I

The present volume is an annotated edition of the ist part of “Drych y Prif Oesoedd,” whichnbsp;forms No. 2 of a series of Reprints of Welsh Prosenbsp;Works of the sixteenth, seventeenth, and eighteenthnbsp;centuries, for the issue of which arrangements havenbsp;been made by the Guild of Graduates of thenbsp;University of Wales. The importance of suchnbsp;works as those of Maurice Kyffin, Morgan Llwyd,nbsp;and Theophilus Evans for students of the Welshnbsp;language and literature is generally recognised; butnbsp;copies of the original editions in which alone it isnbsp;possible to study the grammatical and orthographicalnbsp;peculiarities of each author, are in most casesnbsp;difficult to obtain. It is hoped that the publicationnbsp;of these reprints, which are literal reproductions innbsp;each case of the best of the early editions, may tonbsp;some extent supply this want and extend thenbsp;limited facilities now enjoyed by students of Welshnbsp;prose.

The Guild desire it to be understood that, while they are responsible for the general lines on whichnbsp;the series is issued, and also for the choice of booksnbsp;and of editors, the sole responsibility for thenbsp;contents of each volume lies with its editor,

June, 1902.

DRYCH Y PRIF OESOEDD

Reprinted from the Revised Second Edition of 1740

{Second or 1740 Edition.)

SAMUEL J. EVANS, M.A.

HEADMASTER, COUNTY SCHOOL, LLANGEFNI, AUTHOR OF

‘the elements OF WELSH GRAMMAR,’ AND JOINT EDITOR OF

‘ Chaucer's prologue and knight’s tale.’

RHAN I.

BANGOR : JARVIS FOSTER. LONDON:

J. M. DENT £!f CO. MCMII.

PREFACE.

This edition covers only Part i. of the “ Drych,” and moreover, all the introductory matter of the 1740 edition, with thenbsp;exception of the author’s Welsh Preface, has beennbsp;omitted.

This course was the more readily decided upon as the complete text of the 1740 edition is nownbsp;accessible in this series.

As in that edition the text here also is a faithful reprint of that of 1740. We have at last comenbsp;to realise that the pupil and the general publicnbsp;should be introduced to the actual language andnbsp;orthography of the makers of Welsh literature,nbsp;for even their inconsistencies are more educativenbsp;than any uniformity that may be introduced intonbsp;their writings by an editor, a uniformity whichnbsp;is only too likely to be falsified by subsequentnbsp;investigations and riper scholarship.

The notes are probably fuller than may seem desirable, but I have been compelled to go intonbsp;some detail and write at length because so littlenbsp;has hitherto been done by way of annotatingnbsp;Welsh classics, and my experience as a teachernbsp;has convinced me that it is dangerous to take toonbsp;much for granted in teaching even a somewhatnbsp;advanced class of students.

I shall be grateful for suggestions that may render the book more useful to the student.

June, 1902.

THEOPHILUS EVANS.

The author of “ Drych y Prif Oesoedd ” was born in February, 1693, at Penywenallt, anbsp;farmhouse on the right bank of the Teifi, aboutnbsp;two miles below Newcastle Emlyn.

His grandfather, Evan Griffith Evans, or “ Captain Tory,” as he was better known in hisnbsp;time, was an ardent royalist, and was at one timenbsp;imprisoned by Cromwell’s command in Cardigannbsp;gaol.

Theophilus was educated probably at the Grammar School, Carmarthen, but it does notnbsp;appear that he proceeded to the University.

In addition to translations of two English books he published in 1715 his first edition of “ Drychnbsp;y Prif Oesoedd,” the second edition revised andnbsp;enlarged appearing in 1740.

In 1717, he was ordained curate of Defynog, Brecknock, and was priested on the same title innbsp;1718. In 1722, he accepted the living of Llan-dyfriog, not far from his native home, andnbsp;remained there until 1728, when he was institutednbsp;to the living of Llanynys, in Brecknock. Thisnbsp;same year, it would seem, he married Alice,nbsp;daughter of Morgan Bevan of Gelligaled, innbsp;Glamorgan. He had five children, three sonsnbsp;and two daughters, one of the latter being marriednbsp;to the Rev. Hugh Jones, incumbent of Llywel.nbsp;From 1733, and maybe from 1728, he held thenbsp;chapelry of Ty’r Abad, Llanddulas, jointly withnbsp;Llanynys. In 1738, he was promoted to thenbsp;living of Llangamarch, and he resigned Llanynys.nbsp;The following year, whilst still holding Llangamarch, he was instituted to the living of St.nbsp;David’s, Llanfaes (Brecon), which he held till hisnbsp;death. He did not, however, resign Llangamarch

X nbsp;nbsp;nbsp;Theophilus Evans.

until 1763, his successor there being his own son-in-law, Rev. Hugh Jones, father of thenbsp;better known Theophilus Jones, the historian ofnbsp;Brecknock.

He died on September iith, 1767, and was buried in a corner of Llangamarch churchyard,nbsp;where afterwards his grandson, Theophilus Jones,nbsp;at his own request, was also interred.

In addition to his “ Drych y Prif Oesoedd,” Theophilus Evans published several books andnbsp;pamphlets, most of which, however, are translations from English. The following is a list ofnbsp;the most important ;

1715. “ Cydwybod y Cyfaill gorau ar y Ddaear ” (translation').

? 1715. “ Galwedigaeth Ddifrifol i’r Cryn-wyr ” (translation).

1719. Cydymddiddan rhwng Dau Wr yn ammau ynghylch Bedydd Plant” (translation).

1722. “ Prydferthwch Sancteiddrwydd yn y Weddi GylFredin ” (translation).

1733. “ Pwyll nbsp;nbsp;nbsp;(translation).

Undated. “ Gwth i luddew.”

,, nbsp;nbsp;nbsp;“ Y Gwir Ddoethineb.”

1740. “ Llythyr Addysg Esgob Llundain ” (translation).nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;•

1747. “Drych y Dyn Maleisus.”

1752. “History of Modern Enthusiasm.”

1758. “ Llwybr Hyffordd y Plentyn Bach” (translation).

1760. “ Pregeth yn dangos beth yw Natur ac Anian y Pechod yn erbyn yr Yspryd Gian.”

The reader will notice the strictly religious character of his writings. We are told that henbsp;was an eminent and eloquent preacher, and wenbsp;know from his writings that he was an ardent

Theophilus Evans,

advocate of purity in morals and orthodoxy in religious views. The only book that does notnbsp;on the face of it seem of a religious character isnbsp;“ Drych y Prif Oesoedd,” and yet I believe thatnbsp;a careful perusal of the text will show that thenbsp;“ Drych ” is primarily meant to be a powerfulnbsp;though sober appeal to the people to reflect uponnbsp;the evils of neglecting the true worship of God,nbsp;and, to a less extent, the unwisdom of dissensionsnbsp;and paralysing divisions among Christians. Thenbsp;Welsh are to him God’s chosen race under thenbsp;New Dispensation, just as the Jews were undernbsp;the Old. The histories of the two nations arenbsp;therefore parallel. In the first part of the textnbsp;we are repeatedly reminded that the Cymry,nbsp;however small their numbers, were invincible asnbsp;long as they were united and believed in God.nbsp;The moment dissension appeared and theynbsp;neglected true Christian worship, the Lord gavenbsp;them over to their enemies ; but even then, anbsp;return to the true faith was followed by prosperity and the routing of the foe. For thisnbsp;reason alone, if for no other, the book cannot benbsp;looked upon as a valuable contribution tonbsp;historical research. Not that I think the authornbsp;wilfully perverted the true story, but no writernbsp;can approach the history of any nation with thenbsp;object of establishing a preconceived theorynbsp;without modifying the interpretation of eventsnbsp;in the direction of his own ideas.

From the standpoint of grammar the book is not perhaps without its blemishes; in this ornbsp;that particular, more especially perhaps in thenbsp;structure of the sentence, we find superiornbsp;craftsmen like Elis Wyn and others; but in hisnbsp;felicity of word, phrase, and quotation he seemsnbsp;to rank with the best, while in his wonderful

Theophilus Evans.

similes and his skill in telling his story well he appears to me the consummate artist whomnbsp;generations of his fellow-countrymen havenbsp;proclaimed to be without a peer among Welshnbsp;writers.

DRYCH

Y

PRIF OESOEDD

Yn ddwy Ran.

Rhan I. Sy’n traethu am hen Ach y Cymru, o ba le y daethant allan ; Y Rhyfeloedd a fu rhyngddynt a’r Rhufeiniaid, y Brith-wyr, ac a’r Saefon. Eu Moefau gynt, cynnbsp;troi yn Griftianogion.

