Eene nieuivv methode, de algemeene narcose betreffende . nbsp;nbsp;nbsp;.nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;. 228.

Eetiige gevallen run �phargnx-iraraJgse hij het paunt . nbsp;nbsp;nbsp;.nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;. 233.

Ecne ziekte onder den vee.stapel in Delf door B. Vri.iburg . 256. Onderzoekingen en overwegingen betreffende de innervatienbsp;van den darm en den anatoinisciien bouw van dennbsp;voordarm, door Dr. J. H. F. Kohlukugge ..... 261.nbsp;Der Laiwnx nnd die Stiminbildung der Quadrninana, door

Eehn. Typho�deaandoening bij een twecjarig~_kind, na het drinken van niet voldoende gekookte melk. Infectie door

De castratie vervangen door cocaine injectie in de testes . nbsp;nbsp;nbsp;. 317.

Besultaten van de Paardenteelt in Frankrijk in 1893. nbsp;nbsp;nbsp;.nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;. 320.

3sr^^:ivrnLij-ST

Uereeniging tot bevordering van l/eeartsenijkunde in NEderlandsch-Indi�.

L. J. Hoogkamer, Fresident. G�rant v h. tijdschrift. K. Rosm'a, Secretaris-2'hesaurier.

N A jr E s.	Q U A ]. 1 T E I T.	W�OONPr-AATS.
LevYssoliii, V........	Civiel Ingenienr.	Semarang.
E. K. v;m.......	Cdiitrolenr 2gt;-' klasse B. B.	Borneo.
Ligtvoet, W.........	Gep. Kesident.	Soekaboemi.
Lisnet, P. H.........	Officier der Kavallerie.	Lombok.
Lykles, !)'�. S........	Oeneeslieer Dir. Krankzin-nigengestidit.	Soerabaja.
Lnrek nbsp;nbsp;nbsp;T. C. H.....	President Landraad.	Pandeglang.
Glanders, (�. C........	Kapitein der Artillerie.	Batavia.
^larcks A. C.........	A})otlieker.	Buitenzorg.
blaren, J. Ti', vnn.....	Officier der Kavallerie.	Batavia.
^larker, nbsp;nbsp;nbsp;F........	Landheer.	Passocrocan.
^lasthoff, E. B........	Assistent-Kesident.	Padang Pandj.
^lecrtens, M. .].......	Adm. van Kedoeng Irlalang.	Buitenzorg.
Slotman, C. J. van......	Adni. van Djassinga.	Buitemzorg.
Slotman, P. Pv. van . . . .	x\dm. van Di-aniaga.	Buitenzorg.
^Linekhoff, P. A. \'an den	(�eineento-V eeart.s.	Boxmeer.
Oostliout, tP A. P'.	Assistent-Kesident.	Grobogan.
Lals, p. viin Iddc van der	Apotheker.	Batavia.
H. A. van de.....	Oud-Pre.sident\Vees- en Boedelkamer.	Batavia.
Li'airie, L. P. Bedier de .	Adm. strikerf. Bala[)oelang.	Tagal.
Qaast, H. C. E.......	Controleur 2'' klasse B. B.	Moeara Laboel (Afd. Solok).

V S B. S Z. A G

VAN DE DIRECTIE DER VEREENIGING TOT BEVORDERING VAN VEEARTSENIJKUNDE IN NEDERLANDSCH-INDI� OVER HET JAAR i893 �1894,

M. M. H. in

liet Be,stuur der Vereeniging vl. heeft de eer hieronder een l)ekno])t verslag aan te bieden over het ja.ar 1893 � 1894.

Door het vertrek van den heer 1). Driessen naar A^ederhotd werd het .Secretariaat tijdelijk waargenomen door den President,nbsp;terwijl het later overgiiig op den onderg(deekende.

Telde de Vereeniging bij den aanvang van het jaar 37 leden, thans is dit getal gereduceerd tot 32.

we.gens ons onbekende redenen en nam ��n lid ontslag wegens vertrek naar Nederland.

Ten aanzien van de intecdtenar.'n op bet tijdschrift kan worden meegedeeld, dat hun getal sedert het vorige verslagjaarnbsp;is vermeerderd met l.b en alzoo gestegen is tot iriB.

j\let betrekking tot de instcdlingen enz., waarnnalc het tijdschrift op het einde van het vorige jaar in ruiling verkeerde, dient aangestipt te worden, dat het �Tidsseiirift for vetei�inaerer'�nbsp;heeft oi)gehouden te besta.an, terwijl het �Agricultural Journal�nbsp;toeti'ad.

Evenals in het vorige verslagjaar werden dus andermaal 22 ruilexemplaren verzonden, terwijl door het aanbieden vannbsp;onze �Bladen� aan Z. Exe. den Commandant v h. leger innbsp;Xed.-Indi l het getal present-exemj)lare.n steeg tot 9.nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;0[) het

De toestand der kas ma�' in alle opzicliten zeer gunstig lieeten. Het saldo bedroeg op ultimo Juni 1894 f' 4244,24'',nbsp;zoodat een vooruitgang valt te constatc^eren vaii f 958,53.�

Dit cijfer wint vooral aan beteekenis, als men in aanmerking neemt, dat de platen betreffende de })aardenrassen in Ned.-IndiP.nbsp;een belangrijke uitgaaf vorderden, en de aankoop van eennbsp;brandkast der vereeniging op een aanzienlijk geldelijk offernbsp;te staan kwam.

Het werk over den stand der hoorns bij buffels, waarover ook in liet voorgaande verslag werd gesproken, nadert zijnenbsp;voltooiing.

De bibliotheek verkreeg, zoowel door aankooji van nieuwe boekwerken als door ruiling, zulk eene uitbreiding, dat beslotennbsp;werd nog 2 lioekenkasten aan te schaffen.

Ten slotte verdient nog vei'inelding, dat de Regeering wederom hare hooge belangstelling toonde door de toekenning van de jaarlijksche subsidie.

Hopende, H. M. H. H., op een vruchtbaar werkjaar, en op uw aller steun, roept het �l�estuur� u een hartelijk tot weerziens toe.

Batavia, 1 Jnli 1894.

De CommismrD van Verificafenr.'^,

L. J. HOOGKAMER. J)e Secretaris-Thesaurier,

J. VAN DORSSEN. nbsp;nbsp;nbsp;K. BOSMA.

INSTELLINGEN ENZ. WAARMEDE DE VEEARTSENIJ-KUNDIGE VEREENIGING IN RUILING VERKEERT.

Tierilrztliehes Centralblatt, Jlonatssclintt des Vei'eiiies der Tieriirzte in ()esterreich, Weenen.

Annales de m�deeine v�t�i�inaire, Brunnel. jMaatscliap])ij ter iJevordei-ing der V(gt;eartsenijkunde in Neder-and, Utrecht.

Ab-derlandscb Tijdsclu'ift voor (Jeneeskunde, Amuterdani. Nederlandsch-Indisclie Maatscbajipij van Nijvei-lieid ennbsp;Dandbouw, Batavia.nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;'

Vereeniging tot Bevordering der (Tcnceskundige wetenschappen in Nederlandscli-lndi�, Batavia.

AANGEBODEN EXEMPLAREN.

Biblietlieek der Gemeente Universiteit, Ant�terdain. Bibliotheek der Rijks Universitedt, Leiden.

Koloniaal Geneeskundig �Musemn, Amsterdam. Directeur �des Kaiserliehen Qesundheitsamtes�', Berlijn.nbsp;Zijne Plxcellentie �De Connnandant v h. Legerquot;.

REMONTE-AANKOOP OP HET EILAND SOEMBA (SANDELHOUT EILAND)

(jedurende het jaar 1887 was het incompleet aan paarden hij het Leger zoo aanzienlijk gestegen, dat door het Departementnbsp;van Oorlog eene andere wijze van aanvulling dan de gewonenbsp;dringend noodzakelijk werd geacht. Sedert geruimen tijd wasnbsp;de aankoop op publieke venduti�n en uit de hand weinignbsp;bevredigend.

De qualiteit der aangevoerde dieren woog niet op tegen de quantiteit, zoodat slechts enkele voor militaire dienstennbsp;geschikt werden geacht, on dan nog in de meeste gevallennbsp;onder de rubriek �inferieure remonte� konden gebracht worden.

Het is du.s niet te verwonderen, dat het gebrek aan bruikbare legerpaarden hoe langer hoe nijpender werd en de Eegeering �nbsp;conform het voorstel van het Departement van Oorlog � bijnbsp;Gouvernements Besluit van 28 Januari 1888 No. 7 besloot,nbsp;eene Commissie naar het eiland Soemha te zenden tot aankoop vannbsp;het benoodigd aantal remonte. Deze Commissie zou bestaannbsp;uit twee subalterne officieren en een paardenarts en kreeg innbsp;opdracht 280 remontepaarden aan te koopen; waarvan 200nbsp;voor de Cavalerie, 50 voor de Artillerie, benevens 30 paardennbsp;voor het remonte-dep�t te Soerahaia.

Door het Departement van Oorlog aangewezen, om aan die commissie deel te nemen, werd mij gelast op den lOfa* Februarinbsp;van Batavia te vertrekken, ten einde mij op den l�^en daaraanvolgende te Soerahaia te vereenigen met de beide anderenbsp;leden der Commissie, den ritmeester J. F. Ten Bosch en dennbsp;kapitein der Artillerie M. B. Rost van Tonningen. Tenbsp;Soerahaia moest verder alles in ontvangst worden genomen en,nbsp;voor zooveel uoodig, zou met den Onder-Intendant in overlegnbsp;getreden worden omtrent al datgene wat in het belang dernbsp;Commissie kon worden geacht.

40 nbsp;nbsp;nbsp;�nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;cavaleristen, welke gevolgd werden door 41

Inlandsche vrouwen en 24 kinderen, zoodat de totaal sterkte van den troep 110 hoofden bedroeg. De manschappen werdennbsp;getrokken uit de eskadrons te Salatiga. Omtrent de bestemming dezer militairen, na het be�indigen der Commissie, zounbsp;de Regiments-Commandant de noodige bevelen geven. Zij warennbsp;aangewezen om te Soemba de stallen in gereedheid te brengen,nbsp;de aangekochte paarden te verzorgen en ze overtcbrengennbsp;naar Makassar en verder naar Java. Dit detachementnbsp;werd den 19 Februari naar Soerahaia gedirigeerd, waar denbsp;oudste officier van de Commissie het onder zijne bevolennbsp;nam. Deze. officiei- was tevens belast met het beheer dernbsp;gelden, vivres, materialen enz. De leden der Commissie werdennbsp;in administratie opgenomen bij den kwartiermeester van hetnbsp;garnizoen te Makassar, terwijl de mindere militairen in sub-sistentie werden gevoerd bij het detachement cavalerie.

Het verblijf te Soerahaia werd benut tot het in ontvangst nemen van het volgende:

D. Een veldapotheek voor de zieke militairen en de noodige geneesmiddelen voor zieke paarden.

/� 56.500.�, waarvan � 13.500. � in rijksdaalders en het overige in sovereigns, voor den aankoop dernbsp;paarden.

3'/., maand soldij voor de mindere militairen. Ruilmiddelen ter waarde van f 2000.�

Vivres voor 3'maand voor inbegrip van eenige reserve. Verder werd meegenomen een voorraad wijn en melk voor de eventueelenbsp;zieken.

9 '. De noodige stalliolsters, watertrenzen, dekens, broeken voor het in- en ontschepen van paarden, pakzadels,nbsp;poets- en hoefsmidsgereedschap, lantaarns, leksteenen,nbsp;kookgereedschap, geldkisten enz.

Mocht er nog een en ander noodig zijn, dan kon dit te Mdkasser worden aangevuld. Der Commissie was de bevoegdheidnbsp;gegeven om, in overleg met den Onder-Intendant, in dennbsp;mede te nemen voorraad geringe wijzigingen te brengen.nbsp;Voor het gemakkelijk vervoer der goederen werd alles zoov��lnbsp;mogelijk verpakt in tweemans-vrachten.

Aldus toegerust, vertrok de Commissie met het detachement van Soerabaia per scheepsgelegenheid van 22eu Februarinbsp;naar Makasser en arriveerde den 283� daaraanvolgende tenbsp;Wahig-Apoe {Soemba).

Bij aankomst werden wij ontvangen door den civiel-gezaghebber, die de beleefdheid had zijne woning, voor zoover daarin nog ruimte beschikbaar was, aan de officieren af tenbsp;staan. Onmiddellijk werd begonnen de goederen in de laadbootennbsp;te lossen. Door de bemanning van het stoomschip naar dennbsp;wal gebracht, zorgden de militairen er verder voor, dat allesnbsp;naar een loods werd vervoerd, die zich aan het strandnbsp;bevond en welwillend door den eigenaar, een Arabier, innbsp;gebruik werd afgestaan. Welke moeite de civiel-gezaghebbernbsp;zich ook gaf, de bevolking van Waing-Apoe wilde bijnanbsp;geen hulp verleenen; wij moesten integendeel ter degenbsp;op onze hoede zijn, dat onder al die drukte geen goederennbsp;op eene arglistige wijze verdwenen.

Logies was voor het detachement in de eerste 3 a 4 dagen niet te vinden, zoodat het meerendeel der manschappen eennbsp;goed onderkomen zocht op de kisten onder de loods, enkelen.

zelfs eenvoudig buiten sliepen, dat, zooals later bleek, een zeer nadeeligen invloed op hunne gezondheid heeft uitgeoefend.nbsp;Dit was hoofdzakelijk toe te schrijven aan de verpestendenbsp;lucht, welke de koraalbanken (Karang) aan het strand vannbsp;W^aing-Apoe verspreidden, evenzoo aan de nachtelijke kounbsp;en den zwaren nevel. Den volgende morgen werd, met

behulp der militairen, het drijvervlot in orde gebracht, waardoor eene betere communicatie met den wal werd verkregen. Hetnbsp;vervoer der goederen van boord ging nu zoo vlug, dat o))nbsp;den avond van don 29steu Februari alles gelost was en hetnbsp;stoomscliip zijn reis kon vervolgen.

Alvoi�ens maatregelen omtrent de huisvesting der troepen genomen wei�den, besprak de Commissie met den civiel-gezag-hebber, waar het kwartier zou woi�den opgeslagen. Dit wasnbsp;noodig, omdat volgens het verslag der Commissie, belast metnbsp;den aankoop van paarden op Soemba in het jaar 1877, denbsp;gezondheidstoestand van Waing-Apoe zooveel te wenschennbsp;�verliet, dat men destijds genoodzaakt was, Kabaniroe, B�/.gt; paalnbsp;van Waing-Apoe, als remonteeringsplaats uit te kiezen.

Cp den Iru Maart werd hot terrein, waar de zooeven bedocldt: commissie gezeteld had, in oogenschonw genomen. Van denbsp;toenmalige controleurswoning en van het ruime, door stammennbsp;van lontarboomen afgebalicnd terrein, was niets meer overnbsp;dan een wildernis van allerlei onkruid. Onze illusie om hiernbsp;te blijven werd daardoor den bodem ingeslagen, vooral toen iiiinbsp;bleek dat een geheel nieuw kampement zou moeten wordennbsp;o))gericht en bovendien het traject van Wamg-Apoe naarnbsp;Kabaniroe te gr��t was om alle goederen on materialen dooide militairen daarheen te laten vervoeren, �t geen door dennbsp;ongebaanden weg ontzettend veel inspanning zou hebbennbsp;gekost met enorm veel tijdverlies. Derhalve moest dus vannbsp;deze plaats en ook nog van een ander terrein in de nabijheidnbsp;van de kali Mata-Wai worden afgezien en werd gretig vannbsp;het vriendelijk aanbod van den civiel-gezagliebber gebruiknbsp;gemaakt, om het terrein van de ledige gevangenis te Waing-Apoe tot emplacement voor het kwartier te bestemmen.

Dit bood genoegzame ruimte aan voor het plaatsen der veldtenten, stallen, enz., terwijl een dichte pager van cactusplantennbsp;eene stevige afsluiting vormde.

�nmiddellijk werd het van onkruid gezuiverd en, door het opvullen der kuilen met zeezand, genivelleerd. Donbsp;bodem, welke uit harden koraalsteen bestond, veroorzaakte nog al eenigo moeite om de veldtenten behoorlijknbsp;geplaatst te krijgen. Het duurde niet lang of die tenten

bleken, doordat de manscliappen niet voldoende beschut lagen tegen de nachtelijke kou, welke op Soemba steeds gepaardnbsp;gaat met aanzienlijke vochtigheid, niet te beantwoorden aannbsp;de vei-wachting, welke men zich daarvan had voorgesteld,nbsp;althans bet aantal koortslijders nam dagelijks toe. Uiteen sanitairnbsp;oogpunt werd besloten de veldtenten niet meer als logiesnbsp;te gebruiken, maar de gevangenis tot dat doel in te richten.

Hoewel dit gebouw in den laatsten tijd niet meer geoccupeerd was geworden, achtte do Commissie het toch noodzakelijk,nbsp;met 't oog op de beri-beri, de lokalen v��r het betrekkennbsp;aan een serieuse desinfectie te onderwerpen. Een vleugel ernbsp;van werd bestemd voor verblijf van de Europeeschenbsp;militairen; terwijl de beide andere lokalen voor het Inlandschenbsp;personeel z�� werden ingericht, dat aan de wanden bamboezennbsp;bal�-bal�s werden gemaakt, ter hoogte van 1'/.^ Meter vannbsp;d(m grond, terwijl aan het lioofdeinde daarvan planken werdennbsp;aangebrac.ht voor het opbergeu van goederen.

(Indanks de beperkte ruimte en wel wat gebrekkige ventilatie was ten minste dit voordeel verkregen, dat het personeelnbsp;niet meer aan den schadelijken invloed van de nachtluchtnbsp;was blootgesteld, want dit had in die enkele dagen zoo na-deelig op de gezondheid geinfluenceerd, dot ongeveer 10%nbsp;der totaalsterkte aan koorts leed. Het zou daarom in dennbsp;vervolge bij dergelijke commissies aanbevelenswaardig zijn reedsnbsp;v��r de aankomst van het detachement te Soemba een officiernbsp;met eenigc militairen en genie werklieden vooruit te zenden,nbsp;welke het logies voor de troepen, de stallen, magazijnen, hetnbsp;vlot, enz. in orde brachten. De vivres en andere materialennbsp;werden voor een groot gedeelte in de ledige veldtentennbsp;bewaard, waarin voor dat doel bamboezen banken warennbsp;gemaakt.

Nu het verblijf der manschappen volkomen in orde was, werd onmiddellijk overgegaan tot het bouwen van een stal voornbsp;de aan te koopen remonte. Gemakshalve was door dennbsp;Eerstaanwezend Genie-Officier te Mdkasser een bamboezen stalnbsp;voor zh 90 paarden in gereedheid gebracht, waarvan do materialen op maat waren gekapt, alzoo pasklaar werden vei�strckt.nbsp;De Commi.s.sie ontving te Mdkai^aeT van dien officier de noodige

inlichtingen en aanwijzingen omtrent de constructie van dien stal en hoe die verder in elkaar moest worden gezet.

Het was te voorzien, en dit bleek ook juist te zijn, dat de stal te lang was in verband met de betrekkelijk kleine ruimte,nbsp;zoodat het noodzakelijk was hem in twee�n te verdeden.

Geheel van bamboe met atappen dak stonden de paarden daarin in twee rijen, met de hoofden naar elkaar toe, onderlingnbsp;gescheiden door bamboezen latierboomen. Aan den bodem wasnbsp;eene kleine helling gegeven voor den afloop der urine, welkenbsp;verder door eene goot, die achter de paarden was aangebracht,nbsp;naar buiten het kampement liep. Ondanks dezen afvoer der urinenbsp;gebeurde het toch vaak, dat de staanplaatsen vochtig werden, innbsp;welk geval met de patjols die modderige laag werd weggehaald ennbsp;een laag zeezand daarvoor in de plaats gebracht, zoodat men lietnbsp;in de hand had de stallen steeds in zindelijken staat te houden.

De kampementswacht was belast met het schoonmaken der der localen en van het terrein; de eerste werden zelfs tweemaalnbsp;in de week met een carbol-oplossing besprenkeld, terwijl denbsp;ventilatie zooveel mogelijk werd bevorderd. Met het oog opnbsp;brandgevaar mocht op het terrein geen vuur gemaakt worden:nbsp;het stond evenwel vrij daarbuiten eten te koken, waarvan doornbsp;velen gebruik werd gemaakt. Voor het baden was ruimschoots gelegenheid aan het strand; bij de welput, hoewelnbsp;omgeven door een bamboezen pager, mocht dit niet geschieden,nbsp;omdat het terrein door het water natuurlijk modderachtig zounbsp;worden, dat nu juist niet in het belang der hygi�ne zou geweestnbsp;zijn. Voor een privaat der manschappen werd een diepe kuilnbsp;gegraven, in een der uiterste hoeken van het terrein, een soortnbsp;zinkput, welke door eene hooge schutting van k�pang omgeven werd. Op bepaalde tijden werd in dezen zinkput wat ruwnbsp;carbolzuur gegoten om de faeces te ontsmetten; ontegenzeggelijknbsp;zou daarvoor kalkmelk, dat de excrementen alcalisch houdt,nbsp;beter geweest zijn. Wij hadden dit evenwel niet in voorraad.

De tenue der militairen was zooals die in het garnizoen is voorschreven, doch zonder wapens. Bijzonder nuttig warennbsp;de manteljassen voor de stalwachten, welke �s nachts op wachtnbsp;trokken. Voorts werden aan de manschappen op hun verzoek wollen dekens verstrekt, zoover de voorraad dit toeliet;

velen maakten daarvan gebruik. In den boezem der Commissie is dikwijls de vraag gerezen of het geen aanbeveling zounbsp;verdienen, bij latere evcntueelo remonte-commissies naar ditnbsp;eiland, een klein gedeelte, van het detachement van wapensnbsp;te vooi�zien. Nu toch moe.sten alle transporten, hetzij vannbsp;geld, hetzij van jonge paarden, zonder gewapend geleidenbsp;geschieden, dat nog al aan bedenking onderhevig is. Hielen daar vindt men vermeld, dat de Soemba�sche bevolkingnbsp;tegenover vreemdelingen bijzonder goedaardig is, hetwelk ooknbsp;mij is o])gevallen, zoodat men van dien kant weinig lastnbsp;heeft te verwnichton; doch des te gevaarlijker zijn de Endeherttnbsp;en Boegineezen, welke in vrij groot getal op Soemha verblijfnbsp;liouden. Valt er voor deze gevaarlijke lieden wat tenbsp;halen, dan ontzien zij, vooral als hun kans veilig is, geennbsp;mensclienlevens om aan hun roofzucht bot te vieren. Dochnbsp;al is de Soemhanees op �t oog nog zoo goedaardig, men moetnbsp;niet uit het oog verliezen, dat hij meester is in het paarden-stelen en vooral van donkere nachten met succes partijnbsp;iveet te trekken. Bespeurt hij echter, dat men in het kampement wmakzaam is en de wachten van wapens zijn voorzien,nbsp;dan zal het hem niet in zijn hoofd opkomen pogingen aan tenbsp;�wenden het een of ander buit te maken.

De voeding der manschappen was aan boord volgens de daarvoor bestaande bepalingen geregeld. Te Waing-Apoe'kreegnbsp;ieder militair driemaal �s weeks gezouten vleesch, driemaal �s weeksnbsp;Australisch blikvleesch en eenmaal �s weeks gedroogd vleesch.nbsp;Het rantsoen per man en per dag was in Kilogrammen:

Het eten werd door de Inlandselie vrouwen, welke eigen kookgereodsekap bij zich hadden, klaargemaakt; zoo-dat van do medegegeven groote kookketels geen gebruiknbsp;is gemaakt. De Europeesehe militairen lieten hun etennbsp;door een Iidandsche vrouw, tegen een bepaalde bclooning,nbsp;toebereiden.

Het drinkwater uit den jnit, o]) liet terrein aanwezig, was, behalve min of meer troebel, ook wat hard door hetnbsp;aanwezig zijn van koolzure kalk; beter was het waternbsp;uit een put, op een erf bij een der bewoners van Waing-Apoe. Voor � drinkwater van de paarden was het vrijnbsp;goed, doch voor het gebruik van het detachement moestnbsp;� het, wegens, aanwezigheid van veel organische stoffen, ge-zuiverden en geliltr-cerd worden, waarna een helder en goednbsp;drinkbaar water verkregen werd.

Op Soemha was weinig gelegenheid plantaardig en dierlijk voedsel te koopen. Die enkele maal, dat de bew'oners vruchten,nbsp;als pisang, papaija, klappers en, bij uitzondering, soms ooknbsp;kippen en eieren wilden van de hand doen, was het koopennbsp;daarvan, wegens de fabelachtige prijzen, toch niet mogelijk.nbsp;Tijdens mijn verblijf te Mendjili waren er niet alleen geen'nbsp;kippen, maar was er ook zelfs geen vleesch te krijgen, zoodatnbsp;hot noodige door het hoofd der Savooneezon te MeJolo werdnbsp;opgekocht. Het vleesch, dat opgekocht werd, was meestalnbsp;geiten- en varkensvlcesch. Karboueu worden alleen geslachtnbsp;bij feestelijke gelegenheden. Te Melolo had tij�dens ons verblijfnbsp;een der vorsten van Batoe-p�l� ('OemZioe-TctHjinJ de beleefdheidnbsp;een jonge karbou aan de menage te schenken, die natuurlijknbsp;door dc militairen op feestelijke wijze werd geslacht en verdernbsp;toebereid. Het is voor de officieren van de Ciommissie zeer aannbsp;te bevelen elke maand aan den gezagvoerder van het stoomschip,nbsp;dat Nangamesi (Waing-Apoe) aandoet, de bestelling vivres ennbsp;dranken op te geven; ongetwijfeld zal hij met de meeste bereidwilligheid daaraan uitvoering geven door aankoop te Makmser.

moesten praestecreii, waren zeer uit(!(niloopend en dikwijls verbazend vermoeiend, zoodat dit zeker mede een ongunstigen invloed op de gezondheid heeft uitgeoefend. Vooreerst moestnbsp;door hen de kolo.ssale massa goederen, welke aan het strandnbsp;lag, naar de loods en later weder naar liet kampementnbsp;worden opgevoerd; ten andere werden zij belast met hot innbsp;orde maken van het kwartier, het ophouwen van de stalhmnbsp;en van de andei�e inrichtingen. Toen dit alles eenmaal innbsp;orde was, bestonden de diensten meer in hot betrekken dernbsp;wachten, het schoonhouden van de gebouwen en het kamjie-ment, het verricliten van staldienstcn en, wanneer het noodignbsp;bleek, moesten zij ook gi�as snijden. De zwaarste dienstennbsp;''varen evenwel de lierhaalde transporten van en naar denbsp;plaatsen waar door de Commissie werd geremonteei�d, waarinnbsp;ze evenwel door riavoeneezen werden terzijde gestaan. Moestennbsp;remonte-jiaarden naar Java worden verzonden, dan werdnbsp;elke partij begeleid door 1 Europecscli of Inlandsch onderofficier of korporaal en 6 a 7 Inlandsche cavaleristen.

De algemeene gezondheidstoestand der te Soemha kampeerende troepen liet in het begin, zooals reeds werd aangeteckend,nbsp;nog al te 'svensclien over. In hoofdzaak was dit te wijten aannbsp;gebrekkig en onbehoorlijk logies in de eer.ste dagim, waardoornbsp;in korten tijd velen door zware koortsen werden aangetast,nbsp;terwdjl anderen daarentegen aan keel- en buikaandoeningennbsp;leden. Toen het logies eonniaal was geregeld en zooveelnbsp;mogelijk rekenschaji was gehouden met de liygiciiische eischen,nbsp;�viel langzamerhand eene aanmerkelijke verbetering waar tenbsp;nemen. Natuurlijk werd alles aangegrejien om de gezondheidnbsp;van het detachement te bevorderen, waardoor die ten laatstenbsp;van dien aard was, dat zich geen nieuwe gevallen van koortsnbsp;meer voordeden on zelfs dc reconvalescenten, welke nog aannbsp;naziekten daarvan, als lichaamszwakte, achteruitgang in dennbsp;voedingstoestand, leden, van lieverlede weer op lyaeht kwamen.nbsp;De voornaamste ziekten, welke tijdens het verblijf van lietnbsp;detachement te Soemha in behandeling kivamen, waren,nbsp;behalve koortsen, aandoeningen der genitaalorganen, acutenbsp;keel- en darmeatarrhen, confusies en verwondingen van verschillenden aard, welke meest alle, na het instellen van een

eenvoudi^-e behandelinquot;, ^-enazen. vSomraige org verzwakte individuen, die o]) Soemba uiterst langzaam in kracht toenamen,nbsp;werden ge�vacueerd naar Makasser en verder naar Jara; niettemin waren zij in de meeste gevallen nog geschikt om als begeleiders van remontetransporton aan boord dienst te doen.

Extra voedingsmiddelen tot verpleging der zieken, zooals: melk, kippen, eieren, sago, vruchten, enz., wartm plaatselijknbsp;te Waing-Apoe niet aan te koopen.

Topographic. Het eiland Soeniba heeft eene opper-Ndakte van 201'�'' vierkante mijlen, strekt zich uit van 9 gt;17' tot 1019�1.5� zuiderbreedte en vannbsp;nbsp;nbsp;nbsp;tot 120'35'

oosterlengte en wordt ten noorden begrensd door de Straat Soemba, ten oosten, ten zuiden en ten westen door dennbsp;Indischen Oceaan. Het is topographisch zeer goed te verdeelennbsp;in West-, Midden- en Oost-Soemba; iedere afdeeling bevat dannbsp;verschillende staten, welke onder het bestuur van Soemba'schenbsp;vorsten staan.

Aan de zuidkust vindt men het gebied van Tariembang en dat van Taboendoeng; terwijl in het zuidoosten een onafhankelijk bergvolk, onder een hoofd, woont, dat zijn zetel te Karevanbsp;heeft. Al deze territoiren zijn door min of meer duidelijkenbsp;gi'enzen van elkaar gescheiden, hetzij dat rivieren zijn of murennbsp;\'an opeengestapelde steenen. Het geheele eiland is zeer heuvelnbsp;dat vermoedelijk, voor een groot gedeelte, zijn ontstaan

aan vulkanische erupti�n ij) heeft te danken; overal springt de steenachtige bodem dadelijk in 't oog, slechts hier en daar isnbsp;liij door een laag humus bedekt, waardoor eenige plantenvegetatienbsp;mogclijk wordt. In Centraal-Soemha vindt men zeer schoonenbsp;valleien met uitgobreide grasvlakten. De heuvelachtige strekennbsp;hebben veelal koraalsteen tot ondergrond, soms ook meernbsp;rotssteen, dat veel weg heeft van bazalt. Op andere plaatsen,nbsp;zooals Mendjili, treft men uitgestrekte kalkformaties aan,nbsp;waarvan de bevolking uitstekend partij weet te trekken.

Sommigen beweren, dat Soernba, benevens Soembawa, Lombok en Ball, met Java zijn vereenigd geweest, doch dat deze eilandennbsp;door vulkanische werkingen daarvan zijn afgescheiden. Ditnbsp;blijft echter nog een moeielijk op te lossen kwestie, vooral, nunbsp;Flora en Fauna nogal aanmerkelijke verschillen met Javanbsp;aanbieden, welke door het aannemen van een ��nheid nietnbsp;zijn op te helderen. Het iioogland bestaat hoofdzakelijk uitnbsp;min of meer aan elkander parallel loopende bergplatean�s,nbsp;waarvan de meeste door flinke rivieren worden doorsneden.nbsp;De hoogte dier verschillende plateau�s varieert van 500�1000nbsp;voet, alle zijn min of meer vlak en loopen dikwijls vrijnbsp;steil in een vallei af, waarachter dan weer een nieuw plateaunbsp;begint. Op die steenachtige bergvlakten groeit welig gras,nbsp;dat in liet laagje humus, voldoende voedsel voor denbsp;ontwikkeling schijnt te vinden. Door de eigenaardige formatienbsp;is de plantengroei zeer beperkt; boomen en planten, welke diepnbsp;wortel schieten, treft men meestal alleen in de valleien aan.

Van de kusten van Soernba zijn zeker wel het meest bekend de noord- en oostkust, vooral omdat daar de voornaamstenbsp;idaatsen liggen, waar de handel nog van eenige beteekenis is.

(1) Blykens de bevindingen van Dr. H. Ten Kate, die het eiiand Soernba in het jaar 1890 bereisde en verslag van zijne reis heeft uitgebraeht in het Tijd schriftnbsp;van het Aardrijkslciindiff genootschap over 1894, trof men w�l op vele plaatsen eruptief gesteenten a.m, ook op hoogvlakten boven rivierbeddingen gelegen; dochnbsp;schijnt men zich het ontstaan van het eiland Soernba te moeten voorstellen alsnbsp;een langzaam te voorschijn treden van den bodem door het dalen der zee; eennbsp;groote subfoslele oest rschelp, door dien geleerde aangetroflfen op 4ii� M. bovennbsp;de zee. gaf hem de overtuiging van de juistheid dezer meening.

Een zeer fi;oede en veilige ankerplaats is de baai van N'angamesi {Waing-Apoe). Nangarnesi bestaat slechts uitnbsp;enkele inlandsche wonihgcai, Waing-Apoa is de hoofdplaats.nbsp;Beide zijn door een in zee vooruitstekend hoofd van elkandernbsp;gescheiden, zoodat de ecne helft speciaal de baai van Kangamesi,nbsp;de andere helft die van Wcdng-Apoe wordt genoemd.

(Iroote stoomschepen kunnen evenwel niet anders dan met de grootste voorzichtigheid de baai instoomen, omdat hetnbsp;eigenlijk niets meer is dan een breede geul, aan beide zijdennbsp;begrensd door scherpe karaiig (^koraalsteenh Van de buiten-reede gezien, wordt de baai aangegeven door twee stokkennbsp;en een wit geschilderd stcenen hoofd (S. Watoe Tanangga).nbsp;De schepen ankeren hier oj.) een koraalbodem van ongeveernbsp;In vadem water. Voor vaartuigen van geringen diepgang,nbsp;zooals prauwen van Encleh, Lomiolc en Makasser, is er ruimte,nbsp;genoeg in de baai; minder evenwel voor groote zeilschepen, welkenbsp;in den drukken tijd van den paardenhandel daar veelal liggen.

Sommige groote schepoi durven de smalle baai niet instoomen en ankeren op de buitenre�, dat voor het laden van paarden zeer lastig en dikwijls �nmogelijk is, wanneer tegennbsp;10 x^ur v.m. de Timor-Laoet-wind doorkomt. Vroeger schijntnbsp;daardoor een vlot met paarden verongelukt te zijn.

De geheele noordkust is beurtelings gevormd uit karang of uit zand, waaroj) zich hier en daar zeeslib heeft afgezet en isnbsp;daardoor geschikt geworden voor den groei van rhizophoren.nbsp;Deze tropische boomgewassen vormen langs de ondiepe kustennbsp;in het slib der zee een soort kustwouden, die men vooral aantreft op })laatsen, waar rivieren in zee uitmonden,nbsp;daar waar weinig branding staat, ten slotte in de meestenbsp;biiaien en inhammen. Gedurende den vloed staan zij voor hetnbsp;grootste gedeelte, onder water; bij eb komen de op hooge wortelsnbsp;gedragen boomen weer bloot, zoodat, van uit zee gezien, hetnbsp;veel op een ondoordringbaar palissadenwerk gelijkt. Doornbsp;de tropisclie warmte verspreiden deze rhizophoren-wouden eennbsp;stinkende lucht, wenuilen van allerlei zee- en moerasdiereu,nbsp;visschen en, niet te vergeten, krokodillen (boeaja�s).

Vroeger ankerden in de baai van ifadoemlxoe vele Arabische schepen. Deze baai, met een zandigen ankerbodem, ligt even-

wel te voel open, zoodat, bij liet doorwaaien van den zeewind, de zee daar zeer onrustig wordt, hetwelk het bijzonder lastignbsp;maakt om communicatie met den wal te krijgen. Een paar vannbsp;die Arabische schepen is daar vroeger drift geraakt ennbsp;tegen de koraalritfen stuk gc'slagen. In de monding van denbsp;Kadoernhoe-rivier liggen steeds veel Endelisclie prauwen. Denbsp;reede van Melolo is door haar open ligging de govaarlijkstenbsp;van de noordkust. Geheel en al uit koraalsteen gevormd, is hetnbsp;daar slechts mogelijk, op betrekkelijk verren afstand uit dennbsp;wal te ankeren. Vroeger, toen de monding van de Melolo-rivier nog niet verzand was, konden er ten allen tijdenbsp;groote prauwen binnenvallen, thans alleen nog bij vloed,nbsp;door de nieuwe, doch ondiepe monding der rivier. Dikwijlsnbsp;is ook dit niet doenlijk, in welk geval de prauwen denbsp;monding der Rend�-rimer tracliten te bereiken. De kust totnbsp;Mendjili is vrij gevaarlijk; overal op den hoek van noorden oostkust bij het eiland NoeHCimanoe vindt men tal vannbsp;riffen en klippen; in de nabijheid hiervan vindt men nog hetnbsp;wrak van een Engelsch stoomschip. Die lage koraalbankennbsp;maken de monding van de. Mmdf'�i-rivier voor diepgaandenbsp;prauwen onbevaarbaar.

De verdere oost- en zuidkust moet volgens informaties, ingewonnen bij de bevolking, even zoo vol mot klippen zijn;nbsp;bovendien is de zuidkust voor schepen nog ongenaakbaarnbsp;door de zeer hooge branding, welke daar altijd staat.

Westwaarts van Waing-Ajme vindt men weinig veilige ankerplaatsen. Op de, kust van Falmedo bij Wend� zoudennbsp;nog al eens schepen op de reede liggen om paarden te laden.nbsp;In 1888 is nog een Engelsch schip daar geweest om paardennbsp;te koopen; het had als ruilartikelen vuurwapens en, naar mennbsp;zegt, - ook kanonnen meegebracht.

Aan de noordkust vindt men verder tal van lagunen;. ��n groote strekt zich uit van Waing-Apoe tot de monding vannbsp;de Kamhera-rivier, welke als oen halve cii�kel om het zuidennbsp;van Waing-Apoe heenloopt. Evenzoo vormt de baai vannbsp;Nangamesi eene lagune, welke zich ten westen en tennbsp;zuiden van Waing-Apoe uitbreidt, doch met de vorige nietnbsp;communiceert; door een hoog koraalplateau wordt zij daarvan

:^o

iitgesclieiden. Dergelijke lagunen vindt men nog meet* aan de noordkust, vooral tussclien Melolo en Bendeh, waar zij denbsp;schuilplaatsen zijn van talrijke krokodillen.

Het eiland Soemba is door talrijke rivieren doorsneden, welke allen hun ontstaan liebben in de centrale bergachtigenbsp;gedeelten van het eiland {S. Ranah marmggo�), veelal den loopnbsp;der valleien volgen of door de plateau�s heenbreken om zichnbsp;in zee uit te storten.

De rivier Mata-Wa� {Tena-Wato�) is eene kleine, ondiepe rivier, op 2 paal afstand van Waing-Apoe. Zij bevat prachtig, goednbsp;smakend, helder water, en is door de steile oevers niet bijzondernbsp;gemakkelijk doorwaadbaar, evenwel voor paard en ruiter nietnbsp;gevaarlijk. Zij stort haar water uit in de Kambera-rivier. Ditnbsp;is de grootste rivier van Soemba, op sommige plaatsen zelfs 60�80nbsp;JI. breed, loopt voorbij Kabaniroe eii is op sommige plaatsennbsp;zeer diep, met een sterken stroom. Tweemaal in de 24 urennbsp;loopt het zeewater naar binnen, �t geen eigenaardige verschijnselennbsp;veroorzaakt. De vloed gaat met een zekere bewegingskrachtnbsp;naar binnen, dringt het rivierwater terug en doet het ver landwaarts inloopen. Door de grootere specifieke zwaarte vannbsp;zeewater zal dit als een wig onder het zoete water dringennbsp;en hot opheffen, zoodat men in het begin, als het water rijst,nbsp;in de aestuari�n (kambera-delta) van boven zoet water ennbsp;van onder zeewater vindt, waardoor twee tegenovergesteldenbsp;stroomen ontstaan; het rivierwater namelijk loopt naar buitennbsp;en het zeewater naar binnen. Begint de eb, dan zakt hetnbsp;zeewater, het opgestuwde rivierwater stroomt nu met krachtnbsp;in zee, zoodat men het dan zelfs ver op het zeewaternbsp;ziet loopen. De Kambera-rivier heeft twee doorwaadbarenbsp;plaatsen, een bij de Savoeneesche kampong Kabaniroe,nbsp;waar de rivier niet zeer breed, maar onderhevig is aannbsp;den stand van het zeewater, zoodat daardoor en door denbsp;menigte alligators de overtocht wel eens gevaarlijk wordt.nbsp;De tweede treft men een half uur stroomopwaarts aan;nbsp;de rivier is daar wel breed, doch vrij van reptielen.nbsp;Is er door regen bandjir in de rivier, dan moet de overtocht

met de meeste voorzichtif,dieid geschieden; het is dan altijd raadzaam, iemand, die met de gevaarlijke plaatsen bekend is,nbsp;vooruit te laten gaan. Durft men het nog niet wagen, dannbsp;kan men zich van een kano (S. Tena) bedienen en het paardnbsp;aan de hand aehterna laten zwemmen.

De oostelijke oever van de Kambera-rivier is zeer steil, zoodat het raadzaam is hier af te stijgen en het aan denbsp;voorzichtigheid van het paard over te laten hoe het naarnbsp;beneden komt. In den regel laten de meesten er zich op denbsp;achter hand afglijden, andere daarentegen springen in eensnbsp;naar beneden.

De noordkust vervolgende, ontmoet men eerst de Falimen-djelie-rivier, welke kleiner is dan de Kamhera en bij eb steeds isnbsp;nbsp;nbsp;nbsp;te doorwad(;n.nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;Zij stortnbsp;nbsp;nbsp;nbsp;haar water met de

Soedoe uit in de Kamhera. De Soedoe-rimer, op korten afstand vannbsp;nbsp;nbsp;nbsp;deze gelegen,nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;is altijdnbsp;nbsp;nbsp;nbsp;tenbsp;nbsp;nbsp;nbsp;passeeren, bevat

helder water (wai kaninit), dat voor de paarden uitstekend geschikt is.nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;Verder ojjnbsp;nbsp;nbsp;nbsp;de noordkustnbsp;nbsp;nbsp;nbsp;vindt men de

Kadoemboe-rivier, een j:)i�aelitige stroom, met helder water, dat goed smaakt, doch op sommige plaatsen wat troebelnbsp;(wai kaliboek) is door hot verblijf van de vele krokodillen.nbsp;Bij vloed loo])t het zeewater ver landwaarts in. Denbsp;eenige goednbsp;nbsp;nbsp;nbsp;doorwaadbarenbsp;nbsp;nbsp;nbsp;plaats isnbsp;nbsp;nbsp;nbsp;bijnbsp;nbsp;nbsp;nbsp;laag water aan

het strand. Zij is daar zeer ondiep en minder bevolkt met alligators. Meer landwaarts is er ook een plaats om over tenbsp;steken, doch door d(� steile oevers en de boeaja�s enormnbsp;gevaarlijk. Op deze volgt de Wanga, een rivier, welkenbsp;iedere bewoner van Soemba kent, door haar bijzonder helder,nbsp;lekker water en lief begroeide oevers, waardoor zij een aangename rustplaats is voor vele ruiters.

V��r Melolo wordt bereikt, moet men nog door de Petaicang-rivier; klein en ondiep, is deze alleen aan hetnbsp;strand te passeeren en bij vloed (wai bokoel) vereischt dit zelfsnbsp;tmnige oplettendheid. Bij de kampong Melolo komt de riviernbsp;van denzelfden naam voor; hoewel vrij breed, is zij aan hetnbsp;strand bij eb goed te doorwaden, bij hoog water moetnbsp;dat wat stroomopwaarts geschieden, waardoor men aan denbsp;zuidzijde van de kampong Melolo uitkomt. De noordkust

verder vervolgende, komt men :\i\n de Rend�-rivier, die vrij diep, snelstroomend en ruim van krokodillen voorzien is. �])nbsp;twee plaatsen is de overzijde te bereiken; nabij de mondingnbsp;verdient dit minder aanbeveling, door de steile oevers, dennbsp;inodderigen boden, omdat zij steeds onder don invloed vannbsp;eb en vloed staat en bovendien een geliefkoosde verblijfplaatsnbsp;is van krokodillen. De andere, zeer te prefereeren doorwaadbarenbsp;jdaats is bij de woning van den Radja van Rende, waarnbsp;de rivier zeer ondiep is en prachtig helder water bevat. Op denbsp;grens van het rijk van Rende en dat van Mendjili vindt mennbsp;de Roena-rivier, van weinig belang met geringe stroomsnelheidnbsp;en geniakkelijk te doorwaden. De oevers dezer rivier zijn inderdaad welig begroeid, zoodat onder het lommerrijk geboomte denbsp;vermoeide reizigers hier een gezellige zitplaats (P�ng� mendapoe)nbsp;vinden. Door het kindschap Mendjili stroomt een rivier vannbsp;denzelfden naam, die vrij diep is en een nauwe bedding heeft,nbsp;welke evenwel met eenige attentie zeer goed is door te trekken.nbsp;Aan de oost- en zuidkust in Waidjeloe, Taboendoeng en Tariem-bang vindt men nog enkele kleine rivieren van minderenbsp;bekendheid. Westwaarts van M'^aing-Apoe, in de landschappennbsp;Kcmata, Kapoendoe, Kadesa, Ralmedo en Memb�rd, vindt mennbsp;min of meer belangrijke rivieren van dien naam, welke, naarnbsp;men mij verzekerde, steeds op bepaalde plaatsen in de nabijheid der kota�s zijn te doorwaden; evenwel, zooals dat in allenbsp;strooinen op Soemba �t geval is, moet men geducht op zijnnbsp;hoede zijn voor de vele boeaja�s.

Hier en daar vindt men in de valleien (S. Kar asa tendoelang) een moerasachtigen bodem of ten minste een bodem, waar hetnbsp;grondwater geen natuurlijke afleiding heeft, waardoor zichnbsp;groote plassen van stilstaand water vormen. Zulke moerassennbsp;zijn gewoonlijk de woonplaats van verwilderde karbonennbsp;(S. Karamboa), die men er bij honderden kan aantreffen en hetnbsp;eigendom zijn van den vorst, in welks gebied zulke rawah�snbsp;voorkomen. In den regel groeit rond de rawah�s enorm hoogenbsp;glaga, waardoor lieel moeielijk een weg is te banen. Een grootenbsp;rawah vindt men in de vallei van Kadoemboe, verder uitge-

strekte moerassen op de grens van Rend� en Mendjili en meerdere kleinere rond Kadoemhoe eii Melolo.

Wegen zijn in Soembas binnenlanden nog onbekende zaken. Men vindt er niets anders dan voetpaden, welke over rotsen ennbsp;door ravijnen voeren en zoo smal zijn dat men elkaar ternbsp;naiiwernood kan passeeren. Zij zijn niet altijd even gemakkelijknbsp;begaanbaar, omdat op sommige plaatsen de meeste paden overnbsp;kolossale vastliggende steenen loopen, op andere daarentegennbsp;weer scherpe koraalpunten er boven uitsteken en zij eldersnbsp;bezaaid zijn met kleine scherpe losliggende steentjes.

Door de zorg van den civiel-gezaghebber te Waing-Apoe vindt men op deze plaats enkele goede wegen, welke eeliter buitennbsp;Waing-Apoe in paden overgaan. De voornaamste voetpadennbsp;loopon westwaarts naar Tai-manoe, van daar naar Kanata, omnbsp;ovei Kapomdoe en Fahnedo de kam])ong Memh�r� te bereiken.nbsp;Smalle voetpaden loopen van het hooldpad af naar de binuen-lanc.en, als Batoe-kapedoe, LakoJca en Temholab�ka; zelfs naarnbsp;het zuiderstrand.

De paden volgen doorgaans de kust, hier en daar meer het binnenland inbuigende. Oostwaarts loopt het pad vannbsp;Waing-Apoe over Melolo en Eend� naar Mendjili, zooalsnbsp;dat door een lijn op het kaartje is aangegeveii.

Wanneer dit traject in het belang der remonteering moest afgelegd worden, dan stegen wij �s morgens zeer vroeg tenbsp;pa.ard.

Het pad, dat ingeslagen werd, liep langs de woning van den civiel-gezaghebber door de lagunen, welke Waing-Apoenbsp;cirkelvormig omgeven en verder door eenige Watar-(djagoengjnbsp;tuinen naar de rivier Mata Wai. Heeft men daarvan den tegen-overgestelden oever bereikt, dan buigt het pad, door bijzondernbsp;hooge glagavelden loopeude, zich in zuidoostclijke richting,nbsp;tot men, op een heuvelachtig terrein, begroeid met reusachtige,nbsp;lommerrijke tamariiideboomen (kaniaroes), de Savoeneeschenbsp;kampong Kabaniroe, voor zich ziet liggen. Deze negorijnbsp;{S. Bareng), uitsluitend bewoond door Savoeneezeu (8. Ton sou),nbsp;die ouder het toezicht staan van den Savoeneeschen Radja te

;S4

Melolo, ligt aan de groote Kambera-rivier (S-LoTcoe Kmnhera). Om onze reis te vervolgen, moet deze rivier worden overge-trokken, dat niet altijd even gemakkelijk is; een vertrouwbarenbsp;gids moet steeds de doorwaadbare plaats aanwijzen. Verzuimtnbsp;men dit, dan loopt men gevaar in een der vele kolken terechtnbsp;te komen, liet paard heeft geen grond onder zich, kannbsp;oiimogelijk tegen den sterken stroom opzwommen, wordtnbsp;noodzakelijk meegevoerd en zoo er geen hulp met een tenanbsp;(Sampan) komt ojidagen dan zijn paard en ruiter verlorennbsp;en een prooi der boeaja�s (S. Woeja).

Heeft men veilig den overkant bereikt, dan loopt het pad in noordoostelijke richting over emi uitgestrekte grasvlaktenbsp;langs de Kamhera-rwier. Deze vlakte is hier en daar begroeidnbsp;met lontarboomen; rechts ontwaart men in de verte op een rotsnbsp;een flink Soembaneesch huis (S. Oema), te herkennen aan dennbsp;toren, welke boven het dak nitsteekt. Het is de residentie vannbsp;dcii Radja van Lewa, Latcan-Apoe. Den weg vervolgende,nbsp;komt men het eerst aan de FalimendjeUe-rivier, die ge

Deze streek is zeer vruchtbaar, en door de bevolking hier en daar bebouwd; tal van Watar- en andere tuinen doennbsp;zich achtereenvolgens aan �t oog voor. In het centrumnbsp;van deze streek vindt men het tweede verblijf van dennbsp;Radja van Lewa, �Kanangoe� geheeten, waar hij veelalnbsp;met zijn volgelingen verblijf houdt. Rijdt men verdernbsp;door, dan moet men de kleine Soedoe-rivier (Ana-L�koe)nbsp;passeeren, waarna de vlakte van Watoembaka voor ons ligt.nbsp;Hier is de woonplaats van een aanzienlijk hoofd, dat metnbsp;het toezicht belast is op de vele paarden van den Radja,nbsp;die in de padangs (weiden) rondloopen.

Zij vormt eene zeldzaam schoone vallei, die, begroeid met allerlei hoogopgaande boomen, als: tamarinden, waringin-soorten, gebangpalmen, kemirie- en tjemaraboomen, een uitnemend schaduwrijk koel j)lekje aanbiedt, zeer geschikt omnbsp;van den warmen en vermoeienden tocht wat uit te blazen.

Den dorst (modauj kan men lesschen met klapjierwater, dat steeds, op verzoek, met de meeste bereidwilligheid door

het hoofd verstrekt wordt. Is men genoegzaam verfrischt om den raarscli te vervolgen, dan blijkt dat het pad plotselingnbsp;begint te stijgen, tot men op een hoog .steenachtig plateaunbsp;komt. Men ziet nu nic'ts anders dan uitgestrekte grasvlakten,nbsp;waarop hier en daar schaars koesambiboomen voorkomennbsp;waaronder de kababa�s (hengst met zijne merries) zich tegennbsp;de brandende zonnestralen beschutten.

Aangezien het pad door de vele los- en vastzitteiide steenen bijzonder moeielijk begaanbaar was, vorderden de dieren, ook innbsp;verband met de hevige hitte en enorme inspanning, weinig.nbsp;Eindelijk zou die eentonige vlakte afgewisseld worden doornbsp;wat heester- en struikgewas.

Langzaam het hoogland afdalende, komt men aan een kleine beek, �Fopoe� genaamd. Gelegenheid en tijd brachtennbsp;me�, dat ^ier het medegenomen maal kon genuttigd worden;nbsp;terwijl de paarden na afzadelen en drinken, op Soemhu�-.^che wijze, met een lang touw (S. likoer-malai), aan een bosjenbsp;gi��is gebonden (hondoeng djara), nog wat konden eten.

Van Fopoe loopt de weg ])arallel met het strand over een steenaehtige hoogvlakte, begroeid met lioog opgaande alang-alangnbsp;(S.-Witoe); slechts enkele koesambiboomen zijn in den omtreknbsp;te zien. Dit traject is oj) het midden van den dag zeer warm,nbsp;(de Soemhaneezen zeggen dan: ��mbana lodoe�); door de velenbsp;steenen is het pad zoo hobbelig, dat het niet alleen geen vei'-snelde gangen van het paard toelaat, maar zelfs in stap hetnbsp;dier zeer goed in de hand moet gehouden worden, om stortennbsp;te voorkomen. Wanneer dit bij uitstek vervelend eind wegnbsp;is afgelegd, ontplooit zich in de verte een prachtige vallei.

als bezaaid met lontar- en klapper(kokoer)boomen. Het is een landtong, die met een kolossale punt in zee uitsteektnbsp;en bij de prauwvaarders bekend is onder den naam vannbsp;�Tandjong-Batoe-Ata�. Over kolossale steenblokken rijdende,nbsp;welke soms vrij glad zijn, en dus gevaarlijk door het lichtnbsp;uitglijden der paarden, daalt men het landplateau af en bereiktnbsp;men de schoone vruchtbare streek, genaamd �Kndoemhoe�.nbsp;Het geheel vormt een prachtige grasvlakte, waarin men kuddennbsp;kababa�s ziet rondloopen.

en splitst zich daarna in twee zijpaden, waarvan het eene naar lie.t strand en het andere meer binnenwaarts loopt. Wijnbsp;namen dat langs hot strand en, na de Kadoemboe-riviernbsp;bij laag water te hebben overgetrokken, moest een eind wegsnbsp;door liet zeezand worden gereden, waarna het pad meer binnenwaarts een moeras doorsnijdt.

�Men zou ook langs hot strand kunnen dooiTijden, docli dit is van wege liet losse zand ontzettend afmattend voor denbsp;paarden, zoodat liet boter is dem zooeven aangedniden weg innbsp;te slaan.

Door grasrijke vlakten, afgewisseld door kleine bosschen (S. Omang) � waarin omgevallen boomstaramen of groote rotsblokken niet zelden den weg versperren � komt men, alnbsp;bukkende voor de laag hangende takken, op een zeernbsp;lommerrijke' plaats, waardoor een kleine rivier, Wanga,nbsp;stroomt. Dit schijnt oen pleisterplaats te zijn voor allo ruiters,nbsp;die naar hot westen of naar het oosten moeten; velennbsp;blijven daar zelfs overnachten. In een noordelijke richtingnbsp;den weg vervolgende, komt men aan het strand, dat na hetnbsp;passeeren van de monding (�S. menanja) der Fefawang- ennbsp;der Melolo-rivier, ons van zelf leidt naar de kampong ilfeZo^o.

Het trajet van Melolo naar Rend�, do woonplaats van den Radja, is niet lastig; men gaat door de Savoeneeschenbsp;kampong en eene kleine lagune naar het strand. Volgtnbsp;men dit zoowat 2'paal, dan buigt het pad zich meernbsp;landwaarts en voert ons over een open vlakte, die bij hoognbsp;water wel eens onderloopt.

Langs heuvels en enorme hooge glaga-velden komt men nogmaals op een vlakte, aan het eind waarvan men op oen heuvel de woning van den Radja van Rend� ziet.

Is het doel der reis, het kindschap Mendjili te bezoeken, dan verdient het aanbeveling de Rend�-rivier nabij denbsp;Kraton-ricier over te trekken. Aan de overzijde wordt dezenbsp;begrensd door een vrij hoog bergplateau, waardoor de wegnbsp;Avat steil wordt en zeer lastig en vermoeiend is voor denbsp;paarden; zoodat men verstandig doet af te stijgen. Eerst

nis �t ^yi^ro uit rogclmatif^e vierknnto steenblokken zijn samen-gostelfl en vertikaal op elkander staan, waardoor zij vermoedelijk een selioone en sclierpe eelio geven.

Heeft men de Poenali-rivier met zijn steile covers bereikt, dan vindt men aan den overkant een kostelijk schaduwrijknbsp;plekje om wat uit te rusten.

Het pad wordt nu meer eentonig; een kolossale grasvlakte, waarin enkele grootere of kleinere moerassen, moet wordennbsp;doorgereden, tot men in de verte een alleen staand liuis ziet,nbsp;dat volgens mijn tolk de aanleg].)laats is van don Radja vannbsp;Rmd�, genaamd Wail;atapoe. Zeer primitief ingerieht, isnbsp;het toezicht hierover toevertrouwd aan een Savoenees, die bovendien zorg moet dragen dat de rijstvelden op tijd Avordennbsp;bebouwd en geen paarden en buffels uit de omliggende padangsnbsp;fweiden) worden Avcggehaald.

jSia dit vrij na,akte, ongezellige terrein van zooeven, wordt het oog van den reiziger thans weer eons aangenaam aangedaannbsp;door den aaublik van eeiiigszins bewoonde streken. Meer ennbsp;meer doemen in de emrte weer Soemhaneesche huizen' op,nbsp;die, met de Aude Watartuinen, rijstvelden en het verbouAvennbsp;van (debi�s (S. koetabie) en gienst (S. Oesoc-kanoe), van zekerennbsp;graad auui Avolvaart getuigen. Hier en daar ziet men nog denbsp;ovei'blijfselen van in de oorlogen tusschen de verschillendenbsp;Amrsttm vei'Avoeste kampongs.

Dit gebied behoort aan den Radja van MendjiU, een land-schap, dat om zijn rijkdom aan schoone, hooge paarden bekend is, zoodat het niet te verAvonderen valt, dat de Commissie beslootnbsp;hier een maand te remonteeren.

Een SaAmeneesch huis, heel lief gelogen op een heuveltje, dicht bij een stroomend beekje, Katakmicaai genaamd, en op kortennbsp;afstand van de Avoning van den Radja 'na.n MendjiU, Avordnbsp;gf'deeltclijk, bereidAvillig door den beAvoner ten onzen behoevenbsp;ontruimd en door den Savoeneeschen Radja AUin Melolo motnbsp;zijn ])ersoneel verder voor het doel in orde gemaakt, terwijlnbsp;eene ruime omheining Avord aangebracht voor de paardennbsp;(S,-Oka-djara).

Het pad naar de Avoning van den Radja van MendjiU loopt meer westAvaarts; is men de rivier van dien zelfden naain

overj�jetrokken, clan ziet men al spoedig een vrij groot huis, dat op den top van een heuvel ligt, omringd door de woningen van familieleden en slaven.

De afstand van Waing-Apoe naar ^[elolo is �H paal cn van Melolo naar Rende 8 ])aal, van Rend� naar MendjUinbsp;ruim 16 paal, zoodat het goheele trajeet 82 ])aal bedraagt.

De kampongs der SoemJmneezen worden, wanneer zij niet versterkt zijn, �Rareng� genoemd, in �t tegenovergesteld gevalnbsp;heeten het �Kota�n�.

fxi'oote kampongs, zooals men die o]) Jara aantreft, vindt men op Soemha niet, omdat de Soembaneezen meer vei-spreid,nbsp;of in de onmiddellijke nabijheid van hunne Vorsten wonen. Denbsp;lioofdjda.ats van Soemha is Waing-Ajme, destijds eem vuile, ongezonde plaats, waar vrij voel koorts voorkomt, wellicht te wijtennbsp;aan de massa karang, die men aan het strand aantreft. Achtereenvolgens zijn door de eiviel-gezaghebbers eenige goedenbsp;wegen aangelegd, waarlangs vrij goede huizen door Ohineezennbsp;en Arabieren zijn gebouwd. De bevolking is een mengelmoes,nbsp;bestaande uit Arabieren, Chineezen, Boeginec'zen en Endehers,nbsp;die meest allen hun eigen hoofd hebben.

In het Endclische gedeelte zien er de woningen zeer boucv-vallig en smerig uit. Dc handel heeft op Waing-Apoe weinig te Ijeteekenen ; niettemin komt er iederci maand een stoomschipnbsp;van de Koninklijke Pakketvaart, dat goederen voor Arabierennbsp;en Chineezen meebrengt, welke daarmee met de Soembaneezennbsp;handeldrijven (D. Van Endeh {Zuid-Flor en) vallen ieder oogen-blik prauwen binnen, beladen met kopra (iS. kokocir-raadoe),nbsp;dat voor de Soembaneezen ecm artikel van waarde is,nbsp;omdat het geld representeert, waarmee zij andere zaken kunnennbsp;inruilen (S.-l^endjepa); zoodat die ladingen in de meeste gevallen grif van de hand gaan. Behalve wat invoer van rijstnbsp;en ])inang heeft de handel niets te beduiden. In den regelnbsp;komen in de maand Maart eenige Aral)iselce schoeners (kapal-djara) op de ree om paardem te laden, welke v��r dien tijdnbsp;door de Arabieren zijn opgcikoclit.

UI nbsp;nbsp;nbsp;en .^plieopvnart namen irpflurtnide de laatste jur-n byliiimrijU toe.

Dc Boemha�nche kamjtongs staan onder een hoofd, dat door hen �Ama-bokoel'� (/)iidste'i genoemd wordt en het rechtnbsp;lieeft kleine geschillen af te doen, meestal door hot opleggen van een boete pS.- Paloesoe).

AV estwaarts van Wahig-Apoe vindt men enkele kampongs: 'Taimanoe Sanipariiigoe, Kanata, Knpoendoe, Kadem,, Palrnedo,nbsp;Menibor�, welke lioofdzakelijk bestaan uit woningen vannbsp;de Radja�s en hun slaven, maar ook van de Kah�oe�.s,nbsp;retidja memn�m, de Kahisoe's holioel en koedoe met hunnbsp;j)ersoneel. Oostwaarts daarentegen ligt do Savoeneesche nederzetting Kahmtiroe, welke onder het bestuur staat van Amanbsp;Loedji te Melolo.

In het gebied van den Radja van Lewa zijn dc voornaamste kamj)ongs: Lnwan Apoe, Kawangoe, Letoapakoe en Watoe-�mbaka. In het landschaj) Melolo vindt men de Savoeneeschenbsp;kam])ong van dien naam, benevens de Kota, �BatoepeJ�nbsp;van den Radja. In de negorijen Rende, Mendjili en Waidjeloenbsp;liggen weinig andere belangrijke kota's, dan die van denbsp;Radja�s en van de aanzienlijken. De plaats, waar de vorstnbsp;van Rend� resideert, wordt in den regel Paradjawa genoemd,nbsp;die, w:iar de Radja van Mendjili zetelt, Sarhawoe, terwijl denbsp;heerscher van Waidjeloe te Lahap woont.

Het Nederlandseh-Indiscli-Gouvevnement is op het eiland Soeniba vertegenwoordigd door een civiel-gezaghebber, welkenbsp;direct onder de bevelen staat van den Resident van Timovnbsp;en Onderhoorigheden. Zijn standplaats is Waing-Apoe\ hijnbsp;wordt door twee posthouders ter zijde gestaan, waarvan er een innbsp;Oosf-Soemba is gevestigd en te Melolo woont, terwijl de anderenbsp;in West-Soernba, met Memb�r� als standplaats, verblijf houdt.

Deze ambtenaren mogen in het algemeen niet ingrijpen in de inwendige bestuursaangelegenheden of zich mengen in de geschil-hm der vorsten onderling. Het direct door hen uitgeoefend gezagnbsp;bejtaalt zich tot hun standplaats. Hunne werkzaamheden bepalennbsp;zich hoofdzakelijk tot het houden van toezicht op den slavenhandel, het controleeren der binnenkomende on vertrekkendenbsp;schepen, het houden van aanteekeningen over den in- en

uitvoer van handelsartikelen, w. o. paarden, en tot liet rappor-teereii van al wat hun tor ooro komt omtrent de verschillende landschappen.

Dg inlandsclie vorsten regeeren onafhankelijk en vrij wel als onbeperkte despoten in hunne landen. Do vorstelijke waardigheidnbsp;is bij allen erfelijk in het geslacht. De Radja�s worden op Soembnnbsp;in den regel meraniba (Oembo�) boltoel genoemd, of Mamjoenbsp;fannh, dat �heer van den grond� beteekent. Huwt een weraiw/innbsp;bolx'oel (kroonprins) met de dochter van een Imbhve (koedoe'^ lied,.)nbsp;(adelijk hoofd),, dan hebben de kinderen, welke uit dit hmvelijknbsp;voortspruiten, geen recht op den troon en worden Ana mendamoenbsp;genoemd. Treedt daarentegen een kind van een A?ia mendamoe weer met een Radja in het huwelijk, dan krijgt hetnbsp;den titel van kabiaoe bokoel, met recht op den troon. Ondernbsp;kabiiioe�s op Soe?nba verstaat men vrije adelijko personen,nbsp;die naar hunne afkomst worden verdeeld in kahmxi-bokoelnbsp;(groote) en kaJmoe-koedoe (kleine).

Op Soeniba bestaat nog het reclit van den sterkste, alleen bij ernstige geschillen bemoeien zich de Radja�s er mede.nbsp;Deze trekt dan met zijn raadsleden, allen zwaar gewapend,nbsp;te paard uit en onderzoeken de zaak (S. Filoloe) plaatselijknbsp;nauwkeurig, dat meestal dagen kan duren en waarbij veel gewichtnbsp;gehecht wordt aan de raadgevingen van vertrouwden, welke innbsp;den regel niets anders zijn dan de oudste slaven (Tau-ata).nbsp;Alle Soemha�^ebe vorsten hebben tal van slaven, welke in denbsp;onmiddellijke nabijheid van den Radja verblijf houden. Zenbsp;worden over �t algemeen zeer goed behandeld en verkeerennbsp;den geheelen dag in de omgeving der Radja�s. Het is eigenaardig, dat juist de opinie van deze slaven wordt gevraagd in donbsp;meest belangrijke bestuursaangelegenheden. Zoo was eennbsp;gewezen kettingganger de best en meest vertrouwde raadsmannbsp;(S. Tati mengena) van den Radja vmn Leim.

De oplossing van dergelijke geschillen bestaat meestal in het opleggen van boeten, welke betaald worden in slaven,nbsp;paarden, karbonen', rijst, djagoeng; soms worden ook hoofdschuldigen ter dood veroordeeld. In dit geval gaan de slaven

naar liet huis der daders en nemen hen mee naar een afgelej^en terrein, waar zij eenvoudig met een touw worden gewurgd (S:nbsp;I�osoe lenggoeroeng) of op andere wijze om het leven gebraclitnbsp;{S. Faloe pameti). Is het geval denkliaar, dat de familieledennbsp;der geexeuteerdeii wraak zullen nemen, dan ondergaan zijnbsp;mede�hetzelfde lot, docli de kinderen worden slaven.

Voor elk misdrijf is oen boete (S. Faloesoe) vastgesteld. Wie strandroof pleegt, betaalt een aanzienlijk aantal paarden;nbsp;evenzoo zij, die paarden uit do padangs (weiden) van dennbsp;Radja heimelijk wegvoeren (Fmcmidjara). Juist door dat donbsp;kleinste, vergrijpen zoo zwaar worden gestraft, vreezen (mengadat)nbsp;de Boenibaneezen hunne vorsten en hoofden.

Stipt volgen zij de bevelen van hunne Radja�s op, dat uit het volgende feit voldoende blijkt.

Naar den zin van den Radja van Alendjili worden door mij te, lage prijzen voor zijne paarden geboden; hij werd daardoornbsp;wrevelig en bood geen paarden meer te koop aan. � De bevolking evenmin. Een ingcsteld onderzoek bracht al spoedig aan hetnbsp;licht, dat hij zijn onderdanen last had gegeven geene paai-dennbsp;meer aan den meraniba bara (witte heer) te verkoopen. Directnbsp;bracht ik een bezoek bij don Radja en onder liet aanbieden vannbsp;enkele geschenken (tanda's) en veel heen en weer pratennbsp;werd tenminste weer gedaan gekregen, dat liij zijn verbod introk.

Het karakter van het nieereudeel der vorsten kenmerkt zich door een groote mate van inhaligheid on ego�sme; zoonbsp;moest h. v. in den regel van alle paarden, welke aan de Commissie verkocht werden, de eigenaar een gedeelte der koopsomnbsp;aan den Radja afstaan. De voornaamste Radja van Soemba isnbsp;die van J.en-a (Soedoe), welke nu eeus zijn residentie (S. �nnbsp;dadik) Iieeft te iMican-Apoe, dan weer te Kawangoe. Innbsp;den regel zwerft dit tirannieke, verraderlijke {S. keleka yli)nbsp;heer links en rechts in zijn gebied rond, overnacht vaak innbsp;bossehen, alleen, omdat hij voor zijn leven zeer bevreesd is.nbsp;Hij zal nooit, zooals de andere voi�sten, de Europeanen opzoeken,nbsp;maar tracht alle onderhandelingen te doen voeren door zijnenbsp;vertrouwde kabisoes (1). Wanneer hij genegen is zelf te

ontvangen, clan wordt door hem een plaats bepaald waar dat zal gebeuren, hetwelk meestal in een zijner onderhoorige kampongs is, soms ook l)ij een boom of een steen. Zijn zucht tot an-nexecren van grondgebied was oorzaak, dat hij voortdurendnbsp;oorlog c'oerde met de vorsten van Kabaniroe, Batoe Kapedoe ennbsp;Kadueinboe. Tal van welvarende kota 's zijn in die strekennbsp;door hem uitgemoord, ge}dund(ird en verbrand, waardoor zijnnbsp;gebied zich allengs zoover uitbreidde, dat het een groot deel vannbsp;iMidden-Soem�fl omvat. Het l.ewa'.sehe wordt aan de westzijdenbsp;begrensd door Tai-manok en Kanata, ten zuiden door Tnboen-doeng en Tariamp;mbang {? Red.), ten (dosten door MeloJonbsp;en Bend�. Na den Radja van Letm is de vorst van Rendenbsp;de machtigste, die bovendien zeer rijk is aan slaven, paardennbsp;en k�irbouen (S. Tau tcoloe banda). Zachter van aard,nbsp;(S. hamoe eti) tracht hij zich niet door moord en j)lund(ningnbsp;te verrijken met de goederen van anderen, evenmin als hijnbsp;door oorlogvoeren zijn gebied poogt uit te breiden (li.

Hij verkeerde toen gaarne in �t gezelschap van den Europeaan, kwam zelfs tijdens ons verblijf te Melolo 2 a dnbsp;malen in de week paarden ter vcrkoo)) aanbieden.

Ondanks den rijkdom aan slaven, goede paarden en karbonen verdient het karakter van den Radja van Mendjili (thans overleden. Red.) weinig vcirti'ouwen. Verbazend gierig (koetoe.s), zuigtnbsp;hij zijn volk door allerlei belastingen uit, om zich zelf te bevoor-deelen. Met de overige vorsten op Soernha heb ik geen contactnbsp;gehad; zoodat het mij onbekend is, hoe het bij hen toegaat.

Het is op Soemba de gewoonte, dat de vorstem na den oogst elkaar een bezoek brengen (�S. Afai Ratljoelo), waarnbsp;een verloving {S. Rapa,mng) of huwelijk meestal aanleiding

en dikwijls een gevolg van meer dan lionderd personen en de noodige tanda�s naar de woning van de bruid (S. Tanggoeng).nbsp;Allen zitten dan meestal oj) prachtige paarden ijS. djara kedjeki),nbsp;wier manen en staarten met linten van allerlei kleur zijnnbsp;doorvlochten, terwijl de hoofden versierd zijn met grootonbsp;pluimen. Om dem hals en voor de borst hangen dikwijls

versierselen van de meest iiiteenloopcnde kleuren. Ieder ])aard is voorzimi van een belletje (lt;S. Walang cjiring), be-vestifgt;'d aan een rapa (bootdstel), welke zeer fijn is afgewerktnbsp;en bezet met allerlei fijne schelpjes. De ruiters dragen eennbsp;veelkleiirig kostuum en een hoofddoek, welke met een puntnbsp;naar boven uitsteekt (lt;S'. Landoeng)\ verder zijn zij met lans,nbsp;schild, kabehi (klewang) en dikwijls ook met een acliterlaad-geweer gewapend. Z�� uitgedost, leggen zij met hunne paardennbsp;in .snellen telgang groote afstanden at; rijden hunne vrouwennbsp;me�, dan zitten die, als eene amazone, achter den ruiter, opnbsp;de kroep van liet paard en houden dan de ruiters om hunnbsp;middel vast.

Ken dergelijk bezoek wordt door den vader van de bruid uiterst feestelijk ontvangen ; men laat hem direct den bruidschatnbsp;zien, welke meestal bestaat in paarden en karbonen. Gewoonlijk blijven vorst en volgelingen een of meer maanden bij hemnbsp;logeeren, hetwelk, behalve een groot aantal karbonen, bijnanbsp;den geheelen vooraad rijst en djagoeng kost; terwijl zelfsnbsp;jiaardenvleesch niet versmaad wordt, waardoor menig goednbsp;jong paard als slachtoffin- van deze festiviteiten valt {S. Tahongnbsp;djara). Is er een groote bres in den voorraad van loven.s-middelen ontstaan, dan gaat men huiswaarts. Niet lang daarnanbsp;brengt nu de gastheer met zijn gevolg een contra-bezoek, waarnbsp;het geheel op dezelfde wijze toiigaat. Zulke feesten (Remi)nbsp;worden ook gegeven bij gelegenheid van het Soemba'scJi nieuwjaarnbsp;{S. Langoe Fared).

Soeinba is betrekkelijk sehaai�.s bevolkt, dat uit het gering aantal Kota's en het onbebouwd zijn van het grootste gedeeltenbsp;van liet eiland blijkt. De hoofdelementen der bevolkingnbsp;zijn, behalve Soenibaneezen, Savoeneezen en Eudehers;nbsp;voorts Boegineezen, Arabieren en Chineezen; welke laatstennbsp;meestal in de voornaamste strandnegorijen wonen. De Soeni-banees is flink gespierd, heeft een rechte taille, is middelmatignbsp;lang, terwijl �het meerendecl door het vele paardrijden krommenbsp;beenen heeft. In overeenstemming met zijn uiterlijk is hijnbsp;werkelijk, als men hem goed behandelt, zeer hulpvaardig en

gastvrij. Zonder oenige godsdienst, naar onze begrippen, is de Soemhanees zeer bijgeloovig. Wanneer bij denkt dat de boozenbsp;geest (S. Marapoe) hem niet gunstig is, wint hij bot oordeelnbsp;in van })riesters (Maramba ratoe), waarzeggers en offeraars.nbsp;1'oovermiddelen (S. Moeroe) worden door liem wel aangewend,nbsp;vooral als zij vrouwen tot hun wil trachten over te halen (Tadanbsp;ai moeroe hatoini) of bij eventir�ele vecht})artijen onkwetsbaarnbsp;wenschen te blijven (Tada ai moeroe Icahoe). In de huizennbsp;wordt ook bij een der vier middelste pilaren rondom dennbsp;vuurhaard (waar�m het gcheelo huis als 't ware gebouwd is),nbsp;en wel als men binnen komt de rechtsehe, het offer neergezet,nbsp;als er wat met de marapoe valt te behandelen; zij noemennbsp;die plaats �Kabaniroe merapoe�. Zeer gewoon aan machtsvertoon, is de Soembanees alleen bevreesd voor zijn Radja�snbsp;en kabisoe�s-^ niettemin is hij niet ongevoelig voor vriendschapsbewijzen (Taarija)-^ zoodat het geven van kleine geschenkennbsp;een probaat midd(d is om toenadering te verkrijgen. Het isnbsp;duidelijk, dat de Soembaneezen, door do willekeur van hunnenbsp;vorsten, tengevolge waarvan ieder oogenblik hun eigendomnbsp;gevaar loopt, slaafs de bevelen van do boven hen gesteldenbsp;machten opvolgen. Die toestand heeft natuurlijk zoo opnbsp;hun karakter geinfluenceerd, dat de meesten vreesachtig ennbsp;bang zijn, nooit voor de waarheid uitkoraen en met leugen ennbsp;bedrog liun voordeel trachten te doen.

Tegen een ruwe beliandeling zullen zij zicli niet verzetten, maar zij trekken zich dan geheel terug on zijn niet meernbsp;in liet belang van een zaak werkzaam, al kunnen zij er watnbsp;geld mee verdienen. Zij zijn uitermate nieuwsgierig ennbsp;bezitten de karakteristieke hebbelijkheid te annexeeren watnbsp;van hunne gading is. Het is daarom ten zeerste aan tenbsp;bevelen alles weg te sluiten, wil men door hunne kleptomanienbsp;een en ander niet successiovolijk zien verdwijnen.

Zij vertoeven anders gaarne in de nabijheid van Eurojieaiien, praten veel en vragen dikwijls ons 't een of ander, b. v.nbsp;sigaren, tabak, arak, enz.

De Soemhaneezen zijn vuil (marisak) op hun lichaam, baden zelden, en wrijven echter hun lichaam in met gekauwde klappernbsp;of klapperolie (rosi). Zij zien er daardoor altijd onooglijk

uit, glimmen, terwijl in de i)looien van hun huid meestal een laag vuil zit. Werkvolk is op Soemha niet te vinden, daarvoor zijn de bewoners te lui. Het eenige dat de mannennbsp;doen, is het maken van wapens, paardentuig, oorringen, versierselen als armbanden enz.; verder draaien ze zeer goed touwnbsp;van den bast van den soewaboom, dat zij voor vele doeleindennbsp;Muhen te gebruiken. De vrouwen houden zich bezig metnbsp;huiselijk werk, als rijst en djagoeng stampen en koken. Opnbsp;het veld werken zij voornamelijk in de djagoeng-tuinen ennbsp;rijstvelden, halen voor een groot deel don oogst binnen, verzamelen verder sirih, branden sirihkalk, maken stroop uit denbsp;toeakj verwen kleedingstukken en weven sarongs, dat zijnbsp;zeer sierlijk doen.

Do woningen der Savoeneezen zijn meestal 1 a 2 M. uit den grond gebouwd, gedekt met lontarbladeren (Raioe me�iiggiet) ennbsp;omgeven door een ruim erf met oen cactuspager (S. Oka kal al a).nbsp;Deze pagers worden vrij hoog en door de enorme dikke uitlooijersnbsp;zijn zij niet alleen ondoordringbaar; maar ook door hunne scherpenbsp;doornen zeer gevaarlijk. De huizen der Endehors o]) Waing-Apoanbsp;zijn vuil (marisak) en bronnen van ziekte. Alle zijn minnbsp;of meer uit den grond gebouwd, soms met een vloer vannbsp;eenvoudig naast elkaar gelegen planken (Kapapan ai), welkenbsp;groote scheuren openlaten en aldus een gelegenheid aanbiedennbsp;voor de bewoners om al het vuil daardoor te verwijderen;nbsp;zoodat het onder die huizen in hooge mate onrein is. Allenbsp;Soemha'sche woningen hebben den eigenaardigen torenbouwnbsp;(karamhoa). Ze zijn gedekt met alang-alang (S. Witoe), datnbsp;in bosjes gebonden op het dak wordt bevestigd, soms ooknbsp;met lontarbladeren. Van de huizen der minderen loopen denbsp;daken dikwijls zoo laag af, dat het schijnt of geen zijwandeiinbsp;zijn aaugebracht. De stijlen zijn zeer dikke balken f/S�.nbsp;Lamhanapoe), dikwijls zeer kunstig met allerlei figuren besneden, cvenzoo de gebinten.

Bij de kampongbevolking zijn die van klapper (S. ai-kokoer) en lontarboomen (^S. ai-menggil) vervaardigd. Alle huizennbsp;hebben een soort voorgalei-ij eii van bimieii een groote ruimte

(Icahaniroe londoeng), in �t midden waarvan een vierkante plek, bedekt met aarde, de stookplaats voorstelt. Het is begrijpelijk dat liet in die liuizei; altijd rookt en dat alles metnbsp;een flinke laag roet (leoefoeng) bedekt is. Rond deze ruimtenbsp;zijn tal van kamertjes (koeroeng) gebouwd, in ieder waarvannbsp;een familielid logeert.

Redden (Icatoedang) of bal�-bal� (gala) bezit de Soemhanees niet, hij slaapt het liefst op den grond, op reis zijnde dikwijlsnbsp;wel in een boom (Tcatoedang la lewat). Do meer gegoedennbsp;liggen op een matje, soms alleen met een stuk hout ondernbsp;het hoofd (Noelang). Ue wanden van het huis zijn gemaaktnbsp;van katjang matten, ook wel van gevlochten lontarbladerennbsp;(kirt), de vloer bestaat vaak uit naast elkaar liggende, dochnbsp;bijeengebonden bamboe- of pinang latten. Varkens, honden ennbsp;gevogelte, die onder die huizen wonen, verorberen het naarnbsp;beneden vallende vuil en afval. Sommige vorsten bouwennbsp;hunne huizen op heuvels en versterken die met een muurnbsp;(kilimhaioe) van opeen gestapelde steenen of rotsblokken,nbsp;dikwijls 2 M. hoog. De artikelen van waarde, als goud ennbsp;zilver, worden gewoonlijk in gevlochten mandjes (kafangabola)nbsp;in den nok van het huis opgehangen.

K L E E D I N G.

Overdag loopeu de Soemhaneezen met hot bovenlijf meestal naakt, enkelen dragon een nauwsluitend baadje (Kalenihi. Kaha)nbsp;aiuleren slaan bij koel weer een zwarten doek als een almavivanbsp;over hun schouders lieen (Si�iiggi).

