BARDDONIAETH

DAFYDD AB GWILYM.

Instituut voor

Keltische taal—en letterkunde der Rijksuniversiteit te Utrecht

O GRYNHOAD OWEN JONES, A WILLIAM OWEN.

Dewifwn dduchan glanbryd O ben Dafydd, brydydd bryd,nbsp;Cyn prydu ym gloywrym glod,nbsp;O aiaJl, an'gMl yngod.

Taw dl i gyd, tydi Gywydd, Nid da’r byd, hir y bydd!

Tra fu Ddafydd, gelfydd gSn, Ydd oeddid barchus ddiddan!nbsp;Ac ni bydd, o herwydd liyn,nbsp;Gwcdi ef, gwiw dy ofyn!

L L U N D A I N:

ARGRAPHWYD GAN H. BALDWIN} AC AR WERTH GAN E« A T, WILLIAMS, STRAND} J. DANIEL, CAERFYRDDINjnbsp;- MORRIS DAVJS, BALA} T. SANDFORD, MWXXlHO*

MDCCLXXXIX.

i

instituut voor

Keltische iaal —«n letlfsrlryp^lt., der Rijksuniversiteit te Utrecht

A SKETCH

OF THE

LIFE AND WRITINGS

DAFYDD AB GWILYM,

A Welsh Bard of the fourteenth Century, AuTHOi of this Collection of Poems.

C n j

io their contemporaries, or at moft furvived a few years after their deceafe, in the loofe andnbsp;uncertain report of oral tradition. This is muchnbsp;to be lamented, for though the works of a Poetnbsp;are the beft monument of his fame, yet therenbsp;are few capable of relifhing the produiftions ofnbsp;of genius, who do not feel a defire to knownbsp;fomething of a favourite author, befides hisnbsp;name. The poetic Gift has been always deemednbsp;fupernatural, a divine infpiration; hence everynbsp;circumftance in the lives of the favoured few whonbsp;have poftefled it, proves particularly intereftingnbsp;and claims the attention of mankind with a forcenbsp;that is irrefiftible. A full and connected Hiftorynbsp;of the life and writings of Dafydd ab Gwilymnbsp;would be a great literary curiofity, it wouldnbsp;throw much light upon the poetry and mannersnbsp;of the age in which he lived, as well as add fomething to our hiftorical knowledge. But fincenbsp;it is impoffible at this remote period to colledtnbsp;materials fufficient for the accompliftiment ofnbsp;fuch a work, the editors truft that their countrymen will accept with candour and indulgencenbsp;the following, account of their favourite Bard,nbsp;which, imperfedt as it is, contains every material circumftance of his Life that diligent enquirynbsp;hath been able to trace *.

With a great degree of certainty it may be affirnved that Dafydd ab Gwilym began and endednbsp;his days within the fourteenth century. Thenbsp;time of bis birth cannot be fixed with any great

precifion

* By faying fo,'it is msant fuch circumftances as might conduce to give a flight progreflice view of his life; for there are a great numbernbsp;of adventures mentioned in his woaks, which are very curious andnbsp;intereftingin themfelves, to notice which would far exceed the limilsnbsp;Ciat can lie afiigr.cd So this account.

[ ui J

precifion, refpeöing which there is nothing certain handed down to us; however it appears very probable that he was born as early, at leaft, asnbsp;the year 1340; and he died, without doubt, aboutnbsp;the year 1400. The Bard lived to an advancednbsp;age; for he informs us in more than one of hisnbsp;poems of his labouring under thofe diftreflesnbsp;which are ever the attendants of the old and infirm ; therefore if it is admitted that he diednbsp;at the time before-mentioned, that will give fixtynbsp;years from the date of his birth, if fixed at thenbsp;year 1340, Many arguments, nay proofs, mightnbsp;be adduced in fupport of what is here advancednbsp;refpedling a period in which we cannot be widelynbsp;miftaken; however let the following fuffice:nbsp;A perfon of the family of the celebrated Ednyfednbsp;Fychan, whofe name was Hywel ab Tudur, isnbsp;recorded to have been dean of Bangor from thenbsp;year 1359 to 1370, as appears by the archives ofnbsp;that fee; and it was to this Divine that Dafyddnbsp;ab Gwilym wrote the Poem N*'. 228 in thisnbsp;colledlion; thus we find he flourifhed in thatnbsp;interval. The Poem 99, addrefled to Captain Rhys Gwgan, was compofed by our Bardnbsp;when he was diftreffed on being deprived of hisnbsp;beloved Morfudd, which is another circumftancenbsp;deferving attention. This poem invokes thenbsp;demons of mifchief that fome misfortune miirhtnbsp;befal his fucccfsful rival Cynfrig Cynin, or Littlenbsp;Hunch-back*; whom he wiftied to expofe tonbsp;the danger of their influence, by fending himnbsp;a 2nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;with

* B’lua Bach was a nickname which the Bard gave him in all his works; and it foon became fo generally known over the country asnbsp;to anfwer the purpofc of the modern cuftom of procuring the fanc-tion of regal authority, and the original name of Cjnfrig Cyninnbsp;was nearly loft.

[ iv ]

with Captain Rhys Gwgan, when the latter joined the Englifh army at the head of threenbsp;hundred WeKhmen to follow Edward HI. tonbsp;France» in one of the wars with that kingdom.nbsp;The lafl: of the feveral wars¹ which that princenbsp;had with France commenced in 1369; and it isnbsp;probable that Dafydd ab Gwilym could not, bynbsp;reafon of his infancy, have written the poemnbsp;in queftion at the time of any of the formernbsp;wars; therefore we muft conclude that thisnbsp;was the period in which Captain Rhys Gwgatinbsp;•embarked for France, and confequently the poemnbsp;was compofed about the year 1369. Again—nbsp;that the Bard died about the year 1400, may benbsp;inferred from the following circumftances. Ifnbsp;he had lived a little fubfequent to that time henbsp;would have feen OwainGlyndyfrdwy in the heightnbsp;of his glory; and there can hardly be a doubtnbsp;but that his mufe would have caught the flame;nbsp;at leaft if influenced by party motives hoftile tonbsp;the views of that hero, it is very improbable thatnbsp;he would have pafled over fuch an event in filence.nbsp;But that the Bard was not alive at that period isnbsp;clearly evinced from lolo Goch’s having writtennbsp;an elegy on his death; lolo was very old, as hisnbsp;works teftify, when he received an invitationnbsp;to make his abode in the houfe of his patronnbsp;Owain Glyndyfrdwy, on the commencement ofnbsp;the infurreftion againft Henry IV. It appearsnbsp;that lolo did not live many years after he tooknbsp;refuge under the roof of his patron, who continued hoftile to the Englifh government tillnbsp;about the year 1416, but lolo commemorates

1

There were numbers»! the VVsUh in sH the wars that Edwardllt had with Eraase.

only

[ V ]

©nly the beginning of thofe troubles*; fo that from what has been advanced, it is concludednbsp;that lolo wrote the elegy on Dafydd ab Gwilymnbsp;before he went to the court of Owain, whichnbsp;was in the year 140®, and probably it was but anbsp;little before that event.

Dafydd ab Gwilym was a native of Cardi-ganfhire-j-; he was born at a place called Bro Gynin, in the pariflt of Llanbadarn Fawr.—nbsp;Some ancient Bard informs us that Taliefin hadnbsp;foretold the honour this fpot was to receive innbsp;being the birth-place of a Poet, whofe mufe (houldnbsp;be as the fweetnefs of wine The father of ournbsp;a 3nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;Bard

* After lolo GocH we find GrufFydd Llwyd ab Dafydd ab Einiaa LlygUw, Rhys Goch o’r Eryri, and others were warm partifaos ofnbsp;Owain, and exerted the influence of their fong to encourage theirnbsp;countrymen.

t There are many inftances of different places contending for the honour of having given birth to a great genius, when there happenednbsp;to be the leaft obfeurity in the account of fuch a circumftance, Andnbsp;^us we find the ifle of Mon putting in a claim for Dafydd ab Gwilym.nbsp;To fupport that claim, it is faid there is a houfe alfo called Bro Gy-nyn in that illand:—that, being with his mother gathering fliellsnbsp;on the Traeth Coch, Sir Carbery Pryle happening to be pafling thatnbsp;way, afked the young Bard fome queftions on feeing him expofed tonbsp;the inclemency of the weatliicr, and the following Englyn was th^nbsp;gnfwer—-

Oer yw genni gregyna—y gwanwyn,

A gwyned yw’r Wyddfa:

Byd aruthr yw bod eira,

A’r haul gan decced yr ha* !—

That on finding the youth to poffefs talents, Sir Carbery Pryfe prevailed with his mother to part with him:—accordingly the young Bard was carried fo South Wales, and there brought up. But manynbsp;palfages in the Bard’s own works contradidl this relation: and thenbsp;Bnglyn, very likely, was only a complaint to his mother of the cold.nbsp;He fays that the name of his country was Bro Gadell, which isnbsp;South Wales, the lhare allotted to Cadell by Rodri Mawr onnbsp;dividing Wales amongft his three fons, in the year 877.

i Am Ddafydd, gelfydd goelfin—praff awdwf;

Prophwydodd Taliefln,

Y genid ym Mro Gynin lliydydd a’i gywydd fal gwin.

C Vi ]

Bard was Gwilym Gam*, a defcendant of Lly^ warch ab Bran, one of the fifteen tribes ofnbsp;North Wales. His mother was Ardudful, fifternbsp;to Llewelyn ab Gwilym Fychan of Lmlynj anbsp;perfon of great note, who in fame accounts isnbsp;ftiled lord of Cardiganf.

There are many traditionary and written accounts concerning the birth of Dafydd ab Gwilym, which colleélively feem to prove that he was illegitimate; or, at leaft, that his mother’snbsp;father and brother in their anger, on finding hernbsp;pregnant, cruelly turned her out of doors:—nbsp;that fhe then put herfelf under the proteffion ofnbsp;her lover, who immediately married her:—andnbsp;that the new couple, during the difpleafure theirnbsp;conduct had occafioned, vifited a coufin of thenbsp;hufband; and this wasIforHael, whom welhallnbsp;have occafion to mention hereafter as the patronnbsp;pf our BardJ.

Soon

? The Ton of Dafydd ab Jeuan ab Hywel ab Cynwrig ab Gronwy ab Meredydd ab Madog abjorwerth ab Llywarch ab Bran.

He was the owner of Emlyn and Cryngae in Pcmbrokefhire, and Dolgoch in Cardiganshire.

J The father of Ifor Hael, or Uor the Generous^ was Llewelya ab Ifor ab Llewelyn ab Bledri (who came from Dyfed to Glamorgannbsp;in the time of Jellyn ab G wrgant) ab Cadifor ab Gwyn ab Collwynnbsp;ab Elfad ab Gwefusfflwch ab Archènad ab lo ab Adam ab Llyfri abnbsp;Rhi ab Cynan.

The eldelt fon of liewelyn ab Ifor was Morgan ab Llewelyn, liOi'd of Tredegyr in the pariQi of Maeihleg ; and his fecond fon wasnbsp;3for Hael, or the Generous, lord of Maefaleg, Y Wenallt, andnbsp;Gwern-y-Cleppa. Their mother was Atigharad, the daughter ofnbsp;Sir Morgan ab Meredydd ab Gryffydd ab Meredydd Gethin, the fonnbsp;of Rhvs^ab Tewdwr. Prince of South Wales.

Ifor Hael died without heirs, and his eftate came to his nephew, Llewelyn, the fon of Morgan ab Llewelyn ; and from him in a direainbsp;line are defeended the worthy family of the MonGAKS of Tredegyr 5nbsp;and the ancient inheritance is ftill entire m their poffeirton, and ifnbsp;any merit arifing from a regifter of ancellry from remote antiquitynbsp;can add to tlie honour of their charaöer» Wiy certainly have a

claim

[ vH ]

Soon after a reconciliation took place ; and the infant Bard was taken under the care of his Uncle,nbsp;J^lewelyn ab Gwilym; who, being a man ofnbsp;talents and learning, had a tender regard for hisnbsp;nephew, ftill heightened by the promifing qualities he difcovered in him ; therefore Llewelynnbsp;undertook the office of a tutor, and inftrudtednbsp;his pupil in every accomplifhment conducive tonbsp;his improvement in poetry*.

When Dafydd ab Gwilym was about the age of fifteen he returned to his parents. We havenbsp;but a very flight account of his youthful days,nbsp;though there are a few extemporary verfes ftill pre-ferved, the efforts of his early genius, on lightnbsp;fubjeftsf, and fome j)ert retorts op his parents,nbsp;a 4nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;whom

claim to one, which for coinpleteneC; maybe oppofed to the pedigree of any other family on earth.

Ifor Hael’s houfe at Macfaleg has difappeared years ago; Gwerij-y-cleppa has been a heap of ruins a century at leall—the paths where the Mufe loved to tread are now the haunts of the moping owl, asnbsp;the Rev. Evan Evans, auihpr of ïgt;iJferiatio de Bavdisy faid ofnbsp;this place—

Y llwybrau gynt 11c bu’r gan Yw ilcoedd y J^dylluan.”

Gwenallt ftill remains a large fair building, in the manner of the age of Ifor Hael; and there is no reafon to doubt but it is as old asnbsp;that period. Both Gwenallt and.Gwern-y-cleppa are in the parilh ofnbsp;Maetalcg, in Monmouthfhirc, though it was anciently a part ofnbsp;^jiamoi^an,

* Amongft other accomplifhments our Bard 'pTayed on the harp— he gives us an account of this in poem N®. 137, where he fays thatnbsp;Symlen ben bys v/as the favourite mufick he played to divert thenbsp;young women. See the tune in Jones’s Relics ot the Weiih Bards.

Rhai o Englynion bachgènaidd Pen Bardd Morganwg yw .y rhai hyn,

/V JJyffant,

Golwyth hudnwy’, gwhth hednaid—gwyllt,

Nad y gwellt i’th lygaid i Byr garw barug euraid,

.Brcichwan noethgt; bwrw chwe naid!

/V

C viü ]

whom he made pretty free with j which however might claim fome excufa’for their ingenuity*.nbsp;But repeated provocations at length raifed theirnbsp;difputes to fo high a pitch that the young Bardnbsp;was obliged, once more, to quit his home, andnbsp;he took refuge at Maefaleg with his relation I for,

always

I’t Carw.

Mi a’i gwelais a hyd gwialen—o gorni,

Ac arno naw cangen;

Wr balch ag og ar ei bén,

A gwraig foel o’r graig felen.

I’lv Gyfeillion,

Tal yr oeddwn barwn bwrdd,

quot;ya amcaaa caaa Cïrdd,

Pan frig bcdlwyn hoyw-lwyn hardd,

Am y didwU gwgwll gwyrdd.

A bod imi, locin gocin, ddau gwgwll,

A thithau, locin gocin, heb un cwcwll.

Mi a town iti, locin gocin, gwgwll,

Ac y fyddwn fy bun ar un cwcwll.

» Gan fam y Bardd yr oeth cath, yr hon ni chae gymmalnt * llonydd heb Englyn—

Deg ewin i Heilin a hiliwyd—yn Ilymion,

Llama berth a chronglwyd;

Dedwydd ar gig da ydwyd,

Tyn o’r nen lygoden Iwyd.

Tad y Baldd, yn ei lawn ffwdan ar gynhauaf gwiybyrog, a barafai iddo geifio eithin i grafu haidd; ac yn yr un amfcr yn erchi rhes onbsp;crchwylion ereill anghyffon i’w anwydau, yntau a ddynwaredodd ei

dad fal byn—

Bryfia! digona, dwg eithin—i mewn,

Mae’n myned yn ddryghin!

Cyr y dcfald o’r egin:

Hoi 1 hoi I tro y Uoi o’r llin!

Ei attehyntau oedd—¦

Yrydym ni’n dan yn diwynaw-A’r odyn heb dwymnaw;

Ni ad dryghin gael ciniaw;

Ni chras haidd glas ar y gwlaw.

Tad Dafydd ar dro arall, yn methu peri i’r tan gynneu, a’i tarawodé yn ei wylltineb, ac yntau a ddywed—

^ nbsp;nbsp;nbsp;'R huddigl carhuddigl yn cythaeddu-.’r sêr|

Sacr elor y fagddu!

Wyneb Suddas yn crafu,

Gwilym Cam gan y fam fu i

C «X ]

always a fafe retreat for him from every mif-fortune.

Ifor wifliing to keep the Bard from the irregularities that his youthful years would moft likely lead him to, appointed him his fteward,nbsp;and alfo a tutor to his daughter; from his diligence in both thofe offices, perhaps no greatnbsp;expedtations were formed. Ncverthelefs ournbsp;Bard experienced the greatefl kindnefs from hisnbsp;generous patron, and all his family in everynbsp;refpedt; and his bcfom, in return, glowed withnbsp;unfeigned gratitude. But between the youthfulnbsp;tutor and his fair pupil, mutual fentitnents werenbsp;cheriflied of a more endearing nature, which atnbsp;lalt kindled into a flame that could not efcapenbsp;the obferving eye of Ifor. Such however wasnbsp;the attachment of Ifor to his fteward, that itnbsp;does not appear that he frowned on his temeritynbsp;in a high degree; though his condudt towardsnbsp;his daughter on the occafion feems to have beennbsp;rather fevere, for it was probably on this accountnbsp;that fhe was placed at a nunnery in Anglefea.nbsp;Her faithful Bard in vain followed her to thatnbsp;ifland; and hired himfelf as a fervant to thenbsp;abbot of a neighbouring monaftery, thinkirjg bynbsp;that means t gt; have an opportunity of feeing thenbsp;objedl of his wilhes. Probably it was duringnbsp;his Hay in fuch capacity that he compofed thofenbsp;beautiful poems to the daughter of Ifor, undernbsp;the character of a nun. Seeing all his purfuitsnbsp;were fruitlefs, and his ardour giving way to re-fledtion, he returned to South Wales, and againnbsp;experienced the generofity of his patron; whofenbsp;houfe ever after he found an agreeable homejnbsp;and he occafionally refided there, and at thenbsp;3nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;place

r X 3

place of his birth at Bro Gynln,—During his {tay with Ifor he was eleQed to the chair asnbsp;Chief Bard of Glamorgan; on which accountnbsp;fee was often called Dafydd Morganwg, andnbsp;Ifor’s Bard*.

Dafydd ab Gwilym’s profelhon could not dif-penfe with his appearance on high feftivals at the houfes of the hofpital defcendants of thenbsp;ancient princes, who like their anceftors liberally patronized the bards, where he was always anbsp;zealous defender of the refpedl due to theirnbsp;order f; hut more efpecially at the hall of hisnbsp;afFedionate tutor at Emlynj where, probably,nbsp;he had the firfl: opportunity of exerting his abilities amongft the bards in their public meetings.nbsp;Being at that place, in his youth, during thenbsp;Chriilmas holidays, a bard named Rhys Meigan,nbsp;alighted at the houfe; who entering a room wherenbsp;Dafydd ab Gwilym happened to be, accoftednbsp;him in verfe J and arrogantly ordered him to putnbsp;up his horfe and feed him well. But Rhys Meigan

* Amongft the Bards of our own time, there is one known under the appellation of Jorwerth Morganwg, whofe real name is joR-^v£RTH Gwilym—from the fource of whofe intimate acquaintancenbsp;with the poetry of his country, the editors have derived feveral ofnbsp;the above particulars refpefting Dafydd ab Gwilym, and his patron;nbsp;and alfo the poems which are inferted in the appendix.

Being once at a place where preparations were making for a feaft» his feelings were ruffled on Ending that the family had given a Bardnbsp;the low office of a turnfpit, which made him fay—

Yfwbwb ! bobl anfyber—ydych;

Mi a adwaen etch arfer!

Rhov *r bardd digabl barablbcr,

Da’i ryw a’i barch i droi’r ber !

$ Cyfarcbhd Rhys Meigan a Dafydd ah Gvjilym-^

Cowad i fynu, cowarch—yw dy baiS|

Neu wyr Ifor ab Llywarch?

Er Mail', dyro wair i’r meirch Oni roi wair dyro geirch.

% nbsp;nbsp;nbsp;dttik

[ xi ]

gan found he had one to deal with that was not to be fo eafily controuled; for a contention theynbsp;had in verfe on this occafion created betweennbsp;them a grudge, and an opportunity foon afterwards occurred to inflame it to open enmity.nbsp;On a public day it was cuftomary amongft thenbsp;bards to ele£t one to be placed in a confpicuousnbsp;fituation, for a butt to the others, or as an objedlnbsp;of raillery: and they were at free liberty to exertnbsp;all their talents to ridicule this perfon they hadnbsp;made the Cyffquot; Clêr-, who, in turn, was to defendnbsp;himfelf as well as he could. It came to the lotnbsp;of Dafydd ab Gwilym to fill that feat, whichnbsp;gave his antagonill an opportunity to vent hisnbsp;fpleen ; but he proceeded fo far in perfonal abufe,nbsp;as to throw out refleólions of the moft irritatingnbsp;kind refpetling the birth of the young Bardjnbsp;who, roufed with refentment, and not unacquainted with the private hiftory of his aflailant,nbsp;prepared a fatyric ode^, which he in his turnnbsp;publickly recited at the next meeting. Thisnbsp;bore fo clofe on Rhys Meigan, and alFedted his

feelings

Atteh Dafydd,

Al’rgwinau tenau tin gregyn—llwyd,

Lleidr gwair pob dyfFryn :

Hir yw blew dy denewyn !

pwair gwag aU tag fal y tyn,

Atteh Rhys. •gt;

Taw fachgen eras aren, crys irald—mwyglyd-Ai maglu mae dy lygaid ?

UfFern, amen, i’thenaid, bwch, can neu baid!

Giurthatub y Hall,

Kag ciriach di fi mab y ci ceillgrych—minnaii 1 tithau, tithiwr mynych,

Gallaf, pan na*s gallaf gt; pwyth na's gellych;

Mae darpar fy ngherdd fai aa’j chwerthych,

^ N®, *30 of this collection.

[ xii ]

feelings to fuch a degree, that he fell down and expired upon the fpot*.

When Dafydd ab Gwilym grew up to manhood, his handfome perfon and accomplifliments rendered him a great favourite among the womennbsp;in every part of the country. His contour hasnbsp;been curioufly preferred, delineated by a female jnbsp;for we are told by an antiquarian f, in the reignnbsp;of Queen Elizabeth, that he remembered annbsp;old woman who in her youth had been acquaintednbsp;with another who had converfed with Dafydd abnbsp;Gwilym ; and who deferibed him to be tall, andnbsp;of a llender make, with yellow hair flowing aboutnbsp;his flioulders in beautiful ringlets J: and he faysnbsp;hfmfelf that the girls, inftead of attending to theirnbsp;devotion, ufed to whifper at church, that henbsp;had his filler’s hair on his head §. His drefs wasnbsp;agreeable to the manner of the age, a longnbsp;trowfers, clofe jacket, tied round with a fafli,nbsp;fufpending a fword of no inconfiderable length,nbsp;and over the whole a loofe flowing gown trimmednbsp;with fur, with a round cap or bonnet on his

head ;

* This remarkable incident is decidedly corroborated in the conteft between Dafydd ab Gwilym and Graffydd Gryg—The latter warnsnbsp;Dafydd ab Gwilym to beware, for that he would not find him anothernbsp;Rhys Meigan. See poem N®. 124. To which Dafydd ab Gwilymnbsp;anfwers in poem N^. 125, where he very fully mentions the cir-cumftances; and concludes by faying—“ As poor Rhys Meigan wasnbsp;killed by a fong, ir might be, as Gruffydd Gryg refejnbled himnbsp;TCry much in the ufe he made of his tongue, that their end verynbsp;probable might be the fame,*’

The Rev. David Jones o Lanfair, in his Collcftionof Britifli Poetrv, folio MS. p. 164. A. D. 1572—thefe are his words—“ Minbsp;fum yn furad a hen v.Taig a welfai un arall a fuafai yn ymddiddannbsp;a Dafydd ab Gvyilym, a ddyw^ed mat hirfain oedd ef a gwallt llaesnbsp;melyn-grych'oedd iddo; hwnnw yn llawn caeau a modrwyau arian.”

The reader is requefied to give more credit to this than is generally given to an old woman’s ftory.

^ Merched Llanbadarn a ddywed hynny, medd cf, Gwel y cy-V?ydd Khif, 156,

[ xlii 3

head; thefe he took pains to make fliowy, for he was inclined to vie in that refpefl: with the beausnbsp;of his time*. Thus accomplifhed, he thoughtnbsp;himfelf happier than the ancient princes, thoughnbsp;they enjoyed the poffeffion of a manfion in everynbsp;diftridl in Wales f, as he fancied he might makenbsp;an afllgnation with a beauteous maid in everynbsp;grove.—Every one, fays our Bard, has his favourite toy; and on a whimfical occafion, henbsp;tells us he was the toy of the womenj; howevernbsp;that fituation brought him into many unluckynbsp;fcrapes, which he occafionally relates in hisnbsp;works.

There is a ftory of an adventure of-gallantry that our Bard had, which will not be eafily forgotten in Wales—He went round to vifit hisnbsp;miftrefles, and made an afllgnation with each, tonbsp;meet him the next day under an oak in the neighbourhood, which none of them were ftrangers to,nbsp;taking care to appoint the fame hour with them,nbsp;all. The merry Bard was impatient to fee thenbsp;event of this congrefs; and he took care to be onnbsp;the fpot before the appointed time, and climbednbsp;into the tree, where he concealed himfelf fecurenbsp;in his poft of obfervaticn. When the hour came,nbsp;true to their promife, he diftinguiftied one fkim-

ming

* Amryw grybv.-yiriadau ynghylch ei wilgiad a wcllr yn Rhif, IÖ3. 158.

As a fingular inftance of the exaa fimilarlty that fometimes is found to fubfill between the cuftoms of different nations, though evernbsp;fo widely feparated, our friend Mr. David Samwell, of Nant-glyn^ w’lO failed with Captain Cook on his laft voyage round thenbsp;world, informs us, that the chiefs of the South-Sea iflands ar*nbsp;poffeffcdof the fame privilege.—To this gentleman’s regard for thenbsp;poetry of his country we are indebted for feme affiftance in this Yfoxk^

J See the poem N®. 88—

C ]

Itiirig along this way, two that Way, and others appearing in view through the diftant brakes}nbsp;in /hort, he had the pJeafure to find, that, out ofnbsp;f'our-and-twenty he had invited, not one provednbsp;unfaithful to her word. His attention was nownbsp;drawn to the fairalfembly below, where he beheldnbsp;them in aftonilhment ga/Jng on one another, andnbsp;every one ignorant by what chance any othernbsp;fliould have come to that place befides herfelf—nbsp;till at length a whifper began to circulate—¦“ Inbsp;came here to meet Dafydd ab Gwilym.”—“ Eh !nbsp;that is my errand too!”—“ And mine!” faysnbsp;another—“ And is that thy bufinefs?”—“ Yes,nbsp;it is !”—“ It is what has brought us ail here !’'nbsp;At this difcovery a general commotion enfued;nbsp;filled with indignation they threatened vengeancenbsp;againft him who had been thus treacherous. Actuated with the fame fentiment they agreed tonbsp;kill him as foon as he arrived.—“ We will benbsp;the death of the villain!” was the univerfalcry—nbsp;“ Indeed!”—anfwered the Bard, peeping fromnbsp;his ftation amongft the branches—“ If you cannbsp;be fo cruel—

“ Then let the kindeft wanton jade Who oft’neft met me in this ihadenbsp;On fummer’s morn, by love inclin’d,

Let her ftrike firll—and I’m refign’d*.”

