A. BUCHELLIUS

ITER ITALICUM

\

IN ROMA

A cura della R. Socieia Romaiia di storia patria 1902

¦^4

Hist. Gen. oct.2654

RIJKSUNIVERSITEIT UTRECHT

1298 8246

A. BUCHELLIUS

ITER ITALICUM

IN ROMA

A cura della R. SocietA Romana di storia patria

Estratto dall’ ^rchivio della Societd T{omana di storia patria — Voll. XXIII e XXIV.

Forzani e C. tipografi del Senato.

Cenni preliminari.

iIell’anno 1898 la Presidenza della R. Societa romana di storia patria riceveva dal signor dot-tor Muller, segretario della Historisch Genootschapnbsp;di Utrecht, 1’ invito di pubblicare ntlY Jrchivio V Itsr Italicumnbsp;di Arnold von Buchell, documento assai interessante per lanbsp;topografia di Roma sullo scorcio delsecolo deciniosesto.

L’ offerta della Historisch Genootschap di Utrecht fu accolta tanto piii favorevolmente in quanto che la R. Society romana di storia patria aveva sino dal i88j inau-gurata la pubblicazione di document! inediti di questanbsp;specie, con la descrizione della citta sotto il pontificatonbsp;di Sisto V, tratta dal codice Barberiniano XXX, 89 (i). Enbsp;fu convenuto che il dott. van Langeraad avrebbe -foniitonbsp;il testo deir Iter Italicum, con una introduzione risguar-dante T autore, Ie sue opere inedite e a stampa, e quantinbsp;altri particolari giovassero a mettere in evidenza 1’ originenbsp;e il valore del documento da pubblicarsi.

La Societa di storia patria dal canto suo avrebbe illu-strato il testo con note biografiche, bibliografiche e topo-grafiche a pie’ di pagina.

(i) Vedi Archivio, 1883, VI.

qA. ‘T^uchellius

In seguito a questi accordi il dott. van Langeraad ne ha cortesemente trasmesso i seguenti cenni preliminari anbsp;maniera di prefazione al testo.

« L’ Iter Italicum è tratto da un manoscritto, in due vo-lumi, che ha per titolo : Commentarius rerum quotidianarum, in quo praetor itinera diversarum regionum, urbium, oppido-rumque situs, antiquitates, principes, instituta, mores, multanbsp;eorum quae tam inter publicos quam privates contingere so-lent, occurrent exempla. lan. ip6o - iul. ippp (i). Esso sinbsp;conserva nella biblioteca Universitaria di Utrecht. Ne ènbsp;autore Arnold von Buchell (« Arnoldus Buchellius»). Ulternbsp;Italicum vi si trova a carte i A-91 a del volume secondo.

Arnold von Buchell, figlio naturale di Arent, canonico della chiesa di S. Pietro in Utrecht, e di Brigida figlia dinbsp;un Giovanni il cui nome di famiglia è rimasto finoranbsp;sconosciuto, nacque il 18 marzonbsp;nbsp;nbsp;nbsp;Compiuti i primi

studi in patria, si recó a continuarli nell’ Universita di l^ida (aprile_ij83 - febbraio 1584), dove udi lezioni dinbsp;diritto da Ugo Doneau, Giulio Beima, Corrado Daven-trius, e di belle lettere da Giusto Lipse e Pietro Tiara.

In seguito__sijiiede, secondo il genio della sua gente, a

viaggiare, e si fermö dapprima i^Francia, ove frequente 1’Universita di Douay (marzo 1584-giugno 1585), pernbsp;recarsi poi a Parigi (luglio 1585 - maggio 1586). Cola fecenbsp;conoscenza con Luigi Carrion, ch’ egli aveva incontrato,nbsp;durante il viaggio, ad Arras, con Paolo Melesius, Giovanni Auratius, Francesco de Cruce e Giovanni Passerat.

(i) Cf. P. A. Tiele, Catalogus codicum manu scriptorum hiblio-thecae universitatis Rheno-Traiectinae, Traiecti ad Rhenutn, 1887, p. 205, n. 798. II rimanente testo del Commentario sara pubblicatonbsp;dalla Historisch Genootschap, salvo Ie parti relative ai viaggi innbsp;Francia e in Germania che saranno pubblicate,.la prima, dalla Sociéténbsp;pour l’histoire de Paris, la seconda, negli Annalen des Vereins für dienbsp;Geschichk des Niederrheins.

Iter Italicum

Ritornato a Utrecht, vi si fermó dal giugno ijSfJ all’a-prile 1587; dopo il qual tempo visito la Germania Caprile-novembre 1587) e 1’Italia (novembre 1587 -aprile I588); e si fu appimto 'Jürante quest’ultimo viaggio ch’eglinbsp;scrisse, il suo Iier_Jtalkum. II 4 luglio 1588 lo ritroviamonbsp;in patria; ma riprese !e sue peregrinazioni, ne stette as-sente per quattro anni, fino a che, nel dicembre del 1592,nbsp;immatricolatosi una seconda volta nello Studio di Leida,nbsp;vi si licenzio in diritto il 6 febbraio 1593. Fatto ritornonbsp;a Utrecht, ove poi professo 1’ avvocatura per circa unnbsp;ventennio, tolse in moglie, il ^inaggio dell’ anno stesso,nbsp;Nicoletta von Vonst, vedova di Valentino von der Wortnbsp;e sorella di Geltrude von Vonst sposata al dottore innbsp;medicina Elio Everardo Vorstius. Dal suo matrimonio ebbenbsp;il Buchell un solo figlio, natogli il 21 aprile 1394 e ra-pitogli dalla morte nell’ eti di sedici anni. Fu si grandenbsp;il dolore provato per tanta perdita, che rinunció alFav-vocatura e si dedico tutto alle lettere e alia stönar, discipline gia da lui coltivate in gioventu e non mai affattonbsp;dimesse. Si diede col maggiore studio a scrutar nelle tenebrenbsp;del medio evo, con speciale riguardo alia sua citta natale,nbsp;alia provincia di Utrecht e al suo paese. A meglio riu-scire ne’ suoi intent! si lego in corrispondenza epistolarenbsp;con un gran numero di dotti che 1’ assistessero dei loronbsp;lumi. Mori a Utrecht, il 13 luglio 1^43, in etA d’ anni ses-santasei, e vi^fii sèpölto nella chiesa di S. Geltrude,' öVenbsp;un tempo eravi il suo sepolcro con la seguente iscrizione:

Q.ui iacet hie cunctos Themidi devoverat annos,

Et patriae arcanum noverat omne suae.

Urna senis Bucheli esr, Becam qui scripsit et Pledam,

Hos sibi dum reddit, redditur ipse Deo.

Gaspare von Baerle chiama il Buchell « vir antiquitatis « peritissimus » e « antiquitatum et secretorum Bataviaenbsp;« scrutator studiosissimus » ; il celebre Vossius paria di lui

qA. Tilichelliiis

come di «vir aiitiquitatum peritissimus et sublimis iu-« dicii» ; e finalmente il gran teologo e professore Voet lo stima « eximius iurisconsultiis et io arte heraldica verft satissimus ».

Von Buchell era versato nel greco e scriveva bella^ mente il latino cosl in prosa come in versi. Buon giure-consulto, anche dopo lasciata la professione d’ avvocatonbsp;veniva spesso richiesto di consiglio e chiamato nelle revi-sioni. Ma sovratutto eccelleva nella conoscenza dell’ an-tichita, nella scienza araldica e nella storia ïelliuo paesé.nbsp;Nulla piü amava che 1’ antichita, e questa sua inclinazionenbsp;caratteristicamente espresse col detto di Menage:

A rechercher les nouvautez La plus part du monde s’ applique;

Pour mol, touchez d’ autres beautez,

Je n’ ai du goüt que pour 1’ antique.

Di von Buchell, conchiudendoj si puó dire che fu, nei Paesi Bassi, uno de’ piü grandi storici del suo tempo.

Lasció molti manoscritti, che in gran parte si conser-vano nella biblioteca dell’ Universita di Utrecht » (i).

Fin qui il signor van Langeraad.

da undici disegni a dei quali diamo la

riproduzione fotografica.

II primo, a colori, c. 50 b, di mill. 140 X 70, rappre-senta il mauSoleo di Adriano, ed il ponte Elio, con la leg-genda et Molis d. Hadriani aug. nunc vulgo castrum S. An-« geli. Delineatio ut erat ante restaurationem Borgianam ».-Per quanto mal fatto, il bozzetto è di somma importanza perchè mostra Ie torri dell’ ft Hadrianium », cioè della for-

(i) Cf. Tiele, Calal. codd. mss. cit. Index nominum, i. v. Buchelius.

Iter Italicum

tificazione Onoriana, prima che Alessandro VI ne intra-prendesse la trasformazione. II disegno del Buchell è iden-tico a quello del cod. Barberiniano del Sangallo, pubblicato dal Borgatti a tav. 12, fig. 20 B: perfino nel particolarenbsp;della feritoia a croce, che spicca in nero sul corpo rotondonbsp;del mausoleo. I due bozzetti del Sangallo e del Buchellnbsp;pendono da un originale a me finora igiioto.

II secondo, c. 39 a, pure a colori, e di mill. 97 X ^5, rappresenta 1’ « area Capitolina » col palazzo del Senatorenbsp;e la «domus Conservatorum» gia trasformati secondonbsp;1’ idea di Michelangelo, coi due fiumi ai lati della fontana,nbsp;la statua equestre, i castori e i due trofei. La leggendanbsp;dice: «hie olim templum fuit lovis Capitolini... nuncnbsp;« vero est templum D. Mariae in ara coeli vocatum ».

II terzo, c. 42 A, di mill. 143 nbsp;nbsp;nbsp;rappresenta la

veduta del tempio di Romolo sul « clivus Sacrae viae», ed è importante per la particolarita inedita del sepolcro di stilenbsp;cosmatesco che si vede appoggiato contro la parete curvi-linea a destra della porta di bronzo. Di questo sepolcronbsp;paria anche il Ligorio a c. 97 del codice parigino (i). Lanbsp;leggenda : « templum olim Saturni, nunc Hadriani in tribusnbsp;«foris » è sbagliata. Avrebbe dovuto mentovare invece ilnbsp;«templum Ss. Cosmae et Damiani». In questo bozzetto sinbsp;ritrova la mano stessa poco felice, ma interessante, che hanbsp;delineato 1’ originale del Castel S. Angelo.

Il quarto bozzetto, c. 42 B, di mill. 145 X ’02, pare invece delineato dal vero. Rappresenta la basilica di Costan-tino con la colonna (di S. Maria Maggiore) ancora al po-sto. Vi si distinguono i lacunari cassettonati coi rosoni anbsp;stucco amp;c. Nel primo piano i tetti dei granari distruttinbsp;nel 1881. Leggenda; «Relliquiae templi Pacis».

Il quinto, c. 43 B, di mill. 80 X ^0, rappresenta le « rel-«liquiae fori Nervae imp. » ossia gli avanzi del tempio di

(i) Cf. Bull. Com. 1899, p. 32.

lt;yl. ‘Buchellius

Pallade nel foro transitorio, distrutti da Clemente VIII e da Paolo V.

II sesto, a colon, c. 49 b, di mill. 62 X 53, nappresenta la colonna della flagellazione in S. Prassede.

II settimo, pure a colori, c. ^6 a, di mill. 63 X 5^, presenta 1’ « arcus lanl quadrifrontis in Boario ».

L’ ottavo, a colori, c. 5^ b, di mill. 6^ X 5^, rappre-senta il sarcofago porfiretico di santa Costanza.

II nono, c. 66 a, di mill. 70 X 5^, rappresenta il « se-« pulcrum Metellae nunc Capo di Bove».

Seguono due altri non appartenenti a Roma (c. 77 a).

Nel nostro comento biografico e topografico si è avuto di mira uno scopo principalissimo: quello della sobrieta.nbsp;11 diario di un viaggio a Roma nel secolo decimosesto potrebbe essere postillato all’ infinito dal punto di vista dellenbsp;cose e delle persone. Noi ci siamo contentati di segnalarenbsp;i passi piü curiosi ed iraportanti del Diario, di correggerenbsp;taluni errori e di citare Ie fonti dalle quali 1’ autore hanbsp;prese Ie sue informazioni. Le note incominciano con ilnbsp;giungere dell’ autore in sui confini dell’ Umbria ai passonbsp;del Furlo.

Rodolfo UwmiANi.

ITER ITALICUM

Italiam vidi fatis ringentibus aegram,

Vidi ruinam gentium,

Tam variis erat ilia malis plenissima morbis Ut vinceret vim pharmaci,

Impietas miseram turpisque libido premebat Et fastus banc infecerat.

Naturam violans adeo scelus opprobriumque Nunc ultiraum corruperat.

Sic vidi, opsiipui, medici ars nulla relicta est, Redii, dedit reditum Deus.

A. Buchellius F.

AnNI .MDLXXXVII., .XV. KALEND. NOVEMBR.

Hoc tempore Italiae appropinquate incoepimus, Tridenünasque videre Alpes, ac ipsum tandem ad Athesim, rapidissimum flurnen,Tri-dentum, olim a ^ennonis Galliae, vel ut Ptolomeus vult, Gérmaniae»nbsp;Sueviae populis conditum oppidum.

Est civitas episcopalis, mediocris, Italico Germanica, paretque praesuli sub Austriacorum principum defensione. Consïlio nuper pon-tificiorum Celebris, de quo vide Carolum Molinaeum ic. ciarissimum.nbsp;De hac quoque civitate sic canit Scaliger pater:

Nobilis Italico quae prima urbs imminet orbi Ausoniis miscet Norica verba sonis amp;c.

Habet arcem aulamque episcopalem sumptuosam, de qua Georgius Fabritius;

Praebuit hospitium depressa in valle Tridentum,

Vidimus hie amplam profusi praesulis arcem,

Artificumque manus muitorum, operumque laborem Et luxum in teclis.

Praesulem nunc habet Ottonem Madruccium.

Ungua hie utuntur tam germanica ..qiiam, italica, numerantque miliaria italica, quorum .v. unam efficiunt leucam germanicam; horasnbsp;quoque more italico numerant, et a prima noctis incipiunt usque adnbsp;sequentis diei finem, diemque ita .xxiv. includunt.

Tiuchelliiis

Hic primum gustavi mustura italicum et ominis veteris causa vetus novum vinum bibi, ut veteri novo morbo mederer, de quo Fe-stus et Terent. Varro.

lam quae viderim monumenta addam. Aedes hic depictas plu-rimas forinsecus ac illas non invenusta manu, quas Franciscus de Vicentia fecerat nobiles, spectavi. Hinc summum ingressus templum,nbsp;aliquot illustrium virorum monumenta et epitaphia vidi, ac inprimis,nbsp;ex marmore rudi, Roberti Sanseverini, qui a Sigismundi Austriaci prae-fectis in fugam versus, in Athesi submersus ac Tridenti sepultus est,nbsp;.IV. id. augusti.

Epitaphium tale legitur:

Italiae victor Severina stirpe Robertas Sigmundum Australem sensit in arma ducem.

Ter proceres Veneti bello petiere Tridentum,

Ter victi, hic victus ecce Robertas adest.

Obiit anno .mcccclxxxvii. Hanc pugnam, inepta oratione, de-scribit Conradus Wengerus Brixiensis canonicus. Meminere quoque Sabellicus et Sabinus. Michael autem Marullus epitaphium ei nonnbsp;indoctum fecit.

Item ;

Petri Alexandrini l. U. D. et can. summi templi.

In sacello divae Annae hi leguntur versiculi:

Hic santi corpus parva ia-et aede Sinionis Martyrio Hebraea gens inimica dedit.

Hunc puerum ludaei morte aflfecerant, anno christiano .ciocccclxxv. cuius historiam vide Munsterum.

Ad chori quoque latus, in aere, hi versiculi sculpti leguntur, go-ticis literis exarati de templi fabrica :

Hoe opus Egidius fabrice lapidda magister

Vigili fecit quo nou fuit alcior alter

Mille tricentenos pandebat limite cures

Ter quinque dabat annos totidemque per ortus

Hoe altare strui statuit cum nempe benigna amp;c.

Fuit etiam sepulcrum Uldarici a Lichtestein, Tridenti praesulis et principis; et quod sequitur talem habet inscriptionem

L. Romulus Pincius Mantuanus ï. U. D. pluribus honoribus sub imp. Ferd. e card. Bernardo Clesio Trid. functus, quiequid a terra accepit huic sepulcronbsp;reddidit.

Iter Italiciim

D. O. M. Bernardo Clesio, S. R. E. tit. S. Stephani in Caelio monte card, presbit. episcopo Tridentino, administrator! Brixiensi, ob inclyta magnaqiie in liancnbsp;ecclesiam merita aeterna memoria digno, positum. Obiit anno .mdxxix.

XIX. nbsp;nbsp;nbsp;Portam Aquileensem egredientes, per viam saxis asperamnbsp;et difficilem, valedicto loanne Francisco Romano, pervenimus ad pagumnbsp;Persingen, ubi via intra montem et lacum profundissimum, calli per-angusta atque difficili. Sunt in monte castanearum arbores pkirimae.nbsp;Hinc Lemga pagus occurrit, latior hie campus, in via ruinosarum tur-rium aliquot fundamenta, quae fortean tempore belli ad regionis de-fensionem fuerint excitatae. Sequitur Primulanura, primum Venetaenbsp;ditionis castellum, arce in scopulo posita raunitum, qua pauco prae-sidio transitum Alpium hac parte defendere possunt. Erat autem innbsp;dura rupe excisum castellum, quod nisi funibus ingredi non posset.nbsp;Veri hi erant petrones, in duris habitantibus petris. Columna eratnbsp;cum insigniis divi Marei Venetorum, et solvebatur tributuni pro capite,nbsp;solidus venetus.

XX. nbsp;nbsp;nbsp;Oppidum inde Venetorum Bassianum, ad Brentara, originenbsp;Carrariensium, Patavii olim principum, inclytura.

De faniilia Carrariensium inter alios videndus est R. Volateranus, lib. Geograph, iv, cap. de Venetia. Meminit Bassiani oppidi no-bilis et opulenti Leander in Marchia Tarvisina fol. 745.

Est et inscriptio, inter Epigramtnata antiqua Smetii, fol. 152, nescio an de hoc.

L. Lucceio I L. F. Camil. ( .Apriii Aug. Bad.

Veneti hie suum hnbent praetorem annalem (Potestatem vocant), quemadmodum in reliquis sibi subiectis urbibus et oppidis, quorum ibinbsp;nomina ad praetorium legebantur, inter quos memini Aloisii Contareni,nbsp;Marini Soriani. Ex hoc oriundus Lazarus Bonamicus, cognomento Bas-siniatis, vir graecis latinisque literis eruditissiraus, pictorem quoque pri-1' mum sui temporis, lacobum Bassanum, cuius ibi .xii. menses, insaninbsp;' laboris opus spectantur, orbi dedit. Ex hoc quoque originem ducitnbsp;Antonius Magius ic. Patav.

Brentae originem quidam iuxta Tridentum constituunt, cuius ego lacum esse puto, cuius supra memini, de quo Fabritius:

Rursus stagnantia flumina noti Medoaci occurrunt: cui Nereus et pater ipsenbsp;Oceanus Nymphaeque assurgunt aequoris omnesnbsp;Quem propter magnus Patavina Lazarus urbenbsp;.\otiios aperit fontes, divinaque morumnbsp;Ac vitae praecepta docens dignissima Phoebonbsp;Et Venusine tuos aequans cantando libellos amp;c.

Vide praeterea plenius de hoc disserentem Leandrum Albertum.

qA. Tiiichellius

Erant mihi literae commendatitiae ad . . . d’Avittati, cui ducta erat uxor filia lohannis Calvi; sed, cum e via nostra habitaret Cre-monae, eum non adii, nee Scottos, Placentiae habitantes.

Urbem egressus .xxi. die, duas in via publica pyramides erectas vidi, hac inscriptione:

Michael Quirinus prae. praef. que Bassiani fieri c. Anno .mdl.

In altera;

Pestis ut Italiam et Venetaa invaserat oras Hos quoque laetifero polluit ore locos.

Hinc illam eiecit coelo aspirante Quirinus Et lapis liic omni tempore testis erit.

Meminit huius pestis Fernellius, De ahditis rer. cans.

Sequitur Citadella, oppidulura venetum, hinc Brenta sive Moe-doacus amnis traiicitur:

Brenta per Euganeos quae labitur advena campos.

XXI. Circa vesperum, intraviiiKiS Pataviugy urbem veterem et amplam, ditionis venetae, quae Antenoreui”conditorem habet, testesnbsp;Livius, Virgilius, Pom. Mela, Solinus, unde porta Veneta, quae etnbsp;Omnium sanctorum vocatur, nuperrime restaurata, hanc habet inscri-ptionem:

Hanc antiquissimam urbem literarum omnium asylum, cuius agrum fertilitatis sumen natura esse voluit, Antenor condidit anno ante Christi adventum .mcxviii. ;nbsp;Senatus autem Venetus his belli propugnaculis ornavit. Anno Christi .mdxviii.nbsp;Mar. Ant. Lauredano praefect.

Antenoris quoque sepulcrum marmoreum, ante aediculam ad viam publicam, ostenduut Patavini, sed goticis literis conscriptum epita-phium, unde in conditoris memoriam tantum esse coenotaphium constat; est autem tale;

Inciitus Antenor patriam vox nisae quietem Transtulit hic Henetum Dardanidumque fugas

Expulit Euganeos Patavinam condidit urbem Quem tenet hic humili marmore caesa domus.

De Patavio sic Strabo; « Patavium cunctas eius regionis urbes « excellens. Nuper quidem in ea censi sunt quingenti equestris or-

« dinis viri............................portus autem eodem quo

« fluvius nomine vocatur Moedoacus »; hactenus Strabo. Atque hic status Patavii ante Venetias conditas, atque tempore florentis imperii.nbsp;Venetiarum vero progressus (cum iam ceterae urbes Venetae a bar-baris vastatae iacerent), Patavinorum ad haec usque tempora ruina;nbsp;licet nempe ager totius Italiae fertilissimus, et quemadmodum hoe

her Italicum

loco Strabo: « felix admodum campus et fructuosis collibus varius « (quamvis hodie planus nisi circa Vincenzam), quern medium ferenbsp;« Padus dividit »; tarnen (ut est vulgare verbum) « Bologna la grassa,nbsp;«Padua la passa, ma Vinetia viclna la guasta».

XXII. Erat nobis hospitium in Sole, ubi .xxx. solidis venetis coenaviraus, vinumque nobis apponebatur purpureum, quod nigrumnbsp;vocant, et creticum, quod vulgus malvaticum, opturaum, veteres quoquenbsp;pramnium et protropon, ut Discorides, dixere; vide Bellonium.

Vidi moenia, fossas et urhis munimenta, propugnaculum Vene-torum terrestre diceres. Moenia una parte magno aggere aucta, ac ingens ibi tumulus, ex mortuorum e peste corporibus, congestus, cuiusnbsp;meminit quoque pyramis Bassiana. Pestis vero descriptionem qualisnbsp;haec fuit. vide apud Thucididem et Lucretium.

Tempore pestis, hie, Tridenti, Oeniponti, scedula, quae sanitatis dicitur, a curatoribus itinerantiuni sumitur, sine qua nemo, capitisnbsp;poena transgressoribus constituta, progredi potest, urbs nam in quanbsp;pestis, ex communi caeterarum societate excluditur, tantisper doneenbsp;pestilentia evanescat, nec cuiquanl egredi civitatem permittitur, sinnbsp;secus fecerit, ilico poenas suspendio luit. Vicinae urbes, merces, adnbsp;vitam necessarias, ad urbis limites extra deponunt, sine pretio, quodnbsp;in scriptis referunt, et cum morbus cessaverit, repetunt.

Arcem praeterea vidi goticam, quam Antenoris imperitum vulgus appellat. Minoreni autem fuisse ante annos aliquot urbem, ex inte-gris antiquae urbis muris ostenditur.

Vastata haec urbs quam saepe a Barbaris, variisque subiecta principibus fuit: Attila nam (ut superiora et Romanum imperium spe-ctantia obnsittara), Hunnorura rex, penitus vastavit, ac ita sine moe-nibus per .lx. amplius annos iacuit, ad tempora Theodorici Ostronbsp;Gotorum regis, inde a Longobardis cremata, tandem et sui iuris subnbsp;Othone primo Germanorum imperatore effecta, Carotio fabricato,nbsp;Praetore creato, deinde ab Actiolino oppressa, inde iterum'in liber-tatem restilutam occupavit Marsilius Carrariensis, in cuius familiaenbsp;potestate diu remansit, donee ea potitus est loannes Galeatius Vice-comes Mediolani, quo a Carrariensibus iterum pulso, a Venetis oc-cupatur; postremo vero in potestatem Maxaemiliani imperatoris venit,nbsp;a quo tandem per Venetos receptum, in quorum adhuc potestate ma-net, qui praetore misso regunt. Haec breviter et summarie a me narrata, prolixius prosequuntur, Paulus Diaconus, Blondus, Sabellicus,Me-rula, Corius, Aequicola, Volaterranus, Leander Albertus, Naugerius.

XXXIII. Urbs haec multos variis scientiis claros in lucem edidit viros, ac inter primos, lumen illud romanae eloquentiae T. Livium,nbsp;cuius ibi santa etiamnum memoria, ac ante portam vetustissimi pre-

qA. ‘Buchellius

torii, et quod mirura nullis trabibus sustentati, haec eius extat cum effigie simulata inscriptio:

Ossa T. Livii Patavini. Unius omnium mortalium iuditio dignissitni, cuius prope invicto calamo, invicti P. R. res gestae conscriberentur.

Porticus hic totus pene marmoreus, niultorum praetorum con-tinens insignia et doctorum virorum simulachra. In aula veto palatii est T. Livii antiquum simulachrum, nl fallor, cum alio artificio Hie-ronimi Campaigni Veronensis et hoe veteri epigrammate:

V. F. I T. Livius Liviae T. F. | quartae L. Halus 1 concordiae 11 1 ff ü B 1 Patavi sibi et suis | omnibus.

Est et porta Liviana, et domus, quae vulgo Livii vocatur, variis referta statuis antiquis et inscriptionibus.

Produxit quoque Thrasaeam Petum constanti animo virum, de quo Tacitus exemplo digna in Annalibus reliquit, et Pacuvium co-micum, Stellam et Valer. Flaccum poetas, ac Paulum senatuscon-sultorem, lacobum Alvarotum ic., Asconium Pedianum, qui vixitnbsp;circa Neronis imperium, Volusium annal. carmine conditorem, Franc.nbsp;Zabarellum ic.

Academia etiara Patavina a Frederico instituta, Bononiensibus aderaptis privilegiis expugnatis.

Schola porticibus marmoreis restaurabatur. Medica ars hic prae-cipua. Estque hortus omnium herbarura etiam exoticarum refertis-simus, quem, non exiguo sumptu, ad publicam, inio communem uti-litatem alit Senatus Verietus; habuitque Hieronimum Mercurialeni, qui iam Bononiam evocatus erat, virum doctissimum et lacobum Me-nochium iurisconsultorum italicorum, hoe tempore, facile principera.nbsp;Nusquam maior studiosorum insolentia, si quid vero aniraadversionenbsp;dignum deliquerint, potestatui sive praetori (qui singulis .xv. raensibusnbsp;ex Senatu Veneto mittitur) subsunt. Sica etiam et pistolezza (arquebus! genus insidiosum) interdicta. Raro in aestate, propter calorem,nbsp;legitur et praecipuae in hyeme lectiones.

Fuit hic professor Franciscus Robertellus, qui et hic sepultus.

Leovardiae, Frisiae civitatis, celebratae sunt nuptiae Wilhelmi Nassovii lo. fil. et Annae Nassoviae, Wilhelmi filiae ac Mauritii Nas-sovii sororis.

XXIV. Invitati hoe die a loanne Baptista Supperio, populari nostro, apud eum pransimus, ubi puella quaedam, vestitu sumptuoso,nbsp;more gentis ornatissima, mensae inserviebat, gratia videndi hospitesnbsp;ut arbitror. Erat haec ex iis, quae pudori iam valedixerant, quas au-licas vocant, Veneris puto quod inserviant aulae, et procul ab illis

Iter Italicum

quas commendat Plinius Nepos. Italicus auteni est mos castitatem vi comprimens, ne exeant temere mulieres, et virorum externorumnbsp;omne iis prohibitum consortium, secundum Ecclesiastic! praeceptum,nbsp;qui sic scribit; « In filia non advertente se, firma custodiam, ne in-« venta occasione abutatur se ». Verum propter studentum insolen-tiam, ac maritorum zelotypiam, nemo, qui castitatis famam suis il-laesam servare cupit, hos intra limites recipiet, ita ut sibi hospitianbsp;mulierum parum probatae pudicitiae quaerere, velint nolint, cogantur.

Moneta, qua utuntur, est veneta et vulgaris; gazeti, soldi, mar-quetti, bessi, librae, denari.

Episcopus huius urbis, suffraganeus est patriarchae Aquileensis.

De hac urbe vide: lacob. Sluperium, Epist. lib. I, ep. 9. Familiae hie sunt celebres: Dottorum, Capedivacca, Frigemelicorum, Galli-narum, Obizorum. Vide Bernard. Scardeonium, De antiq. Patavinis.

XXV. nbsp;nbsp;nbsp;Nunc monumenta quae viderim referam doctorum illu-striumque virorum. In tempio divae Virginis, ni fallor, Fichardusnbsp;Servitarum vocat, satis pulcro, vidi epitaphium cum simulachrls mar-moreis Pauli de Castro ic. clarissimi ac eius filii Angeli item ic.,nbsp;quod Nicolaus, Pauli N. Angeli filius, parentibus posuit, et extat apudnbsp;lo. Fichardum. In tempio divi Antonii Paduani pulcherrimo et multisnbsp;istius diu celebratum miraculis, sacellum est marmoreum, rebus gestisnbsp;Antonii coelatis ornatissimum. Egregiorum quoque virorum prae-clara spectantur ornamenta, ut Petri Berabi Musarum parentis, cuiusnbsp;obitum, non indocto carmine, olim deflevit Romulus Amazeus et in-finiti alii summi viri ahum celebrarunt ingenium, addito eius mar-moreo simulachro et Alexandri Veneti, praeterea Raphaelis Fulgosiinbsp;Placeiitini ic., Reineri de Forolivii ic., lacobi Alvaroti ic., Christophorinbsp;etiam Longolii Belgae ac oratoris cl., cuius epitaphium Francofurti,nbsp;typis excusum, legi, Alvaroti quoque legitur apud Fichardum, qui vitasnbsp;aliorum ic. descripsit breviter. Monumentum inde Bitinae filiae lo.nbsp;Andreae ic. et uxoris lo. de San Georgio, item ic.

Templum hinc divae lustinae, admodum sumptuosum, quod a fundamentis iam restaurabatur ; diva autem lustina Venetis summonbsp;in honore est, ob divictos eius die et, ut arbitrantur, auspitiis magnanbsp;caede Turcas, navali apud Naupactum praelio, ita ut in memoriamnbsp;eius victoriae argenteum eius simulachro signent, hoc addito epigram-mate : « Memor ero tui lustina virgo ». Est mole et architecturae ra-tione nulli secundum, pavimento marmoreo, lovi olim sacrum er-rore gentilium ferunt fuisse.

XXVI. nbsp;nbsp;nbsp;Antiqua monumenta, romani aevi, praeter Liviana, quaenbsp;iam memoriae mandavi, vidi ad antiquae urbis portam egregium denbsp;expiatione fulminum marmor, cuius literas iam fugientes revocavit

Archivio della R. Societa romana di storia patria. Vol. XXIII. 2

qA, Tinchdlius

ab instant! morte Andreas Naugerius, vir doctissimus, qui ob id aeream ibi meruit effigiem suam collocari. Extat eius pars apud Ludovicumnbsp;Carrionem, vide et Octographiam Aldi, in voce luppiter.

Ad coemiterium summi templi, quoque duos lapides sepulcrales antiques vidi. Aedes vero pontificiae illisque coniunctum templumnbsp;restaurabantur, opera Frederici Cornelii card, et episcopi Patavini.

Est hic quoque marmoreum triclinium vetus in aedibus Rham-nusianis, post curiam urbis praefecti, in vico Patriarchae ad divum Pe-trum, cuius meminit Hieronimus Mercurialis.

Rhamnusiana vero familia nobilis hodie Patavina, ex qua celebrat Manutius Paulum patrem, lo. Bapt. et Hieronimum filios et Paulumnbsp;alterum Baptistae filium.

Huius elogium non fictum pro omnibus unus dat hoe Scaliger pater:

Hue antiqua Deum domus Ilium, et inclyta bello Robora Dardanios exposuere Laresnbsp;Decepti patrias non victi amisimus oras.

Perpetuis res est Graeca valere dolis,

Qui vicere suos ideo amisere penates:

Ast nova sunt profugis regna parata viris.

Arma decent Teucros, vafros sapientia Graios Victis Euganeis pectus utrumque dedi,

Regna vides Veneto Phrygiis maiora ruinis Attieaque a Patavo pectore terra sapit.

Venetis cunctis prima origo Phaetontea est (ut inquit Cato), qui Graecis occasionem mentiendi de Phaetonte et Eridano praebuit; po-sterius mixta hls nobilis stirps Troiana, a quibus Patavium amp;c.

Extra urbem, non procul, Ateste est oppidulum, sepulcro et mo-numento Erancisci Pêtrarchae cèl^re, Hifal:tor,-natti Leander Albertus

Arquatum Montanum vocat.

Hoe die, Lugduni Batavorum, lacobus Volmarius, Cosmus Pe-scarengius et Nicolaus Mauldius, Anglicanae factionis homines, quod ipsam urbem, conspiratione facta, invadere tentassent, capti, et capitenbsp;puniti sunt, ordinum legatis ipsoque Nassovio subscribentibus.

Circa vesperum huius diei, navim ingressus sum et noctis fere medio ad officinam Leucae perveni, ubi gravi machina navis e flu-mine in stagnum deducta fuit et hora circiter octava Venetias in-travi. Pretiu^-eMt-erdinarium .xvi. solidorum venetorum.

XXVII.'^ Venetiae Avitas tam ampla, potens, populosa, dives, ut prima todus Eüropae, magnam partem originis suae Paduanis referte debet; vastante nam Athila Italiam ac Aquileiam obsidente,nbsp;Patavini sacra et supellectilem praetiosam cum imbelli multitudine innbsp;Rivum altum (quae raaior pars est Venetiarum) contulerunt, iuventute

Iter Italicum

tantum ad tutanda moenia retenta; diruta veto urbe, plurimi in pa-ludes suae ditionis, quo et praetiosa miserant bona, habitatum iere; author Blondus. Venetorum nomen a tota gente in unam urbemnbsp;tnagni tamen populi instar redactum. De his sic scribit Strabo: «Denbsp;«Venetis duplex est sernio, quidam nempe a Gallis elusdem appel-« lationis oceani accolis colonos esse memoriae prodiderunt» amp;c.

Primus huius urbis magistratus fuere tribuni, qui usque ad annum urbis conditae .cclxxxii. duravit, ac turn demum creati duces, quorumnbsp;primus fuit Palutius Anafestus. Fuere autem numero .lxxxvii. usquenbsp;ad annum praesentem, cum ducatus titulum posslderet Pascalius Cl-noga [Cicogna]. Horum vitas conscripsere Petrus Marcellus Ven.,nbsp;Silvester Girellus Urbinas et Henricus Kelnerus Francofurtiensis.nbsp;Multa quoque de caeremoniis, urbis regimine et moribus conscripserenbsp;supra script! Sabellicus, Leander amp;c.

Ducis potestas mixta; eligitur nempe ex senatoribus, nec haeredi-tario iure possidet; nil autem is sine consilio senatorum agit, aut illi sine authoritate ducis. Ea scilicet est Veneta aristocratia et monar-chla ita temperata, ut nec magistatus summi sine ducis sententianbsp;praesentiaque, nec vicissim ille quicquam propria ausit potentia s'la-tuere, adeo ut ne progredi quideni tuto tempore belli in mediumnbsp;possit, sine capitis periculo, nisi sex viros regionum ut minimum comites habuerit.

Officiorum ordinem et magistratuum, brevitatis causa, omitto, quum libello vulgar! contineatur et aliorum scriptorum diligentianbsp;notus sit. Legum tantum quarundam breviarium addam; nempe denbsp;vestitu, de epulis, sumptuarias edidere leges, quibus omnibus unus ve-stitus togatus, decensque antiquitate venerandus et immutabilis, certusnbsp;tjuoque famulorum numerus constitutus; creati quoque magistratus,nbsp;quemadmodum apud Athenienses olim Yuvatxóvopoi, qui circa mundumnbsp;muliebrem constitutas leges observarent; sanctum nempe erat, ne ullanbsp;patritii sanguinis mulier aut puella in publicum veste serica indutanbsp;prodiret, nisi nuptiarum die, et quibus nuptiis conviviisque solem-nibus adesse mos est. Leges hac de re' latae ann. post Christumnbsp;natum 1400, 1403, 1442 amp;c.

Verum cum mei instituti non sit urbem tam amplam et variam describere, ubi ingens orbis in urbe fuit, ut Nasonis utar, ad elogianbsp;veniam quorundam, ne fatigatus materiel magnitudine, oner! succum-bam. Ac imprimis vere de ea did potest, quod Flavius Vopiscus denbsp;Alexandria olira: « Opulentam, divitem, faecundam esse, in qua nemonbsp;« viveret odiosus ». Petrus Curtius sic canit;

Unde urbem Romam Veneta spectamus in urbe?

Haec ruit beu, crescit fiuctibus ilia suis.

qA. Tiuchellius

De Venere etiam relicta Cypro sedem Venetiis deligente, vide Molsam. Scaliger pater hanc hoe celebravit carmine:

Pervia barbaricis tellus Oenotria turmis Pertulit itnposili pondera dura iugi amp;c.

Pulcrum est et hoe Gallicum, quamvis invidia plenum:

II fait bon veoir, Magny, ses colons magnifiques,

Leur superbe Arcenal, leur vaissaux, leur abordz,

Leur S. Mare, leur pallais, leur Realte, leur portz,

Leur changes, leur proufitz, leur baneques, leur trafiques amp;c.

Ia. Straparole dicit: « Venise est une cité tresnoble veulebon « ordre des magistrats et abondance des gens estranges » amp;c.

Marchio Vastiae Alphonsus, Caroli V iniperatoris exercitus dux, intrans armamentarium Venetum, illic raansit usque ad vesperum, de-tentus varietate armorum et copia, et addidit se hunc apparatum bel-licura quatuor Italiae urbibus praeferre.

Venetae meretrices, vere Seirenes, olim suas habebant aedes in via vulgo Rampanorum usque ad annum .cioccccxxi. nee sinenbsp;legibus vivebant, habentes praepositam matronam custodem aerariaenbsp;meretriciae, cui dabatur pecunia ex tam turpi quaestu, quae deindenbsp;hanc dividebat aequaliter singulis mensibus; nunc vero libere magisnbsp;incautis insidiantur.

Venetos ab imperio liberos esse ex privilegie dicit Bartholus ic. Idemque approbat lason Mainus et in bulk aurea se vidisse, scribitnbsp;Albertus de Rosatis.

Froisart dit ainsi que nous l’avons experimentez que Venise est 1’une des chers villes du monde pour les estrangers.

De lingua Venetorura, quae rudior, ita quadam scribit amp;c.

Gives etiam nobiles et patritii mercaturaéquot; admodum sunt studiosi (cum Italiae nobilitas malit ea sibi acquirere unde vivat seque alat, quam aliena diripiendo, vanum nudumque nobilitatis nomen morenbsp;gallico (ut ait Postellus) vel etiam germanico praetexere) multasquenbsp;inde opes acquirunt. Lipsius parura idoneum hoe genus hominumnbsp;ad rempublicam esse putat, quamvis et admittat ab exemplo. Viiisnbsp;nostratibus mercatura, non olim Plutarcho: qui ait dignitatem fuisse,nbsp;ut quae coramoda ex regionibus barbaris afferret, amicitias cum dy-nastis conciliaret et ad multarum rerura peritiara conferret.

Sermo venetus rudis et ab elegantioribus Italiae populis irrisus.

Veneti, teste Neandro, e solo vectigali, quotannis vicies centena ducatorum millia capere dicuntur.

Nunc ad praecipuas Venetorum familias transgrediar; Anthe-noria, Partitiatia amp;c.

Iter Italicum

Ex his plurimae duces habuere, quas minio notavi, ut discerne-reiinir a caeteris, Ducum vero nomina et vitas refert Petrus Marcellus et Girallus. Eplscoporum sive patriarcharum catalogum dat Leander,nbsp;qui et viros eruditione illustres memoriae aeternae consecravit.

Subditis provinciis dant ex Senatu praefectos ad ,xv. menses, cum nihil tam utile esse, quam brevem potestatem, quae magna sit,nbsp;arbitrentur.

Oderunt Veneti, ut de Romanis olim Cicero scripsit, privatam luxuriam, publicam magnificentiam diligunt.

Palatium Venetum, quam magnificum quamque ornatum picturis statuisque rarioribus, vulgari libello particulariter narratur. Meniinerenbsp;huius Leander et Stephanus Pigius, cui contiguum divi Marei tern-plum sumptuosissimum, marmoreum, sedT obscurTüs'öh' aritiquitatenr;nbsp;pavimentum omne ex opere tesserulato varium; superfacies e'tpartetesnbsp;musiveo constabant, opere laboriosissimo. Narses, teste Blondo, hienbsp;aediculam posuerat divo Theodore martyri sacram, cuius quoquenbsp;opus oratorium Ss. Menae et Geniani. Habet porticum, in quo se-pulcra quaedam ducum spectantur cum epitaphiis, quae in Vilhnbsp;eorum videre licet. In vestibule vero templi, quatuor ex aere deau-rati equi, qui olim Roma, ex arcu Titi, Constantinopolim translatinbsp;dicuntur, unde a Venetis occupata et Francis urbe Constantinopo-litana Venetias traducti. Relliquiae hie plurimae, ut corpus divi Mareinbsp;ex Asia anno .Dcccxxvii. advecturo. Hie quatuor etiam columnaenbsp;translucidae. Item corpus divi Isidori martyris, ex Chio insula trans-latum, anno .mcxxv. Legi item in quadam inscriptione, tunicam Christinbsp;a Bessarione Venetis done datam.

Scaligerus et Card, aiunt Venetiis patinam esse insigni magni-tudine solidam e smaragda.

Ambitus urbis .vni. mil. passuum, palatia in ea no, fontes pu-blici 148, statuae marmoreae 164, aeneae 24.

Thesaurus quoque divi Marei monstratur, infiniti pretii, de cuius translatione vide vitam lustiniani a Marcello descriptam amp;c.

Ante templum est forum rerum venalium amplissimum, omni-genis mercibus exoticis, ludicris, necessariis refertissimum.

Inscriptiones antiquas, aliunde ut arbitror allatas,.huius urbis ex-scripsit Smetius numero .v.

Et N. Chytraeus recentiores collegit inscriptiones et cpithaphia, ut Ant. Coccei Sabellici amp;c.

Pontifices ex hac urbe Romanis dati, Gregorius XII, Eugenius IV, Paulus secundus.

De templo Charitatis et relliquiis Donati, vide vitam domini Mi-chaelis; aede dementis in vita Polani; coenobio Virginis, quod Cru-

qA. ‘Biichelliiis

cigeri tenent et aede Mathaei apostoli in vita domini Mauroceni; ponte Rlvalti in vita Sebastiani Ziani; diversorio divi Marei in Petrinbsp;Urseoli vita.

Venetam bibliothecam, quam libris tam graeri»; quam latinis in-structissimam habent, instituit Bessarion Nicaenus. vir doctissimus-et clarissimus cardinalis et patriarcha Constantinopolitanus, ac rei-publicae Venetae donavit; de qua donatione exstat eiusdërnquot; èpistola apud Ang. Roccam.

Est hic turris marmorea artificiosissima, cum aedicula item mar-morea, egregiis statuis aereis lacobi Sansovini optumi artificis ornata, qui etiam colosseas fecit statuas Mercurii et Neptuni ad gradus pa-latii ex marmore.

Sunt et duae columnae ingentes raarnioreae, versus Canalem ex Altino translatae, tertia in ripa demersa, erectae per Lombardumnbsp;quendam architectum, qui impetravit eo ut alea ibi ludere liceret,nbsp;infami et vetito aliqui ludo; fitque hic plerumque malefactorumnbsp;supplitium, columnae uni superimposita divi Marei insignia leonbsp;alatus, alterae eiusdem divi Marei statua liumana.

Sunt etiam tres plni, quorum bases aereae, his inscriptionibus:

Optiimo principi Leonardo Lauredano duci Venetum anno eins .iiii. procurators

Paulo Barbo .mdv.

Credo, diebus ferlatis et solemnibus vela ad hos insigniorum Venetorum erigi, queraadmodum Romae in castro divi Angeli fierinbsp;vidi.

Est hic templum antiquissimum, de cuius restauratione hoe le-gitur in frontispicio epigramma:

Hanc urbis aedem non vetustissimam solum sed et augiistissimam, Senatus Venetus

antiqua relligione obstructus magnificentius pecunia publica aedificandam cu-

ravit. Anno .mdlvii. summa Benedict! Massini antistitis cura.

Navalia deinde Venetorum vidi, cuius descriptionem videre li-cebit apud Pighium ; est ad portam marmoream inscriptio haec:

Victoriae navalis monumentum duce inclyto Pascal! Maripetro. Anno ab urbe con-dita .Mxxxvi. Anno Dom. .mdlxxi.

Sunt praeterea templa Virginis miraculorum, insignitum Zacha-riae, pulcrum pavimento columnlsque marmoreum, consecratum anno .mdxliii. ab episcopo lo. Lucio Staphüaeo, ubi beati Zachariaenbsp;corpus quiescit et sancti Gregorii Nazianzeni es Constantinopoli trans-latum.

In teraplo sancti Theodori, eius divi corpus ex Samo insula, et divorum Pancratii, Sabinae, Thrasii, Lazerii.

Iter Italicum

In templo sancti Petri in Gastello, corpora divorum Sergii et Bac-cliii quiescere dicuntur.

In templo sancti Danielis, corpus sancti loannis Alexandrini ducis;

In templo sancti Antonini, corpus sancti Sabfeae abbatis.

In templo sanctae Trinitatis, corpus divi Anastasii.

In templo sancti Laurentii, Pauli episcopi et martyris, Leonis Bembi et divi Platonis corpora venerantur.

In templo sancti Marini, eius corpus, ex Graetia translatum, vi-sltur.

In templo sancti luliani, corpus divi Pauli primi heremitae osten-ditur.

In templo sanctae Mariae Formosae, corpus Nicodemi obdormit.

In sancti Rochi aede corpus eius custoditur. nbsp;nbsp;nbsp;^

In templo sancti Marcuolae, digitus sancti lohannis Baptistae, quo, videns Christum, eum monstraverit, dicens: « Ecce Agnus Dei,nbsp;« qui tollit peccata mundi», servatur.

In templo divi Apollinaris, corpus lonae prophetae hospitium sumpsit.

In divi Simeonis aede, eius corpus, Constantinopoli allatum, in honore est.

In fano divae Helenae, matris magni Constantini imperatoris, eius corpus quiescit.

In Sancto Georgio sancti Stephani corpus habetur.

In templo sanctae Crucis, relliquiae Athanasei Alexandrini episcopi monstrari dicuntur; atque hae sunt relliquiae Venetarum de quibusnbsp;potui cognitionem habere praecipuae.

Primum templum factum ex voto Entinopi Cretensis architect!, qui primus insulam habitare coeperat, nam cum magnum ibi incen-dium, vovit, si cesserat illud, se domum suam in aedem sacramnbsp;conversurum, quod et factum, quae divo lacobo apostolo consecrata,nbsp;anno 42: existente Romae episcopo Zosimo et imperatoflbus Ho-norio ac Theodosio, a 4 pontificibus Severiano Patavino, Hilario Al-tino, lucundo Trevisiano et Epodo Vidensi.

Forum tribunorum olim, ubi nunc templum Apostolorum, ubi portae extant.

In templo divorum loannis et Pauli, quod maxima ex parte est marmoreum, plurima vidi illustrium virorum monumenta, ut lacobi etnbsp;Laurentii Theupolorum ducum, quorum epitaphium legitur in Viiis.

Leonardo etiam Prato, militari dud, statuam equestrem deaura-tam cum epitaphio posuit Senatus Venetus; ex acre item deaurato vidi alteram ex senatusconsulto positam Nicolao Ursino Petiliani etnbsp;Nolae principi, qui obiit ann. Dom. mdix. aetat. .LXViii.

24 OA. Huchellius

Epitaphium et raonutnentum Marcini Caballi, ducis fortissimi, ubi quoque vidi simulachrum Bernhardi Donati, hoe addito elogio:nbsp;«Nunquam mihi, sed semper patriae».

Monumentiim ibidem ex marmore et acre nobile ducis loannis Mocaenici, cum epitaphio, quod vitae eius additum, et Petri Moce-nici ducis, cum hoe elogio : « ex hostium manubiis » ; huius res gestasnbsp;conscripsere Petrus Marcellus in Vitis ducum et Coriolanus Cepio,nbsp;qui tribus libris res eius maritiraas, ante ducatum gestas, complexus est.

In coemiterio est statua ex aere deaurato equestris, in cuius marmorea basi haec inscripta:

Bartholomeo, Coleono Bergomensi ob militare imperium optume gestum statua S. C.

Meminere Coleoni Sabellicus, Facius, Corius, Pigius, Leander, P. Marcellus in Christ. Mauro.

Viae urbis lapidibus planissimae, quaedam tarnen nimis angustae, stratis, equos nempe aut currus, propter aquarum abundantiam, nonnbsp;habent, sed utuntur navibus aut cymbis exiguis, gondolas vocant,nbsp;quarum ultra 8coo esse privatorura feruntur.

Palatia et illustrium familiarura aedes infinitae, templa quam quoque pluriraa, quorum nomina et incessus principis solemnis innbsp;urbis delineatione expressus.

Pictures, quorum opera _palatium divi Marei et alia, tam privata quanï publica, aedificia illustrata sunt, fuere Paulus Fernesius, lacobusnbsp;TintoreUus, lacobus Palraa, Bassanus lacobus de Ponte, Bernardinusnbsp;et Franciscus Succari fratres, primi sui temporis. De pictura, videnbsp;disputationem Apollonii apud Philostratum, Plinium avunculum, Pa-terculum Velleium.

Supra aedes, multis in locis, sunt viridaria, id est loca virentibus herbis et graminibus arbustisque consita, quae etiani cum aedificianbsp;patiantur servitutera ne quid altius tollatur, tarnen supra earn altitu-dinem haberi possunt.

.V. in hac urbe celebriora collegia : Charitatis, Misericordiae, Rochianum, Marcianum, Zebedeorura amp;c.

