada della Vicaria is eene der aanzienlykllen del Maggiore. ftad, gaande van de plaats van S. Spirito tot aan �t Ti'nbsp;leis della Vicaria. Zy is te gelyk eene der oudften, ennbsp;bezit de meeile oudheden. S. Maria Maggiore was voorheen een tempel van Diana, dog werd in de zesde eeur'tnbsp;in eene kerk veranderd, alzo de duivel zig, onder d�nbsp;gedaante van een varken, daarbyvertoond, en der ^nt-fche Had een fchrik aangejaagd had. Om die reden zietnbsp;men ook een bronzen zwyn op eene kleine koepel. D�nbsp;kerk is naar �t plan van Cosrao gebonwd. De koepelnbsp;fchoon en helder.

ni Euange-gekregen, om dat Joannes Jovianus Pontanus, geheim' lifta^ fchryver van Koning Ferdinand I. en te gelyk een vt:f'nbsp;maard hiiloriefchryver en digter, de kerk deed bouwcf-Gp de muuren, zo van binnen als van buiten, Ic*^^nbsp;men leerzaame fpreuken. die hy 'er op gezet heeft.nbsp;taniis was van Cerretto in Umbrien geboortig, maarnbsp;gaf zig, na dat zyn v^adcr in een oproer omgekomennbsp;naar Napels, en was cerit leermcciler en naderhand SP'nbsp;helrafchryver van Alphonfus II. Fly fchreef de hiftot'^nbsp;van den oorlog van Ferdinand I. en van Jan vannbsp;Men vertoont in de nabuurfchap der kerke het huis Jtitnbsp;by bewoond heeft, en daarin zyn ftandbeeld. Hy

dn's

DOOR � T A L I E N*

^ootis, en eenen vriend, graffchtiften gemaal^t had. �''Ien vindt ze allen in deeze kerk in marmer gehouwen.

zyn b�wyzen van d� tederheid zyns harten, en mee-*^'�rftukken eener vloeyende en treffende digtkundc. Al-'*^�1 verdienen zy gelezen te worden, dog wy zullen maar paar ftaaltjes aanvoeren. (*)

lila tbori bene fida comes cuflofque pudici, Cuique 6? acus placuit, cui placuere colt.nbsp;Otiaque focum cafiosque Lat es fervavit, �? arcenbsp;Et tbura �� lacbrymas pia Jena dedit.

Jn prolem Jludkfa parens, �3* amaMlis uni Qrice Jluduit caro cafla placere viro.nbsp;Hicpojitaeji Ariadna �, rofce violcequa nitejcant.nbsp;Qua pojita ejl Syria Jpiret adore locus.

Vrna crocum Dominee fundat, diftillet amomum Ad tumulum, ^ cineri fparfa cilijja fluat.

^iquifli patrem in tenebris, mea Lucia ^ poftquam � luce in tenebras filia rapta mea es.

neque tu in tenebras rapta es , quin ipfa tenebras Liquijli, fj* medio lucida fole micas.

^�gt;eto te natam afpiciOf num nata parentem '^fpicis? An fingit bisc Jibi vana pater?

Solamen mortis mijeta, te-nata, Jepulchrum Hoe tegit, baud cineri fenjus inejfe poteft.

Si qua tarnen de te fuperat p~.*s, nata, faUre Felicem, quod te prima juventa rapit.nbsp;j4t nos in tenebris vitam luBuque trabemusnbsp;Hoe pretium patri, Jilia, quod genui.

Pontanus was een fchrander man, die veele dwaalin-gen in de Roomfche kerk zag, gelyk uit het graffchrift op zynen geleerden vriend Pietro Compare, en uit denbsp;aartige toewying van het hoofdaltaar aan God, blykt Eennbsp;zonderlinge reliquie in deeze kerk is een arm van dennbsp;heidenfehen hiftoriefchryver Livius. De beroemde dig*nbsp;ter Antonio van Palermo, eigenlyk Beccatello genaamd,nbsp;heeft dien in �t jaar i4Si- als gezant van KoningAIphon'nbsp;fus V. die een yverig bewonderaar van deezen grootennbsp;gefchiedfchryver was, voor zynen meefter, van die vannbsp;Padua wecten te verkrygen. Hy moet daarna aan Pontanus gekomen zyn , die hem hier met het volgend�nbsp;opfchrift in bewaaring gefield heeft:

Titi Livii bracebium , quod Antonius Parnomita ^ Patavinis impetravit, Jo. Jovianns Pontanusnbsp;pojl annos boe in loco ponendum curmit.

De kerk van 5. Paolo ligt op de kleine plaats del cato Vecebio, welke der Had, toen zy nog lang niet t�'nbsp;de tegenwoordige grootte was gekomen, tot eene roaf^'nbsp;diende. Op deeze plaats is ook de vergaderplaatsnbsp;de ftadsbedienden federt de eerften tyden der Republ'�^nbsp;van Napels geweeft, wanneer zy in de Bafiliea Auglt;*fi*nbsp;t�zamen kwamen. Men ziet hier oveiblyffels van e��*

�ooR ITALI�N:

^'�Klen tempel, waar omtrent de meeningen verdeeld zyn. Ndpelsi ^aarfchynlykft is, dat Julius quot;Tarfus, een vry gelatenenbsp;Tiberius, dien voor Caftor en Pollux heeft doennbsp;^oinven, het welke een opfchiift aan den gevel, dat innbsp;*688. door eene aardbeeving verwoed werd, ook be-*^*agtigdc. De gevel had toen figuuren, en'er ftondcrlnbsp;agt gekanrreleevde zuilen en eenige flatues. Hedennbsp;*^11 dage zyn �er nog twee over, waaruit blykt, dat denbsp;*enipel van korinthifche order geweed is. Dc tegen-*^�oordige kerk heeft veele fchilderyen van Madimo, So-liitiene, en Bclifario. De fchoone tabernakel is van vcr-�uld brons, en met zuilen van jafpls voorzien.

De kapel van den h. Ga�tanus is gelieel met zilveren Piaaten, zynde geloften hier gedaan, behangen. Hiernbsp;*6(1: het gebeente van deezen heilig, die in 't jaar 1524*

'^6 order der Thcatynen digtte. Iil de faktidy h.3ngen ''^tfeheiden goede fchilderyen , onder anderen tweenbsp;5*oote dukken van Solimene , dc zlnverrukking vannbsp;^''ulus, en de val van Simon d�n Toveraar, dat voor �rnbsp;^6fte ftuk van dien mceftcr te Napels gehouden wordtlt;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;\

^6t kiooder is het fchoonde van deeze order fn Itaiien, een toevlugt van den voornaamden adel: men zietnbsp;als de kweekfchool van bisfehoppen en prelaateninbsp;*''*'� Om die reden begeven �er zig veele arme edel-Op de plaats in �t kloofter ftaan verfchei-oude kolommen uit den voormaaligen tempel, of

�gt uit het theater * �t welk hier lag , en waarvkn �^og eenige fpooren vindt. Dit toneel was hefnbsp;* welk Nero bedeeg , om Openlyk zyne ftem tenbsp;J�oorcn. Seneca kwam ��r, toen hy reeds een

REIS-BOEK

Nupels. leffen van den filofoof Metronadtc bytewooncn, (?) en 2ag met ongenoegen, dat de fchouwburg vol, en de gehoorzaal van inenfchcn ledig was.

Voor de kerk ftaat het beeld van den h. Gaetanus, �t welk hem de ftad, als eenc gelo.''te ter gelegenheid vannbsp;de jieft, heeft doen ftellen. De kleine kapel van Petrus, niet ver van daar, is ter gedagtenis van het wonder, dat de hier ftaande beelden van Cailor en Polluxnbsp;op zyn beveel omvielen, en den bals braken, opgerigtnbsp;geworden. De hoofden, die anderen voor hoofden vannbsp;oude keizers uitgeeven, vertoont men nog, en ais mennbsp;de hiilorie niet gelooven wil, zo zeggen het ten minftennbsp;de volgende vaarzen, die �er by Haan;

S. Lorenzo- De kerk van 5. Lorenzo is op bevel van Koning Karei van Anjou in �t jaar 1266. gebouwd. Zy is gothifch� maar in modernen fmaak verfierd, en wegens de menig'nbsp;te van beelden, fchilderyen, zuilen, en graftekens,nietnbsp;onagtzaam voorbytegaan. Op het hoofdaltaar ziet meOnbsp;drie g�ede llatues van Jan van Nola. De vier zuilen gt;nbsp;die agter het koor en in de kapellen zyn , komen uit betnbsp;oude paleis der Republiek, �t welk Koning Karei om vet

haa*

ht theatrwn fenex lbo , ad phtlofophHm ire erabefcam ? Jtaw**^* difcendum cjl -juamdtn nefetas t �quot; y p proverho credimm,nbsp;vives. Nec ulll hoe rti magts convenit quam htdci tamdUt difcetedr^nbsp;tjl qiitmadmodtim vivat, quam dia vivit-

DOOR ITALI� N.

Jwalen, en den adel liet houden van vergaderingen ver- Xiapelsi hieden deed. De kapel del Ro/ario is fchoon; men zietnbsp;�er het beeld van den ftigter en zyne gemaalin in. Denbsp;kapel la Reina voert den naam van de ftigteres, de Koningin Margarctha, gemaalin van Karei III. Cosmo Fan.nbsp;fago heeft ze in een nieuwer� fmaak veifierd. Hi^r liggen Karei Hertog van Durazzo, dien Koning Lodcwyknbsp;^an Hongaryen deed onthoofden, en Robert van Artois,nbsp;nevens zyne gemaalin Joanna, welke gedagte Margate*nbsp;tha met vergift deed ombrengen. Het daar te vindennbsp;beeld van den h. Antonius heeft Simon van Cremona,nbsp;een fchilder, van wien Petrarca dikwyls gewaagt, vervaardigd. Ook heeft de kerk veele gedenktekens vannbsp;voornaame en in de gcfchiedeniffen bekende perfoo-nen. Alleen tekenen wy aan , dat de beroemde natuurkundige Jan Baptift Porta , die zig onder anderennbsp;^oor zyn boek over de gelykenis der wezenstrekken innbsp;�te menfehen en de dieren bekend gemaakt heeft, en innbsp;t�zo. geftorven is, hier begraven ligt. In �t kloofternbsp;Vergaderen alle twee jaaren de afgevaardigden der ftadnbsp;en de landftanden, om over de vrywillige gift, die zynbsp;den Koning doen zullen, te beraadllagcn.

Het Hofpitaal der Ongeneeslyken, de gl� incurabili, Gli incu~ ''etzorgt meer dan zes honderd menfehen van beide ge-^^�ten, welken met langduurige ziektens, venuskwaa-en andere ongemakken hezogtzyn; insgel3dts kin-die de fchurft hebben. De laatften gaan in �t witnbsp;kukleed door de ftad, en zingen, om de inwoonders aannbsp;t'Utine fterflykheid te doen gedenken,

Filippo Neri behoort aan de order de Ilieronymie-S' FUippo of deir Oratorio, en is ten opzigte der konft eene F^eri.nbsp;�'�tJchoonfte kerken, niet alleen van Napels, maar vannbsp;G anbsp;nbsp;nbsp;nbsp;ge.

geheel Italien. Z/ is, z� wel als het kloofter, door den bouwmeefter Dionyfius Bartolomeo gebouwd. Denbsp;marmeren voorzyde valt pragtig in het oog. Het bin-nenfte der kerk heeft fchoone evenredigheden. Zy wordtnbsp;door twaalf korinthifche zuilen van graniet in drie fche-pen verdeeld. De fchaft deezer zuilen bellaat uit eennbsp;ftuk van 24. voeten hoog, en de piedeftals en kapitee-len zyn van Karrarifch marmer. Men ziet in het gant-fche gebouw te veel goud en fieraad; zy zou fraayer zynnbsp;als zy eenvouwdiger was. De meefle kapellen hebbennbsp;overvloed aan marmer en fchilderyen, welken men grco-ten meeftcrs toefchryft; dog zy zyn ten deele zo flaauw,nbsp;dat men ze bezwaarlyk voor origineelen houden kan.

Boven de hoofddeur is een groot ftuk in fresco van Luca Giordano, verbeeldende het verdryvenderkooper�nbsp;en verkoopers uit den Tempel. In het ftuk' heerfchtnbsp;eene goede fchikking, en eene bekwaame verdeeling vannbsp;ligt en fchaduw; dog Chriftus heeft geen edele uitdrukking. Van den zelven meeller vertoont zig in de vyfdenbsp;kapel ter regter hand de b. Therefia, met haare Karmelieter nonnen by een krucifix, een ftuk waarvan de koppennbsp;zeer bekoorlyk zyn. In eene kapel ter flinkerhand beeftnbsp;Guido een fcboonen S. Francifcus gefchilderd. De kapelnbsp;van Chriftus geboorte is fchoon van bouworder, en ge-� heel met marmer bekleed. Die van den h. Filippo Nerinbsp;is als een kleine kerk van marmer. Aan dc koepel heeftnbsp;Solimene deezen heilig in eene glorie afgefaeeld. In denbsp;koepel op de andere zyde van �t hoofdaltaar ziet men J�'nbsp;dith, ook van dien meefter, welke het vyandlyke heftnbsp;fchrik aanjaagt, door het hoofd van Holofernes te vet'nbsp;toonen. Het hoofdaltaar is geheel van koftbaare fteS'nbsp;nen 't zamengefteld, en met heerlyke marmeren zuift�

DOOR ITALI� N.

verficrd. De fakrifty praalt met treflyke fchilderyen van Napels. l^omcnichino, Pahna, en Guido, ten minften geeft mennbsp;22 voor originec'en uit. De hier bewaarde fchat vanzil-�'-'eren beelden, gouden altaargereedfehap en kelken metnbsp;juweelen bezet, kruisfen, en diergelyken, is veele ton.

Hen gouds waard. Napels is de ftad van Italien waar de kloofters, op de dagen hunner heiligen, en by de tennbsp;toon Helling van �t fakrament in de vaften, de meeftenbsp;vertooning maaken, en heerlyke muziek geeven, Ondernbsp;alle de kloofters der ftad zoekt zig dit byzonderlyk tenbsp;doen bemerken.

Het kloofter by de kerk van S. Filippo Neri is groot en fchoon. De eerfte afgeflotene plaats ruft: op ionifche .nbsp;zuilen van marmer, en op de andere is een tuin aange.nbsp;legd. De bibliotheek is eene van de vier die hier pu.nbsp;hliek zyn, en zeer aanzienlyk, vooral nu zy door denbsp;verzameling van Jofef Valetta, een�advokaat, een aan-v'as van 15000. ftuk van de fchoonfte uitgaaven der oudenbsp;f�'��^ores clasfici, Engelfche en Franfche werken, gekree-gen heeft. Zy bezit veele zeldz.aame handfchriften, ennbsp;onder anderen verfcheidenen van Jofef Sca�ger, Hein-fius, en Scioppius

Op de plaats voor den Dom fiaat het hofpitaal van ^^oht! della Mijericordia, �t welk zeer ryk is, en eennbsp;groot badhuis voor de zieken, op het eiland Ischia, on-'^erhoudt. In de fchoone kerk, daarby beboerende, zietnbsp;'Hen een treflyke fchildery van de werken van barmhar-^'Sheid , gefchilderd door Michael Angelo Caravagio.nbsp;de ^clve plaats ziet men ook den obelisk, die ternbsp;G 3nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;eere

R E I S - B o E K

eere van den h. Januarius is opgerigt. Het is een ge-denkftuk, �t welk Cosmo Fanfago op de zelve misfelyke manier, als de twee andere reeds aangehaaldcn, geordonneerd heeft. Alles is gedwongen en buitenfpoorig,nbsp;egter beweert men gemeenlyk, dat Fanfago hier eenmee-fterftuk geleverd heeft, een bewys hoe weinig men hiernbsp;weet, wat tot den edelen en waaren [maak in de bouw-konft behoort. Op het gedenkftuk ftaat de h. Januariusnbsp;in brons. Den 18. September, als den avond voor hetnbsp;feeft van den heilig, bouwt men 'er een ftellaadie by,nbsp;als een amfitheater, met tapyten behangen; het gedenkftuk wordt pragtig verligt, en een concert van meer dannbsp;honderd ftemmen gegeven.

S.Gtnnaro. De Dom of de Kathedraalkerk is dcezengrootea fchuts-heer der Napolitaanen gewyd, cn door Koning Karei I, van Anjou, omtrent het jaar 1280. gebouwd. Hel isnbsp;een oud gothifch gebouw, door Nicolao Pifano, vannbsp;wien wy by Florencen dikwyls gefproken hebben, ontworpen. Voorheen ftond hier een tempel van Apollo,nbsp;waarvan men by �t graaven overblyffels gevonden heeft.nbsp;By eene zwaare aardbeeving in �t jaar 1485. leed het gebouw zeer, dog men heeft liet met zwaare koften wedernbsp;hetfteld. By den hoofdingang ftaan twee porfieren zuilen op een paar leeuwen, die uit den ouden tempel ge.*nbsp;komen zyn. By de deur zyn drie graftekens van Koningnbsp;Karei I. van Carolus Martellus, Koning vanHpngaryen,nbsp;en zyne gemaalin dementia. Men telt in de kerk honderd en tien zuilen van Afrikaanfch marmer cn graniet;nbsp;yerguldfcls zyn nergens gefpaard. De zoldering van �tnbsp;middelfchip heeft SantaFede, en de apoftelen in de ronde vakken Luca Giordano gcfchilderd. De doopvontnbsp;van toetsfteen, welke in deezen gang ftaat, is een antieke

DOOR ITALI� N.

tifckc vaas, waarop de attribuuten van Bacchus uitgehou- Napels. V�en zyn. liet werk is flegt, en vermoedlyk uit den t'ydnbsp;'�an Konftantyn den Grooten. Over �t geheel is zy nietnbsp;Voor de kerk gefchikt. Het dekfel is nieuw, dog kwa-^yk uitgevallen. Het vat ftaat op een voet van porfier.

In den flinker kruisgang heeft Giordano twee wel za-mcngcftelde 'Hukken, en Solimene twee bisfehoppen 'laarhoven gefch.lderd. Op het koor ziet men een welnbsp;geordonneerde fchildery van Sebaftiaan Conca, vcrbeel-'iendc een procesfie. � Van de twee orgels heeft Vafarinbsp;liet eene, een Giordano het andere, met bun pinfeelnbsp;verfierd. De Hemelvaart van Maria op het hoofdaltaarnbsp;is van Pietro Perugino.

De onderaardfche kapel , of, gelyk men te Romen �egt, la Canfesfione, en te Napels ilScccorpo, rvaarindcnbsp;li. Januarius ruft, is van wit marmer, en met ionifchenbsp;ituilen van dien fteen verfierd. Op de muuren zyn ara-liefques, vrugten, kransfen, kinderen, en diergclyken,nbsp;til goeden fmaak uitgehouwen. Het beeld van den Kar-'linaal CarafFa, die de kapel hoeft doen bouwen, wordtnbsp;3an Michael Angelo toegefchreven, dog is niet fraai uit-�svoerd. In de kapel der Caraccioli ziet men het ge-^'inkftuk van iemant uit het gcflagt, die van Doftor innbsp;regten en de geneeskonft Aartsbisfehop van Napels isnbsp;Stbvorden. Petrus Ghetti heeft daarop de dood met eennbsp;Vkdoek, opeen uurglaas wyzende, nevens het portraitnbsp;Aartsbisfehops, afgebeeld. In de kapel van Minuto-van de welke Boccaccio in de vertelling van Andre-,nbsp;gewaagt, werden voorheen de promotien tot doflornbsp;'*^^�'rigt. jvien ziet �er verfchei�en ridders afgebeeld, metnbsp;^^ttornen op de helmen, �t welk voorheen een zinfpee-op de fterkte was. Paus Innocent XII. die Aarts �nbsp;!�is-

I S - B o � K

bisfchop van Napels geweeft v/as, heeft in dceze kerk een fchooii gedenkftuk , ot cigenlyk een cenotapbium.nbsp;Zyn bronzep borftbecld, zo wel als de marmeren ita-tues, zyn te Romen gemaakt. Niet ver van daar zynnbsp;de graftekens van de kfirdinaalen CaruiTa en Gefualdi,nbsp;In de kapel S. Lorenzo ligf Paus Innocent IV. begra-yen , die op de kerkvergadering te Lyons, in �t jaarnbsp;1245. bet cerfi: den Kardinqalcn roode hoeden gaf. Innbsp;een pilaar van den middelllen gang is een oude Na-politaanfche maat, Pasjetto, ingemetfeld. By de deurnbsp;der fakrilly ligt de ongelukkige Koning van Hongaryen,nbsp;Andreas, dien zync gemaalin Joanna I. worgen deed,nbsp;begraven. Men leeft daar het volgende berigtby:

Andrea, CaroH Uberti, Panncnia Regis, R. JVeat politanonm Regi , Johanna uxor is dolo laqueo ne-cato. Ne Regis corpus injepultum, fepultumve facinusnbsp;pojieris remaneret , Frandfcus Berar� R. Capycius fe-pulcrum, titulim nomenque p. Mortua. 1345- 14. Kal^nbsp;Q�obr,

. De kerk van S. Rsftituta of dc voonnaaligeKathedraal-r kerk hangt met die van den h. Januaries te zamcn, nanbsp;dat men den eenen kruisgang afgebroken heeft, om denbsp;kerk van den h. Januarius te bouwcii. De middelftenbsp;gang der kerk ruft op zuilen, die men uit een tempelnbsp;van Neptunns agt te zyn. Francifco Moro, een leerling van Soliinene, heeft de twaalf apoftelcn, en Giordano de zoldering aldaar gefehildcrd.

Il Teforo, of de kapel van den h. Januarius, is het pragtigfte gedeelte van de Doinkerk. Zyis in �t jaar 1608.nbsp;yolgens het plan eens Theatyner monniks^ met naame

zilveren beeld bewaard. Allenthalven heerfcht de �tootite pragt; de vloer is van marmer, en alles zo volnbsp;ftukadoorwerk en vcrguld.''el, dat het oog nergensnbsp;vindt.

koepel is van Lanfranco gcfchilderd. Domenichi. begon eerft ze te fcliilderen, na dat hy zig naar Na-Ptls begeeven had, uit hoofde van het ongelyk, �twelknbsp;te Romen had geleden. Vcrfcheiden anderemeefters,nbsp;�'�^ornaamlyk Guido , lieten het werk aan deeze kapelnbsp;�'^tken, uit vrees van door de Napolitaanfche meeftersnbsp;'''^�giftigd te worden, de eer van ze tc fcliilderen gce-vreemdeling gunden. Domcnichino had 20 grootennbsp;dat de opzigters der kerk by zyiie aankomft allesnbsp;''^t dn Napolitaanen, en inzonderheid de om zyn boos.nbsp;en valfch karakter bekende Belifario, gedaan had-yernietigen deeden. Dit verbitterde hen ten uiter-^ en zy deeden Dpmenichipo zo veel verdriets aan,nbsp;weder naar Romen ging, De opzigters fchreevennbsp;^ 'Nieuws om hem. Zype vyanden mengden afch ondernbsp;Italk, op dat het geen hy opdroeg weder afvallen

rulleden niet, voor dat het weggedaan, en de koepc^ van Lanfranco gefchilderd werd. Van Domenichinonbsp;niets gebleven, als de vier hoeken onder de koepel ciinbsp;de altaaillukken: zy zyn egter niet van zyn befte iverkinbsp;�t welk veniioedlyk gekomen is van 't verdriet waarva�nbsp;hy vol was. In LanfKinco�s ftukken ziet men fchoon�nbsp;groepen, eene goede tekening, dog geen harmonie�n uit'nbsp;drukking genoeg. De h. Janiiarius komende uit den brafl'nbsp;denden oven is van Spagnolet gefchilderd.

De rykdom deezer kapella en de daaraan paaiende f�' krifty is onbefcbryJlyk. De gefchenken, door den tegeU�nbsp;woordigen Koning en de Koningin van Spanjen, by hui�nbsp;eerfte bezoek aan den h. Januarius gedaan, zyn pragtig'nbsp;Een enkelde gouden kelk met juweelcn bezet koft 30000nbsp;daalders. Men heeft hier masfleve zilveren kandelaar*nbsp;vyf of zes ellen hoog; zes en dertig zilveren buftc�'nbsp;welke by groote plegtigheden ten toon gefteld wot'nbsp;den, enz.

Agter het altaar wordt, in eene nis met zilveren dcU' ren, het vermaarde bloed van den h. Januarius, in e��nbsp;paar glazen vlooien , bewaard. Jaarlyks wordt daarin�'nbsp;de het bekende wonder van het vloeibaar worden veriiS'^�nbsp;en de gemeenc man te Napels zou �er voor fterven,nbsp;het bovennatdurlyk gefchiedt. Men vertelt, dat n�''nbsp;Napolitaanfeh vrouwmenfeh, toen de heilig gedood wct�^'nbsp;het opgevangen heeft. By deeze glazen ftaat ooknbsp;hoofd des heiligs, en men gelooft, dat het bloed beg''�'nbsp;te vloeyen als het dat nadert. De groote dagen,nbsp;op dat wonder het volk vertoond wordt, zyn deip-S�^Pnbsp;tember en de 6. May; dog by honger, peft, hevignbsp;den van den Vefuvius, en andere ongevallen , neemt

DOOR ITALI� N;

^^sfchen veele kaarsfen, wordt van godvrugtige zie-S^kufl;, de priefter houdt ze in zyne warme handen, quot; �^Rikt ze onder zekere gebeden aan zyn borft. Als

��e Deum. Op den 6. May wordt voor het huis van ''^''gadering des adels, Seggio, een groot ftcllaadienbsp;/^kivd; tegen den middag brengt men het hoofd desnbsp;in een groote procesfie daar heen, en des avonds

REIS-BOEK

kundige Neuman, in �t jaar I733-, het geheim uitvon*^� van op een gemaklyke wys het vloeyen van �t bloednbsp;tedoen. De Heer La Lande, zelfs een Roomfch PcWnbsp;ver, haalt een� groeten geleerden aan, die dit wonci^'nbsp;op het naauwkeurigll: na deed. Hy deed een reliquiek*�nbsp;je van gedaante als de Napolitaanfchen maake, waaf'�nbsp;even zulk een paar vioolen gezet werden. Zy waf^'�nbsp;met een amalgama van goud, kwik, en cinnober,

�er als geronnen bloed uitzag, gevuld, Om dit te vloeyen, was ter zyde in het kasje een bedekte pypnbsp;vloeycnd kwikzilver, waaraan een klepje zo was rnbsp;maakt, dat telkens by het omdraayen van �t kasje lt;5^'*nbsp;iets van in de viool komen konde, waardoor dan l��'nbsp;amalgama allengskens begon le vloeyen. Ondertusfrf��quot;nbsp;kunnen de blinde een yverige Napolitaanen daartegen��

Petrus, en de Toveraars van Farao die vanMofes hsb^ nagedaan, en dat des ongeagt het vloej^en van �t bllt;^�nbsp;van den h. Januarius een wezenlyk wonder is. 0��nbsp;deezen behoort ook de bekende Napolitaanfchenbsp;fche priefters van cene ftad in �t Napelfche zig beroemden

een wonder, wierook zonder vuur vloeibaar te kiinnen gelooft, dat het vloeyen van �t bloed misfehien als eene naV��nbsp;daarvan uitgedagt i', om het volk wat te blinddoeken.

Itum fiarmna fine thura liqmfcert itmine facrw Ferfraiere lufit. Credat Jndaiis ySfella,

Horat. Sat. 1. s. vs. jy,

DOOR ITALI� N.

^ondnin ctedis Arabs , fcy.bicis quin barbarus oris Corfugis ad verce Relligionis iter?

'^fpke, palpa bcec. Stat longum poft Martyris cevwa Incorruptus adbuc, ^ fint tabs cruor.

^erfidus an cernis capiti ut cruor obvitts, ante Frigidus �? durus, fervent iiqueat ?

bannen van doorzigt en geleerdheid te Napels wee-wat van dit wonder te denken zy, al ontdekken zy voorzigtigheid hunne gedagten niet. En wat is waar-^'�^ynlyker, dan dat het alles een konftgreep is, daar dier-een vloeyen van bloed in meer andere kerken in�tnbsp;is ? Want met het bloed van de h. Joannes, Ste-Pantaleo, Vitiis, en de h. Patricia, gefchiedtnbsp;het zelve op zekere heilige dagen, in de kerkennbsp;die heiligdommen bewaard worden. (*)

^ kerk der heilige Apoftclen, den Theatynenbehoo-j jpofto-eene van de fchoonften der ftad, is vaneenen uit/i.

1 he jjfgiet pJetra Santa handelt breodvoqrig daarvan in zyn of van de bellendig voottduurcnde wonderen deinbsp;h'fche Kerk, waarmede hy drie dcelen gevuld heeft.

^ ' ^sttyds Ifond hier een tempel van Morcuriut, welken 'Koa-quot;quot;y� de Groote den Apollelen wydeda.

R EI S - B O EK

pel is helder en wel ge�venredigd. Lanfranco heff' zig hier vereeuwigd lt; het hoofdgewelf is van hem,nbsp;wel als dat van de groote kapel, en de ftukkennbsp;het koor. In de groote koepel vertoont zig een vui�'nbsp;rig genie, een groot karakter in de tekening, ennbsp;fchoonheden in de byzondere partyen, dog het ko!�'nbsp;tiet is M^at hard, en de beelden fchynCn niet lug^'�nbsp;genoeg. De kerk praalt met vier trcflyke ftukken vaquot;nbsp;Giordano, waarvan de geboorte van Maria in dennbsp;ter kruisgang, en tegen over haare voorftelling in dequot;nbsp;Tempel hangt. Beiden zyn zy van een betoverendnbsp;loriet, en komem naby aan de manier van Pieter vaquot;nbsp;Cortona.- De twee andere ftukken zyn in den llinkquot;^nbsp;kruisgang, dog komen in kragt en uitvoering niet vo^'nbsp;komen by de cerften. Binafchi heeft de koepel)nbsp;Vivtani een heeriyk ftuk boven den hoofdingang, V^^'nbsp;beeldende het bad van Eethesda, gefchilderd.

(je at'

tribuuten der euangeliften, den engel, den leeuw, flier, en den adelaar. De kapel Filainarino, innbsp;linker kruisgang, is eene van de pragtigften vannbsp;pels, en van Borromini ontworpen. Men zietnbsp;dan marmer, en vyf fchoone moza�eken, welken d��quot;��_nbsp;den en de, boodfehap van Maria voorftellen.nbsp;dra van Vercelli heeft ze naar origineelen van Gquot;quot;nbsp;welken de Kardinaal Barberini den Koning van Spnbsp;jen gefchonken heeft, vervaardigd. Het fchoonenbsp;relief hoven het altaar, �t welk een concert van

Het marmeren hoofdaltaar, en de koftbaare tabetquot;quot;' kei met zuilen van jafpis, is door Cangiano, een bf^quot;'nbsp;der der order, ontworpen. De groote bronzen kan

DOOR ITALI� N. iir

Uitdrukking in. Ter regter hand ligt de kapel der '��'tvangenis , die met veel fmaaks verfierd , en zeernbsp;aan marmer is. De fakrifly valt wel in �t oog,nbsp;praalt met een aanzienJyken fehat van zilveren ennbsp;^*^Uden gerccdfchap.

�e onderaardfche gewelven der kerk zyn fchoon, zo frifch , dat 'er de lichaamen lang onverteerdnbsp;*^Wn. In de zelren ruften de beenderen van dennbsp;'^�itiaarden Italiaanfchen digter Marino , die in 1625.

�^8en en twintig jaarcn oud, overleed. Op den muur 2yn beeldtenis gefchilderd. Van de twee, opfchrif-heeft de akademic der Ilumoriften hem �er eennbsp;'^'^un ftellen, het andere luidt als volgt: (*)

Johannes flapt. Marinus Weapol. inclytus Mufarum i^nius, elegantiarum parens. H. S. E. Natura faBusnbsp;lyram, haufta e Permesfi unda volucri quodam ignenbsp;^t�feos, grandiori ingenii vena ejferbuit. In una Ita-dialeSo Greecam, Latinam, ad miraculum uj'que,

^dfcuit micfam. Egregias prijcorum Po�tarum' animas '*p��ei�t omnes, cecinit aqua laude facra, profana. Di-^i/i in hicipiti Farnasjo , ingenio , utroque eo vertice

ftct cerfte is gebruiklyker. De Hertog van S.ivoycn maakte

^''dsier van de Order des h. Lazarus en Mauritius. De Kardi-Haal �i

�'htivoglio hield zeer veel van zyne dlgtlluleken , en zettede die uittegeeven; egter vermaande hy hem, eenige vryenbsp;�n zyn gedigt over den dood van Adoiis te veranderen of

Napels. Juhlimior , exurrit diu patria rediit Parthenope Sirsf^ peregrina , ut proprior ejjn Maroni Murinus. NvnCnbsp;laureato cineri marmor boe plaudit. Ut accinit, adxtif'nbsp;nam citbaram Fames concentusi

Uk tumulus nagni htevk hese ejl urna Marini i Jllius hoe tsgitur marmore froBa lyra.

�Clara mart traxit cognomina gurgite plene Carmina, �* arguto qui deelit ore fales.

Het kloofter is uitgeftrekt, en heeft een tventeltrdf met zo laage treeden, dat de ezels het graan naar b�quot;nbsp;ven draagen kunnen. De bibliotlieek heeft een aaf'nbsp;zicnlyken vo�rraad van boeken. Met dit kloofter is eeOnbsp;ftigting verknogt, diergelyke men zelden aantreft,nbsp;die egter in aile (leden behoorde ingevoerd te wordef'nbsp;Zy beftaat in eene broederfchap van een paar hondet*^nbsp;advokaaten, die de twiftgedingen voor arme menfebt^quot;nbsp;onderzoeken, en de noodlydenden voor niet bedienflf'nbsp;Uit hetgezelfchap wordt �er een benoemd j diedezasi^nbsp;ex officid moet overneemen, dog geene onkoften heeft'nbsp;alzo het kloofter aanzienlyke inkomften geniet, gefchb'^nbsp;om de proceskoften te betaalen ; hy dient alleennbsp;noodlydenden met zynen raad en zyne pen.

ni a Carbo-etn breede ftraat van dien naam, van de welke Petra^'^ rara. verhaalt, dat zig daar de jonge lieden opeulyk metnbsp;ftelcn en fchermen, zelfs in byzyn Van den Koning,nbsp;fenden. Plet merkwaardigfte in de kerk is het Gothift^�nbsp;monument des Konings Ladislaus, die haar veelnbsp;beweezen heeft. Het beftaat uit verfcheiden nisfen

.elt^

DooH ITALI� N.

de Koning te paard met den degen in de hand, wat Napels, naar beneden zit hy by zyn zufter de Koninginnbsp;Lanna II.- welke hem dit gedenkftuk heeft doen oprig--*^'5- Op het graf van deezen merkwaardigen, en voornbsp;Scheel Italien ontzaglyken Koning, die van vergiftnbsp;^�erf, (*) leeft men fchoone Latyrifche vaarzen, die opnbsp;^yne uitgeftrekte onderneemingen doelen. De langftennbsp;van den vermaarden Sannazarius.

Agter het hoofdaltaar ziet men het gedenkteken van Senefchalk van Napels, Syriannus Caracciolo, dienbsp;gunfteling van gemelden Koning Ladislaus was, ennbsp;'�P de Koningin Joanna II; zo veel vermogt, dat hy meernbsp;zy regeerde. Eenigen willen, dat de Hertogin vannbsp;hem uit nyd deed ombrengen, anderen dat hy opnbsp;'�^hzetten der Koningin, die hem veelligt moede was,nbsp;kant geholpen is. Het ftuk werd in de Vicaria, ofnbsp;gerigtshof, uitgevoerd. De Koningin deed hem ditnbsp;^^denkftuk oprigten , waarop ifi �t jaar 1453. dit vannbsp;^�rentius Valla gemaakte graffcbrift gezet werd ;

Zyn dood wordt van de Ichryvers zeer zonderling verhaald. Koning fchreef der Itad Florencen, by haare overgaaf, zeernbsp;,nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;voorwaarden voor, dog vorderde daarvoor het mooiiie mels-

�n bewilligen , dog wrook zig , na dat hy van te vooren zyn� I onderrigt had. Et ba nova Venus ad marUum fassm egredU^nbsp;i * CKt nmcre defia^ranti cum fc fermitunt , tx domeft�co mdndat^

Et,.

Foecunda populos procerefque in pace tusbar, Pro Bominx imperio nullius arma timens.

Sed me idem livor, qui te, fortisfime Cxfar, Sopitum extinxit, mUe juvante dolos.

Non me , fed totum lacerat manus impia regnum, Partbenopeque fuum perdidit alma decus.

De kapel van den Marquis de Vico heeft fchoon marmer en beeldwerk. De vier ftatues in de nisfen zyn van de bekwaamde raeeftcrs, die toen leefden, en als oinnbsp;ftryd zig beyverden, naamlyk Nola, Santa Croce, CaC-eavello , en delia Piata. De kapel behoort onder denbsp;beften van Napels, Vafari heeft de fakrifty gefchilderd-Het bloed van Joannes den Dooper wordt hier, gely''nbsp;als dat van Januarius in de Domkerk, op zekere heilig�nbsp;dagen vloeyend gemaakt. De Auguftyners bezitten een�nbsp;aanzienlyke bibliotheek in het kloofter by de kerk bn'nbsp;hoorende, welke bibliotheek de Kardinaal Seripando S�'nbsp;ftigt heeft. Zy is met goede handfchriften voorzien.

S. Catarina De kerk S. Catarina a Fjrmello heeft dien bynaam a Formello.verfchillende t�zamen loopende waterleidingen, di�nbsp;naar de tegenwoordige uitfpraak Formali heeten. Innbsp;nabuurfchap is ook een paardenwed, �t welk Foritis^^*nbsp;genoemd wordt. Antonio van Florencen heeft de k�f^nbsp;gebouwd, en �er.do eerfte koepel te Napels op gez^^��nbsp;na dat Brunellefchi het bouwen van de koepels totnbsp;maaktheid gebragt had. Het kloofter heeft eene van d�nbsp;fchoonfte apotheeken van Napels, waarby ook eenenbsp;zameling van natuurlyke merkwaardigheden, oudhed��nbsp;cn andere zeldzaamheden bewaard wordt. Onder �nbsp;dcre dingen is daar dc kopy van den kop van dennbsp;rugten Mafaniello.nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;^

DOOR ITALI� N.

Cs Vicaria is een groot op zig zelf ftaand gebouw, Napelti Eerwaards a.Ie de gerigtsbanken verlegd zyn. Willem i^nyicariainbsp;Normandie bouwde het, als een foort van flot, zonbsp;het zeer hooge en dikke muuren heeft. Tot op dennbsp;van Ferdinand I. woonden �er de Koningen van Na.nbsp;op. In �t jaar 1540. werden �er de gerigtsbanken ennbsp;�evangeniflcn naar toe verlegd. De hoofdzaal is zonbsp;fitoot, dat �er 20:0. menfchen in kunnen, en egter krieltnbsp;�er alle ogtenden van notariffen , prokureurs, ennbsp;diergelyken, zo dat nien zig naauwlyks roeren kan. Daarop volgen zes zaaien , waar gerigt gehouden wordt,

^npo ai Rota, en vier byzitters. De Rekenkamer, laCa-��era della Sommaria, heeft ook twee regtbanken , Rr:ota grande en Ruota meziana, waar over zaaken die geld-�'dddelen en gemeene uitgaaven raaken , geoordeeldnbsp;'''ordt. Voor de eerfte inftantie in kleine civiele zaa-Zyn twee ruote, en cene voor de kriminecle. Denbsp;f^hryvers, archiviften, en andere hiertoe behoorendenbsp;P^tfoonen , beflaan verfcheiden kamers. Een byzon-dtre regtbank , la Zecca, oordeelt over muntzaakeninbsp;wat van maaten en gewigt afhangt. De oorfprong.nbsp;lyke maaten van Napels zyn op de plaats onder dennbsp;begraven , op dat zy niet geftolen of verlorennbsp;^''^den worden* De Campime heeft �er flegte en kwa-^ gemaakte kopyen van , van de welken men zignbsp;�dient

^�baajg fchikking ontftaat een groot ongemak in �t *��fneene leeveri, zo dat nergens meer bedrog gepleegdnbsp;by h�t verkoopen van wyn en koorn, als te Na-zonder dat men vergoeding kan krygen*nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;L�/innun^

i�6 R E I S . B O E K

Napels, der wereld, naar dien men deszelfs inkomften op ee� millioen daalders rekent. (¹) Koningin Joanna II. heeftnbsp;het zelve zeer verrykt. Men ontvangt hier alle gewonden , onzinnigen, en gevaarlyke kranken zonder onder-fcheid. Voor de kleine kinderen is maar een draai,nbsp;Turno, waarin zy van buiten door onbekenden gelegdnbsp;worden, en men heeft altyd agt minnens in gereedheid.nbsp;Het getal der vondelingen, welken hier opgevoed worden, bedraagt over de 2000. De jcmgens leeren handwerken of worden priefters, want, vermogens een voor-regt van Paus Nikolaas IV., zyn zy allen als wettig geborenen aantezien. De meisjes worden tot huiswerknbsp;van �t hofpitaal en tot onderwyzing der kinderen gebruikt,nbsp;ten deele voor het kloofter opgebragt, en een zeker getal jaarlyks met een uitzet van honderd tot twee honderdnbsp;dukaaten uitgehuwelykt. Behalven deezen huwelykt hetnbsp;hofpitaal nog andere arme meisjes, van borgerlyken ofnbsp;adellyken Haat , door middel van aanzienlyke ftigtingen,nbsp;wit, en zodanig eene bruid krygt fomwylen rooo. ofnbsp;2000. daalders mede. Het hofpitaal onderhoudt nog viefnbsp;anderen buiten de Had, waar de gezond gewordenen zignbsp;eenen tyd lang, om kragten te krygen , ophouden. He²'nbsp;eene is te Puzeuolo, waar veele kranken naartoe gezoU'nbsp;den worden, om de zweetbaden in de nabuurfchap t�

DOOR I T A L I E N.

Sebruiken. Men kan zig ligt voorftellen, wat de noo- Napels. �^ige bedienden tot dit alles, apotheekers, artfen, ennbsp;Wondheelers, koften. De apotheek is voortreflyk inge-�igt, en van alles voorzien. Aangezien deeze uitmuntende inrigtingen luiden de woorden boven den hoofd-ingang des hofpitaals niet te grootfch ;

De groote rykdom maakt, dat men de fchoone en nog In goeden Haat geftelde kerk, die eerft in �t Jaar 1540.nbsp;gebouwd was, afgebroken heeft, en doorVanvitelli eennbsp;nieuwe doet bouwen. Zy wordt ten opzigte van dennbsp;finaak zekerlyk de eerfte van Napels, waar het zo zeernbsp;aan modellen! van eenen edelen en zuiveren fmaak ontbreekt. Dog veelen zal veelligt daarby in de gedagtennbsp;fchieten, dat die ftigtingen eertyds niet gemaakt zyn om.nbsp;ter tonnen gouds, en dat zonder nood, aan te verfpillen,nbsp;daar men ondertusfchen, overeenkomftig met haar inzigt,nbsp;''eele duizenden van ongelukkigen had kunnen byfprin-�en. In de oude kerk waren veele koftbaare altaaren ennbsp;Sraftekens, onder anderen dat van Koningin Joanna II.nbsp;Mken vermoedlyk, zo wel als de fchilderyen, plaatsnbsp;te de nieuwe vinden zullen. Onder de fchilderyen zagnbsp;teen voorheen een bruiloft te Kanaan van Masfimo, ennbsp;ftukken van een treflyk koloriet door Luca Giorda-naamlyk de Koningin van Seba, Jakob met den en-worftelende , Tobias met den engel , Jakob dennbsp;van den put wendende, Mirjam Mofes zuftcr,nbsp;H 3nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;den

ii8 R E I S - B O E K

HET KWARTIER DER MARKT EN DER

Jit Markt. Mercatf, de Markt, of de groote plaats by de kerk der Karmelieten, is 330. fchreeden lang, en 240. breed,nbsp;en met eene fontein van Cosmo verfierd. Hier wordtnbsp;alle maandag en vrydag markt gehouden, waar hy, dienbsp;zig een begrip van �t Napelfche graauw maaken wil, hetnbsp;kan komen leeren kennen. De misdaadigers worden hiernbsp;te regt gefteld, en �er ftaat altyd een galg, �t welk opnbsp;eene plaats, waar het woefte graauw deezer ftad denbsp;meefte oproeren heeft aangevangen, en waar zig den ge-heeien dag zo veele ledige menfchen ophouden. hoogftnbsp;noodig is. Hier was ook het toneel van de agttiendaag-fche regeering van Mafaniello. Onder alle te regt ftel-lingen op deeze plaats gedaan, �s die van den jongen on-fchuldigen Konradyn, den regten erfgenaam des Napoli-taanfchen troons, de onmenfchlykfte. De godloozenbsp;Paus Clemens IV. had hem, uit hoofde van de oneenig-heden die hy met zynen vader. Keizer Koenraad, gehadnbsp;had, in den ban gedaan. Hy kwam , vergezeld van Hertog Frederik van Oollenryk, om bezit van Napels tenee-men, dog werd door Karei van Anjou, die door dennbsp;Paus derwaards gelokt was, geflagen, en door eenennbsp;zekeren Frangipani van Aftura, tot wien hy zyne toe-vlugt genomen had, in de handen zyner vyanden over-� geleverd. De Paus rullede niet, voor dat Karei denbsp;twee ongelukkige Prinsfen in �t jaar 1268. openlyk onthoofden deed. Ter gedagtenis van deeze fcbandetyke

is op de plaats eene kleine kapel gebouwdgewor- jjapels. en van binnen ziet men de hiftorie op den muurnbsp;��childerd. De gemeene man beeldt zig in, dat denbsp;�''loer ter gedagtenis dier onregtvaardige daad altyd vog-blyft , �t welk egter vennoedlyk van de laage lig-komt. Op de porfieren zuil des altaars leeft mennbsp;oude letters:

^Isruit blykt, dat �er toen lieden waren, die met deeze ithandelyke daad den fpot dreeven. De zinfpeeling isnbsp;^lendig, en doelt op den Keizerlyken adelaar en den be-^tter van Aftura, die een verraadcr was.

In eene ftraat aan de Markt is eene plaats, tegen over kerk van Maria dell�Avvocata, Qapo di Napoli gehe�nbsp;naar een vrouwen hoofd, �t welk men voorParthe.nbsp;�^'�Pe uitgeeft. Het ftaat op een piedeftal, en heeft welnbsp;^�n Griekfch kapfel , dog , alzo het heifteld en aan-Seftreken is, kan men �er weinig antieks meer aan ont-

'^'^kken.

^e Karmelieten hebben een klpofter in de hiftorien '^^�^'quot;aard, nevens eene kerk aaq Mai'ia geivyd, welkenbsp;hoofde van de nabyheid der markt altyd vol men-k^his, en volgens eene oude gewoonte alle zaterda^nbsp;Van den Koning bezogt wordt. 2y heeft het meeltnbsp;^eizerinne Elifabeth te danken, welke naar Romennbsp;om haaren ongelukkigen zoon K�nradyn te red-gt; dog hy was al eenige dagen van te vooren ont-^ ^�d, 2y gebruikte het geld beftemd om haaren zoonnbsp;^ fc koopen ten behoeven deezer kerk, en liet �er denbsp;II 4nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;t'vep

Napih. twee ongelukkigen prinsfen in begraven. Zy liggen tei regter hand by den ingang agter een altaar. Op den muurnbsp;leeft men:

Qui giaccono Conradino di Stouffen, figlio dell' Im-peratrice Margarita ^ di Corrado R� di Napoli, ui-timo de� DucM dell� Imperial cafa di Suevia, e Federico d�Abshurg, ultimo de' Ducbi d'^uflria. A. la�p

Vermoedlyk is dit opfchrift in laater tyden door onkundige monniken gemaakt, want �er zyn tw^ee groote misflagen in tegen degefchiedenis. De Keizerin heette nietnbsp;Margaretha, maar Elifabeth, en was eendogterdesHer-togs Iluftris van Beyeren, (*) en P'rederik, de erfgenaam van Ooftenryk, was niet van Habsburgfch, maarnbsp;van Beyerfch bloed. De fchoonfte fchildery der kerk isnbsp;eene Hemelvaart van Maria door Solimene. Men vindtnbsp;weinig ftukken van hem waaraan hy een zo goed koloriet gegeven heeft. Hy heeft ook de kapel van �t kruci-fix gefchilderd. De fchilderyen op de boogen,, welkennbsp;uit het leeven van Chriftus genomen zyn, hebben Ludovico Siciliano tot fchilder gehad. Op het hoofdaltaarnbsp;hangt een Marienbeeld, �t welk de Euangelift Lukas,nbsp;die voor de Italiaanfche kerken zeer naarftig gewerktnbsp;moet hebben, zou hebben gefchilderd. Het heeft, oin �nbsp;het van anderen te onderfcheiden, van zyne bemorftsnbsp;kleur, den naam van Maria la bruna, en wordt door

(*) In den vierhoekigen j-ang des kloofters, waar Balducci het Jeeven van Elias op natten kalk gefchilderd heeft , ftaat het beeldnbsp;deezei' Keizerin met een lang oplchrift, waar zf wederom valfcltrnbsp;Jyk Margaretha genoemd wordt.

door ITALI� N.

gemeen zeer fterk aangebeden. Ook vertoont men Napeh. krucifix, �twelk, ten tyde dat Alphonfus I. Napelsnbsp;^^legerde, het hoofd boog, om een kanonkogel te ont-'^�5'ken, dog egter niet beletten kon, dat de doornen-^toon mede genomen werd. Ten minften de kanonko-hangt �er naaft, om de hillorie buiten tegenfpraak tenbsp;^^llen. De fakrifty bezit een grooten fchat aan zilver.

Het kloofter is een uitgeftrekt gebouw, en heeft in ^yden van onluften den afgezondenen des volks en desnbsp;'�'^giftraats dikwyls tot eene plaats van beraadllaging gediend. Uit de flaapkamer der monniken beeft men eennbsp;fchoon gezigt over de zee. Men vertoont ook nog denbsp;plaats, tyaar de beriigte belhamel Mafaniello, in �t jaarnbsp;^�547- in zyne razerny doorfchoten werd, fchoon anderennbsp;geheele hiftorie in twyffel trekken, en meenen,

*^31 de Onderkoning, Hertog van Arcos, hem door ver-Sift heeft doen van kant helpen.

He Torriune del Cannir.e behoorde eertyds tothetkloo-maar alzo de muitelingen in �t jaar 1647. daaruit �P �s Konings fchcpen vuurden, en naderhand de Hertognbsp;Guife zig daar genefteld had, heeft men hem ineennbsp;van kafteel veranderd, waar een bezetting ligt, ennbsp;kloofter ftaat nu als midden in de veftingwerken.

Cavallerizza of de groote rybaan, nevens �s Ko-ftallen, ligg?n by de brug van Magdalena. Zy '^^'^^ienen van wegen de treflyke paarden van den Koning,nbsp;meeft allen Napolitaanfchen zyn, gezien te worden.

Sebouw is zeer ruim, en de tegenwoordige rybaan met die van Turin, voor de befte van Italiennbsp;E^houden, De brug der h. Magdelena is van gehouwen

H 5 nbsp;nbsp;nbsp;ftee-

fteenen, breed en fchoon. Zy ligt over den Seheto, di� hier zeer final wordt, en terftonds daarop in zee valt. (*)

II Conjtrvatorio di Maria di Loretto ligt �er by, en is een weeshuis, waarin de jongens voornaamlyk tot denbsp;muziek worden opgebragt, 't welk reeds verfebeidennbsp;groote virtuoli, zo wel in �t zingen als behandelen vannbsp;fpeeltuigen, uitgeleverd heeft. Diergelyken zyn �er nognbsp;eenigen, b. v. dat van S. Onofrio en della Pi�ta, waarnbsp;honderd en vyftig jongens in de muziek onderwezen wor-,nbsp;den. Men rekent te Napels in 't geheel zeven ea dertignbsp;Konfervatorien, de welken een foort van armenhuizennbsp;zyn, waar kinderen, oude lieden, en meeft vrouwen,nbsp;worden ontvangen en onderhouden, waar voor zy egternbsp;werken en het huis moeten helpen onderhouden. In datnbsp;van den h. Januarius telt men �er omtrent duizend, innbsp;dat van S. Filippo vierhonderd, enz. Een is �ergcfchiktnbsp;tot het wolfpinnen, en heet daarom Cmjervatorio dell�nbsp;arte della Lana; een ander is alleen voor dogters vannbsp;notariffen, nog een ander voor het gild dergoudfmeden,nbsp;enz. De Italiaanen hebben in opzigt der iiuldaadigenbsp;ftigtingen boven andere volken veel vooruit, maar Napelsnbsp;overtreft alle andere plaatfen, en ftrydt met Romen omnbsp;den voorrang.

De koninglyke Menagerie ligt aan �t einde van d� voorftad van Loretto, en verdient gezien te worden, omnbsp;de veelerhande zeldzaame dieren.

Bergo di S. Antonio is eene der grootfte voorlieden, -ligt noord waards voor die van Loretto op den weg naatnbsp;Romen. In de kerk van S, Antonio Abbate vertoont men

oude fchlldery in olieverw van Antonio cti Fiore, JSfapsU.

om het jaar 1362. gefchilderd zou zyn, en daar-den Italiaanen tot een bewys dient, dat by hun het ^'�hildej.gjj met olieverw zon uitgevonden zyn. De inon-^'ken van dit kloofter zjm in bezittting van het inzegenennbsp;paarden en varkens. De eenvouwdige boeren bren-gemeenlyk een varken van de kudde,'�t welk hiernbsp;^^^ekend en gewyd wordt, en als dan den zegen ovdrnbsp;geheele kudde verfpreidt. Het beft daarvan is, darnbsp;'i'onniken gemeenlyk zodanig een varken, als het regtnbsp;geworden is, tot gefchenk krygen. Op S. Antonins-brengt men de pparden rondom de kerk, om ze tenbsp;'^�en inwyen.

In de ftreek Ar:mccia genaamd is een heuvel, die nog naam van Lotrecco voert, federt den tyd, dat denbsp;^aarlchalk vanLaiitrec, in �t jaar 1528. daar zyn hoofd.

'^'�'^artier had. Hy belegerde de ftad, en liet het water, ze niet te zeer door het fchieten te verwoeften , afrnbsp;*�ideu, dog kpn, uit hoofde dat �er zo veele putten ionbsp;ftad waren, zyn inzigt niet bereiken. Veeleer haaldenbsp;zyn heir, door het overgeftroomde water en de daar-veroorzaakte kwaade dampen , eene befmetlykenbsp;op den hals, welke een groot gedeelte daarvan ennbsp;zelven het ieeven koftte.

^.^^^sraglio is een groot arm- en werkhuis, door Ko ji^sraglk Karei III. in rpsz. geftigt, om het menigvuldige

124 R E I S - B o E K

Eene lange ftraat van deeze voorftad loopt naar Foggi� Reals, oudtyds een koninglyk lufthuis , �t welk J'erdi-nand I. in �t jaar 1490. bouwen deed. De tuinen waren toen ruim en fchoon, thans is �er niets dan eennbsp;moestuin. De fchilderyen zyn bedorven, de beeldennbsp;�weggenomen, de waterpypen uitgegraven , zo dat hetnbsp;water nu moerasfen maakt. Thans gaan alle menfchennbsp;in de voorftad Chiaia wandelen, en niemant komt hei-waards, daar voorheen een ieder deezen tuin kwam bezoeken. De Koningin Joanna hield zig hier ook dikwyl*nbsp;^ op, en beging �er de groofte buitenfpoorighederv. Mennbsp;vertoont nog eene fteile hoogte, van de welke zy veelen,nbsp;met welken zy ontugt gepleegd had, van boven neetnbsp;deed werpen, op dat zy zig niet van de genoten gun-ften beroemen zouden.

gins. Bari en Apulien loopt voorby Poggio Reale en Monti Fergine. De laatfte plaats wordt van �t geineene volitnbsp;uit de ftad, van wegen een wonderdaadig Marienbeellt;Jnbsp;van reusagtige grootte, dat uit het paleis der Keizers �*nbsp;Konllantinopoien herwaards gebragt zou zyn, veelvuldig bezogt. Het volk meent, dat Maria zo weinig vleefd�nbsp;verdraagen kan, dat zy op ftaanden voet begint te donderen , als ismant in de kerk komt die vleefch of vetnbsp;zig heeft.

Sportiglio- Vel van Lotrecco, niet ver van den weg naar Pogg'*^ Reale, en is vermoedlyk eene der oude Katakoinben fnbsp;weeft. Zy zal twee mylen lang wezen, en uit verfchnl'nbsp;dene gangen bcftaan, waarvan de een, 20. voet bree*!�nbsp;federt de peft van 1(556. toegeinetfeld is, alzo toen n*

den

heu'^'

DOOR ITALI� N.

�ieuvel ftaat de kerk van Maria delPianto, welke hoofd-zaaklyk ten behoeven der verflorvenen wordt aangebe-Op de fchildery van �t hoofdaltaar ziet men Ma-. biddende voor de zielen in �t vagevuur. Twee 3irdere ftukken van Luca Giordano zyn zeer fchoon,nbsp;men zegt, dat de meefter ze in den tyd vannbsp;^'''ee dagen voltooid zou hebben. (*) Het uitzigtnbsp;''Oor de kerk is treflyk. Men ziet over een groot ge-�Jeelte van Napels, nevens de velden en tuinen, waar-*^oor de Sebeto ftroomt, heenen.

Napels is, gelyk de meefte Italiaanfche fteden, ryk-Waterlei' *yk van water voorzien. Twee hoofd water leidingennbsp;^firdeelen zig door de geheele ftad. Het Acqua de'nbsp;^�^rtnignani ontfpringt 26. mylen noordwaards , gaatnbsp;'^oorby Poggio Reale, en voorziet het Koninglyke Pa*

'o�s en de ftreek van Chiaia. Het Acqua Feccbia of heeft twee nog meer afgelegen bronnen, die zig,nbsp;aylen van de ftad, by Folia yereenigen, door denbsp;'^oorftad van S. Antonio loopen, en het overige ge-'^oelte der ftad voorzien. De waterleidingen, die on-de ftraaten van Napels doorgaan , zyn breed ennbsp;quot;�al onderhouden. Zy hebben reeds tweemaal gediendnbsp;Napels te overrompelen, de eerfte reis toen Beli-, en. de tweede toen Alphonfus I. de ftad belegerdenbsp;.. Het ij bekend , dat de hiftoiie der Ithllderkonft niet ligt e�-Oen

^ �'tefter toonen kan, die zo ligt en gezwind goede ftukken � als Luca Giordano. Om deeze geswindhcid werd hy gs.nbsp;ganoemd Lko �lt;�

VAN

De regeeringsvonn Van �t koningryk Napels is federt langen tyd eenhoofdig. De adel en het volk hebben eg'nbsp;ter in de voorgaande eeuw, toen hunne vorilen van denbsp;hand waren, en de Onderkoningen gemeenlyk de zaakennbsp;kwalyk beftierden , en te veel op hun byzonder belangnbsp;zagen, dikwyls gezogt het juk aftefchudden, cn zig ii'nbsp;de oude vryheid te herftellen. De gefchiedenis van Napels is vol van onluften en omrventelingen; dog federtnbsp;honderd jaaren is het lyk meer in ruft geweeft, naardiennbsp;de Onderkoningen den adel meer en meer onderdrukt jnbsp;on de vergaderingen der Staaten, welken hunnen inzig'nbsp;ten zeer hinderlyk waren, afgefchaft hebben. In�t jaafnbsp;164.2. werd de laatfte van die vergaderingen gehouden.

Zo lang Napels onder eenen vreemden Koning fton^l heeft men het als een zwak en arm land aangezien, alzOnbsp;men deszelfs kragten onder die flegte regeering nog kende, nog zogt op te beuren. De beftiering der Onderkoningen duurde flegts drie jaaren of fomtyds langer,nbsp;�welken tyd zy het land niet regt konden leeren kennen , en als zy al de beften inzigten gehad hadden, nie^nbsp;veel goeds uitrigten. �ene van hunne voornaafflft*nbsp;bezigheden was het geld der onderdaanen naar een vreein�1nbsp;land te helpen. Zy konden de ingezetenen al zo weinignbsp;�Verligting v�rfchaffen als de ontvangers, eh waren dast'nbsp;door by het volk even zo gehaat als de laatften.nbsp;hofhouding was koninglyk; by openbaare plegtighs'^�'�nbsp;werd hun een troon opgerigt; zy hadden hunne lyf'^^S'nbsp;ter, de dames moeiten hun de hand kullen; wanneer

�^'tiant van hunne gelyken te bewyzen, daar zy niet ge-''quot;^'gerd zouden hebben, den Koning zelven, die het ^^or zyne geboorte was, en hunne genegenheid doornbsp;goedaartig gedrag gewonnen had, nog veel meer ag-en gehoorzaamheid te toonen. Dat dit waar is, kannbsp;tegenwoordig by de borgers van Napels befpeuren,nbsp;hunnen jongen Koning, welke onder hun geborennbsp;en van wien zy weeten, dat hy altyd by hun blyveanbsp;zeer beminnen, en zulks by alle gelegenheden,nbsp;'^'anneer hy zig in �t openbaar vertoont, door een blydnbsp;Eeroep, te kennen geeven.

tegenwoordige Koning, Ferdinand IV., derde zoon Koning Karei III. is in 1751. geboren, en aanvaard-�e de

regeering den 12. January 1767- Hy toont door bekwaamheden en de vlyt, waarmede hy zig op denbsp;Vaalten toelegt, en de begeerte van zig te doen onder-^'Eten, zeer gelukkige uitzigten voor het land. Mennbsp;van zyne eerfte jaaren af proeven van zyn goedaar-^'E karakter gezien. Hy is zonder hoogmoed, fpreekcnbsp;Veel, dog het geen hy zegt toont een goed verflandnbsp;De volgende trek zal een bewys zyn van zyne lief-

''Oor zyne onderdaanen. In 't jaar 1764. toen dehon-zo groot was, hoorende, dat verfcheiden hec-''an het hof een avondmaaltyd te Puzzolo befteld en dat zy daarvan als van eene groote vermaak-y oeid fpraken, zeid� hy tot de omftanders, dat het nunbsp;tyd was voor verroaaklykheden, en dat het beter

128 R E I S . B o E K

minifters vernamen dit met genoegen, en de party bleef agter. Een andere reis verzogt hy by zynen eerften gouverneur, den Prins van S. Nicandro, om het vrylaatennbsp;van eenen gallyflaaf; de Prins merkte dat men dit dennbsp;Jongen Koning ingeftoken had, beloofde het den Raadnbsp;der regeering voorteftellen, dog bragt welhaaft het be-fluit terug, dat men geene wettige veroordeeling tennbsp;voordeele eens booswigts kon opheffen. Het fpeet dennbsp;Koning, hy opende de kooi van zyne kanarievogels,nbsp;waarvan, hy anders veel hield, liet ze vliegen, en zeide�nbsp;� als ik niemapt anders de vryheid geeven kan, wil iknbsp;� ze deezen fchenken. �

Toen de Koning vanSpanjen naar Madrid ging, flelde hy eenen Raad van regeering aan van negen perfoonen,nbsp;die geduurende �s Konings minderjaarigheid regeeren zouden , egter zo, dat over zaaken van veel gewigt het bS'nbsp;fluit van Madrid gehaald moell worden. By �t aanvaarden der regeering heeft de Koning de zelve fchikking gt;nbsp;en de zelve ftaatsdienaars behouden, De Marquis T�'nbsp;nucci, die reeds by den Koning van Spanjen al'nbsp;les vermogt, en door wiens handen onder de minder-jaarigheid alle zaaken gingen, alzo hy met den Koniu�nbsp;briefwilTeling hield, heeft nog den zelven invloed. DoOf

DOOR ITALI� N.

onbaatzugtig gedrag verwerft; hy zig ook de genegen-heid des tegenwooidigen Konings; tiy is arbeidzaam, be-^�^heiden, onbaatzugtig, en zal dus zyner eenige dogter bSette groote fchatten nalaaten. Hoe weinig men deezennbsp;h^atsdienaar in opzigt van zyn gedrag iels kan te laftenbsp;'�8�en, zyn hem egter de grooten niet zeer genegen,

quot;^^ar zien hem, als eenen vreemdeling, met nydige oogen In zonderheid doet hy zyn beft, de financi�n , dienbsp;Wanorder geraakt zyn, op eenen goeden voet te bren-dog hy is geen groot vriend van den Roomfchennbsp;en daarvan maakt hy ook geen geheim. Hem heb-het de Napolitaanen voornaamiyk te danken, datnbsp;*^en de onbetaamlyke onderneemingen der geeftelykheidnbsp;het aantal der kloofters, en gevolglyk ook dat dernbsp;��itlooze leden der maatfchappy bepaalt, en hunne in-hoitifien met meer nut aan wendt, gezwegen, dat hy veelnbsp;^^eft toegebragt, om Napels en Sicilien van de Jefuietennbsp;zuiveren. (*)

Toen wy van de haven fpraken hebben wy de zeemagt yfrytrj-Konings aangewezen De landmagt beftaat uit 22000.

�'2n, die egter 32000. man uitmaaken zouden, indien regimenten voltallig waren. Daaronder zyn vier re-^^'�snten Wallons.

^'^hoon de ftaat eenhoofdig is, heeft de adel egter ee-Dj Jdsl.-deel aan de regeering, �t welk nogthans maar alseene ^^duw der voormaalige magt is aantezien. Hy heeftnbsp;f^oorten van vergaderingen, Seggi genaamd, welkenbsp;*'^2inen ook de gebouwen, waarin zy vergaderen, voeren.

�n ^ volftandig berigt van de inrigting des liofs, der kollegien ^dicnngen, vindt men in den Hofalmanak, Calmdarh dtll�nbsp;d e alle ia

130 R � I S-B O E K

EUtto, die �t woord voert als hy �s Konings vo�rflag aan den adel zal mededeelen. Decze zes Eletti hebben ooknbsp;de zorg der politieke fchikkingen: zy moeten agtgeeven,nbsp;dat het det ftad aafi geen foort van toevoer ontbreeke ^nbsp;dat 'de bruggen , wegen, en ftraatcn ordentelyk onderhonden worden, en dat by brand fpoedig hulp wordenbsp;toegediend. Zy vergaderen in cene zaal onder den torennbsp;van de kerk van S. Lotenzo, en beflilTen alle verfchillennbsp;en zaaken welken de politie betreffen, egter onder by-zitting van eenige regtsgeleerden, die in twyfFelagtig�nbsp;gevallen raad geeven.

De Koning zendt aan deeze vergaderingen de befluiten in zynen raad genomen. De Eletti kusfen de Koningly'nbsp;ke order j en belooven de Seggi t�zamen te roepen. Alsnbsp;dit gedaan is, draagen zy den Koninglyken voorflagvoor;nbsp;en dan komt het op de meefte ftemmen aan, of de klaflenbsp;daar mede te vrede is dan niet. Daarop vergaderen dcnbsp;Eletti weder te S. Lorenzo, o�i de befluiten der ver-fchillende clalTes te vergelyken. Zyn vier Seggi met 'Snbsp;Konings voorflag te vrede, zo wordt die geregiftreerd gt;nbsp;en heeft dan de kragt van wet. Zyn de gevoelens ver-deeld, naamlyk drie klaffen �er voor en drie �er tegen�nbsp;zo worden de ftemmen van alle zes t�zamen geworpen�nbsp;en dan gaat het volgens de meerderheid van alle de ftein*nbsp;men, als of het maar eene klalTe ware. Zyn vier klaS'nbsp;fen tegen den voorflag, zo wordt die niet geregiftreerd�nbsp;tot dat den Koning eerft voorftellingen gedaan zyn,nbsp;dat �er eenige verandering in gemaakt is. Dog het gas^nbsp;hier gelyk als by het parlement van Engeland; hetnbsp;heeft altyd eenen fterken aanhang, en krygt den meeft��nbsp;tyd, ten minften in zaaken van gewigt, zyn� zin.

Do�R ITALI� N.

De Eletto del Popelo bekleedt de aanzienlykfte plaats, Napels: daartoe een borger komen kan. De zorg voor de lee-''-nsmiddelen der ftad beruft voornaamlyk op hem. Mennbsp;^2emt 'er gemeenlyk een der aanzienlyklle koopliedennbsp;alzo die het roeeft in ftaat zyn, der ftad door hunnbsp;��*'6dit en hunne korrefpondentie hulp te verfchafFen.

De adel heeft zyne voorige oproerige genegenheden z� ^^er afgelegd, dat hy tegenwoordig zeer ftil, endenKo-quot;inglyken bevelen gehoorzaam is. Een klein voor-daarvan zal het volgende geval wezen. In �tnbsp;^^ar 1700. had de entreprenneur der opera by 't ope-��^0 van �t theater een illuminatie beloofd, en daaromnbsp;^wee Carolinen meer, dan gewoonlyk , voor de en-ft�e genomen; maar als men om de kaarsfen te fpaa-met het aanfteekcn van �t ligt talmde ^ ftalc de Hertogin van Potenza de wafchkaarsfen die �t digtft by haainbsp;]''�ten aanj de andere loges volgden haar voorbeeld, ennbsp;to kort brandden alle de wafchkaarsfen. Dog dit ongeduld kwam den aanfchouweren duur ta ftaan: de Mar-luis Pirelli ( opzigter der fchouwfpelen ^ hield dit tcnbsp;^tyden met den eerbied dien men �s Konings theaternbsp;^'�'�Uildig is, en deed de lampen op het theater uitdoen. 'nbsp;opera werd voor dien avond verboden, en de en-^tuoneur behield het geld. Ploe gevoelig ook hierover

den geeftelyken gerigtsdwang is reeds boven aan-Sumetkt, dat de Nuncius te Napels op eene zekere wys gezag in wereldlyke zaaken voert, daar ih tegende'elnbsp;^uoing ih Sicilien , als Pauslyke Legaat, ook innbsp;^^uftelyke zaaken te gebieden heeft. Men telt 147. bis-ttppen en aartsbisfchoppen in �t Napelsfche, waarvan

132 R E I S . B o E K

Napels, fommigen, b. v. te Averfa, al is de plaats klein, aan-aanzienlyke inkomften hebben. Men moet zig daarover niet verwonderen in een ryk, waar de geeftelykheid vannbsp;ouds her zo meefterlyk verftaan heeft, het merg des landsnbsp;tot zig te trekken. De Koning benoemt de bisfchoppennbsp;gedeeltelyk, en gedeeltelyk de Paus; de eerften heetennbsp;Episcopi Regii, de andere Papalini. Als eene vandevyfnbsp;en twintig plaatfen, die de Koning te vergeeven heeft,nbsp;open IS, zo flaat de Aalmoezenier, Capeliano maggiore,nbsp;drie perfoonen voor, waaruit de Koning gemcenlyk �ernbsp;eenen kieft. De Pauslyke bisfchoppen moeten �sKoningsnbsp;goedkeuring verwerven, welke de Aalmoezenier uitdeelt.nbsp;Dog dit is maar een bloote formaliteit.

Civielge- I� Vicaria zyn alle de regtbanken by een verza-rigt. meld; de eerfte inftantie is de Vicaria civile, welke alle civiele zaaken aanneemt, en uit tweekamers. Rote, be-flaat, van welken men zig op de Koninglyke Kamer,nbsp;Camera Reale, beroepen kan, welke vyf byzondere regt-banken uitmaakt; verders heeft�ergeen beroep plaats. (¹)nbsp;Somtyds verzoekt men uit de Kamer buitengewoone llo'nbsp;ninglyke kommisfariffen, Jggiunti di Fotanti, om denbsp;uitfpraak der eerfte inftantie des te fpoediger te onderzee¹nbsp;ken. Sedert 1750. heeft men den regteren het fportelregt,nbsp;jura fententiie, ontnomen, en de Koning betaalt huOnbsp;jaarlyks eene zekere fom daarvoor, de Prefident derVi'nbsp;caria b. v. heeft omtrent 4000, en elke byzitter 200^¹nbsp;daalders.

Die van de manier van procedeeren te Napels kennis helt¹ ben wil, kan Rapella IJlituxitne dei Regnt in ¹. quartodeelennbsp;�ien. Dit en het werk van Frcccia, de Feadis, zyn de oTS�nbsp;hoofdboeken, welken ky de regtbanken byna gezag vannbsp;hebben.

DOOR ITALI� N.

De krimineele zaaken komen ter eerfte indantie aan Napels Rigente della yicaria criminale. Deeze draagt Crimineelnbsp;2aak eenen kommiffaiis op, om het proces by de Rota tegerigt.nbsp;Vervolgen, welke uit twee Raaden, Capi di Rota, ennbsp;2es byzitters beftaat. In gevallen, dat het op het leevennbsp;of pynigen zou aankomen, kan men van hier zig op denbsp;Oamerale Reale di Santa Cbiara beroepen.

De gewoone pyniging is de door geheel Italien zeer gebruiklyke draf van �t wippen, dar la Corda, welke bo-Ven befchreven is. De zwaardere pyniging, torturanbsp;acre, beftaat daarin, dat men den befchuldigden een uurnbsp;lang aan de armen met dunne touwen ophangt. Op eikennbsp;diefftal boven de waarde van 7. daalders ftaat de dood.

Wie piftoolen, dolken, of meflen by zie heeft, komt vyftien jaaren op degallyen, een geftrengheid, welke innbsp;eene ftad zo vol van godloos ledig volk hoogft noodignbsp;is. Met de ftraf van den ftrik, della Corda, zyn de reg-terszeer ras gereed, zelfs by vryligtemisdaaden; daarentegen ziet men zelden met den dood ftraffen, niet zo zeernbsp;Om dat de misdaaden zeldzaam zyn, als om dat men zonbsp;gettreng niet is. De Advokaat der armen is verpligt denbsp;krimineele befchuldigden voor niet te verdedigen. innbsp;elke provincie oordeelen de Prefident en de Auditeursnbsp;der Rota ter eerfte inftantie; dog men kan in civiele zaaken aan het oppergerigtshof te Napels, en in krimineelenbsp;aan de Camera Reale appelleeren.

De Napolitaanfche advokaaten leggen zig zeer toe op de welfpreekendheid; hunne redenvoeringen voor de regt- van proct-i^ank zyn vol vuurs, dog gemeenlyk te opgeblazen.nbsp;ayn �er eenigen die jaarlyks wel 10000, daalders winnen,

V'aaruit men kan opmaaken, dat de Napolitaanen veel Van procedeeren houden. Het getal der advokaaten, no-

134 R E I S - B O E K tatisfen, en wat verder tot de geregtsocfFening behoort,nbsp;is verbaazend groot. De ftyl is zeer langdraadig, en denbsp;verfcheiden inftantien houden hier de zaak even zo zeernbsp;op de lange baan als in veele andere landen, waar allesnbsp;talmt en appelleert, en waar regters en advokaaten dennbsp;partyen het geld uit de beurs kloppen, zonder dat de zaa-ken een einde krygen.

De advokaaten pleiten in �t publiek, gelyk te Parys, en hebben altyd een procureur aan hunne zyde, die dsnbsp;fchriften, welken tot bewys dienen, moet voorleezen,nbsp;als het de advokaat of regter begeert. Na gepleit tenbsp;hebben gaat hy nevens de andere toehoorders heen, denbsp;rapporteur, wien de ftukken van te vooren om te doorzi�n zyn overgegeven, doet zyn verflag, en het geregtnbsp;vonnift. Dan worden partyen nevens de toehoordersnbsp;�weder binnen gelaten, en dePrefident fpreekt het vonnis openlyk uit. Wigtige zaaken worden l�tgefleld, oianbsp;ze eerft naauwkeiiriger te onderzoeken. Om de proccs-fen des te fpoediger ten einde te brengen, hebben denbsp;regters in hunne huizen jonge advokaaten, Aiutanti dinbsp;Jludio genaamd, die, om zig in de regten te oeffenen ennbsp;zig bekend te maaken, de ftukken doorzi�n, en hunnbsp;daaruit verflag doen, waarvoor egter de partyen nietsnbsp;betaalen.

Wat de kamerzaaken, VAzknda, of de Koninglyke inkomften aanbelangt, daarvoor is een byzondere bank,nbsp;Megia Camera gefchikt, waar alle daartoe bglroorendcnbsp;zaaken beflift en afgedaan worden.nbsp;folitk. De boven gemelde Rcgente della Vicaria heeft ook tenbsp;gelyk het opperopzigt over alles wat de politie raakt.nbsp;Wy zullen er eenige aanmerkingen over maaken.

DOOR ITALI� N.

fche Heden, met groote breede fteenen, of liever plaa. Jffapeh. ten beftraat, �t welk voor de voetgangers zeer gemaklyk,nbsp;tti3ar niet goed voor de paarden is, alzo zy, vooral innbsp;menigvuldige Heden die tegens de bergen aan liggen,

Seenen vaften gang hebben, maar ligt uitglyden. Om '^le reden zyn veele paarden en muilezels van agterennbsp;f'iet beflagen, en de zwaare laftwagens in de ftad mogennbsp;Snene met yzer beflagene raderen hebben. De opzig-t�r der haven, Portulano, moet voor het fchoon hou-'^^n der ftraaten zorgen, en hy ontvangt daar voor opnbsp;markt een kleinen impoft, genaamd Jus della Piaz-; egter zyn de ftraaten by den minften regen zeernbsp;morsfig. De Mondezari, of die menfchen die denbsp;Vuiligheden aan de tuiniers gaan verkoopen, haaiennbsp;de groffte onreinigheden weg. De boven gemel-zeven Eletti moeften den opzigter der haven totnbsp;^^^t waarneemen van zyn poft noodzaaken , dog zynbsp;Sneven �er zeer weinig agt op, en het is een geluknbsp;Voor Napels , dat het den meeften tyd droog wedernbsp;zo dat men de morsfigheid der ftraaten niet zeernbsp;snerkt.

Het ontbreekt deezer fchoone ftad aan een groot ge-des nagts, naamlyk aan lantaarnen. �T is waar, op t'sele plaatfen zyn zo veele Madonne met lampen, datnbsp;�er zig des noods mede kan behelpen. Dog dienbsp;^^mpen verminderen, de menfchen fchynen verftandigernbsp;Wordenj, en niet meer zo veel olie nutloos te wil-verbranden; om deeze reden ware het, vooral innbsp;��fie zo vcilkryke ftad, zeer noodzaalyk, op deeze in-^��tiDgnbsp;nbsp;nbsp;nbsp;te denken.

Sbirren, die op de veiligheid der ftad des nagt* boeten agt geeyen, zyn in zz. kompagnien verdeeld,

I 4 nbsp;nbsp;nbsp;waar-

1^6 R E I S - B O E K

litpds, waarvan aile nagten zeven in de ftad en de voorlieden de ronde doen. Elke kompagnic beftaat uit eenen Capital di Gittfiizia, eenen Ko:poraal, en tien Sbirren;nbsp;daartoe behoort een kommiflaris , Scrivano, die �er �Snbsp;bevel over voert, en des noods altyd twee borgersnbsp;moet medeneeinen, om voor twee getuigen te kunnennbsp;dienen. De Scrivano der voornaamile kompagnie, So'nbsp;praronda, zegt den zes overigen aan, in welk kwartiernbsp;zy de wagt he ben zullen , �t welk zy van te voorennbsp;nooit weeten. Zy moeten eiken nagt driemaal de ronde doen, en als �er iets voorgevallen is, hem daar vannbsp;ten e rflen kennis geeven , waarop de gevatte perfoo-neii des morgens in de Vicaria gebragt worden. Daarnbsp;het getal dqezei komniLiTarien der politie niet bepaaldnbsp;is, ncemen zy geduurig toe. Reeds telt men �er overnbsp;de honderd. Zy hebben geen valt inkomen, dog trekken wat naar evenredigheid der zaaken die des nagtsnbsp;voorvallen, of die zy ontdekken. De Napolitaanen zynnbsp;met deeze fchikking niet te vrede, en befchuldigen denbsp;kommiffarisfen , dat zy van veelen zig omkoopen laa-ten, en daartegen anderen, die het niet zeer verdiendnbsp;hebben, om eene kleinigheid opbrengen.