Thefe words produced the effe£l which the Bard, in this critical fituation, looked for :—they begannbsp;to queftion one another’s purity; which immediately brought on a general war, that ended iii

the

* Y buttain wen fain fwynaf—o honoch,

I honno maddeuaf,

Tan frig pren, a heulwen haf Teganterth, t’rawed gyntaf Ï

[ XV J

the Jeftruö'ion of all the caps and cloalcs. Irt the heat of the confliél the Bard defcended in perfect fecurity, under the fan£tion of the tumultnbsp;and confufion, and walked off, leaving the enraged fair ones to terminate their difpute amongftnbsp;themfelves.

Dafydd ab Gwilym had a great affedlion for a beautiful and virtuous young woman of thenbsp;name of Dyddgu, and was afliduous in his ad-dreffes for a long time, endeavouring to foftetinbsp;her into kindnefs by the attractive power of hisnbsp;fong; but, by fome means or other, he provednbsp;unfuccefsful*.

We have hitherto found our Bard rather a wanderer amongft the fair fex; and when henbsp;met with a repulfe it did not feem to affe{St himnbsp;much; but we (hall now behold him in anothernbsp;point of view, which may perhaps fhelter hisnbsp;conduct from the charge of unbounded levity, bynbsp;the firm conftancy he Ihewed in his attachmentnbsp;for Morfudd, the daughter of Madog Lawgam.nbsp;His firft interview with this lady was at Rhofyrnbsp;in Anglefea, where, by fome means, he attractednbsp;her notice. He fays in a poem on the occafion,nbsp;that he fent a prefent of wine to her, and fhenbsp;flighted the offer fo much as to throw it over thenbsp;fervant who brought it-h; but fome accounts fay,nbsp;it was by refeuing her from fome perfons intending to infult her, that he gained her confidence;nbsp;however he perfevered until fhe complied with hisnbsp;wiflies and gave him her hand J. They were

united

* Gwel y Cywyddau i Ddyddgu 0 Rhtf, 14. hyd Rh!f. 20.

See the Poem, N®, 2X,

J As a proof of his perfeverance it may be obferved, that he com-poftd about thirty poems to her before this event, fee from N®, %% to 40, and others in the Appendix.

C xvi ]

united in a manner not uncommon in thofe days s they repaired to the grove with their friendnbsp;Madog Benfras, an eminent bard, who exer-cifed the facred funftions on this occafion, innbsp;the prefence only of the winged chorifters of thenbsp;woods} one of which, the thrufh, the bridegroom fays was the clerk. They now confiderednbsp;themfeves as one, and their fubfequent conduftnbsp;confirmed it in every refpeifl; but the relations ofnbsp;Morfudd thought otherwife, and difliking thenbsp;union, they encouraged a wealthy decrepid oldnbsp;man, the before-mentioned Cynfrig Cynin *, tonbsp;become a rival of the Bard ; and they concertednbsp;their plan fo well as to take Morfudd away fromnbsp;the latter, and to get her formally married tonbsp;Cynfrig Cynin, agreeable to the rules of thenbsp;church t- The remainder of the life of Littlenbsp;Hunch-back was fpent in watchings andjealoufy,nbsp;which was a favourite fubjedl: for the mufe of hisnbsp;rival though it proved to him alfo an endlefsnbsp;fource of troubles, as he confidered Morfudd ftillnbsp;his own, and miffed no opportunity of procuringnbsp;an interview, till, at length, he found means tonbsp;run away with her§. But after ftriö fcarch the

happy

* Ouf friend Mr. DAVioTHOMASjO’r WaunfawrynArfon, was informed that Cynfrig Cynin, or Bwa Bach, lived at Brynllin in Meirion.

The poems N®. 70 to 75, treat of this event.

I The Bard feldom failed of introducing the Bwa Bach, in all his poems to Morfudd after this event, particularly from N*. 76 tonbsp;N®go, wherein he is placed in many ludicrous fituations, andfevetalnbsp;humourous adventures are related ; but it would retard our pro-grefs too much in this fketch to notice them all. Indeed the Bardnbsp;feems to have been fo delighted with ridiculing his rival, as to foigcSnbsp;paitly his own lofs, and to have been able to laugh at his loft miftrefs ;nbsp;for, as (he and her hulband pafTed him by chance on horfebacic on thenbsp;banks of the river Wye, he made a pretence of drowning himfelf.nbsp;Poem Nquot;. 74-

^ The poem N®, So, and (he two following, defwibt bis triumph en the occafion.

[ xvii ]

happy fugitives were found, and once more fepa-rated; and not only fo, but our Bard was'rigo-roufly profecuted by the old hufband, and fined in a very heavy penalty, which not being able tonbsp;pay he was imprifoned*. In fuch efteem, however, was the Bard held by his countrymen, thatnbsp;the county of Glamorgan leleafed him from confinement by difcharging the fine^ It is faid thatnbsp;he had nearly taken Morfudd away a fecond timejnbsp;and a friend afking him if he would again runnbsp;the hazard which fuch a ftep muft expofe him to,nbsp;when the firft had proved fo dear to him j henbsp;anfwered—“ Yes, I will in the name of Godnbsp;and the men of Glamorgan!”—which fayingnbsp;became a proverb for a long time afterf. Wenbsp;muft now leave Morfudd as the lawful wife ofnbsp;the Bwa Bach; only obferving that her faithfulnbsp;Bard continued his attachment, and his mufcnbsp;was ever warm in her praife. In this refpeft henbsp;refembled the celebrated Petrarch in his fonnetsnbsp;to his fair Laura. The Demetian Nightingalenbsp;was not outdone, for he wrote a hundred andnbsp;forty-feven poems to Morfudd, which are muchnbsp;longer compofitions than thofe of the Italiannbsp;poet.

We may take it for granted that Dafydd ab Gwilym muft have lived in habits of intimacynbsp;with the poets of his time ; amongft whom manynbsp;perhaps were to be found not infenfible to thenbsp;charms of the mead-horn; but he does not feem.nbsp;to have been much devoted to it himfelf, fornbsp;bnbsp;nbsp;nbsp;nbsp;among

* See the Poems N®. 88 and 9a.

^ A ae ef a hi a drutedfuafai iddo P**—“ Af (eh ef) yn en'ue Duvj a gHvyr MorgamvgV*—David Jones 0 Lant'air^s Coliedtion ofnbsp;Briti(h Poetry, p. 164.

^ t Eos Dyfedy an appellation by which our Bard was often dil-» ÜDguilhed by his countrymen.

[ xviii j

among thofe who were, we find it was a cuftoHl to impofe upon him, when they got him intonbsp;their company*.

Dafydd was equally attached to friendlhip and the mufe—two contemporary poets were his intimate companions, each of whom wrote an elegynbsp;on his death. One was Madog Benfras, occa-flonally mentioned before ; who had a foul congenial with that of our Bard ; and like him anbsp;favourite with his fair countrywomen f. Thenbsp;other was Gruffydd Gryg, of Anglefea, a bardnbsp;of great genius and learningj. Between Datyddnbsp;ah Gwilym and the latter there appears to havenbsp;been a rivalihip for fame, which gave rife to a.nbsp;poetical contention that began in confequence ofnbsp;a poem written by Gruffydd Gryg, ridiculingnbsp;the other for being fo great a flave to the charmsnbsp;of Morfudd. This difpute produced feveralnbsp;raafterly compofitions, of which only eight willnbsp;be found in this collection After the conteft

had

* V Bardd oedd at dro ymhlUh ei gyfeillion mewn Gwindy, 11c daeth cwfg yn orthrwm arno; a hwythau, drwy y cyfieufdra hwnnw,nbsp;a dynafant ei yfgor cyfrif o*i amner, a bwriafant eu hyfgor cu hu-nain yn ei le, 1 fod ^yn attebol am y gwin a yfefynt. Xntau wrthnbsp;cdeHro a ddeallodd a ddamweiniafau, ac eb ef wrthynt—

Hyilais pan welais, hyllwyr ofer!—faltlx Fyth rygnbren i’m hamner;.

Hoyw fydd gwin gioyw gap glêr,

A chwerw, poeh dielw, pan daler!

Madog Benfras, of Maelor,, was the fon of Gruffydd ab Jorwertïl ab Einion Goch, o Sonlli, ab Jeuaf ab Llywareh ab Nyniaw abnbsp;Cynwrig ab Rhiwallon ab Dingad ab Tudur Trefor, earl of Hereford.nbsp;“ Ar ol rhol o’r ail rhiaionbsp;“ I- Fadog het fedw caingt;inbsp;“ Gwen a roes o gae, ni tyddnbsp;“ Hyd efell o gae Dafydd.”

Dafydd ab Ddmiunt. 1460.

J His mother vvas an Irifhwoman.—“ Gwyddelyn march cregya ^pyg.” Ï0I0 Goch,

t Daïid Jones 0 tanfsiit had fe?B twenty-two of thefe poems,

C»//, ^rit, Potirj, f, 164,

t xix i

Rad been carried on for a long time, which excited the attention of the country, and each partynbsp;being unwilling to give way, one Bola Baudnbsp;laid a wager with another perfon that he wouldnbsp;efFeft an accommodation between them. Tonbsp;bring about his purpofe, Bola Baud went intonbsp;North Wales, and induftrioufly fpread a report,nbsp;that “ Dafydd ab Gwilym, the Demetlan Bard,nbsp;was dead.” On hearing this, GrufFydd Grygnbsp;was fo afFeiled, that, forgetting every other feeling in the poignancy of his grief, he compofed.nbsp;an elegy bewailing the fuppofed lofs of his rival,nbsp;in the moft afFeéfionate terms. Bola Baud, having previoufly contrived to get a ftory of thenbsp;like nature fpread abroad in South Wales, of thenbsp;death of GrufFydd Gryg, returned thither, andnbsp;was pleafed to find it had the fame efFecF on Dafydd ab Gwilym, in producing an elegy on hisnbsp;Opponent. Bola Bauol fucceeded according tonbsp;his expedlation; for, the contending parties, onnbsp;difcovering the real fentiments of each other,nbsp;and being brought to a delicate dilemma, thoughnbsp;they laughed at the ftratagem which producednbsp;them, from that time became warm friends *.

Though Dafydd ab Gwilym lived in an age deeply immerfed in ignorance, yet it is obvious fromnbsp;his works that he was little affeéled with the fuper-ftition of the times f. He had very little veneration for the monks; nor would he bend thenbsp;leaft to the authority of the priefthood in general,nbsp;iti thofe points that were derogatory to an en-b inbsp;nbsp;nbsp;nbsp;lightened

* David Jones o Lanfair’s Coll. Brit. Poèt. p. 173.

7 he poem, N^. 79, addrcfled to St. Dwynwcn, is an admi-rible fatire on the invocation of faints. In it the Bard prays that this female faint rvould be his IJatai to procure alTijnations with

Morfudd. nbsp;nbsp;nbsp;3

[ XX 3

lightened mind. On the contrary, he took ever^ opportunity to fliow how he held them in contempt and ridicule*} but, when old age hadnbsp;added ferioufnefs to his refledions, in his con-feffional ode he acknowledges his condudl repre-henfible, for having been fo obnoxious to thenbsp;minifters of religion f.

Our Bard furvived his relations, his patrons, and his fair Morfudd, many years. His uncle,nbsp;Llewelyn ab Gwilym, he loft pretty early in life;nbsp;who, in the turbulency of the age, was killednbsp;by the hand of an aflallin} which event the Bardnbsp;laments in the moft pathetic ftrains in his elegynbsp;on the occafionj. As long as his other friend,nbsp;Ifor, furvived, his houfe was a retreat to ournbsp;Bard from all oppreflions—there he was like thenbsp;three Free Guefts in the court of Arthur§.nbsp;Indeed all that worthy family had his warmeftnbsp;affeaion; to different branches of which he ad-dreffed feparate poems; he pays a compliment tonbsp;the mother of Ifor, wifhing her all profperity,nbsp;and gives her the epithet of Angharad with thenbsp;money-giving hand ^. After Dafydd ab Gwilymnbsp;had been deprived of Ifor and his family, he returned to the penfive folrtude of his paternalnbsp;home near Llanbadarn; where he bewailed thenbsp;lofs of his patron during the remainder of hisnbsp;days.—In a poem invoking the fummer to vifit

Glamorgan

* See the Poems N®. 64.117. 224. 154. 149.

-t N“. 245.

% Nquot;. 232.

^ Tri Thrwyddedog ac anfoddog Llys Arthur.

S Hawddfyd, wawn wryd wen eirian—y’ Nghaer,

I Angharad fetch Forgan!

Jdiw rhuddaur, llaw-rhodd-arian J.hvyr orau merch, lliw’r eiry man!

[ xxi ]

Glamorgan with its choicefl blelKngs*, after beautifully defcribing the fertile region undernbsp;the influence of the ferene meffenger, his foulnbsp;becomes fuddenly overclouded;—the grave of hisnbsp;friend being brought to his remembrance, he isnbsp;compelled to conclude, and, by an abrupt tran-fition, adds—

From dewy lawns I’ll pluck the role,

“ With every fragrant flow’r that blows;

The earlieft primrofe of the fpring “To Ivor’s honour’d grave I’ll bring—

“ This humble rite Ihall oft be paid,

“ To deck the fpot where he is laid “ To Ihow how much for him I mourn,

“ How much I weep o’er Ivor’s urnf.”

When Dafydd ab Gwilym became opprelTed ¦with age, and a pilgrim as it were in the world,nbsp;bereft of his deareft friends, he had laid aiidenbsp;every thing unbecoming his fituation :—the vanity of his youth had fled when his head becamenbsp;fprinkled with hoary hairs; and at times he couldnbsp;not reprefs a ftgh on reviewing how tranfient wasnbsp;his courfe to his then condition, from what henbsp;once thought light and happy hours—

“ Ivor is gone! my friend moft dear,

“ And Nêft, fweet foother of my cafe;

“ Morfudd, my foul’s delight, is fled-—

All moulder in their clay-cold bedl “ And I, oppreft with woe, remainnbsp;“ Viftim to age, and ling’ring painj!”

b 3 nbsp;nbsp;nbsp;Oa

* The Bard often exprcflëd his gratitude for the generous aftion done to him by the men of Glamorgan ; and the poems N’, gy andnbsp;I j of the appendix were compofed particularly on the occafion.

¦f See the concluding lines of the poem 14, of the appendix.

4 See the peem N®, 16 of the appendix, line ii

[ xj(ii j

On his death-bed, our Bard was not forfaken by his faithful mufe; he then compofed fomenbsp;elegiac verfes highly expreffive of the refignationnbsp;and hope with which he awaited his approachingnbsp;difiblution. Pie died about the year 140c, andnbsp;was buried at Yftrad-Fflur, in Cardiganftiire*;nbsp;and an epitaph was placed on his tomb, the pro-dudionof fome bard who deeply felt the lofs ofnbsp;this favourite of the Awen p.

'ro delineate the charafler of Dafydd ab Gwilym from the general complexion of his works, one would be induced to rep'refent him as bordering on the extreme of levity, inattentive to thenbsp;rules of decorum, and ever intent on feekingnbsp;after pleafuresj but the only traits of him thatnbsp;has been handed down to us, reprefent him di-

reflly

^ Some accounts fay he died in Anglefea; and that his old friend GruÝ Gryg accompanied his remains from thence to Yftrad-Tflur. Others fay he ended his days at his houfe near Llanbadarn,nbsp;'which fecms the moft probable; and GrufFydd Gryg might havenbsp;come from Anglefea to his funeral; at which time he wrote annbsp;elegiac poem on the occafion, addrefl'ed to the yew over the grave ofnbsp;his friend.

Yftrad-Fflur, or Strata Florida, was once a celebrated monaftcry, where feveral of the Cambrian princes were interred; but whatnbsp;as now left from the wreck of time is no more than a.few mutUnbsp;lated walls mantled with ivy.—Owain Gwynedd, a bard of thenbsp;lixteenth century, pafBng by this place could not help lamentingnbsp;how its former fplendouv was fled—

V Mae dialedd ryfedd am ryfig—buchedd,

Bechod gwyr eglwyfig;

“ Am watwor Duw—matter dig!*'

^ ^n^yn'ion arjedd Tgt;afydd ab GwUyjn.—

“ Dafydd, gwiw awenydd gwrdd^ Ai yma’th roed dan goed gwyrdd ?nbsp;Dan ialbren hoyw ywen hardd,

“ Lle’i claddwyd, y cuddiwyd cerddl’

Glas dew ywen, glaii Eos—Dcifi,

“ Mae Dafydd yn agos!

“ Vn ¦y pridd mae’T gerdd ddiddosj

Diddawn in’ bob dydd a nos

xxlii ]

Tcüly tïie reverfe; that he was diftlnguiftied for his uniform condudf, fobriety, and gentle manners, and above all for a remarkable refervednefsnbsp;in converfation. So that in his works we dif-cover the flights of imagination, and the play-fulnefs of his Awen*, and not the difpofiton ofnbsp;the manf.

The Poetry of Dafydd ab Gwilym is what remains now to be confidered.—As he ranks one of the firfl: among the Welfh bards, it is requi-fite that our endeavours fhould principally tendnbsp;towards pointing out wherein that excellencenbsp;confifts, which has entitled him to that diftinc-tion. To form a right judgement of his works,nbsp;and to place them in a juft point of view, it willnbsp;be neceffary to have a retrofpedd to the sera innbsp;which they were written, and to the progrefs ofnbsp;learning in Wales. Though this commentarynbsp;mull be unavoidably circumfcribed within a confined limit, yet, to accomplifh that end, wcnbsp;muft be obliged to glance over the poetry of thenbsp;ancient Britons, noticing its changes, from thenbsp;firft dawn of hiftoric light, down to the prefentnbsp;time.

b 4 nbsp;nbsp;nbsp;That

* Atom, a compound word, which means the flowing or impul-five aftionof the foul. It is a favourite expreflion among the Welth for the poetic gift,—the furor potticus,

Ni bu fyw neb fWy Awen,

Ond da fardd Gian Teifi. wenj Mab Gwilym heb gywelynbsp;Heb iddo frawd ni bydd fry.

T^udur AUdym Mar, G. Glyn., 1490-

Geiriau Torwerth Gwilym—“ Fe ddywed Mr. Sion Bradford wrthyf iddo weled JLlyfr yfgrifenedig, Gwaith Watkin Powel—ac ynnbsp;y Uyfr hwnnw dywedid mai er gwyllted a thrythylled gwr y geilidnbsp;barnu Dafydd ab Gwilym wrth ei Gywyddau, ei fod yn ei fywydnbsp;a’i ymarweddiad yn ddyn fobr, llonydd, a mwyn iawn oedd ; a chyanbsp;If.ied ei fiarad fal braidd y caid air o’i ben ar un achos, ac mai gwyllt-ineb a chwaryddiaeth awen yn unig yw Uawer peth yn ei wailh? acnbsp;^id efFciü^iau anian ac anwy'dau.

[¦ xxiv ]

That principle or divine gift, which we call poetry, is implanted in the genius of man fornbsp;vsrife intentions ; and nations, even in their rudeftnbsp;Hate, feel its impulfe and follow its diftates,nbsp;which are difcovered amongft the firft exertions ofnbsp;of their talents. In Britain the Awen appearednbsp;very early, and was nourifhed under the fofteringnbsp;care of fage druids; they formed its brighteftnbsp;attire, the harmonic concatenation of the Welfhnbsp;language, which, through the vicillitudes ofnbsp;ages, attained that ftrength and beauty withnbsp;which it is fo peculiarly féatured.—We have nonbsp;remains of any poetry that can with certainty benbsp;afcribed to the druidical ages; the only confide-rable monument left as a proof of the learningnbsp;of the druids, is a language furprizingly ingenious in its conftrudlion, which mull havenbsp;been produced at fome period prior to the extinction of that order, in which fome greater lightnbsp;of fcience muft have illumined this ifland thannbsp;will now be readily acknowledged.

Julius Csfar having reprefented this ifland to the Romans as an objedt worthy of their ambition to fubdue, fifty-five years before the birth ofnbsp;Chrift, they perfifted in their interefted views untilnbsp;they efFedfed their purpofes ; the confequence ofnbsp;which was, that, by the overthrow of the powernbsp;of the druids, the poetry and every other branchnbsp;of learning of that order were loft.

The departure of the Romans was a remarkable epoch of anarchy and confufion among the Britons, and therefore it is hardly necelTary tonbsp;add that their poetry was in a low ftate. But thenbsp;tumult of the Saxons that followed, like an overwhelming torrent, extinguiflied the feeble glimmerings

[ XXV ]

merings of learning that remained, except that of rough afpeft which tended to animate in battle, fpiinging from ideas acquired in thofe fcenesnbsp;of deftruftion. The Britons that were at a littlenbsp;diftance from the heat of danger, and who keptnbsp;themfelves free in the recefTes which nature hadnbsp;formed for their laft poft of defence, the mountains of Wales, were ftill anxious of fofteringnbsp;the order of the hards. But even there theirnbsp;intervals of quietnefs were few; fo that from thenbsp;Saxon invafion down to the fourteenth centurynbsp;their poetry was no more, generally fpeaking,nbsp;than an ornamental attire for the hiftory of anbsp;feries of the moft difmal tranfadlions. Thereforenbsp;we do not find, during that period, that varietynbsp;and luxuriancy of imagination which are the lifenbsp;of poetry, and which refult from the calm feafonnbsp;of peace. Yet, notwithftanding all the difadvan-tage under which the Awen laboured, the bardsnbsp;of thofe times produced feveral pieces in thatnbsp;warlikeftrain, which poffeffed confiderable merit;nbsp;and the mechanical ftruclure of the verfificationnbsp;continued in a progreffive ftate of improvement.

In the earlier periods they had feveral regular metres or forms of verfification; one of the moftnbsp;ancient and popular was the Englyn Milwr, beingnbsp;an unirythm triplet of feven fyllables, and evidently a relic of the druidical poetry*. Severalnbsp;of the early pieces are compofed iu various mea-fures connected, bearing fome refemblance to thenbsp;Englifh irregular ode: fuch is the Gododin bynbsp;Aneurin. Others are formed of regular ftanzasnbsp;of fome certain number of verfes, of various

lengths

* This feems to be the verfe in which the druids taught their difciples the precepts of religion »nd morality j it is moft ingeniouflynbsp;contrived to affift the memory.

XXVI

lengths from feven to eleven fyllables, in continued rhyme, but altered at each llanza ; and it was a prevailing mode to continue the rhyme asnbsp;long as it could be adapted to the fubjecS, and fonbsp;change in the coiirfe of the piece as neceffitynbsp;¦might require, and there are feme entire poems in 'nbsp;one continued rhyme; and Taliefm was partialnbsp;to many fliort metres from four to fix fyllables *.nbsp;This fhall fuffice as a general outline of the rulesnbsp;of compofition down to the clofe of the tenthnbsp;century ; for it would exceed our limits to tracenbsp;minutely the progrefs of its improvement. Fromnbsp;that time to the diffolution of the Cambro-Britilhnbsp;government, towards the end of the thirteenthnbsp;century, was a period peculiarly favourable tonbsp;the embellilhing of our poetryf. It was thennbsp;that artfully-conftrudled metres arrived at per-fedlion, formed on the laws of concatenation,nbsp;producing a moft grand and animated efFedf,nbsp;which were well adapted to the genius of thenbsp;poetry then predominant: it was that intervalnbsp;which gave birth to the Englyn unodl union,nbsp;Proeji, Gwaivdodyn, and others which are thenbsp;foundation of the modern twenty-four metres.

In inveftigating the nature of the rules of ver-fification in our poetry, we perceive that the leading principle to which they are fubfervient isnbsp;the cynghanedd, or concatenation, on which depends the harmony of the Welfli language.nbsp;Thofe rules, then, are adapted to that concatenation to form the component parts of a metre,

in

* Aneurin, TalieGn, and Merddyn, contributed to enrich the Britifh poetry, by adding to its profodia fcveral new laws of verfiScation.

Thofe who had a principal (hare in that improvement were Meilir, Gwalchmai, Cynddelw, Llywarch Brydydd y Moth, Bledd’nbsp;yn Farddj Uygad Gvvr, and Prydydd Bychan,

jquot; xxvii 3

jn a manner much fimilar to a paflage in mufic; the concatenated periods anfwering to perfeiStnbsp;chords and accented notes, having in their intervening fpaces their auxiliaries, to perfeél the ideanbsp;^without prejudice to the effentiai harmony; andnbsp;particularly obferving that the rhyme which terminates the verfe be different from the concatenation ; as if a rnufical ftrain, after continuingnbsp;on a certain chord, fhould change to another tonbsp;produce that variation of founds which is requi,nbsp;iite for the ftrudlure of harmonized melody. Itnbsp;feems therefore that all the metres in Welfhnbsp;poetry tend to that point, arjd that its harmonynbsp;arifes from a reverberation, as it were, of fimilarnbsp;founds from different accented parts of a verfe tonbsp;others; and at the fame time the echoing of thofenbsp;founds in the rhyme is ever carefully avoided, asnbsp;that would caufe a languid monotony whichnbsp;would deftroy the general effedt *. So exadt is thisnbsp;fyflem of verfification, and fo interwoven in all itsnbsp;parts, that if words were loll in a verfe, the particular accented letters in fuch a blank are alwaysnbsp;unqueflionably known from the context or pretext,nbsp;and confequently a great probability of replacingnbsp;the very words of the original compofuion f.

And

* In the EngliHi and other languages, alliteration has been con-hdered as an additional embelljfhmeiic to poetry; in the former, though it feems to have been fought forto adorn fome of the moftnbsp;elegant verfes, it appears but irregular, if not cafual j yet fometimesnbsp;it did appear, as Spencer (hows us—

** The ////yt lady oi tht.jionv'ry field''

And Dryden fays—

“ Beneath the (hade which beachen boughs diffufe,

“ ITout Tityrusy entertain_)'o«r fylvan mufe :

Round the *wide ivorld in banilhment we roam,

“ Forced from our plcafing^tr/lt;/j and native home.’*

•f It is owing to the furprifing copioufnefs of the Wellh language (hat our rules cl verfifying en the principle of concatenation alone

is

f xxviii 'J

And it was the opinion of our learned countryman, the late Lewis Morris, Efq. that the bards, by means of thefe intricate fetters, thoughnbsp;they might have clogged their genius, yetnbsp;they unalterably preferved the pronounciation andnbsp;etymology of the_language; as not afingle found,nbsp;or letter, could be changed by any means, without confounding the whole ftrufture.