Om hun middel dragen zij een soort saroeng (roei^oe hungi) van kej)er of een zwarte stof, meestal van vele franjes (WoeJuenbsp;Si�nggi) voorzien, welke zij zoodanig om liun middel slaan,nbsp;dat hij met twee slippen naar voren afhangt en, alsof dit nog nietnbsp;voldoende ware, wordt daaroverheen nog'een zeer net onfijnnbsp;afgewerkt touw gebonden (lihoe roesoe hanggi) ; zoodat doornbsp;al die kleedingstukken do Soemhaneezen steeds een opvallendnbsp;embonpoint hebben, Tusschen de roesoe banggi worden allerleinbsp;dagelijksche zaken opgeborgen als: Klewang (Kabela), sirihnbsp;en gelddoosjc (tongga). Allen dragen op zij een sirihzaknbsp;{Kaloentbo), waarin de onmisbare; ingredi�nten voor het sirih-kauwen {sagja) als : sirih (koefa), tabak (te-nibako), pinang {u'ifoe)nbsp;en kalk (kagme) worden bewaard.

Als hoofddeksel hebben de Soembaneezen een lioofdoek {kawbala � fera l�nfjoe). Bij voorname personen zijn datnbsp;meestal hoofddoeken, ge�mporteerd van Java; do kampong-bevolking daarentegen vervaardigt die hoofdbededding zelfnbsp;van boomschors ijada ia) en geeft daaraan verschillende kleuren;nbsp;Zij wordt z�� om het hoofd gebonden, dat ��n uiteinde altijdnbsp;vrij hoog uitsteekt.

Om het afvallen bij het paardrijden te voorkomen binden de ruiters er meestal een band van keper of boomschors omheen. [Katanga 'ningg�):

De vrouwen dragen een saroeng van keper [fera leruw) of zwart katoen [tera kamba), gewoonlijk vrij lang, en zeei�nbsp;bevallig om haar middel of ook wel over hare schoudersnbsp;heeji geslagen. De vrouwen van vorsten en hoofden bezittennbsp;zeer fi'aaie veelkleurige saroengs, waarin kunstig allerleinbsp;figuren zijn geweven [fera /roewi'oe); enkele malen zijn zij efien

zwart en clan georneenl mot kralen van de meestuiteenloopende kleuren itera Jiada).

Veelal loepen ook de vi�ouwen met liet bovenlijf naakt, tc'rwijl voor kinderen klcederen een Inxe-artikel zijn. De vrouwennbsp;zijn bijzonder gesteld op allerlei sieraden; de raeesten dragennbsp;boenen of ivoren oorringen (poela), soms goitd, en mamoeJinbsp;temJn genaamd. Door do groote afmeting dier oorversier-selen bobben zij in baar oorlellen een verbazend gat,nbsp;dat er al ingemaakt wordt als zij nog kind zijn {panfenginbsp;kasiloeng anakeda). Zij tooien zieb dikwijls nog mot koperennbsp;ringen om onkels en banden [taiooeroeng). De mannennbsp;dragon armbanden van koperdraad (?oZoe fcambrt); de kabisoe'snbsp;bovendien nog zware ivoren ringen {geding) oin bun bovenarmen.

Wanneer ds Soemhanees op reis gaat, neemt bij steeds zijn wapens mede, welke in den regel bestaan uit: een klewangnbsp;{kab�la) (die met een lange kling worden kah�la rnodita genoemd), verder oen lans {nmiihoe), een sebild {t�niing) en boognbsp;en pijl {panaJij.

De kah�la is van goed staal vervaardigd met een boenen, boornen of zwartbonten beft [ai nitoe); terwijl de schee (fikoe)nbsp;va,11 een zoor dunne boutsoort {ai resoen�) is gemaakt.

De Soemhanees bezit twee soorten lansen, een lange en een korte; de eerste noemt bij meestal te paard, de andere, opnbsp;zijne toebton te voet mee. Zij worden door ben zelfs vannbsp;meneri bout (ai-meneri) vervaardigd en zijn togen de punt ziiernbsp;kunstig met koper beslagen; de punt zelf is bevat in eennbsp;bouten sebee, aaii welker uiteinde wat paardenbaar en bandjesnbsp;van velerlei kleur zijn bevestigd. Hot sebild (teming), datnbsp;do Soombanees nooit vergeet, is gemaakt van karbouenbnid, innbsp;bet midden voorzien van sebelpen en voeren. De Radja�s,nbsp;kabisoe�s en andere grooten bebben meestal vuurwapenen; innbsp;den regel zijn, dat goede acbterlaadgeweren, welke zij Hinknbsp;oiidcrbouden en waarmee zij bebendig weten om te gaan, docbnbsp;bet ontbreekt ben meestal aan munitie.

gemaakt van liet huwelijk van deze Radja�s en Kabisoe�s en de feesten, welke daarbij worden gegeven.

Blijf nog over, het een en ander mee te deelen omtrent het huwelijk van den vrijen karapongbewoner (Parengman)nbsp;z. g. Kahisoe-Koedoe. Knoopt een Soembanees liefdesbetrekkingen (jmndjoera) met een huwbaar meisje (anakreja) aan,nbsp;dan wordt tusschen de ouders en den bruidegom meestalnbsp;uitgemaakt of die kennismaking al dan niet tot een huwelijknbsp;t^papasang) zal lelden. Bij deze besprekingen is het gebruikelijk,nbsp;raadgevingen van priesters {Meramba rato�) in te winnen ennbsp;vooi�al wordt er buitengewoon veel waarde aan gehecht of denbsp;ingewanden van een pas geslachte kip gunstige teekens ver-toonen; zoo die mochten tegenvallen, noemen zij dat oeranbsp;�ndena hamoe.

In gewone omstandigheden dragen de meisjes geen kennis van hetgeen aldus overeengekomen is, wat wel eens aanleiding wordt tot eone halstarrige weigering om over hetnbsp;huwelijk te hooren spreken.

Is in den familieraad tot een echtvereeniging besloten, dan moet de man soms zijn aanstaande levensgezellin {tanggoeng],nbsp;door middel van wezenlijk of voorgewend geweld, uit hetnbsp;ouderlijke huis wegvoeren. Eenmaal het huis van dennbsp;schaker bereikt hebbende, legt zij zich al spoedig bij de verbintenis neer. Zeldzaam is het niet, dat de vrouwen mannen,nbsp;waaraan zij de voorkeur geven, aanlokken, niet alleen, omdatnbsp;zij in haar oog de schoonste mannen zijn, maar ook dewijl zijnbsp;zeer goed weten, dat zulke bevoorrechten in staat zijn haarnbsp;te onderhouden en te verdedigen.

Door beiderlei kunne wordt, om de toegenegenheid van het voorwei�p der liefde te winnen, dikwijls gebruik gemaakt van minnedranken of het dragen van amulettennbsp;aanbevolen (tada di moeroe Kawini). Is het huwelijk eenmaalnbsp;gesloten, dan noemt men den echtgenoot �ngoma� en de vrouwnbsp;�Kawini magnomaquot; [tou ango�).

De geboorte der kinderen [anao rara) gaat met geen bijzondere feestelijkheden gepaard; als accoucheuses fungeeren meestal oude vrouwen; evenals overal in de tropen gaat hetnbsp;daarbij meestal zonderling toe. Is de actus der geboortenbsp;Deel IX, Afl. 1.nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;4

(pdana) afgeloopen, dan inotd de moeder direct een geruimen tijd lang voor een vrij warm vuur zitten (dam) voor zij liarenbsp;Imiselijke bezigheden kan hervatten. Aan de opvoeding dernbsp;kinderen wordt niets gedaan ; gewoonlijk loope n zij in de pareng.snbsp;( dorpen) rond en zijn opvallend gehoorzaam aan hunne onders;nbsp;do jongens (ana meni) worden al spoedig ingewijd in denbsp;werkzaamheden van den vader, de meisjes (a?ia Icatcmi) innbsp;die van de moeder. Onder de jonge vrouwen en meisjes hebnbsp;ik er velen gezien, die inderdaad mooi gebouwd mogen genoemdnbsp;worden. Hoewel hot huwelijk van de vorsten en anderenbsp;aanzienlijken polygaam is, leven de leden dor mindere volksklasse monogaam, doch hun huwelijkstrouw is al van zeernbsp;lossen aard, zoodat echtscheidingen [pafa Ukoe) en overspfdnbsp;(pajora) zeer gewone zaken zijn. Is het huwelijk ontbonden, dannbsp;kiest de man zich eeno andere vrouw (ajerono). Al is hetnbsp;zedelijkheulsgevoel niet ]\eel erg ontwikkeld, toch gaat een echtscheiding zonder voldoende reden voor zeer onfatsoenlijk dooien toonen zij, die de zedelijkheidswetten hebben overtreden,nbsp;een niet te miskennen schaamtegevoel (makeja). Niet alleennbsp;de mannen, maar ook de vrouwen leiden vaak een ontuchtignbsp;leven (kawini Tcahota); jonge meisjes worden dikwijls verleid,nbsp;waarvan de gevolgen niet uitblijven (pa^kamboe), en het kind,nbsp;aldus buiten huwelijk geboren, heet dan een ana �ndangga.nbsp;Enkele ongetrouwde vrouwen ontvangen mannen bij zich tegennbsp;betaling van sirih en pinang (njoena-peti Icoeta wino anga), �tgeennbsp;zij doen, omdat die versnaperingen niet anders kunnen wordennbsp;verkregen dan door hard werken; worden zij zwanger, dannbsp;drijven zij door het gebruiken van bejiaalde geneesmiddelennbsp;de vrucht af. (Panaboe-ana).

De werkzaamheden van den man bestaan allereerst in het verzorgen van en het toezicht houden op de paardennbsp;(kababa�s) van zijn me.ramba (heer) en het handeldrijven innbsp;paarden.

Breekt de tijd aan om het land te bebouwen en te beplanten (rnola), dan wordt het volk door de Radja�s bijeengeroepen (padoendang tou) en allerwege vangt men met veel

lianden liet werk aan. Hebben de Radja's geschillen te beslechten {piloJoe), 't geen daar aan de orde van den dag is,nbsp;dan gaat een groot gedeelte van het volk te paard in hetnbsp;gevolg van den vorst mee.

Als uitnemende ruiters houden de Soembaneezen veel van een soort oorlogvoeren; bij zulke gelegenheden hebben zijnbsp;bepaalde voorvechters [fou heni). Allen te paard en in vollennbsp;ren, weten zij uitstekend van hunne panah�s (bamboe-pijlen,nbsp;welke meestal vergiftigd zijn) gebruik te maken. Eerst alsnbsp;zij de vijanden zijn gepasseerd, werpen zij de pijlen over hunnbsp;hoofd heen en wel' zoo behendig, dat die bijna altijd doelnbsp;treffen. Dergelijke gevechten vinden ook wel eeiis te voetnbsp;plaats; zij binden hunne paarden dan op veilige plaatsen vast,nbsp;werpen hunne panalis tot de laatste toe naar hunne vijanden,nbsp;om zich daarna zoo spoedig en zoo vlug mogelijk, als de voorraadnbsp;verbruikt is, uit de voeten te maken door op hunne paardennbsp;te springen en in dollen vaart in ravijnen of achter rotsen tenbsp;verdwijnen. Niet zelden gaat het echter bij werkelijkenbsp;krijgsoperatieu wel eens ruw eii wreed toe, zoodat vaaknbsp;welvarende pareugs geheel uitgemoord eii verbrand wordennbsp;{pdbera par��ng). Dit is het geval geweest met de vroegernbsp;zoo welvarende Kadoemboe-streek en Batoekapedoe door denbsp;machtige Radja�s van L�ica en Eend�.

Zijn de Soenibaneezen �t huis, dan is hun voornaamste bezigheid het maken van wapens, het in orde en in staat van verdediging houden van hunne negorijen en hetnbsp;snijden van toeak {Woloe langga).

In West-Soemba {Cemb�rd) hebben de bewoners het ver gebracht in het bakken van aardewerk voor huiselijke doeleinden {Toenoe woeroeng). Dit vormt daar eene zeer belangrijkenbsp;industrie, evenzoo het {hihi) van den soea-boom, uit welksnbsp;bast zij een degelijke en goede soort touw weten te draaiennbsp;(jjoeti l'�koe).

Het lot der vrouwen is niet veel beter dan op eenig ander der Kleine Soenda-e�landen.

Behalve de zorg voor de kinderen, rust op haar meestal het zware werk. Haar huiselijke arbeid bestaat in het schoonhouden der woning en van het meubelair, dat uit niet veel anders

bestaat clan eeii tafel eu bank (ketidjaha), enkele borden [Itawinga), kommen (katcinga ri), lepels {soeroeng) en ketelsnbsp;�Jcaclisi). Meer zorg besteden zij aan hot bereiden van hetnbsp;maal {mmutsme renda); jonge meisjes worden door hare moedernbsp;ai vroeg in het koken onderwezen {tanggoeng papeka manassoe).'nbsp;Tot hun werkkring behoort wijders het weven van sarongsnbsp;[tmoe), waarin zij het werkelijk ver gebracht hebben; even-zoo in het vlechten ipenang) van allerlei mandjes voor huiselijknbsp;gebruik; zij zijn het, die moeten zorgen voor de sirih {koefa'i,nbsp;waarvoor niet het blad (koeta sou) wordt gebruikt, maar denbsp;vrucht, die daarvoor aan schijfjes wordt gesneden, gedroogd eunbsp;daarna geregen aan een touw, dat de Soembanees om zijnnbsp;hals bindt en overal op zijne tochten meeneemt. Behalve ditnbsp;genotmiddel, moet ook nog in zijn sirihzak kalk en tabaknbsp;aanwezig zijn, waarvoor al weer de vrouw zorgt; de kalknbsp;brandt zij uit koraal; de tabak, die op Soemha zeernbsp;schaars geteeld, doch meer ingevoerd wordt, snijdt zij fijn.nbsp;Zeer goede klapperolie {u:ai lona) wordt bereid uit do kokosnoot ikokoer), waarvan de vezels (itada. kokoer) gebruiktnbsp;worden om kleine ohors (flambouwen') te maken. Lampennbsp;zijn bij de Soemhaneezen nog onbekende artikelen; allen verlichten hunne huizen met fakkels [soepoe etti), gedoopt in denbsp;hars van de Damur hatoe. Als zij vuur willen ontstekennbsp;{paroeloe �pi), dan werd dat vroeger � Wellicht in het binnenland n�g � gedaan door twee stukken hout lang tegen elkaarnbsp;te wrijven; thans doen zij dat, dank de beschaving, reeds 0}jnbsp;vele plaatsen met een lucifer {ratoe �pi).

Alsof dit diensttableau nog niet compleet ware, wordt ten slotte de zwakke sekse op Soemha nog belast met de veld-werkzaamheden, zooals het onderhouden der rijstvelden iletanqs]nbsp;en van de djagoeng-tuinen (woka-icatar), het verzamelen vannbsp;tjaheJi {hakoe hou), het stampen van rijst (hai) en het bereiden {malala) van zout {mest). Is de oogsttijd voor de te veldenbsp;staande gewassen aangebrokeii, dan halen zij die binnen {moefi).

De voornaamste voedingsmiddelen zijn rijst {oesoe kanoeso�) en ma�s {djagoeng-tvatar). Met rijst voeden zich alleen de

vorston, voorname lioofden en invloedrijke Soemhaneezen-^ zij is meestal van zeer inf�rieure qualiteit en wordtsleclit gestamptnbsp;en toebereid. Toes})ijzen zijn meestal soorten van groentennbsp;{hajam-madja) en geiten- of varkonsvleescli.

Ue mindere man eet djagoeng, de vrouw weet daar een zeer \�oedzame en snmkelijke polenta of gebakjes {Jcangota) vannbsp;te maken. Op velei�lei wijze toobereid, eten de Soembaneezennbsp;ketan loesve kaditai, obis [koetahi), een soort van gierst [watar-hamoe'i en boontjes {kamhi). Viscb {ijang) wordt alleen dooide kustbewoners gebruikt, omdat die zich hier on daar opnbsp;liet visschersbedrijf toeleggen; vooral is dit het geval met denbsp;Savoeneesclie bevolking, welke men dikwijls in menigte aannbsp;liet strand ziet visschen en garnalen vangen (pasoedoe). Paarden- en karbouenvleesch wordt altijd genuttigd in den tijdnbsp;van het oogstfeest lt; pamangoe katcoenga), op het nieuwjaars-t(-est [pamangoe langoe pamung''lt; en bij een doodenmaaltijdnbsp;' pamemgoe mefi').

Bij het toebereiden dei-spijzen wordt veel van jonge klappers (kokoer kangoerak) en pisang (kelo) gebruik gemaakt. Pisangnbsp;ivordt ook wel ecus gedroogd genuttigd als madoe kelo. Vruchtennbsp;waren er zelden te Ivrijgon, waaruit met zou moeten besluiten,nbsp;dat de vruchtboomen juist niet zoo bijzonder talrijk zijn. Voornbsp;drank [oenoe) gebruikt de bevolking, behalve water, dat zuivernbsp;en helder uit de vele stroomen en beekjes ten allen tijde tenbsp;krijgen is, veel khijiperwater en toeak {woeloe langga), lietnbsp;gegist saj) van de lontarvruchten. De mannen drinken, zoonbsp;zij het machtig kunnen Mmrden, geweldige hoeveelhedennbsp;alcoholica, als: jenever iwoloe ba,ra) en arak (woloe arak);nbsp;eer zij goed de Iioogtc- liebben (niauk) moet er heel wat vannbsp;A-erorberd worden.

Volksspelen. De Soembaneezen houden veel van gezelligheid-, jong en oud in de parengs komen 'savonds bij elkaar omnbsp;het een of ander te zingen [loedoe-loedoe), dat eigenlijk nietsnbsp;meer is, dan een eentonige herhaling van woorden op zingendennbsp;toon, ge})aard met het slaan op een trom (lamba) of een soortnbsp;gong [pafonda loong). Vooral dansen zij gaarne {rendja), datnbsp;in den regel plaats heeft onder een luid geschreeuw; hoenbsp;meer leven en geraas, hoe grooter pret; dikwijls blijven zij

tot den morgen voortdansen,, altijd op denzelfden deun en altijd met dezelfde bewegingen; vooral wordt niet verzuimdnbsp;de flesch arak daarbij flink te laten rondgaan.

Dikwijls houden zij zicli ook bezig met hammgovecditen [ patadjn manoe), waarbij nog al eens weddingschappen worden aangegaan.

j\Iinder eentonig is het gezang der Savoeneezen; meermalen zijn door het volk van Ama loedji te Meiolo voor ons dansennbsp;uitgevoerd, geaccompagneerd met zang. Alle mannen ennbsp;vrouwen hebben dan op de wreef van hun voet een gevlochten mandje gebonden, met boontjes of kleine steentj('s-gevuld. Bij het dansen is er steeds een voorzanger;nbsp;mannen en vrouwen leggen de armen om eikaars schouders ennbsp;vormen derhalve een kring, in wier midden de Radja zit.nbsp;Het dansen bestaat nu met begeleiding van zang in het stampennbsp;der voetzolen tegelijk op den grond, dat door die gevlochtennbsp;mandjes met hun inhoud een eigenaardig geluid voortbrengt.

Dit geschiedt met een kolossale maatvastheid en wordt hoe langer hoe wilder; zoodat zoo�n bende springende menschen,nbsp;dank zij de arak ten laatste zeer opgewonden, tot laat innbsp;den morgen voortdanst om met vechtpartijen te eindigen, waarbijnbsp;de kabela�s nog al eens getrokken worden.

Bclialve de trom en gong bespelen enkele Soenihmieezen nog de guitaar (djoengga), een instrument van zeer primitievenbsp;constructie, waaraan natuurlijk ook slechts zeer eenvoudigenbsp;en nog wel onwelluidende tonen kunnen worden ontlokt.nbsp;Oefeningen in het schieten met hunne geweren, indien denbsp;voorraad patronen het toelaat, worden nog wel eens gehouden;nbsp;meestal wordt dan geschoten op klappers in klapperboomen,nbsp;flesschen op palen enz.

Door verwaarloozing van de voornaamste eischen der hygi�ne wordt de kiem gelegd voor tal van ziekten; zooals vroegernbsp;ter loops reeds is opgemerkt, munten deze eilandbewonersnbsp;uit door onzindelijkheid op hun lichaam. Nooit baden (itoe)nbsp;zij, zoodat hun lichaam er altijd even vies uitziet en bovendiennbsp;een onaangename lucht versjircidt, omdat zij zich insmeren (ros? inbsp;met klapperolie (vaak met gekauwd klappervruchtvleesch. Red^.

liet spreekt van zelf, dat huidziekten in allerlei vormen voorkomen, \'an de eenvoudigste uitslagen (haroea) tot de afzichtelijkste ka-biotische aandoeningen. Parasieten, als: luizen en vlooien [woeto�)nbsp;tieren welig in dit voor hen zoo bij uitstek geschikte terrein.

Wonden (menoea) genezen door gemis aan eene goede behandeling slecht en gaan meestal over in uitgebreide zweren [menggaring). Veelvuldig komt een ontsteking der voetzolennbsp;'Kohoel) voor, waardoor voor langen tijd het loopen bemoeilijktnbsp;wordt. Ziekten, welke d(! meeste slaehtofifers maken, zijn!nbsp;ingewandsaando('ningen [tenai hamho�), als: dyssentrie {men-djoeroe), lievige obstructies (Temnhoe habitang)- vei�der ziekten dernbsp;adcmhalingswcrktuigen, als: catarrhale aandoeningen van neus-ennbsp;keelholte (7iieranga), evenzoo ongesteldheden der g�nitaalorganen.

Op betrekkelijk zeer jeugdigen leeftijd schijnen de Soemha-neezen impotent te worden; bij mij kwamen dikwijls reuzen van kerels om middelen te vragen, die hen in staat zouden kunnennbsp;stellen den co�tus ipawalco) weer uit te oefenen. Hunnenbsp;dierbaarste bezittingen, namelijk hun prachtigste paarden, hebben ze als geschenk daarvoor over. De oorzaak van dit geslachts-lijden zal wel te wijten zijn aan hun losbandig leven en hetnbsp;verslaafd zijn aan den sterken drank (vermoedelijk ook aannbsp;het te vroeg en te veelvuldig paardrijden, lied.)- Malaria (sidoenbsp;paripi) en scrophulosenbsp;nbsp;nbsp;nbsp;zijn op iSoemlm lang niet onbekend;

vooral lijden bewoners der kuststreken, waar nitgestrekte koraalbanken (Icarang) voorkomen, daar veel aan.

Van de besmettelijke ziekten zijn mij het meest bekend syphilis en }gt;okken [siaiit); deze laatste schijnen nog al veelnbsp;voor te komen, blijkens de talrijke pokdalige menschen ([roelcoenbsp;.'iiaid), welke men ontmoet. Cholera is wel eens waargenomennbsp;op Soemba, doch daar ge�mporteerd door Arabische vaartuigennbsp;van Soerabain; zij breidt zich evenwel nimmer uit, dat vermoede-Ijk moet worden toegeschreven aan den steenachtigen bodem,nbsp;lleri-beri-gevallen kwamen tijdens ons verblijf nog al dikwijlsnbsp;voor op de Arabische schepen; een drietal inlandsche matrozennbsp;is dien tijd daaraan gesuccombeerd.

In de gevangenis te Waing-Apoe is vroeger volgens de informaties van den civielgezaghebber, den heer J. BE Roo van AimERWERELT, onder de inwoners wel eens beri-beri voorge-

komen. In het binnenland schijnt die ziekte onbekend te zijn. Zenuwaandoeningen, vooral bij vrouwen en kinderen, als zenuwachtigheid (Icatatak) en flauwten, (nieM n'id�] en eonvulsies {lia-tinggil) zijn niet zeldzaam, evenmin als bepaalde vormen vannbsp;zielsziekten iltaionba �krankzinnigheid). Vemvonderen doet hetnbsp;ons niet, dat oogaandoeningon in al hare vormen en in al harenbsp;stadia menigvuldig voorkomen ; door de sleehtt; en ondoelmatig^!nbsp;behandeling is het eindproces van de meeste een totaal verliesnbsp;van het gezichtsvermogen Qcapok�). De meeste ziekten worden behandeld door oude menschcn, �tou mapi�ngoe tada irr :nbsp;hun behandeling bestaat doorgaans in masseeren {pifak, mal.nbsp;pidjiet). Zeker zullen door hen wel tal van plantaardige geneesmiddelen {tada ia,] worden aangewend; doch het is mijnbsp;niet mogen gelukken, de namen van enkele dier middelennbsp;met hunne gebruiksaanwijzing machtig te worden.

Heeft een Soembanees het tijdolijke met het eeuwige verwisseld (meti), dan wordt, vooral als het een Radja, zijn familieledennbsp;of Kabisoes geldt, nog al ceremonieel inacht genomen, Bij hetnbsp;begraven {tani) wordt een zoodanige kuil (Jcohoe) gemaakt, datnbsp;het lijk er recht in opzit. Bij het lijk worden tal van offeranden geplaatst, met het doel do kwade geesten {merapoe)nbsp;welwillend voor den afgestorvene te stemmen, terwijl er ooknbsp;reukwerk, bestaande uit een mengsel van akar wangle, notenmuskaat, klapper en bladeren van de karanostruik, wordt bijnbsp;gelegd. Tijdens de plechtigheid moeten tal van keurig aange-kleede slaven {papangga�s), alsof zij dood zijn, in de nabijheidnbsp;van den overledene blijven liggen; voor belooning worden zijnbsp;daardoor later vrij man. Het graf {roti) wordt met een steennbsp;gedekt en, betreft het een Radja of een aanzienlijke, rijkenbsp;Kabisoe, dan worden bij het graf al zijn mooiste paarden, �djaranbsp;asal�, geslacht {tobang) door ze een geduehten slag met eennbsp;zeer scherpe kabela tegen den voorhals te geven. Met dezenbsp;doodelijke verwonding worden de dieren nu losgelaten, omnbsp;ergens door verbloeding neer te vallen en te sterven.

Hun vleeseh wordt door den arme (parenamen) of door de vele hongerige rondzwervende honden opgegeten. Het geheelnbsp;w'ordt besloten met een doodenmaaltijd {parnangoe meti), waarvoor nog menig jong paard en jonge karbon wordt geslacht.

Dergelijke cloodenteesten eischeii altijd veel schoone en veel-helovende jonge paarden (11.

grond in cultuur te brengen, dan vraagt liij aan den eigenaai' rnangoe fana/i) der onbebouwde gronden daartoe vergunning.nbsp;Het zijn meestal de Kabisoes, aan wien de Radja toestemmingnbsp;geeft, onbebouwde velden te ontginnen; de dorps-ofpareng-bewoner heeft in den regel geen andere bouwgronden dannbsp;kleine stukjes in de nabijheid van zijn woning. De bewerkingnbsp;er van geschiedt door de slaven (fltn jofl/ic). Desehikte grondennbsp;bebouwen komen door den steeuachtigen bodem nietnbsp;voor; de beste vindt men nog in valleien en aan donbsp;der rivieren. Juist door de vele stroomen en beekjesnbsp;nog al eens inogelijk, sawah�s (lefatig) aan te leggen.nbsp;(Men doet het echter op een uiterst bescheiden schaal of innbsp;'t geheel niet. lied.). Boschgrond vormt, wanneer al het houtgewas daa]-uit verwijderd is, zeer goeden bouwgrond, omdatnbsp;de humuslaag in den regel door afgevallen bladeren en takkennbsp;aanzienlijk vermeerderd is.

Het aanleggen, bewerken en beplanten der letangs hangt natuurlijk geheel van het irrigatiegebieel at.

Is de padi uitgezaaid [sabar), dan worden de letangs onder water gezet, eenige karbonen worden er nu door de slavennbsp;zoo lang in rondgedreven tot alles is platgetrapt en het geheelnbsp;een modderpoel is geworden. Op de meest onregelmatigenbsp;wijze plant men nu de jonge padiplantjes uit, waarna ernbsp;weinig acht meer op de rijstvelden wordt geslagen. Denbsp;dammen (?noetoe) zijn gewoonlijk zoo slecht gemaakt, dat het

water s|)oedig weer afloopt en de letangs totaal,uitdrogen. Het is duidelijk, dat van deze rijstvelden niet veel te rechtnbsp;komt, vooral als de Icafaroe djoemhoel, een soort rups, voortsnbsp;kleine krabben {Icarengoe) en veldrotten (kalouw) nog mee-werken om bet gewa.s tot den grond toe af te knagen. Denbsp;rijst is meestal van zeer inf�rieure qualiteit. iMen zou baastnbsp;kunnen beweren oneetbaar, wat bezwaarlijk anders kan, omdatnbsp;op de keuzo van �t zaaizaad niet wordt gelet, (dp de onbe-waterde velden legt do Soembanee,s�, vooral de kampongbe-woner, zijnnbsp;nbsp;nbsp;nbsp;djagocng-(;M,��ter)tuineu aan;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;rond en innbsp;nbsp;nbsp;nbsp;de

parengs ziet nbsp;nbsp;nbsp;mennbsp;nbsp;nbsp;nbsp;allerwege dezenbsp;nbsp;nbsp;nbsp;tuinennbsp;nbsp;nbsp;nbsp;bewerken:nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;met

een oude kabela wordt de grond omgewoeld, soms ook met een puntigenbsp;nbsp;nbsp;nbsp;stok,nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;waaraan eennbsp;nbsp;nbsp;nbsp;touwnbsp;nbsp;nbsp;nbsp;is bevestigd;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;de

stok wordt dan vrij diep in den gTond gestoken en door 2 ii o personen ernbsp;nbsp;nbsp;nbsp;doornbsp;nbsp;nbsp;nbsp;been getrokken. Is denbsp;nbsp;nbsp;nbsp;grondbewerking

voldoende, dan wordt de watar zeer onregelmatig ge})lant i foudoeng) en de tuinen vrij wel verder aan bun lot overgelaten, zoodat alang-alang, gras en ander onkruid even welignbsp;groeien als de ma�s-pbmt zelf. De bevolking der kSavoeneesebenbsp;nederzettingen laat dikwijls bet uitzaaien van ma�s aan dennbsp;padiaan[)lant voorafgaan, met bet doel de jonge rijstbalraennbsp;daardoor schaduw te bezorgen. Over 't algemeen zorgen zijnbsp;veel beter voor bun veldproducten dim At'Soembaneezen. Talnbsp;van andere gewassen worden zeer in �t klein verbouwd, dikwijlsnbsp;slechts zooveel als noodig is voor do consumtie.

De voornaamste van deze producten zijn watar hamboe, een soort groote gierst, peulvruebten (Kambi), oebi 's {Koetabi't,nbsp;een aardappelsoort, en capsicum-soorten i fjabeh-bakoe sou).

De flora va,n Soetnba is arm; behalve enkele boogopgaande boomsoorten, ziet men meestal slechts onl)cduidende, armoedigenbsp;stammen en een weinig struikgewas. Het spreekt van zelf,nbsp;dat de jdantengroei bet meest ontwikkeld is langs kusten ennbsp;rivieren en in valleien. De voornaamste boom is wel denbsp;lontarboom, een kleine 100 voet booge palmsoort, mengg�lnbsp;jnenggi, wetenschappelijk Borassus flabelliformis genoemd.nbsp;Aan den ringvorniigen, gelitteekenden stam zitten op langenbsp;bladstelen- waaiervormige bladeren van vrij groote afmeting,nbsp;welke behalve voor dakbedekking ook voor vlechtwerk van veel

huishoudelijke artikelen lt;^ebruikt worden; soms zelfs vervangen zij het papier.

De 8�10 voet lange, doornige bladstelen [h�halc) worden benut voor omwandiugen vau huizen en het maken van om-Iieiningen, terwijl de stammen een uitstekend bouwmatei�iaalnbsp;0})levereu vooi' huizen, kralen en ])agers. Tusschen den voetnbsp;der bladstelen zitten de bloemkol ven, waarin een groote hoeveelheid suikerhoudend vocht aanwezig is. Om dezen boom tenbsp;kunnen beklimmen heeft men er van afstand tot afstandnbsp;rritanbai^den omheen gebonden of wel gaten in den stamnbsp;gekapt; de rotan krijgen zij van den klimpalm en calamussoortcn,nbsp;welke op Soemha hier en daar groeien.

Met gi�oote behendigheid kunnen mannen en jongens hierdoor in korten tijd tot boven in de kruinen klimmen, om het vochtnbsp;[ioealx'-icoloe langga') uit de kolven te ontlasten. Gewajiendnbsp;met een toeakmesje en een mandje om het vocht op te vangen,nbsp;snijden zij k morgens en �s avonds de jonge kolven aan, waaruit een helder, soms melkachtig vocht vloeit, dat merkwaardignbsp;genoeg �s morgens zoet en �s avonds min of meer rinsch smaakt.nbsp;Laat men het gisten, dan ontstaat hieruit de gistende draidv,nbsp;foeak genaamd, waarvan door de Soembaneezen zooveel gebruik wordt gemaakt. Na den lontarboom is de klapperboomnbsp;[cocos niicifera � kokoer pienggi) de belangrijkste. Men vindtnbsp;hem op alle bewoonde plaatsen; bijna alle deelen er vannbsp;worden voor huishoudelijke doeleinden gebruikt.

Een andere palmsoort, welke veel voorkomt, heet de pinang-boom [areca catechu � winoe). De bevolking cultiveert dezen boom, waarvan de vrucht een der ingredi�nten is van dennbsp;sirihpruim [sapa). De Soembaneezen meenen, dat, wanneernbsp;zij in de pinangbossen hier en daar groote steenen plaatsen,nbsp;waaroj) men offert door middel van kalkbec'fdjes of anderenbsp;zaken, de boomen veel sneller groeien en de vrucht spoedigernbsp;rijpt. De vrucht wordt zoowel versch als gedroogd gebruikt.nbsp;De arenpalm {arenga saccrarifera) komt zeer schaars in denbsp;vochtige valleien voor; meer vindt men daarentegen dennbsp;nipahpalm [nipa fractitans). In de strandmoerassen aan denbsp;buitenzijde der rizophorcn groeiende, geven zij de kust eeunbsp;zeer schilderachtig aanzien. Een plant, waar nog al zoi�g aan

l)esteed wordt, is �Koetd [chavica hefle), waarvan de fioemhaneezen niet donbsp;bladeren, maar de vrncht kauwen, zoowel verseli als gedroogd.nbsp;De kocsambiboom komt hier on daar in de padangs (weideninbsp;voor. De l'oesambi (schJeicJiera fryngi(] is een vrij lioog(�nbsp;boom met eone prachtige kruin. Beiialve het hout, dat denbsp;SoemhaneeK voor Imisbouw weet aan te wenden, wordt uitnbsp;do pitten olie gemaakt. De in de weide rondloopende paardennbsp;vinden onder deze hoornen, ojt het warmst van den dag,nbsp;een uitstekende, lommerrijke sehnilplaats: zoodat men, bij hetnbsp;doortrekken van d(� hoogvlakten van i^oeniha, hveral denbsp;kababa�s rustig onder de hoornen ziet staan, tot het een of andernbsp;hen doet opschrikken on in wilde vaart door de grasvlakten doetnbsp;verdwijnen. Van de acaciageu-a.sseti igniinoxe�n), komen nog alnbsp;eens voor de rnrkki xpedoxa {katjang pet�), dt' Tamarincliixnbsp;IncUca (ni-kamaroe), dat zeer grootekroonbooraen zijn, welke lommerrijke dreven voiunen op Kahaniroe, Watoe'mhakai^wMelolo.

Op enkele plaatsen ziet men \'an de orde der vlinderbloemigen {paptlionace�n) nog al e.ens katjang-(A'rtm/�'lsoort(m, als: de katjang manila i Voandzeia xubtermnea), de katjang-boontjes [Phaseolus vulgarix), de katjang idjoe {Phaxcolux ra-diatux), de karita [Pxoplioearpux tefmgonolobnx), een vierhoekigenbsp;slingerboom, de katjang k�d�l� {xoija hixpida) en de katjangnbsp;tanah {aracliis hgpogaea). De cactusplant, behooixnide tot de.nbsp;orde der cacte�n, bekend als kalala lopiinfia dUlenie) zietnbsp;men allerwcge rond de parengs. Door hare aanzienlijke hoogtenbsp;en hare lange doornen, wolk(� zeer gevaarlijke wonden veroorzaken, vormen zij stevige pagers, waar niet gemakkelijk doorheen is te komen. De meeste parengs zijn dan ook van zulkenbsp;])agers voorzien. De pompoomm {cucurbitanbsp;nbsp;nbsp;nbsp;door de

bevolking karaboe genoemd, benevens de gewone komkommer, kndinger {cucumix xativiis), alle tot de orde der cucurbitace�nnbsp;behoorende, worden nog wel eens in de watar-tuinen gevonden :nbsp;evenzoo de papaija-boom iparica papa/ja), waarvan men ernbsp;geen smakelijke soorten aantreft. PJen zeer belangrijke boom,nbsp;dien men vrij wel over het eiland verspnbsp;sandclliout-(heiligeiboom [xantalum albimi),nbsp;in liet

veelheid, niettegenstaande de naam van het eiland zou doen vermoeden, dat deze houtsoort ruim vertegenwoordigd is. Red.).nbsp;Behoorende tot de orde der santalace�n, wordt hij zoowat 20nbsp;voet hoog. Smal van stam met een mooie kroon, wordt dezenbsp;boom door de bevolking als heilig beschouwd, zoodat het dooide Radja�s verboden is om ze te vellen of er takken van afnbsp;te hakken, een bevel, waar streng de hand aan wordt gehoudennbsp;en dat bij overtreding, zonder vorm van jiroces, met den doodnbsp;wordt gestraft. Niettemin wordt er toch wel clandestien sandelhoutnbsp;door de Savoenezeyi en Endehen^ uit de bosscheii weggehaald.nbsp;Het hout, dat een� eigenaardigen reuk verspreidt, wordt tot poedernbsp;gemalen en bij vele ziekte-proeessen toegepast; vooral de welriekende olie, welke er uit verkregen kan worden, de sandelolie,nbsp;staat bij de indisehe volken hoog aangeschreven. Hen vindtnbsp;de hoornen oji Soemba in de kcine bosschen (omang.s) en hetnbsp;bergterrein itanah mari�ngoe). De kajoeboom ot de tjemara,nbsp;camarine qimetifoUct, behoorende tot de casuarine�n, vindtnbsp;men alleen te Kahaniroe en Watoe 'mhalca.

Vooral in laatstgenoemde vallei vindt men zeer hooge exemplaren, die, in gi-zelschap van de kamaroe pienggi, mooie schaduwi'ijkf- lanen vormen. De kaningoe-boom (kaneelboom-kajoe manis) icinnamomum zeijlanicum), een heestersoort vannbsp;de orde der Laurine�n, komt slechts zelden voor- meer vindtnbsp;men in tuinen de amarantlms oleraceun van de amaranta-ee�n, welke in het Soemha'sch bekend als madja, onze bajem,nbsp;en veel als groente gegeten wordt. Langs de wegen en in tuinennbsp;vindt men de waroeboom [baroe pienggi) het meest in denbsp;nabijheid van Waing Apoe. De broodvruchtdragende booincnnbsp;{(irtocarpe�n) komen als arfoearpiis incisa (broodboom) in tweenbsp;vari�teiten voor; die met zaden, door de Soembmieezen �hoeloenbsp;pienggiquot;, en die zonder zaden, �karara pienggiquot; genoemd.nbsp;Het is een vrij hooge, statige boom, die overal rond de parengsnbsp;wordt aangetroffen en den bewom-rs een voortreffelijk voedingsmiddel oplevert.

De kawiloe of kamirie, de aleuzite,�gt; triloba van de Euphor-biace�n, umrdt hier en daar in valleien aangetroffen; ot de bevolking de noten, welke een ainandelsmaak bezitten, eet, dannbsp;wel of zij er de kemiri-olie uit bereidt, is mij niet gebleken.

Van deze orde vindt men nog op Soemba verspreid de djarakboonl {liicimes commurms), welker zaden de castor-olie opleveren,nbsp;die door de bevolking nog al eens bij ziekten wordt aangewend ;nbsp;verder de cassaveplant {loea-ai-pienggi) Janipha man�hot, metnbsp;vleezigen wortel, waarvan mij niet bekend is of er eenignbsp;g('.bruik wordt gemaakt.

De bilaboom van de aurantiace�ii {degle ?narmelos), een liooge, doornige boom met drietallige bladeren, draagt vrucliten,nbsp;welke een pulpa bevatten, die zeer adstrrngeerend werkt ennbsp;door de Soembaneezen, volgens mededeeling, bij diarrboeaenbsp;(jnendjeroe) wel eens wordt toegepast. Zeldzamer ontmoet mennbsp;do citrus Umanellus (djerikoe � djeroek nipis); toch vindtnbsp;men ze hier en daar. De kandoeroe-heesters {Datura alba-ketjoeboeng), uit de orde der solane�n, komt verbazend verspreidnbsp;op Soemba voor. Hot terrein rond Melolo is door deze plantnbsp;met hare witte bloemen voor een deel begroeid; bekend isnbsp;het mij evenwel niet of de Soen�banees van de sterk narcotischenbsp;eigenschappen dezer plant pai'tij weet te trekken.

De ebbenboom {ai-miteng), Naba ebentis der Gnetaee�n, groeit veel in het Mendjili�sche en levert eene mooi zwarte soortnbsp;(�bbonhout, dat zwaar is en op de breuk een verkoold aanziennbsp;heeft, waaraan het de maleisohe naam �kqjoe arang� te dankennbsp;1 leeft. De Soembaneezen maken van dit hout veel gebruiknbsp;om er luxe-artikelen van te maken, als: fowgigfa�s (gclddoo.sjes),nbsp;heften voor kabela�s en kabela�s madita, die zij dan zeer mooinbsp;kunnen polijsten. Een boom, die verder een groote rol bij denbsp;Soembaneezen speelt, is de Soea-boom, Gnetum gnemon {Soeicanbsp;pienggi). Hoewel het hout niet veel waard is, levert de bast eennbsp;uitmuntende vezelstof op, waarvan de bevolking zeer deugdzaamnbsp;een sterk touw {likoe) weet te vervaardigen, van de grofste tot denbsp;fijnste soorten toe, dat zeer duurzaam onder water blijkt te zijn.

De damarboom, tot de orde der abietnicea behoorende, bekend als dammara alba, is een hooge boom, uit welks stam overal het dammarhars te voorschijn komt Deze harsnbsp;wordt voornamelijk gebruikt om fakkels te maken; daartoenbsp;draait men van klapperbast een soort touw, dat vervolgens innbsp;hars gedoopt wordt. Het brandt zeer goed en wordt daaromnbsp;bijna overal voor huiselijk gebruik aangewend.

De Ti�lohoorn [pimrig-hanaan'], waartoe vele soorten der musaco�n beliooren, komt betrekkelijk veel voor in en rondnbsp;de parengs; de vruebt maakt mede een voedingsmiddel voor denbsp;bevolking uit. In de hoogere streken vindt men de gemberplantnbsp;[zingeher officinale), door de Soembaneezennbsp;nbsp;nbsp;nbsp;genoemd.

Men ziet deze plant minder gaarne in de benedenlanden, (undat het bijgeloof zegt, dat daardoor veel overstroomingennbsp;zouden plaats vinden.

Het is begrijpelijk, dat Soemba, waar zoo veel paarden nagenoeg uitsluitend van gras leven, ook tal van grassoortennbsp;oplevert, welke voor lud mee.rendeel identisch zijn met denbsp;.Javagrassen.

Met voorbijgang van de rijstplant, orijza sativa, die algemeen genoeg bekend is, wensch ik toch eenigszins nader de verschillende vari�teiten te bespreken met opgave der plaatsen,nbsp;waar die hoofdzakelijk door mij zijn gevonden.

Met veel zorg is destijds door mij een herbarium aangelegd van die Soemba-grassew, welke speciaal aangetrot�en worden iiinbsp;Waing-Apoe, Meloln (m Mendjili; later zijn die in Nederland,nbsp;voor zoo ver dat mogelijk was, nader gedetermineerd. Veilignbsp;kan men aannemen, dat er oven- geheel Soemba een volkomennbsp;��nvormigheid in grassoorten bestaat, zoodat die, welke op denbsp;bovengenoemde plaatsen zijn verzameld, in alle streken vannbsp;het eiland de meest voorkomende zijn. Vroeger reeds hebnbsp;ik de gelegenheid gehad mede, te deelen, dat *Soewd)n voor hetnbsp;grootste gedeelte uit uitgestrekte grasvmlden (padangs) bestaat,nbsp;waarin kleine bosschen, moerassen, bebouwde gronden ennbsp;parengs als 't ware verspreid liggen. De qnalitcit van het grasnbsp;is, in vei�band met den steenachtigen bodem, in t geheel nietnbsp;slecht; zelfs groeien in de valleien, waar de grond bestaat uit eennbsp;kleimengsel [tanali sepella), zeer voedzame grassoorten.

Sawahgras treft men, uit den aard der zaak, er al zeer weinig aan; daarentegen komt meer moeras-(rflwa/t-) en bergv�getatienbsp;voor. Eerstgenoemde bestaat uit rawalis, een mengsel vannbsp;zure grassen, biezen, riet- en andere waterplanten, dat denbsp;paarden niet eten; w�l de verwilderde karbonen.

Het zal, dunkt mij, voldoende zijn de namen der grassen op te geven, benevens de plaats waar zij groeien; de be-

sclirijving kan gevoegelijk achterwege worden gelaten; men vindt die ruimseliootf; in de uitgebreide literatuur voor de indiscdu'nbsp;grassen :

Mars. Beschrijving van eeiiige grassen van Nederlandsch-Indi�. (Veeartsenijkundige Bladen).

Op de bergplateau�s van Soemha komt het meest alang-alaug [Imperata arundinacea) voor; hier en daar dikwijls zoo hoog, dat het terrein veel op een wildernis gelijkt. Dienbsp;grasvlakten evenwel, waar de kababa�s hun voedsel zoeken,nbsp;zijn begroeid met korte en jonge alang-alang, waartussehen tal vannbsp;andere gras vari�teiten. Meermalen heb ik waargenomen, datnbsp;in die onafzienbare alang-alang-velden enkele plaatsen voorkomen, waar Andropogon-soovtcn, als: Andropogon tropicusnbsp;(sorghum vulgare) en Andropogon nutans (piangagras � An-thistiria ciliata) groepsgewijze bij elkaar groeien. De terreinennbsp;rond Waing-Apoe, Kahaniroe, Melolo en Rend� bevatten grootenbsp;glagavelden, waarin de Imperata spontanea {Saecharmn spon-taneurn) soms 8�10 voet hoog wordt. De moerasrandeunbsp;vooral zijn zwaar met glaga begroeid en bieden uitstekendenbsp;schuilplaatsen voor de verwilderde karbonen aan.

Evenals op Java maken de Pannicum-soorten het grootste gedeelte der gras-flora uit.

fi ESLA CUT (TUIKCS).

Paiiieeae.

P�aceae.

Saccbareae.

		Inlandsche bc-
SOORT	BOTANISCHE	naming Gras -
(GENUS 1.	BENAMING.	roempoet djoe-
		koet. mapoe.
Pannitnun.	P. temme.	R. Lampoejau-
Hvmonache.	H. interrupta	gan.
	of Panic.auritiuiii	K. Soemboe.
Isacline.	I. inillacea.	R. Kiisocran.
	U. minitula).	V
PZchinochloa.	E. stairuina.	R, Menarakan.
setaria.	S. slanca.	y
O�i.x.	0 lachryma	R. Mani-Mani.
Spnrnbulii.s.	S. pulcUcllus.	?
(.'ynodoii	0. dactylon.	R. Orienting.
Dactvlocte-
rium.	n.nrgyptiaeum	R. Karbo
Elensine.	E. indic.a.	Rkoada karho)
	E. Coracana.	R. Sia-eli.
Cbloris.	('hl. barbata.	y
Eragrostis.	E. enebroa.	R. Nlnmeraban
	E. pluino.sa	R. asap.
Rostboelia.	R. muricata.	R. Afanjerakan
	R. Ectacua.	y
Oent�tboca.	0. lapigt;acea.	y
Perotis.	P. latifolia.	y
Aiidnip�gon.	A. cuntortus.	y
	A. l.ladln�.	y
(dirijsopogon	Clir. acieclati.	R.djons-domaii
Ischacum.	I. timoronso.	?
Sorghum.	S. fiibnini.	R. tjentriek.
Anthistirin.	A. ciliata.	R. kakiirpndpii-
liiiperata	J. arundinacea.	go,11 lUassau). R. alang-alang.
liiiperata	[. s�)ontanea.	R. glaga.
Pogonatbe- rum.	P. crinituiu.	K.
	An (boxepia gegnntein.	Maiijii )Mi(lihi.�lt;.
	Spinifex squar-ro.sus.	R. lari-lari.
	Ortbopogon Burniaimia.	R. koeda.

HET

HOOFDZAKET-LTK

VOORKOMT.

Op (Ie bergplateau�^

Groeit op vochtige plaatst-ii onder de hoornen en in de bosschen.nbsp;idem.nbsp;idem.

De rawaliv�g�tiitic bevat vciel vari�teiten (b'r CypenKeac als: Cypenis rotunchm, (R. Teki) C.polygt;itachm en Corymhoxux,nbsp;(�. pifolepsis. (R. l�mmian ; v(�rcler de Sciipuft aetiiidanK (H.nbsp;\]quot;aicalmian), Scirpus Jiincciies (R. hahawangem) en de fiw-hrinfyledes-soorteu.

Ten slotte rekent men ook nog tot de graminee�n de bain-boosachtige (Bambus aceae). Deze zoo inittige plant, door de Soemhaneezen �Ome� genaamd, met zijn groot aantal soorten,nbsp;komt betrekkelijk w('inig voor; alleen in Oost Soemba groeitnbsp;nog al bamboe.

De fauna van Boembn omvat niet vecd -wilde dieren. Langs liet strand vindt men, belialve vc'el zei'dieren, waarondernbsp;polijpen, zeesterren, zeekwallen, Orustacee�n, {kreeften, krabbennbsp;(�11 garnalen', ook schildpadden en krokodillen {alligator-iru-djn). Vooral de laatste houden zieli in menigte in de mondingennbsp;der riviei'en op, waar zij zieli met viseli voeden en d(�Snbsp;middags vaak hun si�sta op den zandigen oever of in lii'tnbsp;slijk tussehen de rizophoren nenu'ii. In de wildernissen en opnbsp;zwaar begroeide })laatsen huiz(�n z(�er veel slangen {Ka-taroe), waaronder zelf phytonsoorten. � Nu en den vonden wijnbsp;zelfs in onze kamers hier en daar verscholen wel eens eenenbsp;o])gcroldo slang. Insecten, de groote plaag der tropischenbsp;landen, zijn er legio; de meest bekende zijn de kakkerlakkennbsp;[Kapela), witte rni�ren {Kamau:a), muskieten {Kalomoet', sprinkhanen (kabalang , kikrorschen (knpake), spinnen igaragia',nbsp;vliegen {Walebomv), schorpioenen {tnmisi) en de zoo gevaarlijke diiizendpooten (rnijriapode)k. Dit zijn nu nog de lastigsti*nbsp;niet; maar die lu't den bewoners al zeer onaangenaamnbsp;kunnen maken, zijn de 'nieroeti�s, een soort van muskieten,nbsp;waarvan de huizen soms vol zitten en die overal waar zijnbsp;bijten een hevige jeukte veroorzaken. Krabt men de huid totnbsp;wond, dan ontstaan er al spoedig moeiclijk te genezen zweren.

Rehalvc de rupsen (djoemboek, waarvan de soort kataroe badi zeer veel jeukte veroorzaakt, vindt men prachtige vlindersnbsp;{lepidopteren'i; vooral de kabeba maramba is een dor grootstenbsp;en tevens prachtigst genuanceerde soort.

De vogels {mahawoeroeng', welke men in het binnenland ziet, zijn vrij talrijk, w. o. vorhozondYeelpapegaami'kaka�s�

van tie grootste soorten tot de kleine, piri.^ toe, met zijn rooden snavel en een gelen rand om den hals. (deheele zwermennbsp;van die dieren ziet men dikwijls voorbij trekken, welke dannbsp;met hun wanluidend gesel ireeuw de eenzame stilte in chinbsp;omgeving verbreken. Zeldzamer zijn de witte duifsoortennbsp;[viahmvoeroeng harm) e\\ Aid Ter aaien (gang a. Meer verspreidnbsp;daarentegen de uilen ikatowe) mot de kleine soort ilcif. Innbsp;de bossehen leven tal van hosclikippen {manoebatata), welkenbsp;de Soembaneezen traehten te vangen, door hier en daar strikkennbsp;te zetten (hata siroe mahai�oeroeng'.

In de omangs en alang-alang-wildernissen vindt men wilde, wellicht verwilderde varkens iiDeroemha); zeer klein en gedrongen, hebben ze een smallen, langen kop, terwijl de zwartenbsp;huid met weinig borstels is bezet. De Soembaneezen, die langnbsp;geen varkensbout versmaden, maken nog al eens jacht op dezenbsp;dieren. Talrijk is het aantal apen [hoeti], dat men overalnbsp;ontmoet; het zijn kleine, bevallige beesten, zeer levendig, ennbsp;brutaal. Men beweert, dat ook herten op het eilandnbsp;voorkomen; onmogelijk is dit niet, daar de Soend)aneezen ernbsp;ook een woord voor hebben; �roesa��.

Van de herkauwende dieren {ruminanfen) treft men het veel-vuldigst aan de karbon (buffel) [Karambon). Gewoonlijk zijn deze dieren uitsluitend in het bezit van de Radja�s, Kabisoes�snbsp;en andere voorname Soembaneezen. Men kent de tamme ennbsp;de verwilderde karbouw, de eerste houdt zich altijd op in denbsp;bewoonde streken, de laatste meer in dh moerassen en onmetelijke glaga velden.

De karbouen, welke de vorsten en aanzienlijken bezitten, Avorden voor het grootste gedeelte gehouden voor de fokkerijnbsp;en voor een klein gedeelte voor den arbeid.

Op Soemba gaat het bezit van vele karbouen voor een kenmerk van rijkdom door [fou waloe banda). De zorgnbsp;voor het onderhoud wordt toevertrouwd aan de slavennbsp;{ata pake). Het is het werk van de slavenkinderen, de dierennbsp;naar den veldarbeid, naar de padangs (open grasvelden) ennbsp;de braakliggende letangs te drijven, waar zij den geheelennbsp;dag kunnen grazen. Nu en dan worden zij naar de rivierennbsp;dokoe) geleid om hen te baden en te reinigen.

sloten is door een natuurlijken pager; een d('rgelijke kraal zonder dak wordt een rapid genoemd. Het dak is weggelatmi,nbsp;omdat men het wenselielijk aclit, den wind vrij spel te geven,nbsp;tot verdrijving van de muskieten, die voor een deel dan ongehinderd kunnen wordem meegevoerd. Voor de karbouwem is,nbsp;wegens de felh; hitte op Soembn, afkoeling door lierhaaldenbsp;bevochtiging een levensbehoefte. Dit geschiedt nu door hetnbsp;ngoejam] {baden) en het ngoepaq (zich in een moddei'poelnbsp;ioentele,n\ Bij het ngoeja,ng is, door het snel opdrogen, hetnbsp;gevoel van frisehlieid sj)oedig voorbij, bij hetnbsp;nbsp;nbsp;nbsp;daaren

tegen trekt de buffel zich als �t ware een pantser aan, dat niet alh�en niet zoo spoedig warmte opneemt, maar luh diernbsp;tevens beveiligt tegen insectensteken. Amaloedji, het hoofdnbsp;der iSavoeneezen te Melolo, kraalt zijne karboueii in behoorlijkenbsp;kandangs ioka''.

De kleur der karbonen is meestal zwart, wit of zwartbont. De witte buffel is onder overigens gelijke omstandiglieden,nbsp;bij gelijken bouw en gfdijko eigenschappen altijd wat mimh'rnbsp;waard dan (h; zwarte. O}) Java is dat nog al ojnmllend,nbsp;hoog.st waai�schijnlijk omdat zwarte karbonen veel me(�rnbsp;koopers voor de slachterij vinden dan witte, waarvan ludnbsp;vleesch niet gegeten mag worden, eensdeels uit afkeer,nbsp;anderdeels uit bijgeloof. Dlt;' Soembaneezen hekben dezenbsp;motieven voor onthouding niet, en eten, bij feestelijkt'.nbsp;gelegenheden, beide soorten. De v^erwilderde karbon is ergnbsp;schuw en verblijft den ganschen dag in de moerassen. Men zietnbsp;ze bij massas op het warmste gedeelte van den dag in dennbsp;modder slapcm. Hun vmedsel zoeken zij in de raitoe-en glaga-A�elden, doch zij verwijderen zich nooit ver van de rawah�s.nbsp;Willen de bewoners ze 0])vaugen, dan worden zij door ruiters

verblijf te Melolo werd mij meegedeeld, dat er een aanzien-lijlce ste]�fte onder de verwilderde karbonen was, die ieder jaar in don oostmoesson voorkwam. De groote afstand belette;nbsp;mij er heen te gaan om den aard der ziekte door de sectienbsp;van enkele cadavers te leeren kennen; uit de oppervlakkige

verschijnselen, welke de bevolking mij wist op te geven, meende ik echter at' te moeten leiden dat hier anthraxnbsp;niiltraurj in liet spel was.

Runderen zijn alleen in liet bezit van het hoofd der Savoc-neezen, Ama-Ijjedji, te MehJo, en daar van uit Same ingevoerd. Het zijn kleine, tengere dieren, in den regel slecht gevoednbsp;en uitsluitend voor de fokkerij bestemd.

Van groote beteekenis op Soemba is de geitenteelf. Ueze dieren worden zoowel door de Radja�s en grooten als door dennbsp;miinhn-en man in grooten getale aangefokt. De geit {Kmnembi)nbsp;lu'('ft hier denzelfden lichaainbouw en dezelfde, leefwijze alsnbsp;di(' op Java. Jlet zeer schraal voedsel tevreden, is hetnbsp;dier bijzonder ongevoelig voor weersinvloeden. Hoofdzakelijk teelt de Soembanees de geitini voor liet vleesch; hunnbsp;voedsel zoeken zij in en nabij de kampongs {parengn].nbsp;Dit doen evenzoo de varkens i We', die in grooten getale op

Soemba voorkomen mi insluitend voor de consumtie gefokt worden. Varkens, geiten, kipjien enz zoeken veelal onder donbsp;huizen een schuilplaats, waar, gelijk bovengezegd, vooral denbsp;varkens nog kunnen genieten van den afval welke door denbsp;b(;woners gc�woonlijk daar wordt, gedeponeerd. Schapen [doem-bamembl) vindt men bij enkele hoofden in de Savoeneeschenbsp;volk])hinting(m; met welk doel deze dieren gefokt worden,nbsp;is mij onbekend.

Van den oorsprong der Indische paardeii-rassen is niet veel bekend. J\len beweert, dat de paarden van den indischennbsp;archijiel van Arabische opkomst zijn. Oppervlakkig beoordeeld, schijnt die bewering zeer onwaarschijnlijk; maai' zij isnbsp;toch geenszins in alle opzichten onaannemelijk, vooral niet,nbsp;wanneer men in overweging neemt, dat de Arabische kustbewoners, die eeuwen v��r de komst der Europeanen hier handelnbsp;dr even, geen jiaarden zullen gebracht hebben van zuiver, dochnbsp;integendeel van gemengd i'as. De volbloed Arabische paarden,nbsp;de afstammelingen van het Koheil of Kochlani-ras, dat volgensnbsp;hun eigen verhalen van vijf merries, bekend onder den naam van

Al Chamsok de vijf; afstamde, komen slechts als luxe-paarden in de kuststreken van Arabi� voor, zijn dus daar zeldzaam;nbsp;alleen de echte Arabieren, de Bedoe�mm en in het bijzondernbsp;de groote machtige en rijke volkstam der Anezicrs, welkenbsp;sedert eeuwen de binnenlanden van Arabi� bewonen, zijn

het bezit dezer edele dieren, waarvan de hengsten Ke-heilans en de merries Keheilets genoemd worden, ora reden de huid eene blauwe kleur heeft, waarvan de tint overeenkomt met Antimonium {Slpat, zooals de inlanders hiernbsp;zeggen) en waarmede de arabische vrouwen hare oogledennbsp;beschilderen. Bij de Bedoe�ncn is het Nedjedras, waartoenbsp;volgens de Europeanen de volbloed Arabische paarden be-hooren, onbekend en zij ontkennen zelf, dat deze afstammennbsp;van de zeven merries van Mohamad, welke door hem en zijnenbsp;familieleden werden bereden bij hun vlucht van Mekkah naarnbsp;Medinah; zij ontkennen ook, dat die zouden afstammen vannbsp;enkele paarden, afkomstig uit de stallen van Koiiing Salomo,

ren pertinent, dat dit sustenu op eene vergissing berust, daarin bestaande, dat men dien Koning en een zekeren She�ek �Saman�,

die eeuwen voor hem leefde en eigenaar der vijf bedoelde merries was, met elkander verward heeft.

liet is nu niet �nmogelijk, dat Arabische handelaren op deze eilanden paarden invoerden. Het is zelfs meer dan waarschijnlijk;nbsp;doch dan hebben zij ook slechts paarden uit do kuststreken ingevoerd en geen volbloed- of koheilpaardeu, die bijna uitsluitendnbsp;aan eenige voorname families en aan She�eks der binnenlandennbsp;toebehooreii. l)at van die Arabische paarden de Indischenbsp;afstammen, is zeer wel mogelijk, maar aannemende, dat dienbsp;handelaren koheilpaarden hebben ingevoerd, dan nog bestaatnbsp;de mogelijkheid, dat de afstammelingen hiervan door verloopnbsp;van eeuwen tengevolge der ongunstige voorwaarden, waarin zenbsp;leven, zoo gedegenereerd zijn, dat zij van lieverlede zijnnbsp;geworden wat ze nu zijn. Afkomstig uit een zeer droog ennbsp;gematigd warm land, ojigevoed door een nomadisch ruitervolk,nbsp;dat slechts van jacht, roof en oorlog leefde, daarom bijzondernbsp;gesteld op uitmuntende jiaarden, die het met heel veel beleidnbsp;fokte en voedde en waarvoor liet zeer veel liefde had, kwamen

(lie paarden door kunne verhuizing naar Indi� daarentegen in een zeer voclitig en warm land, onder een volk dat hoege-n.-iamd geen ruitervolk is, geenc begrippen van paarden-tokkerij bezit geene liefde voor die dieren heeft; zoodatnbsp;liet geen wonder is, dat d(( afstammelingen door de ongunstige omstandiglieden, waarin ze verkeerden, na verloopnbsp;van eeuwen sterk achteruitgingen. Ue mooiste en beste ])aar-den vindt men ov('ral in droge klimaten, onverschillig of metnbsp;die droogte warmte dan wel koude gepaard gaat, mits dez(inbsp;maar niet haar uiterste grenzen bereiken. Daarentegen woi--den d(� leelijkste en slechtste paarden aangetroflfen in vochtigenbsp;streken, hetzij in warme, hetzij in koude, en nog in sterkerenbsp;mate is dit het ge\7il, waar teelt, \'oeding en behandelingnbsp;ve(�l te wensclien overlaat.

Volgens eene andere lezing zouden de paarden van den Indisehen archipel van '/'arfaarncJim ooi'sprong zijn ; in dit gevalnbsp;zonden dan humu* voorouders door (''hineezen ziju ingevoerd,nbsp;nadat China omhu- Tartaarsc.he dynasti(� kwam. Algemeennbsp;bekend is het, dat de ('iiineezcn eeuwen voor de Europeanen innbsp;Jndie liandel dreven, zoodat de mogelijkheid niet uitgesloten is,nbsp;dat zij in dez(� streken j)aarden invoerden. Hoe het ook zij,nbsp;zij schijnen al eeuwen geleden geimporteerd te zijn, omdat in allenbsp;wajangverlialen van di(' dieren gewag wordt gemaakt;nbsp;te oordeelen naar deze- moeten de inlandsche vorsten ennbsp;grootfm op .Java, in vrocyge tijden zeer weinig gesteld geweestnbsp;zijn oj) .Javapaardeii, omdat zij in die verhalen worden voorgesteld, o]) Timoreesclie hengsten te rijden. Enkele geschiedschrijvers vermeenen dat 1400 jaar v��r Christus, van denbsp;Vedixche Arier.s zich een gedeelte als Indi�rs (Ario-indiersjnbsp;hebben afgescheiden, en zuidwaarts naar de J�undjab zijnnbsp;getrokken, van waaruit het paard in den indisehen archi])elnbsp;zou zijn ingevoerd.

Hoe het ook zij, het Soenibapaard {Sanxlelliotit-Sandelu-ood) is ov(u' geheel iSoemba versi)reid; in de eene streek natuurlijknbsp;meer dan in de andere, wat hoofdzakelijk afhangt van dennbsp;rijkdom aan padangs i weiden'. In Midden-an Oost-Soemba ianbsp;de, ])aardenfokkerij z(Hgt;r uitgebreid; hoewel vroeger -werdnbsp;aangenomen, dat de beste ])aarden voorkwamen van Tandjong

Sasar i TT'e.s'f Soemhn , tot Ka�cangoe [Letca';, gaat deze regel tegenwoordig in 't gelieel niet meer op.

Het is niet met zekerheid bekend of er nog vilde panrdeu voorkomen; wel zouden volgens legenden alle ge-ofierdc! paarden, als (Ijara mernpge Hieilige jmarden', terug-komcn en blijven leven in bet boseb van Fino pa.sa ni.aaai/i.nbsp;Dit boseb staat bij de Soembanoezeu-in een zeer heiligennbsp;reuk; met de meeste voorzielitigbeid wordt lu't voorbijge-ti�okken, en niemand durft er een stap in te zetten.

In de omstreken van 1'embolabolia (West-Soentba), worden dikwijls [taarden opgevangen, die voor verwilderd doorgaan,nbsp;omdat zij bijzonder lastig, zelfs onhandelbaar zouden zijnnbsp;en daardoor in 't gelu-el niet af te riebten.

Blijkbaar moet dit eiland zeer rijk zijn aan paarden, in aanmerking nemende bet groot aantal, dat door de Soemba-neez(U) zelf verbruikt wordt, en dat, hetwelk jaarlijks nognbsp;naar Jm'a en elders wordt uitgevotu-d.

Dm evenwel een ojipervlakkige sterkteopgave op te maken, zou mmi (�.enigen tijd oj) jSoemba verblijf moeten houden, de taal aau-leeren, bet eiland in alle richtingen doorkruisen en overaldenoodigenbsp;informaties bij vorsten en voorname hoofden dienen in te winnen.

Ieder Soembanees houdt zooveel mogelijk een of meer paarden, welke uitsluitend gebruikt worden voor zijne tochten;

De miideiwoodpaanlen vormen een f ipnsch ran, dat vroeger zeer schoon was en nog veel fraaier exemplaren zou o])leveren,nbsp;;ds de oorzaken, welke tot een langzame degeneratie aanleidinggeven, konden woj�den weggenomen. kSommigiiu bewtu-en,nbsp;dat het een ongemengd ras is, anderen weem zeggen, dat vroegernbsp;een Engelsch schip, afkomstig van Aunfralie, met een ladingnbsp;paarden bij Foeloe. noenoeli manoh op de la-ven is geloopen,nbsp;waarbij ni(�t alle dieren zouden zijn verongelukt, maarnbsp;enkele, zwemmende aan wal gekomen, zich vermengd zoudennbsp;hebbeti met de ])aardcn in den omtrek. Hierin zou men de redennbsp;te zoeken hebben van het feit, dat de paarden van Oo.s't-zS'oewhanbsp;steeds grooter van taille zijn dan die in Midden- en West-Soemba.

Het is in ieder geval boven twijfel verheven, dat er vermenging van gt;Sande,hvoods met Foti-Savoe en Koepang-Arimor)

paarden, heeft plaats gehad. De talrijke Savoeneczen der Savoeiieesche koloni�n oj) Ab'oeJwhrt, sehijnen merric's van iSorofinbsp;en ItoH te liehben ingevoerd, welke door Sandelwoodliengstennbsp;zijn gedekt en afstainnielingen hebben verwekt die, oji Soenthanbsp;groot gebracht, bijzonder veel �]i Sandelwoods gelijken. Denbsp;communicatie tussehen 'I'i.mor on Soeniba gescliiedt op bepaalde tijden van het jaar, als weer en wdnd gunstig zijn,nbsp;met betrekkelijk groote prauwen, bij Avelke gelegenlieid ooknbsp;Koepang- of Timor])aarden zijn overgebracht, die zich metnbsp;de Sandelwoods liebben vermengd. Doordat ze echter allenbsp;in dezelfde landstreek onder elkander paren, liebben ze ooknbsp;alle overeenkomstige karakteristieke lichaamsvormen verkregen,nbsp;die door den voortdnrenden invloed van klimaat, gebruik ennbsp;ver]gt;leging vrij constant wmrden overgeplaut.

In alle artikelen, gesclireven over het sandelwood-type, vindt men nog telkens de meening uitgedrukt, dat bij dit ras denbsp;vormen van het Arabische ]iaard nog min of meer op dennbsp;voorgrond treden en dat het de edelste en bruikbaarstenbsp;exemplaren van alle Indiselie rassen ojilevert. Voor eenigcnbsp;tientallen jaren, toen liet ras nog niet had geledennbsp;door den grooten uitvoer van vele jonge hengsten, vond mennbsp;tal van edele tignrmi, die in hun bonw aan het Arabi.sclionbsp;paard deden denken. Met het volste recht kondennbsp;zij destijds dan ook aansjiraak makmi op den naam van hotnbsp;edelste en bruikbaarste paard van Xederlandsch Indie. Thansnbsp;zijn d(� hekken verhangen en behoiw�cn, b. v. de Batakkers,nbsp;IMakassaren en Timoreezen [? Hed.) niet meer voor hen ondernbsp;te doen. Fraaie en elegante exemjilaren, waarvan zooevennbsp;sprake, en die vroeger zoo veelvuldig zouden zijn, voorgekomen, vindt men thans nog in grooten getale bij de. Radjas.nbsp;Deze jirachtige dieren, djetra emil l'elebeh djara gmioemd, doetnbsp;de vorst nooit van de hand; zelfs na zijn dood mogen zij innbsp;gi'on andere handen overgaan; de adat eischt, dat al datnbsp;sclioons o]i het graf van den vorst geslacht ivordt [tobouff .

B o u w.

M�at aangaat bouw, evenredigheid in vormen en temiicranient, heeft men nog te doen met een ras, dat men nergens in den

archipel terugvindt. Neemt men iSaiidelwoods, dan kenmerkennbsp;een fijne huid met korte, zaclite, glanzende haren. Het hoofdnbsp;heeft eene rechte })rotiellijn, is meestal droog en middelmatignbsp;groot en voorzien van een paar groote, vurige oogen. Uenbsp;kleine ooren zijn voortdurend in beweging, een bewijs,nbsp;dat zij aan alles hun aandacht schenken. De hah is bij velenbsp;exemplaren wol wat kort, en aan den bovenrand flauwnbsp;gebogen, maar heeft overigens een goede, aanhechting, welkenbsp;langzamerhand smalhu- toeloopt en overgaat in een behoorlijkenbsp;aanzetting met het hoofd. De 7nanen zijn niet lang en waar-schijnlijk door het in weer en wind buitenloopen rossig, zelfsnbsp;grof en brokkelig. De schoft kon soms wat hooger zijn ennbsp;gaat in een rechte, goc�d gespierde, doch iets te lange rugnbsp;over. De lendenen zijn breed, terwijl liet kruis vrij reelit,nbsp;dikwijls ook min of meer afhangend is met oen hoog ingeplantennbsp;staart. Borst, hoewel goed gespierd, is soms wat smal. Denbsp;niet bovenmatig groot, en evenals de flanken goednbsp;De ledematen, over �t algemeen droog en goed gepro-]iortioneord, zijn, zoowel wat spierontwikkeling als geirrichtennbsp;en .stand betreft, goed ontwikkeld. De hoeren zijn eer kleinnbsp;dan groot, opgebouwd uit vaste hoorn; op kunstwegen loo])ennbsp;zij''echter zonder beslag dikwijls een weinig pijnlijk.

Het temperament der Handelwoods is zeer levendig, waardoor zij den ruiter wel eens de handen vol geven. Kop])igheid en schuwlieid zijn hun van nature slechts in geringe matenbsp;eigen, (^och onhandige africhting en ruwe behandeling doen dienbsp;ondeugden vaak ontstaan. Hen moet dit niet verwarren metnbsp;de wildheid en schuwheid, die- zij na het opvangen in denbsp;padangs altijd meer of min vertonnen en die een gevolg zijnnbsp;liiervan dat zij nooit met mensclien in aanraking zijn geweest.nbsp;Het nerveuse temperament maakt het niet bijzonder geschiktnbsp;voor den militairen dienst; voor het ov(�rige zijn ze echter zeernbsp;h'erzaam. Komen er bij het inrijden moeielijkheden voor, dannbsp;is dat meestal toe te schrijven aan ondoelmatige, gebrekkige,nbsp;dikwijls ruwe behandeling der jonge dieren.

De Soenibaneezen berijden Imn paarden altijd in onregelmatige gangen; van jongs af wordt het dier den telgang geleerd, lal;oe reangcmg genoemd. Het is een soort snellenbsp;draf, waarbij de ruiter niet van het ongezadelde paard wordtnbsp;opgelieht, derhalve geen stooten krijgt; de paarden zelve kunnennbsp;deze beweging lang volhonden en in korten tijd groote afstandennbsp;afleggen. Oji de slechtste voetpaden loopen ze met de grootstenbsp;zekerlieid en vlugheid. In het algemeen heeft het Sandelwoodpaardnbsp;een goed draafvermogen, dat door de Soembaneezen met dennbsp;naani van djara dagang bestempeld wordt. Deze eigenschapnbsp;danken zij aan de krachtige s})iervorming der schenkels, rugnbsp;en lendenen, en aan een doelmatige hoekvorming der gewrichten.

Bij de beweging is er niet bijzonder veel actie, er is meer schouder- dan kniebeweging, zoodat stappers zelden onder denbsp;sandelwoods worden gevonden. De galop is voor hen niet vermoeiend; zij voeren die gemakkelijk uit zonder aan te stooten.nbsp;De stap is kort, doch vlug, zoodat ze in korten tijd betrekkelijk groote afstanden kunnen afleggen.

Het spreekt van zelf, dat onder de paarden van verschillende streken vaji het eiland vrij wat afwijkingen van den beschrevennbsp;bouw wnrden gevonden, waardoor verschillende vari�teitennbsp;bestaan. Wanneer men het eiland Soeniba verdeelt in Went-,nbsp;Midden- en ()ost-Soend)a, dan vindt men, zooals de hierbijnbsp;gevoegde hippologisehe kaart duidelijk aangc'cft, in We,s'fnbsp;Soeniba voornamelijk; het paard van Menh�r�, van Kapoenbsp;{Lal'olca,) en van Tembolabolict; in Midden-Soemba, dat vannbsp;Taimanoe en van Lewa of Soedoe, en in Oost-Soernba. hetnbsp;paard van 2leMo, Eend�, Mendjeli, Waideloe en Karera. Donbsp;aangegeven grenzen op liet kaartje zijn niet die van d('nbsp;iaudscha}ipen, maar meer van de streek, waar het [laardnbsp;hoofdzakelijk gevonden wordt.

Het Menibbropaard lieoft een korten en gedrongen lichaamsbouw, is klein van taille, zoodat er weinig, de voor de rijkspaarden vastgestelde hoogte (1.256 M.) bereiken. Het lioofd is lang, met breede kaken, de hals daarentegen kort en vrijnbsp;breed. De rug. en lendenen zijn niet lang, doch vrij sterknbsp;gespierd, dus krachtig; de kroep, hoewel breed, tusschen de

gjroote draaiers, kon wel wat langer zijn. (Irntrent den stand der voorbeenen valt oj) te merken, dat zij ietwat steile kootennbsp;hebben. De aehterbeenen laten in zooverre te, wensehennbsp;ovei', dat veh^ exemplaren koeliakkig en sabelbeenig zijn.

Het X(tpoe-{Laklt;)ka paard. De gi�ootte van deze paarden varieert gewoonlijk tiisselum 1.25�1 .d M., hoewel er veel kleinere zijn en de maat wel eens daalt tot 1.21. Zijnbsp;bezitten een tamelijk zwaar, breed hoofd, dat vrij goed isnbsp;aangezet; de ooren zij]r eer groot dan klein.

De hals is niet lang, vrij goed gebogen, de rng kort en 'ojiloopend naar de lenden. De kroep min of meer afhangend.nbsp;De beeium zijn sterk, met goede; knie- (;n sjtronggewiehten,nbsp;vooral dijen en onderarmen zijn ze(;r gespit'rd; de hoevennbsp;ruim en solide. Pijpen, kogels en kootbeen zijn dikwijlsnbsp;zwaar gebouwd, terwijl de kogel bovendien van een Hinknbsp;bellang is voorzien.

Het MapoeHcke paard is veel nitge�i'oerd geworden door Fransehen en Engelsehen.

Van het verwilderde Ternbolahoka-paard zijn destijds geen exenudaren aan de Commissie gepresenti;erd. Volgens informaties. heeft het een groote taille, vrij eorreeten bouw en eennbsp;krachtig beenstelsel.

Het paard van 'J'ainumoe is bijzonder kh'in van stuk, doch elegant gebouwd, echter een weinig kort. Het hoofd is eer kleinnbsp;dan groot, met een breial voorhoofd (;n levendige oogen. Denbsp;hals is vrij goed, de rug en lendenen evenzoo en ti;g(dijknbsp;krachtig. De kroeji is kort, achter- en middenhand zijn evenwelnbsp;got'il aangesloten. De ledematen zijn goed gevormd, doidi donbsp;gespierdheid van schenkel en voorarm laat een en ander te wen-schen over. De hoev(;n zijn ruim, gezond en hard. Veel werdennbsp;er der Commissie gejiresenteerd, docli de meeste waren te klein.

Het Leica- of Soedoepaard, waarvan \'roeger tal van schoom' exem])laren voorkwamen, is tlians een klein, kort en gedrongen dier. Niettemin bevat het landschap /.eion, datnbsp;bijna geheel midden iSoendm beslaat een vrij sterken paarden-stajiel, waaronder er nog veel voorkomen die de vooi'ge-schreven maat bei'eiken.

Het hoofd is recht en ve'elal goed aangezet, middelmatig groot, met een paar vuvigo oogen, eer kltdiio dan groote ooj-en.nbsp;De lials is wat kort, evenals ook schoft en rug. D(! aehterhaiid isnbsp;weinig ontwikkeld, waardoor deze aan den raiddcidiand mindernbsp;go(*d is aangesloten. Lenden en kroep zijn ook zeer middelmatig ontwikkeld, dij en schenkel zelfs te kort. De onderh(!enennbsp;zijn vrij droog, de kogels een weinig rond. De hoev(m flinknbsp;ontwikkeld en goed van vorm. De gangen zijn niet hoog,nbsp;maar vlot.

De vari�teiten, welke men in (Jo.si-Soemha vindt, zijn veel degelijker en deugdzamer dan de thans beschrevene. Dezenbsp;jiaarden hebben echt('r alle het gebrek, dat de voorhand tennbsp;0])zichte van de aehterhand veel te sterk is ontwikkeld, eennbsp;gt�hrek dat alle Sandelwoods min of meer vertoonen. ()j)nbsp;het eerste g(�zicht ziet men dikwijls, als men O}) zij van hetnbsp;paard staat, dat de voorhand magnificpie gebouwd is en denbsp;aehterhand als 't ware in ontwikkeling is achtergebleven. Hetnbsp;maakt den indruk of voor en achterband niet bij elkandernbsp;])assen. Zijn de paarden van ILc-s-t- en Midden-Soemba overnbsp;�t ;dgemeen kort (ui ineengedrongen, die van Oo.st-iSoemho zijnnbsp;daarentegen lang en slank.

Het MeloUo�sche paard heeft een recht hoofd met breed voorhoofd, kleine oortm en levendige oogen. De hals kon icgsnbsp;langer zijn, toch is lud hoofd vnij goed aangezet e]i laat denbsp;aanhechting met d('n rojnp niets te wenschen over. De schoftnbsp;is redelijk en gaat in eim uitnemend ontwikkelden rug overnbsp;met krachtige lendenen. De kroep, hoewel flink gel)onwd isnbsp;wel wat smal. De dieren zijn minder krachtig gehi-oekt, dochnbsp;hehbim solide, droge beenen, met zeer goede hoev�'n. Dezenbsp;liaarden hebben een vlotten, krachtigen gang.

Het Rend�-paard verschilt al heel weinig van het Helolosche; ' het is alleen tliuker van taille en ovei' �t geheel eleganter gebouwd. De achterband is iets zwaarder dan bij het IMelolo-paard. De ledematen hehbe]i een goeden .stand, zijn sterk,nbsp;droog en goed ge^'ormd. De hoeven zijn ruim en breed.

De kniebuiging is iets ruimer als bij de tot hiertoe beschreven vari�teiten, de schouderbeweging is los en vrij.

exemplaren, welke ietwat lang en van vortm eciiigszins overbouwd zijn. Deze ))aardcn zijn krachtiger en fraaier gebouwd dannbsp;de beide voi�ige vari�teiten. Het hoofd is goed aangezet, vrijnbsp;recht en klein, met goed gevormde kaken. De bals is eengszinsnbsp;zwaaj� en gaat in een redelijk lange schoft over. De rngnbsp;s(dujnt door de lange schoft wat kort, doch laat genoeg ruimtenbsp;over voor het zadel. De lendenen zijn goed gespierd, denbsp;kroep is wat lang en bij een ])aralelhm stand der dijen zijnnbsp;de billen sterk gespierd. De ledematen zijn sterk, droog, denbsp;aehterpijpen vooral breed en van sterke pezen voorzien.nbsp;Mommige hebben een min of meer zwaar behang, bij andere komtnbsp;dat weer niet voor; de hoeven laten niets te wenschen over. Dt'nbsp;gangen zijn in stap vi('rkant, in snelle gangen met veel schoudei--beweging en middelmatige knieactie; de bewegingen zijn evenw(dnbsp;krachtig en wijzen oj) een voldoend volhardingsvermogen.

Ifet WauMoepaard is mede zeer hoog, doch heeft liet gebrek, dat het veel te hoog oji de beenen staat.

De voorhand is in zoover goed gebouwd, dat op hoofd en hals weinig valt aan te merken; maar daarentegen is (h;nbsp;borst ietwat smal. De schoft is sterk ontwikkeld, terwijlnbsp;de nog al lange rug iets opgebogen in de lendenen overgaat.nbsp;De kroe]) is smal, evenzoo broek en dij, waardoor sommigenbsp;typische windhondsbillen hel)ben.