Gives in urbe censi .iodd.iod.cid.cio.cid.cid.ccc.xlix., id est 59349;

Mulieres EX .idd.cd.cd.id.xxxi., idest 67531;

Pueri .iDDD.iDD. 00.00. oo.cDXii., idest 58412;

Monachi .mm.c.xxciii , idest 2183;

Vestales et moniales .cid.cid.i.xxxix., 2089;

ludei .M.c.Lvii., idest 1157, purpureis hi pileis a Christianis di-stincti.

Pontes in urbe .cd. Templa praeter oratoria .cxc., inter quae sunt parochiae .Lxxn. Condoles .viii.m.

Iter Italicum

Erat nobis hospitium in Campana. Hospes -vero nos ad Palatium deducebat, ut nomina scribae daremus, nam iis iniunctum, ne quisnbsp;extraneus ignotus pernoctet, poena transgressoribus lege constituta.

Circa vesperum sabbathi, navem conduxi Anconam, .iv. libris venetis, petituram, plurimasque praetervectus insulas, media noctenbsp;Fossam Clodianam appulimus.

XXVIll. Visa nobis et peliustrata insula. Giozzat^Vocant, op-pidum praetorem habet venetum et episcopum.

Diu ante Venetias conditas Romanis hie locus cognitus Fossae Clodiae nomine, ubi et Padi ostium, teste Plinio, meminit huiusnbsp;quoque Ptolomeus. Oppidum conditum putat Volaterranus a Clodio,nbsp;Albanorum duce; Sabellicus tarnen ab .\testinis; obscuris uterquenbsp;autoribus, a quibus restauratum potius ctedidit Leander, quern exa-ctius insulam describentem videre licet. Templum vidi mediocre, ubinbsp;pictura Bassani egr^e^a_spectabatui; Pluvium mannae et sepulcrumnbsp;Christi. Ad parietes templi exteriores antiquum lapidem hac inscri-ptione :

Aelio Lent. Phidi F. i| B S ] F. L. Lib. Liberiabus Q S B B | B suis omnibus ex I T a if Hs .xiu.

Ad littus inde maris delatus mille circiter passus, templum Nostra Dona de gratiis intravi, non ita diu restauratum, et hac inscri-ptione notatum:

Templum hoc deiparae Virginis maximis innumerisque miraculis conspicuum, ab Italiae exterisque populis summa in veneratione habitum, anno .mdlxxiiii. pianbsp;fidelium ope, studio ac labore Gabrielis Flammae episc. loan. Legii Andreaenbsp;proc. numeris omnibus absolutum est. Civitas Clodiensis ingenti benefitio auctanbsp;et ornata ut antistiti et practoribus beneficentissimis omnibusque fidelibus gratinbsp;animi signum ostenderet, monumentuth hoc erigi curavit. Operi praeerantnbsp;Nordius et Ant. Bassi.

Erat hoc votis peregrinantiura et miraculis plenum. Tabulae illic votivae a summo ad imum omnes parietes occuparant, his aut si-milibus verbis conceptae:

Vodo fato per mi Agnilo di Urbino fui liberate del pregione, lui e tre suoi filiuoli per gratia della Madona.

Qui modus iam ab ethnicorum olim sacris dimanavit. Inventae tales tabellae in insula Romana Apollini dicata, quae extant apud Mer-curialem. Meminit quoque Albius Tibullus hoc disticho:

Te dea nunc succurrere precor, nam posse mederi Multa docet templis picta tabella tuisnbsp;Me tabula sacer

qA. Tiuchellius

Votiva paries indicat, humida Suspendisse potentinbsp;Vestimenta maris Deo.

Nautis relligio erat festo navigare die, iurare, blasphemia dicere, scortari, vix inter vitia referebant.

Vidi hic primum funus in Italia. Efferebatur cadaver vestitura solemni veste, lectulo quasi dormiret iacebat, calceos indutum novos,nbsp;ob itineris credo longitudinem. Erat in templo cavea subterraneanbsp;ingens velut spelunca, cui unun tantum ostium lapide munitum, hoenbsp;aperiebatur, et cadaver funibus demittebatur. Hic vulgaris funerandinbsp;modus. Hinc circa meridiem solvimus. Erant nobiscum in navi Cre-tenses milites et ludaeus cliristianismum professus. luvenis is erat etnbsp;Romara, ad sacerdotium obtinendum proficiscebatur; meo quidemnbsp;iuditio non pietatis gratia, sed liberius et Hcentiosius vivendi, cumnbsp;corrupt! ingenii signa in ipso non exigua viderim. His igitur soeiisnbsp;mare Hadriaticum circa littus navigavimus, ob Turcarutn pyrataruffinbsp;metum. Ma'fe' v'ero Adriaticum nunc Superum, vulgo etiam E'anbsp;g^b 11 a d i V i n e t i a, lonici maris pars, de qua sic Strabo; « Sinusnbsp;«lonius eius pars est quod Adriaticum hoe tempore vocatur» amp;c.

Adrianum mare videtur appellare Cicero in L. Pisonem, ni cor-- rupta ibi ¦ lectio.

Maximianum Cremensera episcopum Clodiensem anno 1561 in-terfuisse consilio Tridentino narratur. Franciscanum fuisse legi.

Clodiensis fuit losephus Latinus qui de anni forma librum in lucem emisit, anno 1580.

Dionisius, De situ orbis, versu 92: « ’ASptdg aXpvj », id est Adrium salum vocat mare Adriaticum.

De Beltrando episcopo Adrianae ecclesiae, vide epist. Bembi nomine Leonis X pont. Rom. conscriptas lib. 2.

Prope Veronam est inscriptio, similis quae superior! folio ita-lica, talis:

Deo magno aeterno L. Statius Diodorus quod se praecibus compotem fecisset

V. S. I.. M.

Chiozza, alio nomine Clugiae, Genuensium Venetias obsi-dentium clade et hospitio Frederici III imperatoris celebre oppidum. Incolae piscatu, hortorum cultura et salinis exercendis, quae passimnbsp;circa oppidum, vivunt.

Des Venetiens, ita Simeon Gabriel epistola franco-gallica 6;

Car ces messieurs la n’ont point accoustume de se servir en leurs affaires pr.-bliques des estrangers, comme ceulx quy sont contens de ne croistre plus avant leur domaine amp;c.

Iter Italicum

De fonte Fapono salubrium aquarutn, vide Cassiodorum, Variar. lib. II, epistola 39; Claudianum in epigram. Est autem in agro Pa-taviensi, sub dominio Venetorum. Vide ample vires et naturas bal-neorum, quae in agro Patavino, describentem Gabr. Falloppium, me-dicum patavinum et qui de balneis scripserunt apud luntos.

XXIX. Festo Simonis et ludae, Rhavenna, non procul appellantes portum Pirotolon vocatura, intravimus, neS(;io an STt-Pa4usa ubi Padi brachium mare intrat, vel porto di Rhavenna n^nbsp;inde procul, Messanicum olim dictum.nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;-------^ '

Rhavennam pedibus infausto tamen omnine falsa nautae accu-satione intravimus. Est vero urbs antiqua et olim potens, unde mare Adriaticum Rhavennatum dictum Dioni, his verbis: « Amitam suet stulit, et bonis eius, quae Bais et in mare Rhavennati erant ablate tis » amp;c.

Muris et portis novis hanc muniisse Claudium imperatorem testator marmoreus titulus portae, quam Auream seu Spetiosam vocant, qui talis:

Ti. Claudius Drusi F. Caesar Aug. Germanicus Pont. Max. Tr. Pot. Cos. .n.

Des. .in. Imp. .111. P. P. Dedit.

Medio autem tempore, declinante iam imperio Romano, ipsaque Roma a Gotthis aliisque barbaris vastata, Valentianus imperatornbsp;moenia ampliavit, nara magnam ibi vitae imperiique partem egerat,nbsp;quare et loanni episcopo duodecim civitates subiecit; quae deincepsnbsp;exarchatui fuerint subditi: nempe Ariminum, Caesenam, Forumnbsp;Livii amp;c. Haberetur huius (Theodorici Gothi) corpus sive cineresnbsp;diu in porphyretica urna conservati, quae adhuc in foro extat a mi-litibus, aurum conquirentibus, disrupta, longa pedes .viii., alta .iv. cumnbsp;operculo ex aere corinthiaco, signis et emblematis decorato ab Ama-lasuntha, ut creditur, posita. Addita nunc haec inscriptio legitur;

Vas hoc porphyreticum olim Theodorici Gotorum imp. cineres rotundo apice re-

condens translatum hoc in loco a Petro Donato praef. in memoriam antiq.

Anno .MDLxviii.

Tenuerunt deinceps illam Ostro Gothi ultra annos .lxx., donee a Narsete lustiniani imperatoris praefecto Italia pellerentur amp;c.

Nunc urbs mediocris et munita satis, pontifitiae ditionis. Nomen olim fuisse Navennam, quiclam a navibus arbitrantur, quo autorenbsp;nescio, quibus astipulatur lacobus Voraginensis, et vidi illic nimpharanbsp;ad urbis portam depictam, cum navi in manu, hoc epigrammate:nbsp;It Navenna».

Ex hac urbe oriundi viridocti: Cassiodorus cuius meminitP. Diaconus, Petrus Ferettus, episcopus Miliensis, Guillelmus medicus in-

qA. ‘Buchelltus

signis, loannes grammaticus qui primus in Italia eloquentiae artem restauravit, Des. Spretus. Episcopi vero Rhavennates fuere, qui ap-

paritione columbae creati dicuntur, divus Adericus amp;c......et Seve-

rus, alii quoque archipraesules fuere Apollinaris, vir pius, natus in hac urbe ac proinde divus tutelaris, cut in foro statua columnae mar-moreae imposita, cum epigrammate;

Apollinari Rhavennates pro voto posuerunt

loannes cuius iam raemini, Leo 41, Ursus, Petrus amp;c......

XXX. Antiquas Rhavennae relliquias et monumenta ex vetu-state existentia vidi, ut ingentis palatii deforraes ruinas, Theodorici fuisse putatur, Herculis quoque Horarii sive potius Astrologi statuamnbsp;non ineruditam, cuius explicationera Steph. Vinandus Pigius dedit.nbsp;Erat autem ex marmore facies corrosa, brachium honiinum iniurianbsp;et temporum descriptum. Inscriptio, quae erat in fronte basi incisa,nbsp;noviter haec est:

Hieronimus I)onatus Praef. Herculis Horarii reliquias, ex Herculanae regionis an-giportu in forum transtulit, et Rhavennatium antiquitati DD.

Pars postica hanc veterem habet inscriptionem:

Q. Venerius Q. F. Quiri Fastus vixit ann. .xvii. menses xi. dies .vnn. Q. Ve-nerius Q. F. Quirinus Manlius Achaicus frater et Publicia Priscilla heredes fee.

Ab uno latere erat « Sotiricus » cum lepore; ab altero « CutHSB « sius » cum cane. De hac statua vide, quae disserit Puteanus, prom.nbsp;epist. 42.

Ante Franciscanorum aedes est aedicula marmorea, Danti, illu-stri Hetruriae vati, consecrata, in qua eius cum viva effigie sepulcrum, cui talë inscriptum epirhapWunf:

S. V. F.

Tura monarchiae superos Phlegetonta lacusque Lustrando cecini, voluerunt fata quousque.

Sed quia pars cessit melioribus hospita castris,

Actoremque suuvn petit felicior actus,

Hic claudor Dantes patriis extorris ab oris;

Quem genuit parvi Florentia mater amoris.

Virtuti et honori.

Et ad dextrum latus haec leguntur:

Exigua tumuli Dantes hic sorte iacebas Squallenti nulli cognito pene situ.

Ite?' Italicum

At nunc ir.armoreo subnixus conderis arcu Omnibus et cultu spleudidiore nites.

Nimirum Bembus Musis incensus Etruscis Hoe tibi imprimis quem coluere dedit (i).

Anno sal. .mcccclxxxiii., .vi. kal. iun. Bernardus Bembus praet. ex aere suo posuit.

Ad hunc Bembum extat carmen Angeli Politiani. De Dante vero, cui cognomen Aligerius, ex antiquissima familia anno Chrlsti .mcclx.nbsp;natö, in Florentinorum historiis mentio fit. Meminere praeterea einsnbsp;Paulus lovius, Marullus, quanto etiam amore literarum flagraveratnbsp;Aeneas Silvius.

In coeraiterio huius templi, raonumentum Hieroniml Rugini, I. U. D. vidi.

Sunt tenipla praeterea, a Galla Placidia Augusta poslta, divis Gervasio et Protasio, variis marmoreis sepulcris celebre, et divo loanninbsp;Evangelistae, ubi in cripta marmorea antiqua haec legebantur:

D. O. M. Sub inferiori fornice quas conspicis aras divus lo. Evangelista Orantibus constituentibusque Galla Placidia Aug. beatoque Barbatiano consecravit D.nbsp;Theseus Aldobrandinus Bon. abbas .v. in hanc pulcherriniam formam reduxitnbsp;ann. .mdlxix.

Erat hic quoque tumulus loannis Arragonii medici. In pariete vero, qui viam publicara respiciebat, erat marmor antiquis his inscri-ptionibus:

Propuguatori imperii Romani fuudato, | Quietis publicae D. Fl. Constantino Max. | Vict. Semp Augu. D. Claudi nepoti divi | Coiistantis filio. Sertorius Silia-nus I V. P. praepositus fabrice devotis [ N. M. Q. E.

M. Cocceio M. Pol. Nepoti | Trib. Pleb. Desig. Leg. Pr. Pr. [ Prov. in Siciliae qnaest. trib. ] Mil. leg. .xi. Cl. Seviro Eq. E. | .xvii. St. Primiturus L H Bnbsp;.VI. vir.

Vidi quoque templum, nescio an divis Protasio Gervasioqne sacrum, cuius iam memini; rotundum erat vario marmore splendidum, pictura hic in coelo praecipua extremi iuditii, autoribus lacobi Bertuliinbsp;et lulii Tondutii, egregiis pictoribus facta, spectantur passim varia antiquorum marmorum fragmenta; unum nempe continens sacrificiumnbsp;taurile, cum quatuor integris personis, simulantibus imperatoris,nbsp;laureatique viri seminudi et duarura foeminarum; aliud quoque geniinbsp;alati nummum in manu tenentis et alios pueros item alatos draco-nem custodientes. Ad templi ingressum, est tumulus marmoreus cumnbsp;graeco epitaphio, in anterior! parte erant tres magi sculpti, sua mu-

quem nbsp;nbsp;nbsp;hae

(i) II ms. ha: «Hoe tibi y y imprimis quem coluêre dedit».

30 qA. Huchellius

nera Deo offerentes; et hac in veteri sculptura animadverti non co-ronatos ut hodie vulgo videri magos. Epitaphium erat in operculo marmore tale:

GN TAYöA xêlTAl O CTfATHrHCAC KA-AoSc I fCOMHNTG^'YAA XAC ’ABAABH KAl 1'HN AYCHN Tfic GA | GNIAYTOFc Totc

f V.C nbsp;nbsp;nbsp;'

rAAHNOIC AGCnAOTGG ICAAKIOC TCÜN BACIAGCÜN I Ó CYMMAXOG O THC AHACHCnbsp;AfMGNlAC XÓCMOC MGrAC ARMGNIOC HN |nbsp;rA|’ OYTOC GX AAMHfON TGXOYC TOY'

To. I ©anÓntoc gykacüc H ° cymbion CCÜCANNA CCOc|gt;fON TfYTONOC | CGMNHCnbsp;rfóncü GCTGpHMGNH ANA HYXNOdC CTG-NAZGI ANAfOG | GGTGfHMGNH ANAfAnbsp;AAXÓN TON GXXAMAhlTON GYAOAIAN ’GNnbsp;I'aTc I ANATOAOtc HAlOr^ XAl 'J'H AYCGlnbsp;CTfATOY XAf HfAG THC AYCGOC | XAt THCnbsp;GCÜ.

In pariete, lapidem marmoreum sepulcralem integrum vidi. Erat a dextris feminae simulacrum, a sinistris viri cum ara tanquam sa-crificantis, hoe in medio legebatur epigramma:

Oliae P. F. I Tertullae | .v. ann. .xv. m. .vim. d. .x. | Olius Tertullianus j Fil. pientissimae et sibi.

In alio loco coemiterii vidi antlquae inscriptionis fragmentum: Philon vixit ann. .xx. mens .yj. d B g g

In templo divae Mariae maioris, ni fellor, hanc in pavimento inscriptionem legi:

Rapidia L. F. | Prima | C. Ca H g g Celeris.

Iter Italicum

In Franciscanorum templo est hoc sepulcrum recentius:

D. 0. M, Nicolao Soderino equitX Florentino exuli innocenliss. fil. in memoriam posuit. Ann. .mcccclxxiiii.

Vidi et templum cum monasterio, quod lacobus Morandus iu-risconsultus suo aere posuit, mirabili genere nostris oculis cucul-latorum. Vidi sepulcrum satis antiquum Pignatiorum, et aliud Qui-rini Trivilei, imperatoris Rhavennatium, et de sancto Romualdo hoc epigramma:

S. Romoaldus Ravennas ex ducum stirpe, vixit annos .cxxi., quibus coenobita tribus, eremita .xcvn. ann. fuit.

Sunt praeterea templa divae Agnetae, divi Vitalis, splendidum olim et marmoreum, divi Apollinaris, quod olim divi Martini in coelonbsp;aureo vocabatur, a Theodorico, Gotorum rege, conditum, marmorenbsp;multo splendidum.

Archipraesul huius urbis, qui magnis olim privilegiis a Valen-tiniano fuit donatus, adeo ut de principatu cum Romano et Constan-tinopolitano certare ausus fuerit, sub se tredecim habet suffraganeos, inter quos Cerviensem, Cesenatensem et Bononiensem.

Hie memorabile accidit prelium inter Gallos et Hispanos. Hi vied a Gastone Foxio.

XXXI. In domo civili hi versiculi statuis recentioribus inscripti legebantur;

Ut fueram multis quondam decorata tropheis Et simul Adriacis gloria prima locis,

Nunc quoque magnorum renovantur gesta virorum Grandia temporibus conspice facta tuis.

Sub altera legebatur;

Nomina Caesareae fuerant celeberrima terrae Contulerant daros moenia nostra duces.

Quod tarnen hie valuit, nocuit cariosa vetustas Occulit en nostros herbida terra focos.

De Rhavenna sic canit egregius Scaliger lulius:

Prima per Aemathias quondam vetus edita siivas Adriacum secuit Thessala prora sinum amp;c.

November.

I. Eo quod propter falsam delationem scelestissimi nautae (qui nos tanquam profugos apud urbis praetorem, peregrinis satis iniquum,nbsp;ac eo nos nomine multarat, accusarat) cum vel ultra dimidium iusti

qA. Tiuchellius

pretii nos circumvenisset et niulto plus aequo iam ante accepisset, niultis molestiis implicaremur; verum illud Catonianum praeceptumnbsp;serius intellexi, quo pedibus perveniri posset, navi non incipiendumnbsp;iter. Sentii littorale et nauticum hoe genus hominum durum et inhu-manum ab inclementis element! inspiratione:

Dicebam Italiae mores mentila benignos Decipis incautos infida terra viros,

Blandities tibi fronte scateiit, sunt aurei ocelli Sub quibus aeternas fraus parat insidias.

Moneta hic cursum habet papalis, iulii, pauH, quadrini, boloi-gnezi. lulius valet hic 44 quadrinos, Romae tantum 40. Boligneza .VI. quadrinos, .vii. Boloignezi iulium.

De hisce hominibus duris et ex elemento barbaris, hoe verum esse arbltror quod Cicero «non ingenerari hominibus mores tamnbsp;« a stirpe generis ac seminis, quam ex iis rebus, quae ab ipsa naturanbsp;« loei et vitae consuetudine suppeditantur, quibus alimur et vivimus »,nbsp;scribat.nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;--

II. Rhavenn^^erviarn^rveniraus. Oppidulum est non adeo vetus, quamvis sint qui -elim Philocolim dictum putent. Est nuncnbsp;sub papatu, habetque episcopum ac eundem cardinalera. Cathedralenbsp;autem rusticanae aedis est instar templum, Heet satis opulentum.nbsp;Gives sunt plerique salarii, Saiis nempe hic magna copia. Plura .jle,nbsp;hoe oppidt^yide apud Leandrum. Episcopum habuit divum Hie-rontium martyrem. Vide et Scradaerum.

Hina^esenam, hodie Cisnatico, oppidura antiquum sed vetustate pene collapsum exiguumque. Olim veteribus Curva Cesena dictum,nbsp;Boiorum in Flaminia oppidum. Huius meminere Plinius in octavanbsp;regione Italiae, Strabo, Procopius, Ptolemeus. In vita divi Mauri,nbsp;eius episcopi, legitur Flaviam Curvam Papiam antiquitus dictam. Estnbsp;in via Aemilia, ad pedem collis, ubi fluvius Sapis Plinio, Isapis Stra-boni, cui etiam Silvius (lib. VIII Poenic.) meminit:

Hos Aesis Sapioque lavant.

In ponte erant erectae duae columnae, cum insigniis Gre-gorii XIII pontificis, qui restaurasse quaedam videbatur. Fuit diu etiam Longobardorum temporibus sub Romano imperio. Hinc Bo-nonienses habuere dominos, inde eius principatum occupavit Orde-laffus, post haec Malatestae possederunt, donee in potestatem ponti-ficum rediret. Plura vide apud Leandrum in Romanula. Non magninbsp;olim nominis fuit, ut ex Cicerone cognoscere licet, ep. uit. lib. i6.

Non procul hinc est coenobium divi Mauri, cuius monachi observant regulam Benedict!. In templo antiquum est marmor sepul-

Iter Italicum

crale Seiae Marcellinae, quod apud Leandrum descriptum invenitur. Coenobium quoque hie est Franciscanorum fratrum, ubi bibliothecaranbsp;splendidissitaam condidit Malatesta Novellus.

III. Inke Ariminura equites petivimus. Praeter alios anines Ru-biconem notissiiliaai^Ronjdni imperii transvecti. Hie quondam finis, ut ait Plinius, Italiae, ad quem exereitum deponere solebant Romaninbsp;imperatores, ante lulium Caesarem, cuius formula extat apud Cri-nitum. Meminere huius praeterea veterum Strabo, Ptolomaeus, Livius,nbsp;Caesar, Plutarchus, Appianus, Lueanus, Silius, Vibius Sequester,nbsp;Suetonius. Hodie Pisatella vocatur, cuius meminere Leander Alber-tus, Munsterus, Pigius. Scradaerus Pisaere'vocat.

Jtfiminum vefo ve'tus oppidum, cuius plerique meminere, et ex recentioribus descripsere Munster et Leander. Item Pigius. Laur. Scradaerus, Mon. It. 3.

Est civitas mediocris pontificis Romani in cuius ponte antiquis-sima haec erat inscriptio maioribus literis:

Imp. Caesar Divi F. Augustus Pont. .Max. Cos. .xiii. | Imp. .xx. Tribun. Potest. .XXXVII. PP. I Ti. Caesar D. .quot;Vugusti F. D. lulii Nepos Aug. Pont. Max. | Cos. .111.nbsp;Imp. .VIII. Tr. Pot. .xxii. dedere.

Umbrorum coloniam vocat Strabo. Romani vero, eo coloniam dedu.xere post bellum Picentinum, consulibus Pub. Sempronio etAppionbsp;Claudio, ut autor est Eutropius. Fuit etiam civilibus bellis .111. virorumnbsp;in praedam militibus data. Livius inter colonias vocat, quae secundonbsp;bello Poenico fidelem operam Romanis dederit. Portum habet, et eius-dem nominis amnem. A Gotis est capta, a Narsete recepta, autorenbsp;Blondo; diu quoque Malatestas dominos habuit, ut plenius apud Lean-drum videre est. Aritmus quoque nonnulla huius urbis descripsit innbsp;Epistolis. Arcum hie posuit Domitianus triuraphalem, portumque re-stauravit.

Ad forum urbis hoc legi vetus epigramma:

C. Caesar August! F. \ Cos. i Vias omnes Ariminis [ Erexit i| g 3

Haec Suetonius in Octaviano his verbis probat: « Quo autem fait cilius urbs adiretur, desumpta sibi via Flaminia Ariminotenus, mu-« nienda »; cui assentit lulius Obsequens.

Ad basilicam senatoriam in marmore haec est goticis literis inscriptio:

A. .Mcc. tempore D. Madii Arimini presu). Opus hoc factum est.

Ibidem nova haec inscriptio:

Mantii Francisci regis Bungi Michaelis Protasii Arimanorum regis, ac Partholo-maei Omurae principis lulianique Martinique comitum ab lapouorum remetis-

Archivio della R, Societd romana di storia patria» Voh XXIII. 3

34 qA. ‘Buchellius

simis insuUs ad D. Gregorium XIlï legatorum .iii, ut iam susceptam Christi fidem profiterentur optatissimam Ariminum adventui .xvi. kl. iulii publico sumptu maxi-maque laetitia hospiles. ridlxxxv. Sixto V P. O. M. R. sedente S. P. Q. AR. D.

^ De liac urbe ita Scaliger cecinit:

Prisca fui quondam civilis meta furoris,

Sed non fortunae meta futura sui.

Non tune arma togae, non cessit laurea linguae,

Caesaris est facere, baud sub Cicerone loqui.

Habet Ariminum episcopum Romano immediate subiectum.

Circa initium huius mensis, templum Salvatoris Ultraiecti (i) venumdatum in summo templo, ac lunae, die sequenti, confringinbsp;coepta; quamvis plurimum pro eo conservando laborassent canonicinbsp;frustra; dicente Prouningio cos. periculum esse, ne tam vicinumnbsp;Martiniano gravidaretur.

Fuere Ariminenses Renatus Melioratus, Robertus Ursus iuris-consulti clarissimi, Aurelius Augurellus. Legimus et Mauritium ducem fuisse Arlminensem, olim e Longobardis Matheus Brunius ic. Vincent. Manzinus ic.

IV. Inde Arimino exeuntes equites, pluvio nubiloque coelo Ca-tolicon perveniraus. Exiguum est oppidulum, vici instar, tabernistantum diversoriis visundum. Duae hic portae iampridem extructae, una Ver-cellensis, Gregoriana altera. Non procul hinc, in mare, urbis Conchaenbsp;submersae quandoque spectantur relliquiae.

Hinc Picentes incipiunt, in quibus Pisaurum, hodie Pesaro, sub imperio Urbinensis reguli. Antequam ad oppidum perveniremus, vidinbsp;in pago hanc veterem inscriptionem;

M. Sextius ML. I Stabilio sibi et | M. Sextilio M. F. | Patrono | Et M. Sexto ML. | Pliilargo a 3 H I Fratri | Ex testamento.

Amatus lusit in Obs. c. 6:

Pisaurum venimus urbem antiquam de qua Catullus dixerat sedes moribunda Pisauri.

Nunc pro aere salubri et dementi fruitur Ob exsicatas paludes. Caeterum ita fructibusnbsp;Abundat et ad usum hominis necessariis omnibusnbsp;Ut hodie totius llaliae portus dicatur.

Erat ibidem sculptura duorum incudem percutientium, ut fabros ferrarios dixisses.nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;^

De urbis huius sat ampla^t populosae natalibus apud Solinum aut Strabonem nil inveni, nisilPicenum sit, cuius et merainit Mela

(i) Utreclit.

Iter Italicum

¦cum Pisauro. Pisaurum quidam ab amne, quo alluitur, Isauro dktam volunt. Servius vero ab auro Gall's appenso pro Capitolio per Camillumnbsp;recuperate nominatam credidit. In Umbris collocat Plinius, in Seno-nibus Ptolomaeus. Meminere eius saepe Livius et Procopius. Velleius lib. I, Miletus, Romanos urbis conditores facit, anno a. C. .dcxxxiii.nbsp;¦ac inde coloniam effectam cum Mutina et Parma.

Quae de magistratu ac dominis huius urbis scripsit Leajtder, sufficient. Portum habet vadis arenisque obstructum', ita ut ab agaso-¦nibus magis quam nautis frequentetur, est tamem mercatoribus Celebris. Vidi quoque plures in foro inscriptiones antiquas. Velleius Paterculus, Cl. Pulcro et L. Porcio Licinio consulibus quadriennionbsp;¦post Bononiam coloniam effectam, scriptum reliquit. De hac sic Sca-liger:

Hie Romae fulsit primum spes ultima victae,

Unde loco, atque urbi nomina ducta canunt.

Dum Gallus Romana actis imitatiir avitis Arma, premens arma Romula victor adest.

Postquam e sollicita posuit discrimina mente,

Torpuit occulto dextra soluta metu.

Ah! Quid agis soboles priscorum invicta Deorum?

Rerum, non auri summa petenda tibi est.

Episcopum habet haec urbs immediate pontifici Romano ser-vientem.

Viri eruditione illustres ex hac orti: Pandulphus Collenucius, •Guido Posthumus, Simon de Praetis ic., Accius antiquissimus poeta.nbsp;Urbis ad portam hoc legi ducis elogium:

Guido Ubaldus, pavor et terror hostium.

Sequitur Fanum Fortunae, oppidulum ad mare Hadriatiolim a'n-tiquum, hodie F a n e i, Melae Phanestris colonia; alii quoquef Fanun^. Piceni et Umbriae dixerunt. Coloniam ibi deductam ab Augustb paitatjnbsp;Pigius, dicitque a Constantini Magni filiis restauratam.Fanum Fortunaenbsp;vocat Plinius, quo nomine et Strabo vocat ac Aurelius Victor (apudnbsp;-quod victor in praelio fuit Aurelianus imperator) et Tacitus.

Episcopos habuit Cosmum Gerium, viros doctos, Hierenimum Gapilupum, nescio etiam an hinc orti Gaurici Lucas ac Pomponius,nbsp;¦eruditione varia clari, et lacobus Taurellus cuius meminit Angelusnbsp;iRocca in bibl. Vat. de liter. Etruscis, loh. Babt. Flavius Fanestris,nbsp;^Martinus de Fano ic., Octavius Cleophilus.

In inscriptione, quae ibi est in ambitu Augustinianorum et apud ¦Smetium fol. 76 legitur, est; « Col. lulia Fanestris» et in alia « Co-¦« Ionia lulia Fano Fortunae».

36 oA. ‘Buchellius

Inscriptionurn variarum huius loei raeminit num. .xi. Mart. Sme-tius. Inscriptionis vero Pisaurensis fol. 76 Fanestr. Faerainae huius loei commendantur.

V. Forum Sempronii intravimus. Meminit Foro Sempronien-sium Plinius, in sexta regione, oppidura Straboni, Ptolemaeo, Anto-nini Itinerario notum\ hodie Fossumpron vulgo. Peiidet ex montis . radice non procul ab Apennini iugis. Habet quoque episcopuni, quamvisnbsp;sub dominio Urbinatium principum esse eredam. Vide Leandrum denbsp;.hóe in Piceno. Episeopus huius urbis immediate Romano pontifieinbsp;subest. Habet flumen Metaurum. Ex hae eivitate oriundus; Benedi-etus de Vadis ie., Franeiseus Morus Saraeenus. Thomas Aetius episeopus fuit. Paulus Germanus Migdelburgensis vir doetus, de quo innbsp;Epist. II Bembi, ep. 18.

Inseriptiones .viii. huius loei inter suas dat Smetius. Episeopus quoque fuit lo. Guidoeeionus. Foro Sempronii fuit quoque Hyero-niraus Gigantis ie.

Hine per dorsum Apennini iter arripuimus, et viam Flaminiam (euius multis in loeis apparuere vestigia, euni eam Gregorius XIIInbsp;pontifex Romanus ante paueos annos restaurari feeerit) ealeavinius..

De via Flaminia sie Strabo lib. V: « Eodem in eonsulatu M. Le-« pidus et C. Flaminius eollegae fuere, vietores autem Ligurum stra-«vere, hie quidem Flaminiam e Roma per Tuseiam et Umbriam « usque Ariminum, alter reliquum porro usque Bononiam ».

Forum Sempronii multa habet antiquitatis vestigia praeter aquae-duetus, nempe vias silieatas, eolumnas, plurima item marmore disieeta eernuntur.

Erat ibi porta ex eavata longitudinis .l. passuum, supra quam legebatur literis tarnen paene fugientibus haee inseriptio:

Imp. Caesar Augustus | Vespasianus Don E B N |j j| || J H | jf || H Imp. .xvm

ë S Ë ii 11 Ü 1 Po Cos II II II II11 11 11 g 11 11 I C. F g C. g Ac g Uno Da-

cus II I ii (i).

Aurelius Vletor in Vespasiano huius rei sie meminit: «Tune ea-«vati montes per Flaminiam sunt prono transgressu ». Vide Cassio-dorum, Var. 12, ep. 18.

Apenninus vero mons dietus videtur, quod media sua latitudine Poenini iuga eontingat, vel ab Api priseo duce, qui totam devlcit Ita-

Cl) Relativamente al valore del Buchellio nel campo epigrafico, giovi riferire ii giuiizio che ne espriraono il Mommsen e lo Henzen nella prefazione al volume VInbsp;del C. I. L. p. Liv, n. Liv: « Lapides quos refert ipse vidlT descripsitque, praeternbsp;« paueos, ex Marliano, Crinito, Fabricio, similibus auctoribus petitos. Postea adiectae sunt.nbsp;«' in marginibus ab ipso auctore paginae SmetÜ, Lipsii, Manutii, interdum.etiara Gruteri^nbsp;«Bachellius parum accurate lapides descripsit».

Iter Italicum

liam; perpetuum mentis huius iugum instar est Italiae dorsi. De hoc Strabo: « Sunt nempe isti montanum dorsum » amp;c., et Plinius de eonbsp;in haec verba: « Apenninus mons Italiae atnplissimus » amp;c. Et Polybius: « Apenninus mons paulo supra Inferum mare ab Alpibus oritur,nbsp;moxque se magis atque magis ab illo disiungens, recto dorso in Su-premum mare fertur fere usque ad Senam, unde rursus ad dextramnbsp;¦flectens per mediam Italiam in Siculum fretum discurrit»: Dlonis,nbsp;De sHu orhis, versu 559 et seqq.:

Media autem ambarum panditur, Ausonia tellus

Longe extenta; quam quidem mediam mons bifariam secat.

Post hos autem sagax gens est illustrium Latinorum.

Nunc de Italia pauca dicam, de cuius nomine multi multa et in primis Goropius Becanus: «olim quoque appellata dicitur Oeno-« tria » See.

Hinc Gaia et Aqualania vici occurrunt ignobiles et campus, in quo pugna Narsetis cum Totila, Gotorum rege (i).

- Post quos Cantianum, oppidum cum arce in colie, et fluvio eiusdem nominis, conditum ob urbis Luceolorum non procul olimnbsp;hinc existentis ruinam; cuius meminit in Piceno Leander et Volate-ranus, lib. 6, qui Franciscum Cantiani principem nominat.

VI. Ad oppidulum pontificiura Sigellum perveni, Perusini agri, quod sequitur Guatdum Appennini, oppidum a Longobardis conditum.

Deinde civiks Nuceria^ediocris. Huius meminit Strabo, ad viam Flaminiam, et diciT'tFT'vasa lignea fabricari solita, et Ptolomeus.nbsp;Plinius Nucerinos Favonienses raemorat lib. Ill, ad differentiam cae-terarum civitatum hoc nomine dictarum. Habet episcopum immediate Romano subiectum. Leander cum Blondo Alfateniam a Livionbsp;nominatara esse putat,

F u 1 i g n o item mediocris civitas amoena in valle. Fulgineura vocat Cato, Appianus vero Fulcinium; meminit et Silius:

. . . Parvoque iacens sine moenibus arvo Fulginea.

Plinius Fulginates ponit in sexta regione Italiae; Blondi vero opi-nionem de hac et aliorum vide apud Leandrum in Umbria Italiae.

(i) Allude alia Battaglia combattuta nella estate del 552 fra Totila, che aveva messo campo presso 1’Apennino in iuogo detto Tagina. e Narsete aitendato ad Bustanbsp;G aliorum. Totila, tirato fuori dalla Battaglia agonizzante, mori e fu sepolto in unnbsp;terreno detto Capra. I luoghi traversati dal Buchelio sono Cagli, Acqualena, Can-diano, Sigillo, Gualdo TadiiiO, Nocera, Foligno. Questa parte dell’itinerario pende evi*nbsp;dentemente dal Bionbo, lial. illusir. ed Tor. 1527, p. 80. Intorno alia Battaglia del 552,nbsp;cf. anche la nuova edizione di Procopio curata dal Comparetti, III, 319, e le autoritAnbsp;citate dal Comparetti stesso.

qA. Tiuchellius

Est iam Sppletinl ducattrS, habetque episcopuni, qui immediate Romano subest. Fülginatlum mem'mit Cicero in orat. pro Corn. Balbo^ Fulgineae officinae sum chartaceae, ubi charta conficitur praestantis-sima. Silvester Telius vir doctus fuit Fulginas.

Circa vesperum Spoletum perveniraus. Civitas est in monte an-tiqua et Celebris. Fuit colonia Roraanorum in Umbria, inter fideles populo Romano bello Poenico II numerata a Livio. Meminere huius-Strabo, Plinius, Florus, Appianus, Cato. Et vide ante omnes Lean-drum in Umhria.

Viri eruditione clari ex hac oriundi,_C. Melissus, Celebris grammaticus, cuius vitam descripsit Suetonius, P. Cornutus, orator insigtUs,. tëste CiceronëfXudövicüs Pontanus ic.. Petrus Leonius medicus.

Habet hodie antiquitatis Romanae quaedam monuraenta, se4 pauca, et inscriptiones.

Estque satis etiamnum populosa, sed propter ascensum et de-scensum incommode sita.

Quietem sumpsimus in suburbio, ubi more germanico except! laute, vinumque spoletinum, a Martiale commendatum his versibus t

De Spoletinis quae sint cariosa lagenis Malueris, quam si musta Falerna bibas,

bibimus. Aderat hic nobis monachus ex eorum numero, qui se Minores vocant, ex Belgia redux. Hic mira narrabat et dubito annbsp;credenda. Tandem aderat et hospes, is Ungariam viderat, monachus-noster et eandem se vidisse et perambulasse asserebat, et loca quaedamnbsp;enumerate satis barbare incipiebat; contradicit hospes, monachus re-prehensionis irapatiens pugnis certat, non verbis respondit; hospes-ut aqceperat reddit; turn monachus exclamare, iurare, dicere, apud.nbsp;pessimos se hereticos versatum, ubi nihil tale unquam sibi accide-rat, quod hic in media regione Italiae, imo in ipsius pontificis maximLnbsp;regno; statim cucullam exuere, ibique plane militem gladio arraatumnbsp;vidisses; nos qui socii aderamus placare hominem conati sumus, idem^nbsp;famuli hospitis, frustra, nam cum vendicare ut vellet se non posset,,nbsp;nocte media abiit, irarura plenus, nee unquam nobis deinde visus.

Episcopum habet haec civitas immediate Romano pontifici sub-itetum, ex quorum numero fuit lacobus Camplo, sub Martino V pon-tifice Romano (i).

Inter antiquas Snietii, inscriptiones huius loei inveni.

(i) lacopo de Campello resse U chiesa spoletina, in sosiituzione del vescovo-Giacomo Tordi, tra il 1419 e il 1424. Fu poi promosso al vescovato di Carpentras,

Iter Italicum

Extra urbem templura est antiquissimum Concordiae (i).

In palatio Theodorici a Narsete restaurato (2) ius dicunt septem-viri, quibus in consilio adsunt alii .LX. consiliarii, summa tarnen po-testas est penes prefectum pontificium. De templis et nionumentis recentioribus Scradaeus.

VII. Via, quae Ternos ducit, partini asp era et montosa, olea-stris circumdata, qui salicum instar crescunt tanta copia, ut integras easque amplas silvas efficiant; parte ubi oppido propior planior com-raodiorque.

Tern! vetus oppidum, Interamna Nahartis sive Martis, ut apud Plinium corrupte, et differentiani alterius ad Lyrim.

Fuit ex coloniis Ronianoruin, quae militiam contra Annibalem, bello Poenico II detrectarunt, ut Livius auctor est, unde a Romanisnbsp;cum caeteris impunita non mansit, ut idem scribit. Meminere et hu-ius Strabo, Ptolemeus, Florus, Tacitus, et vide Pigiura, Leandri etnbsp;meam hie opinionem reprehendentem.

In medio foro vidi columnam marmoream antiquara, hanc item inscriptionem veterem in tabella marraorea:

A Pompeio A. F. j CIu. Q. Patrono Municipi | Interamna Nahartis | Quod eius opera ( Universum Municiptum (Es summis perictileis [ Et difficuitatibus | Expe~nbsp;ditum I Et conservatum est | Ex testamento Licini F. F. 1 Statua statuta | Est.

Est et ibi basis marmoren cum Neptuni siraulacro insculpto atque hoc epigrammate antiquo;

Neptuno sacrum \ L. Valerius Necri lib. Menander | Portitor ocrisiae.

In utroque latere navigantes conspiciuntur, in postica parte basis sacrificans.

In teraplo Dominicanorum vidi lapidem sepulcralem, Constantino divo Constantino in Neophito positum.

Non procul hinc imperator Gallus cum filio Volusiano ab e.xer-citu suo occisi, ut refert Victor.

(1) nbsp;nbsp;nbsp;Fuor di Spoleto non ci sono altri tempU, eccetto quello detto del Clitunno, chenbsp;jilcuni vogliono edifiziq de' tempi incirca Constantiniani, altri del sec. xt ed opera delnbsp;marmorario Melioranzio o della sua scuola. Vedi De Rossi, Bull, crist. 1871, pp, 71-120,nbsp;e Hart-Hann Grisar, Kuovo Bull, arch, crist. 1895, I, 42-57. Gli scrittori di antichitdnbsp;spoletine credono nondimeno alia esistenza di un tempio della Concordia, con le spoglie,nbsp;e nel sito del quale sarebbe stata edificata la chiesa suburbana del Salvatore. A questonbsp;forse accenna il Buchellio.

(2) nbsp;nbsp;nbsp;II « palatium Theodorici a Narsete restauratum » non è altro che T anfiteatronbsp;spoletino ridotto a castello, al tempo delle guerre gotiche, mediante la muratura deglinbsp;archi lerreni. Si veggono ancora le vestigia dell' anfiteatro e delle opere di difesa deinbsp;secoli v-vi dentro e sotto 1’ex-collegio de^ Gesuiti^ ridotto a caserma circa il 1862.

40 qA. Huchdlius

Episcopus huius urbis Romano tantum pontifici subiacet, cae-teris exemptus. lohannes XIIII pontifex, episcopus fuit (i).

Nomen habet quod inter amnes est constituta, teste Varrone. Ab Hadriano VI factus episcopus huius oppidi Franciscus Cheregatus,nbsp;cuius meminit Erasmus libb. 12 et 19 Epistol. lohannes Fonsalida,nbsp;Hispanus, episcopus 1495 (2).

Facta colonia Romanorum anno post captain a Gallis urbeni .ccccxv. secundum Velleium lib. I. Lucam Antonium Thomasoniumnbsp;hinc ortura, virum re militari in Galliis prestantem, legi.

Posthaec ad Narnos sive Narniam perveni, Nequinum olim vo-citatum, Plinio teste, et incolae Nequinates. Coloniam hic romanara deduxit Q.. Flaminius, ut author est in eius vita Plutarchus. Meminitnbsp;huius quoque Livius, inter colonias romanas quae militiam contranbsp;Annibalem detrectaverint. Tacitus quoque et Martialis nee non Clau-dianus hoe versiculo:

Celsa dehiiic patulum prospectans Narnia campum.

Habet Narem fluvium, unde nominis, ut videtur, origo, qul hinc paulo post supra Periculum, exiguis navigabilis navigiis, Tyberim influit. Alterius fluminis eiusdem nominis meminit Mela, qui ex montenbsp;Scardo in mare Adriaticum se exonerat.

Florentibus Langobardorum in Italia rebus a Spoletinorum duce capta, Leonis imperatoris imperio.

Narniensis episcopus immediate pontifici Romano subest.

Fluvius Nar sulphureo odore gaudet, ex fontibus ut credo unde proveniat, quod indicatur hoe versu:

Nar vitiatus odore sulphureo.

E Ficello monte defluere tradlt Spiegelius.

Inscriptiones huius loei sunt .11. apud Smetium.

Templum habet summum divo luvenali (3) dicatum martyr! et episcopo.

Pontem habet antiquissimum summae altitudinis (4), cuius partem vidi temporis incuria collapsam; solebat haec duos praealtos montesnbsp;coniungere subterlabente flumine. Hunc ab Augusto constructum, narrat

(1) nbsp;nbsp;nbsp;Pietro di Canevanova, Giovanni XIV (984-6B5), fu vescovo di Pavia non di Terni.

(2) nbsp;nbsp;nbsp;Giovanni da Fonsalida spagnuolo, cameriere segreto e segretario di Alessandro VI,nbsp;bibiiotecario della Vaticaua, vescovo di Terni dal 1494, -]- 1498. Fu sepolto in Roma innbsp;S. Giacomo degli Spagnuoli.

(3) nbsp;nbsp;nbsp;Giovenale primo vescovo narniense •j' 569.

(4) nbsp;nbsp;nbsp;II solo arco che sopravvanza dei tre, quello della sponda sinistra é alto m. 19.80nbsp;sul pelo magro del fiume.

her Italiciun

Procopius, baud unquam arcus pontis excelsiores a se visos scribens. Martialis huius pontis quoque hoc disticho meminit, lib. VII, 92;.

Sed iam paree mihi nec abutere Narnia Quinto Perpetuo liceat sic tibi ponte frui.

Ouaedam etiam de hac civitate Stephanus Pigius, quemadmodum et de Otriculis. in Principe suoT^èttulit.

Oriundus bine Nerva imperator, teste Aurelio Victore; Galeo-tius quoque Martius, vir eruditione clarus, et Gatta Melata, vir belli gloria illustris, sepultus Patavii.

Pene dirutum hoc oppidum a Caesareanis, cum Roma sub Ca-rolo V expugnaretur.

Inter Narniam, Otriculuni, Spoletum ac Romam, apud pontem Sanguinarium ab eius caede dictum, Aemilianus in Mesia imperatornbsp;creatus a suis occisus, quemadmodum apud Interannam Gallus et Vo-lusianus, paulo ante, a suis fuerant trucidati.

Est inscriptio apud Smetium, fol. 90: « C. Coruncani Ocriculae «leg. .XXI. rapacis mil.», .v. inscriptiones huius oppidi dat Smetiusnbsp;in suis Aniiquitatibus.

Narniensis dicitur fuisse Joannes XIII, papa Romanus (i).

De Cassio Narniensi episcopo vide Dial. 3, cap. 6 Gregorii pon-tificis, de Fulgentio autem Otriculano cap. .xii. Fuit et Marius Areas Narniensis ic. Inter scriptores suo tempore illustres, celebrat loviusnbsp;in Elog. Galeotum Martium U. D. In Martyrol, Usuardi est luvenalisnbsp;Narniensis episcopus et confessor, 63.

Circa vesperum ad Otriculum perveni. Oppidulum est perob-scurum cum arce in colie. Est autem pervetus, cuius meminere Strabo. Plinius, Livius, Ptolomeus, Itinerariuni Anloniniim. Non longe hincnbsp;veteris oppidi plurimae spectabantur relliquiae, inter quas et amphi-theatri ampla vestigia.

Flaminea via olim continentibus aedificiis ab Otriculis Romam usque adeo saepta erat, teste Ammiano Marcellino, ut ibi prima urbisnbsp;initia crederentur. De hac via celeberrima et sepius restaurata, videnbsp;Marlian. lib. VII, cap. xiii.

VIII. Hinc post iter planum flumen Tiberis traiecinius, trium baiocorum pretio (2). Tiberis olim Albula, unde poeta «Albula potanbsp;«Deo», a Tyberino Latinorum rege, in hoc demerso, nomen habet,nbsp;ut autor est Eutropius (diversas tarnen opiniones adfert Varro), ex

(1) nbsp;nbsp;nbsp;A. 965-972.

(2) nbsp;nbsp;nbsp;II ponte di Augusto fu risarcito da Sisto quinto (ponte Felice, a, ISS9) pothinbsp;inesi dopo che il Buchellio aveva traghettato il fiume alia 0 scafa» di Borghetto.

C/f. Tilichellius

Apenninis montibus effluit, atque pluribus augetur fluminibus, ac per Hetruriam, Urabriam, Sabinos, Latmos excurrit in mare Tirrhenum.nbsp;Ab albo colore olim appellatum, refert Festi abreviator. Vide Aethicinbsp;Cosmograh. 0uaPpiv, apud Dionis.

Sequitur Castellum sive Civita Castellana oppidulura, Tiphernum antiquibus dictum putant. De quo vide Pliniura. Quidam putant Fe-scennium fuisse, de quo Vergilius:

Hi Fescenninas acies equitesque Faliscos.

Typherni dominium diu tenuit gens Vitellia, nobilis et bellicosa, unde prodiere Nicolaus, Camülus, Paulus, Vitellotius, Alexander, Ca-pinus (i).

Castrum Felicitatis dictum putat Platina et inde ortum Cele-stinum II, pontificem Romanum.

Habet hodie episcopum, Romano tantum pontifici subiectum.

Non procul aperte viae Flaminiae apparebant relliquiae, iussu Gregorii XIII pontificis purgatae, ut indicabat hoe epigrarama;

Clarax Columna viam Flaminiam sentibiis et terra obrutam purgari fecit, iussu PP. Gregorii XIII.

Qui hanc viam multis, ut ante dixi, locis perpurgavit, quod et iam ante Pium III pontificem tentasse accepimus. Apparent autemnbsp;vestigia ilia tot seculis terra et sentibus obruta, quae omne opusnbsp;novum longe post se relinquunt magnanlmitatis simul et potentiaenbsp;Roraanorura inditia. Sunt nam viae illae stratae (quemadmodumnbsp;Appia, Campana, Aemilia, Latina et reliquae, quarum hodie plurimanbsp;extant vestigia) lapidibus magnis rotundis aequalibus, eo ordine, utnbsp;vix incoraraodum ullum sentiant euntes. Latera raarmoreis lapidibusnbsp;munita sunt ne luto conspargantur. Varii ex ordine aquaeductus ad-sunt, quibus pluvialis aqua omnis statim defluat. Earn in rem montesnbsp;fuere planati, valles aggeribus aequatae communi terrae, ut omne

(i) L’A. scambia Civita Castellana (Faleria) con Citti di Gastello (Tifernum Ti-berinum) patria e domtnio dei Vitelli. I Xicoló furon due : il seniore, capitano del 1439, il giuniore, capitano e tiranno di Castello del 1474-1515. Paolo fu capitano dei Venetinbsp;e de’ Fiorentini del 1487 ; Alessandro generale di Santa Chiesa dal 1525 al 1530: Chiap-pino, capitano di Toscana e di Venezia dal 1510 al 15$$. Del famoso cardinal Vitellozzonbsp;non occorre parlare. Cf. Gregorovius, Storia di Roma, VII, 93 sg. 514-559 ; Giovanninbsp;Gallo, Hisloria della casa Vitelli in cod. Vat. 7125, c. 129 sg. II cod. Vat. 7246 con-tiene pure notizie genealogiche della famiglia. Avevano « palaz’zotto » e giardino in Roma,nbsp;sul monte di Magnanapoli. L’iscrizione sulla porta d'ingresso diceva: « Vitelliorum gensnbsp;«coeli salubritatem et situs amenitatem secuta locum hunc instauravit et exornavitnbsp;«.MDL.xxv, », Cod. Barb. XXX, 89, c. 509.

her Italicum

incomraodum tolleretur, in quantum humanae vires patiebantur et ingenia, imo ut iam vulgus a geniis olim factas fabuletur (i).