Here it may be neceflary to obferve that the order of the bards was confidcred as a branch ofnbsp;the conftitution ; and their poetry was the facrednbsp;repertory of hiftory, agreeable to the diredf in-junöion of the laws; and therefore it was requi-lite it Ihould be, as we find it is, free from overcharged imagery which might be liable to obfcurenbsp;truth in the blaze of fplendid fable. They generally did not deviate from this fyftem, but con-fidered it the principal objedl of their inftitu-tion, until the diflblution of the order in thatnbsp;final cataftrophe, the death of Dafydd ab GrulF-ydd, in the year 1283, which put a period to thenbsp;independency of the ancient Britons. Whennbsp;that event took place, the bards were at liberty tonbsp;follow the flights of their fancy; which of courfe

produced

is praöicaWe; and that copioufnefs arifes not fo much from ver-bofity as from the nature of its inflexions, and above all from that perfeXion of the language, its regular fyftem of the mutations ofnbsp;initial letters. Some idea of the difficulty of the Welfli verfifica-tion, may be conveyed by fhewing that it requires perfeX literalnbsp;exaXnefs in the concatenation and in the rhyme; and fome idea alfonbsp;of the means by which that difficulty is furmounted may be learntnbsp;from the following circumftance:—

“ Gorddwy clau tbnau Talgarth yftyr’*—

Is a verfe wherein no change by inflexion of verbs could be required, which has been fixed upon to try how many different ways thofenbsp;fame words could be varied, by means of fuch initial mutationsnbsp;and other peculiaritiei, without altering the idea; and the refult ofnbsp;the enquiry proves that this verfe of live words is capable of abovenbsp;tne bundrtd variations.

produced a great revolution in their poetry. But it is worthy of remark that they flill wiflied tonbsp;avoid imitating other nations; for the mythologynbsp;of the Greeks and Romans, and the gawdy fablesnbsp;of the Arabs, thofe fruitful fources that furnifliednbsp;the reft of Europe with poetic machinery, werenbsp;never regarded by the Welfli bards. But tonbsp;return—

By the fall of the Cambro-Britifh power, the original objefl: being done away, to which thenbsp;order of the bards had hitherto paid atttention,nbsp;their genius was left unreftrained, as has beennbsp;before hinted, which caufed a revolution in theirnbsp;poetry; and confequently this period gave birth,nbsp;to feveral new laws of verfification and compo-fition; which, though not capable of that greatnbsp;effe£t produced by the flowing and animated harmony of the old metres, were melodious, andnbsp;congenial with the nature of the lighter fubjeösnbsp;to which they were adapted. But the bandsnbsp;being diffolved in which the bards had beennbsp;united, thefe new, laws were variable and wantednbsp;{lability, which induced fubfequent congrefles tonbsp;{èleéi thofe that were beft conftruöed, and tonbsp;give them their fandlion of authority for beingnbsp;regular; and this feleftion was called the newnbsp;twenty-four meafures of vocalJong.

It was at the time when our poetry was in this unfettled ftate, that Dafydd ab Gwilym appeared, therefore, in eftimating the merits of hisnbsp;works, if we find them pofleifed of invention,,nbsp;harmony, perfpicuity, and elegance of language,nbsp;which has not been excelled by any of his fuc-ceflbrs, we muft allow the powers of his mind tonbsp;have been great, that rofe fuperior to the dlfad-

vantages

[ XXX 3

vantages of the period in which he lived, and jilumined the gloom of an ignorant and fuper-ftitious age. That our Bard has excelled in thofenbsp;inftances mufl: be evident to every one who readsnbsp;his compofuions, but yet, to fulfil the intentionnbsp;of this commentary, it is requifite briefly to pointnbsp;out a few of his moft linking beauties.

Nothing can afford a llronger proof of the fruitfulnefs of his invention, than his havingnbsp;traced out a new fpecies of poetry, which hasnbsp;flood a model for the imitation of his countrymen. Difdaining to adopt the poetical machinery of Arrangers, he fupplied their place by per-fonifying and conferring new attributes on variousnbsp;objedts of animate and inanimate nature. Anbsp;beautiful poem, in this ftile, is that wherein thenbsp;wind is animated and arrayed with power—thisnbsp;fleet meflenger is commiflioned to bear the fighsnbsp;of our Bard to his beloved Morfudd, defpairino-that any other Ihould fucceed, fo as to elude thenbsp;vigilance of his enemies*. His defcription ofnbsp;the fog, which in more than one inftance hadnbsp;mifled him on his journey to his miftrefs, isnbsp;finef. And the two poems, one invoking thenbsp;fun, the other the fummer, to proceed with allnbsp;the blelfings of their influence, as melfengers ofnbsp;his gratitude to Glamorgan, are mailer-pieces innbsp;their kind J. In his love poems, our Bard delighted moll in the agency of the animal creationnbsp;—very numerous are his dialogues with birds andnbsp;beafls, and even the finny tribe are employed onnbsp;his love errands.—Thefe compofuions are fonbsp;peculiarly attrailive, that moll of the fucceed-

ing

» N». 69.

N®. 54.

i N°. 93 and II of the a^pendijc.

[ XJtxi }

iiig poets of Wales have taken them as a model: and this forms the moft prominent feature in thenbsp;poetry of that country, in which it differs frontnbsp;that of other nations.

In fpeaking of the harmony of verfification in Dafydd ab Gwilym’s poems, it may be fufficientnbsp;to obferve that many of them will bear to benbsp;examined by all the laws of compofition whichnbsp;have been made or fettled fubfequent to his time;nbsp;nay, they will ftand as a model of perfedion,nbsp;though he wrote, as has been obferved, whennbsp;moft of the laws were in a ftate of fluduation,nbsp;and others even unknown. It feems very probable, therefore, that his verfe furnifhed the ideanbsp;for many rules which were afterwards fettled.nbsp;Our Bard may be alfo confidered as the inventornbsp;of that form of compofition called a Cywydd, innbsp;which the greateft part of his works were written;nbsp;at any rate the origin of it muft be attributed tonbsp;his time, for we find nothing fimilar among thenbsp;produdions of earlier bards.

Before we notice another ftriking beauty in the works of our Bard, it may not be amifs tonbsp;obferve what appears extraordinary, that in thenbsp;formation of the Welfh language, fome uncommon precaution muft-have been taken in aflort-ing its words by their found to the fenfe, andnbsp;that in all the different gradations ; but fo it isnbsp;and to fuch minutenefs, as to confound one innbsp;attempting to trace the caufe. Dafydd ab Gwilym being fenfible of this advantage, and beingnbsp;alfo a mafter of the language, and poflefled ofnbsp;feeling and judgement, feledled words the moltnbsp;fuitable to his fubjed—thus we find foftnefs andnbsp;melody in his love poems, in all their variations,

from

[ xxxii ]

from the lively to the plaintive; and we trace this quality of the language through all his works,nbsp;from the lighteft fallies of his mufe, to thatnbsp;fcene which ftrikes us in his thunder ftorm asnbsp;terrible, awful, and grand *.

It is the wilh of the editors to avail themfelves of the indulgence of the publiek, hoping thatnbsp;thofe who are acquainted with the poetry ofnbsp;Dafydd ab Gwilym, will, by giving a tranflationnbsp;of his works, do their favourite that jufticc, innbsp;the eye of the world, which it is not poflible henbsp;fhould receive from fuch an imperfed attempt asnbsp;this before them. The editors have only to add,nbsp;that, to fulfil their duty as members of thenbsp;Gwyneddigion Society f, they undertooknbsp;this publication with the foie view of preferv-ing the remains of the wqrks of a celebratednbsp;bard J, to whom his countrymen have given thenbsp;appellation of the Ovid of Wales; and fearing if

they

* N®. 44.

Inftituted in London, in 1772, to enable its members, being abfent from their country, to enjoy their own peculiar cuftoms,nbsp;and to promote whatever might tend to illuftrate the hiftory ofnbsp;Wales.—The appearance of this work was a favourite of allnbsp;the members of the fociety, but particularly cherifhed by Mr, Johnnbsp;Edwards the bard of the fociety, the two brothers, Meffrs. Edward and Owen Jones of Mon, and Mr. Meredith Jones,nbsp;to whom we are obliged for afliftance in completing this work;nbsp;and Mr. Edward Jones author of the Mulical and Poeticalnbsp;Relics of the Welth Bards, who favoured us with copies of fomenbsp;of the poet’s works from his collcftion.

J That a great many pieces are loft we clearly find from feveral accounts, and from hints in his werks. But it is a wonder that fonbsp;many have been preferved, when we confider their precarious ftatcnbsp;for fome time.—It is faid that they were fo admired for a long whilenbsp;after his death, that the bards and others could repeat a great part ofnbsp;them from memory, and were fo generally known this way thatnbsp;many of them were negleÖed to be written, until Bedo Brwynllys,nbsp;a bard who flourilhed about 1460, made a colleiftion of thofe float-Jgn poems; and that colledfion was preferved for a long time atnbsp;KhagUa ia Monmouthlhirc; but is now loft.

[ xxxiii ]

they had not done fo, that this colle(5l!on, not-withftanding the fame of the author, would have fharcd the fate of many other valuable remains ofnbsp;the poetry of the Welfh bards that have perifhednbsp;year after year within their memory; and whichnbsp;will be the deftiny of many more, unlefs fome ofnbsp;their patriotic countrymen will Itretch forth theirnbsp;hands, ere it be too late, for their prefervation.

London, July I, 1789.

j*AN GLYBu gruffy.dd gryg farw o’i anwyl

GYFAILL DAFYDD AB GWILYM CYMMERODD DAITH O FÓN I YSTRAD-FFLUR i’w GLADDED-IGAETH* BR CYFLAWNI Y PWYTH OLAF o’R

caredigrwydd rhyngddynt; a CHANODD Y

CYWY'DD CANLYNOL i’r YWEN OEDD UWCH

ben EI fedd.

YR Ywen i orea-was,

Ger mur Yftrad Fflur, a’i pblas.

Da Duw wrthyd, gwynfyd gwydd Dy dyfu yn dy Dafydd!—

Dafydd, gwedi dy dyfu,

A’th wnaeth o’i faboliaeth fu.

Dafydd Llwyd a’th brophwydawdd Er cyn dy dyfu rhag cawdd,

Dy urddo yn dy irddail,

Ty a phob llwyn yn dwyn dail

c nbsp;nbsp;nbsp;CaftelJ

* Rhai a ddywei mai ym Mon y bu farw, a Gr. Gryg ai hebryngoW i Yftrad-ïflur.

'i

[ xxxiv ^

Caftell cudd meirw rhag eirwynt, Cyftal a’r pren gwial gynt;

Dy lëau, bu deulüaidd Dy wryfg, dy gangau, dy wraidd;nbsp;Mae danud y mudaniaeth,nbsp;Beddrwym—nid o’m bodd yr aeth!

Byda o englynion bydodd,

Bu ddewr ri raewn rhieni rhodd,

A fynwyr cerdd naws unud,

A gwae Ddyddgu pan fu fud !— Gwnaeth ei theuluwas las rywnbsp;1’w hael dyfu tra fu fyw,

Gwna dithau, geingciau dethol, Gywirder i Ner yn ol,

Addfwyn warchadwaï wyddfa, Drybedd i’w fodrabaidd da;

gt;Ja ddós gam, na ddyfg omedd, Ywen, odduwchben y bedd.—nbsp;lyfg tan, anian un-erch,nbsp;ïJi’th dyr faer, ni’th dyfriw ferch,nbsp;Ki’tb bilia crydd, mewn dydd dyn,nbsp;Dy dudded yn dy dyddyn.

Ni thyr hefyd, mewn bryd braw,

A bwyall, rhag ei bwyaw (Ir dy fauch i ar dy fon)

Taeog, na chynyteion.

Dail yw’r to, da Ie yw’r tau, Diwartho Duw dy wrthiau!

[ XXXV 3

Dafydd ab Gwilym, ymy Y bu farw, am na bai frynbsp;Yn nhir Deheubarth yn hardd,

Ac aerfa rh’of ac eur-fardd!

Gwae’r beirdd am eu penceirddwalch, A gwae’r byd am y gwr balch;

Gwae finnau, myn creiriau cred !

Troes boen dwfn tros baun Dyfed! Dewifwn dduchan glanbrydnbsp;O ben Dafydd, brydydd bryd,

Cyn prydu, ym gloywrym glod,

O arall, angall yngod.

Difgybl wyf, ef a’m dyfgawdd, Dyfgawdr cy wydd heawdr hawdd:

Cyn ei farw bu gyfarwas,

Rh’of ac ef, neud rhyfu gas.

Pwybynag, ddewin ddinam,

O ferw cerdd fu ar y cam,

Maddau i’r prifardd hardd-faeth Hoyw Dduw nef heddyw a wnaeth:nbsp;Rhof finnau, gweuadau gwawd,nbsp;Maddeuant am y ddywawd.— quot;

Ar y gwir y bu hirynt,

A minnau ar y gau gynt;

Bum, myn Cynddelw! ar gelwydd, Gwawr ferch ar y gwir y fydd.

Brenhin haul a goleu-Ioer,

Bu nad, ac irad, ac oer,

C 2.

[ xxxvi 3

Dwyn Dafydd, dioer, dyn difal, Dwbiwr cerdd dau Abcrcai;nbsp;ïab Gwilym, wawdrym wiwdrcfn,nbsp;Fardd pencerddradd lifnadd lefn :

Un tlyfair, enw Taliefin,

Ynad gwiw, enaid y gwin;

Cyw Merddyn, cywiw mawrddof, Cadair y gerdd, cadr ei gof.

Ymlyn-gof ami ei angerdd,

Angel yftor cyngor cerdd Cywirdant mwyn a gwynir,

Colofn cerddau’r Dean dir!

Cad o’i ben bob cymmhendawd, Cynddelwaidd ei weddaidd wawd;nbsp;Hoywlan aur hael Aneurin,

Hael o was a heiliai win :

Dor dur-arf, dewr, a diriaid,

Yn llwybro’r aur lie bu raid.

Maes o wawd gwr mafw ydoedd,,

A doeth pan ofynid oedd j Mai Trahaearn y barnwn,

Neu fal Llywarch, hirbarch hwn:

Neu Gafnodyn, dyn difas,

Neu Addaf, frwyfgaf, Fras.

Cywraint y gwnaeth Mabmaeth Mair, Dan gor gwydr, dwyn dyn gwawdair,

A gado Bleddyn gidwm,

Fforddrych druan cryman crwm: lawn y gwnaeth Crift ddswis-tad,

Ac yn cael gafael y gad,

Y'n ddilys ddewis o’r ddau, fldoniog wr, ddwyn y gorau!

f xxxvü J

Dcwlfodd Duw deuluwas,

A gwrthod cydfod y cas.— Triftwch weithian bob cantref;nbsp;Bellach naw llawenach nefl

MARWNAD DAFYDD AB GWILYM, A GANT MADOt BENFRAS.

Da ar feirdd dewr wr a fu,

Y dewifodd Duw Jefu;

Poen, bae dwys baun bedyfawd.

Pan aeth a gwawr pènaeth gwawdl

Porthioedd gwawd, partblwydd gwiwder,

Farlmant clod, a moliant der;

Poen feirlFaer, penfaer hofF-wawd;

Pen fylwayw paun y feilwawd ;

Pentref cerdd, paun tyrfa cad,

Paentiwr cur, pwyntiwr cariad ;

Penial cerdd ddyfal ddefawd,

Paun ar y gwyr, panwr gwawd,

Penygai glod penigamp,

Pennod, a chwmpod, a champ:

Penfaer y wen-gaer wingerdd,

Pènaeth penceirddiaeth, paun cerdd j Perging ei dudded purgoch,

Perllan cerdd, parllinon coch.

A ml cwyn am ei ddwyn o’i ddyddj Ymddifad cerdd am Ddafyddnbsp;Fab Gwilym, febyd gwawlyw,

Gwanas clod, gwae ni, na’s clyw 1 Gwawr ar gryd, gwayw ar grwydr,

Gwawd Dafydd, frawd difudd frwydr^

3 nbsp;nbsp;nbsp;Gwedj

f xxxviii 3

Gwedi ef pob gwawd a oedd,

Gweadur cerdd gwiw ydoedd!

Gwedi fy mrawd, hyf gwayw-dwD, Gwiw fu ef, gwae fi, a wnnbsp;O hirnych, gwych ni’m gweheirddnbsp;O hiraeth am bènaeth beirdd!

Digrif oedd ! deigr a foddes Deutu fy ngrudd; ni’m Iludd IlesJnbsp;Mawr ar fy ngrudd llawrudd llif,nbsp;Mefur deigr—mafw wr digrif!

Mal yn arial, neu eurin.

Molt gwawd hael, a milt y gwin j Maer y fetch, mawr yw y fon,

Mawr ammod clod morwynion!

Molwr cerdd, milwr ai cant,

Milwr y glod, a’i moliant! leueingftid maddeuid Mair,

A Duw Jefu, dewis-air!

A mafwedd, trawfwedd traferch,

I Ddafydd, filltydd y ferch!— Dafydd, degan rhianedd,

Dyfyn clod daufiniog cledd:

O rwyf hoed, ni .rifo hen,

Rhaid yw yn ol rhwyd awen.

O darfu awdifardd gwawdlwydd Ado’r gerdd fal yn dir gw^dd,

Egin lawl clod i gein-ferch,

Ac yn dir ftcd, deryw ferch!

Och! na fu hir, gohir ged,

Oes Dafydd, Eos Dyfed!

[ xxxix j

Ys gwag yr haf am Ddafydd;

Ys gwir gwawd, j/gvoier gwydd; Troes hrofes mal Tajiefin,

Rhol o wawd, yr hael a’i win.

Da athro beirdd, dieithrach Na dyn a fu, a Duw’n fach!

Dioer! ferchöcaf fu Ddafydd,

Dyn o’r gwyr, dan oror gw}gt;dd ; Dadlwawd awdl, didlavvd ydoedd,nbsp;Dioer, baun dihareb oedd!

Dwyn naf nod, Duw nef a wnaeth. Da lawrydd cerdd daylwriaeth!

Dafydd ei ddydd oedd eddyw, DoElor clod, digter a’i clyw ;

Da hebog doeth, coeth i’m cof, Deheubarth, nid a hebof!

MARWNAD DAFYDD AB GWILYM, A GAKT lOLO GOCH.

HUDOL dwf fu hoedl Dafydd ;

Hoywaf, pe hwy fai ei ddydd!

Di-ungor awdl, da angerdd,

Fab Gwilym Gam, gwlm y gerdd.

Lluniai fawl wrth y llinyn,

Llyna arfer dda ar ddyn :

Gem oedd i firoedd, a’u fwch,

A thegan gwlad, a’i thegwch;

Mold y digrifwch, a’i raodd, mwared ym am wiw-rodd!

Mau darpar, mi ai dirpwr, Marwnad o gariad y gwr.

[ Xi 3

Hebog merched Debeubarth,

Heb hwn, od gwn, aed yn garth Cynnydd pob cethlydd coethlavvnjnbsp;Canys acth cwynofus iawn!

Taw di i gyd, tydi gywydd! Nid da’r byd, hir y bydd;

Tra fu Ddafydd, gelfydd gan,

Ydd oeddid barcbus ddiddan;

Ac ni bydd, o herwydd hyn, Gwedi ef, gvviw dy ofyn 5nbsp;Bwrir a tveuir o wawd,

A’t den-flaen ar y daflawd!

Euthyw penfaer yr ieithoedd, Eithr pei byw, athraw pawb oedd!nbsp;Uthr fy nghwyn o frwyn fraw,nbsp;Athronddyfg, oedd uthr ynddawjnbsp;A thailiwr ferch i ferch fu,

A thelyn llys, a’i thenlu;

A thryfor er cler, a’u clod,

A thryfer brwydr, a’i thrafod 5 A thruan, heb athrovvyn,

A thraha fu difa’r dyn!

A thrawft beirdd, athrift yw byd, A thrachefn na thrachyfydnbsp;A thro grym, glewlym gloywief,

A theytn oedd—aeth i’r nef!

AT y

BEIRDD, AC EREILL A GARANT FARDDONIAETH CYMREIG.

YR ydym yn eich cyfarch a Gwaith yr hynod fardd Dafydd aB'Gwilym, yn y diwyg goraunbsp;a allafom ni iddo.—Y Bardd hwn, fal y gwydd-och, fydd yn haeddu yn dda ymgeledd a chad-wraeth, canys pa un o’r Beirdd Cymreig fydd ynnbsp;rhagori arno ? Pwy burach a chyfoethocach einbsp;iaith, lyfnach a gwaftatach ei ymadrodd? Neu,nbsp;pwy mwy melus ei beroriath nag ef? Ond gannbsp;ddarfod i’r cyfaill Gwilym Owain ofod allan einbsp;odidawgrwydd a’i gynneddfau awenyddol yn ynbsp;Rhagymadrodd Seifnig, afreidiol yma ail adrodd,nbsp;ond rhoddi rhyw ychydig hanes am drefn y caf-gliad a’r cyhoeddiad.

Corph y gwaith a yfgrifenwyd allan o lyfrau y brodyr Lewys, Rhifiart, a Gwilym Morrus oFon,nbsp;cynneddfau a godidog gampau y gwyr hynny ni’snbsp;anghofir tra bo barddoniaeth yn yr iaith Gymr-aeg. Pan dderyw ini gyntaf ymdrin a*r gwaithnbsp;amcanafom ofod allan yr amrywiaeth yn yrnbsp;yfgriflyfrau; ond pan deimlafom eu pwys acnbsp;yftyriad eu hanferth rifedi fe orfu ini ymadael aTnbsp;ymgais, ac ymegnïo i ddethol y darlleniad goraunbsp;o ran purdeb iaith, fynwyr, a chynghanedd. Acnbsp;fe allai i ni yn hynny gamfyniad a chamfarnunbsp;mewn llaweroedd o fanau, ond boed hynny fal ynbsp;mynno, gwnaethom ein gorau yn ol yr hamdden,nbsp;dnbsp;nbsp;nbsp;nbsp;a gorph-»

C xiü j

'a gorphwyfdra odJiwrth amcanion a AvydJau iheidiol ereill. Nid yw y cynnuüiad yma, er einbsp;fod yn helaeth, yn cynnwys fawr dros bannernbsp;gwaith Dafydd ab Gwilym; ac etto rhyfedd fodnbsp;cynnifer wedi ymachub rhag difgyn i drigfanaunbsp;anghof.

Argenfydd gwyr cyfarwydd mewn barddoniaeth laweroedd o anafau cerdd yn y gwaith, ynnbsp;enwedig os barnant yn ol rheolau y pedwar-jnefur-ar-hugain, mewn grym yn y ddwy ganfednbsp;ddiweddaf; ond yftyriant hwy nad chwarau tegnbsp;fyddau mefur y gerdd wrth y Hath nad oedd gyf-leithiol yn amfer y Bardd. Y mae yn ddiddadlnbsp;y beiau, neu’r anafau hyn yn fynych, fef tor-mefur, twyllodl, gormododl, twyllgynghanedd, acnbsp;ereill o is radd; ac yn ddiamau i lios o naddyntnbsp;vmiithro i’r gwaith wrth ei aml ddadyfgrifènu ;nbsp;megis y dy'waid y diweddar Lewys Morrus yfwain,nbsp;fod cywyddau Dafydd mor felus a chymmeradwynbsp;gan y gylFredin fal y medrai laweroedd eu treuthunbsp;ar dafod leferydd; ac fe allai adyfgrifènu rhainbsp;O ben yn fynych, ac wrth hynny colli rhainbsp;breichiau, anafu ereill, a chamofod y Ileill.nbsp;Pyna’r achos fod cymraaint o amrywiaeth ynnbsp;yllyfrau; rhai beiau cynhenid hefyd, nid o rannbsp;anwybodaeth y Bardd, canys yr oedd yn—

Lluniwr pob deall uniawn “ A Ilyfr cyfraitb yr iaith iawn—”

Ond gwammalrwydd a diofalwch yn y cerddi mafw carüaidd, weithiau yn dibrifio cynghanedd,nbsp;yn enwedig y braich cyntaf, megis “ Oo a roednbsp;ar ddrwsyty*”. quot;ïr oedd awen Dafydd mor

ffrochwyllt

« RKif 53.

[ xliii ]

fFrochwyllf a gwibiog yn hedeg yn ami uwch ben rheolau.

Chwi welwch ddarfod ini wabanu y cafgliad yn ol y defnyddiau a’r teftunau, fbf yn canlynnbsp;eu gilydd, canuau i Ifor Hael, Dyddgu, a Mor-fudd, amp;c. oddieithr y chwanegiad, yr hyn anbsp;dderbyniwyd yn rhy ddiweddar i’w gofod yn eunbsp;lie perthynafol.—Er mwyn yr anhyfbys mewnnbsp;hanefion, defodau, ac arferion y cynamferoeddnbsp;y mae yn niwedd y llyfr banes byr o naddynt,nbsp;ac eglurhad geiriau anghyfiaith.—Creffirar ychyd-ig amrywiaeth yn yfgrifyddiaeth yn y llyfr hwnnbsp;—y mae y golywyj- yn bwrw eu bod yn gyttunnbsp;a chynneddfau ’r iaith; ac mai afreidiol iddyntnbsp;ofod argau i gadw, ac i amddifFyn y cyfryw.

Bellacb y mae y cyhoeddwyr yn tynu tua’r diwedd, ac yn dymuno i’r barddoniaetb byrwyddnbsp;Iwyddiant a chroefo gan eu cydwladwyr tra par-haont ym meddiant yr iaitb a dderbyniafant onbsp;enau eu bynafiaid drwy dreiglau a damweiniaunbsp;rhan fawr o oed y Byd.

Llundain,

I, lygp.

CYNHWYSIAD,

CYNHWYSIAD.

Canuau i IJor Hael nbsp;nbsp;nbsp;-nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;~

I Dddyddgu nbsp;nbsp;nbsp;-nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;_nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;«

I Forfudd fa yn y chwanegiad)

Ymryfon d Gruffydd Gryg Ar amryw dejïunau caruaidd fa 6 yny chwanegiad)

260

Molawd^ a Marwnadau ei Gyfeiïliony t^c. 448 Duwioldebnbsp;nbsp;nbsp;nbsp;;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;“nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;-nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;476

BARDDONIAETH

ll.

CENNAD O FAESALEG, LEYS IFOR HAEL YM MORGANWG, IFONJ YN DEISYF I’w GYM-DEITHION El HEPCOR YNO, O HERWYDD Elnbsp;FAWR GROESO GAN IFOR.