Men hoort zelden van gewelddaadige diefllallen of moorden. De behoeftens van het gemeen zyn goedkoop, het heeft niet veel van nooden, en is misfehieUnbsp;niet boos genoeg om zyn leeven uit hoofde van groove misdaaden in gevaar te ftellen. Als men twee gC'nbsp;meene kareis hoort kyven, zoude men uit het ontzag'nbsp;lyke gefchieeuw en de verfchriklyke gebaarden denken,nbsp;dat zy matkander den hals breeken zouden, egter ko-inen zy naauwlyks tot Hagen, gezwegen tot moorden-Hunne gramfehap is heftjg.dog een fcbielykvuur, �twed^nbsp;ten eerften vervliegt.nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;T�

loopers^ die geene bepaalde bezigheid hebben, en i^nzaroni, niet naar verlangen. Zy hebben maar eenige el-linnen voor hunne kleeding , en een penning ofnbsp;�s daags tot hun onderhoud van doen. By gebreknbsp;bedden, llaapen zy op banken, en heeten daaromnbsp;^Potjgewyze Bancbieri of Lazaroni. Zy veragten allenbsp;gemakken van het leeven met eene Stoifche onver-^'^^'lligheid. Zo veel lediggangers zyn altyd een grootnbsp;^'*'aad in een land; dog het is moeilyk den fmaak v.innbsp;Volk te veranderen, en het arbeidzaam te maaken,nbsp;de overgegevenheid tot luiheid zo groot is. Daarnbsp;'''Orde tyd en een onvermoeide zorg toe vereifcht, omnbsp;een foorc van nayver by hun te verwekken, ennbsp;Koning , die zig in het land onthoudt, by zynenbsp;^ndetdaanen bemind en gevreesd maakt, en bekwaam isnbsp;ecu fchrander en voorzigtig ontworpen beftek met moednbsp;�^oor te zetten. Napels zou dan een veel magtiger landnbsp;'borden kunnen. Ijs zee biedt de fchoonfte gelegenheid aan , om zo veelen duizenden handen door fa �nbsp;hfieken, koophandel, en fchcepvaait werk te vei-fchaf-fen, Onder zulk eene menigte van leegloopers moetnbsp;.'^�odwendig veel flegt volk wezen; zy brengen de natienbsp;een kwaaden naam, welke in de daad niet erger isnbsp;de andere iialiaanen.

hdet graauw te Napels is tegenwoordig niet moeilyk in te houden. (') Hoe ftil het zig gedraagt, blyktnbsp;den hongersnood van �t jaar 17�4. Voor twe of drie

hon-

Men zegt tot een fpreekwoord, dat �er drie F. toe behoo.

138 R i: I S-B o E K honderd jaaien zouden �ev voo� zeker oproeren ontft^aflnbsp;zyn, nu zag men �er geen� fchyn van, fchoon alle d?nbsp;dlraaten vol elendigen waren , die van hpnger, of dSnbsp;^iektens, welken uit het flegte voedfel geboren werden�nbsp;ftierven. Behalven dat, de magiftraat was �er grooten*nbsp;deels oorzaak van , alzo men eenige maanden van t�nbsp;vooren, in plaats van den uitvoer te verbieden, die'^nbsp;op eene onverantwoordlyke wys toegeftaan had. Meonbsp;hoort tegenwoordig ook niet meer van die ontzaglyk^nbsp;wraak en yverzugt, waarvan de pnde hillprien ons eenig*nbsp;voorbeelden aan de hand geeven.

De lieden van aanzien leeven onder zig zo onbedwoiv gen en gezellig als in Frankryk. Onder de borgervroit'nbsp;wen is het nog in gebruik, dat zy niet alleen te voe*nbsp;uitgaan. Veele mans begeleiden hunne vrouwen naar d�nbsp;mis, en plaatfen �er zig zelfs vlak voor, als iemant z�nbsp;te fcherp aankykt. Daarby blyfthet. Des avonds zwcf'nbsp;ven geene ligte vrouwlieden, die zig in andere groot�nbsp;fteden aanbieden, langs de ftraaien ; en ontmoet me�nbsp;eenige hoerenwaarden, zo gaat dat zo- heimlyk in zy�nbsp;werk, dat het der politie van Napels tot eer verftreKf'nbsp;�Voor �t overige zyn de buiten fpoorigheden hiernbsp;zeldzaamer dan in andere fleden. Het kan niet a�'nbsp;ders wezen , of onder de groote menigte van 1�'nbsp;diggangers in zulk eene warme en welluftjge lug*'nbsp;ftreek, als waarin de Napolitaanen leeven, moetend�nbsp;grootfte ongeregeldheden bedreven worden. Zelfs d�nbsp;leevenswys van den gemeenen borger doet �er v��'nbsp;toe, alzo een gantfch huisgezin, ouders, kindere��nbsp;huisgenooten, in eene kamer, en zelfs in den zo��''�nbsp;jan wegens de hitte, meeft gantfch nakend, bynbsp;kander ilajpen. Men zegt dat de venuszicktens

gcns

DOOR ITALI]2N.

getneener zyn dan hier; (?) dog zy worden in dee- ^a^ils. ^3ndftreek niet voor zo gevaarlyk gehouden als in denbsp;��^ordiyije landen. De gemeene man geneell zig met denbsp;^quot;^etbaden te Puzzuolo.

overvloed van arm volk maakt, dat men nergejis Menigte koop bedienden houden kan dan te Napels.

^^�ote huizen houden daarom eene menigte van lakycn, loQpers. Elke dame heeft gemeenlyk twee loo-

Volanti, by haare koets. De pragt is in dit op- Pragt. en ook in yeele anderen, naar evenredigheid vannbsp;fykdom des lands, zeer hoog geftegen.. Ondertus-

140 R E I S - B O E K

geld, of volgens de Italiaanfche uitdrukking /a oiluona mano, te komen. Dog zy laatcn zig met eennbsp;CaroUnen te vrede ftellen. De gezelfchappen zyonbsp;Napels vry en aangenaam, als een vreemdeling eensnbsp;ingang in een huis verkregen heeft. De adel is tennbsp;Ie ryk, en bemint de pragt. Zulken, die aanzienly'*** ^nbsp;ampten aan het hof bekleeden, leeven op een� gro'^^nbsp;fchen voet, en geeven veele maaltyden, een gebru'^'jnbsp;dat, als men Napels uitzondert, zeldzaam in Italiennbsp;De dames kleeden zig volkomen op zyn Franfch, ennbsp;Franfche marcbandes di modes hebben zig hier,geiyko'^��nbsp;al, weeten te neftelen.

De Cicisbei zyn te Napels fterk uit de mode geras^'*' De dames binden zig aan geen enkelden mansperfo^''^nbsp;maar gaan onbedwongen-met eik om, en komen zelfsnbsp;de gezelfchappen �f Converfazioni aan de huizen van

getrouwde mans, die in aanzien zyn. Op haare geb^� tedagen ontvangen zy groote bezoeken, en geme�b^Jnbsp;geeft haar eene goede vriendin op dien dag eennbsp;Den dag van haare verlosfing ontvangen zy insgelyksnbsp;zoek van alle mooglyke bekenden, zy fpreeken veeli ,nbsp;zoeken niet zig zeer ftil en warm te houden. Verifl'

lyk moet het aan de lugtftreek worden toegefchreve'�� dit verders geene kwaade gevolgen heeft. Alleennbsp;men dat in de kraamkamers niet boven de vyfofzes*�nbsp;fchen te gelyk zyn; egter liaan de deuren der voorks��,nbsp;open, waar zig op de twee eerfle dagen dikwyls

lyke familie zyn, wordt �er eene uitgetrouwd, de j., flopt men met haar derde iaar in 't kloofter, ende^V

DOOR ITALI� N.

eenige genade, welke deezen flagtofFeren, door den ^'�'^epper tot een ander einde gefchikt, wedervaart, is,nbsp;haar by rypere jaaren de keus laat, in welke ge-'^^��genis zy willen haar leeven doorbrengen, zonder zignbsp;bekommeren, of zy haaren ftaat, waartoe zy gedwon-2yn, verwenfchen dan niet. Egter gebeurt het fom-dat een heer zulk een meisje, voor dat zy �tnbsp;len gewaad aan heeft, zonder huwelyks goed be-in welk geval men ze hem volgen laat. Dog dienbsp;^�''allen zyn tegenwoordig, nu de meeften, als zy trou-Op geld zien, zeldzaam. Men moet zig derhalvennbsp;verwonderen, als in het kloofter van S. Clara al-twee of drie honderd nonnen uit de eerfte hui-zyn.

�e Napolitaanen zyn buitenfpoorig in hunne uitdruk* ^'ogen, en vooraal in beleefdheid. Zy fpreeken en pry-in den hoogften graad, en, zo de taal nog eenen

'�geren had, zouden zy �er zig van bedienen. Elke oordeling krygt den titel van Eccellenza, en een oudenbsp;, zy mag zo lelyk zyn als zy kan, heet hslla Don-Als zy iets pryzen willen, is htt Jlravagantamentenbsp;*^hoon. Als de priefters groeten, neemen zy hunne ka-af. In plaats dat Wy, als wy iets ontkennen,nbsp;^'''�iWyien het hoofd fchudden, hebben de Napolitaanennbsp;bewetging, die vooral den vrouwen, als zy ecnenbsp;hand hebben , niet kwalyk ftaat; zy ftrykennbsp;'�aamiyk het voorfte van de vingers der regter handnbsp;de kin heen. Te Romen doet men dit ook wel,nbsp;Sebruik dat waarfchyniyk uit het Doften zal geko-2yn, dog niet zo veel. C�') De dansfereffen weetea

iN::peis. deeze beweeging in de pantouiimifche ballets zeer aaf' tig te gebruiken.

De geeftelykheid leeft tegenwoordig taamlyk orden-telyk. De Aartsbisfchop , de Kardinaal Serfale, gaa^ haar met een voorbeeldelyk gedrag voor, en kan daaf'nbsp;door met te meerder regt eene geftrenge leevenwys Wnbsp;haar verlangen. Voortyds ontbrak het niet aan onof'nbsp;dentelykheden , en men hoorde dikwyls van liefdenS'nbsp;gevalletjes, vooral in de nonnenkloofters. Dog fedeftnbsp;de leevenswys in de Had vryer geworden, en de yvcf'nbsp;zugt afgenomen is, ontbreekt het niet aan andere g6'nbsp;legenheden , voor die ze zoeken.

het ziet alleen op uiterlykheden , en zy denken ab de roozenkrans afgebeden en eene mis gehoord iSinbsp;alle hunne pligten vervuld, te hebben. Men zeg^nbsp;daarom van de Napolitaanen , dat zy met de roozeO'nbsp;krans in de hand moordcryen bedryven. Het meeft�nbsp;beftaat in uiterlyke vertooningen; daarom zyn de ruft'nbsp;plaatfen by de proeesfies, de flelladien by de ten too^nbsp;Helling des fakraments , de vertooning der kiibbe opnbsp;kersmis, il Prejepio, pragtig geordonneerd, en volgen^nbsp;bouwkundige regelen, fchoon dikwyls in zeer wondef'nbsp;lyken fmaak, verficrd. Diergelyken trefr men nergclb

g-enoeg, dog dc minflcn yeefen, Wat zy beduidt. �esi Riddt' van de Chriilusorder wil, als een makaroncnkraanaer verkleed,nbsp;ten aartig jong Napolitaaninne�je in�uipen. Dog haare oudenbsp;trekt den mantel weg , om haar het voor zyn borH hangendenbsp;derteken te doen zien. De jonge juffrouw lacht met veragting gt;nbsp;geeft met de beweeging van de hand, of ie gtjii Ha^olitmn gt;nbsp;verftaan, dat hy by haar niet te regtis.

iio�R rTali�n.

, gelyk men ook weinig in de kerken zulk muziek Napets hier op de feeftdagen der heiligen hoort. Mennbsp;nog fomtyds een foort van heilige masquerade,nbsp;''��rdende een flelladie, met muzikanten in toneelklee-daarop, door de ftraaten gedragen, en Van boet-''aardige zondaars begeleid. Voor dertig jaar was hetnbsp;in gebruik, dat de yverige predikers hunhe klee-

'^fken liepen, en zig geesfelden, om de gemeente te *^�8ten , en te beweegen om hen natevolgen. Deezenbsp;^^tvermaaningen zyn egter tegenwoordig zeer afgeno-�'�en.

De wys waarop de gemeene man de mis bywoond weinig ftigtelyk. By �t inkomen in de kerk werpennbsp;het altaar, waar de mis gedaan wordt, een kushandnbsp;bidden en knielen zelden, maar wagten met groo-^ gelatenheid, en in eene geinaklyke houding, de ver-^�lBng der hoftie af, \\�anneer zy heftig op de borllnbsp;en dan fchielyk weg loopen. Eene kwaade ge-''^�onte en een doorgaans ingeflopen misbruik is ook,nbsp;de Napolitaanen by alle gelegenheden , zy mogennbsp;verzoeken, zig verwonderen, of iets beveiligennbsp;billen , �er byvoegen per amar di Dio, om Gods wil.

^^tgens is de muziek tot zulk eenen trap van vol^ Muzieh '*'�*htheid gebragt, en nergens wordt zy zo vlytig be-als te Napels. De geheele natie zyn als mu-*'^anten, de toon van hunne Rem, de taal, alles is

REIS-BOEK

harmoniefch; de kinderen zingen van kindsbeen af, eJi onder de volwasfenen zal men �er veelen vinden, disnbsp;een aria alleen op het gehoor weeten natezingen. Ditnbsp;maakt Napels tot de fpringbron der muziek; uit deezSnbsp;fchool zyn eene menigte van de grootfte komponiflennbsp;voortgekoinen, als Corelli, Vinci, Rinaldi, Jomelli, DU'nbsp;rante, Leo, Pergolefe, Perez, Teradiglias, Tra�tta, ennbsp;veele anderen. Boven hebben wy van de menigvuldig�nbsp;confervacorii gefproken, waar men de kinderen tot denbsp;muziek opbrengt.

De meelle kaftraaten, die in en buiten Italien zingeOf zyn van Napo�taanfch maakfel, alzo de armoede en denbsp;rampzalige bekoorlykheid van �t geld het volk wreed gC'nbsp;genoeg maakt, om de kinderen op die wys te verminken�nbsp;vooral als zy meer zoons hebben. De .taliaanen fchat'nbsp;ten zulke Remmen, als zy fchoon zyn, zo hoog, dat d�nbsp;entreprenncu�s der opera �er groote fommen voor betaalen�nbsp;cn om die te verdienen bedenken zig veele ouders niet�nbsp;aan eenen hunner zoons de bewerking te laaten doen-Zy gaan by een� wondheeler, waarvan �er verfcheideneflnbsp;zeer geoefFend in deezen handgreep zyn, en als de kin*nbsp;deren volkomen weder zyn herftcld, doen zy ze in ee�nbsp;confervato�io, waar men niets verzuimt, om ze in d�nbsp;muziek tot volmaaktheid te brengen, dog voor �t oved'nbsp;ge eene zeer flegte opvoeding geeft. Krygen zy een�nbsp;goede Rem, zo geeft men zig zeer veel moeite om he�nbsp;hierin te volmaaken , dewyl dit zeer wel betaald wordt-Indien dit niet gelukt, beproeft men ze met andet^nbsp;fpeeltuigen, enkieRdat waartoe zy de meeRe natuurlylt�nbsp;bekwaamheid fchynen te hebben. Zy leeren ook zamenft�*'nbsp;len, en geroeenlyk komen zy niet eerder uit deconferv*'nbsp;torii t�huis, voor dat zy eene muziek voor eene misnbsp;maakt hebben.nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;ild

DOOR ITALI� N.

Ket is fcherp verboden, de jongens in de confervato- Naptls, zei ven de bewerking te doen ondergaan, egtergerchiedtnbsp;genoeg, want de ouders zenden �er hunne kinderennbsp;naar toe. Merkt men, als zy eenigen tyd geleerdnbsp;hebben, dat zy talenten voor de muziek bezitten, ennbsp;op eene goede ftem geeven, zo neemen de oudersnbsp;eenigen tyd by zig, en zenden ze, als de bewerkingnbsp;Sedaan is, te rug. Egter gebeurt het dikwyls, dat denbsp;^'''Jgens hunne ftemmen, ten deele door de bewerking,

*^fin deele als de jaaren van manbaarheid komen, niette-�quot;in verliezen. Men wil, dat van de honderd �er naauw-^yks een flaagt, en eene regt fchoone ftem bekomt. Het ^thynt, dat men te Romen dit barbaarfche gedrag daar-door b�lykt, dat men het deezen rampzaligen fchepfe-als het roet hunne ftem niet opneemt, toeftaat, dennbsp;i�ftefterlyken ftaat aanteneemen. Dewyl egter, volgensnbsp;de kerklyke wetten, een priefter geem lichaamsgebreknbsp;hebben mag, heeft men gelukkig die wet zo geweeten tenbsp;kerkkaren, dat deeze priefters voor onverminkt gehouden worden, indien zy flegts by het doen der mis datnbsp;S^ene, �t welk zy door de bewerking verlooren hebben, ^nbsp;zig draagen.

�eeze handelwys is te Napels minder nadeelig dan op ^^�^e andere plaats. �T is waar, men berooft den ftaatnbsp;veele onderdaanen; dog het verlies wordt, daar ge*nbsp;aan werk is, en eene zo groote menigte ledig loopt,nbsp;gemerkt, en daarom bemoeit �er zig de regeering,nbsp;'^^�'Qioedlyk, niet veel mede. Ook wint �er de ftad vannbsp;anderen kant weder by, naamlyk zy wordt de kweek-^thool der muziek, en trekt dus veele menfcben. �Van

ftrekken vreemden hoven tot vermaak. Zy verkrygen Deel.nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;Knbsp;nbsp;nbsp;nbsp;teij

I4� R E I S . B O E K

Napds. ten deele een groot vermogen, waarvan Farinelli aan �� hof van Madrid in deeze e,euw een bekend voorbeeld isnbsp;geweeft. Veelen koeren dan als zjr oud worden naar hunnbsp;vaderland te rug, en leeven verders in ruft en gemak-De Italiaanen zyn aan deeze heldere ftemmen zo gewend,nbsp;dat zy in de kerken nog op de theaters geene basfiften ofnbsp;altiften dulden kunnen. Naauwlyks laaten zy voor eennbsp;byrol in de operaas eenen tenor toe, en ftooten zig �etnbsp;niet aan. dat de groote helden der oudheid met eensnbsp;vrouwen ftem en zonder baard op het toneel verfchynen.nbsp;De basfiften behooren by de opera comique, waar zy dennbsp;Italiaanen met hunne ftemmen komiek voor komen, ennbsp;hen doen lacchen.

S. Car dat der Florentynen, en het Nieuwe. Het eeifte is het befte, en, omtrent in den fmaak van het Turinfche, on'nbsp;der �t opzigt van Carefale gebouwd, van wien wy by hetnbsp;flot Capo di Monte gefproken hebben. Men ziet �er zeefnbsp;konftig timmerwerk aan. Het is ongemeen groot, e'�nbsp;hangt, vermiddels eene bedekte gallery, met hetKor.irg'nbsp;lyke paleis t�zamen. Het heeft breede trappen, en gS'nbsp;maklyke gangen, zo dat by �t uitgaan �er geen gedrangnbsp;ontftaat. De loges zyn eenvouwdig, dog wel verfierd,nbsp;en zo groot, dat de dames �er, volgens Italiaanfch gS'nbsp;bruik, in fpeelen en bezoek ontvangen kunnen. Op d*nbsp;de onderfte ry telt men twee en twintig, en op elke vat*nbsp;de vyf overigen vier en twintig�loges. De al te groot�nbsp;uitgeftrektheid van �t gebouw maakt, dat �er zig de fte��'nbsp;men verliezen. Zeventig leges behooren aan de eerft�nbsp;faroilien van Napels, die ze, zonder �s Konings verlof�nbsp;niet afftaan kunnen. Een plaats in den bak, die z��*nbsp;ruim is, geldt een halve guide. Op den eerften rang

DOOR ITALI� N. 147

akkoord maaken voor omtrent 9. daalders, om een Napels� S^heele opera, die twaalf ofveertienmaalgefpeeldwordt,nbsp;te woonen. Alle jaarcn worden �er gemeenlyk viernbsp;^teiuve operaas op het toneel gebragt. Den 5. Novembernbsp;^ordt een begin gemaakt.

^etaftafio is een zo beroemd en geagt fchryver, dat byna altyd by zyne operaas blyft, dog zo veel tenbsp;verandering maakt in de komponiften , die veelnbsp;*^'^^rvloediger zyn dan goede operafchiyvers. Het ont*nbsp;niet aan komponiften, vooral te Napels; dog on-�2agt die menigte zyn egter de Duitfchers zeer in agting.

in Italien ii Sasfone genosmd, Holzbauer, en Gl�ck, hebben den laliaanfchen fmaak zeer gelukkig nagevolgd,

6n overtreffen zelfs de meefte Itaiiaanen, door de ftem-^''En meer uittewerken. Zy zyn daarom niet alleen in ^^uitfchland bekend, maar hebben ook in Italien operaasnbsp;^6t de grootfte goedkeuring op �t toneel gebragt. Daar�

*^gen is de Franfche muziek den Itaiiaanen des te onver-'^taaglyker; en welk oor kan ook, als het aan de Italiaan-muziek gewend is, de Franfche verdraagen? De al-S^ttieene goedkeuring van alle befchaafde volken is voor eerfte een genoegzaam bewys. Geen volk heeft ooitnbsp;Franfche opera geduld. Egter begon men ten tydenbsp;Overleden�Hertogin van Parma, dogter van Koningnbsp;�de\vyk XV., te Parma kleine �'ranfche operaatjes tenbsp;^Pselen^ gt;( Yfclk egter, gelyk wel te begrypen is, vannbsp;dutir kon wezen.

onnavolglyk lugtig, vloeyend, en voor de mu-S^maakt. De keus zyner onderwerpen is gelukkig;

^ heeint ze niet uit de gefchiedeniffen der g�den of �*^fen , geiy^ meefte Franfchen gt; maar uit waarenbsp;K, 2nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;hifto-

148 R E I S . B O E K

hifloiien, en weet overal zulke toneelen , die voo� de oogen zyn, en tot de opera behooren, als gevegten,nbsp;triomfen, offers, en andere plegtigbeden, zeer wel tsnbsp;pas �er in te mengen. Zyne arie gewaagen niet, gely!^nbsp;de ouden, van ftonn en onweder, maar zyn vol grootsnbsp;gedagten en zeedenkundige fpreuken. De Franfchen inaa*nbsp;ken veel ophefs van hunne vliegmachines en wat daartoenbsp;behoort; de operaas van Metaftafio zyn intereffant, eiinbsp;bevallen zonder dat by �er diergelyke Deos ex machinenbsp;by gebruikt. Ongeagt alle de machines en de zoberoein'nbsp;de kooren der Franfchen, gaapt de lialhebber der muzieknbsp;en van den Italiaanfclien fmaak by den altyd trillendennbsp;en fchreeuwenden toon der Franfche zangereffen.nbsp;een hemelbreed verfchil tusfehen een orcheft te Napel^:nbsp;en te Parys? Daar is alles harmonie en gevoel, homnbsp;derd en meer Hemmen akkordeeren volkomen te zamen�nbsp;terwyl de direfteur te Parys naauwlyk eenige overeenfleni'nbsp;ining krygen kan, al flaat hy zig den arm half lam. 0^nbsp;die reden noemen hem de Franfchen, die van de Italiaan�nbsp;fche party zyn, uit hoofde van het daardoor veroof'nbsp;zaakte geraas , fpotswyze k Bueberon, of den honl'nbsp;hakker,

De aktie der Italiaanfche zangers is veel flegter dand'^ der Franfchen. Zy maaken ineerendeels eene ftyvenbsp;op het toneel ^ en worden ook niet aangemoedigdnbsp;dat te verbeteren. Naar het recitatif hoort geen men0'nbsp;alzo de loges even zo veel vifitekamers zyn, waar d�nbsp;dames bezoek ontvangen en geeven, en wat aktienbsp;men in eene lang uitgerekte aria brengen ? Een and�*^nbsp;misftand is de geringe eerbied van den afteiir omtrs�'nbsp;het publiek. Zy groeten hunne bekenden in denbsp;en den bak, en maaken, zelfs onder het fpeelen,

DOOR ITALI� N.

*^^�rlei mienen. De gewoonte maakt dat niemant hmj^apels. '��it kwalyk afneemt. Voor �t overige is de galanterie,nbsp;de oneerbaarheid, te Napels en in andere Italiaanfchenbsp;^^den nog zo hoog niet geftcgen als te Parys, waar mennbsp;^2t zig eeiie eer rekent, openlyk eene aflrice te onderhouden, en waar de gcheele ftad weet, welken hertognbsp;rnarquis deeze of geene danfciife toebehoort.

De laliaanfche ballets hangen niet met de operaas t�za-^�En, maar zyn pantomimifche dansfen, genomen uit ge-�cene handelingen, b, v. van boeren, herders, matroo-^En , en foldaaten. De Italiaanen houden niet van de ^Ehoone zagte dansfen, w'aarin het de Franfchen zo vernbsp;brengen, maar beminnen meer de hoogq dansfen en fpron-gen. Men ftaat verbaasd ov^er de fprongen van hunnenbsp;dansferefl�n. Deezen, zo wel als de aftrices, komennbsp;^'Et op het toneel met ontblootte boezems, gelyk te Pa-^ys; egter weeten � zy haare bekoorlykhederi door eennbsp;doorfchynenden fluyer zo wel te doen bemerken, datnbsp;het publiek �er niet by verlieft. De dansfers verbergennbsp;hun aangezigten niet, gelyk die te Parys, agter verfchrik-^yke momaangezigten, en weeten ook dus hunnen dans-bEn door gepafte mienen eenen veel beteren nadruk tenbsp;�Eeven , als wanneer Veftris te Parys nog zo heerlyknbsp;, en zyn gezigt met de pruik een rqgt w'onderlykenbsp;''Ertooning maakt. Geduurende het fpel mag niemantnbsp;de aanfehouwers agter het toneel komen, eene ge.-''^uonte waarby de Paryfers, en anderen die hen naaapen,

Det Nieuwe Theater, niet ver van de ftraat van Tole. Tlatra is nog volgens een fchoon nog fierlyk bedek ge-

ook niet groot, en w'ordt voornaainlyk des zo- rentpien. als dat van S. Carlo gefloten is, tot de O, eranbsp;K 3nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;luffa

worden ook komieke operaas, en fomtyds ook komedies gefpeeld, als een troep komedianten te Napels komt.nbsp;De voornaamfte dagen voor de fchouwfpelen zyn zater�nbsp;dag en zondag, om dat de borgers dan het beft tyd hebben. Des vrydags alleen wordt, ter gcdagtenisfe vannbsp;Chriftus dood, niet gefpeeld. Napels is de eenigenbsp;ftad van Italien, waar het den monniken niet verbodennbsp;is, in de opera te gaan, te Romen komen zy alleen bynbsp;repetitie. (*)

weeten- leerdheid verbafterd, ten minften kan men ze thans niet, fcbappen. gejyj^ cjcero en Seneca eertyds deeden, de moeder dernbsp;ftiidien noemen. Zy heeft federt een paar eeuwen welnbsp;eenige groote mannen, b. v. Colonna, Porta, Impara-to, Coftanzo, en anderen meer voortgebragt, (|) dog

tagna, De Konirig laat op �t einde van den carneval het kafteel van Cocagna, �t welk met Hukken osfenvleefch, hammen, ganzen,nbsp;en hoenders behangen is, bouwen ; op een zeker teken wordt hetnbsp;den volke prys gege.-en, en twee fonteinen laaten wyn fprlngen.nbsp;Dit is een groot feell voor het volk, dat daarby dikwyls een be'nbsp;bloeden kop haalt.

(f) Colonna was een groot kruidkundige, van wien de Valerian* Cclumne den naam heeft. Boven is bereids van den natuurkundigen ]an Baptlft Porta, toen wy van zyn grafteken fpmken, gewaagd. ferrante Imperato heeft zig door een natuurlyke hlftorienbsp;van 't koningryk Napels, in folio, in 't jaar issff. uitgefcomen.nbsp;bekend gemaakt , die egeer veel breedvoeriger cn doorwrogrer zounbsp;kunnen zyn. Angelo di Coifanzo is een det belie Italiaanfche dig'nbsp;ters. Crescimbeni , als hy in zyne Storia della volgar Poejia, it*nbsp;betzesdle-l� madr'len, van goede klinkdigtea geevcnwil, neem'

Dooif ITALI� N.

het geheel kan zy niet zo veel geleerde lieden too- j^apeU' als Romen en andere veel kleindere Italiaanfche fte.

Napels verdient ook in dit opzigtmetregtden naam ^�an de ledige, Oziofa. De warme welluRige lugtflreek,nbsp;vrngtbaarheid en het goedkoope leeven, het gebreknbsp;aanmoediging en beiooning, zyn fterke hinderpaalennbsp;^2r vlytigheid. Den adel heeft het, zo lang het landnbsp;Onderkoningen geregeerd werd, aan nayver en gebogenheid om zig giinftiglyk te vertoonen, ontbroken;

quot;bit maakt dat �er ondej- de meeften een groote trap van Onkunde en weinig fmaak voor de weetenfehappen is.

Prins van San Severo, die in zynen ftand weinige biem gelyken heeft, en van v/iens gelukkige uitvindin.nbsp;gen by de befchryving van zyn paleis gefprofen is, maaktnbsp;bgt;ier met weinige anderen eene uitzondering.

Dy is reeds zeer oud, en heeft zig door zyne kennis in goeftelykeen wereidlykeoudheden, in de Oofterfche taaien,

0*1 door een Spicilegium Biblicum^ �t welk in de jaaren ^762. en 1766. uitgekomen is, doen kennen. Hy heeftnbsp;^ig aan de oudheden van Herculanum zeer verdjenfielyknbsp;goinaakt, waarvan beneden meer zal voorkaaien.

i*ater della Torre, uit de order der Somaskers, is een '�3n die mannen, welken der ftad Napels de meefte eernbsp;��ldoen. Zyne kennis in de wiskunde, en byzonderlyknbsp;natuurkunde, heeft hem ook buiten Italien een�naamnbsp;'�O�worven. Hy heeft veele jaaren bezig geweeft met dennbsp;^�ofuvius te onderzoeken, en heeft dien berg dikwyls be-

Srootendeels uit de Rime di CwjJlauxo, Cavalicre IJ^ipolltano; ''an in 175�. de zesde uitgaaf te Pndua in duod. uicgekoinen

K 4

152

Napels. klommen, over den welken hy een geleerd werk heeft uitgegeven, (*) waarin men niets vindt dan aanmerkingen Op ondervindingen gegrond. Verders heeft hy zignbsp;met de Dollondfche verrekykers natemaaken en te verbeteren, welken uit glazen van verfchillende foorten vannbsp;glas beftaan, en daardoor de buiging der draaien verminderen, bezig gehouden. Ook maakt hy voortreflyke vergrootglazen, uit kleine glasbolletjes, met een zeer kortnbsp;byftaand brandpunt, en heeft in het eeifte Deel zvnernbsp;^ miskroskopifche waarneemingen befchreven, hoe die gemaakt worden. 2y vergrooten de middellyn eens voor-werps twee duizend maaien, en hebben Pater della Torrenbsp;gelegenheid gegeven, zeer wigtige ontdekkingen omtren?nbsp;de gedaante der bloedbolletjes te maaken. (f)

De Hertog van Noia CarafFa heeft zig door eene verhandeling over den zonderbaaren tourmalynfteen , die elektriek wordt alg men hem warmt, bekend gemaakt.nbsp;Ply heeft een fchoon plan van Napels op 35. bladen doennbsp;maaken, en bezit een uitgelezen muntkabinet, byzondernbsp;van oudeNapelfche en Siciliaanfchemunten. Serrao, eennbsp;vm-maard geneeskundige, heeft niet alleen eeiie verhandeling over de Tarantola, maar ook egn w-erk over den

(*) Storia e fenomeni del Vcfnvioj efpofil d^tl Padre Giovanni Mari^ dtUa Torre 175 5. Napoli, groot quarto met plaatent Men heefcnbsp;'cr eene Franfche overzetting mee nooten van.

(f) Hy had den Heere La Lande onder andere dingen lipc oog eener vlieg vertoond, �t weik als uit een polyedroa van drie of viefnbsp;duizend vakjes bellaat, waarvan elk met drievouwdige bloedvatennbsp;otngeeven is; verder haare fcheivaten, waarin de kieefagtigevogtig-heid bereidt wordt, welke d^e vlieg van zig geeft, om daardoor opnbsp;de gladfte aan den wand hangende fpicg^lglazcn te kunnep vahzlr*nbsp;fen en flaapen.

DOOR ITALI� N.

^^uvius, inzonderheid over den brand van �t jaari737. �'^i'^hreven. Een andere geneesheer, Sarcone genaamd ,nbsp;de natuur der befmetlyke ziekte van't jaar'1704.nbsp;^^2r geleerdelyk onderzogt. (?) Over de zelve ziektenbsp;nog een andere geneeskundige, met naame Fafano,nbsp;pf^^hreven. De Hoogleeraar in de kruidkunde, Cyrillo,nbsp;Ook een bekwaam natuurkundige. Hy tekent wel, ennbsp;^^6ft met Pater della Torre veels proefneemingen ge-daan.

Maria Angela Ardinghelli behoort onder de geleerde ''rou-(ven, waarom de Abt NoIIet ook een gedeelte vannbsp;brieven over de elektriciteit aan haar gefcbrevennbsp;^oeft. Zy is uit een aanzienlyk geflagt, en heeft hetnbsp;'''erk van den vermaarden Engelfchen natuurkundigennbsp;^ales in �t Italiaanfch overgezet. DePrinfes Colombranonbsp;lifieft zig insgelyks zeer vlytig op de natuurkunde toege-'^Sd , en is met veele geleerden van Europa in briefwis-^^Ung. .

Sabatelli is een bekwaam llarrenkundige, gelyk zyne ^siimerkingen in de fchriften van de Koninglyke akade-�'de der weetenfchappen te Parys van �t jaar 1760. uit-'*^zen. De twee gebroeders, Nikolaas cn Pieter dinbsp;^^�rtino, waarvai^ de eene den tegenwoordigen Koningnbsp;Napels in de wiskunde onderrigt heeft, hebben bei-zeer gewigtige werken over de wiskundige weeten-^'�''^Ppen uitgegeven. De Koninglyke Overfte Giufeppcnbsp;^'*'iieri heeft in 't jaar 1761. in twee deelen in quarto,nbsp;criticbefull� arte della Guerra gemeen gemaakt,nbsp;zeer geprezen worden. De werken van Antonio

(�) ^toria raiionata de' tnali esfcrvatl in Napoll nel cerfe del A, 1. vol. in o�.

K 5

?54

De Marquis Galliani heeft buiten kyf de fchonfte uit' gaaf van Vitruvius, den vader der bouwkundigen, gS'nbsp;geven. Veele vevfchillende leezingen heeft hy niet alleen zeer gelukkiglyk verbeterd, maar ook met prakti-kaale nooten opgehelderd. De bygevoegde overzettingnbsp;is een meefterftuk, alzo zy veele duiftere plaatfen gelukkiglyk verkl 'art, zo dat men geen byzonderen commen-tarius van doen heeft. Pasquale Carcani heeft den teZtnbsp;voor het koftbaare werk overdeHerkulanifche oudhedennbsp;grootendeels vervaardigd, en zou der geleerde wereldnbsp;nog ineer nut aanbrengen, indien de Marquis Tanuccif*)nbsp;hem niet zo veel tot andere zaaken gebruikte. Paternbsp;Negri, een Barnabiet, heeft zig-door een commentariesnbsp;over de kerklyke hiftorie van Tornielli bekend gemaakt�nbsp;en Damianus Romano heeft verfcheiden� regtsgeleerdnnbsp;werken in de wereld gebragt. Cyrilio , een andei'Snbsp;groote regtsgeleerde, heeft met een gelukkig gevolg vooinbsp;het theater gearbeid, en komedies uitgegeven.

(*) De Marquis Tanucci is zelf een geleerd man. Men zal nig voorbeelden vinden, dat geleerden, die van te vooren innbsp;ftudeerkamer opgefloten waren, zig tot ftaatsdienaars hebben vef'nbsp;heven, gtmftelingen der vorften, en zo bekwaam in groote en u�'nbsp;gebreide bezigheden, geworden zyn, als hy. Voorheen leefde hynbsp;Fifa zeer ftil, en fchreef verfcheiden dingen op de regtsgeleerdh'^''*nbsp;betreklyk, waardoor hy buitenslands den naam van een doorgcleefquot;*nbsp;man te zyn verwierf, en aan �t hof van Napels bekend werd. Zl'quot;'nbsp;doordringende geelt, die zig door alles wift heen te helpen, itiaal'''^nbsp;hem welhaatt tot den eerften peifoon naall den Koning in het S�'nbsp;heele ryk.

DOOR ITALI� N.

zou, uit aanmerking van het vuuhg vernuft der Na-P�'itaanen, meer digters onder hun verwagten, egter leeft �er tegenwoordig geen die zeer in agting is. Hoenbsp;opgeblazen en buitenfpoorig zy in hunne vaarzen zygnbsp;^^�^nen, heeft Pater Caputi in zyn gedigt Eflafi e rapt-^�nto la Luna in �t jaar 1703. doen zien. Het isnbsp;geheel boek in quarto vol brabbeltaal. Een even zonbsp;opgeblazen en zot gedigt is de Polifemeide van Cainpo-��go , in 1763. in gr. quarto uitgekomen, �t vi'elk eg. �

Diet goedkeuring ontvangen is. Het beftaat louter '^'^klinkdigten, welken Polyfeem en G.ilatee tegens malkan-opzingen. Zy beloopen een aantaal van honderd ennbsp;, waar van het eene nog koelder is dan het andere.nbsp;^Oorde giootfte digtereflb voor de vuift wordt Madalenanbsp;^lorelii gehouden. (*) De Hertogin Vaflogirardi heeftnbsp;'�^^'^Pcheiden gedigten doen drukken, die met groote gre-'�'gheid ontvangen zyn.

tegenwoordige Engeifche Gezant te Napels, de Hamilton, is een groot liefhebber der oudheden,nbsp;o*' heeft inzonderheid eene treflyke verzameling vaanbsp;^hurifche en andere antieke vaazen aangelegd. Hynbsp;�ezit

�er veelen werklyk , en heeft van anderen, die Verdienden, zeer naauwkeurige aftekeningen doennbsp;Het is bekend, dat de Ouden eene oneindigenbsp;!^^'''gvuldigheid in opzigt van den vorm hunner vaazennbsp;tnen ftaat verfteld over de fchoonheid dier vor-die allen den fierlykften omtrek hebben. Hetnbsp;j ��Dik der vaazen was by de Ouden veel uitgebreidernbsp;'' hy ons: egter ware het te wenfchen, dat onze beeld-edele vormen daarvan meer beftudeerden, en

�55 R E I 8 - B o E

de hunne daarna fchikten Deeze verzameling is de ee-nige in haar foorc, en daarom is de onderneeming des tS lofwaardiger, van de befte ftukken volgens haare kleU'nbsp;ren gefchilderd uittegeeven, en ook buitenslands bekendnbsp;te maaken. De Gezant heeft de zorg daarvan aan dennbsp;Chevalier d�Hancarville opgedraagen. (¹) Een grootnbsp;deel deezer vaazen zyn te Capua en Nola opgegraven�nbsp;waar, gelyk bekend ih, veele pottenbakkers woondeO'nbsp;Men kende de Kampanifche vaazen aan de kleur der aal'nbsp;de, en zy werden zeer hoog gefchat. Nog hedendaagsnbsp;vertoont zig in het werk der pottenbakkers van die land'nbsp;flreek, en van rondom Napels, een betere fmaak in dsnbsp;vormen der vaazen, 't welk misfchien komt van die wel'nbsp;ken daar in laater tyden zyn opgegraven. De Oude''nbsp;gebruikten veelen der fchoonfte vaazen tot fleraad. Mequot;nbsp;maakt dit onder anderen daaruit op , dat de befte equot;nbsp;grootfte ftukken dikwyls zonder bodem zyn , en inequot;nbsp;duidelyk ziet dat zy �er geenen gehad hebben.

Ten aanzien der konften, heeft het den Napolitaanoquot; niet zeer willen gelukken, zig beroemd te maaken; eequot;¹'nbsp;ge weinigen vernuften zyn als door den nevel, waaf'nbsp;onder federt de herftelHng der konften de goede fiuasl'nbsp;te Napels bedekt gebleven is, doorgedrongen, en quot;P

Het werk zal uit vier deelen in folio beftaan. Het intck¹''�' geld koft i6. uncie d�oro , �t welk omtrent 2o. zechini of duk¹'�nbsp;ten bedraagt. Het cetllc deel is 1768. in 't Franfch en Engel''''''nbsp;in �t ligt gekomen. De Franlche titel is: Jintiqmtcs,

DOOR ITALI� N.

regten weg gekomen. Egter kunnen de Napolitaa- JVa/ie/f. geenen meefter van de eerfle grootte, nog in denbsp;^�^hilder- nog jn beeldhouwkunft aanwyzen. De eerflenbsp;^'�^dder van het land, die eenig aanzien verkreeg,, was /nbsp;Ridder d�Arpino. Hy moeft in �t eerft, zo arm wasnbsp;den fchilderen te Romen dienen om kleuren te men-dog leerde de konfb door zyne natuurlyke be-^quot;�samheid, en heeft daarna veel in �tKapitool, en in �tnbsp;^a'eis del Monte Cavallo, gewerkt. Zyn belle werk isnbsp;�t Karthuizerkloofter te Napels aantetreffen. Koningnbsp;Henrik IV. maakte hem Ridder: hy was het meefl tenbsp;Romen.

Ribiera, ook Spagnoletto genaamd, om dat hy in ^Panjen geboren was, wordt gemeenlyk onder deNapo-Rtaanen gerekend. Hy heeft byna altyd te Napels ge*

Ruca Giordano is de bekendfle onder alle de Napolitaa-hen. Men ziet allenthalven flukken van hem , alzo hy '^et eene verbaazende gezwindheid arbeidde. Hy over-^�^of daarin zelfs Tintoret, en bekwam den bynaam vannbsp;Pnjlo. In de befte kerken te Napels vindt men ge-quot;ds zyi^penfeel. Hy flierf in �t jaar 1705. en lietgrootenbsp;R^atten na. Salvator Rofa had den fynften fmaak vannbsp;�'le de Napolitaanen. Zyne flukken zyn vol geeft, ge-k\ ook zyne gegraveerde prenten en zyne hekeldigten.

de Matteis, de Ridder Masfimo, en Mattia Preti, S^ftieenlyk il Calabrefe genoemd, verwierven zig ins-f'yks eenen naam; egter overtrof hen Solimene, dienbsp;t jaar 1747., negentig jaaren oud, overleed. Hynbsp;^gt;^beidde tot op het laatft, en liet dus ongemeen veelanbsp;Rukken na. Ook heeft men zeer �Osde vaarzen vannbsp;Rem.

Thans ziet het 'er met de fchilderkonft flegt uit. Fran-cefchielli, of Francefco di Mura, en Giufeppe Bonito, worden voor de befte hiftoriefchilders gehouden, dognbsp;hebben zeer flegte zolderftukken geleverd. In land-fchappen doet zig Ricciarelli op, die lang in Engeland geweefl: is, en byna altyd voor Engelfchen werkt�nbsp;Zyne Hukken zyn gelukkig naar de natuur gedaan, ennbsp;met goede beelden geftofFeerd.

Van beeldhouwers heeft Napels geene groote meefters gehad. Bernini is daar wel geboren, dog heeft te Romen geleerd en gewoond. De beften onder de mid-delmaatigen zyn, Jan vanNoIa, Auria, Santa Croce,nbsp;de Ridder Cosmo Fanfago, en Lorenzo Vaccaro. Dsnbsp;laatfte leefde in den aanvang deezer eeuw, en vannbsp;hem is hier en daar in de befchiyving van Napels gewaagd. Thans vindt men naauwlyks eenen eenigennbsp;middelmaatigen beeldhouwer te Napels. Voor eenigCnbsp;jaaren zoude men den Koning een ftandbeeld te paardnbsp;oprigten , waartoe reeds een half rond gebouw in denbsp;voorftad, en een voetftuk, �t Welk �er zo digt by ftaat,nbsp;dat men �er naauwlyks met een wagen tusfchen doofnbsp;ryden kan, vervaardigd. De Koninglyke beeldhouwetnbsp;Jofef Cannart kreeg laaft een model te maaken. H/nbsp;vervaardigde een allerliefft meefterftuk , �t welk dcfnbsp;Koning , naar de nieuwfte Franfche mode gekleed, t�nbsp;paard voorftelde. Het hof had het reeds goedgekeurd,nbsp;dog, ten gelukke voor de konft, bleef de uitvoeringnbsp;fte'eken.

De bouwktinft ligt te zieltoogen. Als men uitzoU' dert het geen van Vanvitel� komt, ziet men in dsnbsp;nieuwfte gebouwen menigvuldige fpooren van de groot-fle barbaarfchheid. Van het Capo di Monte en d�

er-

DOOR I TALIE N.

^f^arrnelyke obelisken of zuilen is ^eeds boven gehan-Overal ontdekt men zo veelerhande elendige ^^rfieringen, en zo veel krulwerk, dat men denken zoude,nbsp;ecnige Augsburger met trekken opgefchikte printennbsp;modellen gediend haddeii. (?)� De bede bouwmee-

te Napels waren deeze drie , uit de familie van '^^'^caro, Andries, de beeldhouwer Laurcntius, en Do-'^^quot;�icus Antonins, Laurentius zoon. Van de bekwaam-^'d van den nog in keven zynde Ridder Fuga geeftnbsp;groote Koninglyke hofpitaal de voordeeligfte be-Sdppen niet.

Lodcwyk Vanvitelli is de befte der hedendaagfche ^ouwmeefters in Italien. (t) Hy is egter een gebo-Romein. Zyn vader was een Nederlandfch fchil-Van R's//genaamd, die zig te Romen nederzette-gt; en van zynen naam de laatfte helft Itaiiaanfchnbsp;�^3akte. Vanvitelli was reeds bomvmecfter van de Fieters-te Romen, en in zyn vyfdgfte jaar, toen hem denbsp;^��rgaande Koning naar Napels riep , om het luftflotnbsp;^^krta te bouwen, en tot zynen ardiitckt verklaarde,nbsp;^^neden fpreeken wy van dit pragtige gebouw. Hy

Te Ponicl heeft iemant den heerlyken inval gehad, veelc krullen te haten uithouwen. In plaats dat anderen de tui-met vaaien verfieicn , heeft hy krullen op hooge piedeftals,

bcwys van zyn edelen fmaak, opgerigt. Men heeft gelcgen-� 20 dikwyls men naar Por�ci rydt, zig met dat gedrogtelyke ��t te vermaaken.

^Vanvitelli leefde nog toen de Heer Volkman dit fchreef, om '^en fpreekt hy altyd van hem in den tegenwoordigen tyd.nbsp;groote bouwmeefter is , gdyk wy al meer hebben aangete-*�ehb 'nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;overleden den i. Maart 1773. Jen rninlten zo

heeft de voorzyde van het Koninglykc paleis , dat dreigde inteftorten, vs^eder gelukkig herfbeld. H7nbsp;werkte laatftlyk aan de kerk by �t hofpitaal der Annun-ziata , *t welk een meefterftuk der bouwkunfl: is , snnbsp;hoopen doet, dat het iets zal bybrengen, om den N3'nbsp;politaanen , ten opzigte van den goeden fmaak , dsnbsp;oogen te openen. V^an zyn ontwerp zyn ook de KO'nbsp;ninglyke Hallen by de brug der h. Madalena , en hetnbsp;gebouw op de plaats Largo dello Spirito Santo.

VAN DE MAATEN, GEWIGTEN, MUNTEN, EN DEN STAAT DES HANDELS TEnbsp;NAPELS.

De voet, Palmo , houdt te Napels 9, duim 8}. Jy'* Paryfer maat, en wordt in 12, Uncie, en de uncia ionbsp;Minuti gedeeld. De el, Canna , heeft 8. palmen�nbsp;Eene myl houdt 1000. Pasfi of fchreeden, elke vannbsp;7|. palmen, of 989. Franfche Toifes. Dog de PaiDnbsp;is verfchillcnd in het ryk, en tusfchen de 6. ennbsp;palmen.

De Moggio bedraagt 900. vierkante pafli. (?) 0? een moggio rekent men een Tumulo zaadkoorn. Vffnbsp;hebben reeds by de Vicaria gewaagd, dat nergens md^fnbsp;onrigtigheid in de maateri van vloeibaare dingennbsp;van graanen plaats heeft dan te Napels. De Campionhnbsp;die daarover gefield is , en jaarlyks de maaten onde)quot;nbsp;zoeken moet, heeft zelf onrigtige maaten, die hy

Dat IS 887. vierkante toifes, gevo�glyk is een Moggio oia' trent to veel als een Arpent te Parys, �t walk 500. vierkante t�*'nbsp;les bedraagt.

DOOR ITALI� N.

en als even zo veel in de andere maaten gaat, Napels* '''�rden zy voor rigtig gehouden. De Tuinulo houdt 3,

fnaar wordt al het graan en zout gemeten. De wyn-heet Botta, welke i2i Barili, en die weder ieder Caraffe houdt. Zonderling is het, dat by de Koning-ontvangll, Camera regia, 60. carafFe even zo veelnbsp;als 66. by het verkoopen in de ftad, �t welk eencnbsp;verwarring maakt. Het pond wordt op 12. on-gerekend, op een once gaan 30. Trapeji, en op eennbsp;^��^pefo 20. Acine. 100. oneen maaken 3. Rotoli, loj.

^otoli een Staro, en 100. Rotoli eene Cantara, of om-^ffint twee quintaalen Franfch gewigt.

Te Napels gaat veelerlei zilvergeld, waarvan een Munten, ''�'fiemdeUng evenwel alleen de Ducati, Carlirw', en Grani,nbsp;de gemeende foorten, behoeft te kennen. Vier Carlininbsp;��^^aken 3. RoomfchePaoli, gevolglyk een Carlino niet vol-^^oiiien 2f.Duitfche grosfehen, of ruim 4. duivers Holl. ^nbsp;sen dukaat omtrent een Duitfehen daalder, of byna 2,

^sblica, zyn niet zo gemeen. 10. Grani maaken een Car^ en 10. Carlini eenen Ducato ofPiafter. Men heeftnbsp;munten van 2. 3. 4. 6. 10. 16. en 24. ducati.nbsp;gangbaarften zyn van 3. dukaaten, en heeten Uncienbsp;Eene Doppia houdt 4�. ducato, en de buitenland-^'^^�2ec6in/ gelden 26. Carlini.

R EI S - B O E K

minder gegeven, een bewys dat in Napels veel geld zitgt; De Jefuieten hebben voorheen dikwyls zwaare kapitaalennbsp;tegen 2. ten 100. opgenomen.

Handel. Napels voert veel roode zyde uit, gok eenige gemaaK-te zyden ftoffen, talFen, en gebreide zyden kousfen, dog het meert neusdoeken, die goedkoop en duurzaam zyn gt;nbsp;en met die van Milaan gelyk gefield worden. Verdetnbsp;een grooten voorraad van graan en olie, wol, hennip�nbsp;manna, (?) fap van reglisfen, (f) konynenvellen ennbsp;hair, allerlei Poorten van marmer, en de bekende macH'nbsp;roni, (5) zynde langwerpige rollen van meeldeeg.

Veele effences, zeepballen, gemaakte bloemen, gekoO' fyte vrugten, worden buiten het ryk verzonden. Ooknbsp;worden veel Diavolini getrokken. Het zyn kleine kof'nbsp;reis van fuiker, als anysfuikers, met kaneelolie, en andere ftetke dingen toebereid, en dus ongemeen kragtig-De aftrek wordt daardoor zeer bevorderd, dat mennbsp;voor een hulpmiddel houdt om de kragten, door rterk�nbsp;buitenfpoorighedenuitgeput, teherftellen. Hetpondkoi^nbsp;byna 10. Duitfche daalders.

{*) De Kalabrifche manna wordt voor de belle gehouden, van den eslchenboom verzameld. Men fcheurt de takken in deb^^nbsp;te maanden, het uitkomende vogt is de Manna corporis, heeft grO^*'*nbsp;korrels gelyk maftix, en wordt daarom ook Manna maJiUhinanbsp;naamd. Ook komt 'er een vogt in kleine korrels uit de bladt�*nbsp;welke Manna foliata heet, en duurder betaald wordt.

vaardigd, en voornaamlyk naar Frankryk gevoerd, waar het ih apotheeken, als een borftmlddel, fterk gebruikt wordt.

(�) Toen de Paus in *t jaar 1764. den invoer der NapolUaan^^ macaroni verbood , bevond men dat Romen alleen jaarlyksnbsp;leoQOO. daalde� gebruikte.

DOOR ITALI� N. 163

rozynen worden in groote menigte uit Kalabrien ^apeJh *^'^*^�evoerd, alzo zy beter en minder duur zyii dan dean-Italiaanfchen, en in de vallen veel gebruikt wor-Zy heeten in�t Napolitaanfcbe Pan/a, Zehibo, ennbsp;Ragin fecco, en worden van een byzonder foortvannbsp;'**^iven, dat groote korrels heeft, gemaakt. Men doetnbsp;drie of viermaal in een kookend loog van gemeens

^^idin,

ryklyk eet.

�e Napolitaanfcbe wynen zyn treflyk. Wie kent de Zogenaamde Lacrima Cbrijli niet, die aan den voet vannbsp;^on Vefuvius in taamlyke hoeveelheid waft, en door ge.nbsp;Europa, als een uitmuntende wyn, vervoerd wordt?nbsp;Wynen van Terra di Lavoro en Kalabrien behoorennbsp;'��der de beften van Italien, en blyven zeer lang goed,nbsp;'^ok brengen de andere landfchappen zwaare wynennbsp;'^^ort. De flegtften worden ten deele langs groote po-^Hlierboomen opgeleid, Welken den wynftok zeer gun-

'Haakt dat zy lang kunnen goed blyven. Deeze teebe-veroorzaakt, dat men dorft krygt als men z�

hebben veel zwavel by zig, die zy uit den grond waar-''P zy wasfen getrokken hebben, zo dat men �er maat geinig te gelyk van drinken kan. Het eerfte j;iar zyn zynbsp;zwaarft, dog worden door het liggen ligter.

^0 handel in paarden naar buitenlands wordt alleen �� geheim gedreven, alzo hy verboden is. Indien de ^nbsp;l^oeterygn vermeerderd werden, zou hy veel meer geldsnbsp;land brengen kunnen, De Napolitaanfehe paarden,nbsp;fterk, volvuurs, lang bruikbaar, en de fchoonftennbsp;Europa, fchoon zy niet volkomen zo vlug in �t loo-zyn als de �n�elfchen. Men vindt �er van allerleinbsp;L anbsp;nbsp;nbsp;nbsp;grootte.

i64 R E I S - B o E K

Napels. grootte. Zy werken, tot dat zy llerven, met gelyked moed. Alle vooriaaren zendt men ze in �t gras, �t welknbsp;ze in quot;t begin flap maakt, dog hun naderhand nieuW^nbsp;kragten geelt. Het overige van den tyd voert men ze met-garft en hakfel, nooit met hooi. Debefle ftoeteryenzyniOnbsp;de landfchappen van Eafilicata, Abruzzo, en Terra dinbsp;Lavoro. Het rundvee is groot en fterk, het vleefcbnbsp;fmaaklyk, dog het leder niet zo fterk alshetDuitfche. Denbsp;wolhandel zou veel aanzienlyker kunnen wezen, indien denbsp;inwoonders op veele plaatfen zig van de fchoone gelegenheden om fchaapendriften te houden meer wilden bedienen-

De zyde'.eelt is het geheele ryk door zeer aanzienlyk� cn de zyde byna de fchoonfte van Italien: dog het mangelt den Napolitaanen aan vlyt of bekwaamheid om denbsp;Iloifen te vervaardigen, waarom het geen te Turin, Fle-rencen j en in Lombardyen gemaakt is, tot nog toSnbsp;meer geagt wordt. Men bemerkt te Napels een grootnbsp;gewoel onder de inwooners, en zy hebben ook werk-lyk veel fabrieken ; dog het binnenfte des lands, 'tnbsp;welk wel bevolkt is, heeft zeer veel van doen, waarom de handel der ftad meer voor eenen inlandfchen handel is aantezien. Het omloopen van het geld bevorder^nbsp;wel den innerlyken welfland des lands, dog de rykdoiitnbsp;over het geheel kon zeer veel vermeerderd worden, al*nbsp;men meer voortbrengfels, waartoe geene gelegenhei**nbsp;ontbreekt, zogt te winnen, en het geld van buiten na^^nbsp;het ryk te trekken.

Daar zyn eenige konften en handwerken aan Nap�^^ byzonder eigen. E. v. het maaken van �t rufehgeelnbsp;vioolfnaaren, waarvan beneden meer. Verders het i�'nbsp;leggen van marmeren tafels, waartoe de Lava vannbsp;VefuviuSj en de fchoone Napolitaanfche, dog vooral

DOOR ITALI� N. 165

Siciliaanfche, foorten van marmer, gelegenheid geeyen. J^apelt, juweeliers zetten byzonderlyk wel, en Vter dan innbsp;Seheel Italien. De ryke kloofters doen veele goud- ennbsp;zilverfmeden beftaan , die ongemeen konftig en zuivernbsp;'''erken. Zy verdienen deswegen van vreemden bezogtnbsp;'e Worden. De meeften van deeze konftenaars vallen zeernbsp;�P de krullen , en milTen daardoor eene edele teke.

De Napolitaanen bezitten eene byzondere bekwaamheid in het maaken van efterikken, Lajirka, waarmede *^2 daken in de ftad, die doorgaans platzyn, belegd worden. Zy beftaan uit kalk en puzzolana, die verfcheidennbsp;reizen lang en fterk onder malkander gewreven moetennbsp;Worden. Als zy gemaakt zyn gelyk behoort, wederftaannbsp;Zy veele jaaren alle de ongemakken van �t weder, regen,nbsp;zonnefchyn, zonder te barften. Alzo het werk zeernbsp;^*ngzaam voortgaat en koftbaar is, gebruikt men zeldennbsp;de vereifchte voorzorg, en werkt de ftofFen even zo na-featig door malkander als den inetfelkalk, waarom denbsp;nieuwe gebouwen ook zo duurzaam niet zyn als die vannbsp;Vroeger tyden.

De leevensmiddelen zyn te Napels in vergelyking van Leevenrn Londen enParys zeer goedkoop, �t welk deels dervrugt-�'**'^^�^^ti,nbsp;h�arheid des lands, deels den minderen rykdom der in-S^zetenen moet toegefchreven worden. OngeagtdeduurTnbsp;van het jaar 1765. gold de tumulo koorns nog maarnbsp;*5. carlini, pf omtrent 3. guldens, {lollaudfch. Een

De Rcgtsgeleerde Nikolaas Portunato heeft een aartig werk den toelland van den handel te Napels uitgegeven; Rtfiesfioninbsp;al tommenh antico e mtderm del Re^m de Napoli, fre finau^tnbsp;rOuritime amp;c. Nafoli 1760. in quarto.

L 9

l66 R E I S . B O E K

brood, Palata, van 28. oneen, geldt 4. grani, omtrent 3. Hollandfche ftuivers, en een flegt brood de helft. Denbsp;gemeene wyn komt het barile op 12. carlini, en denbsp;crima fine, �t welk. de gewoone tafelwyn is, bet barilenbsp;op een zechino. Het rotolo rundvleefch geldt 9. grani,nbsp;pf het pond 10. penningen. Het kalfsvleefchis wat duurder : inzonderheid legt men zig te Sorrento op het fokken van kalveren toe, en weet die zo vet te voederen,nbsp;dat �er het vleefch geheel wit uitziet, en treflyk fmaakt.nbsp;Men noemt dat vleefch Fitella mangana, (?)

Om een begrip te geeven, wat jaarlyks in deeze volkry* ke ftad genuttigd wordt, voegen wy hier een uittrekfclnbsp;uit het akcynsboek in , waarop het geen byzondere per-foonen, die vry van impoft zyn, en wat gefmokkeld is,nbsp;�t welk al vry wat bedraagt, niet mede gebragt is,nbsp;1212206. Tumuli koorn.

(*) Dewyl wy van de pryzcn der waaren Tpieeken, moeren wy �er ook bydoen, dat bet ry- en vaartuig te Napels niet duur is.nbsp;Een koets kott daags, met het drinkgeld voor den koetfier, iJ.nbsp;parlini. Eene feloek met zes roeyers, waarin verfcheiden menfehennbsp;kunnen zitten, kan men voor zo. carlini eenen gantfehen dag gebruiken. Te Napels zyn zeer veele cakiolets. De paarden rennennbsp;*er verbaazend hard mede, zo dat men zeer ver op eenen dag komen kan. Zulk een rytuig koll met den jonge voor het paardnbsp;daags 8. Carlini. Ook kan men ze by �t uur, of maar voor zeke^nbsp;(luk wegs huuien, wanneer men zeer weinig geeft.

^at wordt behalven dit alles eene vcrbaazende menigte ^3n tuinvrugten en ooft ingebragt!

^elke in alle jaargetyden eene ongeloofbaare menigte le-'^ert. De vifch is om zynen laagen prys een voedfel der �finen, (?) en veele honderden van menfehen beftaannbsp;�ian de vifclivangft. Dc lekkere visfeben, pejei nobili,

^yn de Sturioni, Triglia, Sfoglia, Spigola dentale, Pesce Calamaretti, Cernia , enz. en gelden omtrent 7.nbsp;duivers Hollandfch het pond. De andere visfehen zynnbsp;�*igelyk beter koop. De fchelpvisfchen, Frutti di mare,

^yn niet minder talryk , en goed van fmaak , daartoe ^^hooren de Ojlricbi, Ancini, Spere, Spannoli, enz.

Napels en Genua zyn de twee ftedep waar alle foorten Macaroni. meeldeegen en Macaroni in groOte menigte toebe-worden, alzo zy eene hoofdfpys in Italien uitmaa-Genua is het ineeft van wegen de kleinen, en Napels

168 R E I S . B O E K

Knpelt, pels van wegen de groote meeldeegen, of Macaroni vef* maard. Men gebruikt �er een foort van graan, Sarapol-la, toe, �t welk zeer harde korrels heeft , roodagti�nbsp;meel, en een deegagtig of zwaar brood geeft. Hetnbsp;van Termini in Sicilien en uit de Levant. In de nabuur-fchap van Romen veraart het ligtelyk. Men maalt betnbsp;tot vyferlei foorten van meel, yerfchillende in fynheid�nbsp;dan wordt het verfcheiden reizen gezift, b. V. het meelnbsp;voor de Vermicelli vyfmaal, voor de Fedelini zesmaal-Het deeg wordt met weinig water zonder dees fem, dienbsp;Jiet ras zuur maaken zoude, gekneed. Dan brengt mennbsp;'t onder de pers, die door drie of vier menfchen aan eennbsp;langen flang tpegefchroefd, en in een hollen rol, nietnbsp;dit deeg gevuld , gedrukt wordt, waar zy het door denbsp;daar onder liggende dikke koperen plaaten met gatennbsp;^oordryft. De grootte der brokken hangt van die dernbsp;gaten af, en zy krygen daarvan hunne yerfchillende naa-men en figuuren. Daar zyn meer dan dertig verfcheide-ne foorten, defynften zyn, Vermicelli, Fedelini, Se-pientelle, Punte d�Jgbi, Stellucce, Stellette, Ocbi di pertnbsp;nici, Acini di pepe, de groyeren, Macaroni, Trenete,nbsp;Lazagnette, Pater no/Ier, Ricci di foretana enz.

Eenige vormen hebben een fpits in �t midden van elke opening, waaruit die lange pypen, of Macaroni komen,nbsp;welken van binnen hol zyn. De vorm voor de ftarredee-gen heeft een mes, dat om zyn middelpunt draait, en denbsp;ftarren, gelyk zy door den vorm door gedrukt worden,nbsp;affnydt. By de langen, die niet afgefneeden worden,nbsp;(lelt men een� jonge, die met een waayer maaken moet,nbsp;dat de draaden niet aan malkander kleeven. (*) De fy-

(*) Bcccari heeft in de fchrlften van de Akademie te BolognS ftti ftuk over het meel der macaroni gegeven,

DOOR ITALI�N. 169

Van dit fooit van meeldeeg kollen het pond omtrent Naptls. Anderhalve Huiver Hollandfch, en worden meeft te Torrenbsp;^�^l�Annunziata,gemaakt, alzo de gemeene werkliedennbsp;''An dit foort oP Macarenam, ze niet in de Itad van Na-dulden.

De gemeene man leeft half van macaroni, zo dat�er ongelooflyke menigte gebruikt wordt. Zy kunnennbsp;'^'nt zonder macaroni wezen, en daarom is het geennbsp;quot;'onder , dat de fchertferyen van Arlequin in de Ita-^'Aanfche komedie , en vooral te Napels, zo dikwylsnbsp;np de macaroni uitkomen. Als Arlequin koning wordt,

�n men hem geene macaroni, als eene te geringe fpys Voor zynen Haat, geeven wil, zegt hy in goed Napo-Htaanfch, Mo ino mes princepo, neen, neen, dan ontko-quot;'ng ik my weer.

Het rufchgeel, Giallolino, in�t Franfch Jame de Na-wordt door de rainiatuurfchildcrs veel gebruikt; het een betere kleur dan het auripigmentum en anderenbsp;Soele verwen. Men gebruikt het niet veel in grootenbsp;^'^hilderftakken , dewyl het duur is. Men maakt tenbsp;^Apels een geheim van de bereiding. Tot nog toenbsp;^�bben de fcheidkundigen de natuur deezer verw nietnbsp;^�'�nen ontdekken. Fougeroux, medelid van de Aka-der weetenfchappen te Parys, treft het ten naa-byna, daar hy het lood als de voornaamlle hoofd-�er van opgeeft. De dikwyls genoemde Prins van

San Severe heeft den Heere La Lande de geheele bereiding van het rufehgeel ontdekt. Het gefchiedt al* dus:

Men neemt wel gekalcineerd lood, fyn doorgezeefd� een derde deel gefloten, en insgelyks gezeefd antifflO*nbsp;miuin, mengt dat wel t�zamen, en laat het nog eens doofnbsp;een zyden zeef, op dat het zo klaar als mooglyk worde-Dan neemt men groote vlakke aarden fchotels, dog nietnbsp;verglaasd, legt �er wit papier op, en fchudt �er gemeldenbsp;ftoffe, omtrent een paar duim hoog, op. De fchotel�nbsp;worden gezet in een oven, waar men fayance bakt, dognbsp;niet als de hette het fterkft is, maar op eene zekerenbsp;hoogte in den oven, zo dat de vlam ge niet dan met denbsp;punt, of in �t geheel niet, aanraake. Als de fayance genoeg gebakken is, is ook deeze ftofgoed. Men vindtnbsp;dan eene zekere harde zelfflandigheid op de fchotels�nbsp;welke met water op porfier gewreven wordt. Meffnbsp;laat het daarna weer droogen , en dan is het gereednbsp;om gebruikt te worden.

Fixeeren Dewyl wy nu van de ontdekkingen des Prinfen vao van �t tra-San Severo fpreeken, moeten wy zyne manier van �tnbsp;krayon te fixeeren uit den Heer La Lande hier invoS'nbsp;gen. De fchilderkonft met krayon heeft zo veelnbsp;fchoons en zagts , dat men alleen over haare kort�nbsp;duurzaamheid klaagt. Zy vergaat zo dra men ze aan-roert, de lugt trekt de kleuren uit, en geen glas kan b�'nbsp;beletten. Men heeft lang gezogt een middel uittevinde�'nbsp;om de verwen beflendig en duurzaam te maaken, B��nbsp;zekere wiskundige te Parys , Loriot, beroemt zig ��'nbsp;een ontdekt te hebben , dog houdt het geheim vo�*nbsp;zig. Om die reden maakt de Heer La Lande de�^�nbsp;gewigtige ontdekking bekend.

POOR ITALI� N. 171

zaak is niet gemaklyk. Men kan met geen penfeel^^^^/^^ het gefchllderde heen vaaren zonder het uittewis-eenig vogt durft men het 00k niet te doopen,nbsp;men by �t fixeeren van tekeningen met kryt doet,nbsp;daardoor zouden eenige kleuren, die geene vogtig-lyden kunnen, als rufchgeel, auripiginentum, lak,

1 enz. afgaan , en de ligte partyen geel worden, en fchyn aanneemen als oude fchilderyen met ohe-Zo men �er den damp van eenig warm vogt opnbsp;laaten komen, zoude de vogtigheid de flraks ge-��''einde uitwerkingen voortbrengen , vooral dewyl denbsp;deelen alleen om hoog Ileigen, en de kleveragti-die de fixeering te wege brengen, moeten wegnbsp;'yven.

17^

water op , en roert de maffa zo lang met een houten lepel om , tot dat de lym byna geheel gefmolten iS'nbsp;Dan giet hy het in een glazen vat, dat 3. vingers diepnbsp;in �t zand ftcekt, het welk in een yzeren kaftje is,nbsp;dat dan op een kacchel op kooien, zo egter dat de malamp;nbsp;niet kooke, en men �er den vinger in doopen konneinbsp;geduurcnde den tyd wordt zy dikwyls omgeroerd, totnbsp;dat al de lym volkomen gefmolten is. Dan laatnbsp;het door een filtreerpapier in een glas loopen, en neeiu''nbsp;zo dikwyls ander papier als het �er niet door wil. 0nbsp;men te weinig water mogt genomen hebben, of da*nbsp;de lym te taai is om door �t papier te loopen, of zianbsp;op den bodem des papiers zet, giet men �er nog wa^nbsp;warm water by, en roert het van nieuws om, tot datnbsp;het volkomen doorloopt. De ervarenheid leert de reg'nbsp;te hoevelheid van �t water. Als alles gefiltreerd is,nbsp;men alles by glazen in een groote vies, dog egter ztgt;inbsp;dat men altyd een glas daarvan en een glas gerektifice^t'nbsp;den wyngeeft neemt, waarby het zo zeer niet op h�'nbsp;gelyke gewigt der beide vogten, als wel op de gelylt�nbsp;hoeveelheid, aankomt. Den ftopt men de vies toe,nbsp;fchudt ze een half uur, om beide vogten wel te do^�nbsp;mengen.

Het gekrayonneerde ftuk, dat gefixeerd moet word^'�� wordt horizontaal, en glad uitgefpannen, doornbsp;menfchcn gehouden. Men doopt een zagt penceel,nbsp;ten minften een duim in de middellyn heeft, in denbsp;ven befchrevene koinpofitie, en ftrykt �er lugtignbsp;over de agterzyde der fchildery, tot dat men ziet datnbsp;doordrongen is, en de kleuren vogtig en zo glanzig^�'*nbsp;als of �er een vernis over gelegd was. De eerfte bed^*nbsp;king droogt fchielyk op, alzo het papier droog isgt;

rgt;ooR ITALI� N.

Xleuren veel tot zig trekken. De tweede moet nog l^apels. lugtiger en overal gelyk zyn, anders komen �er vlakkennbsp;Dan legt men het ftuk op een gladde tafel, en datnbsp;de kleuren boven, en het befmeerfel onder, op datnbsp;allengskens in de fchaduw drooge. Des zomers,

'''^aiineer de lugt warm is, laat men het vier of vyf uuren '^gen, en dan zyn de kleuren droog en gefixeerd, zon-dat zy iets van haar fraaiheid verloeren hebben, ofnbsp;papier krom getrokken is. Zo evenwel eenige kleumen die reis niet volkomen gefixeerd mogten zyn, herbaalt men de beftryking ten tweedemaale, zonder dat �ernbsp;andere kleuren door befchadigd worden, en dan kannbsp;5len geruft zyn, dat alles gefixeerd is.

Ten laatften moet de fchilder nog eens den vinger over verwen ftryken, als of hy op nieuws fchilderen wil-^2, het geen een werk is van weinig minuuten, om hetnbsp;byne ftof van �tkrayon, �t welk los geraakt is, weg tenbsp;'^^^gen. Deeze,manier van fixeeren is gemaklyk, een-'^ou^dig en zeker. In de tekening kan men naauwlyksnbsp;benige verandering bemerken, en de kleuren zyn naderhand zo vaft, dat men de tekening fchoon kan maaken,

^�nder de kleuren te befchadigen. Het papier wordt boor de lym 20 ftyf, dat men het aan den wand hangen,nbsp;veel ligter dan het gewoone papier op doek plakkennbsp;ban. De wynazyn houdt de motten en wormen, die ligtnbsp;het krayon komen, �er van af.nbsp;�ok kan men het papier, voor dat �er op gefchilderdnbsp;quot;^^tdt, op doek plakken, mits dat die fyn en ftevig zy.

^�n fixeert dan de l�rayonkleuren op de zelve wys, dog gebruikt een harder penceel, en legt �er het vogtnbsp;^^fker op, op dat het doordringe. In dat geval wordtnbsp;meer tyds vereifcht om te droogen, dog de kleuren

worden even zo beftendig. De verandering, welke deC' ze behandeling in de kleuren voortbrengt, is bynanbsp;te bemerken. Ondertusfchen kan men niet ontkennen)nbsp;dat zelfs de dunfte befmeering het krayon eene klein�nbsp;tinte geeft, vooral het lak en anderen donkeren kleuren,nbsp;die egter zo gering is, dat zy het werk geen nadeel toebrengt. Evenwel als men een gefixeerd tegen een andernbsp;krayonftuk houdt, en het naauwkeurig bekykt, vindtnbsp;men een onderfcheid; het gefixeerde ziet �er altyd eetnbsp;wat flaauvr uit, en verlieft een weinig van het geen denbsp;Italiaanen Sfumato noemen.

De Prins van SanSevero heeft ook eene manier uitge^ vonden, om met krayon op fyn Hollandfch linnen tenbsp;fchilderen, �t welk duurzaamer en gemaklyker is dannbsp;op �t papier. Behalven dat bekomen de kleuren meernbsp;luifter.

Met vioolfnaaren dryven de Italiaanen byna alleen handel , en voorzien �er geheel Europa van. Men gaat op beide plaatfen zeer geheim met het maakcri der fnaarennbsp;te werk, om �er de buitenlanders blind in te houden. (*)nbsp;De Heer Angelo Angelucci by de Slangenfontein heeftnbsp;de fterkfte fabriek van dit foort te Napels, en onderhoudt op verlcheiden plaatfen van �t koningryk, waar dsnbsp;eerfle ftofFe tot de fnaaren, naamlyk de heeften darmeOnbsp;het ligtft te bekomen is, over de honderdmenfehen, di�nbsp;voor hem arbeiden. Deeze heeft den Heer La Land�

(*) Men zie hrt artikel �Eoyaudter in de Encyclop�die. Te PafV* zyn ook fnaarenmaakers, die insgelyks hunne konlt geheim hoi*-den. Zy maaken egcer geene goede vioolihaaren, maar alle�**nbsp;dikken voor de groote horloges, voor de raquets om mede te ka***nbsp;fen, en voor de hoedenmaakers.

DOOR ITALI� N.

volgende berigt gegeven van de bereiding der zo be- Plaptls. ��oeinde Roomfche fnaaren.

befte fnaaren worden van de darmen van jonge 'siritneren, zeven of agt maanden oud, gemaakt. Dienbsp;Auguftus of September geflagt worden zyn de beften,nbsp;alleen, om dat zy den bekwamen ouderdom hebben,nbsp;ook, om dat de heete maanden het gefchiktft zynnbsp;'oor de bereiding der fnaaren. De darm rekt zig het

behoeft zig niet te verwonderen, dat in andere lan-zo veel fnaar;en niet gemaakt worden. De inwoon � zyn daar beter huishouders, en Aagten zo veel lamlt;nbsp;fleren niet van zeven of agt maanden als in Italien, maarnbsp;'gt;iten ze tot meerder nut grooter worden. De darmennbsp;kalveren zyn te dik, en nog zo teder, nog zo wel-'uidend. Het zelve heeft ook plaats omtrent die dernbsp;^^baapen, die alleen tot grove fnaaren gebruikt worden.

Angelucci heeft vier menfehen, die dagelyks in de ftad alle Capretari, welken geiten en lammeren Aagten,nbsp;^Ond gaan, en alle ingewanden, elk omtrent voor si.ftui-Hollandfch, of 5. grani, opkoopen. Alzo zy ligtnbsp;^fteken , gaan �er veelen onder het bewerken verloren,nbsp;darmen worden in negen foorten verdeeld, die, vol-clks yerfchillende deugd en fterkte, ook verfchillen-foorten van fnaaren geeven. Zy zyn ongeveer 50.

lang, het dikfte ftuk wordt afgefneden, en totAeg. fnaaren gebruikt, alzo het zig niet zo glad als het ove-vjjj jgjj darm maaken laat.

darmen worden vier en twintig uuren in frifch wa. S�weekt, met een ftuk riet van biezen gezuiverd, zonbsp;2r niets onzuivers, van het vet, of onnutte vliezen,nbsp;blyvgj gQ dan in cen loog, acjwa fortt in de fabriek

126 R E I S-B O E K

^apeli genaamd, gelegd, waartoe omtrent 200. kannen water en 20. pond wyndroesfein genomen wordt. Dit is hetnbsp;fterkfte loog; in �t begin neemt men een zwakker, daarin maar 4. pond droesfem onder de zelve hoeveelheid va�nbsp;water komt. Men bemerkt den alkalynfchen fmaak va�nbsp;dit loog naauwkeiirig op de tong.

Tien darmen worden in een met het zwakfte loog gevulde kom gelegd, en viermaal des daags frifch begoten, waarby zy elke reis wel door malkander ge-fchud, en voor een� korten tyd droog gelegd worden*nbsp;Alle dagen wordt het loog veifterkt, wordende van hetnbsp;fcherpe loog by het voorgaande gegoten. Op dceze tvysnbsp;liggen de darmen agt dagen in het loog, op dat zy al hetnbsp;vet verliezen, en regt zagt worden. Dan draait men zsnbsp;te zamen. Voor de kleine mandolynfnaarcn neemt mennbsp;twee darmen, tot de fynfte vioolfnaaren drie, en vootnbsp;de giofften zeven , voor de zwaarfte kontrebaflen welnbsp;honderd en twintig darmen. Tot een ander gebruik alsnbsp;muziekinftrumenten draait men fomwylen driehonderdnbsp;darmen t�zamen, waartoe men de aller/legtften uitzoekt*nbsp;Het draayen gefchiedt door middel :an een rad, �t welKnbsp;ongeveer tienmaal omloopen moet.

Daarop fpaiit ipen ze op een raam, Tdaro, M^aaraatt verfeheiden haakeii zyn, om de fnaaren van de eene naar dsnbsp;andere zyde te trekken, cn brengt ze in een warm gcftooktnbsp;kamertje, om te droogen. Dit kam.ertje heeft ongeveefnbsp;zes ellen in �t vierkant, en moet digt en maatig heet zyf�nbsp;zo dat de fnaaren in vier en twintig uuren droogen. 1*'nbsp;�t begin laat men ze daar flegts ftil liggen, naderhandnbsp;fteekt men 2^. pond zwavel in brand, �t welk omtrent'nbsp;zes uuren brandt, en de daardoor veroorzaakte en agtet'nbsp;blyveilde damp is genoegzaam, om geduurende vier

\ nbsp;nbsp;nbsp;twin*

DOOR ITALI� N.

iiuren de ingebragte fnaaren, terwyl zy allengs- JVa^gte droogen, ook ter gelyker tyd te bleeken , of haarnbsp;witagtige kleur te geeven.

Eer zy uit hct kamertje genomen worden en volkoi droog zyn, draait men ze nog eens vaft t�zamen.

^''arna wryft men ze met fnoeren van paarden hair, wel-om de fnaaren gedaan worden , op en neder. Door ongelyke beweeging deezer fnoeren worden de 'fnaa-volkomen droog en glad. De dikke fnaaren draaitnbsp;�^sn voor de laatfte maal te zamen, en laat ze volkomennbsp;'^roog worden ^ waartoe by fchoon weder nog vyf of zesnbsp;''Uren vcreifcht worden, Als zy van de raamen genomennbsp;Vorden, fnydt men ze in ilukken van drie of vier ellen ,nbsp;l^eftrykt ze met wat olie, waardoor zy wat weeker wor-den^ en windt ze om een houten rol, om �er kleinenbsp;Pakjes van te maaken, die naar de verfchillende vormennbsp;^yzondere naamen krygen.

De befte tyd voor den fnaarenmaaker, Cordar�, Is van Pzasfchen tot het einde van oftober. Het werk vordertnbsp;''^armte, en kar. eene afwilTeling van koude, warme, ennbsp;�''ogtige lugt niet wel lyden. Het loog moet dan ftet-*'�r gemaakt wmrden, en de fterkte daarvan is degrootftanbsp;^orftgreep van �t fnaaren maaken. Daar behoort eenenbsp;'''Uge oeffening toe, om op het oog en gevoel van hetnbsp;te oordeelen, of het den waaren graad van fcherptanbsp;beeft ^ en om te weeten, hoe veel fteiker het van dennbsp;�^uen tot den anderen dag gemaakt w�rden moet. Mennbsp;Ptoet �er genoegzaam van de jeugd af aan by geweeft zyh.