Inde ad Primam Portam pervenimus, et relliquias prisci aevi vi-dere coepimus infinitas, nam circa viara mortuorum pallatia con-speximus, cum olim in more positum fuisse constet, extra urbem corpora sepelire, idque propriis in podiis, quod et iam olim a patribus fidelibus antiquissimis seculis factitatum legimus. Haec vero via Fla-minia quemadmodum et Latina utrimqe perpetui instar vici aedificiisnbsp;sepulcralibus occupabatur; testes veteres scriptores, et alludit hocnbsp;versu luvenalis;

Experiar quid concedatur in illis Quorum Flamlnia tegltur civis atque Latina,

et alia quaedam nionumenta, quorum usus temporis iniuria et bar-barorum deforraata nos fugiebat, at praecipuum in colie semidi-rutum nescio deorum an hominum monumentum, variis ambagibus religiosum (2). Hie, nescio an fabula, auri cupiditate conficta, geniosnbsp;apparuisse, et grande thesaurum latere indicasse ferunt. Iam Romani,nbsp;qui semper inexplebili avaritia torquentur, fallacibus geniorum dictis,nbsp;vel falsis quorundam nebulonum figmentis, an pueri delirio hdem ha-bent, et terrae sedulo scrutantur viscera. Turn nescio quid marmorisnbsp;invenerunt, qua spe refecti magnum se thesaurum consequuturosnbsp;credunt (3).

IX. Tandem pontem Milvium transgress!, olim tempore Neronis il-lecebris nocturnis celebrem (4), suburbium intravi, variis suraptuosis-que aedificiis spectandum ac ipsam denique urbem Romam, .v, idus novembr. (5). Qiiae muris cominetur, cuius ante multos annos summo

(i) Nel tronco della Flaminia tra Civita Castellana e Prima Porta si conservano ancora molti avanzi del selciato aiitico, alia Madonna della (juardia, a Malborghetto, anbsp;Pietra Pertusa amp;c. Non si ha altrimenti notizia dei lavori eseguiti da Clarice Golonnanbsp;pel giubileo del 1575, pei quali, secondo F uso dei tempi, avranno fornito materiale inbsp;sepolcri mentovati piii sotto.

(z) Nel ff monumentum semiJirutum in colie, variis ambagibus religiosum» rico-noscerei gli avanzi della villa di Livia ad Galllnas albas.

(5) Kimangono anche oggi avanzi cospicui di mausolei presso al ponte di Prima Porta, alia Celsa, alle Due Case, al Fosso della Valchetta, a Grottarossa, nelle vicinanzenbsp;del sepolcro dei Nasonii, e nelle piane di Tor di Quinto. Quest* ultimo, scoperto nelnbsp;gennaio 1876, è stato ricostruito nel 1897 sulla fronte della villa Blanc in via Nomen-tana. Vedi Archivio slorico dtlVarie, 1897, p. 54 sg.

(4) nbsp;nbsp;nbsp;Tacito, Ann. XllI, 47; Hist. I, 87.

(5) nbsp;nbsp;nbsp;A.veva dunque impiegati circa veniicinque giorni nel viaggio dal Brenner a Romanbsp;(«.XV. kal. nov - .v. id. nov»). Si puo ricordare, a proposito dell'ultima parte delnbsp;percorso da Civita Castellana a Roma, che gli osti e gli albergatori della via Flaminianbsp;erano noti per i prezzi esorbitanti che pretendevano dai viaiidanti. Nel bando del ca-

44 qA. TBuchelliiis

desiderio flagrabam, iam me felicem etiam in summa inopia puta-bam, cui contigisset calcare hoe orbis caput. O! inquam, oculi beati, qui tot heroum vestigia, tot regum, tot consukira, tot imperatorumnbsp;perpetua monumenta vident, tot santorum martyrum supplitii theatra,nbsp;eorumque a piis viris collectos cineres, qui Phidias, Praxitelis, Gly-conisque manus pellustrant. O! felix lingua, quae haec tuis enar-rare poteris.

Haec igitur urbs Roma occulto sacrorum nomine Valentia, ut scriptores tradunt, cum sit urbium princeps, ac totius olim fuerit caputnbsp;orbis; quae tot viros illustres et coelo dignos protulit, merito omnesnbsp;fere totius orbis scriptores, ad se exornandam, invitavit.' Graecorumnbsp;hanc illustrarunt Halicarnassaeus Dionisius, Plutarchus, Strabo, Aristides, et infiniti pene Latinoruni. Quidam a Roma muliere, alii anbsp;Graecis originem deducunt, sed maior pars a Troianis authoresquenbsp;Romulum et Remum facit; quam opinionem affirmant T. Livius,nbsp;Crispus Salustius, Serapronius, sive is verus sive falsus ut credit Be-canus, De divisione Italiae, qui Romam, anno .ii. olympiadis .vii. con-ditam, ld est .ccccxxx. aut circiter anno post adventum Aeneae innbsp;Italiam, Fabius Pictor, De aiireo seculo. C. Solinus in principio sulnbsp;operis, ubi varias opiniones Romanae originis refert, Eutropius, Strabonbsp;vero author graecus diligentissimus huius urbis originem, situm et or-natum plenissime descripsit. Hic, postquam originem a Roraulo de-duxerat, addit (opinionem quae de graeca origine ferebatur relaturus):nbsp;« Haec quidem urbis Romae creatio est, quae maxime fidem ven-«dicat». In Palatino Roma primum incepta, deinde Tarpeius mons,nbsp;in quo Capitolium, adiectus, Coelium Tullius addidit, Aventinum etnbsp;laniculum Anchs; Servius vero reliquos tres, Quirinalem, Viminalem,nbsp;Aesquilinum, adiunxit. Idem muros et cloacas ac fossas circa murosnbsp;fecit. De pomerio veteri nonnulla Tacitus(i). Melanthon natalem urbisnbsp;collegit ex verioribus historiis .XXI. aprilis, quum palilia celebrantur,nbsp;anno mundi 3212, ,Vii. olympiade, 1“ Achaz .x. et ante Christumnbsp;natum 750 (2).

Aurelium (3) imperatorem quoque urbis pomerium et muros di-latasse, Vopiscus author est. Varias de nomine ac conditione Romae opiniones enarrat Sextus Pompeius, Festus in voce Romulus.

Plinius suo tempore .xx. millia passuum Romam fuisse in am-merlengo Spinola del 1529 su « li prezzi del vivere per Ie strade de Roma», pubblicato dal Tomassetti negli Studi e docum. del 1891, si acceiina particolarmenie alle « gravi etnbsp;«excessive esactioni che si fanno per Ie poste et hostarie de la via Flaminia ».

(l) Ann. Xll. 24.

Ö) Corr. 755.

(3) Corr. « Aurelianum ».

her Italicum

mondo. De Tiberio Claudio extat inscriptio ad sanctae~Luciae cloa-cam (2):

T. Claudius Drusi F. Caesar | Aug. Germanicus [ Pont. Max. Trib. Pot. | .vnii. Imp. Cos. .mi. I Censor PP..| Auctis Populi Romani | Finibus Pomerium ) Ampliavitnbsp;terminavitque.

X. Postero die, in Canipo Florae, cum hospitium ibi nobis esset sub insigni Galli (3), profestum divi Martini more patrio hilariter ce-lebravimus (4), aderatque nobis vinum Cerellum nescio an Coecuburanbsp;olim veteribus commendatum, Romanum item et Albanum, nam exul-tatio animae^et corporis vinum moderate potatum, et illud in iucundi-tatem creatum est, non in ebrietatem.

In hoc Campo, aedes Ursinorura,in minis theatri Pompeiani extru-ctae, nomenque videtur locus habere a Flora, quae fuit nobile scortum Pompeio adamatura. Theatrum hoc Pompeius uxorls amori deditus,nbsp;teste Plutarcho, condidit. Meminere huius quoque Plinius et Xiphi-linus. Erat ei superimposita aedes Veneris, ut refert Suetonius. Idemnbsp;author est Caium restaurasse. Tacitus Tiberium Pompei theatrumnbsp;fortuito igne haustum, se extructurum poilicitum fuisse, scribit: primumnbsp;vero omnium mansurum extructum, cum antea subitariis gradibus adnbsp;tq^tempus fieret. Habebat et porticum et curiam vicinam, ut meminit

(0 C. ƒ. L. VI, 1190.

(2) nbsp;nbsp;nbsp;C. I. L. VI, 1231 a; BuJL com. 1896, p. 146.

(3) nbsp;nbsp;nbsp;La piu antica menzione di questo albergo, a me nota, *icorre a p, 40 delnbsp;Cemirntnio di Leone X pubblicaio dairAaMELLiNi. Stava nel rion di Parione insieme allenbsp;« bosterie dell'Angelo... della Rosa tenuta da Biasio Fiorentino, la taverna de 1nbsp;tf Diamante incontro la Rosa; 1'hosteria del Sole spezonata; 1’hosteria dellanbsp;«Vaca tenuta da Bole Lombardo; 1’hosteria della Coppa... del Falcone...nbsp;«della Schalla amp;c.». Cf. CERASOtr, Ricerche star, intorno agii alberghi di Roma,nbsp;1893, p. II.

(4) nbsp;nbsp;nbsp;L’11 novembre ricorre la festa di san Martino, ch’era patrono della cittanbsp;d’ Utrecht, ove nacque il Buchell.

qA. Tiuchellius

Appianus, in qua occisus C. Caesar, ut testatur Suetonius, vocaturque etiamnuni is locus hodie Satrium (i). Vide Marlianum, lib. VI, cap. v.

Feriis Martinalitiis regem hic sorte fabae quae placentis includitur, quema^dmödum in Galliis in profesto Regutn~fiéri solet, crearl mgrisnbsp;est, ut et annotat m Pontano Pet. ^ummontius.nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;^

XTT ürbis partem Transtiberinqm'nbvani 'srve Vaticanara, quae hodie urbs Leonina vocatur, pellustrare coepi; olim pene aedificiisnbsp;vacua erat. Ad montem tarnen Vaticanum circus erat Vaticanus sivenbsp;Neronis, Tacitus (2) nempe autor est Neronem clausisse in valknbsp;Vatican! spathim, in quo equos regeret. Hic quoque legimus eundemnbsp;hortos suos ad varia Christianorum tormenta edenda obtulisse.

Ad Tyberim, quo pontes duo, Triumphalis cuius in aquis extant vestigia, et non procul Aelius, ab Aelio Hadriano, prope sepulcri sui

molem factus, nunc pons Castelli vel pons Sancti Angeli. Fornices habet .iv. (5): Spartianus, fecit, inquit, et sui nominis ponterii et se-pulcrum iuxta Tyberim.

Continua est moles Hadriani, nam teste Dione sepultus is iuxta pontem Aelium, ubi monumentum sibi fecerat (4). Duos habuit ambitus

(1) nbsp;nbsp;nbsp;La piazza del Satiri, delta Lo Satro nel Quattrocento. II nome ricorrenbsp;frequentemente negli atti notarili contemporanei, p. e. nei pfotocolli di Evangelistanbsp;Bistucci in arch. Stor. Capitol, vol. 66, 67 a amp;c., dai quali risulta che niolte casette « innbsp;« loco qui dicitur Satro, vel S a tri » appartenessero a madonna Caterina, vedova di Lucanbsp;Suberario (aprile 1457). ^ simulacri di Pan, collocati a destra e a sinistra del Mar-forio nel cortile del museo Capitolino, furono trovatr^irca il 1550 in questo luogo, chenbsp;i topografi credono corrispondere al sito della scena del teatro Pompeiano. II nome viennbsp;dunque da altre figure satiresche quivi scoperte o esistenti nei tempi di mezzo.

(2) nbsp;nbsp;nbsp;Ann. XIV, 14.

(3) nbsp;nbsp;nbsp;Sul numerq vero degli archi del ponte Elio vedi Buil. com, 1893,' pp. 14-26.

(4) nbsp;nbsp;nbsp;C.tss. Dio, LXXVI, 15; LXXVIII, 9, 24.

Iter Italiciim

et dupliceni columnarum ordinem, primus quadratus ex solidis la-pidibus fuit, interior moles oblonga et praealta, ex pario marmore; fuit et olim cognomine Antoninorum sepulcrura, ut ex inscriptionibusnbsp;colligitur extantibus. Describunt Onuphrius, Georgius Fabritius, Mar-lianus, Andreas Fulvius. Habentur et ibidem varia marmora sepul-cralia cum epigraramatis (i). Nunc firraissima arx, a Crescentic consolenbsp;Romano, qui imperium assumpsit tempore Othonis III, munita, etnbsp;diu arx Crescentii appellata, nunc Castellum Saiicti Angeli, ab angelinbsp;siraulacro, quod ibi positum, ob memoriam angeli istius, ut quidamnbsp;narrant, qui tempore pestis olim Romae singulas domos circuiret etnbsp;morituros notaret. Historiam hanc diu quesitam invenire non potui (2).

Instauravit Alexander sextus, addita turri marraorea rotunda, in qua haec leguntur;

Alexander VI Pont. Max. gente Borgia natione Hispanus patria Valentinus Ca-lixti III nepos, hanc molem vetustate collahentem restauravuit, propugnacula, aggeres, fossas.....

et paulo infra:

Alexander VI Borgia PP. anno .Mccccpxxxxv (3).

Hodie perpetuo praesidio tenetur, et omnia hie tormenta beilica, maionbus feriis vel intrante aliquo cardinalium aut principum explodinbsp;solita conservantur. Thesauros quoque suos pontifices habent. Intrantinbsp;hoc occurrit epigramma;

E Lj-hia advenit Roniaiias victor ad arces Caesar, et in niveis aureus ivit eqnis.

Ille triumphavit, sed plus tu Paulle triumphas,

Victor nempe tuis oscula dat pedibus (4).

Pontificali superbiae dignum hoc epigramma, et vero Autichristo tantum abest ut Christ! vicario.

(j) Non SO che cosa intenda dire. Gli epitafd (Corpus Inscr. VI, nu. 984-995) che indicavano i nomi dei principi e delle principesse le cui ceneri riposavano nella molenbsp;Adriana, come pure quel poco che sopravvanzava del basamento marmoreo erano gidnbsp;stati portati via da Gregorio XIII (febbraio 1578 luglio 1579) segati in lastre, e messi innbsp;opera nella cappella Gregoriana in S. Pietro.

(1) Gregor. Turo.x. X, i e Paolo Diac. Ill, 24. Vedi Geffroy, Mélanges de VÈcclt fran^aisCf XII, Suppl. p. 361 ; Muntz, Les aniiq. de la vilh de Rome, Paris, 1886, p. 60,nbsp;nota I,- Lakciani, Ruins and Excav, p. 555; Hartmann Grisar, Storla dei papt nel m.e.nbsp;par. III, p. 29.

(j) Sulla torre rotonda di Alessandro VI cf. Nos. scav. 1891, pp. 426-427,* Bull, com. 189), pp. 24-25. Dagli scavi del 1892 è venuta fuori la segnente epigrafe appartenentenbsp;forse allo stesso torrione: Alexander • vi • font • max • gente • borgia • fundavit.

(4) Schrader, 218; cod. Barb. XXX, 89, c. 553.

qA. Tiuchellius

^ nbsp;nbsp;nbsp;Urbs Leonina nomen habet a Leone IV, a quo sex annis fuit

absoluta, a Nicolao V vero muniri incepta, a Paulo III perfecta; vide Platinam in Vil. Pontificum (i).

Portas habet .vii.: Sancti Angeli sive Castelli, Sancti Petri, porta Pertusa et Vaticana, Porticella, porta Cavalliferi, porta Cunio-nis, Sancti Spiritus.

A mole Hadriani, duae viae ad Vaticanum palatium et teraplum divi Petri ducunt, vulgo Borgo Novo et Borgo Vechio di-ctae (2).

Templum hie vidi divae Mariae Transpontinae, quod cum iam ruinam rainaretur, et Castro Sancti Angeli proximum esset, instaura-tum est pene a fundamentis (3).

Templum quoque divi Michaelis, de quo vide Cornelium Kem-pium in sua Frisia.

Teraplum Sancti Spiritus in Saxia, quod illic scholae Saxonum, nosocomiura. habet celeberrimum ac locupletissimum. Scholarumnbsp;Saxonicarum meminit Platina,scribitque: «Conditumhoc hospitale abnbsp;« Innocentio 111, pontifice Romano, proventibusque auctum quibus pe-« regrini, aegroti et vulgo concept! alerentur ». Sixtus deinde quartus,nbsp;eodem authore, magnifice restauravit, ibique vitae suae seriem cae-lari voluit. Dick vulgus, reditus unius diei ad .xvi. millia ducatorurnnbsp;pervenisse, mihi tamen incredibile et plane fabulosum. In porticu, adnbsp;locum ubi infantes exponuntur, depicta haec videbatur historia: pisca-tores infantes a se retibus expiscatos e lacu pontifici deferentes, quaenbsp;dicitur extitisse causa huius fundationis, qua provisum est ut pueri denbsp;nocte hie exponerentur potius, quam immani crudelitate ab immise-ricordibus matribus necarentur (4).

Sunt hie praeterea aedes cardinalium magnificae, ut Caesii, Ru-

(1) nbsp;nbsp;nbsp;Inesatto. Leone IV (843-852) è I’ autore di una cerchia di mura assai ristretta,nbsp;che tagliava fuori tutto il Borgo di Pio IV, il Belvedere, e parte dei giardini pontifici.nbsp;Nicol6 V cinse di mura la vigna di Belvedere, all’ estremitd della quale Innocenzo VIIInbsp;doveva piu tardi costruire il suo casino. Vedi Müntz, Les arts.,. Innocent VIII, Paris,nbsp;Leroux, 1898, p. 77 sg. Paolo III costrui soltanto un bastione avanzato sotto il casino,nbsp;anche oggi ornato con lo stemma de’ fiordalisi. Il vero costruttore delle fortificazioni dinbsp;Borgo alia moderna è Pio IV. Nel 1563-1566 egli riuni il Gastello al bastione di Belvedere, con un muro rettilineo, ed il bastione alia porta di S. Spirito con una cintanbsp;poligonale, vero monumento d’architettura militare,

(2) nbsp;nbsp;nbsp;La via Alexandrina e la Carreria Sancta del secolo xv. V’erauna terzanbsp;strada lungo il corridore di Gastello delta via Sixtina, piu quella oggi delta di S. Spirito, il Burgum Saxonum dei tempi di mezzo.

(3) nbsp;nbsp;nbsp;Non solo «instaurato » ma mosso di posto. La Traspontina odierna, fabbricatanbsp;nel 1364 dal card. Alessandrino, d’ordine di Pio IV, sta a m. 213 a ponente dell’antica,nbsp;il cui vero nome era « S. M. in capite Porticus».

(4) nbsp;nbsp;nbsp;Questa storiella è inedita.

Iter Italicum

sticutii, Madrutii.Boromei. Domus etiam sanctae Inquisitionis a Pio V constructa, ut haec supra ferream portam inscriptio habet;

Pius V Pont. Max. Congregationis santae Inquisiiionis domum hanc qua baere-ticae praviiatis sectalores cautius coercerentur a fundamentis in augmenlum catolicae relligionis erexit .mdlxix. (i)

Et career in medio Borgi Novi, ubi funibus duos vinctos in tergum manibus summa vi demittere vidi, quod tormenti genus Italis familiare, crassioribus alioquin et corpulentis periculosum, vulgo vo-cant ionar la corda (2).

De via Triumphal!, cuius adhuc relliquiae hie passim, vide Mo-dium in Pand. Triumphal.

Hinc augustissimum toto orbe terrarrum occurrit templum Vati-canum, divo Petro apostolo dedicatum, olim a Constantino Magfroquot; imperatore conditum, deinde ab aliis aliisque restauratum, auctumnbsp;et ornatum, nunc veto sub I^ulo III ex artificiosissima Michaelisnbsp;Angeli Bonarotae delineatione architectica a fundamentis instaurarlnbsp;coeptum ; cui nondum nec raultos post annos ultima ut arhiïfcfrnbsp;manus imponetur. Anno 1544 mense februario cum fundamenta huiusnbsp;templifoderentur,inventa estmarmorea area, longitudinis pedum .vin.,nbsp;latitudinis .vi., in qua conditum oHm corpus Mariae Honorii impe-ratoris coniugis desponsatae, ac Stiliconis filiae; corpore vero ab-

(1) nbsp;nbsp;nbsp;11 palazzo Cesi (Moroni), gid del card. Arraellini, è ancora in essere tra le vienbsp;di Borgo Vecchio e di Borgo S, Spirito, tra S. Lorenzo m Pheibus ed H palazzo Accolii-Serristori. La villa o giardino occupava lo spazio pianeggiante tra Ja via del Colonnato,nbsp;la via deila Catena, la porta Cavalleggeri e il monte di S. Angelo. Cf. cod. Barb. XXX,nbsp;89, c. 545 B sg. e Forma Urbis, tav. xiii. Conservato parimenti è il palazzo Rusticucci-Accoramboni, edificato dal card. Girolamo circa I’anno 1570, suUa piazza die ancora nenbsp;serba il rome. Quello del card. Madruccio principe di Trento, detto anche palazzo dinbsp;S. Clemente dal titolo del suo possessore, stava in piazza Scossacavalli. Nel protoc. 6212nbsp;(arch. Stor.) del notaro Re3'detto a c. 18 v’ è un atto del 1570 col quale il “Card. Cristo-foro dona una casa attigua al palazzo di Scossacavallo al suo barbiere Stefano del Durernbsp;da Rothemburg. Non ricordo precisamente dove alloggiasse il card. Carlo Borromeo.nbsp;La passione del sant’uomo per le sue varie residenze urbane e suburbane, gU fu causanbsp;di gravi noie. Nel protoc. 6202 del predetio notaio a c, 351 si conservano gli aiti pro-mossi contro di lui'dagH artisii che avevano lavorato alia sua celebre vigna detia «lanbsp;« dgna della Fontana » fuori porta del Popolo, non ancora soddisfatii delle loro mer-cedi, Altri document! relativi al medesimo affare stanno nei protoc. 6204 a c. 411 enbsp;6203 a c. 863. Nel 1562 il cardinale aveva preso in affitto la tenuta della Magliaiia.nbsp;Circa 1’ istesso anno, essendo andati all' asta i famosi Orti Belleiani nel sito delle termsnbsp;di Diocleziano, ne rimase deliberatario il card. Carlo per il prezzo di scudi ottomila : ma

10 nbsp;nbsp;nbsp;zio pontefice, che aveva in animo di convertire le terme in certosa, se ne fece cedere

11 nbsp;nbsp;nbsp;possesso.

(2) nbsp;nbsp;nbsp;La curia di Borgo coutava molti ufficiali, un « notarius », un « subexecutor »,nbsp;un B cancellarius » amp;c.

Archivio della R. Soiietd romana di storia patria. Vol. XXIll. 4

qA. ‘TBuchellius

sumpto, dentes, capilli et quaedam ossa supererant, praeterea vestis et pallium, quibus tantum auri erat intertextmn, ut ex hls corabustisnbsp;auri lib..XXX. collect! fuerint, gemmae praeterea, annuli, et alia magninbsp;pretii. Honorius I papa aeris tegulis ex Quirini, ut Blondus, vel exnbsp;lovis Capitolini, ut Platina narrat, cooperuit. Q.uae vero ad plenioremnbsp;huius descriptionem faciant, vide apud Onuphrium summum urbis Ro-manae illustratorem, in libello De VII Urhis ecclesiis (i).

De Vatican! nomine videndus Cato in Originibus: « Regionem « Vaticanam, id est Vagicanam dictam, quod ibi lanus quasi in cunisnbsp;« natam priraumque vagientem Italiam exceperit ». Vide Paulum exnbsp;Festo (2).

Oratorium hic fecit Gregorius XIII pontifex, in quo sepulturae suae locum elegit, plane id marmoreum politissimi splendidissimiquenbsp;colpris, coelum opere mosaico splendidum auro varioque distinctumnbsp;marmore, simulachraque ostendit eiusdem opens Ambrosii, Augu-stini, Chrisostomi, Gregorii. Sunt qui credunt Gregorium Nazian-zenum Venetorum dono hue translatum, sed non vidi. Pavimentumnbsp;quoque est marmoreum (3). Nunc epitaphia quaedam et inscriptiones,nbsp;quas apud alios non legi, addam. Ac in primis in novo restauratoquenbsp;templo estsepulcrum cum aereo simulacro Pauli Illpapae, cumduabusnbsp;statuis faeraineis marmoreis, opus, ut indicat inscriptio, Guilielmi denbsp;la Porta, Mediolanensis. Vulgaris eralfama, nescio an vera, statuarumnbsp;harum formam a concublnis pontificiis desumptam; erat ea nudis-sima papillis caeterisque membris. Paullo infra aureis literis nota-batur: « Paulo III pontifici maximo Farnesio » (4)/

Sunt et ibi aliquot vitineae ex candidissimo marmore columnae. Vulgus lerosolimis translatas ex templo Salomonis credit, quemad-

(1) nbsp;nbsp;nbsp;Sul « mosileos ad apostolum Petrum » imperiale, e sulle tombe piene d’ogninbsp;ricchezza. scoperte disordinatamente nel giugno 1458, dicembre 1519, e febbraio 1544,nbsp;vedi De Rossi, Sul/, crist. 1865, p 46 e Inscr, chr, 11, 2:5; Ligorio, Barb. XLVIII,nbsp;110; Cancellieri, Dt Secret p, 995 sg, ; Lanciani, Pagan and Christ. Rome, p. 201 sg.

(2) nbsp;nbsp;nbsp;Cf. Antonio Elter, Vaücanum in Rheinischen Museum für Philologie, XLVI,nbsp;112 sg.

(3) nbsp;nbsp;nbsp;Sui marmi antichi di scavo impiegati da Gregorio XIII per questa cappella,nbsp;vedi Giovanni Alberti, cod. S. Sepolcro, cc. 23 a, 26, 57 e, 58; Flaminio Vacca,nbsp;Mem. 31.

(4) nbsp;nbsp;nbsp;L* iscrizione (Forcella, VI, 70, n. 179} dice : pavlo » iii • farnesio • pont • max.nbsp;II nome dello scultore ricorre tre volte, sotto la statua del papa, nel libro in mano alianbsp;Giustizia, e nella fascia del manto delJa Prudenza, Gli altri due simulacri della Pace enbsp;dell’Abbondanza (il basamento in origine era isolate, con quattro figure agli angoli)nbsp;furono poi messi ai laii del camino nella sala grande del palazzo Farnese. II monumentonbsp;stava prima di prospetto alia Trasfigurazione : fu poi trasporiato sotto la cupola nel nic-cbione di S. Andrea: e finalmente, al tempo di Urbano VII, nel sito che occupa alnbsp;presente.

Itei' Italicu

moduni et hanc cancellis ferreis vulgi attactu defensam, hac inscri-ptione:

Haec est illa columna in qua dominus nosrer lesus Christus appodiatus dum populo praedicabat, et Üeo patri preces in templo fundedat, adherendo stabat, quae una cnm aliis undecim circumstantibus de Salomonis templo in iriiim-phum huiiis basiUce hic locata fuit. Demones expeliit et ab immundis spiritibusnbsp;vexatos liberos reddit et multa miracula cotidie facit. Per reverendum patremnbsp;et dominum cardinalem de Ursints ornata anno D. .mccccxxxviii. (i).

Onuphrius veto dicit, Constantinum posuisse .xii. columnas viti-neas elegantes ante altare divi Petri e Graetia translatas (2). Ad hoe altare creditur requiescere caput divi Petri apostoli, et Petrum Romaenbsp;a Nerone necatum scribit Eutropius. Paulus Diaconus author est Be-lisarium, post multas victorias Romam venientem, divo Petro crucemnbsp;auream .c. lib., praetiosissimis gemmis exornatam, optulisse. Lactan-tius, Petrum Paulumque Romae praedicasse scribit. Tertullianus, libronbsp;De, praescriptione haereticorum, eosdem Romae necatos tradit. Approbatnbsp;Spiegelius. Isidorus, Petrum et Paulum sub Kerone necatos scribitnbsp;Orig. lib. V, cap. 44.

Vide et lib. I, cap. De summa Trinitate, M. Velserum, lib. 6, Aug. Antiq.y Onuphrium ad Platinam, Palladium in Viia Phi~nbsp;loromi.

De templo Vaticanoiam restaurato, vide nbsp;nbsp;nbsp;hibliotheeae

Vj^anae Angeli Rocci in principio. Effigies vero in eiusdem libri fine conspicitur t5).

In pavimento est hoe epitaphium antiquis sed literis rudibus:

T. Flavius Constans PP. sibi et suis libertis ; Libertabusque posterisque eorum | Servius inchoavit et Flavii Sabinus et Crestus [ liberti et heredes eius |||| usumnbsp;consummarunt (4).

(1) nbsp;nbsp;nbsp;Forcella, VI, 34, n. 48. Delle dodici colonne vitinee, ebe formavano cancellonbsp;davanti 1' abside, una è perduta, due stanno suil’ altare di san Maurizio, una nella cap-pella della PietA, otto ai lati delle quattro loggie sotto la cupola.

(2) nbsp;nbsp;nbsp;Cf. Lib. Pont. I, 176: « Columnae vitineae, quas Constantinus de Graecia per-«duxit». Pietro Mallio Ie dice provenienti dal tempio di Apollo in Troia. Sono invecenbsp;una bizzarria d’artista romano del secolo iii. Sembra che Costantino ne coUocasse innbsp;opera sei soltanto: Gregorio III Ie restanti. Quesii preziosi monoliti, descritti quattor-dici secoli or sono dal Lib. Pont., sul posto che non hanno mai lasciato, dalle primenbsp;origini della basilica Vaticana sino alia prima meti del decimo sesto secolo, sono statinbsp;testè dichiarati nel periodico UArte, ottobre-dicembre 1898, p. 384, opera di marmorariinbsp;romani del Duecento, eccezione fatta da quello ebe sta oggi nella cappella della PietA!

(5) Angelo Rocca, Bibliotheca apost. Val- a Sixto V p. m. in splendidior. locum iranslata, Romae, 1591. L'A. ha dunque scritti o riveduti questi suoi ricordi almeno due anninbsp;dopo il viaggio di Roma.

(4) Male trascritta. Quando 1’A. visitó la basilica Vaticana, essa era tagllata in due parti da una parete transversa, all’altezza della statua di bronzo. La parte a ponenle,

qA.. TBiichelUiis

Item hoe :

Benemerenti in pace ProeJo qui bixit annos .xvr. | Di. positus .vi. eidus octobris DD. NN. Honorio Augusto ] .viii. et Theodosio .v. coss, (i).

In veteri templo, monumenta sepulcralia (2) pontiheum sunt Nicolai V, Piorum II et III, Eugenii IV, et marmoreo in monumento hoe legitur Pauli II epitaphium:

Paulus II Venetus pontifex maximus e vetusta Barborum familia praeclaris naturae dotibus avunculo Eugenio IIII non inferior, pietatis, iuslitiae divinarumque ce-remoniarumcultor religiosissimus, ecclesiasticae libertatis maiestatisque defensornbsp;constantissimus praecipuo pacis servaudae studio et singular! omnis generisnbsp;munerum abstinenlia,formidanda etiam lege magistratibus indicta, clarissimus innbsp;principes munificentia, iu pauperes misericordia insignis; annonae copiam urbinbsp;dedit, patrimonium beati Petri erratis populi indulgentissime parentis alfectunbsp;emendatis conservavit et auxit: furentes armis hereticos repressit, et quod pernbsp;difficilem rerum temporumve conditionem perficere non poterat, matura cuncta-tione saluberrime disposuit. V. A. .lui. M. .v. D. .111. S. A. .vi. M. .x. D. .xxvi.nbsp;M. Barbus cardinalis S. Marei patriarcha Aquileensis consanguineo B. M. P.nbsp;Ann. Sal. .mcccclxxvii. (3).

In ehoro veteri. in pavimento sepulerum est ex aere artifieiosuin^ eum septem artibus Hberalibus aliisque quamplurimis ex eadem materia simulachris hoe epitaphio:

Xisto IIll ponlifici maximo ex ordine Minorum. Turcis Itaiia submotis; autoritate sedis aucta, urbe instaurata, templis, ponte, foro, viis, bibliotheca in Vaticanonbsp;publicata; iubilaeo celebrato, Liguria servitute liberata; cum modice ac planonbsp;solo condi se mandasset, lulianus card, patruo beatae memoriae maiori pietatenbsp;quam impensa fieri curavit (4).

ossia al di li del muro, opera di Giuüo II, Paolo III e Sisto V, stava ancora in co-struzione. La parte al di qua del divisorio manteneva ancora la costruzione Costantiniana, ed era piena zeppa di monumenti d’ arte e di storia dei tempi di mezzo e del primo Ri-nascimento.

(1) nbsp;nbsp;nbsp;Denbsp;nbsp;nbsp;nbsp;Rossi,nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;Inter, ehrist. I, p.nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;2^4, n. 598, anno 412.

(2) nbsp;nbsp;nbsp;« Les plusnbsp;nbsp;nbsp;nbsp;beaux monumentsnbsp;nbsp;nbsp;nbsp;de cette époque [Rinascimento] ontnbsp;nbsp;nbsp;nbsp;péri maiheu-

« reusement, uotamment les tombeaux de Nicholas V, et de Paul fl. . . Par les fragments « qui en restent dans les Grottes, on voit encore 1’importance de ces compositions et leurnbsp;« valeur du point de vue de 1’art » ; Gregorovius, Les tombeaux des papes, ed. Lewy, 1859,nbsp;p. 151. II sepolcro di Nicoló V fu demolito da Giuiio II. Quello di Pio 11, a S. Andreanbsp;della Valle, porta la data del 1464, ed ha di riscontro quello di Pio III, 1’ultimo erettonbsp;in Vaticano.nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;Furononbsp;nbsp;nbsp;nbsp;trasportati ambedue nella parrocchia di casa Piccolomini alia piazza

di Siena (S. nbsp;nbsp;nbsp;Andreanbsp;nbsp;nbsp;nbsp;della Valle) sottonbsp;nbsp;nbsp;nbsp;GiuUo 11. Q.uello di Eugenio IV stanbsp;nbsp;nbsp;nbsp;ora a S. Sal

vatore in Lauro.

(3) nbsp;nbsp;nbsp;F0RCE1.LA, VI, 44, n. 83. L’iscrizione, mancante delle due ultime linee, stanbsp;nelle Grotte, nella parete destra della nave della MadonTia della Febbre. II mausoleo, dinbsp;cui rimangono pochi avanzi, è opera di Giovanni Dalmata.

(4) nbsp;nbsp;nbsp;Forcella, VI, 46, n. 89. Dal Coro vecchio, ove lo vide il Buchellio, questonbsp;capolavoro del Pollaiuolo fu trasportato nel sito che ora occupa, il giorno 21 agostonbsp;del 1625.

Iter Italicum

Creaverat hie .xx. cardinales, inter quos et hunc lulianum ad Sanctum Petrum ad vincula. Obiit 1483, mense augusto, pontificatusnbsp;sui anno .xxiii.

Est aliud ad parietem Innocentii VIII papae ex acre cum statua ac hoc statua ex Davide versiculo:

In innocentia mea ingressus redinie me, Domine, et miserere mei.

Obiit anno .Mccccxcii., pontificatus anno .vii., .xxvi. iulii. Huius vide a Balaeo (i) vitam descriptam sceleribus plenam, et adde Ma-rulli versus.

Spectantur hie quoque monumenta ex cocto lapide gypso su-perinducto aequalia, Calixti III, Alexandri VI, Iulii III, Marcelli II, Pii V (2).

Est ibidem Bonifacii IV statua, qui a Phoca imperatore impe-travit Pantheon Agrippae, et omnibus sanctis ac virgini Mariae, per-purgatum ab idolorum simulacris, dicavit. Sedit hie annos .vi., menses .vilj., dies .xni., et pontifici Bonifacio III immediate successit. Epitaphium rithmicum ibi legitur literis goticis tale:

Gregorio ortus iacet hie Bonifacius almus,

Huius qui sedis fuit aequus rector et aedis.

Tempora qui Focae templum cernens fore Romae Delubra cunctorum fuerant quae demoniorumnbsp;Hoc expurgavit amp;c.

quae libri epitaphiorura habent (3).

Astat statua equestris sed muta, nullo epigrammate. Legitur et Innocentii VII Sulmonensis epitaphium. Quod est apud Platinam (4).

(1) nbsp;nbsp;nbsp;loHANNES B.alaeus, Acla Romanor. pontificum .. . usque ad tempora Fault IV col-heta et descripta a. r//9 (sine loco). « Giovanni Balleo fu apostata inglese. L’edizionenbsp;# presente (iJ59), quella del 1567 e Taltra d’Amsterdam del 1615, a cui è unite Robertonbsp;«Barns, con la continuazione di Giovanni Manni Lidio calvinista, sono proibite». Cosinbsp;il Ranghiasct.

(2) nbsp;nbsp;nbsp;Nelle Grotte, a destra dell' altare della Pieti, una memoria del 1651 dice: « Imagonbsp;« haec marmorea . . . erat ad sepulchrum Callisti III: htc . .. anno mdcxxxi translata »nbsp;(Forcella, VI, 151, n. 558). Sulle vicende del sepolcro di Alessandro VI cf. Armellini,nbsp;Chiese, 2* ed. p. 416; Gregorovius, Les tombeaux des popes, ed. Lewy, p. 17s : « Jules III,nbsp;« Ciocebi del Monte, qui régna cinq ans, et Marcel II, Cervini, qui ne porta que vingt-« cinq jours le poids de la triple couronne, n'ont pas de tombeau»; id. ibid. p. 213*nbsp;Quanto a Pio V, si vede che il suo splendido mausoleo a S. Maria Maggiore non eranbsp;ancora finito.

(3) nbsp;nbsp;nbsp;L’epitaffio di Bonifacio IV (Forcella, VI, 23, n. 18) sta presentemente nellenbsp;Grotte, nella parete destra della cappella della Madonna delle Partorienti. Le sue spoglienbsp;furono deposte sotto 1'altare di san Tommaso il i(« gennaio \6o6. Cf. Sindone, Altariutn etnbsp;rtliquiarum amp;c. p. 65. Il sepolcro primitivo di questo Salvatore del Pantheon stava tra lanbsp;porta ludicii e la porta Ravenniana, presso 1'oratorio di Bonifacio VIII.

(4) nbsp;nbsp;nbsp;Innocenzo VII, Migliorati, da Sulmona, 1406. L'arca rustica sulla quale enbsp;ir.ciso il suo nome, giace ora nelle Grotte, navata di S. Maria della Febbre, a destra.

qA. Huchellius

In pavimento, non procul ab Innocentii VIII sepulcro, hoe est epithaphium;

D. O. M. Francisco Cibo Nepolit. Innocentii VIII Pont. Max. | nepoti Auguill. Fe-rentilia S. R. E. gubernator generalis vixit | ann. .lxviii. Ob, anno .mdvii. ] Mag-dalenae Laurae Medicis filiae Leonis X Pont. Max. sororis [ Clement, patruel Francisci Cibi uxori. Vixit ann. .xlv. | Albericus Cibo sacri Rom. imp. et itemnbsp;Massae princeps | avo et aviae pos. Sal. an. .mdlxxiii. (i).

Altare sanctorum Philippi et lacobi ornatur tabella excellenti, ablationem Cbristi de cruce exprimente, ubi in parieiis angulo ob-scuriore haec leguntur:

Hoe opus fecit Arnolphus architectus (2).

Ad dextram vero parietis partem, ubi plurima pontificum mo-numenta spectantur et porphyreticum antiquum nullo tarnen epigram-mate notatum, ubi proximae marmoreae tabellae antiquae in quarum una haec leguntur:

C. Asinia § g p nrentia H. F. | In qua fuit inimitabilis caslitas [ Improbissima verecundia incompara|bilis innocentia perpetua quiescat | In pace, quae vixitnbsp;annos .xviii., menses .xi., dies .xxi. 1 Carius Victor coniugi B. M, D. .xii.nbsp;kal. aug.

In pavimento, sequentia ex varüs marmoribus notavi epitaphia:

Karola Hierlm Cipri et Armenii regina (3)

et:

lo. Franciscus de Tubaldiscis s. Sabinae presbiter cardinalis amp;c.

obsoleta (4).

(1) nbsp;nbsp;nbsp;Q.uesta iscrizione goffamente corrotta, anzi formata con brani di piü epitaffi, parenbsp;che abbla per fondamento quella di Francesco Cibo, figliuolo d’Innocenzo VIII, di cui ab-biamo il testo nel cod. Vat. Reg. 770, c. 18, e nel Zazzera, Nobiltd d’Ilalia, famiglianbsp;Cibo. Francesco era stato sepolto presso il padre suo, nello stesso avello dove ripo-sava sua moglie,-la bella Maddalena de’ Medici, figlia di Lorenzo il Magnifico, e sorellanbsp;di Leone X. Francesco aveva ricevute Ie contee di Anguillara, Ferentillo, Cerveteri amp;c.nbsp;che poi rivendè a Virginio Orsini.

(2) nbsp;nbsp;nbsp;L’altare dei santi Filippo e Giacomo stava nella nave centrale, tra la sesta e Unbsp;settima colonna a destra, e porta il n. 59 nella tavola 8, p. 25, del Bonanni ed il n. 45nbsp;in quella dell’Alfarano. Se TA. non iscambia un altare per 1’altro, Ie notizie che dinbsp;sul quadro della Beposixione, e suil’ opera di Arnolfo sono inedite, per quanto io ricordi-

(3) nbsp;nbsp;nbsp;L’epitaffio della regina Carlotta, ora nel pavimento delle Grotte, stava, secondonbsp;1’Alveri (Roma in ogni staio^ II, 196, col. iquot;), davanti 1’altare del Salvatore.

(4) nbsp;nbsp;nbsp;Incisa sui margini del lastrone che porta nel mezzo la figura del defunto. Stanbsp;nel pavimento delle Grotte, nave del Salvatore, ed è riprodotta in disegno nella tav. xliunbsp;del Dionisi.

Iter Italicum

Kpitaphium Petri Balbi (i), episcopi Tropiensis, est in libris meis Epitaphiorura. Simt et haec:

D. O. M. Diplomatum signatori reÜgioso viro Matheo Leonis X P. M. alumno .M. D. xxiiu. (2),

et:

D. O. M. Fra Ban Picol archiepiscopo Senens. ossa resurrectioaem hic expectani (3).

et:

C. fulio Felici S U M g g | Ine sita Honoratus Caietanus [ coniugi = g || ë Ü (4)*

Ante aram Corporis Dominici, ut vocant, templi medio, sunt bis-sina aureaque plurima ornamenta, cum epigrammatis et emblematibus dementis VII papae, Candor illaesus cum aquila, alio epigrammatenbsp;semper suspensa ibidem signa diversa ac unum cum aquilae picturanbsp;et hac inscriptione:

AqulIa urbs princeps Samnitum, nullum, meiropolitanum | praeter Rom. Pont. agno-scens missis hue religionis eausa ] primariis eivibus: hoe pietatis suae monu-mentum DD. [ sedente Gregorio Xiil PP. anno iubiiei CIO VJ LXXV (5).

In sacello beatae Mariae Visitationis est statua aenea, nescio an olim lovis egregia, nunc divo Petro attributa. Erant pedes tam durinbsp;raetalli ex osculorum, ut narrabant, multitudine et assiduitate de-tritae(6). Erat ibidem effigies Servatoris ac Virginis matris a lote, flo-rentino egregio olim pictore, deliniatae cum hac inscriptione:

Instinctu pietatis hane Dei eiusque genetrieis imaginem quam lotus pinxit ex huius parietis templi ruinis disieeta eripuit atque in hoe saeellum Nieolans Aecialusnbsp;I. V. cons, patritius florentinus, pariterque ex privilegio olim eius ab avo con-cesso insigni equili Donato Accialo huius almae urbis turn senatori rom. civisnbsp;pos. sibi posterisque suis sedente Paulo IH. Pont. Max. .m d xliii. (7).

(i) L’ elogio di Pietro Balbo, -j- 1479, dettato dal vescovo Bartolomeo Maraschi, è ricordato damp;WPiMarano nella nave del Crocefisso. Cf. Foücella, VI, 44, s. 84.

(?) nbsp;nbsp;nbsp;È registrata nel solo cod. Vat. Reg. 770, c. v.

(3} Questa piccola lapide, a lettere rilevate di metallo, sta nelle Grotie, a sinistra della cappclla del Salvatore. Forcella, ivi, p. 78, n. 219.nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;,

(4) Agnesina Colonna Caetani, 7-1578, « felici fecunditate insignis», fu sepolta, prima della translazione nelle Grotte, vicino alia porta ludicii a pié della prima colonna,nbsp;dentro la cappella di san Gregorio. II titoletto di C. Giulio Felice, trascritto la prima voltanbsp;dal CiTTADiNi, Vat. 5253, c. 145, è notato nel C. 1. L. sotto il n. 200OX.

(3) Credo la notizia inedita.

(?) nbsp;nbsp;nbsp;II simulacro di bronzo, giè nel monastero di S. Martino (Torrigio, I sacrinbsp;irojei, in fine), poi nell’ oratorio del Ss. Processo e Martiniano (Vegio), era state col-locato da Paolo III « ad altare extructum prope parietem, quo basilica vetus a nova di-« videbatur » ; Bonanni, Templi Vat. hist. p. 107. Vedi Grisar, Civ. Cati. 1898, If, 459 sg.

(7) Pessimaraente trascritta. L’ iscrizione sta ora nelle Grotte, navata del Salvatore, n. 80, dove la collocó Urbano VIII Fanno 1630. La pittura di Giotto era cono-sciuia sotto il name di « Madonna sotto 1' organon.

OA. ‘Biichellius

Hoc loco, ante paucosannos, quidam Anglus, sumpta ex manibus sacrlficis celebrantis missam hostia, eam pedibus conculcavit, sta-timque arreptus et multotiens de catolica romana relligione et factinbsp;atrocitate admonitus, nihil respondit aliud, quam se martyrem morinbsp;voluisse, sic tandem variis torraentis laceratus periit (i).

In templo restaurato varia iacebant simulachra ex marmore, et statuae, quae sepulcris olim, ut videbatur, servierant, nunc turbatae,nbsp;verum usum abscondebant. Erat marmoreum sepulcrum pontificisnbsp;maximi aliculus simulacro et aquilae insignis ignotum. Puto his etiamnbsp;absolute templo restaurationem deberi (2). Huic vicinum est aliudnbsp;hoe notatum epigrammate:

Antoniotus cardinalis s. Praxedis mortem prae oculis semper liabens vivus sihi p, anno M. D. I. (3).

Habet hoe teraplum valvas, aere obductas, media insigni, ut tempora ferebant, sculptura nobilis Antonii de Florentia. Hic sunt celatae muscae (quas vulgus vocat rauscas divi Petri) minutissimae, quas longonbsp;tempore frustra nisi attentus quis quaesiverit, unde Romara non vi-disse vulgariter dicitur, qui has non fuerit perscrutatus, quemadmo-dum de Petro Conieto in urbe Parisiorum iam dixi. Spectabantur hicnbsp;res gestae Eugenii IV pontificis cum effigie cuius sumptubus erat facta.nbsp;Erat autem vir magni animi ex gente Condulmeriorum veneta, cu-ravitque hos insculpi versus:

Ut Graeci, Armeni, Aethiopes, hic aspice ut ipsa Romanam amplexa est gens lacobina fideni.

Sant haec Eugeni monumenta illiistria quarti Exceisi haec animi sunt monumenta sui (4).

Huic contigua est porta marmorea, lerosolimis, ut fama est, hue translata; hanc Sanctam vocant, estque lapidibus obturata, et singuüsnbsp;iubilei annis aperitur, ipso pontifice malleo primum lapidem labe-factante. Lapidum vero fragmina superstitiosum vulgus illico summanbsp;devotione colligit, adeo ut nihil maneat reliquum. .xx. quinquenna-

(1) nbsp;nbsp;nbsp;11 racconto è forse inedito.

(2) nbsp;nbsp;nbsp;Stanno ora piü o meno disordinatamente collocati nelle Grotte.

(3) nbsp;nbsp;nbsp;Antoniotto Pallavicini. II marmo, ora perduto, sttiva, secondo 1’Alfarano, pressonbsp;gli altari dei santt Bartolomeo e Lucio.

(4) nbsp;nbsp;nbsp;Forceli-a, VI, 33, n. 46. I battenti di bronzo furono posti in opera il 14 ago-sto 1443, Nella faccia interna Antonio Filarete incise Ie parole « Caeteris operis pretium,nbsp;« fastus, fumusque mihi». Cf. BoNANgt;ti, Templi Vat. hisl. p. 140.

Iter Italiciim

libus finitis clauditur quo antea modo. Hie aureis hoc inscriptum literis legebatur;

Hanc portam sanctam ciausam a lulio III anno .mdl. apertam et clausam aperuit

et clausit anno iubilei .mdlxxv. Gregor. XIII (i).

De origine iubilaei a ludaeis desumpta, vide ample scribentem Stephanum Pigium (2).nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;•

In area templi est cymba ilia asarotica discipulorum Christi, ubi Petrus, per mare, ad Christum in littore deumbulantem properat.nbsp;loti opus esse quidam arbitrantur. Crinitus tarnen aliter de ea scribitnbsp;in haec verba; « Notum vero est omnibus, quod ipsa musiva e vitreisnbsp;clt; tesserulis et sectilibus crustis vario multiplicique colore constructanbsp;« sunt, cuiusmodi adhuc Romae visuntur multis in locis, turn in pro-« pilaeo basilicae Petri nobilis ilia et fluitans navis, quam loannes,

« pictor, cognomento Cimabovis, mirifico artificio atque diligentia tra-« ditur perfecisse ». De reliquis vero ornamentis, ut pinea aenea et sepulcris Othonis II, Honorii et Valentini, vide Onuphrium et denbsp;pinea Paulinum in Epistolis (;).