/^ERDDA was, car ddewis-fFyrdd,

Canfod gwymp uwch cein-fedw gwyrdd;

O Forganwg dwg dydd da,

I Wynedd, haelfedd hwylfa ! nbsp;nbsp;nbsp;^

Ac anwyl wyd, befrnwyd byd,

Ag annerch gwlad Fon gennyd.

Dywaid o’m gwlad na’m gwadwydj Diog wyf,—dieuog wyd,nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;S

A’m bod er’s talm, falm Selyf,

Yncaru Dyn uwch Caerdyf.

Nid falw na cham fy namwain,

Ac nid ferch ar un fetch fain;— nbsp;nbsp;nbsp;i*

Mawrferch Ifor a’m goryw,

Mwy na ferch ar ordderch y w.

Sereh Ifor a glodforais;

Nid fal ferch anfadful Sais: nbsp;nbsp;nbsp;l6

Ac nid af, berfFeilhiaf bor,

O’i ferch ef, os eirch Ifor;

Nag undydd i drefydd drwg,

Nag unnos o Forganwg. nbsp;nbsp;nbsp;20

B 2 nbsp;nbsp;nbsp;Fand

24

[ 4 1

Pand digrif y’ ngwydd nifer, Caru claer, nod-feuthu der.nbsp;Güludog hebog hybarch,

Gwr ffyrf iawn ei gorph ar farch; Campiwr aer cyflymder coeth,nbsp;Cwmpafddadl walch campufddoeth.nbsp;Carw difarw Deifr ni oddef;

Cy wir iawn y cae wyr ef.

Mawr anrhydedd a’m deddyw. Mi a gaf, o byddaf byw,

Hel a chwn, nid haelach ior,

Ac yfed gydag Ifor.

Seuthu ei geirw faethynt,

A bwrw ei weilch i’r’wybr wynt; A cherddau cildannau’n deg,

A folos ytn Maefaleg.

Chwarau fFriftial, a thawlbwrdd, Yn un gyflwr a’r gwr gwrdd.

O cai neb gytundcb coeth, Rhagor rhag y Haw rhygoeth,—nbsp;Rhugl a cherdd yr anrhegaf,—nbsp;Rhagor gan Ifor a gaf!

Nid hael wrth gael ei gyfri,

Nid dewr neb ond ein teyrn ni.

Nid af o’i lys, diful ior,—

Nid ufudd neb ond Ifor!

III-

1 IFOR HAEL,-Y BARDD YN YMADAW a’i

LYS, I FYNED I GLERA I WYNEDD.

UFUDD ferchogion ofeg,

Ifor tëyrnaidd ior teg.

Myned fal y dymunwyf,

Ar iawn, i Wynedd yr wyf; nbsp;nbsp;nbsp;4

Nid myned, ddwyged ddigel O ddyn, i ymdaith a ddel:

Deufis yn nwylan Dyfi,

Ni allwn fod hebot ti. nbsp;nbsp;nbsp;8

Y galon, bedroglgron bor,

Ni chyfyd,—yn iach Ifor !

Na llygad, graddwlad gruddwlych,

Na Haw, na bawd. He ni bych ! nbsp;nbsp;nbsp;12

Nid difudd rym ym yma,

Nid oedd gall, na deall da,

I neb, a garai o naw

Diodydd gwin, dy adaw. Rhwyddyn, cyhafal Rhydderch,nbsp;Rhagod fynwyr wybod ferch ;nbsp;Rhyfel Hid, rhyw ofal Hawn,

A heddwch Ifor hoywddawn. Maith i’th ragoriaeth gerir,nbsp;Mawr ior teg y mor a’r tir:

B3

24

[ 6 ]

Naf coedfedw nefau cydfod, Nef aphrefen cledren clod.nbsp;Cawn o ddawn a eiddunwyf,

Cywaethog ac enwog wyf,

O eiriau teg, o ariant,

Ag aurcoeth, fal y gwyr cant; O ddillad, nid bwriad bai,

Ac aifau Ffrengig erfai:

Ufudd goft o fedd a gwin,

O dlyfau ail Daliefin.

Tirion grair, tarian y gred, Tydi Ifor, tad yfed ;

Enw tefyrn, ynad hoywfoes, Wyneb y rhwydd-deb a’u rhoes.

IV.

1 DDIOLCH AM FENIG I IFOR HAEL,

'OR ydoedd afradaur;—

O’i lys nid ai bys heb aur.

Doe’r oeddwn, gwn, ar giniaw', I’w lys yn cael gwin o’i law.—

Mi a dyngaf a’m tafawd,

Ffordd y trydd gwehydd gwawd, Gorau gwraighyd Gaei Geri;

A gorau gwt yw d’ wr di:

C 7 ]

Tra fu’n trafaelu trwy fodd, Trwy foliant y trafaeliodd»

Y dydd y daethum o’i dai,

A’i Fenig dwbl o fwnai}

Benthig ei Fenig i’w Fardd,

A roe Ifor oreufardd !

Menig gwyniontewion teg,

A mwnai ym mhob maneg; Aurynynaill, diaill dau,

Arwydd yw i’r llaw orau ;

Ac ariant, moliant miloedd,

O fewn y Hall, f’ennill oedd.

Merched a fydd yn erchi Benthig fy menig i mi;—

Ni cheifF merch er ei herchi, Mwy na gwr, fy menig i.

Ni roddaf,—dygaf yn deg,

Rodd Ifor, rwydd ei ofeg,

Ni wifgaf faneg nigys,

O groen mollt, i grino ’mys.

G wifgaf, ni fynaf ei far, Hyddgen y gwr gwahoddgar:nbsp;Menig gwyl am fy nwylaw,

Ni bydd mynych i gwlych gwlaw.

B4

36

f 8 ]

Rhoddaf i hwn (gwn ei ged, Nawdd rhugl Neuadd Rheged)nbsp;Bendith Taliefin winboft,

A bery byth, heb air boft:

I ben y bwrdd erbyn bwyd,

Yno’r el yn yr aelwyd, nbsp;nbsp;nbsp;¦

Lie y trofa rhan o’m traferch.

Lie dewrmab, Ile diwair mercK; Lie trig y bendefigaeth,

Yn wleddau, yn foethau’n faeth j Yn wragedd teg eu begin,

Yn feirch, yn weilch, ac yn winj Aml drwfiad, rhad rhydeg,

Yn aur tawdd, yn eiriau teg !

Nid oes bren yn y Wenallt,

Na bo’n wyrdd ei ben a’i wallt, A’i gangau yn ogyngerth,

A’i wn a’i bais yn un berth;

Pand digrif yw i brifardd Weled hoyw gynired hardd,nbsp;Arglwyddiaeth, dugiaeth deg,

A feiliwyd ym Maefaleg.

Menig o’i dref a gefais,

Nid fal menig farug Saisj— Menig purgalènig por,nbsp;Mwyngyfoeth, menig Ifoy.—

Haelder fy Ner, fy Nudd ar ei gyrch Am aur, gorchaw y budd ;

Arfer yw goethryw gythrudd :

Ofer un wrth Ifor udd.

O ddewrder hyder hoywdaer ymadrodd,

A medru troi yr aerj O fawrgyrch hylithr feurgaer:

Ofer dau wrth Ifor daer.

O ddoethineb neb nid oes attaw,-Neu o Ffraingc i Fanaw,

I fwrw dadl fwrth oddiwrthaw ;

Ofer dri wrth Ifor draw,

O ufudd-dawd fFawd, a fFydd, wych eirlau,

A charu ei brydydd,

Wrth Ifor euriaith Ofydd;

Ofer bedwar, roddbar rydd,

[ 10 ]

o fonedd trofedd, wr trafyth, a fFun A fFyniant ami dilyth jnbsp;O weilch digel wehelyth :

Ofer bump wrth Ifor byth.

O gryfder a IFer ffyrfdeyrn, eirdeg,

Yn dwyn eurdo heiyrn;

A’i far coed i fwrw cedyrn ;

Ofer chwech wrth Ifor chwyrn.

O degwch prifflwch, pralHyw urddedig, Bendefig ryfig ryw;

Ei fardd wyf, aftrus yftryw;

Ofer faith wrth Ifor fyw.

O ddifymlrwydd fwydd gyfanfoddwr, hardd Enaid beirdda’u clydwr;

O ferw brwydr i fwrw bradwr,

Qfer wyth wrth Ifor wr. nbsp;nbsp;nbsp;32

O gampau gorau a garaf, ar wr Eryraidd, y barnaf,

I roddi pan fai rwyddaf,

Ofer naw wrth Ifor naf.

O wychder fy ner, un arial aFfwg Morganwg mur gynnal jnbsp;O fwrw dyn o fryd anial,

Ofer deg wrth Ifor dal.

molawd

[ II 3

VI.

MOLAWD IFOR HAElJ

T^A rhed ar wared arw oror olwyn, Neu’r wylan ar rydfor;

Deuwell y rhed (buddged bor—

Diwyd wyf) dy wawd Ifor.

Os da plethiad mad ym mor, a hir-wlych Am herw-long, raff angor ;

Gwell y plethaf, ddewraf ddor,

Gwawd y tafawd yt Ifor.

Ni thyf cae’n Llenmaen, llanw mor rhyferthwy, Rhwyf Arthur, neu Hedtorjnbsp;Mygr atteb ddihareb ddor,

Mai y tyf mawl yt Ifor. nbsp;nbsp;nbsp;12

Cyfyd yt hawddfyd, f’addien bor, gènyf,

Ac anwyl hawddamor;

Cad ddychryn darf ddur-arf ddor,

Cedyrn ofn,—cadarn Ifor ! nbsp;nbsp;nbsp;j6

Ner byd, wryd bedeiroror giwdawd,

A naf olygawd nef oleugor;

Neirtbiad fo efo ar for, a llawr lien,

Nen y ffurfafen i IFyrf Ifor !

Newidiwr

f 12 J

Newidiwr trwfiwr tryfor y moliant;

Normant glud goddiant, glod ’gwyddor; Naddiad arf oergad, deirf eurgcr, Eingl gawdd;nbsp;Nawdd mur a rwyfawdd Mair ar Ifor!nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;24

Nerth braifgErcwlf, waifg wifgi borphor^ llorfiampj Nudd oreugamp, naddairagor!

Neud berth a chyngerth, wrth angor deyrnlas, Nid bas rygafas rywiog Ifor. -nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;25

Ni byddai lie bai bell hepcor arnaw,

Ni byddwyf hebddaw, barodlaw bor:

Ni bydd anrhegydd neb yn rhagor, nag uwcb,

Ni bu ogyfuwch neb ag Ifor! nbsp;nbsp;nbsp;32

Hardd eflillydd rhydd, rhodd ddidor meddlyn ;

Heilyn win Lewelyn, wawl-gylchwin iorj Heddyw nid ydyw, didwyll ior gwyndal

Hyfal hael ddyfal hylwydd Ifor nbsp;nbsp;nbsp;36

Hawdd ddydd, nid rhydd rwydd gyngor ddangos;

Hawdd nos, hedd agos, hoyw eiddigor ! Hawdd ymmwrddym mwrdd, hawddamor beunydd,nbsp;Hawdd fydd bryd brawd fFydd, ufudd Ifor! 40

Hawl mawl, rnal wych-dM Echdor yn nherfyfg, HarddfFyfg Deifr un-ddyfg a’r dew fronddor jnbsp;Hwyliais a chefais, a chyfor durfing.

Hail diogyfing hael-deg Ifor,

Heirdd

C 13 ]

Heirdd digeirdd i feirdd fawrddor darian-grwyJr, Hoyw franarwr brwydr Hafren oror!nbsp;Hiroefawg fu Nöe, aeraefor faccwy,

Hwy, huawdl ofwy, fo hoedl Ifor! nbsp;nbsp;nbsp;48

VIL

I ^ALLT MERCH IFOR HAEL.

Fun a’rGwallt o fanaur,

-*¦ A roe lavjnt ar wiail aur Un radd a llwyn o ruddaur,

Lliw Non dan y llwyn o aur, Gwifg angel o wallt melyn,

Yn wrydd aur am war y ddyn. Fal goddaithyn ymdaith dos,

Yw’r llwyn uch pryd y llinos: Uwch feinir goldwir a gaid,

Hyd dwyraff o heteuraid. larlles darr gnwd o eurllin,nbsp;Banadl aur o ben hyd lin ;

Lliw’r melltgoruwch y gelltydd. Coed aur gwiw cyhyd a’r gwydd.nbsp;Bronbelau fal fiopau Sieb^

A droes bon dros ei hwyneb; Gwefr o liw, neu gyfrywlwyn,nbsp;I guddio dyn deg addwyn.

20

f 14 ]

Sirian ym myfg y manaur,

Coron owallt, cwyr neu aur j Maner aur pan ymwenyntnbsp;Lliw tan y Gad Gamlan gynt!nbsp;Crwybr o aur pan i cribai,

Pwn mawr o efgyll paun mai. Mae’r pryd ym marn y prydydd,nbsp;Ac aur ar hwn pan fae’n rhydd :nbsp;Ei liw a welai luoedd jnbsp;Drwy’r byd un diareb oedd jnbsp;Ei ’leurwydd nofwyl Jeuan,

A’i frig yn debig i dan,

Ni bu fodd, ac ni bar ferch,

Hwn fydd ar wydd i’w hannerch !

VIII.

I FANACHES, NI WELSAI OND EI GAN EI CHREFYDDWISG.

Dal neithiwr, delwi wneuthum, Drem o bell, yn drwm y bum,nbsp;Yn nbal (och na thariai’n hwy !)

Ag yn wyneb Gwenonwy.

Anfodlawn fum, gorfum ged i’m golwg am ei gweled;

Delw eurddrych, dwyael eurddrym, Deuwell oedd pettwn dal! ym !

[ *s ]

Daroedd ni bu wifgoeddd waetb,

I daeliwr o hudoliaeth :

Deuliw nyf, nis dylae neb

Duaw hon j—ondeihwyneb, nbsp;nbsp;nbsp;12

A’i thal mi ai dyfalwn;

(Och, Dduw Tad, na chuddiwyd hwn !)

Megis o liw j—megais lid,

Myr eiry, neu faen mererid. nbsp;nbsp;nbsp;16

Mwyn y gofodes Jefu Am eiry dal y mwrai du :

Dwyael geimion, delw gymwys,

Deurwym lan ar y drem Iwys. nbsp;nbsp;nbsp;20

Diliau yw ei haeliau hi,

Dailfablfal dwyael Sibli:

Muchudd deurudd, a’i dirwyn.

Main eu tro ym mon y trwyn. nbsp;nbsp;nbsp;24

Mwyalchcd teg ym mylch ton,

Mentyll didywyllduon:

Dwy fFynnon wirion ’warae,

Eu dwyn uwch meindrwyn imae; nbsp;nbsp;nbsp;28

Gwreichion aur, grechwen araul,

Gwedi rhoi mewn gwydr a haul.

Amrant du ar femrwn teg,

Fal gwènol ar föl gwaneg. nbsp;nbsp;nbsp;^2

Dau afal aur, difai lun,

Dwy noblzür dan wyneblun,

Diliau rhos, dail o aur rhudd A dorwyd yn ei deurudd;

Granau

[ i6 ]

Granau cwyr mewn gryniau calch,

Grawn gwingoed ar groen gwyngalch.

Ceirioes addfed, cwrs addfwyn,

Cwrel, lliw criawol llwyn ;

Dwy feJ o liw grawn celyn, nbsp;nbsp;nbsp;,

Dagrau gwaed ar deg eiry gwyn.

Dail ffion grynion eu gwraidd,

Dwy ogfaenen deg fwynaidd. nbsp;nbsp;nbsp;44

Dyfelais bryd fy myd main.

Ei deurudd fal haul dv^yrain :

Dwysoedd dwy wëus heddiw,

Ar enau Hen o’r iin iJiw, nbsp;nbsp;nbsp;48

Yn gweini claer ddidaer ddadi,

A ffroenau a pher anadl:

Ag aelgeth, liw fFrwd gwcilgi,

A gyrraedd hyd ei grudd hi! nbsp;nbsp;nbsp;^2

Hoyw ar fwnwgl hir feinwyn ;

Golwg teg fydd gweled hyn.

Dug fy nau lygad o dwyll,

Dogenyf, fal dwy ganwyll. nbsp;nbsp;nbsp;^6

Gwelais wyneb glwys waneg,

A phen dyn, rudd fHon deg : l^i weles neb wyneb iach,

Drud fudd deigr, nid oedd degach ! nbsp;nbsp;nbsp;60

I R LLEIAN.

r i8 j

Ac yn niwedd fy ngweddi,

Yn ol ni ddymunwn i Ar Dduw hael ond caei, pe cald,.nbsp;Fy Mun, a nef i'ni Enaid !

X.

I^R LLEIAN,

CARU dyn lygeid-du Iwyd,

Yn ddyfal a’m gvvnai’n ddifwyd : Os mi ai car i arall,

Myn Duw gwyn ! mi nld wy’ gall.

Ai gwir y ferch a garaf,

Nafynni fedw hoywdw’ hafj Ac na thewi yn y ty tau,nbsp;Wyth-liw-fer a’th lafwyrau.

Crefyddes a fantes wyd,

Caredig i’r cór ydwyd:

Er Duw paid a’r bara ’r dwr^,

A bwrw ar gas y berwr:

Paid er Mair a’r pader main,.

A chrefydd menych Rbufain.

Ma fydd Leian y gwanwyn,

Gwaeth yw lleianaeth na llwyn :

Dy grefydd, deg oreu-ferch,

Y fydd wrthwyneb i ferch»

20

C 19 1

Gwarant trlodrwy a mantel!,

A gvverdd wifg a urddai well, Dyred i’r fedw gadeiriog,

I grefydd y gwydd a’r gog j Ac yno ni’n gogenir,—

Ennill nef yn y llwyn ir!

A chadw i’th gof lyfr Ofydd,

A phaid a gormod o IFydd. Ninnau gawn yn y gwinwydd,nbsp;Yn neutu’r allt enaid rhydd jnbsp;Duwafyn, difai annercb,

Ar f)V, roi pardwn i’r ferch.

Ai gwaeth i ddyn gwiw ei thaid, Yn y llwyn ennill enaid ;

Na gwneuthur fal y gwneutham, YnRhufain, ac yn Sain-Siam.

XI.

I YRRU 4LATAI I HUDO MANACHES nbsp;nbsp;nbsp;i’R

ttWYN.

T^ADLITIA ’r diwyd latai,

Hwnt o’r Mars, dwg hynt i’r mai;

Gedaift, ciliaift myn Cell]

Arnaf fi mae d’eifiaur di; nbsp;nbsp;nbsp;4

Dof h9lion difai helynt, nbsp;nbsp;nbsp;'

Da fuoftj lie gwyddoft gynt.

C 2 nbsp;nbsp;nbsp;Peraift

8

[ 20 J

Peraift ym fun ar ungair,—

Par ym weled merched Mair; Dcwis lun, dos yn lan falch,nbsp;Llugan 11e mae rhai lliwgalch:

Cais yn y llan ag annerch,

Salw yw’r modd, felwr merch. Dywaid glain diwyd y gier,— •nbsp;Hon yw’r falm, hyn i’r fieler.

A chwyn maint yw’r achwyn mau, A chais ym fanachefau.

Saint o bob 11e a’m gweheirdd Santefau hundeiau heirdd.

Gwyn eiry arial gwawn oror, Gwènoliaid cwfeniaid cór;nbsp;Ghwiorydd bedydd bob un,

I Forfudd araf eurfun.

O caf innau rhag gofal, O’rffreudur dyn eglur dM ;

Oni ddaw er cludo clod,

Hoywne eiry, henno erod,—

Dy ddodrefn yv/dy ddeudroed, Dwg o’r cór ddyn deg i’r coed.

Car trugain cariad rhagor,

Cais y glochyddes o’r cór :

Cais frad ar yr abades,

Cyn lleuad haf, ceinlliw tes.

Un ai medr, einym adail

A’r Lleian du i’r llwyn dail.

[ 21 ]

xir.

I YMODIHEURO MERCH IFOR HAEL. Fcrch o’r Fynachlog Faen,

Wiwdda orchwyl ddiweirchwaen i A’i gwir fod pobl a gwerin,

A gair mail ar gwr eu min,

Yn heuru ym, yn nhör allt,

Dy gael ddyn ruddael rwyddwallt.

Och ym ! o bum i ychwaith,

Erioed wen wr yd unwaith ;

Od ydyn’ hwy yn dVedyd Arnom hyn, er nawnaem hyd:

Er bod fon drygddynion draw,

Herod wyf i’xh ddiheuraw.

Y foru y gwnaf erod.

Ar gelwydd beunydd eu bod;

Mi a roddaf, em rwyddair,

Mawr Uw grym a’m Ilaw ar grair,

Na’th gefais unwaith gwiwfun,

Ac na’th geifiais, lednais lun.

Och ym wen! mor wych iavvn wyd,

O gwn pam i’th oganwyd T^i’n gwelad yn un gwely,

(F’enaid teg) nag ofewn ty.

Na than frig, wyrenig wedd.

Coed irion yn cyd orwedd :

C 3 nbsp;nbsp;nbsp;SefyU.

28

[ 23 j

Sefyll dan y cyll ein cad,

Ki bu orwedd na bwriad,

Na meddyliaid, f’enaid fain,

Bechod, mwy na rhai bychain.

Ond dych’mygion dynion dig,

A cham oedd bob dychymig:

Ni wnawnoed, nag amneidiaw, Arnad, a Ilygad na Ilaw,

Na moliant i’th wallt melyn,

Myn glwys Duw ni’m gweles dyn! Dibech heb odech ydym,

Dieithr ferch fal d’ewythr fym ;

Ni ddanfonaift, ddyn feinael,

Latai ym, ddyn Iwyttu ael;

Ni bu ymddiddan o'r byd.

Na rhwym, hoyw-ferch, rh’om hefyd. Na cham ferch, ni chèmais inbsp;Yn chwimwth un braich imi,

Am danad, grair ddiwair ddoeth, HofF eigr feingotph hoywgoeth.

Ni ’wyllyfiais i geifiaw,

Dy gorph main, dro elain draw:

Pa wedd, eithr o ryfeddod,

Yth gawn, loer eglurwawn glod; Heb fod un ddëun ddeallnbsp;Gar Ilaw i garu y Hallnbsp;Nibu (garu gywiroed)

Dy fin wrth fy min er ’moed.

56

r 23 ]

Na’th anadl gwan per annerch, 'Na’th wyneb wrth f’wyneb ferch.nbsp;Hyn i gyd, henwn un gair,

A dyngaf myn y dengair;

Myn Arglwydd yr Arglwyddi,

Cul yw’r ais na’m coelir i!

Ni’th gefais eneth gyfiawn.

Na ddo ’rioed, ddyn ddivvair iawn; Niddodais, un weddus-ael,

Fy mryd i gyd ar dy gael.

Ni weddai’r hyn a wyddyt,

Ni chawn fod yn ordderch yt.

XIII.

MARWNAD IFOR HAEL A NEST EI WRAIG.

[ENAINT anghywraint, ing, hiraeth, aphoen, A phcnyd fal blaenfaeth !

Marw Ifor nid rhagoriaeth,

Marw Neft y niae Cymru’n waeth! nbsp;nbsp;nbsp;4

Mae’nwaeth am dadmaeth, mae dor rh’of ag ef, Yn gyfing ym mlaen cór;

MarwNeft, mae f’arweft yn for;

Morwynnef! marw iawn Ifor! nbsp;nbsp;nbsp;8

C 4 nbsp;nbsp;nbsp;Gorau

[ H ]

Gorau oedd I for a’i gorph fyth ein rhi Yn rhoi Deifr ar efyth ;

Ar y fu gu gwehelyth,

Ar y fydd, ac y fydd fyth ! nbsp;nbsp;nbsp;12

Nid af byth o’tn nyth gan wyd i gerddor,

A gerddodd gylch y byd;

Ni chan fy nwy-fraich ennyd,

Nichaf, ni feddaf hawddfyd ! nbsp;nbsp;nbsp;}6

Hawddfyd a gyfyd digofaint Cttlon,

A hiraeth i’r fron hon, a henaint;

Kerv/ydd wylaw gwlaw glas enaint orcheff,

Am Ifor a neft mwyfwy yw’r naint! nbsp;nbsp;nbsp;20

Hael Ddofydd tremydd hwyl trymhaint am pair, Gweled Nefl: ni chair, crair gair gywraint jnbsp;Rhaglywafael y w ne ofeiliaint poen,

Ccinlliw haf oroen cain llifeiriaint! nbsp;nbsp;nbsp;24

Wrth weled curiad carlad faint, am fudd,

Ag anwylyd prudd a gynheiliaint;

jMeft weagoeth, winddoeth wenddaint, ac Ifar,

A mwy na rhagor i’m anrhegaint! nbsp;nbsp;nbsp;28

A lluchwin o vvydr, i’m llochaint ar hail,

A medd o fuail. mwy faddeuaint;

A rhuddaur a main im’ rhoddaint, bob awr,

A hebogau mawr i’m hebygaint.

Hir

[ 25 ]

Hir tldoniau i’rddau, hwyr ydd aint dan gel,

J gyd ochel, neu godechaint;

Ac undyn ydyn’, ni’m oedaint am fudd,

Ac un ddadanudd am fudd fyddaint. nbsp;nbsp;nbsp;36

Llyw llygr-gaer yn aer, ni wnaint yn eiddil, Anturio naw mil mewn twrw’ enaint;

Llys Faefaleg deg dygaint hawddamawr!

Ax: ar eu heurllawr, lie mawr meddwaint. 40

Ofai clir, yn wir, falnaint geirw donau,

Yn Hawn rhadau, yn Ih'nau rhedaint!

Lie bydd lleferydd liifeiriaint gwin-lleftr,

A golau fencftr, ag had fwyniaint. nbsp;nbsp;nbsp;44

Llafnfriw, Ilwrwiawnwiw llyrenaint, Einglgrwydr A' llew yfligfrwydr lluofawgfraint.

Llorf l!u, lied garu lledw geraint ym mro,

Llywio Naf huno, nef i henaint! nbsp;nbsp;nbsp;48

XIV.

CYWYDDAU I DDYDDGU.

MAWL I JEUAN GRUFFUDD a’i FERCH DYDDGÜ.

JEUAN ior gwaywdan gwiwdad,

Jawn fab GrufFudd cythrudd cad j WyrCyhelyn, wyn winglaer,

Llwyd unben, v/yd iawn ben aer. nbsp;nbsp;nbsp;4

Y nos arall, naws arial,

Euip i’th dy, y bo’ maith dal;

Nid

[ 26 3

Nid hawdd er h'ynny hyd heddiw, Hoen wymp, ym gafFael hun wiw.

Dy aiy a gawn, radlawn rydd, Dyloywwin, dy lawenydd,

Dy fedd glwys di faddau i gler,

Dy fragod du ei friger.