^e meeften, die �er te Napels aan werken, zyn van Sale, kleine plaats in Abruzzo. winnen omtrent zesnbsp;daalders in (jg maand behalven den koft. (*) De prys

178 R E I S . B o E K

der fnaaren is verfchillend, die naar Frankryk cn Engeland gaan zyn duurder, om dat men daar de beften vordert. Die naar Duitfchland gezonden worden zyn fynet en beter koop. Een Mazso van de zogenaamde Tiratanbsp;forefliera, welke uit dertig fnaaren,-elke drie ellen langnbsp;cn uit drie darmen t�zamen gedraaid beftaan, komt opnbsp;5. carlini, en de beteren naar evenredigheid.

Napels is ook wegens zyne looyeryen, Concerie, grooten naam. Zy zyn allen op de Strada nuova by denbsp;kerk del Carmine. Men gaat �er anders mede om dan in'nbsp;Duitfchland. (f) De befte huiden komen uit den omtrek vannbsp;Erancavilla in Apulien. De grootften, welken na �t bereiden 72. pond weegen, koften 10. d.iicati, of omtrentnbsp;21. guldens Hollandfch, xvaaruit men van de grootte vannbsp;het vee oordeelen kan. In Frankryk weegen de beftePnbsp;naauwlyks- 45. of 50. pond als zy bereid zyn.

Als de varsfche huiden gereinigd en gewasf�n zyf) werpt men veertig fluks op eenmaal in een kuip metkalfcnbsp;neemt ze �er alle dagen uit om ze omtekeeren, legt 2�nbsp;�er weder in, en gaat daarmede eene maand voort.nbsp;jworden de hairen afgefchraapt, de huiden ontvleefcht'nbsp;uit het water bearbeid, en in een tweede kuip geleg�J'

jaar 176^. Hy maakte voor eenigen tyd een maatfehappy md Roomfehe fnaaienmaakers. Dog die gezamentlyke handelnbsp;niet lang Itand. Daar ontftond een langweillg pleitgeding, bynbsp;gelegenheid merkwaardige fchriftuttren ten aanzien der konft ge'*'**nbsp;teld weiden.

( ) Wy piaatfen dit herigt uit den Heer La Lande hier de� ^ meer , om het tot een byvoegfel te doen dienen voor de ke**nbsp;van �t leerbereiden in de Defmption des arts ir metiers, waaf gt;

�t artikel Art da tannenr, van de Engelfche en Franlche looyer)'^'' maar niet van de Napelfchc, die zeer geagt is, gehandeld

door ITALI� N.

^^avin 8. Parysfche boisfeaux zemelen met water ver- Napelti �^ngcj zyn. Te Napels heet dit Acqua d�alume. Denbsp;^�ipen voor den kalk, voor het week maaken, en hetnbsp;bouwen, zyn alle met den efterik, lajlrica, bedekt,wel-wy boven gewaagd hebben.

Na dat de huiden lang genoeg in de zemelen zyn ge-^��eft:, brengt men ze in de runputten, wordende naar ^aare grootte op de honderd huiden, lo. 12. of 15. Pa-Wche quintaalen myrtenbladen daartusfchen geftrooid.nbsp;^emyrte, welke daartoe genomen wordt, is de Lamp;li-f'�Ha Romans, volgens Bauhinus no. 408. of, volgensnbsp;i-innaeus, Myrtus floribus Jolitariis involucre^ dipbyllo,

^P-ATii Zy is in Italien en Spanjen zeer gemeen, en draagt bladen omtrent 2. duim lang en 10. lynen breed.

Napolitaanen noemen ze Mortella j en verkoopen ^2t quintaal bladen omtrent voor ruim een guide. Voornbsp;�lk vel wordt 5'. quintaal gerekend, alzo men byna elkenbsp;�^aand varsfche bladen neemt.

Den dag waarop de huiden ingelegd worden, moe-ten vier mannen ze geftadig fchudden, den volgenden heerat men ze �er uit, breidt ze op nieuws in de kuipnbsp;t'it, giet �er zo veele emmers met water als �er hui-zyn op, en, zodra zy dat ingezogen hebben, wordtnbsp;Weer nieuw water opgedaan. Als zy op die wys eenenbsp;�quot;aand lang gelegen hebben , verwisfeit men de oudenbsp;^'aden voor nieuwen , en gaat daar drie jaaren langnbsp;voort, uitgenomen dat men op het laatft de bla-zes weeken liggen laat. In Frankryk neemt mennbsp;��ar twee jaaren tot het bereiden; dit moet men dennbsp;t^'kenbaft toefchryven , welke een veel meer bytendsnbsp;^^fker kragt heeft, dan de myrtenbladen.

i8o R E I S - B O E K

maaken. Men heeft voor eene huid, die droog offl* trent 72. pond weegt, 15. of 18. pond vet van doen,nbsp;waarvan het pond omtrent Sj. fluiver Hollandfch kolf-Het leder op deeze wys bereid wordt te Napels hetnbsp;pond voor omtrent pf. ftuiver verkoft, daar men te Londen en Paiys 10. of 12. Huivers betaalen moet. Oil*nbsp;dertusfehen zyn de grooten huiden van -72. pond, dt�nbsp;omtrent 15. Duitfehe daalders kollen, niet zo g�ednbsp;voor zooien ais de Engelfchen en Franfchen, Tot dat'nbsp;gebruik laaten de Napolitaanen uit Engeland en Frank-ryk huiden komen van het middelfoort. Ook trekt mennbsp;�er uit Romen.

De Napolitaanen zenden hunne huiden in September op de jaarmarkt te Salerno, en in April op die van Gra-vina. De invoer in den Kerklyken Staat is verboden.nbsp;De birlFelhuiden worden op even de zelve wys als denbsp;olTenhuiden bereid. Het paarden leder is goedkoop,nbsp;en wordt in een Jaar bereid , maar duurt niet lang-Zulk een huid weegt ongeveer 20. pond, en kolfnbsp;3. Duitfehe daalders.

Het Ieder voor fchoenen. Hevels, en ander werk� wordt van kalfsvellen , of van Kalabrifche bokken eHnbsp;geiten gemaakt. Voor de koetfen neemt men dat vaOnbsp;kleine koeyen , Annecbie. Deeze huiden Worden een�nbsp;maand lang in kalk, en zes of zeven, zelfs fomwylef*nbsp;maar vier dagen, in de zemelen gelegd. Dan kome��nbsp;zy in een foort van deeg, gemaakt van geflampte myt'nbsp;ten, Sommaco genoemd, welken van Palermo in Sici'nbsp;lien gehaald worden. Men legt 30a. huiden te gelv'^nbsp;in eene groote baadkuip met koud water, welken dri*

DOOR ITALI� N. i8i

in varfch fommaco gelegd moeten worden. Tot 300. Napels. huiden heeft men daaglyks 180. pond van doen. Dannbsp;quot;'Orden zy �er uitgenomen, gedroogd, en voorts be-reid. Men beftrykr ze tweemaalen met olie, en recent daarvan op eene kleine koehuid 15. oneen.

Eene koehuid toebereid zynde weegt omtrent 20. pond , een kalfsvel 9. pond , en het pond geldt om-hont II. of 12. Holl. ftuivers. Een geitenhuid weegtnbsp;3i. en een bokkenveel 5. of 6. pond ; maar het pondnbsp;hoft 16. of 17. Huivers. Het zwartverwen gefchiedtnbsp;gt;^0 Napels gelyk op andere plaatfen.

Tot befluit van de Napelfche fabrieken, moeten wy hog eene byzondere gedenken', welke dit land alleennbsp;eigen is, Naamlyk in den zeeboezem van Tarentonbsp;vindt men eene groote menigte mosfelen , PinncB mt-^nce, welken op de fchaal als een� baard van vezelen,nbsp;eene wolagtige ftof hebben, die gereinigd, gekamd,

*0 verder bereid wordt, om �er mutfen, handfehoenen, l�oozen, borftrokken, van to raaaken. Zy zyn warmernbsp;dan de wollenen, er^^zeer zagt. Zy geeven eenen by.nbsp;zonderen glans van zig , fchoon zy zo fyn niet zynnbsp;als zyde. Alzo de eerfte hoofdftof niet zeer overvloedig op de mosfelen te vinden is, kunnen de daaruitnbsp;Semaakte waaren niet zeer goedkoop wezen. Egternbsp;houdt men ze voor duurzaam. De natuurlyke kleurnbsp;�^^r daarvan gemaakte wol valt in het geegroene. Denbsp;^nsfelep worden ook overvloedig op de kullen vannbsp;Corfica, en Sardinien gevonden. Ook zyn �ernbsp;��nlgen te Venetien, dog haar wol � nog zo overvloq-

VAN

iu REIS-BOEK

41. graad breedte, en is met bergen omringd, die de zonftraalen weerom kaatfen, en de bette nog vermeerde-len; en misfchien doet �er de onderaardfche warmte vannbsp;den Vefuvius en de Solfatara ook iets toe. Egter is denbsp;lugtftreek zo onverdraaglyk niet als de verflikkende warmte te Romen. De Engelfchen, die dikwyls twee of drienbsp;jaaren in Italien doorbrengen, verlaaten die ftad in d�nbsp;heete maanden, en komen te Napels. De nabyheid dernbsp;zee maakt, dat zig gemeenlyk tegens den avond, en ooknbsp;by �t aanbreeken van den dag, eene koele zeelugt verheft, die den dampkring van'de heete dampen zuivert,nbsp;en de menfchen, zo wel ais de gantfche natuur, verkwikt. Romen daarentegen ligt laag; de winden waayennbsp;�er over heen, laatende de benedenlugt onophoudelyKnbsp;verhit, indien �er geen heftige ftortregens komen tenbsp;vallen.

De winter is te Napels zeer aangenaam. De fchoor-fteenen zyn meer tot fieraad, en om de mode te voldoen, dan tot gebruik. Men ftookt in geene kamer; en wdnbsp;men nu en dan, als de lugt wat fcherper is, de handennbsp;warmen, zo gebruikt meii daartoe een groot konfoor,nbsp;welk in �t midden der kamer gezet wordt, en het gezel'nbsp;fchap verzamelt zig �er rondom. Men ziet het gantfch�nbsp;jaar door op de ftraaten, daar �t gemeene volk woont,nbsp;en fomtyds zelfs in de voorftad van Chiaia, het kw-artictnbsp;der visfehers, veele kleine jongens gantfeh nakend,nbsp;Jifeine meisjes hebbende naauwlyks een gefcheurd heinh*^

DOOR ITALI� N.

*^n, loopen. Op die wys worden de kinderen vroeg� Napels. tydig gehard, de jongens baaden 2ig van jongs op, ennbsp;2yn niet bang voor de zee. Zy gaan �er des daagsnbsp;benige reizen in, droegen zig weder in de zon, ennbsp;''�Orden op die wys geboren visfehers en matroozen.

Het gantfche ryk is byna door de zee omringd , en Veele duizenden van menfehen beftaan van de visfehery.

Zo dat het eene treflyke kweekfchool van zeelieden is, die den Koning, indien hy eene groote fcheepsmagt on-derhield , uitmuntende dienften zouden doen Men vindtnbsp;Op de fchepen van andere volken veele Napolitaanfchenbsp;matroozen, die buitenslands dienft zoeken, alzo zy innbsp;het hunne daartoe geen gelegehheid hebben. Over �talgemeen moeften de harde leevenswys en de eenvoiiv^digenbsp;fpyzen deeze bewoonders der kullen tot harde en fterkenbsp;menfehen maaken, indien zy hunne lichaamen niet doornbsp;vroegtydige en onmaatige ongeregeldheden verzwakten,

Ongeagt de groote bette regent het in �t jaar te Napels meer dan te Paiys. De lieer Cirillo heeft, uit eenenbsp;tienjaarige waarneeming, de middelhoeveelheid van �tnbsp;legenwater, dat alle jaaren te Napels valt, 29. duim be-''onden, daar men te Parys maar omtrent 19. duim recent. (?) De hoogte des barometers blyft, naar de aan-'''erkingen van Pater della Torre, tusfehen de 26. duimnbsp;4. lynen, en 28. duimen 4. lynen. Napels is aan ftor-

^*1 Die menigte van regenwater it niet ongemeen groot. Con-�adi merkte in �t jaar 171S. dat �er in �tModeenfche 102. duimge-^allcn was. Van de hoeveelheid des regenwaters in Lombardyea '-ebben wy In �tweede deel bl. 64. gefproken.

piaar eene lyn , al?o de dampen zig zelden zo hoog verheffen, en de lugt byna altyd even zuiver en }igtnbsp;blyft.

^an de hette der lugtftreek moet men verraoedlyk opk de ongemeene vrugtbaarheid der ezels toefchryven. Denbsp;warmte brengt eene menigte'van infektcn voort, welkennbsp;eene groote plaag voor de inwoonders zyn. Men heeft,,nbsp;ten deele om de infekten, ten deele om de hette, gecnenbsp;gordynen om de bedden, maar men bedekt ze met gaas,nbsp;om voor een foort van onverdraaglyke muggen , Zan-zare genaamd, eenigermaate veilig te zyn. Pe gemee-ne man heeft meeft ligte yzeren ledikanten.

%ola. vyy ze jiiet met ftilzwygen kunnen yoorby gaan. Zy behoort onder de natuurlyke merkwaardigheden des land-S, fchoon zy 'er niet alleen aan eigen is, maar ook in hetnbsp;Florentynfche en andere heete landen gevonden woydt.nbsp;Het is een foort van groote fpiii, met agt pooten. Hetnbsp;lyf beftaat uit twee deelen, die maar door een dun halsje t�zamen hangen. Zy heeft den naam naar de ftad Ta-rento, welke beneden in Italien aan den zeeboezem ligt,nbsp;en waar zy overvloedig gevonden wordt. Te Napelsnbsp;is zy ook. -Zy onthoudt zig in gaten van muuren, oudenbsp;gebouwen , en holle hoornen, en maakt een fterke web�nbsp;be. Het vergift komt uit twee blaazen by de grootenbsp;tanden.

De eene fchryver heeft den anderen nagefchreven, en pntelbaare menfehen beelden zig in, dat een menfeh vannbsp;^e tarantola gebeten zynde fterven moet, indien hy het

�OOR ITALIEN.

niet door een geweldig dansfen het lyf uitjaagt, JSfapek. ^len heeft de muziek als het Specificum voor de beet ge-houden, en fpreekt zelfs van een paar ftukjes, waarvannbsp;i'iec eene Tarantella welken gefpeeld moeten wor-als een geftokene, Tarentolato, dansfen zal. Hynbsp;*^oet zo lang dansfen tot dat hy van vermoeidheid nietnbsp;langer kan, en wat diergelyke dingen meer zyn, die mennbsp;''^rtelf; dog als men vraagt, wie daar ooggetuige vannbsp;S^weeft is, kan men geen geloofwaardigen getuige vin-Veele geleerden hebben zig laaten overreeden, omnbsp;quot;Is zaak als bekend aanteneemen, en zig veel moeite ge-^*^ven, de oorzaak van eepe zo zonderbaare uitwerkingnbsp;^tr muziek uittevinden. (*)

Hedendaags zyn de verftandige natuuronderzoekers van ^eeze dwaaling te rug gekomen, en houden alles, watnbsp;^en van de beet der tarantola en de wonderlyke werking

muziek verhaalt, voor fpreukjes. Doctor Serrao, geleerd man en bekwaam natuurkundige, heeft voornbsp;�5nige jaaren een dpprwrogt W'crk over dit infekt uitge-^^ven, �c welk onbetwiftbaar het befte in zyn foort is,nbsp;den ouden vertellingen alle geloof beneemt, (f) Voor-geeft hy eene naauwkeurige befchryving van hetnbsp;biertje, en beoordeelt alle de fchryvers die van de wer-der muziek gewaagen, van Peretto af, die in �tnbsp;14.80. ftierf, tot op Nikolaas Cirillo, een nieuwernbsp;^^leeskundigen, die een voorbeeld van de werking dernbsp;�''^ziek by een� zieken in �t hofpitaal te Napels aanhaalt,

1*) Wy gaan ze met ftilzwygen voorby, alleen maar aanteks-djt Keysiler �er onder behoort, die �er breedvoerig van Dog men moet �er zig niet door laaten misleiden,nbsp;it) ^�ItiiTarmttla, evero Falanpo di Pnglia, 260, zyden in quart�.

RE IS-BOEK

Napels, van den welken men meende , dog niet geheel zekel' wife, dat zyne krankheid door de beet der tarantolanbsp;veroorzaakt.

Serrao haalt veele ondervindingen aan, by de welke�� de beet der tarantola zonder gevolgen geweeft is; Wnbsp;verzekert, dat zy niet gevaarlyker is dan de fteek eene�nbsp;wefpe, en ook eene even zo roode vlak veroorzaak!'nbsp;Men treft decze fpin in nog veel heeter landen als Ap�'nbsp;lien aan, gevolglyk moeft de werking, die met de hett^nbsp;der lugtilreek zou toeneemen , daar nog heftiger zy��nbsp;egter hoort men nergens zulke fpreukjes 'er van als hie�nbsp;Gefteld zynde, dat de menigte der boeken, die het vs^'nbsp;zekeren, der zaake eenige geloofwaardigheid byzettedS�nbsp;20 heeft Serrao geen ongelyk, als hy beweert, datnbsp;groote verfcheidenheid, die in hunne verhaalen plaat*nbsp;heeft, de waarheid reeds twyffelagtig, en den leezer o�'nbsp;zeker maakt, wat of wien hy gelooven zal. Uit datnbsp;les trekt hy het befluit, dat de geheele hiftone vannbsp;beet der tarantola en de noodzaaklykheld van 'c dansf^^nbsp;een fpreukje is, gefchikt voor het kortzigtige en ee�'nbsp;vouwdige gemeen.

Ondertusfehen Haat de fchryver toe, dat, aangezi�� de ongemeene genegenheid der Apuliers voor de inuzi^^�nbsp;�er gevallen kunnen zyn, dat by menfehen metnbsp;zwaare hypochondrie gekweld, eene goede uitwerki�^nbsp;door de muziek, en inzonderheid door de beweegi�^nbsp;van het dansfen, is veroorzaakt, vooral als �er het vo�*'nbsp;oordeel bykomt, dat het helpt. In een land, waaf^^nbsp;diepfte onkunde heerfcht, zou dit niets vreemds we^^�!nbsp;Men verhaalt en gelooft zelfs daar, dat zig de taranto^^^'nbsp;zonder gevaar wonden, de gedagten van anderen raa�^'^*'�nbsp;en toekomende dingen voorzeggen kunnen,

DOOR ITALI� N, 187

^yke buitenfpoorigheden meer, welken bewyzen, dat het Na^�ls, *i''^eukjes zyn van het bygelovige gemeen, De taranto-zyn^ geiyk gezegd is, een foort van fpinnen, ennbsp;gelooft doorgaans voor zeker, dat de fpinnen ver-by zig hebben, fchoon het gevaar daarvan niets omnbsp;^ lyf heeft, en ook grootendeels in de verbeelding be.

ftaat.

fcorpioenen zyn een ander foort van infekten, Scorpioe^ (ie Nap�litaanen doen vreezen. Egter verbeeldt men nen.

Veel meer van de kragt van hun vergift, dan zy inder-^^ad hebben. De fmert door hunne fteek veroorzaakt is de zelve als die van een wefpenfteek. Alzo zy zignbsp;'quot;eeft ill oud muurwerk en onbewoonde gebouwen onthouden, zo heeft men in ordentelyke huizen zelden ietsnbsp;''ati hun te dugtcn. Zy doen geen kwaad, dan wanneernbsp;^ gedrukt worden. Dewyl nu dit zeer ligt en onvoor-^'en$ in het bed gefchieden kan, zo ftellen de Napoli-^aanen die altyd een weinig van den wand af, en nee-'quot;on yzeren ftylen om hun het opkruipen te beletten,nbsp;h^ot fpoedigfte en zekerfte middel tegen de fteek zou zyn,nbsp;fcorpioen ten eerften dood te drukken, en opnbsp;Wonde te leggen, waardoor het vergift zou wor-Uitgetrokken. Men legt �er ook fcorpioenolie, ofnbsp;^^'Ocene olie waarin fcorpioenen zyn bewaard geweeft.

Warme doeken, op, en drinkt theriakel met fterken om te zweeten. In �t Florentynfche en in Lom-h^fdyeu zyn de fcorpioenen zo gevaarlyk niet, hunver-'leemt met de bette der lugtftreek toe. Op Maltanbsp;Hen, dat het gevaarlykft is. Men gebruikt ze in denbsp;'Potheeken, en ten dien einde worden zy met tangetjesnbsp;S^vangen, en in glazen vlesfen, waar zy niet weder uitnbsp;Stuipen kunnen, geworpen. Het is eene fabel, dat de

188

Naptlt. fcorpioen zig met zyn� angel dood zou fteeken als hy i�� olie giworpen, of met gloeyende kooien omgebragtwordtjnbsp;en ziet dat hy zig niet redden kan.

Vrugthaar' Eenige reisbefchryvers geeven voor, dat de boomen i� beid des gt;(. jvfapelfche hun oud blad niet eerder verliezen voor

groenen behoorende, wel waar, gelyk het by ons oo^ jnet dat foort van boomen is; maar de andere bootns¹'�nbsp;als eiken, beuken, nooten- en ooftboomen, die by oH�nbsp;in den herffl: hun blad laaten vallen, doen het ooknbsp;Napels, alleen met dit onderfcheid, dat zy hun blad vi^¹nbsp;of zes weeken langer behouden, en oqk omtrent zonbsp;vroeger uitloopen. ' De hoornen worden egter zo ho^Jnbsp;niet, de hette maakt ze krom en bultig; zy krygen vro4nbsp;eene kroon, die dikker is dan by ons, en het houtnbsp;harder. De eiken, beuken, en nootenboomen, well�dnbsp;laatilen de wagenmaakers , wegens derzelver menigt^�nbsp;veel gebruiken, duuren driemaal zo lang, als die van m?^'nbsp;noordwaards gelegene landen.

De vrugtbaarheid van het land rond om Napels is o�' gemeen. Daarvan daan komen de naamen van Campai^

Virgilius pi-yft bet reedi in zyn Ii. bock van den lancib�'^^ i. aan, in 't za� vaars:nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;i � -

'�Vettig guldens het Huk, en hebben zo veel kr?gten, dat J^apels, boeren �er dikwyls maar een voor den wagen hebben.

Het is in het Napolitaanfche niet gebruiklyk, dat de ^'S^naar eens lands, gelyk veel in de flreek om Anconanbsp;Hoinen gefchiedt, den arbeider een deel, naar even-�'�^�^'gheid des gebouwden, geeft. 'Men heeft daar loon-^^^yers, Mezzaiali, die om een zeker gedeelte van denbsp;'^��gten helpen. Rondom Napels wordt het mcefte aannbsp;, die het land in pagt neemen, en Affituarii hee-

�^er goederen bezitten neemen die liever zelven waar, *^ouwen en verkoopen voor hunne rekening, vooral alsnbsp;nabuurfchap der ftad maakt, dat zy de waaren welnbsp;''quot;'yt kunnen worden.

Het koorn wordt tusfehen den i. en 20, Odlober ge-^^2id, en in �t midden van Juny ingcoogft. Men zaait ''P ceti Moggio van 887. vierkante toifes een tumulo,nbsp;is 80. of 90. van onze ponden. Het graan wordtnbsp;^�oit door menfehen gedorfcht, maar door heeften uit-^^treden.

He bergen en heuvels rondom de ftad, van de welken menigte beekjes afvlieten, bieden den bewoondereiinbsp;Pthoonfte gelegenheid tot konftweiden aan. Zy wee-zig van de beekjes wel te bedienen, en hunne lan-

tl daarmede te bewateren, kl;

REIS^BOEK

Napels, het graan ook nu en dan onder het turkfch koorn. JVlcf* zaait ook wikken en raapen te gelyk, en voert ze, |nbsp;t�zamen nog groen zynde, of fpaart de raapen totnbsp;xvintervoer voor �c vee. Anderen zaayen in AuguituS;nbsp;garft, rogge, wikken, en klaver agter malkander, oigt;�nbsp;het in Oftober te maayen. Weder anderen zaayen driC'nbsp;maal �s jaars op den zelven grond, en bouwen in het zei'nbsp;ve jaar, garft, rogge, wikken en klaver na raalkand^'nbsp;ren. Het turkfch koorn wordt ook zeer veel gebouWlt;I'nbsp;Als men deeze verbaazende vrngtbaarheid van de�nbsp;grond overweegt, is het byna onbegryplyk, dat fomtytl*nbsp;zulk een hongersnood ontdaan kan, als die waarvan vilnbsp;in �t jaar 1764. een voorbeeld gezien hebben, endatrv^^*nbsp;op eenen tyd, dat �er in �t overige van Europa geen g^'nbsp;brek was. De nood was toen zo groot, dat eenenbsp;nigte menfehen van honger en elende omkwamen. N'nbsp;deren, die �c nog uithielden, bedierven hunnelichaaffl^�nbsp;door het gebruiken van llegte en onverteerbaare fpyzei�'nbsp;waaruit eene befmetlyke ziekte ontftond, die veele dui'nbsp;zenden wegfleepte. (*) In een woord, dat jaar wasnbsp;der verfchriklykften, die men federt meer dan eeneeeu**^nbsp;zig in Italien erinneren kon. De Napolitaanen waf^quot;

SeWaonng h�ofde der groote vrngtbaarheid des lands le^^' Van hetnbsp;nbsp;nbsp;nbsp;men geruft , en denkt niet op volgende tyden , wanu^^^

(?) Onder �t artikel van den ftaat der weetenfehappen zyn paar gefchiiften a-jngewezen , welken by die gelegenheidnbsp;jn;n zyn�

DOOR ITALI� N.

duimen, en by goedkoope tyden niet te zorgen tegen het jsfape!s. ^waad, om, aangezien de menigte der arme inwoonders,nbsp;onvermydlyken hongersnood te voorkomen. In jaa-Van overvloed zoude men met maatige kollen voor-kunnen opdoen , waardoor de Koning de zwaarenbsp;^''�men, die by een misgewas uit het land gaan, daarinnbsp;nbsp;nbsp;nbsp;,

'^^houden, en veelen honderd menfchen het leeven be-�''ouden zoude. Deeze nodige vooorzorg heeft men tot toe verzuimd te gebruiken, fchoon een Napolitaannbsp;de befte manier om het koorn te bewaaren heeft uitge-'^ondcn.

De Heer Intieri viel reeds in �t jaar 1748. op de ge-dagte van het koorn te laaten droogen, eene zaak, die lang voorheen, fchoon wat op een andere wys, in Lyf-land was in gebruik geweeft. Hy had ten dien einde tenbsp;^apua droogovens, om het koorn te droogen, doen aan-^�Sgen, waarvan de uitflag gelukkig was. Het graan bleefnbsp;die wys eenige jaaren goed: het verloor �er wel innbsp;�*'3at by, doordien het zig tot kleiner korrels t�zamen-daarentegen bevond men dat de korrels meelryknbsp;^l^even, dat het meel onder �t bakken meer opzwol,nbsp;dat van ongedroogd koorn, en even zo veel, of nognbsp;meer broods in �t bakken gaf.

Een Franfchman, Marechal genaamd, tekende deeze af, en gaf die tekening den Franfchen ftaats-�naaren over. Zy vonden de zaak vair zo veel ge-

'8fs, dat zy den Heer Duhamel, beroemd om zyne ^^^nis in het huishoudelyke, het onderzoek deezernbsp;huttige uitvinding opdroegen. Hy vond deeze droog-van het grootfte nut, en gaf reeds in �t jaarnbsp;*7S8. eene byzondere verhandeling over het bewaaren

REIS-BOEK

A^apels. van het graan uit, (*) waarin de uitvinding van Inticf^ verbeterd, en met nieuwe voorflagen vergezeld wci*-^'nbsp;Thans begint men in Frankryk dierglyke magazynen aaf'nbsp;teleggen, en het is te wenfchen, dat men in andere laf�'nbsp;den dit voorbeeld navolge. Op deeze wys kan men veel�nbsp;duizenden lallen koorns veele jaaren bewaaren, zondernbsp;dat men van het omarbeiden zwaare kollen heeft, ennbsp;zeer voor de infekten behoeft te vreezen ^ als by ong�'nbsp;droogd koorn,

reeds van den goeden wyn des lands gefproken. Mef* Haat verbaasd over de menigte van wynllokkcn in de na'nbsp;buurfchap der Had op den weg naarCapna , en op de art'nbsp;dere zyde naar den Vefuvius, en rond�m den gantfcbertnbsp;berg. De wynllokk.en llingeren zig meell langs de hoog�nbsp;populierboomen, (f) �t w'elk aan een landfchap, vooralnbsp;wanneer de druiven beginnen te rypen, een bekoorlyl^nbsp;en fchilderagtig aanzien geeft. Op den grooten weg v��nbsp;Capua naar Napels ziet men aan weerskanten gantfth�nbsp;vlaktens met hoogc populierboomen bezet, om de W�1'nbsp;ken zig de wynranken llingerenj en van den eenen booi�nbsp;op den anderen ^ gelyk fellons, wasfen. De booirt�*�nbsp;ftaan vyf of zes ellen van malkander, en aan eiken pla�^nbsp;men drie of vier wynllokkcn. 2y komen gemaklj'1'

(*) Trat� lie la CenfervatUn des Gfalns. 1753, Iq 'j 17�?' is 'er een tteflyke verbeterde uitgaaf van gekomen.

(F) De Romeinen hadden al reeds deeze gewoonte. Men hier in praktyk het geen Horatius in zyne heerlyke Ode over l'**nbsp;landieeven zegt:

DOOR ITALI� Ni

^^2 wynoogft Valt tegens den 10 oftober in. Men denken, dat de heete lugtftreek den wyn vroeger totnbsp;�^ypheid moeft brengen, dog de fchaduw der populierennbsp;^^^kt dat de bette der zonftraalen hem weinig aandoet,

V wordt door het langzaame rypen des te fmaaklyker, ook des te fterker en heetcr.

^ai den zogenaamden f^ino Greco veel zoetigheid en 'f'^igheid of liqueur te geeven, �t welk de Italiaanen in

foort van wyn zeer beminnen, laat men de witte 'Uiven zeer ryp worden, zo dat zy aanvangen te rimpelen, uve fracide, treedt �er dan bet vogt uit, en gietnbsp;'ist, zonder het te hebben laaten giften, in het vat. Nanbsp;dat vvei toegemaakt te hebben , laat men den wynnbsp;'��21 of twaalf dagen liggen om te werken, en drinktnbsp;dan. De kan koft iets meer dan een Huiver Hol-^�idfch.

^eele eigenaars van landgoederen fokken zelvengeene2y(lefeflff. ^ywormen, dog alzo �cr men fchen genoeg zyn, die zignbsp;daarop toeleggen, geeven de boomen altyd een goed in-^�Orrien. Men treft �er groote planteryen van aan. Eennbsp;inkomen wordt by de verpagtingen gemeenlyk

ds grenzen van den Kerklyken Staat is hetkoning-^ Napels zo vrugtbaar niet. Te Ifoletta, niet ver van inte Casfino, zaait men het eerfte jaar koorn, hetnbsp;^^22de turkfeh koorn, of gierft , en het derde haver.

S^bouwd wordt behoort half den arbeider, half den � ^�mtyds heeft de laatfte drie vyfden. De oogllnbsp;hier op het einde van Juny, de wynoogft op dennbsp;� 5�ptember , en het winterzaad wordt de geheelenbsp;^ � Deel.nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;maand

194

maand van November door in den grond gebragt, fchoo�� dat in. de nabuurfdiap van Napels en Romen in Oclobd-gedaan wordt. Men gebruikt hier ook konftvveiden, do�nbsp;maar op graanlanden, naamlyk als de velden eennbsp;koorn gedragen hebben, worden zy het volgende allee'�nbsp;bezaaid om het geen opkomt groen aan �t vee te geeven�nbsp;�t welk men Vetovaglia of Erba prata noemt.

Dat de fcbaapentcclt veel verder zou kunnen gedrevC'� worden, is bereids onder het artikel van den koophaU'nbsp;de! gezegd. Dit zou des te nuttiger zyn, alzo het lanlt;^nbsp;meer lakens gebruikt dan van inlandfche wol kannbsp;maakt worden. Overal is gelegenheid over omnbsp;fchaapen te dryven, als maar de nyverheid der inwooU'nbsp;ders werd aangemoedigd, in plaats van die te hinderen�nbsp;gelyk b. V. in Apulien gefchiedt. Een zeker Onderk^'nbsp;ning dagt groot voordeel van de fchaapenfokkerynbsp;trekken , 'deed derhalven Spaanfche fchaapen komen�nbsp;en koft den inwoenderen van eene groote landllree^nbsp;het regt van fchaapendrift af. Het onttverp bleef egt^�nbsp;welhaafl: ftecken, ondertusfehen behield de Koningnbsp;eens gekofte regt, en de inwoonders zien zig tot nfnbsp;den huidigen dag genoodzaakt, het regt om fchaapen n?nbsp;hun eigenen grond te laaten weiden van den Koningnbsp;pagten.

Dc Napolitaanen moeten het den Prinsfe van San vero danken, dat men begint eene voor de fabrieken fi�*�nbsp;tige plant vlytig te kweeken, naamlyk het Apocynumnbsp;jus Syriacum ere�um, volgens Cornut en zyne hiftof�^nbsp;van de planten van Kanada, welke Linnteus Jpec. 2�'*�nbsp;ylfclepias Syriaca noemt. In de peulen deezernbsp;vindt men eene groeibaare zyde in taamlyke menigte-is zagt, laat zig wel bewerken, en dus in de

E)e zyde, uit de peulen genomen, wordt zorgvuldig S^teinigd, dat niets van het zaad, geen bladeren nognbsp;''^ezelen overblyven, en twaalf of veertien dagen, nadatnbsp;jaargetyde is, in regenwater te broeyen gelegd. Opnbsp;kan regenwater komt anderhalve once zeep. In denbsp;�2rile dagen wordt het water zo fterk gekleurd dat �er denbsp;^'anden geel van worden, daarom giet men �er nog eensnbsp;t^'�En zo veel varfch water en zeep op, dat het des te be-terbroeye. Dan neemt men het uit het water, wringtnbsp;�er dat, zo veel men kan, met de handen uit, ennbsp;'''^fcht het zo lang in frifch regenwater, dat�er al de zeepnbsp;�fkaat, en het water helder blyft, waarom men het ge-diirig wakker met frifch water begieten moet. Als het innbsp;fchaduw is droog geworden, kamt en kaardt men hetnbsp;�^et voorzigtigheid, en fpint het dan op kleine wielen,

Door het broeyen wordt het Apocynum, gelyk als by *^6 hennip ofhet vlafch, het kleverige en gomagtige, �tnbsp;''^elk het uit het plantaartig ryk eigen is, ontnomen. Vannbsp;vooien kleefden de vezels te fterk aan een, zy waren

'^faayen, en in een fpinnen laaten. Op deeze wys be-^^''^zynde, kan men �er handfchoenen, kousfen en andere ^ '�Sen van maaken, die niet zeer buigzaam en wollig be-�ven te zyn. Om ftoffen te maaken wordt een verderenbsp;^�'^'^^'ei(iing gevorderd. �nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;Tot

^ Anderen zyn �et ook al op gevallen om deeze plant te ge-^��ken. zekere Rouviere heeft 'er werklyk eene fabriek van aangelegd, en daartoe privilegie bekomen

196 R E I S-B O E K

Napels. Tot befli�t van deezc narigten aangaande Napels doen wy �er nog by, dat de belaftingen der landeryennbsp;aldaar, in vergelyking van het geen men in Engeland ennbsp;I'rankryk betaalt, zeer maatig zyn. Men rekent op eennbsp;akker omtrent 7*. Huiver Holl., �t welk ook de kerkly-ke goederen betaalen moeten. Omftreeks Monte Caflinonbsp;worden de lallen op 8. ten honderd gcfchat. De goederen die van den Koning ter leen gehouden worden, be-taaien de belaftingen onder andere naamen, s\s rikviu,nbsp;adigo, cavallo muntato, �t welk eenige overeenkomftnbsp;heeft met de Ritterjferden in Saxen gebruiklyk. Deezenbsp;belaftingen zyn 'te zamen genomen zo zwaar niet als dienbsp;van andere landeryen. Maar het is zeer nadeelig voornbsp;de leengoederen, en brengt den adel dikwyls ih verlegenheid, dat ze hunne goederen niet wel verkoopen kunnen, nog �er geld op neemen, dewyl zy op den Koningnbsp;vervallen moeten. die daar eerft uitdruklyk verlof tosnbsp;gceven moet, het welk niet ligt gefchiedt.

Landjlreek landftreek rondom Napels gelegen, van welker om vrugtbaarheid en fchoonheid wy tot nog toe gefproke�

Napels, hebben, (*) moet een reiziger, niet alleen daarom, maat hoofdzaaklyk van wege de natuurlyke merkwaardigheden,nbsp;en de overblyffels uit de oudheid, met opmerkzaamheidnbsp;befchouwen. (td Wy beginnen met het hol vanPofilippo-

(*) Een zeker Napolitaanfeh digter noemt daarom deeze flreek' egter zeer grootlpreekend, �� pezxo dl del camp;duta In terra.

DOOR I TALI�N,

De hcrgPofitippo, welke awo rm xituFiof tk autjjs dien Lmd/lrsek naam heeft, om dat hy door zyne fchoone ligging genoeg- o��nbsp;2aam alle droefheid doet verdwynen, ligt op de tvellzydenbsp;van Napels. Het zonderlingfte by deezen berg is een doornbsp;den zei ven gevoerd�n o verwelfden weg, die meer dannbsp;eene halve Italiaanfche myl of duizend fchreeden lang is,nbsp;en laGrotta genaamd wordt. Vermoedlyk was dit hol innbsp;in �t begin eene lleengroeve, die men allengskens doornbsp;den geheelen berg voortgezet heeft, om den ongemakly-ken weg over den zelven te ontgaan. Naar alle waarfchyn-iykheid komt dit werk reeds van de Romeinen. Het ge-meen, �twelkvirgilius tot een toveraar gemaakt, gelooft datnbsp;hy dit hol daar getoverd heeft. Varro, Seneca en Strabo ,nbsp;gewaagen �er van. De laatfle zegt in het sr boek p. 377.

Eji ^ ibi fojja occulta, (xnxrn) per montem, Puteolis ac Neapolis interpofitum, aSa, eoism mode quo alium Cumasnbsp;lierfum diximus fuijfe duPtum; viaque Jladimm multorumnbsp;longitudine aperta\ efi, in qua decedere invicem occurrentianbsp;j�'iienta posjint, lumenque pnsf.'.n incifis in montis fiipetfi-ciein imminentem feneflris jujlam fatis altitudinem demitti-tur. Na �er veele fabelen van verteld te hebben, maaktnbsp;hy eindtlyk eenen zekeren Marcus Coccejiis tot aanlegger van het werk, van wien men anders niets in de hi-ftorien vindt. (�*�) De Napolitaanfche fchryvers volgennbsp;hierin Strabo zonder grond.

Cuid.t de� Forejllcri fer l�jitttUhita li! Pozztidi amp;c. 17 SI. in d'Jod. met elendige houten plaaten uitgegeven. Heeft men 'ernbsp;niet veel aan, niquot;nnbsp;nbsp;nbsp;nbsp;beters. Van de landitreek van Foa-

^noli Ba'a Cunaa, enr. is een zeer gebniikbaare kaart. Mappa di Pezzml! feemdo l� psefenie 175�. waarin de oude overblyffelsnbsp;niede aangewezen zyn, uitgekomen.

ips R E I S . B o E K

LandHreek Koning Alphonfus I., uit het huis van Arragon, deed om het hol verbreeden, en ook een paar groote lugtgatennbsp;Napels, jjjaaj-ejj. Onder den Onderkoning Pieter van Toledo,nbsp;ten tyde van Karei V., werd de gang nog breeder ennbsp;hooger gemaakt, geplaveid, en de lugtgaten, welkennbsp;jn het midden boven den berge uitgaan, werden nog vergroot. Op veele plaatfen ziet men nog de fpooien desnbsp;beitels, waaruit blykt, dat het een werk van menfchen-handen is. Het hol heeft nu eene hoogte van 50: ennbsp;eene breedte van 30. voet. De rots, waaruit de geheelenbsp;berg beflaat, is zeer valt, en houdt het door zynenbsp;ongemeene zwaarte tegen alle aardbeevingen uit, dienbsp;hem niet de minfte fehade hebben kunnen toebrengen.

Het hol, in welks midden eene kapel ter eere van Maria aangelegd is, wordt wel cenige maaien in �t jaar gereinigd, dog de (lof blyft �er zeer laftig. Alzo het �er donker in is, is men gewoon, voor �er in te ryden,nbsp;flambouwen op de koets aantefteekcn. Aan beide ingangen woonen ook menfchen, die altyd vuur en pynboo-menfakkels gereed houden, waarvoor men eene kleinigheid betaalt. Den gantfchen dag zyn �er rytuigen, ennbsp;menfchen te voet of te paard in �t hol. Om alle wanorders voortekomen, pleegen de boeren en voerliedennbsp;malkander toeteroepen alia montagna en alia marina, oinnbsp;te doen weeten aan welke zyde ieder houden zal.

Boven dit hol ziet men nog overblyffels eener oude wa-terleiding, welke het water uit den Scrino naar Mifene, in lt;ie groote vyver, Pifcinamirabile genawd, waarvan flraksnbsp;meerder, leidde.

illis fa�cihus ihfcitrim, Hy klaagt over het (lof daarin, waaruit mO* befluiten kan, dat de lugtgaten, waarvan Strabo fpieekt', na di�anbsp;tyd verilopt geraakt zyn.

DOOR ITALI� N.

Niet ver van het hoi Pofllippo ligt het zogenaamde graf van' Virgiiius, en wel ter linker zyde van den tuinnbsp;den Marquis Salcitro, aan eenen berg, tot dennbsp;quot;'eiken de toegang zeer moeilyk is. Het zyn overblyf.^r^Aj?^�nbsp;van een oud gedenkteken, in de gedaante eenernbsp;piramide, van gehouwen fteenen gebouwd. Het geennbsp;�r van overig is gelykt zeer veel naar eenen bakovennbsp;quot;'et tien niiTen, waarin vermoedlyk lykbusfchen geftaannbsp;i'ebben. Het is eene gisCng, dat hier het graf van Vir-Silius geweeft is. Volgens het berigt van den Ilisfchopnbsp;Alphonfus de'Heredia, rullede hier eertyds de urne metnbsp;de afch van deezen digter op negen kleine marmerennbsp;Zuilen; dog men ziet �er niets meer van, en weet ooknbsp;niet waar de urne gebleven is , fchoon eenigen voor-geeven, dat zy naar Genua gebragt, of aan den Kardinaal van Mantua gekomen is. Pktro di Stefano zegt,nbsp;dat de urne'nevens de zuil in �t jaar 1560. nog voornbsp;banden, en daarby het volgende diftichon te leezennbsp;Vas;

Mantua me genuk, Calabri rapuere , tenet nunc Parthenope: cecini pafcua, rura, duces,

9p en by het graf waffen eenig laurieren, die, volgens du vertelling, van zelven zyn opgekomen, en niet mo-�uti verdelgd worden. {*) Dit gaf den Onderkoning

1*1 Te Sorrento, digt by den 'Vefnvius, vertoont men een� lan-nerbooBij die van zelven by de puinhoopen van een huls, waarin hlcn wil, dat Tasfo geboren is, gewaden zou zyn, en daardoor dennbsp;^'�viH Over de geboorteplaats van dien vermaarden digter, wien zignbsp;''gt;er fteden Napels, rerglino, Salerno en Sorrento toe�igenen, be-hebben.

N 4

om vaarzen in 't jaar 1684. van den eigenaar vernieu'V�^ Napels.nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nog de vier volgende regels, tot lof van Vif^

jPcce meos cineres tumulmtia faxa coronat Latirus rara Job, vivida taufilypL

Si tumulus Tuat atenmm bic monumenta Maronts Servabunt lauris lauriferi cineres.

Virgiln Maronis Juper banc rupem fupsrjliti tumuh . Sponte enatis lauris coronato fic lufit Arragon. (*)

Men leeft deeze vaarzen nevens een lang opfchrift aafl den weg voor den ingang van het hol van Pofilippo.nbsp;Op het gedenkftuk zelf ftaan maar de volgende twe^*nbsp;regels t

Oud

(*) Toen de thans overledene Markgraavin van Bareuth voor ef nige jaaren naar Napels reisde, zond zy eenen lauriertak van he*nbsp;graf van Virgilius aan den Koning van Pruiflen haaien broeder, nielt;nbsp;de volgende aartlge vaarzen ;

Sttr l�firue de Virple tin tmmertel Leurter Ve l�oiitrage des temfs fe.nl a fu fe d�fe�dre,

Je vouhis Ie cncillir, ^ nofots l�entreprendrc i Tr�venant mn effort je l�ai -vufeplicr.

Et cette voiM s�ejl ft^t entendre: j^pprochey auiufie foeur du moderne .Alexandre ^

Aujourdhul par ta main U foit encort torn�y J)h LaHYier qn A^olhu fit naitre de ma cendre�

Veelen gaan te water van Napels naar Pozznoli, wan-men het voorgebergte Pofilippo omvaart, en een den rots uitgehouwen gewelf voorby komt, �t welknbsp;gemeen, maar zonder te weeten waarom, la fem-� di Firgilio noemt. Anderen beweeren dat het eennbsp;��^erblyffel is van een� tempel van Venus. By Capo dinbsp;^oplippo had Vedius Pollio de vermaarde visfeheryen,

Als men het graf van Virgilius bezoekt, doet men ook te gelyk het gedenkteken eens laateren dig-, dat van Sannazarius, in de kerk van Santa Ma-del Parto te gaan zien. Zy ligt in de voorfladnbsp;^hiaia, en wel in dat gedeelte �t welk Mergellina ge-^^ten wordt.

Sannazarius, een der belle Latynfche digters van Graf van tyden , was geboortig van Napels , en llierf in �tSannaza-laar 1532. en niet, gelyk het graffchrift verkeerd zegt,

1530. in zyn twqe en zeventigfte jaar. Ivoning Fre-^^tik n. wiens fekretaris hy was , fchonk hem een gelegen landgoed. (*) Filibert, Prins van Oranje,

Uit Martialis blykt, dat de digter Si'ius Italicus niet alleen landgoed van Cicero, maar ook dat van Virgilius, waarop zynnbsp;quot;'as, bezeten heeft. Hy drukt zig daarover dus zeeraartiguit:

Ilssredem domhiumque fnt ^ tumultque y lari/quCf ^on alium malled nee Maro^ ncc Ciaero*

O'� deed inzonderheid eenen tooren, (?) van den welks� Na^e,s. 33jjna7,arius veel werks maakte, afbreeken. De digte�nbsp;befloot toen deezc plaats in een heilig oord te veraii*nbsp;deren, en Maria eene kerk te bouwen, welke hynbsp;Farto noemde , uit aanmerking van zyn treflyk gcdig�nbsp;ds P'artu Virginis. Na zynen tyd deeden de Servieten�nbsp;welken hy deeze kerk gefchonken had, hem agter hs'^nbsp;koor een pragtig marmeren gedenkftuk oprigten, �t well^nbsp;door den Napolitaanfehen beeldhouwer Santa Croc�.nbsp;begonnen, en door Giovanni Angei� Poggibonli, va�nbsp;Montorfoli by Florencen , die in de Servieter orde^^nbsp;trad, voltooid werd. Het borfibeeld van Sannazari�*nbsp;ftaat tusfchen twee gevleugelde genii, en op de zyds�nbsp;ftaan de ftatues van Apollo en Minerva. Een zckefnbsp;* Onderkoning wilde, onder voorwendfel dat zy in geS'nbsp;ne kerk paften , ze wegneemen , dog de monnikc�nbsp;voorkwamen dit verlies voor baare kerk, met onds^

V�la Nympharnm domus , ^ propwqua Voridfs , regnm dccr.s, nna quondamnbsp;DduidSqne,

DOOR ITALI� N.

� ftatues de naamen van David en Judith te doen hou- Lmdilreck daardoor zy Apollo en Minerva als in heiligen ver-^�^derden. Op een basreli�f van dit gedenkftiik ziet mennbsp;nymphen, en tritons, als eene zinfpeeling op denbsp;'^^feheidene foorten van gedigten door Sannazarius ge-De fchikking des gedenkftuks is aartig, dog innbsp;'*itvoering der beelden heerfchtgeenebyzonderekonft.

, het borftbeeld Haat A�ius Sincerus, als de her-yke naam dien Sannazarius aangenomen had, en on-^ ^ boven gedagte basreli�f, de van den Kardinaal gemaakte vaarzen, welken op het in de nabuur-gelegene- graf van Virgilius doelen:

^�ven het grafteken ls�eene faam gefchilderd, die het ^^'��tieren kroont, verder de zangberg met den Pega-

^ � de Grammatica, de Rhetorica, de Wysgeerte, de ^ ^�^tcnkunde, en andere beelden, die allen van Nikolaasnbsp;^osfi, om het jaar 1699. vervaardigd zyn.

de eerfte kapel ter regterhand ziet men den aarts-Michael, die den duivel met voeten treedt. Om-de helft der zelliende eeuw deed zekere Bisfehop

^ �*^na^ariu! had zig liet volgende graffchrif: gemaakt, dogzy-^ ''nciiden wilden het niet op zyn graf doen zetten, 'om niemant (nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;geeven , alzo de laatile regel niet al te chriftlyk fcheen

REIS-BOEK

Landftreek CarafFa dit Huk fchilderen, en onder het beeld des du*' om veis eene voornaame vrouw. Vittoria Avalos,nbsp;Napels,nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;2Q,;)(je tegen het zevende gebod verleiden

afbeelden, waarom ook met zinfpeelirig op haar daaronder ftaat; Fecit Vi^oriam, alleluia.

In het kloofter by de kerk heeft men uit eene kaff^'* een heerlyk gezigt over de zee. Uit hoofde van denbsp;muntende ligging vindt men in deeze ftreek veel huiz��nbsp;van lieden van aanzien, en ook een oud huis, waai*�nbsp;Koningin Joanna voorheen gewoond heeft. Byzond^^'nbsp;lyk wordt zekere plaats, lo Scoglio genaamd, veelnbsp;koetfen, gondels, en wandelaars bezogt. Hier word^��nbsp;veel kleine partyen en maaltyden aangerigt, waai'��nbsp;men �s maandags vroeg veel feloekeii naar Napels z'�'nbsp;vaaren, om zulken weder naar de Had te brengen, d��nbsp;zig den avond te vooren hier lullig gemaakt hebben.

der zee. toont zig het ligten of vonken der zep, waarover de tuurkundigen veel gefchreven hebben, zeer overvloed'�nbsp;Voelen hebben dc oorzaak daarvan aan zeker in foktnbsp;gefchreven, het welk Linnams Nereis pkofpboransnbsp;en datvoornaamlyk injuny enji ly gevonden wordt.nbsp;is van grootte als een weiten korreltje, wit van kleainbsp;zeer week. Men treft het dikwyls op zeker bladnbsp;waarin de vifchkoopers te Napels de mosfelen bewaa'

NoKvellcs (.bprvatmis fiir la fioloperiiire marint van Grizellit-i� linus dsLnee an'ni.�mm, Dor.ati in zycie h'illorie der Adriacifd�^^nbsp;en Ncllet in Je'A/c'�?ti/ir.'s de l'Jcad�mk d;s-fdcxces i/jo.

DOOR IT ALIEN.

ontkennen, dat die diertjes des nagts een� ligten- Laniflreek glans van zig geeven, maar moet ze met het von-'ien (Jer zee niet verwarren. Dit wordt niet altydnbsp;'^'^or de infekten veroorzaakt, maar op zekere tydennbsp;'^oor de hevige beweeging der zee zelve. Een eenigefjagnbsp;een riem brengt dikwyls zulk een� glans voort;nbsp;ziet jtjen in de heete landen, wanneer de lugt ver-dat zig een diergelyke glans over de geheelenbsp;Oppervlakte der zee uitbrcidt. Het zand behoudt dennbsp;fomtyds eenigen tyd , pa dat de baaren reedsnbsp;terug geweken. Vermoedlyk komt dit van zekerenbsp;olieagtige fosforifche deeltjes, of van de elektrieke ftofnbsp;het water, of van iets anders diergelyks.

Als men te land van Napels naar Pozzuoli rydt, enMeer^g-li�i van Pofilippo voorby is, wendt men zig regts^-'^'quot;'�'

otar |ret meer Agnano. Onder weg ziet men oude ''billen, en den berg der Kamaldolenfers, den hoogdennbsp;^Okdom de dad. Het klooder ligt nog hooger als hetnbsp;S. Elmo. De kerk heette, om de fchoone lig-, eettyds S. Salvatore al profpetto, thans noemt 'mennbsp;^0 S. Maria fcala coeli, uit hoofde van den droom desnbsp;� Roinualdus, in den welken hy eens zyne Kamaldo-^^'^I'ers langs een ladder naar den hemel zag klimmen.

Hier arbeiden

Omtrent honderd gallyflaaven.

^an de ruinen der oude dad Agnano ziet men heden *�00 dage zo weinig, dat men hier haare plaats nauwlyksnbsp;^��ken zoude. Het meer heeft de zonderlinge eigenfchapnbsp;het fomtyds , vooral by hoog water, fchynt tenbsp;oken. i-jet bruisfchen heeft veel overeenkomd met

het

^oder den berg is eene groeve van Pipirno, eenen harden dcen, gelyk de Roomfche Peperino, die totnbsp;Of' en venderraamen gebruikt wordt.

Pv E I S - B O �. K

Landjlreek Acqua Zolfa by Romen, en komt van niets andef� dan van de ondeiaardfche lugt, welk door het waternbsp;uit den grond naar boven fteigt. Eenige reizigersnbsp;ven wel valfchlyk voor, dat het water werklyk kookt�nbsp;maar het heeft vedl eer eene flegts natuurlyke warmte �nbsp;en voedt in den winter goede aaien enzee!tenlt; Desnbsp;mers verliezen de visfchen hunnen fmaak, wyl alnbsp;vlafch en de hennip uit de nabuurfchap in het meer g^'nbsp;broeid wordt. Het heeft eene myl in den omtrek,nbsp;het voeder vlafch koft maar 6. carlini van broeyen, egte*nbsp;brengt het den eigenaaren meer dan 2000. fcudi op.nbsp;verbaazende menigte hennip maakt de lugt om diennbsp;zo ongezond, dat de ineefte menfchen die aan �tnbsp;woonen zig dan naar den berg de Kamaldolenfers b^'nbsp;gecven.

Zweeths- Op den oever van dit meer liggen de vermaarde zwee^ den van S. baden van S. Germano. Deeze Stuff'e di S. Germano beftaa�nbsp;uit verfcheiden gewelven, waarin een zwavelagtige daifl?nbsp;uit de aarde opfteigt. Aan de gewelven zet zig eennbsp;aluinagdg zout, waaruit men van dedeelen deezesdainp*nbsp;eenigermaate oordeelen kan. De dampen zyn zo ftetl*'nbsp;dat zy binnen weinig minuuten het zweet kunnen uitdry'nbsp;ven. De Heer de Ia Condamine vond de hette 39-40. graden op den thermometer van R�aumur, �nnbsp;fpeurde verligting aan den rhumatismus, waarvan hynbsp;plaagd was. (*) De baden worden in gevallen vannbsp;dagra, zwakheid der leden, innerlyke verzweering�'�nbsp;en venusziekten gebruikt. Men blyft �er elke reisnbsp;kwartier uurs in. Sommige gewelven zyn heeter dannbsp;anderen, en men moet in de zodanigen gaan alsnaard^l

DOOR ITALI� N.

�racd des ongcmaks wordt voorgefchreven. Men ga^t Landrtreck fteenen banken liggen, en dekt 2ig met een ligt deknbsp;Op den grond is de warmte zo zwaar niet als

Omtrent 20. fchreeden van dit meer, digt by de zweet-Gmfa del ^�aden, is de bekende Grotta del Cane, een van de na-biur gemaakt hol, waarin men, veelhgt federt onbedenk-'yke tyden, proeven met honden, die van de dampennbsp;''�^�^ftikken, genomen heeft. Het is 10. voet diep, 4.

en omtrent 9. hoog. De Onderkoning Pieter van Toledo deed een paar flaaven, en Karei VIII. een� ezelnbsp;nbsp;nbsp;nbsp;,

inbrengen, welken wclhaafl: door den damp verflikt Men ziet die dampen, gelyk den waasfem vannbsp;kooien, ter hoogte van 6. duim opfteigen, als men zignbsp;builen het hol ter aarde bukt, en op den bodem van �tnbsp;Zelve ziet. De daaruit ontflaande vogtigheid maakt, datnbsp;Wanden en de grond altyd vogtig, en groenagtig zyn.

^'^cze dampen maaken dat zig boven aan heldere droppels '�'^tzamelen, (I) die nu en dan naar beneden vallen, indiennbsp;'^^ezen maar niet veelligt door de fteenen van den bergnbsp;^^arboven liggende doorfypelen. In het hol zetten zignbsp;S^one zoutkryftallen aan, en men befpeurt geen anderennbsp;dan eenen bedompten aardagtigen , gelyk in allenbsp;keldej-j en holen. Men kan zonder nadeel regt op �er innbsp;gt; alzo de werking zig niet hooger dan een voet bo-de aarde uitftrekt.

^Wppels niet toen de Abt Nollet het hol liezogt, dewyl hy zegt, �Ie dampen zig niet tot droppels zetten. M�inoir. de l�Acad.nbsp;p. 65.

Lar.djlreek oriuerhoudt, met de welken hy voor een fooitje proeven om doet. Hy houdt den hond op den grond, egter zo datnbsp;hy zelf zo veel hy kan het hoofd om hoog houdt. Bin*nbsp;nen twee minuuten blyft de hond, na veele trek^cingen�nbsp;zonder beweeging liggen, dog komt welhaaft weder bygt;nbsp;wanneer men hem de vrye lngt geeft. Als men uit zyiienbsp;trekkingen en de beweegingen der borft za] oordeelen,nbsp;wordt hem in het hol de ademhaaling belet; buiten he'�nbsp;hol komt hy door een diep ademhaalen aliengskens wS'nbsp;der by. Om hem des te eerder te doen bekomen, werp*nbsp;men hemgemeenlyk in het bygelegene meer; maar mennbsp;moet niet, gelyk fommigendoen, dit fchielyke bekomennbsp;aan de zonderbaare eigenfehap van �t water toe.'chryven.nbsp;dat hier. geen andere werking dan by de flaauwtens vannbsp;menfehen doet, maar aan de frifche lugt, welke de vrysnbsp;ademhaal ing herftelt. De lugt doet het alleen, het water verhaaft maar de werking. Laat men den hond eeni*nbsp;ge minuuten langer in het hol, zo brengt de afinydinSnbsp;der ademhaaling den dood volkomen voort, en nog lug'�

De fynheid der dampen belet den omloop des bloeds� gelyk men duidelyk zien kan, als men proeven met kik'nbsp;vorsfehen neemt. Want als men ze, na dat ze volkO'nbsp;men in het hol gcBorvenzyn, opent, vindt men nietnbsp;minfte lugt in de long. Gevolglyk is de werking jui^^nbsp;dezelve, als wanneer zy in de lugtiedige ruimte der lugt'nbsp;pomp gebiagt worden. De dikwyls aangehaalde Patst

OOR ITALI� N.

alles wat hy gegeten had fcheen te willen overgee- LarJ/lreek ' en fchielyk (likte, �t welk insgelyks met de werian'nbsp;der lugtledige ruimte overeenftemt. Het zelve bewyzennbsp;de fakkels, die men naby de aarde houdt. Zy gaannbsp;zagt uit, en de rook trekt genoegzaam evenwydignbsp;gt;net den grond tusfchen de liigt en de dampen, dat isnbsp;'^aitrent 10. duim van de aarde, uit het hol. Hieruitnbsp;^��hynt te volgen, dat de dampen zig met de bovenlugt innbsp;hol niet vermengen, maar langs de aarde heen krui-en een� vryen uitgang in de opene lugt zoeken,nbsp;verdunde lugt maakt, dat men een fnaphaan op dennbsp;Srond gelegd niet affchieten kan. Het buskruid vat geennbsp;Vuur in het hol, ten zy men buiten het zelve een loop-Vuur aanlegt, en daar in leidt, door welks damp denbsp;*ugt verdikt, en het kruid in het hol bekwaam wordt omnbsp;^^ngeftoken te worden.

Vcrfcheidcn� natuurkundigen (*) oordeelen, dat dee-dampen veel zwavel, vitriool, en arfenicum by zig ^fibben, en dat men daardoor welbaaft eene zwakheidnbsp;handen en voeten befpeurt. Egter zyn zy inderdaadnbsp;�'et of weinig zwavelagtig, alzo blaauw papier, of watnbsp;blaauwe kleuren uit het plantenryk geverwd is, zynenbsp;al ligt het �er een half uur in, byna geheel nietnbsp;of maar zeer weinig violet wordt, daar andersnbsp;uit groeibaaren gemaakte blaauwe kleuren door zuure

hol in een glas met firoop omfehudt, verandert de �Stir dg]. fii-Qop niet; het koper behoudt zynen glans in

^ Onder anderen geeft zig de Abt Richard moeite dit omllatiquot; 'K te bewyien. Tm, 4. p,

210 R E I S . B O E K

o;n �er geen� arfenikalifchen reuk aan befpeurt. De hoenders Napels, ggfgjj 2onder nadeel brood �t welk lang in de dampednbsp;van 't hol gelegen heeft. Het arfenicum tafl: de innerlyk^-�nbsp;deelen des lichaams aan; derhalven zou de werking nie*'nbsp;ten eerften ophouden, als men uit het hol in de frifch�nbsp;logt komt. Ook hebben de dampen niets alkalinifchtnbsp;alzo men geen� fcherpen fmaak op de tong, en aan he^nbsp;linnen in azyn gedoopt geen teken van opbruifching gS'nbsp;waar wordt. De Heer La Lande heeft, naar het voot'nbsp;beeld der Heeren Condamine en Nollet, de werkingdeS'nbsp;zer dampen onderzegt. Hy hield zyn aangezigt zes duin�nbsp;boven den grond, en ondervond geene onaangenaam�nbsp;werking, hy naderde toen de aarde meeren meer,nbsp;dat hy ze met den mond aanraakte, en befpeurde vogti'nbsp;ge verflikkende dampen, gelyk in debadfloven, dog mee^nbsp;een�aardagtigen dan zouten reuk. Hy haalde de lugt eenig�nbsp;mininitenflerkin, dogmoeft �er nog van hoeften nogme��^nbsp;niezen, gelyk de Abt Nollet; hy ondervond nog zwmk'nbsp;heid, nog verdooving, nog eenig ongemak. Hy he�quot;nbsp;haalde deeze proeven, ongeagt de vrees der omflander�'nbsp;meermaalen, en befpeurde ookaandeoogen, die ande��nbsp;zo aandoenlyk zyn, niet het geringfle.

Pater della Torre (�*) gelooft, dat de dampen vitriool' agtig en metaalagtig zyn. Hy beweert, dat zy deiW'nbsp;ven, uit hoofde van derzelver zwaarte, niet om ho�^nbsp;ftygen, en dat zy de veerkragt niet hebben, welke2*^nbsp;iioodig is tot de ademhaaiing. Alleen de laatfte eig��*nbsp;fchap maakt ze doodlyk; want dat deeze dampen and��^^nbsp;niet kwaadaartig zyn, blykt inzonderheid daaruit, dat

ti o � R I t A L I E N. ' 2it

al wordt de proef tien en meermaalen op eenen ^^8 genomen , �er geen letfel van heeft, maar, zodranbsp;Weder vry ademhaalen kan^ zo vrolyk en wel isnbsp;Van te vooren. De beroemde geneeskundige Ser-^^0 Napgij heeft verfcheiden dieren, die in het holnbsp;bSilorven waren, geopend , dog nooit iets anders be-''�^''kt, dan cene long die niet Opgeblazen maar toe-^^'�allen was , even als men vindt by alle dieren dienbsp;�^kder de klok der lugtpomp gedood zyn. Uit dit alleS'nbsp;'�lykt duidelyk genoeg , dat deeze dampen in hun zel-

1^'iet ver van het meer van Aghano, agter de Solfatara, Jrqua d� men een in deeze ftreek beroemd water aan, 'tPijciarellUnbsp;''sik Acqua de Fijciarelli genoemd wordt. Het ont-l^^�t vermoedlyk uit den regen en de fneeuw, die zignbsp;de kom van deezen uitgebranden berg verzamelt.

^srwyl het door de aarde der Solfatara loopt, neemt dien zouten fmaak en de hette aan, welken hetnbsp;''^ft als het uit den berg komt, en waarin zyne heil-^^^tne kragt bellaat. Condamine vond de warmte desnbsp;'''^tcrs van 68. graaden op den thermometer van R�aumur,nbsp;dus maar twaalf graaden minder dan die van kookendnbsp;quot;'ater.

^^1 Dat de Grotta del Cane den ouden reeds bekend was, willen uit eene plaats van Plinius lib. 2. c. j j. optnaaken', wylnbsp;''an �t land van PuzzoU zegt; Spiracala vacant, all! Cha-fitobes, mortiferam fpiritiim exhalantes^ Seneca nierkt in �t al-

212 REIS-BOEK

Landflreek De beroemde Solfatara ligt een halve myl van �t meet van Agnano. Eertyds was hier een berg, die misfehie��nbsp;Napels.nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;jg. ten minften tegenwoordig is de Solfatara

heuvelen omgeeven, en in zig zelf wat hoog liggende-r)e naam fchynt een door �t volk verbafterd woord te zyUi willende eigenlyk , naar de menigte van zwavel, tert^nbsp;Jolforata zyn.(*) Op fommigeplaatfen is de grond wariHinbsp;op anderen brandend heet, op anderen weder alleeonbsp;maar op de diepte van eenige duimen. In zeker�nbsp;ziektens houdt men deeze zwaveldampen voor heilzaariifnbsp;en de zieken gaan ten dien einde in gegraven gatetanbsp;zitten. Als men nog dieper graaft, wordt de hette zOnbsp;zo fterk, dat het de arbeiders niet langer houden kunnen. Hier en daar wasfen op deeze vlakte eenig�

{*) De ouden noemden dit oord PhUgrai Campl� Tornm Vulcan^* of Cdlles Letuogd, om dat Hercules hier reuien zou geveld hebb^*^quot;nbsp;Fetronlus beichryfe het zeer fraai aldus:

EJi locus excift penitus demerfus hiatUt ParthcNopen inter magnaque Dicarchidos arva, (lt;i)

Cocyta perfiifus aqua: nam fpiritns extra inrit j effrtfus funejlo fpargitnr ajiu,

Non hAC autumno tellus virct, aut alit herbas Cejpite latiis ager : non verno perfona cantunbsp;Mollid difcordi Jlrepitu �virgnlta loqunntur,

Sed Chaos i ^ nigro fqnallentia pumice faxa Gaudent ferali circum tumnUta cuprejju*

Has inter fedes Ditis pater extulit ora ^uJiuYum jlammis , ^ cana fparfa favillaynbsp;Ae tali volucrem Fortunam voce lacesfit�

DOOR ITALI� N.

^fuiken. Op fommige plaatfen ziet men de dampen dui. J^andjlnek om hoog ftygen; inzonderheid is �er aan een der omnbsp;hoeken eene zonderlinge opening, waaruit geftadignbsp;nbsp;nbsp;nbsp;'

^'kke heete damp met gedruifch opklimt, en zig aan de ft^enen als ammoniak zout aanzet. (*) By ftil wedernbsp;hy 50. of 6o. ellen om hoog, en geeft in den nagtnbsp;flaauw fchynfel van zig. Papier vliegt �er wel nietnbsp;brand van, dog wordt droog en ftyf. Het yzer inte-gendeel wordt zo vogtig, dat �er de droppels by afloo-Pen; �t welk daarvan komt, dat de dampen door dekou-'Je ;van �t yzer verdikken en tot droppels worden. Dognbsp;houdt men �er het yzer zo lang in, dat het warm wordt,

�.io houdt dit op. Het zilver wordt �er zwart in , het koper fmelt en wordt opgevreten. Als men fteenen eennbsp;paar wecken in dien damp liggen laat, zet zig het ammoniak zout �er fterk aan. Men wint �er jaai lyks omtrent een paar centenaars van, dat egter in deugd niet bynbsp;het Egiptifche komt, en voor omtrent 24. daaldefs hetnbsp;Centenaar verkoft wordt.

Reeds ten tyd van Plinius (f) bereidde men hier zwa- Zwavel. ' Vel, en hedendaags worden �er ook nog omtrent drienbsp;honderd centenaars van gemaakt. Des winters graaftnbsp;men een foort van h^rde aarde, of liever zagte fteenen,nbsp;met zwavel bezwangerd zyn, en zet die in aardennbsp;potten, agt uuren lang, op �t vuur. Uit deeze pottennbsp;?aat de gefublimeerde zwavel door pypen in andere ledigs

(*) Htt is bekend dat het belle ammoniak zout uit Eglpten komt, uit het roet v^n mill, die in plaats van hout gebrand wordt, ennbsp;�Cezout, door fublimatie g.'maakt wordt.

(�f) Invenitm fiilphnr in Neafiilttam Camfano^ne ngro, collibus, ^ni Lcncogti^ , cttnicnlis efosfam perficitur ignc.

SI4 R E I S - B O E K

de verdikte vloeibaare zv/avel in een houten vat looptf Naderhand neemt men ze �er uit, om ze verder te fmel-ten en te zuiveren. Zes of agt menfehen werken �er gefta-dig aan. Uit de gezuiverde zwavel worden fchotels.bor^nbsp;den, kommen en diergelyken gemaakt, die goedkoop,nbsp;zyn; en in fommige gevallen wordt het voor gezondnbsp;gehouden �er uit te eeten.

In de fteenen der Solfatara treft men ook fomwylert aluinaderen aan. Men legt de fteenen ten dien einde opnbsp;den grond, om ze door de warmte der aarde nog meernbsp;toetebereiden. Op eene zekgre plaats der Solfatara, di�nbsp;omtrent 200. fchreeden in de iniddellyn heeft, zet zignbsp;de aluin binnen tien dagen van zelve aan, en wordt dannbsp;ingezameld. Men trekt ze ook uit eene witte mergel-agtige aarde, die met regenwater gewasfehen wordt. Ditnbsp;water wordt in looden ketels in de aarde gegraven, denbsp;bette des gronds is dan voldoende om de aluin optelos-fen, het water dampt uit, en de kryftalvormige aluinnbsp;blyft op den bodem terug. Om de aluin nog verder tenbsp;zuiveren, fmelt men die kryftallen nog eens; egter komtnbsp;zy niet in zuiverheid by deRoomfehe. De looyers kunnennbsp;ze gebruiken zo als zy is, dog in de apptheeken moet zynbsp;nog meer gezuiverd worden. Men wint in �t jaar byn�nbsp;veert�g centenaars aluin, en elk centenaar komt omtrentnbsp;Qp 4. daalders.

In de aluinhutte zetten zig aan de miiuren groene kry-Hallen van vitriool aan, dog het is de moeite niet waart! ze te bewerken. De inkomften der Solfatara behoorcnnbsp;ten deele aan het hofpitaal der Annunziata te Napel? inbsp;ten deele aan den Bisfehop vanPozzuoIi. Eenigegeleerden en reisbefchryvers, onder anderen ook Ivcyszler-

DOOR ITALI� N. 215

zig veel moeite om te-bewyzen, dat deSolfataraian-^/^rteS �nder de aarde gemeenfchap heeft men den Vefuvius.

dit is niet wel te gelooveh, alzo men hier veele ftofFen van een� andere natuur vindt als op den Vefuvius.

^en ziet hier nog vlammen, nog lava, nog het fchuim '''an t�zamengevloeide en koud gewordene metaalen. Denbsp;Solfatara is als een oven van een hyzonderfoort, die denbsp;^aenen, welken men aantreft, niet zo wel door een he-vuur, als door �ene aanhoudende hette tot kalknbsp;'aiaakt. Hier veitoonen zig veel meer dampen, dog nietnbsp;Zo veel uitgebrandc ftolFen als op den Vefuvius, meernbsp;Zv/avel en zouten dan yzer en metaalagtige zelfftandighe-den. Men vindt geene werklyke metaalen , waardoornbsp;de aarde meer naar �t witte helt. Eenegenoegzaamemenigte vanyzerdee'len en zwavel brengt eene ontvlammingnbsp;te wege ; dog alzo de eerllen hier maar in geringe me-tgt;'gte zyn, ontftaat daardoor alleen maar een zekere graadnbsp;''an hette, of gillende opbruifching.

Op de ooftzyde der Solfatara ziet men een kleine vy-Vcr, die gedadig blaazen opwerpt, als of zy kookte. Het Water heeft egter maar eene hette van 34. graaden; ge-''olglyk moeten de blaazen hier, even gelyk als op�t meernbsp;''aii Agnano,, uit de dampen, welken uit den grond op.

%gcn, ontdaan. Aan den voet der heiwels om deSol-^atara vindt men zeer warme bronnen, dog het water ^''okt niet. De grond der Solfatara fchynt van onderennbsp;en als een gev/elf te zyn, waaronder eer.e groote �nbsp;�^�'''gte dampen opgefloten liggen. Als men een�zwaa.

Heen in een gat van 2. voet diep werpt, hoort men hol geluid, als of iets op een gewelf valt. Derhal-a'2n waagt het niemant over dceze vlakte te paard of metnbsp;aytuig te ryden.

2i6 R E I S - B o E K

Laiiijinek Tegens �t zuiden ligt eene Kapucyner kerk, di� altj^ �� 2eer warm is, alzo uit eenige gaten by het altaar eennbsp;^nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;' warme damp opklimt. Aan de muuren der fakrifty

we vloer van baklleenen in de kerk gelegd is, befpeurt men niet meer zo veel hette als voor heen. In eene kapel van deeze kerk worden verfcheiden� onvergaane ly-ken bewaard. Als zy zig een jaar lang in het graf welnbsp;gehouden hebben , ziet men ze voor heilig aan, enplaatflnbsp;ze hier, ter ftigting van godvrugtige zielen, in Kapucy-ner kleeding. De kerk Haat op de plaats waar de h. Ja-nuarius onder Diokletiaan onthoofd werd, als men dsnbsp;opfchriften gelooven zal.

Een groote regenbak, van 7. of 8. ellen in de middel-lyn, is in den tuin van 't kloofter, op eene zonderlinge wys aangelegd. Hy flaat naamlyk op een gewelf in denbsp;vrye lugt, op dat het water van de zwaveldampen dernbsp;aarde niet ongezond worden zoude. z\lzo de hette in denbsp;kerk geduureiide de warme maanden byna onverdraaglyknbsp;�is, begeeven zig de Kapucynen in dien tyd naar een an-ander kloofter van hunne order te Pozzuoli.

Onder het kloofter is een breede gang of eene grotte. Eenigen meenen, dat dit voorheen de weg van Pozzuolinbsp;naar �t meer Agnano geweeft is, zo dat men niet noodignbsp;had de Solfatara te pasfeeren. Tegenwoordig is de wegnbsp;verllopt. Tusfehen het kloofter en de zee ligt denbsp;berg Oiibano, waar, volgens Suetonius , voorheennbsp;fteengroeven waren. Nog ziet men fpooren van waterleidingen , die het water van den Serino naar Bajnnbsp;voerden. Op de zyde zeewaards aan is een lang op-fchrift, raakende het mineraale water te Pozzuoli.

�'quot;'hh en 't Latyn. Kleine gezigten, in langwerpig formaat, �C Paul Petrini op bladen in 't jaar 171S. te Napels zeernbsp;gefneden. ' Zy vertoonen alleen de oudheden om Poz-de Solfatara, het hol van Pofiiippo, en diergclyken. Dc ti-

tcl *

^ �* � Vedute ddle .d/itkhita della Cifta di Paxzmli. In �t jaar

heeft Eilip Morgen, die veel in het werk over de oudheden

. nbsp;nbsp;nbsp;gefneden heeft, treflyke fchilderagtig uitgevoerde

t;. nbsp;nbsp;nbsp;� bonder text, op 4�. Waden in gr. folio uitgegeven, tot

Voer�utig ; De jiatUhtta dt Pczzttolt 'Baia e Cuma, inctCe ia �Ut

2i8 R E I S-B o E K

zyn�er verfcheidenen, en, al zyn hunne narig;enonzeke'�� zyn dog hunne gisfingen, over plaatfen die in de' oiidhe'^nbsp;vermaard waren, voor liefhebbers aangenaam. By�t b^'nbsp;zien van dit oord moet men maaken de kaart van Petri'nbsp;pi. Mappa di Fozzuoli fecondo lo Jlato prej'ente Ao. I75��nbsp;by de hand te hebben.

Fozzuoli. vat, ligt 8. Italiaanfche mylen van Napels, en is ee�^ zeer oude plaats, welke, volgens Strabo, omtrent 52^'nbsp;jaar voor Chriftus, van Diceus, een zoon van NeptiinuS�nbsp;of Hercules, maar, volgens Suidas, vandeSamiers, die 4-69'nbsp;jaar voor Chriftus, onder geleide van Dicearchus, na'quot;'*

Cuma �verkwamen, aan de baai van Pozzuoli gebouquot;'� is. Eerft heette het Dicearcbia, naderhand FuteoU, *nbsp;zy van de menigte putten, of van de gaten waaruit zW*'nbsp;vel en pozzolana gehaald werd. De regeeringsvormnbsp;eerft republiekynfch, de ftad hzd ha^xe Buumviri,nbsp;curiones, en Bajilice. Dit veranderde naderhand, ennbsp;ftad werd eene kolonie. Op een opfchrift van dennbsp;van Keizer Vefpafiaan heet zy Colonia Flavia. Toennbsp;ryke Romeinen dit heerlyke oord voor hunne landg*�^nbsp;deren, w^aar pragt en overvloed heerfchten, verkoozC��nbsp;werd Pozzuoli eene aanzienlyke ftad, die zig totnbsp;de Solfatara, waar zig nog overblyffels vcrtootien,nbsp;ftrekt.

De Dom is van marmerfteenen, die zonder kalk men gevoegd zyn, gebouwd, en een gedenkftuknbsp;oudheid. De tempel was eertyds aan Auguftusnbsp;gelyk het opfchrift zegt:

% Was voormaals met marmeren zuilen verGerd; cgtcr pozsueli, *'*'*�^ men uit het geene �er nog van, naar de zyde aan denbsp;^'fgt;nen plaats toe, ftaat, niet tot zyne voorige fchoonheidnbsp;^sfluiten. De kerk is den h. Januarius en Proculus, die tenbsp;als martelaars ftierven, gewyd. �er linkerhandnbsp;kerk ziet men een koftbaar altaar. Paulus predikrnbsp;ket Euangelie te Pozzuoli, waarom zig de inwoon-beroemen, dc eerfte Cbriftenen in Italien geweeftnbsp;tczyn. (*)

�^Iet fchoonfte overblyffel uit de oudheid te Pozzuoli �biB/ie/�iErj

ongetwyfFeld een tempel, die gemeenlyk aan Tupiter.Tquot;^*'��

Scf, nbsp;nbsp;nbsp;,nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;,nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;. ., .nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;,nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;, ^crapii.

'�mpis toegefchreven wordt, misfchien egter ook de

lampei Nymfen geweeft is, die onder Domitiaan ge-

''kwd werd, en om zyne godfpraaken beroemd was. De

P'sats waarop de tempel ftaat behoort ten deele aan den

^�^ning, ten deele aan den Prins van Ferrandina. Hy werd

het jaar 1750. ondekt. (f) Onder �t graaven vond

eenige wel gewerkte ftatues en vaazen. Rondom

tempel lagen twee en veertig, kamers, waarvan de

'^^�^ften geheel vervallen zyn. Men ziet nog vier fchoo-

Zuilen, (5) waarvan twee ftaan, en twee liggen; de

�^lt;deren zyn naar Caferta gebragt, waar men eene voor-

f%\ nbsp;nbsp;nbsp;zaal

' ) nbsp;nbsp;nbsp;XXVIII. 13.

Men vindt van deezen tempel, buiten het gemelde werk, by�

Fozzuoli, 2aal van de zelve gedaante heeft aangelegd. Zy tvare�� Baja,nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;verfchillende hoogte. Men weet niet door

een toeval deeze tempel zodanig onder 't puin geraakt !*� De zuilen ftonden nog toen men hem ontdekte, en *5�nbsp;vloer, die uit witte marmerfteenen beftaat, is zonbsp;onderhouden, dat hy �er als nieuw uit'ziet. Men zietnbsp;nog de bronzen ringen in, waaraan het offervee vaftg��nbsp;bonden werd. Op eene zyde ligt eene groote badkainS'��nbsp;waarin de zitplaatfen of ronde gaten, insgelyks de 0^'^'nbsp;meren kanaalen, of waterpypen, duidelyk waar te nc�'nbsp;men zyn. Over �t geheel kan men uit de overblyff�^^nbsp;opmaaken, dat de tempel zeer fierlyk van gedaantenbsp;pragtig geweelf moet zyn.