Ad gradus marmoreos, a Constantino ut creditur factos, sunt sta-tuae raarmoreae apostolorum Petri et Pauli, ab Aenea Silvio, ut habet inscriptie, positis Est namque in basi marmorea alterius in-scriptnm:

Pius IÏ Paulo vasi electionum.

In area vero Vaticana, praeter fontes incuria pene collapsos et siccatos, ab Alexandro VI, ut indicant insignia, olim erectos (4), Sixtusnbsp;tarnen V papa, iam.pridem e Campo Santo, ubi olim circus Neronisnbsp;vel Vaticanus, magnis labore et sumptubus traduxit, pulcerrimum sanenbsp;Opus, obeliscum Vaticanum, in cuius suramitate erat pomum ex aerenbsp;deaurato, quo cineres Augusti Caesaris hactenus fuere conservati.nbsp;Estque is ex aegyptiaco marmore, carnei coloris splendidis'simus, aid-

(1) nbsp;nbsp;nbsp;La porta Santa occupa il sito dell'antica porta « Romana ». L'iscrizione delnbsp;giubileo del 1575 non appariscc altrimenti nella silloge del Forcella.

(2) nbsp;nbsp;nbsp;Cf. ViTTORELLi, Isforla dei giubilel, Roma, 1625 ; P. M. Quarti, Tratlato delnbsp;giubileo, Venezia, 1698 ; Angelo Rocca, De sacros. iubilaeo opp. I, 197 sg.

(5) Sulla Pigna di bronzo vedi Lacour Gayet in Mélanges de VÈcoïe fraufaise de Rome, i83i, p. 512 sg, Sul sepolcro di Ottone JI, Grimaldi, Barter. XXXIV, 50 passim.nbsp;Sul a mosileos ad apostolum Petrum » dove erano gli avelli imperiali cf. Lanciani, Pa.nbsp;gan and Chrislian Rome, p 200 sg.

(4) La fontana, vista dall’A., è quella costruita 1'anno 1490 da Innocenzo VIII, risarcita ed abbeliita dieci anni dopo da Alessandro VI. Apparisce in tutte le stampenbsp;anterior! al 1612, La migliore rappresentazione, tuttavia, è quella dell’alfresco (1 ultimonbsp;della serie) di Giovanni della Maria nel terzo ordine delle Loggie. Secondo un documentonbsp;pubblicaio ntWArchivio slot, dell’arte, 1891, p. 368, la fontana di Innocenzo Vlll portavanbsp;ornamenti in metallo, modellaii o fusi dall’ orafo Alfonso.

JS qA. TSuchelliiis

tudinis in integritatis summae, suis lam peristyliis ornatus. Incumbit .IV. leonibus deauratis; in summitatis autera apice, praeter pomumnbsp;aereura sunt .v. colles aurei, pontificia insignia, et crux deaurata; an-tiquitus haec fuere inscripta:

Divo Caesari Divi luiii F. Aug, I Ti. Caesari Divi Augusti F. | Sacrum (i).

Sixtus, post instaurationeni, lias inscriptiones aureis literis inscri-psit. In fronte;

Sixtus V Pont. Max. j Obeliscum Vaticanum | Dis gentium | Impio cultu j Dica-tum I Ad Apostolorum limina | Operoso labore transtuiit.

In lateribus:

Christus vincit | Christus regnat | Christus imperat | Christus ab omni j Malo plebem suam defendat.

Sixtus V Pont. Max. | Cruci invictae [ Obeliscum Vaticanum j Ab impura super-stitione | expiatum iustius | Et felicius consecravit j Auno .mülxxxvi. P. .11.

In peristylio haec legebantur, artificls nomen indicantia: « Domi-« nicus de Fontana, ex pago Mili, agri Novocomensis, transtuiit et (( erexit». Hunc ob oper.ira navatam, cura ab aliis fuisset frustra ten-tatum, Sixtus equitem creavit, deditque censum quatuor raillium duca-torum papalium (2). De obeliscis vide Hieronimum Cardanura in librisnbsp;De var. rer., lo. Goropium Becanum in Hieroglificis passim. Pliniusnbsp;vero obeliscum Vaticanum in circo Caii et Neronis ex omnibus unumnbsp;fractum in molitione scribit; eumque a Nuncoreo, Sosostratris filio,nbsp;inceptum narrat. Petrus Belonius autor est, obeliscos olim sepulcrisnbsp;fuisse ornatui; omnes esse ex lapide thebaico, variis distincto pun-ctis. Vide Becanum, lib. X Hierogl. (3).

XII. AdaulamVaticanam pontificiam Petreianotemplo proximam perveni, eamque a variis pontificibus instauratam, auctam, ornatam,nbsp;ut suo ordine describit Onuphrius, perlustravi. Horti ibi amoenlssimi,nbsp;pulcherrimi prospectus, aediculae maximi pretii statuis ornatissimae,nbsp;ut Laocoontis, Cleopatrae et aliarum, quae typis excusae, propternbsp;excellentiara circumferuntur(4).Porticus bic deambulatorii tres,infimusnbsp;a Leone X picturis quibusdam rusticis ornatus, mediusa Gregorio XIII

(0 C. I. L. VI, n. 882.

(2) nbsp;nbsp;nbsp;Cf. Hübner, Sixte Quint, II, 128 ; Lanciaxi, Ruins and Excav. p. 549.

(3) nbsp;nbsp;nbsp;Q,ui si trova il disegno a colori colla seguenie iscrizione: « MoHs divi Ha-« driani Augusti, nunc vulgo Castrum S. Angeli, delineaiio ut erat ante restaurationemnbsp;K Borgianam » gii mentovato nella prefazione e riprodotto a p. 46.

(4) nbsp;nbsp;nbsp;Sulle piü antiche rappresentazioni delle statue di Belvedere cf. Michaelis, Jahr-buch des arch. mst. 1890, p. 15 sg. Sul Belvedere di Innocenzo VIII cf. Müxiz. Les arts,nbsp;Paris, Leroux, 1898, p. 69 sg.

lier Italicum

picturis africanis recentioribus iDustratus, summus omnium lotius orbis regionum formas complectitur. Est et bic aula Constantiniana, ubinbsp;pugna Constantini cum Maxentio ad pontem Milvium per Raphaeleninbsp;Urbinatem depicta, quam aeneis quoque typis excusam quot;vïHiT'Suntnbsp;aulae plures, ubi senatores convenire soliti, operosis peripetasmatis etnbsp;aulaeis barbaricis ornatae. Oratorium quoque pontificium pictura Bo-narotae nobile. Intravi hinc(i) aulam marmoream, multorura pontifi-cum sumptubus aedificatam, ac praecipue Pii IV, cuius ibi effigies dnnbsp;pariete marmorea subtilissima, nee a quovis videnda, spectatur. Splendent ex nobilissimo marmore parietes, fulget aureiira lacunar, pavi-mentum non uno colore marmoris nitet. Hinc occurrunt suis locisnbsp;artificiosissimae pontificiorum trophaeorum picturae, a Paulo III in-cepta est, a Gregorio vero XIII absoluta. In pavimento, ad quatuornbsp;angulos est draco, insigne Gregorii tessellatis epigrammatibus ; volant! netnpe haec ascripta leguntur: « Felix praesagium », sedenti supernbsp;lapidem, « Non commovebitur », alio, «Vigilat», ultimo circulo im-posito: « A quo ad quern ». Supra portam est nigro in marmore aureisnbsp;literis:

Aula haec Paulo III Pont. Max. iussu ornari coepta, et Piorum postea quart! et quinti studio aucta, anno Gregorii XIII primo ad finem perducto. Anno .mdlxxiii.

Picturae sunt variae, et singulae suis inscriptionibus notatae at sequitur.

Tabula I.

Petrus Arragonius rex, ad urbem profectus, Innocentio III poti-tifici maximo Regnum defert, constituta annui tributi perpetua pen-sione, obedientiam simul et defensionem Sedis Apostolicae pollicitus.

Hanc historiam diu quaesitam, hoc modo non potui invenire, et, quod miror. Platina nihil meminit, Petrum vero Arragonium, a Martino IV excommunicatum eiusque regnum occupantibus exposituranbsp;scribit, et Gerundiae cum illam civitatem contra Franco Gallorumnbsp;regem defenderet ex vulnere obiisse sub Honorio IV refert, quaenbsp;omnia ex Blondo habere videtur. Nec Martinus longe ab iis discedit.

Tabula II

Alexander papa III, Frederic! primi imperatoris iram et impetum fugiens, abdidit sese Venetiis. Cognitum et a senato perhonorifice su-

(i) La descrizione della sala Regia, che piu si avvicina a quella dell’A., si trova nel cod. Barb. XXX, 89, cc. 515 6-552, ed io 1' ho divulgata nel tomo VI dtWArchivio.nbsp;Altre notizie inedite di considerevole importanza saranno pubblicate nel I vol. della mianbsp;Storia degli scavi di Roma. Vedi anche Forcella, VI, 80, nn. 225, 226 amp;c.

qA. ‘Buchelliiis

sceptura, Ottone iniperatoris nlio iiavali praelio a Venetis victo ca-ptoque, Fredericus pace facta supplex adorat, fidem et obedientiam pollicitus, ita pontifici sua dignitas Venetae reipublicae benefitio re-stituta, anno .mclxxvii.

Hanc historian! Blondus lib. VI decadis secundae et ante euni Martinus ac ex eo Platina, nee non Venetarum rerum scriptores utnbsp;Marcellus, Sabellicus et alii descripsere; sed superbiam, irao petulan-tiam Alexandri, in conculcando tanti viri capite, ac superbis eins di-ctis; K Super aspidem et basiliscum ambulabis», cui respondit imperator: «Non tibi sed Petro me submitto»; ad quae papa; « Et mihinbsp;«et Petro», pontificii illi parasiti omiserunt.

Tabula III.

Sedis pontificiae Romam Gregorium XI Lemovicensem Avenione ex Galliis reductio; quemadmodum in eius epitaphio, quod est innbsp;Sancta Maria Nova, et a me in Epitaphiorum libris descriptum ha-betur, videre est. Hanc fecit Georgius Onacharius Aretinus, ut graecanbsp;habet inscriptie.

Tabula IV.

Carolus magnus in Patrimonii possessionem Romanam Eccle-siam restituit.

Hic nempe precibus Hadriani I pontificis, Desiderium Langobar-dorum regem compescuit, qui Patrimonium, ut vocant, Petri magna ex parte occupaverat, circiter annum christianum .Dccc. Vide latiusnbsp;Martinum, Blondum et Platinam.

Tabula V.

Gregorius II, Germaniarum magna parte ad veri Dei cultum tra-ducta, Arithperti Longobardorum regis donatione per Luithprandum successorem confirmata, anno sui pontificatus .xvii. discessit.

De Germanis, per Bonifacium ad relligionem christianam tradu-ctis, meminit Martinus, caeterum de Langobardorum donatione nil dicit. Sedit, ut ipse vult, annos .xvi., menses .viii., dies .xx. Subnbsp;loanne VII hanc primum Arithperti donationein factam scribit Blondus;nbsp;ille nam Coctias Alpes, in quibus Genua est,.ad Galliarura partes zelonbsp;religionis adductus, divo Petro obtulit, circa annum christianum .DCCX.;nbsp;paulo post Luithprandum eandem confirmasse sub hoe Gregorio in-nuere videtur. Platina, sine authore, hanc vulgi famam esse scribit,nbsp;Gregoriumque sedisse annos . xvi., menses .ix., dies .xi.

Iter Italicum

Tabula VI.

Gregorius VII Henricum imperatorem raaiede Ecclesia nierenteiii, postea supplicem et poenitentem absolvit.

Hanc historiam Martinus et Platina describunt, sed Blondus, lib. 3 secundae decadis, paulo aliter narrat, nempe Gregorium ab Henriconbsp;Romae obsessum, et a Guiscardo Norraanno liberatum, non diu postnbsp;obiisse, incidit nam hie Henricus post reconciliationem denuo in ex-communicationem eiusdem Gregorii, quem Martinus Alemannum,nbsp;Platina Etruscum dicit, fuitque circa annum .mlxxv.

Tabula VII.

Otho primus imperator, devictis Berengario et Rodulpho eius filio tyrannis, provincias ab illis occupatas Ecclesiae restituit.

Huius rei meminit Martinus, nihil tarnen de filio capto addit, re-gnasse autem hunc Berengarium cum filio Alberto scribit .irii. annos, anno Christ! .dccccxli. Blondus vero et Platina scribunt, Othonem,nbsp;Agapithi II papae precibns, Berengarium cum filio Alberto regno de-turbasse, et deinde paucis ademptis ac eos pontifici reconciliatos re-stituisse.

Tabula VIII.

Gregorius IX, Frederico imperator! Ecclesiam oppugnante, sacris interdicit.

Hie omnes excommunicationis cerenioniae terribiliter 'et ad hor-rorem incutiendum erant depictae. Historiam describit Martinus, qui Fredericum hunc secundum ab Honorio prius excommunicatum dicit,nbsp;circa annum .MCCXV. Deinde Gregorium circa annum .Mcc.xxv. fulmennbsp;excommunicationis in eura confirmasse, quod contra Turcas non pro-cessisset. Blondus et Platina eadem affirmant.

Tabula IX.

Carolus V imperator, Tunetum a Turcis occupatum, pari virtute ac felicitate recepit, Paulo III pontifice maximo, .mdxxxv.

Hoc bellum praeter quam quod sit in memoria hominum, et a plurimis descriptum, Paulus lovius Historiar. lib. XXXI ample enarrat.

Q/1. Tiuchellius

Tabula X.

Caspar Colignius olim amrairalius, accepto vulnere, doraum de-fertur Gregorii XIII, .mdlxxii.

Haec historia recens et apud Zurium ac recentiores historiarum Gallicarum scriptores repetitur.

Tabula XI.

Colignii et sociorum caedes.

Tabula XII.

Rex Cüügnü necem prob.at.

Haec caedes, vulgo Lutetiaca, facta est die Barptolomei, sub rege Carolo IX, executore Henrico Valesio, tum Alanzonü duce, regisnbsp;fratre.

Tabula XIII.

Hostes perpetui christianae religionis Turcae, diuturno victo-riarum successu exultantes, sibique temere praefidentes, militibus, du-cibus, tormentis, omni denique bellico apparatu, ad terrorem instructi, ad Echinadas insulas, communi classe, praelio post hominum raemo-riam maximo, perspicuo divini spiritus ope, profligantur, anno .mdlxxi.

Huius historiae viva adhuc est memoria, ducibus loanne Au-striaco, pontifice et Veneto sociis, eo pene loei, quo Octavianus Antonium et Cleopatram proelio navali superavit, die lustinae sacronbsp;gestum proelium.

Tabula XIV.

Classes oppositae Turcarura una,christianae societatis altera, inter Pium V pontificem maximum, Philippum Hispaniarum regem et Ve-netam rempublicara, inito iam foedere, ingentibus utrimque animisnbsp;concurrunt.

Pius V eo raiserat Marcum Antonium Columnam Romanura, qui, post victoriam reversus, publica laetitia civium Romanorum ex-ceptus est. Veueti vero Sebastianura Venerium imperatorem adiunxe-rant. Vide loannem Petrum Contarenum, hanc navalem pugnara cumnbsp;bello Cyprio ample describentem.

Egredeunti hinc, occurrit a Pio IlII papa muro portaque clausus locus, ubi habitant Helvetii milites, praesidiarii pontificis.

Itei' Italiciim

In hortis Vaticanis hoe legitur epigrarama vetus, marmori in-scriptum:

UTTsp aui-rrAii xai oin.'i.o'tr.i ] tou jiuuo'j auTOnpavopo; [ xou.ao5o'j cs^ïstou [

0: '^auxXrpöi Tou iropsuTOcou I aXs^avSostvou azoXo'-i (l).

XIII. nbsp;nbsp;nbsp;In circo Neronis, ad laevam templi Vatican!, est teniplumnbsp;Teutonicorum, cuni coemeterio, quod vocant Campum Santum, cuiusnbsp;terra fabulatur vulgus e lerosolimitana regione traducta. Hic obe-liscus, nuper Vaticanus, terrae magna ex parte obrutus iacuit (2);nbsp;circum sunt ossuaria, quara variarum regionum et civitatum relli-quiae.

Institutum hic, nescio a quo pontifice, piissimum, ut singulis die-bus, .xn. peregrinis pauperibus prandium detur, quorum deinde manus praefectus e ponlificia familia, postquam laverint, purissirno Lino siccatnbsp;et abstergit (3).

De circo Vaticano nonnulla Tacitus scribit, lib. Ann. XIV. Statua Laocoontis, cuius tertio ab hinc folio memini, in hortis Vaticanis (4)nbsp;inventa, non procul a thermis Titi, in vinea Felicis civis Romani,nbsp;anno christiano .cioiDVi., ea spetie, qua a Virgilio II Aeneid. descri-bitur. De hac sic Plinius: « Laocoon in Titi imperatoris domo, opusnbsp;« omnibus et picturae et statuariae anis praeponendiim, ex uno 'late pide » amp;c. Fecere sumrai artifices Agesander ac Polydorus et Athe-nodorus Rhodii.

XIV. nbsp;nbsp;nbsp;Portam Sancti Spiritus egressus, varia vidi rauninienta (5),nbsp;vallem qUoque Inferni, ut vocant, ubi figulorum domus et officinae,nbsp;praeterea templum divi Onuphrii, in colle laniculi, ubi olim templuranbsp;lani, quera ibi olim consedisse narrant (6).

De bibliotheca Vaticana, quam Sixtus V pontifex mirum in modura ornavit et instruxit, vide librum singularem Fr. Angeli Roccae

(x) C. /. G. n. 5889 ; Buil. Inst. 1868, p. 236.

(2) Espressione inesatta. « Ai nostri tempi il terreno per Je ruïne era cresciuto tanto « che copriva non sólamente tutta la base deU’obelisco, ma ancora due palmi del raggionbsp;« sopra gli astragali»; Mercati, ObelUchi, p. 239.

(5) Cf. Antonio De Waal, i luoghi pil sul terriiorio Vaticano, trad. Marzorati, Roma, 1886.

(4) nbsp;nbsp;nbsp;Corr. « Esquilinis», cioè nella vigna di Felice de Fredis alle Sette Sale.

(5) nbsp;nbsp;nbsp;Le mura bastionate di Paolo llIePioIV. La valle deil’Inferno sta dalla partenbsp;opposta fuori della porta Angelica. Forse l’A. intende parlare della valle del Gelsomino,nbsp;e della valle delle Fornaci fuori la porta Turrionis (Cavalleggeri), note per le cave di cretanbsp;figulina.

(6) nbsp;nbsp;nbsp;Cf. Giuseppe Caterbi, La chiesa di S. Onofrio e U sue tradii'coni, Roma, 1858,nbsp;e il vol. V del Forcella, p. 2\Or

QA. Tiuchelliiis

Camerini augustiniani, editum Romae anno 1591, ubi haec inscriptie, marinori incisa, legitur:

Sixtus V Pont. Max. [ Bibliolhecam aedificavit j Porticus construxit, coniunxit [ An. .MDLxxxvjii. Pont. .111, (i).

XV. Pars urbis Transtyberinae veteris, quatuor olim portas habe-bati, Valeriam, Septimianam, Aureliam, et Portuensem (3), Hunc igitur diem in explorandis Transtyberinis monumentis consumpsi, ac portamnbsp;Fontinalem sive Septimianam ingressus, vidi Sanctae Mariae Transtyberinae basilicam, ubi olim tabernam meritoriam fulsse ferunt, et oleinbsp;fontem fluxisse, tempore nativitatis Christi. Author est Eutropius, cuinbsp;astipulatur Orosius, et hi versiculi, aureo pencillo restaurati, supranbsp;portam in navi posteriore indicant:

Dum tenet emeritus miles, sum magna taberna,

Sed dum Virgo tenet me, maior niincupor et sum.

Tunc oleum fluo, signas magnam pietatem Christi nascenlis, nunc trado petentibus ipsam,

Est in parvo lapide, non procul a porta, obscuro in loco, simplex epitaphium Innocentii II papae, goticis literis iam pene fugientibusnbsp;signatum, quod est tale:

Hie reqniescunt venerabilia ossa santissimae memoriae domini Innocentii II PP. de domo Paparascorum qui praesentem ecclesiam ad honorem Dei genitricis Mariae amp;c.

quae legl vix poterant (.MCXL.), sed ex Platina, Martino, et Blondo facile suppleri. Fuit is ex Transtyberina regione Romanus, moriturnbsp;pontifex anno .xiili. .MVii., fornices huius templi opere musiveo or-navit (3).

Scribit Antoninus episcopus Florentinus, hie, ni fallor, imagitiem esse divae Mariae a beato Luca depictam. Eodem in templo est epitaphium Francisci Amelini Medices (4) cardinalis et eius patris. Itemnbsp;Stanislai Hosii Poloni cardinalis, viri doctissimi, qui consilio Triden-tino, nomine papae, praefuisse dicitur, et de controversiis religioiiisnbsp;quaedam edidit. Epitaphium est in Epith. meorum libro, ubi et aliud

(1) nbsp;nbsp;nbsp;L’iscrizione pill non esiste. Stava, secondo it Rocca, Ioc. cit. p. 2, nellanbsp;facciata verso il cortile di Belvedere. La parola « construxit /» manca nell originaJe.

(2) nbsp;nbsp;nbsp;Le ports Onoriane transtiberine erano tre soltanio.

(5) Innocenzo II, Papareschi, riedificó la basilica nel 1139 servendosi di colonne e di capitelli delle termc Antoniniane. Vedi Hüelsen, Arc%ilekionische Siudien von^., fiva-noff in principio. L’epitaffic di Innocenzo II sta presentemenie collocate nel portico.

(4) J1 sepokro del card. Francesco è descritto a lungo dall* Armellini, Chiese, 2quot; ed. p. 644 sg. : il titolo sepolcrale del card. Stanislao Oslo, -J- I579gt; dal Forcella, II, 347.nbsp;n. 1070. Cf. vol. UI, 326, n. 741. Roberto Altemps, primo duca di questo nome, pre-fetto delle armi papali in Avignone, mori di venti anni nel 158^,

Iter Italicum

est Robert! ab Altaemps, Gales!! duc!s. Ad sepulcrum Hos!! hoc ha-betur d!gnurn tarn vaUdo pont!fic!ae causae defensor! elog!um: « Ca-« tohcus nou est qu! a Romana Eccles!a in fide! doctrina d!scordat » ; si de vetere, veriim, si de hac corrupta, niinime. Lactantius F!rm!anusnbsp;veram catohcam ecclesiam hanc esse scribit, in qua est relligio,nbsp;confessio et poenitentia, quae peccata et vulnera, quibus est subiectanbsp;imbecillitatis carnis, salubriter curaret. Restant haec in Romana Ecclesia etiamnum vocabula, sed longe distat effectus.

Mih! narratura, Henricum Stephan!, olim ad bibliotecam Vati-canam admissum, ut e! excribendi quaedam copia fieret, cumque crederetur scribere, summa dexteritate cultello clam librum integrumnbsp;exscidisse, et coperculo vacuo, ne fraus pateret, relicto, abstulisse.

Inde ad Montorium, lanicularis montis partem, perveni, habetque tempi! divi Petr! in Monte Aureo, in quo sepulcrum cardinalis Mon-torii, qu! quondam, ut fertur, lulio III in delitiis fuerat, et picturanbsp;excellentissim! Urbinatis (i).

Hunc montem si descenderis in planitie, iuxta muros, est coemite-rium ludeorum (2). Philon autor est ludaeos ollm raagnam partem Transtyberinae regionis tenuisse, in hac quoque viliora et sordidioranbsp;quaeque opificia fiebant.

Hinc iter est per portam lanuensem, nunc Sancti Pancratii, via Vi-tellia ad mare, cuius meminit in Vilellio Tranquillus, Hinc ambu-lantes iuxta Tyberim, vidimus relliquias pontis Sublicii in medio flumine apud Navalia extantes, ad radices fere Aventini. In hoc olimnbsp;Horatius Codes impetum hostium solus sustinuit, donee demoli-retur, ut Romanarum rerum scriptores abunde posteritati reliquere.nbsp;Hie factus per Ancum Martium .iv. Romanorum regem ligneus, exnbsp;lapide inde restauratus per Aemilium Laepidum, et dietus Aemilius,nbsp;deinde ab aliis imperatoribus et tandem ex marmore per Antoninumnbsp;Pium, Marmoreusque appellatus (3).

Cirea vesperum pontera olim Palatinum et Senatorium, hodie San-ctae Mariae, transiviraus, et hospitium, quod turn erat in Aethiope, repetivimus. Habebat vero is pons hanc inscriptionem marmoream:

Ex autoritate Gregorii XÏU P. M. \ S. P. Q. R. Pontem Senatorium cuius fornices vetustate collapsos et iampridem refectos fluniiiiis impetus denuo deiecerat, innbsp;pristinam firmitatem et pulcritudinem restituil; anno iubilaei .mdlxxv. (4-).

(1) nbsp;nbsp;nbsp;La Trnsf^ura\tpne, e il sepolcro del card. Del Monte disegnato da Giorgio Vasari.

(2) nbsp;nbsp;nbsp;L' (1 Orlaccio degli Ebrei » siluato tra la presente stazione del Trastevere e !enbsp;mura della cittd, sulla linea del viale del Re. Vedi, fra molte autorita, Berliner, Ge-schichte dcr Judeti in Rom, Frankfurt, 1893, II, par. i, p. 14; par. ii, pp.65, 64.

(3) nbsp;nbsp;nbsp;L'A. confonde I resti attribuiti al ponte Sublicio con quelli del ponte Emilio,

(4) nbsp;nbsp;nbsp;Gregorio XIII si attribuisce il merito del risarcimento del ponte pel giubileonbsp;del IS7Sgt; merito che spetta invece esclusivamente ai Conservator! della cittd.

Archivio della R. Societd romar.a di suria fatria. Vol. XXV. 5

lt;l4. Tiuchellius

laniculum dictum, quod per euni populus Romanus primitus trans-ierit in agrum ethruscum, tradit Festus. Virgilius a vetustissirao op-pido lani VIII Amid, derivat nomen, vide Georg. Fabritium De antiq. urb. Rom. Hic Numam esse sepultura, author est Pauius Diaconus innbsp;Festum, in verbo Numae. Hunc pontem divae Mariae Aegyptiacae anbsp;vicina aede nunc appellatum volunt, in eo inscriptionem antiquam essenbsp;scribit Martianus, quae dubito an iam exstet, cum vi et impetu flu-minis anno .mdlvii, delectus fere medius fuerit, ac deinde a S. P. Q_. R.nbsp;tempore Pii IIII pontificis raaximi, anno scilicet .mdlxi., ex lineisnbsp;machinelis, reficere curavit. Sed cum opus iam absolutum esset, per-fracto uno ex validioribus rudentibus, praeceps in Tyberira proruit,nbsp;quassata mole et abrupta, sicque usque ad tempora Gregorii XIIInbsp;papae anno .mdl.xxiv. mansit, cum tempore iubilei iterum restauratur,nbsp;architecto Matheo Typhernate, cuius turn sumptus ad .liv. millianbsp;nummorum aureorum ascendit (i).

XVI. nbsp;nbsp;nbsp;Olim, tempore Plinii, Roma .xxxiv. portas habuit, nuncnbsp;vero minor .xx. tantum habet, quarum nomina et authores vide apudnbsp;Solinum, Victorem et Neotericum, Onuphrium, Marlianum, Blon-dum, Fabritium, Albertum Leandrura, Martinum Polonum.

Muros habet et turres ex cocto lapide, fossas aut aggeres nullos, nisi forte in Leonina urbe. Turres nunc habet .ccclx. et temporenbsp;Martini Poloni, qui dicit circuitu esse 22 millia, praeter Transtybe-rinam regionem et Leoninam; vide etiam Itinerar. Beniamin, fol. 20 (2).

De antiquitatibus romanis scripsere: Benedictus Aegius, Andreas Fulvius, Mapheus Vegius, M. Fabius Calvus, Pyrrhus Ligorius, la-cobus Boisartus (3).

XVII. nbsp;nbsp;nbsp;Amphiteatrorum quoque turn oculis meis occurrebantnbsp;pergratum spectaculum. Quis nam Titi raolem non mirabitur, a tamnbsp;longo aevo, et post varias urbis vastationes exstantem, quant

Non tarnen annorum series, non flamma, nee ensis

abolere potuit? cuius formam et descriptionem vide amplam apud Lipsium (4). Vocatur hodie Colliseum, quia colossus, cum capite Ne-ronis in vicinia, ut Dion autor est. Scribit quoque Tranquillus, Ve-spasianum colossi refectorem raagna mercede donasse. Graeci vocant

(1) nbsp;nbsp;nbsp;I documenti relativi a questo restauro saranno da me pubblicati nel vol. I dellanbsp;Shria degli scavi di Roma. II ponte, abbattuto dalle acque il 27 settembre 1557, rifattonbsp;prima in Jegname, poi in muratura^ sotto la direzionè' di Maiteo da Castello, cadde nuo-vamente il 25 dicembre 1599. LMia sostituito nel 1889 una delle piu goffe costruzioninbsp;drauliche dei tempi moderni,

(2) nbsp;nbsp;nbsp;Cf. Benjamin de Tudela’s Reisen, ed. Asher, 1840.

(3) nbsp;nbsp;nbsp;Vedi C.\NiNA, Indic. topogr. di Roma aniica, Prefaz. p. 5 sg.

(4) nbsp;nbsp;nbsp;IvsTus Lipsius, De amphitheairo in Grevio, Thesaur. IX, 1292, capp. xi-xv.

Iter Italicum

SEoiTpov KuvTifETücóv, id cst thcatrum venatoriura, ab eius usu. Vespa-sianus, Suetonio teste, fecit in urbe media ubi destinasse compererat Augustum, non perfecit, sed Titus filius, qui et dedicavit, ingentibusnbsp;edificis muneribus, ut meminere Xiphilinus et Suetonius.

De hoc mirabundus Martialis canit:

Barbara pyramidum sileaiit miracula Memphis,

Assiduus iaciet nec Babilona labor amp;c.

Omnis Caesareo cedat labor amphyteatro,

Unum pro cünctis fama loquatur opus.

Est hodie inforrai forma, cum praeter Gothorum aliorumque Barbarorum iniurias, tempore Leonis X, magna pars sit demolita, adnbsp;vicecancellariatum extruendum, et hie Sixtus V dicitur quoque hincnbsp;voluisse sumere lapides ad structuram templi Vaticani, sed a Romanis,nbsp;antiquitatis suae monumenta conservari cupientibus, impeditus, abs-tinuit (i).

Est et aliud amphyteatrum, quod Castrense vocant, sed non eius magnitudinis aut pukhritudinis, qua prius, maiori ex parte ruinisnbsp;consumptum id conspicitur, iiitra portam Naeviam et Coelimontanam,nbsp;moenibus contiguum, cui inaedificatum templum Sanctae Crucis innbsp;Hierusalem, autor eius incertus quamvis Lipsius putet Tiberium, quinbsp;castra non procufeonstruxerat. Theatri taHtum uhTus “BXStant rcl-liquiae, ubi hodie palatium clarissimae gentis Sabellae, ab Augustonbsp;quondam in honorem Marcelli, ut author Suetonius, conditum, iuxtanbsp;quod erat porticus Octaviae. De huius dedicatione videndus Plinius,nbsp;qui et huic impositam pietatis aedem narrat, ac cum eo Suetonius,nbsp;restauratum per Vespasianum indicans. Est veto in monte Aventino,nbsp;plurimisque gradibus ascenditur, ad portam hoc legitur distichum:

Amphiteatra prius, mox propugnacula, rursus Diruta restituit clara Sabella domus,

Statuas hie antiquas, undique collectas, quam plurimas vidi. Scul-pturae autem usus Romae incoepit post Syracusas a Marcello captas. Sunt hae ut sequitur: duodecim Caesarum marmorea, item deorumnbsp;simulachra ex marmore candidissimo: Bacchi, Apollinis, Mercurii,nbsp;Martis, Herculis cum Caco pugnantis, Veneris, Cereris, Pomonae ;nbsp;hominum vero: Hadriani imperatoris, Cleopatrae morientis, statuanbsp;etiam plane faeminea, sed vestes elevans virilia ostendit, Hermaphroditinbsp;arbitrantur; porphyretica virilis togata, cuius effigies et raanus pe-desque ex candido marmore restaurati, cum altera nondum restau-rata, manibus, pedibus, capite mutilata, et videbantur fuisse senatorum

(i) Cf. Lanciani, N0Ü1U inedite sull’ anf. Flavio in Rendiconii Accad. Lined, vol. V, fasc, 1, 19 gennaio 1896.

OA. Tiuchellius

roraanorum, pleraeque nam Graecorum statuae nudae. Lapis porphy-reticus, cum sit durissimus, eius usus sculpendi vel plene vel penitus interüt. Spectabantur et ibidem tumbae marmoreae, suis simulacrisnbsp;ruditer ornatae, qiiaedam etiam elegantiores. Harum statuarum plu-rimas aeneis typis excusas vidi, quemadmodum et ipsum Marcellinbsp;theatrum (i).

Prope hoe theatrum olim career Tullianum fuit, de quo Livius a Tullio pars in publico carcere facta, vide Festum in Tulliano (2).

In Aventino fuit olim aedis lunönis reginae, in qua duo signa Deae cupressea, de quibus quaedara Livius. Habeo et ego numismanbsp;argenteum Faustinae ubi haec inscriptio: Iünoni reginae (3).

Fuit et aedes Minervae Aventinae, Livii Andronici donariis Celebris, cuius et meminit Ovidius:

Coepit Aventina Pallas in arce coÜ.

Libertati aedem in Aventino T. Gracchi pater ex multatia pecunia faciendam curavit, dedicavitque, in qua Gracchus simulachrum festivitatis militum Beneventi post victoriam contra Poenos Brutios-que intrantum depingi iussit.

Hodie adhuc in usa mos antiquus cuius olim meminit Martialis commutandi vitra confracta pro sulphure, lib. I, epigr. 98 (4).

«Romam in montibus positam, et convallibus coenaculi subla-« tam atque suspensam non optimis vüs, angustissimis semitis scribit Cicero.

XX. Pontem lanuensem transivi, nunc Sixtum, ubi haec in marmore inscriptio;

Xystus nil Pont. Max, ad utilitatem popull Romani peregrinaeque mullitudinis ai iubilaeum v^nturae, pontem hunc quem merito ruptum vocant, a fundameiitisnbsp;magna cura et impensa restituit; X3^stuinque suo de nomine appellari voluit.

Ab altero pontis latere hoe legebatur:

MCCCLXxv. Qui transis Xysti quarti benefitio Deum roga ut Pont. Opt, Max. diu servet incolumem

Caetera coeno obducta legere non potui (5).

(i) Sulla raccolta antiquaria del palazzo Savelli al teatro di Marcello cf. cod. Barb. XXX, 89, c. 534B; Giovanni Colonna in cod. Vat.7721, cc. 9-irB; cod. Berlin,nbsp;c. 48, 319B; Hondio, p. 2t; Piranesi, Vasi, tav. 7 amp;c,

(2quot;) L* ipogeo del tempio della PietA (?) nel foro olitorio, trasformato in prigione ne) periode bizantino. Vedi Canceliieri, Notitie del earcere Tulliano^ cap. II; Gregoro-vius, Storia, ed. it. IV, 424.

(3) nbsp;nbsp;nbsp;Cohen, Monn. imp. I, 307.

(4) nbsp;nbsp;nbsp;Allusione agli Ebrei girovagbi, vulgo rohivecchi.

(5) nbsp;nbsp;nbsp;Qneste iscrizioni istoriche stanno ora abbandonale nel museo Municipale alnbsp;Celio, tutti gli sforzi fatti dal Comune perchè fossero nuovamente collocate nel luogo-loro essendo riusciii vani.

Iter Italicum

luxta hunc pontem pontifex Sixtus V insigne xenodochium pro mendicis debilibus et invalidis fecit, ac .xv. coronarum millibus per-petuo censu dotavit. Aedes vero tam sunt spatiosae ut bis mille homines commode capiant (i).

XXI. In Aventino, nomen habente ab Aventino Latinorum rege ibidem sepulto, templa aliqua vidi antiqua, ruinisque proxima, ubinbsp;et aedificium turris instar rotundum, quod Solis fuisse volunt. .\ure-lianus Soli teniplum fecit, ut testes Vopiscus et Eutropius, sed nonnbsp;ausim de hoc affirmare. Sunt et hie antiquae aedes in christianumnbsp;usum translatae, S. Alexii olim Herculis victoris, non procul a portanbsp;Trigemina, quam olim mulieres ingredi non poterant, quem moremnbsp;Romani etiamnum in plurimis observant. Vide Georgii Fabritii Ro-niam. Fuit et alia eiusdem aedis nunc S. Priscae, S. Sabinae olimnbsp;Dianae Auentinae, S. Mariae Aventinae olim Bonae Deae.

Non procul hinc oppidum ludaeorum; hos nam Pius V muro et portis a reliqua urbe clausit, eorum numerus milliarium superat;nbsp;vestes et supellectilem semitritas vendunt; immobilia nulla posside.nt.nbsp;Habent suas nundinas in foro Agonali (3).

Hinc per forum ludeorum ad piscarium pervenimus, ubi ichtio-polae plerique habitant, ubi teraplum D. Angeli in pescaria vulgo olim Mercurio attributum, a Severo vel conditum vel instauratum,nbsp;ut habet vestibuli marmorei inscriptio. Est adhuc cum porticu satisnbsp;integrum. Turn per viam satis longam ad forum vel campum Florae,nbsp;in quo heretic! comburuntur, et famuli conductores dominos quae-runt, ohm maior, nunc doraibus hinc inde occupatur, et pars forumnbsp;ducale dicitur, la place del duce, in quo duo vasa marmoreanbsp;colore serpentino, ex balneorum usu translata. Aedes hie habet am-plissimas necdura tarnen perfectas Alexander Farnesius cardinalis etnbsp;vicecancellarius, ex lapide tyburtino et marmore summae pulcritu-dinis, et sumptubus immensis, sunt quadratae formae, ut typis excusaenbsp;habentur (5), magno antiquitatis thesauro refertae; ibi nam quicquidnbsp;antiquitatis Paulus III collegerat conservatur. Sunt in porticu inferiorenbsp;Hercules duo, ex Graecorum officina, eximiae artis, autore Glyconenbsp;Atheniensi, quod nomen clavo insculptum legitur (4). Sunt Coramodinbsp;marmorei duo nudi, unus puerum a se occisum manibus tenens,nbsp;alter pugionem. Et Dea florum. Reliquae statuae non omnibus patent,nbsp;inter quas historia sive fabula Dirces tauro alligatae, a filiis Antiopes

(1) nbsp;nbsp;nbsp;L* ospizto poi detto dei «Cento Pretia. Vedi Huebner, Sixie-Quint, II, i$9.

(2) nbsp;nbsp;nbsp;Vedi Berliner, Gesch. der Juden in Ront, II, i6.

(5) Prima stampa di Ant. Salamanca, riprodotta da Ant. Lafreri nel 1549, da Carlo _ Losi nel 1773 amp;c,

(4) Vedi la stampa di Ant. Lafreri del 1560 riprodotta da Paolo Graziani nel 1602

lt;l4. Tiuchellius

Zetho et Araphione, cuius in haec verba meminit Plinius: « Zetus « et Amphion et Dirce et taurus vinculum; que ex eodem lapide anbsp;«Rhodo advecta, opera Apollonii et Taurisci». Fasti quoque Capi-tolini ab Alexandro Farnesio e foro eruti, de quibus epigramma nonnbsp;indoctura Flaminii vidi et hic bases marraoreas graecis latinis-que epigrammatis titulisque notatas, ex quibus haec notavi(i):

Püd aeternae | Domus Imp. Vespasiani | Caesaris Aug. | Liberorumq. eins. Victoriae | Imp. Caes. Vespasiani j Augusti | Sacrum | Trib. sue. corp. luliani [ C.nbsp;lulius Hermes mensor | Bis Hon. ineurat functus et nomine | C. lulii Regillinbsp;lil. de suo fecit | Cui pop. eius corporis immunitatem ] sex centuriarum de-crevit.

Fortunae reduci | Domus Augustae | Sacrum j Trib. sue. corp. foederat amp;c. (2).

Eodem in loco est archicancellariatus cum aede D. Laurentii in Damaso, quae iam restauratur a Farnesio, ubi et forum omnisnbsp;generis fructuum refertum, ubi ad dornum angularem haec legiturnbsp;de viis ampliatis inscriptio :

Alexander VI Pont. Max. post restitutam Hadriani mofem has vias latiores fecit. Anno .MCCCCLXXXxvii.

Hinc ad forum Agonale perveni amplum formamque circorum egregie exprimit; habet duos fontes marmoreis ornaraentis lyrapidissimosnbsp;et templum D. lacobi cum hospitali Hispanorura. Hi fontes restau-rati anno .iv. pontificatus Pii IV, anno vero Christi .mdlxiii. de-ducta in Urbem aqua Salonica quam quidam Alsietinam alii Appiamnbsp;credunt, ut Ferrutii additiones ad Marlianum, lib. IV, 22 (3).

XXII. E Campo Florae ad pontem Aelium festinans, plateam luliam (4) transiendo perlustravi, ubi ad pontem Xystum xenodochiumnbsp;fieri curat Sixtus V, ubi pauperes omnis generis alantur, et certisnbsp;operibus exerceantur pro membrorum et valetudinis qualitate, nemininbsp;nam mendicare licet. Est et collegium et templum Anglorum. Itemnbsp;career Sabellianum, cuius meminit Boisartus hoe versu:

Et quotquot duri vinxit domus alta Savelli {5);

templum archiconfraternitatis Mortis, pluriraa etiam alia aedificia et templa; et non procul a ponte Triumphali, fundamenta ingentis

(1) nbsp;nbsp;nbsp;Sull'antiquario Farnesiano, vedi specialmente Fiorelli, Dofow.la sloria deinbsp;musei amp;c. 11, 377; III, 81, 188; Buil arch, com. a. 1899, p. 6 sg. amp;c.

(2) nbsp;nbsp;nbsp;C, /. L. VI, nn. 200, 198, 196. Queste tre ed una quarta base (n. 197) furononbsp;trovate l’ anno 1549 presso 1' arco di Severe. L’ edizione principe, non rlcordata dal Corpus^nbsp;è quella di Ant. Lafreri nella tavola del Marforio del ijéo.

(3) nbsp;nbsp;nbsp;Vedi Giovanni Beltrami, Leonardo Bufaltni, Firenze, 1880, p. 36 sgg.; Lan-CiANi, I Commmentarii di FrontinOf p. 129.

(4) nbsp;nbsp;nbsp;La strada Giulia.

(3) La via dl Monserrato portava allora il nome di « via Curiae de SabelHs ».

Iter Italictim

aedificii, in quo ex lulio papa omnes notarios urbis Romae inclu-dere destinasse videtur, sed morte impeditum opus. Huic vici-num palatium a Cosmo Mediceo exaedificatum, ubi pictura lo. Me-dices gesta railitaria referens, addito hoc elogio:

Militiae parens, qui pro libertate et gloria Italiae adversus Germanos, aiiimum efflavii (1).

Turn ad pontem Anglicum perveniens, locum vidL supplhiis desti-natum, et ab utroque latere statuas marmoreas divorum Petri et Pauli inscriptas hoc elogio:

Hinc humilibus venia Clemens VII Pont. Max. anno .mdxxxuii. Pontif. .x. Divis Petro et Paulo Urbis patronis.

Utrelligio loci conservaretur duobus sacellis vi bellica et fluminis dirutis sta' tuas P. C. (2).

Inde per plateam, Banco vocant, ubi notarii et collibistae seu nummularii habitant. Hie occurrit templum luliani et Celsi, sequiturnbsp;Parione, ubi publicorum instrunientorum scriptorum et notarii plu-rimi habitant. Hinc locus quern vocant Montem lordani, a nobilissimanbsp;Ursinorum familia, quorum et ibi palatium ubi Paulus lordanus iam-pridem mortuus Patavii, dicitur habitasse. Habet hie aedes suas cardinal loiosius Gallus, apud quern est Leoncucetius cardinal Gallus (5).nbsp;Hie oUm fuit villa publica. Post haec phrygionum qui acu pinguntnbsp;officinae et templa varia, inter quae: Apollinii Germanorum, ubi etnbsp;habent suum collegium, et templum cum coenobio (4) Augustini,nbsp;ubi sepulcrum Monicae, matris ut fertur divi Augustini, cum hocnbsp;epitaphio:

Hie Augustini Santam venerare parentem Votaque ter tumulo quo iacet ilia sacronbsp;Quae quondam gnato toti nunc Mon3xa mundonbsp;Succurit precibus prestat opemque suis.

Ibidem nigro in marmore aureis Uteris est coenotaphium Onu-phrii Panvinii, viri in omni antiquitate doctissimi, cum effigie. Inscriptie est in libris meis Epitaphiorum.

Est et hie Guillielmi Durandi I. C. sepulcrum cum epitaphio (5).

(1) nbsp;nbsp;nbsp;II palazzo dei Medici nel rione di Ponte, glA appartenente ai De Rossi, fu presonbsp;in affitto dal cardinale Innocenzo del Monte del 1565.

(2) nbsp;nbsp;nbsp;Vedi Valentino Leonard! ncW’Arie, anno II, 1900, p. 261.

(3) nbsp;nbsp;nbsp;Gli « oratori » di Francia presero sovente in affitto il palazzo dt Monte Giordano. Vi abito il cardinale Claude de Guiche nel 1542. Della residenza del cardinale dinbsp;Joyeuse non ho alirimenti notizia.

(4) nbsp;nbsp;nbsp;S. Apollinare, donato da Giulio III a sant’ Ignazio da Loyola, che vi fondó ilnbsp;collegio Germanico. Il collegio passo nel 1570 nelle dipendenze del palazzo Colonna,nbsp;dove prima abitava 1’oratore di Spagna.

(5) nbsp;nbsp;nbsp;Vedi Forcella, op. cit. V, 59, n. 170.

qA. Tiuchellius

Ad dextrum flectentes latus est templuni D. Mariae Animarum cum hospital; Teutonicorum. In choro sunt sepulcra Adrian! VI Ul-traiectensis, pontificis maximi, ex marmore, cum simulacro ut typisnbsp;excusum habeo, quod Encofortius Derthoniensis episcopus et car-dinalis unicus ab eo creatus Belga, gratitudinis ergo fieri curavit, hoenbsp;addito Pliniano elogio; « Heu quantum refert in quae tempora virtusnbsp;« cuiusque indicat». Hue ex D. Petro translatum corpus. Obiit vixnbsp;.II. pontificatus annum ingressus. Cardinalis vero Guillielmus Encofortius, qui et episcopus Ultraiectensis post Henricum Bavarum .Lix.nbsp;sepulcrum ad dextrum arae summae sibi posuit Adrian! oppositum.nbsp;Est totum quoque marmoreum sepulchrum Caroli, ducis Guillielminbsp;Clivensis filii, qui summo Gregorii XIII et multorum Eomanoruranbsp;dglore obiit Romae. De cuius peregrinatione, morbö et obitu amplusnbsp;Ste. Vinand, Pighius. Curam hospitalis huius habent sacerdotesnbsp;Belgae, qui et sacra celebrant7Ticitumque Germanis quorum jamnbsp;pècïïmaT deficit frlduüTni 'raünéré, vihó, pane, et lecto gaudere. A quonbsp;conditum ignore, quamvis multa Hadrianum nostrum adiJidisSe con-stet, Germanum tarnen conditorem facile agnovi, ex teutonicis rith-mis supra portam lapldi incisis (i).

Contiguum est templum pulcherrimum, multis marraoreis se-pulcris ornatissimum, a Xysto IIII pontifice D. Virgin! eiusque paci dicatum.

Turn templum D. Ludovicl Francorum pulcherrimum, vicinum-que palatium legati Francici, ubi ut passim varia epitaphia quae apud Schraderum extant.

Non procul hinc statua mutilata naso auribusque, nescio an Martis olim aut Romuli, certe est armata, nunc Pasquinum vocant:nbsp;huieque solent probrosa carraina faraosique libelli affigi, qui liincnbsp;pasquilli vulgo dicuntur. Hieronimus Ferrutius in supplemento adnbsp;Marlianum dicit, quosdam credere gladiatoris aut militis cuiusdamnbsp;esse simulacrum ferire volentis, eo nam gestu spectatur, et ex marmoren fragmento cui incumbit, constat cum alio dimicasse. Non-, nullos vero credere, idem putat, esse simulacrum unius ex ducibusnbsp;Alexandri Magni, nomine etiam Pasquini; in tantum quidam se tor-quent in nugis ne quidquam ignorasse videantur. Videtur vero utnbsp;idem testatur cum aedibus ipsis hoe loco erecta, ducentibus ab hincnbsp;annis, quando Franciscus Ursinus Urbis praefectus, ut ex epigram-mate in ostii supercilio legitur, has aedes fieri curavit. Refert lovius,

(i) Sui sepolcri di Adriano VI, del cardinale Enekenvoort, e di GugHelmo duca di Cleves vedi Forcella, op. cit. III, 451, n. 1051; p. 447, n. 1078, e p. 466, n. 1132.nbsp;II duca di Cleves aveva abitato il palazzo dei Cibo in piazza di S. Pietro.

Iter Italicum

quod cum Adrianum VI pontificem varii versus lascivi huic affix! lacerarent, illud voluisse in Tyberim deiicere (i). Inde ad scolasnbsp;Romanas, Sapientiam vocant, a Gregorio nuper XIII, et nunc Sixto Vnbsp;restauratas, ubi omnium artium praelectiones quotidie fieri solent.nbsp;Gymnasium Romanum Leo X instauravit, accitis undequaque prae-stantissimis professoribus: Augustino Supho philosopho, TTHïISïb-phoro Aretinq^ medico, Hieronimo Buti^Ta~I.TJr, lano l-'afrtrasiey-B.a-silico Chondile graecarum hie, ille latinarum literarum' professorei’'nbsp;Ex hoc prodiere docti viri: Virginius de Boccatiis I.C., GuilHêhnbsp;mus Giscaferius medicus, Salustius Salvianus medicus, lulius Caesarnbsp;Stella poeta, Nicolaus Valla, Paulus de Roma augustinianus, Leonardos Furtius qui scriptor de re militari, Ludovicus Pontanus I.C ,nbsp;Horatiu^ Mandosius I.C , Marius Salomon AlbertiscoTCiTTThaS^e^nbsp;Romanus (2).

Linguam vero latinara inclinante iam imperio in pretio haberi coepta, a tempore nam lustiniani contractus a tabellariis eo fere ser-mone quo nunc utuntur perscribebantur.