De onderbeenen konden, wat onderarm en schenkel betreft, ook wel wat breeder zijn; juist door deze geringe ontwikkeling, di(�nbsp;zich ook tot de lgt;ijpen uitstrekt, schijnen zij wat spilbeenig te zijn.nbsp;Overigens zijn de beenen droog met lange kooten en kleine,nbsp;harde hoeven.

Het Karerapaard is een mengsel van de drie zooeven genoemde vari�teiten. Hieronder vindt men veelal zeer goede exemjdaren, die niet zelden door het bergvolk uit de padangsnbsp;van de Radja�s van Melolo, liend� en Mendj�i geroofd zijn.nbsp;De bevolking biedt deze paarden zelden te koop aan, omdatnbsp;zij de zooeven genoemde landschappen niet durft tenbsp;})assecrcn, wijl c!e bewoners op last van de Radja�s van denbsp;gelegenheid zouden profiteeren, die. dieren terug te nemen.nbsp;Jleestal gaan Arabieren en Boegineezen zelf daarheen om ze opnbsp;te k�open. Wijl de uitvoer zeer beperkt is, blijven de mooi

gebouwde paarden in die bergstreken onder elkaar voorttcden, zoodat bet te begrijpen is, dat men onder liiinne afstammelingen vee) krachtige en goed gevormde diiu�en aaritreft.

L)e Radja�s van Tdboendoeng en J'ariembang, welke mij tijdens de remonteering te Kafa-Koewai [Mendjili) met deii Radjanbsp;van Waidjeloe kwamen bezoeken, verzekerden mij dat eennbsp;reis derwaarts, waaraan vele moeielijklieden verbonden waren,nbsp;weinig succes zou liebben. De Taboendoeng- en de Tariembang-paai'den zouden gelieel het Leica (Soedoe) type bezitten, dusnbsp;veelal te klein zijn en l)uitendien niet beantwoorden aan denbsp;eischen, aan het militaire ])aard te stellen. De Radja vannbsp;WaidjeJoe was mij een bezoek komen brengen om zijn excusesnbsp;aan te bieden, dat hij aan liet Gouvernement geen geschiktenbsp;jiaarden kon leveren. Volgens zijn mededeeling waren de meestenbsp;zijner jiaarden nog te jong, [bkU djVo'rti om hen uit jiadangs opnbsp;te vangen; als het Gouvernement het volgende jaar weer kwamnbsp;remonteeren, zou het van hulji verzekerd kunnen zijn.

Bij het fokken wordt geen acht oji de robes der paarden geslagen, waai-door in de laatste jaren het aantal lichte kleurennbsp;zeer is toegeiiomen, zoo zelfs, dat het niet mogclijk meer isnbsp;een groot getal hengsten van een effen robe bijeen te krijgen.

De Radja van Rende is de eeiiige, die zijn Kabisoe's last ge(�ft toe te zien, dat zoo veel n\ojgt;;elijk kababa's van effennbsp;liaar met elkaar paren. Zijn lievelingskleur is zwartnbsp;[djara rne.ting\

De liiervoren gegeven be.aclirijving van het ext�rieur der S.-uidelwoodpaarden is natuurlijk die der mooiste en elegantstenbsp;(�xera})la.ren, welke door mij tijdens den aankoop oji de remon-teeringa[)laatsen en bij mijn bezoek aan de versebillend(.�nbsp;Radja's zijn geobserveerd. De vorscbillende oni�cgelmatig-lieden in bouw, proporties, enz. zijn legio; de meeste daarvannbsp;]jleittcn niet altijd ton gunste van het paard en wareii daardoornbsp;dikwijls oorzaak, dat zij voor don militairen dienst nietnbsp;gesehikt werden bevonden. Het is hier de j)laats, en het isnbsp;mogelijk ook van cenig nut, die voornaamste; afwijkingennbsp;te vermelden.

'hal van verselieidenheden in de uitwendige gedaante van het hoofd komen voor, doch zeker wel het meest die, waarvannbsp;do proticllijn, in plaats van recht, concaaf is. Deze indeukingnbsp;begint bij sommige paard(;n onder het voorhoofd, bij ainhu'enbsp;daarentegen reeds tusschen de, oogen. Vele hebben hetnbsp;tyinscho stioeTcshoofd; men beweert immers, dat het aannbsp;�ostersche rassen eigen is. Het hoofd van enkele Menbbrihnbsp;Soedoepaarden ziet er van boven nog al eens breed uit metnbsp;zware kaken en loopt van onderen min of meer conisch toenbsp;{wlgvonnig hoofd'.

De ooren (Kasiloeng) vertoonen meestal ��n of meer insnijdingen (tanda'', door de eigenaren aangebracht om hunne paarden van de andere in de padangs te kunnen onderscheiden, waaraan nog 'het bijgeloof wordt yastgeknoopt,nbsp;dat deze ojieratie tevens aan de verdere ontwikkeling dernbsp;jonge dieren ten goede komt. Sommige Radja�s en Ka-bisoe�s laten de paarden aan den top van het oornbsp;snijden, andere aan de randen of aan den basis. Mennbsp;krijgt er ook wel eens te zien, die in ��n oor meer tanda�snbsp;hebben, zoodat diet veel op een kerfstok gelijkt. Dezenbsp;kunstbeiverkingen schijnen niet altijd met de meeste

Voorzichtiglieid plaats te grijpen, omdat meermalen door mij is waargenomen, dat door de opvolgende reactie het oor innbsp;ontsteking geraakt, een stuk afsterft en verloren gaat. Donbsp;vorm der ooren loopt zeer uiteen; zoo werd een paard gepresenteerd, waarvan het rechter oor dubbel zoo breed was alsnbsp;het linker en tevens meer afhing. Bij overigens zeer goedt;nbsp;paarden kwam het wel eeus voor, dat een der ooren geparalyseerd was, 't geen de Soembanees bij het monsteren van hetnbsp;paard handig weet te maskeeren. Daarvoor was geen anderenbsp;oorzaak te vinden, dan dat de eigenaar bij het bedwingennbsp;der jonge paarden de gewoonte heeft het dier zeer ruw bijnbsp;��n der ooren te vatten het een kwart slag om te draaien ennbsp;zelfs bij erge weerspannigheid er aan te hangen, waardoornbsp;licht spierverscheuring ontstaat.

Het oogonderzoek der Sandelwoods kan niet nauwkeurig genoeg geschieden, omdat ooggebreken veelvuldig voorkomen.nbsp;Het onderzoek bei)aalde zich tot dat met met het bloote oog.nbsp;Het meest kwamen Corneaal-vlelcken voor, ontstaan door vroegerenbsp;verwondingen van het hoornvlies. De oorzaak van deze verwondingen moet daarin gezocht worden, dat de paarden, dooide hooge glaga loo^Dende, de naalden der vuclitaren in de opgennbsp;krijgen; want bij paarden, welk met pas ontstane oogontstekingennbsp;werden gepresenteerd, bleek bij nader onderzoek, de aanwezigheid van kafnaalden in den bindvlieszak, die slijmvlies ennbsp;hoornvlies sterk prikkelden. Eenmaal werd zwarte staar geconstateerd {amaurosis', en bij een mooi 4-jarig paard Strabismusnbsp;�scheelzien); de Soembaneezen bestempelen dat met �Matunbsp;Kendjelie�.

De kleur van het regenboogvlies is niet altijd even constant; zoo komen er onder de onechte isabellen {Dj. Kalcomba) paarden voor, waarvan de iris lichtbruin is (Valkoogen .nbsp;Bonte paarden {Dj. Welang'; en vooral schiramelbonten,nbsp;.tooiieu soms een blauwe verkleuring van de iris iglasoogen ,nbsp;terwijl bij alle albino�s IDj. bara ; welke op Soemba nog al voelnbsp;voorkomen, het oog alle pigment mist, waardoor zulke oogennbsp;een rooden weerschijn hebben. De Soembanees houdt nietnbsp;van albino�s en trachtte ze steeds, desnoods voor lage prijzen,nbsp;te verkoopen. Hij beweert, dat na een langen rit in de zon

Bij vele paarden kwam mij de vorm van den oogbol ietwat gewijzigd voor, doordat de Cornea boller scheen dan normaal. Het gevolg hiervan is bijziendheid, mijopie, die veelal dc^nbsp;aanleiding is tot vrees- en schrikachtighoid [katatali . Denbsp;methode, om te onderzoeken of een ])aard slecht zag of blindnbsp;was, bestond eenvoudig hierin, dat men het dier bepaalde liindei-nissen in den weg legde.

De Soembanees bezit niet de minste kennis van het bepalen van den ouderdom. Meestal vertrouwt hij op zijn geheugen, ten aanzien van het geboortetijdstip, of wel hijnbsp;rekent uit, hoeveel veulens te voren reeds werden geborennbsp;uit dezelfde merrie, dan wel of het jonge dier al dan nic'tnbsp;hoofd eener kababa is geweest. Door aanraking met Arabischenbsp;j)aardenhand('laars en remonte-commissies, hebben zij het een ennbsp;ander geleerd en ook afgezien, hoe bij het bepalen van dennbsp;ouderdom gehandeld wordt, doch er alleen zooveel van onthouden,nbsp;dat zij meenen, dat men enkel te letten heeft op het uitbotten dernbsp;iiaaktanden {oeli]. Om de remonteering vlug van stapel te doennbsp;loopen, is het wenschelijk, de eigenaars aan hot verstand te brengen, dat vooral die paarden zijn gewild, wier baaktanden pasnbsp;uit zijn of min of meer duidelijk onder het tandvleesch zijn tenbsp;voelen. Dit noemen zij �oelie pandak�, hoewel hieronder ook

(lie kleine, korte, stompe kaaktanden verstaan worden, welke men bij zeer oude dieren aantreft, zoodat zij dan wel eeiis individuen van 13�20 jaar braeliten. De kaaktanden zijn altijd nognbsp;het meest geliefkoosde herkenningsmiddel van den ouderdom,nbsp;hoewel liet zeer dikwijls voorkomt, dat zij buitengewoonnbsp;vroeg, op het 3quot; jaar of, wanneer zeer laat, na bet 5� jaar,nbsp;uitbotten, zoodat het, om vergissingen te voorkomen, zeei-is aan te bevelen alle snijtanden te onderzoeken. In denbsp;wisseling der veulentanden komen vaak onregelmatighedennbsp;voor.

De Soembaneezen hebben de slechte gewoonte, de tanden der jonge paarden te breken, zoodat de meesten van hennbsp;een mond vertoonen, die er zeer gehavend kan uitzien,�nbsp;een bewijs dat dit niet op de zachtste wijze geschiedt. Zulkenbsp;dieren zijn in den regel zeer kopschuw, zoodat men niet dannbsp;met de grootste moeite achter den waren ouderdom kan komen.nbsp;Soms wordt de wortel der melktanden niet geresorbeerd,nbsp;maar de veulentanden worden eenvoudig op zij gedrongen,nbsp;in welk geval men enkele overtollige tanden aantreft. Eennbsp;interessant geval kwam te Waing-Apoe voor. Hier werdnbsp;paard te koop aangeboden, dat in de bovenkaak geen

welke cle tanden aangaven. In alle lilppologisclie werken wordt nu een middeltje aan de hand gedaan, om den warennbsp;ouderdom te bepalen, iets dat nu heel goed opgaat bij kalmenbsp;jniarden, maar bij vreesachtige, pas opgevangen kSandelwoodsnbsp;komt men daarmede niet ver. Men moet op andere wijzenbsp;zijn doel trachten te bereiken. Ongelijkmatige afslijting dernbsp;tanden is een zeer gewoon verschijnsel, te wijten aan hetnbsp;grazen op den rotsachtigen bodem. In den Oost-moesson,nbsp;vooral als het gras zeer schraal wordt, is het paard verplichtnbsp;mot den voorraiul der snijtanden liet gras af te knabbelen,nbsp;waardoor die rand bijzonder sterk afslijt-, hetgeen, zoolang denbsp;kroonholte zichtbaar blijft, geene mo('ilijkheden bij het herkennen van den ouderdom oplevert.

Behalve deze anomali�n zag men nog al eens het varkensgebit (waarbij de bovenste snijtanden over de onderste lieenreiken) ennbsp;het ossengebit, d. i. wanneer de tanden bijtelvorinig zijn afgosleten.

Afwijkingen in den lialsvorm zijn bij de Soembapaardeii lang niet zeldzaam; dikwijls ziet men, zoo als bij oosterschenbsp;rassen meer het geval is, den vei'keerden en den rechten hals;nbsp;de eerste, altijd gepaard met cou}) de hache, de laatste veelalnbsp;via coup de hache in een vrij hooge schoft o vergaande'.nbsp;Welken invloed deze lialsvorm en op de africhting van hetnbsp;jiaard hebben, wordt in de africhtingskunst behandeld. Et'unbsp;lezenswaardig artikel van de liand van den heer J. van denbsp;Velde vindt men daarover in \\(?A Indisch Militair Tijdschrift,nbsp;jaargang XXVI Nos. 10 en 11.

De schoft is bij de meeste Sandelwoods iets te laag, waardoor het kruis wat hoog scliijnt, zondat zulke paarden den indruknbsp;maken van overbouwd te zijn.

De breedte der borst laat bij vele iets te wenschen over. Enkele malen zelfs werden paarden met zulke smalle borstennbsp;ter keui�ing aangeboden, dat de beenen in hun geheel eennbsp;divergeerende richting te zien gaven (wijd van voren\ tennbsp;gevolge waarvan zij werden afgewezen. Die smalle borsten zietnbsp;men nog al eens bij de kSandelwoods op paardenvenduties; dochnbsp;de oorzaak is alsdan meestal in den slechten voedingstoestand,nbsp;tengevolge van de geleden ellende, gelegen. Zoo spoedig hetnbsp;paard doorvoed geraakt, nemen ook de lichaamsdeelen in omvang

De ledematen vertoonden dikwerf onregelmatigheden in bouw, ontwikkeling, enz. Eij jonge paarden was aangeboren bok-beenigheid geeti zeldzaamheid; zij werden steeds door denbsp;('ommissie verworpen.

Paarden met groote grasbuikon werden meermalen ge])resen-teerd ; dit was natuurlijk geen motief voor af keuring: onder de militaire voeding en de africhting verdwijnen deze spoedig.nbsp;Enkele zeer vurige paarden en ook albino's vertoonden weinig buik-vulling; zij hadden een typisch snoekenlijf. De voeding laatnbsp;in den regel bij zulke iierveuse exemplaren wel wat tenbsp;wenselien over. Zij zien er krachteloos uit, zijn na de geringstenbsp;inspanning direct warm en agiteeren zich daarbij hoe langernbsp;zoo meer, reden waarom dergelijke dieren spoedig slijten en hetnbsp;bij de troep niet lang uitlioudeii. Men moet er aan denken ooknbsp;onder den buik te zien of ook navel- of buikbreuken aan-'vezig zijn; enkcde gevallen hebben er zieli van voorgedaan.nbsp;Abnormaliteiten in de geslachtsorganen komen in zoover voor,nbsp;dat nu en dan wel ecus een klophengst te koop is aangeboden. Dit was voor dt; Commissie geen reden tot afwijzing,nbsp;omdat het in den regel uitmuntende paarden waren, die bekendnbsp;stonden als duurzaam en onvermoeid.

De rug is bij vele Sandelwoods flink gespierd, doch wel wat kort, zoodat er ter iiaiiweriiood pl/uits is voor het modelnbsp;cavaleriezadel. Sommige paarden bleken uitermate gevoelignbsp;in den rug te zijn, zoodat zij bij het opstijgen zeer weerspannignbsp;waren en met ecm gebogen rug trij)pelend langs den wegnbsp;liepen, waardoor er geen geregelde gang in te krijgen was; gafnbsp;eindelijk de rug na, dan werd de gang vrijer.

Van veel invloed op de jonge paarden is het te vroeg berijden, waaraan d(� Soombaneezen zieli nog al eens schuldig maken;nbsp;doordat de zachte, kraakbeeuige vereeniging der wervels ennbsp;de banden nog niet de vereisclite sterkte bezitten, zakt denbsp;rug onder liet gewiidit van den ruiter door, tengevolge waarvannbsp;op jeugdigen leeftijd reeds een zadelrug gevormd wordt.

Sandelwoods met opgebogen lendenen werden mede aange-bi�acht; deze paarden houden de Soembaneezen voor sterk en onvermoeid.

Het kruis (kroep) was bij vele paarden smal en min of meer afhangend; kwam dat in erge mate voor, dan werden zulkenbsp;paarden niet aangenomen. E�nheupigheid is slechts eenmaalnbsp;geobserveerd.

De staart wordt door do eigenaars gecoupeerd, als de veulens 3 a 4 maanden oud zijn. De operatie is zeer eenvoudig;nbsp;vlug wordt een wcrvelgeleding opgezocht en het eind vannbsp;de staart op een stok omgebogen; voorts legt men op dezenbsp;plaats de haren terug en snijdt dan het lichaamsdeel met eennbsp;mes door, waarna de stomp gebrand wordt.

Enkele paarden dragen den staart scheef, wellicht een gevolg van verkeerde manipulaties, omdat men den staart, ten eindenbsp;dezen hoog te laten dragen, eenige malen met kracht naar bovennbsp;buigt. In de gevallen, waar dit de oorzaak niet is, schijntnbsp;het aangeboren te zijn. Nimmer mag men vergeten den staartnbsp;even op te lichten om te zien of de anus wel gesloten is, wijlnbsp;het meermalen is voorgekomen, dat deze open stond, 't welknbsp;bij paarden, die den staart hoog dragen, zeer misstaat.

De stand der achterbeenen laat bij de meeste Sandelwoods wel eens te wenschen over. Behalve dat de schenkels dikwijlsnbsp;erg smal zijn, convergeeren deze soms te veel, waardoor hetnbsp;paard te nauw in de hielen wordt. Dit gebrek, de koehakkig-heid genaamd, komt zeer veel voor.

Ieder jaar doet de Soembanees de ervaring op, dat hooge paarden erg gewild zijn, en toch legt hij, uit onverschilligheid,nbsp;zich niet op het fokken daarvan toe. Al schijnt de paarden-teelt met voorliefde door hen te worden gedreven, innbsp;�t algemeen dragen ze niet veel zorg voor de dieren. Hoegenaamd geen acht wordt op de goede hoedanigheden van hetnbsp;fokmateriaal geslagen.

Integendeel, hengsten {djara rneni) zoowel als merries (djara hnweni-haedjara) worden, al zijn zij versleten of lijdendenbsp;aan verschillende gebreken, niet uit de kudde verwijderd.

maar blijven daarbij. Het spreekt van zelf, dat het gevolg van dit stelsel leidt tot gebreken, die rasgebreken worden,nbsp;^\'elke de veulens [ana djara) overerven. Vooral zal ditnbsp;bij de Sandelwoods �t geval zijn, omdat de incostteelt (rer-icantschcqjsteelt. nit den aard der zaak hier de hoofdrol speelt,nbsp;zoodat eventueele kleine gebroken gaandeweg bij de nakomelingen duidelijker (sn op grooter schaal op den voorgrondnbsp;zullen treden. De individueele eigenseha])j)en der veulenmerrie�snbsp;laten zeer veel te wensehen over. Niet de minste moeite geeftnbsp;men zich om alleen die dieren voor do voortteling te bestemmen,nbsp;welke goed gebouwd zijn, zoodat men bij de kababa�snbsp;merries van zeer inf�rieure qualiteit aantreft. De merriesnbsp;liebben weinig waarde bij de Soembaneezen; zij ontzien ze niet,nbsp;ja, berijden zelfs zwangere dieren op hunne moeielijke en verrenbsp;tochten. Even gemakkelijk als over deze fouten wordt heengestapt, even weinig bekommert men zich over den ouderdomnbsp;der fokdieren: zoowel te jonge als t� oude individuen doennbsp;aan de voortteling me�. Dat op deze wijze de Sandelwoods dege-nereeren, zal niemand verwondei-en; zelfs moet men er zichnbsp;nog over verbazen, dat er nog zooveel goede paarden wordennbsp;gevonden. Behalve door de weinige zorg voor de keus dernbsp;fokdieren, wordt het ras ook bedreigd door liet slachten dernbsp;beste hengsten bij allerlei feestelijkheden der Radja�s. Vroegernbsp;heb ik reeds medegedeeld, dat bij deii dood van een hunnernbsp;de twee schoonste exemplaren (djara aral) op het grafnbsp;worden afgemaakt.

Meestal blijft het hier niet bij, Avant vele andere, wier aantal dikwijls ver over de honderd bedraagt, Avorden op zulk eennbsp;doodenfeest ten offer gebracht, en daaronder dikwijls zeernbsp;mooie dieren . djara rnenanda). Hierbij komt nu nog, dat iedei�nbsp;jaar de beste jonge hengsten {Kamhoka-' hidi djara lt; bij lion-derdtallen uitgevoerd AAmrden, terwijl die, w'clke niet geAA�ldnbsp;zijn, door liun slechte eigenschappen achterblijven en verdernbsp;voor de instandhouding van het ras helpen zorgen. Het kan nietnbsp;anders, of dit alles moet op een zoo betrekkelijk kleinen })aarden-stapel verderfelijk influenceeren en tei\ slotte, als daarin geennbsp;verandering ten goede gebracht Avordt, tot geheelen ondergangnbsp;van het SandelAVOodras leiden. De dieren, Avelke voor de

voortteling worden gebruikt, loopen het gelieele jaar vrij in de weiden [padangs) los {djara palicda'.

Zij behooren allen aan verschillende eigcnar(!n, meest Radja's en Kabisoe�s, en staan onder toezicht van slaven, die tweemaal daags van hunne bevinding omtrent geboorte, sterfte,nbsp;ziekte, etc. kennis moeten geven. Hier en daar komt hetnbsp;voor, vooral bij de Kabisoe�s, dat de paarden 's avonds, uitnbsp;vrees voor diefstal (paicasa djara', naar de woningen wordennbsp;gedreven, waaronder zij {olcas) worden opgesloten om hen dennbsp;volgenden morgen weer los te laten. Iedere hengst is heernbsp;en meester over zijn kababa, welke gemiddeld 8�16 merriesnbsp;sterk is. Rijdt men het eiland door, dan ziet men denbsp;kababa�s aUertcege rond loopen of tegen de zonnehitte in denbsp;schaduw der Koesambi-boomen schuilen. Enkele Soembaschenbsp;Radja�s laten er op letten, dat de exemplaren eener kababanbsp;van ��nzelfde robe zijn; doch over �t algemeen wordt daarnbsp;bijzonder weinig aandacht aan geschonken, waarin de reden isnbsp;te zoeken van het feit, dat zooveel lichte robes op Soemba voorkomen. Men ziet dikwijls de dwaaste combinaties van kleuren;nbsp;menigmaal loopen kababa�s rond, waarvan de hengst een oudenbsp;schimmel is, terwijl onder de merries bruine, bonte ennbsp;vossen voorkomen.

De hengst als hoofd eener kababa duldt geen vreemde mededinger; waagt er zicht ��n in do kudde, dan slaat en bijtnbsp;hij zoo lang, tot hij verdreven is. De veulens (twia djara)nbsp;blijven tot 2'/.,- a 3-jarigen leeftijd bij de kababa�s en worden dan door den vader op allerlei wijze het leven zoonbsp;onaangenaam gemaakt, dat zij zich van de kudde afzonderen.nbsp;Zij leiden dan bij troepjes een rondzwervend leven tot zijnbsp;worden opgevangen. Veelal echter maakt een jonge hengstnbsp;ibidi (djara) het hof aan eenige jonge merries, waarvan hetnbsp;resultaat is, dat deze zich met hem afzonderen en een nieuwenbsp;kababa vormen. Of de hengst, evenals bij het Kirgisischenbsp;paard, zijn eigen merrieveulen weer dekt, �f dat hij hetnbsp;verstoot, zoodat het zich bij een andere kababa aansluit, bennbsp;ik niet te weten kunnen komen.

Wel werd mij medegedeeld, dat de paarden zeer lang in de familie bleven vooi'ttelen, zoogenaamde verwantschapsteeltincost-

teelt , ongetwijfeld liet zekerste middel om spoedig een volkomen type te krijgen. De veulens ontwikkelen zich, danknbsp;zij de goede bodemverhouding, uitstekend en loopen den ge-heelen dag met de kababa�s mee. Het is alleraardigst tenbsp;zien, hoe betrekkelijk jonge veulens, met de kababa's, als ernbsp;onraad is, in snelle gangen de moeder kunnen volgen. Eennbsp;dergelijke oefening o}) een geaccidenteerd terrien heeft natuurlijk een zeer heilzamen invloed op de bowcgingsorganen.

Dreigt gevaar voor de kababa, dan gaat alles in ren er van dooi�, dodi de hengst vormt, snuivende en met zijn staartnbsp;^n de hoogte, de achterhoede, steeds halve cirkels om zijnnbsp;kababa beschrijvende, daarbij telkens oinziende of het gevaai�nbsp;nog niet geweken is.

Terwijl de regel geldt, dat, om volmaakte dieren te krijgen, de ouders iii hunne goede eigenschappen onberi.spelijk moetennbsp;zijn, hechten daarentegen de Soembaneezen all��n Muiardcnbsp;aan uiterlijke teekens.

De ervaring leert, dat de hippologische kennis bij alle indische volken zeer gering is, zoodat van een oordeelkundigenbsp;teeltkeus hoegenaamd geen sjirake kan zijn. Zij doelen de meening,nbsp;dat van de goede en kwade oigenscliappen der dieren alleen denbsp;goede bij de progenituur zullen overgaan; zoodat jiaarden metnbsp;werkelijke en schoonheidsgebreken, als zij h. i. maar goedenbsp;teekens hebben, toch voor de voortcling worden gebruikt.nbsp;Ilovendieii gelooven zij stellig, dat alleen de hengst het vin-mogeii bezit om zijn eigenschappen op het jonge individunbsp;over te brengen, zoodat de merrie in deze geen gewield, innbsp;de schaal legt. Dat het -Sandelwoodras zoo lang constantnbsp;is gebleven, is dus niet te danken aan zorgvuldige fokkerij,nbsp;maar meer aan de zuiverheid van het ras en aan de uit-uiuiin nde afstamming. Men hecht hoofdzakelijk waarde aannbsp;teekens en liaarwervelen {oeser-oeseranfi}, omdat de ha)idels-waarde van het dier hiermee is 't nauwste verband staat.nbsp;Behalve teekens voor goede rijpaarden, kent de Soembaneesnbsp;ook teekens voor uitstekende fokdieren.

j)oe), dat zij op do iiitgestrekte, op licuvelacditige terreinen gelegen padangs voldoende vinden, terwijl zij hunnen dorstnbsp;kunnen lessen in do beekjes en grootere, of kleinere rivieren,nbsp;welke die grasvlakten doorsnijden. Soms ziet men ook denbsp;kababa's rondloopen in de alang-alang- [witoe] en glaga-vclden.nbsp;De padangs bevatten wel overvloedig gras, doeh in d� maanden Juni, Juli, Augustus en September ! Oo.s-t-moess�ow-IFawdoeinbsp;wordt dit uiterst schaarsch en zijn de eigenaars dikwijls verplichtnbsp;hun dieren naar �t gebergte te drijven. Een weinig regen is reedsnbsp;voldoende om het gras op den van humus voorzienen, steenacliti-gen bodem zeer spoedig opnieuw welig te doen �pschieten.

Het is door de Radja�s streng verboden de grasvelden in de droge maanden in brand te stekennbsp;nbsp;nbsp;nbsp;wie zich

Wanneer de veulens (djara Tieloemboe minie) den leeftijd hebben bereikt, waarop zij de kababa's moeten verlaten, wordennbsp;zij, als de tijd van den paardenhandel aangebroken is, opgevangen. Enkele worden voor eigen gebruik, andere uitsluitendnbsp;voor den handel bestemd. Dit ojwangen is in die uitgestrektcnbsp;padangs zoo eenvoudig niet; gewoonlijk drijven [toejidoe)nbsp;eenige flinke ruiters de losloopende paarden idjara panala,)nbsp;naar de ])laatsen, waar men ze in strikken (Tiendara) trachtnbsp;te vangen. Soms jaagt men zo ook binnen groote, met staketsels omgeven ruimten, welke in de nabijlioid der woningennbsp;worden aangetrofl�en, �loea paiceli djara�. Het strikken [ Taadjinbsp;djara) geschiedt op twee manieren. Bij de ��ne voorziet denbsp;ruiter zich van een touw of strik \,Siroe oncendara' van 20 vademnbsp;{depat) lang; gaan de. jonge paarden in clubjes onder de boomennbsp;staan, dan worden ze omsingeld en hoe langer zoo meer ingesloten, totdat men er dicht genoeg bij is om de strikkennbsp;onder de dieren te werpen, hetwelk zij met zooveel handig-heid uitvoeren, dat zij bijna nimmer hun doel missen. Denbsp;i'uiter houdt daarna het touw flink vast en drijft de gevangennbsp;veulens in ren naar huis. Worden zij te lastig, dan laten zijnbsp;het touw eenvoudig los, maar vervolgen hen, met dat losse touwnbsp;achter zich aan, zoo lang, tot ze door en door vermoeid zijn

en de eigenaar gemakkelijk gelegenheid heeft, om hef tomv te grijpen en het vermoeide, dier mede te nemen.

De andere manier van strikken i.s deze: Eenige merries worden onder een boom gebonden; de jonge hengsten komennbsp;bier op af; een of meer Soembanoezen zitten in dennbsp;boom om, zoodra de

om een der hengsten te werpen; snel wordt het touw met een slag om een tak goed bevestigd, zoodat, ondanks het verzet,nbsp;liet jonge dier, wil het niet stikken, moet toegeven. Anderenbsp;ruiters staan in de nabijheid gereed om de gevangen paardennbsp;in ontvangst te nemen.

iSoembaneezen zijn zeer behendige en goede ruitens; zij hebben hunne paarden goed in de hand en berijden het meestnbsp;geaccidenteerde terrein zojuler hun zit te verliezen. Van kindsbeen af oefenen zij zich in het paardrijdennbsp;nbsp;nbsp;nbsp;,

eerst in stap imiri lalioe', daarna in draf ilalioe rangga . Al zeer spoedig zijn zij geoefende ruitei's, die hunne behendigheid toonen [lakoe. pal ai; in het doen steig('ren hunner paardennbsp;i patoe langganga) {djonggar', in het springen Ikalcandjak)nbsp;galoppeeren ikakaiid�) en in het laten maken van allerleinbsp;capriolen [Kadjeki . Zij rijden nooit anders dan op hetnbsp;ongezadelde paard en leggen daarmee zeer groote afstandennbsp;af. Nooit zullen zij ongewajjend uitgaan; allen hebben eennbsp;lans en een schild bij zich, enkelen nog een collectie,nbsp;bamboepijlen (panalis) op den rug er bij. De Radja s nemennbsp;in den regel hun aehterlaad jachtgeweren mee. Vaak ontmoetnbsp;men groe})en gewapende Soembaneezen te paard, die, als zijnbsp;het einddoel van hun tocht niet kunnen bereiken, eenvoudignbsp;onder een boom overnachten en hunne paarden in de nabijheid vastbinden [Koendoeng , terwijl zij groote vurennbsp;ontsteken om hun eigendom des te beter te kunnen bewaken.nbsp;Dikwijls gaat de vrouw mee op reis, die dan als amazone op denbsp;kroej) van het paard zit, den ruiter aan zijn likoe roeminbsp;hangoe vasthoudende. Onvermoeid volgt zij hem op de verstenbsp;tochten.

trens, waarmee zij de lastigste paarden flink in do Iiand hebben. Ite trens is van hout of gevlochten vezcd, waaraan een touwnbsp;(of rotan) is bevestigd, dat over den nek loopt, terwijl eennbsp;touw (of rotan) als ncusriem en een ander tot leidsel dient.nbsp;Om de rapa aan te doen {toenja rapa', worden eerst de leidsels om den hals van het paard geslagen, vervolgen de trensnbsp;in den mond gebracht en ten slotte het touw over den neknbsp;gelegd. De teugels zijn zeer kort, waardoor de ruiter steedsnbsp;een eenigszins voorovergebogen houding heeft, met den recliternbsp;schouder schuin vooruit. In den regel houdt het paard zijnnbsp;halster (kentangan djara) aan, waaraan een touw is bevestigdnbsp;van 4 a 5 vaam lang, dat do ruiter opgerold in de linkerhandnbsp;houdt. Bestijgen zij hunne paarden, dan houden zij ditnbsp;halstertouw opgerold in de rechterhand, vatten met denbsp;linkerhand het linker oor van het paard, draaien dit, als hetnbsp;dier wat lastig is, een kwart slag om en werpen dan hunnbsp;rechter been over liet 2)aard. In de recliterhand nemen zij dt^nbsp;teugels van de rapa, t(U�wijl zij liet lialstertouw in de linkernbsp;hand overbrengen.

De lans wordt in de rechterhand gehouden over de schoft van het paard heen, liet schild hangt om den linkerschouder,nbsp;liet opstijgen geschiedt zeer vlug ; eenmaal gezeten, kan hetnbsp;dier niet zulke sprongen of korte wendingen maken, dat hetnbsp;den ruiter afwerpt. De meeste wilde paarden {djara metamha)nbsp;kunnen in korten tijd zoover afgericht worden (pamoyjoe', datnbsp;ze behoorlijk handelbaar zijn. Willen zij onder den mannbsp;niet stilstaan, dan steekt men de voeten tusschen de voorboenennbsp;en drukt met de sterk ontwikkelde kuitspieren konda kaJera)nbsp;de voorbeenen zoo ver uit elkaar, dat het paard, uit vreesnbsp;te zullen vallen, van angst staat te rillen en geen staji vooruitnbsp;doet. Evenals vroeger op Java veelvuldig de �San�nangs'' tenbsp;paard werden gegeven, ovenzoo houdt de Soembanees nog talnbsp;van spelen te paard in eere, waarmede de Kadja�s en de Kabisoe/snbsp;zieli vermaken. Hot �Kemang-cljara� is een spel, dat door eenigenbsp;ruiters, gewapend met lansen of kabela�s, wordt uitgevoerd.

Hezeten op hun paradepaarden {djara kadjeki{, komen zij, al caprioleerende, tot op 20 a 30 pas van hun tegenstanders,nbsp;steken dan met lansen naar elkaar of zwaaien met kabela's.

waarna zij niet suellieid op dc acliterhand zwenken. Geb�urt dit zwenken goed, dan moet liet paard op de aeliterbeenennbsp;een� kalven cirkel beschrijven zonder van plaats te veranderen.nbsp;De vrouwen, welke gewoonlijk in groot aantal die vermakelijkheden bijwonen, heffen telkens, als de ruiters aan het eindnbsp;der haan zijn gekomen en sierlijk hunne paarden een wending op do acliterhand hebben laten maken, een kort, schel,nbsp;wegslepend geluid aan, als: li-li-li-li-li.

Bij den telgang ijakoe reanggang';, waarbij de ruiter met de bloote posteriores op den rug van het paard zit, ontstaannbsp;dikwijls ojJ schoft en rug verwondingen; zij laten do wonden geennbsp;tijd tot genezen, maar gaan integendeel een volgenden keer weernbsp;op dc namv met een korst bedekte plek zitten, zoodat deze, doornbsp;herhaalde irritatie, zich zoover uitbreidt, dat de dieren, nanbsp;genezing, op die plaats nog langen tijd gevoelig blijven. Behalvenbsp;als rijpaard idjara Iceliti', gebruiken zij de paarden ook omnbsp;goederen te vervoeren, als: rijst, djagoeng, klappers, copranbsp;enz. Zij noemen dat �haha� en hangen de artikelen, bevestigdnbsp;aan touwen, voor zich o]) de schoft of bevestigen deze aan eennbsp;bamboe jiicol-zadel.

Behalve de gehreken in bouw, komen voel verwondingen en kneuzingen voor, vooral van mondhoeken, schoft, rug, staartnbsp;en koothol (heide laatste meestal veroorzaakt door het O]�-vangen); voorts ook oogaandoeniugeu, gebreken aan het oor,nbsp;tandziekten, misvormingen van den anus en breuken. Van d�nbsp;inwendige ziekten heb ik alleen catarrhale aandoeningen van denbsp;respiratie-organen gezien in de kentering van de moessons.

Ieder jaar heeft een belangrijke uitvoor van jiiaarden jilaats. Voornamelijk gcscliiedt deze door tusschenkomst van Arabisehenbsp;paardenhandelaars, die mot hunne groote schoeners tegen hetnbsp;einde van den Westmoesson naar het eiland vertrekken om daar,nbsp;gebruik makende van den gunstigen wind, met den Oostmoessonnbsp;aan te komen. Soms komen er 2 k ?gt; of meer schepen,nbsp;gedurende de maanden Maart, April, ]\Iei, Juni en Juli, te

WCling-Apoe ten anker. Aan boord hebben zij alle materialen voor het bouwen van een huisje en voor het afsluiten vannbsp;groote' terreinen om de paarden te stationneeren. De dierennbsp;worden in den regel zeer goedkoop opgekocht en zijn innbsp;betrekkelijk korten tijd in vrij groot aantal te krijgen, nietnbsp;zt-lden met behulp van allerlei kunstgrepen. Soms hebben denbsp;opkoopers den Soembaneezen reeds een jaar te voren gelden innbsp;voorschot gegeven, waardoor op dezen de verplichting rust, hennbsp;goede paarden te leveren. Bij dezen handel wordt veel gebruiknbsp;gemaakt van ruilartikelen, als: keper, katoen, tabak, arak ennbsp;kruit. (Dit laatste natuurlijk clandestien.)

Zijn circa een drie lionderd paarden aangekocht, dan wordt het schip voor de inlading in gereedheid gebracht,nbsp;waarna zij overgevoerd worden met behulp van een vlot,nbsp;bestaande uit 2 stevig aan elkaar gebonden sloepen, waarojjnbsp;oen sasak, dat langs een lijn naar boord wordt getrokken.nbsp;De paarden worden gewoonlijk met een broek ingeladen ennbsp;zoo dicht op elkander geplaatst, dat zij kunnen gaan liggen.nbsp;De voeding aan boord bestaat uit hooi, dat de Arabieren oj)nbsp;Soemba zelf kunnen bekomen; het wordt aan bakboord- ennbsp;stuurboordzij van het schip bewaard in groote bamboe ruiven.nbsp;Aan den wal wordt veel dedak, gemengd met kortgesnedennbsp;gras gevoed. Met alleen te Waing-Apoe, maar ook te Napoe,nbsp;Taimanoe, Soedoe en Melolo worden door hen paarden gekocht.

Indien het mogelijk is, maakt een Arabier twee reizen per jaar. Behalve Arabische paardenkoopers komen ook eennbsp;enkele maal nog Fransclie en Engelsche schepen, meestal ternbsp;reede van Kapoenaoe en Fahnedo, doch ook wel cens te Waing-Apoe, om paarden te laden voor Alaitritkis en Singapoem.

In de laatste jaren is deze uitvoer echter van weinig beteekenis. Voor zooveel mogelijk heb ik eens nagegaan, hoeveel paardennbsp;in de laatste 15 jaren zijn uitgevoerd. De getallen, welke in denbsp;koloniale verslagen vanaf het jaar 1876 zijn opgegeven, zijnnbsp;misschien minder juist, omdat hieronder nog wel eens paardennbsp;begrepen zijn van het eiland Savoe en Eotti-, in ieder gevalnbsp;bedraagt dat:

� nbsp;nbsp;nbsp;188;)nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;�nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;1887nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;3912nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;paarden.

� nbsp;nbsp;nbsp;1888nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;�nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;1880nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;4246

alzoo in nagenoeg 15 jaar 22139 of gemiddeld 4- 1475 paarden per jaar. Wordt voor ieder paard gemiddeld/quot; 150.� besteed,nbsp;dan ontvangt de bevolking jaarlijks een bedrag van ongeveernbsp;f 221,2.50, waarvan bet grootste gedeelte in den zak der Radja�snbsp;terecht komt.

In 1880 werd o. a. voor een waarde van /'380,000 uitgevoerd. Door het Civiel Bestuur is in dat jaar beproefd de aproxiraatievenbsp;sterkte van het aantal paarden in de residentie Timor ennbsp;Onderhoorigheden te doen opnemen, waarbij men kwam totnbsp;een cijfer van 140,900 stuks. Van dit aantal mag men veilignbsp;het '-/n deel toekennen aan Soemha en het restant aan denbsp;eilanden Saroe, Roti en Timor \ zoodat eerstgenoemd eilandnbsp;74,000 paarden ri jk zou zijn. Neemt men nu in aanmerking,nbsp;dat, zooals reeds vroeger is gezegd, ieder jaar onder dat grootnbsp;aantal uitgevoerde ])aarden tal van jonge hengsten en ooknbsp;dieren van middelbaren leeftijd voorkomen, dan behoeft mennbsp;niet te vragen hoe nadeelig die verbazende uitvoer O]) denbsp;instandliouding van het ras gewerkt moet hebben. Steeds werdnbsp;het beste woggehaald en niets ter verbetering gedaan.

Na aankomst te IVaing-Apoe werd onmiddellijk een begin met het aankoopen van paarden gemaakt. Aangezien denbsp;Resident van Timor was uitgenoodigd zooveel mogelijk liul])nbsp;te verleenen, slaagden wij met beliulp van den Civiel-Gezag-hebber nog al sjioedig in het zoeken van tolken {rnafmnbsp;pienggoe ngarang�', want de tolk Siento, iemand van Portu-geesche afkomst, wonende in de Savoencesche kampong Ka-baniroe, die de voinge gt;Soemba-Commissio zulke aanzienlijkenbsp;diensten bewezen had, werd onder genot van f2b.� �s maandsnbsp;ge�ngageerd. Volgens de gebruiken van hot land, werd dennbsp;Radja van Leica door middel van onzen tolk kennis gegeven,nbsp;dat de Commissie den Radja gaarne zou ontmoeten om hemnbsp;te verzoeken, zijn zeer te waardeeren steun bij onzen aankoop tenbsp;willen verleenen. Na enkele dagen werd ons door een zijnernbsp;Kabi,soe�s kennis gegeven, dat de Radja in een kampong, ik

meen Sambaka-Mopar, 20 minnten van Wamg-Apoe verwijderd, ons zou ontvangen en daar reeds was aangekomen injoenanbsp;nihada tcika'. Die reeej)tie liad dan plaats in een bamboezennbsp;huis, waar de Radja, gezeten op een topo (mat', omgeven doornbsp;gewapende Kabisoe�s en slaven, ons verzocht evenzoo op eennbsp;topo plaats te nemen (mendapoe). De persoonlijkheid van dennbsp;Radja viel ons niet mee: klein, oud, vuil {marisak , gekleednbsp;in een baadje (kalembi) en sarong, tlie, naar hot scheen, sindsnbsp;langen tijd niet met de wasch in aanraking waren geweest.nbsp;Uit zijne kleine oogen sprak een hebzuchtig karakternbsp;(kalekaeti]- hij deed dan ook, volgens den tolk, niets andersnbsp;dan zijn volk uitzuigen [lamoedji'. In het eerste half uurnbsp;werd er geen woord mot ons gewisseld, hoewel de Radja ennbsp;zijn volgelingen het blijkbaar zeer druk over ons hadden ennbsp;wij aan een soort critiek onderworpen werden, nu en dannbsp;gepaard met gelach (riki).

Het duurde niet lang of de sirihzak [kaloembo) van den Radja werd ons gepresenteerd, waaruit wij enkele artikelennbsp;namen, om die even spoedig ongemerkt op zij te leggen.nbsp;Door onzen tolk werden nu de traditioneele geschenken aangeboden, bestaande uit: een stuk keper, een stuk wit, rood ennbsp;blauw katoen, waarna hij tot den meest vertrouwden Kabisoenbsp;van den vorst het woord richtte, om hem het doel, waarmedenbsp;wij hier kwamen, duidelijk te maken. Of wij niet erg innbsp;den smaak van den vorst vielen, dan wol of er iets aan onzenbsp;manieren haperde, dit was ons niet recht duidelijk, maar wijnbsp;werden al spoedig gewaar, dat niet bijster veel medewerkingnbsp;van den �Meramba parindah� was te verwachten; hijnbsp;liet daarop direct vragen, wat wij als belooning zouden gevennbsp;i�nggara eendamoe), terwijl hij van zijn kant met exorbitantenbsp;eisehen voor den dag kwam. Hij wenschte van alle stoomschepen, welke paarden voor ons kwamen halen, ankerage-gelden (pasapa menanga) en bovendien voor ieder dier, dat innbsp;zijn rijk werd gekocht, f 3,� te ontvangen.

Dit laatste nu schoen een oude gewoonte te zijn, waaiwan de Commissie in het belang der zaak vermeende niet te moetennbsp;afwijken; doch de eerste eisch kwam ons wel wat suspect voornbsp;en de vu�aag rees bij ons of de Radja daar wel aanspraak op

had. Ten einde de conferentie, die betreffende liet ankeragegeld weinig vorderde, te bekorten, werd den Radja te kennen gegeven,nbsp;dat zijne voorstellen in overweging zouden worden genomen ennbsp;het al of niet toestaan zijner eischen geheel zou afhangen vannbsp;de ons door hem te verleenen hulp in het leveren van goedenbsp;en bruikbare paarden. Zonder onze vaste verzekering, dat donbsp;ankeragegelden geregeld gestort zouden worden, weigerde hijnbsp;alle medewerking; hij zou, naar hij zeide, integendeel denbsp;bevolking verbieden aan ons te verkoopcit; � verder zouden geen paarden van andere landsehapiion door zijn landnbsp;mogen trekken, terwijl op zijn grondgebied geen gras zounbsp;mogen gesneden worden. Uit was voor de Commissie geennbsp;aangenaam begin; evenwel bracht ��n der leden hem andermaalnbsp;te Labanapoe een bezoek, waarvan het resultaat wns, dat hijnbsp;zijn toestemming verleende, in zijn gebied paarden op te koojxui,nbsp;mits f 3.� van elk paard betaald werd. De aangekoditenbsp;paarden in Oont-Soemha konden ongehinderd zijn rijk passeei-ennbsp;en de bezwaren, geopiierd tegen het grassnijden, werden tevensnbsp;uit don weg geruimd.

Een dergelijk bezoek overeenkomstig de Soemba�sche adat werd bij den vorst van Tainamoe gebracht, die, van eennbsp;heel wat meegaander karakter (Jiamoe eti', zich al aanstondsnbsp;zeer bereidwillig toonde en zeide, alles in �t werk te zullennbsp;stellen om het Gouvernement van dienst te zijn. Dezenbsp;Radja bracht ons enkele dagen daarna te Waing-Apoe eennbsp;contra-bezoek. Van de bevolking vernamen wij, dat de Radjanbsp;van Mapoe over �t algemeen uitstekende paarden bezat ennbsp;vele daarvan aan Fransche en Eiigelsche paardenhandelaarsnbsp;verkocht, waarom de Commissie besloot, het verzoek vannbsp;een der ingezetenen van Waing-Apoe aan te nemen,nbsp;om ook dezen bestuurder kennis te geven van het doelnbsp;onzer komst.

Ondanks al de beloften, om paarden te brengen, ging het met de remonteering in de eerste dagen weinig bemoedigend,nbsp;zoodat besloten werd, den aankoop op twee plaatsen te gelijk tenbsp;beproeven, en wel door twee leden der Commissie in Oo^t-Soembanbsp;met standplaats Melolo, terwijl hel derde lid te Waing-Apoenbsp;zou blijven. Wegens gemis aan transportmiddelen werd eennbsp;Ueel IX, Afl, rnbsp;nbsp;nbsp;nbsp;^

prauw ingelurard, Avelke ons, benevens enkele militairen, geld en goederen naar MeloJo zou overbrengen. Een flinknbsp;vaartuig werd ter onzer bescliikking gesteld, Avaarmedenbsp;in den morgen van den 8�*!quot; �laart de reis Averd aanvaard.nbsp;Het geld tot een bedrag van f 17,500 AA^erd in oen ijzerennbsp;geldkist geborgen, Avaaraan een boei, een vrij zAvaar houtennbsp;blok, voorzien van een flink touAv van � 25 vaam lang, Averdnbsp;bevestigd. Aanvankelijk bouAvde de kleine zeiler goed zee,nbsp;doch allengs begonnen stroom en tegeuAvind zich geducht te doennbsp;geAmelen, en toen het ranke scheepje voor het eiland �Popoh�nbsp;in de nabijheid Aum �Tandjong Bntoe ata� door een bui uitnbsp;zee door rukAA�nden beloopen Averd, sloeg het om en geraaktenbsp;alles te Avater. Betrekkelijk A-er uit den Aval met eennbsp;onstuimige zee (tesij achter ons, Avas onze toestand vrijnbsp;hachelijk; djoeragan on bemanning zaten al spoedig in hetnbsp;tuig, Avij spartelden nog een oogenblik in zee rond, tot Avijnbsp;den rand Amn de prauAv konden grijpen, Avaaraan AAuj nognbsp;geruiraen tijd bleven hangen, tot cenige der matrozen onsnbsp;hielpen om er boven op te klauteren. Links en rechtsnbsp;dreven de goederen Aveg, evenals het wrak mot allenbsp;opAuarenden, den zeestroom volgende. De tolk Siexto, dienbsp;mede van de partij Avas, had zich in zee latcni glijden,nbsp;greep een drijvende kist cm zwom daarmede, er half opliggende, naar den Aval, AAmar hij vermeende dat cenige prauAvennbsp;{f.ena�a) lagen. Wij deden in dien tussehentijd ons best,nbsp;door allerlei seinen de aandaelit der strandbcvolking te trekken. Kort daarna kAvam de tolk, met een tena, bemand metnbsp;een Soeraba�schen knaap, bij ons. Nadat aauis overeengekomen,nbsp;Avie Auin ons het eerst zou Avorden OAm.rgebracht, eischte het heelnbsp;Avat beleid, in Amrband met het steeds hooger worden dernbsp;zee, om op het vaartuigje over to gaan. Men moetnbsp;juist den voet in �t midden neerzetten en onder het bcAAmrennbsp;van zijn evenwicht gaan zitten, daar de minst ondoordachte bcAve-ging voldoende is om het te doen kantelen. Het bleek echter,nbsp;dat AAuj in vcrtrouAvde handen Avaren, AAmnt met Auor personen,nbsp;��n voor, tAvee neergehurkt in �t midden, achter de kleinenbsp;Soembanees, die de tena met ongeloofelijke behendigheidnbsp;Avist te besturen, bereikten Avij ongedeerd den Aval. Nu eerst

Oniniddellijk ging de tena weer terug en trachtte liet wrak te naderen, doch men kon door do steeds hoogor wordende golvennbsp;en de hevige winden {ng�oe hangat) dit niet bereiken, zoodatnbsp;men, ondanks alle j'ogingcn, onverrichterzake moest terugkeeren.nbsp;De tolk was evenwel als goed zwemmer weer op het wraknbsp;gekomen. Het is duidelijk, dat wij voor het behoud der overigenbsp;passagiers en bemanning het ergste vreesden, te meer daar

bleek, dat door den sterken golfslag de naden van vmartuig hier en daar loslieten. Ons eerste werk wasnbsp;onze kleeren in de zon te drogen [padinggir tera la�mbananbsp;lodoe), waarna besloten werd de voetreis naar Waing-Apopnbsp;terug te aanvaarden. E�n der visschers bood tegen eene

hooge glaga- en alang-alang-velden in een brandende zon, kwamen wij eindelijk te Watoembah/y, waar een Kabisoe van den

Kadja van Letoa ons wat te eten on te drinken jjaf. Het verdere traject was zeer vermoeiend, de Soedoe-, Poli-, Mendjeli-en Knmhera-rivieren moesten doorwaad worden; zoodat wijnbsp;eerst tegen den avond te Kabaniroe arriveerden, waar uljnbsp;het heuchelijk nieuws vernamen, dat de pi�auw bij de monding der Ka�nbem-ricier oji het strand was geworpen en allenbsp;opvarenden gered waren. Deze waren, toen wij �s avonds tenbsp;Waing-Apoe aankwamen, reeds allen �t huis, doch een der Commissieleden was er niet ongedeerd afgekomen, want ernstigenbsp;wonden noodzaakten hem, langen tijd rust te nemen. Voornbsp;de groote zelfopoffering, Avaarmede do tolk Siento het reddingswerk tot het einde toe verrichtte, schonk de Regeeringnbsp;hem de medaille voor Burgerlijke Verdiensten, tcrAvijl denbsp;Soemba�sche knaa}) een flinke goldelijke belooning ontving.

Den volgenden dag kwam tot ons aller genoegen de Resident van Timor en OnderJworigheden met het Gouvernementsnbsp;stoomschip �de Zicaluw� te Waing-Apoe ons een bezoek brengen.nbsp;Uit de verhalen omtrent de verdere lotgevallen der opvarendennbsp;bleek, dat vooral veel angst was doorgestaan, toen het wraknbsp;steeds meer zee in dreef, doch gelukkig, onder den invloednbsp;van een anderen stroom en Avind, betrekkelijk spoedig land-

100

waarts was gevoerd en dicht bij Kahmiiroe op de karang was geworpen. Van de geldkist en de meeste goederennbsp;hoorden we niets moer. Onverwijld stelde de Resident voor, onsnbsp;op zijn terugreis naar Koepang, te MeJoJo af te zetten. Na aankomst te Koepang zou direct de daar gestationneerde kruisboot naar Wamg-Apoe gedirigeerd worden om liier ter beschikking van de Commissie te blijven. Onder weg werdnbsp;tor hoogte van do plaats, waar de prauw was omgeslagen,nbsp;door sloepen van �de Zivahiw� nog eenigen tijd naar de geldkist gedregd; echter, alle moeite bleek vergeefs, zoodat vermoedelijk de plaats, waar het ongeluk is voorgevallen, zoonbsp;diep was, dat de zwaarte der geldkist de boei onder water

Wij kwamen te Melolo onzen intrek namen hij den posthouder, den heer Rozet,nbsp;die ons wel\\dllend gastvrijlieid verleende. Voor de man-scha])pen werd, met behulp van de iSavoeneesche bevolking,nbsp;een bamboe bivak gebouwd, terwijl hot erf van den heernbsp;Rozet -joor een gedeelte werd omheind ten behoeve dernbsp;aan te koopen paarden. Evenals in Midden-Soemha, werdnbsp;ook hier allereerst den Radja van Melolo te Bafoe P�l� ennbsp;dien van liend� te Paradwaja oen bezoek gebracht en, nanbsp;aanbieding der noodige geschenken, hunne hulp ingeroepen. Hetnbsp;bleek weldra, dat deze plaats van zeer veel gewicht voornbsp;de renionteering was; er werd, vooral door tusschenkomstnbsp;van Amo Loed,ti en Oemboe Tan,ia (een (Meloloschenbsp;grooto), spoedig een aantal paarden ter keuring aangeboden.nbsp;Bovendien werd door den Resident aan (3bmboe Taxja eennbsp;})rachtig Beaumontgewoer, karabijnmodel, met bajonet ennbsp;patronen, ten geschenke beloofd, als hij 100, door de Commissie goedgekeurde, paarden aan het Gouvernement geleverdnbsp;luid; evenals alle Soembaneezen zeer belust op een mooinbsp;vuurwapen, was dit voor Oemboe Tanja een krachtige prikkelnbsp;om al zijn krachten in te spannen, het vastgestelde aantalnbsp;te krijgen.

Te Melolo woonde verder een Boeginees, die dikwijls paarden ging koopen in het landschap Karera, waar, zooals reeds eldersnbsp;is raeegedeeld, zeer goede dieren worden gevonden. Voor de Commissie was deze tocht te ver, buitendien zeer vermoeiend en

101

goederen werden per prauw naar de monding der Mendjili-rivier en verder nog ruim 8 paal, door zijn volk, voor een gedeelte te paard en voor een ander gedeelte te voet, naaide remonteeringsplaats Katal'oe Wapi verrmerd.

Onmidellijlv na aankomst werd cenpondoq (hut) opgeslagcn en werden plaatsen uitgezocht om de paarden te keuren on tenbsp;stallen.

Te Mendjili slaagden we naar wensch; de geschenken hadden hunne uitwerking op den Radja en zijn familieledennbsp;niet gemist.

Hij sprak een weinig maleisch, beloofde zijn volk overal kennis te zullen laten geven, dat zij paarden aan mij kondennbsp;verkoopen, terwijl hij zijne Kabisoe�s zou opdragen, al hunnenbsp;verkoopbare dieren op te vangen.

Eenige dagen daarna vereerde hij mij met een eontra-bezoek, bij welke gelegenheid bleek, dat cognac, jenever of arak homnbsp;zeer goed smaakten en een sigaar ook niet afgeslagen werd.nbsp;Een der Savoneesche hoofden zond ik naar den Radja vannbsp;Wajeloe, met last, van mijn komst te Mendjili kennis tenbsp;geven en, onder aanbieding van geschenken, namens mij, hemnbsp;uit te noodigen de bevolking te willen aan sporen, paardennbsp;uit zijn gebied naar Mendjili te koop te brengen. Kortnbsp;daarop kwam de Radja, een bijzonder lange man met eennbsp;gunstig niterlijk, vergezeld van die van Tarimbang en Fa-hoendoeng mij 't eerst bezoeken, en deelde mij mee, dat hij geennbsp;paarden kon brengen, wijl de meeste nog veel te jong waren.

De manier, waarop de Soembanecs zijn waar te koop aanbiedt, is zeer zonderling. Is hij met eenige paarden gearriveerd,

dan bindt hij (lioiidoeng) de beste ergens in de alang-alang-velden vast, onder toezicht van een slaaf. De oude, leelijke of kleinenbsp;dieren worden het eerst voorgebracht. De verkooper Joiipadanbsp;angga) beweert nu onder een vloed van woorden, dat dit zijn bestenbsp;paarden zijn, sterke en mooie dieren [djara antal en djara me-nanda . Worden zij afgekeurd, dan doet hij voorkomen, ofnbsp;het hem niet erg duidelijk is, waarom zij niet wordennbsp;geaccepteerd. kSommige Soemhaneezen komen op geheimzinnigenbsp;wijze de monsterplaats binnen, zeggen niets en gaan heelnbsp;kalm op een der bal�-bal�s zitten, in afwachting van hetgeennbsp;zal geschieden; vraagt (kerai) de tolk nu naar het doel vannbsp;zijn komst en of hij paarden wenscht te verkoopen, dan geeftnbsp;hij eindelijk aan ��n zijner volgelingen last de paarden te halen,nbsp;in den regel niet veel zaaks {djara k wedang). Wordtnbsp;hem aan het verstand gebracht, dat het Gouvernement geennbsp;oude, maar jonge dieren zoekt, dan toont hij zich verwonderd

Merkt hij, dat de vlieger niet opgaat, dan laat hij andere halen, doch blijft de beste steeds achterhouden. Die, welkenbsp;ten opzichte van leeftijd en bouw voldoen, worden nunbsp;gemeten (soekoet), waarna naar den prijs gevraagd wordt jpfranbsp;wtUna djara). Men kan er zeker van zijn, dat exorbitante sommennbsp;worden genoemd, n.1. een groot aantal sovereigns en cvenzoonbsp;veel rijksdaalders, daaronder niet eens de ruilgoederen begrepen. Van zijn eisch is de verkooper moeilijk af te brengen;

te duur is [laloe paweli wilina) on hem daarbij den raad gegeven wordt, het paard maar aan de Arabieren te verkoopen,nbsp;kiest liij spoedig eieren voor zijn geld, wijl hij ook zeer goednbsp;weet, dat d(' Arabieren lage prijzen besteden. Langzamerhandnbsp;begint hij een weinig handelbaarder te worden; echter kunnen er uren verloopen, eer men het over den koop eensnbsp;IS. Tussclion deze bedrijven in, kauwt hij meestal eennbsp;ontzettende hoeveelheid sirih en bespuwt de pendopo linksnbsp;en rechts. De Soombanees komt zelden alleen, maar meestalnbsp;met een groot gezelschap zijn paarden verkoopen; vaak ziet mennbsp;een ot meer dier volgelingen den eigenaar allerlei wenkennbsp;geven door gebaren. Komt de Radja zelf paarden verkoopen.

dan heeft hij, gehurkt aan zijn zijde, oen tolk bij zich, een slimmen kerel [tannbsp;nbsp;nbsp;nbsp;die zijn meester in alles raad geeft.

Met hom komen tal van Kabisoe�s mode, welke allen nu en dan een woordje ten opzichte van don verkoop ten bestenbsp;geven. Iii den regel brengen de onderdanen van don Kadjanbsp;geen paarden zonder zijn toestemming. Het schijnt adat tenbsp;wezen, dat van elk verkocht paard een zekere som aan den vorstnbsp;wordt afgedragen. In ieder geval is het altijd ten zeerste aannbsp;te bevelen, de verkoopers met de meeste voorkoinendlieid tenbsp;behandelen, vooral Radja�s en Kahisoe�s. Daarmee wint men hiiiinbsp;vertrouwen en bieden zij geregeld paarden te koop aan.nbsp;Behandelt men hen ruw, onbeleefd, waarvoor zij zeer gevoelignbsp;zijn, dan kan men er zeker van zijn, dat zij zelden terug zullennbsp;komen, terwijl zij hun invloed op hun landgenooten doen gelden,nbsp;als gevolg waarvan de aankoop bijna zeker mislukt. Daar denbsp;Soembaneezen veel van gezelligheid houden on gaarne in denbsp;nabijheid van de Europeanen verkcoren {djaica bara), verdientnbsp;het aanbeveling, op de monsterplaats zitbanken te laten maken,nbsp;waarop zij kunnen i)laats nemen.

Voldoet het paard aan alle eisehen, bij de instructie gesteld, dan is het het verstandigst, zelf de waarde te taxeeren; men legt dannbsp;het bedrag, �t welk men besteden wil, op tafel, waarbij men ernbsp;voor zorgt, dat er evenveel gond- als zilverstukken bij zijn.nbsp;Dit schijnt nu eenmaal een gewoonte te zijn, die ook door denbsp;Arabische paardenhandelaars gevolgd wordt. Wijkt men daarvan af, dan houden zij niet eerder op, of het aantal gouden ennbsp;zilveren munten moet gelijk zijn. Veronderstelt dus, dat voornbsp;een paard f 1.50.� moet worden betaald, dan legt men 10nbsp;sovereigns en 10 rijksdaalders neer.

Kent men dus de getallen, dan is het zeer eenvoudig om zelf te bieden. Een prijs b. v. van f 200.� druktnbsp;men in hun taal nit door �aseltoeinboeloe tilo matembi sekom-boeloe tilo meloko�. Het kan zijn, dat het niet mogelijk is,nbsp;een gelijk getal gond- en zilverlingen te geven, in welk geval mennbsp;er steeds op bedacht moet zijn, dat de Soembanees liever met sovereigns wordt uitbetaald. Mocht de verkooper met den prijs,nbsp;welke is bedongen, niet tevreden zijn, dan kan men naarnbsp;omstandigheden, afhangende van de qualiteit van het paard, bij

104

het bod blijven volharden of' den koop trachten te sluiten door den prijs te verhoogen, als men bij dit laatste dan maar totnbsp;regel aanneemt, om met een sovereign of rijksdaalder tenbsp;gelijk op te slaan, want is men te gul, dan blijft hij bijnbsp;zijn cisch volharden. Wilde de verkooper het paardnbsp;voor het gedane bod nog niet geven, dan slaagde mennbsp;dikwijls door aan het bod een of meer stukken kepernbsp;toe te voegen; was ook dit niet genoeg, nog een stuknbsp;wit, blauw of rood katoen, een sarong of een paar hoofddoeken, waarmede dan eindelijk de zaak uit was. Somsnbsp;liep de quaestic slechts over een rijksdaalder, en werd,nbsp;als hoogste bewijs van vriendschap, die rijksdaalder, als hetnbsp;een goed paard betrof, in zijn sirihzak geworpen, iets, dat zijnbsp;bc�schouwen als een geschenk aan hun vrouw. De opiniesnbsp;waren wel eens verdeeld over de vraag, of men bij hetnbsp;rcmonteeren van het idee moet uitgaan, bij het koopen aanvankelijk een zeer lagen prijs te bieden dan wel de waardenbsp;van het paard te taxeeren en de som den verkoopers voor tenbsp;leggen, zonder meer. Het eerste systeem heeft dit nadeel, dat, zoonbsp;de paardenhandelaars weten, dat steeds geringe prijzen wordennbsp;geboden, zij niet alleen weinig of niets brengen, maar ook geennbsp;moeite doen om flinke, degelijke paarden op te vangen. Ik hebnbsp;opgemerkt, dat, wanneer men billijk (¹) betaalt, de Soembaneesnbsp;alle krachten inspant om deugdzame paarden te brengen.

Toen tegelijk met de Commissie ook de Arabieren op Soemha kwamen om paarden te koopen, konden zij niet concurreeren;nbsp;het is waar, soms kregen zij voor weinig geld inderdaad welnbsp;eens mooie paarden (een gevolg van hun meerdere kennis vannbsp;land en volk), echter het bleek ons, dat zij veel moeilijkernbsp;dan anders konden slagen.

Een goede monsterplaats, om de paarden te keuren, is een eerste vereischte; zij moet volkomen vlak zijn, want de Soembanees weet, wanneer zijn paard onder de galg moet komen,nbsp;het behendig van voren wat hooger te plaatsen of het hoofdnbsp;wat omlaag te brengen, in beide gevallen natuurlijk met hetnbsp;doel om het dier hooger maat te geven.

overdekt terrein. Een dergelijke inricliting bestond ook v��r bet huis van den posthouder te MeloJo, doch te Mendjilinbsp;kon door gebrek aan materiaal geen loods worden gebouwd,nbsp;zoodat de � ])aardcn daar in de open lucht gemonsterd werden.nbsp;Bij het onderzoeken van de pas ojjgcvangen jjaarden, welkenbsp;zeer bang zijn, dient alle luidruchtigheid en geraas vermedennbsp;te worden. Het is raadzaam, ze, indien zij niet te lastignbsp;zijn, door een cavalerist of stukrijder v��r het meten behoorlijk vierkant te doen plaatsen. Zijn de paarden bangnbsp;voor de maat, dan laten zij zich vaak niet dan met grootenbsp;moeite naderen en moet men veel geduld oefenen. Blijktnbsp;alles vruchteloos, dan kan men nog wel eens slagen dooiden eigenaar het oor van het dier op de vroeger beschreven wijze te doen omdraaien. Bij het bepalen van dennbsp;ouderdom ondervindt men ook dikwijls veel moeilijkheden-dikwijls laten ze alleen den geleider toe, een vingernbsp;tusschen de lagen te brengen. Bleek het dier gevaarlijk,nbsp;door springen en slaan met de voorbeenen of door bijten, dannbsp;liet ik eenvoudig een touiv aan den rapa binden; een cavaleristnbsp;klom in een boom en fixeerde liet liooi�d van het jiaard doornbsp;het een weinig naar boven te halen, en, een weinig spelendenbsp;in den mond, was ik in de gelegenlieid den leeftijd tenbsp;bepalen.

Enkele gebreken trachten de verkoopers op de eene of andere wijze te verbergen, doch zij doen dit zoo onhandig,nbsp;dat een geoefend oog het dadelijk ziet. Zoo houden zij,nbsp;wanneer er aan een der ooren iets mankeert, dat oornbsp;steeds vast, juist alsof het paard erg lastig is. Hapertnbsp;er iets aan de oogen, dan staan zij altijd voor hetnbsp;zieke oog en weten zich tijdens het keuren van het jraardnbsp;z�� te draaien, dat het aan het onderzoek van den keurmeester onttrokken wordt. Plaatsen, waar- witte vlekken opnbsp;de huid voorkomen � het gevolg van vroegere wonden � smee-ren zij met eene zwarte stof in. Zoo kreeg ik een zwartnbsp;])aard te onderzoeken, dat blijkbaar aan den linker schoudernbsp;iets scheelde, aangezien de liaren hier en daar waren uitgevallen en �j) sommige plaatsen er witte voor in de plaatsnbsp;waren gekomen. Het dier werd afgewezen, doch een week

later werd dat zelfde paard weer op de monstorpla ats voorgcbraclit en ten verkoop aangeboden. Van nabij bekeken,nbsp;bleek de linker schouder mot een zwarte stof ingesmeerdnbsp;te zijn.

ItiiUartilielen zijn voor het welslagen van den aankoop op Somiba onmisbaar; onze voorraad was niet direct primanbsp;kwaliteit, zoodat do bevolking er niet bijzonder op gesteldnbsp;bleek. Wit Iceper itera tevibi) valt het meest in den smaak;nbsp;in tijd van gebrek kost een stuk soms een sovereignnbsp;{f 12.50). Het witte, roode en hlauwe Imtoen had mindernbsp;aftrek, zoodat hot beter is, daarvan niet te veel medenbsp;te nemen, liever wat moer keper. De hr al en (hada) bewezennbsp;ons veel dienst voor het opkoopen van gras, doch het verdientnbsp;aanbeveling, zo van verschillende kleuren te nemen, omdatnbsp;de Soomba�sche vrouwen, jonge meisjes en kinderen daarnbsp;bijzonder op gesteld zijn. Messen Ijcaliidi) werden meestal innbsp;ruil gegeven voor gras en djagoeng, doch hnipmessen van denbsp;soort, zooals de Eomonte-commissie in 1877 had meegebracht,nbsp;waren meer gewild. Belletjes, Idolcjes cii koperdraad vondennbsp;niet veel aftrek als ruilartikelen; lioofddoeken gt;teralentjo) ennbsp;sarongs [drenggi) daarentegen wel; ze waren voor ons vannbsp;zeer veel nut voor de betaling van sommige diensten, als:nbsp;grassiiijdon, paardenverpleging, nachtwaken enz. Artikelen,nbsp;welke wij niet bij ons hadden, doch waar bij het verkoopen dernbsp;paarden steeds naar word gevraagd, waren: Javaansclienbsp;baadjes {kalemh�s'', cr�p�-kruit, tabak en arak-, het bezit vannbsp;dit alles wordt door hen zoo op prijs gestold, dat het veelnbsp;goedkooper uitkomt zich van deze ruilmiddelen te bedienen,nbsp;dan hen in baar geld uit te betalen. Zoodra d� koopnbsp;was gesloten, werd het paard met het Soembasche halsternbsp;door de militairen overgenomen en het signalement opgenomen en ingeboekt. De paarden, op Waing-Apoe aangekocht, kregen een doorloopend remontenummer van hetnbsp;wapen, waarvoor zij bestemd waren, dat met de letter K. �nbsp;Kavalerie, A. � Artillerie, of R. -- Remonte-dopot op den rechter voorhoef werd gebrand. De remontepaarden te Melolonbsp;en Mendj�lie kregen hot volgnummer van aankoop metnbsp;teer op het kruis geschilderd benevens een genummerd plankje

107

om den hals; eerst te Waing-Apoe werden zo behoorlijk geregistreerd. De bostoinming van de remonton, d. w. z. bij welknbsp;wapen zij moesten worden ingedeeld, werd bepaald door denbsp;leden der Commissie op de hoofdplaats.

Te Waing-Apoe was op het teiTein van do gevangenis een ruime stal gebouwd, waarin de paarden in twee rijen metnbsp;de hoofden tegenover elkaar stonden. Ieder had een staanplaats, door middel van bamboe latierboomen van de anderenbsp;afgescheiden

Te AleJolo en Mendjili, waar geen stallen disponibel waren, Meerden op een lommerrijke plaats hier en daar eenigo palen innbsp;den grond geslagen, waaraan flinke bamboe�s werden bevestigd,nbsp;waaraan de dieren werden vastgemaakt. Ze stonden derhalvenbsp;steeds in de buitenlucht, dat hen al bijzonder weinig nadeelnbsp;berokkende. Bleken de staanplaatsen door urine of regen watnbsp;modderig, dan werd de grond met patjols weggchaald en zeezandnbsp;daarvoor in de plaats gebraclit, waardoor het mogelijk was denbsp;kandangs steeds zuiver te houden. Voor do verlichting dernbsp;stallen werden gewone stallantaarns gebruikt. Het aantal toe-gestane lantaarns was veel te weinig; dit werd evenwel gecompenseerd door, zooals reeds gezegd is, rond do kandangs vurennbsp;aan te leggen. De stalwachton hadden strenge orders, toe tenbsp;zien, of de jonge paarden, die in het begin door ongewoonte nognbsp;al onrustig bleken, soms ook met de voorbeenen over het hal-stertouw zaten. Vooral �s nachts [rodoeng) werd er flink doornbsp;Savoeneezen gewaakt {kedai) met het oog op de neiging dernbsp;Soemba�sclie bevolking tot paardendiefstal onder begunstigingnbsp;der duisternis. Dit nu kan te Melolo niet zoo gemakkelijk gebeuren, omdat de kandangs rond hethuis van den posthouder stonden, binnen een natuui�lij ken pager. Anders was zAks ie Mendjili,nbsp;waar de paarden in oka's op een berg-plateau waren opgcsteld,nbsp;buiten alle kampongs, zoodat bij donkere nachten de kans zeernbsp;schoon was. Om een en ander te voorkomen, werden �s nachts ojinbsp;verschillende punten vanhetterrOn groote vuren gtanoeloe epi) aangelegd, door gedroogd gras en de mest der paarden op hoopen tenbsp;verzamelen en in brand te steken, terwijl den geheelen nacht door

een gewapende Savoenees om de kandangs te patrouilloeren liep, die op bepaalde tijden werd afgelost. Nu en dan werd oen schotnbsp;gelost om te laten hooren, dat wij waakzaam waren, en de wachtnbsp;door mij op onbepaalde tijden geinspectcerd. Slechts eenmaalnbsp;is het voorgekomen, dat pogingen werden aangewend om eennbsp;paard weg te halen ; een paar kogels ' foeloeroe waren voldoendenbsp;om de dieven het hazenpad te doen kiezen.

Zooals in do instructie is aangegoven, werd door de zorg van de Intendance te Soeralmia voor de aangekochte rcmontonnbsp;medegegeven; 8000 KG. Gaba en eene gelijke hoeveelheidnbsp;zemelen (dedak'. Al dadelijk moest graanvoeder en zemelennbsp;verstrekt worden, eerst in geringe hoeveelheid, die later kon worden opgevoerd tot een maximum ration van 1,5 kilo gaba ennbsp;1,5 kilo zemelen. Eene gelijke hoeveelheid van deze beidenbsp;artikelen als van Soerabaia werd medegenomen, zou met de

De Commissie moest met opgave aan den Onder-Intcndantnbsp;te Macasser doen toekomen van het restant en van hetgeennbsp;in verband daarmede de volgende booten zouden moetennbsp;meevoeren voor de reis over zee. Voor het aankoopennbsp;van gras was f 500,� aan heele en halve guldens meegegeven. De jonge paarden kregen op den stal te Waing-Apoenbsp;niets dan gras, dat in overvloed op de velden rondnbsp;Waing-Apoe te vinden wasteen enkele maal werd ook jongenbsp;djagoeng verstrekt, benevens een katjang-soort [katjang kedelelinbsp;soija Jit�pida). Te Waing-Apoe werd het gras (roemba mapoe)nbsp;door de bevolking gesneden en in bossen ipai mapoe) geleverd.nbsp;Een onderofficier was belast met den aankoop, en betaaldenbsp;met geld of ruilartikelen, als: messen, kralen en hoofddoeken.nbsp;Later, toen de invloed van de Oostmoesson ( Wa^idoe) zich meernbsp;deed gevoelen en ook de Arabieren voor hunne paarden veelnbsp;gras noodig hadden, bleek de aanvoer dikwijls onvoldoende,nbsp;zoodat de militairen buiten de plaats gras moesten gaannbsp;snijden, dat door de droogte dikwerf meer op hooi geleeknbsp;[mapoe met�).

109

morgen kwamen verscheidene Savoencosclie en Soemba�sclie vrouwen hnnne bossen [pai mapoe) of ook jonge djagoeng-stelen (polar watar) en katjang kcdeleb verwisselennbsp;tegen eenige koralen, messen, belletjes (warang gering),nbsp;klokjes, boofddoekcn {tera lintjoe) of wel tegen een vaamnbsp;[depat) keper, door ben genoemd �louw ferw'; soms werdnbsp;door de grassnijders om een vaam rood [tera li'aha) ofnbsp;wit of blauw katoen {tera Icaamha) gevraagd. In de drogenbsp;maanden werd liet naar gelang van den aanvoer gemengdnbsp;met djagoeng of katjang; bet laatste werd evenwel nooit af-zpndei'lijk gevoederd. Met de voeding van gabab werd nietnbsp;direct begonnen, omdat ons gebleken was, dat do dieren dezenbsp;de eerste dagen hardnekkig weigerden te eten, iets watnbsp;volstrekt geen vreemd verschijnsel is, omdat zij nooit andernbsp;voedsel dan gras hadden gehad, derhalve gabab voor bennbsp;een onbekend voedingsmiddel was. Langzamerhand leerdennbsp;zij baar meer waardeeren, wat ook noodzakelijk bleek, wijlnbsp;zij eiken dag sterk in voedingstoestand aebteruitgingen,nbsp;tengevolge, van hunne zeer veranderde levenswijze. Om bennbsp;zooveel mogelijk o}) kracht te houden, werd gras a discretionnbsp;verstrekt; niet te veel te gelijk, docli dikwijls. Zemelennbsp;zijn in �t geheel niet verbruikt; bij een paar paarden werd daarmede een proef genomen, doch deze roerden zo niet aan;nbsp;buitendien waren de zemelen door gebrek aan een goede bergplaats al spoedig min of meer muf en zuur, zoodat het alsnbsp;voedsel voor ons doel van weinig waarde was.

Te Waing-Apoe werden de paarden gedeeltelijk uit staleminers, voor een deel uit groote watertonnen gedrenkt. In den begnnienbsp;schenen zij wat bang voor emmers te zijn, doch al spoedignbsp;waren zij ook daaraan gewoon. Te Melolo te Mendjili werden zenbsp;di'iemaal daags naar de rivier gebracht.

Voor paarden, aan vrije beweging gewoon, zou liet natuurlijk zeer nadeelig op de gezondheid inwerken, als men hen steedsnbsp;gevangen had gehouden. Te Waing-Apoe, Melolo en Mendjili

110

werden zij daarom twee malen daags een uur aan den watertrens afgestapt. Waren liet kalme dieren, dan nam ��nnbsp;man er twee voor zijn rekening, anders slechts een. Toch isnbsp;het te Waing-Apoe voorgekomen, dat een paard zich nit denbsp;handen van den geleider rukte en waarscliijnlijk is teruggeloopennbsp;naar de plaats van herkomst. Wijl het een Lewa-paard was,nbsp;werd den Radja hiervan kennis gegeven, met verzoek datnbsp;paard tegen eene belooning te willen laten opvangen. Of denbsp;Radja aan ons verzoek gevolg heeft gegeven, is zeer tenbsp;betwijfelen; althans van het paard hebben we nimmer meernbsp;iets gehoord.

Alle paarden werden eiken dag met een stroowisch flink gewreven en in den loop van den morgen op de hoofdplaatsnbsp;in zoo gebaad (isoe'', waar hun Imid met droog gras terdegenbsp;werd gewasschen. Dit geschiedde ook t(' Melolo in de rivier,nbsp;doch te Mendj�i, waar wel is waar aan den voet van hetnbsp;bergplateau een klein, stroomend beekje'is, was dat te gewaagd,nbsp;omdat een eenmaal losgerukt en weggeloopen paard als verloren kon worden beschouwd. Daarbij had ik ook weinignbsp;personeel voor dat werk; het schoonmaken bestond dus hiernbsp;in het tweemalen daags de huid wrijven met een stroowisch.nbsp;Enkele paarden waren in don beginne wtd wat bang voor hetnbsp;poetsen en daardoor lastig, doch met wat geduld en voorzichtigheid lieten zij dat ten laatste ook toe.

Het transport der remonten van Melolo en Mendjili naar de hoofdplaats geschiedde door militairen, met behulp vannbsp;Savoeneezen. In het belang der jonge dieren werd �s morgensnbsp;vroeg afgemarcheerd. De kalme paarden werden doornbsp;cavaleristen en Savoeneezen bereden, m�t of zonder deken,nbsp;terwijl ieder man bovendien nog een paard aan de hand nam.nbsp;De trajecten werden afwisselend in stap en in draf afgelegd ; hetnbsp;grootste gedeelte evenwel werd gestapt. Dit neemt niet weg,nbsp;dat het een geforceerde marsch voor remontepaarden was,nbsp;waardoor hun voedingstoestand er niet beter op werd.

Van Mendj�li naar Melolo was de afstand ruim 30 paal, langs den vroeger r�eds bescliroven weg, die met do noodigenbsp;rusten in 8 a 9 uren werd afgelegd. Nooit werden er veelnbsp;paarden te Mendj�i aangehouden; waren en bijv. 20 ingekocht,nbsp;dan werden deze onder geleide van een cavalerist naar Melolonbsp;gebracht, waar meer gelegenheid was om do dieren te stallen,nbsp;te vei-plogen en op te passen. Het transport kwam den volgendennbsp;dag weer terug, met vivres, terwijl het geld nog nu ei: dan doornbsp;Ama Loedjie werd overgebracht. Al oefende nu het afleggennbsp;van dit traject geen bepaald ongunstigen invloed op denbsp;jonge paarden uit, zeer nadeelig voor hen was de marschnbsp;van Melolo naar de hoofdplaats Waing-Apoe. Deze geschiedde volkomen op dezelfde wijze, doch nu onder geleidenbsp;van een der commissieleden. Tal van ingehuurde Savoeneezennbsp;en enkele cavaleristen brachten de paarden over; de eerstennbsp;kregen daarvoor f 2.50 daags uitbotaald. Do afraarsch had innbsp;den regel 's morgens om 5 uur ])Iaats; tegen 8 uur 's avondsnbsp;kwam men op de plaats aan (� 58 paal).

Deze tocht vermoeide de jonge dieren dermate, dat zij op het laatst ineegetrokken en voortgejaagd moesten rvor-den. Door en door uitgeput, weigerden do meeste Imnnbsp;voedsel gedurende de twee eerstvolgende dagen. Het isnbsp;wenschelijk, voor het afleggen van deztni afstand twee inarscli-'nbsp;dagen te nemen en oen naclitrust te liouden te Kadoemhoe. Ditnbsp;Was voor ons niet doenlijk, omdat er geen behoorlijke ruimtenbsp;was afgernsterd om de j)aarden daarbinnen veilig te kunmmnbsp;stallen, terwijl bovendien geen materialen te bekomen warennbsp;om zulk een nachtverblijf in orde te maken.

drinkwater. Wanneer er een eenvoudige afrastering was gemaakt van bamboe of ijzerdraad om eennbsp;primitieve pendoppo voor logies van officieren en manscliappen,nbsp;dan was dat ruim voldoende geweest; voor het geval er geen paarden zijn, kan een Savoenees met het opzicht over oen en andernbsp;belast worden, terwijl een dag voor het vertrek van l/e?o7o iemandnbsp;naar Kadoemhoe zou moeten worden vooruit gezonden omnbsp;daar onze komst voor te bereiden.