Oud piede- In �t jaar 1693. werd te Fozzuoli een fchoon piedeft�* dejial.nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;marmer ontdekt, �t welk nu op de markt

Het had eene breedte van meer dan 5. voet, en op al*� zyden zeer wel gewerkte, dog zeer verminkte basre��^�nbsp;Veertien beelden flellen veertien fleden in klein Alt��nbsp;voor. Onder eenigen erkent men nog de naamen der 1*�'nbsp;den , als Philadelphia , Tmolus , Cyme , Hieroccefi^^^'nbsp;Mojlene, Epbefus, Myrina, Cibyra en Temnos. De��nbsp;leeden van eene aardbeeving onder de regeering vannbsp;berius, zo als Suetonius fchryft, zeer veel, en deKe*��*nbsp;fchoot haar groote fommen, om ze weder te herboufl'��nbsp;Plinius en Tacitus fpreeken maar van twaalf ftedcn.nbsp;piedeftakheeft vermoedelyk voor een ftandbeeld gedi��^jnbsp;het welk Tiberius, ter gedagteniffe van deeze daad gt;nbsp;opgerigt geworden zyn. Indien de nabuurige gebouquot;'��nbsp;waar het piedeftal is opgegraven, niet beletteden�ef�nbsp;te zoeken, zou men ontwyffelbaar het beeld vinden. (*)

.ot

DOOR ITALI� N.

Toen men in �t jaar 1704. den grondflag groef voor ^lt;^06 kerk agter het oude huis des Onderkonings, Pieter ��-Toledo, vond men eene oude Romeinfche ftatue,

�liet eene toga, 7. voethoog, die insgelyks op de markt ftaat, en onder aan den voet met een lang opfchrift voorzien is:

Het werk is middelmaatig, en het befchadigde van een Hieuwen meefter met veel vlyt herfteld.

Men bemerkt in de haven van Pozzuoli, op de zyde Ponte di Haar Baja, uit de zee uitfteekende pilaars, die ten deeleCaligula.nbsp;'ioor boogen t�zamenhangen, en eigenlyk overblyffels vannbsp;Hen hoofd zyn, �t welk aangelegd is om �t geweljj dernbsp;'laarcn te breeken, en den fchepen eene veilige liggingnbsp;�H de haven te verfchafFen, maar geenfins overblyffelsnbsp;'�an een� brug van Caliguia, geiyk zig de gemeene mannbsp;algemeenlyk inbeeldt. Suetonius (*) fpreekt van eenenbsp;iitug welke de zotte Caligula hier deed aanleggen, omnbsp;nver de zee te triomfeeren. Ply hield ook werkiyk zy-Hen optogt, den eerften dag te paard, met eene kroonnbsp;eikenloof, en den anderen in eenen triomfwagen;

Hiaar die fchryver zegt uitdruklyk, dat het eene fchip-geweeft is van 3600. fchreeden lang, die op ankers �H zee vaft lag, met aarde bedekt, en, op de wys eenernbsp;^Hirbaan, beftraat was. Zy ging tot aan de Puteolance

Laar. Theod. Gronovius en Ant. Bullfon hebben �er �zondere kleine verhandelingen over gefchreven.

'g. nbsp;nbsp;nbsp;1$.

Pcszitali, 'fioles, waaronder de nog overige pilaars te verftaaii 3aja, mz. n^-ien ziet nog de fpooren van de ringen, waaraan niconbsp;de fchepen vaftmaakte. Behalven dat, de pilaars ina^'nbsp;ken een� bogt, en Caligula zal ongetwyfFeld zyne bni�nbsp;in eene regte lyn hebben doen leggen. De verftandig�nbsp;Antoninus zoude ook niet, als het alleen een bewys vaf*nbsp;Caligula�s gekheid geweeft was, de kollen gedaan hebben , een zo onnuttig werk weder te herllellen, gelyKnbsp;het volgende merkwaardige opfchrift, dat men in �t jaafnbsp;1575. by deezepilaars in de zee vond, (*) bewyft.

DeJig, III. Opus Pilarum, Vi Maris Collapfum a Divo Patre fuo projniJJ'uninbsp;reftituit.

Dit opfchrift is boyen de poort van Pozzuoli, met ' byvoegfel, in den muur gemetfeld: O^iiem lapidem Ant�'nbsp;ninus Imp. jlatusrat, vetuflas dejecerat, mare atque aren^nbsp;ohduxerant, Francifcus Murillus Regies Clasjis curatornbsp;impeiifa eduBum Puteolanis municipibus parijludianbsp;Jo. 1575.

(*) Dat deeze fteeiien pilaars een looi t van hoofd geweed en roeds voor Caligula�s tydeii bellaan hebben/-bewylt eer.enbsp;uit Seneca, ep. 77. nitdruklyk, waar hy ze p!U noemt. 0�m'*nbsp;pilis Puteelormn utrba cmf.ftit, �r ex ipfo genere Tjehrum AlexaJ'^nbsp;nxs, quamvis in magna tmba mecium, intelligit.

zo ryk aan visfchen en fchelpvifch gt; veel doet.

^�'zonderheid vindt men hier eene groote menigte van zo

^�'fiaainde zeepaarden, Cavalli marini, die omtrent 3.

lang zyn, byna een paardenkop, en een� naar on-

inwaards gebogenen ftaart hebben. Men legt

gt'droogd en gefloten op de beet van een dollen hond,

*'P kwaade borften van de vrouwen. Op de Adriati-fch

kuften zyn deeze dieren insgelyks, en worden ook ^^Seten.

t)e boven befchrevene weg van �t hol van Pofilippo Pozzuoli voorby het meer van ^verno is de naaftenbsp;maar men kan eenen veel aangenaaineren links af,nbsp;eene breede laan langs de zeekuft, neemen. T�r

� die, ten aanzien van de groote veranderingen wel-^y geleden hebben, zeer merkwaardig zyn. De berg , eertyds wegens den heerlyken wyn zo ver-is nu geheel onvrugtbaar, en heet it montenbsp;om dat de Saraceenen hem lang'in bezit gehou-^^�^ kebben. Vermoedlyk ligt hy federt dien tyd woeft,nbsp;^ Wederom in zynen voorigen flaat herfleld kun�

nen

kt5 ^ nbsp;nbsp;nbsp;Galenus, Juvenalis gt; en Sidoa'ius Apoll�naris geden*

Pozzuoli, nen worden, indien de Franc�skaancn, die �er op Baja, ens-nen, en een heerlyk uitzigt genieten, daartoe geneg*^�^nbsp;waren.

De andere berg, Monte nuovo genaamd, is een merkwaardig verfchynfel in de natuurlyke hiftori^'nbsp;Naamlyk in den nagt tusfchen den ig. en 20. Scpt'nbsp;1538- ontftond hy, en dat wel door een onderaardl*^^nbsp;vuur, �t welk zo veel aarde, afch, en fteenen uit eS�nbsp;gemaakte opening om hoog wn'erp, dat daaruit ee��nbsp;berg van 2400. voet hoog en 3. Italiaanfche mylen i�nbsp;den omtrek, geformeerd werd, en te gelyk het daarWnbsp;gelegene dorp Tripergole, geheel ten gronde ging. (*)nbsp;By die gelegenheid werden vee Ie landen en tuinennbsp;deeze ftreek vernield , en veele menfehen en beefle*��nbsp;kwamen om �t leeven. De nabuurige ingezetenen diiJ'f'nbsp;den in lang niet hunne huizen weder te betrekke��'nbsp;De Onderkoning Pieter van Toledo, om hun wede��nbsp;moed inteboezemen , deed hier een landhuis boiiwC�'

(*) Hifionymus Borgia fclireef �er in dien tyd een gedijt oi^ aan Paus Paulus III. Gasfendi maakt �er vcilcheiden aanmerklnP^��nbsp;over in zyne Phyfica Scamp;, III. I. i. c. 16, en zegt onder andere'�nbsp;na dat hy van 't ontftaan van nieuwe bergen gefproken bed�nbsp;Nam de mtntibus facit fidem Puteolaniis i�e, ijnem S. Portint 'o*nbsp;dtferibit, itt fuerlt nna node ad plus q:t,mi M, ^asfmtm alt�tndijiedt ��nbsp;fnrmcibris dneribusqne ismgcflns. Hier tekenen wy den belachlyk^quot;nbsp;misdag van Bernier aan, die van het woord PuteoUnus ,nbsp;nende Gasfendi terrA motas , een fehryver van zulk eennbsp;maakt. Dog Gastendi dwaalt, als hy deeze uitwerking aannbsp;aardbeeving coefchryft. Daar was eene aarubeeving voorafgegquot;*�'�nbsp;maar eene aardbeeving heft gcene bergen om hoog , dog veld'�quot;'nbsp;ze veeleer. Om een� berg te doen ontftaan wordt een onderaa'''^^''^nbsp;yuur vereifcht. Mcil ziet nog op den berg den rand de voon�^� *�nbsp;opening.

DOOR ITALI� N.

onthield �er zig eenen geruimeii tyd. Men ziet het PozzuoU, ^^og eene inyl van Pozzuoli, en het heet la Stanza.nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;�tiz.

V�orval werd niet alleen een deel der voorftad, maar het meefte van het om zynen vifch van oud zo be-Pacus Lucrinus, met puin vervuld. Hetnbsp;^oft nog weinig water. Horatius en Martialis pryzennbsp;^Ozonderheid de oefters uit dit meer. Keizer Auguftusnbsp;�'oreenigde het nevens dat van Averno met de TyVrheen-

o zee , door een kabaal, en leide Partus Julius by aan. De nieuw ontftaane berg heeft dit kanaal zo-

tusfehen de zee en het Lukrynfche meer vindt. De ^ndftreek om den Nieuwen Berg is thans vrugtbaar ennbsp;bebouwd.

Eertvds waren te Pozzuoli vermaarde verwerven van � hlnbsp;nbsp;nbsp;nbsp;,nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;,nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;^nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;.nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;Pozzolana,

*^^^cimenttewerkgaa. (?) Devaftigheiddesciments ont-

^*1 De meening van Vitruvius aangaande het ontftaan van dit is, uij hoofde van het geen de natuutlyke hillorie deezet ftreeknbsp;j ^*at, merkwaardig, en de pozzolana is zo beroemd, dat d�nbsp;hier verdient ingevoegd te worden. Men vindt ze lib. a. c. 6,

, ^yoe Archiceebura- Nafchnr {genfts pulverts) in regtonihiis ^nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;^ agris circa Veftivium motitem, quod comm�xtnm cum cake ^ ^

� non rwo�j� teuris adificUs prxjlat jirmitattt, fed etiam mdes, j. _nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;in marl i fid^ aqna folidefcunt, Hoe antem ea tatione

�^idetur ^ qniid ftth his rnenti^i^^ �quot; terra fervtntes fant, fottt�s D��l.nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;Pnbsp;nbsp;nbsp;nbsp;erthrif

226

P�Z?,noli, nbsp;nbsp;nbsp;waarfchynlyk uit de mineralifche en verglaasde zandquot;

Baja, ��2. deeJen, welken door de hette van het onderaardfche viu'f t�zamengelopen zyn. Het wederftaat den werkingen delnbsp;lugt en des waters zo lang als de fteen dien het verbindt;nbsp;en door dat middel zouden de meefte gebouwen der 0^'nbsp;den tot op onze tyden in ftaat gebleven zyn, indien zynbsp;niet van aardbevingen en de woede der barbaaren zovc^inbsp;te lydeh gehad hadden. Hoe fterk dit ciment verbindbnbsp;kan men uit de boogen der zogenaamde bnig van Caligd'nbsp;la afneemen, die �-aft zyn blyven ftaan, fchoon hetnbsp;welf van boven geborften is.

Het Amfitheater, �t welk eertyds midden in Pozzuo!* lag, ftaat nu byna een kwartier uurs daar buiten, waat'nbsp;uit men van de voormaalige grootte der ftad oordeele*�nbsp;kan. Het beftaat wel maar uit bakfteenen, dog wykt i�nbsp;grootte weinig voor dat van Vefpaliaan te Romen. P�nbsp;langte der kampplaats, waarin nu tuinen zyn aang�'nbsp;legd, bedraagt omtrent 230. voet. De aardbeeving^�nbsp;hebben dit gebouw wel zeer bedorven , egter is van all�nbsp;de ruinen om Pozzuoli daarvan het meeft blyven ftaa�'nbsp;Men onderfcheidt nog de gewelfde gangen , die rondO�nbsp;onder de zitplaatfen liepen, en de hokken der diere'��nbsp;Aan eiken pilaar is een holle fteen, die tot eendrink^^

Alumlne aut hitumine ardsntes maximos igrtes, �gitur fenltus ignii ^ ^amm� vator per intervenia permanans aut ardens efficit leven*nbsp;terram, �' ibi tophus qui nafdtur exfurgens efi ^ fine liquore*nbsp;cum tres res confmili ratione, tgnis vehementia formata, /wnbsp;venerint mixtionem , repente recepto liquore ttna cohxrefcunt,nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;^ ^

DOOR ITALI� N.

ren voorgeworpen is, dog dat die uit eerbied voor ^^��1 op de knien gevallen zyn, waarom de dwinglandnbsp;^hidelyk befloot hem het hooi'd te doen afflaan.

Niet ver van het amfitheater ziet men veele gewelfde Doolhof, aan malkander hangende kamers , die der ftad eer-tot een grooten waterbak gediend hebben , ennbsp;�^oor het gemeen het Doolhof van Dcedaius genoemdnbsp;^�fden. Daarby liggen nog andere gewelven, 6o. voetnbsp;die op pifaaren luften, en vermoedlyk tot het zel-einde dienden. Verders vindt men in dit oord veelenbsp;l�aven, columharia, in de welken men ten deele metnbsp;ladders kan neder klimmen; dog �er is niets byzondersnbsp;aantetreften.

baai van Pozzuoli diende den Romeinen, even die van Napels, om �er de aangenaamfte landhui-langs aanteleggen. Tusfchen Pozzuoli en het meernbsp;'Tan Averno bezat Cicero het landgoed, dat hy zynenbsp;'^�ade?nia noemde , en waar hy zyne Quajliones acade*

^�cce fchreef. (^*) Men vertoont nog eenige ruinen, dia ^�Qr overblyffels daarvan w'orden uitgegeven. Het ove-is misfchien door de zee weggefpoeld , liggende

^ tettipel oprigtte. Plinius l. 31. �. z. verhaalt, dat korena quot; dood van Cicero op deeze mlU een bron ontdekt werd, welkernbsp;het geiigt verkerkte. Hy brengt te gelyk een epigrammanbsp;^ � dat Zegt, dat Cicero�s fchriften zo fterk gelezen waren gewor�nbsp;dat de natuur uoodlg gevonden had, de wereld met oogwaternbsp;*� voorzien.

228 R E I S - B O E K

� De visfchers en kinderen vinden dikwyls aan deez^ kuft agaat, jafpis, en andere Hukken van marmer, fo�'nbsp;tyds ook gefneeden fteenen, penningen, lampen, ennbsp;diergelyken , welken de zee nu en dan opwerpt, tennbsp;bewyze hoe bewoond de baai voorheen geweeft is, ennbsp;dat het �er niet aan koftbaare gebouwen gemangel^^nbsp;heeft. Gemeenlyk bied men �er den vreemden iets vannbsp;te koop aan. De zeeboezem is omtrent een paar Ita¹nbsp;liaanfche mylen breed, en fpringt ook zo diep landwaard¹nbsp;in. Tacitus noemt hem Lacus Bajanus. De Rom�'nbsp;men gaven hem nog den voorrang boven dien vaUnbsp;iNapels. (�^)

-Men gebruikte daar de wateren en de baden , en ga¹ rzig over aan allerlei foorten van welluften. De een�nbsp;-zogt den .anderen in koftbaare gebouwen voorbynbsp;ftreeven. De plaats fcheen den Romeinen als te klein�nbsp;; daarom maakten zy, met ontzaglyke koften, gebon'nbsp;wen en terraflen in de zee. Horatius zegt in denbsp;ode van zyn 2. boek, dat men daar niet aan den doo^nbsp;dagt:

Cicero centra Rnllnm fpreekt van de fchoone nabuurfchap bergs Gaurus, en der Via Hercnlana, en doet 'er by, dat hetnbsp;feb waren multaTtm dtliciarmi en maxaa feeunia.

door ITALI� N. 229

Alle deeze heerlykheden zyn tegenwoordig in treu* gt;^�ge ruinen , en fpreekende bewyzen van de vergang-iykheid der menfchlyke dingen veranderd. De lugt is.nbsp;Uit hoofde der menigvuldige moeralTen , en al hetnbsp;^lafch, �t welk in de nabuurige meeren te rotten gelegd wordt, niet gezond. Het (lot Baja, door dennbsp;Onderkoning Pieter van Toledo op een hoogte ge-'^ouwd, is de eenige bewoonde plaats in deeze llreek,nbsp;daar zelfs fterven veel foldaaten in de heete maan-*^�n. De vlakte aan de kuil is louter met ruinen vannbsp;muuren, terraffen, en tuinen bedekt, welken denbsp;ten deele verflonden heeft. Door het in zee llor-Van veele gebouwen is de haven onbruikbaar geworden. Volgens Varro kreeg Baja haaren naam naarnbsp;Uen� van Ulyffes gezellen. In de OdyJJ'ea komt eenenbsp;plaats Bauli voor, welke maar eene myl van Baja ligt.

P 3 nbsp;nbsp;nbsp;JU'

aso R E I S - B O E K

TozzuoU Julius Ciefar had een landhuis te Baja, waarin Maf' Baja, enz. cellus, op wien Virgilius zo veel vaarzen maakte, doornbsp;aanzetten van Livia, welke den troon haaren zoonnbsp;Tiberius bezorgen wilde, vergiftigd werd. Zekere oU*nbsp;de muuren worden voor die van �t huis van Pi.'o uitgegeven , waarin de za�nenzweering tegen Nero totnbsp;ftand gebragt werd. Seneca fprecKt van de huizen vannbsp;C$far, Pompeius , en Marius , die in de nabuurfchapnbsp;van 't meer van Averno lagen. Hy zegt, dat het gee-ne viUe maar calira waren, (*) die egter gebouwdnbsp;waren voor dat men Ba,a tot een plaats van alle be-denklyke buitenfpoorigheden gemaakt had. Het wasnbsp;toen geen verblyf v oor eenen wysgeer, waarom bynbsp;het den dag na zyn� aankoiiift weder verliet, (f)nbsp;Tmpelvannbsp;nbsp;nbsp;nbsp;oever by Baja ziet men oveibiyffels van

Venus. drie tempels, van Venus, Mercurius, en Diana, die egter nu zo diep voor een gedeelte in de inoeraffennbsp;liggen, dat men zig uit de feloek op den rug des fchip'nbsp;pers moet laa^ draagen. De oudheidkenders meenen,nbsp;dat C$far den eeiften ter eere van V'enus Genitrixge*nbsp;bouwd hebbe, anderen houden het alleen voor eennbsp;bad. Het is een rond gebouw, welks bovenfte gewelven ten deele in ftaat gebleven zyn, Agter zy�

drie

(*) Het verwaarde driemanfchap tusfchen C^rar, Pompejus f� Antonius werd te Baja, Sp.jaarvoor Chriftus geboorte, gctnifteB'

i'�) fSy fohryft aan Lucilius. �Bi,ja diierforium vttUrttm ejfe mnt. lUh ftH luxnria pltnimam pniittit i Ulk tam^ttam aliqxa lin�'nbsp;sla dcbeaur lo.o maps fulvitm. De geheels Ji. brief is wegens Baj*nbsp;en de zeeden van die plaats merkwaardig. Propertius zegt vannbsp;oever van BsjKt

DOOR ITALI� N. 231

kamers, Stanze diVenerel^enaamA, waarin men niet met moeite komen kan. In het gewelf der eene is 5lt;y�gt; euz,nbsp;�en vierkant gat, waarvan men het oogmerk niet begrypt.

^7 ftellen allerlei handelingen en zinbeelden voor, die �P de liefde doelen, en zyn , voor zo veel men �er vannbsp;onderkennen kan, aartig bewerkt. De invattingen dernbsp;nbsp;nbsp;nbsp;*

''akkcn zyn eenvouwdig en van goeden fmaak. Een van de beelden heeft de ft�lling van den Borgliefifchen fcher-�Her. De rook der flambouwen zal welhaaft alles onken-tgt;aar maaken. In de zydkamer heeft zig de druipfteen, innbsp;de gedaante eens booms, aangezet, waarom eenigenheinnbsp;Ook voor een� verfteenden boom uitgeeven.

De tempel van Mercurius, van �t gemeen Truglio ge. ran Mer-hoemd, ligt even zo moerasfig, en maar omtrent 100, fchreeden van den voorigen af. Drie vervallen, en metnbsp;ftruiken en mos bewasfen gewelven maaken een treflyknbsp;fohilderagtig gezigt. Onder het eene iS de groote waterbak, waardoor men zig moet laaten draagen om in dennbsp;tempel te komen. Hy is rond van gedaante, en ontvangt zyn ligt door eene opening van boven, gelyk innbsp;de Rotonda te Romen. Als men tegens een� minirnbsp;preekt, hoort het die geen, welk aan den anderen kantnbsp;^2at, zonder dat men in het midden iets hooren kon-��o, �t welk van de elliptifche gedaante van �t gewelf

Twee honderd fchreeden van daar komt men aan �en Van Ria-*^�pel van Diana lucifera, gelyk men uit de in fteen ge-bouwen herten- en hondenkoppen, ten minften met *�eerder waarfchynlykheid, opmaakt, dan anderen dienbsp;biet een� tempel van Neptunus zoeken. Van verre gely-ben de ruinen eenen ouden toren. Van naby befchouwd

Totzmli, is egter de tempel vierkant, en maar rond van binnen. Baja, enz- pjet gewelf is ingeilort. Alzo alle deeze ruinen van bak-fteenen zyn, zou men gelooven, dat de ouden die voornbsp;duurzaamer hielden. Veelligt verbond zig de kalk detnbsp;pozzolana daar beter mede dan met de harde fteenen,nbsp;waaraan anders geen gebrek in dit oord was. De gewelven zyn meeft met een zeer poreus foort van lavanbsp;geraetfeld , welke hun een' byzondere ligtigheid geeft.

By klaaj weder en een� ftille zee ziet men, tusfchen Baja en Capo di Penale, op den grond der zee een geplaveide ftraat, en verfcheiden�gewelven, waaruitblykt,nbsp;dat de zee hier eertyds vlakker is geweeft. Van Bajanbsp;komt men zeewaards aan eerft aan de ruinen der villanbsp;van den eertyds beroemden redenaar Quintus Hortenfius,nbsp;Graf vannbsp;nbsp;nbsp;nbsp;voortreflyke graf van Agrippina. (¹)

Agrippina. Het muurwerk heeft de gedaante eens halven cirkels, met een� gang rondom. Aan het gewelf ziet men eeni-ge grypvogels en andere figuuren van ftukadoor. Van denbsp;fchilderyen is weinig meer te zien, zynde alles zwartnbsp;geworden door den damp der fakkels.

Baden van zweetbaden van Tritola, niet ver van Baja, hee-Aero. ten de baden van Nero, ten minften by de boeren daar omftreeks , die voor een fooitje water uit een diep holnbsp;van eene heete bron haaien. Uit de zelve komt op dennbsp;afftand van eenige fchroeden eene verflikkende bettenbsp;voort. De boeren egter zyn �er aan gewend, zy gaan

of Agrippina zulk een aanzlenlyk grafteken gehad Iiebbe, i¹ zeer twyffelagtig, alzo Tacitus Amal. l. 14 c. 5. uitdruklyk zegt,nbsp;dar het graf van Agrippina, na Nero's dood, maar in eenen fleg'nbsp;ten heuvel van aarde, tusfchen Miftne en het landliuis van C¹far,nbsp;bellend.

DOOR ITALI� N.

byna nakend in, en komen na verloop van twee mi- Pozzuv�i, ^^uten met een geheel gloeyend aangezigt, en bedektnbsp;'^*�5 zweet, weder te voorfchyn. Men ziet in deezenbsp;^^den als zes ftra'aten of gangen, elke 3. voet breed ennbsp;hoog. Het hofpitaal der Annunziata te Napels onder-houdt te Pozzuoli een huis, uit het welk de kranken innbsp;^ hegin van den zomer herwaards gezonden worden, omnbsp;Zweetbaden te gebruiken. Elk gellagt heeft een by-^�nder hol, waarin zig de zieken een half uur ophou-

De naam van Tritola zal eene verbailering van wezen y alzo men de zieken wryft, om ze tenbsp;hoen zweeten. Anderen leiden het van r^iraici af, omnbsp;hat de anderendaagfche koorts door deeze baden gencze.nnbsp;quot;'ordt. Het zand van de zee is onder �t water, als mennbsp;'�laar een paar vingers diep graaft, zo heet, dat men hetnbsp;'laauwlyks verdraagen kan, fchoon het boven op, en hetnbsp;quot;'ater zelf, koud is. De gantfche kuft en ftrtek oninbsp;^ozzuoli is vol van miniraalifche bronnen, waarovernbsp;Sobaftiaan Bartoli eene byzondere verhandeling gefchre-quot;on heeft.

Lago Jverno ligt eene myl noordwaards van Baja, en j een ronde kom van 300. vademen in de middel-'yo, en 25. vademen diep. Het meer is met heuvelsnbsp;quot;inringd , welker fpitfen, met digt kreupelhout ennbsp;hooincn bezet, het voorheen een treurig en naar een�nbsp;hiigraafplaats gelykend aanzien gegeven hebben. Ooknbsp;�'ff'erde men om die reden by dit meer offerandennbsp;de maan. D� zwaare bosfehen maakten de lugtnbsp;^an het meer zo ongezond, dat �er oudtyds geene vis-hihcn in waren , nog �er zig vogels by onthiel- '

234

den. (*) Volgens berigt van Dio, deed Auguftns hout hakken , waardoor het oord gezond en vrugtba^^nbsp;gemaakt werd. Voor drie honderd jaaren zou zig,nbsp;gens Bocaccio, Ct)nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;zwavelader in het meer S�'

Aan den oever deezes meers begint het hol der S'*' maanfche Sibylie, van het welk Virgilius reeds g��nbsp;waagt. C$) Voorheen zou �er een onderaardfche gai^�nbsp;van Cuma tot aan het meer gelopen hebben, die, al*nbsp;hy ooit werklyk beflaan heeft, verftopt moet zyn.nbsp;Sibylie Deiphobe, eene dogter van Glaucus, en prieft�'nbsp;res van Apollo en Diana, zou zig van deezen gang b�'nbsp;diend hebben, om van Cuma naar den tempel van Ap�^'nbsp;Jo te gaan, die aan den oever van �t Avernifchnbsp;ftond. Men moet zeer gebukt in dit hol kruipen.nbsp;de eerfte veertien fchreeden wordt het hooger, en kr/�*'nbsp;ten laatften eene aanmerklyke hoogte. De ingang Wnbsp;Cuma, waarvan beneden, is breeder. Beiden zynnbsp;eenen grond van pozzolana gegraven. De langte bS'

(#) De Ouden noemden het deswegen Mrms, dat is, waar vogelen zyn. Lucretius zegt lib. 6,

Prtncipto, qnod Averna vacant % rron namen id ahs re Impcjitum eji, quia funt avibus cantrar�s cun�U�

^am fitper hand ulU poterant impnne volantes Tendere iterpenrAs: talts fefe halUus atrisnbsp;Faucfbus effttndens , fttpera ad convexa ferchatinbsp;Undc kenm Graji dixermt nomine Avernum.

Aen. 1, 6. VS. 23;,

DOOR ITALI� N.

omtrent 150. fchreeden, het overige is verfiopt. pegzuoli ^3arop gaat men regts af langs een fmal voetpad viu^BuJu, enz.nbsp;'�dertig fchreeden, om in eene kamer te komen, waar denbsp;Sibyiie

haare godfpraaken zou gegeeven hebben. Daar-paalt een badkamer, waarin twee uitgeholde ftee. of badkuipen ftaan. De vloer is altyd een voetnbsp;^'�Per onder water. Hier en daar ziet men eenigenbsp;�'oza�cken op de muuren deezer kamers, die niet ge-^'�hikt zyn voor het verblyf eener Sibylle. Het is veel-Waarfchynlyk, dat het insgelyks badftooven, gelyknbsp;voorige, geweeft zyn, die by den onderaardfehen �nbsp;van Cuma naar �t Lacus Avernus zullen aangelegdnbsp;^^^2en. Voorbeen wil men dat bier goudmynen geweeftnbsp;Waarop Virgilius doelt, als hy zegt, dat Aeneasnbsp;*^ier eene gouden roede gevonden heeft. C*)

meeften zoeken de Elifeifche velden in devlaktens FJifeifcbi ^yBaulij niet ver van bet meer Mare morto geheten,

�^ne myl van Baja. De ruinen daarby, Mercato del Sa-j zouden een gebouw geweeft zyn, waar de koop-'*^den des zaterdags hunne waaren veilden. Zy gelyken naar eene oude renbaan. Mare morto komt eennbsp;^^�'tikuher toe, die jaarlyks van de visfehery 600. fcudinbsp;^��kt. Ten dien einde, en op dat de visfehen �er nietnbsp;mogten uit zwemmen, ftopt men het naauwe kanaal,

^^tdoor het meer van de zee gefcheiden wordt, opeen tyd met planken en biezen toe.

(�*) Haec eadtm ar^enti rivos grifijue nietalla Ojlendit wi.is, atijuc tuiro }lmma fiuxit.

236 R E I S . B O E X

Pozzuolt, wordt. Het hofpitaal der Annunziata heeft de visfch^�7 Buja, ��2. daarvan voor 900. fcudi verpagt. De visfchers, dienbsp;een eiland midden in �t meer woonen, vangen meeftnbsp;len en barbeelen. Het kanaal uit dit meer naar zeenbsp;in laater tyden tot grooter gemak der visfchery gegraven-Het is de Acheron, of de Palus Acberujia der Ouden gt; �*�nbsp;welk Virgilius, om deszelfs zwart water , tenebrofa /quot;*'nbsp;lus noemt. De oude Charon bragt, volgens de dio'nbsp;ters, de zielen van hier in de hel en de Elifeifche vel'nbsp;den. (*)

Hier omtrent had Servilius Vatia, een ryke Romein� zyn landhuis, waarhy, ver van Romen, zelfs ondernbsp;dwinglandy van Tiberius, geruft en gelukkig leefde. D*nbsp;Romeinen benydden hem dit, en zeiden, � o Vati�-�nbsp;� gy alleen weet te leeven. � (5) Volgens Seneca moet d^tnbsp;landgoed niet op de plaats, welke men aanv.'yft, mn��nbsp;digter by Baja gelegen hebben, gelyk men ook uitnbsp;boven gewaagde kaart van Petrini, Mappa di Pozzd�^^'nbsp;zien kan. Om haare uitmuntende ligging noemt Se'��'nbsp;ca ze Villam totius anni, dewyl het gantfche jaar do'��^nbsp;het verblyf daar aangenaam was. Op de ruinen om 1��*'nbsp;meer Fufaro heeft men veele opfchriften gevonden,nbsp;Capaccio heeft uitgegeven.

Pifeinami- Tusfchen Baja en Mare morto ligt de zogenaam*^� raiile. Pijcina mirabile, een groote vyver, 200. voetlang, �''

(S) Seneca denkt anders, ep. 55. -/it Ule latere [debat noa re, Nnmqnam aliter bant villam Vatia vivente pratertbam gt; ^nbsp;dicersntp Vatia bic fuus elK

DOOR ITALI� N.

^3o. breed. Zy ruft op agtenvecrtig, in vier ryen ftaan- Pozimlt zwaare pilaaren, welken vyf gangen uitmaaken. MtnBajo, en%.nbsp;langs twee trappen van veertig treeden naar bene-'^611. De openingen boven in �t gewelf hebben vermoed-'yk gediend om het water uittefcheppen. Aan de muit-heeft zig een zo harde tartarus gezet, dat men inoei-heeft, �er djen met hamers afteflaan. Veelcn hebbennbsp;^Ei�i voor een aanzetfel van kalk gehouden, en beweerd,

'^st de Ouden het geheim bezaten, van zulk een ftof uit Ssft�ten marmer, kalk, en eiwit te maaken. Boven,

^3ar het water niet bykwam, befpeurt men geen zo hard �3nzetfel. In deezen grooten bak werd het regenw'aternbsp;''^tzameld. Volgens meening van fommigen, is het eennbsp;^erk van Agrippina ten behoeven zyner Mifenifchenbsp;'loot.

De Cento camerelle, of honderd kamers, tegens een�Cento Ca-heuve] aan het meer liggende, zyn een diergelyk gQ.meretle. houw. De veele gewelfde kamers hangen aan malkan-, en zien �er byna zo uit als het doolhof te Pozzuoli,

''aatom fommigen ze ook een doolhof noemen. Zy zyn fterk aan �t vervallen. Hier en daar ziet men eenigenbsp;Zodanige kamers boven malkander. Zeer onwaarfchyn-^yk is de meening van eenigen, die beweeren, dat Neronbsp;tot gevangenhuizen voor de martelaars gebouwd heeft.

^nder de landgoederen in de nabuurfchap van �t Mife-�'ifch voorgebergte was dat van Lucullus beroemd, al-quot;'^ar Tiberius ftierf. Valerius Afiaticus verfraaide het *^^8 meer, en wel tot zulk een� graad, dat Meffalinadennbsp;^^izer Claudius bewoog hem van kant te helpen, om zynnbsp;landgoed magtig te worden.

Het voorgebergte van Mifeno vertoont zig aan de uiter- Capo Mift-fte ooftlyke fpits der baai van Pozzuoli en Baja. Aeneas

238 R E I S - B O E K

Pczztioli, begroef hier eenen zyn�r iiiedgezel!en, en noemde fiaja, �n3. voorgebergte naar hem. (*) Volgens anderen komtnbsp;naam van eenen der gezellen van Ulyffes. De ftadnbsp;eertyds op de hoogte, en beneden was de haven,nbsp;voor de Romeinfche vloot in de Middellandfche ze��nbsp;gelyk Ravenna in de Adriatifche, tot een verblyfplaat*nbsp;diende. Phnius de Oude had �er �t bevel over,nbsp;was hier toen de groote uitbarfting van den Vefuvi�^nbsp;voorviel, die hem het leeven koftte. De ftad werd i��nbsp;het laatfl: der negende .eeuw door de Saraceencn vef'nbsp;woeft, en is niet weder herfteld. Men ziet �er nog rui'nbsp;nen van, gelyk als ook van den ouden vuurtoren, die i�*'nbsp;een baak voor de fchepen gefchikt was.

Het zonderbaarfte by dit voorgebergte is het daan'O gemaakte bol , Grotta Draganara genaamd, (j-;nbsp;heeft wel veel geleden , egter kan men nog taainlyl^nbsp;diep �er in komen. Men weet niet regt wat het i�'nbsp;Eenigen zeggen , dat Nero de warme baden van Baj*nbsp;herwaards geleid heeft, en dat de kamers regenbakke�nbsp;geweefl: zyn , om �er het wanne water mede te vegt;quot;nbsp;koelen. Anderen mcenen, dat hier puzzolana gcgrave*�nbsp;is; nog anderen, dat het kelders of magazynen voo^nbsp;de Mifenifche vloet geweefl zyn. De grotte ruflnbsp;twaalf zwaare pilaaren, welken ze in vyf gangen

(�) Monte fnh aerio , ^�i nnitc Mtfenns eh ilfa Dhltur f nternwntiHt tenet per fa^ula nomenlt;,

(f) Eigcnlj�k Tracenaria, In de middeleeuwen noemde men, '^'�1. gens Vosfius , holen of gangen onder de aarde Tratones.nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;De

DOOR ITALI� N.

De middelde is i8o. voet, behalven den ingang Pozzuoli, 6o. voet, lang. Ieder gang is byna 4. voet breed.nbsp;muurwerk is van gehouwen fteen. In�t jaar 1699.

''otid men in de ruinen van Mifene een fchoon pie-^eftal van marmer, 4. voet breed. Het opfchrift was eere van een prieder van Jupiter. Indien men innbsp;dreek , waar de oude Romeinen zo ontzaglykenbsp;^�iiinen aan pragtige gebouwen verkwid hebben, vlyti-^^�^;zogt, zou men vermoedlyk nog veele kodbaare kond-*^'^l{ken ontdekken.

Aan den voet van het Mifenifch voorgebergte treft in de zee eene bron van zoet water aan, die zo derknbsp;^3ar water opgeeft, dat het zyn zoeten dnaak behoudt.

^en gelooft dat dit de bron van een nymfentempel ge. is, dien Domitiaan bouwen deed,

Wanneer men van hier te water naar Cuma wil, heeft Bauli. ^en eenen weg van vier Italiaanfche mylen. Men komtnbsp;'^an digt voorby Bauli, een vlek, gelegen aan een bogtnbsp;zee, waar Herculus op zyn�terugkomd uit Spanjennbsp;S^Iand zou wezen. De naam van Bauli zou afkomdignbsp;van den dal van Hercules, Boaula of Boalia, waarnbsp;de osfen, die hy Geryon ontroofd had, bewaarde,nbsp;op welke plaats hem naderhand een tempel gebouwdnbsp;quot;^�rd. De held maakte van hier een� w'eg tot aan hetnbsp;�^^er Averno. die den naam bekwam van Fia Herculea.

y eene dille zee ziet men op den bodem nog over-^�yffels eener oude draat, vermoedelyk door de Ro-�'-�oen langs de kud aangelegd,

bedrieglyke Nero voerde zyne moeder, toen zy Antium kwam, naar Bauli� �t welk, volgens Ta-tusfchen het Mifenifehe voorgebergte en Lacus

R E I S - B o E K

Cuma, by de Ouden Cumcs, eene myl van Bauli, een� zeer oude plaats, en, nog vroeger dan Capua, dootnbsp;Grieken uit Eubsa gekomen, geftigt. Virgilius verhaalbnbsp;dat Aeneas hier eenen door Daedalus gebouwden temp�^nbsp;van Apollo gevonden heeft, en befchryft dien. Servia¹nbsp;beweert in zynen commentarius op dien. digter, dat di�nbsp;tempel in eene kerk herfchapen werd, van de welke eg'nbsp;ter niets meer te zien is. Toen Baja en Pozzuoli de a�'nbsp;tel van den wellufi: der Romeinen waren, raakte Cuw^nbsp;aan �t vervallen. (J) By de verwoellingen die Itali�nbsp;onderging moeft Cuma veel lyden , en in �t jaar i207'nbsp;werd de geheele flad verwoell, zo dat men buiten eenig�.nbsp;vervallen muuren op den berg, waar zy eertyds in een�nbsp;beerlyke ligging ftond, niets meer daarvan ziet. De b�'nbsp;roemde Sannazarius heeft het treurig lot deezer ftadnbsp;een fchoon klaaglied bezongen.

De volgende vaarzen van Symraachus bewyzen, dat daar d' nila Hartenfii gelegen heeft, �t geen fommigen ontkennen willen-

Hue Deus Alcides fiabulanda armenta co�^h Eruta Geryoms dc lare tergemhil,nbsp;tnde recens atas corrufta quot;Boaulta quot;Baulosnbsp;�, Qccnlto nominls indicia�

DOOR ITALI� N.

Cuina was de ingang van het hol der Cumaanfche S�-PozzuoU^ ^ylle. jjy gaat diep in, en loopt naar �t meer Aver-Waar de uitgang geweeft zal zyn. Alles isegterder-quot;^^ate verdopt, dat men niet boven de 300. fchreedennbsp;naar binnen komen kan. Een kleine finalle wegnbsp;naar verfcheiden kamers, die met moza�eken, ftu-

^yn, in even den zei ven fmaak als de and�ren aan den �Sang by �t meer Averno. Voorheen vertoondenbsp;'''�n ook het bad en het graf der Sibylle. Een andernbsp;omtrent 80. voet lang, en' met niden voorzien,

^'^^lynt tot een begraafplaats gediend te hebben, gelyk de / *^atakomben te Napelsi

Een oud gebouw wordt de Reuzentempdi, Tempio del Tempio del , genoemd. Het is 29. voet breed, 25.diep, en^igante.nbsp;een gewelf in vakken verdeeld; �T is niet bepaald,

��n Welke Godheid het gewyd is geweeft. De Flegrei-Iche velden tverden eertyds door reuzen bewoond, web ^en Hercules overwon. Toen de Kardinaal Aquaviva,nbsp;Aartsbisfchop van Napels, omtrent het jaar iCo6.nbsp;*^llt;irQmfl;r�eks graaven deed, ontdekte men by toe val ee-�^fin nog byna geheel in order zynde tempel van koriri-^hifche bouworder, met een� marmeren �vloer j en veelenbsp;, die naar Napels gez�nden werden, om �er hetnbsp;der Univerfiteit mede te verfieren. Eenigen hiel-het gebouw voor eenen tempel door Agi�ppa ter eerenbsp;Auguftus gebouwd.

-flrco feiice is een groote boog van bakfteenen op � Oude Via Appia� met een poort van boerfch werk,�*

welks

242 REIS-BOEK

�cya, enz. [joog is 70. voet breed, en de doorgang 20. De ruin^f* die �er by liggen fchynen van een ouden waterbak te zyo-Graf van Den naara Torre ii Patria draagt een oude toren�nbsp;van Scipio. 2. niylen noordwaards van Cuma, aan den mond van denbsp;Cianio of Literne, Men meent, dat hier het graf van dei�nbsp;grooten Scipio Africanus geweeft is. Op den toren leed^nbsp;men het woord Patria, als het tweede van �t opfchrift�nbsp;dat Scipio, na dat hy zyn ondankbaar vaderland verlS'nbsp;ten had, en hier op zyn landgoed geweken was, op zygt;�nbsp;graf beval te zetten.

denNiJida, Procida en JJchia. Zy brengen veei wyfS� olie, en vrugten voort. Ifchia heette eertyds Oenargt;^nbsp;of Picetufa, en heeft 18. Italiaanfche mylen in den oi�quot;'nbsp;trek. Sedert drie honderd jaaren hebben de onderaard'nbsp;fchevuuren, die eertyds, en voornaamiyk nog in�tnbsp;1301. groote verwoeftingen aanrigteden, opgehoudennbsp;woeden. Men ziet nog hier en daar van tusfehen de rotf^�nbsp;rook voortkomen, dog dit ontftaat van de heete watef^�nbsp;waarvan het eiland overvloed heeft. Het is beroemdnbsp;deszelfs fchoone heete baden.

Ptocida. Op Procida rekent men 4000. intvoonders, egterb�^ het eiland maar 6, mylen in den omtrek. Het is byz^��nbsp;derlyk wegens de faizanten bekend, die hier in eennbsp;gelooflyke menigte voor der. Koning gefokt wotd��'nbsp;Voor omtrent vyftien jaaren was het dea inwoond^��^'^

DOOR ITALI� N*

Wegens verboden, katten te houden. Dog d� ^MenpozzuoH, ''sttneerderden zig in korten tyd zo fterki dat de in Baja, eni:nbsp;^oonders niets meer, zelfs niet de jong geboren kin-voor haar in veiligheid brengen konden, Zy zou-genoodzaakt geweeft zyn, het eiland te verhaten,

^Qdien zy niet bedagt hadden, toen de Koning zig op eiland bevond, den weg met eenige honderden vannbsp;dood geflagen� ratten ,te beftrooyen, en hem te gelyknbsp;^�^nnen nood onderdaaniglyk voorteftellen, waarop zynbsp;Weder verlof kreegen, katten te houden,

Wy wenden ons nu naar de andere zyde van de kuft �^'an Napels, die wel oudtyds zO beroemd niet was, dognbsp;^�Gdendaags wegens den Vefuvius , de ontdekking vattnbsp;Kcrculaniim, en het lullflot Portici, des te merkwaardigst is, De weg van Napels is van de Magdalenabnignbsp;Portici toe aangenaam, breed, en aan den eenen kantnbsp;*gt;61 huizen bezet ,� op den anderen heeft men de opennbsp;*se voor zig. Men heeft gecragt hief eene laan aante-^^ggen, dog wegens de winden en het dtooge zandigenbsp;^tand heeft het niet willen gelukken. Van �t uiterftenbsp;ftad Napels tot aan Portici zyn twee Italiaanfchenbsp;�*ylen.

Het Koninglyke luftflot is van geen byzonder� bouw-en zo ligt opgebouwd, dat het op verfcheiden P^^aifen bouwvallig wordt, De plaats binnen in is agj-en naar evenredigheid niet breed genoeg, voor.nbsp;dewyi meii den zonderlingen fmaak gehad heeft, vannbsp;'^sn giooten weg over de plaats te laaten heen loopen/nbsp;Sslyk hy voor het bouwen aan �t flot liep, daar men hemnbsp;Q 2

244

gemaklyk buiten �ra heen had kunnen leiden. Dit maakt dat de plaats altyd vel ftof of modder is, gezwegen, datnbsp;men den gantfehen dag het geraas der rytuigen ennbsp;ezeldryvers hoort.

Wat in het flot het eerfl: in �t oog valt, zyn twee mat' Balbus de meren ftatues, welken te Herculanum opgegraven zyO'nbsp;jonge. jQjgnbsp;nbsp;nbsp;nbsp;jongen Marcus Nonius Balbus te paard ftaat

in �t portaal van�t paleis, en is met een befchot omge�' ven, op dat �er geen fchade aan kome. Balbus zietnbsp;nog zeer jong uit, en heeft het hoofd bloot en korthair-Het harnas komt niet volkomen tot aan de heupen, daaf'nbsp;onder heeft hy een foort van hembd aan, dat tot de helftnbsp;der dyeh afgaat. Het overige der beenen en een deel de^nbsp;r�gter arms, dien hy om hoog houdt, zyn bloot. lVl�tnbsp;de linkerhand houdt hy den toom, die kort is, en ovetnbsp;den zelvcn hangt een mantel. De halve laarzennbsp;een weinig over den enklaauw. Voor �t overige zit hy �nbsp;naar �t gebruik der Ouden, zonder zadel of ftygbeugelS�nbsp;Het paard is in een gerufte ftelling, behalven dat hetnbsp;den eenen voorvoet opheft. Het is wat boven $. vostnbsp;hoog.

Het geheel� weirk is van een edele en eenvouwdige menftelling. De drapery en tekening is zonder gebrek gt;nbsp;over �t algemeen wint het ftuk door naauwkeurig bez'�''nbsp;te worden, fchoon het in �t eerft wat koel fchynt.nbsp;zonderheid verdient het hoofd van Balbus zo wel alsnbsp;kop des paards grooten lof. Men ontdekte metnbsp;beeld t� gelyk dit opfchrift:

DOOR ITALI� N.

Be ftatue daar tegen over is die van Marcus Nonius Ponki. Balbus den vader. Men vond deeze het laatft. Zy Balbus denbsp;insgelyks te paard in de zelve grootte voorgefteld, en vader.

20 wel bewerkt als de andere, dog niet zo wel onderhouden. De hand en het hoofd zyn nieuw. Het laatfte heeft de Koning naar een antieken kop van een goed karakter doen kopieeren, dog het komt niet by het andcj-enbsp;'��'crk. De mantel, op eene zyde geworpen, doet by bei-lie de beelden eene goede werking; men ziet daardoornbsp;�^0 gedaante des lichaains des te beter. Over �t geheelnbsp;komt de manier in beide de ftatues zo overeen, dat zynbsp;^�aarfchynlyk van de zelve hand komen. Het opfchrift,nbsp;hy het laatfte beeld gevonden, neemt allen twyffel wegnbsp;aangaande den perfoon die verbeeldt wordt :

M. Ntinio M. F Patrinbsp;D. D.

Beide de ftukken werden nevens de fchilderyen van TliCr feus en Hercules, waarvan beneden, op de markt ge^nbsp;�''onden, en zyn niet alleen wegens het werk, maar ooknbsp;als de eenige uit de oudheid overgebleven ftatues te paardnbsp;trrerkwaardig.

De koepel des hoofdtraps is door Vincent Re zeer konftig in perfpektief gefchilderd. De kamers zyn vannbsp;hiitnen fchoon, zonder dat men ze buitenfpoorig pragtignbsp;�roemen kan. De porcelleinkamer valt aartig in �t oog;nbsp;�rr^n heeft �er inzonderheid treflyke ftukken uit de fabrieknbsp;Van C^po di Monte, welke de voorige Roningin, eenenbsp;Saxifche prinfes, heeft doen aanleggen, doende ten diennbsp;?indc konftenaars uit Saken komen, dog die federt tenbsp;Q 3nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;niet

445 R E I S - B O E K niet gegaan is. De vloeren van fominige zaaien hebbeOnbsp;dit byzonders boven alle paleizen der wereld, datzyinetnbsp;oude Romeinfche moza�eken belegd zyn. Van de me*nbsp;nigvuldige andere oudheden, waarmede egne geheele rynbsp;van kamers praalt, fpreeken wy afzonderlyk. Inzonderheid ziet men hier veele marmeren tafels, rvelken uitnbsp;de fchoone groeven in dit ryk en in Sicilien komen.nbsp;Twee van verde antico, en vier van de lava des Vefuvius,nbsp;welken graaiiw met witte vlakken zyn, doen zig vooralnbsp;lieerlyk op.

Aan de muuren hangen verfcheiden� fchoone fchilde-lyen, onder andere vrugtftukken van denzogenaamdenflu-weelen Breughel, die ongemeen natuurlyk en naar �tloeven gefchilderd zyn. Agt ovaale Hukken, welken agt hoofden van apoftelen voorftellen, van Hannibal Caracci.nbsp;Vier kleine antieke fchilderyen met eenerlei kleur opnbsp;marmer, die des te merkwaardiger zyn , om dat men totnbsp;pog toe onzeker geweeft is, of de Ouden met eenerleinbsp;kleur, e?i camayeux, gelyk men �t noemt, willen tenbsp;fchilderen. Zy zyn donker geel, en vallen wat in �tnbsp;roodagtige. Men zoude ze eerder met tekeningen, dannbsp;met fchilderyen kunnen vergelyken. Voor 't overigenbsp;j-yn zy fraai in haar foort. Op het eene Huk heeft zignbsp;de meelter Alexander van Athenen genoemd, �t welk denbsp;Ouden zelden plegten te doen. Een klein basreli�f Heltnbsp;eene vrouw voor, die eener Godheid den rug toekeert, en een duif Itreelt. Eene vrouw van een een-vouwdig en zeer edel karakter Haat tegen haar over*nbsp;Een ander basreli�f mej; een� vrouw in een lluyer,nbsp;yoor de welke geolFerd wordt, omtrent van de zelvenbsp;grootte, is niet minder voortreflyk gewerkt.

�e-

DOOR I T A L I E N.

Icboetfeerde ftukken, zo wel als lakwerk, die ten deele Van Venetien, ten deele van Londen, en ten deele vannbsp;^3rys komen. Men kan daar het verfchillende werk t�za-��len vergelyken. Het zogenaamde Lac de Martin blyftnbsp;altyd het fchoonfte. Het zelve heeft plaats omtrentnbsp;fpiegels ; die van Parys overtreffen de Venetiaan-^^hen altyd, �t welk onder anderen ook daarvan daannbsp;komt, dat de eerden gegoten, en de laatden geblazennbsp;borden. Door het gieten wordt de oppervlakte veelnbsp;gelyker, en mismaakt gevolglyk de voorwerpen niet zonbsp;zeer.

De Koninglyke tuin ligt aan de ooftzyde vfln het flot, Xuinen, San geenen kant den weg, tegens de boogtens van dennbsp;Vefuvius. Hy is groot, maar niet aangenaam of fraai.

menigvuldige altyd groenblyvende boomen geeven kern een droevig aanzien. Inzonderheid is �er een on-die men voor de lyders plant. De vrugt gelykt naarnbsp;Stoote aardbezi�n, ook heeft zy dien fmaak, en is datnbsp;gevogelte een zeer lekkere fpys. Men noemt ze te Napels Sorvok pelofe, in Toskanen Corbezzole, en te Ro-*'ien Cerajt marine. By �t panleggen van den tuin en hetnbsp;fiot heeft men zeven beddingen van lava gevonden, dienbsp;^'� allengskens, en verraoedlyk federt verfcheiden eeu.

^en, ovc� deeze ftreek heeft uitgefpreid. Zy bewyzen, boe weinig zig de bewoonders derzeive in �t toekomendenbsp;Voor diergelyk gevaar veilig moeten agten. Destevreem-is het, dat men gewaagd heeft , de merkwaardigenbsp;�verbiyffeis der oudheid, met zo veel kollen opgegra-op eene plaats te bewaaren, waar zy veelligt bin-^on kort ten tweedenmaale het lot zullen moeten ondertnbsp;�aan, van onder de puinhoopen begraven te worden.

4 nbsp;nbsp;nbsp;een

248 R E I S . B O E K

een hofraad, met naame Caravita. Hy heeft fchoon� hoornen, en inzonderheid een� laan van cyprelTen, 700-fchreeden lang, welker grond met een foort van efterittnbsp;geplaveid is, en zeer hard en gemaklyk is om te bewandelen. Men ziet �er ook veeie Myrtelle of manlyke myr-tenboomen. De beelden zyn flegt, en de bouwkonfti-ge fieraaden in een� eibarmlyken fmaak. De tuin zonnbsp;den Koning zeer v/el kpmen, en zal vermoedlyk na dennbsp;dood des bezitters, die in esnzicn is, en by wien desnbsp;Romers de grooten van het hof daaglyks komen, tot ver-grooting van den Koninglyken gebruikt worden. D�nbsp;Prins Chiarainonte heeft te Portici een fchoonen kruidkundigen tuin, waarin veeie merkwaardige planten aaptnbsp;tetreifen zyn,

De ontdekking der onderaardfche ftad Herculanunii certyds door den Vefuyiu^ vertypell, is in deeze eeuw ge-

(*) De meeft voldoende en grpndigfte berigten van de flad Het-�Ulanum, en de daar gevonden oudheden, vindt men in de cwe� verhandelingen van Winkelman. De eerfte kwam a!s een brief ove*'nbsp;de Herculanlfebe onidckkingen in �t jaar lySi. en de andere ondernbsp;den titel van Berigten nopens de nieuwlte ontdekkingen, als eennbsp;aanfaangfel der eerfte, in �c jaar 1764. in quarto uit. De Ohj'crvfnbsp;fftns far les antiqait�s d�Hermlamm par Cochin, Paris nsS. zyn weinbsp;minder voldoende, dog hebben dit vooruit, dat een paar ftatuesernbsp;de voornaamlle fchilderyen daar iij plaat gebiagt zyn. Als een aan-hangfel vindt mep de ruinen van Pozzuoii en Baja kortlyk belchre-ven en in kleine plaaten afgebeeld, welken het boek van gebruiknbsp;en waarde maaken. De Heet Fougeroux de Bondaroy heeft in�t j.�^�nbsp;I77Q. teParys, het geenhy in �t Mufeum te Portici gezien nad, 1''�*nbsp;^bifven, ejt daarby vppt.naamlyk in't Pog gehad alles waf

DOOR I T A L I E N.

fchied. De menigvuldige daar gevonden oudheden inaa-/fsjrcM/a- 1 ze voor de konft van gewigt. (?) Ieder reiziger vindt��*�-hier gelegenheid zyne nieuwsgierigheid te voldoen. Hetnbsp;daarom der moeite waard, dat wy �er ons een weinignbsp;^^''ger by ophouden, en iets van de hiftorie der ftadnbsp;^�ggen , eer wy van de gevondene dingen gewaagen.

*^3ter Bayardi heeft een zeer uitvoerig werk daarover *^�3onnen, (|) dog is pp het einde van �t tweede deelnbsp;�''quot;'g niet aan het bouwen der ftad gekomen, oin welkenbsp;^^den cie Koning de befchryving van het Mufeum een ge-^^Ifchap van geleerde mannen heeft opgedragen.

aanmerkingen over de beeldhouwery en de fchilderkontt ge-�'aakt. Zyn werk heeft ten titel ; Recherches far les mines d'Herca-, �- far les laml�res feavent en refalter, relathement dl'�'tat ^^^ferit des Jciences des arts, avec an trait� far la fabrlqne des Mo-f�iywer, De Lettres far la decouverte de Ranc�enne ville d'HercnUmamnbsp;Seignenx de Cormron, te Yverdon, in I77�*gt; uitgekomen, zynnbsp;in 't jaar 1750. gefchreven, en gevolglyk te oud. Het zyn,nbsp;^'�alven dat, uittrekfels uit het koninglyke Mufeum, waarranreedsnbsp;'**''ge folianten uit zyn. Men vindt 'er niets nieuws in; vermoed-!yk heeft de bockyerkoouer op hoop van voordeel dit uittrekfelnbsp;^'�'ri'sgewyze doen maaken.

(*) Van de ruinen der toen ook vernielde (leden Pompejlcn Sta-hi* fpreekcn wy beneden afzonderlyk.

Itl Prodomo delle Amhttd d�Ercolano, dl Menpgnor OtSaido Ant. lyyi. in quarto. Een ander hiertoe btiioorend en geleerdnbsp;'^^tknbsp;nbsp;nbsp;nbsp;Alt^*^ Symmachli Commentarll tn Regil �iercalanenfis Mtt-

�ft� 'aWlns aneas I75�!- 'wee deelen in folio. Deeze heeft een hef-i'gen Wtderfpreeket gevonden in zyn� landsman, den ProfclTor Ja� Martorelli , die in het werk de Regia theca calamarla eenenbsp;hteedvoetige oudheidkundige kennis getoond, en over een� inktkoker in �t Mufeum te Pottici een quavtyn, over dc 700. bladzy

tSo REIS-BOEK

De ftad heeft haaren naam onbetwiftbaar van les, en wordt nu Herculanium, dan Herculaneum, I��*'nbsp;ineeft egter Herculanum, en van de Italiaanen Ercolo^'^nbsp;genoemd. Zy moet in het begin niet zeer aanzienly*^nbsp;geweeft zyn, dewyl Polybius, van Napels en de om�?'nbsp;gende landftreek handelende, van haar niet gewaag�''nbsp;Eerft komt zy by Strabo, een� tydgenoot van Auguftu�'nbsp;voor. Dionyfius Halicarnasfenfis, die omtrent ter zeK�nbsp;tyd leefde, meldt, dat Hercules tusfchen Napelsnbsp;Pompeji eene kleine ftad tot gemak zyner vloot aang�'nbsp;legd, en naar zig genoemd heeft. De ganfche kuft,nbsp;gevolglyk ook Herculanum, werd naderhand by beuf'nbsp;ten van de Kumaners, de Tyrrheners, 'en de Samniete�nbsp;bewoond, tot dat zig de Romeinen, omtrent 300.nbsp;voor Chriftjs geboorte |, hier nederzetteden. Sedeftnbsp;wierd de ftad eene Romeinfche kolonie, gelyk uitnbsp;opfchrift, dat zy haaien befchermheer, eenen zekers�nbsp;Mimatius Conceffanus, oprigtede, blykt. Het werd Wnbsp;'lorre di Greco gevonden, en is in �t kloofter des h. A�'nbsp;tonius te zien.

Uit de ontdekte ruinen kan men opmaaken, dat ftad ryk en aanzien lyk geweeft is. Plinius en Florus ft��'nbsp;len ze onder de voornaamfte fteden van Kampanis�'nbsp;Toen de Romeinen, by het toeneemen der pragt, des2�nbsp;geheele kuft tot luftplaatfen maakten, werd Herculan��nbsp;ook verfraaid. Cicero fpreekt van het landgoed van F�nbsp;bills, en Seneca van een ander, �t welke door zyn pf�^^nbsp;de oogen der voorbygangers tot zig trok, dog vannbsp;gula verwoei!: werd, om dat zyne moeder daar een ��5^'nbsp;lang als eene gevangene van Tiberius gezeten had.

Dio Caslius, welke om het jaar 230. leefde, is de fte gefchiedfchryver by wien wy een diiidelyk berigi:

hy , dat het by den brand van den Vefuvius van het jaar 79. gefchiedde. Dit was die fchriklykenbsp;waardoor Stabise en Pompeji te gelyk vernield weren die den ouden Plinius het leeven kollte. (*)nbsp;^heren meenen dat Herculanum by dien brand nietnbsp;'^�'laan is, wyl Florus van die ftad, om het jaar 100.nbsp;^^'�olglyk twintig jaaren laater, gewaagt. Dan, het zynbsp;het wil, ten minften dit is zeker , dat de ftadnbsp;'^Or de afch en de lava van den Vefuvius vervuld ennbsp;�^Staven is geworden, alzo de oude gebouwen in den

van het theater 68. voet, en naby het Koningly � ke

filet

hekt

iets zoutagtigs en aluinaartigs, in een woord, zy ��fit volkomen met de lava van den Vefuvius over een.nbsp;^ wind voerde deeze ftoffcn allengskens over de ftad,nbsp;6at den inwoonderen tyd, zig met hunne koftbaarftenbsp;^��hetetj te redden , zo dat men byna geene geraam-weinig geld, gefneeden fteenen , of kleinoodiennbsp;afqh was nog gloeijend, waardoor de balken,

REIS-BOEK

keu, 'het houtwerk, het koorn, boonen, brood, wat men meer van dien aart ontdekt, tot kooien gebrand'nbsp;of ten minften door de hette geheel verdroogd is, zon^'^'^nbsp;dat de lava �er aangekomen is. Verfcheiden buizennbsp;kamers zyn met eene harde itof vervuld, �t welk vannbsp;regens gekomen zal zyn, die geduurig nieuwe afchnbsp;aarde aanbragten , en eene harde korft maakten. Daai^Pnbsp;kwamen op het laatft de uitbarftingen van den Vefuvi'��nbsp;zelven, welken een verfchriklyke menigte van lavanbsp;wierpen, en de ftad daarmede overdekten.nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;^

Eenige muuren zyn omvergeworpen, anderen gedrukt, waaruit blykt, dat de lava voortgevloeid,nbsp;alles wat haar in den weg was of mede voortgefchleep^�nbsp;of ten minften door� baar zwaarte uit zyne rigting f'nbsp;bragt heeft. Uit de afch met water vermengd is een

hard ciment ontftaan, dat nog lugt, nog vogtigheid, zuuren, eenig nadeel aan de fchilderyen hebben kunP'nbsp;toebrengen. Boven de benedenfte lava vindt ipen b^*�

dingen van wit ftof, �� welk verraoedlyk afch is, die wind daarheen gevoerd, en de regen verhard heeft.nbsp;volgt eene laag van 5. of 6. ellen aarde, waarin mennbsp;en daar graftekens vindt, en deeze is weder met e'

di' 0?

alles blykt het, dat deeze kuft verfcheiden maaleo

de gruuwzaamfte wys door den Vefuvius verwoei^^j_

geworden, en dat de vrugtbaarheid van den grond ^

kens weder meulchen gelokt heeft oin hem tebeboU'^^

1-0'

�Wie weet wat lot het tegenwoordige Portici in �t jnende.befchoren is ?

Door ITALI� N.

het aandenken beider plaatfen zo zeer verloren, dat Hercula-�^ieiTiant met zekerheid bepaaleri konde, waar zy geftaan'*�*�*� hadJejj_ Men moet zig over de verfcheidenheid van denbsp;�'scningen der geleerden uit de voorgaande eeuw verdonderen. De eene plaatft Herculanum aan deeze, denbsp;^�'dere aan geene zyde den Vefuvius, een derde op dennbsp;zelven, de vierde wederom op een andere plaats,

��^smant op de waare. Zouden de meeningen der oudheid, itundigen over de liggingen van veele oude fteden minder 'nbsp;'^izeker zyn? Hoe geleerd bewyft menig een zyne ftel-en flaat niet te min even zo mis, als alle de ge-*^erden , voor de ontdekking, omtrent Herculanumnbsp;'^seden.

Dat reeds in oude tyden navorfchingen gedaan zyn om overdekte dingen uit de puin ten voorfchyn te bren-heeft men by het graaven duidelyk ontdekt. Ooknbsp;l^ewyft (Jat het volgende opfchrift: (*)

Signa translata ex abditis Locis ad celebritatemnbsp;Thermarum Severianarumnbsp;^udentius Saemilianus. V. C. Con.

Pabretti heeft die reeds bl, 2*0. van zyne verzameliag van �ptehriften bekend gemaakt. zonder het begin daarvan regt te ver-alzo HeiCulaBum nog niet ontdekt was. Martorelli vond di:nbsp;�Plchtlfc by toev^ lig^n hy een fteenhouwer , die het door wildenbsp;*^en, en voorkwam flog dat ongeluk. Zie winkelmans Briovennbsp;17.

254 R E I S - B O E K

Men treft gangen aan die met moeite in de lava uit?�' houwen zyn, waaruit men giffen kan , dat misfcbis'�nbsp;veele fchoone (tukken reeds in voorige tyden hier ^8�nbsp;daan gehaald zyn.

Tot de nieuwe ontdekking gaf de Prins van Elbequot;^ aanleiding* In �t jaar 1706. gebood hy het Keizerlyi^�nbsp;heir te Napels, hy bleef daar, en trouwde eene Piit''nbsp;fes van Salfa, ten welker gevallen hy een landhuis t�nbsp;Portici deed aanleggen. By die gelegenheid kwam ffl��nbsp;by het graaveil van putten (*) op een harde korft'nbsp;welke de lava was, en, na dat men die gebroken ha*^�nbsp;vond men tw�ce vrouwen beelden. De Onderkonitgt;^nbsp;eigende zig deezen toe, en fchonk ze, na dat ze het'nbsp;(leid waren, aan Prins Eugenius te Weenen. (f)

De Prins van Elbeuf zettede eenigen tyd hst weti* met meerder yver voort, en deed nog verfcheiden ft�'nbsp;tues en zuilen uit den grond haaien, tot dat hem ft�nbsp;regeering alle verdere navorsfchingen in dit oord vet'nbsp;bieden deed. Dertig jaaren lang dagt niemant meetnbsp;om het onderzoeken, tot dat Don Carlos befloot, betnbsp;(lot te Portici te doen bouwen, en den Prinsfe vaf

Elbeuf zyn landgoederen afkoft. Toen werd de arbei' op nieuws begonnen. Men maakte den gemelden P�nbsp;dieper, en kwam op het theater, �t welk nog teg��'nbsp;woordig door die opening ligt krygt. Het opzigt da^t'nbsp;over werd eerft eenen Spaanfehen ingenieur, Alcubistt�

(f) De KOning van Polen koft ze van �� Prinsren erfgenast�^� en vermeerderde zyne verzameling uit het Paleis Chlgi daaft�**^nbsp;Zy zyn thans te Dresden- Winkelman Siieven U, itgt;

DOOR ITALI�

�Pgedragen, die 'er niets van verftond, en veele dIn-H�rc0/(j. moedwilliglyk verloren gaan liet. Ten gelukke��*nbsp;de oudheden bleef hy �er niet lang aan; zyn op-''�!ger, Weber, eenZwitfer, nam betere maatregels: hynbsp;*^�8on met de ontdekte gangen en gebouwen in grondteke-'^��'gen te brengen, welken als een groot geheim te Na-bewaard werden. Sedert het vertrek des Koningsnbsp;Spanjen naar Spanjen heeft men het getal der arbei-in deeze onderaardfche ftad op vyftig gefteld. Zynbsp;quot;�^rken in tegenwoordigheid eener daarby gefieldenbsp;quot;�Sgt, en mogen, onder zwaare llrafFen, niets in 'tnbsp;^^heim vervreemden; maar vinden zy iets goeds, ennbsp;'stengen zy het voorzigtig �er uit, zo krygen zy eenenbsp;^slooning.

tie wys waarop zy te werk gaan is deeze. Zy graa-op �t geval aan, gangen van drie ellen hoog en om-^^�nt ook zo breed, maar moeten hier en daar pilaars van �^rde laaten ftaan, en, den gang met planken en balkennbsp;�tiderfteunen, op dat de bovenfte aarde niet inzakke.

�it deezen hoofdgang niaaken zy ter zyde kleindere ^�^gen, of vierkante plaatfen, en, als zy daar niets vin-, weder anderen daarnevens aan. Met de aarde uitnbsp;quot;^2 laatfle gangen vullen zy weder de eerften, om de ko-niet te behoeven te doen van ze ver weg te bren-Op deeze wys blyft, fchoon het langzaam voort-geene plaats onbezogt.

Wonderbaar is de wenfch van veele reizigers, die wel ^�*�den willen, dat de geheele ftad op eenmaal bloot gefieldnbsp;*^0 daarop liggende aarde weggenomen werd. Watnbsp;zouden het niet zyn, eene zo ontzaglyk dikkenbsp;4o. ellen diepgt; over zo groot eene uitgeftrektheid,nbsp;Herculanum beflagen heeft; weg te arbeiden, en die

256 REIS-Boek

TIercuIa nbsp;nbsp;nbsp;verharde lava voor een gedeelte in de lugt te doen vli�'

broken; en een nieuwe berg van de uitgegraven opgeworpen worden. En tot welk een einde? Om vei'nbsp;vallen muurwerk, veele kleine huisjes, die tot puinho�'nbsp;pen geworden zyn, en de kaale muurenvanfommigegroO'nbsp;teren, waarvan men de fchilderyen reeds zorgvuldig af'nbsp;genomen heeft ¹ te zien. De ligging der ftraaten word��nbsp;naauwkeurig en meetkundig opgenomen, gevolglyk za'nbsp;men zig, als de geheele plaats doorkropen zyn zal,nbsp;een voldoend begrip van maaken kunnen. Uit het geaquot;nbsp;tot hier toe ontdekt is, blykt, dat de ftraaten lyH'nbsp;regt getrokken, en met lava geplaveid waren, gevolglyknbsp;dat deVefuvius reeds in oude tyden zeer veel lava opgs'nbsp;geven heeft. Op beide zyden der ftraaten zyn ecnigfi'i¹nbsp;hoogere voetpaden i tot gemak der voetgangeren.

Het gewigtigfte dat men gevonden heeft, is het ope�' baare gebouw , waarin vermoedlyk regt gedaan werd ,

�t welk eenigen Forum, anderen Cbalcidium noeme�' Het beftond uit een binnenplaats 228. voet lang, oifl'nbsp;geeven met een colonnade van twee en veertig zuile��nbsp;Haar piedeftal was omtrent een elle boven den marraere�nbsp;vloer. De ingang had vyf boogeOiWaarop marmeren beeld^'�nbsp;te paard ftonden. (¹) Tegen over den ingang zag men es��^nbsp;plaats drie treeden hooger, waarop de ftatuc van Vel^^'nbsp;fiaan, en ter zyde twee op felhe curules zittende beelif^�nbsp;waren. In twee met fchilderyen verfierde n�Ten 0�^�nbsp;dekte men de ftatuen van Nero en Germanicus, p.nbsp;hoog, van brons.

DOOR ITALI� N*

Aan het Forum paalde eene gallery of bedekte gang, H�rcula-naar twee tempels van 150. voet lang voerde. Zy ^^ren langwerpig vierkant, gewelfd, en van binnen metnbsp;^^'len, fchilderwerk op kalk, en bronzen opfchriften ver-fierd.

Het in �t jaar 1750. gevonden theater is onbetwiftbaar gewigtigfte van alle de gedaane ontdekkingen. (*)nbsp;toneel zelf rvas vierkant, de een� zyde 72,, de an-'^sre 3-5. voet lang; het Frojeennium had marmeren zui-Boven de zitplaatfen was een gallery gebragt. Tus-^^'^hen de benedenfte zitplaatfen ziet men zeven uit-Ssngen, Vomitoria. Men rekent, dat �er 3500. men-Ahen zitten konden. Hier was het volk vermoedlyknbsp;^Grzameld toen het ongeluk, daar Dio Casfius van ge-'^aagt, der ftad overkwam. De plaats binnen in, are-was met giallo antico geplaveid, en de gewelfdenbsp;S^�gen onder de zitplaatfen met wit marmer belegd.

Op. het theater ilond een bronzen wagen met vier Paarden, quadriga, die in Hukken, waarvan egter geennbsp;Sfiinift werd, gevonden Is. De onverftandige opzigternbsp;^''er de arbeiders deed ze op een� wagen naar Napelsnbsp;het Koninglyke paleis ryden , waar zy lang ver-'^aarloosd lagen, en ten deele geftolen, ten deele totnbsp;beeld des Konings gebruikt werden. Uit de brok-lapte men ter naauwer nood nog een paard t�za-�aien , r welk tot een gedenkteken' van de domheid

25.8 nbsp;nbsp;nbsp;11 � I S - B O E K

Een voor weinig jaaren gevonden opfchrift bewy^� dat Lucius Mammius dit theater op eigene kollen gebouquot;''nbsp;heeft. Het is inzonderheid deswegens merkwaardig, d'�nbsp;dat men tot nog toe geene regte begrippen van dc tbe^'nbsp;ters der Ouden gehad heeft. Het meelle, dat �er innbsp;voorige eeuw de geleerden overgefchreven hebben,nbsp;onzeker, en op gisfingen gegrond. Door deeze ontde''quot;''nbsp;king weet men nu de regte gedaanten der/ce?ia, vannbsp;fro/cennium, en de andere deelen van �t theater, waat'nbsp;van dc Ouden fpreeken. Winkelman heeft dit alles,nbsp;zyn tweede berigt van Herculanum bl. 6. en volg. duid'^'nbsp;lyk en zeer geleerd uitgelegd, waarvan men geen u'*''nbsp;trekfel maaken kan. Het was derhalven der moeit�nbsp;waard, dit theater geheel bloot te graaven, vooral da^nbsp;dc plaats boven de aarde vry is , �t welk by andet�nbsp;gebouwen juill 20 ligt niet te doen zyn zou. Volg^�'*nbsp;een naauwkeurige opgaaf van den bovengemelden i�i'nbsp;genieur Weber, zou �er niet meer dan 25000. daalde^�nbsp;toe vereifcht worden.

Ter gelyker tyd met het theater ontdekte men eene begraafplaats, die van buiten met piedeffalsnbsp;zien was. De lykbusfchen Honden onbefchadigd opnbsp;re plaatfen,, en waren met bakfteenen toegedekt.

Daar niet ver van daan vond men verfcheiden lynrc�^^ ftraaten, en de; huizen aan dezelven hadden voor eennbsp;dcelte konltig ingelegde vloeren. In anderen waren

(�gt;f) Ook dit' paard had een ongelukkig lot, en vlei byna uit De gdieele biltorie verhaalt Winkelman bl.

259

foramige kamers loopt rondom langs den wand een �rankje, waarop verinoedlyk de flaaven, zaten. Denbsp;�iuiiren waren meell met feftons, bloemen , en vogels , maar anderen met llreepen befchilderd. (*)nbsp;�)it foort van verfiering is nog hedendaags in Ita�

^�en voor de kamers gebruiklyk, alzo de bloote muu-^en de vertrekken koelder houden, en het ongedierte geen zo gemaklyk vcrblyf verfchalFenj als de behangsels.

De venfters waren zeldzaam by de �uden. Veele k^-Fenftem �ners bekwamen haar ligt alleen door de deur, welkenbsp;daarom gemeenlyk groot gemaakt werd. Aan de gebou-'ven die venders hadden, fchynt men zig meed van hou.

luiken of yzeren tralies bediend te hebben. By zeer quot;reinigen maar heeft men glas gevonden, �t welk flegten,nbsp;dik is. De kond van glas te maaken is eerft in laa-tyden tot volkomenheid gebragt. Over �t algemeennbsp;�cnietendeltaiiaanenlietgemak van glazen ruiten nog nietnbsp;S'^dert zeer lang. Men ziet nog te Florencen en op an*

'^cre plaatfen veel venders Van papier, en voor honderd j^ar waren die byna overal in gebruik.

Ondertusfehen heeft men te Herculanuiii een groote �quot;enigi.c van glazen, flesfehen en drinkglazen gevonden,nbsp;zy zyn geheel dof,- en hebben door de fcherpte ennbsp;zuur onder de aarde allen glans verloren, Eenigenbsp;bukken geeven de fchoonde prismatifche kleuren, de-quot;quot;y* zy in fchyven, zonder dat men �t zien kan, gelyfenbsp;marienglas, gefpleten zyn. Het is eene door New-proeven uitgemaakt� zaak j dat zulke dunne glas^

, nbsp;nbsp;nbsp;B. a

REIS-BOEK

fchyven, naar evenredigheid haarer dikte, verfchilleno� ligtftraalen van zig werpen.

Sommige venders waren met dunne fcbyven van een foort van doorzigtig gips voorzien , die een weinig dag-ligt doorlieten. Diergelyk een voorbeeld heeft men innbsp;de kerk S. Miniato te Florencen, welke venders heeftnbsp;van een foort van doorfchynend alabader.

HET KABINET VAN , OUDHEDEN AN'l'lEKE SCHILDERYEN TEnbsp;PORTI CL

Kabinet te ontdekking der deden Herculanum, Pompeji en Portki. Stabite heeft het kabinet van oudheden des Konings vaonbsp;Napels onbetwidbaar tot het fchoonde engewigtigde van

Europa gemaakt. Het beflaatverfcheiden vertrekken van een byzonder gebouw, �t welk aan het Paleis van Portie!nbsp;gevoegd is. De tegenwoordige opzigter Filippo Cartoni�nbsp;die het den vreemdelingen vertoont, verdaat weinig vannbsp;de oudheden, en is dus zelden in daat, nieuwsgierigennbsp;reizigers van het geen hy hun laat zien rekenfehap te gee'nbsp;ven. Het is verboden onder �t zien iets optefchryven�nbsp;dus zyn de berigten en de lyden daarvan zeer onv'oi'nbsp;maakt, en behelzen maar eenige weinigen der voot'nbsp;naamde zaaken.

Na dat men begonnen bad veele merkwaardige dukks*^ uit de ruinen voor den dag te haaien, rigtte de Marq^quot;�nbsp;Tanucci, onder �s Konings befcherming, een gezelfth^P

befchryven. De voornaamden daaronder wa-en tthi, dc Marquis Galliani, Paderni, Pater Bayardi?

BOOR ITALI� N. 261

Pater clella Torre. Deeze mannen hebben reeds op �s Konings koflen zes deelen in groot folio, met pragtige net te Por^nbsp;Itonilprenten, in �t ligt gebragt, en wy hebben �er nog*�^*'

�heer te wagten. Zy zullen eenevolkomene befchryving der fchilderyen, ftatues, penningen, huisraaden, en watnbsp;�en taeer merkwaardigs gevonden heeft, behelzen. Eennbsp;gebrek daarvan is, dat men geen� beter keus doet, ennbsp;zig in onnoodige wydloopige befchryvingen vol ver gc-zogte geleerdheid in laat. De vier eerfte deelen bevatten fchilderyen, en met het vyfde beginnen denbsp;beelden van brons. Hoe veel deelen zouden �er haarnbsp;zulk een plan nog niet gevorderd worden! De koftennbsp;van dit werk zyn koninglyk; alleen is het jammer, datnbsp;men het niet anders als onmiddelyk van den Koningnbsp;zclven bekomen kan, alzo geen exemplaar verkoft magnbsp;Worden. De Koning geeft de enkelde deelen tot ge-fchenken. Dit maakt dat weinig exemplaaren geheelnbsp;blyven , en die ontbreeken zyn �er niet by te kry-gen. (*)

Met het huis en kcrkgcrecdfchap, met kleine afgods-beeldtjes en diergelyken, zyn agc kamers vervuld, en als men de vertrekken, waarin ook veele merkwaardi-ge (lukken zyn , daarby rekent, telt men �er in allesnbsp;zeventien , behalven die waarin de llatuen en oude

(*) Deeze van den Marquis Tanuccl opgeiigteakademle wasreeds in �t jnar 1754-. iedert een� geruimen tyd vervallen. Deverklaaringnbsp;fchilderyen is ook nooit van de alcademiften ondernomen, maarnbsp;Van den Kon. Sekretaris Pasqualc Carcani, die daarvoor een inko-'��n Van ioo. fcudi genoot, gemaakt. Na �s Konings vertrek naarnbsp;Madrid moett hy alle poftdagen iets van zyneverklaaringen aan dennbsp;koning menden. V/iukcIman,nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;i^J^hricht vm HcrcHianitru

bl. Sz.