XXIII. Visum pellustratumque ivi pulcherrimum integerrimum-que ex antiquitate opus, templum olim matri deorum Cibeli con-secratum, quod hodie, propter circularem formain, S. Mariae Rotundae nomen possidet, D. Virgini et omnibus santis a Bonifacio III di-catum. lovi quoque Ultori, Marti et Veneri Roraae conditoribus sa-cratum fuisse videtur. A M. olim Agrippa conditum ut inscriptionbsp;vestibuli talis:

M. Agrippa L. F. Cos. Terlium fecit

indic.at, restauratum per Septimium Severum et Aurelium Antonium, ut haec indicat semirasa inscriptio:

Imp. Caes. L. Septimius Severus Pius, Persicus Arabicus Brittannicos Parthecos I! 8 1 y H Pont. Max. Fr. Pot. Xli Cos g j| j| P. P. Procos (3).

Imp. Caesar M. Aurelius Antoninus Pius Felix Aug. Cos. P S H ^ Ant || || || vetustate B H y B B cuitu restaurarunt.

Tegulas aereas deauratas Constantinus III imperator detractas, cum omnibus fere aereis ac marmoreis statuis ad ornatum Urbisnbsp;pertinentibus, navi impositas abstulit, ut Paulus Diaconus author est.nbsp;Hie autem, ut referunt Blondus et Platina, plus octo diebus orna-menti Romae detraxit, quam Barbari totis ducentis quinquagintanbsp;octo annis; cuius etiam meminit Martinus. Restituere Nicolaus V

(1) nbsp;nbsp;nbsp;Vedi Gnoli, Le origtni di maestro Pasquino in Nuova Antologia, 1-16 genn. 1890,nbsp;e r incisione di Ant. Salamanca del 1542, nelP album Lafreri.

(2) nbsp;nbsp;nbsp;Vedi Renazzi, Storia dell’Unto, degli siudi di Roma.

(3) nbsp;nbsp;nbsp;C. /. L. I, n. 896.

qA. ‘Buchellius

pontifex et Innocentius VIII, estque nunc altum pedes .cxliv., totidem latum, contignationes aeneis trabibus canalium modo com-pactae, pedes .xl., ut testis est Baptista Leo. Valvae item ingentes exnbsp;aere corinthiaco (i); lithostratum varii marmoris, arae duae maximaenbsp;marraoreae seu marraoratae. Nullam habet fenestrara, sed lumen re-cipit per sphericum foramen, quod est in medio tecti, ad quod .xl. gra-dibus plumbeis adscenditur. Vide Georgium Fabricium quare ten'.porenbsp;aestivo valde frigidum, et caveae instar, parietes olim marmore in-crustati, nunc lateritii, aediculae tarnen adhuc ex marmore, in quibusnbsp;statuae deorum olim locatae videntur; inter quas Pallas eburneanbsp;opus Phidii, et Venus aurea, ornata unione illa notissima Cleopa-trae, cuius meminisse videtur Dionis abbreviator, cum dicat; « Augu-« stum post victoriam Actiacam Romam reversum, ornamenta Cleo-« patrae in templo posuisse », et ample Plinius Maior, qui scribit,nbsp;hanc unionem unicum fuisse naturae miraculum. Habet nunc varianbsp;sepulcra et epithaphia. ut Taddaei Zuccari pictoris exceUentis''etnbsp;Rapliaelis Santii Urbjna^, quorum epithaphia in meis libris Epita-phioruin. Ad aram cum statua D. Virginis ac infantis lesu, est epi-taphium Mariae Bibiennae Anton F. Raphaelis sponsae quae virgo,nbsp;ut continetur epitaphio, obiit. Sunt et alia, id est Bartholomei Baro-nini architect! Celebris, cum simulachro marraoreo, Rufinorum item,nbsp;Marii pont. Melporait. et Aurelii ac Alexandri (2).

Porticus olim .xvi. habuit columnas, quarum adhuc .xiii. summae crassitudini marmoreae extant. Meminit harum Martialis lib. IV, epigr. .XVIII., qui ubi vlam ad hortos suos demonstrat, plura urbisnbsp;loca describit, lib. I, ep. 144:

Qua vicina pluit Vipsanis porta columnis (3).

Templi huius forma aeneis circumfertur typis, et est in numi-smatibus antiquis apud Caulaeum, qui Romanorum veterum religio-nem studiose perscrutatur ex nummis et antiquis monumentis. In area huius templi, quae hodie olitorum videtur forum, est labrumnbsp;porphyreticum: et duae sphinges ex ophite, quae ex Aegipto trans-latae videntur, ex literis sacris sive hierogliphicis quibus notantur.nbsp;Cur vero olim sphinges ante templa? Explicnvit in Etnhhmatihus lu-nius. Nunc Sixtus pontifex ad restaurationem aquaeductus veteris

(1) nbsp;nbsp;nbsp;Delle porte antiche di bronzo non rimane quasi vestiijio. Vendute o inbate anbsp;pezzi, per fame opere nuove di metallo, furoiio rifatte da papa Pio IV,

(2) nbsp;nbsp;nbsp;Vedi Broli, Iscri\ioni pagaiie e crisliane nd Paniheon, p. 415 (Zuccari), p, 435nbsp;(Raffaele), p. 433 (Maria Bibbiena), p. 444 (Baronino), p. 442 (Rufini).

(3) nbsp;nbsp;nbsp;Le tre colonne mancanti al tempo del Buchell, sostituite dai papi Barberini enbsp;Chigi con fusti delle vicine terme Alessandrine,

Iter Italicum

non procul a thermis Diocletianis eiusque usuni transtulit. Pictura labri est apud Caulaeum de Balneis anliquis (i).

Extant hie amplae relliquiae thermarum Agrippinarum retro Pantheon, quaruni usum populo per annum gratis concessit, teste Dione, ubi hodie fons lavandarum vestium destinatus (2).

Vicinae sunt aedes Mapheorum, iam restauratae, habitatae ab episcopo Palavino et cardinal!, ubi bases inarmoreae quamplurimaenbsp;in via, nescio an noviter inventae, ex quibus duas has descripsi in-scriptiones:

TIBEPiai KAAÏAIQI

Praesentibus ! luvenco Corneliano et | lulio Felicissimo | D. Neronis I Quinquenna-libus I Claudio Quintiliano et | Plotio Aquilino | Curatoribus | Aelio Augustale et j Antonio Vitale et | Claudio Crispo.

lovi O. M. I Et Deae Suriae | Et Genio Venalitio | C. Granius Hilarus | Cum Lessia Sabina | V. V. (3).

Epitaphia quae nullo ordine collegit Nathan Chytraeus haec; Ho-norae Q.uinteriae, Alexandri Pavonii, Demetrii Cabacii Rhalli, Nicolai Sudorii mus., lacobi Mentebonae, Guidonis Pisaui, Eduardi Garni, lo. Franc. Poggii, Andreae de Castro.

XXIV. Ingressus templum D. Mariae ad Minervam Dotninica-norum collegium celebre, plura notavi epitaphia. Olira hie Minervae fanum exstitisse, et nomen, et relliquiae, turn veterum monuraentanbsp;probant; in quo breviarium rerum in Oriente a Pompeio gestarum.nbsp;De quo vide Plinium Maiorem. Apud Dionis abbreviatorem haecnbsp;leguntur; « Consul nos convocat in templum Minervae », quod nomennbsp;traxit ab exercitatione eorum qui in eo erudiuntur, Pompeius veronbsp;ex inanubiis dedicavit.

In hoc templo Calixtus III Borgia sepultus, teste Platina, et horum legi epitaphia, vidi sepulcra (4):

(1) nbsp;nbsp;nbsp;Vedi la bella incisione edita da Ant. Lafreri nel 1549, e quella dj Nicoló Bea-trizet, riprodotta dal De Rossi alia Pace e dal van Aelst.

(2) nbsp;nbsp;nbsp;Non credo si abbia altrimenti notizia di questo lavatoio pubblico fra i ruderinbsp;delle terme Agrippiane.

(3) nbsp;nbsp;nbsp;Ció che dice 1’autore circa le basi marmoree della raccolta MafFei messe innbsp;istrada davanii al palazzo, è conferraato dal Knibbio, Btrl. A. 61 e, f. 56, il quale tra-scrisse ben ventisei iscrizioni « in casa del cardinal Mafei» ovvero « su la strada intornonbsp;« la ditta casa Mafei ». La fondazione del museo e della biblioteca rimonta ai tempi dinbsp;Mario Maffei da Volterra, vescovo di Cavaillon, uno dei piü valenti e perfetti trascrittorinbsp;di codici del sec. xv. Nel settembre del 1893 vidi nella libreria Quaritch un mirabilenbsp;codice in pergamena tutto dt suo pugno (Cicerone, Brutus^ seu de claris oraioribus-, Denbsp;perfecio oratore ad Brutnm) con lo stemma della famiglia sulla coperta. L'iscrizione dinbsp;Giove e della dea Siria (C. /. L. VI, n. 399) era stata vista anche dal Lipsio « in loconbsp;« qui vulgo Chambela dicitur, in via pablica ».

(4) nbsp;nbsp;nbsp;Le spoglie del primo papa Borgia, Callisto IIJ, sepolte presso S. Maria dellanbsp;Febbre in Vaticano, furono trasferite da Sisto V in altro luogo della stessa basilica

qA. ‘Buchelliiis

Anastasei de Pessatis, cum simulacrc; Francisci Marii, cum marmore eflBgie: Antonii Carafellae cohortium praefecti; Lactanciinbsp;Nencionii Pisani; Detissalvi Neronis F. Florentini equitis, cuius me-miuit Facius lib. X; loan. Bapt. Guillini Pisani; Bernard! Nicolininbsp;Florentini, cum simulachro; Antonii Castalionis; Hieronimi Buti-gellae I. C. Papiensis, cum effigie; Hieronimi Caenae, cum effigie;nbsp;Benedict! Chari Veronensis; Francisci Tornaboni Florentini; Vin-centii Macaroni Romani cum effigie; Cherubini Bonanni; Portiorumnbsp;familiae, Antonii Francisci et lulii, cuius lioc lapidi inscriptuni dist! chum ;

Patria Roma fuit, geus Portia nomen luliis Mars puerum instituit. Mars puerum rapuit

et hoe :

Augustinus Maphaeus plumbarii fisci .ni. vir, aliisque lionoribus egregie functus, bonarum iiterarum custos, in quo fortunae non cessit virtus, bcic sepuUusnbsp;est. Vixit annos .cxv. m. d. .xxv.

Huius nisi fallor meminit Politianus in Epistol.

Paulo Manutio Aldi F. | Aldus filius, ex test. | F. C. ) Natus prid. id. iunii .cid.id.xiii.) Ob. .iix. id. april, .m.d.lxxiv. (i),

Dicitur hic conservari pars praesepe Christi. Sequitur arcus Gor-diani, quem nescio an alii Camilli putent (2). Vicinum huic templum D. Stephani in Caco, ubi olim antrum Caci fuisse volunt, cuiusnbsp;Ovidius et Virgilius meminere, nunc restatirabatur. Sunt qui dubitantnbsp;an sit S. Maria in inferno. Sed ego haec aliis relinquo discutienda,nbsp;cum mihi tantum otii in urbe Roma non fuerit. Non procul ab arcu,nbsp;pes iacet marraoreus ingens, colosseae alicuius, ut videtur, statuae.

Deinde ad collegium Romanura novum pervenimus, et hinc ad templum lesuitarum pulcherrimum, totura ex lapide tiburtino, operanbsp;et impensis Alexandri Farnesii cardinalis, qui huic nondum manumnbsp;imposuit ultimam, ubi haec legebatur in frontispitio inscriptio:

Alexander Farnesius card. S. R. E. vicecancellarius, Pauli III Pont. Max. nepos, cuius authoritate Societas lesu recepta primnm fuit, et decretis amplissimisnbsp;ornata, templum hoe suae monumentum et religionis et perpetuae in eum or-dinem voluntatis, de fundamentis exstrnxit, anno iubilei .mdlxxv (3).

nel 1585, e quindi da G. B. Vives in S. Maria di Monserrato nel 1610, dove rimasero abbandonale sopra una panca della sagrestia vecchia sino al 1889. Ora banno trovatonbsp;riposo in iin piccolo monumento nella cappella di S. Diego. Sbaglia dunque 1’autorenbsp;dicendole tumulate nella Minerva.

(1) nbsp;nbsp;nbsp;Vedi Fokcella, op. cit. I, par. v, p. 411 sg. Molte lapidi sepolcrali viste dal-1’autore sono andate a male nei restauri del 1853.

(2) nbsp;nbsp;nbsp;II nolo arco di Cainilliano, nel recinto dell' Isèo.

(3) nbsp;nbsp;nbsp;II disegno originate della facciata del Gesü secondo il pensiere del Vignola funbsp;inciso in rame da Mario Cartari nel 1573. Quello della goffa facciata fatta eseguire dalnbsp;«Gran Cardinale » fu pubblicato la prima volta da Nicolao van Aelst nel 1559.

her Italicum

Sunt lesuitae duplicis generis, Theatini a Petro Theatino episcopo Caraffa qui Paulus IV pontifex, et Farnesiani a Paulo 111 ante ap-probati

XXV. Per viam Conservatorum ad Capitolium perveni, a Bar-baris disiectum, inde restauratum, olim rupes Tarpeia, nomen Livio, Plutarcho, aliisque Roraanae rei scriptoribus notum, et ab Arnobio

explicatum; Priscus Tarquinius inchoavit regni sui .xxxviii. anno; sub Sulla conflagravit fortuito et ignoto incendio, anno quadringen-jesimo postquain fuerat conditum, eandem fortunam sub Vitellionbsp;tulit, restauratutnque pentilitio marmore per Domitianum fuit. Subnbsp;Tacito hinc imperatore restauratum autor Vopiscus (i).

Ascenditur aliquot gradibus ad dextrum, utrimque statuae mar-moreae virorum equos ducentium, Castoris et Pollucis putant, in basi addita haec inscriptio:

S. P. Q. R. Simulacra Castorum ruderibus in theatro Pompcio egestis reperta, restituit et in Capitolium posuit.

In areae medio, ubi olim asylum fuisse existuniant, statua equestris aenea deaurata M. Antonii vel Aurelii, ut creditor, insignis, quamnbsp;Sixtus IV pontifex in area Lateranensi ex antiquitate superstiteninbsp;erexerat, ubi basis marmorea cum titulo. In hunc vero locum iussu

(i) La descrizione del CampidogHo data dall'autore non contiene particolari merl-tevoli dt comento. Vedi Forcell^, op. cit. I, e Lanciani, II cod. Barberin. XXX, in ArehiviOy 1885, fasc. VI.

78 qA. ‘TBuchellius

Pauli III translata. Est in eadem area statua Minervae marmoraa, hoe notata epigraromate;

S. P. Q. R- Signum Minervae de parietinis urbis erutum et in Capitolium Paulo III pontifice maximo translatum in ilhistriori areae loco Gregorius XIIl P. M.nbsp;posuit ac restituit, Octavio Guidotto et lo. Bapt. Altovita Coss.

Utrimque adiacent simulacra marmorea Tyberis et Nili.

In ipso vero Capitolii aedificio, sunt variae statuae aiitiquae, inter quas una Marii togata, cum hoe titulo: « S. P. Q. R. Marionbsp;« .vil. Cos. ». Praeterea Florae, Hadriani, relliquiae et colossi mar-morei, a quo fortean amphiteatrum Titi nomen mutavit, digiti pedisnbsp;erant longitudine pedis cum dimidio, monstrabaturque caput integrumnbsp;summae magnitudinis; quemadmodum et aeneum alterum. Turn innbsp;pila marmorea hanc legi inscriptionem:

Ossa I Agrippinae M. Agrippae F. | Divi August! neptis | Uxoris ] Germanic! Cac-saris [ Matris G. Gaesaris Aug. [ Germanic! principis.

Sunt et antiquissima monumenta trophei victoriae navalis C. Duellii contra Poenos quae victoria contigit anno .v. belli poe-nici primi, cui turn erat collega Cornelius Asina, ut authores suntnbsp;Eutropius et Plinius.

Item aenea lupa, lactantesque Romulus et Rhemus. Lex etiam regia in aere, praeterea antiqua tabula marmorea quae sic incipiebat:nbsp;«Imperatore Caesare Augusto P. Helvio Pertinace .ii. Cos. ordo cor-«poratorum lenunculariorum, tabulariorum, auxiliariorum, ostlen-« sium » amp;c.

Item statuae lunonis et Uraniae, ac Deae unius larvam tenentis, tum Constantini triumphantis.

In aula Capitolina sunt pontificum quorundara statuae positae, ut marmorea Pauli III pontificis hoc elogio:

Paulo III PP. Max. Quod eins iussu auspitiis atque aere conlato urbem situ et diverticulis viaruni deformem, atque imperviam, disiectis male positis aedificiis,nbsp;in meliorem formam redegeat, viis, areisque cum veteribus directis et am-pliatis, tum novis conslitutis auxerint ornaverintque Latinus luvenalis Mar-mectus, Hieronimus Maphaeus curatores viarum urbe instaurata offilii et memoriae ergo statuam inCapitolio optimo pontifici posuere. Anno Christ!.mdxliii.

Inde ad statuam marmoream, opus Pauli Oliverii, haec legebantur;

Gregorio Xill Pont. Max. Opt. principi Hiigoni Boncompaigno Bononiensi, qui per Rom. mngistratus, et ecclesiaslicas dignitates, iustitiam et pielatem colens, adnbsp;pont. sedem evectus, universam rempublicam Christ, summa prudentia et cha-ritate moderatur; S. P. Q. R.

Gregorio ob fariuae vecligal sublatum urbem templis et operibus magnificentiss. exornatam, H S octingeiities singular! beneficentia in egenos distributum.

her Italicum

Ad Leonis X item marmoream hoc additum est elogium:

Optumo principi Leoni X Med. loan. Pont. Max. ob restitutam instauratamque urbem, aucta sacra, benefitia, artes, ascitos patres, sublatum vectigal, datumquenbsp;congiarium, S. P. Q. R. D.

Ad aereum Xysti V simulachruni haec leguntur:

Xysto V Pont. Max. ob quietem publicam, compressa sicariorum exulumque licentia, restitutam, annonae inopiam sublevatam, urbem aedificiis, viis, aquaeductu il-lustratam S. P. Q. R.

Sequitur bine statua antiquior Caroli Siculi regis, qui olim senator Urbis a Clemente IV papa declaratus, et Hierosolimorum ac utriusque Siciliae rex, cum fuisset Andegaviae conies et Ludovicinbsp;Francorum regis consobrinus, et vixit anno circiter .mcclx., cuiusnbsp;et res gestas conscripsere Blondus, Platina, ad hanc hi versicuii leguntur restauratam ;

llle ego praeclari tuleram qui sceptra senatus Rex Siculis Carolus iura dedi populis,

Obrutus heu iacui saxis fumoque dederunt Hunc tua conspicuum tempora Sixte locum.

Hac me Tuscanns posuit Matheus im aula Et patriae et gentis gloria magna suae:

Is dedit et populo post me bona iura senator,

Insignis tilulis dotibus aique animi.

Ad dextrum Capitolii est templum olim lovis Feretril sive Ca-pitolini, quod condidit Superbus, licet Suetonius author sit Augustum lovi Tonanti in Capitolio aedem fecisse, illudque postea per Vitel*nbsp;lianos incensum et Vespasianum restauratum scribat, in quo ara Vi-ctoriae, cuius meminit Symmachus oratione pro gentilium relligione,nbsp;et Prudentius ac Ambrosius in eius refutaiione, nunc vero restauranbsp;turn et Franciscanis fratribus concessum, vocaturque Ara Coeli, estquenbsp;pulcherrimum, ad quod ex platea Conservatorum centum pluribusnbsp;gradibus marmoreis, ex Q.uirini ut creditur templo translatie, adscen-ditur (i). In hoc oratorium marmoreum, in quo haec sepulcra, epi-taphiaque:

Rodulphi Carporum principis et card, cui Pius V monimentum hoc posuit. Vixit ann. .Lxiiii. Nat. .m.d.vui. ob. .m.d.lxiiii., .vi. N. maii

et

Ceciliae Ursinae Alberti Pii Carporum principis uxoris, quae oblit anno aeat. .Lxxxn. (2).

(1) nbsp;nbsp;nbsp;Questo paragrafo reJativo a! tempio di Giove O. M, e alia chiesa dell'Aracoelinbsp;è del piu scorretti e confusi. L’ara della Vittoria non appartiene al CapltoUum ma alianbsp;Curia. La scala saliva alia chiesa non dalla piazza di Campidoglio, ma da quella del Mer-cato amp;c.

(2) nbsp;nbsp;nbsp;II cardinale Rodolfo Pio dei principi di Carpi (-j- 1564) fu sepolto non in Ara*

qA. ‘TBuchelhus

Sunt ibidem ad templi parietes duae statuae raarmoreae, Con-stantlni imperatoris et fragmenta leonis equum devorantis (i).

Retro Capitolium, si ad forum Boarium pergas, locus est, ubi olim lacus Curtius, de quo variae opiniones, et Varro de lingua latinanbsp;quarto, tres inter se pugnantes, porcilii qui in eo loco dehisisse ter-ram, et ob id ex S. consuluisse haruspices, relatum esse responsumnbsp;deum manium: postulate civem fortissimum eo mini; tum Curtiumnbsp;quendam arraatum ascendisse equum, et in eo praecipitatum (quamnbsp;sequuntur Festus, Livius, Valerius Maximus) tradidit. Pisonis in ^n-nalibus scribentis, Sabino bello quod fuit Romulo et Tatio, vlrumnbsp;fortissimum Metium Curtium cum Romulus cum suis ex superiorenbsp;parte irapressionem fecisset, in locum palustrera, qui turn fuit in foronbsp;antequam cloacae sint factae secessisse, atque ad suos in Capitoliumnbsp;se recepisse, ab eo lacum invenisse nomen. Cornelii et Lucei, quinbsp;scriptum reliquere, eum locum fulguratum esse, et ex senatuscon-sulto septum, idque a consule Curtio cul Marcus Genutius fuit collega, ab eoque Curtium appellatum. Vide Plutarchum in Romulo. Innbsp;area Capitolina ante introitum templi Arae Coeli, tempore Georginbsp;Fabritii erat sepulcrum Blondi Flavii cum epitaphio; Vallarum veronbsp;est in templo Nicolai, Bartolomei, Petri, Philippi, Andreae, itemnbsp;Jacobi Buccabellae poetae; Ludovici Grati Murganii mathematici,nbsp;Seraphini Oductii philosophi, Manilii Britanorii, fatorum praescii (2).

Sunt in Capitolio adhuc statuae, praeter iamdictas, aeneae duo stands servi habitu, et sedentis curvato corpore e planta pedis spinamnbsp;evellentis (3).

In descensu Capitolii career Ronianus, hodie crupta S. Petri in carcere, ubi divos Petrum et Paulum fuisse incarceratos narraat; estnbsp;coeli, ma nella cappella di S. Michele della TrinitA sul monte Pincio. Qiiivi pure si tro-vano il busto e 1'elogio di Cecilia figliuola del cardinale Franci itto Orsiui, e vedova delnbsp;principe Alberto Pio. Fürcei.i.a, op cit HI, 125, n. 424; p. 133, n. 344.

(1) nbsp;nbsp;nbsp;Vedi C, I. L. VI, nn. 1149, 1150. Sul gruppo del leone e del cavallo, chenbsp;non era collocate « ad templi parietes », come dice Pautore, ma nel « loco del Lione »nbsp;alle scale della loggia del palazzo Senatorio, vedi Helbig, Guide., ed. inglese, 1893, I,nbsp;494, w- S4Ï-

(2) nbsp;nbsp;nbsp;ll sepolcro doUa famiglia Biondo di Forli (Flavio 1463, Angela 1590 amp;c.)nbsp;sta nelP ultimo ripiano della scala davanti alia porta maggiore. A1 tempo del P. Casimironbsp;era stato trasferito nelP interno della cliiesa, davanti alia cappella di S, Pasquale, L’ultima discendente del grande archeologo, Gloria, moglie di Clemente Buccelleni, morinbsp;nel 1624 e fu sepolta sotto il pavimento della nave maggiore, presso Pultima colonna anbsp;destra. Sulle altre iccrizioni sepolcrali dei Valla, Boccabella amp;c. vedi Forcella, op, cit.

I, Hi sg

(3) nbsp;nbsp;nbsp;« La Zingara » o Camillo, e il « FanciuUo dalla Spina». Vedi Helbig, loc, cit.nbsp;I 451, n. 607, e p. 457, n. 617.

Iter Italicum

autem ad pedem Capitolii cum hodie sit career in ipso Capito'io: in vestibule legebatur:

C. Vib.'us G. F, Rufiiius M. Cocceiiis g if Goss, ex S. G. (i).

Puto priraum hunc et unicum olim carcerem romanum, de quo Sa-tyricus:

Felicia dicas

Saecula, quae quondam sub regibus atque tribuiiis Viderunt uno contentam carcere Romam.

Sub Capitolio extant plurimae columnae marmoreae, ubi olim porticus et templum Concordiae, teste Appiano, post C. Gracchinbsp;necem Senatus sibi in foro aedem Concordiae erigi mandavit. Tiberius quoque Caesar hinc Concordiae aedem dedicasse scribitur.nbsp;Plutarchus vero author est Camillum, post reconciliationem plebisnbsp;cum patribus, ex voto Concordiae templum posuisse. At Livius bellonbsp;poenico secundo, duumviros creates narrat, ad aedem Concordiae innbsp;arce faciendam, quam L. Manlius, praetor in Gallia vovisset, hulusnbsp;meminit saepius Cicero in Oral. Alterius vero, cuius sunt .viii. illaenbsp;columnae, meminit Plutarchus et habet hanc inscriptionem;

Senatus Popu'usque Romanus incendio consumptum restituit (2).

Hinc inter Capitolium et Palatinum, forum occurrit Romanum, in quo ad Capitolii radices arcus Septimii Sevcrl imperatoris raarmo-reus, cuius forma cum inscriptionc aere incisa extat, Huic adiacentnbsp;varia marmora, inscriptionibus notata, ex quibus excerpsi sequentes ;

Restauratori urbis Romae aJque Urbia et extinctori pestiferae tyraiinidis D. N. FI. Fui. Constanlio viclori et triumfatori semper Augusto Neralitis Cerealis V. C.nbsp;praefectus.

Neiatius Cerealis V. C. Cons. Ord.

Conditor Balnearum Censuit.

Deo Herculi Invicto C. lulius Pomponius Piidens Severianus V. C. Praef. Urb. (3).

In foro quoque olim conspiciebatur templum Castoris et Pol-lucis a Tiberio suo fratrisque nomine de manubiis dedicatum, quod demolitus est Caligula. Nero stamas Castoris conflavit.

(1) nbsp;nbsp;nbsp;C. I. L. VI, n. 1539.

(2) nbsp;nbsp;nbsp;È l’iscri2ione del tempio di Saturno (C. I. L. VI, 937) che 1’autore scambianbsp;per quella della Concordia.

(3) nbsp;nbsp;nbsp;11 ramc dell’arco di Settiraio visto dalPautore è quello edito dal Lafreri nel 1347,nbsp;riprodotto da Claude Duebet nel 1583 e plü tardi da Enrico v. Schoei, da Nicolao v. Aelstnbsp;e da G G. De Rossi alia Pace. II piedistallo della statua equestre di Constanzio, sco-perto negli scavi del 1547, fu trasportato al Palatine dal cardlnale Farnese al tempo dinbsp;Sisto V.quot;sulla base di Nerazio Cereamp;le pr. Urb. a. 5;2-3S3. vedi le osservazioni delnbsp;Corpus, VI, n. 1744, leu. g. L’ara di Pudente Severiano (ivi, n. 317) stava nel palazzonbsp;dei Conservator! sin dal tempo di frA Glocondo e di Pietro Sab.no.

Archh’h della R. Societd romana di storia yatria. Vol. XXIV. 6

qA. Tiuchellius

Fuit et huic vicinurn templura lovis possessoris, in quo Bibulus ab amicis deductus, propter vim Caesarianorum. Templura Augusti,nbsp;quod incoepturn a Tiberio, perfecit Caius, intra Palatinum et Capi-tolinum montes fuisse videtur; cum Suetonius author sit, Caiuranbsp;super templum divi Augusti ponte transmisse Palatium Capitoliumquenbsp;coniunxisse, cuius dicuntur hodie quae extant columnae raarmoreae.

Vicinum Roraano fuit forum Caesaris, a lulio Caesare de ma-nubiis inchoatum, cuius area constitit supra * * millies, in quo porticus et templum divi Antonini et Faustinae, hodie S. Laurentiinbsp;in Miranda, iuxta quod olim arcus Fabianus, cuius meminit Trebel-lius Pollio, fuit. Ante porticum vero fuit turris rotunda, quam putantnbsp;Palladia fuisse aedem, quae a Paulo III pontifice demolita (i).

Non procul hinc, irescio an in foro Romano, templum antiquum, rotundum, valvis aeneis; quod credunt fuisse Saturni, in quo aera-riura instituit Publicola. Condidit hoc L. Munacius Plancus e.x manu-biis, ut habet inscriptio Caietana.

L. Munatius PI. F. L. N. L. Pron. Plancus .v. cos. cens. imp. iterum .vii. vir. Kpul. triumph, de Rhoetis aedem Saturni F. de manubiis amp;c.

Hie censores olim iurare mos, incensum fuit. Meminit huius Suetonius in Claudio^ qui curarn aerarii Saturno reddidit, idem in Othom^ aedem Saturni in foro esse scribit. Legltur in antiquis monumentis,nbsp;si quis aut testamenta corrupisset, aut violasset sepulcra, mulctam

(l) Probabilmente U forre dell’Inserra « sita in contrata trium Colupnarum in op-« positu ecclesie Sancti Laurentii in Miranda», la quale era piantata sugU avanzi del tempio di Cesare. Le sue fondamenta, scoperte negli scavi del 1899, sono State confusenbsp;con quelle del tempio stesso.

her Italicum

inferret aerario populi Romani, aut aerario Saturni, quin et acta quae susceptis libcris parentes faciebant. In eodem conservabantur etiamnbsp;omnium civium romanorum nomina. Erant et magistratus, ut prae-fectus aerario, curatores aerarii, scribae aerarii, quaestores item etnbsp;tribuni. Saturnus nara, quern et alii lanum vocant, primus aereuranbsp;nuramum fecit. Vide Canterum. .^pud Romanos veto Servius primusnbsp;aes signavit. Vide Lipsium. Hodie vocatur templum D. Hadriani innbsp;tribus foris. Platina, ab Honorio primo pontifice Romano, hoc templum aedificatum scribit, in relliquiis veteribus potius cxcitatumnbsp;credo. Livius ab A. Sempronio et M. Minutio consulibus ait essenbsp;dedicatum, a Planco veto restitutum. Vide Sextum Pompeium etnbsp;Plutarchumin ProhUh. et Macrobium, Cyprianum, Ciceronem amp;c. (i).

Non procul a Saturni aede versus clivum Capitolinum, sunt tres columnae marmoreae, ubi fuisse creditur templum Veneris genetricis;nbsp;in quo (ni fallor) aurea Cleopatrae effigies fuit. De pictura huiusnbsp;templi multa Plinius. Fuit et hie aedes Veneris Capitolinae, cuius me-minerunt Sueton. in Caligula et Calha. Livius lib. XXIX.

His duobus foris tertium additit Augustus, Suetonio teste. De tribus foris his Martialis, lib. V, epigram, lxxxviii:

Alque erit in triplici par mihi nemo foro.

Contiguum est pallatium, quod vulgo Maius vocant, fabulis multis celebratum, opus, ut eius indicant ruinae, stupendum, yixque hu ¦nbsp;mani ingenii. De nomine pallatii sic Dionis abbreviator: « Porronbsp;« regiae palatia appellantur, non quod sint ita casu aut fortuito no-« rainatae, sed quod Caesar habitabat in pallatio, ubi et Romulusnbsp;« domum habuit » amp;c. In palatkLternplum Apollinis fecit Augustus,nbsp;cuius meminit index .Anticymnus, qui exta^ apud Andream Schottumnbsp;^ in~~annötatiF^in AufeL Victorem, ab aeterna obliviorTe per cl. beroemnbsp;jislerTV^^

(l) L' autore fa confusione tra le due cliiese di S. Adriano e dei Ss. Cosma e Da-miano. Le sue osservazioni sul tempio ed erario di Saturno si riferiscono (erroneamente) alia secoiida.

qA. ‘Tiuchellius

Ponicus etiam Lunae hoe in loco erat, et domus Pollionis, quam Augustus propter eius crudelitatem, quamvis sibi legatam, delevit.nbsp;Praeterea domus Crassi oratoris, Hortensii, Ciceronis, L. Annaei Se-necae, de qua ipse lib. 7 ad Liicü. epist. 57 et horti Varroneani, aedesnbsp;Magnae Matris, ut Livius tradit lib. 29; aedes Victoriae, ut idem re-fert eodem. Formant hortorum Palatinorum in additamentis Hiero-nimi Ferrutii ad Marlianum (i).

Contiguum foro Augusti templum Pacis, a Vespasiano impera-tore conditura, ut testis est Suetonius Tranquillus in haec vetba; « Fecit et nova opera templum Pacis foro proxintum » et Sextus Aurelius Victor « Capitolium, aedem Pacis Claudiique monumenta re-

« paravit »; Dion, Vespasiano .vi. et Tito .iv. consulibus templum Pacis dedlcatum scribit; Plinius inter mirabilia Urbis posuit. Incensum idnbsp;tempore Commodl, quod in haec verba (ut transtulit Politianus) narratnbsp;Herodianus: « Totum de improviso templum Pacis consuraptumnbsp;«incendio est... » amp;c.

Ruinae hunts extant ingentes, qua iam posui forma, ac columna quaedam marmorea summae pulcritudinis, cuius spirae summae la-titudinis ex solido, ut videtur, lapide, tantae crassitudinis ut tribusnbsp;ulnis vix araplectatur. Vide losephum, Hicronimum, luvenaleni, Marlianum lib. 11! (;).

Proxintum est eoenobium S. Mariae Novae, quod et Oliveti nomen habet. In hortis duo fornices vetustate tollapsi, e regione inter

(1) nbsp;nbsp;nbsp;duesto breve ceirio del « palazzo Maggiore » è talmente infarcito di errori chenbsp;non merita esame.

(2) nbsp;nbsp;nbsp;La colonna della basilica Massenziana trasferita a S. Maria Maggiore da Paolo V.

Iter It a I feu in

se positi conspiciuntur, quos Victor videtur Isidis et Serapidis di-cere, cuius porticum fecerat Doniitianus imperator. Marlianus vero relliquias putat templi Solis et Lunae; quae tamen diversis nominibusnbsp;conveniunt eodem significatu. Pomponius Laetus Aesculapii et Sa-lutis dicit; Poggius, Castoris et Pollucis. Hie exorcismata peragunturnbsp;et daemones immundi, ut narrant, eiiciuntur, cuius rei vide prolo-gum cum epilogo. Est et hie ex candidissimo marmore restauratumnbsp;sepulcrum cum epitaphio Gregorii XI Lemonicensis papae qui exnbsp;Avenione sedem Romam reduxit. Quod vide in meis Epitaphiorumnbsp;libellis (1).

Hinc arcum Titi Vespasiani imperatoris, cuius sculptura excel-lens apud Caulaeum videre est, et passim lypis aeneis circumfertur expressa (2). Transiens, statim eius principis ampbiteatri apparent am-plissiraa vestigia, cui is et addiderat thermas, quarum meminere Suetonius et A. Gellius. Appiae quoque aquae nonnullae relliquiae,nbsp;quam Cl. Appius Caecus primus in urbem invexit, ut populo remnbsp;gratam faceret, per .viii. vel .x. mill, sine Senatus authoritate etnbsp;invita nobilitate, cuius originem et formam vide apud Frontinum, quinbsp;addit et banc ab Agrippa restauratam, quod et Dion in Octavio videtur innuere, cursumque Aventinum et Tyberim versus deflectit (3).

Circa hortos .Mariae Novae versus ampbiteatrum fuere busta Gallica, qui locus nunc vulgo dicitur Portogallo. De carinis, quaenbsp;prope Telluris aedem et Pompeiorum domibus, quae circa Capito-lium videndi Victor, Marlianus, Laetus et Suetonius in lib. De illu-strib. graiiniiaticis. Arcum inde Constantini marmoreum pulcherri-mum, cuius forma cum elogio typis excusa habetuf, transivi (4): ubinbsp;ad viam Novam (5) est monasteiium D, Gregorii, cui est oppositanbsp;pars Septizonii, cuius descriptionem vide apud Georgium Fabritium,nbsp;qui dicit Sever! sepulcrum esse, fuitque septemplici columnarumnbsp;altitudine, ex qua populus Romanus mare prospicere potcrat. Meminitnbsp;huius Spartianus et Platina, quamvis duo fuisse videatur, et alterumnbsp;ab altero loco distinctum; meminit namque Suetonius et Septizoniinbsp;apud quod natus fuit Titus, diu ante Severi imperium, estque illudnbsp;in Roma Ligorii prope Circum maxumum, ut hoc nostrum, cumnbsp;Severi fuerit non procul thermis Antonianis.

(1) nbsp;nbsp;nbsp;Vedi Lugaro, S. Maria olim Antiqua nunc Kova al Foro Romano, Roma, 1900.nbsp;Sul sepolcro di Gregorio XI vedi Lanciani in Bull. arch. com. XXI, 1893, p. 272, tav. xii.

(2) nbsp;nbsp;nbsp;Rame del Lafreri 1548.

(3) nbsp;nbsp;nbsp;Forse allude alia Meta Sudante, non essendovi altra r.cqiia vicina al Colosseo.

(4) nbsp;nbsp;nbsp;II rame originale del Lafreri, riprodoito quattro volte prima della fine del se-coJo XVf.

(5) nbsp;nbsp;nbsp;Credo intenda ricordare la via di S. Gregorio, spianata e dirizzata per la venutanbsp;di Carlo V.

qA. Tiiichellhis

Si post D. Gregorium ascenJas, stabit ob oculos templum DD. loannis et Pauli, quo titulo fuii cardinalis Adrianus popularis no-ster, eius nominis VI pontifex Romanus (i), ct post eum Enchafortiusnbsp;episcopus Traiectensis. Huic vicinum templum D. Mariae in domi-nica, in cuius area est navis marniorea, cuius rei synibolum nescio,nbsp;hinc cognomen Navicellae adeptuni.

Nee longe abest templum D. Petri ad vincula, ubi cathenae, quibus ille dicitur vinctus in carcere (ut in apostolorum Actis le-gitur), reservantur. Item pars clavis Domini, et relliquiae Machabeo-rum fratrum (2). Sepulcrum bic quoque lulii II pontificis maximi exi-raiae sculpturae raarmoreum Michaëlis Angeli Bonarotae manunbsp;artificiosiss'.ma factum monstratur.

Sunt in Urbe duo lurres, gotticis vel germanicis saltern tempo-ribus erectae, et ut videtur factiosorum civium propugnacula, Co-raitum una, Militiae altera dicta fuit, non procul a foro olim Nervae, cuius extant adhuc haec relliquiae.

Inchoaverat id, teste Suetonio, Domitianus, perfecitque Nerva. Vide Pausaniam, Spartianum m Alexandra Severo. Vulgus vocatur hicnbsp;locus pro arcu Nervae, area Nohe, errore in multis usitato. Vicusnbsp;Cyprius qui et Sceleratus dictus, ab impio Tulliae facinore, non

(1) nbsp;nbsp;nbsp;La dignitA cardinalizia col titolo dei Ss. Giovanni e Paolo fu conferita al FIo-rent da Leonc X, a ricinesta dell’ imperaiore Massimiliano che giA gli aveva affidata 1’edu-cazione di Carlo (V) suo nipote,

(2) nbsp;nbsp;nbsp;II sarcofago diviso in seite ricettacoH, nei quali « condita erant ossa et cineresnbsp;« sanctorum septeni fratrum Machabeorum » fu scoperto a piè deiraltare maggiore nellanbsp;primavera del 1876.

Iter Italicum

procul a clivo oUm fuisse, qui nunc ad templum D. Petri (cuius .XV. ab hinc linea meinini) in vinculis ducit. Vide Marlianum libro IIInbsp;Antiq. Rom. cap' .XXIV.

December.

Exul Hyems Latium trepidans vix intrat in orhem,

Romaque Vestali luta sat igne calet.

Kal. Descedens Capitolium, ad radiceni ubi nunc sunt horti virides (l), inter aedem S. Hadrian! in tribus foris, olim Saturni, anbsp;Pascal! II pontifice Romano consecrati et templum Basilii, optuminbsp;imperatoris Nervae fori relliquias calcavi, quod a Domitiano inchoatumnbsp;puto, et ad forum Traiani perveni, quod ut miraculum raundi cele-brat Cassiodorus, et gigantaeis operibus comparator a Marcellino.nbsp;Formam ex nuramo aureo dat Gabriel Sitnoneus Florentinus in Dialogis.nbsp;Vopiscus praeterea author est clarorum virorum statuas, quemad-modum et in August! foro, fuisse collocatas. In huius medio columnanbsp;stat ex pario marmore mirabilis, artificiosissima manu et sciilpturaenbsp;rationibus illustris, cuius forma typis excusa fertur. De hac sic Xy-philinus; «In foro suo columnam maximam collocavit partim sett peliendi sui causa, partim ut opus quod ipse circa forum feceratnbsp;« posteris ostenderet Nam eura locum montosum quanta est altitudonbsp;« columnae perfodit, forumque eo pacto coraplanavit ». Statuam huicnbsp;super impositam scribit Victor, ac sub eo sepultum Traianum. Eutro-pius hunc solum in urbe (an vere nescio) sepultum tradit in urnanbsp;aurea, columnamque altam dicit .cxl. pedes, quern sequitur Platina;nbsp;Marlianus vero .cxxvirr., alii .cxxiii. pedum faciunt. De qua pluranbsp;vide apud Georgium Fabritium, aliosque Romanae urbis illustratores,nbsp;Marlianum, Flavium amp;c., Angelum Roccam, Medium Triumph, pandect.nbsp;tom. I, lib. I.

Vicinum est templum rotundum novum quod sodalitas Loretana condidit, a quo ad pallatium D. Marei (ut vocant), a Veneto pontifice Romano extructum, deveni, cui adstat templum aliquod, ubi vidinbsp;sepulcra Fregepanorum, Marii Franciscl aliorumque eiusdem fami-liae ac epitaphium Petri Gillii, multis peregrinationibus illustris,nbsp;quod est in Epitaphiorum meorum libellis (2).

Hinc per viam Flaminiam, quam nunc Curtiam (5), a Bacchan-

(1) nbsp;nbsp;nbsp;GH orti del Pantano, prosciugato e colmato da Pio V e da) cardinale Bonelli.

(2) nbsp;nbsp;nbsp;I sepoicri della famigUa Frangipane, e quello dell’ archeologo esploratore Pierrenbsp;Gilles da Alby, fatto erigere dal cardinale Giorgio d’ Armagnac, non istanno in S. Marconbsp;come vuole 1’autore, ma in S. Marcello. Vedi Forcella, op. cit. II, 306, 307.

(3) nbsp;nbsp;nbsp;Questi aggettivi alia Adinolfi sono raolto graditi all'autore, al quale si devenbsp;pure la creazione del « mons Caballinus », della « S. Maiia Populana » amp;c.

qA. Tiuchellius

tium cursubus, vocant, ad Carapum olim Martium veni; nam post exactos reges, populus direpta domo regia, agrum Tarquiniorumnbsp;Marti sacravit, qui inde dictus Campus Martius, fuitque extra urbisnbsp;portas, ut videtur innuere Appianus; de quo plura apud Strabonem.nbsp;Vocatus fuit et Tyberinus a flumine cui adiacet. Incipiebat ubi nuncnbsp;S. Laurentii aedes in Lucina et ad pontera usqueMilvium protendebatur.nbsp;Fiebant in eo exercitia quaeque ludicra, de quibus Horatius:

Cur apricum

Oderit campum patiens pulveris alque soiis amp;c.

In eundem lulius Caesar locum effodit et naumachian edidit, ubi post templum Martis quantum nusquam esset fecit. Huius naumachiaenbsp;putant relliquias extare, non procul a monte Trinitatis, olim collisnbsp;Hortulorum (i). Hic quoque tribus vocabantur ad comitia, ad novosnbsp;magistratus creandos, virorum quoque illustrium cadavera crema-bantur, ut de Sylla Appianus scribit, et hic funera imperatorum innbsp;divorum numerum referendorum ecferebantur, ut late apud Hero-dianum et Lipsium in Saturnalibus. In hoe etiam loco, Sulla quatuornbsp;hominum millia ut Florus, vel ,ix. millia ut author Virorum illustr.nbsp;et ut Valerius Maximus, quatuor legiones Marianas, contra fidemnbsp;publicam, trucidari iussit (2).

Tribunal in Campo Martio fuisse refert Vopiscus in Tacili vita. Ad septa campi Martii, columna est coclidis Antonini (3), a qua haecnbsp;regio nomen habet, altitudine 176 pedum, cum interiori cochlea etnbsp;gradibus 104, fenestelUs 156. luxta septa olim via Lata usque adnbsp;Capitolium, cuius relliquiae hodie extant in platea Sciarrae (4).

Fuit et hic via fornicata ad usum militum.

Templum olim Lucinae, de quo supra, sacellum habet, ubi olim basis illa nominatissima et horologium quod superioribus annis ef-fossum, miraculi instar fuit (5).

Huic prope est arcus Domitiani, qui nunc vulgo Tripoli! et Por-tugalli, quod Lusitanorum habitationes hic fuerint. Dionis abbreviator:

(1) nbsp;nbsp;nbsp;Su pretesi avanzi della « Kaumachia inter Hortos » vedi Buil. otch. com. 1894,nbsp;XXII, 297.

(2) nbsp;nbsp;nbsp;Q.ueste vaghe erudizioni dell’ autoré si riferiscono rispettivamente alle « Septanbsp;« lulia », alla piramide o meta di S. Maria de' Miracoli, all'ustrino Augusteo ai « Quattronbsp;« Cantoni ?gt; ed alla Villa pubblica, teatro delle stragi sillane.

(3) nbsp;nbsp;nbsp;Corr. « divi Marei »,

(4) nbsp;nbsp;nbsp;Forse allude all’ arco o fornice di Claudio, gli avanzi del qualc sono stati ca-vati in piazza di Sciarra. Uno de* bassorilievi (Helbig, Guidé, I, 407, n. 547) dell’ arconbsp;stava ancora affisso sul prospetto della casa Cafano, quando l’autore visitava Boma.

(5) nbsp;nbsp;nbsp;Sul pavitnento del « Solarium Augusti » con i segni dei venti a mosaico, e connbsp;Ie linee della meridiana di metallo dorato vedi De Rossi, NoU di iopoor. romana in Studinbsp;(¦ doe. di storia, a. 1882, p. 49 sg.

Iter Italicum

« Fuere », inquit, « arcus triumphales quos ei [Domitiani] plurimos « fecerant, disturbati »; de hoc Martialis;

Stat sacer et domitis gentibus arcus ovaiis.

Vide de hoc Fabritiura in Roma, et Marlianum (i).

Non procul hinc, legi in marmore hanc inscriptionem sepul-cralem;

Dis Manibus \ Ceroniae L. F. | Thaidis 1 Uxoris optimae | Agatho Aug. lifa. (2).

Hinc templa D. Augustini et S. lacobi Incurabilium, cum nosoconiio miserabilium conspiciuntur. Circum haec loca et versus collem Hor-tuiorum habitant mulieres publicae, quemadmodum in Esquiliis olimnbsp;et ad Circum in cellis antrisque subterraneis, ut autores sunt Lam-pridius et luvenalis (3).

Proximum est templura S. Rochi, ubi ruinae mausolei Augusti Caesaris sepulturae destinati, in quo plerique omnes Caesarianae fa-miliae conditi. Nam Suetonius scribit; « Caium matris patrisque ci-« neres mausolaeo condidisse », quod et in carmine ad Liviam innuitnbsp;quisquis fuerit author; quin et successores imperatores eo condi so-lere indicare videtur Xyphilinus, qui dicit Adrianum molem suamnbsp;sepulcralem eo extruxisse, quod mausoleum iam esset plenum. Hocnbsp;ad exemplum Cariae regis Augustus .vi. consulatu fecerat, circumie-ctasque silvas et arabulationes in usum populi iam turn publicarat,nbsp;unde miror quid Xyphilinus Dionis epitoraator scribat, Liviam etnbsp;Tiberium ei in Urbe sepulcrum aedificasse, idque Senatus decreto.nbsp;Occupabant eius nemora totam planitiem quae est inter Tyberimnbsp;et S. Mariam Populanam. Descriptionera huius vide apud Fabritium.nbsp;Obeliscus hie alter latet, alter vero qui diu ante templum in multasnbsp;confractus partes iacuit in area D. Mariae maioris erectus conspi-citur (4).

Cum pergerem ad portam Flaminiam, templum huic fere con-tiguuni S. Mariae de Populo, a quo et porta hodie nomen habet, intravi, ubi plurimas votivas tabellas suspensas vidi, et raarmor quonbsp;Sixtus III! hoc plurimis privilegiis ornarat (5); quem eius nominisnbsp;quintus pontifex hodiernus insecutus, in locum D. Sebastian! extra

(1) nbsp;nbsp;nbsp;Soll'arco di Portogallo vedi Bull. arch. com. 1891, XIX, 18 sg.

(2) nbsp;nbsp;nbsp;Vedi CorpuSf n. 14638.

(3) nbsp;nbsp;nbsp;II quartiere delle cortigiane, gia all'Ortaccio nelle vicinanze di piazza Condo-pula (Mome d’Oro), passó dall’altra parte del Corso, tra gli Orti alle Pratte e la vianbsp;Paolina (del Babuino), sul principio del Seicento.

(4) nbsp;nbsp;nbsp;II secondo obèlisco del mausoleo fu cavato nel 1781 da Pio VI, e collocato tranbsp;i oclossi del Quirinale.

(5) nbsp;nbsp;nbsp;Vedi Forcella, op. cit. I, 319, nn. 1196, 1197.

90 oA. ‘Buchellius

muros substituit, et patriarcali honore celebravit. De nomine Populi haec narrantur; hic olim populum Ingentem stetisse Neroni dicatara,nbsp;qiiam postea quidam pontifex quod ex ea demon christianos praete-reuntes saepe laederet, sustulit et templum in honorem D. Virginisnbsp;Matris fecit. In hac aede Jacob. Sansovinus fecit ex marmore duonbsp;sepulcra illustri artificio : Ascanio Mariae Sfortiae et Hieronnnö^Sa-vonensi cardinalibus. Hic quoque sepulcrura cum epitaphio Hermolainbsp;Barbari Veneti, viri clarissimi doctissimique (i). Pius IV pontifexnbsp;portam Flaminiam aperuit, ut refert Ferrutius in additamentis adnbsp;Marlianum, et viam Flaminiam stravit, niultisque in locis renovavit,nbsp;ac ipsi portae imposuit raarmor hoe epigrammate;

Pius ini Pont. Max. portam in hanc amplitudinem extulit, viam Flaminiam stravit, anno .iii. (2).