112

clieei�eii van Melolo op een meer gepast uur vastgesteld had kunnen worden, waardoor de paarden nog gelegenheid hadden hunnbsp;morgenration op te eten; kalm doorrijdendc, zou men dan tegennbsp;het warmste gedeelte van den dag te Kadoemhoe zijn. Op denbsp;zelfde wijze zou nok hot oindtraject kunnen worden afgelegd.nbsp;iJe remonten, welke bereden werden, hadden trenzen aan,nbsp;terwijl de aan de luind loopendo paarden alleen van eennbsp;halsband waren voorzien. Gedurende dem rit is het zaak nietnbsp;al te weinig rusttijden te geven en deze tevens te benutten,nbsp;zoo daarvoor de gelegenheid is, om de paarden te latennbsp;drinken.

Van eten is alleen in zoover sprake, dat de dieren de plaats, waar zij zijn vastgebonden, kunnen afgrazen; doch daar blijftnbsp;het ook bij.

Den dag na aankomst te Waing-Apoe werden de paarden op nieuw gemonsterd en hun signalememt vergeleken met den staat;nbsp;was dat in orde, dan werd hun het romontenummer op den hoetnbsp;gebrand.

Zooals het officieele voorschrift luidde, worden de remonte-paardon met do booten der Nederlandsch-Indisehe Stoomvaartmaatschappij in partijen naar Java verzonden.

Het embarkoment te Waing-Apioe leverde geen moeilijkheden op. De stoomer was zoo ver mogelijk de baai van Nanggamesfiinbsp;binnengeloopen en spande direct, na het anker te hebben latennbsp;vallen, een stevigen tros van boord naar den wal. Door eennbsp;der commissie-leden werd hot vlot (voor het in- en ontschepennbsp;van paarden en goederen), waarvan de ondcrdoelen op maatnbsp;gekapt on pasklaar van Mahassar waren meegegeven, innbsp;elkaar gezet, waarna het langs den tros naar en van boordnbsp;word getrokken, hierbij partij trekkende van het hoog getij,nbsp;omdat het schip dan dicht onder den wal kon komen. Denbsp;paarden, voorzien van watertrens, halsband en longe, liepennbsp;��n voor ��n langs een bamboe brug op het vlot, waarbij denbsp;lastige dieren, met behulp van een touw om de achterhand,nbsp;voortgedrongen werden. Om te voorkomen, dat zij van hetnbsp;vlot af sprongen, waren door de ijzeren beugels stevige touwen

IIB

geliaald. Op deze wijze konden telkens 8 a 10 paarden worden overgebracht. Was het geladen, zoo trokken eenigenbsp;cavaleristen het langs den tros naar boord, terwijl een paarnbsp;sloepen en tena�s in de oumiddellijke nabijheid bleven, voornbsp;het geval er hulp noodig was. Aan boord bevond zich eennbsp;goed vastgesjorde bamboe brug met leuningen voor de gemeenschap van bet vlot met het tiisscliendek, die, evenals een trap bijnbsp;de stoomschepen, met een katrol opgehaald en neergelaten kounbsp;worden. Deze wijze van embarkeeren voldeed zoo uitstekend onnbsp;liep zoo vlug van stapel, dat op ��n morgen alles aan boord was;nbsp;de paarden stonden op het boven- en middendek, in daartoenbsp;vervaardigde bamboe stallen. Het noodige drinkwater was;nbsp;te Makasser ingenomen, benevens gabah, zemelen (dedak/ ennbsp;hooi, berekend op een ration van 4 K.G. dedak. Zemelennbsp;lieten de dieren liggen. Hooi aten zij om voor de hand liggendenbsp;redenen met erge lange tanden, waarom door ons nog zooveelnbsp;gras als opgekocht kon worden werd m��gegeven. De voeder-tijden kwamen overeen mot die in het garnizoen. Het transpoj-tnbsp;werd overgebracht door een inlandsch onderofficier of korporaal,nbsp;benevens zooveel caveleristen als noodig werd geoordeeld.nbsp;Hiervoor werden allereerst die militairen aangewezen, wiernbsp;gezondheidstoestand van dien aard was, dat een langernbsp;verblijf op Soemba voor hen niet wcnschelijk werd geacht.nbsp;Aan boord werd de zindelijkheid zooveel mogelijk betracht;nbsp;zeewater was daartoe een machtig hulpmiddel. Tp Makassernbsp;werden de dieren verder in subsistentie opgenomen bij hetnbsp;detachement cavalerie, welks Commandant belast was met hetnbsp;toezicht bij het ontschepen en hef verzenden naar dcnbsp;respectievelijke garnizoenen Salatiga en Banjoe Biroe.

]\Iet het laatste transport, 80 paarden sterk, waaronder 30 voor het remonte-depot te I'oerabaia, retourneerden ook de Commissienbsp;en de overige manschappen met de goederen van het detachement.nbsp;De hout- en ijzerwerken van het vlot werden ter bewaringnbsp;overgegeven aan den Civiel gezaghebber te Waing-Apoe,nbsp;terwijl over de bamboe enz. door dien ambtenaar op de vooi'nbsp;den lande meest voordeelige wijze kon worden beschikt, en allenbsp;gereedschappen te Makasser ingeleverd en in verantwoordingnbsp;genomen werden.

114

Op grond van de ervaringen, op Soemba opgedaan, acht ik het niet overbodig, nog een en ander onder de aandachtnbsp;te brengen, dat wellicht iets kan bijdragen tot verzekering vannbsp;liet succ�s bij de uitvoering van een dergolijke opdracht, meernbsp;bepaaldelijk voor wat betreft de voorbereidende maatregelen.nbsp;M. i. is het noodzakelijk, om, v��r het vertrek van hetnbsp;detachement, een commissielid met enkele cavaleristen en eennbsp;paar genie-werklieden vooruit te zenden, ten eintle het logies voornbsp;de officieren en manschappen, stallen, grashok, magazijnen,nbsp;keuken, privaat, vlot en een overdekte monsterplaats in ordenbsp;te maken. Daardoor wordt niet alleen een massa tijd gewonnen,nbsp;maar, wijl de manschappen dadelijk behoorlijk onder dak zijn,nbsp;voorkomt men, dat zij in de eerste dagen aan het strandnbsp;buiten moeten slapen, �t geen, zooals gebleken is, voor velennbsp;zeer nadeelig op den gezondheidstoestand werkt. Zijn denbsp;magazijnen klaar, dan kunnen de goederen bij debarkementnbsp;direct daarheen worden overgebracht, en niet, zooals nn isnbsp;geschied, eerst naar een loods en later weer naar het kampement.

De veldtenten voldeden in geenen deele, eensdeels omdat het zeildoek zoo vergaan bleek te zijn, dat dit bij liet aanspannennbsp;onmiddellijk scheurde, anderdeels omdat zij veel te klein warennbsp;om de manschappen met hunne vrouwen en kinderen te herbergen.nbsp;Buitendien bleek het al spoedig, dat het voor de gezondheidnbsp;van het detachement uiterst nadeelig was om op den grondnbsp;te slapen, zoodat noodwendig in elke veldtent bamboe bal�-bal�s moesten worden geplaatst, waardoor de ruimte nog veelnbsp;kleiner werd. Overdag geplaagd door de hitte, lag mennbsp;�s nachts in dauw en nevel; regende het, dan werd mennbsp;doornat. Het beste zou, dunkt mij, zijn, eenvoudig een pasklaarnbsp;gemaakte bamboe loods met atap gedekt mede te geven. Eennbsp;dergelijke loods voor het opbergen der goederen ware medenbsp;zeer gewenscht, daar veel, wat nu door gebrekkige opschuringnbsp;bedorven is, gespaard had kunnen blijven.

Voor het afsluiten van terreinen, kandangs enz. is ijzerdraad met het oog op het transport te verkiezen boven bamboe,nbsp;omdat op Soemha geen koelies te krijgen zijn. Nu is het waar,nbsp;dat de paarden zich aan ijzerdraad kunnen verwonden, doch dienbsp;risico loopen zij ook, wanneer zij op stal een bamboe aan splinters

115

slaan. Te Melolo en Mendj�li, voor zoo voel geen gebruik kan worden gemaakt van natuurlijke paggers, zou, dunktnbsp;mij, ijzerdraad (geen gewapend) bet best voldoen. Het noemtnbsp;weinig ruimte in, en met behuljj van liet daarvoor in den regelnbsp;gebruikt wordende werktuig is liet spoedig en zonder veel moeitenbsp;te spannen. Dikwijls is bij de Commissie de vraag gerezen, of hetnbsp;niet beter ware geweest, aan enkele cavaleristen hun karabijn tenbsp;laten, om daarmede op wacht te trekken en geldtransporten tenbsp;begeleiden; ditmaal is het nu heel goed afgeloopen, hoogstnbsp;waarschijnlijk omdat de bevolking zeer vredelievend van aardnbsp;is, doch er zijn elementen op Soemba, zooals de Endehers, dienbsp;weinig te vertrouwen zijn. Wanneer deze gevaarlijke lieden,nbsp;getuige de meest door hen bedreven talrijke moordaanslagennbsp;rond en in Wamg-Apoe, een transpiort, waarmede dikwijlsnbsp;een aanzienlijke waarde vervoerd wordt, zouden willennbsp;bestelen, zou men zich misschien wel kunnen verdedigen,nbsp;maar bet eind zou zijn, geld en goederen verloren te zien gaannbsp;met nog enkele gewonden op den koop toe. Moest door mij geldnbsp;vervoerd worden, dan stelde het hoofd der Savoeneezen steedsnbsp;enkele gewapende menschen ter mijner dispositie, waardoornbsp;alles veilig �verkwam. Zooals te Mendjili werd geremonteerd,nbsp;bevond zich dikwijls 8 a 10 mille onder bescherming van mij ennbsp;drie ongewapende cavaleristen. Overbodig dus om op tenbsp;merken, dat het veel geruststellender geweest zou zijn, wanneernbsp;die manschappen behoorlijk van wapens voorzien waren geweest. Nu echter moesten eenige van trompladers voorzienenbsp;Savoeneezen voor de veiligheid van een en ander helpennbsp;zorgen. Het transport kon zonder noemenswaardige kostennbsp;geheel anders geregeld worden.

Al dadelijk zij opgemerkt, dat het aanbeveling verdient, den leden der Commissie hun dienstpaard met barnaebement tenbsp;doen meenemen.

Paarden Avorden zelden door Soembaneezen noch voor geld noch voor goede woorden aan vreemdelingen afgestaan, waaromnbsp;wij door het gemis van een rijpaard in de noodzakelijkheidnbsp;waren een remontepaai'd te berijden, wat niet in bet voordeelnbsp;der dieren is. Het stationneeren van een kruisboot te Wa�ng-Apoe, waarover geregeld beschikt kon worden om de goe-

pakzadels zijn niet benut kunnen worden, omdat er geen draagvee te krijgen was. De jonge paarden kon men moeilijknbsp;daarvoor in de plaats stellen; zij liadden nooit leeren dragen,nbsp;en zoo men hen dwong, zwaar bepakt lange en moeilijke trajectennbsp;af te leggen, zouden zij daardoor al te veel lijden. Derhalvenbsp;zouden een paar muildieren van het detachement te Makasaer,nbsp;vooral op het traject Melolo � MendjiU, voor het overbrengennbsp;van geld en goederen uitstekende diensten hebben kunnennbsp;bewijzen, voor welk doel nu een prauw of wel paardennbsp;ingehuurd moesten worden, welke echter sleelits kleine lastennbsp;konden dragen.

Aan boord was voor niet minder dan voor o '/.j maand vivres en fourages voor het detachement en de paarden. Er kannbsp;niet genoeg op worden aangedrougen om slechts een voorraadnbsp;voor l'-'^ maand mede te geven en dan met de boot vannbsp;Makasser, die iedere maand Waing-Apoe aandoet, telkens hetnbsp;benoodigde door den Onder-Intendant te doen aanvullen. Bijnbsp;gebrek aan een magazijn om die goederen op te slaan, moe.stnbsp;toch de' Commissie zorgen voor de opbewaring van 5000 KG.nbsp;rijst, 3000 KG. gaba en 3000 KG. zemelen fdit laatste konnbsp;geheel gemist woi�den en de helft van �t overige ware voldoendenbsp;geweest). Wat de commissie-leden zelve aangaat, in hun eigennbsp;belang acht ik het aan te bevelen, v��r hun vertrek op Java geennbsp;groote uitgaven te doen voor vivres en dranken; veel van hetgeennbsp;wij iidvochten bleek van inf�rieure qualiteit. De beste plaats,nbsp;om zich voor ruim een maand te voorzien, is Makasser;nbsp;daar vindt men gelegenheid, regelingen met tokohouders ennbsp;gezagvoerders der stoomschepen te treffen. Een enkele wenknbsp;ten opzichte van de garderobe is hier zeker niet misplaatst.nbsp;Meji handelt verstandig door niet te veel bovenkleeren mee tenbsp;nemen; een paar flinke sergepakken, goede schoenen, een prac-

117

De kleeding moet, ora zich gemakkelijk te kunnen bewegen zijn zooals die te velde is. Het is mij gebleken, dat het aanbeveling verdient zieb te voorzien van een bultzak, eennbsp;klamboe en desnoods van een bamboe bal�-bal�, omdat mennbsp;niet altijd op plaatsen komt, waar een goede, zindelijkenbsp;slaapgelegenheid te vinden is.

Het is een algemeen erkende waarheid, dat het Sandel-icoodras in de laatste jarcn meer en meer achteruit gaat^ talrijk zijn de geschriften, waarin op de wenschelijkheid vannbsp;de tusschenkomst der Regeering wordt gewezen, wil men hetnbsp;ras voor algeheelen ondergang behoeden.

Langs welken weg kan men hierin geleidelijk, verbetering In�engeii? Ziedaar een vraag, waarop het antwoord van zeernbsp;veel nut is. Het is bekend, dat, niettegenstaande de remonteprijsnbsp;hoe langer zoo hooger is geworden, niet dan met de grootstenbsp;moeite in de behoefte aan troepenpaarden kan worden voorzien.nbsp;Tot v��r 1855 waren de prijzen, welke men op de paarden-venduti�n besteedde, per ]gt;aard:

later werden ze verhoogd resp. tot /�ISO.�, /�165.�en flAO.�. Weldra bleek ook deze prijs niet meer voldoende, zoodat hijnbsp;gebracht werd op f 260.� voor Batavia on Semarang en /'220.�nbsp;voor Soerahaia. Thans is deze voor alle plaatsen vastgesteldnbsp;op f 260.� en voor 3-jarige paarden, bestemd voor hetnbsp;renionte-depot, op f 180.�.

Ook heeft men in het belang der remonteering van het verblijf van den heer de Korte (oud kon. officier), Civiel-g('zagliebber op Soemha, gebruik gemaakt.

Verder is door de Regeering een contract gesloten met de firma Soesman amp; Co., handelaren te Semarawp, waarbij is bepaald,nbsp;dat alle paarden van 2'/., �7 jaar, welke door een militairenbsp;commissie worden goedgekeurd, moeten geleverd worden tegennbsp;een bedrag van � 260.�.

treffen van alle zooeven genoemde maatregelen, laten de pas aangekochte dieren tegenwoordig veel te wenschen over ennbsp;zijn zeer inf�rieur aan die van vroegere jaren. Meii zie innbsp;deze bewering geen overdreven voorstelling van den toestand;nbsp;allen, die de bereden wapens van naderbij kennen, zullen lietnbsp;bovenstaande beamen. Juist omdat de remonten zooveel tenbsp;wenschen overlaten, is door het Legerbestuur in 1891 een onderzoek ingesteld naar de waarde van \\amp;i Australische paardnbsp;troepenpaard, waarmee dus erkend wordt, dat de slagvaardigheid van de cavalerie en van de bereden artillerie door dennbsp;achteruitgang van het paardenras zeer is verminderd ,¹). Of denbsp;zooeven vermelde wijze van remontcering op/Soemlia vi�uchtennbsp;zal afwerpen en of voor die lage prijzen het leger voorziennbsp;zal worden van degelijke paarden, zal men eerst dan kunnennbsp;beoordeelen, als de aanvoer wat ruimer is geworden. Doornbsp;de Regeering zijn, door het oprichten van stoeterijen eii doornbsp;het verleen�n van finantieelen steun aan particuliere ondernemingen, wel pogingen in het werk gesteld om het paardenrasnbsp;te verbeteren, doch zonder ��nig succes, ten gevolge waarvannbsp;men later huiverig is geworden om daarvoor opnieuw geldennbsp;toe te staan.

De redenen van de degeneratie der Sandelwoods zijn op de pagina�s 85, 86 en 87 van dit opstel voldoende ontvouwd. Het isnbsp;nu alleen de vraag, tot welke middelen de Regeering haar toevluchtnbsp;zou kunnen nemen om daarin langzamerhand, zonder grootenbsp;geldelijke offers, eene verandering ten goede te brengen; sommigennbsp;stellen zich nog altijd veel voor van verbetering van het paardenrasnbsp;op Java, doch dit heeft al zooveel in degelijkheid en bruikbaarheid verloren, dat noch stoeterijen noch veredeling met buiten-landsche of overwalsche rassen eenig effect kan sorteeren. Opnbsp;particulier initiatief worden hier en daar nog pogingen aangewend om goede paarden te fokken; echter het zal de vraag zijnnbsp;of daarme� in het jaarlijksch benoodigd aantal remonten voorziennbsp;kan worden. Van alle aangegeven middelen om verbetering innbsp;dien toestand te brengen is het veredelings-proces in eigen ras hetnbsp;meest aan te bevelen. Sommigen willen een anderen kant uit ennbsp;meenen, dat het doel eerder bereikt zal worden door croiseering

119

met een ander ras. Om geen inf�rieure producten te krijgen, moet liet paard, waarmede men wensclit te verbeteren, beternbsp;aan gestelde voorwaarden voldoen dan liet bestaande. Denbsp;dieren mogen zoo min mogelijk van elkaar verschillen-, loopennbsp;de eigenschappen van beide te veel uiteen, dan krijgt mennbsp;kruisiugs-producten, waarvan het eene gedeelte van het lichaamnbsp;niet bij het andere past. Men moet zich dus steeds op veelnbsp;teleurstellingen prepareeren, zoodat het ideaal dan toch zekernbsp;langzaam zal worden bereikt. Het is hier de groote moeilijkheid, welk standaardpaard men als veredelaar moet aannemen,nbsp;vooral omdat men hier rekenschap moet houden met denfokregel,nbsp;dat verbeteren met een groot ras per se nadeelig is ; men krijgtnbsp;een kruisingsproduct, dat zeker niet de gewenschte eigenschappennbsp;wat betreft harmonischen bouw on gebruikwaarde kan bezitten.

De verwantschapsteelt in twee, hoogstens drie generaties, mits men hooge eischen stelt aan den hengst en aan de merrie,nbsp;kan het ras wel tot conformiteit brengen. De incestteelt bijnbsp;volkomen normale dieren en niet te lang voortgezet, zou lietnbsp;iSandelwoodtype nog kunnen redden. De dieren moeten daarom volkomen normaal zijn, wijl bestaande gebreken zichnbsp;bij den afstammeling veel sterker zullen openbaren. Doornbsp;een doelmatig fokken kan het Sandelwoodtype niet alleennbsp;behouden blijven, maar de waarde er van aanzienlijk verhoogdnbsp;worden. Bij de Soembaneezen ontbreekt ten eonenmale bekwaamheid en doorzicht, noodig voor de veredeling van hetnbsp;paard. De richting, waarin zij moeten fokken, moet hunnbsp;herhaaldelijk worden voorgeliouden. De Soembanees, met alnbsp;zijn goede � en kwade � eigenschappen, is wellicht toch vatbaarnbsp;voor meerdere ontwikkeling in dezen zin. Het verdient mijnsnbsp;inziens alle aanbeveling, een deskundige, bij voorkeur eennbsp;militair paardenarta, op dat eiland te plaatsen, die, behalvenbsp;Ix'last met de remonteering voor het leger, een nauwkeurigenbsp;roorhereidende rtudie maakt van den toestand van den paarden-stapel aldaar. Daarvoor is de studie van de taal een noodzakelijke vereisehte, terwijl door aanraking met de bevolking kannbsp;worden nagegaan of zij vatbaar is voor de eenvoudigste begrijipennbsp;der fokkerij. De individueele pogingen van dien deskundigenbsp;zullen in den beginne veel te kampen hebben met onkunde van het

120

volk, doch het is, dunkt mij, aan te nemen, dat de Soembanees weldra het lofFelijk streven van de Eegeering zal lecren inzien.nbsp;Tevens mag niet over het hoofd gezien worden, dat oen geheelnbsp;afdoende verbetering van het ras alleen te verwachten isnbsp;van een consequent, gedurende meerdere geslachten voortgezette fokkerij in dezelfde richting en naar een bepaalde,nbsp;van te voren wel overdachte methode. Een cardinaal punt innbsp;deze is, of door voortdurende aanraking met de bevolking beterenbsp;begrippen omtrent het fokken ingang zullen vinden; voorwaarnbsp;een moeilijke taak, die heel veel tijd vereischt, maar, indieu zijnbsp;met tact en overleg wordt aangevat, ten slotte gunstige resultatennbsp;moet afwerpen. Mijn conclusie is dus, dat croiseering van denbsp;Sandelwoods met een ander ras geheel overbodig is; er zijnnbsp;nog deugdzame exemplaren genoeg om door veredeling in eigennbsp;boezem te scheppen een uitstekend, voor alle doeleindennbsp;bruikbaar ras. Verder zou de Eegeering, wanneer zijnbsp;tot dezen maatregel besloot, den uitvoer van paardennbsp;eenige maanden van het jaar moeten verbieden. (¹j Het gaatnbsp;niet aan, dat op een betrekkelijk kleinen paardenstapelnbsp;elk jaar plm. 1500 jonge hengsten worden weggeliaald;nbsp;dit alleen is voldoende om het Sandelwoodtype in een nietnbsp;ver afgelegen tijd te doen reduceeren tot een ellendig klein,nbsp;onbruikbaar paardje, zooals op Java de weleer zoo gerenommeerde Kedoe- (Margowatie-), de Singosari- en de Koenmgan-paarden. In de tijden, dat de uitvoer is toegestaan, dientnbsp;daarop eene strenge controle te worden uitgeoefend, vooral opnbsp;de handelingen van de Arabische paardenhandelaars vannbsp;Java, die daar het hoogste woord voeren en sedert al dennbsp;tijd, dat zij daar paarden koopen, bet meest hebben bijgedragennbsp;om het ras te ru�neer en.

Moge in deze ontwikkeling mijner denkbeelden de Eegeering aanleiding vinden in het belang van de leger-remon-teering nogmaals pogingen in het werk te stellen, het Sandel-woodtype uit zijn verval te redden; zware geldelijke offersnbsp;zijn daaraan zeker niet verbonden.

Ten slotte volgen hier eenige Soemba�sche woorden en uitdrukkingen, alfabetisch gerangschikt, die bij een verblijf op het

124

128

129

13�

131

136

TELWOORD EBT.

139

Knkcle Soembaneesche spreekwijKcn.

140

141

TABAKSAMAUROSE.

In het �I)eutselie Medic. Woclienschrift� (nn. 43 van 1894 komt eene mededeeling voor over Tabaksamaurose door Tii.nbsp;II�SEMAX in Gottingen.

In de �Australasian� van 4�. Juli 1895, zegt hij, wordt melding gemaakt van eene epizo�tisch lieenschende blindheidnbsp;bij paarden, die verbreid is over het uitgestrekt gebied vannbsp;Ah Zuid-Walei^, hetwelk door de DarUngrivier wordt doorsneden.

De ziekte gaat niet gepaard met acute ontstekingsver-schijnselen en wordt alleen waargenomen in voornoemde streek, terwijl ze ook aan den bovenloop van deze rivier sindsnbsp;meerdere jaren bekend is.

Eerst sints de laatste twee a drie jaren heeft zij zich in zuidelijke richting nitgebreid, ten gevolge waarvan zij thans op zoo�n groote schaal voorkomt, dat de jtaardenteelt in die strekennbsp;er ze(!r ernstig door wordt bedreigd. Op enkele plaatsen innbsp;de districten Wilcavla en WentJiorth zijn 25 % van allenbsp;paarden volmaakt blind en andere bijna blind, met meer ofnbsp;minder uitgebreide geziehtsstoornissen. In Maart 1894 werden,nbsp;op initiatief van Dr. Park, in Brohenh�l, die het gcheelenbsp;gebied, waar de ziekte lieerschte, doorreisd had, twee typischenbsp;gevallen /'merrie mi ruin) opgezonden naar de veeartsenijschool te Melhoimie, ten einde de oorzaak van het lijden opnbsp;te sporen.

Van beide dieren, overigens volkomen gezond, was het eene volmaakt blind, terwijl het andere alleen des daags nog vooi�-werpen kon onderscheiden, dlt;!S nachts echter evenmin ietsnbsp;zag (hemeralopie).

Bij onderzoek bleken geen structuurveranderingen van de oogen aanwezig te zijn; ;dleen de reactie van de iris bij sterknbsp;invallend licht toonde zich zeer traag; verder was alles normaal. Niettegenstaande beide paarden, zooals gezegd, klinischnbsp;volmaakt gezond waren � zooals hieruit mag blijken, dat zij in

16 dagen tijds zeshonderd Engelsclie mijlen hadden afgelegd � trof men bij de lijkopening uitgebreide veranderingen aan innbsp;ruggemerg en zenuwen.

Voor zoover de tegenwoordige waarneming strekt, kenmerkt zieh de ziekte dcor een progressief karakter; gevallen vannbsp;genezing langs physiatrischen weg, of door eene behandeling,nbsp;deden zich niet voor.

Het eerste verschijnsel, dat men waarneemt, is, dat de dieren geen voorwerpen in het donker kunnen onderscheiden,nbsp;waarop het na zes maanden tot twee jaren tot totale blindheidnbsp;komt.

Worden zij, die aan partieele blindheid lijden, uit het district naar een' andere plaats overgebracht, zoo blijkt het procesnbsp;stationair; beterschap treedt niet in; komen zij later weer in hetnbsp;district terug, zoo treedt opnieuw het progressief karakternbsp;voor den dag.

Met betrekking tot de aetiologie worden verschillende meeningen voorgestaan; het laat zich evenwel aanzien, dat denbsp;oplossing deze zal zijn, dat men hier te doen heeft met eennbsp;chron. alcolo�d-vergiftiging, veroorzaakt door een bepaald gewas.

De plant, die in dezen door de meeste waarnemers werd verdacht, bleek, volgens de onderzoekingen van den botanicusnbsp;Fkrd. vos M�ller, in Melbourne, te zijn de Australischenbsp;tabak: ,,Nicotiana Suaveolens�', waarvan het uitbotten op denbsp;overstroomde weiden steeds voorafging aan het optreden dernbsp;epizootic. Onderzoekingen op het door Dr. Morgan in Wentworihnbsp;geleverde materiaal hebben voorloopig geleid tot de wetenschap, dat er geen onderscheid bestaat in de acute toxisclienbsp;werking van ,,Nicotiana Suaveolens� en �Nicotiana Taba-cum�, daar de vergiftigingsverschijnselen volkomen overeenkwamen met die, welke voor den dag treden na de toedieningnbsp;van een gewoon tabaksafkooksel, of van een sub-cutane injectienbsp;van nicotine; kleine doses verooi'zaken Nausea en Tremor;nbsp;groote, volledige paralyse en den dood. De reeds genoemde haltnbsp;blinde ruin stierf binnen drie uren na het ingeven van eennbsp;at kooksel van vier pond der bladeren van de Nicotiana Suaveolens,nbsp;onder de karakteristeke symptomen van nicotine-vergiftiging;nbsp;terwijl men in de pathologische veranderingen op het cadaver geen

145

verschillen vond met die, welke bij tabaksvergiftiging worden aangetroffen. Onderzoekingen van �Kirklmid� bewezen de aanwezigheid van een alcolo�d, waarvan echter de identiteit metnbsp;nicotine nog aan te toonen is.

Wat aangaat het wezen van de bedoelde aandoening, men vindt, zooals blijkt �n uit macroscopisch �n uit microscopischnbsp;onderzoek, een degeneratie van de nervus opticus; de opticinbsp;\'an beide paarden vertoonden hier en daar voelbare insnoeringen,nbsp;en over hun geheele beloop abnorme ongelijkheid in omvang.

Volgens de mededeelingen van Feed. VON Muller komt ook in de zuidelijke streken van West-Australi� bij paarden eennbsp;epizo�tisch optreden der blindheid voor, die men daar opnbsp;rekening brengt van een plant, behoorende tot de monokotyle-donen, de zoogenaamde graslelie.

In Nieuw Zuid- Wales wordt deze niet aangetroffen, en is zij dus daar als aetiologisch moment uitgesloten. Daar het resultaat van de Melbourne'sche onderzoekingen in extenso zijnnbsp;opgezonden aan de Regeering van Nieuw Zuid-Wales, zal denbsp;mogelijkheid worden overwogen, in hoeverre het doenlijk is,nbsp;die gevaarlijke plant uit te roeien; terwijl het dan later nognbsp;zal moeten blijken, of de epizo�tie zal ophouden.

DRESSUUR VAN ZEBRA�S.

Daar de zebra zieli uiterst nioeielijk of in t geheel niet aan den wil van den nionscli onderwerpt, acht de redactie hetnbsp;der vermelding waardig, uit het tijdschrift �La Nature� eenenbsp;mededeeling van P. AIegnin over te nemen, waaruit de lezei-kan ontwaren op welke wijze deze dieren het best en het zekerstnbsp;zijn te dresseeren.

Zooals de schrijver terecht opmerkt, zijn er drie verschillende soorten van zebra�s, die lioofdzakelijk van elkaar zijn te onderscheiden door hun kleur en karakter.

aangaat, zegt Breum, zij honden liet midden tussehen oen paard en een ezel. Ze vcu�toonen imn kort gedrongen lichaam, metnbsp;sterken hals, en een hoofd, dat �n op dat van het paard �nnbsp;op dat van den ezel gelijkt; terwijl de ooren zeer lang ennbsp;breed zijn, zijn de rechtopstaande manen minder dik dan dienbsp;van het paai'd. De staart is aan de punt behaard.

Alle soorten dragen bet kenmerk van een grof gestreejite robe. De eigenlijk gezegde zebra (luppotigris zebra') is overnbsp;het geheele lichaam gestrei'pt, de ledematen mede daarondernbsp;gerekend. Hij leeft in de bei�gen van Zuid- en Weut-AfriLanbsp;van af de Kaap, tot Ahyusmie.

De �Dauw� of zebra van Bui�chell (Hippotigris Burchclli) vertoont alleen de strepen aan hoofd en romp, terwijl de beenennbsp;uitsluitend wit van kleur zijn. Hij bewoont de vlakten vannbsp;Zuid-Afrika en wordt aangetroffeii in de steppen, gelegennbsp;tussehen den equator en de lOo of 12^ graad noorder-breedte.

De Quagga (Hippotigris Quaggal is het minst gestreept; kruis, dijen, buik en ledematen zijn gelijk van kleur. Dezenbsp;soort nadert het meest tot het paai�d. Hij liewoont de vlaktennbsp;van Zuid-Afrika on strekt zich niet zoover noordelijk uit als denbsp;�Dauw.� De eigenlijke zebra toont het moeilijkste karakter ennbsp;heeft lang voor ontembaar te boek gestaan. Echter het�Museum

147

de Parisquot; is in het bezit quot;evreest van een wijfje (merrie), dat, jon^ i^evangen, had toebclioord aan den Gouverneur van de Kaapnbsp;en dat zeer volgzaam was, zicli liet benaderen, geleiden ennbsp;bestijgen. Volgens Brehm laat zicdi de Q,uagga het geinakkelijkstnbsp;bedwiiigen, en ziet men ze dikwijls aan de Kaap te gelijk metnbsp;andere wagenpaarden loo])en, terwijl de shorif Parkins innbsp;Engeland er een ]gt;aar in bezit had, dat men voor een kleinnbsp;rijtuig kon spannen; evenwel maakt G. C�viER melding vannbsp;een Q.uagga, die het eigendom was van het mnsenm en dienbsp;wild en ontembaar was gebleven.

Ook de �Dauw'' is geinakkelijk onder den wil te brengen, en vooral dic', welke op jeugdigen hieftijd zijn gevangen,nbsp;laten zich zonder bezwaren dresseere.n. Wanneer men vannbsp;gedresseerde zebra's s])reekt, bedoelt men in den regelnbsp;deze soort.

Dezelfde middehni, die gebruikt worden voor de africhting der ]iaarden, vinden ook hare toepassing voor die der zebra'snbsp;en de ondervinding, ojigedaan in den �Jardin d�Acclimatation�,nbsp;he('ft bewezen, dat nuai mot zaehtc' hulpmiddelen veel verdernbsp;komt dan met geweld. Dit is vooral biiwezen door Blr. Saint-^ VE.s i\lENAiil), destijds onderdireeteui' van voornoemde inrichting. ilen begon liet eerst, te trachten het vertrouwen tenbsp;winnen, door hen te verzorgen evenals andere paarden, onnbsp;niet als de beesten in een dierentuin, die men eenvoudig voedselnbsp;voorwerpt, zonder meer. Met zeer veel moeite deed men zenbsp;een halsband aan, waarna ze in de stallen naast elkaar werdennbsp;vastgezet, gescheiden door eenvoudige tusschenschotten.

Vervolgens kwam men op lu't idee, iiaarden tusschen hen in te plaatsen, mi dank zij de neiging van nabootsen, dienbsp;aan alle dieren van het paardengeslacht eigen is, slaagde,nbsp;men er in hen te verzorgen lt;)]) dezelfde wijze als denbsp;paarden, zonder dat hierdoor verzet werd uitgelokt, en hetnbsp;is, zooals Mr. Menard zegt, aan geen twijfel onderhevig, datnbsp;een tei- nauwernood getemd dier vertrouwen gaat stellen innbsp;den mensch, zoodra liet opmerkt, dat zijn buurman geen kwaadnbsp;geschiedt. Oji deze wijze werden de dieren met den dagnbsp;makker, terwijl ze zeer bedaard bleven bij het gewone toiletnbsp;maken. Eenmaal zoover, liet men ze nu en 'dan los op een

omheind grasveld, waarbij bleek, dat ze spoedig den weg naar den stal en hunne respectievelijke staanplaatsen wisten te vinden.

Gedurende 5 maanden deed men verder niets. Schijnbaar . vorderde men zeer langzaam, maar in werkelijkheid, zegt Mr.nbsp;Menard, waren wij, die den dagelijkschen vooruitgang kondennbsp;waarnemen, zeer tevreden; ook bleek ons, dat nten niet moetnbsp;beginnen met optuigen, alvonms ze volledig handelbaar zijnnbsp;geworden, terwijl, wanneer dit i'esultaat eenmaal is verkregen,nbsp;iedere �Dauw� zich zeer gemakkelijk tot de dressuur leent.nbsp;Zachtheid en geduld waren machtige middelen, hardlieid ennbsp;ruw geweld daarentegen werkten niets uit.

Zes maanden nadat de �Dauws�' aangekomen waren kon men een begin maken met optuigen enz., waarvoor men de wijfjes hadnbsp;uitgezocht � Manette en Marianne �, die zeer volgzaamnbsp;schenen. Reeds in den stal had men ze aan het harnachementnbsp;gewend, waarbij ze zich in den aanvang door springen, bijtennbsp;enz. wel hadden verzet, maar spoedig had men, dank zij denbsp;nabijheid (buurtschap) van de paarden, de bezwaren overwonnen.

Eenmaal aan het tuig gewoon, liet men ze daarmee ��n voor ��n een wandeling door den tuin maken, waarbij het eigenaardig feit viel op te merken, dat, niettegenstaande twee mannennbsp;de dieren ter nauwernood bij de longe konden houden, hunnbsp;ojipasser daarentegen alles met hen kon doen, ze o. a. voornbsp;zich uit en naast elkaar liet loojien, hen zelfs de werkingnbsp;van het gebit liet voelen, enz.

Of dezelfde regelmatige wijze ging men nu verder met de africhting voort en werden ze met de noodige behoedzaamheid voor een lichte break gesp' g een proef, die nietnbsp;dadelijk zoo gemakkelijk slaagde; echter door steeds dezelfdenbsp;2 of 3 helpers te bezigen kwam men ook hierin de moeilijkheden te boven. Aanvankelijk reed men eenige malen dennbsp;tuin rond, vervolgens kwam liet �Bois de Boulogne� aan denbsp;beurt, tot men zie ten slotte ongestraft in de straten vannbsp;Parijs kon wagen, midden tusschen do andere rijtuigen,nbsp;omnibussen enz. Na eenige verscheidene oefeningen in stapnbsp;ging men over tot den draf en na drie maanden dressuurnbsp;kon men met hen in draf rijden van af den bedoelden tuinnbsp;naar de �Plac� de la Concorde�.

149

Altijd op dezelfde wijze voortgaaiide, rekenden we eenige maanden daarna d zebra's onder onze beste dieren, die zichnbsp;\'oor het verrieliten van alle werkzaamheden in don �Jai'dinnbsp;d'Aeelimatation'� uitstekend leenden, Avaarondej' ook het sle])ennbsp;van zware lasten: eehter zij moesten steeds door dezelfdenbsp;kalme en geduldige menschen Nvorden geleid en opgepast.

Ook gelukte het betrekkelijk ze(gt;r getnakkelijk, ze met beliulp van een noodstal te doen beslaan.

Alzoo, men kan thans gerust beweren, dat men zebra�.s tamelijk gemakkelijk kan dresseeren; men kan ze optuigen,nbsp;met twee�n en drie�n laten loo})en, enz., maar men moetnbsp;er bij weten, dat men slechts langs ��n weg tot dit resultaatnbsp;komt, zooals on.s juist, toen wij nog met de dressuur bezignbsp;waren, op overtuigende wijze bleek.

Een zeer bekwaam pikeur, Hl. (\, kwam nl. den heer Geoffku iSaint-H�laire voorstellen, om drie zebra's bij zich te nemen,nbsp;bewerende, dat hij wel in staat zou zijn, ze te doen optuigennbsp;en afriehten Zijne ju'ojjostitie werd aangenomen en werdennbsp;hem op 5 Januari IHTd de d zebra's �Liu�;quot;, �Pasth�eequot; ennbsp;�Leopold� toevertrouwd. Den dag, waarop liij, met de dierennbsp;voor een break gespannen, in geregelden draf van den ,�Jardinnbsp;d�Aeelimatation quot; naar de �Plaee de la Concorde quot; en terug zounbsp;rijden, zonder eenig obstacle, zou men hem een zekere somnbsp;uitkeeren. Maar � het is niet noodig geweest, hem de premienbsp;te betalen; tegenover de hulpmiddelen, dit; wij gebruiktennbsp;(zachtheid, enz.', stehle hij hardheid en ruw gctweld. M. G.nbsp;had drie �Dauws quot; in zeer goeden toestand overgenomeji,nbsp;goed gevoed, wihL -isQnvolkomeu getemd; ten einde hennbsp;onmiddellijk in dressuur te kunnen brengen, moest hij zoonbsp;gezegd met hen rvorstelen; in plaats van er naar te strevennbsp;hun verti�ouwen te winnen, boezemde hij vrees in, terwijl hijnbsp;ook zijn toevlucht nam tot de toepassing van de hongerkuur;nbsp;naarmate de bezwaren grooter weiahu], v h'd ook de behandelingnbsp;ruwer; ze werden liard toegesproken en de zwmep werd daarbijnbsp;niet gespaard.

liet eind, na vier en een halve maand, was dan ook, dat hij slechts een zeer twijfelachtig resultaat had verkregen.nbsp;Na getracht te hebben om twee van de �Dauws� voor een break

150

te spannen, zag liij er van af, zijn premie te verdienen, en bracht Iiij de diei�en vermagerd, nitgeput torng, zonder datnbsp;ze vooreerst gebruikt konden worden; een van hen had 8nbsp;maanden noodig om weer in zijn vroegei�en voedingstoestandnbsp;te geraken.

Iloe hot ook zij, j\L C. had getoond in hoeverre de nienscli in staat is, den �Dauw� onder zijn invloed te krijgen; hij had zenbsp;meer bedwongen dan getemd, maar liet is niet minder waar,nbsp;dat hij er ons na vier dagen ��n toonen kon, die voor eennbsp;licht rijtuig liep.

Men moet niet vergeten, zegt Mr. Mesari), dat in dei�gelijke gevallen de invloed ophoudt met den man, van wien ze isnbsp;uitgegaan, want toen de dieren in bedoelden tuin terugkeerden,nbsp;was er eenigen tijd voor noodig, om ze opnieuw vertrouwd tenbsp;maken met hun ojipassers.

Wij besliriten alzoo met de meening te vei�kondigen, dat de grondslag voor de dressuur van wilde dieren, evenalsnbsp;voor onze huisdieren, is zachtheid, gejiaard aan een buitengewoon geduld, terwijl flinkheid niet uitgesloten blijft.

PERSONALIA.

Bij Gouvenienipnts Besluit is clc stand])laats Soekaboemie voor clen veearts in de rreanger-EegentifChappen overgebraclitnbsp;naar Bandoeng, in verband waarmee de Gouvernements-Veearts D. IIuhene'J' daarheen is overgeplaatst.

Aan den jiaardenarts 2e klasse .T. van de Velde (N. L. Ged). om voor of ojt 12 ]\[aart 1895 naar Nederland terugnbsp;te keeren. (Gouverncments Besluit 26 Januari 189.5, No. 20 .

\�an Salatiga naar Atjeh de jiaardenarts 2e klasse A. J. Tko.mp de Haas. (Dispositie Departement van Gorlog Ienbsp;afdeeling 6 Februri 1895, No. 80).

ERRATA.

Door toevallige omstandigheden is de naam van den heer .1. M. VAN DER jMeer, 2e Luitenant der Artillerie te Lombok,nbsp;niet opgenomen onder de inteekenaren.

SEPTICAEMIA H A E M O R R H A G IC A.

In de maand Augustus 1894 deed zicli in �t district Tjiha-roessa (afdeeling Buitenzorg) eene veeziekte voor, die naar liet schijnt op de veehoudende bevolking niet dien indruk maaktenbsp;welke wel gewenscht was.

Toen evenwel circa 70 dieren waren gecreveerd, werd een ondei�zoek noodig geoordeeld en ingesteld, welk onderzoek geennbsp;resultaat opleverde, in zooverre dat geen diagnose gesteld konnbsp;worden bij gebrek aan meerdere ziekte of recente sterfgevallen;nbsp;althans volgens verklaring der veehouders en Inlandsche hoofdennbsp;was de ziekte geweken. Een onderzoek omtrent de juistheidnbsp;dezer mededeeling werd niet gedaan, wijl dit toch zonder succesnbsp;zou geweest zijn.

Volgens de bewering der eigenaars waren alle dieren lijdende geweest aan eene buikziekte met symptomen van tympanitisnbsp;en geheel ophouden der urineloozing eii defaecatie, terwijlnbsp;somtijds eene hevige diarrhee ontstond waarbij de faeces zichnbsp;zeer donker gekleurd toonden.

Alhoewel enkele personen spraken van stoffen geheel overeenkomende met agar-agar, die in �t lichaam der (geslachte) dieren waren aangetroffen, zoo kon hieraan weinig waardenbsp;worden toegekend, daar die verklaringen schoorvoetend werdennbsp;gegeven, hetgeen vermoedelijk in verband stond met het feit,nbsp;dat deze verschijnselen waren waargenomen bij clandestiennbsp;geslachte dieren.

Bij alle was eene benauwde versnelde ademhaling op te merken (koerang napas). Het ziekteproces duurde van 6�24 uur ennbsp;eindigde steeds letaal.

Naast dezen vorm der ziekte, die algemeen optrad, hadden zich tevens sporadische gevallen van �sakit ngorok� en �sakitnbsp;gigit oelar� voorgedaan. De dieren, aan de laatste ziekte lijdende.

Frimo. De algemeen voorkomende vorm, dien wij kortheidshalve zullen noemen: saMt pavoet met Icoemng napas.

De eerste vorm was ons geheel onbekend en ondanks de mededeeling, dat met agar-agar overeenkomende ophoopingennbsp;in �t lichaam waren gezien, kon ik niet vermoeden welke aandoening hier in �t spel was. De naam veepest, bij do bevolking anders vrij goed bekend, werd niet genoemd, alhoewelnbsp;zij een zekere neiging toont alle ziekten, die doodelijk verloopennbsp;en welke zij niet kent, met dien naam te betitelen.

De beide andere vormen waren mij bekend uit de literatuur, doch ik had ze nimmer waargenomen; van sterfgevallen oudernbsp;�t wild (varkens en herten) wist men niet. Het vermoedennbsp;rees toen evenwel bij mij, dat wellicht septicaemia haemor-rhagica geheerscht zoude hebben.

Ruim 20 dagen na dit ingestelde onderzoek werd, geheel onverwacht, aan �t bestuur medegedeeld, dat zich in de kampong Rawa Banteng van hetzelfde district en welke kampongnbsp;in de nabijheid van enkele der eerste zeven kampongs is gelegen,nbsp;eene ziekte had voorgedaan geheel overeenkomende met denbsp;vroeger geheerscht hebbende en waaraan reeds circa 100 dierennbsp;waren getorven zonder dat daarvan eenige mededeeling wasnbsp;gedaan.

De gestorven buffels behoorden aan 30 eigenaren, terwijl in de geheele kampong 105 buffeleigenaren waren, die te zamennbsp;508 buffels bezaten.

Een onderzoek werd direct ingesteld, doch een ziek dier of versch cadaver kreeg men niet te zien, terwijl de verklaringennbsp;omtrent den aard der ziekte geheel overeenkwamen met dienbsp;van vroeger, zoodat het niet twijfelachtig was of men had hiernbsp;met hetzelfde lijden te doen.

Kort daarop werd door mij een zieke buffel in de kampong Tj�kedahan aangefroffen waaraan men de volgende ziekteverschijnselen kon waarnemen.

Het dier, dat lusteloos op den grond lag, weigerde voedsel en drank en vertoonde een nog zeer goeden voedingstoestand;nbsp;de ademhaling frequent en pijnlijk, pols versneld en zwak,nbsp;de lichaamstemperatuur, althans op �t gevoel afgaande, belangrijk verhoogd, neusspiegel droog, oogappel diepliggend, con-juctiva rood gekleurd, met geringe traansecretie.

Met toestemming van den eigenaar werd het door middel van afsnijden van den hals gedood, teneinde eeue lijkopening te kunnennbsp;verrichten waarbij het mijne aandacht trok, dat, in aanmerkingnbsp;genomen de goede voedingstoestand, zoo weinig donker bloed afvloeide. Bij het wegnemen der huid bleken de vaten sterk geinji-ceerd, terwijl overal verspreide kleine haemorrhagi�n vielen op tenbsp;merken,, die men tot in de spieren kon vervolgen. Bij �t openennbsp;der buikholte bleek de ligging der ingewanden normaal metnbsp;sterk opgespoten vaten. De borstholte daarentegen vertoondenbsp;belangrijke veranderingen. Bij �t openen van deze vloeidenbsp;dadelijk eene groote hoeveelheid (circa 1 Liter) helder geel

door het wegnemen van den ribwand eene circa 2 a 3 c.M. dikke sero-fibrineuse laag, welke eene innige verbinding tus-schen pleura costalis en pulmonalis vormde, verscheurd werd.nbsp;Deze laag, die op sommige plaatsen aan een croup-membraannbsp;deed denken, bedekte alle onderdeelen der pleura in meerderenbsp;of mindere mate, met uitzondering van de pleura phrenica,nbsp;welke, ongerekend enkele roode vlekken en strepen, eennbsp;normaal aanzien had.

De dikte der sero-fibrineuse laag, die oorspronkelijk hoogstens 3 c.M. bedroeg, verminderde tengevolge van het afvloeien van vocht tot 1 m.M.

De longen, voor zooverre ze zichtbaar gemaakt werden door �t wegnemen der reeds genoemde laag, hadden een donkerroodnbsp;(bij zwart af) gevlekt en gestreept voorkomen, eene verandering die �t sterkst geprononceerd te voorschijn trad aan denbsp;voorste helft en naar achteren minder in het oog viel; zij waren niet samengevallen, zeer murw en scheurden gemakkelijk,nbsp;waarbij bloed en �t bovengenoemde vocht afvloeidcn.

Ook op doorsnee vertoonden de longen een gemarmerd aanzien, een beeld dat hoofdzakelijk ontstond door de sterke zwel-

ling van het interstiti�ele bindweefsel, dat door het geheele orgaan lieht gcelachtige strooken vormde, die in dikte varieerden tusschen 2 m.M. en l'/o c.M. Bij druk vloeide vochtnbsp;af, waardoor de strook tot eene omvang van 1 m.M. of mindernbsp;werd gereduceerd. Het traeheaal en bronchiaal slijnndies bleeknbsp;over zijne geheele oppervlakte donkerrood gekleurd of welnbsp;gestreept en met eene vuile, donkere laag schuim bedekt.nbsp;Mond- en neusslijmvlies iets geinjiceerd, keelslijmvlies donkernbsp;gekleurd. Het pericardium bevatte eene geringe hoeveelheidnbsp;� vocht, terwijl zoowel het peri- als epi- en endocardium donker-roode vlekken vertoonde. De hartwand was slap en �t hartnbsp;: gevuld met groote, witte stolsels, drijvende in �t donker gekleurdenbsp;i bloed. De stolsels breidden zich tot in de groote vaten uit.nbsp;Pens, net- en boekmaag met vrij hard voedsel gevuld. Lebmaagnbsp;en darmslijmvlies iets hyperamisch, inhoud dun. Miltkapselnbsp;vertoont eenige vlekken, milt niet vergroot. De lever in geringenbsp;mate gevlekt, evenals de nieren, doch overigens normaal.nbsp;Mesenteriaal klieren iets vei�groot en vochtig op doorsnede.nbsp;Pisblaas normaal gevuld. Het gastrische lijden, waaraan doornbsp;de inlanders de grootste waarde werd toegekend, trad belangrijk op den achtergrond.

. De door mij, onder voorbehoud van nadere onderzoekingen, gestelde diagnose luidde: septicaemia haemorrhagica en meernbsp;in �t bijzonder de pectorale vorm.

Wat de andere vormen aangaat, ik kon daaromtrent geene beslissing nemen daar ik die eerst wenschto te zien.

Tijdens de toen heerschende en zich in de afdeeling Mees-ter-Cornelis uitbreidende veeziekte werden door mij persoonlijk circa 24 lijkopeningen verricht, tenemde mij zooveel mogelijknbsp;op verschillende plaatsen te kunnen overtuigen in hoeverre denbsp;waargenomen verschijnselen constant aanwezig waren.

Zeer belangrijke afwijkingen werden niet aangetroffen doch T was opvallend, dat, naar gelang het borstlijden minder geprononceerd was, het darmlijden meer op den voorgrond trad.nbsp;Steeds echter vond ik de borstorganen aangedaan en, al wasnbsp;het ook in zeer geringe mate, immer werden de sero fibrineusenbsp;massa�s in kleine hoeveelheden aangetroffen en wel hoofdzakelijknbsp;aan het mediastinum anterius.

157

Borstingowanden bijna normaal; mond-, keel- en neusholte eveneens; pleura over hare geheele oppervlakte vochtig ennbsp;glanzend. 'Hart normaal en gevuld met groote, witte stolsels dienbsp;zich zeer ver in de groote bloedvaten voorzetten. Endocardiumnbsp;en intima iets rood gevlekt. De pens bevatte steeds cene belangrijke hoeveelheid droog voedsel, een bewijs dat �t dier nognbsp;kort te voren goed had gegeten en �t lijden van recenten datumnbsp;was; gi'oote stukken epithelium lieten van den wand los eunbsp;bleven aan den inhoud vastkleven, waardoor sterk geinjiccerdcnbsp;ge�rodeerde plekken achterbleven.

In net- en boekmaag trof men hetzelfde verschijnsel aan, terwijl het voedsel bi deze steeds hrijachtig was. Lcbmaagslijmvlicsnbsp;donkerrood gevlekt en gestreept zonder erosies; het darmkanaal gevuld met eone dunne, donker gekleurde voedselbi'ij,nbsp;terwijl het slijmvlies, vooral in de dunne darmen, zich donkerrood gekleurd en gestreept vertoonde zonder erosies. De Peijer-schc klieren bleken niet bijzonder gezwollen of gearioleerd; welnbsp;echter was over het geheel do mucosa intestinae gezwollen,nbsp;terwijl het peritoneum over zijn geheele oppervlakte eennbsp;sterke vaatinjectie en roode vlekken vertoonde.

In geen enkel geval, dus ook niet in �t hevigste, was de kleur der buikingewanden van dien aard dat aan �miltvuur�nbsp;gedacht zou kannen worden. De lever normaal groot en donker gekleurd, tevens gevlekt en in hooge mate murw, bevattenbsp;veelal distoma. De galblaas met een donkere gal gevuld ennbsp;zelf donkerrood gevlekt. De milt normaal groot, kapselnbsp;sterk donkerrood gevlokt. Milt normaal hard, met locale verhardingen CU dientengevolge geringe verdikking; op doorsnedenbsp;vloeit donker bloed af. De nieren zijn normaal groot, latennbsp;hun kapsel gemakkelijk los, zijn zeer donker, met hier ennbsp;daar bijna zwarte vlekken.

Zoodra zich de gelegenheid daartoe aanbood, n.1. de afstand van de plaats, waar de lijkopening plaats had, naarnbsp;�t pathologisch anatomisch laboratorium niet te groot was en ernbsp;dus geen gevaar bestond, dat er bederf in de ter onderzoek

aangeboden prseparaten kon optreden, werd door mij persoonlijk een circa 12 e.M. groot stuk sero-fibineus weefsel uit denbsp;borstholte genomen en dit, met bloed uit een der groote vaten,nbsp;binnen 2 uur tijds aan �t genoemde laboratorium bezorgd, alwaarnbsp;oogenblikkelijk entproeven werden verricht 1).

De door mij gestelde diagnose ,,septicaemia haemorrhagica� werd door den heer Dr. van Eecke bevestigd. Was ik nietnbsp;in de gelegenheid gedurende deze epizootic de twee andere meernbsp;genoemde vormen te observeeren, tijdens 't optreden van dezelfdenbsp;ziekte in de afdeeling Buitenzorg, eenige maanden later wasnbsp;ik gelukkiger.

Toen toch had ik het voorrecht obductie te verrichten op dieren, die het beeld van wat de inlanders noemen �sakit gigitnbsp;oelar� en �sakit ngorok� deden zien, terwijl ook hier de pectoralenbsp;vorm het meest op den voorgrond trad: ik miste de gelegenheidnbsp;echter de dieren nog- tijdens het leven tc zien.

De eerste aan sakit gigit oelar lijdende bui�el was van het vrouwelijk geslacht, jong en verkeerde in goeden voedingstoestand.

Het dier was circa uur voor mijne komst gestorven. Belangrijke zwellingen vertoonden zich aan onderbuik, borst,nbsp;onderste gedeelte van den hals en een gedeelte der ledematen.nbsp;De anus stond open en vertoonde een zeer donker, bij zwartnbsp;af gekleurd slijmvlies, dat eonigszins prolabeerde: de mucosanbsp;vulvae, die even zichtbaar was, vertoonde eveneens een roodenbsp;kleur. De oogappel ingezonken met hypermmische conjunctiva,nbsp;terwijl ge�xcorieerde plekken op den wang op eene sterkenbsp;traanafscheiding duidden. Bij �t wegnemen der huid, dus bijnbsp;�t insnijden in do gezwollen gedeelten, vloeide direct een heldernbsp;geel vocht uit de sneevlakte, een vocht, dat Volkomen overeenkwam met dat, hetwelk bij de voren beschreven lijkopeningnbsp;in grooter en kleiner hoeveelheid werd aangcti�offen in denbsp;borstholte.

Na �t wegnemen van de huid bleek �t subcutane bindweefsel en �t weefsel tusschen de verschillende fasci�n, gelegen aannbsp;den geheelen onderbuik, borst, hals en de gedeelten der ledematen met �tzooeven genoemde helder geel vocht doordrenktnbsp;te zijn en bereikte op sommige plaatsen eene dikte van 1 d.M.

159

In de omgeving der oedema was cenc sterke injectie der bloed-vaten waar te nomen en werden zeer veel liamorrliagi�n van verschillende grootte aangetroffen, terwijl geen onaangenamenbsp;reuk werd waargenomen. De spieren, voorzoover ze niet innbsp;de directe omgeving der zwellingen lagen, waren zeer droog-,nbsp;over �t geheele lichaam bestond 'eene min of meer sterke injectienbsp;der kleine vaten. De longen waren een weinig donker gekleurd, goed samengevallen en glad. De borstholte bevattenbsp;een geringe hoeveelheid licht gekleurd vocht en de pleura,nbsp;die volkomen glad en vochtig was, vertoonde eene sterkenbsp;injectie der kleine vaten. In het pericardium trof men eennbsp;weinig vocht aan en was dit evenals het endocardium bloedrijk.nbsp;De verschillende afdeelingen van het hart waren gevuld metnbsp;groote, witte stolsels, die zich tot in de groote vaten voortzetten en welke wai-en omgeven door dun vloeibaar d�nkernbsp;gekleurd bloed. De intima der groote vaten in de nabijheidnbsp;van �t hart vertoonden dezelfde kleursveranderingen als �t epi-cardium. Het slijmvlies der luchtpijp, over zijne geheele lengtenbsp;donker gekleurd en gezwollen, was met een donkergrauwnbsp;gekleurde laag schuim bedekt, terwijl het keelslijmvlies gedeeltelijk rood gevlekt, gedeeltelijk geheel donker gekleurd was.nbsp;Neus- en mondholte gevlekt; de laatste zonder erosies.nbsp;Maag en darmen tamelijk goed gevuld met voedsel. Watnbsp;betreft do dunne darmen, de donkere kleur van de serosa vielnbsp;reeds dadelijk in het oog. De eerste drie maagafdeelingen (pens-,nbsp;boek-en netmaag) bevatten oen i-uimen voorraad voedsel, waaraannbsp;bij het wegnemen groote plakatcn epithelium bleven vastkleven.nbsp;Het slijmvlies toont zich rood gekleurd en gezivollen tengevolge van inhibitie met serous vocht, hetwelk bij insnijden afvloeit. Eookmaaginhoud zeer week (een belangrijk punt voorde differentieel diagnostiek); do inucosa van de lebmaag is zeernbsp;donker gekleurd, gevlekt of gestreept zonder erosies en is denbsp;lebmaag gevuld met een dunne voedselbrij. Het darmslijmvliesnbsp;is gezwollen, zeer donker gekleurd, gestreept of gevlekt, welkenbsp;verandering het sterkst op den voorgrond treedt in de dunnenbsp;darmen en den endeldarm; erosies, gezwollen of gearioleerdcnbsp;Peijersche klieren zijn niet op te merkeir; de inhoud is dunnbsp;vloeibaar en vuil. De milt normaal groot en glad met donker-.

160

rood gevlekte kapsel, laat bij het doorsnijden veel, zeer donker gekleurd bloed afvloeien. De lever is normaal groot en hard,nbsp;donker gevlekt en brokkelig. De galwegen met gal gevuld;nbsp;enkele distomen werden aangetroffen; de galblaas goed gevuldnbsp;met een iets donkere gal, terwijl �t slijmvlies zeer donker gekleurd is. De nieren, waarvan de kapsel gemakkelijk loslaat,nbsp;zijn normaal groot, donker gevlekt en bloedrijk. De slijmvliezen van �t geheele urogenitiaal apparaat waren rood gevlektnbsp;(gestreept, vochtig en gezwollen). Lymphe klieren vergroot,nbsp;donker en vochtig op doorsnede.

De grooto afstand, waarop ik mij van het pathologisch laboratorium bevond, was oorzaak dat ik geen preparaten daarheen kon opzenden.

De tweede lijkopening geschiedde op een kalf van ongeveer een half jaar oud, hetwelk volgens de verklaring van den eigenaar aan �saMt ngoroli� had geleden, doch door den eigenaarnbsp;reeds bij den aanvang van de ziekte was gedood, daar het z. i.nbsp;toch zou gestorven zijn.

liet geheele lichaam gaf eene sterke injectie der vaten (kleine) te zien, welke het sterkst was in mond- en keelholte.

De tong, die eenigszins yerdikt was, was evenals de geheele mond-, keel- en neusholte alsook de trachea bedekt met eennbsp;donkerrood gekleurd slijmvlies, terwijl in de omgeving vannbsp;�t strottenhoofd eeno lichte graad van oedeem viel op te merken.

Het optreden en eindigen der beide ziekten (sakit gigit oelar en salzit ngorok) gelijktijdig met den pectoralen vormnbsp;van hamorrhagische scpticaemic en do groote- overeenkomstnbsp;die, zooals uit de lijkopeningen is gebleken, vooral bestondnbsp;tusschen saldt gigit oelar en dien pectoralen vorm, waarbijnbsp;vooral het gastrische lijden op den voorgi�ond trad, hebbennbsp;mij beslist doen overhellen tot de meening dat �sakit gigitnbsp;oelar'� tot een der vormen van hamorrhagische septicaemie behoortnbsp;en wel tot den exanthemathischen vorm.

W at aangaat het zoogenaamde �saldt ngorok�, ik heb deze ziekte te weinig waargenomen om een gevestigde opinie daaromtrent uit te spreken.

161

Uit de wijze en den tijd van optreden vermeen ik evenwel te mogen aannemen, dat ook deze tot een der vormen vannbsp;de zooevengenoemde ziekte gerekend mag worden.

Wat betreft de getroffen maatregelen, deze bestonden in het afsluiting der kampongs of de onderdeden daarvan, alnbsp;naar gelang de ziekte op een enkele plaats, of wel verspreidnbsp;voorkwam.

De opgaven omtrent de sterkte van den veestapel, die aangetast was, loopen daardoor enorm uiteen. De op de bijlagen met een kruisje gemerkte getallen hebben steeds betrekkingnbsp;op een onderdeel der kampong.

liet bijeenbrengen van buffels, toebehoorende aan verschillende eigenaars, was verboden, doch ik geloof met recht te kunnen betwijfelen of aan dit verbod wel de hand gehouden is.

Verder werd gelast, dat de buffels op do erven van de respectievelijke eigenaren zouden grazen, zoodat ze dus ook niet voor sawahbcwerking gebruikt mochten worden; slechts aan enkelenbsp;kampongs, in de nabijheid van het gebergte gelegen, word ditnbsp;toegestaan, terwijl der veehoudende bevolking in het algemeennbsp;werd voorgehouden hun vee niet te doen drinken en baden innbsp;moerassige, stilstaande vijvers, maar alleen in stroomend water ;nbsp;zooals van zelf spreekt werd hot zieke vee afgezonderd.

Een ieder, die �t snelle ziekteverloop in aanmerking neemt, zlt;�d �t duidelijk zijn, dat afzonderen alleen daar geschieddenbsp;waar direct toezicht was, wijl de dieren in de meeste gevallennbsp;zoo verzwakt waren dat het vervoer met zeer veel bezwarennbsp;gepaard ging; zeer dikwijls worden ze dan ook dood in donbsp;kraal, midden tusschen andere buffels aangetroffon.

De verdachte, d.w.z. die welke met een ziek of gestorven dier te zamen gekraald waren geweest, bleven gedurende eennbsp;tiental dagen onder direct toezicht, terwijl verder de gewonenbsp;desinfectie-maatregelen werden voorgeschreven; doch de hoeveelheid aangevraagde en verbruikte carbolzuur in aanmerkingnbsp;genomen, kan men veilig aannemen dat deze maatregel opnbsp;kleine schaal werd toegepast.

liet valt inoeielijk te zeggen, waaraan het wijken der ziekte moet worden toegeschreven; zeker in zeer geringe mate aannbsp;de toegepaste wijze van bestrijding, daar het veelvuldig is

Indien men �t veidoop der ziekte nagaat in de kampongs Rawa-Banteng en Tj�ked�kan (bijl. B en C), alwaar de noodigenbsp;maatregelen werden getroffen, toen respectievelijk 92 en 17nbsp;sterfgevallen waren geconstateerd en in de kampong Lobmignbsp;Boewaja (bijl. E en F), toen reeds 18 sterfgevallen waren voorgekomen, en dat de sterkte van den veestapel in die 3 kampongsnbsp;bedroeg respectievelijk 508, 322 en 92, dan is �t toch zeker eennbsp;buitengewoon verschijnsel dat, toen het bestuur optrad, zich innbsp;die 3 kampongs nog slechts voordeden 10, 6 en 1 sterfgevallen.

Welk eene uitstekende gelegenheid tot verbreiding der smetstof heeft hier niet bestaan, daar toch al die eerste sterfgevallen verzwegen waren geworden.

Alhoewel, zooals men kan ontwaren uit de bijl. B, C, E en F, de voren bedoelde sterfgevallen in de drie kampongs zichnbsp;binnen tien dagen zouden hebben voorgedaan (de opgaven zijnnbsp;ontleend aan de officieele ziekenrapporten), zoo geloof iknbsp;toch dat minstens, voor wat betreft do kampong Rawa Bantong, dit aantal sterfgevallen over een langer tijdsverloop verdeeld moet worden. Het komt mij zelfs zeer waarschijnlijknbsp;voor dat de 92�9�17 sterfgevallen der kampongs Rawa Ban-teng, Tjinjosok en Tjikedokan (bijl. B kolom 21 31 September)nbsp;moeten verdeeld worden over de 2 vorige ledige kolommennbsp;(1/10 11/20 Sept.).

Wanneer men in aanmerking neemt dat in de kampongs Tjiboetjil met 105 buffels en Sctoemetlll (bijl. B en C) directnbsp;na �t eerste sterfgeval alle maatregelen werden genomen cn denbsp;ziekte zich na �t eerste sporadische geval nog 40 en 50 dagennbsp;staande hield en nog 13 en 11 slachtoffers eischte, dan komtnbsp;�t mij voor dat ons optreden zeer weinig heeft gebaat ennbsp;geloof ik, dat men met minder strenge maatregelen hetzelfdenbsp;resultaat verkregen zou hebben.

Ik vermeen nog even te moeten stilstaan bij de eerste 5 kampongs (bijl. B cn C).

Ten opzichte van deze zijn geen bijzondere maatregelen genomen en toch blijkt de sterfte niet behiugrijk grooter alsnbsp;in de overige te zijn geweest.

Alhoewel ik zeer weinig argumenten voor een bevestigend antwoord heb, acht ik toch de vraag gewettigd, of de hevigheidnbsp;van �t optreden der ziekte ook in verband kan staan met dennbsp;aard van den bodem ? �t is bekend toch dat de kampongs hunnbsp;naam doorgaans aan plaatselijke omstandigheden ontleenen, naarnbsp;aanleiding waarvan ik in deze de aandacht vestig op de namennbsp;Rawa Banteng (bijl. B en C) en Lohang Boeicqja (bijl. E en F) ;nbsp;een grondig onderzoek zou alleen dit vraagstuk kunnen oplossen.

Ten aanzien van de verbreiding der ziekte vermeen ik te moeten verwijzen naar de bijlagen, welke alle daarop betrekking hebben.

Eene kaart van �t geheele terrein van de veeziekte; hierop komen echter niet voor de districten, waar zieli resp. 8 on 5nbsp;gevallen hebben voorgedaan, om reden hierdoor aan de schetsnbsp;eene te groote uitbreiding zou gegeven moeten worden.

De meest nabijgelegen kampong dier 2 districten, alwaar zich die 8 en 5 gevallen voordeden, is circa 20 paal verwijderdnbsp;van een der kampongs op deze kaart vermeld, waar ziektegevallen voorkwamen.

De afdeelingshoofdplaats Meester-Cornelis en de distficts-hoofdplaatsen Tj�baroessa (Tjibroessa) Tjibinong en Belcassie en �t landhuis Tjiloear zijn gemakshalve op de kaart aangegeven,nbsp;terwijl een gedeelte van de afdeeling Buitenzorg en �t districtnbsp;Tjibinong ten N.0. van de districtshoofdplaats Tjibinong doornbsp;een stippellijn is aangeduid, wijl de daarin gelegen kam

de smetstof uit �t district Tj�baroessa (quot;afd. Buitenzorg) naar �t district Meester-Cornelis is overgebrachtnbsp;(quot;afd: Mr.-Cornelis).

Alhoewel men, elk geval in �t bijzonder beschouwende, geen bepaalde wijze ven verbreiding kan aangeven, is toch over hetnbsp;geheel genomen de richting in hoofdzaak van Oost naar West.nbsp;Ik meen hier evenwel bij te moeten opmerken dat, zooals ooknbsp;uit de aangegeven wegen op de kaart blijkt, do veebeweging,nbsp;voor zoover die als oorzaak van overbrenging van smetstofnbsp;kan gelden, niet in de richting van O. naar W., maar wet vannbsp;Z. naar N. plaats heeft, althans in het district Tj�baroessa.

Dat de windrichting van invloed op de verbreiding is geweest, is, in aanmerking genomen de groote onderlinge afstanden, niet aan te nemen, evenmin mag men m. i. in deze de schuld aan het grondwater geven, daar gedurende de eerste maandennbsp;der epizootic groot gebrek aan water bestond, terwijl eindelijk uit den loop der ziekte ook niet blijkt, dat ze zich voornamelijknbsp;langs de rivieren of langs bepaalde wegen zou hebben verbreid �,nbsp;varkens, die in deze streken veel en herten die weinig voorkomen, kunnen moeilijk als de overdragers van smetstof worden aangeraerkt, daar tijdens de geheele epizootic, zooals reedsnbsp;in den aanvang van dit schrijven is gezegd, geen cadavresnbsp;werden aangetroffen.

Na het opsommen der wegen, waar langs vermoedelijk de ziekte niet werd overgebracht, zou men met recht de vraag kunnennbsp;stellen langs welke zij dan wel verder gebracht werd, een vraagnbsp;waarop ik echter 't antwoord schuldig blijven moet. Is de wijze,nbsp;waarop de infectie Dij den pectoralen, den gastrischen en dennbsp;exanthematischen vorm van hamoiTliagischc sopticaemic totnbsp;stand komt, bekend, dan zal 't misschien inogclijk zijn dc oorzaak aan te wijzen; voor mij is dit vooralsnog onmogelijk.

Bijlage B geeft in lioofdzaak een overzicht van �t verloop der ziekte in do afdceling Buitenzorg met uitzondering van �t district Tj�binong, hetwelk afzonderlijk in Bijlage D belrandeldnbsp;wordt. Het grootst aantal sterfgevallen (102 stuks) kwamnbsp;voor in do kampong llawa Banteng, waarvan volgens de officicelenbsp;opgave 92 binnen de 10 dagen. Geheel in overeenstemmingnbsp;is hiermede in de kolom van 21 tot en met 30 Sept. cenenbsp;sterfte van 119 buffels, verdeeld over 4 kampongs; eennbsp;gemiddeld sterftecijfer van 29'/! dier per kampong. Wijnbsp;kunnen dit cijfer evenwel als cene groote uitzondering aanmerken, daar het voor al de overige kampongs varieert vannbsp;6'/,-, tot 1 dier. Wat �t grootst aantal aangetaste en gestorvennbsp;dieren betreft, percentsgewijze berekend bedraagt dit ruimnbsp;20%, dus circa �/.�) van den veestapel; het gemiddelde cijfernbsp;bedraagt d'/g %, hetgeen voor eenc besmettelijke veeziekte, die

Het lievige optreden der ziekte van 21 tot 30 Sept. scliijnt op de uitbreiding in zooverre een belangrijken invloed te hebben gehad, dat �t aantal daarna aangetaste kampongs belangrijknbsp;toenam, evenals ook �t sterftecijfer steeg. Het gemiddeld sterftecijfer per kampong was toch nog gering te noemen.

Het gemiddeld sterftecijfer van 4'/.^ % dienen wij evenwel lager tc stellen, daar toch van 7 kampongs geen stei�kte vannbsp;den veestapel is opgenomen geworden, terwijl �t aantal gestorvennbsp;dieren wel in i'ekening is gebi-acht.

Bijlage C geeft een overzicht van de sterkte van den veestapel, naar individueel bezit berekend, tevens van een dergolijk sterftecijfer. De meest geteisterde kampong, Rawa Banteng, vertoont ons nog niet �t hoogste sterftecijfer. Het gemiddeldenbsp;sterftecijfer per eigenaar van V'l-; dier op een veestapel vannbsp;4','

Bijlage D bevat dezelfde gegevens als B en C en heeft betrekking op �t district Tjibinong, afdeeling Buitenzorg.

Bijlagen E en F geven �ns een overzicht van den loop der ziekte enz. enz. evenals B en C, doch hebben betrekking opnbsp;�t district Meester-Cornelis, afd. Meester-Cornelis.

Bijlage G dezelfde opgaven betreffende het district Belcassi, afdeeling Meester-Cm'nelis.

Afdeeliag BUITElTZO�^^^istrict TJIBAHOESSA).

N A A 51 DER KAMPONG OP JUKENKAART.	Aantal buffels.	bh ;=i lt; O t-H t-H � ci gt;	o �i-H t-H � gt;	bb co oa � gt;	CO ca 0 tH t-H rH C� gt;	CO ca 0 c3 ;gt;	P-. co ca 0 t-H oq � c3 gt;	0 0 0 rH ci	co 0 0 t-h
Paroeng Gedeli. . .	58	_
Tjisaiit.......	314	�	�	�	�	�	�	�	��
Menghir.......	155	�	�	�	�	�	--	�
Sadang .......	111	�	�	_	�	_	�	_	�-
Pasir angin.....	193	�	�	�	�	�	--	_
Tjingosok oedik . .	80	�	�	�	�	�	�	_	�
Tjibeureum wetan .	49	�	�	�	�	�	_	_	�
Tjarioe Babakan. .	454	�	�	�	_	_	_	_
Tjeper........	322
Tjilodong......	195	�	�	�	---	�	�	�
Tjileungsi.......	�	�	�	�	�	�	�	_	�-
Tjilandik......^	�	�	�	�	�	_	_	_
Tjirandji.......	60								--
Pasir pagar.....,	323	�	_	_	_	_	_	_	�
Bendoengan . . . .	182	�	�	�	�	_	_	_
Angong.......;	438	�	�	__	�	_	_	_
Tjilogo .......	143	�	�	_	_	_	_	_	---
Bandar Pandjang .	99	�	_	_	_	_	_	_	�
Galang.......	144	�	�	_	_	_	_	_	�
Menan........	150	_	_	_	_	_		_	�-
Rawaij . . . 1 . . .	160	�	_	_	_	_	_	_
Djangkar......!	114	�	�	�	�	�	�	�
Totaal ....	10961	11	34	32	�	�	119	50	61
Aantal aangetast
Kampongs	58	3	5	6	�	�	4	14	22
Gemiddeld aantal sterfgevallen per kamponlt;r. . .		3%	6V5	57.3	__	(	29V,	S'A	2iV^
Aantal per 10 dagen bijgekomen kampongs.....		3 j	i 2	1 2	� 1	� 1	!	11	7

	gt; 0	c�	CO oo	� co co		c	Totaal der	Gestorven die-
fe;	;zi	Q	Q	Q	ci
0	CO	0	0 CM	l-H co	0 1-H	0	aangetaste	ren procentsge-
i-H	(M	rH	rH tH	CN		t-H	en gestor-	wijs over den ge-
�V gt;	ct	gt;	fl	ci gt;	rn C3 gt;	� ct gt;	ven buffels.	heelen veestapel.
__							3	5 %
�							1	/oa /o
�	�	�	�	1	1	�	0 �')	1-731 %
5	5	�	4	1	�	�	15	13Vn %
2	�	�	�	�	�-	�	2	17,39 %
2	�	�	�	�	� �	�	2	272 %
1	�	1	�	�	�	�	2	4
�.gt; *)	1	2	�	�	�	2	8	1�791 %
2	�	�	�	�	�	�	2	Vs %
4	1	3	1	.�	�	�	9	47i3 %
�	2	�	�	_	�	�	2
	1	_-	_	_	_	_	1	_
	O 0 1 1	1	2	1	�	�	7 1 1	1173 % � Vis % ��/a %
�	O 0 1 1	�		�		�	7 1 1	1173 % � Vis % ��/a %
	�	1		�	�	�	1	7-22 %
--	��	1	�	�	�	�	1	20/ nbsp;nbsp;nbsp;0/ l2Ct 7o
�--	�	1	1	�	�	�	2	2 %
�	�	�	1	�	�	1	2	l�/29 %
	�	�		2		1	3	9 0/ 7o
�	�	�	�	�	1	�	1	Vs %
�---		�	�		�	2	2	1^723 %
54	!	14	13	6	2	� 6	489	4'/2
21	15	10	8	5	2	4
P/. . / 1	IA,		lAs,	iVh	1	iV.
7	5	1	1	1	1	1

� ^a. iii.

N A A 51 DER KAMPONG OP JUKENKAART.	Aantal buffels.	bh ;=i lt; O t-H t-H � ci gt;	o �i-H t-H � gt;	bb co oa � gt;	CO ca 0 tH t-H rH C� gt;	CO ca 0 c3 ;gt;	P-. co ca 0 t-H oq � c3 gt;	0 0 0 rH ci	co 0 0 t-h
Paroeng Gedeli. . .	58	_
Tjisaiit.......	314	�	�	�	�	�	�	�	��
Menghir.......	155	�	�	�	�	�	--	�
Sadang .......	111	�	�	_	�	_	�	_	�-
Pasir angin.....	193	�	�	�	�	�	--	_
Tjingosok oedik . .	80	�	�	�	�	�	�	_	�
Tjibeureum wetan .	49	�	�	�	�	�	_	_	�
Tjarioe Babakan. .	454	�	�	�	_	_	_	_
Tjeper........	322
Tjilodong......	195	�	�	�	---	�	�	�
Tjileungsi.......	�	�	�	�	�	�	�	_	�-
Tjilandik......^	�	�	�	�	�	_	_	_
Tjirandji.......	60								--
Pasir pagar.....,	323	�	_	_	_	_	_	_	�
Bendoengan . . . .	182	�	�	�	�	_	_	_
Angong.......;	438	�	�	__	�	_	_	_
Tjilogo .......	143	�	�	_	_	_	_	_	---
Bandar Pandjang .	99	�	_	_	_	_	_	_	�
Galang.......	144	�	�	_	_	_	_	_	�
Menan........	150	_	_	_	_	_		_	�-
Rawaij . . . 1 . . .	160	�	_	_	_	_	_	_
Djangkar......!	114	�	�	�	�	�	�	�
Totaal ....	10961	11	34	32	�	�	119	50	61
Aantal aangetast
Kampongs	58	3	5	6	�	�	4	14	22
Gemiddeld aantal sterfgevallen per kamponlt;r. . .		3%	6V5	57.3	__	(	29V,	S'A	2iV^
Aantal per 10 dagen bijgekomen kampongs.....		3 j	i 2	1 2	� 1	� 1	!	11	7

	gt; 0	c�	CO oo	� co co		c	Totaal der	Gestorven die-
fe;	;zi	Q	Q	Q	ci
0	CO	0	0 CM	l-H co	0 1-H	0	aangetaste	ren procentsge-
i-H	(M	rH	rH tH	CN		t-H	en gestor-	wijs over den ge-
�V gt;	ct	gt;	fl	ci gt;	rn C3 gt;	� ct gt;	ven buffels.	heelen veestapel.
__							3	5 %
�							1	/oa /o
�	�	�	�	1	1	�	0 �')	1-731 %
5	5	�	4	1	�	�	15	13Vn %
2	�	�	�	�	�-	�	2	17,39 %
2	�	�	�	�	� �	�	2	272 %
1	�	1	�	�	�	�	2	4
�.gt; *)	1	2	�	�	�	2	8	1�791 %
2	�	�	�	�	�	�	2	Vs %
4	1	3	1	.�	�	�	9	47i3 %
�	2	�	�	_	�	�	2
	1	_-	_	_	_	_	1	_
	O 0 1 1	1	2	1	�	�	7 1 1	1173 % � Vis % ��/a %
�	O 0 1 1	�		�		�	7 1 1	1173 % � Vis % ��/a %
	�	1		�	�	�	1	7-22 %
--	��	1	�	�	�	�	1	20/ nbsp;nbsp;nbsp;0/ l2Ct 7o
�--	�	1	1	�	�	�	2	2 %
�	�	�	1	�	�	1	2	l�/29 %
	�	�		2		1	3	9 0/ 7o
�	�	�	�	�	1	�	1	Vs %
�---		�	�		�	2	2	1^723 %
54	!	14	13	6	2	� 6	489	4'/2
21	15	10	8	5	2	4
P/. . / 1	IA,		lAs,	iVh	1	iV.
7	5	1	1	1	1	1

� ^a. iii.