Rhan. II. Sy’n traethu am Bregethiad a Chynnydd yr Efengyl ym Mrydain ; Atl.-rawiaeth y Brif Eglwys. Moefau ’r Prifnbsp;Griftnogion,

Gan Theophilus Evans, Vicar Llangamarch yngwlad Fuellt, a Dewi ym Mrycheiniog

YJiyriais y Dyddiau gynt, Blynyddoedd yr hen Oefoedd. Pfal. LXXVII. 5.

Yr Ail Argraphiad yn llawnach o lawer na’r cyntaf.

Argraphwyd yn y Mwythig tros yr Awdur ar ac werth yno gan Tho. Durjion.

At y Darllenydd.

MAE ynawr o gylch pedaïr Blynedd ar hug

gyntaf^ pryd nad oeddwn ond cryn iefangc ; ac er dar Hen o honof ie y pryd hwnnw (yn lied anyjiyriolnbsp;ar frys) y Rhan fwyaf o Hanejion printiedig yng-hylch hen Fatterion Brydain mewn Llys a Llann,nbsp;etto wedin (ar ol cael Odfa a Chyfle i chwilio o am-gylch) y cefais i y Rhan fwyaf o Tfpyfrwydd mewnnbsp;hen Groniclau Cymraeg o waith Llaw. Ac felly ynbsp;Drefn a gymmerais yr ail dro hwn yn adgyweirio acnbsp;yn LÏlyfnhau'r Gwaith, oedd (i) Dar Hen yr hollnbsp;hen Hanejion Lladin a Sgrifennodd y Gwyr y tunbsp;draw i'r Mor o gylch Brydain yn yr hen amferoedd.nbsp;(2) IddarllenhefydGroniclau\he.n%?iamp;{on.2,. Ddar-llen Gwaith rhagorol y Saefon dyfcedig diweddar.nbsp;Ac yno, 4, eu cymharu a’i cyjladlu oil, un ac arall,nbsp;a hen Hanefton y Brutaniaid.

Am yr hen Hanefion Lladin, neu Hanefton Gwyr Rhufain (er mai Dynion dyfcedig, medrus a deall-gar oeddent, etto) prin y gellir eu coelio ar bob Achof-ion, a hynny am y ddau Refwm a ganlyn. ( i ) Amnbsp;mai Gwyr o Rufain na fuont erioed yn y Deyrnasnbsp;hon, ond ar Chwedl eu Pen-capteniaid, yw y Rhannbsp;fwyaf o wyr tu draw i'r Mor, fy yn Sgrifennu yrnbsp;Hanefon. ( 2 ) Am eu bod yn rhy dueddoli Seinionbsp;allan eu Clod eu hunain, megis y tyfia Hanes Julius Caefar, yr hwn a orfu arm droi ei Gefn a di-angc, er dywedyd 0 hono bethau mawr yn ei Lyfr.nbsp;Dyna yn wir yw anian ac hefyd anfFawd pob Cenedl,nbsp;fef dywedyd yn wych am eu Gwroldeb a'i medr einbsp;hun, a dywedyd yn grds ac yn chwerw ac yn ddi-yftyr am eu Gwrthwynehwyr.—Am hen Groniclau rnbsp;Saefon, nid oes yn ddilys ond ychydig 0 Gael ei roddinbsp;3«nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;iddynt.

iddynt, a hynny am y Rhefwm eglur yma^ Am eu hod yn anllythyrennog yn yr anifer y hu’r Ymladd-au creulonaf rhwng yr hen Frutaniaid a hwy ; Acnbsp;am hynny os digivydd i neb feio nad yiur Hanes anbsp;roddir yma am y Rhyfel rhwng y ddwy Genedl ddimnbsp;yn gwhl gyttun d’r Croniclau Seifnig, gwybyddednbsp;y cyfryw un, nad oedd hojftbl 't'r hen Saefon Sgri-fennu Hanes yr Ymladdau cyntaf dros gant a banner 0 Flynyddoedd; ac am na fedrent air ar lyfr, nanbsp;darllen na Sgrifennu : Ac felly nid all fodyr Hanesnbsp;a roddant hwy ond o ben i ben, a chwedl gwlad.—nbsp;Am waith rhagorol y Saefon dyfcedtg diweddar^ ynbsp;maent hwy yn wir yn chwilio pethau allan yn ddi-'Y dueddol ac yn deg dros ben, megis Mr. Leland,nbsp;AAch-efgob Ufher, Sr. Henri Spelman, Efgob Still-ingfleet, lt;Ac. Ond nid allent hwy ddim farnu amnbsp;Sgrifennadau Cymraeg.—Ynawr am y Brutaniaid,nbsp;yr oeddent hwy yn ddilys ddigon yn medru darllen anbsp;Sgrifennu \ni a wyddom^ yn hir cyn amfer Crêd,nbsp;os nia er amfer Brutus y Groegwr o Gaer droea ;nbsp;A phe bai eu Sgrifennadau heb fyned lawer ar goll,nbsp;diammeu y gallai Cymro hyddyfc gael arnryw acnbsp;amryw o hen Hanefton nad yw hojftbl iw cael nacnbsp;/y« y Lladin «rrr y«y Saefonaeg ; Ondymaehagadnbsp;etto i’w gweled o Sgrifennadau r hen Frutaniaid; anbsp;fy ngwaith i oedd eu cymharu a'i cyftadlu hwy a hennbsp;Hanefton y Rhyfeiniaid a'r Saefon; ac hyd byth oeddnbsp;yn fy ngallu, i higo allan y Gwirionedd dilwgr. Ynbsp;mae yma lawer o hethau a adroddiryn y Llyfr hwn,nbsp;na buont erioed brintiedig o'r blaen mewn unnbsp;jaith pa un bynnag. Y Pigion hyn [megis tryforaunbsp;y '^cuddiedig'\ a ddichlyynwyd gyda chryn Lafur a phoennbsp;allan o hen Sgrifennadau wedi llwydo^a« Oedran.nbsp;Ac os dim, hwy ynt Harddwch y Gwaith.

Lie mae'r Hanes yn y Bennod gyntaf oil, i Fadoc ap Owen Gwynedd a'i wyr ymgyfathrachu a my-ned yn un Bohl o'r diwedd ag hen Drigolion Americanbsp;4^nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;A 4nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;ynawr

ynawr er ys chwaneg naphum cant o Flynyddo edda aethant heibio; ond y mae'n debygol, eu bod yn ym-gadw yn Bobl wahan^ ac yn cadw eu hiaith hyd ynbsp;dydd heddyw. Canys y maê'r parchedig Mr. Morgannbsp;Jones \Gwr Eglwyfig a aned gerllaw Tredegernbsp;yn Sir Fynwy] yn dywedyd iddo yn y Flwyddynnbsp;1660 dramwy dru/y'r Anialwch nes dyfod o'r divjeddnbsp;i wlad gyfanneddol: Yno efe a ddaliwyd yn Garch-aror, am fod y Frigolion yn drwg-dyhicd mat Brad-wr a Spiwr oedd efe a ddaethai i edrych noethdernbsp;y wlad. Yno ar eu gwaith yn myned iw ddiheny-ddu ef., fe ddigwyddodd iddo f ac achos da pa ham)nbsp;drwm-orcheneidio a dywedyd yn Gymraeg, “ 0nbsp;“ Dduw, a ddiengais i allan o gymmaint a chym-“ maint o Beryglon ar For ac ar dir, ac ynawr gaelnbsp;“ fy nharo yn fy nhalcen megh Ci F “ Ar hynnynbsp;fe ddaeth y Q,2A-p^x\ atto, ac a'i cofleidiodd.^ ac anbsp;ddywedodd wrtho yn Gymraeg, na MÏi efe ddimnbsp;farw ; ac a fu yn wir yn g'jjial a'i air-, canys efe a'inbsp;derbynniodd ef yn garedig, ac a'i dug ej ganddo i'rnbsp;rhan honno o'r wlad a elwir Dyffryn Pant-teg, lienbsp;yr oedd ei Gyd-wladwyr yn byw. Ynoy hu Mr. Jonesnbsp;dros hedwar mis cyfan yn fawr ei Barch a'i Roejawnbsp;yn eu myfc yn ftarad Gymraeg a hwy heunydd, ac ynnbsp;pregethu’r Efengyl dair gwaith yn yr IVythnos yn ynbsp;Jaith Gymraeg, megis y mae'r Hanes [weui einbsp;phrintio yn Saefonaeg\ yn dangos, ynghyd agychydignbsp;o Eglurhad a chwanegais i atti.*

Lie y dywediryn y Llyfr hwn i'r Khufelnmdfn- nbsp;nbsp;nbsp;/

thyccio amryw Eiriau cymraeg oddiar y Gwylliaid, nbsp;nbsp;nbsp;'

megis y geiriau Lladin Terra, aer, mare, amnis, mei, mutus, lAc. Oddiwrth y geiriau a ganlyn ynnbsp;ein Hiaith ni, Tir, awyr, mor, afon, mêl, mud ;nbsp;fe ddichyn fod rhai yn min-gammu ac yn dywedyd,