Sixtus V ante templum D. Mariae Populanae erigi curavit obe-liscum ex Circo Maximo traductum et literis hj^erogliphicis notatum, altum .cvi. palmas, citra basim, in qua antiqua inscriptio:

August! Caesar, imp .xii. Cos. .xi. Trib. pot. .xiv.

Extat haec apud Angelum Roccam lib. de hibl. Vatic, et in ap-pendice.

Eodem die Urbem egressus porta Flaminia, per pontem Milvium ultra .M. passus ab Urbe distantem, et a M. Scauro Sullae tempo-ribus primum factum, deinceps raultotiens ruptum restauratumque,nbsp;ut indicant vestigia, transiens, iter Florentiam versus arripui; ubi .v.nbsp;ab Urbe lapide, iuxta viam Aemiliam, vidi marmoreum sepulcrura,nbsp;emblematibus ornatura et epigrammate, quod vix legere potui. Credonbsp;tarnen ab aliis cum sit publicum lectum et collectum, quare ne frustranbsp;laborem, hoe tantum principium descripsi;

D. M. S. [ C, Vibi P. F. Mariani amp;c. j Reginae maximae matri ] karissimae (4).

Paulum progresso occurrebat Alexander Farnesius cardinal diu in Urbe expectatus (4).

In vinea Carpensi est inscriptio, cuius meminit Smetius fol. 23, huic addita sculptura Herculis contra Geriones, tres viros armatos,nbsp;pugionibus et galeis pugnantes.

(1) nbsp;nbsp;nbsp;Suite luirabili opere del Sansovino in S. Maria del Popolo, vedi Enrico Mac-CARI nel periodico UAfte, a, III, fascicoli v-viii, maggio-agosto 1900, p. 241 sg. Sulnbsp;sepolcro del Barbaro vedi Forcella, op, cit. I, 327, ». 1732.

(2) nbsp;nbsp;nbsp;Nel 1361.

(3) nbsp;nbsp;nbsp;Dato in rame da Antonio Lafreri nel 1531.

(4) nbsp;nbsp;nbsp;11 « Gran Cardinale » tornava probabilmente dal suo castello dl Caprarola,nbsp;Mort in Roma nel 1589, circa un anno dopo Fincontro col Buchell alia « Sepoltura dinbsp;« Nerone ».

Iter Italicum

II. Aliquot vicos ignobiles praetergressus, ad Montem Rossum perveni, ubi cum ex spina pedes laesissem, ac inde ulcus natumnbsp;esset, de reditu cogitavi (i).

Summa olim Romae fuerit cloacarum largitas necesse est, cum Dionis epitomator dicat, Neronem media nocte per cloacam in Ti-berim navigasse.

De martyrum cultu qualis olim fuerit testatur Cyprianus, nie-minit Marcellinus ethnicus author his verbis; « Quorum memoriam « apud Mediolanum colentes nunc usque Christiani, locum ubi sett pulti sunt ad Innocentes appellant » et quae paulo post.

Nescio an Montem Rossum dicara Saxa rubra esse, quorum meminit Cicero in Philippicis et Livius, lib. 2.

[Secundo ab hinc folio, ubi de templo S. Petri ad vincla ago, hoc addendum epitaphiura, quod in antiqua tabula pavimenti exstat;

Jo. IJ P, R. Salbo papa N. lohanne cognomento Mercurio ex sanctae Eccl. Rom.

presbiteris ordinato ex tit. S. dementis ad gloriam pontificalem promote

heato Petro ap. patrono suo a vinculis eius Severus presb. offert et it. P. C.

Lampadi et Orestis .mcc. urbiciilus Cerdinus est (2).

Est in vinea Carpensis, cuius hoc folio supra memini, Herculis statua Hydram crinibus tenentis, quae usque ad pubem tota foemina est pe-dibus in angues duos desinentibus] (5).

IV. Per viara Cassiam non procul a monte Mario, in quo olim Marianus exercitus priusquam Urbem intraret se continult, porta Petrinbsp;Romam reversus sum. Quo die tria haec vidi: Sixtum V cum suonbsp;comitatu ad templum Virginis maioris pergentem, hoc ordine: prae-cedebant cardinales multi suis lecticis et vehiculis, cum omni famu-latu sequebantur insidentes mulis episcopi, galeris viridl colore fim-briatis; inde familia pontificia in equis, purpureis vestimentis conspicua;nbsp;post lios ipse pontifex in lectica holoserica, familiari habitu, duobusnbsp;mulis portabatur, et facto digitis primis signo crucis, circumstantinbsp;populo benedicere videbatur, ad cuius adspectum genua in terramnbsp;flectebantur. Circuibant lecticam corporis custodes Helvetii miiites,nbsp;tergumque claudebat ala equitum lanceatorum saga purpurea in si-gnis. In oppido hinc Leonino genus supplitii Italis familiare, quodnbsp;vocant la corde; conderanatus vinctis in tergum manibus inverso

(1) nbsp;nbsp;nbsp;Allude probabilraente all’osteria di Grotta Rossa sulla Flaminia.

(2) nbsp;nbsp;nbsp;Vedi Armellini, Chiese, p. 209, L'iscrizione, che appartiene alFanno 532, ènbsp;pessimamenie trascritta dall’autore.

(3) nbsp;nbsp;nbsp;La descrizione di questo gruppo manca nel catalogo delJ’ Hondio (p. 16 sg.).nbsp;II cardinale possedeva due antiquarii; il primo nelle « dilitie antiche » sul dorso del Qui-riiiale, gli « horti Carpenses » degli epigrafisti; il secondo nel paluzzo e giardino delnbsp;Campo Marzio, passato dopo la sua niorte a Baldovino del Monte.

qA. ‘Buchellius

ordine, fune ex alto violenter demittebatur ad terram usque qua vi brachiorura iuncturae rumpebantur (i). Et circa vesperum funus car-dinalis Sabelli. lacebat in lectulo cadaver habitu solemni cardineo,nbsp;dormire credidisses, mortis ignarus; praecedebant taedae innumerae;nbsp;sequebantur atrati ex familia cuncti (2).

V. nbsp;nbsp;nbsp;Pontifex cum statuam aeream D. Petri coluranae Traianinbsp;iraposuisset, tormentis bombardariis ex mole Hadrian! explosis aliis-que cerenioniis dedicavit (5)-

[T. Rhenessius (4) milii narravit se vidisse Romae lapidem antiquum in quo mentio fiebat magistri Campi et Ballionum, unde con-staret olim plures ibi fuisse ludaeorum synagogas] (5).

VI. nbsp;nbsp;nbsp;Hoe die tractum Urbis versus portam Collatinam, quaenbsp;simul cum via Collatitia, ab oppido Collatia non procul Urbe deno-minata fuit; nunc vero Pinciana, a Pinciano senatore dicta, peram-bulavi. Circa hanc, Sulla gravissimo praelio contra Marianos ducesnbsp;conflixit. Mons bic Pincius, qui et collis Hortulorum, ubi templumnbsp;Trinitatis, fratrum franciscanorum, liberalitate regis Francorum alio-rumque piorum non ita dudura restauratum, pulcherrimaque picturanbsp;ornatum. Sub hoe templo locant quidam naumachiam August! (cuiusnbsp;supra memini) et extant fornicum relliquiae et multa concavitas (6).nbsp;luxta hoe templum sunt horti Mediceorum pulcherrimi, ubi leonesnbsp;aliaque animalia exotica servantur (7). Nee procul hinc, ad montisnbsp;radicem est collegium templumque Graecorum, a Gregorio Xlll Romano pontifice conditum.

Sixtus V anno 1588 templum Hieronimianum (aedicula fuerat vetusta, cuius tutelaris F. Felix de Montealto cardinalis) a funda-mentis erexit (8).

(1) nbsp;nbsp;nbsp;Di quest! luoghi destinati alia punizione del contravventori agli editti del go-vernatore di Roma rimane tuttora memoria nel «Porno della Corda » in via del Corso,nbsp;nel « vicolo della Corda » nelle piante prospettiche del Seicento amp;c. La Corda di Borgonbsp;stava di contro alia « Curia » o ufficio di polizia, con Ie annesse career!, residenza delnbsp;bargello, e archivio del notariato crimlnale.

(2) nbsp;nbsp;nbsp;II cardinale Giacomo morto a 65 anni nel 1587. Ai suoi tunerali assisterononbsp;trentanove Cardinal! e cinqnanta prelat!, per udire 1’ elogio funebre scritto da Pompeonbsp;Ugonio, Fu sepolto nella cliiesa del Gesü, a piedi delP altare di sant’ Ignazio,

(3) nbsp;nbsp;nbsp;Vedi Fea, Miscellanea, II, g sg. ; Bertolotti, Artisti lomhardi, I, 75 sg.

(4) nbsp;nbsp;nbsp;Compatriota e amico di Bnchellio.

(5) nbsp;nbsp;nbsp;Allude alia pietra sepolcrale di Betulia Paula (tra t proseliti, Sara), morta anbsp;86 anni e 6 mesi rivestendo la dignitd di madre della « Synagoga Campi et Bolumni».nbsp;Vedi Berliner, Geschichte der Judtn in Rom, I, 76, n. 27.

(6) nbsp;nbsp;nbsp;Vedi Lanciani, Git orli Aciliorum sul Pincio in Buil, arch. com. 1891, XX,nbsp;132 sg, ; Id. Forma urbis Romae, tav. I.

(7) nbsp;nbsp;nbsp;Credo inedita questa notizia sulla menagerie del cardinale Ferdinaudo.

(8) nbsp;nbsp;nbsp;S. Girolamo degli Schiavuni.

lier Italicum

Vil. Per forum olim Suarium iu.'ïta pahitium Columnensium, recta via tetendi in montem Quirinalem. Forum lioc iam maximanbsp;ex parte hortis est occupatum. Mons vero Q.uirinalis nunc Caballinus,nbsp;ab equis marmoreis, quos sessores pedites frenis retinent, vocatur.nbsp;Opus hoe Praxitelis et Phidii celeberrimorum sculptorum dicunt, anbsp;Tiridate, Armeniorum rege, Romam delatum. Quirinl nomen a templonbsp;Quirini defluxisse refert Varro, cui adstipulatur Ovidius:

Templa Deo faciiint, collis quoque dictus ab illo est.

Xyphilinus tarnen scribit Augustum templum Quirini extruxisse, 76 co-lumnis, quot annos vixerat, nisi hanc restaurationem dixeris. Huius quaedam vestigia extare dicuntur, quemadmodum et peramplae rel-liquiae thermarum Constantiarum.

Palatium hic suum Iiabet pontifex aestivale, ob aurae frigidioris lenimentum, raultis arboribus hortisque cultissimis insigne. Est et hicnbsp;turris, quam ex ornamentis Soli attribuunt. Est item aedes S. Vi-talis, quam olim Salutis fuisse credunt, ab lunio Bubulco dicatam etnbsp;a Fabio p'ctore coloribus ornatam.

Hinc versus portam Salariam unde via Salaria extra Urbem, a sale, quod e Sabinis adveheretur, dictam, olim etiam Quirinalis etnbsp;Agonalis, nunc Collina. Extant vestigia hortorum Salustianorum innbsp;valle profunda, vulgo Salusticum vocant, cui adhaerebat forum Sa-lustii, inter templum S. Susannae et portam Salariam. Hoe emitnbsp;Saiustius post praeturam Africanam cum hortis, de quibus Plinius etnbsp;Vopiscus. Nee procul ab hoe fuit templum Veneris, ubi ingens proe-lium dubia victoria inter Sullam et Marianos accidit, ut Appianus

author, qui et portam crate iam tum ferrea munitam refert.....

VIII. Vidi Ugonem Lobencum Alvernum, magnum Rhodiorum magistrum, Romam quam plurirais comitatum sacris equitibus Mc-litanis intrantem, occurrentibus purpurei Senatus in mulis dornino-rum famulis, galeris cardineis in tergum pendentibus ornatis. Ubi innbsp;Capitoiium perventum esset, variis mus’cis instrumentis, quibus ite-rum ad raoleni Hadriani pontemque Aellum exceptus fuit (i).

Quo tempore templum DD. Bonifacii et Alexii perlustrando, vidi Alexii, ut m3'stogogi narrabant, corpus, dicebaturque D. Virginisnbsp;imago, quae in Edissa urbe locuta fuerat, ibidem conservari. Huius

(l) Ugo de Loubens de Verdalle, gran priore di Tolosa, generale di artigUeria e gii ambasciatore di Malta a Roma, eletto gran maestro il 12 gennaio 1582. L'ingressonbsp;trionfale del quale paria Tautore ebbe luogo sui primi del 1587. II gran mnestro eranbsp;ajcompagnato da trecento cavalieri, e prese alloggio in Vaticano nell’appartamenionbsp;abitato da Carlo V e da Cosimo I. Sisto V lo creó cardinale dell’Ordine dei diaconinbsp;nel concistoro del ï8 dicembre 1587.

94 OA. Hiichellius

fabulae vel ut mihi videtur ab iraperitis hominlbus confictae historiae meminerunt legendae istiusniodi superstitiosis prodigiis plenae, etnbsp;testatur Chronicon Martinianum eiusraodi nugis refertura (r).

Ill pavimento hoe legebatur mediae antiquitatis epitaphium;

Heu scelus elusae verbis fallacibiis Evae Quo quasi fermento solviuir omnis liomo,

Forma venusta nimis putris est sub marmore pulvis,

Squallet et in tenebris forma venusta nimis,

Dum steterat solido producta genimine ciaro,

Clarior ipsa quideni vicerat ore diem Foemina dives opum, dives quoque foemina morum,

Ubertim binis accumulata bonis Quae miserans multis, multuni dispersit egenis,

Non abigens Christi membra minora Dei,

Donium rediens pfaeterivi templum Crucifix!; quod est pulchris inventionis S. Crucis picturis ornatum, in cuius vestibule legebatur:

Sautissimi Crucifixi j ampllss. sodalitas [ Alexandro et Ranutio | Farnesiis j S. R. E. episcopis | Cardinalibus patronis [ Adiuvantibus | Oratorium hoe extruxit et |nbsp;ornavit ann. 1568 (2).

IX. nbsp;nbsp;nbsp;Ut in praxi Romana me exercerem paululum, conveni, intercedente Philippo Hurnio Buscumducensi amanuensi, cum Antonionbsp;Guidotto Romani archivii notario, de dando ei scribendo operani.nbsp;Fuerat hoe archivium, non ita nuper a Celesio Franco-Gallo, e variisnbsp;scribarum officinis, in unum, pontificis authoritate, collectum (3).

X. nbsp;nbsp;nbsp;Per altam seniitam a thermis Constantinianis et dorso Qui-rinali, ad portam Viminalem, ob viniinum propinquis in locis fre-quentiam sic dictam, olim perveni, quae et Figulensis, quod extranbsp;cam primo essent figulinae, et Nomentana, ut nunc D. Agnetis etnbsp;Pia, vocabatur. Nomen ultiraum, a restauratore Pio IV papa, possidet,nbsp;ut ex marmore ibi collegebatur;

Pius JIII pontifex maximus portam Piam sublata Nomentana exstruxit, viam Piam aequata alta semita duxit.

Hinc via Nomentana ad priraum railliare ingressus sum templum, satis piilchrum, variis ex marmore coluninis musiveisque picturis ornatum,nbsp;quamvis longa vetustate gravatum, restauratore opus habeat. Dicitur

(1) nbsp;nbsp;nbsp;Sulla falsitd delle leggende riferibiU ai Ss. Bonifacio ed Alessio, vedi Duchesne,nbsp;in Mélanges d’arch. d d’his'.oire, X, 225 sg.

(2) nbsp;nbsp;nbsp;L’oratorio detto di S. Marcello,

(3) nbsp;nbsp;nbsp;La notizia si riferisce forse all’ archivio urbano degU atii notarili, benchè la suanbsp;istituzione dati non dal tempo di Sisto V ma di Pio IV. Questo ponte6ce aveva nominatenbsp;nel 1562 Giulio dell’Orologio e Vincenzo Stampa «custodes archivii in curia Capitoliinbsp;« erigendi pro scripturis notariorum defunctorum ». Vedi Arch, di Stalo, vol. 3920, c, 492,

Iter Italicum

Agnetae virgin! dicatum. Aliquot ad hoc gradibus ascenditur (:) mo-nasterium, vero buic additum, ruinis iani proximura, desertumque perie videtur. Honorius I pontifex condidisse fertur, Blondo et Platina te-stibus. In eius seplis, turris est rotunda sanctae Constantiae, divinbsp;Constantin! filiae, dlcata. Dicitque Platina, cui adstipulatur in fron-tispicio raarmor, ab Alexandro IIII pontifice teniplum hoc testu-dineuni redditum, et ad cultum divinuni transktum, qui, et suis ma-nibus, Constantiae aratri dicavit, cuius corpus, ad Urbem translatumnbsp;ab imperatore Gallo, et in suburbano viae Nomentanae post prl-mum lapidem sepulcro maiorum illatum est, ut author est Porapo-nius Laetus. Bacchj hoc teinplum fuisse antiquariorum omniumnbsp;consensus est, duplici ordine coluninarura varii marmoris ornatur,nbsp;sepulcrunique Constantiae porphyreticiim ibi spectatur, etiamnumnbsp;pulcherrimum, pueris vinis ferentibus et pavonibus ornatum; quarenbsp;vulgus imperitum Bacchi sepulcrum vocat.

In hoc templo papa feriis divae Agnetae solet conficere et consecrate lanain, ex qua pallia episcoporum hunt, hoc modo: cumin missa canitur Agnus Dei, super altare ponuntur duo agni candidi,nbsp;qui hinc traduntur subdiaconis S. Petri, hi mittunt illos in pascua,nbsp;suoque tempore tondent, ex qua lana permixta reliquae lanae quumnbsp;in filura deducta fuerit parantur pallia, latitudinis 3 digitorum, abnbsp;humeris propendunt in pectus, atque renes, ad extremum sunt laminae plumbeae tenues eiusdem latitudinis. Ad hunc modum contextanbsp;deferuntur ad corpora Petri et Pauli, ac certis ibi precibus expeditisnbsp;relinquuntur per noctem unam. Altera die siibdiaconi recipiunt etnbsp;honesto loco reponunt, quousque quis archiepiscopus opus habet,nbsp;qui vel per procuratoren! vel per se dari petit, traditis autem multisnbsp;cum caeremoniis deferentibus mandatur, ne supra noctem unam, sinbsp;modo fieri possit, in eodem loco subsistant. Cereraoniae hae cumnbsp;nugarum instar videantur et si puritatem christianae fidei inspicias,nbsp;certissima censura, alia ratione nee argumento maiori probatas irinbsp;arbitror, quam hac Livii sententia : « Eludant nunc licet relligionemnbsp;« Romani, quid nani est si pulli non pascentur, si ex cavea tardiusnbsp;«exierint, quid si accinerit avis? Parva haec sunt; sed parva istanbsp;«non contemnendo, maiores nostri maxumara hanc rempublicamnbsp;« fecere » (2),

(1) nbsp;nbsp;nbsp;Corr. «f descenditur ». La basilica era stata devastata nel Sacco del 1527. Lanbsp;restauró il cardinale Spada Veralli nel 1620, nella quale occasione furono ritrovati glinbsp;otto mirabili rilievi marmorei, che si conservano ora nel vestibolo del palazzo Spada-Capodiferro (Hhlbig, Guide, II, 161 sg.), 1’ Ercole che uccide 1’ Idra ora nel museo Ca-pitolino (ivi, I, 295) ed altri marmi scritti e scolpiti.

(2) nbsp;nbsp;nbsp;Sulla cerimonla degli agnelli e dei pallii vedi le notizie ricavate dall’Armellininbsp;(^Chiese, p. 854) dall’archivio di S. Pietro in vinculis.

qA. Huchellius

XVI. Obambulans in Exquiliis, ubi Propertius olim habitasse dicitur, qui has vocat aquosas hoe versu:

Disce quid Exquilias hac nocte fugarat aquosas Cum vicina meis turba cucurril agris.

Post varios viarum amphractus, intravi locum vulgo Septem sale dictum, a FI. Vespasiano, ut creditur, ad usum pontificum factum;nbsp;quod videtur indicare marmor ibidem repertum, hac inscriptione:nbsp;Imp. Vespasianus Aug. ] Pro Collegio Pontificum | Fecit (i).

Cum tamen sit vicinum thermis Titianis, ex eius relliquiis putarem. Sunt cubiculi oblongi .ix., quorum .vii. intravi. Singuli erant longinbsp;137 pedes, largi 17, alti 12, erantque fornicato et reticulato operenbsp;pulcherrimi, et ostia dexterrime collocata ad invicem spectantia, ita,nbsp;ut quocunque oculos diverteres, idem ordo et numerus ostiorumnbsp;conspiceretur.

In reditu templum D. Silvestri ingressus. Diomedis Caraffae cardinalis, qui multis hoc ornaverit monumentis, vidi sepulcrum etnbsp;hanc de fundatione tetnpli inscriptionem:

Templum hoc beatus Silvester in praedio Exquitii extruxit, vasis aureis honestavit, eisdemque nec non fructibus Constantinus imperator copiose dotavit. Sym-maclius pontifex diruptum restituit, a Sergio luniore in hanc formam redactumnbsp;illustratumque Sanctorum relliquiis S. Martini PP. et Silvestri item pontificis,nbsp;sub Leone Itll picturis ornatum.

Santorum hie praeterea corpora conservari dicuntur pontificum Fa-biani, Stephani, Soteris, Innocentii, Anastasei; episcoporum vero Leonis et Q,uirini.

In pavimento hoc est antiquo in marmore epitaphium:

C. Cameri[nn]us | Crescens | Archigallus Matris Deum | Magnae Ideae pimHII j Attis y Populi Romani | Vivus sibi fecit et | Camerio Ecuratiano | Lib. suo ceteris [ Autem libertis utrius ] Que sexus loca singula | Sepulturae causa | H. M.nbsp;H. E. N. S.

Idest hoc monumentum heredes eius non sequitur.

Est et hoc:

Positus est hie Leontius presbiter olim Stiliconis Cons. .11. (2).

Turn per radices Esquiliarum via quae olim Suburra, impudicis mu-lieribus et foro return furtivarum famosa, ad portam Laurentianam

(1) nbsp;nbsp;nbsp;Pessimamente trascritta. L’ara era stata s:operta «in una vigna appresso allenbsp;«Capocce» I'S gennaio 1509. Vedi üaii. arc/j. com, 1891, XIX, 199, e il C. T. L,nbsp;VI, n, 369.

(2) nbsp;nbsp;nbsp;Sulle iscrizioni di S, Martino ai Monti vedi Forcella, op, clt. IV, 1-31; C. /.nbsp;L. VI, n. 2183, e FiLiPPiNi, Ristretlo di Uilto quello che apparliene amp;c. Roma, Fei, 1639.

olim Esquilinam, Metiam quoque dictam putat Fabritius, eanderaque Praenestinam Procopius, Tiburtinam Fulvius et alii vocant, Tauri-nam etiara dictam ob tauri caput quod etiamnum in prima eius facienbsp;celatum videtur, putat Leander, perveni, extra quam de nocentibusnbsp;supplitium sumptum olim indicant Tacitus, Plautus, Horatius (i). Hienbsp;formas aquaeductus Martii vidi, quae sunt extra muros via Tiburtina.nbsp;Aqua autem Martia ex Fucino lacu post Appiam et Annienem, annonbsp;ab U. C. .Dcviii. a Marco Titio praetore in Urbem ex senatusconsultonbsp;deducta, et in Capitolium delata,. ut latius Frontinus refert, inde pernbsp;Augustum et M. Aurelium imperatores, restaurata est (2). Extat etnbsp;apud Dupois, nuramus Martii Philippi, hac inscriptione: aova mar.nbsp;Non procul hinc in Roma Ligorii est templum D. Bibianae, quod

sacrum Aesculapio fuisse quidam volunt.....

XVIII. Roraanus pontifex maxiraus Sixtus V, ante pontificatum Felix de Monte alto ex Sabinis, ordinis Franciscanorum generalis, octo

in Senatum purpureum allegit, presbiteros .vi., diaconos duos, nenipe Fredericum Boromaeum, iuvenem adhuc, Mediolanensem et Ugonemnbsp;Lobencum Alvernum, Melitensium equitum praefectum, turn Schipio-nem Gonzagara p,atriarcham Alexandriiium, Petrum Gondium, Flo-

(1) nbsp;nbsp;nbsp;Confonde la porta Tiburtina delle mura di Aureliano e di Onorio con la portanbsp;Esquilina delle mura di Servio. Sul «Forum Tauri in Exquiliis » vedi De Rossi, Bull,nbsp;arch. com. 1890, XVIII, 280 sg.

(2) nbsp;nbsp;nbsp;È superfluo notare gli error! contenuti in questo paragrafe*.

Archivio della R, Societd romana di storia patria, Vol, XXIV. 7

qA. ‘Buchellius

rentinum episcopum, Parisiensem, lohannem Mendozam, Hispanurn, archiepiscopum Genuensem et Gabrielem Paleotum monachum (i).

XXII. Arcum Galieni imperatoris transiens, in dorso Esquilii, prope templum D. Viti in Marcello, templum D. Praxidis intravi, pul-crum sic satis et ornatum, in quo 2300 martyrura relliquiae conser-vari dicuntur. Estque ibidem oratorium quod foeminls intrare nonnbsp;permittitur; ubi columna qiiaedam marmorea (huius qua hic deli-neatur formae), ad quant flagellatum Christum servatorem a ludeisnbsp;ferunt, Hierosolymisque per lohannem Columnam cardinalem trans-latam, pontifice Honorio III sedente, anno christiano 1223. Teraplinbsp;vero huius caetera memorabilia ab Onuphrio Panvinio satis enar-rantur.

Hac quoque iter ad S. Mariam Maiorem ad praesepe, ubi prae-sepe Servatoris nostri summa relligione servari creditur, cuius oratorium candidissimo politissimoque marmore restauravit Sixtus V pontifex maximus in eoque sepulcrum slbi et Pio V papae facit, addita

statua.....cum rebus ab ipso olim vivo gestis, ex marmore expressis,

ac praecipue bellum Gallicura et Turcicum. Epitaphii vero hoe est caput:

Pio V Pont. Max. | Ex ordine Praed: f Sixtus V Pont. Max. [ Ex ordine Minor. [ Grati animi monumentum.

Plus V gente Gisieria Bosci in Liguria natus theologus eximius amp;c.

Fuerat Sixtus in cardinalitium ordinem per Pium hunc lectus.

In eodem teraplo sepulcrum marmoreum elegantis sculpturae Martini V pontificis, ex familia Coluranensium. Alexandra quoquenbsp;Sfortiae cardinal! monumentum inveni. Caetera ample apud Onu-phrium.

In huius templi area Sixtus V papa erexit obeliscum, ex August! mausoleo transvectum, cuius iam memini. Color est ut Vaticani, minornbsp;vero est nee integer, quamvis vario artificio coniunctus. Huic quaenbsp;sequuntur inscripta nigro colore leguntur:

Christum Dominum | Quem Augustus | De Virgine | Nasciturum | Vivens adoravit' Seque deinceps | Dominum [ Dici vetuit j Adoro.

(1) Federico Borromeo fu creato cardinale del titolo di S. Maria in Domnica, a soli 23 anni, it giorno 16 dicembre del 1587. Nella stessa occasione ricevettero la por-pora Ugo de Loubens de Verdalle, gran maestro dei cavalier! di Malta, Scipione Gon-zaga del titolo di S. Marla del Popolo, candidato al trono pontificio dopo la morte dinbsp;Urbano VII, Pietro Gondi, o Gondy, oriundo fiorentino ma francese di nascita, vescovonbsp;di Parigi per lo spazio di ventotto anni, cut Sisto V fece dono di tin celebre quadro dinbsp;Michelangelo nel giorno della sua creazione a cardinale del titolo di S. Silvestro in Ca-pite, e Giovanni Mendoza da Guadalajara, il piü venusto membro del sacro collegio.nbsp;Qtianto a Gabriele Paleotto 1’ autore è caduto in errore, avendo ricevuta la porpora enbsp;il titolo dei Ss. Nereo ed Achilleo, non da Sisto V, ma da Pio IV ai 12 marzo del 1365.

Iter Italicum

Sixtus V Pont. Max. | Obeliscum j Aegipto advectum ] Augusto | In eins Mausoleo | Dicatnm | Eversum deinde et | in plures confractum | partes | In via ad Sanctum ! Rochum iacentem ; In pristinam faciem | Restitutum j Salutiferae cruci |nbsp;Felicias | Hie erigi iussit An. D. | .mdlxxxvui., Pont. .11.

Christus ] Per invictam \ Crucem ; Popnio pacem | praebuit | Qui | Augusti pace | In praesepe nasci j voluit.

Clnisti Dei ' In aeternum viventis \ Cunabula | Laetissime colo, | Qui mortui [ Se-pulcro Augusti I Tristis ] Serviebam.

Non procul hinc teraplum Antonii, ubi pridem Antoniana tem-ptatio depicta conspicitur, iuxta quod olim lucus lunonis Lucinae. Est et ibidem in domo privata statua quaedam marmorea, nescio annbsp;Commodi Antonini, et antiquum marmor quod Fabritius extra portamnbsp;Collinam via Salaria inventum tradit, quod hoc ordine ibi legiturnbsp;inscriptum:

Imp. Caesar M. .\urelius ' Antoninus Augustus | Germanicus, Sarmaticus et | Imp. Caesar L. Aurelius |Commodus Augustus \ Germ. Sarm. iSc. | Hos lapides con-stitui iusserunt | Propter controversias quae inter | Mercatores et Mancipes j Ortaenbsp;erant uti finem | Demonstrarent vectigali j Forencularii et Ansurii | Promerca-lium secundum | Veterem legem semel dum- | taxat exigundo (1).

Ultra Esquilias locus erat olim Puticuli vocatus, ubi commune sepulcrum erat miserae plebis, a corporura putredine sicdictus, quamvisnbsp;ex sepulcrorum ornatu, ut Marlianus vidisse se testatur, posterioribusnbsp;teraporibus et divites illic fuerint sepulti.

XXIIII. Apophoreta mittuntur, et in Capitolio tribus ac tribuni dulcibus et ientaculis excipiuntur.

XXV. Statua Marfori quam Maris fluvii antiquitus fuisse cre-dunt, famosis libellis vulgo Celebris, quae diu in angulo quodam retro Capitolium iacuerat, loco mota, ubi et inventum labrum marmoreumnbsp;summae magnitudinis, ac deinde ad Capitolium translata, ut fontinbsp;serviret, quern eo pontifex non exiguo sumptu deduxerat, unde sum-pserant quidam occasionem, ut querentem de vini caritate Marforiumnbsp;inducerent (2).

XXVII. Ingressus thermas Diocletiani circa templum D. Su-sannae, cuius Pollio, Vopiscus, Laetus, Victor, Marlianus et alii ample meminerunt, tanti operis ruinas obstipui, et vix lacrimas tenui obnbsp;temporum rerumque tarn variam vicissitudinem. Quidne non consu-mitis anni?

(r) La «domus privata», nella quale non una, ma moltissime opere d’arte eran conservate, apparteneva a Federico Cesi. Piü tardi prese il nome di villa Caserta. Vedinbsp;C. I. L. VI, n. 1016 a. La villa Cesi occupava suolo gid appartenente a Vezzio Agorionbsp;Pretestato. Vi fu ritrovata nel 1591 la statua della vestale Celia Concordia. Vedinbsp;degU scavi, 1883, tav. xviii, n. 4.

(2) Vedi Bull. arch. com. 1900, XXVIII, 3 sg.

qA. Tiuchdhus

Certe Roma olim non honiinum sed imniortalium potius Deorum videtur fuisse habitaculum. Extant vestigia tubarum, vasorutn, fistu-larum, oppidi instar. In minis coenobium Cartusiorum monachorumnbsp;exstructum, cum olim aedes S. Crucis inhabitarint, ut testatur Onu-phrius (i). Nunc templum amplum ex muris thermarum, auspitiisnbsp;Pii nil pontificis extruitur; cuius nomen a S. Maria Angelorumnbsp;sumptum. Epitaphia hie leguntur Pii IV Medices pontificis maximinbsp;et Alciati cardinalis. Pictura quoque conspicitur venusta lulii Par-mensis et Pauli Palmalinensis clarorura pictorura (2).

luxta has termas est monasteriura D. Bernard! a Sixto V pon-tifice Romano exstructum, ad cuius frontispicium haec legitur in-scriptio:

Sixto V Pont. Opt. Max. Quod pauperibus virginibus viduisque servandis conser-vandisque monasterio collegio atque institulo aedes donavit; sodalitas D. Bcr-nardi P. 1587 (3).

Sunt etlara in ipsis thermarum minis granaria romana hoc epi-grammate notata;

Gregorius XII[ Pont. Max. adversus annonae difficultatem subsidia praeparans, hor-reiim in tliermis Diocletianis exstruxit, anno iub. 1575. Pont. .iiri.

Sixtus vero V ad thermas deduxit et restauravit aquam Clau-diam, opere nondum adhuc perfecto, ad cuius ornatum Sphinges quae ante porticum Agrippae eo transtulit. Hanc Claudius imperator, testenbsp;Frontino, primus in Urbera ex fontibus Curtio et Cerulio deduxit. Suetonius a Cato (in Ctiio, cap. xx) inchoatum et Claudio (in Claudio,nbsp;cap. xix) perfectum eins aquaeductum scribit. De hac haec legitur ibinbsp;inscriptio:

Tiberius Claudius Drusi Fil. Caes. .A.ug. amp;c. | aquas, Claudiam ex fontibus qui vo-cabantur \ Cenileus et Curlius a. mill, .xxxxv., item ] Anienem novam amp;c. impensa sua in urbem perducendas curavit.

Vespasianus inde et Titus Caesares collapsas restaurarunt, ut ex epigrammatibus huius urbis colligitur, et iis quae ad portam Neviainnbsp;extant. Sixtus V hunc aquaeductum suo nomine Felicem dixit, denbsp;quo videndus Ferrutiiis ad Marlianum et extat inscriptio ad portamnbsp;S. Laurentii arcui ipsi erecto insculpta, qua contlnetur Sixtum pon-tificera aquaeductum Felicem subterraneo rivo millluni passuum 13

(1) nbsp;nbsp;nbsp;Vedi Bull. arch. com. 1895, XXIII, 87.

(2) nbsp;nbsp;nbsp;II cardinale Francesco A.lciato era stato protettore deU'Ordine dei Certosini, enbsp;perció ebbe sepoltura in S. Maria degli Angeli.

(3) nbsp;nbsp;nbsp;La chiesa e il monastero di S. Bernardo furono edificati non da Sisto V, manbsp;da Caterina Sforza contessa di S. Flora 1'anno 1 594gt; nel sito gii occupato dai giardininbsp;Bellav»

Iter Italicum

substructione arcuata .vii. suo sumptu extruxisse anno 1585, pontifi-catus .1. (i).

XXVIII. Ad portam S. Mariae Maioris ambulando deveni, quam olim Neviam, propter vicinam silvam Neviam; a Plinio vero Labi-canam, ab aliis Radusculam et Arcuariam, diversis opinionibus di-ctam tradunt, quam cum viis restauravit Sixtus V pontifex, operanbsp;condemnatorum, ubi in arcu marraorea haec legitur inscriptio:

Sixtus V Pont. Max. vias utrasque ad Santatn Mariam Maiorem et ad S. Mariam Angelorum, ad populi commoditatem et devotionem longas latasque sua im-pensa stravit, anno Dom. 1585, pontificatus .1. (2).

Revertens deinde via ad S. Mariam Maiorem, vidi trophaea C. Marti de Cimbris satis Integra, de quibus Suetonius (in lul. cap. xi,nbsp;et Velleius, lib. 2) ad haec verba; «Trophaea C. Marii de lugurthanbsp;«deque Cimbris atque Teutonis olim a Sulla disiecta restituit»,nbsp;et aquae Virginis aquaeductum (hanc nunc Triviam vocant) quamnbsp;M. Agrippa, C. Sentio, et Sp. Lucretio consulibus ex agro Lucullanonbsp;Romani traduxit, Nomenque habet a virguncula quae venas mon-straverit, ut scribit Frontinus et Claudius imperator restituit, quem-admodum ultimo lulius II pontifex maximus cum hoc epigrammate:nbsp;« Publicae commoditati» (3).

Meminit huius quoque Martialis.

Fecit et Sixtus viam Felicem ex suo nomine dictam, de qua haec inscriptio:

Sixto V pontifici maximo quod viam Felicem aperuit, stravitque, pontificatus sui anno .1. 1585.

Pontifex circa hoc tempus solet imagunculas quasuam effingere, in formam agni, ex alba caera oleo delibuta, has afSrmat de collonbsp;suspensas peccata hominum aeque purgare ac Christ! sanguis amp;c.nbsp;ut in libro. Caeremoniarum pont. I (sect. 7) scribitur:

Balsamus et caera munda cum cbrismatis unda Conficiunt agnum; quod munus do tibi magnum.

Foute velut natum per mystica sanctificatum,

Fulgura de sursum depellit, omne malignum Peccatum frangit, ut Christi sanguis et angit,

Praegnans servatur simul et partus liberatur amp;c.

(1) nbsp;nbsp;nbsp;Si tratta dell’antica Alessandrina, non della Claudia. Sui lavori di Sisto V, sulnbsp;fornice presso porta S. Lorenzo, Sulla mostra di Termini, vedi Lanciani, I Commentariinbsp;di Frontino, cap. X, p. 177.

(2) nbsp;nbsp;nbsp;Vedi Huebner, Sixte Cinq, II, 75 sg. (livre sixième, L’Aiguille) e Stevenson, Top, e man, di Roma nelh pitiure a fresco di Sisto V Sec.

(3) nbsp;nbsp;nbsp;I due trofei marmore! che ornavano la fontana d’Orfèo, furon tolti di postonbsp;nel 1591 e trasferiti alia piazza del Campidoglio. Vedi Helbig, Gu.de, I, 268 sg.

Q/l. ‘Buchelliiis

De his quoque scribit Henr. Corn. Agrippa, lib. III Occiiltae Phil. cap. 63, quales ex donatione Cuijnretorvii non superstitionis, sednbsp;demonstrationis ergo habeo (i).

XXIX. nbsp;nbsp;nbsp;In Esquilinis obarabulans hortos vidi Moecenatis, innbsp;quibus olim privatus adhuc Tyberius habitavit, teste in eius vitanbsp;Suetonio (cap. xvi); ubi et turris illa Moecenatis, ex qua Nero in-cendium Urbis famosum spectasse (Suet. in hJer. cap. 38), et Ilii exci-dium exultans cecinisse legitur. In reditu vidi hortos quos magnificosnbsp;prope aedem D. Mariae Maioris exstruit pontifex, et iam ante privatus senator purpureus incoeperat. Supra facultatum magnitudinem,nbsp;ut ferunt, Gregorium Boncompaignum ante hunc pontificem Roma-num qbarabulantem hos inspexisse et interrogasse cuius essent? eiquenbsp;redditum Gregorium pontifice dignum opus, et supra vires pauperisnbsp;senatoris, praesagio, ut quidam interpraetabantur, futurorum. Verumnbsp;siqui sibi hac pontificiorum porapa plaudunt, Cyprianum adversusnbsp;Nonatianum scribentem de simplicitate praelatorum legissent, me-cum non tam improbarent quam prorsus damnarent omnium nostro-rum antistitum fastum, regiae vltae irao tyrannide quam pontificiaenbsp;verae proximiorem (2).

XXX. nbsp;nbsp;nbsp;De regimine Urbis, pauca addam. Loco consilium nuncnbsp;sunt duo conservatores; sunt praetores item duo et gubernator unusnbsp;qui ius reddunt et res Urbis curant praeter minorem magistratum.

Indices rerum causarumque civilium sunt multi, qui auditores vel indices referendarii dicuntur. Horum collegium Rotae nominenbsp;notatur, his pontifex ad quem omnes primum supplicationes et li-belli diriguntur causas controversas committit, et ab eorum sententiisnbsp;ad eundem appellatur. Horum iudicum offitia sunt pontifici lucrosanbsp;admodura, venduntur enim aliquot millibus ducatorum. Ex his quoquenbsp;saepenumero cardinales creantur, qui nescio cuius instituto, vel no-biles vel doctores esse solent.

Lorarii qui Italis isbirri dicuntur magno ab hoe pontifice numero aucti, ad reprimendara exulum licentiara, qui grassando infe-stam totam tenent Italiam. Hos vero optumo, olim a Venetis excogitate commento, comprimit Sixtus V pontifex tribus publicatis edictis, primo veniam delictorum poenitentibus indulget; secundonbsp;praemium oedsoribus promittit; tertio, impunitatem et praemia mul-taque privilegia pollicetur; quo postremo mutuo ipsis diffidentiamnbsp;et metum socialem incutit. Leges romanae de servis olim fugitivis

(1) nbsp;nbsp;nbsp;Sul rito Agnus Dei di cera vedi Bibliografia in Moroni,nbsp;ï, 128-130.

(2) nbsp;nbsp;nbsp;Sugli « liorti Montaltini » a S. Maria Maggiore e suil’ incidente di Gregorio XIIInbsp;vedi Hüebner, op. cit. I, lib. II, § iv, p. 234.

Iter Italiciim

latae adsiniiles, nara cavent, lie fugitivi adniittaiitur in saltum, nec protegantur a villicis aut procuratoribus possessionum, et muleta sta-tuunt, qui magistratui exhibuisset veniam in anteactum dedere adi-turaque militi vel pagan! aperuere, ad investigandum in praedia velnbsp;senatorum vel paganorum (lib. I, Da servh fug.) (i).

XXX. Hie pontifex Romanus Sixtus V, ante pontificatum, Felix de Monte Alto, summus Franciseanorum praefeetus, et haereticae pra-vitatis inquisitor, euius posterioris munus infelieiter in Venetosnbsp;tentavit, cum ibidem quemdara ex .senatorio ordine virum suspectaenbsp;relligionis reum fecisset, euraque propria autoritate custodiae tradi-disset; cuius rei tanquam insolitae Senatus Venetus impatiens, nihilnbsp;obstante pontificia authoritate, hominem tradita caerea ante eius exi-tum e finibus Venetis decedere iubent (2). Obscuris admodum nata-libus ortura fama publica probat, et pauperculi villici e Monte Alto,nbsp;oppldo in Brutiis (3) (cuius imperium cum titulo ducatus filio suonbsp;notho dedit Ferrandus, primus Arragonius rex Neapolitanus), filiumnbsp;qui cum oves paternos pasceret admodum puer, a fratribus franci-scanis assumptus ob indolem et educatus fuit, quamvis non desint,nbsp;qui falsissime a ducibus Montealtanis eius originem deducunt.

Initio pontificatus, cum Urbs inopia frumenti laboraret, naves et mercatores qui Anconam appulerant detineri Romamque deduci cu-ravit, tanta nam fuerat annonae inopia, ut Romae cum pontifici ac-clamaretur more solito, hae voces audirentur; « patre sante fatte lanbsp;« paniotte grande »; eoque facto, populi favorem sibi denieruit, quamvisnbsp;alioqui vir austerus et senectutis vitio morosior haberetur. Q.uaedamnbsp;enim ab initio severitatis edidit exempla; Henricos Borbonios Na-varraeum scilicet et Condaeum excommunicavit, cuius exemplarnbsp;apud me habeo, etiaro per Hotomannum oppugnatum, Pauloquenbsp;lordano Ursino ad se venienti, et de pontificatu gratulanti, venianiquenbsp;anteactorum iara condonatorum (cum eius consilic Corambonus pon'-tificis sororis maritus a patre Ursino fuisset trucidatus) petenti re-spondit: « Cardinales facile vindictam remittere », quo ille responsunbsp;nil pacatum ab ipso exspectans, cum familia Patavium discessit. Ediditnbsp;quoque bullam Pii V, de filiis presbiterorum, quani Gregorius iamnbsp;improbaverat et multi adhuc ut iniquam damnant. Edictum praetereanbsp;contra validos mendicantes edidit, et invalides condito collegio con-gessit, quibus necessaria tribuit. In consanguineos et amicos fuitnbsp;summe liberalis; ex sorore nepotes, unum fecit Romanae urbis gu-

(1) nbsp;nbsp;nbsp;Veil Huebnkr, op. cit. I, Hb. Ill, Les Bandits.

(2) nbsp;nbsp;nbsp;Vedi Huebnkr, op. I, lib. IIgt; Le Conclave.

(3) nbsp;nbsp;nbsp;Avrebbe dovuto dire « in Piceno ».

104 qA. ‘Buchellius

bernatorem; alterum cardinaleni, ac Bononiae nomine pontificio re-ctorera; neptem etiam pauperculae et extremae sortis mulieris, quae linteamina purgare erat solita, filiam, ut principem mulierera obser-vari iussit, nee nisi esseda et multo famulatu in publicum procederenbsp;voluit, ac pro ea ducum filios matrimonii causa sollicitavit. Aeter-nitatis fuit admodum avidus, et famam etiam operibus publicis pe-rennem quaerere studiit, eamque ad rem profusissimae liberalitatisnbsp;fuit; caeterum privatus rei videbatur attentior.

Cum quodam die Farnesius pro captivo precaturus pontificem adiisset, idque ipse suspicaretur, cuidam ex sua familia in aurem dixit,nbsp;ut statim captivo laqueo vita adiraeretur, ac tum audiit cardinalem.nbsp;mortemque captivo deprecanti, reddidit, se id eius precibus conces-suriim si viveret; gratias egit pontifici Farnesius, et subito ad car-cerem properans strangulatum invenit; quare iratus, monachi lianenbsp;esse gratiam dixit; quod ad pontificem deferens carceris custos, misitnbsp;qui Farnesium accerserent, qui cum de more ad eius pedes procum-beret, sic sinit per mediam horam iacere, ac causam admirantem,nbsp;hoe response dimisit: « haec monachi est iam gratia, quem si iterumnbsp;« irritaveris poeria pontificia in te insurrecturum noveris ».

Sixtus, inter alia quae suo pontificatu statuit, vetuit ne cardina-liura numerus septuagesimum excederet, item nullos nisi mense de-cembri creandos, certos etiara cognationis gradus expressit, in quibus constituti duo cardinales esse non possent.

Annus christianus 1588.

Hunc variis lacerat vulgus discursibus annum.

Da Deus infaustum longius omen eat.

Ianuarius..

Me lanus veteri Romana vidit in urbe.

Kal. Novi urbis Romanae raagistratus creati, qui in habitu solemn! ordini ante pedes pontificis procumbentes, ex more iura-mento praestito inaugural! sunt, deinde circa vesperum tormentanbsp;bellica ex arce suramo tonitru explosa.

II. Perambulavi Coelium montem, olim Querquetulanum a silva, inde a Coele Yibenna duce Etruscorum, teste Tacito, sic dictum, et a Tiberio qui hunc ab incendio derormatum restauraratnbsp;montis August! nomenclatura indigetatura, in quo templum Claudii,nbsp;ab Agrippina incoeptum, a Nerone funditus eversum et Vespasianonbsp;restauratum; et Lateranensium aedes, quarum olim percelebris fa-

Iter Italicum

milia, meminit Lateranensis cuiusdam senatoris Appianus. Fasti, prae-terea consulares, lulius Capitolinus, Tacitus, Hieronimus, Aurelius Victor, Rufus Lateranenses numerant, et Juvenalis in satyris

Et egregias Lateranorum obsides arces,

ubi nunc a Constantino, ut volunt, templum S. Salvatoris vel D. loannis Lateranensis, multis celebre relliquiis, de quibus videndusnbsp;Onuphrius, qui peculiarera de septem Urbis basilicis edidit libellum.nbsp;Vulgus imperitum nescio quid fabuletur de rana Neronis, quae ibinbsp;latuerit, unde nomen deducit. Est in hoc templo sepulcrura Laurentiinbsp;Vallae, aliorumque tam virorum doctorum, quam pontificum. Por-ticum novo opere restaurat pontifex Sixtus V, et palatium purgatanbsp;eius area extruit. Ibidemque obeliscum ex Circo Maximo advectum,nbsp;et in plures confractum partes hyerogliphicis literis venerandum adu-natis fragmentis, erigi curat. Hie olim statua ilia quae nunc in Ca-pitolio, cuius adhuc basis conspicitur.

Turn quoque libuit Sancta Sanctorum (qui locus admodum re-ligiosus) visitare, ubi magnae indulgentiae donabantur. Intrare hunc mulieribus non licet nisi certo tempore. Ante ostium hoc est distichon :

Circumcisa caro Christi sandalia clara

Ac umbilici viget hie praecisio chara.

In monte Coelio fuere olim quoque aedes Tetrici tyranni, in quibus pictura musea admodum egregia. Hinc ad portam Coelimontanam,nbsp;quae et Asinaria olim, nunc vero Lateranensis, et Latina (i). Vidinbsp;oratorium non adeo magnum, quod ingressus, hos versus parietinbsp;inscriptos legi:

Marlirii calicem bibil hie athleta Toannes Principii verbum cernere qui meruit.

Verberat hie fuste proconsul forcipe tondit Quae fervens oleum loedere non potuit.

Conditur hie oleum dolium cruor atque capilli Quae consecrantur inclyta Roma tibi.

Deinde praeterivi ruinas veteris palatii et monasterii (2) quibus est contiguum xenodochium aegrotantium S. Mariae, et in colle templumnbsp;cum coenobio Quatuor Coronatorum, ab Honorio pontifice Romanonbsp;eius nominis primo fundatum (3), ubi olim castra peregrina, inde per

(1) nbsp;nbsp;nbsp;L’ autore veramente disiingue la porta Latina dalla Asinaria, come appariscenbsp;cliiaro dal ricordo che segue, relative alia edicola di S, Giovanni in Oleo, che sta nelnbsp;piazzale interno della porta Latina.

(2) nbsp;nbsp;nbsp;II patriarchio con le varie sue dipendenze, distrutto da Sisto V.

(3) nbsp;nbsp;nbsp;Onorio I ristauró il titolo Celimontano gii esistente. Gli avanzi delle a Castranbsp;« peregrina » sono stati ritrovati nel silo delP « orio basso » dei Casali.

qA. TBuchellius

emporium quod olim fuit inter Amphiteatrum et Santam Mariam no-vam, cuius pars hortis eius monasterii occupatur, domum properavi.

Mirabar ego infantes duorura vel trium annorum cucullatos conspici; sed respondebant parentes, se ex voto hoe facere, cumnbsp;filium nasciturum certis de causis Deo vovissent, forte an exemplonbsp;veterum ludeorum, ut Bibliae testantur sacrae, iustam tarnen aetatemnbsp;requirunt canones, cap. « ad nostram » cap. 31 Decret. de regularih.