235	27
151	30	�Vso
107	11	9Vii
122	18	67�
125	27
437	98	472
314	60	Tv?/ /so
508	105	4**7i05
357	74	4'�771
322	68	4-735
111	35	3785
245	60	4Vi2
163	46	3^�74C 4i7.
173	42	3^�74C 4i7.
221	35	6'V35
290	54	5�7-gt;7
139	34	473;
226	62	3��/,i
351	54	6%
146	42	37n
203	68	3
134	33	4733
133	37	3-�737
265	46	5'�743
185	63	0 0
111	30	/to
361	69	5'7.�
434	93	4�793
432	92	� 4 7,3
50	15	3 Va

eigenaren estorven ffels.	! Gemiddeld aantal gestorven buffels van ��n eigenaar.	Gemiddeld aantal eigenaren die ziekenbsp;buffels hebbennbsp;gehad. % gewijs.	Aantal gestorven buffels. % gewijs.
11	2-yn	4^�770 %	. . 1075 7o
i	! 2	23 78 nbsp;nbsp;nbsp;�	07fi nbsp;nbsp;nbsp;ii
4	27,	367n u	.9% 77
5	iV�	27% n .	0 % nbsp;nbsp;nbsp;77
4	1	15	373 nbsp;nbsp;nbsp;�
20	174	207.2 � �	8
4	2V2	OVa ;?	37,, �
	2	50�7.n n	207i2 nbsp;nbsp;nbsp;77 �
12	IV12	1675 n	374 nbsp;nbsp;nbsp;�
18	17,3	2672 nbsp;nbsp;nbsp;�	. 777 nbsp;nbsp;nbsp;77
7	177	20	9
5	7/5	8^/2 nbsp;nbsp;nbsp;�	272 T,
14	IV7	30�/2 nbsp;nbsp;nbsp;�	. 9% nbsp;nbsp;nbsp;�
10	11/5	24	6% �
5	275	1477' u	673 nbsp;nbsp;nbsp;77
6	1V2	11% nbsp;nbsp;nbsp;u	37io 77
11	IVu	0^ '2 nbsp;nbsp;nbsp;jy	877 nbsp;nbsp;nbsp;77
3	1	7? 17	77 1% nbsp;nbsp;nbsp;77
9		16% �	, 3%
3	l'/.a	777 u	2%. nbsp;nbsp;nbsp;77
2	2	0 ^ nbsp;nbsp;nbsp;77	2
	--	77 ' nbsp;nbsp;nbsp;77	77 77
11	i7u	33%. nbsp;nbsp;nbsp;�	12
1	1	2�/2 �	'V11 nbsp;nbsp;nbsp;77
1	1	2% �	% nbsp;nbsp;nbsp;77
8	174	1277 nbsp;nbsp;nbsp;7,	7%2 nbsp;nbsp;nbsp;77.
10	IV5	337'^ nbsp;nbsp;nbsp;!!	77 11
2	27.	3	IVa nbsp;nbsp;nbsp;77
2	3	2% �	1%3 nbsp;nbsp;nbsp;77
2	1	277 nbsp;nbsp;nbsp;77	�Va 77
1	1	67'quot;' nbsp;nbsp;nbsp;77	2

235	27
151	30	�Vso
107	11	9Vii
122	18	67�
125	27
437	98	472
314	60	Tv?/ /so
508	105	4**7i05
357	74	4'�771
322	68	4-735
111	35	3785
245	60	4Vi2
163	46	3^�74C 4i7.
173	42	3^�74C 4i7.
221	35	6'V35
290	54	5�7-gt;7
139	34	473;
226	62	3��/,i
351	54	6%
146	42	37n
203	68	3
134	33	4733
133	37	3-�737
265	46	5'�743
185	63	0 0
111	30	/to
361	69	5'7.�
434	93	4�793
432	92	� 4 7,3
50	15	3 Va

eigenaren estorven ffels.	! Gemiddeld aantal gestorven buffels van ��n eigenaar.	Gemiddeld aantal eigenaren die ziekenbsp;buffels hebbennbsp;gehad. % gewijs.	Aantal gestorven buffels. % gewijs.
11	2-yn	4^�770 %	. . 1075 7o
i	! 2	23 78 nbsp;nbsp;nbsp;�	07fi nbsp;nbsp;nbsp;ii
4	27,	367n u	.9% 77
5	iV�	27% n .	0 % nbsp;nbsp;nbsp;77
4	1	15	373 nbsp;nbsp;nbsp;�
20	174	207.2 � �	8
4	2V2	OVa ;?	37,, �
	2	50�7.n n	207i2 nbsp;nbsp;nbsp;77 �
12	IV12	1675 n	374 nbsp;nbsp;nbsp;�
18	17,3	2672 nbsp;nbsp;nbsp;�	. 777 nbsp;nbsp;nbsp;77
7	177	20	9
5	7/5	8^/2 nbsp;nbsp;nbsp;�	272 T,
14	IV7	30�/2 nbsp;nbsp;nbsp;�	. 9% nbsp;nbsp;nbsp;�
10	11/5	24	6% �
5	275	1477' u	673 nbsp;nbsp;nbsp;77
6	1V2	11% nbsp;nbsp;nbsp;u	37io 77
11	IVu	0^ '2 nbsp;nbsp;nbsp;jy	877 nbsp;nbsp;nbsp;77
3	1	7? 17	77 1% nbsp;nbsp;nbsp;77
9		16% �	, 3%
3	l'/.a	777 u	2%. nbsp;nbsp;nbsp;77
2	2	0 ^ nbsp;nbsp;nbsp;77	2
	--	77 ' nbsp;nbsp;nbsp;77	77 77
11	i7u	33%. nbsp;nbsp;nbsp;�	12
1	1	2�/2 �	'V11 nbsp;nbsp;nbsp;77
1	1	2% �	% nbsp;nbsp;nbsp;77
8	174	1277 nbsp;nbsp;nbsp;7,	7%2 nbsp;nbsp;nbsp;77.
10	IV5	337'^ nbsp;nbsp;nbsp;!!	77 11
2	27.	3	IVa nbsp;nbsp;nbsp;77
2	3	2% �	1%3 nbsp;nbsp;nbsp;77
2	1	277 nbsp;nbsp;nbsp;77	�Va 77
1	1	67'quot;' nbsp;nbsp;nbsp;77	2

N A A IM EFR KAMPONG OF JUKENKRAAL.	1 Aantal buffels der kampong.	Aantal eigenaren der buffels.
Pantnr Kopninsquot;.....	166	52
Paroeng Gedeli. . ; . .	58	18
Tjisaat..........	314	60
IMengkir.........	155	58
Sflrinn.o�..........	111	22
Pasii' Angin......	193	56
Tjinjosok Oedik ....	81	21
Tjibeiireum Wetan. . .	49	12
Tjarioe Babakan. . . .	454	107
Tjeper..........	322	60
Tjilodong........	195	46
Tjileungsi. ........	�	�
Tjilandik.........	�	�
Tjirandji.........	60	17
Pasir pagar.......	323	57
Bendoengan.......	182	71
Angong .........	438	60
�jilogo..........'	143	56
Bandar Pandjang. ...	99	27
Galang..........	144	31
Menan..........	150	40
Rawaij..........	160	56
Djangkar........	114	45
Totaal en gemiddeld .	10960	2500

eigenaren gestorven uft�els.	Gemiddeld aantal gestorven buffels van ��n eigenaar.	Gemiddeld aantal eigenaren die ziekenbsp;buffels liebbennbsp;geliad. % gewijs.	Aantal gestorven buffels. % gewijs.
1	1	' 2- %	4.'	/o
2	l'�	11'7 nbsp;nbsp;nbsp;� �	5	7?
1	1	i-V� �	1 ' ya	77 nbsp;nbsp;nbsp;�
O	1		2	77
14	^7n	637,, �	16V,,	77
2	1	6'/r nbsp;nbsp;nbsp;�	i�,4,�	77
1	2	�IV� n	27.,	77
2	1	16-/;, �	4	77
8	1	'l'/7 n	1 %	77
1	2	17n n	78	77
2	^ 2	47,, nbsp;nbsp;nbsp;�	4%	77.
	�	�	�
2	37., nbsp;nbsp;nbsp;'	llVi n	11%	77
1	1	IV- n	Vu,	77 nbsp;nbsp;nbsp;*
1	1	IVr n	��/t	�
1	1	17'. n	.V,r	77
1	1	111/ -*� ,11		77
1	2	4�	2	77
1	2	6Vi	1%	77
2	1'/-	5	� 2	77
1	1	67,	% 1%	77
1	2	27;, �	% 1%	77

290	17-	circa 22 Y- %	, nbsp;nbsp;nbsp;4gt;o/,3
		circa 22 Y- %	, nbsp;nbsp;nbsp;4gt;o/,3

N A A IM EFR KAMPONG OF JUKENKRAAL.	1 Aantal buffels der kampong.	Aantal eigenaren der buffels.
Pantnr Kopninsquot;.....	166	52
Paroeng Gedeli. . ; . .	58	18
Tjisaat..........	314	60
IMengkir.........	155	58
Sflrinn.o�..........	111	22
Pasii' Angin......	193	56
Tjinjosok Oedik ....	81	21
Tjibeiireum Wetan. . .	49	12
Tjarioe Babakan. . . .	454	107
Tjeper..........	322	60
Tjilodong........	195	46
Tjileungsi. ........	�	�
Tjilandik.........	�	�
Tjirandji.........	60	17
Pasir pagar.......	323	57
Bendoengan.......	182	71
Angong .........	438	60
�jilogo..........'	143	56
Bandar Pandjang. ...	99	27
Galang..........	144	31
Menan..........	150	40
Rawaij..........	160	56
Djangkar........	114	45
Totaal en gemiddeld .	10960	2500

eigenaren gestorven uft�els.	Gemiddeld aantal gestorven buffels van ��n eigenaar.	Gemiddeld aantal eigenaren die ziekenbsp;buffels liebbennbsp;geliad. % gewijs.	Aantal gestorven buffels. % gewijs.
1	1	' 2- %	4.'	/o
2	l'�	11'7 nbsp;nbsp;nbsp;� �	5	7?
1	1	i-V� �	1 ' ya	77 nbsp;nbsp;nbsp;�
O	1		2	77
14	^7n	637,, �	16V,,	77
2	1	6'/r nbsp;nbsp;nbsp;�	i�,4,�	77
1	2	�IV� n	27.,	77
2	1	16-/;, �	4	77
8	1	'l'/7 n	1 %	77
1	2	17n n	78	77
2	^ 2	47,, nbsp;nbsp;nbsp;�	4%	77.
	�	�	�
2	37., nbsp;nbsp;nbsp;'	llVi n	11%	77
1	1	IV- n	Vu,	77 nbsp;nbsp;nbsp;*
1	1	IVr n	��/t	�
1	1	17'. n	.V,r	77
1	1	111/ -*� ,11		77
1	2	4�	2	77
1	2	6Vi	1%	77
2	1'/-	5	� 2	77
1	1	67,	% 1%	77
1	2	27;, �	% 1%	77

290	17-	circa 22 Y- %	, nbsp;nbsp;nbsp;4gt;o/,3
		circa 22 Y- %	, nbsp;nbsp;nbsp;4gt;o/,3

Afdeeliag BT7ITElTZO�^*M�5istrict TJIBINOITG).

K A M P 0 N G OF N A A M DEK JUKENKRAAL.	M� oa JB ca
Ponclok Rangon ....	Uw
Tjimatis...........	IIG
Moendjoel..........i	77
Krangan...........i	(gt;37
Tandjong west.....	9
Kelapa 2..........	lO�
Doekoe ............	3()
Poeloe Ketjil.......	20
Tjipajoeng.........	121
Eawa Gelem.......	11
Tjiratjas...........	111
Lobang Boewaja....	111
Tjipinang Baroe....	19
Kodja ...............	5
Ramboetan.........^	107
Tjiboeboer.........	259
Tjipinang Malaijoe..	111
Paboewaran........'	12
Tjeger.............	11
Batoe ampat .......	0
Gandaria...........;	142
Petoekangan........^	2
Soesoekan..........	79
TjaAvang...........	t')
Tjip. Tjempadak____	9
Gedanoquot;......	2J
Boelak.............;	8
Pon dok Bamboe ....	81
Tjidjantoeng.......	83
Tjipinang oedik .... \|	103

Gt-ESTOUV�^

							gt; ^
		V					o ' ^
O	O	O	o	o	o		X l'
			00				X
P	P	'T'l	Ckl
1�.	j. nbsp;nbsp;nbsp;'	-rfi		Cl.		� �-
			'M	^1
2	1	2	_			_
4	1	b	8	fy O	�	1	�'
�	�		O	2	1		1 o

�	�	�	�	__	�	�	�
�	�	�		�	~	�	_
�	�	�	�	�	�	�	�� nbsp;nbsp;nbsp;'
�	�	�	�	�		�	�!
		�	�	�	�	�	� 1
�	�	�	�	�		�	�
�	_	�	�	�	�	�
�	�	�	�	�	�	�	�
�	�	�	�	�	�	�	� :
�	�	�	__	-	�	�	� !
�	�	�	�	�		�	�
�	�	�	�	�		~	� '
	�	�	�	�			�
�		�	�	�		�
		�	�	�	~	�	�
�	�		�	~	�	�	�
�	�		�	--	�	�	�
�	�	�	�	�	�	�	� :
�		�	�	�	�		� �'
�		--	�	�	�	�	�
�		�	�	�	�		�
�	�	�	�	�	�	�	� 1
�	�	�	�	�	�	�	� :
�	~	�	�	�	�	_	� '
�	�	�	-*	�	~	�	� *
�	�		~	�	�	�	�

K A M P 0 N G OF N A A M DEK JUKENKRAAL.	M� oa JB ca
Ponclok Rangon ....	Uw
Tjimatis...........	IIG
Moendjoel..........i	77
Krangan...........i	(gt;37
Tandjong west.....	9
Kelapa 2..........	lO�
Doekoe ............	3()
Poeloe Ketjil.......	20
Tjipajoeng.........	121
Eawa Gelem.......	11
Tjiratjas...........	111
Lobang Boewaja....	111
Tjipinang Baroe....	19
Kodja ...............	5
Ramboetan.........^	107
Tjiboeboer.........	259
Tjipinang Malaijoe..	111
Paboewaran........'	12
Tjeger.............	11
Batoe ampat .......	0
Gandaria...........;	142
Petoekangan........^	2
Soesoekan..........	79
TjaAvang...........	t')
Tjip. Tjempadak____	9
Gedanoquot;......	2J
Boelak.............;	8
Pon dok Bamboe ....	81
Tjidjantoeng.......	83
Tjipinang oedik .... \|	103

Gt-ESTOUV�^

							gt; ^
		V					o ' ^
O	O	O	o	o	o		X l'
			00				X
P	P	'T'l	Ckl
1�.	j. nbsp;nbsp;nbsp;'	-rfi		Cl.		� �-
			'M	^1
2	1	2	_			_
4	1	b	8	fy O	�	1	�'
�	�		O	2	1		1 o

�	�	�	�	__	�	�	�
�	�	�		�	~	�	_
�	�	�	�	�	�	�	�� nbsp;nbsp;nbsp;'
�	�	�	�	�		�	�!
		�	�	�	�	�	� 1
�	�	�	�	�		�	�
�	_	�	�	�	�	�
�	�	�	�	�	�	�	�
�	�	�	�	�	�	�	� :
�	�	�	__	-	�	�	� !
�	�	�	�	�		�	�
�	�	�	�	�		~	� '
	�	�	�	�			�
�		�	�	�		�
		�	�	�	~	�	�
�	�		�	~	�	�	�
�	�		�	--	�	�	�
�	�	�	�	�	�	�	� :
�		�	�	�	�		� �'
�		--	�	�	�	�	�
�		�	�	�	�		�
�	�	�	�	�	�	�	� 1
�	�	�	�	�	�	�	� :
�	~	�	�	�	�	_	� '
�	�	�	-*	�	~	�	� *
�	�		~	�	�	�	�

oils

6	3quot;/..�	/o	49		! nbsp;nbsp;nbsp;4	1'/	8'V	0/
24	20-y..	77	1 n	3'/,,	16	1'V	44
10 16	13 2V.,	77 77	140	4'//.	4 14	21/: 1'/-:	26V3 10	77
2 2	22'/, 2	77 77	24	7i/~ /l2	1 2	2 1	8V3	7?
11	307,	7?	8	'�	�	�	8V3	7?
2 8	8 675	77 77	2� q\	3'/. 5	2 5	1 Vi-	25 .20	77
3 5 19	47-,	77 77 7�	33 70	IV.	2 2 8	^ nbsp;nbsp;nbsp;IV. : nbsp;nbsp;nbsp;2% 2'/;.	9'/� 6 ii�A	7/ 77
4	21	7?		�	2	2	6	7?
1	20	77		�	1	1	�	7?
3 6 9	2Vo	77	49	32 3	�gt; 0	1	107.,	77
3 6 9	8V0	77 77	4^		4 5	1'/., 1'/-.	8'o loy.,	77 7?
1	8'/,,	77		�	1	1	_
3	77u	7?		�	2	1'/.,	�
1	167.-.	7?		�-	1	1	�
4	27,;	77		5	�gt; .)	1V3	loV)	7?
1	50	77		�-	1	1	�	7?
2	27,	77		3	1	2	S'/t
1	20	77		�	1	1
4	447.	77		�	2	2	16'/.,	77
1	5	77		�-	1	1	2�V	77
1	13	77	9��	�	1	1	2�V	77
1	I7n	77		3-	1	1	sVi	77
1	i7o	77			1	1	4'/3
1	^'VlT	77			, 1	1	3'/s	??
153	circa 6	%	1 nbsp;nbsp;nbsp;J \	31/^	92	IVs	12 %

oils

6	3quot;/..�	/o	49		! nbsp;nbsp;nbsp;4	1'/	8'V	0/
24	20-y..	77	1 n	3'/,,	16	1'V	44
10 16	13 2V.,	77 77	140	4'//.	4 14	21/: 1'/-:	26V3 10	77
2 2	22'/, 2	77 77	24	7i/~ /l2	1 2	2 1	8V3	7?
11	307,	7?	8	'�	�	�	8V3	7?
2 8	8 675	77 77	2� q\	3'/. 5	2 5	1 Vi-	25 .20	77
3 5 19	47-,	77 77 7�	33 70	IV.	2 2 8	^ nbsp;nbsp;nbsp;IV. : nbsp;nbsp;nbsp;2% 2'/;.	9'/� 6 ii�A	7/ 77
4	21	7?		�	2	2	6	7?
1	20	77		�	1	1	�	7?
3 6 9	2Vo	77	49	32 3	�gt; 0	1	107.,	77
3 6 9	8V0	77 77	4^		4 5	1'/., 1'/-.	8'o loy.,	77 7?
1	8'/,,	77		�	1	1	_
3	77u	7?		�	2	1'/.,	�
1	167.-.	7?		�-	1	1	�
4	27,;	77		5	�gt; .)	1V3	loV)	7?
1	50	77		�-	1	1	�	7?
2	27,	77		3	1	2	S'/t
1	20	77		�	1	1
4	447.	77		�	2	2	16'/.,	77
1	5	77		�-	1	1	2�V	77
1	13	77	9��	�	1	1	2�V	77
1	I7n	77		3-	1	1	sVi	77
1	i7o	77			1	1	4'/3
1	^'VlT	77			, 1	1	3'/s	??
153	circa 6	%	1 nbsp;nbsp;nbsp;J \	31/^	92	IVs	12 %

25 . �	/o	129	2 'j	O	1	2	'G %
1 nbsp;nbsp;nbsp;�' n	0/ .0	44	9 s/ - .'11	1	1	2	�'u %
;�gt; 5'!i	o/ /o	6	3	1	1	16	73 %
, nbsp;nbsp;nbsp;1 ' l�	0 .0	24	9 l' ^ ' 2	1	1	4	'/� %
1 ! 1 'A % i		203	2 '/,	6 i 1	1	3	� %
'i - ^ 1				1 i			�
I 1		i j	�	i			�
�		� j	�	1			�

25 . �	/o	129	2 'j	O	1	2	'G %
1 nbsp;nbsp;nbsp;�' n	0/ .0	44	9 s/ - .'11	1	1	2	�'u %
;�gt; 5'!i	o/ /o	6	3	1	1	16	73 %
, nbsp;nbsp;nbsp;1 ' l�	0 .0	24	9 l' ^ ' 2	1	1	4	'/� %
1 ! 1 'A % i		203	2 '/,	6 i 1	1	3	� %
'i - ^ 1				1 i			�
I 1		i j	�	i			�
�		� j	�	1			�

FILARIA PAPILLOSA.

Na de uitvoerige en zeer belangrijke mededeeling over dezen parasiet in Deel VIII van de hand van collega Penning zonnbsp;men wellicht het onderwerp voorloopig uitgeput achten; evenwel^ het komt mij voor, dat het operatief gedeelte, ten doelnbsp;hebbende de verwijdering van den worm uit het oog, nog welnbsp;eens in extenso besproken mag worden, te meer, daar dit denbsp;��nige behandelings-methode is, waarvan men volkomen genezing kan verwachten.

Vooraf nog een en ander betrelFende de symptomatologie, meer speciaal met het oog op de dipherentieel diagnose.

Zoolang de tilaria zich achter de iris ophoudt, bemerkt men van hare aanwezigheid niets en ik kan mij dan ook volkomennbsp;vereenigeh met de zienswijze van den heer Penning, dat denbsp;parasiet zich tot aan het oogenblik, waarop hij zijn volle ontwikkeling heeft bereikt, hier of daar in het achter de irisnbsp;gelegen gedeelte in rust ophoudt, of wel zich snel van embryonbsp;ontwikkelt. Immers, ware dit niet het geval, maar vertoondenbsp;hij dezelfde verschijnselen van levendige beweging, die we vannbsp;hem in de voorste oogkamer kunnen waarnemen, dan moestennbsp;er om dezelfde redenen als er in de cornea eene Descemetitisnbsp;optreedt, ook symptomen zijn op te merken van eene ontstekingnbsp;van het corpus ciliare inclusief de iris, zich kenmerkende,nbsp;door ciliair-injectie, photophobie, verhoogde traansecretie, vernauwde iris enz. Deze veronderstelling is nog meer gewettigd als men in aanmerking neemt, dat ook in het men-schelijk oog, tijdens dit door een cysticereus is aangedaan,nbsp;eene zeer intensieve ontsteking van de inwendig gelegen deelennbsp;optreedt, z�� zelfs, dat, lang nadat de parasiet is verwijderd,nbsp;nog uitgebreide pathologische processen zijn te constateeren. Zoonbsp;vindt men o. a. in de �Klin. Monats-bl. f�r Angenheilkunde�nbsp;van De. W. Zehender, van Juli 1893, de veranderingen aan-

183

gegeven, die twee maanden nadat de blaasvonn met uitstekend succes was weggenomen, nog waren op te merken en die voornamelijk bestonden in troebeling van het glas vocht, symptomen van chorioiditis disseminata met medeaandoening vannbsp;de i'etina, welke zich zelfs tot in de onmiddellijke nabijheidnbsp;van de macula-lutea uitstrekte; verder bleek, dat men de papilnbsp;niet scherp van de omgeving kon onderscheiden, dat ze metnbsp;een waas was bedekt, terwijl de retinaalvaten een sterk geslingerdnbsp;verloop toonden, zooals men dit waarneemt bij gevallen vannbsp;neuro-retinitis. Patient gaf aan, dat hij als eerste ziekteverschijnsel een licht tranen van het betrokken oog had opgemerktnbsp;(iritis) en minder duidelijk zag; na enkele dagen was de secretienbsp;opgehouden.

Welnu, wanneer men het oog van het paard onderzoekt, lang nadat de filaria is verwijderd en alle uitwendig waar-neembai�e ontstekingsverschijnselen zijn verdwenen, zoo is hetnbsp;mij, gewapend met de ophthalinoscoop, nog nimmer geluktnbsp;eenige afwijking van het achter de iris gelegen gedeelte vairnbsp;den bulhus te ontdekken; steeds vond ik het corpus vitreuranbsp;volkomen helder en doorzichtig, retina en chorioidea normaal.nbsp;Het ligt voor de hand, dat, wanneer de worm niet spoedig verwijderd is geworden, een dergelijke gunstige toestand niet aanwezig is, maar dat ook de lenskapsel het slachtoffer van denbsp;iritatie wordt en dra cataract-symptomen optreden.

In het geheel heb ik de operatie zes malen verricht, en met succes, en ofschoon ik dadelijk moet opmerken, dat dit aantalnbsp;nog veel te gering is om eene algemeene conclusie toe te laten,nbsp;zoo zal men mij echter, naar ik meen, toch wel willen toegeven, dat het, voor het geval de parasiet zijn nadeeligen invloednbsp;deed gelden in het achterste gedeelte van het oog, dan toch alnbsp;zeer zonderling zou zijn, wanneer men telkens op volkomennbsp;gezonde oogen stuitte.

Ten opzichte van de symptomatologie zij meegedeeld, dat het eerst waarneembare ziekteverschijnsel bestaat in een vermeerderde traansecretie en een zeer geringen graad van lichtschuwheid ; onderzoekt men meer nauwkeurig, zoo blijkt ons,nbsp;dat zoo goed als geen ciliair-injectie bestaat en dat de corneanbsp;over hare geheele uitgebreidheid, meer of minder, gelijkmatig

184

troebel is. Afliankelijk van den graad van infiltratie nu, kan de troebeling van dien aard zijn, dat nog een zekere mate vannbsp;doorzichtigheid bestaat of wel dat ze volkomen is en van denbsp;iris niets meer te onderscheiden is. In het eerste geval, dat isnbsp;dus als men den parasiet zich zeer duidelijk in de voorstenbsp;oogkamer ziet bewegen, levert het stellen van een diagnosenbsp;niet do minste bezwaren op, w�l daarentegen in het laatste,nbsp;wanneer nl. patient u wordt vertoond met een cornea, die volmaakt ondoorzichtig en melkachtig wit gekleurd is.

Wat alsdan naar mijne meening den doorslag geeft voor eene juiste ziekte-onderkenning is het verschijnsel van eene gelijkmatige troebeling over de geheele uitgebreidheid van denbsp;cornea in verhand met den geringen graad van photophohie ennbsp;traansecretie en het acuut optreden van het proces.

Bij geen der andere vormen van keratitis toch ziet men iets dergelijks; �f de infiltratie treedt partieel en meer of mindernbsp;sterk in het centrale of peripherische gedeelte voor den dag,nbsp;�f wel ze gaat gepaard met duidelijke symptomen van iritisnbsp;irido-cyclitis. Bij panophthalmitis, zooals deze bij paarden nogalnbsp;voorkomt ten gevolge van verwonding en infectie van denbsp;cornea, ziet men eene gelijksoortige verkleuring van het zachtenbsp;hoornvlies, maar de andci�e verschijnselen, als daar zijn: hoogenbsp;graad van lichtschuwheid, sterke ciliair-injectie, zwelling van denbsp;conjunctiva, pijnlijkheid bij het betasten, zijn van dien aardnbsp;dat eene vergissing in deze tot de onmogelijkheden behoort.

Daar, waar de keratitis het gevolg is van chronische aandoeningen van de conjunctiva, sluit het langzame verloop van het proces al dadelijk de mogelijkheid van de aanwezigheidnbsp;van een filaria uit.

Zooals voren reeds is opgemerkt, is het oog met wiskundige zekerheid verloren, zoo men niet operatief ingrijpt, en dat welnbsp;liefst zoo snel mogelijk, ten einde te voorkomen, dat zich bijnbsp;eene ondoorzichtige cornea nog troebeling van lens en lenskapselnbsp;voegt, eene troebeling, die in den regel zal blijken van blijven-den aard te zijn.

Mocht het zijn, dat men hiertoe momentaan niet in de gelegenheid is, zoo handelt men naar mijn inzien het verstandigst zich enkel te bepalen tot het betrokken oog door middel van

185

een kap voor invallend licht te beschermen, daar ik meermalen heb opgemerkt, dat, door het applieeeren van koude douches of door instillatie van atropine, de worm zich uit denbsp;voorste oogkamer terugtrekt, om na enkele dagen evenwelnbsp;opnieuw zijne opwachting te maken; men meene alzoo niet, datnbsp;men met deze therapie iets verder komt, ook niet als men denbsp;infiltratie van dag tot dag ziet afnemen; het ��nige, dat mennbsp;hiermee kan bereiken, is de ontsteking weer over te brengennbsp;naar de in het achterste gelegen gedeelten van het oog, ennbsp;dat zou toch waarlijk in verband met de kans op naziektennbsp;niet zijn aan te bevelen.

Wat nu die operatie aangaat, het zal wel geen nader betoog behoeven, dat deze moet geschieden onder de meest strengenbsp;anti-septische voorzorgen, daar het oog van een paard bij laesiesnbsp;al niet minder vatbaar is voor infectie als dat van den menschnbsp;of van andere diei�en; de corneaal-verwondingen met opvolgende panophthalmie zijn dM.r om de juistheid van deze stellingnbsp;te bevestigen. Het is dan ook naar aanleiding van deze omstandigheid, dat men eene zeer omvangrijke voorbereiding heeftnbsp;te treffen, alvorens men tot het openen van de voorste oogkamer kan overgaan.

In de eerste plaats beginne men met zijn instrumenten, welke bestaan uit een ooglidhouder, een gewoon goed sluitend pincetnbsp;en een op de vlakte gebogen lansmes, terwijl men, voor hetnbsp;geval een iridectomie moet volgen, hieraan nog moet toevoegennbsp;een iris-pincet en een schaartje; deze worden alle goed gereinigdnbsp;met een borstel met zeep en warm water, afgespoeld met absolute alcohol en daarna in kokend water gelegd tot voornbsp;eenige oogenblikken, dat men ze noodig heeft.

Vervolgens gaat men er toe over, om de huid ruim een decimeter rondom het zieke oog kaal te scheren en de cili�nnbsp;zoo kort mogelijk af te knippen, waania deze vlakte, met inbegrip van de oogleden. Hink wordt gereinigd met een nagelborstel met zeep en lauw water, daarna afgeveegd met watten,nbsp;gedrenkt in aether, en ten slotte geirrigeerd met eene subli-maat-oplossing van 1: 1000, waarbij men er echter op te lettennbsp;heeft, dat deze vloeistof niet in den conjunctivaalzak komt.nbsp;Het oog zelve, of beter gezegd de conjunctiva, wordt ge-Deel IX, Afl. III.

desinfecteerd door een sublimaat-solutie 1: 6000 5 de oogranden worden vooral goed onder handen genomen. Zooals den lezernbsp;bekend is, is het tot op dit oogenblik � althans voor zoo verrenbsp;ik weet � nog niet mogelijk dien conjunctivaalzak volkomen tenbsp;ontsmetten, deels ten gevolge van de vele plooien in hetnbsp;slijmvlies, voor een ander deel ten gevolge van de omstandigheid, dat onze desinfectantia in den graad van concentratie waarinnbsp;ze werkelijk als zoodanig optreden, te irriteerend werken, ennbsp;ten derde, wijl door het traankanaal steeds gemeenschapnbsp;blijft bestaan met het neusslijmvlies-, echter � men diene zichnbsp;met het bereikbare tevreden te stellen en te doen wat mennbsp;doen kan.

De aldus toebereide vlakte en het oog worden nu bedekt met een flink stuk Engelsch pluksel, vooraf gedrenkt innbsp;sublimaat (1; 1000), tot op het oogenblik waarop de operatienbsp;een aanvang neemt.

Dat de handen van den operateur niet vergeten moeten worden in het ontsmettings-proces, zal ik hier wel niet behoeven te vermelden.

Wat mij betreft, ik heb de operatie steeds aan het staande paard verricht, eene methode, die ik om verschillende redenennbsp;acht aan te bevelen.

Ie. Heeft men, na de punctie van de cornea, meer kans, dat de parasiet met het humor aqueus afvloeit dan bij hetnbsp;liggende dier.

2e. Is de houding van den operateur gemakkelijker en kan hij dus met meer zekerheid het mes voeren, waarop het hiernbsp;niet weinig aankomt.

39. nbsp;nbsp;nbsp;Behoeft men minder voor infectie te vreezen dan wanneer patient op stroo ligt en tengevolge van den tegenstand,nbsp;die hij bij het kluisteren en dikwijls ook daarna biedt, veelnbsp;stof om zich heen verspreidt.

40. nbsp;nbsp;nbsp;Heeft men het geheel in de macht om het oog gevoelloos te maken door middel van instillatie van 10 % coca�ne-oplossing.

Van dit laatste middel werd door mij dan ook steeds met succes gebruik gemaakt; het is echter aan te bevelen, daartoenbsp;geheel versche oplossingen te bereiden, die in een, vooraf iu

kokend water gesteriliseerd, flesclije worden opbewaard, terwijl ook de pipet met dezelfde voorzorgen wordt behandeld.

Nadat de coca�ne 7 tot 10 minuten heeft ingewerkt, gedurende welken tijd de oogleden gesloten moeten blijven, en men tweenbsp;a drie malen heeft ingedruppeld, kan men met de operatienbsp;beginnen.

In de eerste plaats opene men de oogleden en fixeere deze door den reeds genoemden ooglidhouder. Het gebruik vannbsp;dit instrument heeft het groote voordeel, dat men, ongerekendnbsp;de man die het hoofd vasthoudt, verder geen assistentie noodignbsp;heeft, een niet te versmaden factor voor ons, die in den regelnbsp;als deskundige alleen zijn, terwijl, naar het mij voorkomt ooknbsp;het gevaar voor het intreden van een prolabsus iridis veelnbsp;geringer is, een punt dat we straks meer uitvoerig zullennbsp;bespreken. Ik heb twee ooglidhouders in mijn bezit (linkernbsp;en rechter), die volledig overeenkomen met het model, dat mennbsp;voor hetzelfde doel bij den mensch gebruikt; ze zijn alleennbsp;iets grooter en een weinig meer gebogen op de vlakte, eennbsp;en ander in verband met den oinvang en de kromming vannbsp;den bulbus bij het paard.

Niettegenstaande nu bij de aanwending van dit instrument de bewegelijkheid van den oogbol veel geringer is, zoo dienenbsp;men toch voor het behoorlijk fixeeren de conjunctiva scleraenbsp;met een gewoon pincet flink aan te vatten, waarna men, metnbsp;behulp van de lans, de voorste oogkamer even binnen dennbsp;cornea-scleraal-rand opent, door deze circa 2 a 3 millimeternbsp;diep in te steken, zoodanig, dat men ter vermijding van on-noodige beleedigingen, evenwijdig met de iris blijft 1). Isnbsp;men eenmaal z�� ver, wat het werk van enkele seconden is,nbsp;zoo trekke men zijn mes snel terug, ten einde het kamer-water de gelegenheid te geven met kracht en plotseling af tenbsp;vloeien, waarna men den parasiet zoo goed als zeker op dennbsp;vinger of ergens in de buurt van het oog van het paard zalnbsp;aautreffen. We moeten bij. dit gedeelte van de operatie eennbsp;oogenblik stilstaan, door het het gewichtigste gedeelte van denbsp;geheele kunstbewerking is.

(1) By een linker cos' verrichte men de operatie aan de onderste temporaal-l*g een rechter oog aan de onderste uasaal-zijde.

188

In alle liantlbooken over oogheelkunde, zoowel van den menscli als van het dier, in alle tijdschriften-artikelen, waarinnbsp;deze kwestie ter sprake komt, zal men nl. aangeg�oven vinden,nbsp;dat men bij het openen van de voorste oogkamer zijn instrument zeer langzaam moet terugtrekken, opdat het humornbsp;aqueus geleidelijk kan afvloeien, en dat wel om te voorkomennbsp;dat de iris, onder den druk, dien zij bij plotseling uitstroomennbsp;ondervindt, naar buiten wordt geslingerd en zich tusschen denbsp;corneaalranden in legt; men moet, zeggen alle schrijvers,nbsp;deze prolabsus iridis steeds trachten te voorkomen.

Inderdaad zijn de gevolgen van een dergelijk ongeval niet gering te achten, daar het in vele gevallen zal leiden tot blijvende stoornissen in de visus. Komt het tot de vorming vannbsp;een vlak litteeken, zoo zijn de omstandigheden in deze nognbsp;vrij gunstig en zal patient weinig of geen last meer van eennbsp;dergelijk oog ondervinden, anders daarentegen, wanneer denbsp;genezing tot stand komt onder vorming van een ektatisch litteeken en staphyloma corneae; ieder van de deskundige lezersnbsp;weet wat dan verder het lot van het oog zal zijn, zoodat iknbsp;daarover niet verder zal uitweiden. Ten einde dan ook denbsp;bezwaren, die bij een prolabsus iridis aan een volkomen genezing in den weg staan, uit den weg te ruimen, is het dringendnbsp;noodzakelijk, na de punctie corneae onmiddellijk �'idectomienbsp;te doen, daar reponeeren in den regel niets baat.

Te dien einde gx�ijpe men het geprolabeerde gedeelte van de iris met het pincetje, trekke het een weinig naar voren ennbsp;knippe dit zoo dicht mogelijk bij de cornea af, waarbij men ernbsp;op verdacht moet zijn, de laatste acte bliksemsnel te verrichten,nbsp;daar patient, ten spijt van het gebruik van coca�ne, hierbijnbsp;veel pijn voelt en zich verzet; zooals men weet, blijft er eennbsp;iWs-coloboom achter, die echter met betrekking tot de visusnbsp;van weinig of geen beteekenis is.

En wanneer men nu het optreden van die te recht zoo zeer gevreesde prolabsus moet trachten te vermijden, waaromnbsp;durf ik dan den raad te geven als boven, nl. zijn lansmesnbsp;snel terug te trekken en het kamer-water plotseling te doennbsp;afvloeien? Om de eenvoudige reden, dat men hier te kiezennbsp;heeft tusschen twee kwade kansen: aan de eene zijde nl. de

lylt;)

groote onzekerheid, dat de worm niet met het humor aqueus me� afvloeit, aan den anderen kant het intreden van de bedoeldenbsp;prolabsus, en daar do eerste indicatie urgent is, zoo kan denbsp;keuze tusschen beide niet moeielijk zijn; want men neme tennbsp;opzichte van de verwijdering van den parasiet in aanmerking,nbsp;dat hij voor invloeden van buiten, zooals inwerking van kou,nbsp;atropine enz. zeer gevoelig is, zoodat men er zeker van zijnnbsp;kan. dat hij bij toetreden van lucht in de voorste oogkamernbsp;zoo mogelijk de wijk zal nemen naar achteren.

Is dit niet het geval, maar blijft hij in de voorste oogkamer, zoo zal het uiterst moeielijk zijn hem achter de geprolabeerde ennbsp;gein filtreerde cornea nog te ontdekken en met een pincetjenbsp;te grijpen; en als Prof. Hoffman in zijn handboek overnbsp;chirurgie den raad geeft om den worm met een pincet uit denbsp;voorste oogkamer te halen, kan men hierin zeker niet andersnbsp;zien dan eeiie theoretische beschouwing, die iederen praktischennbsp;grondslag mist.

Er is evenwel nog meer, dat ons m. i. aanspoort den bovenbedoelden, door mij aangegeven weg te volgen. Het is nl. voor den helper zeer bezwarend, om het hoofd van het paardnbsp;z��lang stil te houden, dat men met zekerheid zijn instrumentnbsp;kan voeren, zoodat het daarom alleen reeds afkeuring zounbsp;verdienen, om met het pincet naar den worm te gaan zoekennbsp;als het kamer-water reeds is afgevloeid, zullende het blijken,nbsp;dat deze manupulatie in vele gevallen noodwendig zal leidennbsp;tot beleediging van de membr. Descemeti en van de lenskapsel;nbsp;bij den mensch moge zoo iets mogelijk zijn, bij een dier isnbsp;daaraan geen denken. Laat men daarentegen het kamer-waternbsp;met kracht uitstroomen, dan heeft men met al die bezwarennbsp;niets van doen, men is zeker van de verwijdering van dennbsp;worm en men verricht na de punctie onmiddellijk daarop denbsp;iridectomic, die spoedig is afgeloopen.

Maar � het is bovendien volstrekt niet zeker, dat de pro-labsus zal intreden, ofschoon het ook mij meermalen is voorgekomen, daar ik vermeen te hebben opgemerkt, dat door het gebruik van den ooglidhouder, waardoor, tegenovergesteld aannbsp;de intra-oculairc spanning ook een druk wordt uitgeoefendnbsp;vooral op den peripheren rand van de iris, de kans voor dit

190

ongeval veel minder is-, echter, ik voeg er gaarne bij, dat mijne ondervinding ten opzichte van dit punt nog veel te gering is omnbsp;mij daaromtrent meer beslist uit te laten; aan mijne collega�s,nbsp;die in de gelegenheid zijn de operatie te verrichten � vooral zij,nbsp;die zich op Sumatra bevinden � om meerdere gegevens tenbsp;verzamelen.

� Is nu. de worm verwijderd en casn qno de iridectomie verricht, zoo bedekt men het oog zoo spoedig inogelijk met een flink stuk jodoformgaas en carbol-watte, welke beide daarnanbsp;in hunne ligging worden bevestigd door een niet al te sterknbsp;sluitend oogverband, dat op verschillende plaatsen flink aannbsp;den halster wordt vastgemaakt, zoodat afzakken onmogelijknbsp;is. Het dier wordt nu links en rechts vastgebonden, zoodanignbsp;dat het niet kan schuren, en gedurende de eerste 24 uren allenbsp;voedsel onthouden en zulks met het oog op de irritatie, dienbsp;bij de kauwbeweging door den druk van het verband (datnbsp;noodwendig ook �m de onderkaak moet loopen) op hetnbsp;oog wordt veroorzaakt. Zooals men weet, wordt het humornbsp;aqueus zeer spoedig aangevuld en heeft de voorste oogkamernbsp;hare vorige diepte dra bereikt; echter, in aanmerking nemende de mogelijkheid van infectie, acht ik het meer geradennbsp;het verband niet te vroeg af te nemen. Gewoonlijk maaknbsp;ik het na 24 uren open, ten einde te zien of er ook symptomen zijn op te merken, die eeiie wijziging in de therapienbsp;gebieden; blijkt mij, dat dit niet het geval is, zoo wordt denbsp;gelegenheid te baat genomen het dier te voeren, gedurendenbsp;welken tijd er zorgvuldig voor gewaakt wordt, dat de betrokken aangezichtsvlakte niet wordt bezoedeld, waarna opnieuwnbsp;een verband als voren wordt aangelegd; den volgenden dagnbsp;wordt dit afgenomen en kan men de verdere heling gerust aannbsp;moeder natuur overlaten, mits men er voor wake, dat het diernbsp;niet kan schuren, en men het oog met een lederen kap voornbsp;invallend licht beschutte. In de meeste gevallen is de corneanbsp;spoedig volledig opgeklaard en het genezings-proces een kwestienbsp;van enkele dagen, terwijl patient verder geen enkel nadeelnbsp;van de operatie ondervindt. Bemerkt men irritatie-symptomen,nbsp;zoo zal het gebruik van atropine aanbeveling verdienen.

punctie niet die zorg vercischt als wel door mij wordt beweerd en dat het toch ook goed is gegaan zonder al die voorzorgen, dienbsp;daarbij zeer tijdroovend zijn. Volkomen waar, ik weet datnbsp;ook zeer goed, maar zij moeten dan ook niet klagen als denbsp;operatie niet alleen haar doel niet treft, maar het oog aan eennbsp;panophthalmie te gronde gaat.

Vroeger, toen men nog niet van infectie en de gevolgen van dien wist, verrichtte men ook tal van oog-operaties met goednbsp;succes en toch zal er thans geen ophthalmoloog te vinden zijn,nbsp;die niet naar het verkrijgen van een volkomen asepsis zal streven.

ENZO�TISCHE ZIEKTE ONDER DE PAARDEN TER HOOFDPLAATS SAMARANG.

In den loop van de maand November was ik in de gelegenheid onder de paarden te Semarang eene eigenaardige ziekte waarnbsp;te nemen, die zich kenmerkte door haar acuut verloop en grootnbsp;sterftecijfer, terwijl ze zich op vrij groote schaal voordeed,nbsp;te oordeelen naar de omstandigheid, dat door mij circa 60 dierennbsp;in behandeling zijn gekomen en zich altijd nog meer gevallennbsp;voordoen waarvoor geen veeartsenij kundige hulp wordt ingeroepen. Als bewijs van de groote sterfte moge dienen, dat vannbsp;de door mij behandelde dieren 80 % zijn gesuccombeerd.

Het proces verliep buitengewoon acuut, zoo b.v. werden op ��n stal plotseling tien paarden ziek, waarvan binnen drienbsp;dagen acht stierven. Ik heb gevallen gezien, waar de doodnbsp;binnen vier uren intrad. Al spoedig kwam ik tot de conclusie,nbsp;dat de oorzaak dezer ziekte moest gezocht worden in hetnbsp;gras; in stallen toch van verhuurderijen waar verschillendenbsp;leveranciers het gras bezorgden, trok het steeds mijne aandacht,nbsp;dat do zieke paarden overal hetzelfde gras in de ruif hadden,nbsp;bestaande uit een mengsel van cyperaccae, carex-soorten ennbsp;alang-alang, alle behoorende tot de moeras-vegetatie, terwijl daar,nbsp;waar uitsluitend gras afkomstig van hoogere streken werdnbsp;verstrekt, hoofdzakelijk bestaande uit het z.g. roempoet grien-ting en lamoeran, de ziekte niet werd waargenomen.

Dat zich onder het eerstbedoelde mengsel een bepaalde plant zou voordoen als de oorzaak van de ziekte, is niet aan te nemen,nbsp;want jaar in jaar uit heeft men hetzelfde gras zonder eenignbsp;nadcelig gevolg gevoerd. Zonder twijfel moet zij worden toegeschreven aan een of ander lager organisme, dat zich ondernbsp;bepaalde omstandigheden, tlie voornamelijk wel zullen afhangennbsp;van de weersgesteldheid en den bodem, op moerassige streken

ontwikkelt, zoodat het gras slechts de drager is van de ziekteoorzaak. Dr. Cr�tier was zoo welwillend enkele monsters van het bovengenoemde gras voor mij te onderzoeken, dochnbsp;zonder eenig resultaat. Personen, die reeds jaren lang hiernbsp;wonen, liebben deze ziekte nimmer waargenomen, iets dat mennbsp;gerust voor waarheid kan aannemen, want de vei�schijnselennbsp;zijn z�� typisch, dat iedere leek die mijne hulp inriep al dadelijknbsp;wist te vertellen dat �de ziekte� in zijn stal was uitgebroken.

In de maag schijnen die lagere organismen een vergift tc produce�ren, dat locaal op het slijmvlies van deze en de dunnenbsp;darmen een hevige ontsteking verwekt en na opname in hetnbsp;bloed zijn deletaire werking uitoefent op het centraal zenuwstelsel.

De ziekte treedt gewoonlijk twee tot drie uur, nadat het gras verstrekt is, onder de volgende karakteristieke verschijnselennbsp;voor den dag; verloren eetlust, hooge graad van depressie,nbsp;conjunctiva-slcerae ge�njiceerd, meer of minder hevige koliek-pijnen, opgezetten buik, eenigszins versnelde ademhaling gepaard met zwakke hartsfunctie, zoodat de langzame pols aannbsp;de maxillaris externa nauwelijks of in het geheel niet te voelen is.nbsp;Daarbij is de temperatuur iets verhoogd (meestal 38.5 a 39o);nbsp;de pupillen zijn verwijd, terwijl ten gevolge van paralyse vannbsp;maag en darmkanaal de defaecatie totaal onderdrukt is. Somsnbsp;inei-kt men partieel zweeten op, vooral aan hoofd, hals en flanken.nbsp;Er komen nu wel eens kleine afwijkingen voor; de respiratienbsp;kan bepaald frequent zijn, de temperatuur is in peracuut ver-loopende gevallen bijna normaal, 37.8, terwijl enkele dieren eennbsp;eigenaardig waggelenden gang vertoonen.

Meestal sterft de patient na 12�36 uur; in enkele gevallen zag ik den dood na 4 uur intreden, vooral, wanneer zooalsnbsp;wel voorgekomen is, het dier onderweg zijnde, door de ziektenbsp;als het ware overvallen werd. De koetsier wist dan steeds tenbsp;vertellen, dat het paard een paar uur tc voren nog behoorlijknbsp;gegeten had en langzamerhand een opgezetten buik begon tenbsp;vertoonen.

Het gewone beloop is nu, dat na 24 uur in den regel geen pols meer is te voelen en dat een hevige graad van meteoris-mus aanwezig is, zoodat ik vaak genoodzaakt was enterocentesis

te verricliten; de ademhaling wordt onregelmatig, vooral de expiratie is bemoeielijkt, de cardia van de maag geraaktnbsp;geheel verlamd, terwijl men bij tusschenpoozen voedsel-massa�snbsp;langs den neus ziet afvloeien bij iedere braakbeweging, waarbijnbsp;het hoofd krampachtig naar de voorborst gericht wordt. Hetnbsp;braken zal hier wel op rekening gesteld moeten worden vannbsp;de gastro-enteritis en gaat den doodstrijd vooraf. Tengevolgenbsp;van hartsparalyse succombeeren de dieren, bij uitzondering duurtnbsp;het lijden 3 tot 4 dagen.

De enkele exenplaren die genezen ziet men na een recon-valescentie-stadium van 8�14 dagen weer hun gewonen dienst verrichten.

Het cadaver vertoont behoorlijke rigor mortis, terwijl het abdomen zeer sterk is uitgezet ten gevolge van gasontwikkeling.nbsp;De huid is overigens vrij los met de onderliggende deelen verbonden, de subcutane capillairen zijn met donkergekleurdnbsp;bloed gevuld. De organen van de borstholte vertoonen geennbsp;pathologisch-anatomische veranderingen, het slijmvlies van mond,nbsp;keel, slokdarm en cardia-gedeelte van de maag geeft nietsnbsp;abnormaals te zien; daarentegen het voorkomen van het pylorus gedeelte en de mucosa van het duodenum wijzen op diepnbsp;ingrijpende laesies als gevolg van een haemorrhagische gastro-enteritis ; de maag is voor een deel gevuld met half vloeibaarnbsp;voedsel. De enteritis bepaalt zich uitsluitend tot het duodenum; het verdere gedeelte van het darmkanaal is normaal.nbsp;Op de mucosa van pylorus en duodenum komen steeds haemor-rhagi�n en ecchimosen voor, terwijl hier en daar substantie-verlies wordt aangetroffen gaande tot op het peritoneum, eennbsp;pathologisch-anatomisch verschijnsel, dat ik vaak aantrot alsnbsp;het dier binnen 3 dagen gestorven was, zoodat van ulceranbsp;hier dus moeielijk sprake kan zijn; volgens mijn meening is ditnbsp;weefsel verlies toe te schrijven aan een locale necrose ton gevolge van vaatvernauwing.

Plekken ter grootte van een dubbeltje en een halven gulden zijn geen zeldzaamheden. Nu eens vindt men ze meer in het pylorus-gedeelte van de maag, dan weer in het duodenum, doch, zooalsnbsp;reeds gezegd, is het verdere gedeelte van het darmkanaal normaal.

De lever en nieren zijn hyperaemiscli op doorsnede, terwijl aan ruggemei�g en hersenen geen enkele afwijking valt tenbsp;bespeuren.

Therapie. De beste behandeling is hier ontegenzeggelijk de prophylactische, door namelijk het gras daags te voren innbsp;de zon te laten drogen of te zorgen, dat de paarden uitsluitend gras krijgen van hoogere streken. In gevallen waarnbsp;mijne hulp bijtijds werd ingeroepen, diende ik inwendig acidumnbsp;tannicum als antidoot toe, terwijl de diei�en, welke nog geennbsp;verschijnselen vertoonden, doch waarvan ik wist dat ze hetzelfdenbsp;gras gegeten hadden, werden behandeld met sulfus natricusnbsp;als laxans.

Zoo slaagde ik er althans in op een stal, waar van twaalf paarden plotseling vier ziek werden, negen te behouden.nbsp;Wanneer ��nmaal het gift in de circulatie is opgenomen, zoonbsp;is van eene behandeling langs het darmkanaal geen heil meernbsp;te verwachten, wijl bij de bestaande paralyse geen enkelnbsp;geneesmiddel wordt geresorbeerd. Verschillende middelen zijnnbsp;door mij beproefd, zooals calomel, koudwater-clysma�s waarin bicarbonas natricus opgelost, doch alles zonder eenig resultaat.

Ten einde de liartsparalyse te voorkomen appliceerde ik subcutaan, injecties van oleum camphoratum, een therapie, dienbsp;mogelijk het optreden van de exitus letalis een weinig vertraagde, maar overigens geen merkbare gevolgen had.

Alleen meen ik succes gehad te hebben van ccne behandeling met veratrine als antidoot en excitans.

Volgens Fr�hner is veratrine een uitstekend middel als excitans bij hevigen graad van depressie, hartzwakte, collaps, paralysen, resp. parese en intoxicatie. Overtuigd zijnde, datnbsp;ik hier met een intoxicatie, een lijden van centralen aard tenbsp;doen had en in verband met hetgeen Fr�hner mededeeltnbsp;omtrent de werking van veratrine, besloot ik dit middel innbsp;toepassing te brengen. Op denzelfden stal, waar, zooals hierboven vermeld, plotseling vier paarden ziek werden, succom-beerden no. 1, 2 en 3 binnen twaalf uur, terwijl de toestandnbsp;van no. 4 zeer bedenkelijk was. Dit laatste paard gaf ik eennbsp;subcutane injectie van 0.01 veratrine, een dosis die een halfnbsp;uur later werd herhaald, en het was opvallend hoe spoedig bfj

dit dier symptomen van beterschap intraden. Denzelfden dag toch gebruikte bet weer eenig vloeibaar voedsel, terwijl het nanbsp;een week volkomen hersteld was.

Meerdere pati�nten heb ik tot mijn spijt niet kunnen behandelen met dit middel, omdat zich geen ziektegevallen meer voordeden, althans mijne hulp niet werd ingeroepen. Iknbsp;stel mij echter voor wanneer een dergelijke enzo�tie weernbsp;optreedt, wat zeer goed mogelijk is, de behandeling in dezenbsp;richting voort te zetten.

In de geheele afdeeling Samarang hoorde men in deze maand van menigvuldige sterfgevallen onder de paarden; zeer waarschijnlijk mogen deze aan ��n en dezelfde oorzaak wordennbsp;toegeschreven.

HOEFVERPLEGING EN HOEFBESLAG.

Bij de bewerking van dit onderwerp heb ik mij geenszins ten doel gesteld, mededeelingen te leveren, welke voor dennbsp;deskundige iets nieuws bevatten; evenmin ligt het in mijn voornemen algemeene beschouwingen te leveren over in deze alsnbsp;vaststaande aangenomen theori�n.

Wat ik mij eehter wel heb voorgesteld, is, de kennis van de verpleging van den hoef van het paard en het hoefbeslag opnbsp;zoodanige wijze te behandelen, dat de niet deskundige lezers vannbsp;dit tijdschrift, die in het bezit van paarden zijn en de gelegenheidnbsp;missen in voorkomende gevallen de voorlichting interoepen vannbsp;eenen veearts, daarin de noodige gegevens en wenken zullennbsp;aantreffen hoedanig te handelen ten aanzien dier verpleging.nbsp;�Zorg voor de voeten, de andere deelen zullen voor zich zelfnbsp;zorgen�, zeide Stewart. Zeer zeker is dit gezegde van toepassing op het paard, dat ons hoofdzakelijk door zijne bewegingennbsp;nut verschaft en waarbij van de ledematen het meest gevergdnbsp;wordt.

Het is daarom, dat de meerdere of mindere geschiktheid van dit dier bijna geheel afhankelijk is van de deugdelijkheid dernbsp;ledematen. Het beste, meest gezonde paard wordt een onbruikbaar individu, wanneer de hoeven niet aan zekere vereischten voldoen. Wij laten hier natuurlijk buiten beschouwing de bestaandenbsp;slechte gewoonte, om van de meest kreupele dieren toch nognbsp;zware diensten te eischen, voortkomende uit het beklagenswaardig feit, dat niet overal in Indi� de gebruikers van zulkenbsp;dieren gestraft worden en dat, hoewel er volstrekt geen bezwaren bestaan om de eigenaars wegens dierenmishandeling tenbsp;vervolgen en te straffen.

Onder de ziekten, die het paard voor korteren oflangeren tijd voor den dienst ongeschikt maken, spelen die, welke zichnbsp;voordoen aan de ledematen, de hoofdrol, zoodat ze meermalen

den eigenaar vol vertwijfeling doen uitroepen: �Het dier eet wel, maar werkt niet�.

De reden van liet veelvuldig voorkomen van lioefgebreken moet, behalve in vele andere oorzaken, als te groote vochtigheid of droogte en onzindelijkheid, niet alleen gezocht wordennbsp;in de omstandigheid, dat de hoeven zoowel in den staat vannbsp;rust als in beweging gebruikt worden, maar meer daarin, datnbsp;dit lichaamsdeel het meest bloot staat aan het ingrijpen dernbsp;menschelijke hand, een ingrijpen, dat maar al te dikwijls ontaardt in grove mishandeling. Vele hoofdgebreken zouden voorkomen kunnen worden, indien men den paardenhoef in zijn geheelnbsp;niet beschouwde als eene levenlooze, doode massa, die men naarnbsp;willekeur kan behandelen, doch als een levend, hoogst doelmatig gebouwd orgaan, hetwelk zich in �t minst niet ongestraftnbsp;laat beleedigen. In Nederland is men dan ook z�� overtuigdnbsp;van de noodzakelijkheid van een goed en doelmatig besnijdennbsp;en beslag van den hoef, dat reeds op verschillende plaatsennbsp;(ik vermeen van woge de landbouwvereenigingen) cursussennbsp;voor hoefsmeden geopend zijn.

Waar, gelijk in Indi�, de kennis van de ontleedkunde en de normale verrichtingen (physiologic) van dit orgaan niet alleennbsp;bij de Europeesche paardenliefhebbers, maar ook bij de zoogenaamde paardenkenners zoo uiterst gering is, daar moet denbsp;verpleging wel op verkeerden grondslag rusten en onwillekeurig tot het optreden van gebreken leiden.

Zooals van zelf spreekt, maken we hier geen gewag van paardenliefhebbers en houders van chineeschen of inlandschen landaard,

Intusschen, het laat zich wel verklaren dat het met die kennis onder leeken zoo treurig is gesteld, daar de bouw nietnbsp;zoo eenvoudig is als men wel denkt; integendeel, zij is zeernbsp;gecompliceerd.

In de navolgende regelen zullen , wij eene beschrijving geven van de ontleedkundige samenstelling.

Als de meest inwendig gelegen deelen treffen we aan twee beenderen, die geheel in den hoornschoen besloten liggen, metnbsp;name het hoef- en het straalbeen (plaat 1, Fig. A. 5 en 6).

Het derde, liet kroonbeen, No. 4, is slechts met zijn onderste gedeelte binnen den hoef gelegen. De ondervlakte van ditnbsp;been vormt met de bovenvlakten van hoef- en straalbeen hetnbsp;hoefgewricht. Het straal- of spoelbeen is een smal, langwerpignbsp;beentje, dat de achtervlakte van het gewricht helpt vormennbsp;en door een reeks banden in zijne ligging bevestigd wordt.

Fig. B. en C. geven ons resp. de voor- en achtervlakte te zien met a. den voorsten rand en Igt;. cene verhevenheid dernbsp;achtervlakte.

Het hoef been heeft min of meer den wigvorm en is eenigs-zins schuin in den hoornschoen gelegen, zooals nit fig. A. duidelijk blijkt.

De voor beneden-rand is dun en aanmerkelijk lager gelegen dan de achterrand. De zijvlakten, die zich naar achterennbsp;uitbreiden in de beenige hoefbeentakken � zie Fig. D. 1 � gaannbsp;wederom ongemerkt in de zijdelingsche hoefkraakbeenderennbsp;over. Fig. D. en F. 2 en 3.

eindigt aan het kroonuit-steeksel van het hoefbeen, een driehoekig uitsteeksel, staande op den voorhoven rand van het hoefbeen; (zie Fig. A. en D.)nbsp;de buigpees daarentegen hecht zich ,aan de ondervlakte vannbsp;het hoefbeen (zie Fig. A. 15).

Behalve de nu in �tkort genoemde zachte deelen, treffen wij onder en achter de bovengenoemde buigpees aan; hetnbsp;z. g. straal- of vetkussen, zooals in Fig. A. No. 24 duidelijk tenbsp;zien is, waaruit tevens de juiste ligging is waar te nemen.

De zich in het midden bevindende sleuf (zie Fig. G. No. 3) verdeelt �t achterste gedeelte in twee min of meer afgerondenbsp;deelen, welke den grondslag der ballen vormen.

200

die buigpees is gelegen, wordt in zijne ligging bevestigd dpor elastische strengen, welke naar de zijdelings gelegen hoef-kraakbeenderen gaan en in deze bijna onmerkbaar overgaan.

De voornaamste bevestiging verkrijgt het evenwel, door in alle richtingen vezelige strengen naar de ondervlakte van hetnbsp;hoefbeen te zenden, welke daarmede innig verbonden zijn, terwijlnbsp;nog een ophangband bijna ongemerkt uit het straalkussennbsp;voortkomt en zich bevestigt aan �t ondereinde van het kootbeen.nbsp;Fig. D. en F. geven ons bij 2 en 3 een duidelijk overzichtnbsp;van de hoefkraakbeenderen.

Naar achter buigen zich de takken eenigszins naar binnen en beneden om en sluiten straalkussen en ondergelegene deelennbsp;gedeeltelijk in.

De bovenrand dier hoefkraakbeenderen is bij 't levende dier zeer goed te voelen boven en zijdelings van den verzen-wand van den hoornschoen.

Alle tot nu toe genoemde deelen worden wederom ingesloten en bedekt door het zoogenaamde �leven�, dat wil zeggen, denbsp;hoornvoortbrengende deelen, welke gelegen zijn direct ondernbsp;den hoornschoen.

Den naam �leven�, oorspronkelijk een zeer juisten leeken-term, dankt het aan de groote gevoeligheid, in tegenstelling met den ongevoeligen hoornschoen.

De hoornvoortbrengende deelen kunnen geheel als eene voortzetting beschouwd worden van de huid, die hier echter, instede van eene opperhuid en haren, hoorn afscheidt, waardoor opnbsp;uitnemende wijze door de natuur wordt tegemoet gekomen aannbsp;de vele nadeelige inwerkingen, waaraan de onderste deelennbsp;der ledematen bloot staan.

Een klein restant der in de huid voorkomende klieren treft men ook nog aan, voor zoover het de zweetklieren betreftnbsp;in de de hoornstraal afscheidende vleeschstraal.

Tusschen de beenderen, banden, peezen en de elastische deelen aan den eenen kant en de voetbedekkende hoornachtigenbsp;deelen vindt men nog andere deelen, die van zeer groot gewicht voor den groei, de voeding enz. zijn, nl. de zenuwen ennbsp;bloedvaten.

2�1

De laatste vormen een uitgebreid net, dat zich in de vleezige deelen sterk vertakt.

De slagadereii, welke 't bloed aanvoeren, verdeden zich in eene zeer groote hoeveelheid kleine takjes, die zich eveneensnbsp;wederom oplossen in de voor het bloote oog onzichtbare haarvaten en vanwaar uit de voeding van en de wisselwerking metnbsp;het omringende weefsel plaats heeft. Deze haarvaten vereenigennbsp;zich wederom tot kleine takjes, na herhaalde samenvloeiingen,nbsp;en vormen de aderen, die het bloed naar het hart voeren ennbsp;mede een uitgebreid net vormen (zie Fig. H. en J.).

De hoornafzonderende vlakte der hoeflederhuid is aanmerkelijk grooter dan de onderlaag, die zij bekleedt, als een gevolg van de vele plaatjes en vlokken, waarmede deze bedekt is,nbsp;en door welke de mogelijkheid is gegeven, dat de hoornafzonde-ring op grooter schaal plaats heeft, terwijl de geproduceerdenbsp;hoorn den meest doelmatigen bouw heeft en een met het doelnbsp;overeenkomende samenvoeging, hardheid en elasticiteit verkrijgt.

Deze hoornafzonderende deelen, die in anatomischen bouw belangrijke verschillen vertoonen, dienen wij nader te beschouwen, ten einde langs dezen weg een juister inzicht te verkrijgennbsp;in de constructie, in de bestaande verschillen van den hoornschoen.

Wij mogen ze niet beschouwen als een eenvoudige huidzak, die de onderliggende deelen bedekt en hoorn afscheidt; in geenennbsp;deele.

Vijf zeer goed van elkaar te onderscheiden deelen kunnen wij waarnemen zonder dat daarom scherpe overgaugen bestaan.

Zij vloeien geleidelijk in elkaar, zooals reeds merkbaar is in den overgang der haarlederhuid en hoeflederhuid, ook daarnbsp;is geen juiste grens te trekken; de haargroei is nog niet ge�indigd, waar de hoorngroei reeds aanvangt.

De afzonderlijke deden der hoeflederhuid, die elk voor zich een bepaalde hoorn afzonderen, zijn:

De vleeschzoom, vleeschkroon, vleeschwand, vleeschstraal en vleeschzool, waarvan de drie eerste meer aan den voor- ennbsp;zijkant en de twee laatste aan de ondervlakte zijn gelegen.

202

m.M. breede strook, welke gelegen is tussclien de liaaiieder-liuid en de onder haar liggende en meer promineerende vleesch-kroon (3).

Zij vormt als �t ware den overgang, doch valt in het oog door de diepere ligging en door de vlokken, waarmede ze overnbsp;hare geheele oppervlakte dicht is bedekt en welke vlokkennbsp;eene lengte hebben van circa 1 tot 2 m.M.

Meer zijdelings neemt zij in breedte af om zich naar achteren over de cellige ballen uit te breiden en ongemerkt in dennbsp;vleeschstraal overtegaan.

De door de vleeschzoom afgescheiden hoorn is zacht en vormt den bovensten rand van den hoornschoen en een dunne deklaagnbsp;voor den geheelen hoornwand.

Beneden dezen Adeeschzoom, en geheel daaraan evenwijdig loopende, treffen we de vleesehkroon aan, welke eene breedtenbsp;heeft van circa 2 c.M. en aanmerkelijk boven de eerste uitsteekt (zie Fig. J. No. 3).

Aan de voorzijde meer gewelfd en breed, wordt zij naar achteren smaller en platter, slaat zich tusschen het steunsel-gedeelte van den vleeschwand en den vleeschstraal naar binnennbsp;om (zie Fig. K. 2), om vervolgens ongemerkt in de zool overtegaan.

Over hare geheele oppervlakte is ze bedekt met vlokken, die langer zijn dan die der vleeschzoom, nl. van 2 tot 8 m.M.

Zij scheidt de middelste of zoogenaamde hoornpijpj eslaag van den hoornwand af, terwijl zij de naast den vleeschstraalnbsp;gelegene deelen, de steunsels mede helpt vormen.

De vleeschwand (zie Fig J. No. 4) bedekt de geheele voeren zij vlakte, buigt zich naar achteren en beneden om en eindigt in het steunselgedeelte van den vleeschwand (Fig. K. 1).

Deze vleeschwand is dun en over zijne geheele oppervlakte met van boven naar beneden evenwijdig loopende vleeschplaatjesnbsp;bedekt, welke aan den benedenrand overgaan in vlokken, dienbsp;samensmelten met die van de vleeschzool.

De hoorn, door den vleeschwand afgescheiden (nl. de hoornplaatjes), dient hoofdzakelijk ter verbinding van hoornwand en hoeflederhuid, terwijl ze voor een klein deel den wandnbsp;mede helpt vormen (Fig. A. 21).

203

Naar achteren splitst ze zich in twee takken, welke opgenomen worden tusschen den onderrand en het steunselgedeelte van den vleeschwand.

J\let de vleeschkroon staan die takken in verbinding door middel van het hiervoren genoenide gedeelte, dat zich tusschennbsp;�t steunselgedeelte van den vleeschwand en den vleeschstraalnbsp;uitstrekt.

De vleeschstraal (zie Fig. K. no. 4) bekleedt het geheel met het hem in vorm overeenkomende straalkussen.

Haar bloedrijkdom is belangrijk minder dan die der andere deelen der hoeflederhuid.

De grens tusschen vleeschzoom en vleeschstraal is moeilijk aantegeven, daar beide geheel in elkaar overgaan.

Wij zijn thans genaderd tot den meer algemeen bekenden hoornschoen, welke alzoo opgebouwd is door de vijf reeds besproken onderdeden der hoeflederhuid.

Wij kunnen dezen hoornschoen het best vergelijken met den nauw passenden schoen, die den menschelijken voet bekleedt,nbsp;onder opmerking evenwel, dat de verbinding tusschen de zachte,nbsp;vleezige deelen van de hoeflederhuid en den hoorn zoo innignbsp;en vast is, dat ze in normale omstandigheden niet van elkaarnbsp;te scheiden zijn, ja, ze vormen om zoo te zeggen met elkaarnbsp;��n geheel.

Aan den hoornschoen nu onderscheidt men drie deelen, die, hoewel onderling innig verbonden, toch zijn te beschouwen alsnbsp;te bestaan uit verschillende onderdeden van een en 't zelfdenbsp;doelmatig samengestelde ondeelbaar geheel.

De hoornwand fzie Fig M. no. 2) is dat deel, dat bijna geheel zichtbaar is bij een in rust zijnden voet, en, indien men de vergelijking met den schoen iets verder uitstrekt, te beschouwennbsp;als het bovenleer, dat hier evenwel den grond raakt en de zoolnbsp;tusschen zich opneemt.

gedeelte den naam draagt van steunsels, welke onmerkbaar in den hoornzool (4) overgaan.

Deze steunsels hebben eene zoodanige schuinsche ligging, dat de bovenrand naar de middellijn en de onderrand naar dennbsp;draagrand van den hoef is gekeerd.

Daar, waar de wand zich ombuigt, wordt een hoek gevormd (zie Fig. L. no. 2), die den naam van steunselhoek draagt ennbsp;ter plaatse waarvan de hoornwand eene dubbele dikke verkrijgt.

Den hoornwand, die, zooals is gebleken, uit drie lagen is opgebouwd, zullen wij verder als ��n geheel beschouwen.

Men onderscheidt daaraan nu eene uit- en inwendige vlakte en eenen boven- of kroonrand (Fig. M. no. 1) en een onder- ofnbsp;draagrand (zie Fig. M. a en h) (Fig. L. no. 1).

Door vier denkbeeldige lijnen kan men den wand in vijf deelen verdeelen, nl. ��n toongedeelte, twee zijgedeelten ennbsp;twee drachten (verzenen.)

De hoornwand is het dikst in het toongedeelte van den draagrand en neemt zijdelings en naar boven in doorsnede af.

Aan de hoornzool (zie Fig. L. no. 4) onderscheidt men het lichaam en de beide takken.

De hoorn der zool is in tegenstelling met die van den wand, welke hard en vast is, meer zacht en minder weerstand biedend;nbsp;liare normale dikte ongeveer 2'/2 ^ 3 m.M.; steeds zietnbsp;men er ook groote platte stukken van afbrokkelen, die zeernbsp;murw zijn.

De zool is min of meer naar binnen gewelfd, zoodat de ondervlakte een concaven vorm te zien geeft, hetwelk aan denbsp;achterhoeven in sterkere mate het geval is dan aan de voorhoeven.

De overgang in den onderrand (draagrand) van den wand wordt gevormd door de z.g. witte lijn (Fig. L. no. 8), waarvannbsp;de hoorn gevormd wordt, door de vlokken, ter plaatse waarnbsp;vlceschwand en vlecschzool in elkaar overgaan.

Deze hoorn is min of meer geel van kleur, zaclit en vormt de verbinding tusschen zool en wand.

De hoornstraal, driehoekig van vorm (zie Fig. L. no. 5), door den vleeschstraal afgescheiden, bestaat uit een meer weeke,

zeer elastische hoorn, die het best te vergelijken is met samengeperste caoutchouc.

Zij heeft volkomen den vorm der onderliggende deelen, zoo-dat zich in �t midden eene groeve, do middelste straalgrocvc genaamd (Fig. L. 5), bevindt, welke �t geheel als �t ware innbsp;twee schenkels verdeelt, die in een punt naar voren eindigen,

De sleuven, gelegen links en rechts van den hoornstaal, noemt men straalgroeve (zie Fig. L. no. 6).

Wat aangaat de groei van den hoornwand, men neemt aan, dat het toongedeelte oen vol jaar noodig heeft om af tenbsp;groeien, terwijl men voor het kortere dracht- en verzengedeeltenbsp;minder tijd kan berekenen.

Thans dienen wij het hoef-mechanisme of wel de mechanische verrichtingen van den hoef nader te beschouwen, wijl we hieruit leeren, dat de hoornschoen onder bepaalde omstandigheden een uitzetten en inkidinpen ondergaat, met welknbsp;feit rekening dient gehouden te worden bij de toepassing vannbsp;een goed en doelmatig hoefbeslag.

Het meest eenvoudige bewijs van de elasticiteit van den hoornschoon vinden wij aanwezig op elk gebruikt hoefijzer.

Het moet toch zeker menigeen zijn opgevallen, dat op do bovenvlakten van het achterste gedeelte der hoefijzertakkennbsp;steeds glad geschuurde strepen voorkomen.

Welnu, deze ontstaan door het voortdurend schuren van den draagrand over dat gedeelte van het ijzer, waardoor dit laatstenbsp;in zekeren zin wordt gepolijst; wordt nl. de hoef belast, zoo zetnbsp;de hoornwand zich in het verzengedeelte uit, op het momentnbsp;van rust daarentegen keert hij weer tot zijne normale wijdtenbsp;terug.

Het is duidelijk, dat, al naar gelang ��n of meer voeten van het paard op den grond rusten, zooals bij het in beweging zijnde dier, deze meer te dragen hebben dan in normale .nbsp;omstandigheden, waarbij de lichaamslast vrijwel gelijk overnbsp;de vier ledematen is verdeeld.

Al naar gelang de beweging van het dier worden de achter- of voorvoeten meer belast, zoo b. v. bij zwaar trekken meer denbsp;achterste ledematen, in stap of m draf meer de voorste.

206

op de voorbeenen geworpen, waardoor deze een belangrijken schok ondervinden, welke schok, dank zij den stand der beenderen onderling, de bevestiging der peezen enz. tot een minu-mum gereduceerd wordt.

Neemt men nu in aanmerking, dat de gewrichtsvlaktc van het kroonbeen voor gedeelte met die van het hoefbeen ennbsp;slechts voor met die van het straalboen in aanraking komt,nbsp;dat het hoefbeen grootendeels op de vleesch- en hoornzool nrst,nbsp;het straalbeen op de pees van den hoefbeenbuiger, het straal-kussen en de vleesch- en hoornstraal, en dat alzoo de onderlagen dier twee beenderen verschillen, dan zal de uitwerkingnbsp;der belasting eveneens verschillend zijn.

Het grootste gedeelte van den licliaamslast valt op �t hoefbeen en wel �t eerst op het meest naar voren gelegene gedeelte van de gewrichtsvlaktc, omdat bij 't neerzetten van den voet de toon het eerst met den bodem in aanraking komt.

Door den schuinen stand van het hoefbeen en de schuine ligging van het gewricht, hetwelk maar achteren en benedennbsp;helt, zoude het hoefbeen, indien dit geheel los lag, een druknbsp;uitoefenenen op den draagrand der toon en op de zool, evenwelnbsp;door de innige verbinding, welke tusschen �t hoefbeen ennbsp;de omliggende deelen bestaat, heeft dit niet plaats, doch verdeelt de druk zich over den geheelen draagrand, waarmede hetnbsp;hoefbeen innig is bevestigd aan de gcheele zool.

Door de trekking, welke door 't hoefbeen op den geheelen wand uitgeoefend wordt, vernauwt deze zich in haar geheelennbsp;omvang.

Het sterkst is zij evenwel aan den hoornrand en het achterste open gedeelte van den wand.

Als gevolg van het doorzakken van het hoefbeen in den hoef drukt dit met een zeer groot gewicht op de zool, dienbsp;tengevolge zijner welving naar binnen, dus tegen de richtingnbsp;waarin de druk werkt, slechts weinig kan doorzakken; tochnbsp;ontstaat er dientengevolge cene geringe afplatting, welke opnbsp;haar beurt eene inkrimping van den wand aan den draagrandnbsp;tegengaat.

Daar de welving ter plaatse van de takken van do zool (Fig. L. no. 4) zeer gering is, kunnen deze liet inkrimpen vannbsp;den wand niet beletten, echter het straal-mechanisme biedt hierinnbsp;de behulpzame hand.

Men heeft nl. het hoefbeen-mechanisme te beschouwen als den vernauwenden, het straalbeen-mechanisme als den verwijdenden factor.

De druk op 't straalbeen uitgeoefend nl. wordt door de sterke uitbreiding der buigpees op de geheele oppervlakte van hetnbsp;onder die buigpees gelegen straalkussen overgebracht, hetwelknbsp;daardoor in de door den hanekam in twee groeven verdeeldenbsp;sleuven van den hoornigen straal geperst wordt, met den grondnbsp;in aanraking komt en eene sterke drukking tegen de stounselsnbsp;uitoefent, tegcvolge waarvan de door �t zakken van het hoef-been ontstane vernauwing van den wand niet alleen wordt opgeheven, docli voor 4 achterste gedeelte eene uitzetting naarnbsp;buiten veroorzaakt.

Zoodra de voet van zijn last is ontheven, keert alles tot den normalen toestand terug.

Bij deze beweging verwijderen de beide straalschenkels zich van elkander, zoodat de middelste straalgroeve zich verwijdt.

De steunsels, die als 't ware tot den wand en zool bohooren, nemen deel aan 't hoefbeen-mechanisme; door hunne liggingnbsp;is evenwel het straalbeen-mechanisme niet zonder invloed op hen.

Het hoefbeeu is nl. aan den boven uitwendigen rand der steunsels bevestigd; daardoor zullen bij belasting de steunselsnbsp;aan de vernauwing deel nemen, d. i. zij zullen iets van de middellijn afwijken en met den onderrand den draagrand naderen.

Het samentrekken van den wand wordt opgeheven door: de spanning der zool voor zoover betreft de voorste hoef-

208

De verwijding is aan het boven achterste gedeelte der drachten het sterkst en vermindert naar voren.

De te sterke verwijding der achterste hoefhelft wordt door de steunsels tegengegaan.

Van merkbaren invloed is deze uitzetting en inkrimping op den groei der hoeven in zooverre, dat daardoor ter plaatsenbsp;een meer vei�snelde bloedsomloop ontstaat; bij voortdurendenbsp;rust is dan ook de groei belangrijk minder.

De meest normale toestand voor een hoef is natuurlijk do onbeslagene, echter het zijn onze oeconomische belangen, dienbsp;het beschutten der hoeven noodzakelijk vereischen.

Reeds in dc vroegste tijden nu maakte dc mcnsch het paard aan zich dienstbaar en gebruikte het voor verschillende doeleinden op harde of verharde wegen, waardoor liet dier uit zijnnbsp;normale sfeer gerukt werd, vooral voor wat betreft den bodemnbsp;waarop het zich bewoog, zoodat het zoeken naar een kunstmatig beschuttingsmiddel weldra noodig bleek, wijl bij veelvuldig gebruik de groei geen gelijken tred hield met de afslijting.

De uitvinding van het hoefbeslag dateert evenwel niet uit de vroegste tijden. Men trachtte aanvankelijk de hoeven tenbsp;harden door b. v. de dieren op eenen harden steenbodem te latennbsp;staan, waardoor eenig resultaat verkregen werd, doch niet voldoende voor �t geval dc dieren grootere marschen moesten atleg-gcn. Uit verschillende verhalen uit de oude geschiedenis blijktnbsp;ons dan ook, dat in vele gevallen de ruiterij niet aan eene belegering kon deelnemen, daar de paarden ongeschikt warennbsp;tengevolge van doorgeloopen hoeven.

Als eerste beschuttingsmiddel treft men dc uit boomschors en leer gevlochten sandalen aan, die door riemen werden bevestigd, doch welke het nadcelig gevolg hadden, dat de bandennbsp;spoedig de huid verwondden. Zoodra de metalen bekend werden, gebruikte men metalen platen bij wijze van zolen of welnbsp;sandalen van ijzer, doch ook deze werd�n met banden bevestigd.

Uit de fossiele historie is niet gebleken, dat do Romeinen het hoefijzer hebben gekend; de opgi'avingen toch hebben in deze

nimmer iets aan het lieht gebracht, dat op het bestaan destijds van ��nige kennis van hoefbeslag wijst,

Het eerste spoor van een hoefijzer in zeer primitieven vorm (in onzen tijd evenwel treft men ze zoo ook nog wel aan) is

Met zekerheid is evenwel het gebruik bekend uit de 9^ eeuw, toen onder Leo IV van Constantinopel het halvemaanvormigenbsp;ijzer zijne toepassing vond.

We zullen ons echter in de historie niet verder verdiepen, maar liever terugkeeren tot den tegenwoordigen tijd.

Zooals gezegd, is de onhcslagenc toestand do meest normale en bij jeugdige dieren is �t dan ook van belang zo zoolangnbsp;mogelijk van hoefijzers te versehoonen, waarbij men echter nietnbsp;uit het oog moet verliezen, dat het geen aanbeveling verdient denbsp;geheele verpleging van den hoef aan moeder natuur over te laten.

Doorgaans is bij het veulen de groei grooter dan de afslijting, terwijl, zooals van zelf spreekt, een langdurig verblijf op dennbsp;stal of het voortdurend staan op oenen vochtigen bodem omstandigheden zijn, die licht gebreken doen ontstaan.

Verder kunnen door �t zoo veelvuldig bij veulens voorkomende scheefschroeien der hoeven misstanden in het leven woi�dcnnbsp;geroepen, die op de verdere geschiktheid voor een of anderennbsp;dienst van het dier een belangrijken invloed uitoefenen, al watnbsp;men gemakkelijk kan voorkomen door een doelmatig besnijdennbsp;en beraspen der hoeven, 't welk nog dit groote voordeel heeft,nbsp;dat de dieren op lateren leeftijd zich gewillig laten beslaan.

De vraag, onder welke levensomstandigheden een veulen gebracht moet worden, ten einde het de meest normale hoevennbsp;te doen krijgen, d. w. z. dat groei en afslijting zooveel mogelijknbsp;gelijken tred houden en de eerste zoo geregeld niogelijk geschiedt, opdat het dier oj) rijperen leeftijd in 't bezit is vannbsp;volkomen normale ledematen, is van zeer veel belang.

Men zal dit het l)este'bereiken, iudien men het tijdens zijne jeugd zooveel mogelijk terugbrengt tot den normalen staat, totnbsp;dien staat alzoo, waarin het zoude verkeeren, indien het paardnbsp;niet als huisdier ondergeschikt aan den mensch gemaakt was.

210

Wij hadden evenwel voorop dienen te stellen, dat erfelijko gebreken hierdoor niet voorkomen worden, alhoewel ze zichnbsp;als dan minder geprononceerd zullen voordoen.

Stalverpleging is per se slecht, en niet alleen voor de hoeven, doch voor het geheele organisme.

Is men daar evenwel toe verplicht, dan zorge men in de eerste plaats voor ruime stallingeiij opdat �t dier zich voldoende kannbsp;bewegen.

Daar van alle invloeden het beslag het meest ongunstig op den hoef en zijne normale ontwikkeling werkt en dit nadeelnbsp;bij rust toeneemt, is �t van veel gewicht, de dieren, indiennbsp;zij reeds beslagen zijn en geruim en tijd achter elkaar gestaldnbsp;worden, de ijzers te doen afnemen en de hoeven geregeld tenbsp;besnijden, ten einde scheuren, afbrokkelen enz. te voorkomen.

Waar aan deze factoren niet kan worden voldaan, tracht men door de hardheid der hoorn te verminderen de uitzettingnbsp;gemakkelijker te maken.

Het zachter maken der hoeven geschiedt liet beste door de dieren daags op vochtig zand te doen staan.

Voor do achterhoeven is dit doorgaans niet noodig, wijl daaraan (doordat ze meer met faecali�n eii urine in aanraking komen) niet die inkrimping plaats heeft.

Het insmeeren met vet heeft alleen dan doel, wanneer de hoeven geruimen tijd aan vocht zijn blootgesteld.

FISCHER.

lil......

TROPISCHE VOEDERGRASSEN.