' nbsp;nbsp;nbsp;,nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;’nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nadnbsp;nbsp;nbsp;nbsp;/ fAc -

5« nbsp;nbsp;nbsp;* Gentleman's Maga-zdne, March, 1740.

nadyw hyn ond chwedl-gwneuthur heb Awdurdod: Ond gwyhydded y cyfryw un^ fod y geiriau hynnynbsp;erioed ac hyd heddyw yn yaith y Gwyddelod, lienbsp;ni chyrrhaeddodd oil Arfau y Rhufeiniaid ac amnbsp;hynny ynamhojfibliddynt hwy eubenthyccio ganddynt-,nbsp;a phrin y troffeddai un oddiwrth y Gwir 'tonedd penbsp;dywedai^fod y Geiriau yma yn y yaith Gymraeg cynnbsp;gofod Sylfeini Dinas Rufain erioed.X

Nid oes neb yn gwadu^ oni fenthycciodd yr hen Frutaniaid amryw eiriau Lladin tra fuy Rhufeiniaid yn rheoli yma^ ac etto heb golli yn llwyr yr hennbsp;eiriau priodol i'r yaith. Ac yn wir yr oeddid ynnbsp;cymmyfcu y ddwy yaith ynghyd yn rhy artu yn yrnbsp;hen amfer hwnnWy megis y tyjiia y Sgrifen-fedd anbsp;gafwyd yn ddiweddar yn Eglwys Bryn-biga yngnbsp;ngivlad Fynwy, yr hon a ofodwyd yno gyntaf ymnbsp;mhell cyn Dyfodiad y Saefon t r Deyrnas hon—Tnbsp;Sgrifen yw hon., cymmyfc o Gymraeg a Lladin,—nbsp;Noli cloddi yr Ellrhod Caerlleon, Advocad Llawn-haedd Llundain, a Barnwr Bedd Breint apud Ty’nnbsp;ei Aro, Ty Avale; Selif fynwybr Sumae fedumnbsp;ulk, val kylche deg kymmyde ; Dodtor kymmen,nbsp;lleua Loer in i llawn oleuni.—A hyn yw’r yjiyrnbsp;\^yn ol Barn y dyfcedig'] yn Lladin llawn.—Nolinbsp;effodere ProfelTorem Caerlegionenfem, Advocatumnbsp;digniffimum Londinenfem, amp; Judicem facri Pri-vilegii apud Fanum Aaronis amp; Fanum Avaloniae;nbsp;Solomonem Aftrologum fummas Civitatis ufk, ten-entis circiter decem Comotos; DodloremEloquen-tem, Lunam lucidam ni pleniluno lucentem.

Llid oes gennyf ddim i ddywedyd chwaneg na bod yma amryw ac amryw a bethau newydd nad oeddnbsp;ddim yn yr Argraphiad cyntaf; yr wyf yn tybied

fod

6a XCamd. in Ordovic. p. 659. Llwyd Annot.

7

fod y y^ith ynawr yn rhwydd ac yn ddeallgar drivy Wynedd a Deheu-dir; a chwedi ei thrwjio {os hardd-wch yiv hynny) ag amryw Gyffelybiaethau cynne-fin, ac hawdd eu hyjlyried. Tr wyf yn gobeithiofodnbsp;yr Hanes oil mor gywir ac mor Hawn hefyd ar a ellirnbsp;ei ddifgivyl dros yr amfer yr wyf i yn myned drojio;nbsp;canys er nad yw maintioli y Llyfr ond hychan, etto penbsp;huafai wedi ei hrintio a ~Llythyrennauhreifon^ ê fua- -b~-fai (o leiaf) o ddau cymmaint ei FaintioU nag )Wnbsp;ynawr.nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;T fath ag ydyw., derbynniwch., cf attolwg.,

megis yr Anrheg oreu a chywiraf o Hanes yr hen Frutaniaid a feidr yr Awdwr anheilwng.

THEOPHILUS EFANS.

Dydd Calan-Hdai 1740.

^a

Beiau yn y Printiad.

P. 10. 1. 9. yn lie; dar. i. 1. 10 yn He aV dar. a’n. p. 22. 1. 17 ar ol Gwyddelad. dod ; p. 27. 1 6. ynnbsp;He canoiig, dar. canolig. p. 29 I. 9 yn He talogrwydd,nbsp;dar tauogrwydd. p. 31.1. 13. yn He Hfaid dar. Ha 'td.nbsp;p. 24. 1. 10 yn lie Dejiadawg, dar, dreftadawg.nbsp;p 37. 1. 17. yn He chwihl-Sar, dar. chwihl-fur. p.nbsp;38. 1. 23. yn He caefodd dar. laefodd. p. 64 yn He ;nbsp;dar. i. 66. 1. 16. bwrw ymaith Ü’c. p. 69 vn Henbsp;rhedant, dar. ehedant. p. 76. 1. 19 yn He 0 dar. a. p.nbsp;87 L. 4. dar. Maes-garmon. p. 90. 1. 27. dar. Macnbsp;Dermot^ mac brian, mac mahon. p. 98 dar. macnbsp;Flan. p. 128. 1. 12. yn He hen dar. hon p. 128.1. 17nbsp;yn He lanog, dar. watllog. p. 130. yn Heyr hen enwnbsp;cyffredin yw, dar. yr hen enw yw.

Drych

Drych y Prif Oefoedd.

_R H A N I._

Pen I.

Cyff-genedl y Cymru a t Dyfodiad cyntaf ir Ynys hon.

WAITH mawr, ond Gwaith Salws.cliwith, y w adrodd Helyntnbsp;f'C^ru-, eu Haflwydd a’i Tra-fFerthion Byd, ym mhob Oes anbsp;Gwlad y buont yn prefwylionbsp;ynddi, er pan gymmyfcwyd yrnbsp;laith yn Nhwr Babel. Canysnbsp;on id peth galarus a blin, ywnbsp;adrodd mor anniolchar oeddent i Dduw, mornbsp;chwannog i wrthryfela yn ei erbyn, ac mor barodnbsp;i Syrthio i Brofedigaeth y Byd., y Cnawd., a’rnbsp;Cythraul, vr hyn a barodd eu bod mox anjfodiog,nbsp;ac aflwyddiannus ? Ac o herwydd i’n Hên deidaunbsp;ninnau yfed Anwiredd fel divfr, bu gwir y Ddi-hareb, Dini/ir fydd i weithwyr anwiredd. Dihar.nbsp;21. 16. Ac felly nyni (fel amryw Genhedloeddnbsp;eraill o’r diwedd) wedi ein Pechodau addfedu,nbsp;a adavjyd yn ychydig bobl., lie yr oeddem fel Sêr ynbsp;nefoedd o luofogrwydd, o herwydd ni wrandawfom arnbsp;lais yr Arglwydd ein Duw. Deut. 28. 62.

Nid oes yn wir un Genedl dan Haul wedi cadw ei Gwlad a’i Hiaith o’r hen amfer gynt yrtnbsp;gyfan a dilw?r.\ nac oes un wedi cadw ei Braint

yn ddigoll ac yn ddigymmyfc-----Y mae’r

Juddewon er yftalm yn achwyn, Wele ni heddyw Bnbsp;nbsp;nbsp;nbsp;yn

4 nbsp;nbsp;nbsp;Drych y Prif Oefoedd

yn weijion^ ac am y wlad a roddaijl i'n Tadau ni, i fwytta ei ffrwyth a'i daioni^ we Ie ni yn weiftonnbsp;ynddi. Nehem. 9. 36. Canys y mae ’r Pyrciaidnbsp;wedi gorefgyn gwlad Judea^ ac nid oes gan yrnbsp;Juddewon gymmaint a lied troed o feddiant ynddi.

---Y mae’r Groegiaid hwythau ( y rhai a fuont

yn yr hen amferoedd yn Ben ar y Byd) wedi gwafgaru (megis yr Juddewon hwythau) hydnbsp;wyneb y Gwledydd ; a’i Tiroedd a’i Teyrnafoedd

ehang ym meddiant y Twrc.-----Y mae’r Rhu-

feiniaid hefyd ( y rhai o gylch amfer ein Hargl-wydd Jefu, oeddent Feijiraid ar y rhan fwyaf o’r Byd ag oedd adnabyddus y pryd hwnnw) y maentnbsp;ynawr, meddaf, er ys 11awer cant o Flynyddoeddnbsp;maith wedi darfod am danynt, hwynthwy a’inbsp;Haith hefyd, (ond a geffir mewn Llyfrau), a’inbsp;Hawdurdod fawrgynt wedi ei llarpio,me.g\s Bursyn

gan A dar Tfglyfaeth.----Ond yf ym ni etto

( Gweddilüon yr hen Frutaniaid^ yn trigo mewn Cwrr o’r Tnys fawr hon, y buom gynt yn Feijiraidnbsp;o’r naill gwrr i’r Hall o honi ; ac yn cadw einnbsp;Hiaith gyntaf; os nid yn berlFaith gwbl, etto ynnbsp;burach nag un genedl arallyn y Byd. Eu Hiaithnbsp;a gadwanty eu tir a gollanty ebe AAyrddin.