2^2 R E I vS - B O E IC

Het kahi fchilderyen zyn. In de eerfte treft men inzonderheid te Por-ofFergereedfchappen aan; in de andere lampen, vazen�nbsp;en verfcheiden Priapi; in de derde allerlei kleine beeldt-jes van godheden in brons , en wat tot de baden be*nbsp;hoorde; in de vierde weegfchaalen, maaten en gewig-ten; in de vyfde groote bullen van brons, handfchrif-ten, en fchryftafels; in de zesde veelerlei foorten vannbsp;groote en kleine kandelaars, in de zevende verfcheiden moza�eken, gefneden fteenen en munten van goudnbsp;en brons, die hier zyn opgegraven, allerlei eetwaaren,nbsp;en in de agtlle verfcheiden basreli�fs , moza�eken ennbsp;ftatuen. Wy zullen, zonder ons aan de order der kamers te binden, eenigen der voornaamlle Hukken aan-wyzen. (*)

Op de plaats in het Mufeo Ercolano, zo wel als op den trap en in de kamers , Haan verfcheiden �amen,nbsp;welken wel niet by die van Nonius Balbus komen,nbsp;dog egter niet te veragten zyn. Zy hebben meell mid*nbsp;delmaatige hoofden, dog kleederen met fmaak en volgens de natuur gewerkt. Eene ftatue van eene bejaarde vrouw, 6. voet hoog, met een� fluyer, verbeeldtnbsp;Cyria. Zy was, gelyk het daarby gevonden opfchriftnbsp;zegt, de moeder des boven gedagten jongeren Balbus,nbsp;die zig als een groot befchermheer van Hercuianum dcelt;i

Hercules exnvias tirhis traxisfe Vefcv� ex Fattcibni ttna j viden ^ re^a vis potuit.

Uit hoofde van den gedwongen en harden flyl die �er in heerfcht^ leide een fchertfer te Napels, dat men aan de vaarzen zien kon,nbsp;zy by den maaker zuur geworden waren, en dat hy ze op hetnbsp;gemaakt had.

DOOR ITALI� N.

kennen. Verders ontmoet men hier twaalf vrouwIykefta-/7'^.{ tuen, waaronder eeneVeftale voortreflyk fchoon is. Ecn�5* Por-ftaand beeld, meer dan leevensgrootte, wordt voor een^*^*�nbsp;burgermeefter gehouden , en heeft een drapery in eennbsp;�roote manier, welke het naakte wel aanwyft.

De voorraad van ftatuen uit brons is in dit kabinet even Stataen cara zo groot als misfehien in alle anderen t�zanien genomen,^��'*'*�-nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;quot;

\��oor de fchoonfte onder allen houdt men een� zittenden Merkuur, van natuurlykc grootte. Een Jupiter leevens-groot; een groote flaapende Faun; een Merkuur; tweenbsp;Worftelaars, waarvan de een zig tegen zyn tegenpartynbsp;verdedigt. Zy zyn treflyk gewerkt. Een dronken Faunnbsp;op een walvifch, 7. of 8. voet hoog, waarvan men �ernbsp;twaali in�t theater gevonden heeft. Twee naakte bcel.nbsp;den, een derde meer dan leevensgrootte, waarvan hetnbsp;eene voor een� Jupiter wordt uitgegeven. De zwaartenbsp;der lava heeft het hoofd en lyf plat gedrukt, des niet tenbsp;niin zyn de dyen en de overige deelen zeer fchoon.

Een paar lloomfche burgemeefters. Uit de gaten der oogen des cenen laat zig opmaaken, dat de oogen vannbsp;een ander metaal �er in gezet gctvccfl zyn , gelyk de Ouden dikwyls plcgten te doen, fchoon het altyd een kwaa-de uitwerking geeft, en geenfins moet nagevolgd tvorden.

Veele ftatues hebben zilveren oogen, �t welk by het brons zeer kwaalyk Haat. Vyf dansfereffen, leevensgrootte.

Flrie gekleede vrouwen. Eenige builen van wysgeeren en andere beroemde mannen. Over �t algemeen heerfchtnbsp;in alle deeze ftatuen, zo wel in die van brons als vannbsp;niarm.er, een groote ftyl, eene rigtige tekening, en eennbsp;edele gelukkige uitvoering. Zy zyn in alle opzigten boven de fchilderyen hier gevonden te ftellen.

Alle de vloeren in de kamers van �t kabinet zyr. met R 4nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;oude

a64 R E I S - B O E K

Het kaU- moza�eken belegd. Sommigen daarvan verdiepen net ti Pur-groeten lof, maar de voornaamften worden in de zevenquot;nbsp;de kamer bewaard. Men haalt ze in ftukken, van 4. ofnbsp;5. voeten groot, uit de aarde. Eenigen Hellen beeldennbsp;voor, die op fluiten en andere inftrumenten fpeelcn, anderen ruiters, enz. De kamers' zyn met fchoone antiekenbsp;vaazen van zilver en brons, met lykbusfchen, en etru-rifche vaazen, verfietd.

In eene kamer vindt men een fchoon altaar van brons, eene Sella cumlis, welker voeten als een Latynfche S.nbsp;gemaakt zyn. Het LeSliJiernium is byzonderlyk merkwaardig. Het is een foort van paradebed, waarop men denbsp;g�den te gaft verzogt, en hun een koftbaare raaaltyd voor-zettede, als men dagt ze beledigd te hebben. Veelsnbsp;dingen, en byzonderlyk afgodtjes, worden in kaften metnbsp;glazen deuren bewaard. Sommigen daarvan zyn Sigmnbsp;Fanthea, waar de attribuuten van vcrfcheiden godhedennbsp;in een� beeld by malkander zyn. Een ieder deed zig naafnbsp;willekeur zodanigcn maaken, en vereenigde in een beeldnbsp;alle de godheden, waarvoor hy eene byzondere, agtingnbsp;had. Veelen van deeze kleine bronzen beelden zynnbsp;voortreflyk gewerkt.

Nergens heeft men zo fchoone drievoeten gevonden als de twee zyn, die in deeze verzameling vertoond worden. De kom des eenen ruft op drie gevleugelde fphyn-xen, waaraan de pooten vaft zyn. De andere heelt drienbsp;faters als Priaapen. Een deezer faters heeft maar eennbsp;oor en eenen boeksvoet, die uit het midden des onder-lyfs komt.

In eene byzondere kaft worden veele Priaapen bewaard. Zy ftellsn het manlyke lid ten dcele in de natiuirlykenbsp;gfootte, ten deele kleiner voor, en ftaan meeft op voeten

DOOR ITALI� N.

Van leeuwen en andere dieren. Eenigcn zyn ge-'^^^i�gcld, en anderen hebben fchellen. Veelen zyn pasiief te Por~ duim lang, en men meent dat de vrouwen dienbsp;lyf droegen , denkende daardoor de vrugtbaarheidnbsp;bevorderen. De fleel eens gieters verbeeldt ooknbsp;Priapus, misfehien als eene zinfpeeling op den Godnbsp;tuinen, of dat men zig verbeeldde, dat de begie-daardoor des te grooter vrugtbaarheid zou aan-�'�^�tgen. Dewyl de ongeregeldheden te Capua, te Na-lt;nbsp;en op de gcheele kufi: tot den hoogften trap ge-�^^cven werden, moet men zig niet verwonderen, datnbsp;20 veele ontiigtige figuiiren te Herculannm opge-^taven zyn geworden. Veelen daarvan, die het allernbsp;zyn, worden niet openlyk vertoond, nog zondernbsp;byzonder verlof des Konings gezien.

^^crfchciden inftrumenten voor allerlei konften en den '�quot;dbouw, bellen, die men den dieren omhirg, inftru-|quot;cnten met letters, om die ergens op te drukken, ofnbsp;'^ts anders mede te tekenen; (*} pennen van hout,

wasfehen fchrj'ftafels, nevens de daartoe behoo-tcnde griffels en Inftrumenten, om het ichrift weder plat ^'^tt'aaken. De menigte van allerlei huisraad, inzonderheidnbsp;de kerken, is zeer groot. De kandelaars en voetennbsp;lampen zyn van verfchillende grootte, eenigen 5.nbsp;hoog. (t) Een oven van brons, dien men van

j M.cn behoefde die maar tot woorden t�zamen te zetten en op of i^ts anders aftedtukken om op de eerlle ruwe fpoorennbsp;drrkkonft te komen. Dog die heerlyke uitvinding was voornbsp;'cre tyden bev/aaid.

266 R E I S - B O E K

Het Mn- de eene plaats naar de andere draagen kan, om waterep neC�� Por-te warmen, in welks midden men vuur lelde. Een

van groote ketels, met een dubbelden bodem van bron^' waaronder men op drie plaatfen vuur leggen kan. Zd*nbsp;veren kopjes metfchotels, byna als onze kofFykoppe��nbsp;meefterlyk gebeiteld. Gieters, diergelyken als wynbsp;lampetten gebruiken, van zeer gcmaklyken vorm. ViWquot;�'nbsp;tangen , roofters , paftypannen, met koperen ftcclcquot;'nbsp;Een inftrument, dat naar vier lepels gelykt, om �ernbsp;eyeren te gelyk in te kooken. Verfcheiden zilveren teei�'nbsp;fen, treflyk gewerkt, veele lepels, dog niets datnbsp;onze vorken overeenkomt, waaruit men opmaakt,nbsp;de Ouden die niet gekend hebben. Ketels met t^s�nbsp;handvaten, die nedergebogen konden worden, om W�quot;nbsp;der plaats wegteneemen. Vaatwerk, welker handva�'quot;nbsp;fels in malkander gewonden flangen zyn. Een plattev/nbsp;zei om zout te ftampen, met een gat waardoor hetnbsp;�er uit viel. Een kom van brons, aartig met zilver i�quot;nbsp;gelegd; veel verguld vaatwerk en verzilverd keuken?�'nbsp;leedfchap. De Romeinen bezaten de kond: niet van l��*'nbsp;koper te vertinnen ; daarom zyn hunne keukengers�'^nbsp;fchappen uit een zamendelling van metaalen als broi�*'nbsp;en niet van enkeld koper gemaakt, om dat zig daatnbsp;ligt het fpaanfche groen aanzet.

Ecu taart, die een voet in de middellyn heeft, H�t ftolnr nog hj een pan en in den oven ftaat. Koorn, welks Ear*nbsp;'^Qtrels geheel, maar zwart en als kooien zyn. Eenige**�^*'

��nen en nooten hebben wel haare natuurlyke kleur behouden, dog zyn vanbinnen geheel kooien ge-quot;quot;Oi-den. Kleine ronde brooden, die ten deele nog nicjnbsp;is^bakken, dog half verbrand zyn, Zy hebben hunnenbsp;�^'daante onbefchadigd behouden, en zyn met letters ge,

^^bend. Een daarvan heeft 9. duim in de doorfnede en in de dikte. Men leeft �er op: Ssgilo ^ granii. E,nbsp;Amandelen, vygen, dadels, ingedroogde olie.

grond terug gebleven. Men weet, dat de wynen Ouden zeer dik waren, en veel moer op den grondnbsp;Decze wyn dient tot een bewys daarvan. Mennbsp;bceft verfcheiden met marmer bekleede kelders gevon-waarin de flesfchen trapsgewys boven malkander gc-waren.

Aarden potten, gemaakt gelyk als manden, om �er wynflcsfchen te gelyk in te zetten. Geheel plattenbsp;^'�^otels, om �cr koeken op te leggen. Aarden lampen,

vindt hi,r ook alles wat tot den opfehikder vrou, Volgens de mode van dien lyd, behoort. Gouden�nbsp;�nden, beftaande uit twee halve cirkels, die metnbsp;fnoeren werden zamen gebonden. Twee aartigenbsp;rpen zyn �er op gefneden. Ringen, oorringen, fchaa-gt; naalden, vingerhoeden-, naaikasjes, oorlepels,nbsp;quot;quot;nenenz. de zogenaamde hulla, hebbende de gedaan,

Hetknhl- te van een hart, welken de kinderen in hunne net te /'or. droegen. Hairlokken van brons, zeer konftig nagenia^*^^'nbsp;Gouden galons zonder zyde. Smeerpotjes van bergW'nbsp;ftal, waarin nog blanketfel, fucus, zit. Allerleinbsp;met welriekende zalven, borllels, Jirigili, om denbsp;in de baden te wiyven. Ook heeft men baden ontde!^^�nbsp;waarin nog al het gebruiklyke gereedfchap ligt.

Op fommige plaatfen heeft men ook allerlei verffSfl' inzonderheid geel, blaauw, en lak, ontmoet.nbsp;fchaalen zyn �er van verfcheiden foorten, fommigennbsp;twee, anderen met eene fchaal. Eengewigt, datnbsp;gelyk by onze unflers, Statera Romana genoemd,nbsp;en weder fchuiven kan, diende in plaats der verfchill^�nbsp;de kleine gewigten van 1.2. 3. loot, die men in defch^^*nbsp;legt. Zulk eene fchaal hangt alleen maar aan eennbsp;en heeft geen tong; evenwel hadden de Ouden ooknbsp;len met tongen.nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;^

Allerlei foorten van muziekinftrumenten , CrotaH � caftagnettes van koper, die men tegen malkandernbsp;een Siftrum, hebbende byna de gedaante van eennbsp;yzer; de fluit met zeven pypen, gelyk Pan ze gemeef''nbsp;heeft; kleine trommels, van dat foort �t welk denbsp;fchen 'Ihnboursde Bajque noemen, ziet men op eenef'nbsp;dery, dog heeft ze niet wezenlyk gevonden.nbsp;dige werktuigen, als tentyzers, en diergelyken, ^nbsp;konftig gewerkte handvatten. Helmen, fchilden,

lei foorten van wapenen, grendels, floten, fleutel^r uiers, koperen fpykers, die ten deele geflagen, tennbsp;deele getrokken, fchynen te zyn. Alles wat

angels, vilch- en vogelnetten, zyn wel zwart'ict te Per-�t vuur geworden, dog egter geheel gebleven.

Eenige urnes, van binnen in vakken verdeeld, wer-geiyk men meent, gebruikt, om �er murmeldieren te bewaaren, waarvan de Ouden groote liefhebbersnbsp;'''^ren. Een zonwyzer, die op een ftuk zilvers, dat denbsp;pdaante van een ham heeft, getekend is. De Haart vannbsp;^ beeH dient tot wyzer.

In de ruinen alhier heeft men eenige munten gevon-waaronder eenigen merkwaardig zyn, tot de welleen men de penningen van Vitellius brengen moet, die alle verzamelingen zeldzaam zyn. Een penning ternbsp;�2legenheid van den triomf van Titus, eene van Keizernbsp;^^Ipafiaan, met het opfchrift Judcea capta. Een goudennbsp;penning van Auguftus, hebbende 14. lynen in de door-Pfiede, en weegende meer dan 3. loot, is een zeer zeld-Huk, en het eenige van zulke grootte, dat men ge�

'tonden heeft. Veele cachetten, edele geHeentens, rin-Sen van goud, zilver en yzer, gezet en ongezet. Men 't^�toont eenen ring, welken de voorgaande Koning ze-'t�n jaaren gedragen heeft, dog voor zyn vertrek naarnbsp;^Panjen weder hier terug bragt, alzo hy niets van denbsp;lahatten van Herculanum met zig neemen wilde.

Gefnedene fleenen , en daar onder eenige voortreflyk gowerkten, heeft men taamlyk veel gevonden. Verfchei-dingen, als kryflallen reukflefchjes, bewyzen, datmennbsp;mkryftaj^eerkonflig heeft weeten te werken. Agt kleinenbsp;''P fteen gefchilderde Hukken Hellen even zo veel zanggodinnen voor, die egter niet beter zyn dan Chineefchenbsp;^selden. Eene derzelven heeft een boekenkafl of fcriniumnbsp;zig. Waarin de rpllen ordentelyk nevens malkander

Eggen. nbsp;nbsp;nbsp;By

ifet laU- By bet befchomvcn der oudheden moet men noodwei�' iiet^ te Por- jjg op (jg gedagte vallen, of �er geen fchriften gevon^^�^nbsp;^ xyn. Men heeft�er eenige gevonden, dog, tot ongeUi'^�nbsp;geen van belangd De hoop van hier het geen aannbsp;nog ontbrak te vinden, is tot hier toe ydel gewcc^^'nbsp;Men moet zig te vrede houden met rhetorifche handl�d*'nbsp;dingen, verhandelingen over de muziek, en ietsnbsp;de wysgeerte, aan het welk de wereld niet veel milamp;�nbsp;zou. Behalven dit, zou het bczw'aarlyk zyn iets da^f'nbsp;van volkomen in �t ligt te geeven, dewyl alles aannbsp;gekleefd, en half verrot of uitgegaan is.

Jcbnften. tcu vond, was een klein vertrek op eene Herculanifc^*' Villa, waar zy aan den wand rondom in kallen lag^'��nbsp;fn het midden Hond een diergelyke kali. De plank^�nbsp;waren allen tot kooien geworden, cn met de fehrift^'^nbsp;zag het �er niet veel beter uit. Eenige rollen waren t�2^'nbsp;men in grof papier, �t welk de Ouden Emporetica noen'quot;nbsp;den, gevonden, en vermoedlyk dcelen van een �t zd''*'nbsp;werk, -anderen lagen afzonderlyk. Zy maakten eennbsp;tal ivan meer dan duizend uit, cn werden zorg vuldigly�nbsp;uitgenomen, en in een kaft met glazen in �t Mufeonbsp;i'oitici geplaatft.

De ftof waarop deeze fchriften gefchreven zyn is Egiptifche riet, Papyrusi �t welk ook Deltes, naarnbsp;�plaats waar het meeft wies ,� heet, en daar tegenwoor�^��nbsp;Berd genaamd word. De fchriften beftaan allen uitnbsp;enkeld blad,-en niet uit t�zamen gelymde bladen,nbsp;zyn byna allen van dczelv� langte, naamlyk vannbsp;fpan, vier vingers breed,' en maar op eene zyde befr^�^^nbsp;ve�. De hette heeft ze geheel t�zamen gefchroeid�

' i'yna tot kooien gemaakt; hunne kleur is zwart en

door ITALI� N.

Egt;e fchriften zyn allen op kolommen van 4. vingers breed S^fchreven. � Tusfchen de kolommen is byna een duim ruim �nbsp;en op elke ftaan veertig of vierenveertig regels. Tof nognbsp;^'^e heeft men niet meer dan vier rollen voor den dagge-'^''agt, welken allen van den zelven fchryver zyn, naam-Philodemus, een Epikureer, van wien Horatius ge-Ivaagt. (*) In het eene werk bew'yft hy de fchadelykheidnbsp;muziek voor de zeeden, in het andere den invloednbsp;welfpreekendheid in �t beftieren van den Haat, hetnbsp;^srde handelt van de deugden en ondeugden, en het vier-is zyne Rhetorica. Men zou �er niet veel by verlie�nbsp;al werd �er geen van gedrukt.

De manier om deeze bladen los te maaken en uittehaa-'lt;^11 verdient, wegens het zonderbaare en onbefchryflyke �^duld, dat �er toe behoort, aangewezen te worden.

^i�ar om deeze reden ware het goed j dat men terllonds eene andere rolle ginge, als men ziet dat de inhoudnbsp;eerfle niet veel om �t lyf heeft. Zo als men thansnbsp;Werk gaat zullen �er honderd jaaren om zyn, eer mennbsp;helft klaar heeft, en ondertusfehen fchynt de moei-^yhheid om iets in zyn geheel uittehaalen meer toe dannbsp;^i^teneemen. Pater Antonio Piaggi van Romen gaf de te-^^nwoordige manier aan de band, wien men om die re-een pcnfioen van 30. Napolitaanfche dukaaten ter

maand

ZAh, �, 'Jiif,

Het kabi maand beeft toegclcgd. Thans werkt hy om zync Mt te Por-heid niet veel meer, en zyn helper Vincenzio

die maandcjyks �. daaldejs krygtj is niet te bekW�'gt;^-�'�| en brengt daarom weinig of niets tot ftand.nbsp;vermoedelyk ;de geleerde wereld nog lang moeten quot;'^�'nbsp;ten, eer zy iets dat der moeite waard is van deeze ou*^�nbsp;gefciniften te zien krygt

De rollen worden tusfehen een werktuig, gelykcn^ naar een boekbinders pers, gehangen, aan welker-i�*�quot;nbsp;ypnfte een ftaf of rol vaft is, waarop de losgeinanl'd�nbsp;bladen gerold worden. De rol kan men door rade'^��'nbsp;en koorden zagtjes omdraayen en keeren , omnbsp;alle. mooglyke wendingen te geeven. Als mennbsp;einde der rol van het fchrift gevonden heeft,nbsp;een klein plaatsje op de ledige zyde van 't papier,nbsp;een penfeel.j zagtjes, met een ligte gom beftreken,

�er een ftuk van . een dunne blaas opgelegd. Door gom gaan de t'zamengekleefde bladen van malkaud^'^'nbsp;en de blaas geeft aan de l�sgemaakte bladennbsp;meerder vaftigheid. Als op die wys een Iluk naarnbsp;geheele breedte der rolle losgeraakt is, wordt h�t^nbsp;zyden .draaden , welken aan de rolle boven aannbsp;werktuig vail zyn , om hoog getrokken, ennbsp;kens, naar dat zy van onderen los raaken, op �nbsp;gewonden. Van deeze rol neemt men dan het enbsp;af, fpreidt het uit, en fchryft het af.

Daar wordt een ongelooflyk geduld en een fchryflyke voorzigtigheid tot dit.averk vercifcht,

�er ; eene geheele maand voovbygaat om eene fpann^ zo breed als de rol is, los te maaken. Hetnbsp;ongemeen dun, en door de vogtigheid zo vergaf��nbsp;het dikwyls niet mooglyk is, het blad op fominig^ P

DOOR I T A L I � N. iU

van het onderfte los te maaken , zonder dat te gelyk Het kalmst fcheuren, Dikwyls heeft het hovende blad een gatf� Fortki.nbsp;'fat men niet zien kan, en dan overftrykt men ongemerktnbsp;�en ftuk van de gr�otte van �t gat op het tweede blad,

quot;fit ftuk gaat van het derde los, en blyft by �t opligtefj fn het eerfte hangen, waardoor een gat in het tweede,

�fat �er voorheen niet in was, ontftaat, en liet fchrift ^an het eerfte blad verward wordt. Hieruit kan men op-�''aaken, hoe veel tyds �er gevorderd wordt om eenanbsp;Santfche rol los te krygen. Daar men nu, wanneereehsnbsp;�ene rol begonnen isj die niet liggen Iaat, zo is �er veel.nbsp;figt in vyftig jaaren, en misfchiennooit, iets van belangnbsp;te hoopen,

De fchilderyeri vai� Herculanum voorden in hfzondei�OudeJchil-V�crtr�kken bewaard, en zorgvuldig met glas b�edekt. De't^rym. Xoning heeft niet het geringde daarvan weggeeven, nognbsp;^aar andere plaatfen vervoeren willen. De fchildeiyennbsp;^aren allen op den muur gefchilderd, en men heeft meernbsp;^an duizend ftukken groot en klein, van de muuren af.

S^zaagd , door middel van yzeren bouten t�zramen ge-f'lamd, en op die wys berwaards gebragt. De grootei� f�ebben deufen met glas, welken m�n openen kan, omnbsp;ftukken naauwkeuriger te bezien. De m�eften waren,

S^Iyk de Italiaanen zeggen a tempera, of op droogen S'ond, anderen fll/rerco, of op natten kalk , gefchilderd.

^6 eerften hebben zig 1600. jaar in de onderaardfche '^'*gtige lugtgoed gehouden, dog, toen zy in de frifchenbsp;^�et kwamen, begon het koloriet zig te verliezen. Omnbsp;te voorkomen, deed men, door zekeren Siciliaan,

Dit fchaadde wel de ftukken op natten kalk maar veele anderen werden �er door bedorven,wylnbsp;Desi,.nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;Snbsp;nbsp;nbsp;nbsp;ds

REIS-BOEK

Het kabinet verwen zig afzonderden en met ftiikken afvielen. D� te Portici. hette der afche heeft by den ondergang der ftad al de gogt;�nbsp;uit de verwen getrokken, waarom men een verftandignbsp;man had moeten neemen, die de verwen van te voorennbsp;iets had weeten te geeven, waardoor zy zig meernbsp;den agtergrond verbonden hadden, en dan washetverfliknbsp;�er tydig genoeg opgekomen. (*)

De groote ftukken, die men egtcr maar in kleiner g^' tal gevonden heeft, zyu vyf voet hoog. De meeft^nnbsp;hebbende grootte onzer Hukken die op ezels gefchilder^nbsp;worden. Het is wonder, dat zy van de bette, vannbsp;menigvuldige afch, waarmede alle de wanden bedektvra*nbsp;ren, en naderhand van de aanhoudende vogtigheid, ni^^^nbsp;meer geleden hebben. De raeelten zyn met waterven^nbsp;op een� droogen grond gefchilderd, gelyk men op plaat'nbsp;fen ziet waar de verwen afgefprongen zyn; daar isnbsp;eenkleurige bleeke agtergrond op den kalk gebleven,

(*) Toen de Herculamfche fchilderyen nog wat nieuws waren, vond iig een flegc Venctiaanich fchilder, Jofef Guerra, te Rome��nbsp;die den ouden ftyl en het koloriet taamlyk gelukkig wilt natedor�'nbsp;Hy zond zyne flukken in groote ftilte naar Napels, en zy kwah�^quot;nbsp;van daar als groote zeldzaamheden terug, en werden, ondernbsp;geeven dat het arbeidsvolk ze helmlyk had weeten te verdonker^*��nbsp;den liefhebberen duur verkoft. De geleerde Pater Contucci gt;nbsp;ziender van 't Mufeo Romano, liet �et z'g door verblindengt;nbsp;koft meer dan veertig ftukken voor de verzameling der Jefui^quot;^quot;nbsp;De Graaf de Cayius het �er ook een van voor zyne verza�h�^**'^nbsp;koopen, en veele Engelfchen werden op die wys bedrogen.nbsp;namaakfels van Guerra zyn kenbaar, door dat zydegrootfteoiil�'�''^nbsp;de in �t koftuum der ouden beklappen. B. v. in een ftukvan�'^^nbsp;feo Romano ziet men Epaminondas in de volle wapSnruftin?nbsp;middeleeuwen, en diergelyke misflagen moer. Zienbsp;Sneven bh 31.

DOOR ITALI� N.

plaats dat het fchildenverk alfresco door den natten kalk Het kabinet doordringt, en niet anders dan met dien te gelyk afvalt.te Fortici,nbsp;�y de laatfte foort van fchilderwerk laaten zig ook veelenbsp;Idorten van kleuren niet gebruiken, die men hier ziet,

�t welk ook een bewys is, dat zy op droogen grond ge-fchilderd zyn. Men ziet uit deeze fchilderyen, dat de Ouden met allerlei foorten van kleuren willen ointegaan,

Deeze gewigtige verzameling neemt te Portici nog be-ftendig toe. Men ziet �er voorbeelden van allerlei foor-len van fchilderyen. Dog zy toonen ook te gelyk, dat de groote meellers toen even zo zeldzaam waren als innbsp;'^nzen tyd. In het pragtige werk van �t Mufeo Ercolamnbsp;*yn �er veelen in plaat gebragt, waarvan de befcbryversnbsp;derzelver veel ophefs maaken, fchoon zy, buiten haarennbsp;ouderdom, weinig verdienlle hebben. Waren zy doornbsp;�en nieuwer� meeller gemaakt, men zou �er naauwlyksnbsp;�en vlugtig oog op werpen. Winkelman is �er insgelyksnbsp;Ie veel voor ingenomen, om dat zy oud zyn. Wyzullennbsp;alleen die kortlyk aanwyzen, die of voor de konll, ofnbsp;loor de voorwerpen, iets byzonders hebben^

Eene der grootfte en fchoonfte fchilderyen uit Herai- TlicfeUSi *4num vertoont Thefeus, die den Minotaurus in Cretanbsp;�veld heeft. Zy is uit eene der boven gedagte niffen innbsp;'*�n agtermuur van �t Forum genomen. Thefeus Haatnbsp;��'�akt, en is naar evenredigheid der overige beelden reus �

�gtig groot. Het kleed hangt nalaatig over den linker , waarin hy te gelyk den opgeheven� knods houdt.

^fie jonge Athenienfers betuigen hem hunne dankbaarheid; de eene kuft zyn hand, de andere omvat zyne ar-en de derde de knie. Een jongmeisje vat den h'iods aan, en uit haare miene blykt eene befcheidcn�

S a

276

te PorticL foonen, waarvan men de hoofden maar ziet, uit den doolhof verloft is. De Minotaurus, een menfchnbsp;een osfenkop , ligt voor zyne voeten^ In die geftalt�nbsp;vindt men hem nooit op oude penningen. De godin.nbsp;die den held befchermt, zit op de wolken. Meteen�nbsp;hand leunt zy op eene wolk, en in de andere houdtnbsp;zy den boog en de pylen. Dit beeld heeft veel g��nbsp;leden.

Men zegt, dat dit ftuk van veel leevendiger kleur toen het ontdekt werd. De kleuren hebben wel verl�'nbsp;ren, egter gaat het nog wel aan. Met hoofdbeeld isW�^nbsp;geftcld, maar koel. De drie Athenienfers integendeelnbsp;zyn in aanzien van de leevendige uitdrukking der dank*nbsp;baarheid d�s te beter, voornaamlyk by dien welke d�nbsp;knie van Thefeus omhelft. Het ftuk is over �t gebe�l

dog de houding ontbreekt �er aan. De ftelling van de� jongeling die de hand kuil is niet gelukkig gekozen, efnbsp;de miene van Thefeus niet edel.

Gehorte Het ftuk dat uit de andere nis van �t Forum genom�'' van Tek- is, kan men zo ligt niet uitleggen. De meeften houd��nbsp;het voor eene geboorte van Telephus. De beeldennbsp;om een klein kind, dat aan eene geit zuigt, en v��'nbsp;den jonggeborenen Telephus uitgegeven wordt, vet^�*nbsp;meld. Zyn vader Hercules ziet op hem neder. Fl��^^nbsp;zit voor hem, en heeft Pan agter zig. By Herculesnbsp;men een� leeuw en een�-adelaar, welker betekenis i�^*'nbsp;kwalyk verklaaren kan. De zamenftelling is wel bed^?*��nbsp;en Flora wel gedrapeerd; dog in de hoofdenheerfchtl�^^nbsp;�envormigs, en Hercules heeft het edele aanzien

door I T a L I E N.

't geheel bezien, niet fchoon noemen: het kind is Het UUnet rigtig, en de dieren niet naar de natuur gefcbilderd. te Portiek

fpeelen, behoort onder de befte ftukken. De Centaurus i's wel niet goed getekend, maar maakt desniettemin metnbsp;het andere beeld eene fchoone groep. Achilles daarentegen heeft eene fchoone ftelling, en in �t gezigt veelnbsp;uitdrukking. Men ziet eene gevoeglyke befchaamdheidnbsp;in zyn� trekken, dewyl hem zyn leermeefter het pletlrumnbsp;ontnomen heeft, om hem zyne misflagen te toonen. Denbsp;omtrekken van dit beeld zyn zagt en vloeyend, de tekening rigtig, en de uitvoering toont eene ligte , geoef-fende hand. (?)

Op een ftuk, meer-opgevuld van beelden, ziet men een jong meisje, dat met eene hand op een mansperfoonnbsp;leunt, en hem uit tederheid met de andere den armnbsp;fchynt te drukken. De man is geheel gekleed, en zitnbsp;in eene peinzende houding , als of hy op de redennbsp;van het byna naakte menfeh, dat tegen hem over zit,nbsp;agt gaf. De laatfte houdt een papier in de eene hand,nbsp;en wyft met de andere hand op den eerften. Tweenbsp;vrouwlyke beelden en een gryzaard fchynen met verwondering toetehooren. Men meent, dat hier Ore-ftes, naar aanleiding van Euripides in zyn treurfpelnbsp;van Iphigenia, verbeeld wordt. De nadenkende jongeling is Oreftes, het tederhartige jonge meisje Iphige-

(*) In de print van dit fluk in �t Ercolam heeft Achilles eene niets beduidende mlene. De drie hier befchrevene fchilde-ryen zyn in plaat le vinden in Cochin�s Obfenathns , waaruitnbsp;men zig ten minften e^n begrip kan maaken van de zanten*nbsp;Helling-

s.?

278 R E I S . B o E K

Het lalinet quot;ia� nbsp;nbsp;nbsp;�ܮ leeft is Pylades. (¹) De fchikking is fchooD,

te ForticL en in de koppen heerfcht veel uitdrukking. De gewaa-den zyn wel geworpen, en voor de houding behoort het ftuk onder de beften. Dog de meeftcr heeft de tekeningnbsp;en het koloriet niet wel verftaan. De rug van �t kezende beeld is flegt getekend, en van een fteenkleurig ko-loriet.

Orejles als Een ander ftuk ftelt, zo als men meent, Pylades en gevangen. Oreftes voor, die, door een foldaat des Konings Thoas,nbsp;in ketenen, naar bet ftandbeeld van Diana gevoerd worden, Op het altaar ziet men eene fchaal en een offer-kruik. Iphigenia ftaat op eene zyde, en ziet hen aankomen. Agter haar ftaan twee dienaareffen, v/aarvan dsnbsp;eene een� fchotel en een lamp draagt, en de andere naarnbsp;de kaft bukt, waarin vermoedelyk het offergereedfchapnbsp;ligt. Oreftes en Pylades verfchynen byna naakt. Zynbsp;5lt;yn rigtig getekend, maar ftaan �er op hun zelven, zonder eenige verbintenis met het overige.

�ene Bac- Een klein ftuk verbeeldt een�Faun, die met eene hand ^hant!. Jen boezem eener bacchante aanraakt, en met de anderenbsp;haar onder de kin houdt om ze te kullen. Zy fchynt �ernbsp;niet veel tegen te hebben, en is, tot op het eene been,nbsp;dat met een rood kleed bedekt is, naakt. In de zamen-

Twee

Peere verklaariiig fchynt onder anderen ook wegens het 0651�¹ yan Piana op den agtergrond, wyl zy in de Cherfonefbsnbsp;byzonderlyk vereerd werd, veel voeglyker, dan die van an^^''¹nbsp;oudheidkenners, welken hier het oordeel van den Pecctnvir ApP'��nbsp;Claudius meenen te zien, en uit den peinzenden jongeling dennbsp;cemvir, dog niets van Plana weeten teniaaken. Cochin neemtnbsp;jneeningnbsp;nbsp;nbsp;nbsp;heeft het Ituk op zyne isde plaat afgebeeW¹

DOOR ITALI� N.

Twee kleine dansferesfen geeven malkander de han- jjet ^binet den. In de beweeging der handen, en vooral in de el-*� Fortici.nbsp;leboogen, vertoont zig veel bevalligheids, dog de klee-De Dmisfi^nbsp;deren zyn ongeregeld geplooid. Eene andere kleinenbsp;dansferes, die tot op het halve lyf naakt is, en baarkleednbsp;valt houdt, heeft eene ongemeen bevallige ftelling. Zynbsp;houdt haar vingers met een foort van bevalligheid, dier-gelyke men zelden by dc ouden aantreft. Het gewaadnbsp;is geregelder als in het voorige ftuk, en losfer getekend.

Nog eene andere dansferes heeft een� trommel met bellen , als een tambour de Basque, welken de Napolitaa-nen nog hedendaags veel gebruiken. Het bovendeel van dit beeld is wel geflaagd, dog het beneden kleed heeftnbsp;ongeregelde plooyen.

Een jong meisje, hebbende in de eene hand e�n� ce-dertak en in de andere een gouden fcepter, is geheel ge. kleed. Hpt hoofd vertoont zig in profiel met een kap-fsl van goeden fmaaken oorringen van parelen. De omtrek vertoont eene fchoone natuur. Het kleed is watnbsp;zwaar, dog de lugt geeft �er eene ligte en natuurlyke beweeging aan.

Eene byna naakte bacchante, zittende op een centau-rus, met vliegend hair en gewaad. Haar� ftelling is zonderling, dog aartig. Zy ruft maar met eene knie op den centaurus, en houdt zig met eene hand aan zyn hairen,nbsp;en met de andere dryft zy hem met den Thyrfus voort,nbsp;terwyl zy hem een floot in de ribben geeft, om hemnbsp;gt;n galop te zetten. De groep is vol vuurs ten aanzien der zamenftelling. De tekening der bacchantenbsp;''erdient inzonderheid geprezen te worden. De drapery is lugtig, gelyk zy door de fnelle beweeging zynnbsp;moet.

S 4 nbsp;nbsp;nbsp;Een

Hetlabem Een ander centaiirus, in vollen draf, draagt eenen jon-ie Portici. geling. De centaur heeft in de eene hand een lier, niCT de andere floot hy eene caflagnette tegens eene andere,nbsp;welke de jongeling houdt. De tekening is wel rigtig.nbsp;dog tegens de wetten des evenwigts, kunnende zig gee�nbsp;menfch in de ftelling van deezen jongeling ophouden-In alle deeze fchilderyen, voQj'al in die van maar eennbsp;beeld, hebben de fchilders dp opklimming der grondennbsp;gezogt te vermyden, pm dat zy die niet regt wiften tenbsp;treffen , en om die reden maar een� bruinen, donkernbsp;rooden, pf een anderen donkeren agfergrpnd gemaakt.

Zeer veelen van de Derculanifche fchilderyen ftcllen kinderen, mingodtjes, en gevleugelde genii voor, dienbsp;met jaagen, fpeelen, dan.sfen, en andere oefFeningennbsp;bezig zyn. Onder anderen is een ftuk, waar kinderennbsp;wyn maaken, om het byzondere foort van pers, merkwaardig. Men kan �er een duidelyker begrip door kry-gen^ dan uit de befchryvingen vap Vitruvius en Plinius. (j-j)nbsp;De kinderen op alle deeze Hukken zyn wat te oudagtignbsp;en van een koele zamenHelling; zy misfen het na�ivenbsp;en onnozele, �t welk gemeenlyk by de kinderen plaatsnbsp;heeft.

vrugten ennen, cenden, tygers, visfchen, waaronder veelen taain-landjchap- naauwkeurig naar het leeven gefchilderd zyn. D�

vrugten, als druiven, dadels, vygen, komen der natuur niet zo na. Veele Hukken verbeelden bouwkonHige Gelanden , friezen, grotesques, arabesques enz. van midtnbsp;delmaatigen fmaak; dog de uitvoering is de befle nie?*.nbsp;De landfchappen zyn hetflegtfl van allen j men bemerk?

**�0i^aans een geringe kennis, en daardoor veele fou-

de perfpektief. nbsp;nbsp;nbsp;te Portiui.

2en zeeftuk ftelt een fcbip , dat aan fiukken �ootZeeJlukken. door het vuur verteerd wordt, voor. De anderenbsp;zyn in een hevig gevegt ingewikkeld. Op hetnbsp;��te

^ �^6 heldere partyen �er in te brengen , nog door y '^�tfcheidenheid hunnen ftukken een� verwisfeling tenbsp;I ohafFen. Zy vergenoegden zig het naakte doornbsp;draperyen te doen doorfchynen. Van de lokaal-hadden zy ook weinig kennis, en de werkin-��n het klaardonkere wiften zy niet te pas te bren-litfnbsp;nbsp;nbsp;nbsp;gstitige kennis van de lokaal en lugtperfpek-

^9ost zig in alle ftukken, en men kan byna zeggen,

S 5

282 REIS-BOEK

te PortiCi. regelen gebragt was. Hunne zamenftelllngen wareng� voor enkelde beelden, Hellende zy die in den fmaaknbsp;ftatues of basreli�fs, dog zy floegen mis in het groep��nbsp;ren der beelden, en widen geene verbindtenis ennbsp;king onder verfcheidenen te wege te brengen, waarde�^nbsp;alle hunne ordonnanti�n koel fcbynen, �t welk naar e'��nbsp;redigheid van het getal der beelden toeneemt.

kenland, Apelles, Zeuxis, en anderen, niet oneiD' lyk boven die van Herculanuin geweeH zyn, moetennbsp;ten aanzien onzer nieuwere groote konHenaars flegt�nbsp;leerlingen worden aangezien. Waar vindt men dee�nbsp;zamenHelling van Raphael en Julio Romano, denbsp;heid van Corregio, het koloriet van Titiaan? Hetb�nbsp;Huk uit de fchatten van Herculanum kan op geene

Veronefe, en zo veele andere beroemde meeflers, leken worden. Als men ze te gelyk befchouwt,.nbsp;de grootHe waarde der eerflen alleen de oudheid,nbsp;dien zelfs deezen maar van middelelmaatige meeHers

kan men �er egter den fraaak dier tyden en de manis'^ fchoolen uit opmaaken. Veelligt is het voor de t�'

rangs ook niet in eene kleine Had, als Herculanuin� ken. Ook kan men uit de hier gevondene Hukk��^nbsp;algemeen befluit trekken, want de meeHen zynnbsp;muuren van openbaare plaatfen, het Forum en he� ^nbsp;ter, genomen, waar men zig vergenoegde, als 'n��nbsp;cenige fieraaden had, zonder zorgvuldiglyk de

konden.

^ �indelyk erinneren wy nog, dat de graveerders van �t

�*^tiaare werk der Herculanifche fchilderyen wel naar

jC tekeningen gewerkt, dog de manier en het overige

naauwkeurig uitgedriikt, en zelfs dikwyls in de per-'tlnt.- .. nbsp;nbsp;nbsp;...nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;, . , , ,nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;^nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;,

men

� altyd uit de printen tot de fchilderyen beiluiten. En �hen zelfs veel meer bekwaame meeflers gehad had,nbsp;nogthans dit boek het lot van alle groote werkennbsp;Ontgaan zyn, en onder veele goede bladen ;ook veelenbsp;'^'�^delmaatigen bevat hebben.

. Hukken der beeldhouwkunit, te Herculanum ge-'*''den, hebben boven de fchilderyen den voorrang. De kond was van ouds tot eene grootere volkomen-geftegen en, behalvan dat, men kon ligtelyk danbsp;'kien van goede meeflers uit andere plaatfen doen ko*nbsp;gt; daar men tot de fchilderyen, welken op kalk ge-

over zyn. Veele bronzenen zyn op fommige

gefmolten, van de marmeren zyn niet alleen

leden afgebroken, maar de daarop gevallen zwaar-

*** *'ebben Ilukken �er afgedrukt, of fcheuren veroor-

De twee ftandbeelden der Balbi te paard hebben

ly '*� Van deeze toevallen geleden, en behooren tot de

li '��'Oeemendheid goede Hukken der oudheid. Deove-

^5ti,

de innerlyke warmte en de menigvuldige uitgewol� afch, falpeter en zwavel, derma^te vet gemaakt ^nbsp;dat hy vyfti^voiid vriigten voorbrengt. Ondeitus�^^^nbsp;kan niet ontkend worden, dat de berg voormaal^nbsp;veel vrugtbaarder geweeft is, voor dat nog de 4nbsp;vuldige lava een groot gedeelte zyns rugs ov�'�^''�nbsp;en door haare ondoordringbaare korft voor altydnbsp;woeft had. Inzonderheid gebeurde dit in den � .

� nbsp;nbsp;nbsp;y'nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;�nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;�nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;.qQI*

lyken brand van �t jaar 79. na Chriftus� geboorte� Herculanum en andere fteden vergingen, (f)nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;pe

(I'd'

(*) Men kan eenc geheele bibliotheek van boeken, tot ken de Vefuvius aanleiding gegeven heefi:, verzamelen,nbsp;dat men over d�t onderwerp gebruikt, is van Pater Gistquot;*�*'nbsp;della Tone , Steria c ^enimeni del Fc/awo, in Napoli, l7f^'nbsp;quarto. De uitbarfting van 17S7. heeft hy als een aanhangf^*^nbsp;toe afzonderlyk doen drukken. Hy belchryft niet alleennbsp;kundig alle de uiebarftingen. en geeft een lyft van de {chn''''^^nbsp;den Veluvius, maar belchouwt ook zync werkingen en

als een diepzinnig natuurkundige, Men heeft ook een� vcrtaaling van zyn werkdoorden Abt Peyton. Ook verdien*nbsp;van Serrao over den Veluvius geprezen te worden. Indeh�^*:^nbsp;Van deUa Torre vindt men zeer naauwkeurige gezigt�**nbsp;berg. volgens zyne tegenwoordige gedaante.

(t) Martialls hefchryft de voormaalige vrugtbaarheid en gevolgde verwoetting zeer fchoon :

DOOR ITALI� N.

^gt;c oude fchryvers, Diodorus Siculus, Strabo, Vitru-^ks, (?) en anderen, getuigen, dat deeae berg ie�en'P'eJuym. quot;idenklyke tyden vuur uitwierp, dog zyne uitwerkingennbsp;niet vreeslyk geweeft, en de landftreek was zeer 'nbsp;'^^bouwd. De bewoonders der omgelegene landen warennbsp;^^^t.geruft, toen de berg, als gedagt is, in het jaar 79-�^�iving te woeden, veelc (leden vernielde, en eeneme-'��Ste inenfchen deed omkomen. Daaronder was ook denbsp;'�'tde Plinius, die zig te veel aan het gevaar had blootnbsp;^^Seven. (*) Sedert zyn in de jaaren 203., 472., 512.,

993- en 1036. de zwaarUe uitbarftingen voorge-Zy hebben een ongelooflyke menigte lleenen en uitgeworpen; maar men vermoedt, dat by de laatftenbsp;eerft eene lava, of llerke droom van zwavel �n an-'^�re brandende doffen, uit den berg zig hebbe uitgedort.

volgende uitbardingen van den Vefuvius, in de jaa-�*nio49., 1138., 1139., rjo�. en 1500. waren wel allen

HiCC juga quam Nifx celles plus 'Bacchus amaviti Hbc nttper Satyrl monte dedcre choros.

^*1 Vitruvius fchryft den Vefuvius, in zyn 2. bock, onder andc-�ok het ontdaan der puimfteenen toe ; No� rmnHS ttiam memo-antiquities crevtsje ardores, cj- ahtndasfe f�h Vefuvio vionte �y �vomuisfe circa agros fiammas, ideoqne nunc ipa fpongla Jive ptmtexnbsp;ypejanus vocalar, excoRns ex alio genere lapidis in hane reiaSns ejjinbsp;^�quot;r generis qualitatem.

286 R E I S . B O E K

len heftig, dog die van 1631. of de dertiende groots baifting, overtrof alle de voorigen.

en de geheele ftad Napels werden met rook en afch bekt, en den dag daaraan brak op de zyde naarnbsp;een� ontzaglyke ftroom van lava uit, die zig in zevennbsp;men verdeelde, en alles wat hem in den weg was,nbsp;den, tuinen, huizen, vernielde en verbrandde. Rci*�^nbsp;en andere dorpen werden, geheel, of ten deele, door onbsp;vlammen verteerd. Ter gelyker tyd kwamen ook watsrnbsp;ftroomen uit den berg, welken de landeryen nognbsp;verwoefteden. Zy kwamen zo fnel afftorten, dat veoi�nbsp;menfchen zig niet redden konden, en dat onder andere�nbsp;een� procesfie van vyflionderd menfchen elendigornkt'^a'�'nbsp;Dit woeden des bergs duurde tot in February i632-gt;nbsp;neer de menfchen het eerft waagden hunne verlat^*'�nbsp;huizen weder te betrekken.

Indejaaren i6�o., 1682., 1694. en 1698. vielen ook merkwaardige uitbarftingen voor. Van �t beginnbsp;zer eeuw tot het jaar 1737. heeft hy allejaaren,nbsp;zonder veel fchade te doen, vuur gefpogen, maar del^^*'nbsp;lie uitbarlling was de merkwaardigile, en Doflornbsp;heeft ze byzonderlyk befchreven. Het was de

ter hoogte van 24. voet was voortgelopen, en, volgen� �' naauwkeurige berekening, zo veel Hof uitgegeven i�� *nbsp;als een teerling van.i2i3. vademen bevatten kon.nbsp;zeker, eene verbaazende menigte 1 De lava

DOOR I T A L I E N. 287

'''*iten gelyk als vuur tot den 25. May, toen zy begon2)e te worden, dog van binnen bleef zy zes weckennbsp;Sloeyend. De afeh met water vermengd, welke de windnbsp;�P de vrugtbaarc vlakte van Nola dreef, deed alle boo.nbsp;en vrugten verdorren.

tgt;en brand van 1751, heeft Pater della Torre in zyn '��k naauwkeurig befchreven. Den 25. Oktober braknbsp;'�ven Atr'w del Cavallo een vuurige ftroom uit, barftendonbsp;Oude lava open. De ftof was vloeibaar, gelyk fmel-'�1d glas, en feboof gelyk een muur, maar zo gezt^'indnbsp;'^ort, dat zy in agt uuren vier Italiaanfche mylen vernbsp;''quot;'am. Op eenen afftand van dertien voet voelde mennbsp;^^hette. De lava was vol fteenen, die ten deele hunnenbsp;�*^tum-iy]je kleur hadden, ten deele uitgebrand en gekal-'^�'leerd waren: fommigen geleeken fchuirn van yzer, ennbsp;^iergelyk een voorkomen heeft de fponsagtige bovenkorftnbsp;lava tot op deezen dag behouden. De ftroom voer.

hy hindernisfen ontmoette. Hy ftuitte den 29. No-'��nber, egter was de lava den 23. May 1752. nog warm. Uit de reeten kwam een onverdraaglyk heete dampnbsp;'''*Ort, die het ademen bezwaarlyk maakte: de reuk wasnbsp;mengfel van ammoniak zout, falpeter, en vitriool,nbsp;geleek volkomen naar het geen de Italiaanen Mofettinbsp;*''*�tuen, en met regt voor zeer ongezond houden,nbsp;fn �t begin van December 1754. kwamen, omtrent hon-fchreeden van de opening des bergs, twee ftroomeanbsp;lava voor den dag, die naar den kant van Ottdananbsp;hojco tre Caf�, tot den 20. January vloeyen bleeven:nbsp;uene maakte een klein meer van lava, en de anderenbsp;*^ttedc op eene zekers plaat* van eene hoogte vanhon-,nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;derd

REIS-BOEK

derd voeten leotregt af. Het gezigt was groot zyn gelyk niet; het vertoonde zig als of agternbsp;muur van kryftal een gloed van veele fmeltovensnbsp;vloeyende metaalen was. Geduurende dien tyd wierPnbsp;berg veele zwaare fteenen en fchuim uit * die agtnbsp;den van nooden haddeh eer zy weder neervielen gt;nbsp;geen eene hoogte van omtrent i6o. vadem maaken zoU�^��nbsp;indien de rook en de lugt, uit den mond des bergsnbsp;dringende, den val niet tegenhielden. Te Napelsnbsp;het geraas des bergs als kanonfcheuten in de vertenbsp;hoord, en aan den voet des bergs was het als of men e��nbsp;fterk onderaardfch gedonder hoorde.

Den 6. Maart r 759. ftorttede een ftuk van deezen ni��^ wen berg weder in, en nam een brok van den o�de^nbsp;mede. Van dien tyd af totP'ebruary des volgendennbsp;toe gaf de berg geftadig ftoffen uit de nieuwe openinS'nbsp;die in 1751* naar den kant van Ottaiano ontftaan was-

In �t jaar ij6o. opende zig de berg aan den voet^'/ Li Monticelli. Hy had reeds dat geheelejaar eenigefl�^'nbsp;nen uitgeworpen, en uit de opening was lava geftroo��'^'nbsp;dog nog niet tot aan de vrugtbaare velden gefcon'�'!'nbsp;Maar den 23. December brak de berg, na eenige voot^nbsp;gaande fchokkingen van aardbeeving, op twaalfpla^t^^*'�nbsp;met een� flag als van kanonnen, open. De lava ftortt�^^nbsp;zig uit op den grootenweg, en befloeg eene breedtenbsp;300. en eene hoogte van 15. voet. Zy bleef den 25��nbsp;omtrent 600. fchreeden van de zee af, ftaan, nanbsp;huizen op den weg van Portici naar Pompejinbsp;worpen te hebben. Pater della Torre merkt hierbynbsp;aartig verfchynfel op. Als de lava digt by een�nbsp;kwam, bleef ze op den afdand van een voet eensltf^Pnbsp;�aan, vermoedelyk door dien de dampen tusfcbst�

DOOR ITALI� N.

en de lava door de hette zeer verdikten, enecn�j)e bi^rg ^crken wederftand booden. De lava werd hoog�r, ^jiVefurius,nbsp;om het gebouw, altyd op gem�lden afftand, om,

'kaar vond ze ccnc deur, 20 werd die in korten tyd tot Wlen verbrand, en de lava, daardoor meer lugt ver-^fygende, drong in het huis, en verteerde alles wat haarnbsp;''Oorkwam.

Indejaaren 1765. en 1765. maakte de berg geene gewel-'^'ge. uitwerpingen; maar in 1767. viel eene der ergft� quot;��tbarftingen voor, zo dat de Koning in den nagt vannbsp;'^kn 19. Oftober Portici plotsling verliet. Men gevbeld�nbsp;fchudding veertien mylen in de rondte, Napels werdnbsp;'ket zand en afch bedekt. De landeryen leeden op veelenbsp;Plkatfen zeer; dog de fchade zou grooter geweeftzyn,nbsp;kis de lava, die eene breedte van 320. en eene hoogtenbsp;^an 24. voet had, haar* weg niet , tot geluk, naarnbsp;kene groote diepte in den berg genomen had, welke zynbsp;geheel vervulde. Pater della Torre heeft deezen brand,nbsp;een byvoegfel tot zyn werk, byzonderlyk befchre-'�kn. (*)

Daar zyn drie wegen om den Vefuvius te beklimmen; ?regen.' eene aan den noordkant boven S. Sebafliano voorby denbsp;^Okitna. De andere, naar het wellen,loopt overRefina,nbsp;derde, naar het oollen, over Ottaiano. Die overnbsp;^kfina loopt (t) is de moeilykftq, fchoon hem de reizigers

'det 2eer erg gewoed, en in April eenen hvaftroom naar den kant j, kotnpeji uitgeworpen, die 2. Itaiiaanfclie mylen lang, en2700,

.*'**�gt; het volgende fchoonc opfchrift, t welk den Vefuvius met ^�uklyke woorden bcfchryft. Fofieri,nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;rei

Deei,. nbsp;nbsp;nbsp;Tnbsp;nbsp;nbsp;nbsp;Dits

29�

De berg gsrs gemeenlyk kiezen. Men rydt van dc Magdalen^�' V'jfimiis. bj-iig over S. Giovanni a Teduccio, wendt links

ra en Catini naar S. Sebailiaan, �t welk een� weg van twee uuren. Hier gaat men op muilezels zitten�nbsp;rydt tot een hermitage S. Salvatore. Men moet eer nnbsp;de ezels neemt met de boeren , die zig daar ih meniS^�nbsp;bevinden en hunnen dienft aanbieden, akkordeeren,nbsp;zig naderhand niet aan de plomphedeti van datboosaai^'^nbsp;gefpuis, �t welk het fchuim van �t graauw is, bloot t�nbsp;(lellen. De boeren in dit oord� woonagtig leevennbsp;ten deele van, en llooren zig niet aan de door dennbsp;ning opgelegde laften. Een reiziger, die niet tenbsp;is, heeft twee geleiders van doen, waarvan de eef^'nbsp;met een� riem om het lyf, vooruitgaat, en den vreem'^^nbsp;ling, die zig aan den riem vaft houdt, helpt optrekk^��^nbsp;De andere komt van agteren, en duwt hem voortnbsp;paft op dat hy niet valle.

De hermiet hier woonagtig ontvangt de vreemdeling^'' voor een kleine erkentenis, met ooft en wyn , het

DOOR I TALI�N.

en dat wel door een vrugtbaar dal tusfchen den ^cfuvius en twee bergen, de Somma en de Ottaiano. 1nbsp;Somnia beftaat uit eenen rots, die met allerlei ftoffennbsp;den Vefiivius bedekt is. De laagen van den rots lig-horizontaal, zyn� kleur is graauw en krytagtig, maarnbsp;daarop liggende aarde bruin. Het fchynt niet, en datnbsp;�s ook de meening van della Torre, dat deeze en deom-'�ende bergen ooit gebrand hebben, fchoon Serrao heeftnbsp;liet tegendeel beweert.

De fpits des Vefuvius is omtrent 400. vademen van de ^otnma af. Het gemelde dal, dat hem half omringt, isnbsp;3ooo. vademen lang, gevolglyk heeft de berg omtrentnbsp;�ooo. vademen in den omtrek; De andere helft van d�nnbsp;tgt;mtrek is ongelyk en vrugtbaar, en wordt yltrio dd Ca-'��allo genoemd. Dit dal en hetAtrio feheiden rondom denbsp;1^3ale zandige fpits des Vefuvius van zyncn vrugtbaarennbsp;zo dat de heerlykfte landeryen en wynbergen on-S^veer tot aan de helft van zyne geheele hoogte rei�

�''ihgen van della Torre omtrent 140. vademen lood-'''^�t boven de zee verheven. Hy bevond de hoogte kwikzilvers den i. July 1762. op het Atrio 26.

^det dal is meeft met puimfteen, fchuim, Rukken '^^�1 lava en afch gevuld, en met de zelve ftoiFen isnbsp;de overige fpits des Vefuvius bedekt. Ter regternbsp;^3tid vertoonen zig groote klompen lava van �tjaari737.

daarna ook die van 1755- Hier en daar bemerkt men ^ het Ruk van den Vefuvius i dat over het Atrio en �tnbsp;Tanbsp;nbsp;nbsp;nbsp;dal

2p2

�)e berg dal uitfteckt, in vcrfcheiden hoogtens de opening^'�� Vejuyius.nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;[jy VCl'fchillendc uitbarftingen is uitg�^�

men , fchoon deeze gaten in �t vervolg mecft verflopt worden , en daardoor niet zeer zigtbaarnbsp;zyn.

peg

Als men het gedagte dal door is, doet zig een op, die minder moeilyk te beklimmen is dan denbsp;re plaatfen. Hier begint men den berg te bekloutet�'��nbsp;het zand en de afch, waarmede hy bedekt is, geeftnbsp;en doet dikwyls den voet even zo veel te rug glydennbsp;men hem voorwaards gebragt heeft. Schoon de hoog^�nbsp;maar omtrent 350. vadem bedraagt, heeft men dognbsp;dan een uur tyds van nooden , en zou zonder de hulp d�''nbsp;geleiders misfehien nooit boven opkomen. De bette

de fcherpe brokken fchuims maaken, dat de laarzen d�ele verfchroeyen, ten deele fcheuren, en dat dee2�nbsp;reis byna altyd een paar oude laarzen koft. De gcleidet*nbsp;gaan des ongeagt barvoets, maar de zooien hunner vo^'nbsp;ten zyn door het daaglykfch op- en afklouteren zo

welken den berg op een� tyd beklimmen dat hy rookt lleenen uitwerpt, moeten voor den wind afgaan,nbsp;hun anders alles te gemoot voeren en in gevaar breuS'nbsp;zoude.nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;^

Het fponsagtige uitgebrande keizelzand is wel dan de gegravetie puzzolana, maar tot kalk even zogo^ �nbsp;alzo het van de harsagtige, glas- en kalkaartigenbsp;eene voortreflyke gefchiktheid krygt tot hetzamenbUtnbsp;der bouwflofFen.

Na een� weg van anderhalf uur afgelegd te hebben,

de hermitage af gerekend, bereikt men de oppet'^ ^

d�� bergs, waar, gelyk,aangemerkt is, bydenbran

�ti

DOOR I T A L I E N.

�t jaar 1755. nog een kleiner beig, die 80. voet hoog is,2)� een� rug van 200. voet heeft, is om hoog gerezen.

^an deeze hoogte geniet men een heeil5'k uitzigt. De �Oppervlakte is geheel met zwavel cn met aangefchotennbsp;Zoiit bedekt. De grond is onophoudelyk warm, ennbsp;kit de reeten ftygt hiep en daar rook om hoog. Denbsp;kitdampingen , Fumarole genaamd , zyn altyd w^arm ennbsp;kogtig, gelyk by de Solfatara-. Dat zy zwavel en veelnbsp;aoiits met zig voeren , blykt daaruit, dat zig aan dennbsp;rand zwavel en ammoniakzout zet. Staalen uurwerk-kettingen, of wat men van zilver by zig heeft, beflaatnbsp;in weinig' uuren zodanig van die uitwaasfemingen, .nbsp;dat men moeite heeft, het weder gcpolyft te krygen.

Van de oppervlakte des V^efiivius� af tot aan den kleinen berg zyn omtrent 260. fchreeden, cn de kleinenbsp;berg heeft beneden in den omtrek 770. vademen. Hynbsp;ontftond uit de groote menigte van fteenen, fchuim,nbsp;afch, en zand, welke de berg in �t iaar 1755- op zy-ke oppervl.akte tvierp. Dog de zyde naar den kantnbsp;Van Ottaiano viel in �t jaar 1759. weder in,

. nbsp;nbsp;nbsp;.nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;,nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;,nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;, Miina vm

294 R E I S - B O E K

was met eenc ongelyke poreufe korft een duim overtogen; van buiten had die eene geelagtige ennbsp;binnen eene witte kleur , daaronder lag eene tot ka'''nbsp;geworden� ftof, die veel zwavel fcheen te bevatten,nbsp;dan kwam de natuurlyke mafla van den berg, dienbsp;gelyk een glasaartige fteen uitzag. De fteenen lag��nbsp;ordentlyk in laagen gelyk als op andere bergen, en tva-ren niet door het geweld van �t vuur op malkandcrennbsp;gefmeten. Gevolglyk is de berg niet, gelyk fommig��nbsp;ineenen , allengskens door verfcheidene uitbarftingegt;^nbsp;ontftaan.

Beneden had de mond, even als boven, poo. vade' men iij den omtrek, tot op de diepte van loo. voet,nbsp;want dieper was het niet mooglyk te komen. Dognbsp;zag veele ontoeganglyke holen , aan een van de wel*nbsp;ken men het binnenfte maakfel en de beddingen vaUnbsp;den berg onderkennen kon. De hoofdopening was denbsp;eigenlyke afgrond , v/aaruit een dikke fchadelyke zwaveldamp oprees. De grond der binnenfte vlakte, waaf-^nbsp;op hy ftond , had veele openingen , en was hier e��nbsp;daar naauwlyks lo. duim dik.

Den i6. Oftober van dat j'aar waagde della Tort� deeze gevaarlyke reis in den mond des bergs nog een^-Alzo de wind den rook van de groote hoofdopeni��nbsp;afdreef, klom hy op een kleinen heuvel van 12.nbsp;die een weinig over deeze opening heen ftak , ennbsp;in den regten afgrond benedenwaards , dog konnbsp;dan een fterk vuur, gelyk als in den oven eenernbsp;fmeltery, ontdekken. Om van de diepte te oordee'��nbsp;wierp hy �er een fteen in. Dog deeze was pasnbsp;weg beneden , toen Della Torre eensklaps eennbsp;damp te genioet kwam, die hem byna verftikt had,

POOR ITALI� N.

lt;Jien hy niet in alleryl terug gelopen was. Egter dagt hype ierg 'Jit den weg dien de fteen afgelegd had, dat het vuur wel Vejmiw,nbsp;quot;p een diepte van go. vademen zyn kon. En was hetnbsp;J^elfs nog dieper, zo bleef het dog altyd ver boven denbsp;'Oppervlakte der zee verheven.

In July 1754. had zig de lava, die uit de bovenfte opening des bergs gelopen was, aan deszelfs rand verhard,

Cn, toen de berg in �t jaar 1755. begon te woeden, blee-'oen de uitgeworpen� fteenen op den rand liggen, en daaruit ontflond de kleine berg, die den inwendigen kolk al-lengskens vulde, en omtrent 80. voet boven de oude Oppervlakte uitftak. Hy wies in April van dat jaar zodanig aan, dat hy maar 23. voet van den ouden rand afnbsp;Was, zo dat men �er gemaklyk kon in neder klimmen.nbsp;Tegenwoordig kan men wegens den rook zelden tot iiTnbsp;den afgrond zien, gelyk voor eenige jaaren, �t rvelk veel-ligt by de eerfte uitbailling weder veranderen zal. Mennbsp;moet nu zig vergenoegen met fteenen naar beneden tenbsp;fmyten, om daaruit van de diepte, die niet zeer grootnbsp;is, te oordeelen. Somwylen hoort men een onderaardfehnbsp;geraas, als of de wind met gehuil uit diepe holen uitbrak^nbsp;t)e oppervlakte des binnenftenkolks neemt allerlei kleurennbsp;�an, naar dat de dampen meer of minder deelen van eennbsp;zeker mineraal met zi� voeren. Nu fchynt hy geel vannbsp;quot;ien zwavel, dan wit van den aluin, nu weder groen vannbsp;den vitriool, dan graauw van de menigte der yzerde�len,

Serrao berigt, dat in �t jaar 1737. aan dezuidzyde Meni'yte kolks een klein meer was, dat byna de helft des kolksd^r regcr..nbsp;lgt;efiocg. Hy houdt dat voor zamcngevloeid regenwa-�'�^'*^*^'nbsp;'er, en verzekert, volgens de tienjaarige waarneemin-Sen van Cirillo, dat jaarlyks te Napels 29. duim re- �

X)sberg genwaters valt. (*) Gevolglyk ontvangt de opening vaU Fefuvius. den Vefuvius, die eenc oppervlakte van 109400. va^^'nbsp;men uitmaakt, Jaarlyks .15000. teerlingfciie vademennbsp;ters. Schoon het op den berg zo veel niet regent als �?-den oev�r der zee, fypcit �er cgter nog veel racer water''nbsp;dan boven door den mond invalt, door den rugnbsp;bergs heen, en verzamelt zig in den kolk, binnen in-

Uit dit in dampen opgelofte water ontftaan de zwaare l OoIt eri de nevels, die uit den berg opftygen. Een fterke reger^'nbsp;vlaag (tuit den voortgang van het vuur en koncentreertnbsp;voor eenigen tyd, dog het herhaalt zig fpoedig, en wordf�nbsp;als het regeiiagtig weder eenige maanden heeft opgehoti*nbsp;tjen, naderhand des te llerker. Eenige natuurkundige^�nbsp;waaronder ook Serrao, houden het regenwater alleen

tebrengen. Anderen meenen, dat de berg onder den grond gemeenfehap met de zee heeft. Beide gedagtennbsp;hebben zo veel voor als tegen zig, dat men bezwaarlyltnbsp;iets beflisfends vOor den dag kan brengen. Dat het rc*nbsp;genwater niet alleen voldoende is, maaken de uitbarftin-gen van l�S!-� 1698. en anderen geloofbaar, wanneo�^nbsp;de berg zwaare ftroomen van water, zo zout als dat deinbsp;zee, uitwierp, fchoon men daar tegen zou kunnen in'nbsp;brengen, dat dit niet alle jaaren gebeurt, en zig ondet'nbsp;tusfchen een groote voorraad van water vergaderen kan*nbsp;pen zouten fmaak kan het van het fal ammoniak en aD'

(*) De menigte daarvan is aanmerklyk, vergeleken met die va� Parys, waar men gemeenlyk tp. duim rekent. Dog zy is nietsnbsp;vergelyking van die, welke de Hertoglyk� Modeenfche wiskuiitl'?�nbsp;Cortadi heeft waargenomen. Deeze bevond, dat te Porno Vol.ai'�^*��nbsp;in het landfehap Gartagnana,nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;duim waters in hes jaargt;7'^'

DOOR ITALI� N.

^ere mineralien hebben. Nollet is van gedagte, dat hetD^ Jsrj leewater, door zyn eigen zwaarte, of de drukking der Vijmi�us,nbsp;iugt, door den iosfen grond in de diepte des bergs in.nbsp;dringt, en die geweldige uitbarftingcn veroorzaakt. Denbsp;iiitwaasfemingen, in de lugt verdikt, kunnen misfchiennbsp;de heftige regenvlaagen te wege brengen, welken dik-^�yls na drooge uitharftingen des. Vcfuvius volgen.

De grootfle fcheikiinnigen zyn van gevoelen, dat het Oorzmlm ^uu�fpmven der bergen ontftaat van het zeewater,�twelk*�'��f^r'aB.;nbsp;de menigvuldige yzer- en zwaveideeien in den buik der'^*^quot;nbsp;bergen in eene geweldige' beweeging brengt, el'k'eindelyknbsp;doet ontvlammen. Het zoute zeewater is dara'toe notrnbsp;bekwaamer dan ander water, om dat het zout het vuurnbsp;voedfel geeft. De koks ftvooyen, tot een bewys hiervan , zout op de kooien, om haar een� des te heftigerennbsp;gloed te gceven. De ineefte vuurbraakende bergen iunbsp;Europa liggen aan zee. Het zeggen van Plinins, dat dcnbsp;Zee by Mifeno te rug geweken is, bewyft niets. Dit wasnbsp;Veeleer een gevolg van de aardbeeving, gel-yk men datnbsp;Ook by de zwaare aardbeeving op de kuft van I.isfabonnbsp;Sezien heeft. Welk eenen ontzaglykea afgrond zou denbsp;^efuvius moeten hebben, indien men te Mifeno een ver-'hindering van water befpenrd had ? De aftogt van wa-*or in denVefuvius moeft altyd onbemerkbaar zyn, indiennbsp;plaats vond, aangezien d� menigte van �t zeewater.

De zwavel is de eerfte oorzaak der ontbranding eens �'gs, zo wel ais by den donder. Niets vat ligter vlam.

^olyk men by een onweder een� reuk van zwavel ver-�'Oeijit, zo ruikt men hem ook in de dampen van den Ve-^�'�ius. Hy werpt leevendigen zwavel uit, gevolglyk �quot;oet hy �cr vol van zyn. Om den zwavel in beweegingnbsp;brengen en te doen outvlaramcn, worden �or maarnbsp;T 5nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;yzcr-

298 R E I S - B O E K

yejiivius. �)e zwavelagtige zuuren en de yzerdeelen werken 20 heftig op malkander, dat zy ten laatften in vlamfflC'�nbsp;uitbarllen.

Lemery heeft op deeze wys eenen brandenden door konft voortgebragt. Hy roerde 50. pond totnbsp;gemaakten zwavel en yzerveilfel met water door malkan¹nbsp;der, en begroef dat in een pot, met linnen toegedekt ?nbsp;zyn� tuin 2, voet onder de aarde. Na agt uuren tyds begogt;�nbsp;de grond te ryzen, heet te worden, en reeten te bekomen, waafuit een warme zwaveldamp, en ten laatfte'^nbsp;vlammen voortkwamen. Op den grond rondom had z'Snbsp;een zwartgeele ftof gezet, en in den pot was niets�nbsp;dan een zwart overblyffel van �t veilfel te vinden. Alsnbsp;men veilfel, zuur van vitriool, en'water, in een flesnbsp;doet en fchudt, zo ftygt uit den hals een damp onvnbsp;hoog , die by 't naderen van een kaars vlam vat-Steenkoolen gaan ligt in brand als het geregend heeftnbsp;en daarop een fterke zonnefchyn volgt. (¹) innbsp;fchelkunde vindt men eene menigte van dingen, welkeo�nbsp;onder een gemengd zynde, eene gifting, warmte, oonbsp;ontbranding veroorzaaken. Daardoor kan men de eigotgt;'nbsp;fchappen van den Vefuvius uitleggen, en misfehien brsi^'nbsp;gen alle die ftofFen iets toe. De fcheikundige doetnbsp;proeven in �t klein en gezwind, maar by de bergen, wss¹nbsp;deftoffen niet zo zuiver zyn, moet zig van te vooren os'¹nbsp;voldoende voorraad verzamelen, eer de werkingen ''o'quot;nbsp;gen. Wanneer egter alles reeds in beweeging gebragt

De zee heeft in de nabiiurfchap van den VefuvhiSj by Tone del Greco, veel fteenolie in zig, die by ftU wedernbsp;dryft, en van dc visfehers met fponfen opgcnomen wordt.

DOOR ITALI� N.

�ertoonen zy zig, by zulk eene verfchriklyke hoeveel-I)� ��eid, met des te grooter geweld, en houden des tenbsp;Scr aan.

Wanneer door de gifting in den buik des bergs een hette ^ntftaan is, verandert het water in dampen, die_vcertien.nbsp;buizend maal meer plaats inneemen dan het water van tenbsp;Woren. Men kan denken, watecn�kragt die dampen^heb-*^en moeten, als men de werking eener kleine ^eolipylanbsp;^eichouwt. By de vuurpompen brengt de damp eensnbsp;*^ookenden ketels het gantfche werktuig, voorzien metnbsp;�en dubbelden zuiger en arm, in beweeging. Het is clannbsp;niets vreemds, dat de dampen in den berg eene zo hevige fchudding voortbrengen, en fteenen van verfcheidennbsp;liohderden van ponden opwerpen. Welk eene kragtnbsp;heeft niet het bufchkruid, en nog meer het aurumful-mimns, �t welk uit zwavel, falpeter, en fal tartari be-ftaat, en waarvan een geringe hoeveelheid ontzaglykenbsp;hagen geeft. Altyd blyft de evenredigheid van �t kleinenbsp;het groote. De inbeeldingskragt wordt door proevennbsp;�t klein genomen niet zo aangedaan, maar de geweldige uitbarftingen van den Vefuvius brengen ze innbsp;''erbaasdheid.

tgt;e Lava, of de vloeibaare ftof, welke de Vefuvius by L'A'S. ^yne uitbarftingen in zo groote menigte pleegt uittewer.

ziet �er van buiten als gefmolten yzer uit, dog van binnen gclyk eene ondoorzigtbare glas gewordene ftof,nbsp;als zeiifteen. De lava.gepolyft zyndegelykt veel naarnbsp;^airgcnfteen, dog is zo groen niet, maar veeleer donkernbsp;^^�^aauw. By het uitvliegen uit den berg gelykt zy eennbsp;��ikke bry, dus loopt zy langzaam voort en is taai. Alsnbsp;9 koud geworden is, kan men ze met eene zee vergc-fken, welker baaren zyn gaan ligg,en, maar die nog-

jg,.,. . thans een weinig golft. (?) Trekt men iets �er van m�i Fefnvius. een ftok omhoog ais zy nog vloeibaar is, zo zwelt 2^nbsp;op en wonk poreus, �t welk van ene zeer uitzettendenbsp;liever harlige eigenfehap voortkomt. Het hars zweltnbsp;�t vuur, en wordt hard als het bekoelt. De uitzettendsnbsp;kragt der lava vertoont zig in de golven, holen, grot'nbsp;ten , en pypen , die zy in �t loopen maakt. Zy he^¹�nbsp;de binnenfte vlakte des Vefuvius� tot aan zyn boveO'nbsp;Iten rand der opening op, gelyk in de jaaren 1755. e�nbsp;1767. gefchied is.

Men treft in de lava veele yzer- en ftcenagtige deelo� aan, dog zy zyn �er zeer in verdeeld, zynde de lava eonnbsp;negende ligter dan de gemeens �eenen van den VefuviuS'nbsp;De lava werkt op den zeilfteen , gevolglyk zyn �er yzoi'nbsp;deelen in. De AbtNollet vernam aan den rand deskoik^nbsp;een� reuk als van yzer, opgeloft in geeft van zout. Zfnbsp;laat zig bezwaarlyk door het heftigfte vuur aan�t vloeyOt'nbsp;brengen, alzo veelen haarer deelen reeds tot glas gO'nbsp;brand zyn, en anderen niet tot glas gebragt willen worden-Kollet nam in �t jaar 1749. by eenen zeer heftigen brandnbsp;waar, dat de brandende klompen, die de berg uitftneet�nbsp;in de lugt ten deele uit malkander gingen, en in ^nbsp;nedervallen op de fteenen zo plat als een koeknbsp;den ; waaruit volgt , dat de glasmaaking in �t licha^�l¹nbsp;des bergs zeer onvolkomen gefchiedt.

De tot ftof gemaakte lava loft zig in alle zuuren oP� maar vooral in vitrioolzuuren, met de welken zy

'T welk Virgiliiis zeer elgenlyk undars noemt. wordt in de volgende regels fchoon befchreven:

Vidimus undantem ruptts fornadhtts Actnam Tlammarnm^He globes, It^Hefa�laqut volvcrenbsp;nbsp;nbsp;nbsp;''

DOOR ITALI� N.

opbruifcht. Giet men �er wyngeeft by, en fteektmeny)^ het dan in brand, zo vertoont zig eene fchoone groene Fefuviui.nbsp;kleur. Als men deeze opgelofte ftof laat doorzygen ennbsp;�itdampen, fchieten �er kleine kryftallen van vitriool,nbsp;aluin en een fpits zout aan, �t welk zig in koud waternbsp;niet oploft, en uit ene vermenging van vitrioolzuur ennbsp;glasaartige aarde, die in de lava bevat is, fchynt te be-fiaan. Waarfchynlyk wordt de lava geformeerd van zekere foorten van pyriter, die vitriool, aluin, en inzonderheid veel zwavel in zig hebben. Het geweld desnbsp;Vuurs neemt den zwavel, oi htt phlogijion, nevens hetnbsp;�Vitrioolzuur weg, en fraelt de glasaartige aarde, doornbsp;behulp van den daarin opgeHotenen kwarts, welke zignbsp;ook in de lava vertoont. Daaruit wordt eindelyk denbsp;lava, of een ondoorfchynend glas geformeerd, �t welknbsp;met Koper- en yzcrdeelen, en een�aluinaartigeaarde vermengd is.

Door middel van �t fublimeeren heeft men zuiveren zwavel in de lava gevonden. Alzo zy fponsagtig, hard,nbsp;en geheel niet glad is, laat zy zig voortreflyk om te pla-Veyen gebruiken. Geheel Napels is 'er mede beftraat, ennbsp;in de begravene lieden Herculaniim enPompeji heeftmcnnbsp;het zelve ontdekt. Ook gebruikt men ze aan gebouwen,

Wegens haare hardheid kan de lava zeer wel gepolyS '^�orden. Men maakt �er te Napels tafelbladen, fchoor-fteenlyfte!}, tabaksdoozen en diergelyken van, De prysnbsp;is zeer verfchillend, naar dat zig in de lava zonderlinge

aderen of merkwaardige vermengingen opdoen. maakt ook kleine kaftjes met ftaaltjes van al,Ie de vef'nbsp;fcheidenheden der lava, op'de wys als de ftudiolinbsp;marmer, daar wy by de befchryving van Romen van g�'nbsp;fproken hebben. De lava is niet gemaklyk te bearbei'nbsp;den, zy wederftaat de beitel zeer. Als men ze fyiinbsp;ftainpen, doet zy de befte ftampers in de veizel veelnbsp;lyden. (t)

De lava wmlke uit de bovenfte opening des berg^ vloeit is nooit zo glasaartig, als die uit zyn rug voort'nbsp;komt, om dat de al te vloeibaare ftof zo hoog zig nietnbsp;verheft, als die wdlke meer vafte deelen heeft.

De afch van den Vefuvius j en de lava welke het oinl^ Herculanum bedekt, is wel zeer vermengd, dog komtnbsp;egter met de tegenwoordige fteenaartige lava overeen.nbsp;Door het vergrootglas bezien , vertoonen zig zoutagtigmnbsp;doorfcbynende, glinfterende deeltjes, en kleine zwartsnbsp;korrels daarin. Brengt men het in 't vunr, zo geeft z/nbsp;een weinig een zouten fmaak, gelyk aluin. De zwartsnbsp;korrels fchynen hars te zyn, die vloeibaar geweeft is gt;nbsp;en de ftof bekwaam gemaakt heeft tot loopen j maarkouJnbsp;geworden zynde, en door de veele daarmede vermeng^l�nbsp;deelen, zig niet met malkander verbonden hebben.nbsp;let denkt daarom, dat het geen men te Herculanum vis'll

(f) De Heer de h Condamine , die zig lang op de brandc'��l* bergen Picbmca en Cliinaboraco in Peru onthouden beeft, ''O�nbsp;�er nooit eenige ftof gelyk aan de lava des Vefuvius. Dognbsp;treft �et een foor: van zwartagtig kryftal aan, Piedra denbsp;nbsp;nbsp;nbsp;�

�t welk niets anders dan glas is in een� brandenden berg ten. Daaruit volgt dat de brandftof in Peru vloeibaarder 'S gt;nbsp;lig ter tot glas wordt.

DOOR ITALI� N.

een gewoone lava is, die egter zeer vloeibaar is geweeft,D^ ber^/ en daardoor met grooter geweld voortgejaagd is gewor-den, zo dat zy als regendroppels, die naderhand in afchnbsp;Veranderen, nedergevallen is, en de bedekte Had geheelnbsp;Vervuld heeft. Het onderfcheid beftaat alleen daarin ,nbsp;dat die lava minder zamenhing en vaft was, dan de he �nbsp;dendaagfche gemeen lyk pleegt.

Nog voor eenige jaaren moeftenverfcheiden�menfchen de dorpen veilaaten, uit vrees, dat de zwaarte der afch,nbsp;die op hunne huizen gevallen was, die mogt doen invallen. In 't jaar 1765. bemerkte La Lande, op een� tj�dnbsp;dat de berg taamlyk ftil was, dat de huizen en tuinennbsp;te Portici des nagts met zulk eeire afch geheel dun be-fttooid waren. Naar de waarneemingen van Della Torrenbsp;van �t jaar 1751. en 1754. is de lava in 't eerfl: nooit zonbsp;vloeibaar als op�tlaatft, en ten aller laatflen verandert zynbsp;in een ligt zwart fchuim, dat uit zeer naauwt�zamen verbondene deelen beftaat.