Dy ferch, gwn nas gordderchai, Feinwen deg o’th faenwyn dai;

Ni chyfgais, ni weais wawd,

Hun na’idryll, heiniau drallawd. Duw Iwyd! pwy a’m dilea.

Dim yn fy nghalon nid a,

Eithr ei chariad taladwy,—

O rhoed ym oil, ai rhaid mwy ? Ni’mcar hon, fo’m curia haint,nbsp;Fe’m gad hun, fe’m gad henaint.nbsp;Rhyfedd yw doethion Rhufain,nbsp;Rhyfeddod pryd fy myd main!nbsp;Owynach nageiry gwanwyn,nbsp;Gweddw wyf o ferch y ferch fwyn.nbsp;Gwyn yw’r tal dan y wialen,

Du yw’r gwallt, diwair yw Gwen. Duach yw’r gwallt, diochr gwydd,nbsp;Namwyalchen, na muchydd jnbsp;Gwynder difathr ar lathrgnawd,

Yn duo’f gwallt, iawnder gwawd.

C =7 ]

Nicl anhebig ddiddig ddydd,

Modd ei phryd, medd ei phrydydd,

I’r ferch hygar a garawdd

Y milwr gynt, mawlair gawdd, nbsp;nbsp;nbsp;36

Peredur, ddwys gur ddifgwyl,

Fab Ffrog, gwrdd farchog gwyl;

Pan oedd yn edrych wych wawl,

Yn yr eiry, ion eryrawl: nbsp;nbsp;nbsp;40

Lleii afar ger llwyn Efiyllt,

Llwybr lie bu’r gwallt gwyllt Yn lladd heb un ai Iluddiai;—

^wyalch morwyn falch ar fai; nbsp;nbsp;nbsp;4^

Yno yr oedd iavvn arwyddion,

Pand Duw ai tal paentiad hon!

Mewn eiry, gogyfuwch Iluwch llwyth,

Modd ei thM, medd ei thylwyth, nbsp;nbsp;nbsp;4^

Afgell y fwyalch efgud Megis ei hael,—megais hud !

Gwaed yr edn gwedi’r odi,

Gradd haul mal ei gruddiau hi. nbsp;nbsp;nbsp;50

Felly y mae, eurgae organ,

Dyddgu a’r gwallt gloywddu glair.—-Beirniad fum gynt, hynt hyntiaw.

Earned rhawd or beirniaid draw. nbsp;nbsp;nbsp;54

Anhyweth fy nihewyd,

I mi fy myw am fy myd !

I DDYDDGU

XV.

I DDYDDGU.

¦T~\YDDGU ddiwradwyddgafflp, Fy nghariad oleuad lamp ;nbsp;Anlladrwydd, dioer, yn lledrad,nbsp;Ydosdd i mi fry o frad,

Nid wyf wr, ac nid a fyth I geifio merch naf gwayw-fyth,

Rhag fy ngalw, falw fwydd,

Yn glofflwybr yn gyfflybrwydd. Hyder a wna dringhedydd.

Draw a ddring uwch gwriing gwydd, Oni ddel, hyn a ddyly.

Bob ychydig hyd frig fry ;

Oddiyna y bydd anawdd,

Difgynu rhag heuddu cawdd. Llongwyr pan y gollyngynt.

Lie gwnan’ dan hwntian dwyn hynt j Ni bydd modfedd falwedd fomnbsp;O ben yftyllen drallom,

Rhwyfwyr merinwyr annoeth, Rhyngthyn’ ar annoddyn noeth:

Ac i’r Ian ar ddiwanfa,

Y deuan’, darogan da.

24

[ 29 ]

Seuthydd a fwrw pob fothach,

Heb y nod, a heibio’n iach ;

Ag ergyd hefyd difai,

Yn y nod pand iawn a wnai.—

Ergyd damwain rhiain-fun,

O gant oedd ddyfod ag un ;

Ergyd damwain, fun feinael,

Em deg iawn, oedd ym dy gael.

Ef eill, ddyn eiry peill-liw,

Dy gael ddyn, wineu-ael wiw ! Ofer oil a fu er allai,

Na’th gawn,—gwyn ei fyd a’th gai! Oni'th gaf er cerdd erddrymnbsp;Ddidrangc, yn ieuangc wen ym,—nbsp;Mi a’th gaf, addwyn wyneb,

Fy Nyn, pryd na’th fynno neb.

XVI.

YR. IWRCH YN LLATAI AT DDYDDGU.

TYDI’R Carwiwrch fFwrch ffawdr, Rhediadwybren, Iwydwenlawdr;nbsp;Dwg hyn o lythr talythrgoeth,

Da dy naid, ardydin noeth;

Cyflyma wyd, cofl lèmain,

Negefawl cywyddawl caiii.

C 30 ]

Rho Duw ivvrch, rhaid yw erchi Peth o lateiaeth i ti.

Grugwawl goruwch y greigwen, Gweirwellta bawr, gorwyllt ben :nbsp;Jolwyn gwych teuluaidd,

Llamwr allt, llym yw ei wraidd. Llama goruwch bon llumoen.

I’r rhiw, teg ei fFriw a’i fFroen.

Fy ngwas gwych ni’th fradychir, Ni’th ludd gwn y barwn hir,

Nod fawlgamp, nad i filgi Yn ol tes dy oddiwes di:

Nag ofna di faeth lifaid.

Na chi ’n ol, o chai naid.

Fy llatai wyd anwyd-ael,

A’tn bardd Ddyddgu hardd hael; Dwg dithau, teg ei duthiad,

Y daith hon i dy el thad.

Gochel Bifli, ci coefgoch; Aclolydd, ci celfydd coch;nbsp;Adlaishuaid a gredir,

O don’ yn d’ol, i Dowyn dir.

Ymochel rhag dy weled.

Dros fryn i Iwyn rhedyn rhed; Neidia goruwch hen adwy,

Fr maes, ac nag aro mwy.—

r 3* 1

A chufan ym bychan beth,

Dycidgu liw gwynblu geinbletb.

Dos i’r Ilaid dewis er lludd,

Deall afael dullOfydd,

Debre’r nos ger Haw’r rhofydd,

Dan frigy goed wig a’r gw'ydd.

Cyrch yno’r Carwiwrcb hynod, Carwn dymunwn y mod.

Ni’th fling Haw, bydd iachlawen, Nid a dy bais am Sais hen,

Na’th gym f’ anwyl, na’th garnau, Na’^thgig, ni’th gaifF eiddig gau,nbsp;Duw i’th gadw, doeth geidwad,

A braich Cynfelyn rhag brad;— Minnau wnaf, o byddaf ben,

Dy groefi bryd egroefen.

XVII.

1 DDYDDGÜ AC ERAILL, El GARIADAtr.

El ferch a roes merch i mi,

Seren cylch Nant y Serij Morwyn wych, nid ym mam an,

Morfudd wyl, mawr feddyliau!

Cyd collwyf o wiw nwyf uthr,

Fy anrhaith a fu iawn-rhittbr.

r 32 3

Cyclbaibrid newid ini,

Prid oedd \vr priod iddi.

Eithr rhag anfodd uthr geinfyw. Duw fry, diedifaryw!

Gwedi chariad, brad fu’r braw, Lloer byd, rhoi IJaw ar beidiaw.

O cherais wraig mewn meigoel, Wrth lyn y porthmonyn moei,nbsp;Gwragenus efgus ofgordd,

Gwraig ryvv ben-aig Robin Nordd, Elen chwanog i olud,

Fy anrhaith ar lediaith lud: Brenhines, arglwyddes gwlannbsp;Brethyndai bro Eitbindan.—

Dyn ferchogoedd raid yno,

Gwae hi nad myfi fai fo !

EJi chymmer hon, wiwdon wedd, Gerdd yn rhad, gwrdd anrhyddedd !nbsp;Hawdd oedd gael gafael gyfa,

Haws na dim hofanau da:

Ac os caf, liw gwynaf gwawn, Ofedlai byddaf fodlawn.

Nid ydwyf nwyf anofal,

Rho dyn, heb gaffael rhyw dal.—

Ai ar eiriau arwyrain,

Ai ar feddwl cerddgar cain

f 33 1

Ai ar air, cyd dihaurwyf.

Ai ar ryw beth, arab wyf;

Hefyd, cyd bo fy nhafawd I Ddyddgu yn gwëu gwawd,nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;3®

T^id oes ym, inyn dyn o fwydd,

Ond olrhain anwadalrhwydd ï

Gwawr brenhiniaeth, maeth ai medd,

Y byd wyr yw’r bedwaredd. nbsp;nbsp;nbsp;4Ó

Ni cha o’m pen cymtnen call,

Hoen geirw, na hi nag arall,

Na’ihenw, na’r wlad yr hanoedd,

HofF iawn yw, na pha un oedd. nbsp;nbsp;nbsp;44

Nid oes na gwraig benaig nwyf,

Na gwr cymaint a garwyf,

A’r forwyn glaer galchg'aer gylch,~

Nos da iddi nis diylch! nbsp;nbsp;nbsp;48

Ceir gair o gani’n ddifFrwyth,

Caf, nid arbedaf i bwyth,

X’èi gwypai gobaith undyn,

Mai am dani hi fai hyn ; nbsp;nbsp;nbsp;jz

Pe cvnddrwg ceinwen rudd-deg Ganthi a’i chrogi,-^wych reg!

Mwy lawn-bwys mau elyn-boen,

Moli a wnaf hi, nwyf hoen, nbsp;nbsp;nbsp;56

Hoyw ei Hun, a holl Wynedd Ai mawlj—gwyn ei fyd ai mgdd !

D ' nbsp;nbsp;nbsp;' I DDYDDGtf

r 34 I

XVIII.

I DDYDDGU,

1~\YDDGU llw dyddgoleuaf,

Dy nawdd, er Unmab DuwNaf ? Deurudd Mair, o diroedd Mae],

Duon Jygaid a dwyael.

Deliais fal ar hudoliaeth,

Dil yn ferch arnad ferch faeth j Da leddfair deulueiddferch,

Dolurus yw da! ar ferch.

Deuliw barf dvvfr llafarlas,

Delw glaer ar len dyli glas!

Del i’th fryd dalu i’th frawd,

Dyfu yt gerdd a’i dafawd;

Dygum yt well na deugae,

Dogn mawl, da i gwn y mae.

Dyn fal corfedw yn edwi,

Deune tón am danad ti!

Dyfed a wyr mai dify w Difai ddyfg, a Dafydd yw!

Difraw ddyn od af ryw ddydd,

Dwf llerw, dan defyll irwydd ;

Dyfn fy naigr, dwfn fynegais,

Dwfr fy mhen hyd ar fy mhais!

Diofal glud a deifl gw) aw,

Dan ael wyf deunydd wylaw !

28

C 35 ]

Dy fardd mad, yn anad neb, Digroenes deigr ei wyneb !

Dyn wyf o’th ferch, wenferch vvawl, Digraidd gwyw dagrauawl.

Dydd ermoed, deuwedd eiry man, Diferiog bwyll dwf eirian !

Dyddgu wawr anrbydedd-gael, Dyn gwivv, du eiliw dy ael!

Dawn glud, pe’n rhoddyd yn rhad Da holl Loegr, diell lygad,

Dieiliwyd rin ym min mau,

Diolwg ai dialau.

Dyleuaf fFawd am wawdair,

Dyl ai fawl myrt delw Fair !

Didawl i’m bron yw d’ adwyth Didaer loer o Dudur Iwyth !

Didwf yw dadl dy gerddawr,

Didawl main ar dy dal mawr :

Dodaifl: wayw llon dan fron friw, Didoft ar dy fryd ydiw,—

Didawl o’th gariad ydwyf,

Dady lun, adi-dal wyf!

Dicithr cael da uthra cwyn,

Dylufg arnad i dev.’lwyn ;

Dau lygad fwrth yn gwrthgrif,

Diyftyr gwall awyr llif!

GWAHODDIAD

t 36 ]

XIX.

GWAHODDIAD DYDDGU i’r DEILDY.

YDdyn ganaid ddawn gynneddf,

Dyddgu a’r gwallt lliwddu lleddf!

Dy wahawdd, drych y tri-phlwyfj I Ddol yr Aeron ydd wyf;

1’r bedw, nid er bwydydd,

Nid gwahawdd glwth i fwth fydd,

Nid gofwy Sais a’i gyfaillt,

Nid neithior arf barf mab aillt;

Nid tam o giniaw amaeth,

Nid i ynyd ciglyd caeth;

Nid gorlwy elw medelwas,

Nid o yd gloyw amyd glas.

O’s daw’r fun, i’r yftafell O fedw ir, a fu fyd well ?

Nid addawaf da ddiwedd 1’m aur, eithr eos a medd.

Tra Pom allan dan y dailj Cynnes fedw a’n cynnail:

Lie cyrch iyrchod rhywiog-ryw;

Lie can edn, lie cain ydyw!

Lloches

[ 38 ]

XX.

BWRIAD o GARU DYDDGU,'-DUCHAN i’r

BWA BACH,-a’i AFLWYDD AM FORFUDD.

uCHAN fi drueni drum,

O bu air na wybiium !

Garu cyn oedran gwja,

Hocrell fwyn ddiell fain dda ; nbsp;nbsp;nbsp;4

Govviroddawn, gyvvairddoeth,

Gynnil-gain gu anvvyl-goeth:

Mai unwedd etifedd tir,

Gowyll foethus-ddyn gywir.

'Yn gronft'erf, yn ddiderfyfg,

Yn gyflawn o’r dawn a r dyfg;

Yn deg Ian Indeg loyvvnwyf,

Yn dirgv\7dd,—enderig wyf;

Yn gariad dianwadal,

Yn iath aur, yn loyw ei tbal:

Mai y mae mawl arianddeddf,

Dyddgu a'r gwallt lliwddu lleudf.*-*

Nid felly y mae Morfudd,

Ond fal hyn, farworun rhudd j Yn caru rhai ai cerydd,

RhyWyr fun, a rbyhir fydd :

Yn bcrchenog, barch uniawn,

Ty a gwr, yn ddyn teg iavvn !

NiJ

24

[ 39 3

Nid anfynychach itn’ fFo Am banner nos amhonno,

Rhagdyn o’i phlas dan las-wydr,

Na’r d3'dd wyf llamhidydd hydr.

A’r gwr dygri a’r gair digall,

Dan guraw’r Haw yn y Hall,

Lief beunydd arydd rwydd-chwant,

A bloedd am ddwyn mam ei blant. Llwdn hirllef, llydan haerllug,

Llafur ftol yw llyfr ei ftug ;

Llwfr a rhyfedd y gnwcddyw,

Llefain am riain fain fyw.

Nid dawnus, nid dianhardd,

Nid tegei weled, nid liardd.—

Gwr yn gweiddi, gorn gwaddawd,

Ar gan fal brin am ei brawd .

Os'drwg o un anhunfloedd,

FinfFug wr o Fenffug oedd.

Eiddilwr am ei ddolef,

I ddiawl aed, pam i’dd wyl ef?

Ydeheuef aidyhun,

Dan ddywedyd — “ barcud bun!”

(Jch ! gwae ef ddolef ddylyn,

Hyder ar Dduvv, o’r hud ar ddyn!

Be prynv/n, befrddiweir bwyll, Wraig o’m hoedl, ryw gem hydvvyll;

'l 40 ] Coeliwr dig, er cael awr daw,nbsp;Rhan oedd mi a’i rhown iddaw;nbsp;Rhag drycced weddw dynged wae,nbsp;Ei gwr chwerwy gwyr chwarae.

Curiodd unwadal galon,

Cariad a wnaeth frad i’m bron;

Ni chyfyd ynöf cof cerdd, Gancyd llawen ac angerdd,

Na fon diddanam danyn’,

Na ferch byth onis eirch bun.— Dewis yr wyf ar ungair,nbsp;Dyddgui’w charu, o chair.

AMRYW GANIADAU I FORFUDD. XXL

I FORFUDD PAN WELODD Y BARDD HI GYN-TAF, YN RHOSYR YM MON ; AC YR ANFONODD EI X.ATAI A GWIN IDDI, Anbsp;HITHAU AI GWRTHODODD, AC ^YN DDIR-MYGUS EI DAFLU AM BEN Y GWAS.

GWYL Bedr y bum ynedrych

Yn Rhofyr, lie ami gwyr gwych,

Ar drwfiad, pool aur dryfor,

A gallu Mon, gerllaw mor. nbsp;nbsp;nbsp;4.

Yno’dd oedd haul Wynedd wiw Enid unrhwylg, hynod unrhivv :

Gwcnddyii

[ 41 ]

Gwenddyn fwnwglgrwn gwynddoeth, A gwych oedd, a gwivv, a choeth.

A’r byd am ei gv/ynbryd gwiw Ar ei hoi eiry hoywliw :

Rhyfedd fu gan y lluoedd,

Rhodd o nef y rhyw ddvn oedd! Minnau o’m clwyf a’m anhun,

Yn gvvilio byth amgael bun.

A fu was a fai fafach

Ei fryd didwyll, a’i bwyll bach?

Gwiliais y hi heb ddichell,

Ü’i hoi, nid buddiol, obeli;

Onid aeth dynoliaeth dwys,

I loyw lofft gain oleulwys. \

Prid yr unben a chwènych,

Profais y gwin prifwas gwych j Prynu, gwaith ni bu fodlawn,

Heb raid ddau alwynaid lawn,—

“ Dós was, o’r mydr gwmpas mau, “ Dwg hyn i’r ferch deg gynaujnbsp;“ Dyfydd hyd ei hyftafcll j

Dywaid, henfFych yn wych well.

“ Dós yn ei chluft a huftyng,

“ A’th ddyfg, nag arbed, athyng;—. “ Mwyaf morwyn y’ Ngwynedd,

“ A garaf i, myn Gwr a fedd !”—

[ 42 ]

“ Llun iawnrhyvv, llyuia anrheg,

“ I ti yr anwylddyn tcg.”

Peil ynfyd fydd pwyllanfoes,

“ Perhon’,—dyvvaid pwy airhoes? — “ Pand cylFrediu y ddinas,

“ Paham na’th adwaenam was?

“ Dafydd awenydd winef,

“ Yn rhödd a’m gyrrodd ag ef,

“ Lwyttu wawr, a'i latai wyf,

“ Attadei gariad gorwyf.

Clod y’ Ngwynedd a eddyw,

Clowch ef, falfain doch yvv 1 “ Yn ddibarch er pumarcholl,

“ Meddwch cliwi ef,--mae ’ddywcli oil.’'

“ Nid wy’ mewn bodd o’i roddion,

“ Na’i win da, na’i wenwyn dón.

“ Ffordd o’m gwydd ! fFwrdd o’m golwg! “ Cilia y dreng, rhag cael y drwg !”

Cael y claerwin o’r ddinas,

Ai dywallt y’ ngwallt ’y ngwas ! Ammarch a oedd hynny ymy,nbsp;Amhorth Mair i’in hoywgrair hy!nbsp;Os o brudd i’m gwarthruddiawdd,nbsp;Jfod cyfadnabod cavvdd !

1

[ 43 ]

Afurddifglaer ei chaful,

Eifiau gwin ar ei min mul!

Pe gwj-pwn gwpl di letpai, Madog Hir ’y myd ai cai:

Hwyr y gwnai hagr weftai hy Einion Dot, mewn diowtty.

Hi a wyl, yr hoyw vvylan,

A’i chluft a’i Ilygad achlan;

Dal iachgain, bydd mwy diolchgar I mi byth, amheua’ ei bar,

Byth weithian pan anfonwyf I’f fun, annyfyn o nwyf,

Llonaid llwy o ddwfr llinagr Yn anrheg, bidteg, bid hagr!

XXII.

1 FORFUDD, PAK WELODD Hl Y* NGIiOR EGLWYS BANGOR.

TT Ferch dan yr aur llathrlojov,

5- Fain ddigabl crwn barabi croyw».

Yn aur o’r pen bwygilydd,

Yn rhiain wiw, deuliw dydd,

Yn gwrando ar falm Balchnoe,

Y ’ nghór Bangor Deiniol doe.

[ 44 J

Digon i’r byd o degwch,

Eigrbryd fflur, a brad jfHwch!

Weled y wenferch wiwlwys Wi! o’r dyn, mae’n wewyr dwys !

A feithochr wayw i’m faethawdd,

A feithwawd cymhendawd cawdd. Gwenwyn awch, gwn fy nychu,nbsp;Gweledigion gwlad Fon fu!

Nistyn dim dan awyr fugnau,

Oddi mewn y galon mau ;

Nis gorug gof ei guriaw, Nisgwnaeth Ilifedigaeth llaw.

Ni wys na lliw gwiw gwawdradd, Nad Hun y doftarf a’m lladd !nbsp;Gorwyf o’m gwiwnwyf a’m gwedd,nbsp;Gorphwyll am ganwyll Gwynedd.nbsp;Gwae fi, gwewyr a’m hirbair,—nbsp;Gwyn fy myd y’ ngwiwnef Mair !nbsp;Gwydn yw gwayw deunawnych :nbsp;Gwasprudd, wnae’r grudd yn grych,nbsp;Gwnaedoft gwenwyn o dal,

Y gwayw llifaid, gwall ofal,

Trwm yw ynof ei hirgadw, Trwyddaw fy mron, friwdön fradw.—nbsp;Trefnloes fy nad cariadwy.

Tri awch faeth brawdfaeth bradwy!

I 45 J

XXIII.

YN CWYNO FOD EI GALON YN FRIWEDIG O GARIAD MORFUDD.

* 1 'YDI’R Galon bengron bach, Ddieres chwaen ddieiriach!nbsp;A fu dryll fwy ei drallawdnbsp;Na thydi, gwehydd-dy gwawd ?nbsp;Palmer es, mynwes ai maeth,nbsp;Penwyn gyhyryn hiraeth !

Cron fenvyn, rby derwyn daer, Cruglwy'th meddyliau croywglaer;nbsp;Llonydd fydd fodd difoefach,nbsp;Llenwi y bydd. Hun wj bach !

[ 46 ]

Yr ail ydyw, arf loywdarf,

Yno dros wefl, fefl ar farf.

Trydydd iiid adnebydd neb,

Troi y dyn, t'rv/y odineb,

I chwenychu chvvach uchel,

Dwyn y dyn gwelivyn dan gel.—

Hynny yv/ gwraidd ei heiniau Floenfwydd fawr, hynny fydd fau-.nbsp;Nid mwy rhyfel, dan geli,

Dyn a mil, myn Duw, na mi!

\n caru, nefliau i ferch,

Dr anfodd pawb, yr unférch.

Mygr wrthrych, ilewych llywy, Pefr feinwyr, pawb a wyr pWy,—nbsp;Mygr byloyw, magv^T lioywloer,nbsp;Morfudd, deg ei' deurudd dioer!nbsp;Koen teg pan fae huan taernbsp;Ar fron olygon loyrvglaer :

Kaelwen leddf, hcilwin Iwydddfercli, Heulwen, a fcren ferch !

Tl I • l i ...........

XXIV.

CYSTUDD Y BARDD AM FORFüDD 'CTOY'WDEG riain a’ni hudai,

Had Forfudd, mcrch fedydd Mai I Honno a geiff ei hannerch,

Keinus wyf heno o’i ferch.

r 47 ]

Heuodd i’m bron, hon a hylle.

Had o gariad, hud gorwydlt:

Heiniar cur, hwn yw’r cerydd,

Hon ni ad ym enwi dydd. nbsp;nbsp;nbsp;8

Hawdd a gwrendy' gyhudded,

IV’awdd arnaf, ni chaf ei ched !

Hudoles, a duv/ies deg,

Hud }w-im’ ei hoyw datnmeg. nbsp;nbsp;nbsp;12

Heddwch gyd a’m bun hoywddyfg,

Keddyw bei cawn, dawn y dyfg,—

Herwr glan, heb alanas,

Heno wyf i’w phlwyf a’i phlas. nbsp;nbsp;nbsp;ï6

Hi a roes, er garwloes gwr,

Hiraeth dan fron ei herwr ;

Hwy trig na mor ar y traeth,

Herwr Gwen ynei hiraeth. nbsp;nbsp;nbsp;20

Hwyr i cawn dan ei haur coeth,

Heddwch gan fy mun hoywddoeth:

Hualwyd fi, hoeViwyd f’ais ;

Hual gofal a gefais ! nbsp;nbsp;nbsp;24

Hw)'r y daw draw ’r hyd a droes Hwyrach im’ gaffael hiroes.—

Hon o Wynedd a henyw,

Hebddi ni baddaf fi bvw ! nbsp;nbsp;nbsp;28

GWALLT

r 45 }

XXV.

GWALLT MORFUDD,

OE gwelais Ddyn lednais lan, Deg o liw, dygwyl Jeuan :nbsp;Yn ddyn glaerwen yfplennydd,

Yn Hoer deg, unlliw a’r dydd !

AH chlaerwin fin cbwerthinog*

A’i grudd fal rhofyn y Grog;

Aml o eurlliw, mal iarlles,

Garllav/ y tal gorlliw tes,—

Ac uv/chei deurudd rhuddaur Dw^/bleth fal y^dabl o aur ;nbsp;Odattodir, hirywhwn,

Yr ciliad aur a welwn ;

Plethiad ar yr iad a rydd^

A’r godiad aur egwydydd.'

Efgyll archangel ir.elyn,

Aerwy o gwyr ar eiry gwyn. Gv.'eled ei gwallt fal,gold gwiv/,nbsp;Gwiail unllath, goel unlliw:nbsp;Uenhadl-lveym uwch yr v/yneb,nbsp;Uronbelau falJiopau Stcb.

Gwivv arv/j'dd uwch deurudd dyn Gv.’iaü-didau gold ydyn’;nbsp;topi clyd gwiwbryd gobrafF,

Coed o aur rhudd cyd a rhafF.

28

[ 49 3

Pw*n tii wyr beirdd penceirddryw, Pwy biau'r gwallt pybyr gwiw ?nbsp;Bid arnaf fi yn ddiwgnbsp;Arddcl Dyn urddol ai dwg.

XXVI.

PENWISG MORFüDD. TTEDDYW y gwelaf Ddafydd,nbsp;-*• Hawddfyd i heddyvv a fydd,nbsp;Rhvvng gwallt, amgutiau chwyrn,nbsp;A dwyael merch i deyrn ;

Rhoi gwerth caii-punto’r un-tal,

O gy wrain main ag aur mal —

Wel dyna weled anawdd,

1 roi ar tal, o aur tawdd !

Myn Croes Naid o fro Eidial!

A gwaed dyn !—gwiw y w y tal.— (.)wmal o wlad Luddiad Lyrnbsp;^ w Penwifg fy Nyn poenwyr;

Gem yw ar ddaw o gwmwd,

Ac aur I fraingc,' ne geirw ffrv/d ;

Ag afur ar gyfur iad.