Yr oedd yr Hen Bobl yn yr Oefoedd gynt mor anyjpys am Ddechreuad Trigolion cyntaf ynbsp;Wlad Bon, fel nad oedd ganddynt na Medr nac

amcan tuag at hynny.-----Yr wyf yn cofio am

un Awdur Seifnig (a eilw’r Cymru Gwilym Bach) yr hwn a ddywed “gael mewn Ogof yn Lloegrnbsp;“ yn amfer y Brenin Stephan^ Fachgen ac Her-“ lodes o Liw gwyrdd dieithr anferthol, anhebygnbsp;“ 1 un Dyn arall a welwyd erioed yn y Bydnbsp;“ hwn ; ac mai’r Opiniwn cylFredin oedd, iddyntnbsp;“ dreiddio i fynu drwy Dwll o Eigion neu Berfedd^Ot^Ugt;--

Rhan I. Peh. I. Cyff-genedl y Cymru. 5

“y ddaear, lei y mae ’r Awdur yn bur ddoeth yn adrodd yn helaeth. (0)

Er ynfytted yw y fath hen Chwedlau gwallgof a’r rhai hyn, etto nid oedd Rhai (ac ynnbsp;cymmeryd arnynt yn wyr dyfcedig hefyd ) ymnbsp;myfc y Groegiaid a’r Rhufeiniaidun tippyn gallachnbsp;yn eu traws amcan anniben ynghylch Ir'igolionnbsp;cyntaf yr Ynys hon ; canys Barn Rhai o honyntnbsp;yw, iddynt dyfu allan o’r Ddaear, megis Bwyd-llyffant.

Y mae e’n wir yn or^hwyl dyrus ddigon i chwilio allan Ddechreuad ein Cenedl ni yn gy-wir ac yn ddiwyrgam, a’i holrhain o’i Haberoeddnbsp;i lygad y Ffynnon. Ond miaamcanafi fymmudnbsp;ymaith y AzWoddiar yffordd,fel y bo ein Faith atnbsp;y Gwirionedd yn eglur.

Wedi 1 Adda drolTeddu Gorchymmyn Duw, a myned tua’i Eppil yn ddaroftyngedig i Bechod,nbsp;ainlhaodd Drygioni dynol ryw gymmaint, ac ynbsp;bu edifar gan yr Arglwydd tuneuthur 0 honaw ddyn.nbsp;Ac yn y flwyddyn, er pan greawdd Duw y Bydnbsp;1655,) danfonodd yr Hollalluog Ddiluw cylFredi-

nol i foddi Dyn ac anifail.-----Ond Noah gyfiawn

(ac er ei fwyn ef el Deulu ) a gafas ffafr yn ei olwg, ac a achubwyd rhac Gormes v Dwfr-diluwnbsp;mewn Llong a alwn ni yr Arch.

Wedi achub Noah fel hyn, a dyfod ag ef i nbsp;nbsp;nbsp;-f-

'genhedlaethu'^ megis mewn Byi5?lt;7rö//,cydfwriad- nbsp;nbsp;nbsp;' •

B 2 nbsp;nbsp;nbsp;odd /

{a) Gul. Niubrig. Rer. Anglio Lib. I. Cap. 27.

6 nbsp;nbsp;nbsp;Drych y Prif Oefoedd.

odd ei Eppil, ym mhenTalm o amfer(fef ynghylch can mlynedd ar ól y Diluw) i adeiladu Twr a'i nennbsp;hyd y Nefoedd. Gen. 11. 4. (h) Mae rhai yn ty-bied mai’r achos a’i cymhellodd i ymofod at ynbsp;fath Waith aruthrol a hwn, ydoedd, rhac i Ddiluwnbsp;eu goddiwes eilwaith, a’i llwyr ddinyftrio oddiarnbsp;wyneb y Ddaear ; a rhac ofn hynny iddynt adeiladu y Twr a’r ddinas i’w cadw yn ddiogel rhacnbsp;Llifeiriant y Dyfroedd. Gwnawn i ni enw, ebenbsp;hwy, rhac ein gwafcaru rhyd wyneb yr holl Ddaear.nbsp;Er mai Barn eraill yw hyn, eu bod hwy ynawrnbsp;ar eu Taith tua Gardd Baradwys-, ac oblegid fodnbsp;y wlad o amgylch mor hyfryd, yn llawn o Ber-aroglau a Llyliau a IFrwythau a phob peth arallnbsp;dymunoljchwennychasont iaros yno,hwya’i Eppilnbsp;dros fyth, ac ar hynny iddynt adeiladu y Twr ar

ddinas rhac eu gwafcaru oddiyno. (c).----Ond pa

fodd bynnag yw hynny, ni adawodd yr Arglwydd iddynt ddwyn eu Gwaith i ben, oblegid fe anbsp;gymmyfcodd eu Hiaith, fel na ddeallai’r naill bethnbsp;a ddywedai y Hall. Os dywedai un wrth ei Gyf-aill. Moes i mi Garreg., fe eftynnid iddo ond odidnbsp;Gaib yn 11e carreg. Os dywedai un arall, cadwnbsp;y Rhaff yn dynn, y Hall a’i gollyngai hi yn rhydd.nbsp;FerE^, yr Jaith yn gymmyfc, ac megis yn Ejironnbsp;y naill i’r Hall, nid allafent fyth fyned a’i Gwaithnbsp;yn y Blaen.

Nid oedd ond un Dafod-leferydd o’r blaen drwy yr Byd mawr, ( fef yr Hebraeg yn ddilysnbsp;ddigon,) Eithr y Ddaear, ag oedd cyn hynny onbsp;un jaith ac o un Tmadrodd, aglywai ei Thrigolion

ynawr

(h) Vid. Shuckford. vol. I. p. 106. (c) Robins. Annal. Mundi. Lib. 2. p. 86.

Rhan. I. Pen. I. Cyff-genedl y Cymru. 7

ynawr yn fiarad deuddeg ‘Jaith a thri-ugain-, (0?) canys i gynnifer a hynny y mae hên Hanefionnbsp;yn mynegi ddarfod cymmyfcu y fam-jaith yr

Hebraeg.---Ac yn y Terfyfc mawr hwnnw,

llawen jawn a fyddai gan un gyfarfod a’r Sawl a fai’n deall eu gilydd, A hwy a dran’wyent yma acnbsp;accw, nes cael un arall; ac felly hob un ac un., inbsp;ddyfod ynghyd oil, ac aros gyda’i gilydd yn gynnifer Pentwrr ar wahan, y fawl ag oeddent o’rnbsp;un Dafodiaith : A phwy oedd yn fiarad Cymraegnbsp;a dybiwch chwi y pryd hwnnw, ond Comer mabnbsp;hynaf yaphet, ap Noah, ap Lamech, ap Methufala,nbsp;ap Enoch, ap yared, ap Malaleel, ap Cainan, apnbsp;Enos, ap Seth, ap Adda, ap Duw.

Dyma i chwi Waedolaeth ac Ach yr hên Cymru, cuwch ar a all un Bonedd daearol fyth boflibl inbsp;gyrrhaedd atto, pe bai ni eu Heppil yn well onbsp;hynny. Ac y mae’n ddilys ddiammeu gennyf nadnbsp;yw hyn ond y Gwir pur loyw ; [e) canys i. ynbsp;mae Hanefion yr hen Oefoedd yn mynegi hynny;nbsp;a pha Awdurdod chwaneg am unrhyw beth anbsp;ddigwyddodd yn y dyddiau gynt na bod Cof-lyfrau,nbsp;neu Groniclau V Oefoedd yn tyftio hynny. 2. Ynbsp;mae holl Ddyfcedigion Grid ( gan mwyaf ynawr)nbsp;megis o un genau yn maentumio hynny. 3. Ynbsp;mae’r Enuu y gelwir ni yn gyffredin arno, Sef ywnbsp;hynny, Cymro, megis Lifrai yn dangos i bwy ynbsp;perthyn Gwas, yn yfpyfu yn eglur o ba le ynbsp;daethom allan; canys nid oes ond y Dim lleiafnbsp;rhwng Cymro a Gomero, fel y gall un dyn, ie anbsp;banner llygad ganfod ar yr olwg gyntaf.

Heblaw

((f) Orig. Saer. L. 3. C. 5.

( e) vtd Pe%ron Antiq. of Nations Lib. i. Cap. 3.