Eenigen oordeelen dat de Solfatara, de Vefuvius ^^Cmeen de Etna, die meer dan 50. mylen aan geene zyde defchap vannbsp;zee ligt, eene onderaardfche gemeenfchap met malkan-'*'*nbsp;der hebben, alzo de Vefuvius eene ontzaglyke menig-*nbsp;te van allerlei ftolFen uitgeworpen heeft en nog uit-Vferpt. Dog dit is even zo weinig gegrond, als wan-�^eer men, om de gemeenfchap van den Vefuvius metnbsp;de zee te bewyzen, voorgeeft, dat met de lava dikwylsnbsp;^isfehen, mosfelcn, en zeegewasfen zyn uitgeworpen.

^ella Torrc heeft een� vergelyking tusfchen de hoe-^'eelheld der uit den berg gevloeide lava en den innerly-^en omvang des bergs gemaakt. Hy neemt voor de boogte der fpits, welke men in 1755. zag, 130. voetnbsp;*an, en 377, voor de diepte van den afgrond daar onder.

3^4 R E I S . B o E K

De berg ban dan 1510460879. teerlingvoeten ftof beva^' Fejuvius. ten, gevolglyk zeven en dertig maal zo veel Hof als

in �t jaar 1737. uit liep, als men naamlyk aanneemt, ho� veel ruimte zy in haarenatuurlykc ligging inneemenmoef'nbsp;Hieruit blykt, dat de tot nog toe iiitgevlocide ftof u¹''nbsp;den eigenen buik des bergs, of uit den grond onder zy¹nbsp;nen voet liggcndcn, gekomen is. Het land zou doornbsp;zwaare fchuddingcn reeds lang verzonken zyn, indiC�nbsp;de berg de geheele landftreek ondermynd had. (¹)

Eenigen tragten de gcilieenfchap daardoor te bewyz�^� dat beide bergen te gelyk aan �t branden raaken; and�'nbsp;len daardoor, dat als de eene brandt de andere ophoudt!nbsp;dog het een en �t ander is fomwylcn by toeval gebeurd�nbsp;dog kan niet als een bewys aangenomen worden.

Als de lava eenigen tyd op laage plaatfen geruft heeft 1 bevrugt de lugt ze als met zout, de wind dryft �er allerlei aarde eii zaaden over, zo dat na cenige jaaren daatnbsp;�weder een vrugtbaar land van wordt, �t welk beboufl'^^nbsp;kan worden. Serrao verhaalt tot een voorbeeld, datd�nbsp;Domimkaanen van het kloofter Madonna del-Arco.nbsp;noordwaards den Vefuvius, by �t graaven eens puts v�¹�nbsp;240. voet diep, drie laagen lava boven malkander, en elk�nbsp;reis eene laag vrugtbaare aarde daartusfchen, gevond�^nbsp;hebben, het welk bewyft, dat die ftreek even zo v��^nbsp;maaien door den Vefuvius ovcrftroomd, en weder do�!-� menfchen handen bearbeid is geworden.

Pater Amato heeft de ongegrondheid deezer meeninguitv^^^^, lyk in xyne ve:handelir g bewezen, welke by de Franfchenbsp;-taa tng van de hilborie des Vefuvius van Pater delU Torrenbsp;k-

DOOR ll'ALI�N.

^rand, van de lava overllroomd, of daaronder begraven D: herg worden, is het eenig� niet dat de naafte Isndftveekennbsp;'�an den Vefiivius en haare bewbohders dreigt. maar nanbsp;*ang aanhoudende vuurfpuwingen ontffaan ook dikwylsnbsp;^efmetlyke �iektens, waarvan Delia Torre e�n voorbeeldnbsp;V d�n brand des jaar 17lt;i5. b'yb'fengf.

Wy befluiten dit berigt met de fchoone fch'ldery, wel-Virgilius Am. lib. 3. vr. 570. van den Etna maakt, het quot;'^Ik men ook op den Vefuviu� kan overbrengen.

Interdumque atrani prorumpit ai aethera nuhem, Turbine fumantem piceo, ^ candente favilla,nbsp;Attollitque globos flammarum Jidera lambit.nbsp;�iiterdum fcopulos avuljaque vifcera montisnbsp;Erigit eruUans, kqiiefaUaque Jaxa Jitb auraSnbsp;Cum gemitu glomerat, fundoque exc�jl�at imo.

Na Herculanum en cT�n Vefuvius tierdi�n�n ook der�f-p^^^^y^ der naaftgelegen� Heden bezien te worden, De vj�gStabia,eriz.nbsp;?3at van Refina langs de kuft/di� met aartige landhuizen ennbsp;stidere gebouwen bezet is. Op hef dorp Torre dell� Amun-is een' geweerfabriek, waarin ointren� ze�lig man,nbsp;vo�t �s K�nings rekening'^ werkeninbsp;Pofiipeji of Pompeja werd ter gelyker fyd als Hercula'-onder de afch bedolven, en ,aan de rivier Sarno,

�S'ie myl van Torre dell�Annunziata, by toeval, door de boeren ontdekt. Deez� plaats ligt omtrent fa. Ita-^'aanfche mylen van Napels af, aan den grooten weg v'annbsp;V. Deel.nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;Vnbsp;nbsp;nbsp;nbsp;Sa!-

3o6 R E I S - B o E K

Pompeji. Salerno, onder het zelve foort van afch als Herculanu�� dog maar eenige voeten diep. De korft en aarde bedek'nbsp;ken de oude gebouwen maar ter hoogte van eenige voe*nbsp;ten, zo dat het hier veel gemaklyker is tegraaven;nbsp;behoeft nicy;, gelyk te Herculanum j de ftof van de eei��nbsp;plaats naar de andere te brengen, maar fmyt alleennbsp;daarop liggende aarde tegens de wynbergen aan. De K^'nbsp;ning verwerft de vryheid om een ftuk te doen omgraave�nbsp;jnet weinig koften van de bezitters.

In �t jaar 1755. werd een begin met graaven gemaakf' Het kleine getal van handen die �er aan aarbcidcdennbsp;oorzaak, dat men met de ontdekkingen niet ver gek�'nbsp;men is. De plaatfen waar men zoekt liggen op een�nbsp;hoogte, eene halve myl van de kuft. Daar vertoont z�onbsp;zelfs eene ftadspoort, eenige graffteden en een huis,nbsp;dat ten deel�e zeer onregelmaatig met marmer geplavei'nbsp;is. In �t jaar 1765. ontdekte men het begin eens theaters�nbsp;veel grooter dan dat van Herculanum. Een kleine tein'nbsp;pel, wien het bovengewelf ontbreekt, geeft geen groot�nbsp;denkbeelden van de oude bouwkonft deczer plaats.nbsp;zuilen zyn van bakfteenen, en met ftukadoorfel ovoi'nbsp;trokken; het weinige beeldwerk beklapt een flegtenfma�^'nbsp;De Koning heeft de fchiideryen van de muuren naarF�'^nbsp;tici doen brengen. De trap is final, en van wit gro��nbsp;agtig fchynond marmer , dat egter by het Karrarifchenbsp;komt. Een paar op zig ftaande altaaren zyn nognbsp;te zien. Midden in den tempel ziet men eene kapelnbsp;een� trapt Aan den voet derzelve ryzen fchadelykenbsp;pen om hoc^. Het opfchrift des tempels is r

Ni Popidius N. F. Celfinits adem Ifidis TerTlt;s e�llcipfam s fundament� Si P. rejiifuit. H%nc

DOOR I T A L I � N.

f'Js �b liberalitatsm cum ejjfet annortm fexag. ordini ftio Pombeji. gratis adlegetunt.

Dit opfch'i'ift bewyft, dat iemant die b�ven de zeftig xvas niet langer Decurio behoefde te zyn, indi�n �ernbsp;^^ene byzonderc redenen voor het tegendeel waren. Denbsp;^'-�nipe} heeft zig alzojzeventienhonderd Jaaren zonder denbsp;�''infte verandering gehoaiden, en de lava heeft hem voornbsp;�^8 verwoefttngen der barbaaren en de ongemakken dernbsp;^�'�t bewaard. Aan den muur vertoont zig nog een kleinnbsp;^82!gt van zeer fr�che kleuren, inzonderheid heeft zig hetnbsp;'^laaiiw tvei gehouden. Men bemerkt daarop een huisnbsp;'Wet tegelen g�dekt, een� gallery met een� tuin en eenenbsp;^''ktein, en maakt zig daaruit een begrip van den voor--Wiaaligen fraaak. Het is jammer, dat men de anderenbsp;fchilderyen niet aan de muuren gelaten, eii zo het gehee-' '

Ifc gebouw gezogt heeft te onderhouden. Zy zouderr 'ian een geheel hebben uitgemaakt, dat men beter beoor-kon, en de fchilderyen zouden, doof het afnee-��'^n van de mtiuren �n het vervoeren , zo veel niet ge-*8den hebben.

Tot het bouwen van Fompeja is veel lava, gelyk aan ^8 Via Appia, gebruikt geworden; een ander bewys, datnbsp;^'Vefuvius voor den grooten brand van �C jaaf 79. reedsnbsp;daarvan moet uitgeworpen hebben. Men gaat nog-�wftadig voort te Pompeji te graaveny en heeft reeds veelenbsp;^^hoone dingen gevonden. De befte antieke fchilderyennbsp;�ottici, als de daiisferesfen en de centauren Op zwar-grond, zyn te Pompeja gevonden. Verders een� heer-^^8 Vaas van Parifch marmer, zowel in aanzien der ge-^Wte, als van het voorgeftelde bacchusfeeft van vlaknbsp;�'wrheven werk. Men kan zig nergens beter een rigtignbsp;V 2

So8 R E I S - B O E K

begrip nopens de inrigting :?an de woonifigen der Oude'* maaken, als door een paar geheel bloot gegravene huinbsp;zen te Pompeja. (*) Alle de huizen waren vierkantnbsp;bouwd, en hadden van binnen een� plaats., �m de well^�nbsp;de kamers rond loopen. Onder het dak was een uitd:�*^nbsp;van planken , om voor den regen befchut daarondernbsp;kunnen gaan. De muuren der kamers zyn allen befch'*nbsp;derd, maar het gewelf daarboven is ingeflort. De dei'quot;nbsp;ren zyn doorgaans hoog en breed, moetende, by gebreidnbsp;van venflers, daardoor al het ligt in de kamers konicu-Aan de tot nog toe ontdekte huizen te Pompeja treftiu^'^nbsp;geene fpooren van venders aan, maar wel op andef�nbsp;plaatfen, fchoon het gebruik van venders gantfch niu''nbsp;algemeen was. Veele kamers zyn onregelmaatig, waur'nbsp;van men' de reden niet ziet, en dit valt des te meer innbsp;oog, om dat de vloer met moza�eken is ingelegd, waal'nbsp;van� de invattingsHnien met malkander regte hoekennbsp;maaken.

Van Pompeja begeeft men zig oodwaardsy omtusfcheo' Bofco en Mauro, als ware het, een groote vyver van lava tsnbsp;zien. Zy is rood en zwart, en veel fynder gefmoltennbsp;als anders. De oppervlakte heeft een onregelmaatig enu'*nbsp;golvend voorkomen,- fchoon zy hard is.

Van daar keert men zig naar de andere of de landzy^^ van den Vefuvius tegens Ottaiano , den berg Sommanbsp;S. Anadafio, en laat in de verte de oude dad Nola h'g'nbsp;gen, welke door den dood van Keizer Augudus innbsp;hidorien bekend is. Zy was de geboorteplaats van P''quot;

danu�

Het zoude te wydlooplg zyn ze te befchryven. Wlnkd��*� maakt �er geleerde aanmerkingen over, in zyn tweede betig�nbsp;Ji�rciiianunv, bl. ey.

POOR ITALI� N.

^anus Brunus, die in �t jaafi�oo. te Romen verbrand t^�erd. Poinpeji was, volgens Strabo, de gemeens haven van Nola. Nocera, en Acerra.

Eene myl van Cajlell a mare, en nog verderals Pompeja gtabia. Van den Veruvius, liggen de ruinen van StaUis, tegenwoordig Stabia of Gragnano. Galenus zegt, dat de Romeinen te Stabia:, uit hoofde van de fchoone daarom-ftreeks wasfende kruiden, welken het vee tot voedfeinbsp;dienden, de melkkuur plegten te gebruiken, en nog tegenwoordig houdt men te Napels de daar gemaakte kaasnbsp;Gi) de melk van Stabia vQor de fmaaklykften. Stabiaa wasnbsp;eok Qin haar water beroemd.

Men behoeft hier niet diep te zoeken om op de oiidi heden te komen, en zo dra men verder graaft wordt hetnbsp;voorgaande gat weer toegefmeten. Om de aibeiders nietnbsp;te veel te verftrooyen, heeft het werken hier federt eennbsp;paar jaaren opgehouden. Qm de zelve reden heeft mennbsp;Verfcheiden verder tegens Sorrento by Pragano ontdektenbsp;onderaardfche vertrekken laaten liggen, en den ingangnbsp;tot op een anderen tyd toegemetfeld. In den omtrek vannbsp;Sorrento en MafTa geneeren zig de inwoonders nieeft vannbsp;kalveren voor de ifad Napels te meden, alzo daar jietnbsp;vleefch ongemeen malfch en fmaaklyk wordt.

Tegens over het voorgebergte van Minerva ligt heteh^-^^^^-^ land Capri, bekend wegens de affchuwlyke buitenfpoo-

(*) Van bet mineraale water re Caftell a mare, 't weik in de na-buurfchap Ugt, heeft de geneesheer Kaimundus dc Malo in jaac 17 j4. cenc verhandeling ultgJgever.

UEIS-BOEK

Stuliia. righeden,'welken Tiberius daar bedreven heeft. ECquot;1 ge ruinen worden zelfs voor de plaatfen waar hy zyn�nbsp;welluften gepleegd heeft uitgegeven.nbsp;pgjlg^nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;Het is zonderling dat van zo merkwaardige ruinen�

als die van Pcjlo zyn, eerll omtrent federt vyftien gefproken wordt. Deeze ftad heette oudtyds Pcwjlur'^^^nbsp;Pojid�nia. Neptunus werd daar inzonderheid gedienlt;l'nbsp;De zeeboezem, van waar zy omtrent anderhalve mylnbsp;ligt, heette eertyds $ims Paejianius, maar wordt tege'^'nbsp;woordig naar de ftad Salerno genoemd. Een jong febi¹'nbsp;der te Napels, die uit het nabuurige vlek Capaccionbsp;boortig was, tekende, om het jaat 1752. �er iets van sf�nbsp;en vertoonde het zyn meefter. Eenige Engelfchcn 7-^'nbsp;gen de fchets, en v/erden daardoor begeerig de plaa^¹nbsp;zelve te bezoeken. Van dien tyd af werden de Napob'nbsp;taanen, die tot zo lange^toe niet wiften, dat de ovet'nbsp;blyffels cener geheele ftad in hunne nabuurfchap W3'nbsp;ren , opmerkzaam. De Graaf Gazoles deed �er eennbsp;togt naartoe, en liet alles naauwkeurig aftekenen, metnbsp;inzigt om �er een boek over te fchryven. Thans bezoeken de meefte reizigers, die liefhebbers der oudheden zyn, deeze plaats. (�!')

' nbsp;nbsp;nbsp;Wen

De voTgend� aanmetkingen lyn uit Winkelmans voorbed?' voor zyne aanmerkingen over de bouwkunft der Ouden genonjetinbsp;en werden in myn bywezen opgetekend. Ik had het genoegen;nbsp;waaraan ik, wegens het ongelukkig einde des overledenen Winkel'nbsp;mans,tiiet zonder aandoening g�denke, deeze reis in zyn genii'nbsp;Ichap te doen, waardoor die te leerzaamer werd.

Sedert dien tyd zyn 'et reeds verfcheiden befchryvingen met ten van Pefto gedrukt geworden. Eerll gaf Dunsont innbsp;nbsp;nbsp;nbsp;quot;

DOOR ITALI� N.

Men ziet de in �t vierkant getrokkene ringmuuren nevens de vier ftadspoorten zeer duidelyk. Zy zyn uitnbsp;groote fteenen, die buitenwaards als diamanten gepuntnbsp;Zyn, zonder kalk t�zamengezet, en hebben torens opnbsp;zekere afflanden. Van binnen ftaan twee tempels ennbsp;een openbaar gebouw, dat of eene bafilica of een gym�nbsp;nafium geweeft is. Buiten het Pantheon te Romen treftnbsp;men geen gebouw uit de oudheid aan, dat zig zo geheelnbsp;gehouden heeft. De eene tempel heeft beide zyne ge�nbsp;Veis nog ten vollen, en de andere meerendeels. Allenbsp;drie de gebouwen hebben rondom eene vrye colonnade,nbsp;en van vooren en agteren een portaal. Aan beide denbsp;tempels telt men van vooren en agteren zes zuilen, ennbsp;aan eenen op de zyden veertien, en aan den anderennbsp;dertien, de twee hoekzuilen mede gerekend. Het bin-nenfte des tempels is, gelyk gebruiklyk is, in een muurnbsp;befloten. Alle de zuilen zyn dorifch en geftreept, dognbsp;zonder voetflukken. De zuilenwydtens in den tempelnbsp;hebben niet voikomen anderhalf model , of middellyn.nbsp;He langte des grooten tempels bedraagt 386. palmi vannbsp;Napels, die grootcr dan de Roomfehen zyn, en danbsp;breedte 55.

�ekemngen uit ep 6. bladen, volgens tekening van den Heer JoHi, laatften zyn boven by de oudheden vanPozzuoli bygebragtgewor-'len. In �t jaar I7�S- verfcheen te Londen een pragtig werk, in �cnbsp;�ngelfch en 't Franfch, onder den titel: Thi Rnhis of Paejlum,nbsp;quot;Iheraife rofdoiiU, l'y Thorr.as Major, Van dit werk moet men on�nbsp;^erfchelden het geen in 177�- te Patyt is uitgekomen: Les minesnbsp;Pnejltm, tradaOion litre sle I rinaMt ^ in fgiio. jj;. plasten vannbsp;^umont zyn hier weder in gebragt, cn arderc oudheden van Napels , Herculanum enz. 'er bygevoegd.

agteren, en agttien op elke zyde, de boekzuilen maal gerekend. Onder het kapiteel ziet men aan haarnbsp;ongemeen konftig gevyerkt fieraad, 't welk aan fotnniig*^'�nbsp;overeenkomt, aan anderen niet. Het gebouwnbsp;205. palmen in de langte, en 92. in de breedte,nbsp;heeft, volgens gewoonte in de tempels, van binnen cen*^nbsp;afgeflotene plaats, en drie ryen zuilen, waarvan eenig�'�nbsp;nog ftaande zyn. 4an de drie gebouwen js het bovenft^nbsp;deel van 't hoofdgeltel, naamlyk de kornis, weggelaten!nbsp;en alzp zy de oudlle gebouwen van dorifche order zyngt;nbsp;zo bemerkt men, dat de trigliefen en tappen niet 'n!'nbsp;gens de manier, die men naderhand gemeeirlyk yolgn^�nbsp;aangebragt zyn.

Midden in de fingmpuren der ftad ligt het amfitheater, waarvan nog tien ryen zitbanken, en de gewelven daaronder, zyn ftaande gebleven. De langte bedraagt i65'nbsp;palmen, en de breedte 120. Behalven dit ontdekt nieilnbsp;jpooren van een theater, en buiten de muuren dridnbsp;graftekens van tegels.

HET LUSTSLOT CASERTA.

Caferta, De kleine bisfchoplyke ftad Caferta ligt in de b�' koorlyke vlakte van Capua, en heeft haaren naam vairnbsp;een hoog ftot, Cafa em. Koning Karei III. thans KO'nbsp;ning van Spanjen, koft het van den Hertog, die deS'nbsp;zen naam droeg, om �er een der pragtigfte luftfloteirnbsp;van de wereld aanteleggen. Ten minften het overtreftnbsp;alle de Italiaanfchen in regelmaatigheid, grootte ,nbsp;fchoonheid. Het plan is van Vanvitelli, wien wy reedsnbsp;by verfcheiden gelegenheden genoemd hebben. De KO'

door I tali�n.

ontbood hem van Romen , om hem het opzigt Caferta Over �t geheele werk optedraagen. (?)

Het flot heeft de gedaante eens langvverpigen vier-^^aiits , welks voor- een agterzyde nbsp;nbsp;nbsp;en tie twoe

Voet lang, en 244.. breed. De ruimte voor de kamers tusfehen deeze plaatfen en de buitenmuur�n bedraagtnbsp;80. voet , de muuren mede gerekend. De voorzydenbsp;liceft vier en dertig venflers, en vier hoofddeuren, dienbsp;Vermiddels vier gangen, door het geheele gebouw voeren, en de vier plaatfen met den tuin verbinden. Denbsp;Voorzyde heeft twee pavilioenen , en in het middennbsp;een breed rifallet. Zy krygt twaalf zuilen met een�nbsp;fchaft van 41. voet hoog. De middelde groote deurnbsp;voert door een pragtigen gang, waar de koetfen kunnennbsp;jnryden, het geheele flot door. Midden in het gebouwnbsp;Jigt een majefttieuf^ agthoekige zaal. Vier zyden komen

Vanvitelli heeft de grondtekeningen en gerigten in een ptag-ftg werk, dat ongemeen zeldzaam is, alzo de IConing alleen het tot Sefchenken geeft, doen gravccren. Het beltaat uit veertien plaaiennbsp;�Tan �t grootfte folioformaat, en heeft ten titel: Dichiraxltne deinbsp;del Real Palaxzo di Caferta, Uit de gezigten kan men vannbsp;grootheid der onderneemlng en van de heerlyke ligging oordee-'en. Het is jammer, dat geene grondtekeningen van de waterleiding,

Volgens den aanleg zal de ftad geheel regelmaatig gebouwd, en �er fabrieken opgerigt worden. Ten dien einde zal men een kanaalnbsp;Van hier naar Napels graaven, om het vervoeren der v/aaren gemrk-^yker te maaken. Da tyd moet leeren, of men na �t vultooyeunbsp;quot;Van het koltbaarc fler op de uitvoering der andere ontwerpen dea--^'t'n zal.

SI4

cene voert naar den trap, en aan de agtfte zyde ftaat beeld van Hercules, die door de deugd gekroond won^^�nbsp;met het onderfchrift: Virtus pofl fwtia fad:a coro-Mt, ^nbsp;welk op de verovering des ryks door Don Carlos innbsp;jaar 1734. zinfpeelt.

De verdubbelde hoofdtrap is van een treflyke bou^' kunde, en ryk aan marmer. Hy beftaat uit honderdnbsp;den, elke uit een ftuk marmers, 18. voet lang. Vaonbsp;boven valt het vrye dagligt �er in, dog �er is een and^�^nbsp;gewelf boven, opdat de regen �er niet in koine.nbsp;trap leidt naar de bovenfte voorzaal,, die insgelyks aS'-'nbsp;kant, en met vier en twintig zuilen verfierd is.nbsp;fchaft der zuilen beftaat uit een ftuk geel marmer,

Vier hoofddeiiren brengen in de kamers. Daar tege� over is dc kapel, ter regterhand 's Konings vertrekken,nbsp;daar hy eenj heerlyk uitzigt over de vlakte van Capu��nbsp;Napels, en dc zee heeft. De vertrekken der Koninginnbsp;liggen ten noordweften, en de andere helft van �t g�'nbsp;bouw is voor de Koninglyke familie beftemd. Alle denbsp;vertrekken zyn gewelfd, fterk gebouwd, en wel ge��quot;nbsp;donneerd. De vertrekken des Konings en der Konif'nbsp;gin zyn door eene galiery 138. voet lang, 4-2. breed,nbsp;en 52. hoog, van malkander afgezonderd.

De Koning heeft zelf het bellek gemaakt vandebreei^' te en de hoogte des gebouws, en naar dat heeft Van''*'nbsp;telli het fchoone plan gemaakt. Eerft zou �er geen the*'

op verzoek van de Koningin �er een gelukkig in gebrag*-Caferta beftaat eigenlyk uit vyf verdiepingen, naamlf^

DOOR IT ALIEN. 315

Vi3n dc eerfte hoofdverdieping, dan nog eene tweede ,Cafei-t9. dan weder eene mindere, welke in het hoofdgeftel aan^nbsp;gebi'Egt is. Op deeze wys vindt het gantfehe hof hiernbsp;Piaats, zonder dat men nog andere gebouwen van doennbsp;^fieft. Alles wat tot de kerk behoort is in de kelderver-tfekken, half onder de aarde, geplaatil, en daaronder ko-quot;^en eerft de kelders, weiken hun lugt door de vehliersnbsp;^rygen, die in de dikke muuren, voorby de kcrkvenllersnbsp;^t-'en, geleid zyn.

Toen de Koning in �t jaar 1760. naar Spanjen ging, arbeideden hier twee duizend menfehen. Dat getal is na-'^eihand verminderd, en eene foinine jaarlyks beftemd egt;in te verbouwen. Veel werks, als het .nanbrengen vannbsp;bouwftofFen, wordt door eenige honderd Turkfehe flaa-Ven en door gallyboeven verrigt.

Men flaat verbaasd over den rykdom van �t flot itj Schon-boftbaar marmer. Geen ander vorft zou dit kunnen m-fiofie:! r :?j Volgen, wyl nergens zo treflyke marmergroeven, ennbsp;^ulk eene verfcheidenheid en menigte, als in Napels ennbsp;Sic�ien, te vinden zyn. De Koning kan derhalven metnbsp;bleine koften zyn flot een fleraad geeven, �t welk mennbsp;��ergens in zulken overvloed aantreft.

�^^intig mylen van Napels; de geele marmers in de kapel, naar het giallo antico gelyken, van Caftro Nuovo innbsp;^'eilien ; de agt en negentig dorifche graauwe zuilennbsp;��et geele aderen, die in de gallery gelykvloersnbsp;^aan, van Palermo in Sidlien. De flcen wordt Pietranbsp;Selienii genoemd. De vier en twintig geele mar*-l^^ren zuilen der bovenfte voorzaal zyn van Apricenonbsp;Apulien gekomen. De trap heeft een foort van

Si6 R E I S . B O E K

alabafter van Vetulana by Benevento. Andere foorteH �van marmer zyn uit de iiabuurfchap van Napels-

Oin zig een begrip van de vceierlei Poorten van Nap�' litaanfche en Siciliaanfche marmers temaaken, heeftnis�quot;nbsp;in de kamers van het oude fiot Caferta kleine zuilen �P'nbsp;gerigt, die drie en vyftig inlandfche fooi ten vertoor.ef�nbsp;welken aan bet flot gebruikt worden, De gehouwen'nbsp;nen komen van niet ver van Capua, en de tegels wordt�nbsp;ten deele te Portici, ten deele by Capua gebakken.nbsp;groote balken komen uit Kalabrien; dog �er wordennbsp;vee! kaftanjeboomen gebruikt. Het yzer wordt uitnbsp;eiland Elba gehaald, -�t welk een groot deel van Itali��nbsp;met dat onontbeerbaar metaal v��rziet.

De geringe prys van �t marmer, der bouwftofFen i� algemeen , en het arbeiden derflaaven, maakt, datdifnbsp;verbaazeiide gebouw, volkomen voltooid, niet bovt�nbsp;de vier millioenen guldens zal komen te korten, de 'Va'nbsp;terleiding daar buiten gerekend, welke alleen een nd''nbsp;lioen gekoft heeft. In �t jaar i/66. was het gebouw to*nbsp;aan het hoofdgeftcl gebragt, en men had drie nhllioeno�nbsp;verfpild. Het flot nevens de verdere gebouwen en t�*��nbsp;nen zullen 86. moggi beflaan, of 85. Franfijhe arpents,nbsp;van poo. vadem, De tuin wordt 50. vadem lang, ennbsp;het einde van denzelven zaleene laan van 160. vademnbsp;een� tent voeren, op een� heuvel geplaatft. Behah��'�nbsp;dat, zyn �er nog verfcheiden door de hertogen va�nbsp;ferta aangelegde bo.fchjes van leccini, laurieren, eonbsp;dere hoornen. De tuin wordt met veele marmerennbsp;den verfierd. Voor twee jaaren- waren �er reeds on)tgt;'�'�^nbsp;honderd gereed, die ten deele kopyen van vermaardenbsp;tieken, als van den Apollo, den Schermer enz. zyn.

bobR I T A L I E N.

^nderheid zyn �er veele tenues onder, om dat de voo-Cafcrta. ��'ge Koningin zeer tegens naakte b'.-elden was.

Van de hoogte van 't oude flot Belvedere kan men den *anlcg van Gaferta, de tuinen, en de omliggende ftree-Itcn het beft overzien. Het hof onthoudt zig gemeenlyknbsp;in �t voorjaar te Caferta. Als het paleis eens klaar zynnbsp;Zal, zal �er de Koning vee! gemaklyker woonen dan tenbsp;Napels, en zyn gantfchen hofftoet om zig hebben. Tenbsp;Napels zou men, uit hoofde der omliggende huizen, nooitnbsp;�eu 20 fcboon gcboutv hebben kunnen maaken, daar inte-deel te Caferta de plaats groot en vry genoeg was. Vannbsp;Caferta loopt een viervopwdigc laan , 3250. vadem langnbsp;tot aan de brug Carbonara op den weg naar Napels.

De piagtige waterleiding, die het water naar Caferta �r. , -,, nbsp;nbsp;nbsp;j ^nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;,nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;fraterkt-

liebben gelyk gefield kan worden, heet jiquedom Caroli-m, en brengt het water 12. mylen van den berg Taburm af, �C welk de plaats is waar do Sabynen de gevangenenbsp;Romeinen op eene fchandelyke wys onder een� galg vannbsp;fpiesfen deeden doorgaan. De hoofdbron wordt Sergen-t� delk Sfizzo genoemd. Aan den voet van den Taburnonbsp;is de waterleiding door middel eener brug van drie boo-gen over de Faenza geleid, door het dal Durazzano gaatnbsp;2y, vermiddels drie hooge boven malkander gezette ryennbsp;fan boogen,- van den eenen berg naar den anderen. Hetnbsp;hicefte werk heeft zy egter by Monte di Garzano gekofi,

'quot;'�aar zy wederom van den berg Longano op den berg Ti-futa gebragt wordt. Daar zyn drie ryen boogen in eene ^ iangte van 1618. fchreeden boven malkander gebragt.nbsp;�e hoogte des werks bedraagt 178. voet. Op zulk eennbsp;f�erk kan het oude Romen, ongeagt al zyne waterleidin-fien, niet roemen. Dc benedenfte ly heeft negentien,

3ig R E I S - B � E K

de andere zeven en twintig, en de derde drie en vccrtio boogcn. De benedenfte pilaars zyn 32. voet bovennbsp;grond, en waar de boog begint 18. voet dik. Zy dr^s*nbsp;gen boogen die van de aarde af 44. voet hoog zyn; dsnbsp;bovenfte ry boogen is 53. voet hoog. De waterleidingnbsp;vannbsp;nbsp;nbsp;nbsp;Julia , die oudtyds het rvater haar Capua bragt�

kwam niet by deezc langte, en in laatere tyden is vol' ftrekt niets diergelyks ondernomen.

Onder den gr�oten boog leeft men: Oiia magno Rf'-' ptthl. hm A. 1734. Carolus Infans Hifpaniarum in exp^'nbsp;ditionem N�apott profsBus transduxerat viBorem exercitW^rnbsp;tnox potitus regno utriusqus Sidlice, rebusque publkis ordi'nbsp;mtis, non hek fornices trophzis onujlos , fic�ti decui-Jdrnbsp;erexit, fed per quos Aquam Juliam celebratisfimam,nbsp;quondam in ufum Colbnias Capuas Augujius Cafar dedU'nbsp;xerat , pojlea disjeBam ac disjipatam , in domus auguftlt;^nbsp;oileBamentum , fux Campanice ci/inmod�m, moUmine ingeid*nbsp;reduceret. A. 1759. Sub euro, Lud. Vanvitelli, Reg. Privdnbsp;4rclnt.

liet werk onder den grond is by deeze waterleiding even zo moeilyk en koftbaar als boven de aarde geweeft-Men heeft op vyf plaatfen bergen , ten deele moetennbsp;doorgraaven, ten deele doen fpringen, �t welk alles eenonbsp;langte van 3000. vademen bedroeg. Hier en daar hebbennbsp;Van de oppervlakte der bergen gaten moeten gegravennbsp;w�orden van 250. voet diep, welken de bomvmeefter z�nbsp;juift van boven wift te doen beginnen, dat zy allonnbsp;regt op den gang voor de waterleiding gefchikt kvVZ'nbsp;men. Waar de waterleiding over geene bergennbsp;loopt zy ter hoogte van 12. tot 15. voet boven denbsp;aarde, zo dat het muurwerk der eene zyde dikwyls np

der

door it alien.

waterleiding bedraagt �ijqo. vadem, en op4800.va-'iein heeft zy een val vafi i. voet. Het water loopt �er '^oor in de breedte van 3. voct en 8. duim, en ij. voetnbsp;boog.

De groote kom, waarin de waterleiding bet water brengt, ligt noordwaards 1600. vadem van Caferta, en isnbsp;4oo. voet boven den grond van �t flot. Alle deezenbsp;�ewigtige waterpasfingen zyn met het eenvouwdigenbsp;''^erktuig van drie glazen flesfen zonder kykers geblaakt, en allen juift uitgevallen. .

By het graaven van den grOoten boog vond men ter �diepte van 90. voet eene menigte van doode lichaa-bren in een kelder, die verbaazend oud moeten zyn,nbsp;blzo uit de overblyffels van Roomfche werken blykt,nbsp;dat de grond byna voor 2000. jaar reeds omtrent denbsp;reive hoogte gehad heeft. Men kan niet wel Hellen,nbsp;flat men toen de lyken meer dan 20. voet diep begravennbsp;bebbc t hoe veel eeuwen zyn �er dan vereifcht geweeft,nbsp;ber dat het water van de bergen een hoogte van 70. voetnbsp;�3rde daarover heeft gefpoeld ! In den berg Garzanonbsp;bond men 20. voet diep den Heen no^ zeer week, alsnbsp;^1 hy zig Eorft formeerde. Hy beHond uit eene zandige bedsgew�yze liggende Hof, van den zelven aart alsnbsp;de overige harde Heen, die egter de hardheid der daarnbsp;bevens liggende laagen niet bereikt-had,

Veele reizigers gaan by hunne terugreis van Napels ftvnbsp;nbsp;nbsp;nbsp;t., Aj 1nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;^ Napelsnw

320 R E I S - B O E E

iVtipelj-jjaarhuurkoetfen of Vetturini, dewyl de poftweg daar n'^*^ hiiwi-n.nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;loopt. Als men deezen weg op dc terugreis

gaat men eeril: tot Capua den poftweg, daar wykt 0�^'^ rcgts af naar Torricello, dat lo. mylen Van Capua ke^'nbsp;By aanhoudende regens is de weg, om zyne kleyagt'S'nbsp;Leid, naauwlyks te gebruiken.

Bemvento. Etlykc mylen links ai blyft de ftad Bcncvento ligg^'�� beroemd in de middeleeuwen door haare hertogen. SS'nbsp;dort het jaar 1677. ftaat zy onder de 'gehoorzaamheidnbsp;Pauslyken Stoels , en Paus Bencdictus XIII. had eensnbsp;wonderbaare genegenheid voor alles wat van Beneventfnbsp;was. Dat bisdom ligt midden in de landen des KoninS�nbsp;van Napels, en het Napolitaanfche hof heeft lang kiftnbsp;getoond, zig voor altyd in het bezit tr ftelfen van dknbsp;vette beetje. Ook heeft de Koning het werklyk, by g^'nbsp;legenheid der laatfte onluften met den Pauslyken Stoelnbsp;weggenomen, en doen bezetten. De tyd zal leeren ofnbsp;hy het op den duur behouden zal dan niet. (*)nbsp;BCmnvia.nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;Torricello ligt Cajanello 7. mylen af. Het is eeO

elendige herberg midden op het veld. Van daar koiik men over een� zeer ttcilen berg in een diergelyke tenbsp;Vittore, en van daar heeft men nog 15. mylen tot aan S*nbsp;Germano.

S. Germano is een kleine plaats van 4000. inwoondot� aan den voet des bergs Casfino, waar hetgafthuis, Ofp�'nbsp;zia,- der Abdy ftaat, en zig de Abt des winters veel ofnbsp;houdt. Zy is van het Casfrnum der oude Romeinen

Dooii italien.

door de Forta Peofa afgefchelden, en ligt aan eene kleine rivier, Fiums rapido genoemd, nog 7. mylen van de gxen Ffapels naarnbsp;zen des Kerklyken Staats. Wegens de vrees vOor de Sa-raceenen, die op het laatft der negende eeuw hier om-ftreeks Veele wreedheden pleegden, deed de Abt, de h.

Benarius,- het kloofter, op den berg liggende, yerller-ken, en S. Germano bemuuren. Des ongeagt werd het oude kloofter in de ftad weder verwoeft, en men ver.*nbsp;ffloedt tegenwoordig alleenlyk, dat het op de plaats vannbsp;bet tegenwoordige gafthuis g�ftaan heeft.

Daar woonen a'ltyd vier monniken in, om de aankomende vreemdelingen te h�rbergen. Hunne gaftvryheid doet hun veel eers aan. Een zeker aantal muilezels isnbsp;beftemd om de vreemdelingen den berg op te brengen,

W'aar de beroemde Abdy ligt. Het kloofter onderhoudt vyf en zeventig muilezels, die alle noodwendigheden dennbsp;berg op draagen, en zo gewend zyn aan den weg, datzynbsp;geen dryvers noodig hebben, en altyd ledig alleen terugnbsp;komen. Zy hebben niet meer dan een uur van doen omnbsp;den h�ogen berg met hunnen laft to beklimmen. Alle denbsp;reizigers, van den prins tot den bedelaar, worden in d�nbsp;Abdy geherbergd. De pelgrims, die altyd boven gehuisveftnbsp;Worden, beloopen fomtyds een getal van ruim tweehonderd. Sommigen beweeren, dat de Abdy maar 500000.

Duitfche daalders inkomen heeft, dog vermoedlyk heelt zy meer, wyl het anders onmooglyk was zulk eene gaftvry-beid te oeffenen.

Van de oude ftad Casfmum vertoonen zig nog ruinen. Casfinum. Zy lag op den rug des bergs, zuidooftwaards van de Abdy,nbsp;in h�t nieuwe Latium, thans Campagnafelice, of Terra dinbsp;lavoro genoemd. Varro had hier,in den omtrek nu IAdan-Ucelli genoemd, een landhuis, waar hy zyn-fchoon-werk

Reis van de re rujlica fchreef. Hy befchryft deszelfs ligging � Napels fiaar hoofddeel van het 3. boek. Cicero verwyt aannbsp;Romen.nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;Antonius, dat hy deeze eerwaardige plaats door zyn�

buitenfpoorigheden onteerd heeft. (*) Theodorik, KO' ning der Gothen, verwoeftte deftad, en liet niets dannbsp;de tegenwoordige puinhoopen over, waaronder de zogC'nbsp;naamde kapel de! Crocifisfo het merkwaardigfte is. Zynbsp;eertyds een tempel in de gedaante van een Griekfch kruia�nbsp;die zig }vel gehouden heeft, en wel klein, dog goed g�'

bouwd is. Hy beftaat uit groote gehouwen fteenen, di� ten deele 8. of 9. voet lang, en zonder kalk op malkan*nbsp;der gelegd zyn. Zyne langte is 30. en de breedte 3 5. voc^*nbsp;Het gewelf is laag, en met vier openingen voorzien�nbsp;waardoor tegenwoordig egter geen ligt invalt, wyl d�nbsp;geeftelyke daarboven woont. De bouworder is toskaanfch�nbsp;in boerfch werk. Zyn geringe omtrek en ongemeendnbsp;Hevigheid heeft hem nu reeds agttien eeuwen in Hand gehouden , zonder dat de woede der barbaaren hem heeftnbsp;kunnen befchadigen.

blyffels van een oud amfitheater, welks kampplaats, are' na, 200. voet lang is, zonder de zitplaatfen, die gebeeJnbsp;. Vervallen zyn, mede te rekenen. De muuren hebbednbsp;cene hoogte van 57. voet. De vyf groote ingangen zydnbsp;a6. voet hoog en 13. breed. Men ziet nog de hokkc�nbsp;voor de dieren, en de kanaalen, die �er het water, ffliS'nbsp;fchien om fcheepsgevegten te houden, inbragten.

{�*) StHdioTum piorxm M, Varro illud voltut dtverforium, il�a villa ^cebanturl cogltahantur l ^xliterismandabantnr?nbsp;fopuli Rom, monumenta majontm, emnisfapietjtU ratio, vmnifynenbsp;7ta, Philipp ��,

D��R IT ALIEN,

�t welk de Ouden opus reticiilatum noemden. In�t jaar A�ape/jjjaar 1756. ontdekte men bier een opfchrift. Het theater,nbsp;dat op eenigen afftand ligt, is byna geheel vervallen.

Men onderfeheidt maar alleen de ronde plaats voor de aanfehomvers, welke 283. voet in de middellyn heeft.

Hier en daar heeft men ook fpooren van onderaardfehe Waterleidingen gevonden, gelyk ook een ftuk eener heirbaan, die met onregelmaatige vyfhoekige fteenen, gelyknbsp;de Fia Jppia, beftraat is.

Daar zyn vier wegen om den berg derabdy van Monte JVfonteCor-Casfino te beklimmen. Drie zyn 20 fteil en gevaarlyk dat zy zelden gebruikt w�rden. De vierde is in �t jaarnbsp;1720. met v�el bogten aangelegd en beftraat geworden,

Onderweg wordt eene kapel getoond, waar zigdedy van den h. Benediflus, en een kruis, waarop zig zyn knie, ingedrukt zouden h�bben. Boyen op den berg overziet men *nbsp;de groote breedte des kloofters van 525. voet. Maar ooknbsp;dceze verbaazende grootte is het eenige merkwaardige, alsnbsp;men den ouden ingang, waar de h. Benedictus gewoondnbsp;heeft, �et onder rekent.

He h. Benediftus heeft, zo men wil, ze in �t jaar 529. geftigt. Zy werd verfcheiden maaien door de Lombarden

(.*) Erasmi Gattol* Cajetani Htfiaria Ahhatiii Casfinenjts is eert geleerd, maar zeer wyillo^P'S werk, over dc hiitorie deezes kloofters, welk in 1734. m vier foliodeelen te Venctien gedrukt werd.nbsp;kene korte befchryving der merkwaardigheden deszelven heeft Fla-vio Marra in 't jaar I7JI* uitgegeven, onder den titel; Difiriilontnbsp;Mmtt Caijine^

X 2

REIS-BOEK

Monte Cas- geplonderd en verweeft. Dog de hertogen van Be fino. nevento herftelden ze weder, en befchonken haar zsstnbsp;ryklyk. De Abdy verkreeg van tyd tot tyd groote vryhe-den, inzonderheid van de pauzen, (f) en werd de toe-vlugt van verfcheiden vorften, gelyk zy ook verfcheidennbsp;pauzen en kardinaalcn voortgebragt heeft. Zy was eetinbsp;geruimen tyd de zetel der geleerdheid, en haare monni^nbsp;ken ftigteden de Salernitaanfche fchool om het jaar io6o-ten minften beweert dat Moreau in zyne in �t jaar 1672-uitgegeven nooten over het bekende boek, in�tjaar ixoo*nbsp;gefchreven, de confervanda bom valetudine liber fcholie Si'nbsp;lernitana.

In het bovenfte deel des kloofters, �t welk naarde kerk loopt, en het Paradys genoemd tvordt, ftaan zes'nbsp;tien marmeren beelden, waaronder de h. Gregorius II*nbsp;van Ie Gros is. Een pragtige marmeren trap leidt naarnbsp;de kerk. Het portaal is van ionifche order, en uit zekerennbsp;; fteen des bergs Casfino gebouwd. De deur, ig. voetnbsp;hoog, is met brons heilagen, waarop de goederen^ dienbsp;de Abdy in �t jaar 1124. bezat, met zilveren letters aangetekend ftaan. Het gebouw werd in het jaar 1649. be*nbsp;� gonnen, en is binnenwerks 196. voet lang, 54. hoog ennbsp;59. breed , zonder de kapellen. Het gewelf ruft opgroo*nbsp;te pilaaren. De dorifche zuilen, ir. voet hoog, van Oo*nbsp;fterfch graniet, heeft reeds de Abt Defrderius uit hetnbsp;Ooften doen komen, enj men vond ze na de aardbeevingnbsp;van het jaar 1349. weder. Alen ftaat verfteld by �t inkomen

(t) Paus Urbaan II noemt de Abdy in eene bulle van 1093. zeer zonderling, cajiat omnlnmnbsp;nbsp;nbsp;nbsp;^ ^uia ex rodeer*

loco, de Henediamp;i peSore, monajllci orninis veneratida nltgio, tiuafi farndifi foute manunh-

POOR ITALI� N. 325

lEen in de kerk over de pragt aan marmer, verguidfel, en ^ fieraaden; egter moet men bekennen, dat zy den Napo-/TOo. �nbsp;litaanfchen fmaak, naamlyk overlaading van koftbiuirennbsp;o.pfchik, verklapt, en niet npr de fpaarzaame keus dernbsp;kerken te Romen ingerigt is. �

De vloer der kerk is met marmer ingelegd, en daar onder ligt nog de oude van gemelden DefiJerius. Denbsp;wanden zyn met marmer overtrokken, en dat weder metnbsp;andere harde en koftbaare lieenen ingelegd. Men zietnbsp;�er ds figiuiren van de kniisfen in van verfcheiden geeftegt;nbsp;lyke ridderordcrs, als die der Tempeliers, die van Cala-trava enz. Het grootfte fchilderftuk van Luca Giordano,nbsp;in den middelgang der kerk, Relt haare inwyirg doornbsp;Alexander II. in �t iaar 1071. voor. De meefter heeftnbsp;zig zelven daarin, voor een� monnik Raandc, afgebeeld.

De fchikking van dit uitvoerige Ruk is fchoon, dog de perfpeftief niet genoeg in agt genomen, zynde de beeldennbsp;des voorgronds, naar evenredigheid van die in den agter-grond, te klein uitgevallen. Aan de zyden der venftersnbsp;ziet men verfcheidene wondenverken van den h. Benp.nbsp;diclus, de portraiten van twintig pauzen , die Bcnediktyrnbsp;nen geweeft zyn. en twintig zinnebeelden van deugden.

Aan de zyden deezer fchilderyen zyn ryke verlieringen, en inzonderheid veel verguld metaal en flukadoorfel.

Dog alzo het kloofler zeer onderworpen is aan hef in-flaan van den blixem, en die voornaamlyk het metaal zoekt, hebben de verguldfels veel geleden. (?)

-(*) De natuurkun'i'S^ oorzaaken van de menigvuldige befebadi-girgen dpor het onweder zyn fikt gemaklyk te bepaa'ien. Ecu� trof de bUscm de bibUotbeek van t klooflerj men gaf dengoe-

52d R E I S - B o E li

De frisfche lugt op deezen berg onderhoudt op de fchil-deryen een ongemeen leevendige kleur, zo dat zy der kerke een vrolyk aanzien geeven. De agt kapellen, ternbsp;2yde aangebragt, hebben alle marmeren leuningen, ennbsp;fchoone zuilen van uitgezogte foorten van marmer. Innbsp;de tweede kapel ter regterhand ruft de h. Karloman, eennbsp;oom van Karei den Grooten. Het fchilderftuk vertoont,nbsp;hoe hy het kleed der Benediktynen van den h. Paus Za-charias ontvangt. Ter regter hand ontneeraen rooversnbsp;hem het vee van �t kloofter, �t welk hy hoedde, en ternbsp;linkerhand klaag: hy �er over aan den abt.

In de derde kapel heeft Giordano drie wonderwerken van den h. Benedidtus zeer fchoon gefchilderd. In denbsp;'vierde ziet men de byeenkomft van Paus Adriaan II-van Keizerin Engelberga en Lodewyk , Koning vannbsp;Lotharingen, in �t jaar 8�6. De laatfte was in dennbsp;ban gedaan, om dat hy zyne gemaalin verftoten, en eennbsp;andere vrouw, waarop hy zeer verliefd was, genomennbsp;had. Het martelaarfchap van S. Bertarius door Vanninbsp;heeft een� buitenfpoorige ordonnantie, maar anders veelnbsp;goeds en een kragtig koloriet.

De eerftc kapel ter linkerhand is met een ftuk van Paul de Matteis verfierd, verbeeldende den jongen Tobias,nbsp;die zynen blinden vader de oogen met vifchgal befmeert,nbsp;het welk wel wat koel uitgevoerd, maar aangenaam gekleurd is. In de tweede heeft Solimene den doop van

den paters va , dat de hemel dat gedaan had om hen te fpaaren, want was de blixern in den wynkelder gefl.agcn, zo waren zy allesnbsp;getroffen gevreeft, maar by de boeken kon hy nlemant vinden.

DOOR I T A L I E N.

fchilderd, naamlyk de h, ApoiJinaria, die op het waterJino. v/andelt, Petrus, en den b. Benedidiis, die eene fchuit,nbsp;als eene zinfpeeling dat zy Huurlieden der kerk geweellnbsp;zyn, ftuuren, en eindelyk de h. Benediftus, die eenennbsp;monnik verfchynt. De vierde kapel is den h. Viftor ge-Wyd. Giordano heeft hem voorgefteld als nog Abt De-fiderius zynde, en weigerende de Pauslyke kroon aante-heemen. (¹)

Het hoofdaltaar is door een dubbelde marmeren balu-ftrade afgezonderd; tien genii van brons Haan �er op, en draagen allerlei zinbeelden, doelende op de waardighedennbsp;welken de leden deezer order bekleed hebben. Viernbsp;groote pilafters met marmer bekleed draagen de koepel.

Het hoofdaltaar wordt voor een uitvinding van Michael Angelo gehouden. Het is ongemeen koftbaar. De trap.nbsp;pen zyn van alabafter, en de voormuur is met verde an-tico, lazuurHeen, amethyften, enz, ingelegd. Binnennbsp;in ruilen de beenderen van den h. Benediflus en de b.nbsp;Scholaftica. De dertien lampen, welken daarvoor branden, fpeelen op de dertien fakkelen, tusfehen de welken men de ziel des heiligs na zyn� dood zegt gezien tenbsp;hebben. Zyne beenderen zyn viermaal opgegraven geworden, naamlyk in 1066., i486., 1545-en 1659. tel-kens zyn �er geregtlyke gefebriften over opgefteld; tennbsp;minden de monniken zoeken �er door te bewyzen, datnbsp;zy regtmaatige bezitters van dat heiligdom zyn. (¹)

Eindelyk bcfloo: hy �er in 't jaar io85. toe, en nam den �aatn van Vi�or III.

(f) Tegens de Bcnedlktynen van Frankrylc, die beweeren, dat de waare beenderen in hunne abdy van Saint Benoit fur Loire be-

REIS-BOEK

MonicCas- Op de eene zyde van �t altaar ziet men het gedenkl'^-' fina, ken van Vi.io Ferramosca, die der kerke in �tjaari53^'

die voor hun zei ven te behouden. Ter linkerhand is h^*-grafteken van Petrus de Medicis, een broeder van LeoX-. waartoe San .GaJio de tekening gemaakt heeft. Hykwam in de rivier Garigliano om �t leeven, toen hem hetFran-fche heir vervolgde. De koepel boven het altaarnbsp;verfcheiden wonderen der twee boven gedagte heiligs*�nbsp;voor. Agter het zelve ligt het koor, welks ge'ftoeltcnsnbsp;fchoon gewerkt zyn. De lambris verbeelden de beroemde mannen der order in basreli�f.

Het koor is met vier groote ftukken van Solimene ver-herd. Het eerfte ter regter hand vertoont den h. Rat-chis, Koning der Lombarden, nevens zyne gemalin T�' ha en dogter Ratrudis. Ply ontvangt het orderkleed vannbsp;den h. Paus Zacharias. Zy begaven zig, zo als de vertelling luidt , in dit Jdoofter; Ratchis leide een wynbergnbsp;aan, die digt by �t kloofter gelegen is en het toekomt,nbsp;en de beide vorftinnen ftigteden het kloolier Riumarola. ,nbsp;De zamenftelling van �t huk en �t koloriet zyn goed,'nbsp;alleen valt de' agtergrond te veel in �t bruine. Denbsp;roode kleederen der foldaateu op d.en yoorgrond zyn tsnbsp;Jeevendig.

Het tweede huk verbeeldt den h. Marcus, die naar Frankryk gezonden werd, qn onder weg alle kreupelen

waard worden. De Abt Angiolo della Noce fcliryft, in zyne kro-nyk van Mocte Casfino, by gelegenheid van de ontblooting dteze* reliqnien in �t jaar 1659 ; Nnnc dimittts fervnm tuum , Vomne t Lnbsp;y.i.e, quta mdermt oatli mei fanSisfimam Patriarchatn 'SentdtSnv'. �nbsp;Itdifi deeas, O�ll�x deftderium,nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;'

door ITALI� N. 329

en kranken gezond maakte. Ter linker hand vertoont zig de Patricius TertuUis, die, vergezeld van vier groo fino.nbsp;te heeren, den h. Benediftiis een bezoek geeft. Pletnbsp;behoort onder de fchoonlle ftukken van Solimene. Denbsp;karakters der koppen zyn voortreflyk, inzonderheid bynbsp;cene vrouw op den voorgrond die een kind draagt.

Het derde vertoont het inartelaarfchap der h. broeders flacidus, Eutichius, Viclorinus en hunne zufter de h.nbsp;Flavia, welken door Manuka, een hoofd derSaraceenen,nbsp;oingebragt werden. Plet ligt is wat verlirooid, maar denbsp;groepen zyn wel geordonneerd. De beul met het zwaardnbsp;heeft eene verkeerde Helling. De vierde en groote fchil-dery Helt den b. Maurus en Placidus voor, die �t orders-klsed zig laaten oinhangen. Het is te zwart geworden,nbsp;en doet daarom geene werking.

Op veele plaatfen der kerk ziet men figiuiren yavipietye commejfe, of ingelegde fyne harde fteenen. Het is eennbsp;foort van moza�ek met groote ftpkken. De confezzime,nbsp;nf de onderaardfche groeve voor de iyken des h. ISene-di�lus en der h. Scholaftica, is in �t jaari54;).. gt;n rots gehouwen. Zy beftaat uit drie kapellen, die met marmernbsp;en fchilderyen, meed uit het leeveu des heiligs geno-�hen, pronken.

De fakrifty der kerke heeft fchoone fchilderlliikken van Sebaftiaan Conca, en goede ftiikadoorfels. Zy bezit een�nbsp;�rooten fchat aan zilverwerk, gelyk men uit den lykdomnbsp;�Jer monniken ligt kan opmaaken. De eetzaal, de biblio-*^beek, (*) en inzonderheid de charterkamer verdienennbsp;Sezien te worden. laatfte heeft een� grooten voor-'nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;raad

(*) Mablllon fpreekt van de bibliotheek en liaare zeltlzaamhedai Zyn Diarium Italicnrn,

X S

33�

Caj-raad van gewigtige dokumenten, die allen in de fc^oon fte order zyn. Zy beflaat drie kamers, waarin mennbsp;der anderen ook de apo/lelcn Petrus enPaulus, doornbsp;Griek in de negende eeuw gefchilderd, aantreft.nbsp;Inzonderheid moet men de kamers van den h. Be''�'

S. Bsne- diftus, en den toren , waar naar toe een kleine diHus. loopt, wegens de verzameling van Bukken der grootft�nbsp;jneefters , niet vporbygaan. De eerde kamer, weU'�nbsp;buiten den toren ligt, en als een voorkamer uitmaal''''nbsp;bevat zeven en zeventig uitgelezen Bukken van alle'*�*nbsp;grootte, waaronder b. v. de h. Petrus van GuerciD''�nbsp;een ChriBus met de doornenkroon van Guido. Innbsp;tweede kamer heeft BenediiBus gewoond. Men hecf^nbsp;ze met een marmeren altaar, veel zilvergereedfcbapnbsp;fchilderyen, verfierd. Onder de laatBcn zyn inzonder*nbsp;heid merkwaardig, eene Maria van JuliusRomanus,nbsp;flilzwygen van Hannibal Caracci, door DominichinOnbsp;gekopieerd, de h. Benedi�lus van Solimene, enz.

�er regterhand des altaars gaat eene deur in de derds kamer, waarin de allerbefte fchilderyen hangen.

�t gewelf, dat met verguld Bukadoorfel verfierd heeft de Ridder Arpino de fchepping van Eva uit Adaiquot;*nbsp;rib gefchilderd. Onder de uitgezogte Bukken hiernbsp;vinden tekenen wy aan, eene Maria van Raphael, ce��nbsp;andere van Guercino , den doop van ChriBus do'r��nbsp;Guido, eene kopy van de vermaarde Verheerlykingnbsp;Raphael, door een� zyncr leerlingen gedaan. De h-nedidiis, die zig, om zyne luBen te dooden, in denbsp;nen wentelt, van Luca Giordano. De fchets vannbsp;ven aangewezen fchildery deezes meeflers van de inwy*'��nbsp;van de kerk. deezer Abdy, die al zo fchoon als bet

door

door ITALI� N.

Hanpibal Caracci. Maria, den kleinen Joannes ''�enkende dat hy het kind Jefus niet wakker maake, eenjino.

bevallig Huk van Domenichino. Eene ruft in Egip-'en, van den zelv^n meefter, voortreflykgekleurd, en ''�I uitdrukking. Men ziet �er een engel op, het kindnbsp;Jefuj vrugten toereikende. Een heilig avondmaal vannbsp;J^kob Basfano. Eene voortreflyke tekening van Jofcfnbsp;Arpino, verbeeldende Chriftus aan een zuil ge-

^nndcn.

�it het vcnfter ziet men den grond des ouden torens , '^elks muuren tien voet dik en vennoedlyk nieuwer zynnbsp;van S. Benediiftus� tyden, alzo het niet waarfchyniyknbsp;dat toen zo koftbaare muuren zouden gebouwd zyn.nbsp;^6gen over het venfter is een klein oratorio van alaba-^er, met vergulde basreli�fs verfierd.

Het nieuwe gebouw, dat in �t jaar 1704. begonnen *''erd, ligt tegen �t wellen en noorden, en is gefchiktnbsp;huisveftinge van dames en aanzienlyke heeren. Hetnbsp;'''ordt Forejlerio de� ndbili genoemd. Boven de eetzaal.nbsp;Waar de pelgrims zig ophouden , ftaat XenoducUumnbsp;^iregrinorum. De monniken bedienen ze aan tafel, maarnbsp;is �er die �t voornaamfte opzigt over het onthaal heeft,nbsp;^^neden woont het werkvolk, welken het kloofter hetnbsp;''Oodigft heeft.

Een kwartier uurs van de Abdy ligt het kleine kloofter f^ianeta, waarvan de kerk in �t jaar 1729. nieuwgebouwdnbsp;De monniken gaan �ernaar toe om zig teverluftigen,nbsp;Voor de kranken zyn bezondere vertrekken aangelegd,nbsp;hier de lugt voor ongemeen zuiver gehouden wordt,nbsp;^h. Ignatius hield zig bier in �tjaari538. veertig dagennbsp;om godsdienftige oeffeningen te verrigten, enfmeed-ondertusfchen het ontwerp zyner nieuweinaatfchappy.

33^

Jino. de Jeaiieten afffammelingsn zyn van de Bened�ttyn^�� maar de order der laatften is niet volgens een zonbsp;lyk i)lan als de maatfchappy der Jefuieten ingerigt, en�^�nbsp;heeft nog nooit reden gehad, die uit drie lykennbsp;gen, gelyk onlangs den Jefuieien gebeurd is.nbsp;fchen is het vertrek, �t welk Ignatius bewoond heeft�nbsp;eer wedervaaren van in een oratoriuni veranderd le word�d'''

De vermaarde Abdy Monte CasCno beftaat ongs'quot; tilt vyf en dertig monniken, eene menigte bedienden�nbsp;omtrent dertigJmedeleden, die zig buiten de Abdyophn'^nbsp;den. Alle iaaren wordt 'er een nieuw Abt verkoren�nbsp;dat wel uit monniken van �t klooHer zei ven, fchoon �

de abten de verkiezing bywoonen, die totdetweeen^� ventig kloofters der verzameling van Monte Caslino'^^nbsp;hooren. Alle de vreemdelingen, welken de Abdybezi^'^jnbsp;kunnen de beleefdheid der monniken , en hunne die''nbsp;vaardigheid, niet genoeg roemen.

Zo heerlyk als 'de ligging deezei- Abdy is, en zo w��'quot; het den ryken monniken aan aardfche geneugtensnbsp;breekt, ftaat nun verblyf egter dikwyls aan zeer ontz�*�nbsp;]yke toevallen bloot. De hooge ligging maakt dat denbsp;men hier menigvuldig, en de onweders geweldig zyn- ^ ,nbsp;den gaat �er eene maand voorby, dat niet het een of

huis door den blixem getroffen wordt, en fchoon �er ze brand of merkelyke fchade door veroorzaakt wordt,nbsp;het nog altyd eenige fchade, en jaagt den monniken

door ITALI� N.

^oor de gewoonte �er geruft by. Egter zyii zy in een Mc^te Coi^ �eftadig gevaar, vooral daar het kloofter reeds eens dooiA'io-aardbeeving geheel vernield is geworden.

�ien van zyn kruin by helder weder ter v/ederzyde de tuften van �t koningryk Napels, en zo wel de Adriati-als de Middellandfche zee zien kan. Vier inylennbsp;'�3n daar ligt ooftwaards Venafro, beroemd by de Oudennbsp;''ft hoofde zyner olie. (f) Eene myl van Monte Casli-quot;o ligt ook Aquino, de geboorteplaats van den h. Tho�

�ver Trofinone en Ceprano. Men kan ook den wNapis naar �^ver Arpino neeinen, in welks nabiiurfchap Cicero gebo Romen.nbsp;fen werd. De plaats heet tegenwoordig Villa di S. Do-Arpino.nbsp;imiico, om dat de Domenikaanen hier een kloofter hebben, �t welk op een eiland in den Fibrino ligt, eer dienbsp;'ivier in den Garigliano valt. Cicero beminde dit landgoed by iiicneeinendheid. Hy Cchryfc aan zynen vriendnbsp;^Uicus, met wien by �er zig dikwyls onthield: � Iknbsp;bemin het eiland in den Febriniis zo zeer als u;

quot; handen van landlieden gedaan, en natuurlyke fchoon-�� heden, die meer te fchatten zyn dan al het grud en ��gt; marmer in de groote paleizen.

''hiias roemt de pla�K insgelyks. Venafranum zonder verder by-is zo veel als de fchoohtte olie. Zo ge''ruikt Jiivtnalis dar

REIS-BO �E

landsdouw is niet fcboon, en ook niet fterk bebouquot; Anagni was eertyds eene ryke ftad. Virgilius zegt innbsp;684. vaars van�t 7. boek derAeneis:

Zy heeft van haaren ouden luider en welvaart veel loren, een lot dat zy met de meefte deden van den Ket*'�nbsp;lyke Staat gemeen he'feft. Men meent hier, dat ditnbsp;gevolg is van den vloek, dien Paus Bonifacius VlU-de dad gelegd heeft, welke kragtiger geweed zou 2)'^'nbsp;dan de opheffing des vloeks door Clemens VIL Bonif�'nbsp;dus werd te Anagni door de Colonnas overrompeld,nbsp;met hem in oorlog waren, en bekwam in de eerde hett�nbsp;een flag in �t aangezigt van een� van de party zynervya�'nbsp;den. De inwoonders van Anagni hadden hier gee��nbsp;fchuld aan , zelfs verjoegen zy den volgenden dagnbsp;Pauzen vyanden. Egter had de toornige Paus onde'''nbsp;tusfchen, zo als de vertelling luidt, zynen onchrideiynbsp;ken wenfch gedaan.

deel gefproken is. Valmontone, eene kleine dad, Prinsfen van Doria, uit de nalaatenfchap der Panifi^*�nbsp;aangekomen, ligt op een� berg. De ligging is aangen^^^'*nbsp;en fchilderagtig. In de kerk en hetPamfilifchepaleis^ynbsp;eenige goede fchilderyen. Van hier tot Romen overnbsp;lorna en Tom nuova zyn nog 12. mylen.

OOR ITALI� N.

ilElS VAN ROMEN OVER CITTA GASTEL- Romennae,, LANA EN TERNI NAAR SPOLETTOnbsp;, EN FOLIGNO.

Als men Ponte molle over is vertoonen zig twee groene Wegen, de eene, noordweft, is de Via Casfia der Ou.

die over Viterbo naar Florencen loopt, en op �t '^'nde van �t 2. deel befchreven is. De andere, of denbsp;^iaFlaminia, legcn �t noorden, gaat over Citta Caftelia-en Spoletto naar Foligno. Daar verdeelt hy zig we-^er, en gaat of over Arezzo naar Florencen, of van F�-^igno op Loretto, Ancona, enz. De beide laatfte wegen zyn nu te befchryven, en wel eerfi die over Pe-tugia, Cortona en Arezzo, die wel van de minfte reizigers gebruikt wordt, dog egter veele merkwaardigbedeanbsp;oplevert.

Ry Regnano vertoonen zig overblyffels der oude Via ^laminia, welken uit groote breede fteenen beftaan, dienbsp;�Ster glad en ongemaklyk voor de paarden zyn.

Aan deezen weg ligt Citta, oi Citta Cajidlana, op een CittaCaJlcU fteilenberg, 34. niylen van Romen. Men telt in deezetoto-ongeveer 3000. inwoonders. Ey heeft tegen overnbsp;�lk der vier werelddeelen eene poort, maar hangt metnbsp;berg alleen aan de zyde der ci'tadelle, gelyk een halfnbsp;^'iand, t�zamen, want op drie zyden is zy met kleinenbsp;*'ivieren omgesven, die ter diepte van 300- vademen omnbsp;ftad loopen. Twee daarvan vallen in de derde Treianbsp;^�^tiaamd , en deeze Rort zig 3. mylcn verder in dennbsp;�iber.

336 R E I S - B O E K

Rj^minaarovexden, hier gelegen heeft. De Vejiers verzettedeo o tgm.nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;eeuwen op het hardnekkigft tegen

juk der Romeinen. Dus verbeelden zig de inwoondef� veel op de dapperheid hunner voorouderen, en wyZ�� nbsp;by de brug aan den voet der ftad over deCremeraliB�¹^_nbsp;de, de plaats aan , waar de Vejiers de driehonderdnbsp;verfloegen. (?) Andere geleerden zyn hierentegennbsp;me�ning, dat het oude Fescennium, de hoofflad detF^'nbsp;lifci, hier gelegen heeft.

De ligging deezer ftad, die aan drie kanten met en aan den vierden met eenen berg, die ligt te verdn¹^'nbsp;gen is, omgeven is, fchynt het waarfchyniyk tenbsp;dat Veji hier geftaan , en eene zo langduurige belegd'¹�^nbsp;kunnen verduuren hebbe. Vcrmoediyk werd op deeze��nbsp;berg, na dat de Gothen in Italian zo flegt huisgehoud^''nbsp;hadden, eene citadel gebouwd, welke der plaats dt�nbsp;naam van Citta Cajlellana gaf. De tegenwoordige citadi^¹nbsp;isfterk, en heeft zeer dikke rouuren, beftaande uit e�quot;nbsp;foort van tuffteen, die in de vorft ligt affpringt.nbsp;der VI. die niemant veel betrouwde, deed zeaanlegg^�'nbsp;Zy dient tegenwoordig tot een gevangenhuis voornbsp;fcheiden ftaatsgevangenen, waarom �er eene bezetting'�^¹'nbsp;dertig man ligt. De Spanjaards nefteldenzighierin�tJ^�^nbsp;1744. toen zy by Velletri ftonden, en deeden allesnbsp;der in ftaat van verdediging brengen. Over den 1�¹^^nbsp;gen dyk, waar langs men van den berg in de ftadnbsp;wordt het water in de ftad geleid.

door ITALI� N;

De berg waarop Citta Caftellana ligt beilaat uit een loodagtigcn tuffteen,' rvaarin vcele zwart gebrande puiin-fteenen zitten, die ten deele klein, ten deele zo dik zynnbsp;als een mansmiddel. Eene myl van hier liggen de vervallen muuren eencr oude ftad, welke de meeften voornbsp;Falerium houden. Zy zyn van groote ftukken van dennbsp;zelven tuffteen gebouwd, die zonder kalk op malkandernbsp;gezet worden.

De rots waarop Citta Caftellana ftaat is noordwaards met het veld door eene fchoone brug verbonden, welkernbsp;pilaars eene ongemeene hoogte hebben. De Kardinaalnbsp;Imperial!, die in 't jaar 1712. Prefetto del bonGoverno, ofnbsp;^Pziender der wegen was, deed ze bouwen. Het riviertjenbsp;'Vaar zv over ligt heet Rio maggiore of RemiccL

berg heeft op eene zeer onnozele wys eenen heiligen in de we-gebragt. Veelligt fchreef men eens �V. Orads, waaruit naderhand tn de tyden der onnozelheid een heilig gemaakt wierd, en eindelyknbsp;S'heel S. Ore/le. Op eene diergelyke wys was, getyk Mabilion p.

van zyn Itinerarium Ital. aantekene , byna een heilige Viarus �iuflaan, wyl men een� Heen vond waarop S. VUt. Itond. By go-'hk toonde een geleerde, dat het een brok van een oud opfchrifcnbsp;Was, waarop frafedstS VIaiRgt;frgt;� gedaan heeft.

338 REIS-BOEK

Reis van Als men Borghetto door is, komt men langs denrchoo-.Romen mar Ponte Fflica over den Tiber. De brug draagt den naa'^* Foligno. yan haaren bouwer, Paus Sixtus V. OmftreeksOm'tob�nbsp;OtricoU. [,g^[.Qef�]g plaats, vindt men gehcele heuvels van

ronde keifteenen, als �er in de rivieren zyn, wanneer Z� het water lang omgewenteid heeft. Dit fcbynt aantedtgt;'nbsp;den, dat hier eertyds groote veranderingen ten opzi�^�nbsp;des gronds zyn voorgevallen. Eene myl van Otricoli,nbsp;af aan den Tiber, vertoonen zig oude ruinen, dienbsp;de oudeSabiniefcheftad Ocrea of Ocricuhm gehoudennbsp;den. Wat verder by Calvi is de grond kalkaartig, en Wnbsp;regenagtig weder zo moerasfig, dat de fchippers, die oU�nbsp;naar Romen brengen, en hunne vaartuigen voorttrekkeninbsp;aityd blootvoets gaan moeten. In �t eerft veroorzaakt t�nbsp;regen zulk een kalkagtig ftof, dat zyeenen tyd lang ftiU'S'nbsp;gen, en de oogen toehouden moeten, tot dat het ftof ee�nbsp;weinig is verminderd, (f) Virgiliiis befchryft de land'nbsp;flreek van Otricoli tot Viterbo, waar hy verhaalt, ui^nbsp;welke plaatfen Mesfapus zyne hulpbenden ten behoeve�nbsp;van Tiirnus heeft t�zamen getrokken.

(-[�') Martialis en Silius Italicus fpreeken reeds vaa hec witte kalk' agtige water der Nera, die boven Otricoli ftroomt.

(*) Lib, 7. Ae?!, vs, 691. falerium, de hoofdftad der Fal'lk'� is boven aangewezen. Het Lacus Cimini beeft tegenwoordignbsp;naam van Lact di Vico, waaraan Viterbo ligt.

Dooa ITALI� N.

^igtei): de wee is hier en daar ftecnig, en aan den ecnen Ijfmennaar ,nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;. .nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;,nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;,nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;, FoUmo,

het verblyf van den reus Orlando uitgegeven. Het is met Zand en keifteenen bemetfeld, waardoor op fommige plaatsen het water doordruipt. Anderen houden het voor�t holnbsp;^ener Sibylle.

Narni is eene kleine plaats, 5J. mylen van Romen, hebbende omtrent 3000. inwoonders, en liggende als eennbsp;Sinfitheater op een� aangenaainen heuvel, aan welks voetnbsp;de Nira ftrooiiit. Virgilius fpreekt van de rivier, in zynnbsp;7. boek VS. SI7.

Plinius noemt de ftad Nernia, en voegt�er by, dat zy oudtyds Nequinum heette, (f) De families van Cardoni,

Scotti, Mangoni, en anderen, bekend in de Italiaanfche hiftorie, zyn afkomftig uit deeze ftad; gelyk ook de benoemde Venetiaanfche veldheer Gattamelata, van wiensnbsp;ftandbeeld te Padua meer voorkomen zal, aldaar geboden was.

Ten tyde dat Karei V. Clemens VIL in den Engelen-hurgt deed belegeren, brandden de Venetiaanfche troe-pen, die zig by �t Keizerlyke leger voegen moeiten, Nar-hi af, zo dat weinig huizen bleeven ftaan. Byna alle de 'nwoonders, tot de kinderen toe, werden omgebragt.

(t) Van Nfj�fitli homhunt, alzo de inwoonders zo hardnekkig tn koosaartig waren, dat r-y hy een beleg, om de lecvensmiddelen lenbsp;h^aaren, hunne vrouwen en kinderen, en naderhand, orn zig nietnbsp;vvertegeeven, zig zelven onl t leeven bragten.

34�

��Jiomennaart^n deele door den berg gehouwen, en brengt h�t watet Folisno.nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;.nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;,nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;,

Auguftus, de overblyffels van een pragtige bnig, die Auguftus leg'quot; gen deed, ten einde door �t verecnigen der beide heuvelsnbsp;den weg naar Perugia gemaklyker te inaaken. Men nio0*^nbsp;een zeer moeilyken berg af om die te bezien, wclk^nbsp;moeite egter eenen liefhebber der oudheden wel beloondnbsp;wordt. Het beft is, ze als men vertrekt te gaan bezien,nbsp;zo dat het rytuig beneden op den weg ftaat te wagten, ennbsp;Kien niet noodig heeft dien fteilen heuvel weder optSquot;nbsp;klonteren. De iniddelfte boog houdt maar 83. voet,nbsp;fchoon eenige reisbefchryvers hem 160. geeven. De andere, die nog ftaat, en waaronder de weg doorloopt,nbsp;heeft 60. en de piiaaren 28. voet in de dikte. Het gC'nbsp;' welf is een der ftoutften, welken deibouwkonft kan aall-rvyzen, en ver boven de brug van Rialto te Venetien tenbsp;fteilen. Men kan zien, dat het aardryk, vermoedlyk doornbsp;eenc aardbeeving, toegegeven heeft, anders moeft eennbsp;zo fterk en wel gebouwd werk nogongefchonden zyn. (*)nbsp;De brug is zonder kalk uit enkelde gehouwen fteenen,nbsp;u-ic den berg der ftad Narni gehaald , gebouwd. D�nbsp;fteen gclykt naar wit marmer, dog heeft zulke wittsnbsp;gUnftcrcnclc flippen niet gelyk als dat, inzonderheid be^nbsp;MarmoSaligno, Veelligt heeft de natuur hier een begii^

i;*-) Jiten vinJt eciie befchryving deezer brug, en verfcheidencanquot; deren in tffieze Jardftreek. in een Idein werk, clit ten titel heeft gt;nbsp;Jgeftim Manhietli DeftrUtone de dlvtrft p�ti efijlenti fifra inbsp;Kera e Tevire, Roma iSyC. In quarto.

DOOR ITALIAN,

Van de hoogte der Had Narni ziet men noordwaards ' de ftad Ceji in de laagte liggen. Een rots hangt over denbsp;zelve heen, die haar dagelyks den ondergang fchynt tenbsp;dreigen. Op leevensftraf mag niemant de hoornen pm-hakken. Zo door een aardbeeving of eenig ander toevalnbsp;de rots ooit van den berg wordt afgefcheurd, zal Cefinbsp;het lot der fteden Velleja en Pleurs hebben , en geheelnbsp;begraven worden. In de ftad zyn gaten, Bocche, ofnbsp;Gmte di Vento genoemd, waaruit op zekere tyden eennbsp;onderaardfehe wind voortkomt, Deoze frifche wind wordtnbsp;door pypen in de kamers en wynkciders geleid, om ze tenbsp;verfrisfehen.

De vally tusfehen Narni en Tcrni, is de fchoonfte die men zig verbeelden kan, De Ncra loopt �er met veeienbsp;bogten door; het hier en daar ilaande kreupelhout doetnbsp;ze naar een bloemperk gelyken , dat met bergen rondomnbsp;ingefloten is. Men rydt door dceze valijs 7. mylen ver,

(f) Martialis geiienkt aan deeze briig , en te gelyk aan de zwu-_, velagtlge en kalkagdge elgcnlchappen der rivier, in zyn ss. epigr,nbsp;v�n �t VII. boek.

Martia�s had een landgoed te Nomentanurn. Het iag ?. myk'O Van Romen, in �r landfchap Sabina, en heet nu Lamentnnnt

y 3

REIS-BOEK

�t Latyn ColUs Scipionis, en op de hoogte Torre maggiof^' Pater Boscovich plaatfte hier een teken voor zyn driehoeken, toen hy de grootte van een graad des aardbodems tusfehen Romen en Rimini meeten wilde. ܮnbsp;domme boeren wierpen die tekens in �t eerft om ver�nbsp;vreezende dat daar tovery agter Rak.

Op den weg ziet men veele hooge hoornen, om de welken zig de wynranken flirgeren. Hier waft, zegtnbsp;men, een foort van kleine druiven zonder kern , dienbsp;Uve paffe oipafferine heet�n, en in foiisftn gebruikt worden. Bedriegers mengen ze onder de krenten. Pliniusnbsp;fchryft al, dat de weiden om Terni viermaal gemaaidnbsp;werden. Men heeft �er raapen van 20. of 30. pond.nbsp;Zy flaagen in dcezen een weinig fteenagtigen grondnbsp;voortreflyk, daar zy in het Milaneefche, waar de grondnbsp;te vet is , niet voort willen. De meloenen, perfiken,nbsp;en vygen, zyn hier grooter dan elders in Italien. Mennbsp;vindt �er inzonderheid perfiken die over het pond wee-gen. Hier is een byzonder foort van duivenjagt in gebruik, tot de welke makke duiven, Mandarini, afgerigtnbsp;worden, die de wilden lokken, en in het bofch of hetnbsp;hout, waar de jaager op de loer zit, leiden moeten.nbsp;Op die wys worden �er dikwyls op een� dag twee ofnbsp;drie honderd fluks gevangen.

De ftad Terni heeft omtrent 7000. inwoonders, en ligt tusfehen twee armen der Nera, waarom zy ook bynbsp;de oude Romeinen hiteramna heette.nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;Zy was de

VOOR ITALIEN.

Op de markt is een fontein, welker water in het op* fchrift zeer geprezen wordt, en in �t jaar 1683. fchoonnbsp;geweell kan zyn , maar tegenwoordig geeft zy geennbsp;drop meer, waarom iemant �er deeze regels op maakte:

Op de eene zyde der markt, gelyk ook in den gang van �t Seminarium, ontmoet men veele opfchriften, welkennbsp;van de ftad Interamna gewaagen. In den bisfchoplyltennbsp;tuin zyn overblyffels van een amfitheater met gewelven;nbsp;ook ziet men nog den fleen diebovcn den inganggcpiaatftnbsp;Was. By de kerk S. Salvatore zyn overblyffels van een�nbsp;tempel derZonnc, en te S-Syro in den kelder derjefuic-ten iets van een' tempel, die men denkt dat aan Herculesnbsp;gewyd was. In een landhuis van de familie Spada toontnbsp;Uien oude gewelven, die voor baden gehouden worden.

De Domkerk heeft een fchoon marmeren hoofdaltaar, en beroemt zig, onder haare reliquien iets van het regtenbsp;bloed van Chriftus te bezitten.

Schoon de ftad klein is, brengt zy dog jaarlyks 13000. Roomfche fcudi op, waarvan de Raad de beftiering heeft.nbsp;Haar regeeringsvorm heeft iets van hot republikeinfche.

344 R E I S - B O E K

Reis vm Zeventig edellieden maaken den grooten Raad uit, Romen naar-Qic twaalf geiiorenen genomen worden, en die kiezennbsp;�nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;g||gnbsp;nbsp;nbsp;nbsp;edellieden, uit de welken alle twee maantiEn

drie Priori of regenten der flad genomen worden. Et�f der aan denlykfte huizen te Terni is dat van dennbsp;Spada. De tegenwoordige Graaf Alexander is een grootnbsp;liefhebber der weeten.chappen. De Advokaat OrlaO'iinbsp;is zeer kundig in de oudheden, en heeft een aartig k**'nbsp;binet in deezen tak der weetenfehappen geformeerd.