Eene belangrijke zaak, zoowel voor de gematigde als voor de warme luclitstreken, is zeker de kennis der grassen; die alsnbsp;voeder voor koeien en paarden kunnen dienen. In nog weinignbsp;tropische landen is men voldoende op de hoogte van donbsp;voedingswaarde en de productie der inheemsche grassen, meestalnbsp;heeft men getracht uit den vreemde in te voeren, wat soms innbsp;eigen land even goed, zoo niet heter te krijgen was. Wij willennbsp;hier in het kort eenigc grassen besproken, die voor genoemdnbsp;doel van waarde zijn; het moet echter op den voorgrond gesteldnbsp;worden, dat, al zijn zij van tropische afkomst, zij niet overalnbsp;even goed zullen groeien.

In het Kew-Bulletin van November komt een uitvoerig artikel voor over tropische voedergrassen, waaruit blijkt, dat in denbsp;meeste Britsche koloni�n de toestand al weinig beter is dannbsp;bij ons. Het kan voor ons echter zijn nut hebben te weten, oj)nbsp;welke wijze dc Engelsche veehouders en paardenfokkers, en ooknbsp;hoe dc cavalerie zich van goed gras voor paarden en vee trachtnbsp;te voorzien. Ik zal daarom het stukje over dc voedergrassennbsp;hier ietwat iritvoerig bespreken.

Het is een bekend feit in de meeste onzer koloni�n (Engelsche), dat het gras, zelfs voor goede en dure paarden door grassnijdersnbsp;van woeste, ongecultiveerde streken en overal, rvaar zij het maarnbsp;kunnen krijgen, gesneden wordt; het behoeft geen betoog,nbsp;dat zulk voedsel dikwijls geen groote voedingswaarde heeft,nbsp;maar dat het vee en de paarden, die er mede gevoed worden,nbsp;ook bloot staan aan allerlei infectie-ziekten, door rondloopendenbsp;dieren veroorzaakt. Ook komt er bij eene aanhoudende droogtenbsp;spoedig gebrek aan gras. Uc cultuur van gras, zoowel innbsp;weiden, die dienen moeten om het vee te laten gi'azen, als voornbsp;de hooiproductie verdient wel de aandacht van den kolonialennbsp;landbouv/, en na korten of langen tijd zal zeker, evenals in

212

de gematigde luchtstreek reeds sinds jaren bet geval is, ook in de tropen eone geregelde cultuur van genoemde grassennbsp;ontstaan.

De grootste moeielijklieid, die het uitzaaien van grassen of den aanleg van weiden in den weg staat, is te zoeken in dennbsp;snellen groei van onkruid, zooals andere wild groeiende grassennbsp;en struiken, die al spoedig de betere grassen verdringen. Ernbsp;is bijna geen land ter wereld, als het niet geheel onvruchtbaar is, waar geen -goede voedergrassen groeien.

den, en als voorbeeld voor tropische landen haal ik hier aan do wijze waarop in Jamaica gehandeld wordt. Daar begintnbsp;men het land te zuiveren van onkruid, van ongewenschte grassen en struiken, daardoor groeien de betere soorten krachtigernbsp;door; zijn die er niet, dan moet men er zaaien met zaad,nbsp;verkregen van een naburig stuk grasland. Gedurende de eerstenbsp;paar jaar moet de weide gewied en, als de grond arm is, ooknbsp;bemest worden. Groeien de grassen eenmaal goed door, dannbsp;kan men volstaan eens per jaar en wel na den regentijd tenbsp;wieden. Het is een overal bekend feit, dat het aanhoudendnbsp;laten grazen van het vee op ��ne weide voor deze laatstenbsp;nadeelig is, de beste grassen gaan daardoor te gronde, en mindernbsp;goede komen er voor in de plaats. Voor een korten tijd isnbsp;het wel goed, maar de grassen moeten daarna tijd hebbennbsp;zich te herstellen, v��r het vee op nieuw in de weide gebrachtnbsp;wordt. Verder is het voor de weide beter, het vee of denbsp;paarden niet over de geheele weide te laten loopeii, maar dienbsp;te verdeden in eenige afdeelingen en die beurt om beurt tenbsp;laten afweiden. Dit zijn beproefde regels, die ieder vee- ofnbsp;paardenhouder ter harte kan nemen.

Thwaites, de vroegere Directeur van den Botanischen tuin te Peradenia, Ceylon, beveelt aan hier en daar een boom in denbsp;weide te planten; op het warmste deel van den dag vindennbsp;de dieren hier schaduw; ook verhindert het do snelle verdamping, het gras blijft bij droogte langer frisch. Het is liicrnbsp;natuurlijk niet de bedoeling veel boomen in de weide te planten ,nbsp;maar op aanzienlijke afstanden hier en daar een enkele. Nietnbsp;alleen om het nut van dezen maatregel, maar ook do schoonheid

van liet laiidscliap wordt door liet planten dier boomen zoozeer verhoogd, dat men, als liet ten minste niet nadeelig voor de weldenbsp;was, er ook uit dat oogpunt toe zoude overgaaii. Men heeft hiernbsp;echter er wel op te letten, welke soort van boomen men kiest.nbsp;In Jamaica beveelt men zeer aan de Saman- of regenboom,nbsp;Pithecolohium saman; genoemde boom groeit hier zelfs in denbsp;schraalste gronden uitstekend, de kruin krijgt echter een kolos-salen omvang, wij hebben hier in den tuin een paar prachtexemplaren er van staan, wier kruin een diameter heeft van 40 M.nbsp;Voor het geval men dergelijke boomen wilde planten, zoudennbsp;een of twee stuks in eene tamelijk groote weide al voldoendenbsp;zijn. Uit den aard der zaak staan hier in den tuin de boomennbsp;wat dicht op elkaar; zulke groote boomen komen dus hiernbsp;niet tot hun recht, maar op eene uitgestrekte weide zulk eennbsp;trotsche boom, die, door niets in zijn groei belemmerd, zichnbsp;gelijkmatig naar alle zijden ontwikkelt, en die op groote afstandennbsp;door niets dan malsch, fraai groen grasland omringd is, moetnbsp;een imposant gezicht zijn. De samanboom wordt nog aanbevolen, omdat de vrucliten (peulen) een goed voedsel voor hetnbsp;vee zijn. Nog worden genoemd de grovere manga-soorten ennbsp;de Jack tree, Artocarpiis integrifoUa, nanka; de laatste zoudenbsp;ik eerder aanraden dan de eerste; reeds nu ziet men hier ennbsp;daar in grasvelden nangka's staan �, daar zij hier niet onderhouden, eerder mishandeld worden, zijn het meestal geen fraaienbsp;exemplaren. Verder beveelt men in Amerika eenige boomennbsp;aan, die we hier niet hebben, zooals Trophis americana,nbsp;Brosimum Alicastrmn en ook Guazuma tomentosa, die tenbsp;Batavia en elders hier en daar langs de wegen geplant wordtnbsp;ouder den naam van djati wallanda; hij is u\i Zuid-Amerika

214

Dactylon. Het is mij niet duidelijk, waarom in liet verslag deze plant met den naam van Bahama-gras bestempeld wordt.nbsp;In Miquel komt er eene zeer korte beschrijving van voor, hijnbsp;zegt, dat de plant voorkomt in Ztiid-Eiiropa, Klein-Azi�,nbsp;Afrika, Amerika, � Oost-Indi�, Niemc-HoUand, de Zuidzee-eilanden, de Soenda-Archipel, Timor, de Molukken enz., dusnbsp;nog al verspreid. Eoxbitkgii noemt het een der nuttigstenbsp;grassen in Indi�, hetwelk drie vierde van het paarden- eiinbsp;veevoeder levert. In Filet�s plantkundig woordenboek vind ik hetnbsp;onder den naam van djoekoet kakawatan, een naam echter, diennbsp;het volgens denzelfden schrijver met eenige andere grassen gemeen heeft. In den Catalogus van �s Lands Plantentuin komt voornbsp;Cynodon Dactylon Pers, djoekoet tapak djalak en Cynodon Dactylon var glahrata, djoekoet kakawatan. Al is het nog niet geheelnbsp;duidelijk, of djoekoet kakawatan hetzelfde is als het in het rapport bedoelde Bahama-gras, waarschijnlijk is zulks wel het geval.

Nog wordt voor droge streken in het rapport genoemd het �Kangeroe gras� Anthistiria australis en het �Mitchell gras�nbsp;Astrebla tril coides, twee Australische soorten, wier voedings-Avaarde nog verhoogd wordt bij langdurige droogte; men beweert,nbsp;dat juist in droge tijden het vee bij het gebruik der beidenbsp;genoemde grassen vet ivordt. In Jamaica voet zich het veenbsp;met de over den grond kruipende stengels van Bahama-gras.nbsp;In droge, ziltige gronden groeien in Indi� verschillende grassen,nbsp;die eene niet te versmaden voedingswaarde hebben, eene vari�teitnbsp;van Sporoholus arahicus Boiss. als �Kalustra� bekend, komtnbsp;veel in het Noordwesten Van Britscli-Indi� voor-, men kannbsp;aan bet voorkomen van dit gras weten of de grond zouthoudendnbsp;is. Verder wordt genoemd als min of meer eigen aan ziltigenbsp;gronden: Aristida depressa Retz. in zandige streken, Cy nodonnbsp;Dactijlon Pers in minder ziltige grond eji Diplacline fuscanbsp;Beauv. in vochtiger streken.

In streken, waar het zoo droog wordt, dat het niet inogelijk is geregelde weiden te hebben, kan in het vochtige jaargetijdenbsp;de uit Ahyssinie stammende Eragrostis abyssinica gezaaidnbsp;worden-, zes Aveken na de zaai�ng geeft dit gras een ZAvarennbsp;oogst, Avaarvan hooi

215

Ma�s wordt dikwijls als groen voeder gegeven, ook gedroogd is het goed te gebruiken. Op de rietlanden in West-Indi�nbsp;en elders worden tijdens den oogst de toppen van het suikerrietnbsp;als veevoeder gebruikt. Een der beste is echter Sorghumnbsp;saccharafum, gierst, bier wel gandroeng genoemd; als bet gesneden wordt voor den bloei, is bet een uitstekend voeder voor koeien,nbsp;meer speciaal voor melkgevende, reeds door geringe hoeveelheden bij het voedsel te doen, wordt de melk veel rijker aannbsp;voedende bestanddeelen. Na vele proeven is door het Departement van Landbouw in de Vereen. Staten van Noord-Amerikanbsp;verklaard, dat geen andere plant eene grootere hoeveelheidnbsp;veevoeder van zoo goede kwaliteit op een bepaald stuk grondnbsp;in een korten tijd voort kan brengen. De gewone Sorghum,nbsp;Sorghum vulgare, wordt in Britsch-Indi� veel voor veevoeder,nbsp;zoowel versch als droog gebruikt. Als het speciaal voor veevoedernbsp;verbouwd wordt, wordt het vroeger en dichter bij elkaar gezaaid.

Op vruchtbare gronden geeft de aan Sorghum verwante Teosinte, Euchlaena luxurians, zeer zware oogsten. Als ��njarige voederplant wordt zij wellicht wat productiviteit betreftnbsp;door geen andere overtroffen, in vette gronden kan men haarnbsp;in Britsch-Indi� in vier maanden vier maal snijden.

Volgens VoELCKER �Report on the improvement of Indian Agriculture, London 1893� wordt in Indi� de meeste zorg aannbsp;de gras-cultuur besteed in eenige districten van Bombay, waaide landbouwers al hunne landerijen omringen door hagen, daaropnbsp;volgt eene strook land van 15 tot 20 voet breed rondom hetnbsp;geheele veld, waarop gras van goede kwaliteit geteeld wordt.nbsp;Zij doen zulks met een dubbel doel; hunne hagen bestaan voornbsp;een deel uit boomen en groote stuiken, die hun brandhout ennbsp;ook wel timmei'hout verschaffen; daar nu de meeste hunnernbsp;cultuurplanten slecht in de schaduw dier boom en groeien, telen'nbsp;zij er gras, dat er beter tegen kan. Zij kunnen het gras viernbsp;of vijf maal jaarlijks snijden; verder is er ook nog een tijd,nbsp;dat zij er hun vee laten grazen Waar geirrigeerd kan-wordennbsp;geeft Cynodon Dactylon een grooten oogst; dit gras is ook zeernbsp;bestand tegen droogte, en al wordt de productiviteit minder,nbsp;toch behoort het tot de grassen, die in droogte en hitte hetnbsp;langst groen blijven.

Ten einde de paarden der Cavallerie en der Artillerie geregeld van goed gras te voorzien, zijn er in Britsch-Indi� z.g. �grass farms� aangelegd. In 1882 richte Sir Herbert Macphersonnbsp;te Allahalmd de eerste dezer inrichtingen op; sedert dien tijdnbsp;zijn zij zeer iiitgebreid.

Voor de oprichting der �grass farms� ging het even als hier; de grassnijders, wier werk het was te zorgen voor het gras,nbsp;sneden dit, waar zij het het beste konden krijgen. Tegenwoordig kunnen zij het snijden van de Gouvernements grasaanplantingen; er is hierdoor niet � slechts eene aanzienlijkenbsp;besparing op de uitgaven verkregen, maar de paarden zien ernbsp;gezonder, krachtiger uit en zijn niet zooveel onderhevig aannbsp;infectio-ziekten, die vroeger met het gras, daar er geen controlenbsp;bestond, van de plaatsen waar het gesneden werd, binnen gesleeptnbsp;werden. De hoeveelheid gras, die op die stations geteeld wordt,nbsp;is zoo sterk vermeerderd, dat nu niet slechts de paarden vannbsp;de Britsche troepen, maar ook die van de inlansche cavallerienbsp;er mede gevoed werden. Alleen in AUdhahad werd in denbsp;jaren 1882�1889, 91.158 roepicn minder uitgegeven dan voornbsp;dien tijd, toen het gras overal gesneden werd. De uitgebreidheid der gras-aanplant in AllaJiahad is thans 3.558 acres.

er hooi van uitstekende kwaliteit van gemaakt worden. De beste wijze van vermeerdering is door verdeeling van dennbsp;wortelstok; het brengt zeer weinig zaad voort.

Anthistiria avenacea, F. v. IMeuller. Groot havergras van New South Wales. Een voedzaam, overblijvend weidegras, datnbsp;soms tot eene hoogte van 4 a 5 voet opgroeit. Het groeitnbsp;meestal in bundels en is gesteld op vruchtbaren grond, waar denbsp;wortels diep in kunnen dringen. Het kan dan gedurende langennbsp;tijd ongestraft droogte doorstaan; het brengt eene goede hoeveelheid gras voort en wordt door Bailey als een der meest productieve grassen van Australi� genoemd.

Astrebla pectinata, F. v. Meullee. Eene overal verspreide grassoort in de droge vlakten van Noord- en Oosi-Australi�.nbsp;Het is nauw verwant aan �Mittchell gras�, echter niet zoonbsp;groot; het is een overblijvend woestijngras, dat veel droogtenbsp;kan doorstaan en vooral door schapen gezocht wordt, die ernbsp;uitstekend bij gedijen. Het brengt veel zaad voort.

Astrehla triticoides, F. v. Me�ller, synoniem met Danthonia triticoides, Lndl. Het Mittchell gras van Australi� is een zeernbsp;goed overblijvend gi�as met blauwachtig groene bladeren; opnbsp;rijke gronden brengt het groote oogsten voort, waarop allerleinbsp;soort van vee verlekkerd is, koeien worden er spoedig vet van,nbsp;zelfs als het in drogen toestand gegeven wordt. Als het gemaaid wordt voor den bloei, levert het hooi van goede kwaliteit.nbsp;Turxee beveelt het aan voor permanente weiden, echter slechtsnbsp;op goed gedraineerde gronden.

Cynodon Dactyl on, Pers. Een kruipend overblijvend gras met smalle, blauwachtig gi�oene bladeren. Flet is in alle tropischenbsp;landen verspreid en komt onder verschillende namen voor, zoo-als �Bahama gras, Indiaansch liggend gras, Doub en Doorvanbsp;enz.� Plet is eene uitstekende grassoort om onvruchtbare grondennbsp;mede te laten begroeien en voor het aanleggen van zachte, dichtenbsp;gazons. Het is zeer resistent tegen droogte, en waar het eensnbsp;groeit, moeielijk uit te roeien. Het kan gemakkelijk vermeerderd worden door kleine stukjes van den wortelstok te planten opnbsp;ongeveer 8 Eng. duim afstand van elkaar. Indien zulks in hetnbsp;begin van den regentijd geschiedt, is de grond binnen zes wekennbsp;geheel bedekt. Het kan ook door zaad vermeerderd worden,nbsp;Deel IX, A9. III.nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;15

218

dat nu in den handel te verkrijgen is. Het moet slechts geplant worden op plaatsen, waar men het voornemen heeft het op den duur te houden. Als het speciaal in afgesloten weidennbsp;voor veevoeder geplant wordt, geeft het drie of vier oogstennbsp;per jaar en levert uitstekend hooi. In tijden van buitengewonenbsp;droogte, als alles verdord is, leeft het vee alleen van de dikkenbsp;wortelstokken in den grond, waarmede dit gras voorzien is.

He volgende aanteekeniiig over het gebruik van dit gras voor het aanleggen van gazons is ontleend aan �Fieminger�snbsp;Manuel of Gardening for Bengal and upper India.� De grassoort, die hier voornamelijk voor gazons gebruikt wordt, is hetnbsp;z. g. Doob-gras, Cynodon Dactylon, eene kruipende niet hoognbsp;groeiende grassoort, die bij goede cultuur eene aangename, malschnbsp;groene tint heeft. Het groeit op plaatsen, waar geen andernbsp;gras slaagt; in de schaduw van boomen, op zeer arme gronden, overal schikt het zich. Er zijn gemakkelijk stukken vannbsp;den wortelstok te krijgen; voor het aanleggen van gazons laatnbsp;men eerst het land omspitten en gelijk maken, op een voetnbsp;afstand van elkaar maakt men ondiepe voren, waarin kleinenbsp;stukjes van den wortelstok geplant worden, indien men in dennbsp;eersten tijd het pas geplante gras wat begiet, zal het heel spoedignbsp;den grond geheel bedekken. In Bengalen is verder begietennbsp;overbodig, in de noordelijke provincies is irrigatie tijdens dennbsp;drogen zomer wenschelijk, anders zou de zachte, groene kleur,nbsp;die zoozeer voor het gazon gewenscht is, spoedig verdwijnen.

Eene andere manier om er gazons van aan te leggen geschiedt op de volgende wijze; men neemt eene partij van het gras metnbsp;de wortels, snijdt het tamelijk kort, vermengt het met modder ennbsp;strooit zulks gelijkmatig over het van te voren gereed gemaaktenbsp;veld. Een paar dagen later begint het gras overal te groeien.

Eragrostis abyssinica, Link. Een dun, tenger, eenjarig gras, in Ahyssini� bekend als Teff of Thaff. Het behoort te huisnbsp;in de bovenlanden, maar wordt in geheel Ahyssini� gekweektnbsp;om der wille van het zaad. Er zijn verschillende vari�teiten,nbsp;waarvan zich eenige kenmerken door hooger op te schieten,nbsp;andere door de kleur. Volgens Richard zijn er groene, witte

en roode Teffs. Het zaad heeft vier maanden noodig om te goede jaren geeft het een veertigvoudigen oogst,

in slechte een twintigvoudigen. Het meel van de Tef� is zuivel* wit, het er van gemaakte brood is van uitnemende hoedanigheid.nbsp;De plant groeit het liefst op lichte, zandige gronden, er komennbsp;dan dunne stengels aan, die zware aren dragen. In Britsahnbsp;(ruyana maakt men er hooi van, dat voor geen ander in voedingswaarde onderdoet; de groote verdienste is de buitengewoon snellenbsp;groei; in G a 8 weken na de zaai�ng kan het gemaaid worden,nbsp;ook, dat het op zandgronden, waar weinig andere grassen, dienbsp;eenige voedingswaarde hebben, kunnen groeien, juist het bestenbsp;gedijt, is geen geringe verdienste.

Het volgende verslag werd in 1888 gegeven door den Superintendent van den botanischen tuin te Sahamnpore.

Uit Keio werd zaad gezonden van genoemde grassoort onder mededeeling, dat het een Abyssinisch voedergras was, waar hetnbsp;in hoofdzaak geteeld werd voor het zaad en waarschijnlijk nuttignbsp;kon zijn voor Ind i.

Er bestaan twee vari�teiten van, eene met witte zaden en de andere met roode. De eerste vari�teit wordt in Ahyssini� verbouwd in het droge seizoen en de tweede in den regentijd.nbsp;De hier genomen proeven bewezen de juistheid dier bewering.

Wij zaaiden hier driemaal de beide vari�teiten uit, de eerste uitzaaiing had plaats in Maart, de tweede in April en de derdenbsp;in Juli. Uit de eerste zaai�ng van de witte vari�teit werdnbsp;660 tl' zaad per acre verkregen, terwijl de roode vari�teitnbsp;op dezelfden tijd uitgezaaid en geoogst slechts 17 iC zaad pernbsp;acre produceerde.

Van de uitzaaiing in April werd van de roode vari�teit geen zaad verkregen en van de witte slechts 11 ffi. Beide gavennbsp;echter midden in Juli eene ruime hoeveelheid groen voeder;nbsp;''^an de roode 11.022 il' en van de witte 7.436 ffi per acre.nbsp;t^aar de planten in half drogen toestand geoogst, werden, wogennbsp;zij niet zoo zwaar, als indien zij geheel gi'oen gewogen waren.

Van de Juli-zaai�ug gaf de witte 11 tl' zaad per acre en de roode 82 K'. Uit deze cijfers blijkt ten duidelijkste, dat Teffnbsp;hier niet is aan te bevelen voor de zaadwinning. Uit de velschillende oogsten echter leerden wij, dat eene productie vannbsp;16.000 u.' aan groen voeder of van 2.00J a 3.000 tC aan droognbsp;hooi door genoemde plant werd geproduceerd. Het hooi was

220

van buitengewoon goede kwaliteit, want gewoonlijk wordt het vee hier gevoed met Sorghum, dat, zooals bekend is, buitengewoon zoet is, en het er aan gewende vee weigert gewoonlijknbsp;ander voedsel; zulks was echter met Teft� niet het geval, hiervoor liet het de Soi-ghum staan.

De resultaten, te Saharumpore verkregen, laten zich in het kort samenvatten als volgt: als de Teff in den drogen moessonnbsp;uitgezaaid wordt, geeft zij een kleinen oogst van zaad, in dennbsp;regenmoesson uitgezaaid nog minder, maar produceert echternbsp;een overvloed van groen voeder, waarvan zoo gewenscht hooinbsp;van uitnemende kwaliteit gemaakt kan worden. Volgens mijnenbsp;overtuiging heeft de Teff in Indi� eene groote toekomst en zalnbsp;zij er op den duur denzelfden rang bekleeden, die het rye grasnbsp;in Europa inneemt.

Euchlaena luxurians, Miers, synoniem met Reana luxurians, D�rieu. Eene ��njarige, hoog opgroeiende, nauw aan ma�s verwante grassoort. Een 20 jaar geleden werd de algemeenenbsp;attentie op de Teosinte als voedergewas gevestigd, overal in denbsp;tropen werden er proeven mede genomen, zoowel in Oost- ennbsp;West-Indi� als in Australi� en tropisch Afrika. Het is eennbsp;gras, dat soms tot 15 voet hoog kan opgroeien met stengels,nbsp;zoo dik als een duim, de bladeren zijn van 3 tot 4 voet langnbsp;en 2 a 3 Eng. duimen breed. Dr. Schoinburgk van den bo-tanischen tuin te Adelaide, Znid-Australi�, schreef in 1880:nbsp;Ik kweek nu gedurende drie jaar Teosinte, het is eene dernbsp;meest produceerende voedei�gewassen.

Mr. W. R. Robertson, �Agricutulral Reporter� van het Gouvernement van Madras, schreef er in Juli 1883 het volgendenbsp;over; eene kleine oppervlakte werd met Teosinte bezaaid, denbsp;opbrengst aan groen voeder per acre berekend was 38.400 ffi;nbsp;het is een buitengewoon groot product, de kosten voor denbsp;cultuur waren echter niet gering, daar het noodig bleek hetnbsp;land om den anderen dag te irrigeeren en wel van den tijd vannbsp;zaai�ng tot aan den oogst. Op goede gronden, onder goedenbsp;behandeling en in streken waar het veel regent of waar volopnbsp;geirrigeerd kan worden, geeft de plant buitengewoon grootenbsp;oogsten; zij kan echter niet tegen droogte. Het bleek, datnbsp;droogte, waarvan Sorghum nog niets te lijden had, reeds een

221

nadeeligen invloed had op Reana. Er is waarschijnlijk geen andere grassoort, suikerriet uitgezonderd, die in een korten tijdnbsp;zooveel groen voeder voortbrengt als Teosinte, maar zij isnbsp;zeer rijk aan water en het sap schijnt weinig of geen saccharinenbsp;te bevatten.

Het verslag van 89�90 over dit gras uit den botanischen tuin te Bangalore lu�dt als volgt: Bij eene intensieve cultuurnbsp;produceert Teosinte eene ongeloofelijke hoeveelheid groennbsp;voeder. In bijzonder gunstige omstandigheden waren er stengelsnbsp;aan van van 18 voeg lengte, gewoonlijk echter zijn zij 6 a 8nbsp;voet hoog.

Op een klein stuk zwaar bemest land van 16 vierk. yards werden 228 fC' droge stengels en bladeren en 19 fi� zaad verkregen. Het was hier de bedoeling zaad te winnen voor denbsp;verspreiding; koeien en paarden eten het gaarne.

De laatste berichten over Teosinte zijn ontleend aan �Agri-cultural Work at British Guiana� over 1891�92. Teosinte houdt van goeden grond en levertbijzonder veel veevoeder, hetnbsp;is eene ��njarige plant, maar als de omstandigheden gunstignbsp;zijn, kan zij twee, soms wel drie maal gesneden worden

In het �Journal of the Agri-Hort. Society of India� van 1894 wordt er van gezegd: nadat de planten ongeveer 5 voetnbsp;hoog waren, werden ze op 1 voet boven den grond afgesneden,nbsp;drie weken later werd een tweede snit verkregen; de stengelsnbsp;waren toen l'/i a 3 voet hoog, eene maand daarna warendenbsp;stengels weer tot 2 voet hoog opgegroeid en werden voor hetnbsp;laatst geoogst, zoodat er drie maal eene goede hoeveelheidnbsp;groen voeder verkregen werd.

Uit Saharumpore komen berichten, dat de bestellingen van Tco-sinte zaad zoo toenemen, dat niet aan alle voldaan kan worden.

Leersia hexandra Sw. �Rijst-gras. Een nog al veel verspreid moerasgras in de warme streken van beide halfronden. Hetnbsp;heeft een dunnen stengel, van 2 a 3 voet lang, met smallenbsp;bladeren. Op de Fhilippijnen is dit gras onder geregeldenbsp;cultuur, het wordt nagenoeg als rijst behandeld. Na eerst opnbsp;kweekbeddingen geplant te zijn, wordt het op vooruit daarvoornbsp;gereed gemaakte, vochtige akkers ovcrgeplant. Van al de moerasgrassen van Oost-Australi� vond Bailey het een der beste

voor vee- en paardenvoeder. In Singapore wordt liet regelmatig door de grassnijders in vochtige plaatsen opgezocht en gesneden.

Panicum Colonum L. Eene eenjarige plant over veel tropische landen verspreid. Zij groeit op goede, vruchtbare grondennbsp;en is ook hier en daar in cultuur. In Madras en Mgsorenbsp;wordt het stroo er van voor veevoeder gebruikt.

Het wordt in al de vlakten van het noorden van Indi� als een goed voedergewas beschouwd, het komt zelfs voor tot eennbsp;paar duizend voet hoog in het Himalaija-gebergte; het wordtnbsp;gaarne gegeten door al het vee, en de grootc pi�oductic vannbsp;zaad verhoogt de voedingswaarde; ook in Australi�, waar donbsp;vloeschachtigc stengels van 2 tot 8 vt. hoog opgroeien, wordtnbsp;het voor veevoeder gebruikt.

Panicum maximum Jacq. synoniem met Panicum jumentorum Pers. Het Guinea-gras is een inboorling van tropisch Afrika,nbsp;het Avordt in bijna alle tropische landen geteeld, in Brazili�nbsp;is het bekend als �Capim de Colonia�. In 1740 werd dit grasnbsp;van de kust van Guinea te Jamaica ingevoerd als rmgelvoeder.nbsp;In 1879 waren aldaar 11.5,576 acres er mede beplant. Mennbsp;zegt er in West-Indi� van : dit gras groeit gemakkelijk van denbsp;kust tot op bijna 5000 aO. boA^en de zee; als. het eens aannbsp;den groei is, Amrdert het, met uitzondering Avan Avieden, AAminignbsp;onderhoud. Het voldoet in ieder opzicht goed aan de eischen,nbsp;die men aan een voedergras kan stellen; het is overblijvend,nbsp;voedzaam en geschikt voor bodem cn klimaat. Dr. ImkaYnbsp;schreef in 1879 in het Kew-rapport; Ik had een stukgrondnbsp;met Guinea-gras, dat ruim 20 jaar in cultuur bleef; het Averdnbsp;nu cn dan gewied, tusschen de rijen omgeAverkt en bemest,nbsp;en het gaf gedurende al dien tijd goede oogsten. De bladerennbsp;zijn breed en plat met zacht behaarde scheden en knoopen, denbsp;bloempluim is groot, los cn sterk vertakt. Ofschoon het avcInbsp;zaad draagt, Avordt het geAvoonlijk door stekken A^ermenigvul-digd; in minder rijke gronden moet het bemest worden. Uitnbsp;scheikundige analyses blijkt, dat het rijk aan voedende bestand-deelen is; het is Avaarsehijnlijk de beste voederplant voor .nbsp;permanente cultuur. Het is een aangewezen gras Amor stal-voeder; men moet zich echter AA-achten voor overvocdeiunSnbsp;bij een krachtigen groei dor planfen.

In de �Dict. Econ. Prod. India� VI, Part I, komt het onderstaande over Guinea-gras voor. liet moet van steknbsp;geplant worden, op een ouderlingen afstand van twee voet innbsp;paralel loopende rijen; de beste tijd is in het begin van dennbsp;regentijd. Door het paralel loopen der idjen wordt hetnbsp;bewerken vergemakkelijkt: de ploeg kan er dan door. In oudenbsp;aanplantingen is het nuttig de velden nu en dan hink tusschcnnbsp;de rijen te beploegen en regelmatig te bemesten.

Men meent, dat �St. Maria gras� van Jammca eenc krachtig groeiende vari�teit van Faniciim maximum is; dit groeit innbsp;groote pollen van 7 tot 8 vt. hoog op.

Panicuni hulhosmi, H. B. K. Door Munro als eene vari�teit van F. maximum beschouwd, het groeit in het zuiden van denbsp;Veveenigde-Staten ; door Vasby wordt het als een nuttig voedergras beschouwd. De knolachtige wortelstok bevat veel vocht,nbsp;waardoor het gras in staat is veel droogte te verdragen.

Fanicum malle, Swartz. Deze grassoort gelijkt veel op do hier na te noemen F. muticum, waarmede het verward is doornbsp;Griesebach in zijn Flora van de Britscli West-Indisclie eilanden.nbsp;Volgens Swartz is het een inboorling van Suriname en innbsp;Jamaica gewoonlijk �Hollandsch gras� genoemd. Hij zegt,nbsp;dat de dikke, vleezige stengels gaarne door het vee gegetennbsp;worden.

Fanicum muticum Forsk., synoniem met F. numidianum Trin., F. malle Griseb. non Sw.; het heeft verschillende namennbsp;zooals Para-gras, Mauritius-gras, Schotsch-gras en Water-gras.nbsp;Het is een ruw en zeer wild groeiend gras, dat zich innbsp;vochtige streken spoedig verspreidt. Het heeft dikke, vleezigenbsp;stengels en bladeren; de knoopen zijn duidelijk behaard.nbsp;Het maakt op die knoopen gemakkelijk wortel. Daar hetnbsp;zich zoo gemakkelijk verspreidt, is het niet geschikt om in donbsp;nabijheid van gecultiveerd land geplant te \Vorden, omdat hetnbsp;een lastig onkruid wordt. In Barbados is eene aanplant vannbsp;40 acres, die goed bemest en geirrigeerd wordt, die dan ooknbsp;in goede jaren aan gesneden gras voor eene waarde van 600nbsp;pound opbrengt. Het wordt overal in West-Indi� geplant,nbsp;ook in Florida; iu Curacoa zegt men, dat het zoo goed tegennbsp;droogte kan, verder op Ceylon, Mauritius en iu de vlakten

van Bengalen. De vermenigvuldiging gaat gemakkelijk, zoowel door stekken als door zaden.

Van de �Gouvernement Experimental Farm in Poona� werd in Maart 1894 het volgende gerapporteerd.

Mauritius-watergras of Buffelgras is het voornaamste voedergras van Ceylon, het blijft daar het geheele jaar door groen en het wordt algemeen gebruikt voor de voeding van melkvee.nbsp;Eenige wortelstokken werden verkregen van de Landbouwschoolnbsp;te Colombo; de plant kan op drie wijzen gemakkelijk vermeerderd worden; door zaad, door stukken van den wortelstoknbsp;en door stekken, daar de kruipende stengels bij lederen knoopnbsp;gemakkelijk wortels maken. V��r het gesneden woi�dt, ligt ernbsp;cenc dikke laag op den bodem, die zoowat 18 Eng. duimennbsp;hoog is. Het vee eet het gaarne, maar het groeit langzamernbsp;en geeft niet zooveel product als het Guinea-gras. Het voordeel is echter, dat het in vochtige gronden, waar het evenge-noemde gras niet groeien wil, zeer goed gedijt. Met eenonbsp;tusschenruimte van 87 dagen werd tweemaal gesneden, denbsp;eerste maal werd 10.700 �1 en de tweede maal 18.020 ifnbsp;verkregen.

Banicum speetalnle, Nees. Een uitstekend voedergras, reeds lang in Egypte en sommige hinden van tropisch Ameeilca innbsp;cultuur. Het is daar bekend onder den uaani van ,,Capimnbsp;de Angola.� Volgens Spruce wordt het ook �Canna Rana �nbsp;genoemd. De stengel is krachtig, 5 a 6 voet hoog, zachtnbsp;behaard op de knoopen; de bladeren zijn 3 vt. lang en eennbsp;Eng. duim breed. De bloemstelen zijn talrijk en staan in 4nbsp;ii 6 rijen; het behoort tot dezelfde sectie van het geslachtnbsp;Panicum als het �Hanesporen-gras,� Banicum Crus-galli. Doornbsp;enkelen wordt het beschouwd als eeno robustc vari�teit diernbsp;soort. De kenmerken der soort uit Brazili� in het Keic-IIer-hariuni zijn echter duidelijk genoeg. Volgens Martiss werdnbsp;het gras in Amerika van de zuidwestkust van A frika ingevoerd.nbsp;Het houdt van vochtige plaatsen en verspreidt zich gemak-kelijk. Barter zegt er van: het is een watergras, dat in denbsp;nabijheid van den Niger tot zes vt. hoog opgroeit. Kirk zegt,nbsp;dat in Oost-Afrika het beste veevoeder door dit.gras geleverdnbsp;wordt. In tropisch Amerika is het overtil verspreid, op Cuba,

Jamaica, in verschillende deelen van Brazili�, zuidwaarts tot in Paragtiaij. Het is wenschelijk dit gras ook in Indie in tonbsp;voeren. Zaden van �Capira de Angola�, door Glaziov naarnbsp;Kew gezonden, bleken van Para-gras Panicum moticum Torsknbsp;te zijn.

Panicum texanum Buckley. Blauw, Colorado- of Austin-gras. Eene ��njarige plant, weinig anders bekend dan in Texas.nbsp;De plant is voorzien van een overvloed van korte, brecdenbsp;bladeren; de stengels zijn dun, zij worden van 2 tot 4 vt.nbsp;lioog; zij groeit het weligst op vette alluviale gronden en kannbsp;goed tegen droogte. In Texas wordt dit gras voornamelijknbsp;gezaaid om er hooi van uitstekende kwaliteit van te maken.

Paspalum conjugatum, Berg. Zuur gras van Jamaica, groen gras van Singapore. Een kort gras, dat aan de knoopen wortels uitschiet; het groeit zelden hooger dan 1 a 2 vt; denbsp;bladeren zijn glanzend groen, plat en dun. De bloemen zijnnbsp;geschikt in twee van elkander staande pluimen. Het is zeernbsp;verspreid en komt voor in Amerika en Afrika; het is op Ceylon;nbsp;en in Eng. Indi� ingevoerd. In Jamaica vormt het de uitstekende �low bite� weilanden in de lage en warmste deelennbsp;van het eiland. Plet verspreidt zich snel over den grond ennbsp;bedekt door zijn snellen groei alles. D. Thwaites zegt er vannbsp;dat het op �eylon zoowel in do zon als in de schaduw groeit,nbsp;en dat het in de droogte lang frisch blijft. Het is wat ruw,nbsp;maar iets droog wordt het zoowel door paarden als door koeiennbsp;gaarne gegeten; te Singagiore maakt men er veel gebruik vannbsp;en het verdient in Indi� meer bekend te worden.

Paspalum distichum L. synoniem met B. vaginatum Sw. Ecne ruwe, groote grassooi�t, met kruipenden wortelstok cnnbsp;ietwat opgerolde, zelden platte bladeren. Het is een algemeennbsp;voorkomend gras op vochtige plaatsen in tropisch Amerika;nbsp;het heeft zich ook verspreid in subtropische landen, zoo b. v.nbsp;is het ingevoerd in Ziiid-West Frankrijk. Waarschijnlijk ooknbsp;in Au.strali�; het kan cenige vorst en ook tijdelijkc over-strooming verdragen. Het groeit het liefst in voddige moerasachtige weiden; het is een goed veevoeder en zeer geschiktnbsp;om gronden, die nu en dan aan ovel�strooming bloot staan otnbsp;die -voor andere goede grassen te vochtig zijn, mede te bedekken.

Faspalmn sanguinale Lam. synoniem met Paw^cMm sanguinale Lam. Een in alle tropische landen verspreid ��njarig gras.nbsp;De stengel groeit 2 a 3 vt. hoog op, aan den top vormen zichnbsp;3 tot 6 dunne bloemstengels, ieder 4 a 6 Eng. duimen lang.nbsp;In gecultiveerd land is het een lastig onkruid, daar het zichnbsp;met buitengewone snelheid verspreid. In de Vereenigde-Statennbsp;van Noord-Amerika als �Crab-gras� bekend, wordt het beschouwd als het nuttigste van alle weidegrassen; het hooi isnbsp;zoet en paarden eten het bijzonder gaarne. Katoen- en ma�svelden zijn er soms zoo mede begroeid, dat het hooi er vannbsp;meer waard is dan de oogst van de velden. In Singapore ennbsp;Ceylon is het veel verspreid in de nabijheid van tuinen ennbsp;landerijen. Dr. Ridley van Singapore zegt: het is een bijzondernbsp;fraai gazongras.

Fanicum pahulare Aitch en Hemst, synoniem met F. ciliare is eene vari�teit van F. sanguinale en door Dr. Aitchinsok beschreven als het beste voedergras in de Kurani-valhi vannbsp;Afghanistan.

Faspalum scrobiculatum L. Koda of Indische gierst is eene rechtopgroeiende ��njarige plant met 2 vt. hooge stengels. Hetnbsp;is in Indi� overal verspreid, groeit onder gunstige omstandigheden wel tot 6 a 8 vt. hoog op; door de inboorlingen innbsp;Britsch-Indi� wordt het zaad als voedsel gebruikt, het is echternbsp;geen gezond voedsel, daar het soms narkotische vergiftigingsverschijnselen veroorzaakt. Koeien en buffels eten het grasnbsp;gaarne als het jong en malsch is. Als de plant echter zaadnbsp;geeft, moet het vee er zorgvuldig van verwijderd gehoudennbsp;worden, daar het nog meer dan de menschen van de z. g. kodra-vergiftiging te lijden heeft, In Queensland noemt men hetnbsp;�Ditch Millet� en in Mauritius �Herbe a �p�e.�

Stenotraphun americanum, Kuuth, synoniem met gt;S. dimi-diatum, Trin. Pimento gras van Jamaica en Buffalo gras van Australi� het is een overblijvend gewas met kruipenden wortelstok, zelden meer dan een voet hoog. Iedere knoop vannbsp;den wortelstok draagt eene toef zachte, bleekgroene bladeren. De bloempluim is 3 a 4 Eng. duimen lang. Het is eennbsp;uitstekend gras om los zeezand vast te houden of om te planten op zandige rivieroevers. In Jamaiica groeit het op drog�

kalkgronden; het blijft in leven in de droogste en warmste streken van Midden-Australi� waar het door F. vo^r Muelleknbsp;ingevoerd werd. Het groeit uitstekend op de onvruchtbarenbsp;rotsen van Ascension. Wat de voedingswaarde betreft, loopennbsp;de ineeningen nog al uiteen; wordt het in sommige landennbsp;een goed voedei�gras genoemd, in andere hecht men er uit datnbsp;jogpunt minder waarde aan.

A N ALECTEN.

Voordracht van Dr. P. Rosenberger, in de med. Berlijnsche Vereeniging op 14 en 28 November 1894. (Berl. Klin.nbsp;Wochenschrift No. 1 en 2 1895.) In den strijd, of chloroform dan wel aether de voorkeur verdiende voor het doennbsp;intreden van eene algemeene narcose, bestreden de tegenstanders elkander hoofdzakelijk met statistieke gegevens ennbsp;zou een kleiner of grooter aantal sterfgevallen op een bepaaldnbsp;aantal genarcotiseerden ten gunste of ten ongunste van hetnbsp;aangewende middel pleiten.

Ten spijt van den strijd bleef echter de vraag: op welke wijze werken onze narcotica soms doodelijk? onopgelost. Eerstnbsp;wanneer we dit weten, eerst dan staat de mogelijkheid voor denbsp;deur, om de gevaren, aan de narcose verbonden, te doen verminderen. Voor een deel gelukt ons dit thans reeds door hetnbsp;anaestheticum droppelsge wijs toe te dienen.

Spreker is verder van meening, dat, wanneer men dezelfde voorzorgen en nauwgezetheid in de toepassing van de chlorofoimnbsp;als in die van de aether in acht neemt, en die men bij hetnbsp;eerste middel � wellicht op grond van zijn populariteit � reedsnbsp;sinds jaren verwaarloost, dan zeer spoedig eene andere verhouding in de sterftecijfers zal op te merken zijn dan men tot hedennbsp;heeft waargenomen. Pappert deelt ook me�, dat, tegen opnbsp;467 aethernarcosen, ��n stergeval voorkomt op 2647 chloro-formnarcosen. Welke gevaren dreigen nu gedurende de ver-dooving? Bij die van chloroform is het meest te vreezennbsp;syncope van het hart. Neemt men in aanmerking, dat bijnbsp;het intreden van de narcose het eerst de groote hersenen,nbsp;vervolgens het ruggemerg en eindelijk het verlengde mergnbsp;en het hart worden ge�nfluenceerd, zoo zou men meenen,nbsp;dat de hartsyncope meestal wordt waargenomen bij ver voort-

229

gezette narcose, en toch ziet men deze gewoonlijk reeds na enkele inhalaties chloroform voor den dag treden.

Het gelukte nu aan spreker, om aan te toonen, dat door het inademen van chloroform op de gewone wijze de bloeddruknbsp;zeer aanzienlijk stijgt, terwijl hij vrij normaal blijft en aannbsp;de pols-curve weinig onregelmatigheden te bemerken zijn, alsnbsp;het middel niet door den neus, maar door eene tracheaal-canule wordt ingeademd. Hieruit volgt alzoo, dat de invloed,nbsp;die op het hart wordt uitgeoefend, is toe te schrijven aannbsp;secundaire werking, te voorschijn geroepen door prikkelingnbsp;van het neusslijmvlies, en wel op deze wijze, dat van uit denbsp;n. trigeminus een prikkel van de hart-vagus in het verlengdenbsp;merg opgemerkt wordt. Dat de vagi hierbij eene groote rolnbsp;spelen, volgt hieruit, dat er nimmer eene nadeelig e werking vannbsp;de chloroform wordt waargenomen na doorsnijding van dezenbsp;zenuwen. Werd de larynx goed afgesloten, zoo ademde hetnbsp;dier rustig door de tracheaal-canule en bleef de neus buitennbsp;spel; blies men nu zulk een proefdier chloroform in den neus,nbsp;zoo trad onmiddellijk stilstand van hart en ademhaling in,nbsp;welke complicatie daarentegen niet voor den dag kwam, wanneer het neusslijmvlies vooraf was gecoca�niseerd geworden.

Spreker geeft daarom den raad, ten einde de onaangename gevolgen van de chloroform te vermijden, v��r de narcose hetnbsp;neusslijmvlies met behulp van coca�ne gevoelloos te maken.

Micro�copisch onderzoek bij miltvuur met negatief resultaat. Districts-veearts Dr. Paul. (Oesterr. Thierarztl.nbsp;Centrallbatt 1894 23^ 24). Een rund leed aan bloedige ontlasting,nbsp;gepaard met zeer hooge temperatuur. Bij de spoedig daaropnbsp;gevolgde slachting zag het vleesch er zeer donker gekleurdnbsp;uit, terwijl zich in het subcutane bindweefsel en onder hetnbsp;endocardium tal van ecchymosen vertoonden met verschijnselennbsp;van een acute darm-catarrh zonder zwelling van de milt ennbsp;zonder miltvuur-staafjes. Het weefsel van de milt was eennbsp;weinig donker gekleurd, maar vast en hard. Ten einde tenbsp;beslissen, of het vleesch al dan niet geschikt was om in denbsp;consumtie te worden gebracht, werden culturen aangelegd

23�

van sap, afkomstig uit lever en milt, alsmede van bloed uit de leveraderen en liet hart. Bij microscopisch onderzoek vannbsp;het bloed bleek, dat do roode bloedlichaampjes zeer veranderdnbsp;waren, zoodat bijna geen enkel dezer normaal kon genoemdnbsp;worden en een hoogen graad van poikilocytose was op te merken, terwijl daarentegen geen enkele anthraxbaccil kon aangetoond worden. Op grond van dit onderzoek werd geen miltvuurnbsp;gediagnostiseerd en gaf men verlof om de huid en het vet voornbsp;de gewone doeleinden te gebruiken. Na twee dagen bleeknbsp;echter reeds uit de aangelegde culturen, dat hier toch anthraxnbsp;in het spel was; deze bevatten nl. de karakteristieke, wit-grauwe troebelingen, waarin de miltvuur-staafjes saamgevoegdnbsp;tot fijne draden konden worden aangetoond. Entte men metnbsp;dit materiaal muizen in, zoo stierven deze �en kon dezelfdenbsp;baccillus bij de proefdieren weer worden aangetoond. Hetnbsp;gelukte thans ook de microbe te vinden in coupes van denbsp;hartspier, volgens de Gram�sche methode gekleurd; eveneensnbsp;in het uitgestorte bloed onder het endocardium.

Niettegenstaande de vroeger vervaardigde praeparaten nog eens goed doorzocht, ontkleurd en opnieuw gekleurd werden,nbsp;kon men in geen dezer miltvuur-staafjes vinden; alleen zagnbsp;men ze in een enkel praeparaat, afkomstig van de mucosanbsp;van het duodenum, en dat vroeger niet doorzocht was. Bijnbsp;dit onderzoek is alzoo het darmslijm van veel waarde, waarbijnbsp;het aan te bevelen is om slijm te nemen van de haemorrhagischenbsp;plekken en het praeparaat te kleuren met de L�ftler�schenbsp;alkalische methyleen-oplossing.

Ruptur van liet palatum moUe. Hugh. Begg. (The Veterinarian) Een paard, dat langen tijd in de weide hadnbsp;gcloopen en dat voor zeer zwaar werk gebruikt zou worden,nbsp;werd daarom gevoed met tarwe, gekneusde boonen, ma�s en gesneden hooi. Het dier at buitengewoon gulzig, als gevolg waarvan het zich reeds dadelijk verslikte en hevig begon te hoesten,nbsp;waarbij het schuim op den mond stond; het wierp zich nedernbsp;en toonde groote benauwdheid en angst, verschijnselen, dienbsp;na enkele minuten weder verdwenen waren.

Telkens als de daai�opvolgende vier avonden hetzelfde voedsel werd verstrekt, herhaalde zich hetzelfde beeld. Schrijver kon bij zijn onderzoek van het palatum niolle eene verscheuquot;nbsp;ring constateeren van de grootte van een halven gulden, zondernbsp;meer, daar het dier veel te lastig was om eene behandelingnbsp;mogelijk te ijiaken; enkel werd een frictie op de keel geap-pliceerd en zacht, waterachtig voedsel verstrekt, met liet gevolgnbsp;dat patient na eenige dagen reeds hooi en na 14 dagen ooknbsp;graanvoeder kon eten. Wat de aetiologie aangaat, schrijvernbsp;stelt zich voor, dat door het gulzige eten half gekauwd voed-. sel in pharynx en slokdarm is geraakt, waardoor de mucosanbsp;sterk werd geprikkeld en een hevig hoesten werd opgewekt,nbsp;tengevolge waarvan perforatie van het palatum inolle. Hetnbsp;optreden van dezelfde verschijnselen, telkens als er weer graan-voedsel werd verstrekt, meent hij op rekening te moeten brengennbsp;van i-eflectorische prikkels.

Serum therapie bij Tetanus. Prof. Nocard. N. heeft door proeven aangetoond, dat de tegen tetanus-toxine me�st gevoelige dieren ongevoelig worden, wanneer men hen een zeer kleinenbsp;dosis van zijn toxine, of wel toxine, die tot op 65� of 70�nbsp;verwarmd of met Gram�sche jod.-oplossing vermengd is, inspuit.

Hij heeft bij op deze wijze ge�mmuniseerde paarden 250 tot 300 c.c. tetanus-toxine in de jugularis ge�njiceerd zonder datnbsp;zij er eenig nadeel van hebben ondervonden, terwijl paarden,nbsp;die vooraf niet ge�mmuniseerd zijn geworden, reeds door Ymnbsp;c.c. worden gedood. Nocard heeft verder bewezen, dat hetnbsp;serum van deze ingeente dieren zeer dienstig kan zijn alsnbsp;praeservatief en therapeutisch middel, echter de immuniteit isnbsp;maar van korten duur, zoodat het om deze redenen bezwaarlijknbsp;kan aangewend worden om een blijvend gemis aan vatbaarheidnbsp;in het leven te roepen. Behalve met dit bezwaar hebben we, dooide onmogelijkheid om tetanus zoo vroegtijdig te diagnostiseerennbsp;dat het serum nog met succes kan aangewend worden, nognbsp;met andere groote moeielijkheden te doen, aangezien de ziekte-symptomen dan pas duidelijk voor den dag treden, als denbsp;toxine reeds het geheele lichaam heeft vergiftigd, als gevolg

waarvan men met eene injectie hier meestal te laat komt. Daarentegen raad N. eene praeservatief behandeling aan daar waar tetanus endemisch optreedt. Het zou voldoende zijn, wanneer na iedere operatie eene injectie van het anti-tetanischenbsp;serum werd toegepast (10 c.c. M. voor groote, 5 c.c. voor kleinenbsp;huisdieren). De inspuiting diene men na 12 tot 14 dagen tenbsp;herhalen, daar de kunstmatig opgewekte immuniteit circa 6nbsp;tot 8 weken duurt. Nocakd zendt op verzoek voor ieder tenbsp;opereeren dier toe, twee fieschjes, inhoudende 10 c.c. M. ieder,nbsp;welke vloeistof, als ze goed beschermd wordt tegen licht ennbsp;warmte en toetreding van de lucht, minstens een half jaar langnbsp;goed blijft. Van zijn kant verzoekt hij mededeeling:

Iti. van het aantal dieren, die door tetanus werden aangetast, en van welken aard de verwonding was, waardoor de infectie mogelijk wei�d;

Oiitsmettiiiquot; van instrumenten. Dr. Ihle. (Areh. f�r Klin. Chirurg. Bd. 48. Heft 4.) I. vestigt er de aandacht op,nbsp;hoe gevaarlijk het is om messen, dienende voor operatie�s, nietnbsp;behoorlijk te desinfecteereu. De meening, dat eene 5 %nbsp;carbolzuur-oplossing, die zelfs niet in staat is om miltvuur-sporen aan zijden draden na 24 uren te dooden, steriliseerendnbsp;zou werken op een instrument, dat daarin 5 minuten verblijft,nbsp;wordt door niets gerechtvaardigd. Om deze redenen is hetnbsp;dan ook strikt noodzakelijk, alle messen enz. aan een sterknbsp;ontsmettingsproces te onderwerpen, door ze gedurende vijfnbsp;minuten in eene stei�ke oplossing van soda te kooken; mennbsp;behoeft niet bang te zijn, dat ze hieronder min of meer zullennbsp;lijden, altijd nl. wanneer men er zorg voor draagt, geen andere instrumenten tegelijk met de messen in het kooktoestelnbsp;te doen.

Van belang is hierbij ook nog de kwaliteit van de soda, zoodat men nimmer de gewone, gepulveriseerde soort, die innbsp;den handel voorkomt, mag gebruiken, aangezien men om dienbsp;laatste reden niet op een bepaalden graad van concentratienbsp;(,1 %) kan rekenen.

Het verdient daarom aanbeveling, alleen de gecristalliseerde soort aan te wenden, waarbij men echter rekening moet houden met de omstandigheid, dat deze 60 % eristal-water bevat^nbsp;men neme alzoo 30 gram op ��n liter water. Eveneens moetnbsp;men de hardheid van het water, d. w. z. zijn gehalte aan koolzure potasch, in aanmerking nemen.

Eeuise sevalkui va� pharynx-paraly�^e bij het paard.

Stibtesrath - Halle i. Be., Veearts. Den 12�n Juli van het vorige jaar werd mijne hulp ingeroepen bij een goed gevoeden,nbsp;negentienjarigen ruin (schimmel), waarvan men mij meedeelde,

� dat het paard sinds gisteren niet kon eten, terwijl het blijk-�baar zeer veel trek toonde, echter niet in staat was om het �gekauwde voedsel in te slikken, terwijl het water weer doornbsp;�den neus terugkwam; ook zou men tijdens het transportnbsp;gt; paretische symptomen aan de aehterhand hehben opgemerkt.�

De voedingstoestand is zeer goed, de mucosa van neus en �ogen een weinig ge�njiceerd, pupillen verwijd, pols is vol,nbsp;aantal slagen 56 per minuut; het aantal ademtochten nietnbsp;\'ermeerdei'd; temperatuur 38.8; de faecali�n een weinig metnbsp;slijm bedekt. Het dier toont zeer veel eetlust, is echter nietnbsp;in staat om te slikken, zoodat de spijsbrok na een zekerennbsp;tijd van kauwen weei' in de ki'ib valt. Houdt men hetnbsp;Water voor, zoo neemt het telkens kleine hoeveelheden in dennbsp;mond op, oio ecliter bij een poging tot slikken weer door dennbsp;neus afvloeien. Aangezien patient bij ieder ongewoon geluidnbsp;schrikte en de aehterhand eene zekere stijfheid in de bewegingnbsp;te zien gaf, waarbij de spieren van het kruis hard en vastnbsp;op het aanvoelen wai�en en men ook den mond niet volledignbsp;kon openen, dacht ik in den aanvang aan tetanus, eene zienswijze,nbsp;die ik zeer spoedig moest laten varen om plaats te makennbsp;Voor het vermoeden van eene vergiftiging.

In den voormiddag van den 13�quot; Juli toonde het dier zich zeer apathisch, steunde met het hoofd op de krib, zonder daarbijnbsp;op zijne omgeving te letten, gaf donkerrood gekleurde slijmvliezen van oogen en neus te zien, speekselde sterk en was overnbsp;Deel IX, Afl. III.nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;16

234

het geheele lichaam ongevoelig voor speldeprikken. Tegen ongeveer zes uur trad de exitus letalis in, nadat hot enkelenbsp;uren te voren omgevallen was.

Obductie: rigor-mortis is ingetreden. Ligging der ingewanden normaal; maag bijna geheel leeg, bevat slechts weinig voedsel;nbsp;in het pylorus-gedeelte ecne donkerrood gekleurde' plek vannbsp;de grootte van een hand:, duodenum le�g en gecollabeerd;nbsp;coecum en colon tamelijk gevuld met eene brij-achtige voed-selmassa. De mucosa van de eerste toont eene grauw-wittenbsp;kleur; die van de dikke darmen is daarentegen meer grauw-rood; de opgespoten vaten vallen duidelijk in het oog. Lever isnbsp;�van gewonen omvang, donkerrood en murw, op de sn^vlakte zeernbsp;bloedrijk ; milt vertoont zich grauw en is zeer slap op het aanvoelen; de pulpa daarentegen meer droog en bruin-rood. De nier-kapsel laat zich gemakkelijk verwijderen, het nier-parenchym isnbsp;vast en op doorsnee ziet men eene breede bastzelfstandigheid. Denbsp;pleura is glad en glanzend, de longen blijken luchthoudend en denbsp;borstorganen vertonnen geene pathologische, afwijkingen. Denbsp;tong is met een dik beslag bedekt, de mucosa van den slokdarmnbsp;is rood en een weinig gezwollen, terwijl die van het bovenstenbsp;gedeelte van de trachea een groenachtig grauwe kleur te ziennbsp;geeft. Herzenvaten tamelijk met bloed gevuld.

Den volgenden dag werd door denzelfden eigenaar opnieuw mijne hulp ingeroepen voor een paard, dat dezelfde ziekteverschijnselen vertoonde. Het onderzoek bevestigde do anamnese. Alleen traden de symptomen niet zoo duidelijk voornbsp;den dag. Het viel dadelijk op, dat ook deze patient, evenals denbsp;eerste, bij het minste geraas schrikte; het slikken ging wel moeilijk, maar toch konden nog geneesmiddelen worden toegediend.

Alhoewel de obductie van den schimmel-ruin niets positiefs had opgeleverd, zoo werd ik toch door het ziektebeeld vannbsp;het tweede paard nog meer versterkt in de raeening, dat wenbsp;hier met eene vergiftiging te doen hadden; de eigenaar echternbsp;wilde daarvan niets weten en beweerde, dat er op het verstrekte voedsel niets viel aan te merken,nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;�

mingsverschijnselen gestorven en bleven verder de beide dieren, die nog in zijn be.zit waren, volmaakt gezond.

Op den ll3 Augustus 1894 werden mij twee paarden (een vos-merrie en een bruine ruin) ter onderzoek voorgebraclit ondernbsp;mededeeling, dat ze niet goed konden slikken.

Beide dieren bleken nog tamelijk-opgewekt en vertoonden een goeden voedingstoestand. De slijmvliezen, voor zooverrenbsp;zichtbaar, waren niet rood; evenmin bestond er zwelling vannbsp;de maxillair-klieren, terwijl bij druk op den larynx, waardoor een weinig hoesten optrad, niets abnorms kon bespeurdnbsp;worden. Ademhaling volkomen normaal; de huid op het kruisnbsp;bleek op speldenprikken nog gevoelig. Aantal polsslagen 60nbsp;per minuut; temperatuur 393 C.

De pupillen zijn bij beide paarden sterk verwijd, evenals na de indruppeling van atropine; het slik-apparaat bleek volkomen verlamd: pogingen, om het dier medicijnen te geven,nbsp;slaagden niet. Ik deelde nu den eigenaar me�, dat hij zijnnbsp;paarden wellicht zou verliezen, een bericht, dat hem ten zeerstenbsp;ontstemde.

Den volgenden dag was er nog weinig af geen verandering ingetreden. Aantal polsslagen 40 per minuut; de huid was nognbsp;gevoelig; ofschoon de dieren veel eetlust toonden, werd er tochnbsp;weinig of niet van de hen voorgczetten drank genuttigd.

Den vierden dag was het aantal polsslagen tot 80 per minuut gestegen en, ofschoon de beweging nog ongestoord was, konnbsp;men reeds eene verminderde gevoeligheid constateeren.

Volkomen overtuigd, dat de dood spoedig zou intreden, en om een minder aangename critiek ten mijnen opzichte te ontgaan, raadde ik den eigenaar aan, den dichtst in de buurtnbsp;zijnden collega te consulteeren, die na zijn onderzoek tot denbsp;diagnose �Angina� kwam, eene dwaling, die hij reeds dennbsp;volgenden dag inzag, toen de zenuwverschijnselen meer opnbsp;den voorgrond traden.

Op den 203a Augustus stierf de vos en op den daarop volgenden dag ook het andere paard.

De lijko2gt;ening leverde, evenals vroeger, weinig anders dan manitie-verschijnselen op; maag en darmkanaal tot aan hetnbsp;�ectum volkomen leeg, alleen in de laatste eenige harde ballon;

236

Ofschoon de beide eigenaars van eene vergiftiging niets wilden weten, daar in het voedsel niets schadelijks te vindennbsp;was, zoo kon aan het bestaan van eene intioxicatie toch welnbsp;niet getwijfeld worden. Mijn vermoeden was gericht op denbsp;atropa belladonna, omdat deze plant hier veelvuldig voorkomt. De eigenaars beweerden echter, dat de dieren niet innbsp;de gelegenheid waren geweest deze te eten.

j^Iicroscopiscli onderzoek omtrent degeneratie en regeneratie der pheriphere zenuwen. Forest Willard. (Internat, med. Magazme, Vol. III. 3.) In de �Fortschriftennbsp;der Medecin� wordt melding gemaakt van een aantal proevennbsp;van Willard op honden, ten doel hebbende de studie dernbsp;degeneratie of regeneratie van gereseceerde zenuwen.

Onder de noodige aseptisehe voorzorgen werd de nervus ischiadicus doorgesneden, van beide uiteinden kleine stukjesnbsp;(5�7, 5 m.M. lengte) weggenomen en deze daarna met catgutnbsp;aan elkander gehecht, of ook werden ze wel gespleten en kruisgewijze aan elkander genaaid; bij eene andere serie van proevennbsp;werden tusschen de beide einden stukjes van zenuwen vannbsp;andere dieren of wel doorboorde in voren staafjes ingeschoven.nbsp;Na de dieren eenige weken achtereen te hebben geobserveerd,nbsp;werden ze opgeofferd, ten einde de geopereerde plaatsen macroscopisch en microscopisch te onderzoeken, waarna men totnbsp;de ondervolgende conclusie kwam:

Herstel in functie is bij gereseceerde zenuwen mogelijk; hoe dichter de uiteinden bij elkaar liggen, des te sneller en volkomener zal de geleiding tot stand komen.

De vereeniging heeft hoofdzakelijk plaats door uitstraling en ontwikkeling van zenuw tibrillen van uit het dichtste puntnbsp;der d�orgesneden zenuwen, welke tibi'illen hun weg zoekennbsp;dwars door de bindweefselstrook, die zich tusschen de uiteinden heeft gevormd. De waaiervormige uitbreiding van dezenbsp;tibrillen is steeds 'zeer goed aan te toonen.

van Jodrliiin-kaliruin. Prof. Dr. F. J. Fick. Voor mijne proeven met j odium-lioudcndc koemelk, vooral als voedingsmiddel bij luctischc kinderen, stonden in eene grootc melkerij,nbsp;in de nabijheid van Vraag, steeds twee koeien ter mijnernbsp;beschikking, die voortdurend joodkali kregen.

Nadat ik het bewijs had geleverd (waaromtrent mijn assistent Lakaxsky reeds inodedcclingcn deed in het jaar 1875), dat men bij zuigelingen alleen resultaten van do toedieningnbsp;van jd -k. kan verkrijgen, zonder storende nevenwerking, alsnbsp;dit middel eerst wordt ingenomen door de min, kwam liet mijnbsp;gcwcnscht voor, jd.-houdende melk te verstrekken aan kleinenbsp;kinderen, die niet door de moeder gezoogd konden worden,nbsp;niet alleen, maar .ook aan andere kinderen en volwassenen.

In 't begin gebruikte ik voor dit doel onkel geiten, maar daar goed melkgevende geiten mooielijk te krijgen zijn ,cnnbsp;ik veel noodig had, ging ik er spoedig toe over, dank zij denbsp;hulp van de reeds voren genoemde melkerij, om gebruik tenbsp;maken van jd.-houdende koemelk.

De beide dieren hadden reeds respect. 8 en 10 weken achtereen dagelijks 12 gram jd.-kalium gekregen, toen in een stal, waarinnbsp;nog 68 andei�e dieren verblijf hielden, het mond- en klauwzeernbsp;uitbrak.

Eerst werden er twee runderen ziek, waarop spoedig do buren volgden. Tcn einde nu de epizo�tie zooveel mogelijknbsp;te bekorten, d. w. z. de ziekte zoo snel mogelijk te doen af-loopen, werden, zooals het daar gebruikelijk is, alle dieren kunstmatig ge�nfecteerd met lappen, rijk bezoedeld met smetstofnbsp;van de aangetaste beesten, een lot, dat ook de beide koeiennbsp;moesten ondergaan, die ter mijner beschikking stonden. Hetnbsp;gevolg van dezen maatregel was dan ook, dat alle dieren zieknbsp;Werden, uitgezonderd deze twee. Ik moet er al dadelijknbsp;bij opmerken, dat zij volstrekt niet geisoleerd, maar middennbsp;tusschen de andere instonden. Wat aangaat de hevigheidnbsp;Van de aandoening, slechts bij vijf koeien traden ernstigenbsp;ziekteverschijnselen voor den dag.

Zooals van zelf spreekt, werden alle maatregelen van offici�ele zijde getroffen, om het proces tot dezen stal te beperken, 't geen

echter niet belette, dat ook de tweede stal werd aangetast, waarin eveneens alle runderen ziek werden, terwijl de infectie zich overnbsp;de geheele plaats met zijne omgeving nitbreidde.

Daar in het algemeen de vatbaarheid voor dit lijden bij het rund zeer groot is en de beide bedoelde koeien de ziektenbsp;te voren niet hadden doorstaan, terwijl ze beide onder volkomen dezelfde omstandigheden werden verpleegd als denbsp;andere, zoo vermeen ik te mogen aannemen, dat de immuniteit haar ooi�zaak vindt in de langdurige toediening van jood-kali. De werking van jodium bij koeien is volkomennbsp;identisch met die, welke men bij den mensch waarneemt; nanbsp;enkele dagen ziet men een acuut �jodismus� voor den dagnbsp;treden, dat zich voornamelijk openbaart door een vermeerderdenbsp;secretie van het neusslijmvlies on van speeksel, terwijl denbsp;eetlust niet vermindert en de dorst verhoogd wordt.

Deze verschijnselen, die in den aanvang van de toediening van jodium met zeer veel hevigheid kunnen optreden, nememnbsp;bij voortgezet gebruik moer af, blijven, echter in mindei'ennbsp;graad, zoo lang bestaan tot het gebruik wordt voortgezet.

De melkproductie neemt aanzienlijk toe, eene hypersecretie, die voortduurt zoolang het middel wordt aangewend; zoo b. v.nbsp;gaven koeien, die te voren slechts 11 � 13 liter melk leverden, na het gebruik van jd. 16 tot 18 liter, waarbij mennbsp;echter ook niet uit het oog moet verliezen, dat ze meer waternbsp;tot zich namen.

Een zelfden gang van zaken heb ik nu ook bij vrouwen tijdens het gebruik van jd. waargenomen. De hoeveelheidnbsp;jodium, die bij koeien met de urine, het neusslijm en hetnbsp;speeksel wordt uitgescheiden, is zeer aanzienlijk, alsook die,nbsp;in do urine van de kinderen, welke met de melk van dezenbsp;koeien werden gevoed. De pogingen van prof. Ginhl, omnbsp;na te gaan, in welke verhouding de jodium in de melk aan-nmzig was, hebben tot geen resultaat geleid; het bleek daarbijnbsp;echter, dat de hoeveelheid jd. in deze melk zeer aanzienlijk was.

liet hier medegedeelde feit omtrent de verkregen immuniteit tegen mond- en klauwzeer van runderen is wel van geen grootc praktische beteekenis, -want het is mij niet inogelijk,

239

jd.-k. bij eene infectie van een bepaalden stal uit een praktisch oogpunt aanbeveling zou verdienen; of dit middel ook van nut zou blijken bij reeds aangetaste dieren, weet iknbsp;evenmin; ik laat de oplossing van deze vragen aan H. H.nbsp;veeartsen over.

Ik maak mijne waarneming bekend, wijl ik vermeen, dat ze eene groote principi�ele beteekenis bezit, aangezien het blijkt,nbsp;dat de mogelijkheid bestaat, om met een chemisch middelnbsp;immuniteit tegen eene hoogstwaarschijnlijk bacillaire ziektenbsp;op te wekken.

Dat mond- en klauwzeer eene aandoening is, die door microben wordt veroorzaakt, moet men, niettegenstaande de onderzoekingen van Libbertz en Klein tot geen volledig resultaat hebben geleid en zelfs de proeven van Siegl met reinculturen bij jonge varkens, die voor deze ziekte zeer vatbaarnbsp;zijn, nog nader bevestigd dienen te worden, als zeer waarschijnlijk aannemen.

In zekeren zin komt dus zijne waanieming overeen met die van Beiirinu betrcfFcnde do antiseptische waarde van zilver-oplossingen bij anthrax.

Paardenfokkerij in .Vustrnli�. Majoor-Generaal Hutton, in eene voorlezing, onlangs gehouden te Bijdney, beweerde rondweg,nbsp;dat het Australische paard langzamerhand achteruitgaat innbsp;beenderenstelsel, spieren, en daarom in weerstandbiedend vermogen� inderdaad in al die eigenschappen, die een paard waardenbsp;geven voor militaire doeleinden en voor gewonen arbeid. Hijnbsp;beweert, dat iedereen, die belang stelt in de toekomst der Kolonie,nbsp;overwegen moet, welke middelen er aangewend moeten Avorden,nbsp;om de neiging tegen te gaan tot het fokken van lichte,nbsp;smalle volbloed paarden, die niets nuttiger kunnen doen dannbsp;een rvedloop van zes furlongs te Avinnen. Het is duidelijk,nbsp;als Majoor-Generaal Hutton�s overzicht van het fokken innbsp;Australii juist is, dat de droom van sommige kolonisten,nbsp;om hun land de hoofdbron te maken Amor leger-remontes.

niet alleen voor hidi:gt;, maar ook voor andere deelen der wereld nog lang niet verwezenlijkt zal worden. Majooi�-Generaal Hutton acht het zelfs mogelijk, oen groeten handel in paarden innbsp;het leven te roepen � vooral voor militaire doeleinden � tiisschennbsp;AudraUe en hot vasteland van Europa. liet blijkt, dat ernbsp;jaarlijks 30.780 paarden van alle soorten noodig zijn voor denbsp;legers van Groot-Britfanje, Franl'rljl�, Duitscl�and on ()o,s-fenrijk; nl. voor Frankrijk 14.100; Diiifschland 0.370; Oostenrijk 5 840 en Groot-Briitanje (ongerekend de Indischenbsp;remontesj 1.470. xVls een overdenking dezer cijfers voldoendenbsp;is, om Australi; aan te simrcn tot meer onderncmingsgce.�;tnbsp;in het fokken van paarden van do rechte soort, om aannbsp;eene grootc vraag te voldoen � die, in geval van oorlog, verbazend zou zijn�,moet dit stellig fokkers aanmoedigen, omnbsp;voort te gaan de algemeeno kwaliteit van hunne paarden tenbsp;verbeteren, want goede paarden worden altijd goed verkocht,nbsp;hetzij als logcr-remonte of voor eenig ander doel, waarvoornbsp;paarden noodig zijn.

PERSONALIA,

Hot eerelid onzer vereeniging, do HoogEdl.Gcstr. hcer ^V. P. Gkoeneveldt, oud-Vice-President van den Kaad vannbsp;Ned.-Indie, is in Juli jl. van hicr naar AVder/rtMcZ vertrokken.

In een afzonderlijk gehoor, ons welwillend verleend, dankte het bestuur bij monde van den president ZIIEd.G. voor dennbsp;steun cn de belangstelling, die de jeugdige verceniging steedsnbsp;van hem hoeft mogen oiidervinden, daarbij de hoop uitspre-kendc, dat ons die ook verder niet onthouden zouden worden.

De heer Groeseveldt nam daarop het woord, dankte het bestuur voor het vertrouwen, dat de Vereeniging tot bevordering van Vcea�tsenijknnde in Ncd. Indi� steeds in hem heeftnbsp;gesteld, voegde het woorden toe van waardeering cn opwekking, om den arbeid onvermoeid voort te zetten en eindigdenbsp;met de verzekering, dat hij steeds bereid gevonden zou worden, daar waar mogelijk zijn steun te verleenen.nbsp;�nze beste wenschen vergezellen hem!

Deel IX. Aflering I.

244

245

Door omstandigheden, onafhankelijk van de redactie, hebben in het schetskaartje, aan dit opstel toegevoegd, enkele omissiesnbsp;plaats gevonden.

Zoo wordt op bladz. 33, regel 14 van onder, sprekende over het pad van Waingapoe naar Melolo en verder, gezegd; �datnbsp;dit door eene lijn op het kaartje is aangegeven�', die lijn nu

Op pagina 101, regel 5 van boven, wordt gezegd, dat op drie plaatsen van het eiland Soemba werd geremonteerd, op de kaartnbsp;door vlaggetjes aangegeven; te vergeefsch zal door den lezernbsp;naar die vlaggetjes zijn gezocht. Zij komen er dan ook nietnbsp;op voor, doch het zal aan duidelijkheid niets te wenschen over- �nbsp;laten, omdat de plaatsen op de kaart te vinden zijn, wanneernbsp;er nogmaals aan wordt herinnerd, dat door de Commissie werdnbsp;geremonteerd te Waingapoe, M�lolo en Katakoewaai {Mendjeli).

SEPTICAEMIA HAEMORRHAGIC A.

In liet midden der maand September ontving ik telegraphisch de mededeeling dat in de afdeeling Soemedang en wel in lietnbsp;district Dermaioangi zich eene ziekte onder de karbouwennbsp;voordecd.

Dadelijk na kennisname begaf ik mij op reis en kwam op den 16'�� Sept. des namiddags in gezelschap van dennbsp;Assistent-Resident, den Regent en den controleur tor plaatsenbsp;waar de ziekte de meeste slachtoffers maakte, aan. De anamnese leerde mij het volgende:

Het eerste ziektegeval had zich geopenbaard op den 10' 'quot; Sept. bij een karbouw uit oene groote kudde, die geweidnbsp;werd op de sciwah, ten Oosten van de kampoeng Marioeknbsp;(dessa Brodjo), toen deze naar de kali Tjipelang werd gebracht om te drinken (zie schetskaartje).

Bedoelde karbouw viel, zonder dat vooraf eenig ziekteverschijnsel was waargenomen, neer, en ere veerde plotseling. Het districtshoofd, bekend als een flink en ij verig ambtenaar,nbsp;liet dadelijk, nadat hij met de zaak in kennis was gesteld,nbsp;den dooden buffel begraven en de andere karbouwen ondernbsp;loodsen stallen, nabij de kampoeng, waar de dieren goednbsp;werden verzorgd, terwijl het verstrekte gras vooraf goed werdnbsp;gereinigd.

Reeds lang was de streek, het ondcrdistrict Oedjoeng djaja, van regen verstoken gebleven, zoodat alles dor en droog was;nbsp;het weinige gras, dat de saicciKn opleverden, was bedekt metnbsp;een laag stof.

Onder de gekraalde karbouwen nu brak kort na die iso-leering de ziekte uit; dieren zoo even nog gezond, vielen neer en stierven. Inmiddels werden de andere karbouwen, nietnbsp;tot de aangetaste kudde behoorende, ter voorkoming van be-

smetting, van -de kampoeng Oedjoeng djaja en Paroengtarik naar de kampoeng Tjikoelen gebraclit, �; 1' /, paal ten westennbsp;van Marioek, terwijl de gezonde karbouwen van de kampoengnbsp;Brodjol en de dessa Panadahan verplaatst werden naar denbsp;dessa Kolinjar, 1 Yj paal westwaai�ts van Marioek; de buffelsnbsp;van de kampoeng Palasah {Oedjoeng djaja) werden naar de,nbsp;tot die kampoeng betioorendo, en op aanzienlijken afstandnbsp;gelegen tegal- en sawahvelden gedreven.

Dit alles geschiedde voor mijn komst op last van den Wed�no van het district Dermmcangi.

De ziekte bleef zich door deze maatregelen wellicht beperken tot de eerst aangetaste kudde, waarvan tot den 15'^''� Sept. successievelijk 21 dieren creveerden.

Tijdens mijn onderzoek nu op den 16bevond ik, dat ook reeds in de kampoeng Palasah {Oedjoeng djaja) een karbouwnbsp;was gestorven, terwijl er nog twee zieke dieren in een kraalnbsp;stonden; in de kampoengIfa/'ioe/r bleken (den 16'''� Sept. meegerekend) reeds 28 dieren dood en stierven er voor onze oogennbsp;twee karbouwen, die -(~ ^ T^ur te voren waren ziek geworden.

Behalve deze doode dieren stonden in de kampong Marioek nog 8 karbouwen gekraald die min of meer ziek waren ofnbsp;waarvan men althans dacht dat ze waren aangetast.

Men ziet hieruit dat bij enkele karbouwen door de eigenaren sommige abnormiteiten werden waargenomen, abnormiteiten,nbsp;welke constant voorkwamen bij dieren, welke later zwaar zieknbsp;werden of plotseling creveerden; de inlander, karbouweneigenaar, kent zijn dieren uitstekend, wanneer n. 1. zijne bezitting aannbsp;buffels niet te groot is, (bv. o a 4 stuks) wat regel is. Zoonbsp;was het hem dan opgevallen dat zich somwijlen bij zijn karbouw kleine knobbeltjes, bultjes vertoonen, die hij te vorennbsp;nimmer had waargenomen, welke verhevenheden, dikwijlsnbsp;niet grooter dan den omvaug van een betelnoot, overgingennbsp;in groote, deegachtige zwellingen, die soms een heel voor- ofnbsp;achterbeen betroffen, den keelgang vulden, of zich langs buik,nbsp;hals, borst enz. verbreidden.

En al spoedig kwam hij tot de ervaring dat zulk een klein knobbetje eigenlijk het begin was van het ziekteproces, ennbsp;hij zonderde het beest af.

250

Ik had alzoo ruimschoots gelegenheid om te Mario�k, waar zich zooals ik reeds zeide, 8 zieke en 2 doode buffels bevonden, de ziekte na te gaan.

Het bleek mij nu dat bij alle zieke dieren huidzwellingen te zien waren van verschillende grootte, waarvan de kleinstenbsp;verhevenheden meer het voorkomen hadden van knobbetjes,nbsp;papulae; hoe grooter de zwellingen hoe zieker het dier was,nbsp;zoodat men sommige dieren nog rustig zag eten of herkauwen,nbsp;terwijl andei�e daarentegen het beeld van een ernstig lijden,nbsp;vertoonden.

Wat deze laatste betreft, zij opgemerkt dat de eetlust geheel opgehouden had, evenzoo het herkauwen; van pensbeweging viel niets te bespeuren.

De temperatuur steeg bij sommige dieren van 40 tot 42o. defaecatie zeer gering; de mest was hard en donker van kleur,nbsp;slechts in een enkel geval zag ik in het laatste stadium dunnenbsp;en bloedige ontlasting.

Bij enkele dieren, was de mond half geopend (een vei'schijnsel dat ik ook in andere dessa�s kon waarnemen), waaruit denbsp;zeer gezwollen tong gedeeltelijk naar buiten stak; terwijl eenenbsp;hypersecretie van speeksel ooi�zaak was, dat dit voortdurendnbsp;uit den mond afvloeide.

Bij deze gevallen kon men altijd een snorkend geluid waarnemen dat zijn oorzaak vond in eene zwelling van het larynx-slijmvlies waarop, zooals bij de sectie bleek, tevens nog eene taaie dikke slijm aanwezig was

Dit verschijnsel door den Soendanees �nj�gr�lc�, snorken, genoemd, deed rnij denken aan de �SaMt ngoroh� beschrevennbsp;door collega �Fischer� in de voorlaatste aflevering van ditnbsp;tijdschrift.

Het trok mijn aandacht dat ook hier in het begin de zwellingen voor slangenbeten waren aangezien, het �sdkit gigit oelar� van den heer Fischer ; de Soendanees in de Preangernbsp;zegt in zijn taal ,^ngegel leoe oraj� bijten door een slang.

Dikwijls zag ik deze twee voor den inlander hoofdsymptomen, bij hetzelfde dier tegelijkertijd optreden.

Behalve dit alles nu steunen de dieren aanhoudend, gaan dikwijls liggen en weer opstaan, persen voortdurend, waaruit

251

blijkt dat tevens eene lievige koliek in �t spel is; al spoedig treedt onvermogen om zich staande te liouden in, het diernbsp;blijft liggen en spoedig hierop volgt de dood.

Wat is nu de oorzaak van den langeren ziekteduur bij deze gevallen; die zich �ver een tijdsverloop van pl.ni. vee.tien dagennbsp;kan uitstrekken ? Zeker is het, dat het ziekteproces eerder isnbsp;opgemerkt geworden toon men waarde ging hechten aan denbsp;bewuste kleine zwellingen of knobbeltjes, wier beteekenisnbsp;men vroeger over 't hoofd had gezien.

Maar men zag toch niet meer, dat jilotseling neervallen en succombeeren, en eigenaardig genoeg, eiken dag later zag mennbsp;karbouwen creveeren, die een langer ziektestadium haddennbsp;doorloopen; zelfs zijn er gevallen van genezing voorgekomennbsp;bij dieren, die ernstig aangetast waren; zou dit misschien zijnnbsp;oorzaak vinden in het feit dat die gekraalde kudde te Ma-rioeh onder gunstiger omstaiidighcden verkeerde voor watnbsp;betreft voeding en drinkwater, dan toen zij rondliep op denbsp;droge sawalis, en dat alzoo het ziekmakend lager organismenbsp;in een niet zoo groot quantum het lichaam binnentrad? ofnbsp;wel zoude men hier te doen hebben met de omstandigheid,nbsp;dat eene heerschende besmettelijke ziekte in het begin meernbsp;acuut verloopt dan wanneer ze reeds een tijd lang heeftnbsp;bestaan.

Naar mijn bescheiden meening is de hoofd-factor in deze, de zooveel betere verpleging der dieren.

Bij de sectie vond ik bij t openen der buikholte primo de huid daar ter plaatse oedemateus gezwollen en het onder-huidscli bindweefsel ge�nfiltreerd met een sereus exsudaat; hetnbsp;geheel had het voorkomen van eene geleiachtige massa.

Uit de buikholte vloeide dadelijk een dun bloederig vocht af in groote hoeveelheid; het peritoneun vertoonde hier ennbsp;daar eene omschrevene, hevige ontstekingj met losse adhaesicsnbsp;vooral van gedeelten der zijvlakte van den pensmaag.