Drych y Prif Oèfoedd.

Heblaw hyn, yr ym yn darllen Gen. lo. 5. Ynghylch Eppil Japhet.^ 0'rrhai hyn y rhannwydnbsp;Tnyfoedd y Cenhedloedd ; lie wrth Ynyfoedd ynbsp;Cenhedloedd., y meddylir yn ddiau Brydatn fawrnbsp;ac Jwerddon., os nid y rhan fwyaf o Ardaloeddnbsp;Europ. Ond am Sent a Cham y èywe.è\x yn unig,nbsp;Dyma feibion Sem a Cham,yn ol eu Eeuluoedd wrthnbsp;eu Hieithoedd., yn eu gwledydd., ac yn eu cenhedloedd. ----Oddiyma, y mae’n hawdd i gafglu, fod

cynnifer o Fam-jeithoedd yn nhwr Babel., a Chen-hedlaeth hyd wyneb yr boll ddaear. O Fam-jei-thoedd, meddaf, y rhai fy hen a rhywiog a bonheddigquot;. Nid oes oddieithr dauddeg Gwlad o boll Ardaloedd Europ (ƒ) yn fiarad mam-jaitb ddilwgr. Nidnbsp;yw y lleill eu gyd ond cymmyfc-, megis y Saef'neg,nbsp;Ffrangeg, Hifpaneg amp;c.

Ar ol i Gomer a’i Gyd-tafodogion ddyfod o Afta i Europ, y mae’r ben Sgrifennyddion yr belaetbnbsp;rbagorol yn Son am eu Gwroldeb a’i Medr i drinnbsp;Arfau Rhyfel; canys dyna agos vr unig Gelfyddydnbsp;ag oedd yn gofod Synwyr yr ben Bobloedd ar waitb;nbsp;ond yn enwedig ar ol eu dyfod i wladycbu ynnbsp;nbeyrnas Ffraingc-, Canys ein Hynafiaid ni, yrnbsp;Hen Gymru, oeddent yn ddilys ddiammeu ynbsp;Trigolion cyntaf yn Ffraingc yn yr ainferoeddnbsp;gynt, fef yngbylcb amfer Chriji fefu ar y ddaear,

a cbyn bynny, fel y dangofaf ilTod.----Digon

gwir, yr oedd y Rhufeiniaid \\yyythdM. o gylcb amfer ein Hiacbawdwr yn TVyr mawrion, wedi goref-gyn amryw Wledydd wrtb Rym y Cleddyf ac yn wir a Llywodraetb fawr jawn ganddynt arFornbsp;ac ar Dir. Ond nid oeddent ond cynnifer o

Grwydredigion

(ƒ) Vid S, Purch. PH^r. Vol, i, L. i, Ch. 12,

Rhan. I. Pen. I. Cyff-gendl y Cymru 9

Grwydredigion Ladronach ar y cyntaf, ac yng-wafanaeth y Cymru, y rhai oedd Feiftraid arnynt. le, ar ol eu myned yn gadarn yn y byd, ac yn de-chreu hyrddu eu Cymmydogion gweinion, ettonbsp;gorfu iddynt ymoftwng i Gleddyf dau Gymro,nbsp;a dau Frawd hefyd, Belt a Bran meibion Dyn-vual moel-mud.nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;Nid oedd Galon yngwyr

Rhufain Sefyll yn wyneb y Brodyr enwog hyn, eithr yn cilio idd eu Llocjiefau, fel y gwelwcb chwinbsp;Lu o Fechgynnos yn ffoi oddiwrth Darw gwyllt anbsp;fai’n cornio.

O hyn y mae fod cymmaint o Eiriau cymraeg yn y laith Ladin, o herwydd fod y Lladinwyrnbsp;gymmaint o amfer o dan jau y Cymru j ac y mae’nnbsp;naturiol i dybied, y bydd y Gwanna' yn benthyccionbsp;gan y Trecha'; a bod y Gweifion yn dynwared

Jaith y Meijiraid.------Cam Synnied erchyll yw

tybied i ni fenthyccio y fath Liaws o Eiriau oddiwrth y Rhufeiniaid, (A) fel y mae Pezron ddyf-cedig wedi profi y tu hwnt i ammeu neb a fynn ymoftwng i Refwm. (i).~Nid ydys yn gwadu,nbsp;na fenthycciodd ein Henafiaid amryw Eiriaunbsp;Lladin tra fu y Rhufeiniaid yn rheoli yma ymnbsp;Mhryda'tn, a hynny oedd agos i bum cant o flyn-yddoedd, fef o amfer Jul-Caifar byd y Flwyddynnbsp;o Oed Chrift 410. Ond nid yw hynny ond am-bell air, ac etto heb Iwyr golli yr hen air priodolnbsp;i’i Jaith; megis i enwi mewn un neu ddau ;nbsp;Tfpeilio fydd air Lladin, ond y mae’r hen air fythnbsp;ynghadw, Sef yw hwnnw, Anrheithio: Gair Llad-

(^) Galf Monem. L. 3. C. 8, 9. nbsp;nbsp;nbsp;(A) Bid Camd.

Britan. Ed. Gibs. amp; Llwyd p. 658, Ó59. nbsp;nbsp;nbsp;(/)

Antiq. of Nations,

Drych y Prif Oefoedd.

in yw Rhdd^ ond y mae’r hen air heb fyned ar goll, fef yw hwnnw, Olwyn. {k)

Ond yma yr wyf yn barod eufys i goelio, y bydd rhai yn dywedyd, nad yw y rbai hyn ondnbsp;Chwedleu gwneuthur, fod y Cymru unwaith gyntnbsp;yn byw yn Ffraingc, ac mor enwog yn y Bydnbsp;am eu Gwroldeb. Ond er anhebycced y tybirnbsp;hynny ynawr, nid oes er hynny un peth wirachnbsp;mewn Hijiori. Canys, nidj Son fod ym myfc ynbsp;ddwy Genedl (Sef, Trigolion Ffraingc^ a’r Hyna- ¦nbsp;fiaid ninnau o’r Tnys hon') yr unrhyw Ddefodaunbsp;ac Arferion, yr unrbyw Grefydd ac adnabyddiaethnbsp;o’r Duwdod ; yr unrhyw fath o ofFeiriaid a Der-wyddon-, I adael hyn heibio, meddaf (ac etto yrnbsp;ydys yn haeru llawer peth ar waeth Rhefymmau)nbsp;y mae yul-Catfar^ yr hwn a fgrifennodd agos ernbsp;ys dau-naw Cant o Flynyddoedd aaethent heibio,nbsp;a’r hwn a fu dros ddeng Mlynedd yn rhyfela ynnbsp;Ffraingc, ac a fu ryw ychydig ym Mrydain-^ ynbsp;mae 'Jul-Caifar, meddaf yn dywedyd ar ei air ynnbsp;oleu, Fod Tafodjaith y ddwy Deyrnas yn bur dehygnbsp;tw gilydd, hyd ddim a allafai efe farnu wrth glywednbsp;Trigolion y naill Deyrnas a'r Hall yn fiarad. (/) Ynbsp;mae Awdwr arall a fgrifennodd o gylch bannernbsp;cant o Flynyddoedd ar ol 'Jul-Caijar^ [m) ac unnbsp;arall o gylch deugain mlynedd ar ól hynny (n) ynnbsp;tyftio ill dau yr un peth, nad oedd ond y dim Ileiafnbsp;o wahaniaeth rhwng Jaith y naill Deyrnas a'r llall^nbsp;fef rhwng Jaith Trigolion Ffraingc, a’n Hynafiaidnbsp;ninnau y rhai oeddent yn byw y pryd hynny

yn

(f) Vid Dav. Praf ad Lexic. (/) Cces. Com. L. 5. p. 80. (m) Straho. Geogr. p. 405. («) Tacitus,nbsp;Fit. Agricob. /gt;. 637.

Rhan I. Pen. I. Cyjff'-genedl y Cymru. ii

yn Lloegr. — Fe allafai fod ond odid gymmaint o wahaniaeth, a rhwng Gwynedd a Deheudir,nbsp;neu fe allai ryw ychydig chwaneg. Ond bethnbsp;er hynny F Diammeu, mai’r un Bobl oeddent o’rnbsp;Dechreuad.

Hefyd, heblaw Cyflbndeb yr Jaith, yftyried un dyn nefled yw Teyrnasi Loegr; nidnbsp;oes ond Caingc o For rhyngddynt, lie y gall Dynnbsp;a llygad cralïus ganfod o’r naill Lan i’r Lan ƒClt;.^^c I'nbsp;arall ar ddiwnod difclair. - - Ynys Brydain gan'nbsp;hynny yn ddiammeu a hoblwyd ar y cyntaf allannbsp;o’r wlad nefiaf atti, megis y poblwyd yr Jwerddonnbsp;allan o’r wlad hon.