Er gwafgu cmnbr i’w gwifgiad. Fflwch rhaflal, neu benial boer,nbsp;Fflwring aur, ffloyw-ring oroen;

Da lun ar ddailfflwr-de-lls,

Ag aur berw o Gaer Baris.

E

C so J

Aur loywbrim eiry oleubryd, Anrhydedd beilch wragedd byd:nbsp;Gwae fi, Fab Fair ddivvair dda.nbsp;Ei theced, ac ni thycia!

XXVII.

UCHENAID AM FORFUDD.

UCHENAID wedn aflednais,

Am pair heb ynni i’m pais! Uchenaid oer ryniad ran,

A dbres yn bedeirran Bron ai dyly, bryn y dolur!

Braidd na’m hyllt a’i gorwyllt gur. Nythlwyth calon !—bron a brydnbsp;O’i wag ochain, ni fag iccbyd,

Cyfyd rhyw fon o honof,

Cyfiog cawdd o uthring cof j Cawod o drowynt cywydd,

Cae niwl o hir feddwl fydd;

Cynnwrf mynwes, diks dwylJ, Cynnar ddift’oddwraig canwyll!nbsp;Uchenaid, lifaid lafur,

O’r blaen a dyr maen o’r mur!

Rhiain ai pair, gair gorwyn,

Rhuad toftyw ar byd dyn.

20

[ 51 3

Pawb a debyg pan ddigiwyf, Pebaiddyfg, mai pibydd wyf:nbsp;Mae o anadl mwy ynof.

Nag y’ nghau meginau gof. Gwaeth nagwynt helynt hydref,nbsp;O’m chwyth,—y mae’n chwith ef!nbsp;Awel gwlaw i grinaw gran,

Ef yw gwynt hydref hoedran!

Ni by wenithyd na nithid Wrth hon, pan fai Ion o lid.

A thrift fy fwydd er’s blwyddyn Eithr Morfudd ni’m dihudd dyn!

XXVIII.

YR WYLAN YN LLATAI AT F0RFÜDD.

Wylan deg ar lanw dioer,

Unlliw a’r araf-wen-lloer j Dilwch yw dy degwch di,nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;¦

Darn fal haul, dyrnfol heli;

Yfgafn ar don eigion wyd Efgudfalch edn byfgod-fwyd,

A ddygi yn ddiogan,

Llathr o glod, fy llythyr glan,

At

12

[ 1

At ferch fy’ a’i ferch yn faeth ?

I’m dwyfron mae gloefion glewfaeth! Yngo’raet, wrth yr angor,

Lawlaw a mi, lili mor.

Llithr unwaith, liathr ei hanwyd,

' Lleian ym mrig llanw mor wyd, Cyweirglod bun cae’r glod bel],

Cyrch yftum caer ei chaftell.

Edrych a welych, wylan,

Eigr o liw ar y gaer lan.—

Dywad fy ngeiriau dyfun,—

Dewifed fi,—dós at fun j JBoddiahon, baidd ei hannerch;

Bydd fedrus wrth foddus ferch.

A bydd, dywaid na byddaf,

Fwynwas caeth, fyw onis caf!

Ei charu’rwyf gwbl-nwyf nawdd. Och wyr! erioed ni charawdd,

Na Merddin wenieithfin iach, Thaliefinei thlyfach.

^ Och ! Wylan o chei weled Grudd y ddyn lana o gred jnbsp;Oni chaf fwynaf annerch,

Fy nihenydd fydd y Ferch 1

TAIR gwragedd a’i gwedd fal gwawn, A gafas yn gwbl gyfiawn,

Pryd cain, pan fu’rdamwain da,

A roes Duw Nef ar Efa.

Cyntaf o’r tair difglair-loyw Ai cafas, ehudwas hoywinbsp;Policfena ferch Bria,

Gwaifg o grair yn gwifgo gra,

A’r ail fu Diodema,

Gwiw-bryd goleu-draul haul ha’.

Trydydd fun, ail Rhun yihawg,

Fu Elen, feinwen Fanawg;

Yr hon a beris yr ha,

A thrin rhwng Groeg a Throia,

Pedwaredd difymlwedd ferch,

Y gain eglur-fain glaer-ferch,

Yn dyfod yn deg ddifeml,

Heb wg nod anilwg, i’r demij A’r Iluoedd arni’n edrych,

Ar lawr difgleir-fawr, wav/r wych.

24

C 5 ]

Chwaer yw hon, Ion oleu-loer,

Undad a’r lleuad a’r Hoer j A nith i des yfplennydd,

A’i mam oedd wawr ddinam ddydd! Ac o Wynedd yr henyw,

Ac wyr i haul awyr yw!

Nid gwen un wraig a’r adwaen,

Nid gwyn calch ar fiambr falch faen, Nid gwen gwelwdon anghyfuwch,nbsp;Nid gwyn ewyn llyn, na Iluwch,

Nid gwyn pryd dilys difglair,—

Wrth bryd gwyn fy myd, myn Mair I Cyngwyftl a wnawn heb gyngor,nbsp;(Lliw ton geirw pan feirw ar for)

Nid hyw’r criftion credadun,

A gai Ie bai at l'w bun!

Onid ei bod yn glodgamp,

Dyn fach yn loywach na’r lamp !

Na fid rhyfedd gan Gj’rriro,

Alw bun o’reiliw i bo.

Poed ar gyllell hirbell hon,

I gerdded gwaed ei galon,

Aicymerai yn hyfryd,

A maddau bun meddu byd !

Pa mwya’ fo fy ngbyfoeih,

A’m canmawl cynhv/ynawl coeth,—

52

[ 55 3

Fwyfwy i clwyfai, ar naid Cof ynof, cyfryw enaid !

Pa les i minnau wyrda, Maddau’r dyn a medduVda?nbsp;Nid oes obaith goleininbsp;Pr dyn, a fo hyn na hi!

XXX.

AMAETHIAD CARIAD,-AREDIG, HAÜ, MEDIj

A CHYWAIN SERCH MORFUDD.

/^ARU bun, cyd i curiwyf,

Yn fwy, neu ddeufwy ydd wyf!

Cyfragod gariad tradof,

Crupl y cur, croyw epil cof; nbsp;nbsp;nbsp;^

Cadw a orum ceudawd Cariad, twyllwr cnöwr cnawd.

Cynnyddu cwyn a w'yddiad,

Y mae i’m bron, mam y brad : nbsp;nbsp;nbsp;$

Cynt na thyfiad cariad crafF,

Cangen y blin-bren blaen-brafF.

Ceifio heiniar i garu,

Am briod fyth i’m bryd fu; nbsp;nbsp;nbsp;12

Rhwng dailiadaeth, gwawdfaeth gudd y marwfis, o ferch Morfudd.—

Arddwyd fy mron, ddewrlon ddwya lawn angerdd ferch, yn ungwysj

E 4 nbsp;nbsp;nbsp;Ac

20

C 5amp; 3

Ac tnae aradr, ccrddgadr call,

I franaru’r fron arall.

A fwch ym calon y fydd,

A chwlltvvr o ferch uwch elltydd.

Y gauaf, er gwivv ofal,

A welwyf dolur-nwyf dal!

Maei’m bron ddeau, glau glwyf,

Fryd hau a Ilyfnhau llifnwyf;

Calanmai, rhagcael unmodd Seguryd ym byd o’m bodd,

A thrimis, berf ddewis bwyiJ, Gwanhwyndymp, gwayw anhun-dwyll.nbsp;Ki chaf yr haf yr hoyw-ferch,

Ki chred neb bryfurdeb ferch ! Cadeiriodd ynof ofid,

Coetgae i’m lladd, cytgam llid.

Cauais, hoywdrais chudrvvyf,

Yn ei gylch, dyn unigvvyf!

Treiddiodd ferch yr hael-ferch hon, Trefa afraid, trwy fy nvvyfron.nbsp;Cyrchais, ni ohiriais hur,

Cyrchau medelau dolur;

Troes y gwynt, o bell-hynt bollt,

O ddeau’r galon ddwyollt,

Trwm fu gyfrgoll yr hollfyd.

Trailed yw bardd trulliad byd :

Am y dyn ei hoedl ni’m davvr,

/Vg yn addfed gynnyddfawr ^

C 58 ]

XXXI.

BIETHRWCH MORFUDD O SERCH, AC YK ANV/ADAL.

Fun o Eithinfynydd,

-*¦ P’enaid teg, ui fyn oed dydd, Fain-iawn-ael, fwynion olwg,

Fanwallt aur, fy anwyllt wg: nbsp;nbsp;nbsp;4

Fy ngwynfyd rhagtrymfyd trangc,

Fy nuwies addfwyn ieuangc,

P'y nrych llewych mewn Iliwaur,

Fy rhan yw, fy rhiain aur; nbsp;nbsp;nbsp;8

Fy fwllt dan futres elhydd,

Fy ferch ar hon fwyfwy fydd,

Fy nillyn mwynyn manwallr,

Fy nghrair, ni chair yn ochr allt!

N i chyrch hon goed y fron fry, Ni char ai car, ni chwery:

Ni chair Morfudd i chwarae.

Na chair!—caru Mair y mae,

A charu faint wych hoywrym,

A charu Duw,—ni chred ym !

Ni wyr gwen, un origyw, Nid edwyn mo’r od ydyw :

Nid adwaeniad odineb,

Ni fynai nyn fi na neb;

24

C 59 ]

Ni fynwn innau fanwyl f'yw oni chawn fun wych wyl!nbsp;Am bun darfu ymboeni,—nbsp;Morfudd fwyn! marw fyddaf fi!

XXXII,

CLADDU Y BARDD O GARIAD.

YFun loywlun, fal lili

Yw’r tal, dan we aur wyt ti!

Mi a’th gerais maith gwiwrym,—

Mair deg! oes ymwïired ym ?

Dy dal rhag ofn dy dylwyth.

Dial parch, wyf heb dal pwyth:

Y mae genyf mau gyni,

Uchenaid toft o’th chwant tl. nbsp;nbsp;nbsp;•*

O’m lleddi ammwyll wiwddyn,

Yr em wen hardd, er mwyn hyn, ^ Euawg i’th wnair, grair y gras,

(Ymgel wen) o’m gelanas.—

Minnau mewn bedd a gleddir,

Ym myfg dail a mafw-goed ir:

Arwyl o fedw irion,

Yforu a gaf dan frig on;

Amdo wenwifg am danaf,

A lliain hoyw feiliion haf;

[ 6o J

Ac yfgrin, i geifio gras,

Ym o’r irddail mawr urddas ;

A blodau llwynau yn Hen,

Ac elor o wyth gwialen.—

Y mae gwylanod y mor A ddon’ fil i ddwyn f’elor,

Llu o goed teg, llyg ai twng, Em hoywbryd, a i’m hebrwng :nbsp;A’f eglwys.i’m o glos haf,nbsp;Ynvfanallt, ddyn fwynaf,

A dwy ddelw da i 'ddoli,

Dwy eos dail,—dewis di!

Ac yno wrth gae’r gwenith Allcrau bries, a llavvr brith,

A chór, ni chae’r ddór yn ddig: ü droddail nis medr eiddig :

A brodyr, a wyr brydiaith, Llwydion a wyr Lladinialthjnbsp;O ran mydr o ramadegnbsp;O lyfrau dail, lifraideg!

Ac organ gwych y gwirgae,

A fain clych mynych y mae:

yno, ym medw Gwynedd,

I mi ar bar y mae’r bedd !

Lie teg glas, matras maingc, Llan eos, llwynau ieuaingc :

A’r gog riiag fenaid a gan Ar irgoed fal yr organ,

48

[ ]

Paderau, ac oriau’n gall,

A llafwyrau, llais arall ; ’Fferenau. a phêr annerchnbsp;A gaf fis haf, gofwy ferch !—nbsp;Aed Duw, i gynnal oed dydd,nbsp;1 baradwys a’i Brydydd !

XXXIII.

PERERINDOEf MORFUDD I FYNYW, I GEISIO MADDEUANT AM LADD Y BARDD.

GWAWR ddyhuddiant y cantref!

Lleian aeth er llu o nef,

Ac er Non, calon ai cel,

AgerDewi, eigrdawel, nbsp;nbsp;nbsp;4

O Fon deg, poed rhwydd rhegddi!

I Fynyw dir, f’enaid i!

I geifio, blodau o’r blaid,

Maddeuant am a ddywaid.—

Am ladd ei gvvas dulas dig,

Penydiwr cul poenedig,

O alanas gwas gwawd-ferw I’r aeth, oer hiraeth, ar herw!

Greddf ffoes gruddiau fiion, Gadewis fy newis Fon;

Crift arglwydd ! boed rhwydd y trai Cas, a chymwynas Menai.

20

C 62 ]

Y nbsp;nbsp;nbsp;Traeth-Mawr, goludfawr glod,nbsp;Treia, gad fyned trywod.

Y nbsp;nbsp;nbsp;Bychan-Draeth, gaeth gerynt,nbsp;Gad ym dyn gwyn hyn o hynt.nbsp;Darfu’r gweddiau dirfawr,

DigyfFro fo Artro fawr.

Talwn fFerm Borth Abermaw,

Ar don drai, er ei dwyn draw. Gydne gwin, gad naw gwanegnbsp;Dyfynni i Dir Dewi deg.

A dwfn yw tonau Dyfi,

Dwfr rhyn yn ei herbyn hi. Rheidiol, gad er d’anrhydeddnbsp;Heol i fun hael o fêdd.

Yftwyth, ym mhwyth, gad ym hon Prais dew-ddyfr dros dy ddwyfron.nbsp;Aeron ferw hyfon hoywferch,

Gad trwod fy eurglod ferch.

Teifi, dwfr tyfiad eurwawn,

Gad i’r dyn gadeirio dawn:

Pirfing drwy’r afon derfyn Yrel, ac y del y dyn !

Mam hirfFawd, mae ym mhorfFor Os byw rhwng Mynyw a’r mor.

Os hi a’m lladdawdd, oes hir,

Herw hylithr, hwyr i’r holir!

[ 63 ]

Maddeuant Mair, neddair nawdd, I’m lleddf wylan a’m lladdawddtnbsp;Diau mae im’ ai dihaur,

Minnau ai maddau i’m haur !

XXXIV.

MORFUDD YN PENNÜ OED, HEB OYWiaO. TJYCHAN oedd gan Ddianis

Am ei bryd mavvr ei bris;

Cellwair bob gair a garaf,

Pob gair yn gellwair a gaf.

Y nbsp;nbsp;nbsp;hi a vvnaeth, im’ ei hun,

lm ryvv dwyll mawr er dywllun j-Doedyd, megis i hudol, Dywmawrth y deu i’m ol:nbsp;Dywmereher, wrth dy eirian,

Y nbsp;nbsp;nbsp;gwnaeoed, loer ganaid lau!nbsp;Difiau y gofodau oed,

A dywgwener deugein-oed;

Os oed a wnaeddywfadwrn, Dywful y gofodau fwrn.

Heb ddydd yn yr hir-ddydd hwn, O ddydd i ddydd i’dd oeddwn.nbsp;Ochawnddydd, acuchenaid,

Pob dydd yn gelwydd a gaid.

Na rho iddi wyl Ddwynwen Od oedd fFals bob dydd o’i phen !

CWAELT

C 64 1

XXXV.

GWALLT MORFUDD.

1% yTAE un iarlles mewn eurllin,

Difwrn walk o’r dafarn win ; Duw ai Iluniodd, dull enwog,nbsp;Urddol Grift ar ddelw’r Grog !

Jefu hael a roes i hon O de^ch mwy no digon :

Mae tajfel o walk melyn,

Brig euraid, am ganaid gWyn.

Aur a gaid yn ddwy gadwyn,

A’i roddi’n faich i’r ddyn fwyn ; Caets euraid, fal coed firian,nbsp;Cyfliw’r melk, cofl o aur man.nbsp;Briggwinwydd yn bare ynial;

Aur goron am dirion dal.

Dros ei deurudd i’w chuddiav/, Lloweth yn ddwy-bleth a ddaw:nbsp;Aur melyn am ewyn mor;

Trefi man tros el mynwor.

Bargod hauil goruwch brig ton ;

Ll uryg euraid, lliw’r goron.

Canaid ei grudd dan ruddaur;

Cofl aur wen, cyfliw a’r aur.

Dyn araul lliw’r haul yr ha’, Ffrwdenwog, a phryd Anna

i

[ 65 ]

To manaur yw tw’ meinwen;

Teg yw’r gwallt, nid hagr yw gwen.

Teg yw ei phen, Ddwynwen ddoeth,

O bai unawr yn bennoeth: nbsp;nbsp;nbsp;28

Myned i gribo manwallt,

Meinir wych a manaur walk}

A’i ofod mewn yfnoden,

Fal i daeth o foled wen. nbsp;nbsp;nbsp;32

Dyged y ddyn wridogwych (Llawen yw gwedd y llwyn gwych)

Mewn gwifg nefol i’m golwg,gt;—

F’enaid yw y Fun ai dwg! nbsp;nbsp;nbsp;36

XXXVI.

TRASERCH Y BARDD AM FORFUDD.

AW R ywcadr ddaear,mawr yw coedydd byd , Mawr yw bod yn gelfydd;

Mawr iawn yw dyfnder mor-rudd,

Mwy yw f’erfyn am Forfudd !

Tawaf tra tawyf tywvn gwmpas haul,

Hael Forfudd gyweithas !

Ni wyr Duw i’th deuluwas Awr draw ond wylaw gwlaw glas!

Ni pheidiaf a Morfudd, hofF adain ferchog, Pe’s archai Pab Rhufainjnbsp;Hoyw wawl ddeurudd haul ddwyrain,

Oni ddelv mel o’r main !

' nbsp;nbsp;nbsp;Fnbsp;nbsp;nbsp;nbsp;I FOREUDB

[ 66 ]

XXXVII,

FORFUDD PAN YMGREDODD nbsp;nbsp;nbsp;BARDI?,

GWELL yn niwedd fForfFed fFug,

Na fori ’n wladaidd farug:

Da fyddai Forfudd o’i dyn,

O’r diwedd, hoen eiry dywyn, nbsp;nbsp;nbsp;4

Cred, o Luned oleuni,

A roes da ei moes i mi. ü drefn ei Ilaw fodrwy-faich,

O ddihewyd bryd a braich,— nbsp;nbsp;nbsp;8

Y car fi, rhi rhywogaeth,

O char yr ab ei mab maeth.

Ys ewaedwng yw os gwedir,

Ys gwyn fy myd yw, os gwir: nbsp;nbsp;nbsp;12

l^i feddais fudd o gwbl-fodd,

Erioed er pan roed y rhodd.

Cyftal ei chael gan hael hwn,

Od ydyw yn rhodd didwn; nbsp;nbsp;nbsp;16

Nid gem oferedd gymmwyl!,

Nid bedw glyn, nid dillyn twyll,—

Eurychwaith Mab Mair uchaf,

Ai law wnaeth drwy olew Naf! nbsp;nbsp;nbsp;20

Sel, a Duw ai hinfeiliawdd,

Yn grair, o’i neddair a’i nawdd,

Digwyn

24

[ (gt;7 ]

Digwyn fylh, digon a fydd O gwlm rhwng pawb a’u gilydd:

A dwfn yr a a difyr,

Yn y tan y dyn ai tyr!

Finnau fy nghred i Panwyl,

A roes, i’r fun gwiwlun gwyl.—

Yn llw hydr, tnewn lie hydraul,

Ynei Haw hi, unlliwhaul;

Fal y rhoed yin, o rym rydd,

Yn y dwfr o enw Dafydd.

Gyrddwayv/ o ferch, iawnferch ior,

Ar garu hoen eiry goror;

A doniog fu’r grediniaeth,

Da i gwn, a Duw ai gwnaeth !

Da gw'naeth bun, a Hun ei Haw ;

Rhoi dyrnaid a rhad arnaw,

Rheidlw perffeith-deg rhadlawn,

Rhinwedd y wirionedd iawn.

Llw i Dduw o’i Haw ddeau,

Llynaodgwn, Hw nid gau :

Llawendwf yn Haw Indeg,

Llw da ar hyd ei Haw deg.

Llyfr cariad, myfi ai cadwaf Yn ben rhaith erbyn yr hafnbsp;Yn yr oerddwr yr urddwyd,

Y llw a roes Morfudd llwyd

F 2 nbsp;nbsp;nbsp;TADMAETH

68 ¦}

xxxvin.

TADMAETH SERGH MORFUDü;

TWrAU Gariad mewn magwriaeth, quot;*¦ Mab rhyfygus moethus maetli;nbsp;Mirein-fab mawr ei anfoes,nbsp;Mein-ferch mewn traferch a’m trees!nbsp;Mab ym heddiw, nid gwiw gwad,nbsp;Maeth rhag hiraeth y w Cariad jnbsp;Mawr o ddrwg, cilwg celi,

A wnaeth fy mabmacth i mi:

Mynu ei ddwyn er mwyn merch, Mynu gorllwyn i’m anncrch,

Mynu rhodiaw mewn rhedyn,

Mynu ddiddanu o ddyn,

Mae’n rhyfawrymfy nhrafael, Mynu ei gelu, a’i gael:

Meinir a wyr y munud,.

Mynu gwynfydu yn fud I Megais, mawr guriais gariad,nbsp;Mabmaeth obrydyddiaeth brad'j.nbsp;Meithrin chw’ileryn gwyn gwarnbsp;I’m mynwes o ferch meinwar,.

Oer ym fagu, llyfu lies,

Mebyn meinwyn i’m mynwes:

Mab rhyfedd, mi ai profaf,

Ei foes yw hwn fis o haf.

28

C 69

Ni'fyn cariad ei wadu,

IVai ddangos i Hos luj Nid a o ardal calon,

Ni thrig ond ym mrig fy mrpn:

Ni ddichon ei heddychawd,

Ni waftetty gwedy gwawdj Nid eifteddai febai fab,

Ni orwedd fy anniweirfab;

Ni fai, ni orfai eurferch,

Natur gwyl am orchwyl merch. Tyfodd ei glod hyd Teifi,nbsp;Tadmaeth ferch i ferch wyf fijnbsp;Mab annodd, mi a boenais,

Ei feithring fydd fyth rhwng f’ais ! Aflonydd yw fo ’leni,

Y mab a fegais i mi.

Megais (dyn wyf cyn nwyf cain) Anwylfab i wen aelfain;

Bychan, em eirian, i mi Budd er magu mab iddi!

Oerfel ferchawgrwydd eurfaeth 1’r ferch ai rhoddes ar faeth,

Oni thal (Ilawn ofal llu M^ufwgwtb) am ei faguj

C 70 ]

XXXIX.

Y nbsp;nbsp;nbsp;NIWL'-A LUDDIODD GYWIRO OED A

MORFUDD.

/^ED a’m rhiain addfeindeg

A wneuthwn, yn dalgrwn deg,

I fyned wedi ’mgredu,

Ymaith, ac oferdaith fu. nbsp;nbsp;nbsp;4

Mynd yn gynnar i’w haros,

Egino niwl gan y nos;

Tywyllawdd ’wybr fantellau

Y nbsp;nbsp;nbsp;fFordd, fal pettwn mewn ftau.—.nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;g

Cuddio golwybr yr wybren,

Codi niwl eau hyd y nen ;

Cyn cerdded cam o’m tramwy,

Ni welid mano’r wlad mwy:

Na gorallt fedvv, na goror.

Na brönydd, mynydd, na mor.

“ Och yt niwlen felen-fawr!

Nathroed ti, nathèrit awr:

Caful yr awyr ddulwyd,

Carthen anniben iawn wyd.

Mwg ellylldan o annwn,

Abid tew ar y byd hv/n;

Mal tarth ufFern barth ffw’rn-bell,

Mwg y byd yn magu o bell.

Uche

24

[ 71 3

Uchel dop adar-gop-we,

Fal gweilgi, yn llenwi pob Ile.

Tew wyd, aglwth, tad y gwlaw! Tyddyn, a mam wyt iddaw.nbsp;Gwrthban dryccin-wlaw trymlyd jnbsp;Gwê ddu o bell a gudd y byd.nbsp;Cnwd anhygar diaraul,

Clwyd forlo rhyngof a’r haul:

Nos ym fydd dydd diferclwyd, Dydd ynnos, pand diddawn wyd ?nbsp;Tew eiry frƒ yii toi y fron,

Taid llwydrew. tad y lladron. Gwafarn eira Uon ionawr;nbsp;Goddaith o’r awyr faith fawr:nbsp;Ymlufgwr, bwriwr barugnbsp;’R hyd moelydd ar grinwydd grug.nbsp;Hudol egwan yn hedeg,

Hir boer-lwyth i’r tylwyth teg: Gwn i’r graig, gnu awyr gron:nbsp;Cwmwl blaenedau ceimion.

Ager o dönau eigiawn.

Mor wyd o annwn, mawr iawn.”

O’m blaen ar riw, hagr-liw hyll, Obry’n dew wybren dywyll;

Fy nhroi i fan trwftanwaith.

Fa] ulFern i fign*wern faith j—

F 4

C 72 ]

Lle’r ydoedd, ym mhob gobant, tUyllon mingeimion gant.

Ni chawn ar wern uffernol,

Dwll heb wryfg, dywyll heb ról.

Ni wna’ oed, aiihy ydwy’.

Ar niwl maith, a’m anrhaith, mwy.

XL.

MORFUDD YN TORI OED.

DEG nithiad, doe i gwneuthum Dywllun oeJ a bun 11e bum jnbsp;Lie gwelais, hoen geirw trais trai,nbsp;Ddywful y hi addawfainbsp;Ddyfod i eilwydd ofyn.

Lie ni ddaeth llawen o ddyn.

Mynd drwy gel mewn dirgeli,

O waith ’y myd, a wneuthum i 1’r nant, lle’r oedd pwyntmmt per.

Ar ymfwyn, cynyramfer;—

Cyn goleuddydd, gan gloddiau,

Rhag gweled y cerdded eau. Gorphwys i lawr, mewn gwirffydd,

Y dae y ddyn pan y doe ddydd j Llawer golwg, ddyn llawennbsp;(Llariaidd a gweddaidd yw gwen)

20

C 73 3

O frys haf, a fwriais i Fry, oedd parth ar fro eiddi,nbsp;Tawel bryd uwch y tywyn,

Tua 11e ’dd oedd, twyllai ddyn.

Morwyayw, mirain awen,

A mefl i xninnau amen O rhof yn rhad, 11e i’m gwadawddnbsp;Y dwyll hon, ac nid dull hawdd.nbsp;O’r boreu, ddyn goleu-wefr,

Hyd anterth dan y berth befr,

O anterth, pridwerth prydydd, Hyd banner dan amfer dydd .

O banner dydd, a hönir,

Hyd brynhawn, a beru’n hir j O brynhawn, fon ddigawn fyml,nbsp;Hyd y nos, hoed annifyml.