De Water- vermaarde waterval te Terni, Caduta delle Marmert val. genoemd, wordt veroorzaakt door den Felino, die z'Snbsp;meer dan 200. voet lootregt in de Nera nederftort. Bui'nbsp;ten den val van Niagara in Amerika weet men �er innbsp;thans bekende wereld geenen, die met deezen kan vergeleken worden. Hy is 4. Italiaanfche raylen van Terninbsp;af, dog geen reiziger zal berouw hebben, dien weg te hebben gedaan. Men neemt poftpaarden om �er naartoe tsnbsp;lyden, alzo de weg te eng en te bogtig is om �er metiy-tuig te komen. Dewegishierendaarzofmalenfchuinftbnbsp;afhellende, en de fteenen zo glad, dat men ligt van boven neder ftorten zou kunnen, en beter doet aftefteigen.nbsp;De rivier Velino ontfpringt in het Apennynfche geberg^nbsp;te, 14. mylen van Terni, en ftortzig, na verfcheidencnbsp;ftroomen en kleine meeren met zig genomen te hebben,nbsp;in Lago delle Marmore. Van hier Ireeft zy, volgens ge-dagte van fommige geleerden, eenen anderen loop gehad, en door eene vally ter linker hand gelopen. Alaarnbsp;4lzo deeze loop gevaarlyk was voor de ftad Terni gt;nbsp;leidde men haar naar den afgrond , in den welken zynbsp;zig thans Hort.

Van deeze afleiding kan men niets met zekerheid zeg-gep, alzo de plaats, vvaarop het aankomt, duifler is.

DOOR ITALI� N.

Cicero fchryft od Attic. 1. 4. ep. 14. Reatini ins ad fua Temp� duxerunt, ut agerem caufam contra Interamnates apudRomennaatnbsp;Confulem decent kgatos, quod Lacus Felinus a M.nbsp;rio emisfus intercifo monte in Nar defluit, �x ejl villanbsp;Jiccata ^ humida tarnen modice rofea. Marcus Curius Deii-talus had hier 463. jaaren na het bouwen van Romen aisnbsp;Burgemeefter gcoorlogd, en de afleiding meer dan tweenbsp;honderd jaaren voor Cicero doen niaaken; dus ziet mennbsp;niet, w^at klagten de Reatynen tegens de Interamnatennbsp;hebben konden, daar de afleiding reeds zo oud was.nbsp;Vennoedlyk hebben de laatften voor den ftrooni nog een�nbsp;anderen weg gebaand, dewyl Cicero van �t doorgraavennbsp;eens bergs fpreekt, het welk men op den waterval nietnbsp;wel toepasfen kan. In laater� tyden verzogten de Reatynen Tiberius, (t) dat de uitloop van �t Lacus Velinus innbsp;den Nar niet mogt geflopt worden, het welk fommigennbsp;hadden aaiigeraden, alzo dit een inbraak op een anderenbsp;plaats, en groote fchade, zou veroorzaaken. Had de-llroom den tegenwoordigen val gehad, zo had de opliop-ping den hoog liggenden Reatynen niet kunnen fchaaden,nbsp;maar de rivier zou altyd , waar hy den meeften val had.nbsp;zyn doorgebroken, en den Interamnaten alleen fchadenbsp;gedaan hebben.

Of de Ouden onder het Lacus V�'elinus het tegenwoordige Lago delle Marmore, of het Lago di Pie di Luco , of eindelyk het Lago di Cor delle Pratte ver-ftonden, is ook eene groote onzekerheid, alzo die meeren allen digt by malkanderen liggen. Dat egter hetnbsp;Lacus Velinus en de rivier deNar niet ver van malkandernbsp;geweefl zyn, bewyft de plaats van Virgilius: Aen. l. 7.

y s

Claudianus verhaak de reis van Keizer Honorius, eo hy, om den vloed te bezien, den gewoonen wegverlaa*nbsp;ten heeft, maar zegt niets van den waterval, die egtsfnbsp;den digter gelegenheid zou gegeven hebben tot een�fcboO'nbsp;nen buitenftap. Zou Plinius, die de natuur zo opls*^'nbsp;tend befcbouwJe, en al het buitengemeene optekende�nbsp;dit merkwaardige verfcbynfel zyn voorbygegaan, indie'^nbsp;de val zo ontzaglyk geweeft was als hedendaags, vooralnbsp;daar hy, Hiji. Natur. l. 2. c. 62. van den regenboog vannbsp;k nabuurig Velynfche meer gewaagt? (*)

Zy die beweeren, dat de val van den Velino den Ouden was, berpepen zig op de volgende fchoone fchildery in Virgilius. ([)

Jn lactt Velho nisUo non dis apparsrs arcns. Deeze regei^hoVquot; gen ontftocden vermocdlyk uit de menigvuldige ui: het meernbsp;ftelgendc nevels.

door ITALI� N.

Sstvius verklaart deeze plaats, met de welke zyn com-^leiitarius over het 785-vaars des n. bocks moet ver-R'^ne/uiaar Seleken worden, met veel waarfchynlykheid, van ecn'^quot;^�^quot;�'nbsp;'^ord in Flaminia, niet ver van den berg Sorade, waarnbsp;''og zwavel, ftinkend water, cii een hol, dat een ver-Siftigden damp uitgaf, aantetreffen was. Ten minftennbsp;dwaalen voorzeker, welken de plaats van Virgiliiisnbsp;eene ftreek in Kampanien niet ver van Napels t�

^uis brengen. Egter kan men niet ontkennen, dat de ^ovenftaande plaats, vooral het torrens fmgofus, zeer welnbsp;'^P den waterval paft, byzonderlyk wanneer men aanneemt,

^at VirgiUus onder de Spiracula Ditls het Eolifche hol in de nabiiurfchap, waarvan zo aanftonds breeder, verbaan heeft.

, nbsp;nbsp;nbsp;, ,nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;.nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;,nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;Bejcnrv-

heid.

348 R E I S - B O E K

Reis van heid. De hoogte maakt, dat het water door den weder-Rmyn naar ftand der lugt verdeeld, en in een regen en ichuini ver-ougno, nbsp;nbsp;nbsp;wordt, die, met groot geweld op. de onderft�

/ rotfen terug geftuit, als in een witten rook, van gedaante gelyk eene wolk, om hoog fteigt. By helder wed�^^ worden de zonncftraalen daarin gebroken , en inaaWnnbsp;den fchoonften reganboog. De geheele lugt wordt m�'quot;nbsp;den fynften ftofrcgen vervuld, die zig ver boven de�nbsp;berg verheft, den aanfchoiiwer, als de wind naar he�nbsp;toewaait, gantfch nat maakt, en als in eene wolk vannbsp;fynen regen hult. De rondom Baande planten, en d�nbsp;bladen der boomen, zyn met een ongemeen zagt witnbsp;dat ligt kan afgewifcht worden, oveitrokken. WaarfcbyP'nbsp;lyk ontftaat dit van de deeltjes, welken door het waternbsp;van den mannerrots afgefchuurd, met het zelve om hoognbsp;gedreven worden, en te gelyk met den fynen ftofrege�nbsp;op de planten vallen. Het water droogt op, en de fyn�nbsp;deeltjes blyven te rug.

Maar het is der moeite waard, dit onzaglyke gezigtvan onderen maar omhoog te befchouwen, waar men deailengS'nbsp;kens toegaande verdunning van den waterftroom en de verandering in groote droppels, en op �tiaatfl: in fchuim, dui'nbsp;delyk waarneemen kan. Hier vertoont zig geen gladtl�nbsp;rug, van zagt, gelyk een krom gebogen fpiegel, afva!'nbsp;lend w'ater, diergelyke men by dekonftwatervailen in d�nbsp;tuinen ziet, maar hier ziet men deeze fchriklyke hoofd'nbsp;ftof in al het geweld, dat haar de natuur gegeven beeft'nbsp;Alles wat de Broom boven aangrypt is onvermydlyk ver*nbsp;, loren, en w'ordt mede in den afgrond weggevoerd en vef'nbsp;pietcerd. Men verhaalt, dat een zeker hoofdman va�nbsp;den Hertog van CaBro , met naame Petrus Terena�'nbsp;cus, in het jaar 1543. van deeze hoogte is afgeflort,

�er

uooR I TALI�N.

�er gehiliWgIyit behouden van is afgekoinen; ten minften een wydluftig opfchrift in de kerk van Lorctto zegt hQt, ^onminaarnbsp;vt�yl de hoofdman zyn behoud der h. Maria van Lo- �nbsp;rctto toefchreef.

2y zyn beroemd niit hooide der koele winden, die des-Eo^lt;)-zomers uit de roeten en openingen des bergs voortkomen. Op de eene zyde ligt de ftad Cefi, welker inwooii- � ders zig van de winden, gelyk gezegd is, weeten te bedienen. Deeze bergen bevinden zig boven den noordly-ken oever der Nera onder Terni, en' geheel digt by dienbsp;ftad. (t)

De fchryver der Brieven over verjehidene deelen van Europa nam den weg derwaards over Cefi te paard, waarhy iemant kreeg, die hem naar �C hol geleiden zonde. Hetnbsp;is niet ver van Cefi, en zyn leidsman vertelde hem onder weg zeer veel van de veiTchiiklyke rukwinden, dienbsp;zig by �t openen van �t hol zouden doen gevoelen. Hynbsp;Zag een oude, niet vaft gefloten deur, en hoorde, zonbsp;Wel als zyn gezelfchap by het naderen een groot geraas ennbsp;gedruifch, gelyk ais' by den waterval in den Ve�no. Toennbsp;de deur geopend werd, hield het huilen van den windnbsp;met een op, en men befpeurde niets van eene uitdringende lugt, veel minder eenigen rukwind. Het hol zeil

(f) Pater Kircher vertelt veel van de elgenfchappen der Eolifche bergen, dat meeft met het geen volgen zal overeenftemr. Wei*nbsp;reiiigers bezoeken ze , fchoon zy het zeer verdlene.a. Wrlglitnbsp;'n nog een zyn de eenigen, naamlyk de ongenoemde fchryver dernbsp;Letters m fever al parts of Europe and the Eajly written in the Tearnbsp;*7so. London i/jz. die voornaamlyk de natuurlyke blftorlc tot zynnbsp;doel had. en vlytigc navorsfehingen gedaan heeft. Het volgendsnbsp;*iltttekfel is uit den 72. brief genornsn.

350 R E I S - B O E K

Reis Van was een groot onregelmaatiggat, dat van de natuur zon-Roeren naar licy; eenige menfchlyke hulp fcheen gemaakt te zyn.

was ruim en van boven rond, maar hier en daar ftakef ftukken rots uit, die alle oogenblikken dreigden inteva!'nbsp;len. Alle de wanden, en de vloer, die maar met eennbsp;weinig vermoedelyk ingewaaide aarde bedekt was, b�'nbsp;Honden uit harden rots met fcherpe hoeken.

Ten einde van dit hol deed zig de weg op naar eeo ander, uit het welk, volgens het berigt van den leids'nbsp;man, op heete dagen dikwyls een zo geweldige win*^nbsp;voort zou komen, dat de fterkfle man �t niet op de bennen houden kon. De fchryver, en zekere Heer Matthews�nbsp;een diepzinnig natuurkundige, waagden het, �er innbsp;gaan, en vonden het veel grooter en akeliger dan het andere. Een fakkel w'as genoeg om het taamlyk te verlig'nbsp;ten. Voor �t overige was het hol het eerfte gelyk, inaatnbsp;veel oneffener en ruwer. Agter m vertoonden zig w'edefnbsp;twee of drie openingen, in de welken geen leidsman dorHnbsp;te gaan; derhalven ging de Heer Matthews, na zig esnnbsp;touw om �t lyf gebonden, en het eind daarvan den leids'nbsp;man in de hand gegeven te hebben, met een fakkel alleennbsp;�er in. Hy kwam weder, om het overige gezelfchapnbsp;zeggen, dat �er geen gevaar ter rvereld by veas, ennbsp;hy �er tot agteren toe ingaan en alles naauwkeurig ondet'nbsp;zoeken wilde. Hy vond hier en daar veel druipfteen�nbsp;die in klaarheid het kriftal zeer naby kwam, ennbsp;ftukken van een� ongemeen wdtte aarde, met welkernbsp;hy geheel bepoederd was, welke hy Lac ten� noemde�nbsp;en aan de welke hy de eigenfehappen der Magnejisnbsp;toefebreef. In de agterfte holen had hy uit de reetenryi^�nbsp;tinaderen uitgebroken, die zeer zwaar, hoekig, glin^''nbsp;r.rd, cn zwart waren. Hy vond in de agterfte

DOOR IT ALIEN.

veele dieptens, in de welken liy�t niet waagde afteklim-van fiien. De wanden bcftonden nit een digten iots�etn,F omen naar

''�elks bovenfte op fmalle zuilen riiftede, en zy werden gt;Ui door hoogere, dan door laagere wanden afgedeeld,nbsp;die een vcrbaazend van de natuur geformeerd geheel uitgt;

De Heer Matthews verklaarde dus het huilen enraazen '�an den wind, �t welk men buiten het hol waarnam,nbsp;liet ontzaglyk groote gat is met een lugt vervuld, dianbsp;Riet de buitenlugt weinig gemeenfehap heeft, en daaromnbsp;den fcbielyken veranderingen der laatlle niet onderworpennbsp;is, maar niettemin kouder of warmer, dikker of dunnernbsp;Wordt, naar dat de buitenfte verandert. Wordt de buitenlugt plotsling te fterk verdund, 20 komt �er de bin-nenfte dikkere als een ftroom uit, en maakt aan de opening van �t hol een� wind, die fterker of zv/akker is, naarnbsp;maatc de buitenlugt meer of min verdund is. Gevolglyknbsp;bruifcht ook by heet weder de wind altyd heftiger uit dennbsp;Riond van �t hol dan by koud weder, en hiermede komtnbsp;bet zeggen der menfehen daar omftreeks over een. Bynbsp;bet ingaan voelde hy een zwakken wind, die van buitennbsp;bi, en niet uit den berg kwam, maar even zo als het ge-'^ruifch, �c welk men binnen in hoorde als de deur gefloten was, van het indringen der buitenlugt door de ree-'cn en klooven des bergs veroorzaakt werd, waarom ooknbsp;by het ingaan de lugt de vlam der fakkels niet buiten-'��aards maar naar binnen dreef, De oorzaak hier vannbsp;'*�as de koelte van den morgen, waardoor de lugt vannbsp;buiten veel dikker als van binnen was; dit deed ze naarnbsp;binnen dringen: als het warmer wierd hield de togt geheel op, zo lang als naamlyk de buiten en binnen lugtnbsp;te evenwigt waren. Maar als de hette des dags de buiten-

RE I S - B O E K

Op eenige lufthuizen in de nabuurfebap bedient mcn zig van deeze trekking der lugt, om de kamers te verkoelen¹nbsp;gslyk reeds boven van de kelders te Cefi gezegd is. 'fe^nbsp;dien einde zyn in de huizen, die van agteren aan zulk�nbsp;bergholien uitkomen, in verfcheiden vertrekken kopp'^��nbsp;of aaijgezigten met opene monden, uk de welken opnbsp;heete uuren van den dag een koele wind komt waaye'i'nbsp;die het gezelfcbap vcrfrifcht. Ten dien einde wordennbsp;looden pypen naar bet hol geleid. By fterke bette wordtnbsp;de togt dikwyls zo flerk, dat men genoodzaakt is de py'nbsp;pen toeteftoppen, of met fchroeven toe te draayen. Mefnbsp;weet hier doorgaans uit de ondervinding, dat metdebettenbsp;ook de togt toeneemt, zonder de natuurlyke oorzaak �etnbsp;van te kennen.

Tusfehen Terni en Spoletto komt men over een� hoo' gen fteilcn berg, la Somma geheten, die den reizende'^nbsp;by invallenden fneeuw of regen zeer laftig i$.

De ftad Spoletto ligt 88. mylen van Romen, op eeP berg. Men geeft haar 7000. inwoonders. Plinius hoiid''nbsp;haar voor zeer oud, maakende de inwoonders tot ܮ�nbsp;briers, en ze gens antiquisjima noemende. Na dennbsp;ften Punifchen oorlog werd Spoletto eene Roomfchenbsp;lonie. (�¹') De Spolettynen beroemen zig, Hannibal,

zyo

Detls hiJtorU dl Spoletto^ fappUmeKta dl qutUe del Regno nelta parte che tocca al Ducato Spole�noy a princlpl dl ejjoy e alli¹nbsp;ehe ne fn Capo, di Rernardlno de� Conti di CampeUoy a.

D�oH ITALI� N.

�yri� overwinning op de Romeinen by het Trarymenifche/j^jV meer, te hebben terug gedreven. Om die reden wordt-Kow?�naarnbsp;eene oude ftadspoort nog Farta Fuga, of Porta dinbsp;hale, genoemd. Men leeft daarboven : Jmibal cajis adnbsp;Trafymenum Rmanis , urbem Romam infenfo agmine ,pe-tens , Spoleto magm fuarum clade repu^.fus, injigni fugdnbsp;porta nomen feciti

De Domkerk is genoegzaam geheel van marmer. Men ziet een oud moza�ek, en een den Euange�fl Lukas toe-gefchreven Marienbeeld daar in. De fch�der Philippusnbsp;Lippi, die in 't jaar 1438. uit nyd vergiftigd werd, ligtnbsp;hier begraven, en de bekende Latynfche digter Angelusnbsp;Politianus heeft hem het volgende fchoone graffchrift gemaakt;

Marmoreo tumulo Medius Laurentius Mc me Condidit, ante humili puivere teSus eram.

Laar tegen over ziet men het gedenkteken van Joannes

Itruisgang ter regter hand heeft Guercino de heilige Cecilia en een paar geeftelyken, die Maria in de wolken aanroe-pen, gefchilderd. Een ander Marienbeeld is van �tpen-ceel van Hannibal Caracci.

De kerk van 5. Filippo Neri is in den fmaak van S. Andrea della Valle te Romen gebouwd. Het hoofdaltaar-V. Deei.. nbsp;nbsp;nbsp;Znbsp;nbsp;nbsp;nbsp;Rul;

S54

Romennaarii �er niet wel ingellaagd, maar de Filippus Neri beter� Foligno. inzonderheid zyn misgewaad. De heilige familie ter li'�*nbsp;ker hand heeft Sebaftiaan Conca in een bevallige roani^''�nbsp;maar met een violet en zwak koloriet gefchilderd.

De andere kerken, die men teSpoletto kan gaan zi^^' zyn, S. Pietro voor de Rporafche poort, 5. GregorW^nbsp;waar loooo. martelaars begraven liggen. Madonna dinbsp;retto en S. Salvatore. Van de kleine kerk 5. Crodfisfonbsp;het hoofdaltaar in een� ouden tempel der Eendraagt �^�nbsp;plaatft. Daar ftaan nog zes korinthifche zuilen, drie o?nbsp;elke zyde, maar de fries is dorifch. De voornaamfteP*'nbsp;leizen in de ftad behooren den geflagten van Coligo'^�nbsp;Ancaiani, (*) Leti Mauri, Piandani, Spada, en de Her-togen Benedetti en Firentillo.

In het kloolter van den h. Andries ziet men de over-blyffeki van een tempel van Jupiter, gelyk in de kerk des h. Januarius die van een tempel van Mars. Ook treftnbsp;men hier overblyffels aan van een oud flot door KoninSnbsp;Tbeodorik gebouwd. Eene oude Romeinfche waterleiding brengt het water van Monte Luco zes mylen her-waards. Op eene plaats gaat zy door middel van een^nbsp;brug 600. voet lang, en 300. voethoog, Ponte delleTot^nbsp;genaamd, van den eenen berg tot op den anderen,nbsp;daarop over eene tweede. Ponte Sanguimrio geheten,nbsp;dat �er in de tyden der vervolgingen zeer veelc mart*^'nbsp;laars vin boven neder geworpen zyn.

By Spoletto onthouden zig de Romiti di Monte een kaneelkleurig kluizenaarsgevvaad draagen, en ais 0^�

(*) In de kapel van dat Paleis is het altaarftuk op doek doot Raphael met waterverw gefchilderd.

DOOR ITALI�N;

dersgeeftelyken leeven, fchoon zy de drievouwdige ge lofte niet doen. Zy verzamelen zig dagelyks onder top- Romennaarnbsp;zigt van hunnen Prior. Spoletro is zeer onderworpen'^�^^i��nbsp;aan aardbeevingen. In �t begin van �t jaariySs- befpeur-de men omtrent een vyftig fchokken binnen agt of tiennbsp;dagen. In het midden der vooiige eeuw woonde te Spo-letto een der befte Italiaanfche digters, met naame Vincent Leonio. (*) Niet ver van Spoletto ligt het fteedtjenbsp;Bevagna. in �t Latyn Mevania, aan den mond van dennbsp;Clitumnus. Eenigen houden het voor het vaderland vannbsp;Propertius5 dog anderen meenen, dat de geboorteplaatsnbsp;diens digters te Bettona by Perugia te zoeken zy.

Keyszler fchryft, dat in deeze ftreek een delfbaarhout, o-jwr in eene krytagtige aarde waft, �t welk pooren heeft, en,brandbaaTnbsp;als ander hout, tot kooien kan gebrand worden.

(*) Men beefc van hem Canzoni In occajime detV nsfedh e Hhera-K.mie di Viefina f in Ftorenza 1684. in quarc� en andere gedigcen�

He: volgende k�nkdlgt houden de Italiaanen voor een der bellen lt; die in hunne taal geraaakc zyn;

Cat piangendo io non dica ogni momento ^el acerho dtlor, che il cor wi fngge�nbsp;quando n lei che nd diletta e f.rnggenbsp;L�amorofo dejio 7iaTrar io tento,

Coji jiraor , ch* og?J Jirazio a in me racctlt'oi Ferlmmi; e la ferita a Ui, che folanbsp;Potria fanaria, palefar m'� talto,nbsp;jih I che glammal 7iQn formero parolanbsp;Poich� Palma in veder l'amato voltonbsp;tl m\o COT ahandona, e a lei fen volai

35� REIS-BOEK

Romsnnaarvan hout of ftruwellen groeit, dat nog tot branden nog Foligno.nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;gebruikt kan worden, fchoon men het ver-

fcheiden� uuren gloeyend houdt. De brandfpiegels hebben �er niet veel vermogen op; het verlieft door het vuur nog van zyn� kleur nog van zyn g�wigt. Op het gezigi^nbsp;gelykt het naar eikenhout, dog is wecker, en heeft vunnbsp;binnen , zo wel als de ball:, eenc roodagtige kleur:nbsp;het laat zig gemaklyk fnyden en breeken, vooral s�inbsp;het dikwyls in �t vuur geweeft is. Het heeft geen� mi-neraalcn fmaak. Vitruvius fchryft die eigenfchappc'^nbsp;toe aan zekeren boom uit Lombardyen en van de oevers van den Po, dien hy Larix noemt, en meldt, datnbsp;Julius Cxfar eenen daar van by de Alpes gebouwdennbsp;toren niet heeft kunnen verbranden. Plinitis zegt �ernbsp;het zelve van, en ftelt den boom onder de altyd groenen. (*) De Ouden gaven den naam van Larix aannbsp;\-erfcheiden� boomen, ao dat het niet jui�: te bepaalennbsp;is, van welken Vitruvius en Plinius fpreeken. Hetnbsp;ligmm flshejlum, waaruit het onverbrandbaare lynwaadnbsp;gemaakt wordt, is een /teen , die met dit hout geennbsp;verwandfehap heeft.

In de nabuurfchap van Spoletto , inzonderheid te Amelia, was fen druiven , Pizzntells of Uve cornettenbsp;Haamd, die fpitfe langwerpige korrels hebben, treflyknbsp;fmaaken, en voor de beften van geheel Italien gehouden worden. Ook ziet men �er fchoone groote runde-ren,,meeft wit. Egter vindt men ook diergelyke in betnbsp;opperdeel van Italien , inzonderheid te Bologne,

HIft. Nat. 1. tfi. c. lo, Excepta L^irice , atia nee ardet j C�trhonem fadt i ntc alU modo Is/ds vt confumitur ^nam kipides�

is dcrhaiven belachlyk, dat de Ouden zig, volgens berigtij^v v.7ra van den ouden Plinius, inbeeldeden, dat het vee doornbsp;het drinken van ^t water des Clitumnus wit wierd; tennbsp;niinften heeft dit water deeze uitwerking niet op de var-kens, die hier, en op de meefte plaatfcn van Italien,nbsp;zwart of donkerbruin zyn. (f)

Van Spoletto tot het naafte pollhuis alle Fem is een Tempel van aangenaam dal, hebbende veel gelykenis met den wGghy Clit�mms.nbsp;Pifa en Florencen. Buiten de poort van gemeld pofthuisnbsp;ligt ter linker hand van den weg een kleine tempel, nietnbsp;Ter van den oorfprong des Clitu:nnns�, die uit drie bron-nen ontftaat, en, na den grooten weg gekruift te hebben,nbsp;naar Bevagna loopt, en in den Topino valt. Men heeftnbsp;�er eene kapel van gemaakt, en die 5. Salvatore genoemd�

De inwoonders denken, dat de tempel eertyds aan den Riviergod geheiligd is geweeft. Hy fchynt niet zeer oudnbsp;te zyn, dog valt egter van verre aartig en fchilderagtignbsp;in het oog. De gedaante is langwerpig vierkant, metnbsp;eene voorzyde, die korinthifche zuilen en twee pilaftersnbsp;jheeft. De muuren zyn tot aan de pilafters verlengd.

� Eertyds had hy t'vee ingangen op de zyden, alzo de voorzyde op de ftailc zyde des bergs ligt. Zy zyn vervallen.

(t) Propertius.; Chudlanus, Silius Irallcus en andere oude digters roemen bet fchoone vee aan den Clitumnus. Men gebruikte .hetnbsp;voornaamlyk om te offeren. Virgillus zegt, Gcori. l, x. zs. I4fi,

Hinc albi, Clhumite, grtgis , de maxima tamiis yiSlma , fapenbsp;nbsp;nbsp;nbsp;fltimhe facra.

De jongere Plinius maakt /. S. ep. s. eene beicoorlyke befchry?ing van den Clitumnus, dc omliggende landltreek , ea den beroemdennbsp;tempel.

z 3

358 R E I S - B O E K

een zeer goed aanzien. Binnen ftaat een gothifch altaar, waarop mis gedaan wordt.

Beneden aaii dit gebouw is een gat, waar men in kruipen , en de. jvoorden T. Septimius Plebejus leezen kan. Aan de fries ftaan chriftelyke opfchrifcen, die het geloofbaar maaken, dat het gebouw door Chriftenen gemaaktnbsp;is. Want dat het de tempel van den ftroorogod Clitum*nbsp;nus geweeft zou zyn, is daarom niet tegelooven, datnbsp;liy maar twee honderd fchreeden van de bronwel dier rivier af ligt, en de jonge Plinius, in den aangehaaldennbsp;brief, hem uitdruklyk op cene plaats zet, waarde riviernbsp;begint vaarbaar te worden. Egter kan het eene van denbsp;kleine kapellen (*j zyn, die volgens zyn berigt in ditnbsp;oord aantetrelTen waren.

liaanfche inylen van Romen ligt, gemeenlyk ycoo. in-woonders. Na dat de oude ftad, welke door die van Forum Flaminii aangelegd geworden was, door de Lombarden in de zesde, en door die van Perugia in de dertiende eeuw, verwoeft was geworden, werd het tegenwoordigenbsp;Foligno gebouwd. De familie van Terzi maakte zig �ernbsp;in de volgende tyden meeftervan; maar de Kardinaal Vi-tellefchi deed den laaiften van dit geflagt ombrengen, ennbsp;bragt daardoor de ftad weder onder de gehoorzaamheidnbsp;des Roomfehen ftoels.

DOOR ITALI� N.

, wegens een beroemd fchilderftuk van Raphael, �t ^velk een geheimfchryver van den Paus, Sigismundus denbsp;Comitibus, voor zyne nigt, die in �t kloofter was, heeftnbsp;doen maaken. Het vertoont Maria met het kind in eenenbsp;Slorie en in de wolken, die op een regenbo')g rullen.nbsp;Beneden ziet men den h. Joannes, die met den vingernbsp;op haar wyft, den h. Franciscus in �t gebed, een knielenden kardinaal, en agter hem den h. Hieronymus. Innbsp;het midden Raat een kleine engel, die met beide de han-den een' tafel vafthoudt. Boven is het Huk graauw opnbsp;graauw, maar de fchikking te fymmetriefch, een gebrek datnbsp;Raphael in zyn� eerllen tyd nog van zyn� meelter Pietronbsp;Perugino over was. De handeling van Maria is niet edel,nbsp;maar haar hoofij en dat van den h. Hieronymus meefter-lyk uitgevoerd. Decze beide beelden, en dat van dennbsp;h. Franciscus, zyn ook we! gedrapeerd. De kleine engel heeft wel een fchoon hoofd; maar het kind is voornbsp;zyn ouderdom te veel geformeerd. Het geheele Ruk isnbsp;voor �t overige kragrig en frifch van koloriei, en behoor:nbsp;voor de kleuren onder de beften van Raphael. Waaromnbsp;de glorie graauw op graauw gcfchikierd is, kan men nietnbsp;ligt raaden. De huizen op den agtergrond doen geenenbsp;fchoone werking.

In de Domkerk Raat het beeld van den h, Felix, Bis-fchop van Foligno, in zilver, en op het hoofdaltaar ziet oien het verhemelte van �t hooldaltaar der Pieterskerknbsp;^eer aartig in �t klein gekopieerd. Ook Raat het gelyknbsp;dat laatRe onder eene koepel, volgens de opgaaf vannbsp;Bramante gemaakt. Deeze koepel heeft eene fchoonenbsp;Sedaante, dog is niet belchilderd. Na de twee reedsnbsp;hCchrevene kerken is die der AuguRynen de voor-haamRe. Verfebeiden� gebouwen te Foligno, b.v. hetnbsp;Z 4nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;Pa.

360 R E I S - B o E K

Te Foligno heeft men drie wegen om verder terei^^'^' De eene loopt naar Fosfombrone en Urbino, dog wordtnbsp;nooit door vreemdelingen genomen , om dat op dennbsp;ven niets merkwaardigs te zien is. (f) De anderenbsp;naar Lirretto, en van dien fpreeken wy naderhand,nbsp;wy eerft den derden, die over merkwaardige plaatfen,^!*nbsp;Asfifi, Perugia, en Cortona naar Florencen loopt,nbsp;fchreven hebben. Van Foligno tot Asfifi zyn 7. inylt''^nbsp;in een aangenaame vlakte langs de bergen heen.

DE WEG VAN FOLIGNO OVER ASSISI, PER^quot;' GlA, CORTONA, EN AREZZO NAARnbsp;FLORENCEN,

^sjiji is naar een� kleine plaats van omtrent 3000. of 4000. inwoonders, die egter wel twintig kerken heeft,nbsp;en als de geboorteplaats van den h. Francifcus bekend is-Deeze vermaarde heilige was de zoon van een koopmannbsp;Bernardoni; hy werd in 't jaar 1182. geboren, en ftierfnbsp;in �t jaar r226. nog in 't befte van zyn ieeven.

De h. Francifcus is niet zo zeer merkwaardig om dat c�snbsp;nbsp;nbsp;nbsp;zig een� vrouw van fneeuw gemaakt, zig in de door

nen gewenteld heeft, en diergclyke fpreukjes meer, fis wel gelyk een man merkwaardig, die in zyne jeugd eenonbsp;byzondere vroomheid, een goed vernuft, en veel moedsnbsp;by het oprigten zyner nieuwe bedeiorder toonde, en vyf

door een' ber^ heen geleid. In de middeleeuwen is dit oord dciir v^rfcheiden� kleine gevegten bekend geworden,

DOOR ITALI� N.

en twintig jaaren oud de wetgeever van millioenen waniVeg van menfchen weid, die naar zyne regel* geleefd hebben en^ol'isno

de Franciskaanen in het jaar 1219. tien jaar na het op-�igten hunner order, hielden, waren �er reeds vyfdui-Zend leden tegenwoordig, die geenen , welken in de kloofters terug bleeven, niet mede gerekend.

Ilfagro Convento is de patriarchaale kerk, of de hoofd- II fagro zetel der geheele order, waar ook het gebeente des (Hg.ConmitQ-.nbsp;Iers ruft. In het kloofter houden zig tagtig monnikennbsp;Van dat foort van Franciskaanen op, die Minori Conven-ruflii geheten worden. De kerk werd van Gregorius IX.nbsp;tot eene patriarchaale kerk verklaard, en federt ftaat zynbsp;onmiddelyk onder den Pauslyken Stoel. Hier liggen drienbsp;kerken boven malkander. In de middelfte wordt de gods-dienft gedaan, de bovenfte wwdt weinig bezogt, en innbsp;de benedenfte ligt de h. Francifcus begraven. De tweede Generaal der order, F.lias, deed ze door eenenDuit*nbsp;feben architekt, Lappo genaamd, bouwen, en cweejaa.nbsp;ren voor den dood van den h. Franciscus �er den grond-flag toe leggen.

Het kloofter is een uitgeftrekt gebouw, dat op verbaa-zende gewelven en grondflagen ruft. Uit de venfters heeft men het gezigt over eene uitgebreide en aange-haame vlakte. De muuren zo wel der kerk als van dennbsp;inwendigen klooftergang zyn door de herftellersderfchil-derkonft, Cimabue, Giotto, Giottino, enz. befchilderd.nbsp;Inzonderheid bewondert men cengrootftuk,waara3nFre-derikBaroccio zeven jaaren gearbeid heeft. Het gebouwnbsp;is op de plaats waar voorheen de galg ftondopgerigt, omdat

Z S nbsp;nbsp;nbsp;De

Weg van Ds kerk der Filippynen amp; Maria di Mmerva is �Pohgrw fchoonfte overbiyffel der oudheid, dat men te Asfi�nbsp;^micenfnbsp;nbsp;nbsp;nbsp;gantfche landflrcek vindt. De vonrzyde beftaat uit

5. Maria gekanneleerde koiinthiich� zuiien, die wel onder* Minerva, houden en van den goeden Craaak zyn. De tegenwoot-d'ge naam der kerke fchynt te bewyzen, dat hier voor*nbsp;heen een tempel aan Minerva gewyd geftaan heeft. Btii*nbsp;ten deeze voorzyde is de kerk nieuw, en met ryke fiU'nbsp;raaden voorzien. De bronzen letters, welken eertyd*nbsp;tot een opfchrift aan de fries des tempels behoord hebben, zyn vermoedelyk door de barbaaren afgerukt; nieUnbsp;ziet nog de fpykergaten waarmede zy in den muurnbsp;waren. Misfehien vindt een fcherpzinnige antiquarius�nbsp;in toekomende tyden, uit deeze fpykergaten de woordennbsp;en den zin van �t oude opfchrift uit, met dezelve gemak-lykheid, als de Abt Seguier uit diergeiyke gaten aan denbsp;Maifon Carr�e te Niines het opfchrift heeft uitgevonden , gelyk hy in eene geleerde verhandeling bewezennbsp;heeft. (*)

mova, en huis van S. Franciscus geftaan heeft, waarom men hier a?'.dere ker-QQ^ nog de gevangenis ziet, waar hem zvn vader, di^nbsp;van zyn zoons roeping tot den geeftelyken ftaat ni^rnbsp;hooren wilde , opOoot: insgelyks de deur des ID'*�nbsp;waar zyne moeder, in gevolge eener hemelfche rnge^'nbsp;ving, haar kraambed hield, en diergeiyke fchoone dingen meer.

De kerk van S. Clara behoort den nonnen dier der, welken het gebeente haarer heilige en derb.Agu^^�

DOOR ITALI� N.

vereersn. De kerk is in gothifchen fmaak, eg- ij/eg van

ligt gebouwd. Om dat zy zo oud is, heeft men zaFoligno �nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;^nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;,nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;/-.inbsp;nbsp;nbsp;nbsp;�nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;-e/o-

l� veele plaatfcn moeten flutten. De h. Clara was

aanzienlyk gellagt te Asfifi geboortig, en flierf al-lia;

in 't jaar rass. �gt;e Domkerk te Asfifi heeft een fchoqn marmerennbsp;'��fdaltaar , en agter het altaar van S. Rufinus eennbsp;basreli�f. De kapel des h. Sakraments is zeer ver-fierd.

�le kerk 5. Damiano ligt eene myl van de flad, en ^ merkwaardig , om dat S. Francifciis by de zelve denbsp;quot;tder van S. Clara oprigtte. De nonnen, die zynennbsp;^^rflen geftrengen regel volgen, hceten Dainianiften,

�'gt;aar zy die zig naar den verzagten fchikken welken J�aus Urbaan 'IV. voofgefchreven heeft, Urbaniften.

Het is zonderling, dat in eene kleine flad, waar nog ^'andel nog rykdom te vinden is, twaalf kloollers vannbsp;'^'^delmonniken zyn, die zig allen van alinoezen raoe-onderhouden. Maar zy hebben fedett langen tydnbsp;zo veel geweten met bedelen te winnen, dat daaruitnbsp;goederen en zekere inkomften voortgekomen zyn.

Itaiiaanen twiilen, welke van de vier klaffes, waar-de Franciskaancrorder verdeeld wordt, de waare zy,

'velk kleed de h. Franciscus gedraagen hebbe. Ver-��'Oedclyk was zyne kleeding geene van de tegenwoor-dragten, maar beflond uit een grof wollen kleed,

^Cn vertoont te Asfifi nog verfeheiden overblyffelsuitQ�j^;�j5,j, agter de kerk van S. Rufino een� ver-waterleiding, eenige zuilen uit een oud bad,nbsp;di Masjicd genaamd , en I Circere drie mylen

ter. De mis, of de jaarmarkt, Fiera del perdono, dt ^ den I. Auguftus tot den 19. duurt, trekt eenegroote

nigte menfehen naar Asfifi. De citadelle by de ftsd thans geene bezetting, en is ledig.

LaPoi-tiun- Van de hoogte, waarop Asfifi ftaat, rydt men de^*^ van Maria Portmuula, of Madonna degli Angeli,

Plet gebouw is groot en fchoon. In het Francisk^^ kloofter, waar zig honderd en veertig monniken ,nbsp;den, ftierf S. Franciscus in 't jaar I2z6. Ditnbsp;geruimen tyd het eenige ftuk gronds dat de Franciskas��^nbsp;bezaten, zynde hun door de Benediktynen afgeftaan- ^nbsp;kerk is door de menigvuldige herwaards komende Pnbsp;grims en de afiaaten allengskens zo beroemd gewofd^quot;'nbsp;dat men �er jaarlyks den 2. Auguftus een groot feeftvi^^'*nbsp;dat de naam voert van la Portiuncula.

De kerk is als een Latynfch kruis gebouwd, fchip uit vyf gtoote boogen met dorifche pilafters

ken is. Midden in de kerk ftaat een huisje, gelp*^ heilige huis in dc kerk te Loretto, waarin men zegt�

S. Francifcus op Goddelykc ingeeving de Francis�' order geftigt heeft. Men vertoont hier ook de 5^�^'nbsp;waarin hy zync gebeden deed, en de doornenftrt^''^^��nbsp;waarin hy zig rond wentelde, om zyne booze luft^�nbsp;dooden.

De toeloop op het feeft der Portiuncula was zo groot, dat men foldaaten van Perugia moeft

door ITALI� N.

''el op dien dag honderd duiiiend menfchen by der kerk-fWjg-�fl ^nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;1 i�/r j �nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;naar Fi�~

Perugia, in �t Latyn uiugufla Perufta, de hoofdftad ''an�t Pauslyke landfchapUmbrien, ligt op eenen fteilennbsp;l'erg, waar naar toe de weg inoeilyk is, en heeft tegen-�^^^**^'�'nbsp;'''oordig omtrent iCooo. inwoonders. Zy behoort ondernbsp;de oudfte ftedcn van Italien, en zou, 2000. jaaren voornbsp;Chriftus, door Janus, een� zoon van Apollo, aangelegdnbsp;Zyn, die nog voor Saturnus in Italien kwam, en de eer-fte Konirg in dat land was, vanwien de hiftori�n gewaa-gen. Hy verzamelde de mcnrchen, die nog in �t woeltenbsp;en eenzaam leefden , gaf hun wetten en een� gods-dlenfl:, waarom men na zynen dood van hem zelfsnbsp;tot een� God maakte, die by de offeranden gemeenlyknbsp;liet eerd werd aangeroepen.

Dog, zonder ons verder over haaren oorfprong te be-lioinmercn, ten minden 20 veel is zeker, dat Perugia magtige ftad was, en den Romeinen eenen hardnek-Itlgen wederftand bood, toen zy zig reeds de geheele na-l�U�rfchap onderworpen hadden. Het gebied van Perugianbsp;Ufokte zig tpt aan de Adriatifche zee uit. Omtrent 311.

Voor Chriftus verwierven zy, nevens andere Etruri-ll�l'e fteden, een ftilftand van wapenen, (j) en werden

it) hmjne a PtrupA , CortmA �r Arrnia, firme capita Hetntm topularum ea ttmfejlate trant. hgati paccm fiednsqrc a RimanUnbsp;indKcias ia triginta aj.nts impttrrvtrtmt. Livius 1. t.

366 R E I S - B O E

niet eer als 280. ]aar voorChriftus bedwongen. was zelfs onder de Romeinen nog van zo veel gewig'� *nbsp;dat Hannibal na de overwinning by het Trafymefi'�^�'^'*nbsp;meer bet niet waagen dorft ze aantetaften,

Anguftus belegerde in Perugia den zoon van Antonius, die derwaards geweeken was. Dit beleg i�nbsp;de gefchiedenis van den borgerlyken kryg zeer verina*�^^'nbsp;alzo de hardnekkige inwoonders den ontzaglykftennbsp;gersnood geduurend de belegering doorftonden. (?;nbsp;die weerbarftigheid bekwam hun liegt; de Hadnbsp;veroverd, en met de aarde gelyk gemaakt. Zy herU�^^�nbsp;zig fpoedig v/eer, maar moeft onder de Gothen eene Wnbsp;na even zo fchlimme belegering uicftaan, welke ze'^^��nbsp;jaar duurde. Zy kwam door de bekende gift van Karnbsp;den Grooten aan den Paaslyken Stoel. In de onrufti�nbsp;tyden, toen elke Had eene republiek wilde zyn, ontflo*^�nbsp;zy zig van �s Pauzen gehoorzaamheid, oorloogde geftad'�nbsp;met haare nabuuren, en nam onder anderen Foligno hi*'nbsp;het jaar 1300. weg, weswegens de Paus ze in dennbsp;deed.

In �t jaar 1392. voerden die van Perugia den oorlr^ tegens den Paus, en onderwierpen zig hem, dog na�^*'nbsp;in �t jaar 1416. den beroemden P�orte Braccio tot b'*'�nbsp;hoofd, die op Romen losging, en het veroverde.

(*) De laage Lucanus zegt uit vleyery, dat de wereld voof de onheilen, als den hongersnood te Perugia, de belegering van^nbsp;dena, den flag by Aftium, bet geluk van onder dennbsp;Ner� te leeven niet duur genoeg had kunnen koopen.

Accedant f^t�s, ^ quas prtmh afpera clasftt Lsttcas^nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;L. 1� VS. 4X.

DOOR ITALI� N.

wiens gedagtenis nog in groote agting by die vmpcmgiti; Pemgia is. Hy regeerde de ftad, bragt veel tot haarenbsp;verfraaying toe, en deed die zwaare muuren opvoerennbsp;�Waarop de markt ruft. Van hem is ook het kanaal ofnbsp;�miljario uit het Trafyraeenfche meer afkomftig, waardoor de vlakte voor overftroomingen vei�gis^ Hyover-�eed in 1424, van eene wonde aan het hoofd, en daarop gaven zig die van Perugia in �t jaar 1442. weder aannbsp;den Paus over. (f) Om het jaar 1500. had Perugia weder een wakker krygshoofd in Aftore Baglioni, wiensnbsp;nakomelingen nog leevtn.

Do ftad heeft niet veel byzonders uit de oudheid aan-letoonen. Een oude poort op de Plaats Grimana voert den naam van een� boog van Keizer Auguftus, en te �

Angelo vertoont men overblyffels van een ouden tempel met een opfchrift , dat agter het altaar te vinden is.

De onruftige geeft der inwooncrs bewoog Paus Pau-Pis III de tegenwoordige citadel Ie aanteleggen. Men �verhaalt hier, dat het onder voorwcndfel van een hofpi-*aal te bouwen gefchiedde , alzo de borgers het anders nooit geduld zouden hebben. Binnen op de plaatsnbsp;^eeft men;

�'aulus III' Pont. Max. tyramide eje�a, novo civitatis Jlatu confiituto, bonorum quieti, ^ mOroborum fm-no , arcsm a folo excitatani m'.ra celeritaU munivit.

(t) Htt leeven van Braccio heeft Campano befchteven. De flad ^'tugia heeft in Ciatti, Crifpoiti, en Pelllni, drie goede fcb�yvKS,nbsp;**�6 haare hiftorie zorgvuldig ts boek geflagen hebben.

De citadelle is voor de plaats fterk genoeg, en hee� eene bezetting van veertig man, om de inwoonersnbsp;toom te houden, die nog geduurende het conclave vannbsp;den voorigenPaus mienen maakten als of zyopftaan wil'nbsp;den. Zy heeft agttien metaalen ftukken, in de jaarennbsp;1543. en 1558. gegoten, en verfcheiden anderen, omlt;^^nbsp;kardinaalen by het doorpasfeeren te begroeten,nbsp;ziet van hier over de geheele fiad, die als vyf hoekennbsp;heeft, aan eiken van de welken eene poort ftaat.

Het bisdom te Perugia is zeer oud, en brengt �s jaars 3000. Roomfche fcudi op. De domkerk is aan den h*nbsp;Laurentius gewyd. Voor de zyddeuren ftaan een paafnbsp;pauslyke ftatues: Julius III. is zittend voorgefteld, gS'nbsp;lyk hy den zegen uitdeelt, maar wat lomp gedaagd, eHnbsp;Paulus II- in de zelve handeling, van eene koele gothi-fche manier. Op de plaats voor de deur ftaat eene groo-te fontein met een dubbelde kom, die rondom met klei'nbsp;ne gothifche beelden tusfehen de pilaaren bezet is. Denbsp;geheele uitvinding is van flegten fmaak, en wat nognbsp;erger is, de fontein geeft federt lang geen water meer-

Als men door de hoofddeur in de kerk treedt, vet' toont zig in de kapel ter regter hand een groot beeld va^nbsp;Baroccio, �t welk dc afneeming van het kruis, ennbsp;daarby in onmagt gevallene Maria vertoont. De zamo�'nbsp;fteiling is onberifpelyk, de uitdrukking goed, en hetnbsp;loriet kragtig. De karakters zyn bevallig ; alleen Maf'*nbsp;en de vrouwen, die haar te hulp komen, fchynen watnbsp;jong, gezwegen dat �er te veel eenvormigheid in de �^'nbsp;zigten heerfcht. In de kapel van den kruisgang opnbsp;zelve zyde heeft Scaramnccia twee ftukken in fresco,nbsp;geen werking doen, gefchilderd. Het eene verbeeldtnbsp;b. Petrus, die de handen eenen gecftclyken oplegtgt;

DOOR ITALI� N.

het andere een� geeftelyken die voor den Paus predikt, psrugia. in beiden is de fchikking onordentelyk uitgevallen. �ennbsp;groot ftuk in olieverw van den zeiven tneefter verbeeldtnbsp;vier bisfchoppen, die Maria aanbidden. Het koioriet isnbsp;kragtig, fchoon v/at buitenfpoorig, en de houding ge-breklyk. Ter linkerhand in de kerk ziet men de verloo-ving van Maria uit de fchool van Perugino. Het profielnbsp;van Maria is aartig; voor �t overige is het ftuk zeer droog,nbsp;en flegter dan Perugino zelf gefchildcrd heeft.

De bibliotheek is in het jaar 1695. door Antonio Do-tnenici, nevens 40. fcudi inkoinften �s jaars, aan het domkapittel gemaakt, en bevat goede handfchriften, alsnbsp;een breviarium uit de negende eeuw, de euangelien uitnbsp;de agtfte met flegte fchilderyen. In de fakrifty wordtnbsp;het euangelium van Lukas bewaard, dat uit devyfdeecuwnbsp;zyn zoude, en op zeer bedorven perkament gefchrevennbsp;is. Eenigen hebben het voor Papyrus der Ouden aangezien.

Perugia is met kloofters overladen. Men telt vier en , twintig mans- en even zo veel vrouwenkloofters, waarvan de helft zeer wel zou kunnen gemift worden. Eo-nigen verdienen gezien te worden, waaronder voornaam-lyk S. Agoftino, om de fchilderyen van Pietro Perugino.

Men kan ligt denken, dat die meefter, welke in �t jaar 1446. te Perugia geboren werd , in zyne geboorteftadnbsp;veele gedenkftukken van zyn penceel zal hebben nagelaten. Byna alle de ftukken in de fakrifty en op het koornbsp;Van S. Agoftino zyn van hem. Perugino is door zynennbsp;leerling Raphael byna meer bekend dan doorhem zeiven.

�e armoede dwong hem met allen yver zig op �t fchilde-ten toeteleggen. Hy leefde te gelyk met Michael Angelo teFlorencen, en had dikwyls verfebil met hem over denbsp;V. Deel.nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;A anbsp;nbsp;nbsp;nbsp;konft.

370 R E I S . B O E K

konft. Zyn begeeite om geld te winnen was oorzaak� dat by te veel ondernam, en zig overbas�te. Men vcr*nbsp;toont in de fakrifty deezer kerk een eigenhandigen briefnbsp;van hem, aan den Prior van het kloofter, van �tnbsp;iSry. die zo erbarmelyk en on leesbaar gefchreven is�nbsp;een ongenoemde daaronder gezet heeft : Fu rejlaurai^^nbsp;della Pittura, ma guajlotor dell' arte de Scrittura.

In de kerk van �t kloofter van S. Francefco ligt de bO� ven gemelde held der Perugynen, Forte Braccio, begra'nbsp;ven, gelyk ook Bartolus de regtsgelcerde, die zig te P^'nbsp;lugia nedergezet, en op de univerftteit lesfen gegevennbsp;heeft, maar eigenlyk te Sasfoferato geboren was. T^�'nbsp;regter hand aan het derde altaar is Joannes leraarende innbsp;fchildery afgebeeld ,met vier heiligen die hem aanhooreD.nbsp;De hoofden der heiligen zyn� fchoon en vol verfcheiden-heids, maar het geheel is droegen zonder fchikking, gelyknbsp;de meefteftukken van Perugino. In eene kapel ter linkernbsp;hand ziet men de krooning van Maria na baar hemelvaart,nbsp;en daaronder drie kleiner Hukken, de Aanbidding dernbsp;drie wyzen, en de Befnydenis. Alle vier zyn op houtnbsp;gefchilderd, en worden voor het eerfle werk,datRapha�Inbsp;in eene kerk gemaakt heeft, gehouden; en indien dat ainbsp;20 niet wezen mogt, erkent men dog in alles de inani^tnbsp;van Perugino. Op de zelve zyde ziet ook het beeldteni^nbsp;van Raphael, 20 wel als van Perugino.

In het gebedenhuis der broederfchap van S. Franciftu^ heeft Scaramuccia op agt groote ftukken met olieverquot;'nbsp;het leeven van Chriftus verbeeld , waar hy veel genienbsp;de uitvinding getoond heeft, maar het koloriet is biiitcU'nbsp;fpoorig.

De Chiofa nuova behoort den Filippynen, en is nieu'^ en zeer fierlyk gebouwd. In de derde kapel ter regtutnbsp;�nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;hand

DOOR ITALI� N.

De Maria is fchoon, maar de twee engelen, die haar naar den hemel opheffen, zyn te fymmetriefch gefteld;nbsp;over �t geheel fchynt het koloriet zwak. Op het hoofdaltaar fmyt Maria den blixem op de flang, en wordt vannbsp;God den Vader in de glorie ontvangen. Pieter van Cortona heeft dit ftuk gemaakt, maar een al te graauwennbsp;toon ten aanzien van het koloriet gekozen, ook aan Godnbsp;den Vader eene uitdrukking gegeven, die niet edel genoeg is. Da.artegen verdient het bevallige beeld vannbsp;Maria meer goedkeuring. In de derde kapel ter linker-hand heeft de zelve meefter de geboorte van Maria gefchilderd , eene herhaaling van het ftuk dat in �tnbsp;Quirinaal op Monte Cavallo hangt. De koepel isnbsp;door Mancini op natten kalk gefchilderd, maar weinignbsp;genie, en een te zeer in �t geel vallend koloriet daar innbsp;getoond.

In S. Domenico ziet men in de derde kapel ter linker�S.-DoM�en�-hand een ftuk van Perugino, dat in twee deelen Verdeeld*'*�� is. Beneden ftaan verfcheiden heiligen met wel gekarak-lerizeerde hoofden, en boven ziet men Chriftus in een�nbsp;glorie tusfchen Maria en Joannes.

S, Pietro ligt aan den zuidelyken hoek der ftad, en isS.Pietre, Wel in haar zelve geene fchoone kerk, maar heeft op elke zyde van het fchip negen pragtige zuilen van graauwnbsp;geaderd marmer. In de tweede kapel ter linker handnbsp;heeft Perugino eene Hemelvaart op hout gefchilderd.

Waarin de hoofden treflyk zyn, maar de zamenftelling niet deugt. By de fakrifty ziet men , van den zelvennbsp;nieefter, God den Vader, van engelen omgeeven. Indenbsp;fakrifty zelve is eene heilige familie, die onder de eer-fte ftukken, welken Raphael by zyn meefter Perugino

372

gefchildercl heeft, worden geteld. De Maria en kind zyn geheel in de manier van den leermeefter. I��nbsp;de eetzaal der monniken heeft Vafari drie ftukken oPnbsp;doek met olieverw gefchilderd. De vermeerderingnbsp;brooden, de bruiloft te Kanaan , en de h. Benedict'-��nbsp;zittende nevens de geheele order, die agtcr hemnbsp;een engel brengt hem ezels die met eetwaaren beladennbsp;zyn, en van den hemel hem o^ zyn gebed gezondennbsp;'den. Deeze behooren voor de tekening en het krag'nbsp;tige koloriet onder de beften van Vafari. Zy doennbsp;eene betere uitwerking als zyn� andere ftukken , egt^�nbsp;zyn ze in dit opzigt niet zeer te pryzen. De ketknbsp;heeft een zeer hooge fpits, zo dat zy zig op dennbsp;van Asfifi van verre vertoont.

Boven den ingang van �t Studio de� Dottori ziet het zittend beeld van Sixtus V. die den zegen uitdeelt.nbsp;In het hoofd hecrfcht een goede uitdrukking, dog hetnbsp;kleed is ftyf-

By de nonnen te Monteluce ziet men een der beft� ftukken van Raphael, in de manier van zyn leerm��'nbsp;�fter. De nonnen te 6'. Lucia zyn wegens de Pignotof^nbsp;en Osfa de morti door geheel Italien beroemd. Hetnbsp;een foort van fuikerwerk, dat men om de gedaantenbsp;uit heiligheid dien naam gegeven heeft, maar dat des n'�*quot;nbsp;te min wel fmaakt,

In de Paleizen Anzidei en Monaldi treft men verzamelingen van fchilderyen aan. Het Paleisnbsp;nori is van eene fchoone architektiiur. In de kaP�^nbsp;van het ftadhuis, Palazzo del Magijlrato vinden denbsp;hebbers een der fchoonfte en beft gehoiidene ftukk�**nbsp;van Pietro Perugino. In het huis waar de adel 12^'nbsp;nienkomt, � CamUo genaamd , heeft dezelve

DOOR ITALI� N.

goede ftukken op natten kalk gefchilderd, maar �t li, Pi^rugia,. jammer, dat men ze op eene zo iaage en donkere plaatsnbsp;niet wel zien kan.

Het Jefi�eten kollegic, op de kleine plaats Zacca, is we- Jefuietcii gens de verbaazende hoogte en zyne muuren merkwaar-dig. Onder de kerk zyn eerftelyk de grafgewelven, onder die gewelven de kongregatie der werklieden, daaronder de kongregatie des adels, en daaronder eindeiyknbsp;da kongregatie der landlieden, Candatini. Alle deezenbsp;verdiepingen zyn hoog, zo dat het geheel te zamen eenenbsp;oirtzaglyke hoogte maakt. Zelfs de tuin der Jefuieten isnbsp;gekluisd, en daar eene looyery aangelegd. Daar ondernbsp;liggen veelerlci pakhuizen, inde welken men gelykvloersnbsp;van eene der laagfle ftraaten der Had komt. Op deezenbsp;wys heeft men de geringe ruimte der Ilad, dje op eenen .nbsp;berg ligt, gezogt te vergro�ten en als te vermenigvuldigen. In de fakrifty der Jefuieten ziet men eene viugtnbsp;naar Egipten van Baroccio. Maria fchept water in eennbsp;kom voor het kind Jcfus, en Jofef biedt het druiven aan.

Het ftuk is aangenaam uitgevoerd; egter zyn �er verfchet. den� misflagcn jn.

De univcrfiteit is in flegten Haat. De profelToren lee. zen in een byzor.der gebouw, la Sapknza. Zy zyn omtrent zeftig, die te zamen maar 2000. fcudi tot bezol-diging hebben. De univcrfiteit heeft natuurkundige in-ftrumenten aangefchaft, waarmede ProfeiTpr Pelicciarinbsp;opcnlyke proeven doet.

Het Paleis van den Gouverneur ligt aan de groote markt. Piazza gretndi. Deeze plaats wordt tegenwoordignbsp;bekleed door den Prelaat Bolognini, wiens werk overnbsp;de Poraptynfche moerasfen in �t begin van dit deel is

574

Ferugia. Het volk van Perugia blyft nog de woeftheid dier ty-den behouden, toen liet krygszugtig en oproerig was-De fainilien zyn malkanderen nydig, en leeven altyd in oneenigheid. Die van den adel waren voor een twintignbsp;jaaren niet veel beter; dog dewyl men federt eenignnnbsp;tyd, naar het voorbeeld van andere Italiaanfche fteden,nbsp;begonnen heeft een Cajino, of publiek huis van gezel'nbsp;fchap, aanieleggen, is de adel gezelliger geworden, el?nbsp;de ruwheid der zeeden is grooten deels verdwenen. P�nbsp;dames, die voorheen zeer ingetogen leefden, en g�'nbsp;noegzaam nooit in �t openbaar verfcheenen, komen innbsp;den Cafi�o , en brengen veel by om een zeker foort vannbsp;algemeene wellcevendheid intevoeren, die voor deezennbsp;ontbrak.

Jkademkn, Perugia is in voorige tyden niet alleen om zyne krygs¹ bedryven, maar ook om veele geleerden, voornaamlyltnbsp;legtsgeleerden, die het voortgebragt heeft, bekend.

Zy was eene der eerfte fteden daar geleerde gezclfchap-pen werden aangelegd. Eene der oudften was de Jca-demia Scojfa, het genootfchap der gefchudden. Hun zinnebeeld was een meelzeef, met het omfchrift excusfa ni-pfcit, ten einde aanteduiden, dat het verftand in bewen-ging gebragt en gelouterd moet worden, als het van zyn zal, De Academia della Crufca, die .veel laaterg�'nbsp;ftigt werd , behield de zeef tot zinnebeeld.

Naderhand om�ondde^cadmiadegli Infenjati, naamly¹^ van de geenen die het verftand boven het zinnelyke

Paus Pius II. of Aeneas. Sylvius zegt op eene plaats in hillorle van Perugia ; Clarnit jam frldem ^ arrms ^ lUterUt ^nbsp;ptUfimtm fclentla juris, in qua �Sartslas exielhdt, �- fifi camnbsp;dus amp; Mgtlus.

DOOR ITALI� N.

tieffen , en zig niet door de zinnen wegrukken laaten.pfrw^i Hun zinnebeeld was eenige op zee vliegende kraanen,nbsp;die een (leen in den poot houden, met de fpreuk, velnbsp;cim pondere, waannede zy wilden t� kennen geeven,nbsp;dat hunne ziel wel met een zinnelyk lichaam beladennbsp;Was, dog zig egter tot verhevene dingen will te verheffen. Dit genootfchap vereenigde zig met het eerfte,nbsp;en was een� tydlang in groot aanzien. Wy gaan denbsp;akademien degli Eccentrki, degli u4tomi, degli Injipidi,nbsp;die de regtsgeleerdheid ten voorwerp hadden, en ein-delyk de Academia unifmia, door liefhebbers der muzieknbsp;geltigt, voorby. Geene van die heeft veel beduid, ennbsp;zy zyn ras weder te niet gegaan.

Onder de nog leevende geleerden te Perugia heeft zig de Domheer Graaf Meniconi door zyn� fchriftennbsp;over het Jus canonicum bekend gemaakt. In de voo-rige eeuw leefde te Perugia een voornaam zanger, denbsp;Ridder Balthafar Ferri, die door de ongemeene en bynanbsp;bovennatuurlyke kra^c zyner ftein zeer bekend geworden was. De fchriften en gedigten van dien tyd fpree-ken met een foort van verrukking van hem.

De hooge ligging van Perugia heeft de inwooners^^j^,.^ genoodzaakt, het water van de naaide bergen te doen komen. Ten dien einde zyn vyf groote bronnen in de ftadnbsp;aangelegd, die het water, niet langs koftbaare gemetfel-de waterleidingen, maar door looden pypen, die 21.nbsp;duim in de middellyn hebben, en 2508. vademen langnbsp;Zyn, aanvoeren. Een bekwaam fonteinmeefter Angelonbsp;Barocchi heeft het water een berg af en aan de anderenbsp;zyde weder 400. voet om hoog weeten te dryven, zonder eenige werktuigen noodig te hebben.

Voortyds was in deVally P/flggis di Carnovale eene bnig A a 4nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;van

376 R E I S - B O E K

van twaalf boogen; maar in het jaar 1752. raakten tien middelften los, en de ftroom dreef ze 30. voet vef'nbsp;der voort, zonder dat zy inftorteden. Maar dewyl 2�nbsp;by die gelegenheid veel geleden hebben, vielen �Z'fnbsp;derhand van tyd tot tyd in. De fonteinmeefter leide ee�nbsp;nieuwe brug aan op een� grond, die naar zyn� gedaF*-�nbsp;lievig was, dog zy werd niettemin in kort weder 5.nbsp;voortgefleept , het welk een bewys is, dat de boden�nbsp;in de diepte uit los zand beftaat, waarop men zonde�nbsp;een roofter te niaaken niet veel bouwen kan. Uit he�nbsp;klpofter op den berg der Zoccolanti voor de poort van S*nbsp;Angelo kan men deeze vally, de waterleiding, en denbsp;aelve, zeer gemaklyk overzien.

Van Perugia tot Arezzo zyn dertig Italfaanfche mylei�gt; of drie dubbelde poften. Men wiiTelt van paarden tenbsp;Torricella en Camiccia, en doet de reis in eenen dagnbsp;13. uuren , als men zig niet te Cortona, dat omtrentnbsp;half weg op een� berg ligt , aan wiens voet de poft-weg voorbygaat, ophouden wil. Het is nogthans tvelnbsp;der moeite waard, als men deezen weg gekozen heeft,nbsp;een kleinen buitenftap te doen , en een paar dagen tenbsp;Cortona te blyven.

Op deezen weg ligt het dorp Pasjignano aan het mee� van Perugia, dat eertyds Lacus Trafymenm genoetn^nbsp;werd. Dit elendige dorp ligt in de ftreek by de OU'nbsp;den zo beroemd , om de overwinning door Hannib^^nbsp;daar op den Biirgermeefter Flaminius, 217. jaar voo�nbsp;Chriftus, behaald. Zes mylen van daar ligt het dorpnbsp;en de brug Sanguinetto, een naam, gelyk men meen�,nbsp;afkomftig van het bloedbad, dat Hannibal onder de B�*'nbsp;meinen aanrigtede,blyvende20000. van hun op deplaats-Vier mylen van daar koipt men door Sp�onga aan

DOOR ITALI� N.

Toskaanfcbe grenzen, en nog drie mylen verder te Os-Perugia. �Jaia, waar veelen de waare plaats van �t flagveld zoeken,nbsp;ten minden leeft men daar voor een huis dit opfchrift:

Men vindt hier altyd eene menigte beenderen op 't veld, het welk de gisfing verfterkt, dat de groote nederlaagnbsp;hier gefchied is. Te Cainiccia , waar de poftwisfeling is,nbsp;heeft men een fchoon gezigt als men Cortona op denbeignbsp;voor zig ziet; inzonderheid doen zig de citadel en denbsp;kerk van S. Margaretha op. Eene menigte kleine luft-huizen bedekken den rug des bergs beneden Cortona, ennbsp;ftellen het oog de a.nngenaamfte ligging voor.

Cortona was voormaals eene beroemde ftad, dog is zh Cortom. afgenomen , dat men �er naauwlyks 4000. inwoondersnbsp;telt. Veele geleerden meenen, dat hier eertyds Curytzrm,nbsp;eene ftad nog ouder dan Trojen, geftaan heeft. Dardanusnbsp;Was, volgens Virgilius, (t) afkomftig van Corytum Innbsp;Etrurien. Dat Cortona en Corytum dezelve plaats ge-Weeft zyn, wordt door twee plaatfen uit Silius Italicusnbsp;tiog geloofbaarder, vvyl hy l. 5. vs. 123. Cortona door

Aas

378 R E I S - B ' O E K

Ccrtom, Coryti arcent omkhtyh, en i. 8. vj'.�473. uitdruklyk Cor* tona noemt, en tusichen Arretium en Clufium plaatft^

Le�os Cesre viros, leBos Cortom, fuperbi Taremtis domus veteres mifere Gravifcee.

Van deeze gedagte zyn de meefte geleerden, onder anderen ook Venuti in �t 4. deel van de verhandelingen der Akademie van C�rtona. Corytus was een Etrurifch KO'nbsp;ning, en de ftigter deezer naar hem genoemde ftad, g�'nbsp;lyk Servius over de volgende regels, /. 3. ^en. vs. Jlt;57-beweert:

Surge age, 0� fee Imtus longcevo diBa parenti Haud duUtanda refer, Corytum, terrafque requirenbsp;Aufonias.

Herodotus verhaalt, dat de Grieken 343. jaar voor de verovering van Troyen naar Etrurien overgeftoken zy��nbsp;en zig te Cortona nede^rgezet hebben. Hy noemt Cortona eene magtige en bloeyende ftad, de hoofdftad vannbsp;Etrurien. Ulysfes is, volgens fommigen, hier geftorveo-Cortona was, volgens Livius, de voornaamftc van dnnbsp;twaalf Etrurifche fteden , en zond, nevens Perugia n�nbsp;Arezzo gezanten naar Romen, om een verbondnbsp;ten, welke plaats boven by Perugia aangehaald is.

Dc ftad werd eindelyk, na dat zy haareGriekfche ze�' den, taal, en de vryheid, het langft van allen behoud^��nbsp;had, eene Roomfche volkplanting, en de Preefeamp;us,nbsp;gouverneur vaij Etrurien, piaatfte �er zvn verblyf.

POOR ITALI� N.

de invallen der barbaaren werd Cortona byna geheel ver- Cortam. 'voell; dog hst herflelde zig fpoedig weder, en was,

Volgens een� fchryver van de elfde eeuw, een volkryke ftad, die fterke muuren en een�aanzienlyken handel dreef.

In de tydeu der kruistogten gingen zo veelen haarer onnozele borgers naar het Heilige Land, dat een zekere haven op het eiland Candia den naam van Porto Cortonefenbsp;hekwam. In �t jaar 1312. kwam Keizer Henrik VII. tenbsp;Cortona, deed zig huldigen, bekragtigde der ftad haarenbsp;Voorregten en vryheden, en verklaarde ze onder Keizer-lyke befcherming te Haan.

Niet lang daarna , in �t jaar 1325. liet zig Ranieri Ca-fali door het volk tot opperhoofd der ftad verklaaren, en zes zyner opvolgers behielden de heerfchappy tot in �tnbsp;jaar 1409. De inwooners waren toen met hunne regenten niet te vrede, �n gaven de ftad, nevens den laatftennbsp;der Cafali, aan Ladislaus, Koning van Napels, over,nbsp;die zig in de nabuurfchap veel ophield, De Koning behield Cortona maar twee jaaren, en ftond hst by eennbsp;vergelyk aan den Florentynen af, die het federt behou-den hebben. Men zou van Cortona veel naauwkcurigernbsp;herigten hebben , was de ftad niet zoongelukkiggeweeft,nbsp;dat in �t jaar 1525. haar archievenkamer geheel door �tnbsp;vuur vernield werd.

Cortona heeft vyftien kloofters, welker kerken ten KlooJ^ers. deele, zo wel ten opzigte der beuwkonft als der fchilde-^yen, merkwaardig zyn. Eenigen hebben Bramante, anderen Vafari, Sangallo en Fontana tot bouwmeefters gehad , die allen konftenaars van een goeden fmaak waren.

Cver �t geheel verdiende Cortona meer bezogt te worden, dan gemeenlyk gefchiedr, wyl de raeeftcn van Romen

380 R E I S - B O E K

men over Siena naar Florencen gaan. Wy wiilcn debefte ftukken in de kerken aanwyzen.

In de Domkerk heeft Pieter van Cortona eene fchoonc geboorte van Chriftus gefchilderd. Op een grooten antieken zark ziet men het gevegt der Centauren en Lap^'nbsp;then; eenigen honden dien vsor van Koning Coryt*^��nbsp;anderen nieenen dat de beenderen van Caracaila of

BurgemeefterHaniinius daarin gelegen hebben. Voor eene meening is zo veel gronds als voor de andere ,nbsp;misfchien is de laatfte de waarfchynlykfte.

Te S. Maria nuova buiten de ftad ziet men S. Carols� van Baccio Ciarpi, en de geboorte van Maria van Alloquot;�nbsp;gemeenlyk Bronzino genoemd.

S. Francefco pronkt met eene Verkondiging, die voot een meefteiftuk van Pieter van Cortona gehouden worJbnbsp;en met een fchoon ftuk van Lodewyk Civoli, dat S. A�'nbsp;tonio di Padova verbeeldt. De kerk 5. Antonio Abbof^nbsp;verdient insgelyks gezien te worden.

In de kerk S. Margaretha ziet men S. Catharina v'agt;� Frederik Baroccio, een voortrefiyk ftuk, waarop Van'^'nbsp;S. Francifcus, Dominicus, en Margaretha van CortoP*nbsp;afgebeeld heeft; eene Maria met den h. Francifcusnbsp;h. Margaretha van Baroccio.

d'. Domenico heeft onder andere goede ftukken den zenkrans nevens verfcheiden heiligen van Lodewyknbsp;voli, en eene hemelvaart met S.Hiacinthus van denj�^'nbsp;gen Palma.

Te S. -Agojlino ziet men een ftuk van Pieter van Co�^' tona, verbeeldende drie patroonen van geeftelykenbsp;orders. Paus S.-Stephanus, S. Jakob, en Joannesnbsp;Dooper. De kerk 5. Filippo is wegens de architekW^^��

werkwasrdig. In de kerk der Benediktyner Nonnen del- Cortonal Ie Comtefje heeft Pietro Perugino het hoofdaitaar vervaardigd. Te 5. Michael komt de zending van den H. Geeftnbsp;op het groote altaar door i\ndrea del Sarto voor.

Te S. Trinita ziet men de Drie�enheid met de vier kerkleeraars der Latynfche kerk, een groot ftuk van dennbsp;bekenden Kortoonfchilden fchilder Luca Signorelli.

In S. Andrea is Maria met verfcheiden heiligen van Piazzetta op het hoofdaltaar, en op een ander Maria metnbsp;S. Jofef en Cajetanus yan Todewyk Mazzanti van Cor-vietto te zien.

In. de tribune ter wederzyde des altaars heeft Andrea del Sarto het heilige avondmaal, en Chriftus in dennbsp;olyfhof, eene Maria en den engel Gabriel gefchilderd.

In het gebedenhuis van de kerk van Madonna de Tede-Jcld ziet men een' trefiyke hemelvaart van den zelven Andreo del Sarto. In de kerk der Roode Boetelingennbsp;is de zending van den H. Geeft in de eerfte manier vannbsp;Michael Angelo , en een der befte ftukkeu van Cortona.

S. Giamhattijia is eene fchoone Kamaldolenferkerk, 2., mylen buiten de ftad. Het daarby behoorende kloofternbsp;heeft S. Roinualdus zelf geftigt. Madonna del Spirito Santo behoort insgelyks onder de befte kerken der ftad.

Cortona is wel een kleine plaats, egter onthouden �er paleizen. zig omtrent zedig adelyke familien van de oudfte en befte huizen, en bewoonen voor een gedeeltepaleizen, dienbsp;verdienen bezien te worden. Dat van den Gouverneur,nbsp;eertyds door de Cafali, die Cortona beheerfchten, bewoond , is aanzienlyk. In het zelve is de zaal waar denbsp;akademie vergadert, en voor weinig jaaren een nieuw

Coitona, theater aangelegd. Dan komt het Raadhuis, het BiS' fchoplyke Paleis, het nieuwgebouwde Seminarium,nbsp;het Paleis Tomafi, waarin een gallery van meer dan drienbsp;honderd febilderyen van de befte Italiaanfche meeftetsnbsp;aantetreffen is. In verfcheiden andere paleizen vindtnbsp;men goede fchilderftukken, vooral van de twee in deS'nbsp;ze ftad geborene meefters, Luca Signorelli en Pieter vannbsp;Cortona.

Oiidhsden. muuren van Cortona zyn een eerwaardig overblyf' fel der oudheid, en van Gori in zyn MujeumEtmjeumnbsp;befchreven. De oude Etruriers hebben ze uit gehouwennbsp;fteenen zonder kalk gebouwd. Daar zyn ftukken onder,nbsp;die 22, voet lang en 4*. hoog zyn. Ter zyde de poortnbsp;van S. Dominicus zyn zy het beft in hun geheel gebleven. Ook ziet men nog te Conona de overblyffels vartnbsp;een koftbaaren tempel van Bacchus, met fchoone zuilennbsp;van Oofterfch marmer.- In �t jaaii 1730. heeft men oudenbsp;baden met ingelegde vloeren van moza�ek, en loodennbsp;pypen, die�t water aanbragten, ontdekt.

In de bibliotheek van de familie van Venuti wordt een oud Etrurifch graf vertoond. Sommigen maaken, uitnbsp;de letters daarop. Lans anemi feljiml. By de kerk vanS-Stefano ziet men oud vervallen muurwerk van een� oU'nbsp;den waterbak, diergelyken men verfcheidenen binnen e�nbsp;en buiten de ftad vindt. Als men graaft komt men tttnbsp;diepte van 12. of r4. voet gemeenlyk op den grond dernbsp;oude ftad, welker grond door de verwoeftingen, gelyltnbsp;als die Van Romen, allengskens verhoogd geworden is-

Cortona heeft zig in deeze eeuw door de Akademietet pavorsfehing der Etrurifche oudheden in de geleerde wereld bekend gemaakt. Het was niet meer dan billylt�nbsp;zulk eene inftelling op eene plaats aantetreffen, welk�

DOOR ITALI� N.

Voormaals de hoofdftad van Etrurien was, en nog de mee- Cortona:, fte oudheden uit die tyden kon aanwyzen. De ftigtersnbsp;deezer akaderaie waren drie geleerde mannen uit het ge-flagt van Venuti, de Marquis Marcello, de Cavaliernbsp;Ridolfino, en Filippo Venuti, naderhand opzigter vannbsp;I.ivorno, alwaar hy in �t jaar 1768. overleed. (¹) Zynbsp;iuaakten in het jaar 1726. het eerfte ontwerp, en \'er-wierven twee jaaren daaraan, van hunnen moederlykennbsp;oom Baldelli, ten nutte der nieuwe akademie, niet alleen eene uitgelezene bibliotheek, maar ook een fchoonnbsp;kabinet van oudheden , die hy geduurende zyn lang ver-blyf te Romen verzameld had. Het beftond uit veelenbsp;kleine llatuen, afgodsbeelden, opfchriften, urnen, vaa-zen, gefneden� fteenen, oude handfchriften, en ook allerlei natuurlyke zeldzaamheden, als planten, delfllof-fen, en diergelyken. De Akademie vermeerderde deezenbsp;verzameling zeer, en maakte �er een publieke inftellingnbsp;van, waartoe een iegelyk toegang kreeg. Zy wordt Gal.nbsp;leria del Publico genoemd, en heeft door de zorg der aka-demiften een Herken aanwas van naturalia, gefnedennbsp;fteenen, munten, en printen, gekregen. In de daarmede verknogte bibliotheek wordt alle maanden eene geleerde veihandeling gelezen. Van de voornaamfte ftuk�nbsp;ken deezer verzameling, en eenigen die by byzonderenbsp;perfoonen ia de ftad aantetrelFen zyn, heeft men eenenbsp;l'yzondere befchryving uitgegeven, (j)

(�[�) Museum Curtoncnfcy in ^ito quot;vetcra monnmenta com^UduntHY \ ^na^lypha, Thorenmatat gcmmA infcalptK infmlptaqne, qna in Acade-Etrrtfca, ceterifqv0 tiohtl�HTn ��iroYnm dorntbus adfervantnr, in pif¹�nbsp;Tab, arieis dljirlbtttum , atqut a Francifio Valejio Romano 9 Ant,

384 R E I S - B O E K

Een gedeelte deezer zeldzaamheden heeft Valefius het kabinet van Ealdeili reeds in�t begin deezereeiiW�nbsp;en Gori in een ander geleerd werkbefehreven. (*) Doornbsp;zo fchoon een kabinet worden de medeleden der akadO'nbsp;mie tot vlytigheid aangefpoord. Zy beftemden eeneplaa^�nbsp;om te r�rgaderen, en gaven hunnen voorftander den oU'nbsp;den Etrurifchen naam van Lucumone. Het inzigt der aka'nbsp;demie was, de oudheden te onderzoeken, en zy vsr'nbsp;koos, gelyk'billyk was, daartoe voornaamlyk de oud'nbsp;heden van haar land. De ligging der ftad fcheen �er gS'nbsp;fchikt toe, want zy ligt in een oord waar men geftac�Snbsp;Etrurifche oudheden opgraaft, die ten aanzien derfchoO'nbsp;ne gedaante, der tekening, en de daarop afgebeelde gebruiken, merkwaardig zyn. De hier ontdekte ftukkcf'nbsp;zyn meert uit ouder tyd als de gewoone Griekfchenbsp;Romeinfche oudheden , die men in andere kabinettennbsp;vindt.

De oude Etruriers hadden zig in een aanzienlykgedeel' te van Italien uitgebreid, hunne taal en fchrift was vannbsp;ouds zeer bekend, egter is men niet in ftaat tegenwoof'nbsp;dig �er van iets te verrtaan. De proeven in de fchriltonnbsp;der akademie rteunen op.bloote gisfingen, en hebben e^nnbsp;zeer gevingen graad van waarfchynlykheid. De akadewi�nbsp;heeft reeds zeven declcn in 't ligt gegeven, (f)

Franc. Gorio F/orentlna, iy RodolphlriD Vtnu� Cortonenfi , notie Jiratam, Roma ljslt;r, in fol.

(*) Het heeft den titel Mttfcum Etmfcnm Corii, m is te cen in �t jaar i737� �n drie foiiodfelen uirgckomen.

DOOK ITALI� N.

�crfte deel verfcheen in �t jaaf 1742. het zesde in 1751. Cortona. te Romen by Pagliarini, en het zevende,eenige jaarennbsp;laater. Deeze verzameling behelft veeleleezenswaardfgenbsp;verhandelingen' over de gebruiken der Ouden, over denbsp;Hukken die van hun zytl overgebleven, in een woordnbsp;over alles wat �nder het woord oudheden begrepen is.

Na het kabinet der Akademie verdient dat van den Ridder Galeotto Ridolfini, oin de merkwaardige flukkeiinbsp;die het behelft, bezigtigd te worden. De geleerde Marquis Maffei, die alle bekende kabinetten van oudhedennbsp;gezien heeft, moeft belyden, hier dingen gezien te hebben , die hy nog nergens aangetioffen had.

De Domheer Sellari, Bibliothecarius der Akademie, bezit eene verzameling van handfcbriften, penningen,nbsp;ftatuen, zegelringen, enz. Doft'or Cokellini heeft eennbsp;kabinet van natuurlyke zeldzaamheden en eene talrykenbsp;bibliotheek aangelegd, en verdient wegens zyne geleerdheideen�perfoonlyke hoogagting. Behalven deezen vindtnbsp;men in de families van Mancini, Vagnacci, Alticozzi,nbsp;enVenuti, kabinetten van allerlei merkwaardigheden.