Overal in het net en mesentcrium vlakl^^ haemorrhagl�n, verschillend groot, van af den omvang van een rijksdaaldernbsp;tot dien van de binnenvlakte van de hand.

Milt en lever normaal, evenzoo net-boek- en pensraaag, maar het geheele slijmvlies van den lebmaag in hevige mate

252

ontstoken. Nieren normaal groot; enkele bloedingen in het weefsel dicht onder den kapsel, die gemakkelijk losliet.

De mucosa der dunne darmen vertoonde het beeld eener haemorrhagischc enteritis, terwijl het darmlumen over eennbsp;groot gedeelte gevuld was met een bloed-coagulum, Poycr-sche klieren eenigszins gezwollen, het slijmvlies van hetnbsp;rectum normaal.

riet slijmvlies van het nrogenitaal stelsel vertoonde hier en daar enkele vlekken.

In de borstholte vond ik de pleura normaal, hier en daar haemorrhagi�n in liet interstitieel bindweefsel der longen, innbsp;het bronchiaal en tracheaal slijmvlies en inediastinun, benevensnbsp;in de musculatuur van liet hart en op de binnenvlakte vannbsp;het pcri- en endocardium.

In de bronchien en trachea, en verder in den larynx bevond zich een dik taai slijm, hetwelk het lumen dier lucht-wegen voor een deel opvulde cn dikwijls aanleiding gaf totnbsp;grooten ademmood; wat betreft het longweefsel zelf, dit wasnbsp;zeer normaal behoudens enkele bloedingen in het intersti-ticele weefsel zooals hier boven reeds is gezegd. De neusholte was mede voor een deel opgevuld met zulk taai slijm,nbsp;dat van tijd tot tijd in dikke stukken werd ontlast.

Mijne diagnose luidde; Septicaemia haemorrhagica meer bepaald de exanthematische vorm, in vele gevallen gecompliceerd met den intestinalen vorm.

Reeds dikwijls was bij mij, bij voorkomende ziektegevallen, het vermoeden van het bestaan dezer ziekte gerezen, echter,nbsp;ik was nog nimmer in de gelegenheid geweest haar op eenigszins groote schaal verbreid, waar te nemen, zoodat ik dennbsp;moed miste bovenstaande diagnose te stellen.

De snel verloopende gevallen toch gelijken zeer veel op l)eracunt of acuut miltvuur cn men heeft niet altijd gelegenheid lijkopening te doen.

Dikwijls heb .ik sectie verriebt op karbouwen, die plotseling waren gecreveerd; nu hier een, dan daar een; en vaak zag ik dezelfde als hier boven beschreven verschijnselen,nbsp;veelal ook de gezwollen, uit den mond stekende tong {saTcitnbsp;ngorok)., bij welke gelegenheden ik dan het eerst aan anthrax

253

Ik geloof dat ,,wildseuche� op Java, en vooral op West-Java, veel voorkomt, en dat de veestapel daardoor groote verliezennbsp;lijdt.

Tijdens de bedoelde epizo�tie in de afdeeling Soemedang, deden zich onder het daar veel aanwezige wild en wel grootnbsp;wild, zooals herten en varkens, ook vele sterfgevallen voor,nbsp;zooals bleek uit de aanwezigheid van vele cadavres in denbsp;bosschen, zoodat de bevolking dit zelfs in verband brachtnbsp;met de sterfte onder de karbouwen.

Wat betreft de maatregelen die tegen deze ziekte werden genomen, in hoofdzaak droeg men zoi'g voor afzondering van

Daarenboven werd het verdachte en zelts het gezonde vee der besmette desa�s gekraald; een maatregel, die gerechtvaardigdnbsp;werd door de omstandigheid dat op de weidegronden in denbsp;sawah�s heel weinig en slecht gras aanwezig was; ook wasnbsp;er nu weinig kans dat het gezonde vee in. de nabijheid konnbsp;komen van verdachte of zieke dieren. Voor al het vee werdnbsp;nu gras gesneden, goed gras, dat daarenboven eerst nog ge-wasschen werd.

Zoo bevonden zich o. a. op de groote sawahvlakte van Oedjoengdjaja ten zuiden van den weg van Oedjoendjaja naarnbsp;Brodjol *- 20 kralen op circa 70 meter afstand van elkaarnbsp;geplaatst, elk voor 4 dieren, voor de gezonde karbouwen bestemd; iedere kraal werd bewaakt door 1 persoon. Ten Noorden van genoemden weg waren 3 groote ziekenkraleu gemaaktnbsp;terwijl do kralen voor de verdachte buffels, eveneens op 70nbsp;meter ouderlingen afstand, en ruimte aanbiedende voor viernbsp;dieren, werden opgericht op 300 meter oostwaarts van de laatstenbsp;bedoelde.

Voor elke groep waren 3 bereden politieoppassers aangesteld; die er voor hadden te zorgen dat de bewakers van het vee hunne kralen niet verlieten, en daardoor misschien gezonde of ook verdachte karbouwen zouden infecteeren.

slechl ��n enkel geval keeft voorgedaan, en wel veertien dagen nadat het vee was gekraald

Als desinfectieraiddel werd carbolzuur gebruikt, evenwel de toepassing was van dien aard, dat er weinig heil vannbsp;verwacht kon worden; de inlander zal er niet spoedig toenbsp;overgaau handen en beenen met carboloplossing flink te reinigen;nbsp;als men er niet bij blijft staan, gebeurt het niet.

Over �t geheel hebben zich betrekkelijk veel gevallen van genezing voorgedaan.

In genoemde dessa Marioeh toch zijn er tien van de 50 aangetaste dieren genezen; welke alle behoorden tot de kudde,nbsp;waarop na het eerste sterfgeval het afzonderings systeem werdnbsp;toegepast.

Ongeveer een maand later deed zich in het district Tjong-geang, op 17 paal van Oedjoengdjaja, dezelfde ziekte voor die zich aanvankelijk slechts tot een paar slachtoffers bepaaldenbsp;echter, volgens het officieele rapport, spoedig een vrij aanzienlijknbsp;sterftecijfer bereikte; op een dag zelfs 15 stuks.

Eigenaardig is ook hier weer dat zich na den dag volgende op dien waarop de 15 doode beesten waren gemeld, geennbsp;ziektegevallen meer voordedeu.

liet plotseling ophouden dezer ziekte nadat de maatregelen van afzondering waren getroffen, met behoorlijke verstrekkingnbsp;van goed drinkwater en overvloedig goed gras, bewijst dunktnbsp;mij dat het gevaar voor onderlinge infectie, zoowel langsnbsp;directen als langs indirecten weg hier weinig of niet is tenbsp;vreezen, zooals dit bv. hot geval is bij runderpest of mond- ennbsp;klauwzeer; maar dat do oorzaak der meeste gevallen te zoekennbsp;is in eenc octogcne smetstof, die de voorwaai�den voor haarnbsp;bestaan alleen in don bodem vindt.

Reeds na de eerste ziektegevallen Averden door mij de noodige praeparaten opgezonden aan het pathologisch-bacteri-ologisch laboratorium te Weltevreden, die echter, door den grootennbsp;ouderlingen afstand in zoo�n toestand aankwamen, dat van eennbsp;onderzoek geen resultaten te wachten waren.

Daar zooals reeds is gezegd, de bewuste ziekte nogal eeus in de Preanger voorkomt; hoop ik later in de gelegenheid te komen,nbsp;de praeparaten spoediger Batavia te doen bereiken, waardoor

EENE ZIEKTE ONDER DEN VEESTAPEL IN DELL

In de maanden April en Mei 1894 deed zich onder de runderen in Deli eene eigenaardige ziekte voor, welke ik ondernbsp;geene der mij bekende kon rangschikken, reden waarom iknbsp;het van behing acht eene beschrijving daarvan te geven.

�t Was in het begin van April dat mijn hulp ingeroepen werd bij twee zieke koeien, op eene tabaksonderneming diclitnbsp;bij Medan. De Administrateur vertelde me dat den vorigennbsp;dag eene koe, die bij de kudde achter gebleven was, naarnbsp;stal was gebracht, bij welke gelegenheid hij had gezien dat zijnbsp;aan ��n achterbeen kreupel liep; andere ziekteverscliijnselennbsp;waren hem niet opgevallen. Den volgenden dag lag zij innbsp;den stal, wilde niet �pstaan en weigerde alle voedsel. Dienzelfden morgen werd eene tweede koe thuis gcbraclit, welkenbsp;dezelfde verschijnselen vertoonde, zoodat hij zich ongerustnbsp;maakte en mijne hulp inriep.

Ik vond beide pati�nten in den stal liggen, 't hoofd terzijde op den borstwand teruggeslagen, met oogen half gesloten die eennbsp;weinig traanden; ook vloeide voortdurend een weinig speeksel uitnbsp;den mond, in welk verschijnsel, in verband met de krcupellieid,nbsp;de eigenaar aanleiding vond te denken aan mond- en klauwzeer.

Mijne pogingen om de dieren te laten opstaan, waren vruchteloos. Ze voelden koud aan, vooral aan de beenen, toonden voortdurend koortsrillingen en bleken bij onderzoek een temperatuur te hebben van tusschen 40^ en 41�, met zeer frequentennbsp;hartslag en vertraagde ademhaling; de eene patient had in hetnbsp;geheel niets, de andere een weinig vrij vaste mest ontlast.nbsp;De slijmvliezen aan het hoofd waren donkerder gekleurd dannbsp;normaal; van substantieverlies, erosies etc. was echter nietsnbsp;te bespeuren.

men bij de zoogenaamde �kalfziekte� aantreft. Ik dacht hier met eene intoxicatie te doen te hebben en de hoogc temperatuurnbsp;en de hooge mate van sopor in aanmerking nemende, steldenbsp;ik de prognose ongunstig. Ik schreef een laxans voor en lietnbsp;de dieren �s avonds en den volgenden morgen een dosis kamfernbsp;geven, opgelost in olie.

Den tweeden dag kwam ik terug en vond de patient die het eerst ziek was geworden, geheel hersteld, het dier was �s morgensnbsp;uit zich zelf opgestaan, de eetlust was teruggekeerd, tempe-ratuursverhooging niet meer aanwezig, terwijl ook de kreupelheid geheel verdwenen was.

De tweede patient was ook weer op de been, doch vertoonde nog zwakte in liet achterstel, die het loopen eenigs-zins moeilijk maakte; terwijl de eetlust nog niet normaal was, ofschoon ^ cel beter dan den vorigen dag; de temperatuur wasnbsp;tot 38�7 gedaald.

In die twee dagen echter waren er nog 4 pati�nten bij gekomen, alle in meerder of minder hevigen graad dezelfdenbsp;verschijnselen vertoonende, bij een der dieren steeg de thermometer zelfs tot 42�., twee luidden een weinig diarrhee gehadnbsp;terwijl daarentegen de andere verti�aagde ontlasting toonden.nbsp;Tijdens mijne aanwezigheid werd den eigenaar gemeld datnbsp;nog een dier ziek was geworden- zoodat ik dus hier gelegenheid had de ziekte in haren aanvang waar te nemen.

De patient die voorgebracht werd, vertoonde een onzekcren waggelenden gang van achteren, legde zich in den stal gekomen dadelijk neer, weigerde voedsel op te nomen, kwijldenbsp;een weinig, was zeer gcdojirineerd. had een eenigszins versnelden pols, normale ademhaling, temperatuur van bijna 39lt;3nbsp;en geen ontlasting.

De ziekte was tot nu toe alleen voorgekomen onder dieren die dagelijks geweid werden, n. 1. onder koeien, jonge stierennbsp;en ossen die nog niet gebruikt werden voor den arbeid, terwijlnbsp;van de werkossen, die niet in de wei kwamen, geen enkelnbsp;dier was aangetast. Dit deed me denken aan eene vergiftigingnbsp;door weideplanten, die misschien alleen in deze maandennbsp;nadeelig werkten en als gevolg van deze overweging liet iknbsp;dus de dieren naar een anderen stal verhuizen en grazen op

258

eene weide, tamelijk ver afgelegen van de eerste, terwijl ook ander drinkwater werd verstrekt.

Drie dagen later kwam ik terug, en bemerkte, eenigszins tot mijne verbazing, dat alle pati�nten, met uitzondering vannbsp;de laatste, die aan de beterhand was, volkomen hersteldnbsp;waren, doch dat weder eenige andere waaronder ook een paarnbsp;werkossen, ziek waren geworden. Nog dienzelfden dag werdnbsp;ik geroepen op eeno andere onderneming, waar ik drie dierennbsp;aantrof, door dezelfde ziekte aangetast Bij ��n hiervan namnbsp;ik eene verlamming van de linker n. radialis waar.

Gedurende de twee genoemde maanden heb ik verder op wel tien verschillende ondernemingen �t zelfde lijden aangeti�offennbsp;�t Kwam overal in hoofdzaak voor onder dieren die nietnbsp;werkten, doch den geh�elen dag in de wei liepen, ofschoonnbsp;zich ook gevallen voordeden onder werkossen

Een dier gaat s morgens met de kudde moe zonder iets ziekelijks te vertoonen In den loop van den dag blijft hotnbsp;achter, graast niet meer, staat slaperig rond te kijken ennbsp;vertoont neiging te gaan liggen.

Wordt het nu naar den stal gedreven, �t geen soms al met eenige moeite gepaard gaat, dan zien we dat het kreupelnbsp;loopt, meestal aan ��n achterbeen, of ook wel liet loopt nietnbsp;direkt kreupel, doch vertoont een waggelenden gang vannbsp;achteren; het achterstel is min of meer paretisch; ook zag iknbsp;pati�nten, bij welke ik dezelfde motiliteitstoornissen aan eennbsp;voorbeen kon constateeren, waaronder twee, met paralyse vannbsp;den nervus radialis.

De defaecatio is meestal vertraagd, enkelen hebben van begin of aan een lichte diarrhee; op stal gekomen leggen de

De slijmvliezen aan het hoofd zijn geinjiceerd, de dieren toonen sterke traan- en speekselafscheiding met een weinignbsp;waterige uitvloeiing uit den neus.

Niet zelden zag ik pati�nten, die' van begin af aan vertraagde ontlasting hadden gehad, lichte diarrhee krijgen. Na dennbsp;derden dag bemerkt men gewoonlijk niets moor; ze herstellennbsp;ook zonder behandeling volkomen. Niet altijd treedt de aandoening in zoo hevigon graad op. Bij lichte gevallen tredennbsp;do verschijnselen minder duidelijk op den voorgrond; de temperatuur stijgt dan meestal niet hoogn- dan tot 39^ of 39 j.5;nbsp;terwijl gewoonlijk na den tweeden dag genezing intreedt.nbsp;Dat een patient sterft is hoogc uitzondering; ik zag slechtsnbsp;2 gevallen met letaal verloop onder de 300 dieren die hetnbsp;slachtoffer werden, en een van deze betrof nog wel een oudnbsp;en zwak individu. Ik heb meermalen opgemorkt dat denbsp;parese (paralyse?) van de achterband nog duidelijk aanwezig was als alle ziekteverschijnselen reeds waren geweken, bij sommige had dit slechts betrekking op enkele dagen,nbsp;bij andere strekt zich deze naziekte nog wel tot eennbsp;maand uit.

Tot mijn grooten spijt ontbraken mij tijd en gelegenheid tot het verrichten van de autopsie.

Bij cene behandeling met vluchtige smeersels op de huid en strychnine, aangewend per os of subcutaan genazen zenbsp;alle.

Aan eene intoxicatie waaraan ik in den beginne had gedacht, viel niet meer te denken, nu de ziekte zich z�� uitgebreid ennbsp;op verschillende plaatsen bij verschillend voedsel en drinkwaternbsp;voordeed.

Ook zouden zich dan zeker vele sterfgevallen hebben voorgedaan. We hebben hier dus met eene bemettelijke ziekte te doen. Dat dieren voor een tweede maal werden aangetast,nbsp;heb ik nergens waargenomen. Ze schijnen dan voor eenigeirnbsp;tijd althans, immuniteit te verkrijgen.

Omtrent de oorzaak weet ik niets mede te deelen, daar ik op een bacteriologiscli onderzoek niet voldoende was ingericlit.

In dezelfde maanden werd ook door collega Kortman van Bindjey deze ziekte waargenomen, liet was voor �t eerst tijdensnbsp;zijn verblijf in Deli, dat hij ze aantrof.

In het Berliner Wocbensclirift van 11 April 1895 No, 15 woi�dt door Prof. .lanson van Tokio onder:nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;, Eine none Rin-

derseuclie� eene ziekte beschreven die alle overeenkomst heeft met de door mij waargenomene en ofschoon niet in alle opzichtennbsp;elkaar gelijkende, hebben ze zooveel gemeen dat ze gerust voornbsp;dezelfde aandoening kunnen worden aangemerkt.

Prof. Janson schrijft bijvoorbeeld: dat in besmette stallen bijna geen dier gezond bleef. Z�� besmettelijk heb ik denbsp;ziekte niet aangetroffen; wel zag ik stallen waar achtereenvolgens 50 tot 60 van do dieren werden aangetast.

Ook zag ik nooit bloederige ontlasting; wel lichte diarrhee vooral in 't laatste stadium ; terwijl eene pijnlijke zwelling vannbsp;de gewrichten ook slechts bij uitzondering door mij kon wordennbsp;geconstateerd.

(z. g.) B. VRIJBURG.

ONDERZOEKINGEN EN OVERWEGINGEN BETREFFENDE DE INNERVATIE VAN DEN DARM EN DEN ANATOMI-SCHEN BOUW VAN DEN VOORDARM,

In zijn onderzoek van liet darmkanaal der visschen heeft Rathke (1) er op gewezen, dat men aan den darm drie deelennbsp;onderscheiden kan en dat de maag steeds in dat gedeeltenbsp;gezocht moet worden, hetwelk tnsschen den kieuwzak en denbsp;inmonding van den Ductus choledochus gelegen is. Laternbsp;heeft Gegembaur (2). deze gedachte verder uitgewerkt en isnbsp;zij sedert algemeen erkend geworden. Verder sprak Gegen-bauer liet vermoeden uit, dat de voordarni meer tot de kieuw-holte dan tot don darm gerekend raag worden en wel opnbsp;grond van deze; drie feiten :

a. de innervatio van den voordarm door den R. intestinalis nervi vagi, welke zenuw verklaard moet worden als ontstaannbsp;te zijn uit meerdere kieuwzenuweu, die bij een aantal vroegnbsp;verdwenen kieuwen behoorden.

c do reductie der kieuwholto door het verdwijnen van kieuwspleten ook aan haar staartwaarts gelegen uiteinde.

Tegen de waarde dezer feiten, ter staving zijner veronderstelling valt wel het oen en ander op te merken; de Vagus is geen zenuw, die uitsluitend bijeonbehoorende gedeelten van hetnbsp;lichaam innerveert, liij v��rziet organen, die noch mot dennbsp;kieuwzak noch met het voorste gedeelte van het darmkanaalnbsp;in eenig verband staan. Men zie slechts bij Hea-LE (3) waarnbsp;Vagusvezelen vermeld worden, die �unzwcifelhaft verhandennbsp;sind� en lever, nier, bijnier en pankreas innerveeren. Hyktenbsp;(4) vond bij Lepldosiren een ventralen tak van den Vagus,nbsp;die slechts een klein takje naar het slijmvlies der kieuwholte

zendt, zelf echter in de overlangsche spieren der buikholte overgaat en, zich in deze vertakkende, tot aan het distalenbsp;uiteinde der buikholte nagegaan kan worden, zonder in verbinding te staan met den R. lateralis. Iets dergelijks heeft SwANnbsp;[citaat Htrtl (4)] bij Oadiis gevonden. Verder is het bijnbsp;visschen niet mogclijk eene grens te bepalen tusschen Vagus onnbsp;Sympathicus, die immers de darmzenuw bij uitnemendheid is.

Zoo heeft Johakkes M�ller (5) aangetoond, dat Vagus en Sympathicus bij Myxinoiden vereenigd zijn (pag. 226 etc.) ennbsp;Langerhans (6) en Owsiannikow (7) zagen, dat bij Petro-my zont en de Sympathicus in de baan van den Vagus gezochtnbsp;moet woi�den ; slechts het anale uiteinde bezit volgens Douruquot;nbsp;(8) meer zelfstandige sympathische vezelen. Stanni�s [(9)nbsp;en �Lehrbuch�'] beschrijft bij alle visschen Vagusvezelen, dienbsp;in de banen van den Sympathicus overgaan en Jon. M�llernbsp;(l.c.) verkreeg dezelfde resultaten bij een onderzoek van Ameivanbsp;feguixin. Wekken deze feiten reeds het vermoeden, dat denbsp;Vagus zeer dikwijls niet eene homogene zenuw is, noch eenenbsp;zenuw, uitsluitend gevormd door eenige gelijksoortige elementen,nbsp;maar veelmeer een streng van meerdere zenuwdraden, dienbsp;t�t verschillende systemen behooren, zoo wordt deze meeningnbsp;meerder bevestigd door de onderzoekingen van O�fODi (10),nbsp;die aantoonde, dat de R. intestinalis nervi vagi der haaiennbsp;verbonden is met takken der eerstvolgende spinale zenuwen;nbsp;ook beschrijft Hyrtl (4) bij Lepidosiren talrijke anastomosennbsp;van spinaal-zenuwen met het plexusvormende uiteinde vannbsp;den Vagus. Wordt echter de Vagus door zeer verschillendenbsp;elementen gevormd, zoo mag men aan de innervatie van dennbsp;voordarm door den Vagus niet die waarde hechten, welkenbsp;Gegesbauer er aan heeft toegekend. Verder let deze vei'-onderstelling slechts op de distale uitbreiding van den R.nbsp;intestinalis, terwijl het onverklaard blijft, waarom de R. lateralis zoo ver distaalwaarts zich uitstrekt, en het toch nietnbsp;geheel onwaarschijnlijk is, dat beide feiten aan eenzelfdenbsp;oorzaak moeten worden toegeschreven, die wellicht ook dennbsp;bij vele vissehen aanwezigen R. lateralis nervi trigemininbsp;(Staxnius 1. c.) zoude verklaren, daar deze dikwijls dezelfdenbsp;lengte heeft als de R. lateralis nervi vagi.

263

Dergelijke zenuwen, uitgaande van het centraalorgaan en in de lengtelijn van het lichaam over vele metameren heennbsp;trekkende, zijn immers in het dierenrijk niet zeldzaam en zullennbsp;in de wetten van den eersten ophouw des lichaams hunnenbsp;verklaring moeten vinden.

Beter gegrond zijn naar mijne meening de andere feiten door Gegenbaur te berde gebracht. Het valt niet te ontkennen, datnbsp;de kieuwholte en het voorste gedeelte van den darm niet scherpnbsp;van elkaar gescheiden zijn. Daar Gegenbaur echter hier geennbsp;feiten aanhaalt, wil ik uit mijne resultaten hier inlasschen, watnbsp;tot bevestiging zijner opvatting zoude kunnen dienen.

Steeds begint de darm bij vissehen met een rok van dwars-gestreepte spiervezelcn, die aan den laatsten of aan de beide laatste kieuwbogen vastgehecht zijn en zich aansluiten aan denbsp;spieren der kieuwen; evenwel lieb ik een directen overgaiignbsp;van de vezelen dezer spieren in den darmwand nimmer kunnen opmerken. Echter heeft J. M�leer (5) bij Myxinoidennbsp;de constrictoren der kieuwen op den darm zien overgaan.

De N. vagus doet zijwaarts de kieuwzenuwen ontstaan en treedt daarna in de buikholte en innerveert op volkomen gelijksoortige wijze door zijwaartsche takken het eerste gedeeltenbsp;des darmwands; daarna nemen eerst de volgende vagustakkennbsp;de longitudinale richting aan en innerveeren het laatste gedeeltenbsp;van den voordarm, die althans distaalwaarts een rok vannbsp;uitsluitend gladde spiervezelcn vertoont. Zoo wordt dus denbsp;spierrok van het voorste gedeelte van den voordarm doornbsp;dezelfde of door gelijksoortige elementen gevormd als de kieuw-rok en toont de innervatie zeer veel overeenkomst.

Zonder er zelf op te wijzen heeft van Bemmelen (11) de beste bewijzen bij gebracht, dat een gedeelte van dennbsp;voordarm uit elementen gevormd kan worden, die tot dennbsp;kieuwzak behoorden. Hij heeft aangetoond, dat zich achternbsp;de laatste, zesde kieuwspleet een spiermassa vormt, nog v��i'nbsp;de kieuwboog zicli ontwikkeld heeft, volkomen overeenstemmende met de spierhuizen, gelegen in de voorafgaande bogen.nbsp;Later verbindt deze spiermassa den darm met den achterstennbsp;kieuwboog en ligt verder in de concaviteit van dien boognbsp;even als de mm. adductores arcuum in de voorafgaande bogeji

Slechts met de genoemde kieuwspieren mag zij dan ook vergeleken worden. Hieruit blijkt, dat een voorste, zij hetnbsp;dan ook nog zoo klein gedeelte van den darrawand, uitnbsp;elementen gevormd kan worden, die uit den kieuwzakwandnbsp;afkomstig zijn; meer dan dit bewijzen deze feiten echter ooknbsp;niet en de het vermoeden van Gegenba�r bevestigen zij niet.nbsp;Vervolgens wcnsch ik in overweging te geven, dat, zoo mennbsp;met Gege.vba�k aannemen wil, dat de geheele voordarm meernbsp;tot de kieuwholte behoort dan tot den midden-darm, mennbsp;alsdan ook niet zal kunnen ontkennen, dat dit gedeelte vannbsp;het darmkanaal, altiians toen het zich begon te ontwikkelen,nbsp;alleen dwars-gestroepte spiervezelen en geen gladde gehad moetnbsp;hebben. Daar nn echter bij alle visschen slechts een gedeeltenbsp;van den voordarm animale spiervezelen vertoont, zoo zoudenbsp;men genoodzaakt zijn aan te nemen, dat de animale spiervezelen door organische werden verdrongen. Deze gissing zoudenbsp;echter op het bezwaar stuiten, dat volgens algeraeene opvatting de organische spiervezelen philogenetisch ouder zijn dannbsp;de animale en het dus wel waarschijnlijker zonde zijn, datnbsp;dwarsgestreeptc spiervezelen de gladde verdringen dan omgekeerd. Zoo zien wij dan ook dat, terwijl Amphioxusnbsp;[SCHSEIDER, LA�fGERHANS (12 en 13)] nog kieuwspieren vannbsp;organische vezelen bezit, deze bij alle andere vertebratennbsp;door animale vervangen zijn. Zoude men echter willen aan-nemen, dat dat gedeelte van den voordarm, in welks wandnbsp;geen dwarsgestreeptc spiervezelen aangetoond kunnen worden,nbsp;tot de kieuwholte behoord heeft, toen deze nog van animaalnbsp;spierweefsel was voorzien, zoo zal men wel in gebreke blijvennbsp;hiervoor ook maar ��n deugdelijk bewijs te vinden.

De tot heden bekende feiten betreffende de innervatie van den darm door den Sympathicus loeren ons, dat de verdeelingnbsp;van het lichaam in metameren, die voor den lichaamswandnbsp;met zekerheid werd aangetoond, tot nu toe niet bewezen kannbsp;worden voor het darmkanaal der visschen. Ook, zoo wij metnbsp;Gegesbatjk (14) aanneiuen, dat de Vagus uit een groot aantalnbsp;zenuwen rvci'd gevormd en alzoo het door den Vagus gein-nerveerde gedeelte van den darm zoude kunnen opvatten alsnbsp;behoorende tot een aantal metameren, die verdwenen zijn, of

die, tot eene kleine ruimte beperkt, zich vereenigd hebben, zoo kan men dit toch niet van het uitsluitend door den Syni-pathieus geinnerveerde gedeelte zeggen.

, Immers de Splanchnicus ontstaat (Stanj^ius 1. c.) bij Teleostei uit het Ganglion coeliacum en dit heeft geen andere wortelsnbsp;dan die, welke uit de eerste tot vierde spinaalzenuw en uit denbsp;hersenzenuwen ontstaan (slechts Diodon vormt in deze eenenbsp;licht te verklaren uitzondering). Helaas deelt hij niet medenbsp;uit welke spinaalzenuwen do wortels van dit Ganglion bijnbsp;Elasmobranchii herleid moeten worden. Het onderzoek vannbsp;Dobbeek� (15), hoeveel gewichtige feiten dit ook bevat, meen iknbsp;hier met stilzwijgen voorbij te mogen gaan, daar er, wat denbsp;innervatie van den darm betreft, tal van tegenstrijdigheden innbsp;gevonden worden, die wel uit de door hem aangewende voornbsp;Sympathicusvezelen geheel onvoldoende methode moeten worden verklaard. Daar er nimmer werd aangetoond, dat de darmnbsp;met uitzondering der Splanchnici nog andere takken van dennbsp;Sympathicus ontvangt, (behalve zijn laatste uiteinde vlak aannbsp;den Anus) of, volgens de terminologie van Gaskell (16) voornbsp;den vischdarm slechts een Sympathicus cervicalis en pelvicusnbsp;bestaat, terwijl de Sympathicus abdominalis niet met den darmnbsp;in verbinding treedt, zoo zoude de geheele darm, ook waar hijnbsp;de geheele lichaamsholte doortrekt, met uitzondering van dennbsp;Anus, tot den kop en de eerstvolgende metameren moetennbsp;behooren. Dan is echter niet te begrijpen hoe het stuk,nbsp;behoorende tot de eerste vier metameren, plotseling in verbinding kon treden met het anale uiteinde van den dikdarm,nbsp;dat, volgens zijne innervalie, den staart daargelaten, tot denbsp;laatste lichaamsmetameren gerekend moet worden. Er zoudenbsp;dan toch een tusschenliggend darmstuk voorhanden moeten zijn,nbsp;beantwoordende aan de tusschen beide uiteinden gelegen metameren, en dit ontbreekt ten eenenmale. Betreffende dit vraagstuk vinden wij de merkwaardigste verhoudingen zeker bijnbsp;Cyclostomen, waar het geheele darmkanaal slechts door eenenbsp;kopwaarts ontstaande zenuw (Vago-sympathicus) geinnerveerdnbsp;wordt (J. M�ller, Owsiannikow 1. c.). Dus kunnen wij denbsp;metamei'ie der lichaamswand niet op den darm der visschennbsp;overbrengen.

Ten slotte wil ik nog bij deze literarische beschouwingen vermelden, wat er tot heden bekend was van de verspreidingnbsp;der dwarsgestreepte spiervezelen in den darmwand.

Alle vertebraten kunnen ten opzichte van het al of niet aanwezig zijn van animale spiervezelen in den darmwand innbsp;twee groepen verdeeld worden. In de eene staan de Amphibien,nbsp;Reptilien en Vogels, die volgens Stricker (17) en Leydiu (18)nbsp;nooit dwarsgestreepte spiervezelen in hun darm vertoonen, totnbsp;de andere belmoren de Visschen en Zoogdieren, die steeds zoodanige vezelen in het voorste gedeelte van hun darmkanaalnbsp;bezitten. Bij Zoogdieren zijn zij of slechts in het bovenstenbsp;gedeelt� van den slokdarm te vinden, �f in den geheelen slokdarm �, soms ook nog in de Cardia van de maag, nooit echternbsp;in den Fundus of Pylorus [Ficin�s (19), Stricker (17) Valentin

(21) , LEYDia (1. c.), Owen (24), Pilliet (25), Klein (26)]. Steedsnbsp;zijn er dus aan den voordarm twee gedeelten te onderkennen,nbsp;een met animale en een met organische spiervezelen; de grensnbsp;tusschen beide is echter zeer verschillend, niet alleen bij denbsp;verschillende dieren, maar ook bij exemplaren van een en denbsp;zelfde species. AmpMoxus (Langerhans, Schneider 1. c.) mistnbsp;dwarsgestreepte spiervezelen in zijn zeer korten voordarm, denbsp;Myxmoiden (J. M�llbe 1. c.) hebben eene sterke kringspier,nbsp;Elasmohranch�, ook de hierop onderzochte Ganoklei en Dipnoi,nbsp;evenals alle Teleostei vertoonen eene zone van animale spiervezelen in hun darmwand [Langer (27), Leijdig (28, 29),nbsp;IIyetl 1. c , Rathke 1. c., Owen (31), Stanni�s (32), Pilliet (33),nbsp;Cajetan (34), Waalewijn (35)]. Omtrent de distale grensnbsp;dezer zone bestaan er echter bij visschen nog geen specialenbsp;onderzoekingen.

De darmwand kan �f slechts eene circulaire laag van deze vezelen vertoonen, �f ook behalve de circulaire eene binnenstenbsp;overlangsche, soms ook nog eene buitenste longitudinale vezel-laag (Ratke 1. c. Waalewijn 1. c.); steeds vertoont de eigenlijke darm slechts gladde vezelen [Reichert (36) en anderen];nbsp;eene uitzondering in deze vormen slechts Cyprinus tinea ennbsp;Cohitis fossilis [Ren� du Bois Reijmond (37)]. Deze kunnennbsp;hier echter niet in aanmerking komen, daar zich bij deze visschen

geheel secundaire toestanden gevormd hebben; de dwarsgestreepte vezelen, die den slokdarm vormen, zijn hier over den darmwandnbsp;heengegroeid, zoodat er vier spieringen bestaan: de twee normalenbsp;binnenste van organische en twee uitwendige accessorische vannbsp;animale vezelen.

Alhoewel de grens tusschen de animale en organische vezelen slechts bij uitzondering eene rechte lijn vormt, zoo heeft mennbsp;toch nimmer overgangsvormen tusschen de beide spiei�soortennbsp;kunnen vinden, en zoo Ficinus 1. c. en Leijdig 1. c. beweerden,nbsp;w�l dergelijke overgangsvormen in de maag der vogelen gevonden te hebben, zoo werd de onjuistheid hunner beweringennbsp;door Hasse (38) en Postma (39) aangetoond. Op grond hiervannbsp;is het zeker zeer waarschijnlijk, dat ook de overgangsvormen,nbsp;die Owen (24) in den slokdarm der Giraffe gezien wil hebben,nbsp;bij nader onderzoek zullen blijken niet aanwezig te zijn.

Natuurlijk moet er eene bepaalde oorzaak voor bestaan, dat er dwarsgestreepte spiervezelen in den voordarm gevondennbsp;worden, eene oorzaak, die bij Amphibien, Reptilien en Vogelsnbsp;niet werkzaam schijnt geweest te zijn. Daarbij toonen denbsp;variabiliteit ten opzichte hunner distale grens en de verschillen,nbsp;die er gevonden worden betreffende het aantal en de richtingnbsp;der spierlagen, dat wij hier met een orgaan te doen hebben,nbsp;waarop sterk wijzigende invloeden inwerken, waarvan de voornaamste zeker in den lengtegroei van den slokdarm en in denbsp;ontwikkeling van de maag moeten gezocht worden. Vragennbsp;wij ons nu af, vanwaar deze animale spiervezelen gekomennbsp;zijn, die plaats hebben genomen in den darmwand, zoo aarzelnbsp;ik niet op op grond der boven medegedeelde feiten, betreffendenbsp;den Constrictor cardiae der Myxinoiden en der onderzoekingennbsp;van VAN Bemmelen 1, c., het voor zeer waarschijnlijk te houden,nbsp;dat de dwarsgestreepte spiervezelen van den darmwand zichnbsp;uit kieuwspieren ontwikkeld hebben.

De gevolgtrekking zoude alsdan wellicht veroorloofd zijn dat bij Amphibien, Reptilien en Vogels, waar zeker ook reductienbsp;der kieuwholte heeft plaats gehad, deze een eenigszins andernbsp;verloop heeft genomen, zoodat het weefsel der kieuwspierennbsp;niet op den darm is overgaan. Niemand zal wel trachtennbsp;deze vezelen des darmwands van spieren te herleiden, die

aan de binnenvlakte der lichaamsholte gelegen zouden kunnen zijn, en bij voorbaat zoude ik tegeii eene dergelijk opvattingnbsp;kunnen inbrengen, dat, waar er bij visscben spieren van denbsp;ribben naar den slokdarm trekken, haar vezelen niet in dennbsp;darm wand overgaan, maar aponeurotiscli met het den darmnbsp;omhullende weefsel verbonden worden. Dergelijke spieren heeftnbsp;Rathke (l.c.) bij Cotus Scorpio aangetoond en werden door Mi.inbsp;bij Lophiiis piscatorius gevonden.

Dat er visscben zijn zonder maag, andere met een eerst beginnenden aanleg, en weder andere met een sterk ontwikkelden maagzaak, die weer tal van vormen kan vertonnen,nbsp;daarover handelde Rathke (40) reeds breedvoerig, en daar alnbsp;de vormingen, die ik gezien en afgebeeld heb, zich alle ondernbsp;de door de Rathke bekend gemaakte typen laten rangschikken,nbsp;zoo kan ik hierover geen nieuwe feiten mededeelen. Slechtsnbsp;wil ik terloops er op wijzen, dat wellicht de vorm van denbsp;maag, die mij bleek steeds zeer constant te zijn, systematischenbsp;waarde zou kunnen hebben; zoo trof het mij, dat ook bij de haaien,nbsp;die anders zoo gelijkvormig gebouwd zijn (bijv. Se�llium ca-tiilus en canieiila, etc.) elke soort haar eigen maagvorm heeft.nbsp;Met behulp van een mengsel van verschillende zuren (salpeter-en azijnzuur; azijnzuur en chroomzuur) en door den darm opnbsp;te blazen onder een druk van 8 cm. kwik, gelukte het mij,nbsp;het verbindende weefsel van den darmwand z�� ver op tenbsp;lossen, dat de verschillende lagen als dunne vliesjes van elkander gescheiden konden worden, die volkomen geschikt warennbsp;voor microscopisch onderzoek en minder werk vereischten dannbsp;de met den microtoom vervaardigde doorsneden. Onderzochtnbsp;werden; Mustelus vulgaris, ScilUmn catulus, Scillium canicula,nbsp;Squatina angelus, liaja 2 sp.. Torpedo marmorata, Centro-pliorus, Melucius vulgaris, Oren�labrus pavo, �ranoscopusnbsp;scaher, Mug�l cephalus, Dentex vulgaris, Trigla striata, Labraxnbsp;lupus, Sargus annularis. Scomber scombrus, Gobius capito,nbsp;Solea vulgaris, Dactylopterus volitans. Box salpa, Lophiusnbsp;piscatorius.

Daar het mij overbodig schijnt te zijn eiken visch afzonderlijk te beschrijven, zoo wil ik liever de door vergelijking verkregen resultaten direct mededeelen.

l'i. Ovei�gangsvormen van do dwars gestreepte naar de gladde spiervezelen worden in den darm wand der vissclien niet gevonden.

2n In het staartwaarts van den levergang gelegen gedeelte van het darmkanaal (met uitzondering van den analen kringspier) zijn nimmer dwarsgestreepte spiervezelen aanwezig.

3o. Bij alle visschen is de voordarin in twee deelen of zonen gescheiden; het voorste gedeelte vertoont dwarsgestreeptenbsp;spiervezelen, het achterste bezit uitsluitend gladde spiervezelen.

Bij ElasmohrancTi� en bij di� Te�eostei, waar zich nog geene maag ontwikkeld heeft, zien wij de animale spiervezelen slechtsnbsp;eene kringspier vormen; de kring is natuurlijk aan het voorstenbsp;gedeelte niet geheel gesloten, daar de vezelen hier aan denbsp;kienwbogen vastgeheeht zijn �, ook eindigen bij Elasmohranchiinbsp;een groot gedeelte der van de laatste kienwbogen ontspringende vezelen, nadat ze den onderkant van den darm bereiktnbsp;hebben, aan de Copula en zijn dus naar oorsprong en insertienbsp;met het kienwskelet verbonden. Letten wij op dc richting,nbsp;waarin de vezelen der mm. addiictores arcumn verloopen, zoonbsp;mogen wij aannemen, dat bij deze visschen de animale spiervezelen haar meest primitieve ligging bewaard hebben, terwijlnbsp;bij Te�eostei �met maag�' zich onder de circulaire laag steedsnbsp;nog eene overlangsche van animale vezelen vormt. Daarbijnbsp;kan soms de eene dan weder de andere laag zich verdernbsp;distaalwaiirts uitstrekken. Dat de ontwikkeling van de maagnbsp;dergelijko veranderingen te weeg kan brengen, blijkt reedsnbsp;daaruit, dat, waar de Fandus sterk ontwikkeld is, waar dusnbsp;sterke uitzetting heeft plaats gehad der beide normale, uitnbsp;gladde vezelen bestaande spiorlagen van don darmwand geheel kan verdwijnen, ja zelfs de gehoele spierrok kan ontbreken (Rathke 1. c.).

Do beide bovengenoemde zonen onderscheiden zich niet alleen door den verschillenden aard der spiervezelen, maarnbsp;ook hierdoor, dat de voorste zone eene buitenste circulairenbsp;en eene binnenste overlangsche vezellaag vertoont, terwijl denbsp;achterste zone evenals het overige gedeelte van het darmkanaal juist de omgekeerde verhoudingen te zien geeft. Zoonbsp;heelt dus het voorste gedeelte (vooral bij ElasmohrancMi ennbsp;andere visschen �zonder maag�) moer overeenkomst met den

270

kieuwzak, terwijl liet achterste gedeelte geheel en al gelijk is aan het overige gedeelte van den darm. Ook daar, waarnbsp;andere onderzoekers (hetgeen ik niet gevonden hebj eencnbsp;buitenste overlangsche laag van animale vezelen gezien hebben,nbsp;blijft toch het verschil tusschen de zonen bestaan, daar denbsp;binnenste overlangsche laag in de zone der animale vezelennbsp;steeds gelijktijdig aanwezig was. Eindelijk wil ik er nog opnbsp;wijzen, dat, waar door secundaire veranderingen (zooals bovennbsp;vermeld werd) de geheele darm door een rok van dwarsgc-streepte vezelen bekleed wordt, het verschil tusschen de beidenbsp;bovengenoemde zonen evenmin verdwijnt, daar de voorstenbsp;uitsluitend animale vcrzelen vertoont, de achterste de beidenbsp;normale lagen van organische vezelen plus de beide accessoire,nbsp;van animaal spierweefsel, bezit. Waar zich eene maag ontwikkeld heeft, bestaat er geene scherpe grens meer tusschennbsp;de genoemde zonen, tusschen beide ligt dus eene strook, waarnbsp;beide spiersoorten zich mengen.

zoo scherp, dat er niet reeds gladde spiervezelen over de uit animaal spierweefsel gevormde kringspier zouden kunnennbsp;heentrekken; de scherpe grens bestaat slechts in zoo verre,nbsp;dat de onderrand der animale spiervezelen goed uitkomt ennbsp;zich deze niet met organische vermengen. Denken wij ernbsp;aan, dat de maag zich steeds uit het distale gedeelte vannbsp;den voordarm ontwikkelt, zoo kan deze zich gevormd hebben,nbsp;�f alleen uit de zone der organische vezelen �f uit beide zonen;nbsp;in het laatste geval zal een meer of minder groot gedeeltenbsp;(dat echter nooit verder gaat dan de Fundus) animale vezelennbsp;moeten vertoonen, zooals wij dit bij de TeJeostei zien. Innbsp;het andere geval verkeeren de Elasmobranchn, en de maagnbsp;vertoont dientengevolge slechts gladde spiervezelen, terwijlnbsp;de nit animaal spierweefsel gevormde spierrok van den slokdarm niet tot meerdere lagen werd uitgerekt. Zeker zoudenbsp;het belangrijk zijn te weten of bij Notidanidae, de zone dernbsp;dwarsgestreepte vezelen �f smaller is dan bij andere haaiennbsp;�f nog geheel en al ontbreekt. Dat de Eundus van de maagnbsp;zich niet uit homologe deelen behoeft te vormen, wordt reedsnbsp;hierdoor waarschijnlijk gemaakt, dat, terwijl do gang der

luchtblaas anders in de zone der dwarsgestreepte vezelen zijn uitmonding heeft, of toch vlak achter deze, bij Scombernbsp;scombrus de luchtgang in den Fundus van de maag overgaatnbsp;(Rathke).

Op grond van de meegedeelde feiten komt het mij voor, dat de waarschijnlijkheid zeer groot is, dat de dwarsgestreeptenbsp;spiervezelen, die wij in den darmwand vinden, zich uit denbsp;kieuwspieren ontwikkeld hebben. Bij sommige visschen heeftnbsp;dit gedeelte van den voordarm (de zone der dwarsgesteeptcnbsp;vezelen) ook nog geen pcritoneaal omhulsel, bij andere is hetnbsp;reeds meer of minder door het Peritoneum bekleed. Hetnbsp;zoude belangrijk zijn na te gaan of wellicht bij embi�yonennbsp;van alle visschen een peritoneaalbekleedsel van dit darmge-deelte gemist wordt, waardoor de gedeeltelijke bedekking bijnbsp;sommige soorten als secundaire vergroeiing zoude moetennbsp;aangemerkt worden, dit darmgedeelte alzoo buiten de perito-neale holte zoude gelegen hebben en slechts door lengtegroeinbsp;binnengedrongen zoude zijn. Daar volgens Me�rox (41) dienbsp;gedeelten van den darm, die bijzonder sterk in de lengtenbsp;groeien, zich gedurende zeker stadium der embryonale ontwikkeling sluiten (in een compacten streng veranderen), ennbsp;door Balfour (42) aangetoond werd, dat deze tijdelijke vervorming ook aan de zone der dwarsgestreepte vezelen (Oesophagus) der Elasmobrancl�i gevonden wordt, zoo zouden wijnbsp;wellicht hierin een bewijs voor den sterken lengtegroei van ditnbsp;gedeelte van den vooi-darm gevonden hebben. Daarentegennbsp;is er geen bewijs voor te vinden, dat ook do zone der gladdenbsp;spiervezelen, die in alles het ware darmkarakter vertoont, meernbsp;aan de kieuwholte, dan aan den darm zou verwant zijn.

(laan wij thans na of er voor deze opvatting nieuwe argumenten bij het onderzoek naar de innervatie van den darm kunnen gevonden worden. Terwijl do kieuwzenuwen anders tegennbsp;den voorkant van haar kieuwboog aanliggen, ziet men, dat donbsp;laatste kieuwzenuw der Selachii (en van vele Teleostei) reedsnbsp;van richting verandert en naar den achterkant van den laatstennbsp;boog trekt, zijn metameer dus verlatende, den darm nadert,nbsp;welken hij dikwijls reeds takken toezendt. Achter de laatstenbsp;kieuwzenuw ontstaat bij alle visschen uit den Vagus de eerste

272

clarmtak, die, in dezelfde richting verloopende als de kieuw-zenuwen, de bovenste spierringcn van den darm innerveert, en wel trekt hij daarbij, zich in tijne takken splitsende, omnbsp;den darm hoen, tot aan diens onderkant, waar hij de takjes vannbsp;de zenuw der andere zijde ontmoet. Zoo wordt er een zenuwringnbsp;om den slokdarm gevormd. De stam van den R. intestinalis straaltnbsp;daarna in een aantal takken uit, die in den beginne nog meernbsp;of minder circulair kunnen verloopen, later echter uitsluitendnbsp;in de longitudinale richting langs den voordarm afdalen en,nbsp;waar deze door sterke ontwikkeling van den maagfundus ofnbsp;Pylorus geknikt is, zich aan deze vervorming aanpassen ennbsp;boogsgewijs op den Pylorus overgaan. De takken vormen daarbijnbsp;cene Plexus, die netsgewijs den geheelen voordarm omspint.nbsp;Waar zich nog geene maag gevormd heeft, zendt deR. intestinalisnbsp;circulaire takken uitsluitend naar de zone der dwarsgestreeptenbsp;spiervezelen, terwijl dc in de lengtelijn afdalende eindtakkennbsp;de zone der gladde spiervezelen innerveeren. Wij meenennbsp;de gevolgtrekking te mogen maken, dat de takken voor donbsp;dwarsgestreepte zone hier dus hunne oorspronkelijke richting,nbsp;die der kieuwzenuwen, nog bewaai�d hebben, terwijl do ontwikkeling der maag bij de andere visschen de zenuwen innbsp;do richting der lengtelijn deed overgaan, zoodat gemeenlijknbsp;slechts de eerste darmtak zijn circulairen loop bleef bewaren.

Deze feiten zijn gemakkelijk te vinden door behandeling van de maag met osmiumzuui�, nadat hij door vulling metnbsp;vloeistoffen sterk gespannen en met azijnzuur behandeld wasnbsp;geworden, deze methode is veel nauwkeuriger en veel gc-makkelijker dan het prepareeren onder de loup. Lastig echternbsp;is het, dat men de alzoo verkregen beelden ook onmiddellijknbsp;op papier moet brengen, daar het nazwarten, ook van hetnbsp;overige weefsel, de beelden steeds onduidelijk doet worden.nbsp;Onderzocht werden: Mustelus vulgaris, ScilUum canicula, Jiajanbsp;asterias, Crenilahrus pavo, Gohius capito, Solea vulgaris, Sargusnbsp;liondelefii, Zeus faber; Sardinella aurita, Lopliiuspiscatorius,nbsp;Lahrax liqnis, Dactglopteras volitans, Cantharis vidgaris, Cor-vina nigra. Daarbij heb ik mot zekerheid kunnen vaststellen,nbsp;dat do vertakkingen van den R. intestinalis zich nooit verdernbsp;uitstrekken dan de inmonding van den levei-gang in den darm.

273

ook daar waar de afstand tusschen kieuwzak en den Dnctus hepaticus slechts gering is. Er bestaat dus voor de innervaticnbsp;door den Vagus eene vaste grens, die door den levergalgangnbsp;wordt bepaald, waardoor, ook volgens de innervatie, een vastnbsp;punt ter verdeeling van het darmkanaal gegeven is. Staart-waarts van den Dnctus hepaticus is de N. sympathicus denbsp;eenige darmzenuw. Om dezen te onderzoeken is echter donbsp;behandeling met osmiumzuur niet voldoende en moet mennbsp;mcthyleenblauw of goudchlorid aanwenden. Door het eerstenbsp;middel verkreeg ik slechts zelden goede resultaten, en waarnbsp;de kleuring goed was, gelukte het mij later niet, de lagennbsp;van den darm voldoende te splitsen om doorschijnende preparaten te verkrijgen; ik werkte later bijna uitsluitend metnbsp;goudchlorid, daar men de hiermede behandelde preparatennbsp;naar willekeur nog onder den invloed van zuren kan brengen.

Aan goudpreparaten ziet men, dat de Vagus behalve den Plexus, die onder het Peritoneum ligt, nog een tweede netwerk en wel in het submuceuse weefsel vormt, hetwelk uit donbsp;takken van den eersten Plexus ontstaat. In beide heb ik geennbsp;gangliencellen kunnen vinden. Verder blijkt, dat de Sympathicus uitsluitend langs de banen der Arteria coeliacomesentc-rica de maag betrekt; daarbij ligt de arterie tusschen tweenbsp;zenuwtakjes, die door tal van anastomosen, die den arteric-wand omspinnen, onderling ih verbinding staan; eindelijk gaannbsp;de zenuwdraden in den Plexus van den Vagus over. Hoenbsp;deze vereeniging plaats grijpt, heb ik niet kunnen bepalen,nbsp;noch heb ik de innervatie der spiervezelen met de door mijnbsp;aangewende methoden kunnen vinden, in de banen van dennbsp;Sympathicus heb ik evenmin gangliencellen gevonden.

Een geheel ander beeld vertoont dat gedeelte van den darm, dat achter den levergalgang gelegen is. Ook hier bereikennbsp;de takken van den Sympathicus den darm uitsluitend langsnbsp;de banen der Arteria coeliaco-mesenterica, die kopwaarts uitnbsp;het eerste gedeelte der Aorta ontstaat en den geheelen darmnbsp;met bloed voorziet. Evenals het bloed dus uit eene hoofdbron naar den darm geleid wordt, ontstaan ook al de takkennbsp;van den Sympathicus, die voor den darm bestemd zijn, uit denbsp;N.n. splanchniei, slechts het anale uiteinde van den darm ont-

274

vangt bloed en zenuwen uit andere bronnen, De darm-artcric splitst zich bij Teleostei in tal van takken voor zij haar einddoel bereikt, en gelijke verdeelingen toonen dan ook de zenuwen,nbsp;zoodat de takjes der bloedvaten en zenuwen op zeer verschillende plaatsen in den darmwand treden. Anders is het bijnbsp;Elasmobranchii waar de arterie, zonder zich te splitsen, zichnbsp;tegen den dunnen darm aanlegt, en als eenc reeds macroscopisclinbsp;zeer in �t oog vallende streng langs den geheelen darm waargenomen wordt.

Van dezen stam gaan zijwaarts de takken uit; stam en takken worden omsponnen door een fijn netwerk der Splanchnici, die ook langs dezen weg met den darm in verbinding treden.

Terwijl de strengen der Splanchnici met de bloedvaten eerst aan de oppervlakte van den darm gelegen zijn, hier reeds oennbsp;fijn netwerk vormend, treden zij daarna in vei�binding metnbsp;een anderen Plexus, die tusschen de beide spkrlagen van dennbsp;darm gelegen is. Dezen cigenaardigen Plexus heb ik met donbsp;door mij aangewende methoden niet tot in de fijnste bijzonderheden kunnen nagaan, en wel voornamelijk niet, omdat denbsp;zenuwsfrengen en gangliencellen te sterk met goud geimpre-gneerd werden en daardoor het preparaat ook na scheidingnbsp;der lagen te donker werd; ook na gedeeltelijke ontkleuring metnbsp;cyankali verkrijgt men alsdan geen duidelijke beelden meer.

Voor de voornaamste bestanddeelen werden de beelden echter zeer duidelijk, en overtroffen alle door andere methoden verkregen preparaten. Eerst gedurende de laatste dagen vannbsp;mijn verblijf te Napels gelukte het mij de methode te vinden,nbsp;die met behulp van goudchlorid ook de fijnste bijzonderhedennbsp;van dit uiterst fijne weefsel duidelijk doet uitkomen. Ernbsp;ontbrak toen echter de noodigo tijd om ze op meerdere preparaten toe te passen; want zooals een ieder, die met goudchlorid werkte, wel zal hebben ondervonden, is deze methodenbsp;zeer omslachtig, daar, in het meest gunstige geval en bij inachtneming van alle voorzorgsmaatregelen, toch slechts van denbsp;vier preparaten ��n gelukt; voornamelijk is dit bekend vannbsp;de zenuwen der Visschen. Bovenbedoeld proc�d� ter verkrijging van goede preparaten berust eenvoudig hierop, datnbsp;men niet de uitgesneden stukken darm direct in de goudoplossiiig

275

legt, maar eerst door middel van zuren de verschillende lagen van elkander scheidt en de alzoo verkregen dunne vliesjes metnbsp;zeer verdund goudchlorid behandelt. Ook verschillen de Visschennbsp;ten opzichte van de geneigdheid hunner zen.uwen, goud innbsp;zich op te nemen; zenuwen van Teleostei zijn veel gemakkelijker te kleuren dan die van haaien, en van de Teleosteinbsp;gelukten mij steeds heit beste Fagellm mormyrus en Dacty-lopteriis volitans.

Bij alle Teleostei ziet men als voornaamste bestanddeel van den Plexus breede, zeer platgedrukte zenuwbanden, die voornamelijk in de lengterichting van den darm gelegen zijn, maarnbsp;ook elke andere ligging kunnen aannemen �, deze banden splitsen zich, leggen zich tegen elkander aan, zenden takken uit,nbsp;die hocksgewijs in andere overgaan en zoo een Plexus vormen.nbsp;De banden bestaan uit een aantal iibrillen, die door eenenbsp;schede met groote kernen omhuld worden; de kernen liggennbsp;met haar langste as in de lengterichting der vezelen. Steedsnbsp;is de Plexus rijk aan gangliencellen, waarvan �f meerdere innbsp;de door de banden gevormde hoeken liggen, �f enkele verspreidnbsp;langs de banden geplaatst zijn; grootero opeeuhooping van cellennbsp;zag ik in den Pylorus der haaien (in den dunnen darm dezernbsp;visschen heb ik den Plexus nog niet kunnen aantoonen), waarvan een aantal banden straalsgewijs uitging. Behalve dit groverenbsp;netwerk bestaat er nog een tweede, dat veel fijner ,is, en �fnbsp;met de banden �f met de gangliencellen direct in verbindingnbsp;staat; van deze fijne vezelen ziet men weer kleine takjes uitgaan,nbsp;die zich weder kunnen splitsen en alzoo tusschen de spier-vezelen verdwijnen; zeer waarschijnlijk innerveeren deze denbsp;spiervezelen (ik besluit dit uit hetgeen van Zoogdieren bekendnbsp;is). Wij hebben dus twee Plexus tusschen de beide spieringennbsp;en een derden oppervlakkigen, gevormd door den Sympatliicus.nbsp;Naar den vierden submuceusen of Meisnerschen Plexus (dernbsp;Zoogdieren) heb ik in den darmwand niet gezocht; aan de maagnbsp;wordt hij, zooals boven gezegd, door den vagusplexus vertegenwoordigd. Het bovengenoemde intermusculaire netwerk,nbsp;overeenkomende met den Plexus van Auerbacii der Zoogdiei�ennbsp;[Auerbach (43,44), Gerlacii (4.5), K�lliker (46), Frey (47)]nbsp;en der Amphibien [Klein (48)] is in den dunnen darm en

276

dikken darm aanwezig, verder bij de vissclien �zonder maag� ook in den voordarm tot waar de dwarsgestreepte spiervezelennbsp;beginnen. Bij de visschen �met maag� vindt men hem nognbsp;in den Pylorus en in den Fundus, zoo er twee spierlagennbsp;aanwezig zijn; waar de longitudinale laag verdween, is ernbsp;ook geen Plexus meer te zien, de submuceuse en subperi-toneale Vagus plexus en de Sympathicus zorgen hier alleennbsp;voor de innervatie.

Zoo wordt ook, door het al of niet aanwezig zijn van den Plexus van Auerbach, de voordann in twee deelen gescheiden,nbsp;het eene is de zone der animale spiervezelen, waar slechtsnbsp;Vagus en Sympathicus den darm innerveeren, het andere isnbsp;de zone der organische vezelen, waar behalve deze beide ooknbsp;de Plexus van Auerbach gevonden wordt.

Zoo heeft dus het onderzoek naar de innervatie een bewijs te meer gebracht, dat de voordann uit een voorste, meer totnbsp;de kieuwholte behoorend, deel bestaat en uit een achterste,nbsp;dat volgens bouw en innervatie tot den darm gerekend moetnbsp;worden. Dit resultaat, dat door mij, toen ik dit onderzoeknbsp;begon, in het geheel niet was verwacht, deed mij besluitennbsp;de door GEGEifBAUR ter staving zijner veronderstelling bijgebrachte bewijzen met behulp der literatuur nader te beschouwen ; en wat deze mij toen leerde, heb ik boven reedsnbsp;vermeld. Zoo aarzel ik dan ook niet deze nieuwe veronderstelling te stellen: Het proximale gedeelte van dennbsp;voordarm of de zone der dwarsgestreepte spiervezelen is w a a r s c h ij n 1 ij k een d e r i v a t u m dernbsp;kieuwholte, terwij 1 het dista 1 e gedeelte of denbsp;zone der gladde spiervezelen tot den darmnbsp;gerekend moet worden.

Hiermee wil ik echter volstrekt niet beweren, dat dit belangrijke vraagstuk als opgelost moet beschouwd worden; om dit te bereiken zijn er voornamelijk embryologische onderzoekingen noodig, betreffende: de reductie der kieuwholte,nbsp;de ontwikkeling der den darmwand innerveerende zenuwennbsp;en haar herkomst en de beslissing der vraag of de darm alnbsp;dan niet in metameren verdeeld kan worden.

dat het mij tot nu toe nog niet gelukte de zenuwen van het Peritoneum, daar waar de Arteria coeliaco-mesenterica nietnbsp;gevonden wordt, met goud te impregneeren. Osmiumzuurnbsp;bleek hiervoor onvoldoende te zijn, bij een onderzoek met denbsp;loup bij LopJiius piscatorius zag ik de van de spinaal-gangliennbsp;uitgaande zenuwvezelen wel in het Peritoneum treden, maarnbsp;in den darmwand heb ik ze niet zien overgaan.

Deze onderzoekingen werden aan het zo�logische station te Napels einde 1891 verricht; door tal van voor mij mindernbsp;aangename omstandigheden werd de publicatie bijna viernbsp;jaren lang uitgesteld, waarover ik het echter onnoodig achtnbsp;hier in bijzonderheden te treden.

Der Darmkanal der Fische. Neue Schriften der naturforschenden Gesellschaft in Danzig. Band I. Heft 3. S. 12 und 92.nbsp;Bemerkungen �ber den Vorderdarm nie-derer Wirbeltiere. Morphologisches Jalir-buch. Bd. IV.

Anatomie. Bd. Ill, Abt. 2. S. 446. Lepidosiren paradoxa. Abhandelungennbsp;der K. b�hm. Gesellschaft der Wissenschaften. 3t3 Folge. B. III. 1845.nbsp;Vergleichende Anatomie der Myxinoiden.nbsp;1833�43.

Untersuchungen iiber Petromyzon planeri. Ueber das sympatische Nervensystemnbsp;der Flnssneunaugen. Freiburg 1875.nbsp;Bull, de l�acad�mie imp. des sciences denbsp;St. Petersbourg. T. XI. 1883.

Neurologische Untersuchungen an Sela-chiern. Intern. Monatsschrift fur Anat. und Histol. 1886.

Ueber vermutliche rudimentaire Kiemen-spalten bei Elasmobranchii. Mitteilungen aus der zoolog. Station in Neapel. Bd.nbsp;VI. 1886.

Beitrage zur vergl. Anatomie u. Entwick-lungsgeschichte der Wirbeltiere. Berlin. 1879.

Untersuchungen zur vergl. Anatomie der Wirbeltiere. Heft III. Leipzig. 1872.nbsp;Verslag der onderzoekingen, verricht aannbsp;de Nederl. werktafel in het zoolog. Station te Napels. 15 Maart tot 15 Juli 1886.nbsp;The structure, distribution and functionnbsp;of th.e nerves, which innervate the visceral and vascular system. Journal ofnbsp;Physiology. VII. 1886.

Ueber das Vorkoramen quergestreifter Muskelfasern im Oesophagus der Haus-thiere. Virchow�s Archiv. Bd. 27. S. 343.nbsp;Prager Virteljahrsschrift. 1853. I.nbsp;Transactions of the zool. Soc. II. 1841.nbsp;Sur I�estomac de I�Hippopotame, duKan-gurro de Benett et du Paresseu, Journalnbsp;de I�anat. et de la physiol. 1886. p. 421.nbsp;Ueber die Verteilung der Muskeln desnbsp;Oesophagus. Wiener Sitzungsberieht.nbsp;1868.

Anatomisch � histologische Untersuchun-gen �ber Fische und Reptilien. Bei'lin. 1853.

DER LARYNX UND DIE S TI M M BI L D U N G DER OUADRUMANA.

Von jeher interessierte tier Larynx tien Forsclier als das stimmbildende Organ des Jlenschen, einer der edelsten Teilenbsp;seines K�rpers, der zur Ausbildung seines wichtigsten Art-Unter-schiedes der artikuliersten Spraclie der farbenreichen Stimmenbsp;in innigem Zusammenliang stelit.

Dieses Organ inusste aucli Antwort geben auf die Frage, warum die Stimme der Saugetiere so viel einf�rmiger sei, undnbsp;da das Konzert all dieser Individuen so unendlicb vielstimmignbsp;ist, so vermutete man, tlass aucli der Larynx in verscliiedensternbsp;Weise ansgebildet sei, und dass er demnacli aucli grossennbsp;systematisclien Wert babe.

Leider liaben wir Anatomen uiis tlaran gew�hnen m�ssen, dass unsere anatomischen Il�lfsmittel meist zu grob sin tl umnbsp;pliysiologisclie Fragen beleucliten zu k�nnen und wir sind weitnbsp;davon entfernt um nacli Zerlegung eines Larynx sagen zunbsp;k�nnen, �dieser Larynx muss tliese oder jene Stimme mit erzeugtnbsp;liaben�.

Doch giebt es anatomische Unterschiede, die wir nachweisen k�nnen und die mit physiologisclien Eigent�mliclikeiten korres-pondieren, und so batte icb mir die Frage gestellt: �Lassennbsp;sich auch am Larynx (¹) der Affen Eigent�mlichTieiten nacli-iceisen, die erhlaren, warum Hire Stimme so viel einf�rmigernbsp;sei ah die des Menschen; und wird die Ahs�mmimg durclinbsp;ghiclie oder dwrch andere Faktoren bedingt.�

Icb beabsicbtige also nicht in diesen Beitrilgen eine genaue anatomische Beschreibung praeparierter Keblk�pfe zu liefern,

Aach am Larynx' nbsp;nbsp;nbsp;icli sagen zu Tn�ssen. da aiisser dies�in, ja auch

28^

elwa wie dies F�rbringer (1) bcveits in so un�bertrefHiclier Weise getlian liat, sondern icb aclitete nur auf dasjenige,nbsp;was fill- meinen Zweck wichtig seliien und weiter auf cinigenbsp;noch etwas vernachliissigte Eigent�mlichkeiten, aiich wenii sienbsp;nicht direkt zur Fragestellung in Bezieliung stehen. In manchernbsp;Bezieliung ist die nachfolgende Arbeit das Gegensttick zunbsp;K�ckert�s Beschreibung des Pharynx (2). Wies er am Ansatzrohrnbsp;nach, dass die Stimme der Tiere einf�rmig sein muss, sonbsp;werde ich nachweisen, dass auch die �Zungon� der Tierstimnienbsp;keine Variationsfilhigkeit verleihen k�nuen. Uber das vcr-wendete Material habe ich Folgendes zu berichten. Durehnbsp;die Gtlte des Herrn Prof. Paitchet in Faris erhiclt ich dienbsp;Kehlkopfe von 2 Gorilla, 2 Orayig-Utan uml 2 Sehimpanse {¹)',nbsp;weiter 1 Macacusviail 1 Cfeamp;its, die nicht naherdeterminiert waren.nbsp;Aus meiner eignen Sammlung benutzte ich Semnopiiheeusnbsp;mauriis, Semnopitlieeus nasiciis und Semnopitliecus pyrrlms, jedenbsp;Art in mehreren Exemplaren; dazu iniissen gerechnet werdennbsp;die verschiedenen Hylobatiden, die ich frither in Amsterdam

Aus der Litteratur waren cigentlich nur die Untersuchungen K�rner�s (4) verwerlbar, welcher zuerst aus das Verhiiltnisnbsp;des Stimmbandes zuin M. thyreo-arytaenoideus bei Adennbsp;achtete, der sich aber dabei durch unbedeutende anatomischenbsp;Verhiiltnisse zu dem Schluss verleiten liess, dass der Larynxnbsp;der niederen Affen dem des Menschen am nachsten stehe,nbsp;wahrend die Antliropoiden primitivere Bildungen zeigen sollen.

Kehlsilcke und die Ventrikel nillier betrachten, dann auf Muskeln und Stimmbander genauer eingehen, und schliesslich die Resul-tate ZLisammenfassen um ihre Bedeutung zu erwiigen.

Der Korper des Hyoid zeigt keine H�hlung beim Orang-Utan, wohl beim Gorilla, Sehimpanse und Hylohates syndactylus; beinbsp;diesen (ausser Hylohates) liegt cin Teil des Kehlsacks immer

Alle stammten von mUiinliclieii Exemplaren her, nur einer von einenquot;^ Orang-Vta7i Weihchen.

284

in der H�liluiig des Hycid. � Audi diejenigen Hyl�hatiden, denen ein Kelilsadi abgeht, besitzen die H�lilung im Hyoid, undnbsp;wie icli nacligewiesen liabe, correspondiert die Tiefe der H�hlungnbsp;mit der Tiefe des Ventrikels von Morgagm (l.c. Seite 145).

Bei allen oben genannten AfFen entstelien die Kelilsllcke aus den Morgagnisclien Ventrikeln und sind sie unsymmetriscli,nbsp;nur bei HyJohates syndactylus syrametrisdi.

Bei niederen Affen fand icli die H�hlung im Hyoid bei Semno-pitheeus, Maeacus und Celnis (¹); hei Semnoj}ithecus\a.g in der

H�hlung ein Teil des Kehlsacks, welcher hier, wie bei allen niederen Affen, die einen Kehlsack besitzen, sich unterhalb desnbsp;Stiels der Epiglottis in der Medianlinie aus dein Kelilkopf licr-vorst�lpt, also nicht identiseh ist mlt dein der Anthropoiden (²).nbsp;Cehus und Macacus fehlt der Kehlsack; bei letzteren sclieintnbsp;er fr�lier vorhanden gewesen zu sein, denn ein feines Canalcliennbsp;drang unter dein Stiel der Epiglottis aufwarts, urn blind zunbsp;enden. � Die Morgagnisclien Ventrikel sclieinen in gewissennbsp;alternierenden Bcziehungen zum medialen Kehlsack zu sfehen,nbsp;denn Cehus, dein der Kehlsack fehlt, hat selir grosse Ventrikel,nbsp;Macacus, mit reduziertein Kehlsack, kleinere und Semnopithecusnbsp;mit gut entwickeltem Kehlsack, noch kleinere.

Der Mensch hat keine H�hle im Zungenbein, doch ist die untere Flilche konkav gew�lbt und crinnert uns die W�lbung annbsp;die H�hlung bei den Affen, da dein Orang-Utan auch dienbsp;W�lbung fehlt, so hat er in dieser Beziehung dem Menschen

Da mir die Ditteratur �ber diesen Gegeii.stand nielit zur Verfugim,? stebt, erwiiiine ich uur eigene Resultate; dass noch bei vielen anderen Affen einenbsp;H�hlung odcr Trominelbilduiig im Hyoid iiachgewiescn wurde, ist bekannt; ichnbsp;erinnere nur an Mycetes.

Les sacs laryngiens des autres singes s�ouvrent eonstamment {\ la base de r�piglotte, Ie canal p�n�tre sous Ie bouclier, que forme Ie corps de l�hyo�denbsp;[GRATIOLET {�)]. Eine Ausnahmenbsp;nbsp;nbsp;nbsp;Ateles paniscus. GRATIOLET schreibt

dar�ber; la pocho s�ouvre dans Ie larynx entre Ie cricoid et Ie premier anneau de la irach�e. � Es scheint, dass es den Affen von grossem Vorteil ist, eiiicnnbsp;Kehlsack zu besitzen, da sie diesen dvaimul (PCafyrrhini,nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;Anthi'opozden)

in verscliiedener Weise erlangt liaben. Darum imiss es befremden, dass andere, die ihn besessoii liaben, ilui wieder vcriiereii konnteii (Jlacacus). Die H�hlungnbsp;��i Hyoid ist also bereits hei niederen Affen entstanden, vennutlieh iiilolgedernbsp;Ausbildung ihres medialen Kebl.sacks. Alle. die diesc H�hlung besitzen, liabennbsp;also Avahrscheinlich einen medialen Kcblsack besessen, so auch II. syndactylus,nbsp;der .ietzt laterale Kehlsiicke hat; so erklart sich. dass sein Kehlsack nicht innbsp;der H�hlung zu liegen brauclit. Die Anthvojyoiden benutzten die ererbte H�hlungnbsp;f�r die neu erworheneu Kehlsiicke.

etwa wie dies F�rbrixger (1) berehs in so un�bertrefHiclier Weise getlian liat, sondern ich aclitete nur auf dasjcnige,nbsp;was f�i- meinon Zweck wichtig sehien und weiter auf einigenbsp;noch etwas vernachliissigte Eigent�mlichkeiteu, auch wenn sienbsp;nicht direkt zur Fragestellung in Bezielmng stehen. In mancher

R�CKERt�s Beschreibung des Pharynx (2). Wies er am Ansatzrohr nach, dass die Stimme der Tiere einf�rmig sein muss, sonbsp;werde ieli nachweisen, dass auch die �Zungcn� der Tierstimmenbsp;keine Variationsfaliigkeit verleihen k�nnen. �ber das ver-wendete Material habe ich Folgendes zu berichten. Durchnbsp;die G�te des Herrn Prof. Paitchet in Faris erhielt ich dienbsp;Kehlk�pfe von 2 Gorilla, 2 Orang- Utan und 2 ScMmpaJise (¹);nbsp;weiter 1 Macacusundi 1 Cebus, die nicht naherdeterminiert waren.nbsp;Aus meiner eignen Sammlung benutzte ich Semnopithecusnbsp;mauriis, Semnopithecus nasicus und Sem7iopitheciispyrrhiis, icdenbsp;Art in mehreren Exemplaren; dazu m�ssen gerechnet werdennbsp;die verschiedenen Hglohatiden, die ich fr�her in Amsterdamnbsp;untersuchte und deren Beschreibung in den �Zoologischonnbsp;Ergebnissen� des Herrn Prof. Weber (3) mitgeteilt wurde.

Aus der Litteratur waren eigentlich nur die Untersuchungen K�rher�s (4) verwertbar, welcher zuerst aus das Verhaltnisnbsp;des Stimmbandes zum M. thyreo-ary taenoideus bei Affennbsp;aclitete, der sich aber dabei durch unbedeutende anatomischenbsp;Verhaltnisse zu dem Schluss verleiten Hess, dass der Larynxnbsp;der niederen Affen dem des Menschen am niichsten stehe,nbsp;wahrend die Aiitliropoiden primitivere Bildungen zeigen sollen.

lm Folgenden werde ich zuniichst das Zungenbein, die Kehlsacke und die Ventrikel niilier betrachten, dannauf Muskelnnbsp;und Stimnibiinder genauer eingehen, und schliesslich die Resul-tate zusammenfassen um ihre Bedeutung zu erwiigen.

Der K�rper des Hyoid zeigt keine H�hlung beim Orang-Utan, wohl beim Gorilla, Schimpanse und Hglobates syndactglus; beinbsp;diesen (ausser Hylobates) liegt ein Teil des Kehlsacks immer

Alle stummten von m�nnliclien Exemplaren lier, nur ciner von einem Orang-Utan Weibellen.

in der H�lilurig des Hycid. � Audi diejenigen Hi/lohatiden, denen ein Kelilsack abgelit, besitzen die H�hlung im Hyoid, undnbsp;wie icli nacligewiesen liabe, correspondiert die Tiefe der H�hlungnbsp;mit der Tiefe des Ventrikels von Morgagni (l.c. Seite 145).

Bei allen oben gcnannten Affen entstehen die Kehlsaeke aus den Morgagnisclien Ventrikeln und sind sie unsymmetrisch,nbsp;nar bei Hylohates syndactylus symmetrisch.

Bei niederen Affen fand ich die H�hlung im Hyoid bei Semtio-pitheeus, Macacus und C�bus (¹)�, hei Senmopitliecus va. Hav H�hlung ein Teil des Kehlsacks, welcher hier, wie bei allennbsp;niederen Affen, die cinen Kehisack besitzen, sich unterhalb desnbsp;Stiels der Epiglottis in der Medianlinie aus dein Kehlkopf hcr-vorstillpt, also nicht identisch ist mit den der Anthropoiden (²).nbsp;Cebus und Macacus fehlt der Kehisack; bei letzteren scheintnbsp;er fr�her vorbanden gewesen zu sein, denn ein feines Canitlchennbsp;drang unter dein Stiel der Epiglottis aufwiirts, um blind zunbsp;enden. � Die Morgagnisclien Ventrikel scheinen in gewissennbsp;alternierenden Beziehungen zum niedialen Kehisack zu stehen,nbsp;denn Cebus, dein der Kehisack fehlt, hat sehr grosse Ventrikel,nbsp;Macacus, mit reduziertem Kehisack, kleinere und Semnop�hecusnbsp;mit gut entwickeltein Kehisack, noch kleinere.

Dor Mensch hat keine H�hle im Zungenbein, doch ist die untere Fliiche konkav gew�lbt und crinnert uns die W�lbiing aunbsp;die H�hlung bei den Affen, da dein Orang-Utan auch dienbsp;W�lbung fehlt, so hat er in dieser Beziehung dem Menschen

Da mir die Litteratur �ber (liesen Gegonstand nicht zur Verf�gung stelit, erwiibne icIi iinr eigene Rcsultate; class noch bei vielen anderen Affen oinenbsp;H�hlung Oder �rominelbildung ini Hyoid nacligewiesen wurde, ist bekamit; ichnbsp;erinnere niir an Mycetes.

Les sacs laryngiens des aati-es singes s�ouvrent eonstammont a la base de rcipiglotte, Ie canal p�netre sous Ie bouclier, (Rie forme Ie corps de rhyo�denbsp;[GEATIOLET (5)1. Eine Ansnahme hWamp;vX Atelespaniscus. GRATIOLET sehreibtnbsp;dar�ber: la poche s�ouvre dans Ie larynx entre Ie cricoid et Ie premier anneaunbsp;de la trach�e. � Es scheint, dass es den Affen von grossem Vorteil ist, einennbsp;Kehisack zu besitzen, da %\q, Xiasm XvthwA\ {Platyrrliini, Catarhini, Anthropoiden)nbsp;in verschiedener Weise erlangt haben. Darum nuiss es befreniden, dass andere,nbsp;die ihn besessen haben, ihn wieder veriieren konnten (J/acacas). Die H�lxlungnbsp;im Hyoid ist also bereits bei niederen Affen entstanden, vermutlich in Polge dernbsp;Ausbildung ihres medialen Kehlsacks. Alle. die diesc H�hlung besitzen. habennbsp;also wahrscheinlich einen medialen Kehisack besessen, so auch II. syndactylus,nbsp;der .ietzt laterale Kehlsaeke hat; so erklart sich. dass sein Kehisack nicht innbsp;der H�hlung zu liegen braiicht. Die Anthropoiden benutzten die ererbte H�hlungnbsp;f�r die neu erworbenen Kehlsaeke.

�bertrofFen. Audi der Ventrikel ist beiin Menseben relativ klein, bei kleinen Kinclern (Neonati) auch, bei kleinen AfFennbsp;(Foetus Senmopitliecus) weit grosser; er buebtet sicli bei diesennbsp;aus zum proximalen Kando des Schildknorpels.

Es sebeint dcmnacb, dass sowolil ara Hyoid als ara Ventrikel, Keduktionen vorliegen, die f�r die geminntcn Blldungen oincnbsp;eigene Gescliichto vermuten lassen, die iliro Genesis wold innbsp;jencr Zeit finden wird, in der der Scliildknorpel noch aus dennbsp;zwei getrennten Viscoralbogen [4quot; '*' und nach Duuois (6)]nbsp;bestand.

Leider gelang os mir bislier nodi nicht, geniigend crabryolo-gischos Material zu sammeln, ura diesc Frago beantworten zu k�nnen; es w�rde sicher cine schone Erweitorung zu D�iiOis�nbsp;Untersuchung sein, wenn man die Bildung der Kehlsacko otwanbsp;von Kicmenspaltcn oder deren Representanten herleiten k�nute.

Diese Vermutung, welchc den Ventiakcln ein holies Alter zuselireibt, sclieint mir niehr begriindet zu sein als jene, wolclionbsp;die Ventrikel dos Menschen von reduzierteii Kchlsackon herleitet.nbsp;Denn erstens sind die aus den niorgagnischen Veiitrikeln sichnbsp;bildenden Kelilsacke des Hijlohates sjjndactijlus und der Anfliro-poiden eine Erwerbung neuerer Zeit, demi sie entwickeln siclinbsp;erst nacli der Geburt [Deniker, Boul-IRD (7)]; sie sind dennbsp;Veiitrikeln aufgesetzt, und es giebt Exeiiiplare, bei donen sienbsp;sich nicht ausbilden [H. St/ndactijJus, ILiRLAX (8)]; zweiteiisnbsp;existieren die Ventrikel nicht allein bei allen anderen AfFen,nbsp;welchc keino lateralen Kehlsacke besitzen, sondern auch beinbsp;den meisten anderen Tieren, doch k�iiiien sie bei nahver-wandten Formen bei der eineii fehlen, bei der anderen vor-handen sein (9). Lotztore Thatsachc ist sicher ein Boweis datilrnbsp;dass die Ventrikel rudiniciitairo Gebilde sind; es fragt sich,nbsp;dann nur �welchcn Ursprungs�. Alter als die lateralen aus donnbsp;Veiitrikeln sich entwickelndeii Kehlsacko dernbsp;nbsp;nbsp;nbsp;ist

der mediale Kehlsack niedcrer AtFon, deun dieser ist bei Seni-nopithecus bereits vor der Geburt aiisserhalb des Larynx vor-handon; allerdings liat er sich daim noch nicht cnfaltct, wie von soldi einem Organ, welches durch die Respirationsluft aus-gedehnt werden ranss, auch nicht anders orwartet werden kann.

sclireiben? Sieher sind ihrc Funktionen rein passive, da die Uratiiillung keine Muskelfaser entkillt; unzweifelhalft liat abernbsp;der mediale Kehlsack niederer AfFen einen anderen Wert alsnbsp;die lateralen Kehlsacke der Anthropoideu. Ersterer, wclchernbsp;nnterhalb der Stimmbander liegt, liat siclier nur die Bedeutungnbsp;eines Resonanzbodens, weleher den Klang der Stiinmo hebt.nbsp;AViclitiger sind vielleicht die Funktionen der lateralen Kehlsacke-dar�ber werde ich weiter unten Nilheres mitteilen.

Ausserhalb des Larynx liegen die Kehlsacke in der Median-linie, zwischen den Mm. sterno-thyreoidei; nur beim Orang-

Dem cntsprecliond k�nnen die Mm. sterno-hyoidei beim Orang-Utan iind bei AfFen ohne Kehlsacke (wie Macacm) und beim Menschen gloich neben der Medianlinie inserieren, wahrendnbsp;sie bei den anderen Aften durch die Entwicklung des Keldsacksnbsp;lateralwarts gedrangt werden. Bei den Semnopitlieci k�nnen dienbsp;Muskeln trotzdem in ihrer medianen Lage verharren, da sich beinbsp;diesen cin langer Schnabel am Hyoid ansbildet, weleher dennbsp;]\Iuskeln zur Befestigiing dient; dadurch entsteht zwischen dennbsp;Muskeln und dem Kchlkopf ein so grosser Zwischenraum, das f�rnbsp;die Hervorw�lbung des Keldsacks genug Raum vorhanden ist.

Muskeln cinen geschlossenen Kreis um den Larynx bilden und haben wir dies als das urspr�ngliche Verhaltcn anzuschen.nbsp;Ein solchen geschlossenen Kreis konntc ich bei Hylohatesnbsp;nachweisen (1. c.), nicht nur durch die weit medianwiirts rei-chenden Urspr�nge des unteren Constrictors, sondern auch durchnbsp;die Bildung des M. thyreoideus transversus.