Hirwyl oedd ym ei haros, Eurwawr hardd, ar war y rhós;

Pe bawn, myn y Pab anwyl!

Yn yllwyn, anhyall hwyl,

Cyd y bu’r gwr, cyflwr cail, Ebwch gwiw wrth bauch gwiail jnbsp;Gwyn ac addwyn ei hwyneb,nbsp;Gwae fi, ni welwn i neb!

C n 3

“ XT Donbengrychlongrochlais,

* Na ludd, goel budd, ymgaelbais,

I fynd draw, o daw ym dal:

Nagoetta fi, nagattal,— nbsp;nbsp;nbsp;4

Gad ardwy rhad, er Duw Rhi,

Rhwyf dyfr, rh’of a Dyfi !”

¦ “ Tro drachefn, trefn trychan-rhwyd,

Dy fardd wyf, uwch dwfr ydd wyd ; nbsp;nbsp;nbsp;8

A ganawdd neb a genau O fawl i’r twrf meiftrawl tau,

Gymraai' hwyl, gem yr heli,

1 gainen mor gymain’ a mi ?” nbsp;nbsp;nbsp;12

« Ni bu brifwnt blaened fugn,

Narhuthr blavvdd rhwng deuglawdd dygn, Nag efgud frwydr, nag yfgwr,

Nag yfgwydd gorwydd, na gwr j A gyfflybwn, gwn gyni,

Gref-daendbn, i’th gryfder di.

Ni bu organ, na thelyn.

Na thafawd difai-wawd dyn,

«4.

[ 75 3

Duwies-llw, nad gwell d’oflef,

Fordwy glas, a’th fawr-deg lef.

Ni chair yr ail grair genyf,

Amf’enaid, brad naid, bryd Nyf, » Yn galw ei thegwch golau,

A’i phryd teg fal y fFrwd tau.”

“ Dy gennad, don loywgron-grych, Och ! unwaith rwy’ o’i chwenych,

I fyned, f’anwyl a’m barn,

Drwy Iwyn bedw i Lanbadarn:

At fetch a’m gwnaeth, fFraeih ffrwylhlyw, Forwyn fwyn, o farw yn fyw !

Er hyn gwna fudd na’m Iluddych,—• Ymwan loyw-ddyfr croyw crych !

Cyfyng genyf fy nghyngor,

SCyfeillies, marchoges mor;

Camu ydd wyd rh’of a’m cwmwd,

AttaJ a’th drwyn, ffrwyn y fFrwd.—

Pei gwypyd, dring fFaling-lwyd,

Pefrain letywraig aig wyd,

Gwobr da, pei gwybu’r doa Sy a’i brig dros gerrig geirwon.

Faint fy ngherydd am drigaw,

Lliwddu drom, ni’m Iluddiai draw !”

“ Cyd teithum er ail Indeg,

Hyd yn dy fron, y don deg-j

[ 76 1

Na’m lladdo rhyfel gelyn,

O’tn Iluddud i dud y Dyn,

Gwell ym fy lladd, feithradd ferch, Na’m Iludd at Forfudd, f’eurferch!”

XLII.

MORFUDD a’r BARDD YN CHWARAU -CNAO i’m LLAW.

O ALW yw nghof o lyfr Ofyddp ^ Serchog annifeiriog fyddnbsp;Heb gael cydymaeth gar Ilaw,

} addaw f’amcan iddaw. nbsp;nbsp;nbsp;^

Mae un mal y dymunwyf,

Brawdyn ym i brydu nwyf;

Cymhorthiad o’m cariad caeth,

Cynghoriad cangau hiraeth.— nbsp;nbsp;nbsp;^

Ni bu ddynan fechan fach,

Os mul hi, yfmalhaeach :

Ni wna nemmor o dwyllfreg,

Na nyni’n dau, y nyn deg.— nbsp;nbsp;nbsp;12

Ac ymeu a ddechrcuawdd,

Cynhyrchiad fain cariad cawdd,—

Chwarau heb wybod baham.

Er eigr wedd, a orugam,

Cnau i’m Ilaw ddeau ddiwg,

I mi don’, dyn mwyn a’u dwg:

[ 77 1

Fys irgylT rhydd, gwydd gwiichwynt, Fam i mau,—tau orddgnau ynt?

1 ddanfon ym rym rwymbleth,

O bwy eb ef? o ba beth ?

Fdrych er na laefych les.

Ai dyn fwyn a’u danfones ?

Meinir un bryd a manwavvn,

Morfudd deg, mawr fudd eu dawn^

A gar hi fi, fun farddglvvyf ?

Car od gwn, caredig wyf;

O’m car, gad yna Em cant Gyfnifer cof, a nwyfiant.

Dygum i’r cnau, golau goel, Dawnus,—myn Dyn a Deinioel!

Danfones y dyn felnael,

Ym hyn,—fal dyna Em hael!

Am eurgerdd, od ym eurgoll,

Hoen er y caen heiniar coll. Yfgynwas wyf, ys ceinioed,

Os gwir cael, yfgwir y coed :

Os cywydd crefydd ni’m cred,.

Os cael gwir, ys cael gwared.

Oed mewn irgoed, mwyn argoel,

A. fydd, onid celwydd coel.

Fflacedau, a phlu coedydd,

I gyd, gweddaidd amyd gwydd.

48

[ 78 I

E’ond ballafg tew fu’r cnewyll,

Pefr benglymau cangau cyll:

Nid ananwyl dwyn annerch,

O fottymau fiamplau ferch.

Nis tyr min er glothineb, ys go-lan wyf, nis gwyl neb;

Ni thorir, wir warafun,

A charreg, befr anrheg bun.

Minnau fy hun o’m lluniaeth O gnau (y mab Rhad a’u gwnaeth)nbsp;I’w glwyfbryd, cyn lludw glafbridd,nbsp;A dalaf bwyth fFrwyth y fFridd.

XLIII.

Y CAE BEDW, A ROES MQRFUDD.

TpURYCHES y Cae mangoed,

O ryw bedwenfrig erioed ;

Ennill ym fydd goedwydd ged,

O chawn elw o’i chynhiled.

Er achub crefft eurychaeth,

I efail o ddail ydd aeth ;

Ac ennill clod, ac annerch,

Ac a’i Haw fawduriaw ferch :

A’i neddair, addfeingrair fwyn,

A nyddodd fedw yn addwyn,

A’m cain euryches ni’m cawdd,

Em cenedl ai hamcanawdd:

[ 79 ]

Cyflino cae o flaenion,

Cadair fraint, y coed o’r fron. Coedyn bach o rwytn ceudawd,nbsp;CrefFt yfbys rhwng bys a bawd :nbsp;Can-well yw na chae ceinwefr,

Cae o walk pen bed wen befr.

Caeog wyf o frig gwiail,

Caeau y deau a dail:

Fy nghae bedw da i cedwir,

O’r coed ni wnae’r hoed yn hir.

Fy mudd yw, nis maddeuaf Fy mywyd ar hyd yr haf,

Fy mab, fy mrawd didlawd-foes, Fy medw rhwym, fy myd ai rhoes.

Da yw fy mron rylon rus.

Dan gae bedw dyn gwybodus : Celfyddawd grefFt brawd brudd,nbsp;Gem ir-fedw oedd gae Morfudd.nbsp;Gwaith cymmen o fedwen fad,nbsp;Gweddeiddiaw gwydd a wyddiad,nbsp;Gwell ei hamcan na Sianynnbsp;Eurych, treth fynych a fyn.

Gwydd meinion a gyfonai,

Gwyn ei fyd, a gwae na fai!

Euraw fy Ilaw er fy lies,

Ar uchaf fy Euryches!

C 8o 3

XLIV*

r ÖARAN-A DDYCHRYNASAI MORFUDD a’r

BARDD.

Mae gair i mi o gariad,

Gael is dail gwely o ftad,

A cherdd gan fronfraith a chog,

A merch wen i’m erchwyntog. nbsp;nbsp;nbsp;4

Mynais ym dal am annun,

Gael bod yn gywely bun,

, Dan Iwyn, mewn dien lannerch,

A dail mai, rhwng dwylaw merch. nbsp;nbsp;nbsp;8

Myn dyn ! pan oeddem ein dau Eawenaf, ddyn ael-winnau!—•

Taro a wnaeth, terwyn oedd,

Trwft taran tros y tiroedd,

A fFrydiaw crop.vlav/ creulawn,

A phoeri mellt yn fFrom iawn !

Gwylltio’r forwyn fvvyn feinwen,

Gwafgu a fFo gwifg ei phen ;

Ffynu’n deg. iFoen ninnau’n dau,—

E fFoes bon,—afFoisinnau!

Durun fflam y Daran fflwch.

Dug warwyfa’n digrifwch ; nbsp;nbsp;nbsp;20

Trwft enbyd, triftyd i’r trwyn,

Trwft mawr yn triftau morwyn.—

Twif

Twrf a glyw pob tyrfa glau,

Tarw cryg yn tori creigiau !

Taran a ddug ttinoedd yn,

Trwft arfau ’wybr tros derfyn ;

Tan ami a dwr tew’n ymladd,

Tan olid, dwr tew’n eiladd ! Clywais fry, ciliais o fraw,

Cawrlais utgorn y curwlaw :

Mil fawr yn ymleferydd O gadwynau fugnau fydd.

Braw a ddifgynodd i’m bron,

Bwrw deri o’r ’wybr dirion !

Gwyllt yr awn a’m gwallt ar wyr, Gan ruad gwn yr awyr:

Gwiddon goch yn gweiddi’n gau, Gwrach hagr, dan guro ei chawgiau.nbsp;Rhegain garm rhyw gwn gormes ;nbsp;Rhuglgroen, yn rhoi gwlaw a gwres.nbsp;Toricerwyni crinionnbsp;A barai gri o’r ’wybr gron :

Canu trwmp o’r ’wybr gwmpas,

Curo gwlaw ar bob craig las.

Creglef yn drylliaw creiglawr, Crechwen o’r ffurfafen fawr :

Trwy ei hun y trawai hwrdd,

Tebyg i ganu tabwrdd.—

G

52

[ 82 ]

Nid gwaeth vvrth fyned o’i gwal, Er bremian o’r Vybr wama!,

Oni bai faint, mewn braintbraw, Ofn deuddyn a fai’n dyddiaw.

Un dyn nid oedd ond ni’n dau, Mewn man, ’y mun a minnau j—nbsp;Breferad yr ’wybr ferydd,

A wnaeth ini dori dydd.

Fy nyn wen, ofni a wnai,

Awyr arw, pan weryrai;—

Drwg fu’r Daran ymannos, Dwyn dylif, ofni dyn dlos ;—nbsp;Arw floeddiaft, oerfel iddi.

Am yfgar meinwar a mi!

XLV.

Y CEILIOG BRONFRAITH.

LLE digrif i bum heddiw,

Dan fentyll y gwyrdd-gyll gwiw; Yn gwrando, clau ddechrau dydd,

Y Ceiliog Bronfraith celfydd.

Pellenig heb pall ei anwyd.

Pell fiwrneiai’r llatai llwyd ;

Yma y daetli, o fwydd gaeth Gaer,

Am ei erchi o’m eurchwaer.

[ 83 ]

Cloch gywir, clych a garant, '

A gyrch i nentyrch y nant;

Ei wifg oedd o’i wafg eiddil,

O flodau man-gangau mil; nbsp;nbsp;nbsp;tz

A’i gaful, dybygefynt,

O efgyll gwyrdd fentyll gwynt:

Nid oedd yna—Dyn mawr!

Ond aur oil yn do’r allawr. nbsp;nbsp;nbsp;I6

Morfudd ai hanfonafai, *

Mydr ganiadaeth mabmaeth mai!

Mi a glown mewn gloywiaith,

Ddatganu, nid methu maith; nbsp;nbsp;nbsp;2®

Darllain i’r plwyf, nid rhwyf rhus,

Efengyl yn ddifyngus :

Codi ar fryn, in’ yna,

Afrlladen o ddeilen dda, nbsp;nbsp;nbsp;24

Ac eos gain fain fangaw,

O gwr y llwyn gar ei Haw,

Clerwraig nant, i ganta gan ;

Cloch aberth, clau a chwiban. nbsp;nbsp;nbsp;28

A dyrchafel yr aberth,

Hyd y nen uwch ben y berth :

A chywydd i’n Dofydd Dad,

A charegl nwyf, a chariad.— nbsp;nbsp;nbsp;32

Bodlon wyf i’r ganiadaeth,

Bedwlwyn o’r coed mwyn a’i maeth !

G 2 nbsp;nbsp;nbsp;ARCS

XLVI.

AROS MORFUDD YN Y LLWYN.

EIDDUN ddewis-ferch ferchawg, Dduw Rhi! a ddaw yrhawg ?

A ddaw i Iwyn addolwy’,

Fis mai, yn fy oes mwy ?

Ac os daw, fe ddaw’n ddiau Merch i goed,—ammarch i gau.

O bai barawd i wawd wedn.

Bun gywiw, bangawedn,

Ni bu er dyfgu difgwyl,

Gan ferchog-was, golas gwyl,

Grefft mor ddigrif, ger llif llid,

Ag arail merch a gerid,

A rhodio, heurio hiroed,

Cilfachau cadeiriau coed j Mal cynnydd chwarëydd chwai,

Am Iwdn gwgt;llt a ymlidiai Ü Ie bwygilydd, o lid,

O Iwyn i Iwyn, ail £nid.

Ac edn bach a geid yn bwyll,

Yn ochr Vybr, yn ei chrybwyll:

Golau lais, galw ail Effyllt A wnai y gwiw latai g wyllt.

Digrif, be gatai’r dagrau A red, oedd glywed yn glau

r 85 ]

Dyrain mawr aderyn mai.

Dan irfedw y dyn erfai!

Arian farchog doniog dón,

Urddol air, ar ddail irion ; nbsp;nbsp;nbsp;28

Hoyw erddigan a ganai,

Awr bob awr, boen fawr ban fai.

Nid ai ef, mygr-was-lef mwyn,

Arian-llais edn, o’r un-llwyn, nbsp;nbsp;nbsp;3^

Meddylgar gerdd glauar glau,

Mwy nag ancr^—mwynion geingciau !

Da gweddai, ym medwendai mwyn,

O delai’r edn i dewlwyn; nbsp;nbsp;nbsp;36

Ar ei gred, yn gweled gwen,

Eurfrig goflar friggwialen.

Teg fedwen, twf gyfoedwallt,

Twrdiwael ar ael yr alk: nbsp;nbsp;nbsp;4®

Tyfiad heb naddiad neddyf,

Tyar un piler y tyf.

Tufw gwyrdd, hudolgyrdd deilgofl,

Tefgyll yn fefyll ar fofl j nbsp;nbsp;nbsp;44

Tywyll ban murfogan tnai,

Tew i’r nen,—rhad Duwarnai!

Corfedw diddos ei hofan,

Cyweithas gawell glas glan. nbsp;nbsp;nbsp;48

CrcfFt ddigrif oedd, myn y crair,

Gufanu dyn gyfonair!

G nbsp;nbsp;nbsp;3nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;Ac

51

C 86 ]

Ac edrych, gwedy gwiwdraul, Rh’om yn hun, rhwymynau haul,nbsp;Dan fantell fy niell-wraignbsp;Trymau cainogau can aig.

A lleddfu fy ngwedd heddiw, Llygad glas llwygedig liw,

Oroen gem, eirian gymmwyllj Ar y dyn a oryw dwyll!

XLVII.

Y BANADL-LWYN,

YFun well ei llun a’i lllw Na’riarlles wn o’r eurlliwjnbsp;Gwn ddeu-chwedl, gwae ni ddichon,nbsp;Gael oed dydd, a gweled hon !

Nid rhydd ym anturio i ddwyn Liw-dydd at leuad addwyn,

Duw ni myn, dinam wyneb,

Dwyn brad nos dan bared neb.

Hid oedd i ddiwladeiddwas Goed i gael oed o fedw glas,

Mid oedd wilio, hardd eilun,

Yrhaf, heboedrh’of a bun.

Duw i mi a’m dyn diell A roes goed, un eurwifg well

16

C 87 ]

Gwiail cyftal y gauaf A dail hoyw fal adail haf.

Gwnaf yno, i hudo hon.

Glos o Fanadl glas feinion;

Modd gwnaeth, feirniaeth ferch, Myrddin, dy gwydr am prdderch.nbsp;Ar Ddyfed, yr addefynt,

' Y bu len-gel o’r blaen gynt;

Yr awron, dan yr irwydd,

Fy llys i felly y fydd.

O daw bun i dy, y bo Jarlles wen i’r llys yno,

Mae iddi, a mi ai mawl,

Oes baradwys yfbrydawl.—

Coed wedi eilio pob caingc, Cynddail o wiail ieuaingc;

Pan ddel mai, a’i lifrai lasj Ar irddail i roi’r urddas :

Aur a dyf ar edafedd,

Ar y llwyn er mwyn ai medd.

Teg yw’r pren, a gwyrènig Y tyf yr aurtew o’i frig:nbsp;Aur-gawod ar y gwiailnbsp;Duw a roes, difai yw’r ail.

Bid llawen gwen bod llwyn gwydd, Ü baradwys i brydydd ;

Blodau gorau a garwn,—

Barug haf ydyw brig hwn.

G 4

44

[ 88 ]

Mae i minnau, a’m meinir,

Oes fFair maes o faiFrwm ir:

Dal y ty, a’i adeiliad da,

Yrwyf oaur Arafia.

Pebyll Naf o'r fFurfafen,

Brethyn aur, brith yw ei nen : Angel mwyn ’y ngwely mai,

O baradwys, ai brodiai!

Gwawn yn aur, gwenwyn eres, Gloyn nod Duw, gleiniau tes.nbsp;Gwynfyd mewn gwinllan bryd bronnbsp;Gael euro gwiail irion;

A’u brig yn goedwig a gaid,

Fal yn ferfwliwns euraid :

Felly caf, fal lliw cyfan,

Flodau'r mai fal adar manj Llyna beth llawen yw bod,

Llen angel i’r llwyn yngod.

Gorllwyn y llwyn, a’r llannerch, Arfer mwyn, yr wyf er merch j—nbsp;Daw Pammod, nid af ymaithnbsp;O’r llwyn fry, a’r eurllen fraith,

O chaf hyd haf yn oed dydd,

Y dyn eurwallt dan ii wydd.-—

Deled, lie ni’n didolir,

Dyn fain dlos dan Fanadl ir!

XLVIIL

CYSTUDD AC AFLWYDDY BARDD AM FORFUDD.

T^Y gariad, deg ei gorhoen,

Dygn y fydd heolydd hoen Ynof, gwas o nwyf a gwedd,

Yn’y mlinaw iiaw mlynedd !

Ni bu ar les ei dadmaeth,

O hir gymdeithas, was waeth ;

Moethus o was Ilias Ilaw,

Methedig fabmaeth udaw.—

Llyna Forfudd ddiledryw,

A gaf o dal, gofid y w !

Pa lan bynag ydd elych,

Naful, nagwyl, f’anwyl wych,

Cerdded a wnaf, fy mun llwyd,

Ddeuddwyn i’r 11e ’dd osddwyd !

Ac yno, em y genedl,

Goganus, chwarëus chwedl.

Tori fy Ilygaid terwyn Ar dy hyd, Panwylyd fwyn !

Ef a fydd y dydd a’i deg O nodwyddau, a’i deuddeg,

O’r amrant er ymrwyftr fydd,

Bugeijiaeth ferch bwygilydd;

Hvd

24

[ 90 ]

Hylt;J nad ymwaifg ddyn ddocthgall, Un aur ei Hun, ar y Hall.

Cyd bwyf daim o’r falm arful Fewn ghvyfgor, ddyn glafgul,nbsp;Mi’mgwrthyd, ddeufryd ddifreg,nbsp;]Veb o’r plwyf er nad wyf deg.nbsp;1'ra fo Ilygaid haid havvl,

Yn agored ên geiriawl,

Fe ddaw y gwlaw, yn oer glwyd, O fugn y fron a ’figwyd ;

O ddinau i ddeunant ar led, Oddiyno fy eiddutied!

Meddylia hyn, y fein-ferch, Mcddyliau, rhefymau ferch,

I daw gwlaw yn ol praw’ prudd Hyd y farf, bydwy Forfudd !nbsp;Cyfraith ferch fydd yn erchi,nbsp;Cymmer dy hun, yt Fun y fi.

XLIX.

SERCHAWGRWYDD MORFUDD. /^EFAIS fodd, cofus fydda’,

Heddyw yn y glyn ddyn dda j Twf y dyn, tyfiad Enid,

O’m tcfyll aur a’m tyf Hid;

Fal moeloedd talm o alaw T.eyrnüaidd lariaidd law.

C 91 ]

Dynwyl, dda ei dynoliaeth,

A’i modd, gwell na neb ei maeth Am gufan, lliw’r wylan wych,

Chwaneg ni chawn er chwènych !

Peth nid oeddwn gynnefin,

Sypiau mêl, a fipio min !

Gwanfardd gweddeidd-dwf gwinfaeth, Oeddwn gynt iddi yn gaeth;

A mau bwyll i mae bellach,

A dawn a fu nad yw’n fach !

Rhyw gwlm ferch, cyd rhy-gelwyf, Rh’om oed, gwn rhwymedig wyf.

Manodlivv ddyn munud-Ioyw, Morfiidd, huan ddeurudd hoyw,

A’m daliawdd, be hawdd, bu hy, Dal-dal y’nghongl y deildy :

Daliad cwlwm cariad coeth,

Dau arddwrn dyndiweir-ddoeth.

Da oedd yr haul uwch daear Dal i’m cylch dwylaw a’m car ;

Dogn oedd ym o’m hylym hwyl,

Dewr goler ferch dirgelwyl,

Nag aur coeth, myn y gwir Ner !

Gwell 1’m cofl gall a’m coler.

Am wddw’ bardd, bun harddlun,

Rlai na baich oedd befr-fraich bun :

[ 93 3

L-

i’r ysgyfarnog a ddychrynasai mor-

FUDD A AETHAI i’r LLWYN I GADW OED a’r BARDD.

LLYMA ben 11e mae, o bydd Llyfr canon llafur cynnydd,

Yfgyfarn glas-gertha hwyliai,

Mawr drafFerth, o’r berth a bai: nbsp;nbsp;nbsp;^

Gilufthir Iwyd, gar glas-derw Iwyn,

Gefn-fraith, gyflym-daith, lamdwyn.

Gofunaid huaid yw hi,

Gvvlm cydgerdd, gelyn coedgi: nbsp;nbsp;nbsp;S

Gwrwraig a wnai ar glai glan Gyhyrwayw igi hvvyr-wan.

Gefnfain, gwtta gegin-fwyd,

Gwn dynghedfen lawdrwen Iwyd. nbsp;nbsp;nbsp;12

Henwraig ar lain adain yd,

Anferth hir gluftiau ynfyd ;

Cath hirdaith, gethin-fraith gern,

Cod Iwydwyllt, coedwal adwern.

Cy w hy i fron a ffy ar fFyfg,

Craig bwhwman-wraig manwryfg;

Mynyddig wal, benial byllt,

Myncn aelodwen ledv/ylk. nbsp;nbsp;nbsp;jo

Efgud ei f,hds ar lafrèw,

Y jgwd o’i blaen, efgid blew:

t'rlvner

[ 94 ]

Erlyner hi ar lan hynt,

Ym mlaen gwyr, ymloyn gwynt; nbsp;nbsp;nbsp;24.

Yn galed, o fan bwygilydd,

O blith y gwlith i bleth gwlydd,

O hynt i hynt i hwntian,

O goed i faes gloywlas glan. nbsp;nbsp;nbsp;28

O aml fwriad anwadal,

Yfgwd gwyllt. efgud o’i gwal:

Yfgafn fryd, ac yd a gar,

Os gad Duw efgud daear. nbsp;nbsp;nbsp;32

Efgair cath, nyth dwmpath nod Is gardd ddofn, ys gwyr ddyfodnbsp;1’r tyddyn ile’i tywyn tes,

O cai fwyd y cyfodes. nbsp;nbsp;nbsp;36

Hon a wnaeth yn nhraeth, y rhyw Fawrgam a’m fi, ofergyw!—

Llunio ei gwal yn llv/yn y gog

Draw, y geinach drogènog ; nbsp;nbsp;nbsp;40

Lie daethau dan gangau gwydd,

Aur ei munud i’r manwydd, üni bae o’r cae, a’r coed

Neidio o’r fudrog ynfyd-droed, nbsp;nbsp;nbsp;44

A’r coefau hydd, cafa’ ’rhawg :

Drwglun y frech ddraig leuawg;

A phan welodd, gv/aeddodd gwen,-—

Y fiewog gyw afiawen !

Dychrynodd

[ 95

Dychrynodd a luniodd le,

Drwy fadrwydd, tii droes adre’. Ofnodd fod, fal y dywod hi,nbsp;Gwrthwyneb a gwarth ini.

Oedd gwae fi ddyfod bun Glvvyflais, o goed y glaflyn,

Ac na chefais, yn ais nod Wych Forfudd, ei chyfarfod !

A wnaeth draw yr annoeth dro Y ci mawr ai cymmero,

Oddiar ei gwal, ddioer gelen. Heb rybudd er budd o’i ben!

Un agwedd o ferch rhiain Wyf beunydd am Forfudd fain,nbsp;Annawn am fun hynwyf,nbsp;Anffurf ddyfg, unfFurf ydd wyfnbsp;Fy meddwlpen oedd eiddig,

Fy mwriad toft, fy mryd dig,

Fy nad ddull am f’enaid ddyn, Fy nwyf fu garu fy nyn.

C) gof awdl, hi gyfodes O’r llwy.n lie buafai’r lies.

Heliais ef, helwasofer,

I hwyliaw ferch hoywliw fer. Swrth deg araith ei digiaw,

A thal, os edrychaf draw;

[ 96 ]

Ba les ym, ni bu laefach

Boen erioed, heb unawr iach, nbsp;nbsp;nbsp;76

Owely ferch ddyn wiwloyw,

Addwynfawr ddeheuwawr boy w,

Rbedodd ferch y ddoeth-ferch ddig,

Rhadau da, rhediad ewig; nbsp;nbsp;nbsp;80

Led y ddeudroed, lid ddodrefn,

Leidr o’i chof i’w Ie drachefn. l^id a o’i bodd 11e rhodiwyf,

O’r 11e y bu yn clymu clwyf; nbsp;nbsp;nbsp;84

ISi lechai y’ ngolochwyd,

Nid ae’n rhwym mewn dwrn rhwyd ;

Ni wyr un ar y llannerch,

A meddwl drud, fymud ferch. nbsp;nbsp;nbsp;88

Heiniar ofn hyn o ryfel,

Hwn nid a o’r henw y del;

Hwyl ynfyd ei fryd, a’i fro,

Hawl y dyn hoeliad yno. nbsp;nbsp;nbsp;9^

Gwlad Wgan, fawr anian faich,

Gleddyfrudd, gloyw ei ddeufraich:

Heno ni chaf, glaf glwyfaw,

Hun fo drom oni fwy’ draw.— nbsp;nbsp;nbsp;96

Hyrddiant ferch wiwferch yw ef,

Hen-lleidr, unryw a hunllef J

[ 97 ]

LI.