In Laterano, die lovis, ante festum Pascatis, pontifex execratur omne genus humanum, propter ingratitudinem erga Christum, cuiusnbsp;vide formulam apud Sleidum, lib. Ill historiarum sui temporis innbsp;princ.

Innocentius II, in Laterano curavit depingi Lotharium impera-torem quasi vasallum ad ipsius pedes prostratum, et imperii coronam ab eo accipientem, hoc versu addito:

Rex venit ante fores, purans prius urbis honores

Post homo fit papae: sumit quo dante coronam.

IV. Pontifex legem tulit de bacchantium insolentia compri-menda, ne mulieres nudae aut personatae discurrerent, ne larvati telis armarentur, ne sacris diebus in publicum procederent, diebusvenbsp;Veneris. Ab hoc nam tempore incipiunt, equites, pedites, in curribus,nbsp;in vehiculis, in mulis, in asinis, exotico et quam maxime barbariconbsp;habitu, per onmes urbis vicos et compitas discurrere, hi turn summanbsp;in quosque licentia verborumque petulantia uti, comoedias agere, in-strumentis ludere, disputare, ad amicarum fenestras plangere, lamen-tari, et similia facere solent tanta copia, ut viae quotidie occupenturnbsp;totae, ac praecipue Flaminia quae et Curtia, cum ultimo bachina-liorum ibi variis cursibus certetur, quod fortean originem habeat anbsp;Paulo II papa, de quo ita Platina: « Paulus ad otium conversus, poet pulo Romano ad imitationem veterum ludos et epulum instituit:nbsp;« ludi erant pallia octo, quae cursu certantibus in carnisprlvio pro-« ponebantur, singulis diebus. Currebant senes, adolescentes, iuvenes,nbsp;« ludaei ac seorsim pastillis primo pleni, ut tardiores in cursu essent;nbsp;« currebant equi, equae, asini, bubali, tanta cum omnium voluptatenbsp;« ut prae risu (ut inquit poeta) vix ilia ferrent ». Videtur olim ludeisnbsp;Mosaica lege id prohibitum cum legatur in Deuteronomio (cap. 12):nbsp;«Non induetur raulier veste virili, nec vlr utetur veste foeminea,nbsp;« abominabilis nam apud Deum est qui facit illud ». Nunc de sedenbsp;raarmorea perforata quae est in Laterano, cuius meminere Onuphriusnbsp;et Platina, et vulgo fertur olim pontificem hie collocari recenternbsp;creatum solitura, cuius pudenda ab ultimo cardinalium, ne deception!nbsp;locus foret, attrectari. In libro vero caeremoniarum haec leguntur.

Iter Italiciim

Pontifex creatus ducitur a priore et canonicis ecclesiae Lateranensis ad marmoream sedem, quae stercoraria appellatur, et ibi eum sederenbsp;faciunt, qui ita tamen sedet ut magis iacere videatur; ad quern moxnbsp;accedentes cardinales eievant eum honorifice, dicentes: « Suscitat denbsp;«pulvere egenum et de stercore erigit pauperem, ut sedeat cumnbsp;;c principibus et solium gloriae teneat». Turn surgens, accipit de gre-mio camerarii quantum pugno potest complecti pecuniarum, ubinbsp;tamen nihil auri aut argenti, ac spargit in populum dicens : « Argen-«tum et aurum non est mihi, quod autem habeo hoc tibi do» (i).

VI. nbsp;nbsp;nbsp;Ex mole Hadriani, cum essent epiphaneorum feriae tor-menta explosa sunt; turn etiam epulum regale in multos dies datur.

Ad portam Capenam seu Triumphalem quam et olim Appiam (cum ibi sit initium viae Appiae, quae Roma Capuam usque, 126 mil.nbsp;ab Appio Caeco deducta fuerat) nunc divo Sebastiano sacram, utnbsp;basilicam D. Sebastian! extra Urbem viderem, perveni, sed cum seriusnbsp;esset redii, et in via intravi templum ornatum recent! pictura mar-tvrum multorum tormenta secundum imperatorum ordinem expri-mente. Erat rotundum columnis aliquot marmoreis sustentatum. Olimnbsp;Fauni capreoli aedem fuisse constat et terno ambitu quasi porti-cibus ut ex vestigiis apparet amplissimam. Huius cura incumbit col-legio Germanico (2).

[Dicebantur aliquot millia Turcarum ab exercitu imperatorio in Ungaria ex improviso coesa.]

Dies hie sunt breviores aestate quam in nostra provincia, et in hveme longiores. De horis vero Italicorum vide Ruscellum ad Ptol.nbsp;(lib. I, pag. 25).

Non procul a porta Capena olim fuit aedes Honor! et Virtuti a Marcello bello gallico vota, et dedicata bello poenico fervente Annibale duce, ut author est Livius (lib. XXVII), hanc quidam divi nuncnbsp;Sixti arbitrantur, Fabritius dissentit; in via Appia ponit Marlianus,nbsp;lib. IV, cap. XXIV (3).

VII. nbsp;nbsp;nbsp;Sixtus V tres currus auro onustos ad castrum vehi curavit,nbsp;et scrinia thesaurarii ampliora fecit. Ex Capitolio descendens versusnbsp;Tyberim ad forum Boarium deflexi, quod olim maxumura. In hocnbsp;templum D. Georgii in Velabro, ubi dicunt apud rudera Palatininbsp;draconem quendam olim totam Urbem pestilent! flatu affecisse, quernnbsp;Gregorius fugavit. Videturque ibi ante aliquod templum caput raar-

(1) nbsp;nbsp;nbsp;Vedi Armellini, Chkse, pp. 96-97.

(2) nbsp;nbsp;nbsp;Iiitorno I’edificlo di S. Stefano Rotondo vedi Lanciani, V Itimrario di Ein-siedeln, p. 71 sg.

(3) nbsp;nbsp;nbsp;II tempio dell’Onore e della Virtu toccava quasi la porta Capena, mentre lanbsp;chiesa di S. Sisto (« titulus Tigridis ») ne dista di 450 metrl.

QA, ‘Buchelliiis

moreum, quod vulgo Bocca della verita, collocatum, de quo mira fabulantur, ut periurii vindice. Nee hinc procul arcus marmo-reus, varüs sacrificantium sculpturis circum ornatus. Ad hunc argen-tarios et negotiantes convenire solitos, ex inscriptione Severo discinbsp;videtur, quae talis:

Imp. L. Septimio Severo Partinaci amp;c. Argentarii et negotiantes boarii huiiis loei DD. (i).

De hoe arcu eiusque sculturis quaedam apud Caulaeum in Rell. Rom. ant (2) et Marlianum et Fabritium.

Prope in Velabro scaturit fons aquae luturnae, quam Turni so-rorem fabulatur Virgilius. Haec olim faciebat lacum in foro, iuxta templum Vestae, iibi nunc Silvestri aedes in lacu, quae hodie detortonbsp;aquaeductu liic scaturit fonte profundo, sed ad usum lavandi tantum (5).

Est et ibi arcus marmoreus quadratus, nulla inscriptione; cre-dunt olim templum fiiisse lani quadrifrontis, de quo vide Martialem et Ovidium. Vicinus ac palatio continuus videtur fuisse Circus Maxu-mus, inter Aventinum et Palatinum medius, cuius magna etiamnumnbsp;exstant vestigia. Longus erat 3 stadia, latus unum. Claudius imperator in hoe carceres fecit marmoreos et metas auratas, ut authornbsp;est Suetonius, restauravitque Domitianus. Vide Ang. Roccam lib. denbsp;hibl. Vat. enüil. xi.

Iuxta Circum aedes Liberi Liberae et Cereris quas A. Posthu-mius dictator voverat, dedicavit Tiberius, quam et Florae aedem a L. et M. Publiciis aedilibus constitutam.

Turn ad raontem Testaceum sive Doliolum, qui a testis et frag-mentis fictilium in tantam magnitudinem excrevit, ut iusti montis sit instar, deveni. In eo ambitu tabernas figulinas constitisse perhibetur.

Hinc non procul in ipsis moenibus, apud portam D. Pauli, olim Ostiensem et Trigeminam, est pyramis ex quadratis lapidibus, se-pulcrum C. Cestii .vii. viri epulonum, ut hae indicant literae:

Opus absolutum diebus 330 ex testaniento C. Cornelii tr. pleb. septemviri epulonum {4).

Hanc apertam ingressam se mihi narravit Theodorus Rhenes-sius, varüs picturis antiquis adhuc ornatam sacrarii cuiusdam mor-tuarii instar (5).

(1) nbsp;nbsp;nbsp;Vedi C. I L. VI, n. 103;.

(2) nbsp;nbsp;nbsp;Vedi Buil. Itisi. a. 1871, p. 247.

(3) nbsp;nbsp;nbsp;Confonde Pautore la sorgente di Giuturna con Ia cosi detta « Acqua di Mer-« curio ». Vedi L.rNCiANi, Acque.

(4) nbsp;nbsp;nbsp;Vedi C. /, L. VI, n. 1374.

(5) nbsp;nbsp;nbsp;L’ ingresso antico alia cella sepolcrale non è stato mai scoperto (vedi Nibby,

IX. Pontifex Sixtus V festura instituit hunc diem, in translatione Pil V pontificis maximi, cuius cadaver ex Vaticano ad S. Mariamnbsp;maioretn transtulit, inque sepulcro a se condito collocavit.

XI. Pontifex, astantibus cardinalibus, sacrum solemne mortuarium celebravit in aede D. Mariae raaioris, et manes Pii quinti pla-cavit.

Hinc obambulans rlpam Tyberis, vidi relliquias navaliorum ve-terum, et horreorum quae olim fuere ad radices mentis Testacei, et Avemini versus flumen numero 140. Vidique acatum (navis genusnbsp;vulgo galera dictum) magnis sumptubus et ingentis magnitudinisnbsp;extrui, ad pyratarum, ut dicebatur, excursiones reprimendas, sed cre-debatur a quibusdam in augmentum classis Hispanicae fieri.

Pro summo raunere ut olim ita et nunc alicui ob eruditionem vel singularia raerita tribuunt Romani civitatis suae ius, civemque

faciunt, ut nuper Hubertu Goltzium, Paullura Melissum, Aldum Manutium, M. Antonium Muretum fecerunt.

XVI. Vidi hoc die quendam Graecum patriarcham, dicebatur vulgo Constantinopolitanus, sed falso habitu erat simplici de familia.

Sixtus pontifex legem tulit adversus adulteros, qua luliara re-novavit, iam penitus superioribus saeculis exstinctam, et ultore gladio puniendos decrevit. Idem astrologiam iuditiariam nisi quae circanbsp;medicinam et agriculturam versaretur sustulit.

Roma ant. II, 540). 11 taglio violenlo pel quale si entra attualmente è opera del 1663 e di Alessandro VII. È probabile ehe il Renesse abbia potuto calarsi nclla cella per mezzonbsp;del foro aperto nel lato seltentrionale della piramide, vicino al suo innesto con le muranbsp;della cittd.

Archivio della R. Soiictd romatta di sloria patria. Vol. XXV.

qA. TBuchellius

XVII. D. Antonio haec die sacra, qui hie patronus equorum audiebat, quemadmodum Duaci Elgidius, quern vulgo Sh Eloynbsp;vocant.

XVIII. Pontifex ut larvatorum coraprimeret insolentiam eos edicto ut supra rettuli coercuit.

Vidi turn temporis Academiam Romanam veterem, quam Sa-pientiam vocant, per Pium V pontificem anno 1566 restauratam, cum turn fere fuisset collapsa, eiusque proventus ab aliis occuparenturnbsp;inique, hanc et hoc tempore vidi restaurari ad pristinumque nitoremnbsp;reduci.

Februarius.

Partheiiopes me rura tenent, atque incluta longum Audivit nostrum et fiehiJe Roma vale.

Egressus porta Ostiensi, primum mihi occurrebat locus sacello et inscriptione honoratus, ad quern narrant Petrum Paulo occurrisse.nbsp;Hinc ad primum lapidem via Ostiensi est teraplum cum coenobionbsp;D. Pauli, olim nobile variisque porticibus celebre, nunc minis proxi-mum; cuius initium, progressum, antiquitates et restaurationes amplenbsp;descripsit Onuphrius. Archiraandrita restaurare incipit, cui pontifex, adnbsp;ornatum, dono dedit obeliscum ex Circo Maxumo nuper erutum, quinbsp;in area templi erigendus iacet(i). In basibus mannoreis ad chori ornatum politis, utrinque vidi simulacra et hanc legi inscriptionem:

P. lulio Primioni [ Patri eius et s || g | Lectori cur, j Fil. Pientiss.

T. Marco T. F, ] Pa!at. j Clementiano | Scrib. aedil. | Curul (2).

In pavimento, literis semigothicis, legitur epitaphium Petri ali-cuius, nescioan Petri Leonis potentissimi olim civis Romani (3), quem hie sepultum scribit Onuphrius, quod tale:

ludicis en Petri recubant hie ossa severi Tempore qui multo iura dedit populo.

(1) nbsp;nbsp;nbsp;Non so cosa intends dire Fautore, poichè nè 1’uno nè 1'altro dei due obelischinbsp;del Circo è stato mai trasferito a S. Paolo. Vedi il Mercati, p, 3S1 sg.: «1 detti obeli-«schi furon tirati su la strada die vd irii *1 monte Palatino et il Cerchio Massimo. Danbsp;« questo luogo primieramente fu levato robelisco di Constantie et condotto alia chiesanbsp;« di San Giovanni Laterano .. . Disegnava la Santitd di N. S. di far condurre [1’obelisconbsp;« di Augusto] alia chiesa di Santa Croce in Gierusalemme. . . ma sovvenne all* hora d S.B.nbsp;« che sartibbe stato piü convenlente il nobilitare [la chiesa di'fi. M. del Popolo] » amp;c.

(2) nbsp;nbsp;nbsp;Queste due iscrizioni sono riferite dal Corpus Inscr, Lai. VI, nn, 1846 e i888a,nbsp;ricordandosi a proposito di ambedue il nome del Buchellio.

(3) nbsp;nbsp;nbsp;Vedi Nicolai, Delia basilica di San Paolo, p. 273 sg.*, Lauciaïii, New Talesnbsp;of old Rome, p. 250 sg.

Iter Italicu

Nam g g clarus merilis magna de stirpe creatus Divitiis viguit.

In pariete intranti ad dextrimi hoc est Icannis 13 ut credo pon-

tificis ( ) pontificis summi hie clauduntur membra Toaiinis,

Qui prudens pastor persolvens debila morti Isthic praemoiiuit moriens sua membra locari.

Quo pietate Dei resolulus nexubus atris Egregiis Pauli meritis conscendai in aethranbsp;Inter Apostolicos coelorum gaudia metat.

Gaudeat, exultet sociatus coetibus almis,

Dicite corde pio reJegentis carmina cuncta*

In porticu tempi! est basis antiqua marmorea, quae olim arae inservivit, ubi haec leguntur:

C. Cecilus fecit sibi et Ceciliae Cosmae I., cognatae coniiigi de se bene meritae Simphorio 1,. Primo L. Pisoni L. Diadumeno L. Niceno L. Sj'ntropho L. Ni-carcho L. Epaphro L. Pliilopatro L. Fortunate L. Eras Alexandro L. Aga-thoni L. Nino I.. locundo L.

Non procul nine templura, ad Tres fontanas vulgo dictum, .iii. ab Urbe lapide, eadem via ubi Paulus dicitur capite truncatus, ubi exnbsp;eius sanguine, qui iti terram ceciderat, tres fontes erupisse tradunt,

In templo Paulino sunt 24 seniores opere mosaico antiquissimo cuius meminit Hadrianus I pontifex ante ..M. annos et plures con-fectos (2).

(1) nbsp;nbsp;nbsp;L’epitafRo lt;ii Giovanni XIII, detto « Gallina Bianca » (a. 965-972), è dato piünbsp;correttamente dal Baronio ad a. 972, dal Margarini, IV, 31, e dal Nicolai, p. 188. IInbsp;Bucbell ommette i cinque ultimi versi conteneiui notizie biografiche e cronologiche.

(2) nbsp;nbsp;nbsp;L'autore allude al noto passo della lettera di Adriano I a Carlo Magno, ovenbsp;dice di papa Leone I: «ipse fecit ecclesias quas in musivo et diversis historiis, seu ima-

QA. Huchellius

[De donatione Constantini Magni quam sibi factam Romani pon-tifices volunt, diversae sunt sententiae pugnantes et opiniones con-trariae. Angl. Rocca hanc probate ait amp;c... .]

Urbem eadem porta ingressus sum, quae hodie S. Pauli vel etiam Ostiensis, Trigeminam olim fuisse sunt qui credunt, quamvis haecnbsp;alio loco, extant nam relliquiae eius in vineto quodam iuxta Tyberim,nbsp;[Vide Onuphrium et Boisartum].

III. Ut insulam Tyberinam perlustrarem, pontem Fabritium (olim Tarpeium nunc Quatuor Capitum) transii, ubi in arcu pontis has an-tiquas inscriptiones vetustate pene consumptas legi:

L. Fabritius M. F. faciundum curavit j Q. Lepidus M. F. || O g Marcellus M. F.

Coss. (i).

Hic olim templum lovis Lych., unde et insulae nomen fuit(2), in cuius relliquiis erectum templum D. Bartholomei, cuius ibi corpus abnbsp;uno ex Ottonibus imperatore expugnato Benevento translatum cre-dltur, ut et epistola imperatoris quae ibidem servatur indicat (3). De-scriptum hoe olim ab Ovidio cum lovi sacrum esset:

Accepit Phoebo nymphaque Coronide natum Insula dividua qua premit annis aqua,nbsp;luppiter in parte est, cepit locus unus utrumquenbsp;lunctaque sunt magno templa nepotis avo.

In eo adhuc quatuor columnae ex ophyte et porphyreticum la-brum (4) cum marmore ex pario pulcherrinia tabula. In area veto templi est haec in ara marmorea inscriptio:

Dis Manibus Tulliae Fortunatae opt. coniugi erga se bene meritae fecit C. Octavius Clutus et sibi et suis posterisque eoruni

Vicinum est e regione aliud templum, cum xenodochio D. lo-hannis. Collavitae fratres huius vulgo vocantur, ab exclamatione

«ginibus pingens decoravit: magis autem in basilica S. Pauli Apostoli arcum ibidem « maiorem faciens, ex musivo depingens Salvatorem . . . sed .xxiv. seniores nomine suonbsp;« versibus decoravit». Vedi Nicolai, p. 29.

(1) nbsp;nbsp;nbsp;Corpus Inscr. Lat. VI, 287, n. 1305.

(2) nbsp;nbsp;nbsp;Sul nome di « Lycaonia » attribuito all’ isola « inter duos pontes » nei tempinbsp;di decadenza, vedi Nibby, Roma antica, I, 63.

(3) nbsp;nbsp;nbsp;Sull’archiirave della porta maggiore si conserva ancora la memoria del trasfe-rimento delle rellquie di san Bartolomeo fatto da Ottone III il Sanguinario. Vedi Ar-

- MELLiNi, Chiese, p. 621; Forcella, IV, 331, n. 1286,

(4) nbsp;nbsp;nbsp;La conca porfiretica di S. Bartolomeo è la maggiore delle conosciute, misu*nbsp;rando m. 5.34 in lunghezza, m. 0.90 in larghezza e profonditA Conserva ancora il foronbsp;per la chiave di scarico dell’acqua. II ciborto sostenuto da quattro colonne, pure di por-fido, opera del maestro Ognissanti Callarario dell’anno 1284, fu abbattuto dalla piena delnbsp;Tevere del 1557. Le quattro colonne vennero poi impiegate nella galleria degli Arazzi alnbsp;Vaticano Tanno 1829.

Iter Italicum

quam faciunt stypem petituri; « fatte ben fratelH ». Originem habent, non ita nuper ab Hispano quodam, qui aedes siias et supellectilemnbsp;quae ei erat reliqua, in usum pauperum aegrotantium convertst. Hienbsp;olim Aesculapii aedem fuisse videtur, de cuius adventu Livius, Ovi-dius, Macrobius. Fuit is sanitatis deus aestimatus, ad cuius fores ae-groti iacebant, et volivae tabellae suspendebantur et arae colloca-bantur (quales inventas exhibet cum inscriptis Hieronimus Mercurialis)nbsp;et crines aliaque sanitatis restitutae signa, ut ex Martiale, Suetonionbsp;et Aristophane notum est(i). Prope hoc templum in horto est navisnbsp;praelonga ex tasio iapide, cuius insigne est caput tauri et a laterenbsp;simulachrum serpentis (2).

Insula quoque ipsa in formam navis redacts olim, eo quod navi Aesculapius (cui haec sacra) advenerat ex Hpidaurio. Templum etnbsp;hie aliud Fauni fuisse creditur. Insula haec ex frumento Tarquiniinbsp;Superbi tempore in fluvium deiecto nata dicitur, ut ex Livio Mun-sterus (3).

Ab altera insulae parte ponte Cestio Transtiberinae region! con-iungitur. Pons vero Cestius restauratus Gratianus dictus est, ut indicat marmor in eius medio

Domini nostri imperatores Caesares FI. Valentinianus Pius Felix Maximus Victor ac tnumf. semper Aug. Pontif. Maxim, Germanic. Max. Alemann. Max. Franc.nbsp;Max. Gothic. Max. Fr. Pot. vii Imp. vr Cos. PP. F. el FJ. Valens amp;.c. FI. Gra«nbsp;tianus amp;c. Pontem Felicis nominis Gratiani in usum Sen. P. Q. P. constituinbsp;dedicarique iusserunt (4).

In marmore opposite:

Henedictus almae urbis senator restauravit hunc pontem fere dirutum.

Vocabatur et hie olim Esquilinus (5), nunc vero Bartholomei a templo vicino. Longitudinem autein passuum italicorum sexaginta habere dicitur, cum superior Tarpeius pons iam dictus Septuagintanbsp;habeat passus

Cum notariorum falsitatem et praecipue Romanensium notarem, commode incidit in manus meus non contemnendus poeta Merlinusnbsp;Mantuanus, Macaronic. 8, ubi exemplar dat in Briosso.

Iste Briossus erat nodarus vel penarolus Natus Poltronus pro scortegiare viJanos;

(1) nbsp;nbsp;nbsp;Vedi Pericoli, Vospedale di S. M. della Consola^ione, cap. I, pp. 1-29.

(2) nbsp;nbsp;nbsp;Non si ha altrimenti memoria di questa navkella marmorea votiva, simile, ec-cetto che nei simboli del bucranio e del serpente, a quella di S. Maria in Domnica.

(5) La nave d^Esculapio, costruita di travertine, non di marmo, misurava m. 280 da poppa a prua, e non aveva simbolo di bucranii, ma solo qucHo del busto di Hsculapionbsp;col serpente.

(4) nbsp;nbsp;nbsp;Vedi Corpus Inscr. Lai. VI, nn. 1175, 1176, e Nibby, Roma antica, I, 167.

(5) nbsp;nbsp;nbsp;Questo nome è inventato dal BuchelHo.

qA. TiucheUius

Semper habebat nam vel tres vel quinque paratos Ad postam falsos testes.

Si tantas illi dextras natura dedisset Quantos ludeos baganaios Mantua pascit,

Quantas Veronae corrumptit Arena puellas,

Vel quantos piccat ladios Romagna quotannis Vel potius quantos iiabet melita Romu Simonesnbsp;Omnes taiassent nostro de iure Briosso.

Namque instrumentos falsos tot scripserat ille,

Quot piscatores facit alma Vegnesiu signores,

Quot barcaroles generavit Chioza ribaldos amp;c,

Vidi bullam pontificis Sixti V, qua sub poena privationis benefi-ciorum aliarumque poenarum cavebatur, ut omnes beneficati in locum suae residentiae intra certum tempus se reciperent, nee diutius Romaenbsp;inutiliter haererent,

Cum Vallae diu frustra in Laterano (cuius fuerat canonicus) quae* sivissem sepulcrum, mihi dictum fuit, sepulcro erutum ob scriptutnnbsp;de falsa donatione Constantini libellum. Epitaphium eius vulgavit Fa-britius in sua Ronia et post eum Laurentius Scraderus in lib. De monument. Italiae. Vide et lovium in Elogiis (i).

VI. lam de Romane urbis nobilioribus familiis etiamnum extan-tibus pauca sunt hae: Ursinorum, Columnensium amp;c.

IX. Obiit hora .vi. vespertina Henricus Duistius a Voorhout Delphensis, cum iam licentiatus titulo fuisset honoratus, ex ptysi, utnbsp;videbatur et sequent! terrae dabitur in templo D. lacobi oratorio veronbsp;D. Nicolai apud Duacenses.

Romanae urbis laudes.

Omnia Romanae cedant miraciila terrae,

Natura hic posuit quiequid ubique fuit.

lUL. CaES. SCALIGER.

^ nbsp;nbsp;nbsp;Vos septem gemini coelestia pignora montes amp;c.

De EIÜS INTERITÜ ET DECLINATIONE.

Roma olim caput totius orbis cum ad fastigiuni pervenisset, more rerum humanarum declinare coepit et aliqiioties ad ultimam fere

(i) II sepolcro di Lorenzo Valla (-}• t® agosto 1465), il principe det latinisti del tempo di Nicolao V, a cui Francesco Cancellteri rivolge in Laterano 1’acclamazione : « salvenbsp;* rex linguae Laurenti Valla laiinae » (vedi Forcella, VIII, 100, n 278), sepolcro compost© di una figura di basso rilievo, giacente, intorno alia qnale girava 1' iscrizione (Gal-LETTi, ir, 190. n. 5) stava commesso nel pavimento nella nave trasversale Tolto dinbsp;posto al tempo di Clemente VIII, fu messo in opera nella parete occidentale delchiostro.

Iter Italiciim

ruinam redacta est. Vastata a Barbaris non semel, adeo ut non sine causa hoc epigramma legatur;

Urbs cecidit, de qua sgt;i dignum dicere quicquam Moliar amp;c.

Et Burbonius in nugis:

Roma fuit, nequeo brevius te Roma perisse Dicere, quid brevius dicere, Roma fuit.

lanus Vitalis:

Qui Romam in media quaeris novus advena Roma,

Et Romae in Roma nil reperis media die.

Ut haec urbs regibus, consulibus, caesaribus, pontificibus in hunc diem fuerit imperata, historiae tam infiniti imperii sunt infinitae, quarenbsp;desinam tantum ea quae ibi vidi quaedam de moribus et natura in-colarum et curia Romana, in quam verae iam harpiae, ut Alphonsusnbsp;rex dicere solitus, omnes convolarunt allectae nefandis pontificumnbsp;moribus et scelerum permissa licentia. Unde hie versus:

Omnia cum iiceant non licet esse pium et

Roma manus rodit, quas rodere non valet, odit:

Dantes exaudit, non dantibus ostia claudit.

Cum nihil quis impetrare ibi valeat nisi presente regina pecunia, qua

Venalia nobis

Templa, sacerdotes, altaria sacra, coronae,

Ignis, thura, preces, lethum est venale Deusque (i).

Quin olim, quid Romae, indicat luvenalis, sat. .m. •

Quid Romae faciam mentiri nescio, librum

Si malus est nequeo laudare et poscere, motus

Astrorum ignoro, funus promiltere patris amp;c.

Ita ut vere nobis dixisse videtur episcopus Castellanus, qui Romam venientibus duo maxime necessaria esse aiebat: panem scilicet et patient! am . .

De Romanis quoque papis et curia iuditia si quis velit videre a suis quoque cultoribus profecta, adeat Albericum in P. Bine a Zenonenbsp;nu. 18 C. De quid: praescript. amp;c.

Romani in vestitu mediocres, animo elati, view more italico parci. Genera vini Romae venduntur, romanum quod calidius et in-flammat iecur, albanum optumum aestate; caerellura olim forte cae-cubum, quod italica caetera aurea mediocritate et gustus suavitatenbsp;superat; graecum quod in monte Vesuvio et locis Neapoli vicinis

(t) I. M. Bapt. Mantuan. Carmelita.

qA. TBuchelUus

crescit forttssimum; lachrima vinum purpereura et maiigueguerra vina campana, item belvedere ex aspectii,corsicum,asprinum et deuterium aqua mixtum. Itali respasso vocant, minimi pretii. Habent etnbsp;villici vina quae cocta vocant, pestilentissima, latine defruta. Aestatenbsp;carne boviria, vitulina, caprina, ovina utuntur; hyeme et suilla; prae-tium, ne quis decipiatur, adscriptum legitur (i).

Acetaria pluriraa comedunt, et intybum hortensera, andivie vocant, optumum habent, utuntur quoque iusculis et pulmentariis cibis, raenestras vocant ut andipasta, tripes, vermicelli, Siculinbsp;raaquerones vocant, cauli, cichi, fasoli, brocciili Napoli-tani. Fructuum optumorum varia genera, ficus, uvae, castaneae, poma,nbsp;pyra, nuces, amigdali, malus aurea punica, citrea, olivae.

Calceos ex aluto faciunt plurimum, non coreo vaccino, ita ut plu-vioso tempore facile dissolvantur.

Oieum in ascoperis conditur, et sic conservata diu integrhate servatur.

Pavimenta pleraque sunt barbarica, praecipue in inferiori aedium parte, quam ut insalubrem fugiunt, et in superiore habitant.

Redditus pontificii ad raillies mille aureos olim aestimati sunt, qui ita distributi sunt, ut tertiam partem in curiae Romanae usus con-verteret pontifex, cardinales autem ex reliquo ad devitandas sordesnbsp;viverent. Hos reditus enumerat Munsterus.

De faeminis pauca quoque dicenda sunt. Hae .xil. annum egressae domi clausae manent, raro exeunt. Nuptui collocantur ex parentumnbsp;voluntate, non sua, adeo ut ignotis sponsalitium saepe ingredianturnbsp;thorum. Si non ultimae conditionis vehiculis in publicum prodeunt,nbsp;facies cerussata, vestes et comités saepe conducti, quod et olim egregienbsp;et vere luvenalis, sat. 6:

Ut spectet ludos conducit Ogulina vesfem,

Conducit comités amp;c.

Incessu spectantur elato publice, et quaravis custoditae raaritis non tarnen magis castae, natura luctantur cum pudicitia et saepe superatnbsp;non permissa libido:

Nitimur in vetitum semper.

Osculare puellam virginem vel matronam nee caret suspitione nee abest periculo. Dedecus illis quod nostris honori.

(i) Lorenzo Schrader dd il catalogo di trentadue vini da pasto clie Ia Corte pon-xificia soleva bere largamente, intorno al merito relativo del quali egli pronuncia una ela-borata setitenza. Vedi Archivio della Soe. rom, di storia pafria, VI, 225.

Iter Italicu

Sed quid de publicis dicam, quae Veneri contumelia pudoris corpus aiiimumque dicaverint, quas insidias faciant incautis adolescentulis ?nbsp;Scite eas depinxit Lipsius et remedium dedit non inscitum (i). Tributuranbsp;ab iis olim pensum pontificibus a singulis ducatum papalem in annumnbsp;narratur, quod summa turn ad .xi,. millia ducatorum ascendisse quo-rundam calculo notatur. Id tarnen iam remissum a posterioribus pontificibus constat, et cum nuper nulla inter matronas et probrosasnbsp;mulieres distinctio esset, Sixtus V pontifex (exemplo Domitiani im-peratoris) courtisanis idem aulicis schortis lecticae usum ademit. Sednbsp;cum sub Pio V stupra, adulteria, masculorumque concubitus, vesa-naeque lubidines adeo conteraptis legibus invalescerent augerentur-que, ut vix gladius ad comprimendam exosam naturae licentiam suf-ficeret, cautum fuit ut cultiores meretrices nudam formam venalemnbsp;exhiberent, expapillataeque incederent, et sic illice Venere irratio-nabile corruptae mentis destruerent desiderium. Nam Italorum ple-rique, certe non alio quam demonum instinctu, in aversam Veneremnbsp;proni, pedarastia gaudent; commune at execrandum id vitiura; quod anbsp;Christiana republica omnino deberet exulare. Mirum est quam blandenbsp;se in pulcri adolescentis consuetudinem insinuent, quos cum amicosnbsp;credis, amatores prorsus apparent, nec tantum non compressum hocnbsp;scelus, sed tanquam licitura suos alit arsenocottas et publica quo-dammodo licentia grassantur, unde et ad Pasquilli statuam olim hienbsp;versus legebatur:

Sed Romae puero non licet esse mihi.

Bartolus et glossator LL. dicunt ob osculum lure Italico perdi dotem, cum sit praemium adulterii. Procul illi a nostris moribus sen-tentiam hanc seu potius frigidam zelotypis convenientem opinionemnbsp;videnlur sumpsisse ex hoc Nasonis:

Oscula quai sumpsit, si non et caetera sumpsit

Haec quoque quae sumpsit perdere dignus erat.

Kostris vero convenientius hoc Theocriti:

Ne Satyrice lime rem aiunt esse osenia inancm

cui concordat illud vulgare:

Et facie ablulo tolluntur et oscula sputo.

(i) Ctnt. Epis‘, epistolft 2i.

qA. Tiuchellius

ITER NEAPOLITANUiM.

VII id. februari! porta Campana, non procul a Laterano, Urbera egressus sum, comité Vinomontano Monfortlo, ubi varia statim an-tiquitatis Romanae occurrere raonumenta, ut ductus aquae cui fueratnbsp;quondam Tepula nomen, quemadmodum et aquae Claudiae quemnbsp;pontifex restaurat, novo addito (i), vivarii Romani, leporaria vocantnbsp;Varro et Gellius, sepulcrorum, circi, et intra Campanam viara et Ap-piam ab Appio Coeco stratam, sepulcrum est Metelli ruinosum, innbsp;quo meta scd sine apice, vulgo vocant C a p o del bo ve, a tauri effi-gie. Inde in agrum Albanum pervenimus et intravimus oppidulum anbsp;Marii villa modo dictum ut faraa Marinum (2), quod et Blondus ar-bitratur, quamvis Leander non ipsum censet. Est autem ditionis Co-luranensium in colle situm, habetque arcem cum insiguiis Columnaenbsp;familiae, et hoe epigrammate:

Vivimus hic tantae tuti splendore Columnae.

VI id. Velitrum intravimus, mediocre oppidum pontificiura, longis et amplis suburbiis. Antiquum hoc et a multis seculis scripto-ribus celebratum, Volscorum gente habitatum, cuius meminere Li-vius, Strabo, Ptolomeus, Plinius, Dionisius Halicarnassaeus, Aethicus.nbsp;In hoe gens olim Octavia, quae Octavianum Caesarem Augustumnbsp;Romanis dedit, teste Suetonio in principio, cuius nutrimentorum locusnbsp;in avito suburbano non procul ab oppido modieus et cellae pecua-riae instar diu demonstratus fuit; quod et Dionis Epitoraator testatur.nbsp;Velitris ant-quitus tacta de coelo parte muri responsum est, eius op-pidi civem quandoque rerum potiturum, qua fiducia Veliternini tunenbsp;statim et post saepius ad internitionem pene sui cum populo Romanonbsp;belligererunt. Coloniam quoque Romani deduxere ipsis expetentibusnbsp;(quod maior civiuni pars peste interüsset) ultro civibus. luxta Veli-tras, sepultus est Otho imperator. Vina veliternina a Plinio laudantur.

Habent iara Velitrae suum episcopum qui pontifici Romano subest.

(1) nbsp;nbsp;nbsp;L'acquedotto di Sisto V, assai piü basso del Claudio, corre generalmente suinbsp;piloni disfatti della Marcia, Tepula e Giulia sin' ohre Porta Furba, e su quelli della Claudianbsp;e Aniene Vetere soltanto in vicinanza della cittd.

(2) nbsp;nbsp;nbsp;Si vede che i viaggiatori diretti da Roma a Veile tri abbandonavano 1'Appianbsp;Nuova (la via Campana dell’autore) alle Capannelle e per Ia Castrimeniese salivano anbsp;Marino. Da Marino a Velletri la strada-«ttraverso i boschi della Faiola toccava tl dorsonbsp;Ji Palazzuolo, la Casetta de’ Guardiani, Fontana Tempesta, i (Jorsi, gli Impiccati, discen-dendo a Velletri per Ie cosidette Facciate.

Iter Italicum

Hinc per grave montis iter vidimus:

Ft S^rmonettae nova moenia : qiiam prius iirbem Ereptam dominis natae donavit avaraenbsp;Sextus Alexander (1).

Est nunc pontifitiae dit'onis in monte adscensu difficili. Meminit Syrmonettae Pontanus et Leander novi nominis esse castellum re-fert, de quo Boisartus in Epistolis:

Liqiiimus ad laevam munitae valla Veliti'ae Et Sarmouetti moenia culta soli.

Infra Sarmonettam sunt tabernae quaedam et vestigia veterura aedificiorum, quae Trium Tabernarum fuisse (2) scribit Leander, qua-rum etiam meminere D. Lucas Itinerarium Antonini et Eutropius.nbsp;Hie Severum imperatorem a Maximiano Herculio occisum scribit.nbsp;Hie pernoctavimus baud sane commode.

V id. Ultra est hospitium maxuraum Casa nova, in quo ducenti amplius homines sic satis commode pernoctare possunt, et hinc innbsp;colle Privernum, Pharetratae laude Camillae nobile, cuius et Vergi-lius meminit his versibus:

Pulsus ob invidiam regno viresque superbas Priverno antiqua Metabus cum excederet urbe

et quae eodem libro sequuntur de Camilla. Vocatur hodie Pi-perno. Est vetus Volscorum oppidum, Straboni, Livio, Ptolomeo, Silio, Plinio, Frontino, Festo notum. Extat etiam adhuc nuramus ar-genteus Vipsae cum inscriptione priver cepit. Nunc pontifici paret.nbsp;Estque in colle translatum, nam vestigia veteris Priverni vidimus innbsp;valle non procul amplissima, cum a Germanis et Britonibus excisumnbsp;scribat Blondus Incolae narrabant, propter maris inundationem etnbsp;ut ab hostium Turcarumve insultu tutius esset translatum in collem,nbsp;quod et in aliis oppidis Italiae ut Ocriculis et Minturnis factum vidi.nbsp;Insignia Camillae memoriam conservare videntur, quae ante portamnbsp;cum inscriptione vidi, sunt: leo, arbori innitens,_unguibus voltum fae-mineum arreptura ostentans. Praeest huic episcopal! honore nominenbsp;pontificio cardinalis quidam. Plinius (lib. 14 Histor. cap. 6) Priver-nates celebrat inter coetera.

IV. Venimus Terracinam, mediocre oppidum. Est summae an-tiquitatis, olira .Anxur vocatum, unde et lovis Anxuri nomen sic vo-

(1) nbsp;nbsp;nbsp;Sulle vicende di Sermoneta sotto i Borgia, Alessandro e Lucrezia, vedi Gre-GOROVius, Sioria, ediz. ital. VII, 504, 5^3» ® VIII, 45.

(2) nbsp;nbsp;nbsp;II sito delle « Tres Tabernae » devesi ricercare alle Castella, nel punto dovenbsp;la strada Cisterna-Velletri taglia I’aniica via Appia. Qui si osce dal territorio di Roma,nbsp;al quale soltanto spettano questi nostri brev! comeiui. Lo ritroveremo ncl viaggio di ri-torno a p. 131.

'I. Tiiichellius

catur apud Livium, qui scribit trecentos Anxur in coloniam missos. Horatius quoque huius nominis meminif.

Impositum saxis late candentibus Anxur.'

Lucanus;

lanique et praeciptea superaverat Anxuris arces.

Sunt varia adhuc ex antiquitate vestigia, viarum, templi mar-morei et aedium slve castrorum in monte imminenti dependentium ac portus, quem ab Antonio rtfectum prodidit Spartianus. Fuit haecnbsp;capta ac direpta a Vitellianis olim, teste Tacito {Ann. lib. 19), et po-sterioribus saeculis a Barbarossa Bassa, Turcarum duce, ut authornbsp;lovius.

Spectatur hinc non procul sinus Caietanus, qui habet .c. sta-diorum longitudinem ad promontcrium eiusdem nominis, ut Strabo (libro v) author est. In huius fronte mari, adiacet Caieta, a veterinbsp;loco transposita. Cernuntur nam adhuc relliquiae non exiguae. Naturanbsp;arteque munitissima et firraissimo praesidio occupata Hispanorum,nbsp;ita ut rarus ad earn extraneo accessus. Nomen deducunt vel a cur-vitate littoris, cum Lacones (cuius sunt Caietani progenies) omnianbsp;curva caiettas vocare soleant, vel ab Aeneae nutrice ibidem secundumnbsp;Virgilium sepulta, cui opinion! adscribit Solinus. Facius esse earnnbsp;urbera ad cTasste~receptum tutissimo portu peroportunam, et praeternbsp;vicinitatem ad bellura Neapoli inferendum atque adeo universo agronbsp;Campano maxime idoneam. Idem hanc urbem plenius describit libronbsp;Historiarum Alphonsi 4, et Leander in Latio de hac scribit satis late.nbsp;Addam unum hoc doctissimi viri carmen, pro multo satis praeconio:

Te quoque cedenteni naturae Aeneia nutrix Hesperio retinent littora curva sinu amp;c.

Festinantes,hinc praeterraissimus investigate Speluncam oppidum;

Hie quondam moles, hominum eollapsa thcatri Viginti infando delevit millia casu.

Est id hodie castellura insigni hac ruina celebre, cuius meminere Tacitus (lib. 4 Ann.'), Strabo (lib. 5 Costn.), Suetonius (in Tib. 38).

Via versus Fundos est dura rupe excisa patefacta, in qua numerus incisus, qui annos (ut vulgaris est fama) quibus rupes est excisa continet, .dcc. annorura. In eius summita, arx insuperabilis praesidio perpetuo firmata, contra omnera eventum et ad tutelam orae raaritimae. Turn a mare paululum deflectimus et vidimus aedes ve-ctigal recipiendis nove extructas.. et terminum erectum per ducemnbsp;Acaili, proregem, ut vocant, Neapolitanum, in quo instaurationem viaenbsp;Appiae, regis suuraque nomen titulum, et tempus inscripsit. Haec

Iter Italicum

plana adniodura et recta. Fundos usque silice strata Romana olim industria, unde non immerito cecinit poeta:

Appia longarum teritur regina vianiin,

qui et eandem vocat saxosam et nobilem.

« Detinet peregrinum viatorem structura sua eximia », inquit Pi-ghius, verissitno elogio, et consideratione reliquarum antlqtiarilïn. Stupet spectator adrairabundus rectae viae planum unius saxi pavi-mentum, sub pedibus porrectum per passus p. .mxx. in longitudinemnbsp;ac .III. in latitudine munitum, ut Appia olim tota ab utroque laterenbsp;limbis bipedali latitudine eminentioribus qui viatori pediti viam siccamnbsp;prestabant, quibus adiecti lapides eminentiores veluti bases quaedamnbsp;per .x. quemque pedem e queis in vehicula vel equos scansio fieretnbsp;coramodior. Occurrebant hie nobis bubali, quibus incolae et ad agrumnbsp;colendum utuntur. Comedimus etiara caseos bubulos non contem-nendos. Hinc Fundi;

TJrbs parva in piano posita pulcherrima campo.

Collibus hinc atque inde simul aequore cincta,

Citria cui florent hortis et littore myrti,

Hesperidum decus et bene olentia culta Diones.

Civitas est vetus, sic Straboni, Melae, Silio Ptolomeoque dicta et Livio, sed Antonino Fundae. Hac oriundum quidam Tyberiumnbsp;Caesarem existumant, certe eius avia materna fuit Fundana, ut author est Suetonius Tranquillus. Ferrandus, rex Neapolitanus, hancnbsp;meritorum praeraio donavit Prospero Columnae olim, cuius ibi se-pulcrum et insignia aliorumque eius familiae vastata detractaque fuerenbsp;a Caradino Barbarossa, Turcarum duce, anno 1534 Fundanis omnibusnbsp;perquam iuctuoso, ut Paulus lovius et Leander Albertus latinis pro-secuti sunt historiarum libris. Oriundus ex hac Soter pontifex. Vin.anbsp;fundana, inprimis veteribus laudata sunt.

Ill id. Exeuntes civitatem aureis nos malis citriis oneraviimis quae summa hie copia proveniunt, mediaque hy-eme viridibus in ar-boribus iustar auri fulgent.

I-iinc via fumosum nos Appia duxit ad Itrum.

In quo foemineis ceciderunt turpiter armis Galli, Arragonio cum arsit Campania bello.

Castrum id amoenis in collibus, via Appia, oleis, ficubus, vitibus convestitis, Hyppoliti Medicei cardinalis et Romanae Ecclesiae vice-canceliarii morte, quae accidit anno 1555, celebre.

Eodem die, Molam oppidum intravimus, in littore Caietano, ubi horti undecumque amoeaissirai, aquis limpidissimis irrigui. Fama pul-chrarura mulierura est celebre, et a Pontano inter Carapaniae oppida

Q/l. Tiuclielliiis

pive Laboris Terrae olim Leboria ponitur. Formiae veterum cre-duntur hoe loco fuisse, nunc a frequentia raolarum nomen possidet. Formias condidere Lacones teste Strabone, fuitque Lestrigonum sedes,nbsp;ut non tam poetarura figmentis, quani Plinii et SoUni testimonionbsp;patet. Hic fuit Formiarum Ciceronis, de quo ille in Oratore, cuiusnbsp;relliquias extare refert Panormitanus. Nos vero magna vestigia ve-teruni delitiarum vidimus, et marmoruni varias inscriptiones, et innbsp;primis hanc descripsi, quod eius mentionem fecerit oliiai Antonius Pa-norniita De diet, el (act. Alphonsi lib. i;

Ex texto M, Vitruvii Mempeiliae hoe mon. Her. E N. M.

Aliarum quoque meminit Leander in Latio. Nam ob loei commodi-tatem et amoenum prospectum iucundi littoris, de quo sic Martialis; O ternperatae duice Formiae littus amp;c.

hue ptimi ex Roma ad secessum confiuxerunt, villasque suraptuo-sissimas Neapolim usque extruxere. Saraceni anno gt;56 a Christo nato (ut Blondus author) oppidum illura exciderunt. Ossa divi Erasmi mar-tyris liinc delata Caietam, quo Gregorius IV, pontifex Romanus, epi-scopatum quoque transtulit. Ex hoe oppido Murmurrarum familianbsp;Romani venit, Non procul hinc, ad villam Scaulensetn est molen-dinura, ubi ex cannis eius agri saccharon extrahitur.

Tandem circa Traiectura oppidum ex ruina Minturnensiura in colle exortum, ad flumen Gargilianum, olim Lyrim, in antiquis theatri,nbsp;ut videbatur, ruinis, aptid hospitem sobrium qui ibi unicus, non sinenbsp;nietu pernoctavimus.

Minturnasque udas tencris loca foeta siletis Spectamus Marii ardentis celebrata latebris.

Quas prope ductus aquae, et moles erecta theatri In cuius pecora et scandentes saxa capellaenbsp;Gramina nunc carpunt.

Minturnae, Celebris civitas, C. Marii latebra insignis, cuius meminere Solinus (I, cap. 40); Livius (lib. 77); Appianus (lib. I); Plutarchusnbsp;(in Vit. Marii). Paludosus fuit ut etiamnura est ager, unde luvenalisnbsp;(sat. x):

Exilium et career Mintnrnarumque paliides.

Et Solinus: « post Minturnenses paludes C. Marii fuit latebra».

Varus quoque, consularis vir, a triumviris proscriptus et in palu-dibus latens a Minturnensibus pro latrone captus, triumvirorumque satellitibus occisus fuit.

Minturnarura quoque fere omnes meminere, Strabo (lib. V) ; Mela (lib. 2); Ptolomeus, Plinius, Tacitus, Antoninus, Velleius. Am-

Iter Italiciim

phiteatri lateritii hie relliquiae supersunt, nonullarumque aliarum antiquitatum, quae solae meraoriam conservant loci tam celebrati.

Frid. id. Lyrim amnem traieciraus, quem Glaviura quoque no-minatum refert Plinius. Circa hunc olim lucus sacer Minturnis in-cumbens, ubi templum Maricae nimphae, de qua Claudianus; « Fla-« vaeque tenens querceta Myricae Lyris ». luxta hunc edam Rutilius consul a Vectio Catone cum exercitu caesus. De eo sic Martialis:

Caeruleus nos Lyris amat quem silva Maricae Protegit.

Gargiliani vero nomen a Gauro monte profectura credidisse quosdam scribit Leander, in Campania, fob 241, ubi eius ortum la-tius prosequitur et cursum. Ego Gargiliani nomen Scaevolae IC. na-tum invenio.

Viam palustrem ingressi, vicos aliquot ignobiles praeterivimus, donee fines Campaniae felicis attingeremus. Ager hie planus etnbsp;omnium fertilissimus, adeo ut ternos uno in loco fructus optumos;nbsp;triticum, vinum, oleum etiam bis in anno proferat. Vidi leguniiiianbsp;circa lioc tempus ad maturitatem properantia. De hoc Eutropiusnbsp;(lib. 2): a omnium siquidem non modo Italiae tantum sed pene totonbsp;« orbe terrarum pulcherriraa Campaniae plaga est ».

Deinde, via multo marmore strata, circa vesperum Capuam novam ponte intravimus, quae

Ad rapidum fiavi Vulturni condita flumen,

Pulcra quidem, sed vix priscorum aeqnanda ruinis ;

Antonine tuo signatum nomine pontem Adspicimusque viae, quam gens dedit Appia partem.

Sunt Aegiptiacae murum intra templa iuvencae Quae nunc relligio meliores vertit in usus.

Quis tamen iliius sit conditor nrbis ac auctor Incertum est; cives non mutavere superbanbsp;Pectora luxuriamque nepos imitatur avornm.

Fugientes passim in marmoribus literas et inscriptiones rautilas rep-peri. In ipso vero ponte legitur marmor nominibus .Antoninorum (unde et ponti nomen datum creditnr) inscriptura.

Praeterlabitur hanc Vultiirnus, quem Rapidum a velocitate vocat Claudianus in cons. Olibrd. Vetus vero Capua non procul hincnbsp;aberat, cuius ruinae ingentes cernuntur iuxta D. Mariae Gratiarumnbsp;aedem, utpote portarum urbis, theatri, aquaeductus, aliaeque molesnbsp;templorura, porticuum, thermarum, aediuraque amplissimarum, denbsp;quibus videndi Pigius_^t Leander. .At unum praecipuum est marmo-reum amphiteatrum constructum marmore et araplis

Porticibns, ferroque intns plumboque co.ictnm.

qA. Huchellius

Illud magnificum et e solido marmore scribit Lipsius. Laimasarius quoque epigranimate celebrat non Indbcto.

Nunc de nominis origine pauca videamus et Strabo ab agro Campestri appellatani tradit, cui assentire secundum Pighium videnturnbsp;Maro amp;c.