Eine derartige Ringbildung habe ich bisher bei keinem der Anthropoiden oder niederen AfFen gefunden; der M. thyreoideusnbsp;transversus fehlt allen, und die Ansatze des unteren Constrictorsnbsp;reichen nicht so weit medianwiirts; doch wurde durch K�rnernbsp;(1. c.) beim Schimpanse ein Crico-ceratopharyngeus beobachtet.

287 �l. Crico-thyreoideus aytic�s.

F�r diesen Muskol giebt es drei Ausatzgegeiiden und zwar der untero Rand des Scliildknorpcls und die aussoro und innerenbsp;Fliiche desselben Knorpels. Rcini Mensclicn liegt fast die ganzcnbsp;Insertion am untercn Rande; scliwiicbere Tcile gehen zumnbsp;inneren Rande und zur �ussercn Flache (an das Horn). Diesemnbsp;ist der Orang-Utan ilbnlich-, die Fasern zur inneren und aus-seren Flache des Thyreoid sind noch scliwilcher, die Fasernnbsp;zur inneren Flilchc kommen aus don medianen Teilen desnbsp;iMuskels, die zur ausseren Flache aus den latcralen Teilen.nbsp;Fine Trennung in Portionen is niclit ausf�hrbar. K�RRERnbsp;sah bei einem Weibehen den ganzen JIuskel am unteren Randenbsp;inserieren, bei einem Mannchen hingegen setzen sich allonbsp;Fasern an die innere Flache des Schildknorpels fest. Audinbsp;bei den anderen Affcn is der Bluskcl immer ein Einhcitlicher;nbsp;eino Ausnahme macht nur IJi/Iobafeti, dessen Larynx ja innbsp;jeder Bezielmng einc Sondcrstellung cinnimmt. Die drei go-trennten Portionen dieses Muskels bei den IlijJohatklen habcnbsp;ich fr�her ausf�hrlich bcschricbcn : dariun will ich sic hier unbo-sprochen lassen.

Representiert werden die drei Portionen �brigens bei fast allen Affen durch die drei obengenannten Ansatzgegenden, die fastnbsp;bei keinen Affen fehlon; der IMuskel bei Hjjlobaten ist alsonbsp;nur durch die aussergcw�hnlich starke DiffercnJ;ierung undnbsp;Flachenausbreitung von dein andercr Affen verschieden.

Am schwachsten ausgebildet bei den Affen sind die ilusscren Fasern, die auch beim Gorilla und Schimpnnse aus donnbsp;lateralen Teilen des Muskels hervorgehen. Solche an dienbsp;aussere Flilche sich ansetzende Fasern hat K�RXER beininbsp;Behimpanse �berhaupt nicht gesehen; Gra�iolet beschreibt sienbsp;aber wolil. Bei niederen Affen scheinen die ausseren Fasernnbsp;�berhaupt zu fchlen. So sah icli sie nicht bei Semnoj)ithe,ci(H,nbsp;Cebtis und Macacuis; auch fehlcn sie nach K�rxer bei Cerco-cebus siniem, Fapio hamadryas, Ateles marginatus. Die innerenbsp;Portion hingegen ist bei allen Affen weit starker als beimnbsp;Menschen und Orang-Utan. Bei Atele.lt;^ und Cebu.lt;i ist die innerenbsp;Iiinertion am ausgebreitesten ; sic reicht an der inneren Fliichenbsp;des Schildknorpels hinauf bis zum proximalen Rande; bei

Hylohates und Macacus bedoekt sie noch die distalen drei Viertel der inneren Flaclic, bei Papio hamadryas (K�rner), Gorillanbsp;nnd ScJiimpanse (K�rxer und Kohlbrugge) reicht er nur bisnbsp;zur Jlitte, bei Cereoeehus ninicus (K�rner) nur noch zur proxi-malen Grenze des distalen Viertels und bei Semnopitliecusnbsp;ist die innere Portion nur durch wenige Fasorn representiert,nbsp;die sich an die Basis des unteren Horns ansetzen.

Semnopiiliecit� ist in dieser Beziehnng uho dam Orang-Utan und ]\Ienschen ahnlieher als Gorilla und Schimpanse; trotz diesernbsp;Abweichnng liisst sicli eine glciclimassigc Abnabme der innerennbsp;Poi�tion constatiei'cn. Die innere Portion bildet sicli bei h�herornbsp;Entwicklnng zur�ck, die iiussere gewinnt an Kraft. Beidesnbsp;ist nat�rlicli nicht znfallig, sondern hangt )nit zahlreichennbsp;anderen Faktoren zusammen; dar�ber unten Naheres.

Ich glaube eine detaillierte Beschreibung dieser Mnskeln bei den verschiedenen Atfen hier wcglassen zu d�rfen, demi allenbsp;sind einander so ahnlich, dass alle aueli gleichc Fiinktioneiinbsp;habon ni�ssen, die ja genugsam bekannt sind.

Nur will ich orwahnen, dass ich bei keiueni der Antliro-poiclen einen Inter-ai-ytaonoideu obliquus gefunden habe; aueh K�rxer sah ihn nicht, weder bei den beiden von ihm unter-suchten Orang-Utan noch beim Scliiinpanae; F�rbrixger willnbsp;ihn aber bei cinem OwHgr-gesehen haben (dom gcgen�bcrnbsp;stellen also 2 van K�rxer und 2 von Kohlbrugge), Gra-TIOLET beim ScMmpame.

Dieser JIuskel veiiciht dem Stimmbande dos Mcnschen eine f�r die Aussprache gimstigo Stellung nnd Form, sowic die n�tigenbsp;innere Spannung und Festigkeit Zu diesen Funktionen wirdnbsp;er durch seinen Ban, welcher eine innige Verbindung mit domnbsp;Btimmbando bezweckt, befiihigt; dazu liisst er eine iiusserenbsp;und eine innere Portion aus sich hervorgehen, von welchennbsp;die letztere dreiockig ist um genaiier in das Stiinmband hinein-zupasson; weiter sind zahlreiche Fasorn, welchc vom Proc.nbsp;vocalis ausgehen au das Stimmbaiid sclbst an seine untere und

289

obere Fliicbc und an den inneren Rand befestigt (Jacobses). Ein gutes Zusammenwirkcn von Muskei und Stimmbandnbsp;wird abei' liauptsacblicli dadurcli erreiclit, dass beide annbsp;denselben bewegliehen Teil des Giessbeckenknorpel angreifcnnbsp;�an den Processus vocalis�.

Ganz andere Verlialtnisso sebcn wir bei den Affon. Wabrend der Luftstrom beim Sprecben die Stiminbiindernbsp;(Zungen) in Scliwingung versetzen kann, xla diese in dennbsp;Innenraum des Keblkopfes liincinragen, sclieint der Luftstromnbsp;die Stiininbandcr der AfFen kaum zu ber�hren. Die Affen-stimmbander ragen gar nicht vor; ihr scbarfer Rand istnbsp;nicht nach innen, sondern nacli oben gericlitet. Sie bildennbsp;nur die untcre Begrenzung und innere Wandung der Mor-gagnisclien Ventrikel; bei ilinen ragt das gevmlstete falsclienbsp;Stimmband weiter vor als die Chorda vera und bescb�tztnbsp;gewissermassen die waliren Stimmbander vor dein Luftstrom.nbsp;Zuweilen aucb liegen unter den Stimmbandern W�lstenbsp;(Hylohates), welche stark hervorragcn; bei anderen w�lbt sichnbsp;der untcrbalb des Stimmbandes gelegene Muskei in �s Innerenbsp;liinein (Semnopitliecus) und so wird, weit unterhalb diesernbsp;Stimmbander, eine Ritze (Rima) geschaffen, dureb welclie siciinbsp;die Luft hindurchdrangen muss. �

Endlich ist das Stimmband fast nie (nur beim Orang-Utan) an den bewegliehen Proc. vocalis befestigt (zuweilen fehlt diesernbsp;ganz), sondern nur an die obere Spitze des Arytaenoid, welchenbsp;nat�rlich keine Exkursionsfahighcit besitzt. Dem entsprechendnbsp;bat aucb der Muskei keine Beziehung zum Stimmbando undnbsp;geilt wohl gcnugsani aus Obigem hervor, dass die Atfen einnbsp;Stimmband (im eigentlichen Sinne des Wortes) �berhaupt nichtnbsp;bositzen, dass ein solches beim Mensclien zu erst auftritt,nbsp;und dass sich dieses aus der unteren Umrandung des Morgag-nischen Ventrikels der Atfen entwickelt bat.

In dicseii Verhaltnissen iiiiden wir don Kern zur Antwort auf die Frage: ',,W o r i n u n t c r s c h e i d e t s i c h d e r L a r y n xnbsp;des Mensclien von dom der Affcn; und da dienbsp;Stimme des Affcn so viel einf�rmiger ist als dienbsp;des Mensclien, lilsst sicli diese Einf�rmigkeitnbsp;auch durch anatomische Verhilltnisse er klaren�?

290

Ich glaube also class F�rbringer auf falsclicr Fahrtc war, als er den Mnskelforraen so genau iiachging und in diesen dienbsp;Unterscliicde und �bergange von den Affen zum Mcnsehonnbsp;linden wollto. Zwar erkanntc er aucli die Wichtigkeit anderornbsp;Faktoren; da er aber gerade diose nicht verfolgte und siehnbsp;�ber die Formcn der Muskeln so' eingeliend ausscrte, siclinbsp;abm�hte an den Muskeln des Orang-Utan mcnschenahnliehcnbsp;Vcrhaltnisse zu linden, so glaube ich ihin nicht Unrecht zunbsp;thun, wenn ich behauptc dass er den F�hnen dor Muskeln,nbsp;zu grosse Bedeutung zumass.

Viele haben mit ihm gew�nscht alle Antliropoiden untersuchen zu k�nnen; sie glaubteii �bergilngc zum Menschen linden zunbsp;mussen. Jetzt aber, wo wir so weit gekommen sind, dass dienbsp;Kehlk�pfe der Antliropoiden kein Goheiinnis mehr f�r unsnbsp;verborgen, mm m�ssen wir erkennen class sie uns eigentlichnbsp;gar niclits lehrcn, dass ,,the missing link� ebon auch hier nochnbsp;gefunden werden muss.

Ich habe geglaubt diese Zusammei fassung meiner Resultate vorausschicken zu d�rfcn, damit die nachfolgende Beschreibungnbsp;dadurch urn so vcrstandlicher w�rde und die wichligsten That-sachen um so deutlicher hervortreten.

Dem Menschen ain nachsten stekt wiederum der Orang-Utan in so fern, dass er einen grossen Proc. vocalis besitzt (ich bezeichue alsnbsp;Proc. vocalis immer nur die untere Ecke der vorderen Seite dosnbsp;Arytaenoid, soweit diese Ecke einen Processus aufweist) an wcl-chen das Stimraband b�festigt ist.

Dieses Stimmband ist uur mcmbran�s, einc d�nne zicmlich straffe Duplikatur der Schleimhaut, wolche mit ihrer scharfen Kante nach oben (und nicht nach innen wie beira Menschen) gericlitetnbsp;ist und die innere, untere Begrenzung des Ventrikels bildet;nbsp;unter dom Stirambande liegen keine anderen Fallen oder W�lste.

Der M. thyreo-arytaenoicleus hat gar keine Beziehungen zum- .Stirambande, auch niclit zum Pr�c. vocalis ; das Stimmbandnbsp;kann demnach seine Konsistenz und Elasticitiit nicfit iindernnbsp;oder verschiedeno Formen annehmen. Die indolente Schleim-hautfalte kann nur bei Drehung des Aryknorpels durch dienbsp;anderen Muskei mehr oder weniger weit in das Innere desnbsp;Kehlkopfes hincindringen, oder durch Wirkung des M. crico-

tliyreoideus gespannt werden, da dieser den ganzen Kelilkopf von vorn nach hinten verliingert.

Von einem Schwingen des oberen scluirfer Randes durcli den aus dem Windrohr aufsteigenden Luftstrom kann aber nicht die Redenbsp;sein, denn wie sollen die �Zungen� schwingen, wenn die frcien

Ausser diesem gerade aufwiirts zum Munde ziehenden Luftstrom mussen wir aber noch einen anderen anerkennen;nbsp;welcher wahrscheinlich durch Verschluss des Pharynx erzieltnbsp;wird. 1st dieser Weg f�r den Luftstrom geschlossen, dannnbsp;tritt er in die Ventrikel ein und dehnt die Kelhsackc aus;nbsp;dieser Strom streicht dann �ber.die frcien Riinder der Zungennbsp;hinweg und es ist nicht unm�glich, dass diese � wie ich fr�hernbsp;bereits f�r die Hylohatiden es auspraeh (o c. S. 170) � durchnbsp;die in die Ventrikel einstromende Luft in Schwingungen ver-setzt werden k�nnen.

1st dem aber so, dann kann es durchaus nicht gleichg�ltig sein ob dieser Ventrikel nur durch eine kleine Ausbuchtungnbsp;der Schleimhaut gebildet oder durch einen geraumigen Kehlsacknbsp;vergr�ssert wird. In ersterem Falie ist die Lage der Zunge kaumnbsp;frei genug urn schwingen zu k�nnen und der direkt auf Widerstandnbsp;stossende Strom zu schwach um h�here Tone hervor zu bringen;nbsp;er wird die Zungen einfach gegen die Wan dung des Ventrikelsnbsp;dr�cken. So sehen wir daraus, wie ganz unn�tz diese Schleim-hautfalten und die Ventrikel f�r die Atfen sind (¹). Einennbsp;ncuen Beweis haben wir dadurch f�r unsere Anffassung gefun-den, welche in den Ventrikeln rudimentaire Gebilde sieht.

Es andern sich aber vielleicht die Verhaltnisse, wenn sich Kehlsilcke aus den Ventrikeln, wie bei den Antkropoiden, ent-wickelt haben; dann kann der Luftstrom, wie gesagt, mitnbsp;Kraft �ber die Zungen streichen um in die geraumigen Kehhackenbsp;ein zu dringen. So ware es m�glich dass die AntJiropoiden undnbsp;Hjjlohates syndact})lus diese Schleimhautfalten, wie der Monsch,nbsp;zur Stimfnbildung verwerten k�nnten; ihre Kehlsaeke warennbsp;dann eine sehr n�tzliche Acquisition itnd tratcii mohr alsnbsp;Resonanzb�den auf.

Die KlUider (Schlcimliautfalten) uiid Ventrikel k�nnen fast ganz versch-winden wie hei 11. agllis (o.c. Seite 109, Tab. XI. Fig. G.).

292

Der M. tliyreo-arytaenoicleus ist sehr breit, da seine IJrsprungs-linie vom distalen bis binanf zum proximalen Kande des Scliild-knorpels reicht; zuweilen aber erreicbt er nur zwei Drittel dieser H�he (K�rneb).

Der Muskei inseriert an der Vor- und Seitenflaclie des Ary-taenoid an dessen Processus articularis und inuscularis; zuweilen trennt er sieb in zwei Portionen (¹). Die untcre ist dann weit grosser und dicker und liegt unterhalb des Stimmbandes.nbsp;Die obere gekt vom oberen Bande des Tliyreoid aus, ziektnbsp;sekief abwiirts und soil dabei (nach F�ebringee) die untcrenbsp;Portion kreuzen; die Fasern enden alle am Processus inuscularis,nbsp;Warum ist der Ursprug des Muskets so breit, Avarum ist dernbsp;Muskei unten so dick und oben so d�nn, und die obere dunnenbsp;Schicht zuAveilen von der unteren Masse getrennt ? lek kannnbsp;darin nichts Mensckenaknlickes seken; demi nur dann k�nntenbsp;der Muskei mensckenahnlich werden, wonn er zum Stimmbandenbsp;in Beziekung triite und dann, dem entspreckend, nicht einenbsp;proximate und distale, sondern eine aussere und innere Portion,nbsp;wie beim Menschen, aus sick kervorgeken liesse.

Eine teleologische Erklarung der Muskelform scheint mir uum�glick, eine meckaniseke aber ist sekr einfack zu linden.

Die starke Flackenentwicklung des Muskets und die Ver-jiingung des proximalen Teils findet sick nur bei den Anthro-poiden und den Hylohatiden, bei denen die Ventrikel sick zu Keklsacken erweitert haben. Die Entfaltung dieser Kekl-sacke nach der Geburt muss die Verdriingung der umliegendennbsp;Teile zur Folge kaben; dadurek udrd der proximate Teil desnbsp;Muskets platt gedr�kt, die Plauptmasse distalwarts gedriingtnbsp;und vielleickt auch der Ursprung durek ein allseitiges Ausein-anderdriingen proximal warts versekoben (²).

Zwei Portionen sah F�RBEIXGER eimnai, K�RNER einmal (bei einem Mamiehen) und ich eimnai (bei einem Weibellen); der Muskei war ungetoilt beinbsp;einem Exemplar KoRXER�S (Weibellen) und bei meiiiem Milmielien.

1st die Ursaclie aber eine rein ineelianisehe, daim kann es niebt melir erstaunen, dass die proximalen Teile zuweilen eine getrennte Portion bilden,nbsp;zuweilen nicht, und dass die Fliicbenausdehnung eine verseliledeiie sein kann.nbsp;GRATIOLET sclireibt �ber diese Verhaltnisse;

,.I1 est �vident que Ie muscle tliyreo-arytenoidien est iei plus ramas� et plus fort relativenient jusqu'i� ce qu�il ciit �t� �tendu et amen� par ie d�veioppementnbsp;de la poclie laryngienne� (pag. 1P9).

293

Mir imponicrt die grossere Fl�clienentwickelung des Muskels also durcliaus niclit als etwas Mensclienalmliclies � einen soldinbsp;brciten Ursprung am Thyreoid hat der Iduskel beim Mcnschen janbsp;audi nieht � sondors als eine secundaire Folge der Kehlsackbil-dung. Gorilla, Scliimpanse, Hijlohates und aueh die uiodereii Affeiinbsp;unterscheiden sich dadureh voin Orang- Utan und Menschen,nbsp;dass das Stiinmoand nicht an die distale Ecke der inncrennbsp;Fliiche des Arytaenoid (also nicht an die Stelle des Proc.nbsp;vocalis) befestigt ist, sondern immer an die obere Spitze desnbsp;Arytaenoid.

IJas ist eine Thatsache von weit gehender Bedeutung, denn die Spitze des Arytaenoid liat koine Exkursionsfahigkeit; sienbsp;liegt eben in der Axe, um die sich der Knorpel dreht. Dasnbsp;Stimmband dicscr Affen ist in Folge dessen ganz unbeweglichnbsp;und zeigt noch inchr als beimnbsp;nbsp;nbsp;nbsp;seinen indifferentcn

Doch kennen auch diese Affen eine Rima glottidis bilden; denn unterhalb des Ventrikels liegt der M. thyreo-arytaenoi-deus, welcher in das Kehlkopflnmen verspringt. Da er immernbsp;an die distalc innere Ecke des Arytaenoid befestigt ist, annbsp;welcher zuweilcn ein Proc. vocalis sich entwickclt, so liat crnbsp;eine beweglichc Ansatzstellc und kann er sich in das Innerenbsp;hervorwulsten.

Betrachten wir jetzt die anatomischen Verhiiltnisse nilhei�, so sohen wir, dass an der proximalen Spitze des Arytaenoidnbsp;sich zuweilen ein kleines horizontales Knorpelstriickchen ent-wickelt, welches dem Stimmbande (unterer Rand des Ventrikel)nbsp;zur Ansatzstellc dient.

Ich fand dieses Knorpelstiickchen beim Gorilla, Hylobates, Semnojntheciis, Cebus und Aides (K�bner) ; es fehlte beimnbsp;Scliimpanse, Maeaciis, Fapio hamaclryas (K�rker), Cercocebusnbsp;siniciis (KiiRNEK), Bei Gorilla, Scliimpanse, Hylobates undnbsp;auch noch einigermassen bei Semnopitliecus ragt der M. thyreo-arytaenoideus weiter proximalwiirts als das Stimmband; beinbsp;alien diesen ist der proximale Teil d�nner, der distalc ge-schwolleii und dick, in das Innere distalwarts vom Stimmbande hervorspringend; dadureh entsteht bei alien unter demnbsp;Stimmbande zwischen ihm und Muskelwulst eine Bucht, wo

Bei Cebus, Ateles, Macacits, Cercocebus und Papio ist der Muskei weit kompakter. Er besitzt den proximalen d�nnennbsp;Teil nicht; doch liegt auch dieser Muskei nicht in der straf-gespannen Schleimhautfalte des Stimmbandes, wie K�esernbsp;behauptet. Zwar, da der ganze Muskei nicht �ber das Stimm-band hinaufreicht, scheint er bei longitudinalen Durchschnittennbsp;mehr in demselben zu liegen. Wenn man aber eine Anzahlnbsp;Durchschnitte anfertigt, dann tritt es scharf hervor, dass Muskeinbsp;und Stimmband in gar keinem Verhaltnis zu einander steken.nbsp;Dann sieht man auch, dass der proximale Band des Muskelsnbsp;oft hinter die hinterc Wandung des Ventrikels gedrangt wird,nbsp;demnach gar nicht im Stimmband liegen kann. Auch ist dernbsp;innere Band immer stark abgerundet; schliesst sich also innbsp;koiner Weisc der scliarfen Kante der Schleimhautfalte an,nbsp;unter der er liegt.

AV ie wiire dies auch m�glich, da ja die hinteren Ansatz-stellen so grundverschiedene sind, weil das Stimmband sich and die obere Ecke des Arytaenoid ansetzt und der Muskeinbsp;an die untere. Ja, gesefzt der Muskei lilge in der Schleimhautfalte, dan wird diese dadurch doch noch lange kein echtesnbsp;Stimmband (²).

riiitte K�EXER, statt immer nur in der Mitte durchzuschneiden, mehrere longitudinale Durchschnitte gemacht und hatte er aufnbsp;die Ansatzstellen geachtet, dann ware er nie zu dem Schlussnbsp;gekommen, dass niederen Affen (in Bezug auf ihren Larynx)nbsp;dem Menschen naher steken als die Antliropoiden.

babe icb fr�her ausf�brlieh beschrieben. Es ist dies eine dem Genus eigenartige liiklung, welclier man keine entwicklungsgescbiebtliclie Bedeutung zuscbreibennbsp;kann. Die durcli DENIKER (10) beiinnbsp;nbsp;nbsp;nbsp;Jicobachtetc Ealte. wclelie unterhalb

obeii bescbrieboner Bucbt liegt (vergleiclie 3. S. 171), babe icb bei zwei Exemplaren auch geseben. Es ist eine Falte, welcbe von dei' Gegend des Froc. vocalis naebnbsp;vorn zuin distalen Rande des ^^cbildknovpels zicht; einnial sab icb die Falte bisnbsp;an den distalen Rand genau in der ]\Icdianlinie reicbeii. AA abrscbeinlicb wirdnbsp;diese Falte hervorgerufen diireb den stark bervorspringenden Proe. vocalis odernbsp;den dickeii Vorderrand des Froc. articularis.

Der Muskei liegt der Selileimbautfalte am nacbsten bei Semnopithecus, 2Tacacus. Cercocebus, Papio: Aveit Aveniger, fast gar nicht bei Cebus und Ateles.

295

vorderen Seife des Arytacnoid; dort an der distalen Ecke hat sicli ein Proc. voealis cntwickelt beim Gorilla, Schim-panse, IJylohates; er fcbit bei Semnopitliecits nnd den anderen oben genannten niederen Affen. De Fasern setzennbsp;sicb bei diesen an den vorderen Pand des Proe. articularisnbsp;fest; oder aucli es feblt jede Insertion an der vorderen Seitenbsp;des Arytaenoid, nnd der Muskel ist nur an seine iinssere Seitenbsp;nnd an den Proc. muscularis befestigtnbsp;nbsp;nbsp;nbsp;Dieseiy

der Proc. muscularis nnd weiter die laterale Seite des Ary-knorpels, ist cine zweite Ansatzstelle des Muskels, welcbe wir sebon beim Orang-Utan kennen gelernt liaben nnd die beinbsp;allen AfFen vorhanden ist; bei SemnopitJiecus ist diese lateralenbsp;Insertion, wie gesagt, die einzigc,

Fine dritte Ansatzstelle ist nicht am Arytaenoid, sondern am Cricoid gelegen; sic ist fast immer vorhanden bei dennbsp;ITylohatiden nnd am starksten bei den Semnojntheci. Dienbsp;Portio erico-thyreoidea bildet hier die Hiilfte des Muskels.nbsp;Audi beim Schimpanse kommt eine Insertion am Cricoidnbsp;zuweilen vor (Koenee); ich habe sie bei 2 Exemplarennbsp;nicht tinden kunnen.

Wenn noch irgend ein Beweis n�tig wiire um die Auffas-sung zu begr�nden, dass der M. thyreo-arytaenoideus bei Affen kein eigontlicber Stimmbandmuskel ist (wie beim Menschen),nbsp;dann wiiren sicher die Insertionen am Cricoid als solcher zunbsp;verwenden; sie deuten an, dass dieser Muskel bei Affen nurnbsp;den Zweck hat den Raum des Kehlkopfes von vorne nachnbsp;hinten zu verk�rzen dureb ein nach hinten �berziehen, einnbsp;Drehen des Thyreoid nach hinten, oder auch, wo die Insertionen am Cricoid fehlen, durch Anspannung und Verk�rzungnbsp;seiner Fasern, die bedeckende Schleimhautpartie mebr indennbsp;inneren Raum zu driingen, wobei er den niehr hervorragendennbsp;Teilen gr�ssere Festigkeit giebt (¹).

Der Ursprung dieses Muskels am Thyreoid ist sehr ver-schieden; er ist an die distale Ilalfte der inneren Fliicbe

Vcr^lciclie auch die Verscheidenheit der Inseitiouon innorlialh der Gnipp� �Ier Hi/lobatiden, auch hei Individuen einer Species. H�tte der Muskel solchnbsp;eiiie genau hosi onzte und koinidizierte Aiheit zu verrichten, wie bviin Mcnscheinnbsp;dann wQrde cr siclier auch eine konstante Hefcstip:ungsstelle luihcn;'er ist abernbsp;bei Hylohatiden e'ner der variabelsten Muskelii des ganzen K�rpers.

296

befestigt bei Gorilla, Senmopitliecus, Cebus iind Cercocebus; an die distalen zwei Drittel (K�rner) oder distalen drei Viertelnbsp;(Kohlbrugge), an die ganze Hohe des Tbyreoid [D�versoy(II)]nbsp;beiin ScJiimpanse, an das distale Diittel bei Fapio, an das distalenbsp;Viertel bei Ateles. Eine Trennung in eine proximale undnbsp;eine distale Portion, wie beiin Orawgr-fJtew, wnrde bei niederennbsp;Affen nie beobachtet; niemals sah icb Muskelfasern an der Epiglottis, welcbe Geatiolet beim/S'c/iiwjjniise geseben baben wilL

Die Scbleimbautfaltc, welelie die distale Begrenziing des Morgagniscben Ventrikels bildet (und beim Mensclien znmnbsp;Stimmband wird), ist beim Affen kein Stiminband. Der Affenbsp;bat �berhaupt kein Stimmband. Demnach aueh kcineii Stimm-bandmuskel. Allerdings kann er eine Rima bilden, aber nichtnbsp;durch Zungen mit scharfen Biinderu, sondern nur durch beider-seitige Vorw�lbung eines grossen Teiles der Schleimhant desnbsp;Larynx, also durch Wulstbildung.

Ein soldier Wulst ist (ohne muscul�se Unterlage) bei Hylo-bates auch ohne Intonationstellung stets verhanden, wird aber bei den anderen Affen durch Kontraktion der starken Muskel-masse des M. thyreo-arytaenoideus erst gebildet.

Der �nterschied zwischen diesen W�lsteii und den Stimm-bandern des Menschen niuss ungefillir eben so gross sein als der zwischen den Lippen des Trompete-oder Hornblasers und seinennbsp;Stimmbandern. Es verf�gt aber der Affe �ber alle andere Mus.nbsp;kein, welcbe den Kehlkopf verengern oder erweiteren k�nnennbsp;und zwar zum Teil in stilrkerer Entwickelung als der Mensch.

Der M. crico-thyreoideus wird durch Drehung des Schild-knorpels spannend wirken wie beim Menschen; da aber die nach einwarts ziehende Komponente bei ihm so weit starkernbsp;ist als beim Menschen, so wird er weit mehr durch seitlichenbsp;Kompression als durch Drehung wirken, und diese seitlichenbsp;Kompression kann viel dazu beitragen eine Spalte zum An-blasen zu bilden. Dadurch wird es verstandlich, dass dernbsp;Mensch dessen Stimmbander schon bei ruhiger Atmung starknbsp;in �s Innere verspringen, eine solche stark einwarts ziehendenbsp;Komponente entbehren kann.

Ebenso wird der M, thyreo-arytaenoideus durch seine In-Deel IX, Afl. IV. nbsp;nbsp;nbsp;SU

297

sertionen tun Proc. muscularis, die bei allen Affeii weit sttirkei' sind als beiin Mciiscben und zuweilen den ganzen Muskeinbsp;vertreten, in Vereinigung mit dem Crieo-arytaenoideus lateralis zum Einengen oder Verscliliessen dos Luftrohresnbsp;viel beitragen.

Einc Versttlrkung seiner Stimine crzielt der Affe dureh die llesonanz seiner Kehlsacke; vielleiclit liaben, wie oben ntiliernbsp;angedeutet wurde, die Kelilstlcke der Antliropoiden einc nochnbsp;weiter gekende Bedcutung, indein dureh ihre Bildung dienbsp;Schleirahautfalte, welche die untere Umgrenzung der Offnungnbsp;bildet, zu einer schwingenden Zunge werden konnte. Dochnbsp;ich muss gestellen dass eine solche Deutung inir sehr gewagtnbsp;scheint, da die Falte unbeweglich ist (ausser beiinnbsp;und sofort ausser Funktion treten muss, sobald der Kehlsaeknbsp;mit Luft gef�llt ist.

Dann liegt aber eine tiefe Kluft zwischen den sprachei�-zeugenden Organen der Aften und denen des Menschen, so dass man mit allem Keeht behaupten darf:

Die B i m a n a u n t e r s e h e i d e n s i c h v o n d e n Q, u a-d r u m a 11 a d a d u r c h dass s i e w a h r e S t i m m b a n d e r b e s i t z e n.

Der Pharynx als Spreek- und Schluckapparat. (Seite 80. Physiolo-gisclie Schlussbetrachtuiigen). jMun-chen. 1882.

Versuch eincr Anatomie des Genus Hylobates. In Zoolog. Ergebnissennbsp;einer Reise nach Niederl. Ost-Indien.nbsp;Hrg. von Dr. M. Weber. Bd. I�II.nbsp;Beitriige zur Anatomie und Physi-ologie des Kehlkopfes. Abbandl.nbsp;Ges. Senkenberg. Bd. XIII. H. 1. u. 3.

dytes Aubryi. Nouvelles Archives du Mus�e d�Histoire naturelle. Tom II.nbsp;1866.

nis derjenigen Tiere, welche die Morgagnischen Ventrikel besitzennbsp;und derjenigen, welche sie entbehrennbsp;m�ssen, las icb vor Jahren in oben-genannter Zeitsebrift. Da sie mirnbsp;hier nicht zugiinglicb ist, muss icbnbsp;mieb mit diesen Hinweis begn�gen.

297

sertloneii am Proc. muscularis, die bei allen Affen weit stiirker siiicl als beim Mensclien und zuweilen den ganzen Muskeinbsp;vertrcten, in Vereinigung init dem Crieo arytaenoideus lateralis zura Einengen oder Verscliliessen des Luftroliresnbsp;viel beitragen.

Eino Verstarkung seiner Stimme crzielt der Affe durcli die Kesonanz seiner Kelilsacke-, vielleiclit liaben, wie oben nilbernbsp;angedeutct wurde, die Kehlsacke dor Anthropoiden einc noclinbsp;weitcr gekende Bedeutung, indcm durck ibrc Bildung dienbsp;Schleiinliautfalte, welche die untere Umgrenzung der Offnungnbsp;bildet, zu einer scliwingendcn Zungo werden konnte. Dochnbsp;'ch muss gestellen dass eine solclie Deutung mir sehr gewagtnbsp;scheint, da die Falte unbeweglicb ist (ausser beim Orang- Utcin)nbsp;und so fort ausser Funktion treten muss, sobald der Kehlsacknbsp;mit Luft gef�llt ist.

Dann liegt aber eine ticfe Kluft zwiscben den spraelier-zeugenden Organen der Affen und denen des Mensclien, so dass man mit allem Keclit beliauptcn darf:

Die B i ni a n a u n t c r s c b e i d c n s i c li v o n d e n Q u a-d r u m a na d a d u r c li dass s i e w a li r e S t i m ni b ii n d e r besitzen.

Der Pharynx als Spreek- und Sclduckapparat. (Seite 80. Physiolo-gisclie Schlussbetraclitungen). Mmi-chen. 1882.

Versuch eincr Anatomie des Genus liylobates. In Zoolog. Ergebnissennbsp;einer Reise nacb Niederl. Ost-Indien.nbsp;PIrg. von Dr. IM. Weber. Bd. I�II.nbsp;Beitrage zur Anatomie nnd Physiologic des Kehlkopfes. Abhandl.

dytes Aubryi. Nouvelles Archives du Mus�e d�IIistoire naturelle. Tom II.nbsp;1866.

nis dei�jenigen Tiere, welche die Morgagnischen Ventrikel besitzennbsp;und derjenigen, welche sie entbehrennbsp;m�ssen, las ieh vor Jahren in oben-genannter Zeitschrift. Da sie inirnbsp;hier nicht zugiinglich ist, muss iehnbsp;raich mit diesen Hinweis begn�gen.

Icli crinnere midi, class dovt mltgc-teilt wiirde �das Kanindien liabe die Ventrikel, der Hase nicht.�nbsp;Recherches anatoiniques et embryo-logiques sur les singes anthropo�des.nbsp;Archives de Zo�logie exp�rimentalenbsp;et g�n�rale. Ser. II. Tom. 8. Paris.nbsp;1885.

Des caract�res anatoiniques des grands singes pseudo-anthropomor-phes Archives du Mus�e dTIist. naturelle. Tom. VIII. 1855.

{Ocergenomm uit het NatiiurTcundig Tijdschrift voor Nederlandsch-Indi�, deel LV, 2e af.).

verlmudelinquot; van rgt;r. KOHLBRUGGE moot beschouwd worden als be 2e in de i*eeks van zijn �Bijdraj^en tot de natuurl�ke geschiedenis van MenscUennbsp;en Dieren.�'

V. PECTORALE VORM VAN SEPTICHAEMIA HAEMORRHAGICA.

In het laatste half jaar heerschfe in do afdeelingen Bai-fenzorg en Mr. CorneTis een besmettelijke runderziekte, die nogal veel slachtoffers maakte. De Gouvernementsveeartsnbsp;Fischer heeft daarover een uitvoerig rapport uitgebracht, datnbsp;in de Veeartsenijkundige Bladen is verschenen.

Wij bepalen er ons toe, er de voor ons doel meest voorname bijzonderlieden aan te onticenen, om daarna de resultaten van het in het Laboratorium gehouden onderzoek mede te doelen.

Dat de ziekte hier en daar een tamelijk kwaadaardig karakter aannam, mogen eenige cijfers lecron. In het distrikt Tjiharoem (afd. Buitenzorg), waar de ziekte het eerst schijntnbsp;te zijn opgetroden, waren in een enkele kampong binnennbsp;korten tijd (Sejdember � October) van c^'quot; 500 buffels ernbsp;ongeveer lOO gestorven, terwijl in vele andere kampongs denbsp;sterfte om en bij de 10 procent bedroeg. Do totale sterftenbsp;in de genoemde afdeelingen wordt op een kleine 700 begroot,nbsp;op een veestapel van ruim 14000 buffels. Uit den aard dernbsp;zaak blijft zulk een begroeting echter beneden de werkelijklieid.nbsp;Het belang der veehouders bracht in vele opzichten mede,nbsp;do ziekte geheim te houden. Ook werden vele der aangetastenbsp;dieren bijtijds geslacht om ze nog in consumtie te kunnennbsp;brengen.

Van het eerste geval, waarbij door den Heer Fischer de lijkopening werdt verricht, vermeldt deze het volgende: �Hctnbsp;dier lag geheel lusteloos op den grond, en weigerde voedselnbsp;en drank. Verwondingen werden niet waargenomen. Dcnbsp;voedingstoestand van het nog jonge dier was zeer goed. Do

ademhaling was frequent en pijnlijk. Pols versneld en zwak. De lichaamstemperatuur, althans op het gevoel afgaande, belangrijk verlioogd. Neusspiegel droog. Oogen ingezonken,nbsp;conjunctivae rood gekleurd. Er bestond eenige traanafvlociing.

Met toestemming van den eigenaar werd het dier door afsnijden van den hals gedood, ten einde een lijkopening te kunnen verricliten.

Naar evenredigheid van den voedingstoestand, waarin de buffel verkeerde, vloeide weinig donker bloed af.

Bij het wegnemen der huid bleek over het geheele lichaam een sterke injectie van de vaten te bestaan, met overal verspreide kleine haemorrhagie�n, die ook vooral voorkwamennbsp;in de droog aanvoeleude spieren. Bij het openen der buikholte werd,- wat betreft de ligging der ingewanden, niets abnormaals waargenomen. Wel viel ook hier de sterke injectienbsp;der vaten op. De borstholte daarentegen vertoonde belangrijke veranderingen. Bij het openen daarvan vloeide dadelijk een belangrijke hoeveelheid, c'^ I Liter, heldergeel sereusnbsp;vocht naar buiten, welke hoeveelheid aanmerkelijk vermeerderde, toen door hot wegnemen van den ribwand een circanbsp;2 a 3 cJI. dikke sero-fibrineuse laag, welke een innige verbinding tusschen ribwand en long vormde, verscheurd werd.nbsp;Deze laag bedekte alle deelen der pleura in mee� dere of mindere mate, behalve de pleura phrcnica, welke met uitzondering van roode vlekken en strepen, die er op voorkwamen,nbsp;normaal werd bevonden. De dikte der serotibrineuse laag,nbsp;die oorspronkelijk maximaal 5 cM bedroeg, verminderdenbsp;tengevolge van het afvloeien van vocht tot I mM.

De longen hadden, na het wegnemen der meergenoemde laag, een donkerrood (bij zwart af) gevlekt en gestreeptnbsp;voorkomen, hetwelk het sterkst geprononceerd was aan denbsp;voorste helft, en naar achteren belangrijk verminderde. Zijnbsp;waren niet samengevallen, zeer murw en scheurden gomakkelijk, waarbij soi�eus bloederig vocht afvloeide. Van binnennbsp;vertoonden de longen een gemarmerd aanzien, hetwelk hoofdzakelijk ontstond door een sterke opzetting van het intersli-tieele weefsel. Hierdoor werden door de geheele long lichtnbsp;geelachtige strooken gevormd, welker dikte varieerde tusschen

302

2 mM. en m., cM. Bij druk vloeide daaruit vocht af, en werd,,de strook gereduceerd tot een dikte van I inM. of minder.

Het traclieaal- en bronchiaal slijmvlies was over de geheele oppervlakte donker rood gekleurd of gestreept, en met eennbsp;vuil uitziende laag schuim bedekt.

Het pericardium bevatte een geringe hoeveelheid vocht, terwijl zoowel peri- als epi- en endo-cardium donken-oodenbsp;vlekken vertoonden. De liartwand was slap, en het hartnbsp;gevuld met groote witte stolsels, welke drijvende waren innbsp;het donker gekleurde bloed. Ue stolsels breidden zich totnbsp;de groote vaten uit.

Pens-, net- en boekmaag met vrij hard voedsel gevuld. Lebmaag- en darmslijmvlies iets hyperaemisch, inhoud dun.

Miltkapsel vertoont eenige vlekken. Milt niet vergroot. De lever in geringe mate gevlekt, evenals de nieren, dochnbsp;overigens normaal.

De door mij onder voorbehoud van nadere onderzoekingen gestelde diagnose luidde: haemorrhagisclie septichaemie ennbsp;meer in het bijzonder de pectorale vorm�.

In den loop der epizootic werden successievelijk nog ruim 20 lijkopeningen verricht. Bij alle werd in mindere ofnbsp;meerdere mate de bovenbeschreven afwijking in de borstholtenbsp;aangetroffen. Naar mate deze geringer was, trad de aandoe

stond hvperaemie en zwelling van het geheele slijmvlies van het spijsverteringskanaal, hier en daar met afstooting vannbsp;epithelium, echter zonder optreden van ulcera, en zondernbsp;aandoening van het folliculair apparaat. De eerste drie magennbsp;met vrij hard voedsel gevuld, de lebmaag en de darmennbsp;met dun brijigen inhoud. Ook het peritoneum vertoondenbsp;sterke vaatinjectie en een vlekkerig voorkomen. Doch zelfsnbsp;bij den lievigsten graad der buikaandoening was de kleurnbsp;der ingewanden van dien aard dat aan miltvuur niet gedachtnbsp;kon worden. Do lover wns normcinl vnn j^rootte en donker

303

Hieruit en uit de verdere bijzonderheden van het blijk de volledige overeenstemming met dennbsp;cutanen vorm van Bollinger�s Wild- und Binderseuchenbsp;(Septichaemia haemorrhagica', welke het onderwerp uitmaaktcnbsp;van de onderzoekingen, door van Eecke in een vroegernbsp;Jaarverslag gepubliceerd. Het optreden en eindigen van dennbsp;oedematcusen vorm gelijktijdig met den pectoralen en dennbsp;abdominalen vorm, zoomede de groote onderlinge overeenkomstnbsp;overigens in de bevindingen bij de obductie deden Fischernbsp;beslist overhellen tot de opinie, dat zij aetiologisch bij elkander behooren, en moeten worden gebracht tot septichaemianbsp;haemorrhagica.

Voor zoover was na te gaan, zijn sterfgevallen onder het wild (varkens en herten) niet waai�genomeu.

Zoodra zich een gunstige gelegenheid voordood om aan het Laboratorium versch onderzookingsmateriaal te doen toekomen, werd daarvan door den genoemden ambtenaar gebruiknbsp;gemaakt. Het ontvangen materiaal werd onverwijld doornbsp;VAN Eecke in bewerking genomen, aan wiens aanteekeningennbsp;wij het volgende ontlecnen. Het betrof een geval, waarbijnbsp;de diagnose luidde: pectorale vorm van S. H. Het onder-

zoekiiigsmateriaal, dat door de goede zoi'gen van den Hr. F18CHER reeds een paar imr na de obductie het Laboratorium bereikte,nbsp;bestond uit bloed van een der groote vaten, en uit een stuknbsp;van de bovenbeschreven sero tibrineuse massa der borstholte.

Van het bloed werd een uiterst geringe hoeveelheid in de oorschel}! van een konijn ge�nt. Het dier werd den volgenden dag doodgevonden. Bij de obductie was de bevindingnbsp;geheel zooals zij voor deze dieren in van Eecke�s reeds geciteerde verhandeling beschreven is (bl. 322 e. v.). Hoewelnbsp;men hier van den pectoralen ziektevorm was uitgegaan, vielennbsp;hier geen belangrijke afwijkingen aan de borstorganen tenbsp;constateeren. Zoowel uit het bloed van den buffel, waarvannbsp;was uitgegaan, als uit het bloed en de organen van het konijnnbsp;werden de microben der S. H gekweekt, wier indentiteitnbsp;door voortgezette kweek- en infectieproeven werd vastgesteld.nbsp;Bij gebrek aan konijnen, konden geen andere proeven opnbsp;deze dieren genomen worden. Later, toen het gelukt was,nbsp;weder enkele konijnen machtig te worden, zijn deze ten gevolge van spontane infectie aan de ziekte ten offer gevallen.nbsp;Zij werden waarschijnlijk besmet door de uitwerpselen vannbsp;kunstmatig geinfecteerdo tortels, wier kooien boven do konijnenhokken waren opgehangen.

Bij de obductie werd het volgende gevonden: subcutaan oedeem in de submaxillaar- en halsstreek, (alleen bij 2 vannbsp;de 4 dieren) gepaard met haemorrhagie�n, deze ook in denbsp;oksel- en de liesstreken. Een matige hoeveelheid heldernbsp;sereus vocht in de peritoneaalholte en de pleui�aholten, betrekkelijk veel van zoodanig vocht in de peidcardiaalholte.nbsp;Hart in diastole tot stilstand gekomen Haemorrhagie�nnbsp;en oedeem der longen; deze zinken in water.nbsp;Tracheitis haemorrhagica. Milt van normale consistentie,nbsp;matig vergroot. Hyperaemie van do lever. Zwelling ennbsp;oedeem der nieren. Hyperaemie der mucosa van oesophagus,nbsp;maag en duodenum. Dunne darmen met licht gelen, slijmerigennbsp;inhoud. Rectum ledig, of ingedikte groenbruine faeces in-lioudend. Retroperitoneale klieren gezwollen, saprijk. Pis-blaas sterk uitgezet door troebele pis.

als door cultuur- en infeetieproeven, de aanwezigheid van de microben der S. H. aangetoond.

De overige infectieproeven werden voornamelijk verricht op tortels 1), weinig kostbare en gemakkelijk te verkrijgen dieren,nbsp;welke op typische wijze door locale en algemeene verschijnselen op intramuscnlaire injectie van hot virus reageeren -).

Zoo werd ook het sereuse vocht, afkomstig van de sero-fibrineuse massa uit de borstholte van den buffel, bij een tortel ingespoten met positief resultaat. Mikroskopisch bleeknbsp;het bedoelde vocht de zich typisch kleurende staafjes in grootenbsp;hoeveelheid te bevatten. Ook werden deze er uitgekweekt,nbsp;en met de culturen weder dieren geinfecteerd met positiefnbsp;gevolg. Bij enkele tortels werden �pectorale afwijkingen�nbsp;na den dood gevonden, bij het meorendeel echter niet, zondernbsp;dat van dit verschil een oorzaak was te vinden. Want zeltsnbsp;wanneer materiaal van een aan den pectoralen vorm gestorvennbsp;tortel bij een anderen tortel werd inge�nt, vertoonde dezenbsp;meestal weder den zuiver septichaemischen vorm. Trouwensnbsp;ook bij zijn vroegere proeven, waarbij het oorspronkelijkenbsp;infectiemateriaal niet aan den pectoralen maar aan den cuta-nen vorm der ziekte ontleend was, had Y. Eecke reeds �innbsp;enkele gevallen in de longen, die overigens overeenkwamennbsp;met die van normale tortels, enkele scherp omschreveneno,nbsp;bloedrijke haarden gevonden�.

Overigens werden nog proeven genomen op muizen, ratten, een huismuscli en een paar geiten.

Bij de ratten was het resultaat minder sprekend. Sommige werden door subcutane injectie, andere met het voedsel geinfecteerd. Na '�3 dagen stierven zij en bij obductienbsp;vertoonden zij het zuivei�e beeld der haemorrhagisehc septi-chaemie. Echter gelukte het niet bij deze dieren de specifiekenbsp;microben terug te vinden.

De hui sinusch stierf binnen 24 uur na intrarausculaire injectie van 0.!5 cm. eener bouilloncultuur; �enorme aaudoe-

ning van beide longen, hydropericardium, inikroskopisch in het bloed veel S. H. bacdlen.

Van do geiten werd er een subcutaan geinfecteerd met een in bouillon verdeelde agarcultuur uit het serum van dennbsp;buffel (Ie generatie), de andere niet bloed van een aan denbsp;ziekte gestorven tortel Beide kregen sleehtsnbsp;nbsp;nbsp;nbsp;geringe

Als kweeksubstraten werden hoofdzakelijk alkalische pep-tonbouillon, en daarmede bereide glyccrineagar gebezigd.

Op aardappelen gelukte de cultuur, ook in de broedstoof, niet, noch met, noch zonder glycerine.

Van gewicht, met het oog vooral op een eventueele toezending van onderzoekingsmateriaal uit vor van het Laboratorium verwijderde plaatsen, is verder het feit, dat uit het bloed en het sereuse vocht van den buffel, welke bij eennbsp;temperatuur van 15�20� bewaard werden, nog na 8 dagennbsp;volkomen virulente S. li. microben verkregen werden. Naderenbsp;onderzoekingen dienomtrent, met name bij opbewaring in eennbsp;niet afgekoelde ruimte, zijn dus gewenscht.

Door de bovenbeschreven onderzoekingen van Fischer en van VAX Eecke heeft de uitspraak van den laatste zich weder bevestigd, dat vroeger waarschijnlijk veel hier te landenbsp;voor veepest is aangezien, wat inderdaad septichaemia bae-morrhagica was Men vergelijke slechts wat Driessex schreefnbsp;�ver het gelijktijdig voorkomen van oedemateuse, gastristdienbsp;en pncumonale vormen van zgn. veepest gt;), met de mede-deelingen dienomtrent van Fischer in zijn rapport, om totnbsp;de overtuiging te komen dat beiden hoogst waarschijnlijknbsp;met dezelfde ziekte te doen hebben gehad.

KERATITIS PARENCHYMATOSA BIJ BEEREN. (¹)

Kort na elkaar leden in den zo�iogischcn tuin van den Vorst van Bulgarije een groot aantal bruine beeren (Ursus arctas)nbsp;aan eene beiderzijdsche oogontsteking, die spoedig een lioogennbsp;graad van pliotopliobie met vermindering van het gezichtsvermogen ten gevolge had.

Terwijl de oogen van uit de verte blauwachtig wit (grauw) schenen, bleek de bulbus sterk ge�njiceerd en liepen do dierennbsp;wegens lichtschuwheid steeds met den kop naar beneden;nbsp;spoedig daarna namen de verschillende symptomen zoo innbsp;hevigheid toe, dat zij tegen elkaar aan liepen en ten slotte,nbsp;als een gevolg van ongelukken (vallen, stooteu, enz ) en onvolkomen voeding te gronde gingen. Geen enkel ander orgaannbsp;bood eenig ziekteverschijnsel ter waarneming aan. Bij hetnbsp;ophthalmoscopisch onderzoek (in nai'cose, zegt de schrijver,)nbsp;bleek de cornea sterk ge�nfiltreerd en troebel.

Behalve eenige onregelmatige, zwart gekleurde punten en vlekken in de nabijheid van de ora serrata, scheen do fundusnbsp;gelijkmatig groen gekleurd; het meest peripherisch gelegennbsp;gedeelte daarentegen toonde zich rood.

Voorzien van dunne vaten, die men voor een gedeelte nauwelijks kon zien en vervolgen, scheen de papil zuiver zwart. Verscheidene dieren werden afgemaakt en door Dr. Leverkuhnnbsp;aan een nauwkeurig onderzoek onderworpen, echter de autopsienbsp;leverde telkens negatieve resultaten op; de oogen werden mijnbsp;voor het microscopisch onderzoek in Mullersche oplossingnbsp;toegezonden.

Uitwendig vielen geen veranderingen op te merken, corneaal-cpithelium overal in tact.

Al behoort nu ook, Gode zij dank, de beer niet tot onze huisdieren, zoo acht de redactie toch dc kenuis van het on lcrvo1j?ciide uit een path, anatomischnbsp;oogpunt vaii belang.

no8

Bij het opensnijden in den horizon talen meridiaan en boven den n. opticus vertoonde de cornea op doorsne � een Avitte kleur,nbsp;met verdikte i�anden, de voorste oogkamer bleek noi�inaal diep,nbsp;zonder vergroeiing van de �ris, hot corpus vitreum doorschijnend. De retina tegen de chorioidea aanliggende.

Bij microsc. onderzoek blijkt de cornea voorna melijk in het aan de sclera grenzende gedeelte zeer sterk ge�nfiltreerd met rond-cellen, Avmlke infiltratie zich bepaalt tot hot paren chym en naarnbsp;het midden toe afneemt, zoodanig dat het centrum zelfs vrij-Avel normaal is. De achterste lagen doelen meer in het procesnbsp;dan de v�oorste, de corneaal lamellen verloopen onregelmatig ennbsp;zijn gezAvollen, tei�AAdjl men op Amrschillende diepte Amn het paren-ehyra talrijke igt;as gevormde bloedvaten ziet, die zich tot bijnanbsp;in het centrum uitstrekken; in de buurt van den Limbus corneaenbsp;enkele kleine haemorrhagie�n; het endothelium is normaal.

Ook in de coujunctiAm sclerae, de sclera zelf, en in de scheden der scl�raal-vaten dezelfde infiltratie met rond cellen; terAAnjlnbsp;ter plaatse Avan den limbus onder het epithelium hier en daarnbsp;een ophooping van rondcellen Avordt aangetroffen,

Dezelfde infiltratie zet zich op het ligamentum pectinatum en het corpus ciliarc voort; de iris daarentegen is normaal.

In het aequaloriaal gedeelte van den bulbus treft men verscheidene chorioretinitisehe haarden aan, die zich hoofdzakelijk bepalen tot de meest uitAvendig gelegen gedeelten van hetnbsp;netvlies, zoodanig dat op sommige plaatsen eene bijna volkomennbsp;atropine van de staafjes en kegellaag en van de uitAvendigenbsp;korrellaag is opgetreden; pigment ophooping zooAvel in denbsp;buitenste als in de binnenste lagen, teinvijl het pigineut-epithe-lium op enkele plaatsen naast pigment-armoede een duidelijkenbsp;woekering te zien geeft.

De chorioidea is sterk hyperaemisch met geringe infiltratie van rondcellen', hot tapetum schijnt in de buurt der haardennbsp;hier en daar afAA^ezig. De papil is ter plaatse van de laminanbsp;cribrosa sterk gepigmenteerd, Avel is Avaar ziet men in coupesnbsp;van normale beerenoogen daar ook pigment, echter niet in dienbsp;mate als bij onze pi�acparaten.

Van micro-organismen geen spoor. Alzoo, Ave hebben hier te doen met een keratitis parenchymatosa, die haar ontstaan

B�9

te wijten heeft aan cene primaire aandoening van het voorste gedeelte van den iiveaaltractus. Het geval is daarom vooralnbsp;van belang, wijl hiernit blijkt, dat, evenals bij den mensch,nbsp;ook bij dieren bij eene schijnbaar geheel zelfstandige paren-chymateuse keratitis, mede-aandoening van het corpus ciliarenbsp;en de chorioidea kon optreden, zonder dat de iris in het procesnbsp;is betrokken.

Wat de aetiologie van het lijden aangaat, men kan er verzekerd van zijn, dat het zijn oorzaak vindt in een algemeene aandoening. Van welken aard deze is, valt moeielijk te zeggen,nbsp;daar de autopsie in deze ons geen opheldering gaf.

liet komt ons nog het meest waarschijnlijk voor, de oorzaak in een onvoldoende voeding te zoeken (in betrekkelijken zin.nbsp;Red.), want wanneer men het feit in aanmerking neemt, datnbsp;alleen jonge beeren worden aangetast, die onder dezelfdenbsp;voorwaarden leven als alle andei�e, kan men bezwaarlijk denbsp;schuld zoeken in invloeden, gelegen in bodem en klimaat.

SLANGENGIFT.

In de laatste jaren stierv'cn in Britscli-Indi� volgens de ambtelijke statistiek over de 23.000 incnschen aan slangenbeten,nbsp;waarvan alleen 10797 gevallen in de provincie Bengalen.

Het is daarom niet te verwonderen, dat het zoeken naar doeltreffende middelen, tegen slangengift niet stilstaat, echternbsp;deze zaak is zeer moeilijk, omreden het gift van bijna elkenbsp;slang den dood op verschillende wijzen ten gevolge heeft.

Zoo ontstaat na een Cobrabeet verlamming der ademhalingsorganen; Daboia-gift veroorzaakt hevige convnlsies, en zoo wijken de verschillende giften bijna altijd sterk uiteen watnbsp;aangaat hun inwerking op het lichaam, waaruit alzoo volgtnbsp;dat er bij die giftstoffen een groot verschil in samenstellingnbsp;bestaat.

De onderzoeker moet dus niet alleen voor ��ne giftsoort een geneesmiddel vinden, maar tevens al de telkens voorkomendenbsp;ziekteverschijnselen en oorzaken van den dood constateeren,nbsp;wat tot op heden slechts in weinige gevallen gebeurd is.

Niet eens het groote vraagstuk of het gift direct op het bloed of op de zenuwen inwerkt, is voldoende opgelost.

Bijzondere aandacht verdienen de jongstleden door Dr. Calmette in het instituut �Pasteur� te Parijs verrichte proeven met Cobra-gift, daar hij er in geslaagd is het gift door menging metnbsp;chloorkalk in de proefkolf geheel onschadelijk te maken. Totnbsp;heden zijn de meeste onderzoekingen in deze richting mislukt.nbsp;Calmette beweert nu dat door inspuiting van een tot op

311

werd aangewend; van de elf konijnen en twee varkens, die aldus behandeld wei�den, stierven slechts vier dieren.

Ook het bloedserum der ingeente dieren zou de werking van het gift te niet doen.

Toch valt er tegen het bovenstaande nog wel een en ander in �t midden te brengen.

Ten eerste toch was het gift niet van eene levende slang afkomstig, maar reeds verscheidene maanden oud, en ofschoonnbsp;men meent dat het door opbewaren niet verstoord wordt, zounbsp;het toch niet onmogelijk zijn, dat het in den vorm zooals hetnbsp;thans is aangewend, verschilt met het versche gift.

In ieder geval is de ontdekkeng van Dr. Calmet�e tot heden nog de gewichtigste op het gebied van de therapie tegennbsp;slangengift.

ANALECTEN.

Maljoan. analyse van Sardijntjes. Revue Internat, des Falsilie. 1894. Op verzoek van de militaire intendance te Bordeaux onderzocht M. sardijntjes, die zonder conserveerende vloeistof in blikken bussen in den bandel worden gebracht. Hetnbsp;bleek dat de inbond van blikken, welke */, a ��n jaar oud waren,nbsp;nog in volkomen goeden staat verkeerde, terwijl de kleur dernbsp;viscbjes weinig of niet van de oorspronkelijke verschilde, ennbsp;de smaak, al was deze niet zoo aangenaam als die van Sar-dijntjes in olie, ook zeer goed was. Echter moet men metnbsp;het oog op de omstandigheid, dat zich twee dagen nadat betnbsp;blik geopend is, reeds een zekere traanlucht ontwikkelt, dennbsp;inbond spoedig consumeeren.

Aschbestandeelen 6,03 pCt., terwijl zich in de asch een groot gehalte aannbsp;zuur, n.1. 26 pCt. bevond.

Het blijkt dus dat deze sardijntjes onder de voedingsmiddelen van den eersten rang gerekend moeten worden, terwijl ze daarbij zeer goedkoop zijn. M. spreekt de meening uit dat deze vischsoort in zake verpleging van bet Franscbenbsp;leger spoedig een groote rol zal spelen.

Het zou wellicht aanbeveling verdienen ook voor bet Indische leger een proef te nemen (Redactie).

;u:i

Kt�hii. Typho�doaaiiilooiiins; bij euii tneijari^ kiiul, iia liet (l��illkell van niet vobloende sekoakte melk. Iiil'eetienbsp;door Bacterium Coli. l�ys;. Buiidsch. IV .Iahr�aiia'N�o. 21.

In Hei 1892 M'crd een 2'/., jarig meisje plotseling ziek, onder symptomen, van voortdurende drang tot ontlasting ennbsp;urine loozing. Door de ingestelde behandeling, waarbij denbsp;melk vervangen werd door ander voedsel, verminderdennbsp;spoedig de ziektc-verschijnselen, echter traden ze onmiddelijknbsp;weer voor den dag, zoodra de melk weer werd verstrektnbsp;niet alleen, maar ontwikkelde zich een ernstige typho�denbsp;aandoening die weken lang duurde; eerst op het eind vannbsp;de 5� week trad het stadium der reconvalescentie in.

Om reden het kind uitsluitend met melk was gevoed, en wijl plotseling de ziekte-vcrschijnselen weer optraden zoodra,nbsp;na staken, weer met die melk begonnen werd, vermeent K.nbsp;te mogen besluiten dat deze schadelijke bestanddeclen bevatte.nbsp;Daar kwam nog bij, dat ook hot vierjarig zusje van de kleinenbsp;pati�nte, die van dezelfde melk maar in een minder grootenbsp;hoeveelheid had gedronken, ter zelfder zijd dat de jongste zieknbsp;was, aan diarrheo had geleden.

Het bacteriologisch onderzoek van de verdachte melk en den stoelgang van pati�nte leverde het volgende resultaat op:

In de melk bevond zich zeer sterk vertegenwoordigd een bacterie, die men, te oordeelen naar zijn morphologische ennbsp;biologische eigenschappen, voor don bact. coli commune moestnbsp;houden. In den stoelgang bevonden zich, zoo goed als in reinnbsp;cultuur, dezelfde lacterien, terwijl ze ook werden gevondennbsp;in het bloed van muizen die met de faccali�n van pati�ntenbsp;inge�nt waren geworden.

Zeer merkwaardig is ongetwijfeld het feit dat men deze bactei'ie�n nog in virulent en toestand aantrof in reeds gekooktenbsp;melk, hetwelk alleen zijn verklaring kan vinden hierin datnbsp;of de melk niet lang genoeg heeft gekookt, of wel datnbsp;de reeds gekookte melk in afgekoelden toestand is overgegoten in do kan die te voren voor de opbewaring diende ennbsp;niet voldoende gereinigd was geworden.

314

Over desiiifectie van, door septische stoften, besmette wonden. De vraag of men eene geinfecteerde wond door ontsmettingsmiddelen volkomen zuiver kan maken is, volgens denbsp;bewering van S. van uit een praetiscli standpunt beschouwd, vannbsp;betrekkelijk weinig gewield, daar de chirurgen zonder dezenbsp;reiniging bij hun operaties en verbanden dezelfde resultatennbsp;verkrijgen als zij welke antiseptica toepassen.

In hoeverre de irigatie van eene besmette wond met eene desinfecteerende vloeistof al of niet doel treft, wordt hetnbsp;duidelijkst door het experiment aangetoond; men behandelenbsp;nl. tal van wonden die door dezelfde microbe besmet zijn,nbsp;met en zonder antiseptica en wachto het resultaat van beidenbsp;methoden af. In de eerste plaats blijkt dan, dat een wondnbsp;bij een witte muis die met anthrax bacillen is besmet, den doodnbsp;van het dier ten gevolge heeft, zelfs dan als bijna onmiddellijknbsp;daarna de reiniging (irigatie) met sterke antiseptica wordtnbsp;ondernomen. Evenmin is hot mogelijk konijnen, die besmetnbsp;zijn door streptococcen, door deze therapie nog in �t leven tenbsp;behouden. De oorzaak van dit feit is hierin gelogen, dat denbsp;microben zeer spoedig in het weefsel dringen, waardoor zij aan dennbsp;invloed van het ontsmettingsmiddel worden onttrokken; zoo vondnbsp;S. dat een witte muis die aan de punt van den staart door milt-vuur-bacillen besmet werd, steeds onderging, wanneer de staartnbsp;niet binnen de tien minuten na de infectie werd geamputeerd;nbsp;het is alzoo te wijten aan de snelle rcsorbtie der bacteri�n opnbsp;versche wonden, dat antiseptica zoo weinig uitwerking hebben.

Sympathische ophthalmic. Onderzoekt men oogen waarin zich een cysticercus bevindt, zoo blijkt het dat alle inwendignbsp;gelegen deelen als gevolg van den prikkel, veroorzaakt door dennbsp;pai�asiet en zijne stofwisselingsproducten in een toestand van ont-

steking verkeereii, welke zelfs in bepaalde omstandigheden zoo hevig kan zijn dat zij gepaard gaat mot purulente exsudatio.nbsp;En toch ziet men nimmer als gevolg van deze aandoening sympathische ophthalmic optreden, die daarentegen na perforeerendenbsp;verwondingen niet zelden is, een verschijnsel dat zijne verklaringnbsp;vindt in het verschil der ziekteoorzaak, nl. in do omstandigheidnbsp;dat in het eerste geval geen, in het laatste wel infectie in hetnbsp;spel is.

Wordt een oog waarin zich een cysticereus ophoudt door deze of gene microbe besmet, zoo kan zulks tot eene S3anp.nbsp;ophthalmie leiden.

Over een dei�gelijk geval, dat in de oogenkliniek werd waargenomen, deelt P. mee, dat mot zekerheid kan aangetoond worden, dat eene sj^mp. ophthalmie was nitgegaan van eennbsp;oog dat door cj^sticercus was aangedaan, nadat eene ectogeenenbsp;infectie was voorafgegaan. De besmetting had zijn ingangspoortnbsp;gevonden in een oud operatielitteeken, van w'aaruit men denbsp;mikroorganismen geleidelijk tot in het inwendige oog, in denbsp;zennwscheeden en liet episclerale weefsel kon vervolgen. Hijnbsp;neemt aan dat de bacteri�n langs de optici in het oog zijnnbsp;gekomen.

(�ciieziiii; van kanker door kanker-seriini (Erysipela.s-Heriini). Even als voor duizend jaar, zijn ook nog heden alle artsen van meening, dat onder de ongeneeselijke ziekten kankernbsp;bovenaan staat. Jlannen zooals Billroth en G�sseean moetennbsp;erkennen dat ze tegenover dit lijden volslagen machteloosnbsp;staan; evenwel, dank zij den arbeid van Emmerich en Scholl,nbsp;schijnt de tijd gekomen, waarin men de kanker met succesnbsp;kan bestrijden.

316

Fetileisex, Neisser, enz, dat een spoedige genezing van carcinoma en sarcoma intreedt bij complicatie van intorcur-rente erysipelas, spoten Feiileisex en Neisser in liopeloozenbsp;gevallen van kanker reinculturen, afkomstig van erysipelas-kokken in, met dat gevolg, dat zij goede resultaten verkregen.nbsp;Evenwel de toepassing van liet middel bleek te gevaarlijk en badnbsp;in ��n geval ook den dood ten gevolge, van daar dat do onderzoekers hun toevlucht namen tot een Erysipelassernm, dat allenbsp;werkzame bostanddeelen bevatte, en waaruit de schadelijkenbsp;stoffen, in het bijzonder, de crysipelaskokken, waren verwijderd,nbsp;waaraan men den naara van �kankerheilserumquot; gaf. De wijzenbsp;vaii bereiding is als volgt:

Het met erysipelas-culturen ge�nfecteerde schaap Iaat men dood bloeden, en vangt het bloed in gesteriliseerde glazen op,nbsp;waarna na een bepaalden tijd het serum met behulp van pipettennbsp;wordt verzameld, dat vervolgens in den chamb. filter wordtnbsp;gefiltreerd en bevrijd van de kokken. Het op deze wijzenbsp;gesteriliseerde serum wordt dan bewaard in gesteriliseerdenbsp;buisjes van 10 Cem inhoud, die met gesteril. lijm afgesloten,nbsp;op een koele en donkere plaats worden opgeborgen tot men hetnbsp;noodig heeft.

De proeven met dit Serum leverden reeds korten tijd na de aanwending uitstekende resultaten op; slechts in twee gevallennbsp;waarbij reeds cene secundaire infectie met ettervorming wasnbsp;ingetreden, bleef gevolg uit.

De autoriteiten voren genoemd, beweren op grond van hunne onderzoekingen te kunnen verklaren, dat zij in hun heilserumnbsp;een geneesriiiddcl voor kanker zien

;Mct het oog op het feit dat de proeven nog van zeer jeugdigen datum zijn, kunnen nog tal van vragen niet volledig worden beantwoord, zoo bv. de volgende; Is hetnbsp;heilserum een specificum voor alle of voor enkele vormen vannbsp;kanker? in welke dosis moet het worden aangewend! hoenbsp;dikwijls moet men de injectie herhalen? is het gebruik vannbsp;het middel steeds geheel zonder gevaar ?

Ofschoon bij dc laatste proeven geen enkele onaangename nevenwerking zelfs na injectie van 30 Cem Serum geennbsp;verhoogde temperatuur of iets van dien aard was waar te nemen.

zal men ongetwijfeld toch nog Over een grooter aantal moeten beschikken om de bovenstaande vragen naar behooren te kunnennbsp;oplossen.

De castratie vervaii};eii door eoeaiiie injectie in de testes. In het pharmaceutiseh weekblad vrn 10 Augustusj.1.nbsp;lezen we het volgende:

New-York-Cocaine injecties. Volgens Mr. Cully kan men de castratie, bijv. bij prostata hypertrophic, met goed gevolgnbsp;vervangen door cocaine injecties in het weefsel der testes.

In twee gevallen hield de productie van spermatozoon op, zonder verlies der voluptas.

De juistheid dezer verklaring latende voor wat ze is, komt het ons toch wenschelijk voor dat collegas, welke hiertoe in de gelegenheid zijn, proeven nemen ten einde donbsp;juistheid er van te bevestigen.

De gevaarlijke en zeer pijnlijk castratie zou alsdan met succes door die injectie kunnen vervangen worden.

liet blijven bestaan der voluptus kan geen bezwaar ople-veren, althans niet indien de castratie geschiedt met het doel een massa daarvoor niet geschikte dieren van do voorttelingnbsp;uit te sluiten.

Een bezwaar zoude misschien zijn dat het aantal bedriegerijen, die zich toch reeds veelvuldig in den paardenhandel voordoen,nbsp;met ��n zoude vermeerderd worden.

Hot is evenwel zeer waarschijnlijk dat een ophouden der productie van spermatozoon gepaard gaat met eene atrophie der testes.

Een onwerkzame klier toch atropheert steeds en indien dit dus na eene injectie met cocaine eveneens mocht plaats hebben,nbsp;is het bezwaar hetwelk voor den handel zoude ontstaan, nihil.

318

De methode vail melken in verhand met deqiiantiteitder melk. Volgens eene aaiiteekening in het Zeitschrift f�r Fleisch-und jMilchhygi�ne heeft Prof. Albert te Halle onderzoekingennbsp;gepubliceerd omtrent den invloed die het gelijkzijdig en hetnbsp;kruislingsmelken op de hoeveelheid der afgescheiden melknbsp;uitoefent

Die proeven met twee rundersoorton genomen, hebben aangetoond, dat bij het kruislingsmelken de quantiteit dage-lijksch met circa 0.35�0,56 K.G. toeneemt.

Eveneens is bij die manier van melken het vetgehalte der melk met 25�99 Grm. dagelijksch vermeerderd.

Praehistorisohe scliapeii t'ii st�'tlt;'H- Dr. Gl�r heeft in eene desertatie bijdragen geleverd over gevonden dieren uitnbsp;den tijd der Zwitsersche paalwoningen.

In 1883 werden te Font aan het Neuenbergenneer talrijke restanten van dieren, afkomstig zoowel van de tot nu toe bekende, de steenperiode toebehoorende, als ook van bekendenbsp;dieren waarop jacht gemaakt werd, gevonden

Voor de eerste maal werd een geheel compleete schedel van het turfschaap met horens als geiten gevonden.

Door schedelmetingen toont de schrijver de nauwe verwantschap van dat schaap met �t nog tegenwoordig levende kleine Budnerschaap aan.

Neuswortel, bovcnorbitaalrand en punt van den hoornwortel liggen bij de nieuwgevondene schedel, als men deze vannbsp;terzijde ziet in ��n vlak, hetgeen ook bij het Budnerschaapnbsp;en bij geiten, doch niet bij andere schapen het geval is.

Het schaap uit de steenperiode was een klein dier, de beenderen dor voorste ledematen zijn slechts 80 c.M. lang.

Uit (Ie bronsperiode te M�ringen aan het Bierlermeer is nog een geheel andere soort gevonden.

Dit schaap uit de bronsperiode, staat tot �t tui�fscliaap uit do steenperiode in geene betrekking, waarvoor nog pleit denbsp;omstandigheid dat t� brons door een vreemd volk in Zioitser-land ingevoerd is.

Het vinden van i�estanten van geiten uit de genoemde opgravingen toont aan dat deze in den loop der tijden geene mei'kwaardige verandering ondergaan hebben, en dat denbsp;geit uit den tegenwoordigen tijd nauwelijks van die uit dennbsp;tijd der paalwoningen is te onderscheiden.

Door meting van de ledematen van geiten en schapen tracht Goerder een anatomisch onderscheid aan de scelettennbsp;der beide species aan te toonen.

PetrokMiiubeiiziiie .AiiaeNtlirticiiiu. In een bericht over de veeartsenijkunde in het koninkrijk SaJcseii, komtnbsp;eene aantcekening van M�ller voor over het gebruik vannbsp;petroleumbcnzine als Anaostheticura.

Een ongeveer driejarige hond toonde spoedig na begin der Inhalatie hevige opgewektheid, frequente ademhaling, onregelmatige polsslag, mydriasis, cyanose en spierbeving, eindelijknbsp;algemeeue krampen, en na 20 munuten een zekeren graadnbsp;van Nai�kose, door krampen afgebroken

Na afloop der Inhalatie en nadat 70 gr. gebruikt was, keerde het bewustzijn spoedig terug.

Bij een oud paard trad na de inademing van 600 gr. totale bewusteloosheid in, waarop later aanvallen van algemeenenbsp;krampen volgden welke echter geen belangrijken invloed opnbsp;circulatie en respiratie uitoefenden.

Het aantal staatsdekhengsten bedroeg op den 1quot; .Jan 1893 2613 stuks, waaronder 194 van Engelsch volbloed, 95 Arabischnbsp;volbloed, 193 Engelsch Arabisch volbloed, 1782 halfbloednbsp;terwijl er 349 tot gemengde rassen behoorden.

Tegenover eene vermindering van 273 staat eene vermeerdering van 340 stuks, zoodat er op den 31 December 1894 2678 dieren voorhanden waren.

Als goedgekeurde Privaatdekhengsten werden 1264 dieren toegelaten, die 61779 merries gedekt hebben.

De eigenaar van deze hengsten meest kleine grondbezitters of pachters ontvingen premi�n die van 800 tot 2000 francsnbsp;voor een volbloedhengst, van 500 tot 1000 francs voor eennbsp;lialfbloedhengst en 300 tot .500 francs voor een hengst vartnbsp;gemengd ras bedroegen.

Bovendien werden voor 192 hengsten van minder gelialte autorisatiebiljetten uitgegeven.

176 van deze hengsten hebben 6790 merries gedekt. In�t geheel werd voor prijzen een som van f 1.290.205 betaald;nbsp;hiertoe droeg de staat 827.180 en de departementen 463.055nbsp;francs bij.

Er werden in Frm�krijli ingevoerd 15259 paarden waaronder 973 hengsten, 11495 ruinen, 2085 merries en 2028 veulens. Uitgevoerd werden 24121 (namelijk 8862 paardennbsp;meer) waaronder 604 hengsten, 12744 ruinen, 8^45 merriesnbsp;746 veulens.

Naar eene schatting van de douanen bedroeg de waarde van den uitvoer 21.759.880 en die van den invoer 18.350.450 fr.,nbsp;met een saldo alzoo van 3.499.700 fr. ten gunste van Franlrijlc.

321

Dc volbloed liensHt matchbox te Xapogedl (Moravic).

Zooals we uit goeden bi�on vernamen, zal de in het Rijkshengsten-depot te Hafschein hij Olmiitz gestationeerde vol-hloedhengst Idatchhox, die een jaar geleden door de �osten-rijksche Regeering voor den prijs van f 187.000 ter bevordering van de paardenteclt is aangekocht geworden in de eerste dagen van October zijn tegenwoordige standplaatsnbsp;verlaten en opgenomen worden in de stoeterij van den heernbsp;Aristides Baltazzi te Naporjedl (Moravi�). Een afzonderlijke stal, van alle gemakken en luxe voorzien, zal voor hemnbsp;worden ingericht.

De behandeling van dit kostbare dier is opgedragen aan de Heeren Prof. Dr. J. Baijer (Directeur der Veeartsenijschool te Weenenl en Prof. Dr. 11. ScnraoELKA.

.middel tot verw ijderiiis van roe.st van in.strnnienten.

Om de roest van de instrumenten te verwijderen beveelt SilXGER (Berl. klin. Wochenschr. No. 26) aan, de instrumentennbsp;gedurende ��n nacht in cene verzadigde oplossing van Zink-chlor�r te leggen.

Nadat de vlekken tengevolge der reductiewerking verdwenen zijn, komen de instrumenten in een heete sodazeeploog en worden ze daarna gedroogd.

Verder is zeer aantebevelen, nog eene zuivering met reine alkohol en poetskrijt toe te passen. Een zeer eenvoudignbsp;middel tot verwijdering van roestvlekken heeft men in denbsp;petroleum.

Om instrumenten voor roest te beschutten, beveelt het Pharm Centraalbl. No. 28 aan, zo met parafine-olie in tenbsp;smeeren en wel op de volgende wijze:

Men doopt de door verwarmde lucht gedroogde instrumenten in eene oplossing van ��n deel parafineolie op 200 deelennbsp;benzine, beweegt de onderdeelen der instrumenten, zooalsnbsp;bij tangen en scharen, onder de vloeistof op dat deze goednbsp;in de gleuven binnendringt en legt vervolgens de instrumenten

Hechtnaalden werpt men slechts in de parafineoplossing, haalt ze met een tangetje eruit en laat ze op een bord drogen.nbsp;Door z�� te handelen voorkomt men, dat er te veel paratine-olie opgenomen wordt.

Over lt;k� diagiio.stische waarde van de iiialleine eii tiiberriiliiie van Prof. Seninier. Prof. Semmer deelt ietsnbsp;mede over de talrijke proeven welke onder zijne leiding innbsp;de jaren 1893�94 zijn verricht met malleine. Ingeent werdennbsp;9.o2 paarden, waarvan er 561 eene temp. verhooging van 2nbsp;tot 3,5 gt; C. vertoonden.

De 391 stuks welke niet reageerden zijn alle gezond gebleven en bij de enkele der dieren gedane secties zijn geene verschijnselen van kwaden droes waargenomen.

Bij 157 paarden, waarbij temperatuur verliooging is waargenomen, werden lijkopeningen verricht die bij 2 dieren geen resultaat opleverdcn; bij alle anderen (waarvan geennbsp;enkel uitwendige ziekteverschijnselen vertoonde) werdennbsp;de specifieke malleuslaesies aangetroffen; zij waren evenwelnbsp;weinig karakteristiek, zwelling van enkele lymphklieren, innbsp;het inwendige waarvan enkele kwadedroeshaarden, kleinenbsp;zweertjes, litteekens of verdikkingen op het neusslijmvliesnbsp;en dergelijke.

Bij bijna alle dieren trof men enkele, meest versche, weeke, grauwgekleurde knobbeltjes in de longen aan, terwijl er ooknbsp;te zien waren die reeds in een toestand van tyrose verkeerden.

Dikwijls kostte het veel moeite en zorg om de ziekelijke veranderingen op te sporen.

Deze nu matig duidelijke verschijnselen en de veelvuldigheid van hun voorkomen, namelijk in Auid-liual�ndj leidden Semmer tot de conclusie dezen vorm der ziekte als goed-aardigen droes te betitelen (1); zij geneest dikwujls, alhoew'cl

� 'S�mmer beschouwt de Malleine als �t zekerste reagens op kwaden droes en maakt zij het mogelijk de ziekte in haarnbsp;meest lichten en latenten vorm te constateeren.

Betreffende hare bereiding sclirijft Semmer, dat die, welke door hem gebruikt wordt, zoodanig is samengesteld dat de culturen in dezelfde voedings-bouillon z��lang gekweekt wordennbsp;totdat de voedingsstoffen geheel verbruikt zijn

Ook de tuberculine houdt Semmer voor een zeker diagnostisch reagens, hetwelk nooit gefaald heeft en waarvan hij �t gebruik een ieder ten zeerste aanbeveelt.

Ovor de pasleiigte dor paardcii. Kleine paarden (evenals menschen) hebben dikwijls eene grootere paslengte dan groot e.

Zij is afhankelijk van de hoekvorming en de lengte der beenderen van do voorste ledematen, in �t bijzonder van denbsp;�Oeffnungsfahigkeit�- van den schouderhoek.

Schuine en lange schouders on lange armbeendcren zullen een grootere pas veroorzaken.

Volgens PoLAXSKL en Siiindelka zal ook de voortduwende kracht der achterste ledematen medewerken.

Bij photographische momentopname ziet men dat het zwee-vendc voorbeen dan vooruit gebracht wordt als het steunende voorbeen zijn sterksten graad van strekking bereikt heeft.

Daarom moet alzoo de beweging van liet voorbeen den grondslag zijn voor de paslengte. Het komt er niet op aan hoenbsp;hoog het voorbeen wordt opgeheven en hoever het naarnbsp;voren wordt vooruitgebracht, doch slechts daarop hoelang hetnbsp;gestrekte been de lichaamslast kan dragon. Daar nu de lood-

i�eclite afstand der punt van den boeg van liet steunend been tot de punt der hoef hierop invloed uitoefent en dus de lengte'nbsp;der beenderen beneden het boeggcwricht in deze de voornaamstenbsp;factor is, zoo wordt de paslengte afhankelijk van de lengtenbsp;der beenderen.

Het voorbeen nu zal �t lichaam te langer kunnen dragen naarmate het zwaartepunt van het paard verder naar achterennbsp;ligt.

De strekking der ledematen hangt werkelijk af van den hoek, die het pijpbeen met het kootbeen maakt; schuine kogelsnbsp;kunnen zich sterker strekken dan rechte.

Paarden met versleten kogelgewrichten houden het 't minst lang uit. Een rechtstaand bovenarmbeen staat verder eenenbsp;flinke strekking in den weg, omdat het de elleboogsknobbelnbsp;bij de vooruitbeweging van het been hindert.

Het schouderblad is zoo bewegelijk aan �t lichaam bevestigd, dat zoowel een steil als een schuin liggend schouderblad dennbsp;noodzakelijken boog beschrijven kan.

Men kan aannemen dat de beweegbaarheid der schouders bij �tgaan niet tot zijn volle werking komt.

Wat nu de voor de paslengte betreffende maat der beenderen beneden �t schouderblad aangaat, zoo is bij paarden met een lange pas het opperarmbeen relatief lang (in de lengtenbsp;van het schouderblad trof Z. geen belangrijke verschillen aannbsp;bij paarden met lange en korte passen). Overigens is denbsp;schouderhoek, d. i. de hoek welke de lijn, die de richting vannbsp;den schouder aangeeft, met de horizontale vormt, nooit 45'^, dochnbsp;altijd 60� tot 70^, maar nooit onder de 58\ Aan de achterstenbsp;ledematen varieeren de lengte van boven- en onderschenkelnbsp;aanmerkelijk zonder dat ze eenigen invloed op de paslengtenbsp;uitoefenen; bovendien voiunt ook het dijbeen niet een hoek vannbsp;45�, doch een van 60^ tot 70'* met de horizontale lijn.