Y LLEtJAD.

T~NIGI0’R wyf am liw’rewyn. Duw a wyr feddwl pob dyn;

O daw arnaf o’i chariad,

F’enaid glau, fyned i’w gwlad j Rhy bell y w ym ddirprwyawnbsp;Llatai drud i’w llety draw,

Na rhoi gwerth y wrach ferthfwydd, ücrllwyd taer, er llateirwydd.

Na dwyn o’m blaen dan-leftri.

Na phyft cw)T pan fo hwyr hi:

Dros gyfgu y dydd gartref,

A cherdded nos dros y dref,

Ni’m gwyl neb, ni’m adnebydd, Ynfyd wyf, oni fodydd.

Mi a gaf yn ddiwarafun,

Rhag didro, heno fy hun, Canhwyllau’r Gwr biau’r byd.

I’m hebrwng at em hoywbryd: Bendith tlawd i’r Creawdner,

A wnaeth feironiaeth y fer !

Ni liwiodd dim oleuach Na’r feren gron burwen bach:nbsp;Canwyll yr uchel Geli,

Euro maes, fydd orau imi.

H

28

C 98 ]

Ni ddiflan y lan ganwyll,

A’i dwyn nis gellir o dwyll;

Nis difFydd gwynt hynt hydref, Afriladen o nen y nef.

Nis bawdd dyfr Ilyfr llifeiriaint, Difgwylwraig dcfgl faig y faint.

Ni ddeil Ileidr a’i ddwylaw, Gwaelawd cawg y Drindawd draw.nbsp;Nid gwiw i ddyn o’i gyfairnbsp;Ymlid maen mererid Mair :

Gwir fwcled y goleuni,

Gwalabr haul, gloyw-lwybr yw hi! Goleuad ym mhob ardal,

Goldyn oaur melyn mal;—

Hi a ddengys ym, heb gudd,

Em eurfalch, 11e mae Morfudd.

Teg ei lliw. Duw ai difFyd,

Ac ai gyr, nid byr y byd,

I’r gogledd a’n gofedd gu,

1 gyfgod ’wybr i gyfgu.

LII.

YR OED.

y LUNIAIS oed ddywllun ys hir, A dyn a ddywed anwirj—

Nid a gwen i dy gwinwydd,

Nag at un i gadw oed dydd.

I 99 1

Adeiliawdd yr hudoles Dy o ddail, er nid oedd les,

Yr haf o bydd cywir hon

Y nbsp;nbsp;nbsp;cadeiria coed irion,

Yn wir, nos Wener nefaf Yw nos Wener banner haf,nbsp;Genyf y mae, gwyn fy myd Fnbsp;Ugain haf ag un hefyd.

Ni wyddwn dwyn i’r ddyn deg,

Ar gariad, mwy na’r garreg ; Gweniaith ni ddawo’m genau,—nbsp;Gweniaith a wyr gwen,—ni than!nbsp;Soniaisni chefais annerch,

Er yn fab, am yr un ferch j

Y nbsp;nbsp;nbsp;dydd y lluniwyd Addafnbsp;Ylluniwyd oed yn Llandaf.

Dan berth, ni wyr dyn o’r byd Yma banner ’y mhenyd :

Mae gwydd, nid oes yma gof O drais, yn tyfu drofof.

Garwach ydwyf meddgwerin,

Yn NyfFryn Craig, na phren crin.

Y nbsp;nbsp;nbsp;Gwialwr ym galwant,

Yn aros oed, neu rywSantj Mil a’m dyfalant, a mwy,

I’r neb a fu ’Ngwernabwy.

Yn wir, ni byddwn eryr Ond aros gwen dair oes gwyr;

H 2

[ 100 }

Cyvvir fal y carw wyf fi Am gariad y’ Nghilgwri.

Un Iliw a’m deall yn llwyd,

A’m cywely y’Nghwm Cawlwyd, nbsp;nbsp;nbsp;36

Cariad a dyf, creded wen,

O’m ais fal prènau Moefen.

Marwol gwnaethoft ym or.vedd,

A pham na bai ’y nghorph mewn bedd ? nbsp;nbsp;nbsp;40

Mae celfyddyd i’m claddu Dan ddail er fy mod yn ddu,

A thoriad pob llythyren,

A chof am haf uwch’ymhen; nbsp;nbsp;nbsp;44

A Hun ’y mun uwch ’y medd I mi garu o’m gorwedd 1

Lllf.

y NOS WLAWIOG DAN BARED MORFUDD.

/^LO a roed ar ddrws y ty,

Claf wyf, O ferch clyw fyfy!

Dyred i’th weled wiwlun.

Er Duw hael aro dy hun ; nbsp;nbsp;nbsp;4}

Geirffwg pan y gorffai,

Gorphwyll, myn Mair, a bair bai!

Taro drwy anwyd dyrys Tair yfbongc, tores y bys:

Cloedig

12

C 101 3

Cloeclig ddrws, dau ydoedd,

Nos dowech ei fain, doch oedd.”

“ Morfudd fy nghrair ddiwair-bwyll, Mammaeth tywysogaeth twyll!

Mawr yw’r wal am aur-wialen, Nisdywi, rhaid gweiddi gwen!—-^ ofturia wrth anghen-glwyf,

Tywyll yw’r nos, twyllwr nwj'f! Nebydded flined fy nhro,—

Wb! o’r hin o’r ’wybr heno.

Aml yw rheiydr y bargawd,

Ermig nwyf, ar y mau gnawd j-—

Nid mwy y gwlaw na’r mau glwyf,

Na’r ód,—danaw yr ydwyf!

Yr ód fydd, fe yrwyd sèn,

Ar y war yn oer weren: —

Mi a ryna, mawr yw’r anwyd Dan dyfargod, llif ód llwyd!

Nid oes y Nghaer-yn-arfon Geol fy’ waeth na’r heol hon ;

Dan ód-wynt mawr, dyn ydwy’,

Ni bu boen ar farw-groen fwy,

Nag a gefais drwg ofal,

Y Gwra’m gwnaeth nid gwaeth gwal!”

“ Ni byddwn allan y nos,

Ni thuchwn ond o’th achos;

H 3 nbsp;nbsp;nbsp;.

36

f 102 ]

Ni dclown i oddef, od gwn, Beunoeth gur, be na’th garwn !

Ni byddwn dan wlaw ac ód,

Ennyd awr, onid erod !—”

“ Yma’r wy’, mawr o’r anwyd, Tau ddyn, yn y ty ydd wyd:nbsp;Ammau fy Hoer, gan oer-glyw,nbsp;Yma fy aur imi fyw !—

Yna i mae fy enaid glan,

A’m ellyll yma allan !

Ymaith fy meddwl nid a, Ambwyll a’m hettyl yma.

Ammod a mi a wneddwyd,

Yma ydd wy’, ammau ydd wyd ? Yr ammod arwymid ti,

Cu eirian, nis cywiri!”

LIV.

V NIWL A LUDDIODD Y BARDD AT FORFXJDD.

Doe ddifiau dydd i yfed,

Du fu’n goel doe fynu ged ;

Coel fawrddyfg, cul wyf erddi,

Cof o ferch, doe cefais i nbsp;nbsp;nbsp;4

Gwrs glwyfgerdd goris glas-goed,

Gyda merch i gadw ym oed.

Nid

[ 1^3 ]

Nid oedd, da-hoyw Dduw Dad ! Dawn iddi, dyn a wyddiad,

Doe ddifiau, cyn dechrau dydd, Lawned fum o lawenydd !

Myned i’w gweled, gwiwiun,

I dir lle'r oedd feinir fun.

Pan ddaeth yn wir ar hir-ros Y niwl yn debyg i’r nos ;

Toron fawr fu glawr y gwlaw, Rheftri gleifion i’m rhwyftraw :nbsp;Rhidyll yftaen yn rhydu,

Rhwyd adar y ddaear ddu.

Tywyllwg un tew allardd,

Delli byd i dwyllo bardd,

Cae anghlaer mewn cyfing-lwybr, Carthen hyd yn niben ’wybr;

Cv/fl llwyd, cyfliw a llawr,

Czvjert ar bob cwm ceufawr.

Cnu tewlwyd, gwynllwyd gwanllaes, Cyfliw a mwg,—cwfl y maes.nbsp;Anhardd darth lie cyfarth cwn,nbsp;Enaint gwrachiod annwn:nbsp;Twyllaiwyr, tywyll o wedd,

Toron gwyrddoniog tiredd.

Clwydau uchel awelir,

Clais mawr uwch garth, tarth y tir.

H

. nbsp;nbsp;nbsp;36

[ , 104 J

Tir a gudd ei ddeurudd ddygn, Torfed yn cuddio teir-fygn:

Mwg fych yn fynych a fydd, Mygadau y mai-goedydd.

Llwch melin gerwin mewn gwern, Toft afFaith, mal dwft ufFern.nbsp;Tyrau, uchel eu helynt,

Tylwyth cwyn talaith y gwynt. Tywod man ar hyd mynydd,

I’m boddi, dan doddi y dydd.

Crafu mae, am groes ’y mywyd, Dyna boen, odynau y byd ;

Oes tre’ na llan y’ Nglan Gwy, Aerlom, naboynarlwy?

Oes gwraig heno, froch, o’r fro— Bwyllog, na bo yn peillio ?

Ac o’r peiriau, gwawr purwyn, Agar anhawddgar am hyn ?nbsp;Gwe-adr-gop, ffriw ifop fFrwyth,'nbsp;Gwan dalar Gwyn a’i dylwyth.

Haws cerdded nos ar rofydd I daith, nag ar niwl y dyddnbsp;Y fer a ddaw o’r awyr,

Fal fflamau, canhwyllau cwyr.— Gwladaidd y gwnaeth fy nghaethunbsp;y niwij fyth anolau fu:

LV.

y EARDD YN ERCHI I FORFUDD AGOR Y DRWS AR NOSWAITH OERLLYD.

“ WAE brydydd a gai brwydur,

VJ Ac er ei mwyn n’agorai’r mur!

Cares haul Caerau Salem,

Cam a wnaid cau dryfau’r drem ; nbsp;nbsp;nbsp;^

A’th fardd, dy gydymaith fo,

Allan ei hunan heno!—

Am leclyd, i’th oerllyd ros,

Yr ofnaf yr auafnos: nbsp;nbsp;nbsp;, g

Mae oed yn gwneuthur meudwy Y m f’ais, mi wn am bwy.

Y mae

12

L ig6 ]

Y nbsp;nbsp;nbsp;mae eiry, nid mau oroen,

l’m crys, rhwng ’y mhais a’m croen j A’r anvvyd ar ewinedd,

A’r bais i’m oeri heb wedd: lawnach rhag cas neu enwirnbsp;Cau’r ty, no rhag cariad hir !’*

“ Arthur ydwyf wrth rodiaw Am y drws, oddiymadrawjnbsp;Arno bu gyfeiliorni,

Yr un fodd yw arnaf fi.

Ceifio medru cais Madron,

Ar gaer fraith ar gwr y fron j Oer ym yw’r barug a’r ia,

A’r mentyll i ramanta ;

A’r poeri rh’of a’r pared

Y nbsp;nbsp;nbsp;iluwch, a’m deufraich ar lied !nbsp;Nofiad a vvnaeth hen Neifion

O Droia fawr draw i Fon,

Och! nad gwiw uchenaid gwas,

I mi alw am grefFt Melwas;

Y nbsp;nbsp;nbsp;Ileidr, drwy hud a lledryd,

Aeth a bun i eitha’ byd ;

I’r coed ir ai’r hocedydd,

1 furiau caingc o frig gwydd .

A dringohcno, fal hwn,

Yn uchel a chwenychwn.”

[ 107 ]

Er dy fwyn yr ydwyf fi Mewn eiry yma’n oeri;nbsp;Dyred, fy nhraed a oerais,nbsp;Dyro dy ben drwy dy bais,nbsp;A’th law yn un o’th lewys,

Ac a’r Hall agor y llys !

‘TT Fun dawel walltfelen,

Eurwyd y baich ar dy ben ; Gwyn yw dy gorph ac uniawn,nbsp;A Iluniaidd oil,— Ilyna ddawn !nbsp;Cyd bych, lanwych oleuni,

Deg a mwyn, er dig imi,— Gvvneuthyd brad yn anad neb,nbsp;Em y dynion, mae d’wyneb !nbsp;Duw a lifodd dy ’iofyn,

Dy walk aur, i dwyllo dyn ; D3'rcha ael fain d’orchwyl funbsp;Driftau gwyr, dros dy garu !

Fy nwyais, ni henwais hyn, Aguriodd o’th liw gorwyn;

3

r ic8 ]

Gwaefi, gwnboeni beunydd,

Weled erioed liw dy rudd !

Aeth dy vvedd, Gwynedd ai gwyr,

A’m hoes innau, a’m fynwyr !

Gwell bedd a gorwedd gwirion,

Na byw’n hir yn y boen hon. nbsp;nbsp;nbsp;20

Un drwg fal ewyn o draeth,

LI ai a dal lliw hudoliaetb j •

Os dy eiriau yftyriaf,

Gruddiau gwin, gorwedd a gaf! nbsp;nbsp;nbsp;24

Gweniaith brydferth, a chwerthin Erioed a fu ardy fin !

Na wrthod ferch dy berchi.

Na phraw ymadaw a mi: nbsp;nbsp;nbsp;28

Gelynes, mwy afles maith Wyt imi od aet ymaith :

Mwynferch na ddós o’m hanfodd,—

ïgt;yth nid aet yinaith o’m bodd ! nbsp;nbsp;nbsp;32

LVII.

TALAITH O BLU PAUN,-ANRHEG MORFUDD.

BOREUDDYDD, bu wawr eiddun,

Y bu ym gyfarfod a bun,

Yn ungof ferch iawn angerdd,

Yn ael coed yn eilio cerdd.

hrchais

[ 109 3

Erchais I’m bun, o’m unoed, Blethu caingc o blith y coed ;

Yn gym heirdd, yn goron hoyw,

Yn erlant ym, yn ir-loyw.

Bid ogylch ferch, be digardd,

A bun attebodd i’w bardd,

“ Pur yw dy lais, pared lef.

Pa na wyddyd, poen addef,

Mai truan, anniddan oedd Noethibedw ’n eitha’ bydoedd.

Nid oes ar fedw, nid edwyn,

O’r dail faé wiw eu dwyn j Ni weuaf finnau wiail,

Nid gwiw o’r llwyn dwyn y dail.”

Im’yrhoes, bid hiroefawg,

Y rhodd a gadwaf yrhawg:

Gerlant cyftal ag eurlen,

O wifg paun i w-afgu pen.

Blaen talaith bliant hyloyw,

Blodau bardd o blu da hoyw;

Glan wëad gloywon wiail,

Giöynau Duw gleiniau dail!

Teyrnedd waith, tvorn oedd wiw, Tyrau, tröellau tri-lliw;

Llugyrn cly^ llogaid gwyr gynt, Iduniau lleuadau ydynt.

[ no }

Dawn o chair, diau na chyll,

Drychau o fFeiriau fferyll: nbsp;nbsp;nbsp;3a

Gwn rashir, Gwen a rocs hon,

Gerlant i’w phrydydd geirlon.

HofF loywgamp oedd ei phlygu,

A’i phleth o efgyll a phlu; nbsp;nbsp;nbsp;36

Rhodd ferch meinfcrch iV mwyn-fardd,

Rhoes Duwar hon rheftri hardd.

Bob gwaith, mwynwaith manaur.

Bob llivv, fal ar bebyll aur ! nbsp;nbsp;nbsp;40

LVIll.

y BARDD YN GOFYN TAL I FORFUDD AM HIR GARU,-HITHAU YN EDLIW EI LYFRDRA.

“ 'ST Wawr dlos-ferch ry-dlys-fain,

Wrym ael, a wifg aur a main,

Yftyr eigr yftór awgrym.

Is dail ir, a oes dal ym ? nbsp;nbsp;nbsp;4

Ymllw glan o amlwg lais,

Em o bryd, am y brydais I’th loywliw, iaith oleulawn,

A’th lun gwych wyth-liw y gwawn ?” nbsp;nbsp;nbsp;8

“ Hir i’th faddeuaf Dafydd,

Hurtiwyd ferch, hort iti fydd,

O’th

12

I III ]

O’th fod, rhyw gydnabod rhus, Yn rhylwfr, enw rheolus.

Os ]lwfr ceiliagwydd, was llwyd, Llwfr fywaeth odiaeth ydwyd !nbsp;Ni’m caifF innau, no diau naf,nbsp;Dyn dirym, ond y dewraf.”

“ Cwfl manwallt, cyflivv manwawn. Cam a wnai, ddyn gymmen iawn!

Cyd bwyf was cyweithas coeth,

Llwfr yn nrhin, llwfr yn nhranocth ;

Kid gwas, lie bo gwyrddlas gwvdd,

Llwfr wyf ar waith llyfr Ofydd.

A hefyd, y ddyn hoywfain,

Yfiyri gu yftori gain,

Neitio cur, nad da caru Gwas dewr fyth, gwft oer fu,

Rhagbod, nid cydnabod cain,

Rhyfdwr yn rhyfilain.

Rhinwyllt fydd, a rhy anwar,

Rhyfel, ag oerfel a gar.

O chlyw fod, cadorfod tyn,

Brwydr y’ ngwlad Ffraingc, neu Brydyn; Anturgwrdd, hwnt ar gerdded,

Yn wr rhwydd yno y rhed.

Odaw, peirhon’, a diangc Oddiyno, er fFrwyno Ffrangc,

Creithiog

LIX.

YMDDIDDAN RHWNG Y BARDD A MORFUDB AR DÓRIAD y DYDD.

UCHEL y bum yn ochi,

Echnos, na bae hirnos hi; Echnos, dyn goleudlos gwyl,nbsp;Wythnos ym f’unnos f’ anwyl!

A b)Vnos oedd y beirniad A gar gwen heb un gair gwad»

t ”3 ]

Ncithwyr y bummewn uthr-bwyll, Nwyf gain, gydanef ganwyll,

Yn tnynu tal am anhun,

Mewn aml barch yn ymyl bun j Pan oedd fFyrfaf fyngafael,

A gorau im’ hv/nt gwiwrym hael, Nycha o flaen awch aflonydd,nbsp;Mawr oedd ym y wawr ddydd.—nbsp;Dywedai’r ferch, nid dedwydd,nbsp;Decca o ddyn, “ fal dacw ddydd 1nbsp;Cyfod” ebra gwen ben-loyw,

“ Cel hyn fal dyn coel-hoyw.—* F’enaid cyfod ifynu,

A chel os myn hyn yn hu.”

“ Draig ynial dy garenydd.

Dós i ddiawl, wel d’ifo ddydd.— Hir-fun dda, hwyr-fain ddiell,

Hyn nid gwiw, hynny nid gwell. Lleuad a roes Duw Llywydd,

A fer yn ei chylch y fydd;

Hynny dywedaf, henw didyb, Honno y fydd ddydd o dyb.

Ar ogil heno ogawn

Diwedd Hoer, fal y dydd llawn.”

“ Da’r hunwn pe gwir hynny,— Pabam i can y fran fry

I

C Ï14 ]

«lt; Pi-yfed y fydd yn profi, bluddiaw ei hun, a’i lladd hi,

Mae cwn ar lef y dref draw, Aceraill yn ymguraw.

O gyich peil ac o agos Cyni a wna cwn y nos,”

“ Paid a’th efgufwawd wawdwas, Peil boen a fag pwyll bas,—

Cyfod rhag tyft yn ddiftavv,

Ac agor y dromddor draw,—¦

Bras gama di yn ddioed,

Rhydaer y cwn, rhed ir coed.”

‘‘ Och ! nid yw bell y gelli,

A chynt wyf finnau na chi:

Oni’m gwyl flel, ni’na gwelir,

O ran da ar hyn o dir.”

“ Dywaid tl fardd diwyd da^

Er da imi odeiytna?”

“ Deuaf,— myfi yw eos,—

Diau ’y nyn, 0 daw nos!”

LX.

YR ANFODD.

YFeinferch hwde fanfodd,

Gwedi’r haf gwae di o’r rhodd; Gofyniaith dygn, gwae finnau,nbsp;Riaindeg, a’i roiyndaul

[ ns ]

Gwae ddyn a fai’n dyhun dig,

A geryddai’r gwr eiddig!

Gwae a wyr, a gwe fflamgwyr weddj

Glas ei ddeigr, gloes eiddigedd ! nbsp;nbsp;nbsp;8

Prydu i’th wedd a wneddwyf,

Prid yw’r ferch, pryderus wyf:

Mwy yw ngofal, dial dyn,

Na gofal dyn mewn gefyn,

Rhagcael arnad, gwad gwydn gloyw,

Chwedl gwir, forwyn law irloyw.

Y’ nghlwyd o faen, anglod fur,

A laddai’r Pab a’i loyw-ddur.

Y nbsp;nbsp;nbsp;maemodd rhyfedd, medd rhai,

Mab dewr-farch mebyd erfai,

Wyth afFaith, wyf i’th hoffi

Pth ddydd, er ymlwgi a thi, nbsp;nbsp;nbsp;20

Cyd boed gwych, cydwybod gwawl,

A bonheddfalch, bun haeddfavvl,

Del cyn mai gymryd pyd pell

Yn dy gof, un deg afell ! nbsp;nbsp;nbsp;24.

Naoddef, ef wyf ddigllawn,

O wlaw, na gwynt, loywne gwawn,

A oddefais i’th geifiaw,

A maith rwyfg yma a thraw ! nbsp;nbsp;nbsp;28

Nid a yn y wanfa w'en,

Y nbsp;nbsp;nbsp;nos erod, naws hirwen,

I 2 nbsp;nbsp;nbsp;Ar

[ ”6 J

Ar draws aerwyau dryfi,

Loyw ddyn, mal ydd awn i 1 Ni thrig allan, ledwan lif.

Dan ddagrau tó, dyn ddigrif, Mewn coed, a minnau ai cais,nbsp;Mula’ treigl, mal y trigais !

Ni ddyru ar ei ddeurudd O ddwfr brwd, ddifar brudd,nbsp;Gymaint o loywnaint yleni,

Aigr y ferch, ag a roes i!

Ni chan y’ ngwydd arglvvyddi,

O wawd y tafawd i ti,

Ganfed ran, eiry ban bais, ü ganiad ag a genais.

Gwydn ydwyd gwedi nodaa, Gwirion yw’r attebion taujnbsp;Os tithau a fydd auavvgnbsp;O arall, rhygall yrhawg,nbsp;Beirddion cred a ddywedantnbsp;Wrthyd, mae “ carregryd nant.”nbsp;Dan grwydr, enaid dyn digrif,nbsp;Pan elych, lliw diftrych llif,

Fy enaid glwys fain a glan, Farchwriaeth ddrwg ferch eirian,nbsp;Am dy fardd, liw berw hardd bas,nbsp;A’th ogyfoed a’tb gafas.

LXI.

I OFYN CYMMOD I FORFUDD A DDIGlASAI AM RYW air AMRYFUS.

f jj ‘''EG Forfudd, tegau eurfalch,

Tywyn haul daer ar gaer galch !

Tal am dy wawd cyn toll, -

Twyll y prydyddion wyt ti ! nbsp;nbsp;nbsp;4

Tyfodd i’m tron, gron 0 gred,

Dolur, dy anwadaled !

A rhai a’th eilvv y rhiain,

A ddywaid, fy enaid fain, nbsp;nbsp;nbsp;8

Nathrig, Mr yw oerddig boen, nbsp;nbsp;nbsp;-

Dy gariad deg ei goroen,

Mwy nag ewyn, gwyn-ddyn gwiw,

Ar ol dwfr, arial difriw!

Da fawr fal hoen deifr o fut, Deuwell fe I’m gwrandawut.—nbsp;Gwrandawyd y graen dywyllnbsp;O ddyn, a ddyweda odwyll,nbsp;Ar ei ruthr, air o athrod,nbsp;Degau glaer, na deg o glod!nbsp;Nid o’m bodd yr adroddwnnbsp;Arnad fawr gariad od gwn;nbsp;Dielwoferch, deuliw’r fer.

Dal! dal! dy anwadalder.

I 3

20

24

C ]

Pei rhon’ peri ym amhwyll,

Mewn brwyfgedd tywyliedd twyll, Ddywedyd gair cellweirus,

Y rhwng ynfydrwydd a rhus, Gwybydd er buchedd Gybi,nbsp;Ddeuliwton, lia ddylit ti,

Gem aur glan gymmar y glod, Gomedd cufan o gymmod.

Gwen gwybydd, dan freifgwydd fry, Fy meddwl o’m gomeddy !-^

Ni chad o’m pen abfenair;

Nid felly gwnaeth Mabniaeth Mair, Am y dall, diammau don,

Ar ddaear o’r luddewon,

Ai gorug, bu chwedl girad .

Glwyfo ei fron a glaif o fi ad !

Swllt hoyw-fardd, fyll di liefyd,

A maint fu drugaredd fy niyd,

Merch Anna mawr ei chynnydd, Morwyn wyif mi rain fFyrf ffydd,nbsp;Geinwen, pan ci goganwyd,

Eifiau blaid a Siofeb hvyd ;

Mi wnaeth, ni bu annoethair,

Nadal gwg, na dial gair.

Midoes bechawd rnethgnawd maith Marwol, mwy ei oferwaiih,

r 1^9 3

A thrigo, mawr uthr ogan,

Yn dy lid, ail Enid lan !

Mvvy na lüd, o myni üadd Dy brydydd glew-rydd gloyw-raddnbsp;Deuliw’ rhaul, da 1lt; er yrhawg,nbsp;.Dilidia’r dyn dyledawg! —

Na bydd, llivv’r gloyw-wydd glau, (jrynwraidd am gryn eiriau, ;nbsp;Y myd, vvrth dy brydydd mwy,nbsp;‘Diwladaidd deoladwy !—

Cymmod a’th brydydd cymwys, Orn o boen, nad arnai bwys;

Fy aiir, cymmer ddiheurad,

Ac iawn, l'e ni ellir gwad : Cynnal fafwedd i’th W'eddi,—nbsp;-Cymmod liw manod a mi!

LXII.

ARDDELWI MORFUDD i’r HAUL.

C'^ORLLWYN ydd wyf Ddyn geirllaes., Gorlliw eiry man marian maes !

Gwyl o Dduw, mae goku ddyn^

Goleuach nog ail ewyn 1 nbsp;nbsp;nbsp;4

Goleudön lafardon li w,

(Goleuder haul, gwyl ydiw I

I 4 nbsp;nbsp;nbsp;Gwawr