Cortona heeft verfcheiden beroemde mannen en kon-^ llenaars voortgebragt. Tot de eerften behoort 'Exosdstberoemdenbsp;Elias, een gezel van S. Francifcus. Men toont nog 2yn�*'*��^��nbsp;huis, waarin hy geftorven is, na dat hy de order verlaa-ten had, cn in den ban gedaan was. Onder de konfte-naars zyn Pieter van Cortona, die bekend genoeg-isy ennbsp;Luca Sigirorelli de voornaamften. De laatfte werd in �tnbsp;jaar 1439. geboren, en leerde by Pietro della-Francefca.

Hy overtrof zyn meefter , door dat hy de natuur volgde, cn eene cenvouwdigsr en bevalliger manier aannam.

386

Cortona. te. Men ziet buiten Cortona het meeft van hem te �rezzo, en in de Sixtynfche kapel te Romen.

De voornaamfte nog leevende geleerden te Corton^ zyn: Hieronymus Sernini Cugciati, die byzonder verisnbsp;in de oudheden en taaien; Philippus Angellieri AlticoZ'nbsp;zi legt zig byzonderlyk toe op de Etrurifche hiftorie. P�nbsp;Marchefe Benvenuto, Jofef Venuti, een zoon van deHnbsp;overledenen Marchefe Marcello Venuti, de BibliothecS�nbsp;rius Reginalto Sellari, de Domheer Maccari, NikolaaSnbsp;Vagnucci, Rinaldo Alticozzi, die eene overzetting vaUnbsp;verfcheidene blyfpelen van Plautus te Lucca heeft laateitnbsp;drukken, en zyn broeder Valerio Alticozzi, een goednbsp;digter. Ranieri Tomali heeft zig door verfcheiden klink'nbsp;digten, en Philippus Pancrazi, Sekretaris derAkademie�nbsp;insgelyks door gedigten bekend gemaakt. De Marchefenbsp;Ranieri di Petrella is zeer ver in de werktuig- en bouwkunde.

Cortona ligt op den rug eens hoogen bergs, en heeft beneden zigicene groote vlakte, die tot aan Lago di Perugia gaat. Tegen �t noorden liggen de vermaarde bergen waarvan Polybius en Livius fpreeken. De land-ftreek om de ftad is met wynbergen, en planteryen vannbsp;olyfboomen bezet, en valt aangenaam in 't oog. In denbsp;nabuurfchap vindt men een fchoon marmer, dat groeO'nbsp;agtig zwart is, en naar jafpis geiykt.

Van 'Cortona tot Arezzo kan men met een� vettiirin'^ in vier iiiiren komen. Van Camiccia, dat onder aan de�nbsp;berg van Cortona ligt, tot Arezzo is een dubbelde poft'nbsp;Men rydt langs de rivier Chiana, van de welke op dennbsp;weg van Siena naar Romen gewag is gemaakt.

AP.EZZP'

DOOR ITALI� N.

Men geeft der ftad Arezzo tegenwoordig omtrent 8000. inwoonders. Zy behoorde eertyds tot de twaalf Etruri-fche fteden, en komt by alle oude fchryvers veel voor.nbsp;Zy ligt ten zuidooflen van Florencen, en wel op eenennbsp;heuvel, in eene aangenaame vrugtbaare vlakte. Dennbsp;haam leidt men .af van V�fta, de vrouw van Janus, welke Aretia, dat is aarde, geheten werd. In den Punifchennbsp;oorlog gaf Arezzo geld en wapenen tot het uitruden vannbsp;vier oorlogfchepen, welken Scipio tegens de Karthagi-nenfers aanvoeren zoude. De Etruriers waren over �tnbsp;algemeen om hun vaatwerk beroemd, maar inzonderheidnbsp;die van Arezzo; Martialis roemde ze reeds als geagt tennbsp;fyde van Porfenna. (*) Hy vergelykt op een� anderenbsp;plaats de vaarzen eens zekeren digters met de zynen, ennbsp;zegt, dat �er tusfehen de zynen en de anderen het zelvenbsp;onderfcheid was, als tusfehen kryftallyne en Aretynfchenbsp;vaten, welken de eerflen verdonkerden, (j)

Attila verwoeftte Arezzo geheel, en de Lombarden lieten zelfs de muuren niet ftaan. Die van Florencen ennbsp;van Arezzo lagen ook altyd overhoop, en de laatftennbsp;hadden dikwyls de overhand. Ten tyde der Guelten ennbsp;Gibellynen wierpen zig de Ubertini tot heeren van Arezzo op; het volk verjoeg ze wel, maar Bisfehop Willem

388

Artzzo. Ubertiin behijld dc overhand. Hy oorloogde lang met de Florentynen, dog werd ten laatften zo gcflagen, datnbsp;hy 3000. dooden en 2000. gevangenen agter liet.

Zo wel ten aanzien der geeftelyke als der vvereldlyke magt volgde hem Guido Pietramala op. Hy werd doornbsp;de Florentynen met behulp des Konings van Napels ge-flagen, dog bleef egter gouverneur van Arezzo. Hy oorloogde met Paus Joannes XXil., ontnam hem verfcheiden�nbsp;plaatfenj en kroonde Lodewyk van Beyeren, �s Pauzennbsp;vyand, te Milaan, met de yzeren kroon, dog ftierf opnbsp;den terugtogt te Negromonte. Deeze fchrandere ennbsp;krygszugtige Bisfchop was een van de beroeindfte perfoc-nen van zyn tyd. Hy lei veilingen aan, verfraaide Arezzo, en deed dellraaten gelyk maaken. Zyn broeder ennbsp;opvolger Pietro Saccone was zo gelukkig niet. Hy zagnbsp;zig genoodzaakt, Arezzo den Florentynen te verkoopen,nbsp;en behield alleen eenig� flooten; ten laatften ontnamennbsp;hem de Florentynen die ook, en zetteden hem gevangen,nbsp;vvyl zy hem voor verdagc hielden. Maar Gautier, Hertog van Athenen, zig van Florence meeller maakende,nbsp;herllelde den Bisfchop weder. De Florentynen verjoegen Gautier kort daar na, en by die gelegenheid maaktenbsp;zig Arezzo onafhangiyk , en verkoos eenen raad vannbsp;zellig perf�onen, die de ftad een tyd lang in ruft regeerde. Dog het duurde niet lang, of de Ubertini wierpennbsp;zig weder tot hoofden der Gibellynfche party op, waar-em de Guelfen in de ftad drongen, en ze plonderden-Het krygsvolk des Hertogs van Anjou, nevens dat vannbsp;den zoon van gemelden Saccone, hielden daarop zeer'nbsp;liegt huis in de ftad, en verkoften ze ten laatften aan dsnbsp;Florentynen. Sedert dien tyd is de ftad onder de heet'nbsp;fchappy der Groothertogen van Toskanen gebleven.

POOR ITALI� N.

geplaveid, waarin, om de paarden vaft te doen Haan, kleine gaten gehouwen zyn. De Domkerk heeft eene fchoo-ne ligging, en is een aartig gebouw. De Bisfehop heeft 12000. daalders aan inkoraften. Op de iparkt Haat eepnbsp;groot gebouw L? Loggia genoemd, �t vi'elk George Vafa-ri ontworpen heeft; van binnen is het tolhuis, het theater, en eene gallery om te wandelen. Eene fcjioone in-rigting te Arezzo is de Fratemita, gt;velke door de voor-naamfte regenten beftierd wordt, en 8000. daalders inkomen heeft, die tot uithuwelyking van arme meisjes,nbsp;tot brood voor armen , en andere iiefdegifien hefteednbsp;tvorden. De lombaard of de publieke bank van leeningnbsp;is eene insgelyks nuttige inrigting, waarin deltaliaanfchi?nbsp;fteden de onzen befchaamen.

Jn de abdy ziet men een fchoon ftuk van Ahasiierus, v/aarin Vafari zyn� konft getoond heeft, en te S. Rocconbsp;tvordt van den zelvcn meefter een procesfievlag, waarinnbsp;die heilige en eene peft gefchiiderdzyn, vertoond. Arezzo heeft niets van oude ruinen, want van het theater,nbsp;waarover Guareft eene verhandeling gcfchrpyen heeft, isnbsp;byna niets meer te zien.

Arezzp is de geboorteplaats van veele beroemde pen geweeft. Marcenas, de bekende patroon der gelcet.maiiiien.nbsp;den, was van Arezzo afkomftig. Petrarca werd hierinnbsp;�t jaar �304. in �t Borgo del Ano geboren. (?) Wie kentnbsp;den berugten Pietro Aretino niet, die te Arezzq in hnbsp;jaar 1462. geboren werd, en in issy.ftierf? Voorheennbsp;was zyn graf in de kerk van S.Luca te Venetien te zien,

(*) De groote fttaaten beeten re Areizo quot;Snrgo , geiyjy te Turin te MiUin te Ilorencc r/rf, en w Romen Strad^^

390 R E I S - B O E K

ben. Anderen twyiFelen, of hy wel ooit in eene chriftc-lyke kerk begraven zy; �t welk niet te beflisfen is, alzo by de verhoogmg van dc vloer der gedagte kerke alle denbsp;oude gral�leenen weggenomen of toegedekt zyn.

Del Jem� human, la cui lingua trajisfe � vivi e morti: d�Iddio mal non disfe,

Alle de vorften vreesden zynen fcherpen llyl, en gaven hem geld op dat hy zwygen mogt, waarom iemant zeide,nbsp;dat men hem, op 't voorbeeld der oude keizers, dennbsp;bynaam van Gemanicus, Francicus, enz. geeven niotif-Ariofto (t) en anderen noemden hem zelfs divino, hetnbsp;welkhy om zyn ontugtige fchriften en ongeregeld gedragnbsp;gantfch niet verdiende. Zyn berugtll en flegtft werk is :nbsp;Caprkioli e piacevoH Ragionamenti di M. Pietro Aretino,nbsp;cognominato il Flagello de� prencipi. (*)

Te Arezzo werd ook Guido Aretino, een Benedikty-ner, geboren, die om het jaar loz.]. de muzieknooten , die tegenwoordig in gebruik, zyn, met de daartoe noodigcnbsp;ftreepen en naamen uitvond, en daardoor het leeren dernbsp;muziek zeer veel gemaklyker maakte.

(*) Boifpreaux heeft zyn leeven in duod/uitgegeven, maar men vindt het ook in de leevensbefchryving der beroemde Italiaanfcbcnbsp;geleerden des Graaven Mazucbclli, waarvan reeds zes dcclen in fo'nbsp;Uo uit zyn, die flegt de twee cerlle letters van 't a. b. c. behtlzen*

DOOR ITALI� N.

Leonard Bruni, ook onder den bynaam Aretino be-�^320 kend, was Sekretaris van de republiek van Florence,nbsp;maakte zig beroemd , en fchreef de hiftorie van Florence.nbsp;Csfalpinus, een beroemd geneeskundige, die in 1603.nbsp;overleed, bragt de kruidkunde het eerft in order, verdeelde de planten in klasfen, volgens haare wys vannbsp;vrugtdraagen. (f) Een ander beroemd geneesheer wasnbsp;Francifcus Rhedi, die zig inzonderheid door zyne fchrif-ten over de infekten, welken om het jaar 1671. in �tligtnbsp;kwamen, bekend gemaakt heeft. (*) De MarchefeTor-quato Montaulijdie Ariolto in Latynfche vaarzen gebragtnbsp;heeft, is omtrent voor twaalfjaaren geftorven.

Concini, die als Marechal d�Anere, en gunfteling van Lodewyk XIII. en van Maria deMedicis, in de Fran-fchc hiftorie bekend is, was digt by Arezzo geboren. Hynbsp;begon te Arezzo een gebouw, Seminaria vecchio genoemd,nbsp;en by de poort di 5. Lomtso ftaande, te doen bouwen.

Het zou een aanzienlyk paleis geworden zyn, dog hybe-leefde niet dat het voltooid was, wordende in �t jaar 1617. in de Louvre vermoord.

. Op den weg van Arezzo naar Florence zyn de Moff-ette di Laterim, Dceze vergiftige diunpen lleigen te Jiagnac-Laterina.nbsp;do, op de andere zyde des Arno, tegen over Laterim,nbsp;om Iroog. De z vavclreuk is zo Berk, dat het ve�, ivan-

Eene volkomens uitgaaf zynct fchriiten, Ofere dl Francifc� Khedl, is in 1740, in 6. deelen in quarto re Napels uitgekomen-.nbsp;Bb 4

39^

Are^Zo, neer het �er te na bj' komt, dikwyls �er van verflikt. D� boeren weeten zig deeze dampen wel ten nutte te tna�'nbsp;ken, jaagende het wild 'er in, her welk dan omver valt�nbsp;of ten minften zo duizeling en moede wordt, dat het zignbsp;ligt vangen laat. Niet ver van daar ontmoet men eennbsp;mineraal water, dat klaar is, en een zuuragtigenfcherpe�nbsp;fmaak heeft, en den fleenen waar het over heen looptnbsp;eene yzerkleur mededeelt.

Arezzo naar Florence over de hereraitage of het kloofter Catmld�li, aan den oorfprong van den Arno gaan, waarnbsp;S. Romualdus in �t jaar 1009. de nieuwe order lligtede, disnbsp;van deeze plaats haaren naam kreeg. De bergen zyn innbsp;den omtrek zo hoog, dat men aan beide zyden de tweenbsp;zee�n zien kan. (t) De Heer de la Condamine verzekert, dat dit van verfcheiden�toppen van�tAppennynfchnbsp;gebergte gefchieden kan, b.v. in de nabuurfchap van Ca-moldoli, by Borgo S. Sepolcro, en van den berg Cimo �nbsp;ne by Seflola. Hy is van gedagte, dat als men op dienbsp;toppen een teken oprigtede, dat te gelyk van de bergennbsp;by Genua en in lllria gezien worden kon, men een�boognbsp;van 5. graaden op de aarde zou kunnen mceten, hetgeennbsp;veel toebrengen zou om de juifle figuur onzer dw?alftatnbsp;tebepaalen. (?)

Van Arezzo tot Florence rekent men 40. mylen. Ds weg loopt langs het gebergte op een fchoone, nieuw gemaakts

Come ^penmn fcepre il mar Schiava e il Tof�e Dal glogo onde a Camaldoli � viene.

DOOR ITALI� N.

maakte en doormiiuren bcveftigde flraat, die egter maar 36000. fcudi gekoil: heeft. Het is gefchied opkorten vannbsp;d� kas gefchikt tot het onderhoud van de wegen, te Florence Ufficio della parte geheten. Men denkt te Florencenbsp;redelyker als in Frankryk, waar de boer door het eeuwige onderhoud der wegen en het daartoe noodige aanrydennbsp;van aarde, Corv�es genaamd, op het onbarnihartigfte geplaagd en in den grond geholpen wordt. De weg gaatnbsp;over Monte Varche, eene kleine rtad van 30C0. inwioo-ners, 5. Giovanni aan den Arno, Filigne en Incija. Dec-ze plaatfen liggen in het zogenaamde Val d�Arno dinbsp;ppra.

Dit dal is een aangenaame vally of vlakte aan den oever van den Arno, die by Rignano alleen een uitgangnbsp;heeft, welken zig de rivier door den berg fchynt gemaakt te hebben. Targioni befchryfthet, (t) enfpreektnbsp;van blyken van yzer, zwavel, vitriool, en fteenkolen,nbsp;die men daar vinden zou. Veele elefantsbeenderen worden hier gevonden, die, volgens fommigen, van dcele-fanten zyn zouden welken Hannibal over de Alpes innbsp;Italien bragt, Targioni toont de ongegrondheid deezernbsp;meening, en tragt uit de menigvuldige hier en daar innbsp;Europa opgegravene beenderen te bewyzen, dat die dieren zig eertyds in ons werelddeel voortgeplant hebben.nbsp;Sedert veele eeuwen zyn zo veel merkwaardige verande-ringen in onzen aardbol voorgevallen, en de lugt ennbsp;lugtftreeken zyn gedeeltelyk veranderd ; dus kan het ooknbsp;Wel mooglyk wezen, dat veele foorten van dieren, dienbsp;eertyds in Europa waren, veraart zyn.

Bb 5

394 R E I S - B O E K

inoeft , op lall van den Groothertog , eene reis door Val d�Arno, tot aan Arezzo en Cortona doen, om denbsp;natuurlyke gefteldheid des lands naauwkeurig te onderzoeken. Targioni begeleidde hem op die reis, en heeftnbsp;�er een omftandig berigt van gegeven. Hy befluit dienbsp;met eene verhandeling van het nut , dat de fouverainnbsp;uit de inynen van Toskanen zou kunnen trekken.

Wy hebben het merkwaardigfte op den weg van FO' ligno over Cortona naar Florcnee bcfchouwd, nu nee-men wy dien van Foligno naar I.oretto onder handen.

Op den weg van Foligno naar Tolentino , kort na dat men Foligno verlaten heeft, doet men welnbsp;te Cajlro Pales ftil te houden, om, niet alleen een�nbsp;vooittcflyUcn papiermolen , maar ook in het Paleis

van den Marchefe Elifei eene merkwaardige grotte te bezigtigen. Men klimt uit eene kamer in het huisnbsp;�er in , en ontmoet daar verfcheiden gangen en afdeU'nbsp;lingen , die met allerlei figuuren van druipfleen ver-herd zyn. De op zig vryhangende ftukken geeven eennbsp;zonderlingen klank van zig. De natuur heeft hier zeernbsp;gefpceld, allerlei vrugten, zuilen, en dicrgelyka diU'nbsp;gen, namaajiende. Maar het luidt belactflyk, als in ecunbsp;opfchrift op de plaats van �t huis gezegd wordt, datnbsp;de natuur hier alles, wat zy voortbrengt, nagemaaktnbsp;heeft. De andere opfchriften wyzcn de naamen aairnbsp;van veele lieden van aanzien, welken deeze grotte be'nbsp;zogt hebben.

door I T a L I E N,

gen zo moeilyk niet te bereizen, ais die zig n,aar Florence iiitllrekt. De groote weg is in goeden ftaat gebragt, �tnbsp;'velkmen, naar ItaliaanCchgebruik, niet verzuimd beeft,nbsp;den reizenden wandelaar hier en daar in opCclirifcen tenbsp;Vertellen. Indien zig iemairt �er aan wilde laaten gelegennbsp;2yn, de flegte herbergen in deeze fireek te verbeteren,

�Zou hy verdienen in metaal en marmer vereeuwigd te 'vorden. De wynen, die hier wasfen, moeten, als zynbsp;diiUren zuilen, opgekookt worden. De koude van hetnbsp;nabuurige gebergte maakt, dat de landftreck van Tolenti-no tot den wynbouw niet goed is. TeTolcntino begintnbsp;de landsdouw weder fchoon en vregtbaar te worden.

Mxerata ligt boven op een� berg, van den welken men MrefreD. in de verte de Adriatifchc. zee ziet. De hoofdpoort dernbsp;flad is, g�lyk een triomfboog, metToskaanfche pilafters,nbsp;en drievouwdige doorgangen van den Kardinaal Pio, wiensnbsp;eretaalen borftbeeid daar boven ftaat, gebouwd. De ope-iiingen der poort zyn alle drie naar evenredigheid dernbsp;hoogte te final. Van een konftig uurwerk in de ftadnbsp;V'ordt veel ophefs gemaakt, dog het verdient niet datnbsp;Oien �er naar zie.

Twee mylen van Macerata komt men, over de rivier Rle�m. ^otenzst, langs een lange houten brug, aan de ruinen dernbsp;''tide ftad Helvia Ricina, door Keizer Septlraius Severusnbsp;Aangelegd. Men onderkent nog eenig muurwerk van eennbsp;^beater, maar men kan �er niet meer dan den ouden vormnbsp;Van opmaaken. Dat dit wezenlyk Ricina geweeft is, be-V-�yft een opgegraven opfchrift, gemaakt op Septimiusnbsp;Severus, waarop de inwoonders zig tekenen: Colonia

R E I -S B O E K

Helvia Ricim Cmditori fuo. De muuren van Macerata cn Recanati zyn van de fteenen der vervallene gebouwennbsp;van Ricina gebouwd.

Recanati ligt op een� berg, 3. mylen van Loretto, den welken men naar Loretto van de ftad afreizende e��nbsp;heerlyk gezigt heeft, over de zee en de omliggendenbsp;lyen. Paulus V. deed hier eene waterleiding aaniegS^''�nbsp;waaraan niets byzonders te zien is. De iandftreek **nbsp;heerlyk en vrugtbaar. Allentbalven ziet men eene m�'nbsp;nigte rooerbezieboomen voor dc zydewormen, ennbsp;bebouwde landeryen. Van de vrugtbaarheid kan m��nbsp;daaruit een begrip maaken, dat men te Macerata arti-'nbsp;jokken van eenige ponden zwaar vindt. De feld^�^^nbsp;van Recanati en de venkel van Loretto worden voo^nbsp;ongemeen fmaaklyk gehouden. Van Smbuchetto tot Lo-retto is de weg wel fchoon, maar ongelyk. Hoe oa-der men by Loretto komt , des te talryker wordennbsp;bedeiaars , welken gewoon zyn op de aarde nedert^'nbsp;vallen en ze te kulTen, of den voorby rydenden blo�quot;nbsp;�pn if] het tytijig te gooyen.

LORETTO.

berg 3. mylen van de Adriatifche zee ligt , en buit�� het heilige huis , of h Santa Caja , niets byzoU^�'^nbsp;heeft. (*.)

(�) pie eep voldpen4 herlgt met veeje legenden van het huis en de daarin te bemerkene dingen begeert, moet het b�nbsp;v;in Barto�i leez�n : Le glorie ma'efi�fe del Santaarto dl Laretto-cens eene iyft d'^ar te vinden koll de kerk, nevens hcc

DOOR I TALI�N.

De plaats voor de kerk is nog maar half gereed. Op Lwrfto. de linker zyde ziet men dorifche en korinthifche pilaaienD# kerk.nbsp;boven malkander, en daar tusfchen arcades: maar of denbsp;legter zyde zo ras ook zal vervaardigd worden^ is zeer tenbsp;twyfl'elen. De kerk is ruim, dog heeft voor de bouwkunde niets byzonders. Aan de hoofddeur ziet men eenenbsp;flegt gewerkte zittende ftatue in brons van Paus Sixtus V. De deur is ook van brons, en de wel gewerkte basreli�fs flellen biilorien uit bet oude tellamentnbsp;Voor. In de eerfte kapel ter regter hand by den kruisgang ziet men eene Verkondiging van Baroccio, die veelnbsp;overeenkoinll: met die in de Madonna degli Angeli te As-heeft, en lieflyk gefehilderd is. De engel ziet �ernbsp;wat vrouwelyk uit, en Maria, als of zy kwalyk namnbsp;het geen haar de engel zegt.

�t jaar lapr. uit het Heilige Land , eerft naar Dalma-tien door de lugt gedragen , en vier jaaren daarna in een bofch by Recanati nedergezet hebben, (t) Deezenbsp;ftreek behoorde toen aan eene vroorae Dame Laureta.

Waarom het huis Domus Lauretam genoemd werd. Hier lag het niet wel , wordende de pelgrims dikwyls vannbsp;roovers aangevallen, deswegens bragten de engelen hetnbsp;�gt maanden daarna op een berg loco. fehreeden nader

bisfehop , de gouverneur. de muzikanten, bekomen, nevens de walch-kaatsfen, in een woord de gezamenlijke ultgaaven des jaars, omtrent 40�OO. Roomrehe iendi.

lyzj, % p, �j. dat de boomen zig kromden en in die gehalte bieeven , tot dat de laatllcn in 'tjaar i JJJ. uitgeroeid werden.

398 R E I S - B O E K

by llecanati. Deeze berg behoorde twee broederen, die^ om de voordeelen; welken de aankomft van zo veelsnbsp;pelgrims aanbragt, in twift geraakten, en voor de heiligenbsp;kapel den degen trokken. Maria vond derhalven goed,nbsp;baar huis deezen onwaardigen broederen te ontneemen,nbsp;en eenige maanden daarna eenige duizend fchreeden verder , en wel op de plaats daar het nu ftaat, te doergt;nbsp;brengen.

Alle deeze reizen van het heilige huis worden in aangehaalde werk Le glorie ma�jlofe befchreven.nbsp;het is zonderling dat het, als men al de hiftorie van denbsp;reizen voor waar aanneemt, tweehonderd jaaren in Ita-lien geweeft is, voor dat men by eenigen Italiaanfchennbsp;fchryver daar eenig berigt van vindt. De oplosfing dienbsp;Turfeilinus daarvan geeft is niet de belle, dat het naain-lyk uit befcheidenheid zoude gefchied zyn, om dat mennbsp;vreesde, dat de nakomcUngfehap geen geloof aan dee-zc wonderen gceven mogt. Na. de tyden van Pausnbsp;Pius II. begon men cerft aan Maria te Loretto te gedenken. St. Vincentius en anderen fpieeken nog vannbsp;het te Nazareth llaandc huis van Maria ten tyde , datnbsp;het, volgens de Recanater rekening, reeds aldaar inoel^nbsp;gcweell zyn. En hoe zal men deeze verplaatfif�nbsp;van het heilige huis overeenbrengen met het geen Goto vick; een yverig katholyk uit de Nederlanden, dl�nbsp;uic godsdienHigheid in het jaar 1598. naar JerufaRO'nbsp;reisde, berigt. (*) Hy befchryft het huis van Maria�nbsp;dat in eene kerk te Nazareth vertoond werd , zeofnbsp;naauwkeurig, en heeft de plaats gezien, waar de engol

[*) Zyne reizen behelzen goede narigten, en zyn, in fchoofll^* �� ngcfdireven, in iSip. re Antwerpen uitgekoniw.

DOOR I T A L I E N.

Gabriel ftond , toen hy de geboorte des Zaligmaabers^jrsaj. verkondigde. Deeze wooning beftaat itit drie cellen ofnbsp;afdeelingen, in eene van de welken men een altaar heeftnbsp;opgerigt. Wy laaten bet oenen anderenTiirfellinusover,nbsp;de gefchiedenis van dit huis te befchryven, cn te bcflisfennbsp;tvelk van de twee het regte is.

Het heilige huis is van buiten met marmer overtrok* ken, Sanfovino heeft �er de architektuur aan gegeven ,nbsp;maar zy valt wat in bet lompe. De korinthifchc zuilennbsp;�yn gekanneleerd, en half in den muur. Tusfehen denbsp;zuilen zyn niflen met beelden van fibyllen en profeeten,nbsp;en basreli�fs uit de hiftorie van Maria. Hetbeeldhouw-^ werk is zeer midJelmaatig, al komt het uit de fchool vannbsp;Michael Angelo, (f) De marmeren vloer binnen ennbsp;buiten wordt door het geftadige knielen zeer verlieten.

De godsdienftige bedevaarders pleegen op de knlen het huis rond te kruipen, waardoor het marmer als met eennbsp;lleiif wordt uitgehold. Als van binnen iets aan het huisnbsp;te verbeteren is, rvorden de oude bouwltofFen zorgvuldig onder het buis begraven. Men gelooft, dat de ver-waarloozing van deeze heiligdommen voor het werkvolknbsp;van zeer kwaade gevolgen is. Boven op het huis Haat ,nbsp;een kleine toren,quot;welke, volgens bekentenis der Rooms,nbsp;gezinden zelven, een byvoegfel uit de tyden der Chri-ftenen is, alzo zckerlyk geen toren op een zo elendignbsp;hutje als dat van Maria zal gedaan hebben.

In de kapel hangen cene menigte gouden en zilveren �ampen, die door milddaadigeharten gefchonken zyn, en tennbsp;�^eele 50., 80., ja 100. en meer ponden weegen. Agtcr

(tl Alle de basreli�fs lyn op verfcheidene bladeren, welken 'het Eantfche heilige huls vootllell�n, in Misfon�s E-iis iu print gebrast.

400 R E I S - B O E K

is een altaar om mis te doen. Tusfchcn dat en den wanlt;� ftaat een wonderdaadig beeld van Maria, van cederen-bout, agter een tralie. De valfche fchyn der lampen ennbsp;de damp maakt, dat men �er niet veel van ziet. Ternbsp;regter hand des altaars ziet men Maria bidden in haarenbsp;cel, toen de engel Gabriel door het venfter aan denwel'nbsp;kant in kwam, en zig in den hoek tegen over haar plaat'nbsp;lie. (*) Het gedagte beeld van Maria is 5. palmi hooginbsp;en door den ouderdom taamlyk zwart geworden.nbsp;is met koftbaare kleederen omhangen , die op grootsnbsp;fceftdagcn veranderd worden. Eenigcn willen den EuaS'nbsp;gelift Lukas tot beeldhouwer daarvan maaken. (f) Hs*^nbsp;klecden van het beeld gefchiedt met grootc plegtigheden

(*) �ce�c. tn meer andere'naanwfeeurigc narigten omtrent het ho' ligc huls, ruitan op het zeggen van cene door den duivel bezeteitnbsp;vrouw van Gtenoble, welke in het jaar X4sp. door vcele gebedennbsp;en bezweetingen daartoe gedwongen werd. De Jcfuiet Turfellint.*nbsp;geeft p. 104. van zyn aangeh. boek, eene byzondere reden op'nbsp;waarom men dit gclooven moet :nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;qitamvU mendach D�-Mi��

dhio enmutfita, tarnen lt;jnta veraas ac ^ra^oteistis Des v! ac nomhie extorta, hand pro van�s habenda * praferttm cttm vertj�milia fuut ^nbsp;ChrtfiUnts relipionis attpeans mltsm.

(f) Het is niet genoeg voottegeeven dat hy een fchilder geweel^ is, en cene menige Hukken, w-aarvan wy 'er verfch'eidenen helfquot;nbsp;hen aangewezen, voor zyn werk te willen doen doorgaan, hy nant'nbsp;ook een beeldhouwer zyn gewecll. Dc fchilderkontl was by dejn�'nbsp;den in een liegt aanzien, en men hield ze zelfs voor gevaarlyknbsp;den godsdienll. Geen der oudfte fchryvers zegt iets van de fchllJ^''nbsp;konft van Lukas. Het lleunt op het verdagte getuigenis vannbsp;phorus, en is nog veel minder geloofbaar, dan wanneer eenig�'nbsp;de plaats van f'aulus KolclT. IV. 14. den Euangelilt Lukas tutnbsp;geneesheer maaken willen, om dat de Apollcl daar vjn eeneO'nbsp;Lukas geheten, fpreekt.

DOOR ITALI� N.

Ter regter hand van het beeld vertoont zigeenmaslive gouden gegoten engel, die Maria een hart komt brengen. De gemaalin van Koning Jakob II. van Engelandnbsp;gaf dien tot een gefchenk, om van Maria een� prins t�nbsp;�'Verwerven, waarop de Pretendent volgde. Op de andere zyde.ftaat een zilveren engel in dezelve houding,'nbsp;die van de moeder van gedagte Koningin, eene Hertogin van Modena, afkomftig is. Op de zyde daar tegennbsp;over ziet men een� anderen zilveren engel van 300. pond,'nbsp;die een gouden kind van 24. pond draagt. T is een gefchenk van Lodewyk X'III. ter oorzaake van de geboortenbsp;des Dauphins, Lodewyk XIV. Men� heeft hier een�nbsp;taamlyken voorraad Van zulke gouden en zilveren kinderen. Het kleed, waarin Mana uit Dalmatien hier gekomen is, hangt in een glazen kaft, De fchaal, waaruit zynbsp;met haar kind plegt te eeten, heeft eene zonderbaarenbsp;kragt, want alles wat �er in omgeroerd wordt, als pater-nofters, kousfen, mutfen, enz. geneert: alle toevallennbsp;aan bet hoofd, de beenen , en andere deelen van hetnbsp;lichaam , en die dingen worden dcii bedevaa'rderen tenbsp;koop aangeboden. Wy gaan het overige flegte huisraadnbsp;voorby, �t welk men voor dat van Maria uitge�ft. Opnbsp;eene plaats uer celle ziet men ook den haard waarzydchnbsp;pot gekookt zou hebben, die deswe.gen.s ook il fanto Cd'nbsp;mim genoemd wordt.

Men heeft in vroeger tydsn op verfcheiden� jaare� over de 200000. pelgrims te Loretto geteld, maar feder'tnbsp;de kerkhervorming gaat het getal zelden boven de 40000.nbsp;De yverige zielen neemen veelmeer af dan toe.' Het iSnbsp;een bedroefd gezigt d'le pelgrims te zien. Ve�ien gaan

R E I S - B O EK

Lomto. door het land bedelen, en het heilige voorneemen va^ naar Loretto te gaan is het befte voorwendfsl om on*nbsp;dertusfchen ledig te loopen, De meeften komen te voet,nbsp;fommigen op ezels en paarden. Hun opfchik, bcftaandenbsp;in korte manteltjes van gewafcht linnen, is deels bs-lachlyk, en deels 'beklaagenswaardig., De armen wordennbsp;drie dagen in het hofpitaal des morgens en avonds vannbsp;brood en wyn verzorgd.

De kerk, waarin het heilige huis ftaat, is met v/itte cn roodo marmerbladen geplaveid. Behalven de reedsnbsp;aangewezen fchilderyen, zyn �er nog eenige goede ftuk-ken. De doopvonte is van brons en wel gewerkt. Dlt;^nbsp;Kardinaal Ga�tani heeft hier een goed marmeren grafteken gekregen. By de Cafa fanta ziet men op een� ichil-dery (�en� priefter, die Maria zyne ingewanden brengc-Deeze priefter was een Dalmatier, wien de Turken hetnbsp;hart uitrukten, en fpottende zeiden, dat hy het nu aannbsp;Maria brengen kon. Hy deed het, en ftierf, na hetnbsp;avondmaal ontvangen te hebben. Turfellinus voegt �ernbsp;by, dat het hart lang, van hout nagemaakt, in de kerknbsp;gehangen heeft, dog alzo men begon, dat byna meernbsp;dan Maria aantebidden, deed het Paus Paulus 111. voor-sjigtig wegneemen.

Het ftift beftaat uit twintig domheeren, even zo veel beneficiarii , en omtrent tagtig kapellaanen, die , uknbsp;hoofde der menigte van maakingen tot het dod�nbsp;van zielmisfen , de handen vol hebben met de mis tenbsp;doen. De kaftraaten, welken tot de kapel der Caf�nbsp;lanta behooren , verrigten dat werk ook, en draagen gt;nbsp;zo men zegt, het geen hun ontbreekt, geduurendsnbsp;dien tyd, in den zak,

D�ok ITALI� N.

waarde, en moet op Pauslyk bevel fedeit eenige jaaren dagclyks voor niet vertoond worden. Men kan de koft-baarheden , welken liier federt eenige eeuwen verzameld zyn geworden, niet zonder verbaasdheid befchon-wen. De lyft van de voornaamfte dingen maakt eennbsp;geheel boek uit. Het is zeer waarfchynlyk, dat mennbsp;by de groote menigte van kelken, lampen, en dierge-gelyken, de oudfte ftukken, wanneer de fchenkers reedsnbsp;langs geftorven zyn, in �t geheim fmeli en tot geld maakt,nbsp;alzo de wcrklykc fchat aityd nog giodt genoeg blyft.nbsp;Hy wordt in zeven groote kaften met dubbelde deuren^nbsp;�n in vier en twintig kleinderen bewtard, en beftaatnbsp;uit eene menigte van kroonen, kandelaars, monftranfen,nbsp;kelken , en diergelyken , die met juv'eelen en anderenbsp;koftbaare edele gefteentens bezet zyn. {*) Onder anderen treft men eene zonderbaare, en voor zeker denbsp;koftbaarfte geografifche verzameling aan, naamlyk denbsp;fteden Milaan, Ferrara, Bologna, Ascoli, Recanati*nbsp;Ancena, Nancy, en veele anderen, nevens de Baftillenbsp;tc Parys, zyn hier in zilver te vinden. De ftukkennbsp;van enkcld goud en zilver vertoonen de priefters ge�nbsp;meenlyk niet, alzo zy in vergclyking van de anderenbsp;koftbaatheden van edele gefteentens de geringften zyn.

Men vertoont hier ook de pen van Juftus Lipfius tvelke hy aan Maria gcwj'd heeft. Of de geeftelykheidnbsp;zeer op zulke gefebenken gezet is, laaten wy daar.nbsp;Ondenusfehen zyn hier meer diergelyke pennen. Ouder

Eene lyft daaavan z-ou te veel uittlyen en te eenvormig zyn* Voor reizigers is genoeg In de aangehaaUle belchryvlng van Loret-to te vinden. lu Keyszlers Reizen zyn �er ook eenige bladzydesnbsp;ineije vervuld.nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;'

RE I S - B O E K

Luretto. der anderen leefl: men bok een godsdienftig gedigt rn fchoone Latynfche vaarzen van den geleerden Muretus�nbsp;over de wonderen, die Maria aan fchipbreukelingen ^nbsp;kranken bewezen heeft, �c welk aldus eindigt;

Si pesjim morbis Itbcr vinclisqite fohitus FiuBihus �* ventis laceraon fubclucere puppim^

In de zaal, waar de fchat bewaard wordt, ontbreeken gcene goede fchilderyen. Aarr het gewelf heeft Pome-rand de prefecten, fibyilen, en verfcheiden� hildori^�nbsp;yan Maria, in eenc ligte manier, ten opzigte der beel'nbsp;den, gefchilderd. Verders ziet m�n hier een fluknbsp;Annibal Caracci, vajn eene goede zamenftelling.nbsp;verbeeldt de geboorte van Maria. De karakters in denbsp;vrouwen hoofden en het kapfel zyn voortrefFelyk.nbsp;koloriet is kragtig en wel gekozen. De fchilder hee^*nbsp;cp den agtergrond eene vrouw in een rood kleed gf'nbsp;fchildeid, �t welk de werking van het geheel niet hiB'nbsp;dert. Eene heilige familie wordt Raphael toegefch*'*'�'nbsp;ven. Het kind op doeken liggende is niet welnbsp;en het ftuk over �t algemeen zeer droog gefchilderd-Als bet geene kopy van- Raphael is, behoort hetnbsp;minflen oiJ-der zyne eerfte en middeimaatigfte 'ftukkerr-Het arfcnaal is flegt voorzien, en- zou weinig baan^'��nbsp;als d� �urkfdie zeeroovers ih �t hoofd mogt�ii krj'g^'��nbsp;eene landing te waagen en Loretto te plondeien.

BOOR ITALI� N.

buurige z.ee, de afgelegendheid van het ftrand , en vrees, dat het gantfche omliggende land goed en bloednbsp;tot verdediging van het heilige huis zou opzetten. Dqnbsp;l�arnasfen en wap.enen , die men in het arfenaai vertoont, en welken den Turken afgenoinen zyn, zou-den hen bezwaarlyk.affchrikken. Ten minften zy zou.nbsp;den zig niet ligt laaten wys maaken , dat, gelyk mennbsp;alhier vertelt, hunne voorvaders, voor twee honderdnbsp;jaaren , met blindheid geflagen werden, wanneer zynbsp;eene landing onderneertjen wilde. (¹)

Het Paleis , dat ee,n gedeelte van de plaats voor de Wynkddsi kerk omgeeft, dient der geeftelykheid, den biegtvade-ren der pelgrims, die j^fuieten van allerlei nati�n zyn,nbsp;den Gouverneur, en aanzienlyken bedevaarderen, totnbsp;buisvefting. De daaronder geplaatfte wynkelders vannbsp;bet heilige huis zyn 160. fchreeden lang, en beftaapnbsp;uit verfcheiden� gewelven , waarin 140. groqte vatepnbsp;?igSsn, waarvan verfcheidenen 100. tol: 300. �m'h' toenbsp;houden. Uit een vat van s�o. bariJi wordt door eennbsp;kraan witte, roods, en donker roode wyn, naar inoanbsp;het verlangt, getapt.

De apotheek is niet minder aanzipnlyk. Men heziet Apotheek. ze ter oorzaake van 300. groote vaazen van JtiapUca o|'nbsp;fayance, die een Hertog van Hrbino hier tot een ge-

0�k worden �er een paar kaften met verboden geweer of allerlei foorteo yan dolken vertoond. De Abt Richard liet zig vertellen, dat een Kapucyn in �t jaar 1739. hier zo nadruklyk boece gepredikt had, dat de bandieten en andere roovers hem van zelvennbsp;die geweeren bragten, en d.at men federt dien tyd in �t geheel nietnbsp;meer van moorden gehoord had , daar zy van te vooren zeer gemeen waren.

R E I S'. B O E K

Lorctto � � Schenk gegeven heeft. Men geeft ze uit voor een werk van Raphael; maar zy syn met beter dan ontelbaar an-deuren , die hier en daar als iets zeldzaams vertoondnbsp;worden* Misfehien zyn zy naar tekeningen van R�'nbsp;pha�i of Julius Romanus gemaakt. 'De vyf fraaifieunbsp;verbeelden de vier Euangeliften en. den Apoftel Paulus.nbsp;De tekeningen op vcelen zyn uit de flibelen genomen.nbsp;Van allen kan men zeggen, dat de zamenftelUng goed,nbsp;maar de uitvoering des te llegter is.

Dc pelgrims, die het heilige huis bezoeken willen, verzamelen zig buiten de ftad, en trekken dan by paaien, al zingende, door de ftraaten , tot aan de kerk,nbsp;en by den aftogt verzamelen zy zig voor de kerk, waainbsp;de zangers der kerk met hun een gezang ter eere vannbsp;Maria aanhelFen. Geduurende dien tyd gaan de bedevaarders rugwaards, onder veele buigingen, tot aannbsp;het einde der gioote plaats , neemen dan van de heilige Maria op hunne knien affeheid , en trekken wedernbsp;door de ftad voort, gelyk zy gekomen waren.

De geftadige toevloed van vreemdelingen maakt in de kleine Rad van Lovetto veel necring, Flet huisve-Ren derzsivcr en een geringe koophandel is de hoofdbezigheid der inwoonders. Hun geheele welvaart Reuntnbsp;op den aanhoudenden yver der buitenlanders voor denbsp;h. Maria ,! en de onnozelheid der pelgrims.nbsp;ftraaten zyn vol kraamen, waarin men niets dan roo-zenkransfen van allerlei pryzen, penningen, kruisfennbsp;met het beeld van Maria, en diergelyken vindt. Verders linten met haaren naam, waarop of de maat vannbsp;de langte van Maria, of van het kind, of van de dikte van zyn hoofd. Raat. Veelerlei mutfen en linten-,nbsp;welken de kooplieden als een kragtig middel tegens al'

DOOR I TALI�N.

Ici-lei toevallen aanpryzen, om dat zy in de fchaal, uit Chriftus met Maria foep gegeten heeft, omgeroerdnbsp;zyn. Van deezen bandel zyn zelfs de Jooden niet uitgefloten. Men flaat met reden verbaasd over den ont-zaglyken voorraad van alle'die dingen; maar de aftreknbsp;is ongelooflyk, alzo elke pelgrim, om den goedkoopennbsp;prys, een voorraad medeneemt, op dat hy by zyne tluiis-koinft anderen godvnigtigen zielen iets van deeze koft-baarheden moge inededeelen.

De geduurige omgang met vreemden maakt de inwoo-ners van Loretto beleefder dsn in veele andere Italiaan-fche lieden; egter'weeten zy den reizigers op eenegoede manier hun geld afhandig te maaken. De toevoer vannbsp;lecvensraiddelen uit de nabuurfchap is zeer fterk. Totnbsp;grooter veiligheid der plaats endesfehats, is Loretto metnbsp;een� wal omgeeven, die van buiten een Italiaanfche mylnbsp;in den omtrek heeft, waaruit men zig een begrip maakennbsp;kan, hoe klein de plaats is. Het gezigt van Loretto overnbsp;de zee en de bebouwde vallyen is voortreflyk. ,Ry helder weder kan men de bergen van ICroatien, welken aannbsp;geene zyde de Adriatifche zee, omtrent 150. mylen vernbsp;afgelegen zyn, duidclyk zien.

Lenige mylen regts af van Loretto naar den kantp^^^j^ van Ancona ligt het vlek Cirolo, dat gemeenlyk door denbsp;bedevaarders, na dat zy te Loretto geweefl: zyn, wegensnbsp;een wonderdaadig lamcifix, bezogt wordt, waarom mennbsp;te Loretto pleegt te zeggen; Chi e andato a Loretto e nortnbsp;a Cirolo, a vijlo la niadre, ed a lafciato il figliuolo. Opnbsp;zekere tyden werpt de zee by Loretto veele bolrondonbsp;lleencn op. De oorzaak ven deeze gedaante is vennoc-delyk in de beweeging der zee te zoeken, avelke de ftse-Bcn dikwyls over malkander werpt, waardoor zy ten'

408 R E I S - B 0 E K

Lmtto. laatften rond worden. De wyn by Cirolo is goed, oP misfchien de zelve, waarvan Plinius Hifi. Nat. 1.14. c. 6-�nbsp;onder den naam van Ankonitaanfchen, fpreekt. Maarnbsp;bet gewas by Loretto deugt niet veel.

Van Loretto tot Ancona over Camurano zyn vyftien mylen, in eene aangenaame vlakte, door de welke denbsp;Afpido, en de Mufone loopen. Men zal niet ligt eennbsp;oord vinden, waar zo veele ftropmen en beeken van �t gebergte komen, als op de ooftlyke zydq van den Apennyn-Jchen berg.

jdnctn�. jtncona is eene plaats van omtrent 200C0. menfchen, die door den koophandel en de neering leevendig ge,:nbsp;maakt word.. Die zig eenigen tyd te Romen en op andere plaatfen van �t Pauslyke gebied heeft opgehouden,nbsp;en aan die doodfche fti|tegewoon is, verbeeldt zig eensklaps op eene andere wereld overgevoerd te zyn, alzonbsp;hier alles bezig en werkzaam is. Inzonderheid bemerkt men die leevendige vlyt in de nabuurfchap vannbsp;de haven , waar ieder, van den jongen van agt jaar af,nbsp;iets zoekt te verdienen. De haven is de befte aan denbsp;Adriatifche kuft, (?) fcho�n voor de noorden windennbsp;niet geheel zeker. De Pauzen hebben, zoveel raooglyk,nbsp;dit ongeroaajc gezogt te verhelpen, en men werkt �ernbsp;sog aan.

(*) Het oude fprcekwoord zegt; Unas fitras efi in Rma, tin* tiirrii liJtMs fortHS in Anc%na,

DOOR ITALIEN. 409

Om den handel des te meer te begunftigen, hebben de Pauzen allen godsdienften een vry verblyf, diognbsp;geeiie openbaare oetFening, toegeftaan. Hier zyn vee-le EngelTchen en Proteftanten. De Jooden hebbennbsp;hunne fynagoge, en een byzonder deel van de flad waarnbsp;zy woonen, maar moeten onderfcheidshalven een roodnbsp;ftuk lakens aan den hoed draagen, dat zy te Livornonbsp;niet behoeven te doen. Voor eene koopftad zyn denbsp;vaarzen, die men boven eene der ftadspoorten leeft,nbsp;zeer gepaft, vooral als zy met de waarheid overeenkomen.

De domkerk heeft niets byzonders buiten haare booge^g,.^^,,^ ligging 1 waardoor men voor de zelve een aangenaam 'nbsp;uitzigt over de ftad, de zee, en de geheele kuft heeft.

Voor dezelve ftaan twee marmeren zuilen op een paar leeuwen, die insgelyks van marmer zyn.

De beurs beeft een fchoone voorzyde en een grootebeurs, gewuifde zaal, verfierd met deftandbeeldenvan deGods-dienft, het Geloof, de Hoop en de Liefde. Voor denbsp;kerk des b. Dominicus ftaat het marmeren beeld van Clemens XII. uit den huize Corfini. Hy heft de eene handnbsp;om hoog, als of hy prediken of den zegen uitdeelen wj}-Cc snbsp;nbsp;nbsp;nbsp;de.

410 REIS. B O E K

-4n(ona. de. Ilct mag gelykcn, maar hct werk is flegt. In ds kerk ziet men een Chriftus aan het kruis met-Maria,nbsp;Joannes, en Dominicus, die het kruis omhelzen. Hetnbsp;fbuk wordt voor een werk van Titiaan uitgegeven. Denbsp;Maria en het hoofd van Dominicus is fchoon, maar hetnbsp;overige van het fliik kwalyk uitgevallen.

In de kerk S. Franeefco delia fcala ziet men S. Fran* cifcus met nog een heilig, biddende in eene woeftyh.nbsp;Het valt wat in �t graamve , maar is anders wel gekleurd en geordonneerd. Op het koor ziet men eenenbsp;Maria met bet kind tusfehen een paar Franciskaaneunbsp;van Titiaan. Het ftuk heeft zeer geleden. In de Maria heerfcht meer waarheid, dan eene edele uitdrukking.

Het hocfdaltaar der kerke 5. Palatia pronkt met een fchoon ftuk van Guercino in de manier van Guido.nbsp;Het verbeeldt de h. Palatia, die wierookt, en eenennbsp;engel , die haar den hemel wyft, ten teken dat baarnbsp;oft'er aangenaam is. liet hoofd der heilige is bevallig,nbsp;maar de handen zyn niet wel getekend. Het kolorietnbsp;valt zeer in �t purperkleurige.

Aan de haven by �t begin van den raolo ftaat een triomfboog van fchoon wit marmer, door den Raad,nbsp;Keizer Trajaan , zyner geraaalin Plotina, en zyner zu-ftcr Martiana, ter eere opgerigt, om dat hy de havennbsp;op eigen kollen had doen verbeteren. Hy was eertydsnbsp;veel prngtiger, en met verfcheidene trofeen van b.ronsnbsp;verfierd; maar die zyn allen vernield, zo dat nie^ dannbsp;de basreli�fs zyn .overgebleven, welken in de fteenea,nbsp;van de welken by gebouwd is, zyn ingehouwen. Hynbsp;^hynt veel fteviger dan andere triomfboogen geboiuvJnbsp;te zyn, en heeft zig derhalvcn ook beter, dan de overigen uit de oudheid, gehouden. De fteenftukken zyn.

door'IT alien.

van Pariich marmer, en zo digt op malkander gevoegd, Aneem. dat men naauwlyk de voegen zien kan. Hy heeft viernbsp;korinthifche zuilen met piedeftals, een eenigen doorgang�nbsp;cn daarboven een� attiek , met dit opfchrift naar dennbsp;kant der ftad;

Cotf. VI. P. P. Providentisjimo principi Senatus P. Q. R. quad acce.tfumnbsp;Italics hoc etiam addito ex pecunia fmnbsp;Portu tutiorem navigantibus reddiderit.

Tusfehen de zuilen leeft ter linker hand : Plotina; Aug. anjugi Aug. en ter regter; Divee Marciams Sorori Aug.

Hst eind van den mo!o is veifterkt en met gcfchut beplant. Op eenigen afftand van den triomfboog heeftnbsp;Vanvitelli eenen anderen boog, v�lgens dorifche order,nbsp;cn van goede architektuur, geboim-d. Vanhier Iaat mennbsp;zig naar het insgelyks van Vanvitelli gebouwde lazaretnbsp;�v�rzetten, waar alle fchepen uit de Levant komendenbsp;quarantaine moeten houden. Het gebouw is door Vanvitelli , in een goeden , maar wat byzondeien fmaak,nbsp;ontworpen. Het is een vyfhoek, en midden op denbsp;plaats is een kapel , gclyk eenc lantaarn op een koepel, aangelegd. Gemeenlyk ontmoet men hier veclenbsp;Grieken , die quarantaine houden , en voor hun canbsp;hunne goederen gemakkelyke vertrekken hebben.

De citadelle dient tot zekerheid van de ftad en' haven , die voor den Kerkelyken S^aat van zo veel aangelegenheid ,is. Ondertusfehen ziet man hier weinig

4IZ

Mam. k�opvaardyfcliepen, maar veel barken, die in de Adria-fcbe Zee, op Griekenland en de JL,eyant, handel driven. De uitvoer beftaat hoofdzaaklyk in wol en zyde. Ancona doet Venetien veel afbreuks, alzo de fchepennbsp;de goederen , welken voorheen naar Venetien gezonden worden , hier liever inneeinen , dan den geheelennbsp;zeeboezem , die doorgaans zeer ftormig en wegens denbsp;korte baaren gevaarlyk is, qptevaaren. Ancona is reedsnbsp;een oude koopftad. Eenigc Syrakuzers lagen ze aan,nbsp;zo als Strabo fchryff, om de wreedheden van Diony-iius te ontv/yken. De plaats werd Ancon genaamd, omnbsp;de kromte der zee. (*) De Domkerk zou Haan op denbsp;plaats van een ouden vermaarden tempel van Venus,nbsp;gebouwd door de oude Grieken, of eigenlyk Doricrs. (t)nbsp;De inwqqners van Ancona, vooral de vrouwen, zynnbsp;welgemaakt, en fchoonder dan in de andere deelenvannbsp;Italien. Zy hebben eene leevcndigc kleur: en dit be-rnerkt men langs de geheele kuft boven Senigaglia ennbsp;Fano tot Rimini toe. De zee is zeer ryk aan vifch erfnbsp;fchelpvifcb. Onder de laatften zyn inzonderheid d?

Balloni- dadelmosfclen , Ballani of BoBari, die ook om haare gedaante Dattili del mare genoemd worden, merkwaardig. Men vindt ze vecrnaamlyk by den berg Conaro,nbsp;tien Italiaanfche mylen van Ancona , waar het ftrandnbsp;vlak, de bodem der zee kleyig eri vol poreufe fteenennbsp;is. In de pooren der fteenen zet zig een klein foortnbsp;van mosfelcn, en maakt door haare beweeging den om-

(��) Fliniiis zrjt: CohnU yincma uppcjita prtmoutorio Cumert la 'ffi. fe�leitli's fe orx cub'lo.

DOOR ITALI� N,

vang, waar de mosfel groeit, grooter; de gaten geeven der mtisfel te gelyk vogtigheid en voedfcl. Somwylennbsp;raaken de gaten verftopt, zo dat men van buiten geenenbsp;epeningen , die anders het teken zyn van eene' daaffnnbsp;llfe�kende mosfel, onderfcheidt. De inwooners vannbsp;Ancona haaien deeze met kleine mosfelen gevolde ftec-nen van Conaro , en leggen ze op zekere plaats vannbsp;hunne haven, waar zy van het Ilyni een beter voedfelnbsp;krygen, en fpoedig wasfen.

Men treft fomwylen in een ftuk fteens twintig of dertig mosfelen aan. Zy blyven befiendig in de zelvenbsp;ftelling liggen , en hebben naauwlyks in hunne woo-ning zo veel ruimtedat zy zig een weinig openen^nbsp;en adem haaien kunnen. Als de ftcenen niet aan ftuk-ken gellagen worden, blyft �er de fchaal der mosfel ai-tyd in, gelyk wy aan de zuilen van den tempel van Se-rapis te Pozzuo� gezien hebben. De ligging der ineellennbsp;is zodanig, dat het dikke dee!, �t welk bet meefte voedfel behoeft, het verft van de buitenfte vlakte verwy-dcrd is.

f)e volwasfene mosfelen zyn omtrent een vinger lang. Als zy buiten den fteen zig regt openen, laaten zy eennbsp;langen witten draad , die naar een� worm gelykt, uit-hangen. Deeze is met een helder water vervuld, datnbsp;het dier als het gedrukt wordt uftfpuit. De vifch en hetnbsp;fap uit de mosfei geeven in �t donker een helderen fchynnbsp;van zig, en het water waarin men den vifch plat drukt behoudt eenigen tyd een glinfterenden glans. By de oe-fters bemerkt men een diergelyken glans, als zy in �tnbsp;donker frifch open gemaakt worden. Men houdt hier denbsp;Ballani voor eene leUkery, en zendt ze zelfs naar Romen. De oorzaak van dien lekkeren fmaak leiden vee-

, i�a

jincma. daarvan af, dat het dier zig niet van de grove doelen van �t zeewater en �t flym, maar van defynftcn, die doornbsp;de pooren des fteens doordringenvoedt. De fteencnnbsp;heeten in dit oord Sasji del Balkro.

Andere vis- Een klein foort van welfmaakende zeekreeften, iVV-Jcken, nbsp;nbsp;nbsp;een byzonderen kop en ftaart. De rvyfjes

draagcn in �t voorjaar de eyeren langs hetgeheelelichaam-De grootften zyn een hand lang. Ecnigen noemen het dier Spiilla arenaria. De vifch Sepi heeft op den kopnbsp;eene langagtige witte fchaalwelken men veel langs hetnbsp;ftrand liggen ziet. Arme menfehen verzamelen en ver-koopen ze geftoten, alzo zy zeer goed zyn om zilverwerk mede fchoon te maaken. Eene breedvoerige lyftnbsp;der visfehen en fchclpvisfchen van de Adriatifche Zee,nbsp;cn inzonderheid van Ancona, levert Keyszler in zynenbsp;Reizen. Onder de menigvuldige foorten zyn �er fom-tyds, die zig wegens hunne byzondere en gedrogtelykenbsp;gedaante niet onder de gewoone foortverdeclingen brengen laaten, en dus geenen eigenen naam hebben, maarnbsp;van de Italiaanen onder den algemeenen naam van Ca-priccioje begrepen worden.

Het is bekend, dat de eb en vloed in de Adriatifche Zeeplaats heeft: dit is te Venetien het mceft te merken,nbsp;dog neemt af naar maate men de vereeniging inetdeMid-dellandfchc Zee nadert. Te Ancona rekent men het on-derfcheid tusfehen cb en vloed op anderhalven voet.

De ftad Senigaglia, m �t Latp Sana Gallka, heeft haa-ren naam van haare bouwers de GalU Senones, en hgt zellien inylen van Ancona aan zee. Zy heeft haar� eigen�

DOOR I TALI�N.

bisfchop.eenige veftingwerken en een haventje,aanhetwelkamp;z.jg-a^;;^^ tot gemak der fchepen goede huizen gebouwd zyn. De misnbsp;van Senigaglia, die injulygehoiidenwordt, is in Italienzeernbsp;beroemd,en wordt,zo wel van kooplieden als reizigers, fterlcnbsp;bezogt. In �t jaar 1765. den 23. July zwol de Mfa, dienbsp;door de Itad loopt, eensklaps op, en deed aan gebou-nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;�

wen, fchepen, en koopmansgoederen, alzo het juift mis was, groote fchade, het geen des te merkwaardiger was,nbsp;om dat men zig zulke overftroomingen niet wiH te er-inncrcn. Voor �t overige heeft Senigaglia voor een reiziger niets merkwaardigs. Een der groo.f{e landmeetersnbsp;van Italien, met naame Fagnani, is aldaar W'ocnagtig.

Van Senigaglia tot Fano zyn ze�ien tpylen of twee poften, in eene der befte landsdouwen van Italien. Ttts-fchen de rivieren Mifa en Cefano vertoont men eenigenbsp;graften, die tot verfchansling des Roomfchen legers tegen de Karthagers zouden gediend hebben. Aan geenenbsp;zyde den Cefano meenen anderen fpocrsn eener legerplaats van Asdrubal te vinden.

De rivier Metauro is wegens een groote oveiwinning.Ds Metaa-door de Romeinen daar behaald, vermaard. De flag viel�' voor2o8-jaaren voorChriftus, in den tweeden Runifchsnnbsp;kryg. Asdrubal was met een aanzienlyk heir over denbsp;Alpes gekomen, om zig met Hannibal, die nog in Beneden Italien by de Bruttiers in de winterlegeringen lag,nbsp;te vereenigen. De Burgemeefter Claudius Nero, eennbsp;overwinning op Hannibal behaald hebbende, liet eennbsp;deel zyncr benden in zyn legerplaats te rug, en bereiktenbsp;binnen weinig dagen zynen amptgenoot Livius, doendenbsp;onderwyl in zyne legerplaats zwaare vuuren onderhouden, om Hannibal te doen denken , dat by daar nog metnbsp;2yn gantfche heir ftond. Zodra Asdrubal verftond, dat

4i6 R E I S - B o E K

Senigaglia. Nero aangekomen was , hield hy Hannibal voor vel-lo�r�n, en 2yn heir ontzdnk de moed. De Romeinen tartten het in eene zeer flegte legering aan, en floegennbsp;het zodanig, dat het 50000. man verloor, en Asdrubatnbsp;zelf fneuvelde. (*)

de haaren naam van het hier eertyds rtaande Fanum For-twice, (t) Ook voert zy de Fortuin in haar wapen t welker ftandbeeld ook op eene publieke fontein ftaat.nbsp;De rtad Fano verwerkt een groot gedeelte van haare zy-de zelve, en vervaardigd half zyden rtoffen, Ferandinsnbsp;genoemd, in plaats dat de zyde van Romagna meert aai�nbsp;de Engelfchcn gelevert wordt, die ze verwerken, ennbsp;de gemaakte ftoffen weder terug voeren. Dit voordeelnbsp;konden de inwoonders, daar het buiten dat aan handwerken ontbreekt, zelven trekken.

De kerk van S. Pietro is ryklyk verfierd, en heeft ge-kanncleerde ionifche pilafters. De architektuur fchynt wat plomp. De fchilderyen in het fchip en boven hetnbsp;koor zyn door Viviani, zeer gemanierd en onrigtig, uit-gevoerd. Op het hoofdaltaar heeft Guido den Apoftslnbsp;Petrus, de bondfleutelen van Chrirtus ontvangende, gS'nbsp;fthilderd. liet is koel uitgevoerd en te graauw. De twe6nbsp;ftiikken op de zydmuuren zyn van een Venetiaan, Can-

(*) Horadus gedenkt aan dearen flag en den vloed Metauro I.4. od-4' debeas, o Roma, Neromhus,

Trjiis Metanrum flnmin �- ^idrnbal Deviiliu �r pttlcker fitgalisnbsp;lilt dies Latio tenchris,nbsp;frimas alma ilfit odersa,

Vitruvius meldt, dat de ttad tot gedagtenis van Auguftus, d*' le met muuren voorzag, den naa.Ti van Jalia Fanejlris heeft aanj^nbsp;noirOB , daar zy van te vooten Ctkma Faneflris heette.

.DOOR ITALI� N. 417

tarini, en niet kwalyk uitgevallen. Op het tweede altaar ter linker hand ziet men den h. Joannes van Guercino,nbsp;welks koloriet wat hard is. Het kloofter bezit eene uit-gezogte bibliotheek van omtrent 16000. boeken.

De ftad Fano heeft een fchoon theater, dog veel te groot voor de plaats, en dat zelden wordt gebruikt. Hetnbsp;is veertien vadem lang, en met veele hcerlyke fieraadennbsp;voorzien. Op elke zyde telt men zeftien coiilisfes, be-halven die van den agterinuur, �t welk voor de perfpek-tief eene byzondcre werking doet. Voor detoekykers zvnnbsp;vyf ryen, elke van een en twintig loges, en een ruimenbsp;bak aangelegd.

De vierde kapel ter regter hand in de Domkerk was Domkerk. esrtyds van wmgen de freskoos van Domenichino merkwaardig, maar zy hebben zo veel geleden, dat men �ernbsp;weinig meer van onderfcheiden kan. Zy verbeelden denbsp;Verkondiging, het bezoek van Maria, de geboorte en be-fnydenis van Chriftus. In de laatile kapel des zydfchipsnbsp;ter linker hand ziet men het vallen van �t manna van den

zelven meefter, waarin grootebyzonderefchoonheden zyn aantetreften, fchoon de zamenftelling wat onordentelyknbsp;fchynt.

Buiten de ftad maakt een arri� van den Metauro een waterval van 20. voethoog. Hy dryft te gelyk een tabaksmolen met twintig (lampers en den tregter, waar doornbsp;men de tabak loopen laat, om.

De marmeren triomfboog van Keizer Konftantyn, ^^^Driomf-tot de belegering inhetjaar 1458. geheel gebleven is, \eedhoog. toen zeer veel van het grof gefchut. De eene zydpoortnbsp;is door een huis toegebouwd, en de andere om eenenbsp;kerk te bouwen afgebroken , zo dat �er niets meer dan denbsp;middelfte hoofdpoort over is. Het onderfte deel wordt ge-

4i8 R E I S - B o E K

Fano. houden uit den tyd van Auguftus te zyn, en is van goede� fmaak, maar aan het bovenfte ziet men , dat het �er, nanbsp;�t vervallen van den fmaak, opgezet is. Op den muur vannbsp;de daarby ftaande kerk ziet men de tekening, hoe eeift denbsp;boog geweeft is, met de vyf boogen, die �er als de tweedenbsp;verdieping van uitmaakten, insgelyks de beide zyddoor-gangen en bet opfchrift. Daarboven ftaat : Effigies arcuSnbsp;obAugufoereBi ptjjleaqiie towmtis ex parte diruti hello PU Ihnbsp;cmttraEinen. A. 1463. Dc regt oudeopfchriften zyn door denbsp;langheid des tyds ten deele uitgegaan, ten deele met mos be-wasfen.

Op den weg van Fano tot Pefaro, die 16. italiaanfebs mylen bedraagt, komt men over de rivier Arzilla.

Pefaro. Pefaro is eene kleine ilad, met muuren en bolwerken orageeven. Op de markt ziet men een groot zittend beeldnbsp;van Paus Urbaan^VIII. van marmer, waaraan het werknbsp;zeer middelinaatig is uitgevallen.

In de kerk van S. Antonio Ablate pronkt het hoofdal-taar met eene fenoone fchildery van Paul Veronefe. Het verbeeldt Maria met het kind ineenegloric vanfpeelendenbsp;engelen, en beneden eene heilige. liet hoofd van Marianbsp;is fchoon, maar dc fchikking verward, cn het kolorietnbsp;zwak uitgevallen. ,

In de kerk Al Gefu heeft Baroccio het hoofdaltaarftuk gefchilderd, en de befnydcnts�crop voorgefteld. De kleuren zyn wat hard. De Maria heeft veel dat bevalt, maar alnbsp;tegroote handen. De engelen in de glorie zyn wonderlyltnbsp;gedrapeerd. Men ziet hier in de gewaaden het blaauwe eunbsp;geele, �t welk Baroccio gemeenlyk te veel gebruikte. V'a�nbsp;den zelven meeller ziet men te S. Andrea op het hoofdal'nbsp;taar dc roeping van Petrus en Andreas tot het apollelampt-Het beeld van Chriftusisinditftukwattekort, maar deh.nbsp;Andreas heeft een fchoon hoofd cn veel uitdrukking.

DOOR ITALI� N.

In de vyf'de kapel der Domkerk ter refter hand heeft Ba-rocciode verkondiginggefchilderd, en wel op de zelve manier als teLoretto.egter is het laatfte ftuk veel voortrcflyker, en is veelligt het origineel, of het eerlf gefchilderd. Het linknbsp;in de tweede kapel ter linker hand komt van Gtiido, en valtnbsp;in �tgraauwe. De heiligen, Thomas en Hieronymus, peinzen over hunne fchriften, en boven ziet men Chriftus ennbsp;Maria in eeneglorie. Het hoofd der laatfte is fchoon, maarnbsp;�tkiud Jefus middelmaatig uitgevallen. Het ftuk is zeer zwartnbsp;geworden, het kleine daarboven van God den vader heeftnbsp;zig beter gehouden.

Te S. Francefco ziet men in de agterftekapel terregter handdeh.Michellina, eeneFranciskaaner non, in verrukking, terwyl God met haar uit de wolken fpreekt. Baroccionbsp;heeft aan de heilige veel bevalligheids weeten te geeven.nbsp;Maar de plooyen van het kleed zyn angftig geworpen, ennbsp;fchikken zig niet genoeg naar het nakende.

De brug te Pefarobeftaat uit een witten fteen, die ter zeo Hit Iftriagebragt wordt, zig als marmer polyften laat, en dennbsp;zelven glans bekomt. Men maakt �er zuilen van, welkernbsp;fchaft uit een enkeld ftuk beftaat..

Te Pefaro zyn verfcbeidenegeleerde mannen, waaronder Annibal degli Abbati, Olivieri behoort. Hy heeft zig doornbsp;verfcheiden werken bekend gemaakt- De architekt I.azarininbsp;heeft ook over zyne konft gefchrevem In �t jaar 1739. heeftnbsp;de akademie tePefaro een fchoon werk in drie deelen in folionbsp;uitgegeven, dat den titel voert; LucernieficilksMufeiPas.nbsp;feni.

ByPefarobegintmen zigvan de zee te verwyderen. De landftreeken zyn wel aangenaam, maar de grond is zo goednbsp;niet. Men rydt tot Rimini toe meeft over een� weg metnbsp;moerbezieboomen beplant. By Pefaro wasfen de fchoonftenbsp;D d ?nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;vy.

vygen van geheel Italien. Eene myl van de ftad ligt het luft-flot van den voormaaligenHertogvanUrbino, Poggio Imperiale, op eenen berg. Deezegeheele ftrcek behoorde tot het hertogdom �rbino, �t welk de Pauzen, na �c uitftervennbsp;vanhetmanlyk oirin�tjaar 1631. als een leenintrokken.Denbsp;laatfteHertog, FrancifcusMariadclIaRovere, hadreedsinnbsp;�t jaar 1626. �s Pauzen aanfpraaken door zyn teftamentbe-kragtigd, en het land werklyk afgeftaan. De dogter zynSnbsp;overledenen zoons werd in�t jaar 1�31. agt jaarenoud, aannbsp;denGroothertogFerdinandlI. uitgehuwelykt, en erfde dcnbsp;allodiaale goederen,waartoe Poggio Imperiale en eenige andere plaacfen in deeze nabuurrchap behoorden. Deeze goederen zyn federt altyd aan de Groothertogen van Toskanennbsp;gebleven, tot dat de voorige Keizer, Francifcus, ze, voornbsp;eenige jaaren, aan PausCiemens XIII. verkoft.

Zeven inylen van Pefaro ligt de poftwiffeling Catolica, welke haarennaain vanderegtzinnigebisfehoppen zou gekregen hebben, die zig in �tjaar 359. by de kerkvergaderingnbsp;te Rimini, onderKeizerKonilantyn, herwaards begaven, ternbsp;oorzaake dat zj van de Ariaanen overftemd waren, gelyknbsp;men in een breedvoerig opfchrift in de kerk,niet ver van dennbsp;ingang, leezenkan. Ecnemyl van Catolicakomtmenovernbsp;eenbakileenen brug, die maar uit eenen boog beftaat. Denbsp;graft droogt by heet weder geheel uit. , Zy geeft een bewysnbsp;van de zugt der Italiannen, van zelfs op allerlei wisjewasjesnbsp;opichriften te maaken. Men heeft zig hier zelfs niet met eennbsp;langdraadig opfchrift in profa vergenoegd, maar de volgende trotfe vaarzen �er bygedaan;

(�f) De Kardiiitir�! Altieri, als bouwer van deeze zo hoog geroemde JiXUg, voerde eenige ftarren in zyn wapen.

DOOR ITALI� N. 421

Agter Catolica komt men over �eConca, zo genaamd naar de oude ftadConca. Men ziet �er de ruinen van,naar den kantnbsp;van Rimini, in zee liggen. Ter linkerhand ligt de Republieknbsp;San Marino,waarvan hiernameerder. TusfchenPefaro ennbsp;de Rimini ontdekt men geeneoverblyfiels van de ViaFIami-nia, behalven eenige donker blaaviwe fteenen met witte (tippen , die veel overeenkomft met de lava der vuurbergennbsp;hebben.

vingvan 1671. verloren heeft. Zy ligt aan den oever der zee, en heeft een haventje, dat egterzo ondiep is, dat maar kleinenbsp;vaartuigen, als visfchers pinken en diergelyken, �er kunnennbsp;in komen. De handel beduidt weinig of niets.

Ais men van Pefaro komt, ligt vlak voor de flad een triomfboog, die de oudfte van allen welken nog over zyn,amp;oog.

entereerevanKeizerAuguftusopgerigtis. Zy beftaat uit een poort met twee kolommen, en daarboven een gevel, hetnbsp;welk men by geen gebouw van dat foort aantreft. Naar denbsp;zyde van het veld leeft men ; Cesf.Sept.de/ignat. OSi.yiuo-,

De boog, zo wel als de brug van Auguftus te Rimini, zyn uit een witten fteen van �tApennynfchegebergte, diedenboven gedagten fteen van Iftria gelykt, en hier te lande voornbsp;marmer uitgegeven wordt. De fmaak van het geheel is nietsnbsp;byzonders. De doorgang is zeer breed. Aan de flotfteenennbsp;des hoogs ziet men eenosfenkop, als een attribuut van Keizer Auguftus. Op de ftadzyde ziet men den zelven nog eens,nbsp;gelyk ook de twee medaillons, die op de landzyde aangebragtnbsp;zyn.

Van deeze poort loopt een lange ftraat naar de markt, waar een foort van piedeftal ftaat, van 't welk zig, gelyk hetnbsp;Dd 3nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;op.

Pejflro. opfchriftzegt, Csfar bediend zou hebben, om totzyn krygs* volk, na den togt over den Rubicon, eeneredenvoering tenbsp;houden. Hy werd in'tjaar 1555. herfteld. In�t kapucyner-kloofterzyn negen arcades, die in�t gebouw ingebouwd, ennbsp;overblyffels zyn van �t amfitheater van den Burgemeefternbsp;Publius Seinpronius.

door Guercino gefchildeid, als verbaasd over het gefchal van de trompet des engels, en ophoudende te fchryven. Innbsp;degeheelezamenftelling heerfcht veelvuurs. In den heilignbsp;is iets ftyfs en onedels. De toon van het geheele ftuk valtnbsp;in�troode,

De kerk van S. Francifcus heeft Slgismund Malatefla in �t 1450. doen boiuven. Het portaal heeft drie arcades met ioni*nbsp;fche zuilen. Op de regter zyde der kerk zyn zeven graftekens, onder zeven boogen, op denilevigen voet, die rondom de geheele kerk gaat, gefteld, �t welk eene goede uitwerking doet. De kerk is geheel van marmer.

De ftigter deezerkerk, SigismundPandoIf, was uit het geflagt vanMalatefta,dat Rimini veele jaaren bezeten heeft-Hy diende de Venetiaanen tegen de Turken, en bragt by denbsp;verovering van Sparta de beenderen van den beroemdennbsp;Konftantinopolitaanfchen filofoof Themiftius, die een delnbsp;befte uitleggers van Ariftoteles was, uit Griekenland mede.nbsp;Zywerden in een marmeren kift gelegd, die men buiten aannbsp;de kerk met het volgende opfchrift ziet :

Themijia �Byzantiui Philofdphmxm faa tcmptflaU prtmipU Sigum, Pmdnlfns Malatefla Pand, F. quot;Belli Peloponn. adtierftis Tnrcat-regem Imperator. ob �ngentem erudltorum qnoflagrat amorcm (*) hoenbsp;fcrendtim mtroque mittend/m curavit, 1^-6$.

(*) Men j.iet zyn beeldtenis deswegens in volle ruiling, rnaarm^^ ten boek in de hand, teAmbras in Tyrol in de konftkamer aldaar teanbsp;toon gefield.

DOOR ITALI� N.

Behalven dat, zyn �er nog zes diergelykegraftekens van �jTOni. geleerden, als dat van den regtsgeleerden Sebaftiaan Van-tius, Robert Valturius, enz. buiten dekerktezien.

Malateftazelf overleed in �t jaar 1468., gelyk zyn graf-fchrift op den marmeren zark na bydedeuraanwyft. Niet ver van daar ziet men ettelyke oude (landaarden met eenennbsp;helm en twee hoorns. De daarby (taande vaarzen zynnbsp;zonderling, en fchikken zigniettewelincenekerk:

Men meent dat Malatefta daarmede op zyne ontrouwe huisvrouwen, van de welken hy zig egterwiftte ontdaan,nbsp;heeft willen zinfpeelen. De twee eerden liet hy met vergift,nbsp;en de derde met den drop ombrengen.

Op de plaats d�la Cmmunita daat Paus Paulus V. in brons, Ouig Iru^, met de (leutelen in de hand,Het beeld is niet wel uitgevallen.

De brug S. GiuUano gaat over de Marecchia. Zy is uit den zelven deen gelyk boven gedagte hooggebouwd, en heeftnbsp;vyfboogen van eenerlei grootte, waarvan vier oud, maardenbsp;vyfde nieuw fchynttezyn. Onder alle bruggen uit de oudheid is zy byna het bed in daat gebleeven. In de archi-tektuur heerfcht een edele maar eenvouwdige fmaak. Aannbsp;de dotdeenen zyn vaazen uitgehouwen. De kornis is een-vouwdig, zonder veel leden. De langte bedraagt omtrentnbsp;200. en de breedte 15. voet.' Men leed �er twee opfchrif�nbsp;ten aan, waaruit blykt, dat Augudus en Tiberius de brugnbsp;aangelegd, of ten minden verbeterd hebben.

Van de brugkomtmeninde voordadS. Giuliano, en ziet in de kerk van dien heilig op het hoofdaltaar zyn inarte-laarfchap, waaraan Paul Veronefe veel kond betoondnbsp;heeft. Het ligt is niet te wel gebruikt, en de zamendellingnbsp;eenigdns onordentelyk, anders heeft het duk veelefchoon-heden.nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;'Van

424 REIS-BOEK enz.

Onder de mannen die zig in de geleerde wereld bekend gemaakt hebben,is te Rimini een geneesheer Giovanni Bian-chi. Hy heeft, zowe]overdenatuurlykehiftorie,alsovernbsp;de oudheden en andere onderwerpen, gefchreven. Zyn ka-binetvan natuiirlyke merk waardigheden en oudheden verdient gezien te worden. Hy heeft onder den naam vannbsp;nus P.ancus een van de liefhebbers gezogt werk, de Con-chyli� minus notis, uitgegeven. Hy onderzoekt daarin ooknbsp;de oorzaaken van den vloed en de eb, en van de aftee-ming derzee, die van Venetien af langs de kufi tot Tarentonbsp;toe fchyntgeweken te zyn. Battara is insgelyks een bekwaamnbsp;natuurkundige, gelyk ook de HeerSeraSno Calindri. Volgens waarneeming van den laatften bedraagt het verfchiinbsp;tusfchen eb en vloed te Rimini 2. voet 4. duim Franfchcnbsp;maat.

De haven te Rimini is nooit goed geweeft, maar is fedcrt twee honderd, dog byzonder in de twintig iaatfte jaarcn,nbsp;doorhetflykuitdeMarecchia, die veel zand en fteenen vannbsp;de nabuurige bergen mede voert, volftrekt onbruikbaar ge-worden. Zy had voortyds een met marmer opgehaalde kaai, maar Sigismund PanduifMalatella deed van �tnbsp;marmereeneFrandskaanerkerkboutven, alzo hetnietian-ger van nut was, datde haven zulk eeneinvattinghad. Denbsp;zee is meer dan eene halve myl van den ouden ligttoren tenbsp;rug geweken, zo dat die nu midden in tuinen ligt.

De meisjes te Rimini draagen het hair met bloemen door-vlogten, dat aartigftaat. De borger vrouw'en ziet men veel met zulke Buyers gaan, gelyk te Bologna.

De gcleercie vader Boscov�ch heeft in 't jaar 1765. eene ver handeling daarover gefchreven, en de Heer Calindri doet verdere na-voisfchingen.

: .j'iï':' v.!'. '.. 'J nbsp;nbsp;nbsp;.'_a4. .' !nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;■■ V ■lt; '

Octavo n�

i..

r... ■' nbsp;nbsp;nbsp;..

.»:

. V

historie

REISBOEK

1 TA L I E N.

KONST E,N

W E E T E N S C H A P P E N.

D. y, V 'O L K M A N.

'� r

r* ��

X

d? Vir. Cl. G. Moll. *

III

Jverfa nbsp;nbsp;nbsp;i6

INHOUD.

INHOUD.

VI

INHOUD.

INHOUD.

INHOUD.

REIS-BOEK

DOOR

De

ten

h 00 K ITALI� N. 3

3 nbsp;nbsp;nbsp;,nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;^nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;�nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;,nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;,nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;,nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;�1 naar JUi�

4 REIS-BOEK

DOOR ITALIEN.

pm

DOOR ITALIAN. 7

11 E I S - B O E K

door ITALI� N. 9

DOOR ITALI� N.

14

� o o R I T A L I E N. 15

DOOR I T A L I E N. 17

i8

B �

��oR ITALI� N. 21

DOOR ITALI� N.

REI

BOEK

DOOR ITALI� N.

25

POOR ITALI� N.

NAPE

S,

DOOR ITALI� N.

dien

R E I S - B O. E K

DOOR IT ALIEN.

HET ZUIDLYKE DEEL DER STAD NAPELS.

�ooR ITALI� N-

34

DOOR ITALI� N.

36

DOOR ITALI� N.

R E I' S - B O E K

DOOR ITALI� N.

C 4.

DOOR I'T ALIEN.

RETS B O E K

D��R ITALI�

REIS-BOEK

DOOR ITALI� N.

48

DOOR ITALI� N.

REIS B O E K

tgt;ooR ITALI� N.

D a nbsp;nbsp;nbsp;bui.

DOOR ITALI� N.

D 3

R E I S - B O E K

DOOR I T A L I E N.

REI S-B O E K

DOOR ITALI� N.