Ond yma, y mae i ni ddal fulw, mai nid Ffraingc oedd Enw y wlad a elwir felly yn gyfF-redin ynawr ; Nage, fe a’i galwyd hi ffraingc gannbsp;y Trigolion fy ynawr yn aros ynddi; y rhai a hwynbsp;yn Farhariaid yjgjmmun ar y cyntaf, a orefgyn-nafont y wlad (drwy ladd a llofci yr hen Drigo-lion) o gylch yr un amfer, ac y darfu i’r Saefonnbsp;fBarbariaid eraill) orefgyn drwy frdd yr Ynys honnbsp;oddiar yr hen Frutaniaid. Eithr Enw y wlad arnbsp;y cyntaf oedd y Gelli; oblegid ei bod hi ynnbsp;wlad hyfryd, a rhagorol, a fFrwythlawn a choed-iog; megis y gwelwn ni amryw Leoedd etto Tng-hymru o’r un Enw. Yr hen Drigolion cyntaf anbsp;alwent eu hunain y Gwyddelod; * weithiau ynbsp;Gwylliaid; * ond yr enw cyfFredin yn Llyfraunbsp;Hanefion yw y Cymru. J

dydd heddyw ym-myfc

Celtee, * Qalli. ij; Cimbri.

Drych y Prif Oefoedd.

myfc y werin bobl (er nad ydys yn edrych ar hyn-ny ond megis hen Chwedl) fod y Gwyddelod ryw bryd yn yr amferoedd gynt yn Frodorion Cymrunbsp;a Lloegr : Ond y mae’n ddilys quot;ddigon eu bodnbsp;hwy, megis nad oeddem ni a hwythau ar y cyn-taf ond un Genedl. Ac yn wir, prin y gall unnbsp;dybied amgen ond o’r un Dorllwyth y daeth ynbsp;ddwy Gendl allan, (fef y Cymru a’r Gwyddelod)nbsp;yr hwn a yftyrio y Lliaws geiriau fydd o’r unnbsp;yftyr gyda ni a hwythau. A phwy bynnag anbsp;ddarlleno y Gramadeg Gwyddelaeg, a wêl fodnbsp;Tueddiad a natur eu Hiaith hwy yn gofyn newidnbsp;Llythrennau yn nechreu’r Geiriau, yn gwbl gyflbnnbsp;a ’r Gymraeg.

PwY bynnag a ddeil Sulw ar lawer o hên Enwau Afonydd a Mynyddoedd drwy y Deyrnas hon, ninbsp;chaiflF efe le i ammeu nad y Gwyddelod oedd ynbsp;Frigolion, pan roddwyd yr Enwau hynny arnynt.nbsp;— Fe wyr pawb mai Enw Afon fawr Ynghymrunbsp;yw wyfc ; ac nid yw Con-wy^ Fywi, Wy, ondnbsp;gwahan Enwau at yr un yftyr. le Enw yr Afonnbsp;bennaf yn y Deyrnas, yw, Fafwys, ^ hynny yw,nbsp;Cydiad Faf ac wyfc ynghyd. Ni wyr neb gydanbsp;ni beth yw yftyr y gair ; Ond nid oes gannbsp;Wyddelod yr Jwerddon un gair arall am Ddwfrnbsp;ond Fife. Ac megis y mae’r Geiriau, Coom,nbsp;Dory Stour, Fam, Dove, Avon, yn Lloegr, ynnbsp;faddef nad ynt amgen na’r geiriau Cymraeg,nbsp;Kwmm, Dwr, ys-dwr, Famp;f, Dyfi, ac Afon, anbsp;thrwy hynny yn dangos mai y Cymru oedd yrnbsp;hen Frodorion: Felly y mae’r geiriau Wyfc, Llough,

Cinwy,

1 Thamefts nid yw Afk, Efk, Ax. Ex (Enwau hag-ad 0 Afonydd Lloegr) ond yr un peth.

Rhan. I. Pen. I. Cyff-genedl y Cymru. 13

Cinwy, Ban, Drym, Llechlia, ac amryw eraill yn dangos fod y Gwyddelod yn prefwylio gynt hydnbsp;wyneb y wlad hon; canys yftyr y Geiriau ynnbsp;ein Hiaith ni, ydyw, Dwfr, Llynn, Prif afon,nbsp;Mynydd uchel, Kefn, Maenllwyd.—Pwy fyth a .nbsp;wyr achos am alw Kjt defaid yn Gorlan, oni wyrnbsp;hefyd fod y Gwyddelod yn galw Dafad yn eu'nbsp;hiaith hwy Kaor ? Neu pa ham yr ydys yn galwnbsp;Gwartheg-godro yn wartheg Blithion, oni wyr Anbsp;hefyd, mai Blithuin yw godro yn y Jaith hon-no s' {p)

Nid all neb ddeall y Gymraeg yn jawn heh, wyddelaeg, Pwy a ddeallai yjiyr Traeth-Saith ynnbsp;Sir Aberteifl, oni ddeall wyddelaeg hefyd ? Canysnbsp;yftyr y gair yw Traeth Bas. Eithon yw enwnbsp;afon yn Sir Faefyfed, y gair Gwyddelaeg ywnbsp;Aith-afon, h. y. Afon redegog wyllt.

Drych y PriJ Oefoedd.

Nid Ilai Gwaith na gwneuthur Geir-Lyfr bychan a fyddai ofod i lawr yr holl Eiriau dr un Sain acnbsp;y/iyr yn v 'Jaith Gymraeg a'r Wyddelaeg. Bydd-ed yr ychydig a ganlyn yn lie Efampl.

Rhan, I. Pen. I. C\ff-gendl y Cymru 15

O ND er hyn oil ni ddeall Cymro un tippyn mo Wyddel yn fiarad, na Gwyddel chwaithnbsp;un Cymro. Y mae amryw Achofion am hyn, megisnbsp;(l) jr Hir amjer maith y maent yn ddwy Genedlnbsp;wahanol, heb ddim Cyfeillach neu Fafnach teu-luaidd rhyngddynt. Y mae Amfer o fefur cam anbsp;cham yn gofod wyneb newydd ar bob peth, ondnbsp;yn enwedig ar Jeithoedd. Nid i Son am Bobl-oedd pellennig, dyna’r Cymru y rhai a aethont i’rnbsp;rhan honno o Deyrnas Ffraingc a elwir Llydawnbsp;gyda Chonan Arglwydd Meiriadoc yn y flwyddynnbsp;o oedran Chrift 383 ; Er mai Cymraeg y maent

yn

Rh AN. I. Pen. I. Cyjf-gendl y Cymru. 17

yn fiarad hyd y dydd heddyw, etto prin jawn y gall un Cymro o ynys Brydain eu deall hwy ynnbsp;Siarad nes bod encyd fawr oamfer yn eu myfc (2) unbsp;Y mae gan y Gwyddelod amryw eiriau priodol ynbsp;rhai fy wedi colli gyda ni ; megis y mae gydanbsp;ninnau amryw eiriau y rhai fy wedi colli gydanbsp;hwy. Ni a welwn gymmainto wahan Eiriau fynbsp;rhwng Gwynedd a Deheudir; ac etto a feiddia nebnbsp;ddywedyd mai nid Cymraeg a Siaredir er hynnynbsp;yn y ddwy Dalaith le, ac yn Neheubarth, nidnbsp;oes odid Gwmmwd na Chantref onid oes rywnbsp;ychydig o wahaniaeth yn yr Jaith ; nid yn unignbsp;wrth fod y werin yn rhoddi amryw Sain i’r unnbsp;geiriau, ond hefyd wrth alw ac enwi llawer onbsp;bethau yn wahan (3) Achos arall (ie Achos mawrnbsp;ac hynod) yw hyn. Rai cantoedd o flynyddoeddnbsp;cyn geni Chrift^ yn amfer Gwrgwnt Farf-drwchnbsp;Brenin Brydain fawr, y cododd Liu anferthol onbsp;Bobl yr Hifpaen (wedi eu gyrru gan EiHau anew-yn allan o’i Gwlad) gan hwylio ar hyd y TVdlginbsp;os ar antur y calFent ryw Le i brefwylio ynddo inbsp;dorri chwant Bwyd.