Idibus per agrum Stellatera inde camposque Leborinos, Aversam pergimus, Narrabatur nobis quod minus hic locus tutus propter exu-lum (bannitos vocant) niultitudinem. Nos tarnen absque adversa for-tuna, Adversam venimus. Est id oppidum inter Capuam et Neapolimnbsp;medium, sic appellatum, ut scribit Collenucius (lib. 3 Hist. Neap.),nbsp;quod ibi olim castra Robertus Normannus cum Neapolitanum re-gnum invaderet, in minis Attellae veteris munierit, adversus Neapolim, Capuamque ut duarum potentum urbium vires disiungeret.nbsp;Atella vero fuit antiquissimum Oscorum oppidum, a quo dictae Atel-lanae fabulae, iocis salibusque conditae, cuius meminere veterumnbsp;Ptolomeus, Strabo, Silius (lib. xi). Fabulae Atellanae, memoranturnbsp;apud M. Varronem, A. Gellium, Macrobium, luvenalem, Livium.nbsp;Anversam vocavit Facius Italicus (lib, 3, cant. 1) scriptor rithmicus,nbsp;dicitque dirutum a Carolo primo Neapolis rege. Nunc est illustribusnbsp;aliquot palatiis suburbanisque praetoriis nobilium Campanorum ex-culta, et nundinis annalibus frequens.

Tum ad ipsa suburbia Neapolis properavimus, villis praetoriisque sumptuosissimis ornatissima, et ipsam hora pomeridiana tertia intra-vimus urbem, ingressique tabernam comedimus farcimina Neapoli-tana, vinumque optimum cuius ager Campanus, ut iam dixi. ferti-lissimus, cumque essemus saturi, iubemur more Neapolitano nobisnbsp;quaerere aliud hospitium ad quiescendura.

XIV. Neapolis antiqua sane civitas et illustris. Solinus Parthe-nope inquit, a Parthenopes seirenis sepulcro, quam Augustus postea Neapolim esse maluit. Lycophron tarnen, qui ante Augustum vixitnbsp;temporibus Ptolomei Philadelphi, Neapolitanos singulis annis ad tu-inulum Parthenopes faces tulisse refert a Cumanis conditam, ac denbsp;Parthenopes faces tulisse ibidem invento nominatam. Qui deindenbsp;veriti ne propter eius frequentiam Cumae desererentur diruerunt, sednbsp;pestilentia vexati compuisi fuere restaurare, unde eam Neapolim utnbsp;novam civitatem vocavere,

Hodie est urbs nobilis ad mare Tyrrhenum Regnique caput, quam Aeneas Silvius sic describit: « Neapolim vidi urbem splen-« didam, salubritate aeris, portu, templis, aedibus » amp;c. (vid. lib. IInbsp;ad Panorm.).

Inscripdones in hac urbe quarum meminit Smetius .XLVi. Bibliothecae hic suilt, inter quas praecipua S. Dominici, in qua libri multi

her lialiciim

lolwnnis Pontani, ab Eugenia, eius filia, dicati, ubi pulpita plena .lxv. Vide Laurentium Scradaeum De mon. Ital. lib. 2.

XV. Interea tota lustramus in urbe

Quicquid erat dignum spectatu, maxime templa,

Inter quae sacra est Laedeis fratribus aedes.

De templo Castorum marmoreo quaedam scripsit Pigius (in Her-cuU Prodic.) ubi et graeca inscriptio quae indicat temporibus Tiberii extructum. Inscriptio vero graece est facta quae popularis Neapoli-tanorum lingua quare et in fragmento Petroniano vocatur Graecanbsp;urbs. Est non procul teraplum Laurentianum, cui adstat forum, innbsp;quo famuli prostant doniinumque quaerunt, veniuntque proxenetaenbsp;et conquisitores famulorum et ad dominos deducunt expectantes, acnbsp;de salario agunt. Sunt praeterea templa D. Clarae, D. Dominici enbsp;summum cum D. Mariae Annunciatae, quae ut celebriora, per Pighiumnbsp;sunt descripta, quemadraodum hospitium D. Mariae templo proxiniumnbsp;amplissimum, in quo et puellae educantur expositae, quae tandemnbsp;honesta cum dote nuptui collocantur, quarum ultra 900 se vidissenbsp;refert Spigelius.

Inspicimus veterum sedem et penetralia regiim,

Quattuor excelsis munitam turribns arcem Aeratasque intus inscriptas carmine valvas,

Hostem ut Troianis Fenlandus fndcrit arvis.

Castrum Novum ante trecentos amplius annos exstructum est, fratre D. Ludovici Francorum regis Carulo primo Neapolis rege etnbsp;Andium comite. Instauravit Alphonsus Arragonius, quemadraodumnbsp;ille et expurgavit fontes publicos dispersosque reduxit, vias convulsasnbsp;nigra silice stravit. Hoc vero nunc inter fortissima totius Italiae pro-pugnacula numeratur. Est et Capuanum ad portam eiusdem nominisnbsp;in fine viae Laurentianae, nunc consiliis habendis attributum, vulgonbsp;Vicariam vocant, a Carolo, ni fallor, V imperatore, In liunc est usumnbsp;translatum. Adstat career publicus, sed est et alius prope Castrumnbsp;Novum recentior. Praeterea aliud est Ovi nominatum a forma, idnbsp;scopulo cui Myagra nomen impositum olim a Guillielmo III Nor-manno, unde et Normannicum deinde vocatum fuit. Praeter haecnbsp;castellum Santemerense, in rupe moenibus urbis imminente, a Carolo V munitum, quod superior! anno, mense decembrio, fulmine,nbsp;quod pulveren! tormentarium incenderat, totum conflagravit, totiusnbsp;civitatis ingenti metu, quod terra dehiscere videretur, absumptis nonnbsp;paucis praesidiariis militibus, nunc denuo restauratur. Tria haec ca-stra perpetuo praesidio Hispanico tenentur. Cultiores ego railites sinbsp;arma, si vestes moresque railitares inspicias, non vidi.

Archivio della K. Societa romana di storia patria. Vol. XXV. nbsp;nbsp;nbsp;9

qA. Tiuchellius

XVI. Hinc concessus Neapolitanae nobilitatis, Leander curias vocat, et quattuor has enumerat; Capuanam, Nidensem, Montanam,nbsp;D. Gregorii. Facius vero quinque esse refert, quo principes, duces, marchiones omnesque caeteri ordines ad consultandum commu-niter de rebus publicis conveniunt. Dein vidimus insignem portum,nbsp;tot navibus aptum. Hic portus amplissimus, a tempestate est praemu-nitus aggere latissirao, per quingentos plus minus a littore passus innbsp;mare brachii incurvi forma procurrente. Per medium aggerem fonsnbsp;aquae dulcis ab urbe tubis subterraneis deductus, in capite molisnbsp;solet erumpere: cuius crater est marmoreus. Hic naves omnis generis infinitae stabant, ubi videre erat ingens numerus nauticorumnbsp;servorum a barbaris captorum. Aderant et alii qui ob maleficium adnbsp;remum damnati dicebantur, nonnulli etiam stipendio ad opus nau-ticum conduct! erant. Servorum plerique in facie erant notati, nenbsp;fugerent, quod legibus tarnen nostris per Constantinum imperatoremnbsp;prohibitum, quo facies, quae ad similitudinem pulchritudinis est coe-lestis figurata, minime maculetur. Fugitivi etiam compedibus ferreisnbsp;vinciebantur. Sed ne sim longior, tarnen quae ab aliis scripta suntnbsp;monstrabo. Et Pigius de Neapolis antiquitate, soli fertilitate, situ,nbsp;erga populura Romanum fidelitate, schola philosophica, doctorumnbsp;virorum concursu, restauratione, antiquis relhquiis, templis D. Clarae,nbsp;D. Dominici, Oliveti Montis surami, D. Mariae, Carthusianorum,nbsp;castris, portu, promontoriis, nauticis rebus, equiliis, hortis, subur-banis, aquis affatim, quorum etiam Leander amplam facit men-tionem. Aedes prae ceteris araplissimas vidi ducis Gravinensis, pa-latiaque nobilium principum infinita, unde non sine ratione vocaturnbsp;vulgo Lagentile.

Urbem irrigat Sebethrus fluviolus, qui vicatim per urbis vias transcurrens, omnes fere usus Neapolitanis praestat. Huius memi-nere Virgilius, Statius, Columella et marmor antiquum ibi repertum,nbsp;quod tali notatur epigramraate:

P. Mevius Eiitvchius aediculam restituit Sebetro.

Est via Toletana, larga longaque, ad cuius caput ad Castrum Novum est area planissima, ubi hisce bacchanaliis vidi summamnbsp;circulatorum copiam. Hi laurati comoedias agebant, ridiculosquenbsp;ludos quibus populum convocabant, ut melius suas quisquilias, pa-sallos, aquam odoriferam et similia nugamenta venderent.

XVII. Cum praeter aedes Carafforum ad vlam Laurentianam properarem, de hac celeberrima familia quaedara adders volui. Deditnbsp;nam haec niaximos viros, inter quos Paulum IV pontificem Roma-

IteJ' ItaUcum

nutn, qui loannes Petrus theatinus ante pontificatum dictus, qui Marcello II successit amp;c.

Est hic academia Celebris, ab imperatore Frederico sccundo instituta (c. m. anno 1226 in odium Bononiensium). Produxit autemnbsp;haec civitas omni tempore viros ingenio daros, inter quos fuere:nbsp;Statius Pampinius, poeta nobilis, lacobus Zannazarius amp;c.

De regimine urbis pauca addam ; ab initio libera urbs, dein soda fidelis Romani imperii amp;c.

Nunc pauca de moribus dicenda. Et inprimis Neapolitanorum praecipua est nobilitas equis armisque dedita, at familiar! victu parca;nbsp;plerique nam nobilium equos alunt praeferones antilcnis et postilenisnbsp;praetiosissimis ornatos, famulorum praeterea magnum numerum, cae-teriim friget focus in culina, hoe superbo apparatu ambiunt comituninbsp;ducumque titulos. Nefanda quoque masculorum libidine plurimumnbsp;gaudent, et irrationabilia mire animalia pro delitiis ducunt. Hispanicinbsp;vero sanguinis qui illic agunt in foeminas proniores sunt. Hi quic-quid queant congcrere ultra soliti fastus expensas ad omne mere-tricibus impendunt, ex quibus etiam olim vectigal pendebatur utnbsp;ex alea, quod turpe lucrum ex aliena quaesitum miseria Alphonsusnbsp;rex olim sustulit. Sed properando ad caetera mei itineris, adscribaranbsp;doctum immortalis viri carmen:

Parlhenope varii statuit discrimina mundi Qiiae tria diverso tempore secla dedit;

Aurea Pythagoras communis commoda vitae Et docuit Sophiae Graetia magna procos amp;c.

(Vide carmen lo. loviani Pontani ad Antinianam Nyrapham ds lati-^7Vus~'lS^MfoUs in Lyricis, et Cassiod. Var. lib. 6, ep. 2^ et se'q.)r~ Mulieres urbis sunt deformes, sparso ore, et magnis nasis. Hospitianbsp;vilia et incommoda, equorum magna cura, et nobilium ingens con-cursus.

XII kal. mart. Exeuntes urbem, vidimus, non procul, monteni Vesuium, morte C. Plinii celebratum, variisque incendiis luctuosum.nbsp;Summanum quoque vocatum, a summa vini nobilissirai atque optu-morum fructuum abundantia, ut vult Pigius,qui hunc plenius describit,nbsp;quemadmodum et Leander ac Munsterus, et ante hos titerquenbsp;Plinius.

Deinde suburbium Achaicum praetergressi, ad primiim ab urbe lapidem venimus ad montem Patisilippum, qui pertusus ad passusnbsp;mille, viaque per fodinam illam subterranea lataped. .xn. totidemquenbsp;alta, qua (teste Strabonej duo plaustra contraria simul transire possint, speluncamque vocat, in haec verba: « Extat et his in locis intranbsp;« montem effossa spelunca in Dicoearchiae Neapolisque medio, sicut

qA. Tiuchellius

« altera Cunias tendens facta, a superna autera parte montis excisis « multifariam fenestris lumen in profunditatem infunditur ». Hodienbsp;.vero nullae sunt, quemadmodum et Senecae temporibus fuisse vi-detur, quamquam Alphonsum regem hanc purgasse et ampliassenbsp;referat Pontanus. Vulgus hanc cruptam vocat Virgilii speluncam,nbsp;magicisque artibus factam suo more_ fabulatur.

'¦ quot;Xt kal. mart. Puteolos perveniraus, ibique pernoctavimus. Antiquum et celebre oppidum Campaniae maritirauin in monte situni. Hic lovis antiquum vidi templum marmoreum, christiano usui dica-tura, hoe cum pene terremotu illo terribili quo mons Tripergulanusnbsp;in planitie exortus est, corruisset, a praesule loei restauratum fuit.nbsp;Puteolos Cumaeorum emporeura scribit fuisse Strabo, ex vel a puteo-rum multitudine vel ab aquarum putore denominatum: bello veronbsp;poenico secundo Romanos frequentibus illud accolis habitatum red-didere amp;c.

X kal. Hinc Balas visum ivimus, cuius nomen ab UIissis socio deducit Strabo. Hic thermae aquae calidae ad multos morbos utilis-simae. Q,uae hic viderim miracula oculos turbabant, et ingeniumnbsp;multitudine magnitudineque sui obruebant, terra, mare, ventus, quisnbsp;plures ederet insolitus partus certabant, nee defuerant mortalium in-genia, quorum opera vix mortalia; obticuit lingua maliiitque crederenbsp;vix credenda, quam curiosa mente ingenium incasso labore defati-gare. Multus hic Leander, multus Pigius, quaedam non tacuit Mun-sterus. Nudam ego propono loei faciem, et levi brachio miraculanbsp;numeramus. Lucrinus sinus, lacus et in eo Avernus, hic Stygis fer-ventes aquae, Phlegetontis inamabile flumen, et celebrata poetis olimnbsp;inferna regio. Lucrinum sinum ostreis uberrimus cecinit Martialis,nbsp;lib. x:

Ostrea Baiarum quam non Liventia testis,

et Solinus tepentibus inquit fontibus Baias, quas laudat non inani elogio Martialis:

Littus beatae Veneris amoenum B-iias,

Baias superbae blanda dona naturae

Circum Baias (quaruni lavacra calida delicatis hominibus studio et voluptati erant) mulieres lascivas et impudicas habitasse volunt Pul-mannus et Turnebus, easque ambubaias vocitatas, quasi circum B.iiasnbsp;versarentur.

Lucrinum lacum quidam putant sic dictum a lucro piscium hinc provenientium.

Misenum promontorium, a Phrigio milite nomen habere volunt, Virgilius et Mela. Nero a Miseno ad Avernum lacum piscinam in-

Iter Italiciun

choavit contectam, porlicibusque conclusam. Hie quoque est crypta Traconaria, in qua ostiis 4 aqua pluvia fuit excepta.

Est hie locus non procul (centum cameras seu cellas vocant) mire tortuosus et labyrintlii instar, olim aquis conservandis et ad bal-neorum usum pertinuisse credibile est.

Cernuntur non procul a Bails, ruinae portus et rotunda moles quae appellatur vulgo il Truglio, quod templum Solis fuisse non-nulli suspicantur. Paullo post alia rotunda raulto maior fornice con-camerato nonnulli autores sunt.

Turn Cumanas relliquias inspe.ximus. Vetustissimum, inquit Strabo, Chalcidensum et Cumaeorum edificium, antiquitate nam

cunctas Italiae urbes antecellit, in Campo Phlegraeo cenditum, in quo de gygantibus divulgatae sunt fabulae. Monstrantur etiamnumnbsp;Puteolis ossa quaedam humana vastissimae maguitudinis, hoc Pora-ponii Laeti carmine celebrata:

Hue qiiicunqiie venis slupefactiis ad ossa gt'gantum Disce cur Hetrusco sint tiimulata solo amp;c.

Apud Cumas, in villa sua, deposita dictatura, privatus obiit Sulla, ut refert Appianus, lib. I. Plutarchus etiam scriptum reliquit, quanbsp;poena soleant Cumani afficere in adulterio deprehensos. lam Cu-marum relliquias spectandas propero, templorum, turrium, aquaedu-ctuum et hinc non procul, in alto monte. Arcus conspicitur vulgonbsp;Felix vocatus, altitudinis stupendae, fornlces e cocto lapide evecti innbsp;sublime, uti per eos via plana inter duos montium vertices pateret,nbsp;cuius do hie formam.

130 Q/l. Tiuchellius

Nunc caeteris omissis de monte Tripergulano, antrisque et scro-bus Charoneis pauca referam. Ac inprimis mons iste a vico Tripergulano denorainatus, ex imis terrarum penetralibus excitus, anno chrlstiano cio lo xxxvi, ut Leander autotest, quamvis Pigius in annum xxxviii referat, mense septerabri, die qui Michaeli Archigenionbsp;festus, tam terribili mugitu fremituque, coelo sereno, ut universanbsp;mundi machina ruere atque dissipari videretur, saxa tanto cuin im-petu ad coelum eiaculabantur, ut intuentes prorsus obstupescerent amp;c.

Prope stagnum Anianum, quam paludem Agnanara vocat Fa-britius, piscibus orbam (cuius

sunt antra, admodum gravi pestilentiqiie vaporis. Unum vulgo vocant Grotte di cane, quod in rupem raodice excavatum nee latumnbsp;profundumve multum, cuius fauces amplae duos vel plures in in-gressu simul admittunt; sed sensim declivi in arctum testudine de-Sinit, ubi e profundo per saxi poros invisibiles ferventes exhalat spiritus. Est hoe antrum posito signo praemunitum, ne quis eo propiusnbsp;accedat; nam animalibus saepe compertum fuit, iniecta quaeque exa-nimari, quae si protinus educantur, aspergine ex stagno aquae vi-tales spiritus recuperant, quod Leander se vidisse testatur, et Pighius;nbsp;qui tarnen se introivisse simul cum Antonio Amstelio et Arnoldonbsp;Niveldio scribit, absque ullo malo, non parum admirantibus incolis,nbsp;cumque magicae artis adminiculo id facere dicentibus. Est aliudnbsp;antrum quod vocant Grotte di frate, quod monachum temerenbsp;progressum in eo suffocatum putent. Pliuius Charonaeas scrobes mor-tiferum spiritum exhalantes dicit.

Iter Italicum

Descripserunt haec loca fusius, ut iam dixi, l^hius et Leander, apud quos de fontibus calidis eorumque causis, de sudatorio S. Ger-mani, de fontibus sulphuriis amp;c.

His in locis Cinimerios olim habitasse literis proditvim est, quos antris more ferarum ac subterraneis specubus vixisse, Strabo ex Ephoronbsp;atque Homero refert.

IX kal. mart. Cumis relictis, viae Domitiae (egregio Statii carmine celebratae) passim reperimus sed tenues relliquias, vidimus-que ingentes pontis Caesarei in Vulturno positi ruinas et Linterninbsp;veteris, ubi nunc specula in littore posita quam vulgo Turrim patriae vacant, coloniae Romanorum P. Scipionis Africani raaiorisnbsp;secessu et sepulcro Celebris, ut carmen vetus testatur. Noctu quievi-mus in pago ignobili, cuius mihi nomen excidit. Terrebant nos in-colae quod gladiis liberis incederemus, addebantque vagine deberenbsp;alligari ne facile evaginare posset, alias latronum more suspectosnbsp;futures.

Kal. Cum fluctus ob ventorum vim vehementiores, navim qua traliceremur Gargilianum verberaret, longe ultra solitum pretiuninbsp;exigere a nobis nautae, licet frustra contenderemus, et ad marmornbsp;transvectoriura appellereraus. Nec nam erat qui nobis ab illorumnbsp;iniquitate defenderet. Longius in colie existente oppido Traiecto,nbsp;quod Prospero Columnae Ferdinandus Arragonius, Neapolis rex, du-catus titulo dono dedit.

Hinc Fundos intravimus, quod oppidura, ab Othone imperatore, ingenti apud Tornacum proelio victo. Ecclesiae Ronianae, testamentonbsp;cum attributis relrctura. Auctor est Michael Ritius Da regibus Siciluienbsp;libro secundo.

V. Cura a Tarracina esseinus digress!, quidam nobiscum cu-cullatus iter ingreditur. Hie, cum nos Belgas ex habitu cognosceret, aggreditur dicens se mirari quod tuto per Regnum nobis liceret pe-regrinari, cum omnes passim viatores ad remura cogerentur. Tandem tamen illud privilegii loco Germanis Belgisque a Carolo Au-striaco imperatore concessum addebat, ut libere per totum Regnumnbsp;vagare liceret. Posthaec niulta de Hispanorum crudelitate, Albaniquenbsp;Belgio tyrannide narrabat, tacentibus nobis, cum suspectum nobisnbsp;redderet sermonem invisa vestis; quare ad primum diversorium diu-tius morati, tarn importunum evasemus socium (quem postea ex lo-rariis unum cognovimus exploratoreni).

Cum vero iam via Appia Romam reverteremur, media fere nocte, memini me in via vidisse monumentura ex tyburtino lapide sphae-rica forma, vulgo Caput bovis, quod ibi simulacra capitum bubu-lorum caelata videntur, vocatur.

qA. Huchellius

Sepulcrura Metellae C. Crassi uxoris fuisse, hoe videtur indicare epigranima ;

Caeciliae Q. Cretici F. Metellae Crassi,

et Cicero, Tusculanarum quaest., primo extra portam Capenam se-pukra Collatini, Scipionura, Serviliorum, Metellorum fuisse scriblt. Forraam monumenti ruditer delineati hic do (i).

Prid, kal. mart. Romam reversus sum, ubi aliquot dies moratus, quaedam adliuc annotavi; ut in fano D. Antonii Portugallorum sepulcrura Martini ab Aspllcueta doctoris Navarrei, ante duos annosnbsp;mortui, araator hic summus Belgarura et osor Hispanic! nominis.nbsp;Edidit nonnulla in iure canonico scripta (2).

MA-RTIUS.

Me Mayors patria timidum depulsit ab urbe,

Nunc me Mars patriam cogit adire meam;

Namque meis nimium semper contraria votis Roma fuit, redeo patria, Roma vale.

(1) Ne ha gia parlato nel vlaggio di andata a Napoli, a p. nS.

(i) Martino da Azpilcueta, di Navarra, professó diritto civile ed ecclesiastico nelle universitd di Salamanca e di Coimbra. Trasferitosi a Roma sotto i! pontificato di Pio V,nbsp;trovó favore presso la Curia uguale a quello a lui dimostrato dal re di Portogallo. Mori ilnbsp;21 giugno 1586, nella grave etA di 94 anni e mezzo, e fu sepolto nella chiesuola annessanbsp;all’ospedale de' Portoghesi che egli, vivente,'Sveva largamente beneficato. E quando la chiesanbsp;fu ridotta nello stato presente da Martino Longhl e Cristoforo Schor tra gli anni 1695 enbsp;1698, il suo epitaffio (Forcella, III, 538, n. 1283) e il suo busto marmoreo furono messi innbsp;disparte, e piü tardi, posti in opera nuovamente nella parete a sinistra del nuovo ingresso.

Iter Italiciim

Non. Roniara reliqui, optatam mihi diu urbem, cuius desiderio non raodice flagraverani, acceptilabam primurn ; sed necessitas oranemnbsp;iucunditatem iDius urbis aspernebat, baec nam me iam natum pro-secuta fatorum adversitas, ut veile illius meum nolle sequeretur,nbsp;meum veile invicta fata oppugnarent et pervenerent. Coniitabanturnbsp;ultra pontera Milvium, Gerardus Vinomontanus et lolianiies Vadanus,nbsp;quibus valedlctis, ignobiles aliquot vicos pertransiens, ad Montemnbsp;Rossum oppidulum, Antonino Rosulum nominatum, perveni, cui pro-pinquus est lacus profunditate notabilis quern accolae Montis Roseinbsp;vocant (hunc falso Vadimonis arbitratus est Blondus, quemadmodumnbsp;Leander ostendit). Hie hospitis uxorem vidi scitulam nec invenustam,nbsp;quod in Italia rarum; sed quam curiosus mariti oculus continuo ob-servaret. Noctu in eodem quo ego cubabam loco, duo Itali in alionbsp;lecto siniul dormiebant, hos (cum me dormire putarent) multa ne-fandi amoris stratagemata narrare aure exulcerata audivi. Gemebamnbsp;tarn nobilis provinciae, cui sol, omniaque elementa divino favore tarnnbsp;larga, corruptam infectamque gentem, et; o Sodoma, inquam, onbsp;Gomorra prae hue.

VIII id. Roncilionum perveni oppidulum, id Alexandri Farnesii cardinalis Romani, ut eius insignia et insetiptiones indicabant. Hie,nbsp;propter pluvias ingentes quievi.

X. Praeteriens Cimini cum monte lacum, et Sutrium, circa vesperum Viterbum ingressus sum. Civitas est ampla ad radicemnbsp;montis, pontificiae ditionis, ubi multorum pontificum Romanorum se-pulcra, cum ibi sedem, tumultuantibus Romanis, transtulissent, ut lo-hannis XXII Hispani, qui ex ruina cubiculi quod in palatio fecerat,nbsp;obiit, Hadriani V Genuensis, qui in coenobio Franciscanorum iacet,nbsp;dementis IV Narbonensis qui apud Dominicanos sepultus. Hie etiam,nbsp;in templo D. Siivestri, fuit occisus Richardus rex Angiiae per Gui-donem Monfeltrium. De Viterbi etymo amp;c.

VI id. mart. Per vallem pulcherrimam Viterbensium traiisiens, yidi balnea calidae aquae. Refert Sipontinus se deduxisse aquasnbsp;in agro Viterbiensi quae lethargicos, hydropicos et colicos curant,nbsp;luxatos sanant, scabiem, vitiliginem, lichnera tollunt, famem inducunt,nbsp;foecunditatem mulieribus afferunt, venerem debilitatam excitant, cal-culorum vitia discutiunt. Quin et Strabo olim Tuscia inquit, ubinbsp;Romae propinquior est, ubertatera aquarum calidarum habet, necnbsp;minus abundat quam Baiae quae reliquas omnes nobilitate praecellunt.

Hinc ad Montem Phiasconum perveni, oppidum praecelso in colie, Teutonibus celeberrimum (ut inquit Leander), gratissimumquenbsp;propter vini apiani cum albi turn vermiculi suavitatem. Strabo pha-liscum vocat amp;c.

qA. ‘^Buchellius

Turn ad lacum Vulsinensium maximum et piscosum accessi, huicque appositam Bolsenam, oppidum id mediocre, vestigiis antiquaenbsp;urbis Vulsinensium (quae ex Hetruriae .xil. primis una fuit) inaedifi-catum. cuius veteres scriptores saepius meminerunt. Colunt corpusnbsp;eius incolae D. Christinae virginis, cuius etiam vestigia pedum lacusnbsp;conservare dicitur, in quem cum christianae religionis causa praeci-pitaretur, salva evaserit. Antiquissima hic reperiuntur marmora etnbsp;inscriptiones insignes.

Priusquam oppidum accederem, in ripa lacus fugiente iam die obambulans, mirum quanta ranarum multitudo, magnitudinis ingentis,nbsp;ad lacum properaret, adeo ut insolito spectaculo fere terrerer. In hoenbsp;lacu duae sunt insulae, in quarum una, Amalasuntha, filia Theodoricinbsp;Gothorum regis, foemina doctissima, a Theodato consobrino relegatanbsp;et occisa est.

V id. Per fanum D. Laurentii in colle iuxta Vulsinensium lacum oppidulum, ad Aquampendentem oppidum veni, quod Volater-ranus Aquilam a Ptolomeo designatara esse iudicat, ubi prandio sumpto, per planum arenosum inter aspreta durissima multa, iamnbsp;nocte, iuxta Paliam amnem, inveni vilia loca et cauponum lustranbsp;tabernas, ibique haud commode pernoctavi. Vocabant Ca sa de lanbsp;P alia.

IV id. Fanum Quirici oppidulum perveni, Annio Umbronem, sed Leander tradit a Zenobio Landerici filio conditum, et a D. Q,ui-rici aede, quam is posuerat denominatum.

Hinc, Bonconventum oppidum ingressus sum, in quo Florentino-rum dolis Henricus VII imperator, a dominicano monacho, sub spem Eucharistiae suraendae, veneno necatus dicitur, quod his versibusnbsp;testatur Fabritius:

Tellus crimen habet Germani morte notata Caesaris Heiiiici; quem quando vincere fenonbsp;Impia non vaiuit, violare est ausa veneno,

Nee scelus hoe potuit monachi nisi fraude patrari.

Iuxta hoe, Arbia flumen in Umbronem se praecipitat et eius aquis miscetur. Almam vocat Volaterranus. Hinc, in oppido Lucianonbsp;pernoctavi. ld a Zenobio Landerici senatoris romani filio conditum,nbsp;putat Volaterranus.

III id. Senam, celebrem Hetruriae urbem, intravi, quae diu pro libertate cum Florentinis vario eventu decertavit, sed nunc adversan-tibus satis succubuit, et mortuo iampridem, cum essem Romae, Francisco Mediceo Hetruriae magno quot;'duce, Ferdinandum eius fratremnbsp;tertium ducem agnoscit. Nam cum esset libera imperii urbs, Carolus V imperator Philippo Austriaco filio suo ducatus titulo dedit,

Iter Italicum

qui, cum esset in aere Medicaeorum, ipsis tradidit possidendani. De hac sic canit Chytraeus in Itinere Rom. I:

Aitera lux Senae celebrem nos duxit in urbem

Virlutum eximiam doctrinarumque magistram amp;c.

Plinius Coloniae Senensis meminit et cum eo Tacitus. Senam quoque Ptolemeus Antoninusque in Mediterraneis Tusciae urbibus collocant.nbsp;Polybius eius initium ad Gallos Senones referre videtur, quod con-firmat Gotifredus in Libris memor. Idemque scribunt Polycarpus innbsp;Chronicis, Liberque Coloniaruvi, ex quibus antiquitas huius urbisnbsp;eiusque conditoris patet, nempe Brennus Gallus anno, ut quidamnbsp;volunt, ante Christum natum .cccLXii. Blondus tarnen, in sua Italia,nbsp;novam urbem arbitratur. Nos vero facile credimus olim non fuissenbsp;tantae magnitudinis et aliquoties restauratam, ut aliae urbes plurimaenbsp;in Italia. lacet in colie praecelsis, cincta crepidinibus tophinis, fre-quentia nobilium aedificiorura nitens, e quibus aedes maxima D, Virgin! S. tota marmorea. Est item araplissima hospitalis, sunt fontes,nbsp;inter quos Branda, nitentibus aquis in foro insignis, cuius meminitnbsp;Dante in Inprno:

Per fonle Branda non darei la vista.

Vocatur vulgo Sena la Vechia, uti etiam versiculus sigillo civi-tatis inscriptus habet talis:

Salve virgo Senam veterem qnam cernis .\moenam.

Mulieres senenses a pulcritudine et libertate celebrantur. De hac re-publica quaedam Pontanus lib. I Historiaruin. Habet gymnasium omnium disciplinarum celeberrimum, unde multos eruditione illustresnbsp;viros produxit, inter quos Ambrosium Blancarium ordinis praedica-torum fratrem doctissimum amp;c. Pontifices dedit Alexandrum III etnbsp;duos Pios, secundum et tertium, ex familia Picolhominea, ex quanbsp;fuere viri illustres, lohannes Picolhomineus, Pii tertii nepos cardi-nalis, Silvius, Aenaeae Silvii pater, qui in templo Franciscanorumnbsp;cum Victoria uxore marmoreo in tumulo quiescit, cui adscriptumnbsp;hoc epitaphium:

Silvius hie iaceo, coniux Victoria mecum,

Filins hie clausit marmore papa Pius.

Francisci Picolhominei cardinalis exstat ad Politianum scripta epi-stola.

Petrucciorum quoque nobilis et illustris Senae familia, ex qua Pandulphus principatum urbis tenuit, cuius tarnen filius Borgesiusnbsp;urbe pulsus est a civibus. Habuit et is filium alterum Alphonsumnbsp;cardinalem, a Leone X in quern conspiraverat male habitum.

qA. TBuchellius

Primus Christum docuit Seneuses divus Ansanus, Tranquilli Romani filius, genuitque postea viros pietate celebres divum Eernar-dum amp;c.

Noctem egi in oppidulo Cassano et sequent! die Florentiam ingressus sum, pulcrara et florentem Hetruriae urbem, ex Faesu-lanorum minis conditara, aedibus magnificis et templis superbisnbsp;splendidam, quam mediant Arnus diviJit. Politianus antiquam sanenbsp;facit et triuravirorum coloniam, Pliniumque, Ptolomeum, Paulinum,nbsp;Procopium testes citans, cui adstipulauir Volaterranus (lib. V, cap. v),nbsp;Caroium vero magnum conditorem dicit Bozzolus (lib XXV H'nt^nbsp;Gallus apud lovium. Ego restauratorem putarem. Plures pugnantesnbsp;opiniones vide apud Leandrum. Tacitus Florentinorum nisi corru-ptus meminh. Templum ex aniiquitate unura restat, rotundum, pul-cherrimum, Marti olim sacrum, nunc divo loanni Baptistae dicatum,nbsp;in quo est baptisterium ex marmore pretiosissimo conspicuum Valvasnbsp;habet ex aere fusili opere tam raro artificio factas, ut in reliquanbsp;Europa vix similes esse credatur. In hoe sepultus Balthasar Cossa,nbsp;Neapolitanus pontifex Romanus, nomine lohannes XXIII, concilionbsp;Constantiens: depositus, Proximum huic est fanum, totum ex marmorenbsp;crustatiira cum hemispherio stupendi operis, D. Maria Floridae. Ve-stibulum nondum erat perfectum. In hoe sepulcra aliqua doctoruninbsp;illustriumque virorum, ut Marsilii Fic'ti philosophi platonid. loctinbsp;pictoris excellentissimi cuiüs hic legitur apud Angelum Politianumnbsp;epitaphium;

Die ego sum, per quem piciura extincta revixit,

Qui quam recta manus tam fuit et facilis,

Naturae deerat noslrae quod defuit arti amp;c.

Dantis quoque Ravennae sepulti coenotaphium spectatur. luxta hoe ternplïïmturris item tota raarmoreT^Est item aêïïës D Mariaenbsp;Novellae fratrum dorainicanorum, nobilis basilica D. Spiritus, exactisnbsp;architecturae legibus facta, fanum artificiosum D. Laurentii a Medi-ceis conditura, ubi Cosinus et Laurentius sua habent sepulcra ma-gnifica, non solum nobili marmore et aere, sed etiam mirabili operenbsp;perfecta et Cosmi hoe inscriptum elogio: « Decreto publico Patrinbsp;« patriae ». Est Petri Medicei filii tumulus. Oratorium etiam in hacnbsp;aede splendidum cum rara biblioteca dementis 7, voluminibus graecisnbsp;latinisque referta. Cosmus etiam coenobium fecit D. Marei amplitu-dine et elegantia singular!, cum biblioteca raris pretiosissimisque co-dicibus utriusque linguae plena. Est insuper templum D. Mariae An-nuntiatae, celeberrlmura per totarh hallam, et miraculis ut voluntnbsp;clarum, ubi infinitae statuae et votivae tabulae; adeo ut ad primumnbsp;ingressum cadaverorum campura crederes. Sunt nam illae statuae et

Iter Italicum

simulachra (quibus templum est plenissimum) ad vivi hominisque veri magnitudinem, ligneae, lapideae, cereae. Spectabantur illic Leonis,nbsp;Clementisque pontificis habitu, regumque ac prlncipum nonnullorumnbsp;suspensa simulachra, circum aliae militares statuae item togatae,nbsp;equestres, pedestres, armatae, etiam veris armis, hie gladii pendebantnbsp;rubigine pene consumpti, illic galeae, lanceae, arcus, tela, omne de-nique genus armorum. Alio in loco cernebantur vulnerati, suspensi,nbsp;tormentis debilitati, naufragi, incarcerati, aegrotantes, piierperae ia-centes in lectis et simulachris expressi. Vidi etiam quodam templonbsp;sepulcrum Michaelis Angeli Bonarotae, cum epitaphio. Erat id totumnbsp;ex marmore candidissimo ornatum tribus statuis foemineis: Picturae,nbsp;Architecturae et Statuariae; et eius in medio simulachrum. Fecit hienbsp;egregium hoc opus Extremi luditii quod est in oratorio Vaticanonbsp;Romae, cui adscriptum verum hoc elogium:

Michael Angelus Bonarota Tuscorum flos delibatus duarum arllum pulcherrimarum luimanae vitae vicariarum picturae statuariaeqtie suo penitus seculo extincta-rum alter inventor faciebat.

Legitur et hoc eius inter caetera epitaphion:

Qui sim nomen habes satque est, nam caetera, cui non Sunt nota, aut mentem non habet aut oculos.

Alio in templo, vidi Baccii egregii statuarii et equitis D. lacobi sepulcrum cum epitaphio et sculpturam ablationis Christi e cruce. Sunt et templa D. Mariae Capitolinae, Mariae Maioris, D. Pancratii, D. Petrinbsp;Consultoris, D. Miniati, et ut summatim agara, .xliiii. parechiae in urbenbsp;numerantur, prioratus .xli., collegia virorum mulierumque xxxvi.,pue-rorum collegia .ix.,fraternitatesinfinitae. Portae sunt: D- Petri, Humana,nbsp;Santa Rubra, D. Mariae. Turres 150 altitudine ulnarum .c. Situs eiusnbsp;est in valle Arni, ab oriente ac septentrione collibus amoenissimisnbsp;et arboribus fructiferis vestitis cingitur, occidentale latere pulcramnbsp;spectat planitiem. Caetera a Leandro et Aretino latissime describuntur.nbsp;Pontificem habet Romano tantum subiectum, quamvis et hunc quidam archiepiscopum putent.

Idib. mart. Apud forum vidi palatium Mediceorum, ubi est fons aquae limpidissimae, marmoreis Neptuni eiusque equorum simulachris Baccii manu faberrime factis ornatus. Stabat et in porticunbsp;Germanorum praetorianorum (praeter infinitas aliasque statuas) egre-giuni opus candidissimo ex marmore, Raptus Sabinarum, tres erantnbsp;statuae ad vivi hominis magnitudinem, vir nudus, qui brachiis in ahumnbsp;nudam foeminam elevabat, ad cuius pedem alter, terrae genubus in-nixus, eum deiicere conabatur, dicebatur unus et solidus lapis. In basinbsp;ipso historia plenius ex aere sculpta spectabatur. Id erat loannis Bo-

oA. IBuchdlius

lonii Duacensis qui summo a Mediceis semper in honore habitus fuit. Hanc statuam duplici forma expressit Andreas Andreanus.

Ingenia Florentinorum acria et subtilia, unde tot dissentiones exortae. Omnem iiani servitutem exosi primum ad libertatem conser-vandam, deinde ad imperium viclnorum cousequendum enixe labo-rarunt, varioque eveiitu consecuti sunt, mutuis tarnen odiis ne priminbsp;essent in Italia perdiderunt; nee ullus externus hostis, tam nocuit,nbsp;quam diversae partes Gibellinorum et Guelforum, Alborum et Ni-grorum, ut latissime descripsere Leonardus Aretinus, divus Antoninusnbsp;archiepiscopus Florentinus amp;c.

Naturam Florentinorum turbidam describit in Historiis lovius et Dantes pluribus in locis in eos invehitur. Nobiles ut mercaturam exer-ceant, Lipsius; quaedam etiam de eorum republica Pontanus amp;c.

Sed cum inter omnes Italiae populos Tusci ingeniosiores ha-beantur,reliquos longe Florentini superant, unde innumeram illustrium et eruditione clarorum virorum dedit cohortem et in primis Mediceanbsp;gens, ab exiguis ioitiis, parvo tempore multum inclaruit 8tc.

Sunt praeterea illustres et antiquae familiae Adimariorum, Pu-cionum, Cavalcantium amp;c.

Ingenio vero illustres et eruditione infinites orbi dedit, inter quos pietate quoque insignes; loannem Gualbertum sodalitatis Vallis Uni-brosae conditorem amp;c,

Viros etiam Florentia genuit bellica virtute daros, Bonaguisum Bonaguisium qui in expugnatione Damiatae primus cum sua manunbsp;in urbera irrupit amp;c.

At haec satis, sistam et florido claudam florentem urbem versu:

Parva Fluentionis aggesta Fluentia ripis

Mollia d2 nitido nomina flore capit

Faesula regnabat: verum meliora sequutus amp;c.

XIV kal. april. Portas Florentiae egressus versus Boloniam. colle vidi, Fesularum relliquias, de quibus Politianus et Leander. Diunbsp;Florentini cum Phesulis beiligerarunt, donee noctu obscurotaptasnbsp;everterent, translatis Florentiam colonis et insigniis comixtis. Prae-cipuum hic restat aedificium abbatia canonicorum regularium, quam innbsp;veteribus ruinis erexit Cosmus Magnus Medices. De his canit Fabritius:nbsp;Urhs a coelifero quae condita fertur Athiantenbsp;Haec avium exposuir linguas et fulguris. ignes amp;c.

Circa vesperum vicos aliquot ignobiles praetergressus, Scarpia-riam oppidum Florentinorum ingressus, ibique noctem egi. ld a scar-pis, id est calceis, nomen habere videtur, cum multi ülic calcearii habi-tent. A Florentinis conditum anno Chtisti 1507 scribit Blondus, cum prius ibi essent tabernae. Hoe terraemotu prostratum fere Cosral tem-

Iter Italicum

poribus, antequam Barbarussa Massiliara appulisset, author est lovius. Huius meminit Fabritius his versibus:

Hiac parva iiurata est fabris urbs plena mojestis Passa malum et motu quassata prioribus annisnbsp;Terrae terribili.

XIII kal. april. Occurrebat primuni Florentiola, novum oppidum, elegans et lautum, a Florentinis conditum, quibus paret, vulgo Fi-renzola. Hie Florentinorum limites. Erat iu portis edictura, ne va-gantes aut mendices intromitterentur, quod ii saepe morbos adferrentnbsp;quibus plerique ob incommoda quae paterentur et cibos insalubresnbsp;quibus vescerentur laborarent. De hoc Fabritius sit canit;

Huic dedil exiguum mater Florentia nomen Veraque si memorant olim Fidentia dicta est.

Hie aptum hospitium qui quaerit faliitur amp;c.

Hinc montem vidi fumantem, cuius meminit Fabritius, et in sum-mitate collis est pagus El giogo. In medio Petramala castellum origine nobilis farailiae Petraniaiarum Aretinae inclytum, ubi descensus difficilior, ad radicem vero est vicus vulgo Scarga delAsinonbsp;dictus. Dein in pago Anconella pernoctavi.

XII. In descensu alpium Apenninorum quae mediam acuto dorso dividunt Italiam, occurrebant vici plurimi, ac ultimo fanum Ra-phaelis. Hinc Boloniam ingressus sum. Civitas est ampla, situ amoena,nbsp;antiqua, potens, sub pontificia ditione, quam cum plenissime descri-ptam dederit Leander, exterioribus tantum lineis depingam. Est adnbsp;radicem Apennini araplis aedificiis et ambitu, in planitie fertilissima,nbsp;unde et vulgo la gr as sa dicta, olim Felsina, dehinc Bononia a Boiisnbsp;Gallis conditoribus. In hanc colonia latina a Romanis deducta fuitnbsp;M. Fulvio Nobiliore et Cn. Manlio Vulsone consulibus, unde et Melanbsp;Romanorura coloniam vocat. Meminerunt eius praeterea Strabo amp;c.

Nunc academiara habet celeberrimara et frequentissiraam, cuius Ecola non ita pridem quadrato lapide et variis insignorum picturisnbsp;orn.itus facta. Habet ac habuit doctores lectoresque ingeuio clarosnbsp;quamplurimos, inter quos medicum a Patavio accersitum, Hieronimumnbsp;Mercurialem.

Cüm in foro obambuiarera et campanula pulsaret horam circa sextam, protinus omnes in genua procumbebant, qui raos a Calixto IIInbsp;pontifici Romano defluxit, ut author est Antoninus, episcopus Flo-rentinus, anno 1456.

Displicuit mihi hie summopere studentium insolentia, quibus doctores pene risu’, tantum abest ut dobito lionore prosequantur, ac puduit ac poenituit petulantiae istorum, qui a vulgo moribus hone-stis non licentia solum div^ersi esse deberent. Hinc apud honestos

qA. ‘Buchdlius

quosque cives suspectissimi habentur. ut hospiteni nisi lenonem aut prostratae pudicitiae mulicrem vix inveniant, et sic ignis igni et corruptie corruptioni additur. Vidimus praeterea templum D. Petroniinbsp;marmoreum, sed nondura absolutum, foro vicinum, ubi et palatiumnbsp;in quo legatus pontificius Bononiae praefectus habitat, servaturquenbsp;praesidio Helvetico. Ante portam est inscriptie literis deauratis, ut Carolus V, imperator, coronam suscepturus, e fenestra in fanum Petro-nium, ponte sublicio, cum Clemente VU pontifice Romano, ad im-mensam populi concurrentis multitudinem evitandam, profectus sit,nbsp;quod plenius a lovio describitur. Hinc vidi eoenobium Dominicano-rum amplissimum, in quo marmoreo in tumulo ipse pater Dominicusnbsp;sepultus creditur. lurisconsultorum vero plurima sepulcra ibidem spe-ctantur, ut domini Magellani iurisconsulti amp;c.

Est et D. Francisci nobili artificio constructum in quo sepulcrum Alexandri V, pontificis Romani.

Ostenduntur vetusta Longobardorum aedificia turres quadratae et spissae, in suramam altitudinem obeliscorura quasi forma, nisi quodnbsp;sensim in acutum non desinant, evectae, inter quas celsissima quaenbsp;Asinellorum vulgo vocatur, et vicina Garisenda, nescio an a familianbsp;Garisendorum (ex qua lo. Andreas orator praestantissimus prodiit)nbsp;sic dicta, inclinata nonnihil arte ne an casu dubium, quanivis vulgusnbsp;imperitum suo more hie fabulas spargere non desinat, et genios artifices adducere miris somniorum miraculis.

Familiae illustriores Bentivolorum amp;c,

Viri, eruditione illustres, ex hac prodiere Philippus Beroaldus amp;c.

De hac sic Fabritius:

Visae nobiliumque domus et templa Deorum Nec tarn tecta animos capiunt quam moribus atquenbsp;lustiiia et rectis fundatae legibus urbe?,

Inter quas meritam tenet alta Bononia palmamlt;amp;.c.

Et hoc valde placuit Bononia, quod aedes perpetuis porticibus cinctae, ambulantes per urbem ab aere et pluvia defendant.

V kal. Cum sermo mihi incidisset cum Italo quodam de Belgis quos Framengros vocabat, multa de eorum laudibus rettulit, quibusnbsp;adiunxit damnum esse maximum, gentem tarn candidam et huma-nam Christum verum non agnoscere. lis nempe persuasum pontifi-ciis tantum placitis christianum alligari, et horum adminiculis adnbsp;veram cognitionem perveniri posse. lam ad iter properando institu-tum Scaligeri addam carmen:

Post diras rerum clades, fatique superba Imperia, et Martis quae fera iussa tu!i amp;c.

.\ccipe, quae possis discere reddo libens.

Iter Ilalictim

VII kal. april. Inveneram hie popiilarem meum loannem Axe-lium iuvenem, in iure romano doctissimum, apud quern cum perno-ctarera, raonstravit mihi scedulam medici, qua ob valetudinem car-nibus vesci tempore a pontificibus Romanis prohibito concedebatur, quo et ego turn privilegio usus sum. Nam pars inacelli in carnisprivionbsp;aperta manet, admittunturque raedicorum autographis approbati. Q.uonbsp;tandem valedicto acceptisque in patriam literis pergebam, et circanbsp;diei medium ad Francolinum vicum perveni, olim propugnaculumnbsp;ad limitum tutelam a marchionibus Atestinis conditum, ut Volater-ranus (lib IV, cap. v) author est. Nunc nullo opere munitus, quamvisnbsp;antiquum amplumque ibi adhuc exstet aedificium lohanni Mariaenbsp;Salano nobili ab Alphonso Atestino olim concesso. Hie Padum traiecinbsp;maximum totius Itali'ae Hamen.

In huius insuliq^Ferraria nobilis urbs et ampla, suis paret ducibus ex familia Atestina, qui tamen supremum principeni agnoscunt pon-tificem Romanum. Principatum urbis tenuere Albertatius, Azonis Inbsp;filius amp;c

Gymnasium habet a Frederico, Bononiensium in contumeliam, instituto, ex quo multi summa eruditione viri prodiere, et ipsara innbsp;primis urbem illustrarunt Antonius Beccarius Scadraeus episcopus,nbsp;vir doctus amp;c.

Ad trigesiraum ab urbe. lapidem versus mare fuit olim Adria, cuius adhuc vestigia Pado submersa cernuntur, vulgoque Ari dicuntur.nbsp;Atriam vocat Ptolomeus amp;c.

VI. kal. april. Per agrum Ferrariensera, planum et vini frumen-tique feracem, Rhpjogium in peninsula Padi oppidum perveni, quod paret iam Venetis. Ortu id suo illustrarunt Bartolomeus Roverellanbsp;Ravennatium archiepiscopus, et Ludovicus Coelius, cuiu.s hoc legiturnbsp;epitaphium :

Ludovicus ilie Coel/us domi et foris Graecae latinaeque omnium doctissimusnbsp;Vivet perennis, quodque paucis coniigitnbsp;Vixit suaeque aeternitati interfuit.

Noctu obscuriore, cum iter prosequi non possem, in villici cuius-dam domo divertere coactus sum, ubi panem ex castaneis confectum (insoli'tum mihi cibura) comedi. Erat is dulcior sed male coadunatus.nbsp;Sequent! die Patavium ingressus sum.

Itali admodura stricta relligione observant ieiunium quadrage-siraale sive carnisprivium, quando nec caseos nec ova coraedun-tur. Cum vero non procul a Patavis mihi apponerentur, quid facerem ignorabam, tentandi lie id gratia faceret hospes; unde quaesivi (cumnbsp;moris me ignarum simularem) num liceret hoc tempore comedere

2)

lt;2A. Tiuchellius

ova? « Et quis », inquit ille, clt; vetaret? Quae habemus vescimur iisdem, « nee tanta nobis ciborum abundantia, ut piscibus senatorum instarnbsp;« luxurieniur ».

Cut^BoIsanae pervenissem. ibi nundinae celebrabantur, erantque frequentes. Vidi autem ex sterili Alpium versus. .Piemontiam regionenbsp;fumarios magno numero ibi congregatos, qui hinc diversas regionesnbsp;velut divisa inter se Europa petebant, Germaniara, Italiam, Franco-Galliam, vicinasque provincias.

Gum linguarum quaedam hic esset mixtio, et utramque plerique linguam callerent italicam germanicamque, Germani tarnen gallicamnbsp;vocabant alteram, quasi exoticam et falsam.