Ar ÓI goddef gryn Drallodion ar y Mor yn eu Taith beryglus, y tiriafont o’r diwedd ymnbsp;Mhrydain, lie y gwnaethont eu Cwyn a Llygaidnbsp;yn Hawn o Ddagrau, ac a Chalon Hawn utudd-dod, o byddai gwiw gan fawrhydi y Brenin ddan-gos iddynt ryw gwrr gwlad, a chael rhydd-did inbsp;achub Einioes, hwynt-hwy, a’i Gwragedd a’inbsp;Plant; Dywedafont mai Pobl heddychol oeddent,nbsp;mai y NeWyn a’i gyrrodd allan o’i Gwlad, ac osnbsp;byddai wiw gan y Brenin i’w cymmeryd dannbsp;ei Ymgeledd, nid oedd ganddynt hwy ond gadaelnbsp;Bendith Dduw am dam., a bod yn Ddei iaid cy wirnbsp;nbsp;nbsp;nbsp;o. ^

i Goron Loegr. Ar hynny y tofturiodd y Brenin wrth eu Chwedl, a rhoddes gennad iddynt fynednbsp;C .4nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;i’r

Drych y Prif Oefoedd.

i’r y-werddon, oblegidfod y wlad yn ehang ddigon, ac yn lied deneu o Drigolion y pryd hwnnw. {p)

Dros hir amfer y bu’r Gwyddeloda hwythau yn cadw yn Bobl wahanol-, y naill Genedl a’r Hall ynnbsp;dilyn ei Harferion a’i Hiaith ei hun; Ond ynonbsp;ym mhen talm o Amfer, ymgyfrathachodd y naillnbsp;Bobl a’r Bobl arall, fef y Gwyddelod a’r Skuidiaidnbsp;(canys felly y gelwid Gwyr-dyfod yr H'tfpaen) acnbsp;a aethont megis un pobl^ fel y gwelwch chwinbsp;ddwy Haid o Wenyn yn taro ynghyd yn yr unnbsp;Cwch. O hynny allan y cymmyfcwyd y Jaith,nbsp;a Iluniwyd un Jaith gymmyfc o’r ddwy, yr honnbsp;a fieredir yn yr ywerddon hyd y dydd heddyw —nbsp;O hyn y mae fod llawer o Kiriau dieithr wedi eunbsp;benthyccio oddi gan y Skuidiaid yn Jaith y Gwyddelod. Lie y maent yn cyttuno a nyni, ynonbsp;dilys yw, mai hên Gymraeg ddikdryw yw ynbsp;geiriau hynny ; a 11e y maent yn anghyttuno,nbsp;naill a’i Geiriau Gymraeg yw y rhei’ny y rhai anbsp;gollafom ni; neu Eiriau Eftronaidd y rhai a fenthycci-odd y Gwyddelod oddigan y Skuidiaid.

Dyma ni wedi gweled Eftron-genedlyn gynnar jawn wedi ymgymmyfcu ag un Llwyth o’r hênnbsp;Gymru^ fef a Gwyddelod yr 'Jwerddon : Digwydd-odd yr un peth i’n Hynafiaid ninnau ym Adrydain,nbsp;fel yr wyf ynawr i ddangos.

Ar ól bod yr ynys hon (o ben bwy-gilydd o honi) ym meddiant yr Hên Gymru, ni wyddysnbsp;yn dda pa gymmaint o Amfer, y tiriodd yma

{p) Mae'r Stori hon yn wir ddigon ebe Mr. Edward Llwyd. Vid. Gaif Lib. 3. C. 12.

Rhan I. Pen. i. Cyjff-genedly Cymru. 19

wr o Gaer-droa a elwid Brutus-, jr hwn, ac efe yn medru darllen a Sgrifennu, ac yn gynnil ei wy-bodaeth mewn llawer o bethau cy wrain a chelfydd-gar, a gas o un-fryd ei dderchafu yn Ben ar yrnbsp;hen Drigolion, y rhai (a hwy y pryd hwnnw ynnbsp;anfedrus agos mewn pob peth ond i ryfela) a ddy-fgodd Brutus mewn Moefau dinafol, ac i blannu, 'to L(nbsp;i adeiladu, ac i lafurio y ddaear ; ond yn enwedig,nbsp;efe a’i haddyfgodd mewn dau beth nad oeddnbsp;ond am bell Genedl yn yr hen Amferoeddnbsp;hynny yn gydnabyddus a hwy, fef yw hynny, inbsp;ddarllen a Sgrifennu, yr hyn ni chollafont fythnbsp;wedi ’n. Dywedir i Frutus a’i Wyr dirio ymnbsp;Mrydain ynghylch Mil o Flynyddoedd cyn geninbsp;Chrift.

Jaith Brutus a’i wyr oedd y Groeg, ac y mac ’n ddilys mai oddiwrtho ef y cawfom yr amrywnbsp;Eiriau Groeg y rhai fydd hyd heddyw yn gym-myfc a’r faith Gymraeg. Canys Brutus a’i Boblnbsp;a ymgymmyfcodd a’r hen Drigolion yr un fFunydnbsp;ac y darfu Madoc ap Owen Gwynedd ymgymmyfcunbsp;a Phobl America. Canys y Madoc hwnnw yn ynbsp;Flwyddyn o Oedran Chrift 1170. (Pan oedd einbsp;Frodyr yn mwrddro eu gilydd fel Bleiddiau fiyr-nig ynghylch eu Treftadaeth yng Hymru) a gym-merth Long (7)nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;hwyliodd tua’r Gorllewin,

heibio i’r Iwerddon, nes dyfod o’r diwedd i’r Dey-rnas fawr ac ehang honno a elwir ynawr America. Yna y gadawodd efe rai oi Wyr i gadw Gorefcyn a meddiant o’r wlad, ac a fordwyoddnbsp;adref i Gymru drachefn, lie y traethodd efe wrth

ei

(y) Powell's Chronicle p. 227 lAc. Herb. 'Travails.

p. 218.

Drych y Prif Oefoedd.

ei Gyd-wladwyr, “ Ba wlad fFrwythlawn a “ rhagorol a gafodd efe allan wrth hwylio gyda’rnbsp;“ Haul i Bellder y Gorllewin ; dymunodd arnyntnbsp;“ i yftyried am ba Graigle, a Mynydd-dir acnbsp;“ Anialwch yr oeddent hwy Tnghymru, megis cyn-“ nifer Cigydd gwaedlyd yn llofruddio ac yn darnionbsp;“ eu gilydd : Deuent gydag ef, a hwy a gant drigonbsp;“ mewn I^afder gwlad, yn yr hon y bwyttaent faranbsp;“ heb prinder, ac ni byddai eiftau dim arnynt.

Fe fenodd hyn gymmaint ar ei Gyd-wladwyr, fel y cododd Llu mawr o wyr a Gwrageddnbsp;gydag ef, yn enwedig o’r rhei’ny ag oedd yn carunbsp;byw yn llonydd, ac a diriafont ym mhen 8 misnbsp;a deng niwrnod yn y Porthladd y bu’fei efe o’rnbsp;blaen ynddo. Tra y parhaodd y Tó hwnnw, hwynbsp;a gadwafant gyda’i gilydd, or un Jaith.^ o’r unnbsp;Grefydd a’r un Gyfraith. Ond ym mhen talm onbsp;Amfer (ar ól dwy Genhedlaeth neu dair) fe ymgy-fathrachoddj Tó nelTaf a Thrigohon y uilad^ ac anbsp;aethont yn un Genedl a hwy ; fel y gwelwchnbsp;chwi Ddwfr a Llaeth yn ymgymmyfcu.

Ynawr, y mae gennym y Siccrwydd mwya’ fydd boffibl i fod, mai y Cymru oeddent y cyntafnbsp;o holl Drigolion Europ, a gawfant y fifordd allannbsp;i America ; oblegid (i) fod Chroniclau yr Oefoeddnbsp;yn tyftio hynny. (2) Fod amryw Eiriau Cym-raeg gan Bobl y Parthau hynny hyd y dydd hedd-yw, 11e y gwladychodd y Cymru gyntaf: megis,nbsp;pan y byddont yn fiarad dywedant, Gwrando.nbsp;Pengwyn yw Enw Aderyn a Phen gwyn iddo.nbsp;Coch y-dvjr yw Enw Aderyn arall. Corroefo ywnbsp;Enw y Lan gyntaf y tiriafont arni. A Gwenddwr

y gelwir un o’i Hafonydd.----Ac heblaw hyn

oil fe gafwyd Beddrod Madoc ap Owen yn y

wlad

Rhan. I. Pen. i. Cyff-genedl y Cymru 21

wlad honno, a’r yfgrifen a ganlyn ar garreg ei fedd ef. (f)

Madoc wyf mwydic * ei wedd *wedi hir forio yawn Genau J Owen Gwynedd ; JEppil.

Ni fynnwn Dir ! fy awydd oedd nbsp;nbsp;nbsp;——

Na Da mawr^ ond y Moroedd.

ONd i ddychwelyd at Frutus. Fel y gwel-wch chwi ddwy Gangen wrth ymgydio yn tytu ynghyd, a myned yn un Pren ; Felly yrnbsp;ymgymmyfcodd Brutus a’i wyr yntef a’r hen Gym-ru, ac a aethont o hynny allan dan Fnw Britan-iaid, er parchus golFadwria,eth i’r Gwr yr hwn a’inbsp;nbsp;nbsp;nbsp;,

haddyfcodd mewn amryw Gelfyddydau perthyna-fol i fywyd Dyn. Ac o herwydd mai Groegwr oedd Brutus, (fel y dywedais o’r blaen) o hyn ynbsp;mae, fod yr Hen Frutaniaidyn arferu Llythyrennaunbsp;Groeg yn eu Sgrifennadon, a hynny, (ni a wydd-om) ym mhell cyn amfer Cred, os nid er Dy-fodiad cyntaf Brutus i’r ynys hon. Canys y maenbsp;yul-Caifar yn adrodd am y Derwyddon * “ Funbsp;“ bod hwy yn dyfcu ar dafod-lefery dd Rifedi af-“ rifed o Bennillion a Chywyddau ; a bod rhainbsp;“ yn Treulio ugain o flynyddoedd yn dyfcu ynbsp;“ Pennillion hynny cyn bod yn ddigon o Ath-“ rawon ; Yr oeddid yn cyfrif y Pennillion hynnbsp;“ (eb efe) mor Sandfaidd fel na feiddiai neb eunbsp;“ Sgrifennu arBapir,ond pob matterion eraill, eb efe,

“ y maent yn Sgrifennu a Llythyrennau Groeg. (i)

Ynawr

(r) Hoel. Ep. vol. IV. Ep. 29. p. 474. Ed. 7. * Felly y gelwid Gweinidogion Crefydd yn Mrydain cynnbsp;geni Chriji. (s) Cees. ae Bell Gall Lib. 6. p.nbsp;106.

Drych y Prif Oefoedd.

Ynawr y mae’n eglur oddiyma (i) fod yr heil Frutaniad yn medru darllen a Sgrifennu,nbsp;cyn dyfod na Rhufeinwr na Sats i Frydain ; canysnbsp;yr oedd yr Awdur dyfcedig, yr hwn fydd ynnbsp;yn rhoddi yr hanes yma i ni, yn byw ynghylchnbsp;banner cant o flynyddoedd cyn geni Chriji. (2)nbsp;Mai Llythyrennau Qroeg oedd ganddynt, fef y cy-fryw ag a ddyfgodd Brutus iddynt. Yr un Llythyrennau a welir hyd heddyw ar fagad p Gerrignbsp;mewn amryw fannau Ynghymru. [t)

Heblaw fod yr hên Frutaniaid yn arferu Llythyrennau Groeg yn eu Sgrifennadau,y mae ein H iaith ni hyd y dydd heddyw yn cydnabod amryw ac amryw Eiriau o Dyfiant Groeg-, Sef yw hynny, amryw Eiriau y rhai o blannodd Brutus yn einnbsp;myfc ; yr hên Eiriau Yymraeg wedi eu colli gen-nym ni, ond a gedwir etto ym myfc y Gwyddelodnbsp;ynawr Fife y gelwai yr hên Gymru Ddwfr ;nbsp;y mae’r gair wedi golli gyda ni, ond a gynhelir onbsp;hyd gan y Gwyddelod ; canys nid yw Dwr ondnbsp;gair Groeg a gafwyd oddiwrth Frutus: Ac nid inbsp;Son am ychwaneg, Grtan y gelwai yr hen Gymrunbsp;yr Haul; y mae’r gair wedi ei goll gyda ni, ondnbsp;a gynhelir o hyd gan y Gwyddelod ; canys nid ywnbsp;Haul ond gair Groeg a gafwyd oddiwrth Frutus.

Yr Achos cyntaf a gafwyd i wadu Dyfodiad Brutus i’r ynys hon o Frydain oedd hyn. Pannbsp;fu farw leffrey ap Arthur Arglwydd Efgob Llan-elwy, y daeth Sais a eilw’r Gymru Gwilym bachnbsp;(am yr hwn y foniais i or blaen) a deify fu ar

Dafydd

(t) De Antiq. Greet. Lit. Fid. Shuckford. Fol. i; p. 265. iAc.

Rh AN. I. Pen. i. C'iff-genedl y Cymru 23

Dafydd ap Owen Tywyfog Gwynedd, gael bod yn Efgol yn ei le o gylch y flwyddyn o Oed Chrijinbsp;Ii6g. Ond gan na fu gwiw gan Dafydd apnbsp;Owen ganiattau iddo ei Ddymuniad, aeth y Gwrnbsp;adref yn Hawn digofaint, a gofod ei fynwyr arnbsp;waith i ddirmygu a rhedeg i iawr nid yn unig goff-adwriaetlfyrEIgob ag oedd yn gorwedd yn ei fedd,nbsp;ond boll Genedl y Cymru hefyd. A’r Gwilymnbsp;bach hwnnw, o’i falais o waith gael pall amnbsp;Efgobaeth Llanelwy, oedd y cyntaf a feiddioddnbsp;wadu Dyfodiad Brutus yma («) Nid yw ei bollnbsp;Lyfr ddim amgen agos na Sothach o Gelwyddaunbsp;haerllug yn erbyn y CymruC'

Dywed Gwilym bach yn ddigywilydd, na fon-iodd neb erioed am Ddyfodiad Brutus a’i wyr o Gaer-droea i’r ynys bon, nes i quot;Jeffrey ap Jrthurnbsp;ddychymmyg hyny o’i ben ei bun ; ond y mae

hyn yn qrhwyniad ry nocth a fefnrhwth heb ddim nbsp;nbsp;nbsp;¦nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;,

Awdurdod, ac yn erbyn pob Awdurdod. Canys ' a fo

ni wnaeth Jeffrey ap Arthur ond cyfieithu y Cron-

icl cymraeg i’r Lladin, fel y gallei y Dyfcedig o

bob gwlad ei ddarllen. Ac ym mhell bell cyn

amfer Jeffrey, y mae un o bennillion Aaliefyn yn

dangos Barn ei Gydwladwyr yn ei amfer ef; ac

efe a Sgrifennodd o gylch Blwyddyn yr Arglwydd

556. Ei Eiriau ynt.

MI gefais inneu yn fy mryd Lyfreu,

Holl gelfyddydeu gwlad Europa ;

Och Dduw mor druan drwy ddirfawr gwynfan,

T daw'r Ddarogan i Lin Droea.

Sarphes

{u) Vid. Eraf ad Galf p. XXXL

Drych y Prif Oefoedd.

Sarphes gadwynog falch anrhugarog, A'i hefgyll yn arfog o - Sermamanbsp;Honno a orefgyn holl Loegr a Phrydyn,nbsp;O Lan mór Llychlyn hyd Sabrina.*

Tna hydd Brithon fel Carcharorion,

A ' Tm mhraint Alltudion o Saxonia ;

Eu nêr a folant^ eu Haith o gadwant,

Eu Tir a gollant ond gwyllt walia.* *Cymru

Talifyn ben-beirdd a’i cant.

Ac heblaw hyn, y mae rhyw beth hefyd i ddyfcu oddiwrth Draddodiad a hen chwedlau ;nbsp;Ac fe wyr pawb nad oes un peth mor gyfFredin ymnbsp;myfc y Cymru na Chred o’i dyfod gyntaf i’r yn-ys hon o Gaer-droea. (Ond pa fodd y bu hynnynbsp;mi a ddangofais eufys :) Je, y mae hyn wedinbsp;greddfu mor ddwfn, fel y cewch chwi weled hydnbsp;yn oed y Bugeiliaid ar Benn pob Twyn a Brynnbsp;yn torri Hun Caer-droea ar wyneb y Glas. Fenbsp;all Dyn o yftyriaeth gafglu rhyw beth oddiwrthnbsp;hyn; ond pa fodd bynnag, dyma fel y maent ynnbsp;ei darllunio hi, yn llawn o Droion yn wir yn ólnbsp;ei henw. \Yr oeddwn iyn cwblfwriadu^pan Sgri-fennais hyn ar y cyntaf i ofodyma Lun Caer-Droea.nbsp;Ond nid oedd Dyn o fewn fy nghydnahod, ag oedd onbsp;Fedr i wneuthur hynny. nac mewn Pren. nac mewnnbsp;Efydd. ]

Nid oes ynawr, (hyd y gwn i) ond un peth yn ól, fef pa ham y galwyd yr ynys honnbsp;ar y cyntaf. Tybia Mr. Camden {yr hwnnbsp;yn ddiau oedd wr dyfcedig ond opiniwnusj inbsp;wyr o wledydd eraill ei galw felly gyntaf; o

waith

Rhan. I. Pen. i. Cyff-genedly Crmru. 25

waith bod yr hên Frutaniaid yn Britho eu Crw-yn. Ond nid oes odid gymmaint ac un yn ei gan-lyn ef ynawr yn ei Ddychymmyg wan annilys.— nbsp;nbsp;nbsp;tc-v t

Y mae Mr. Humffrey Llwyd (gwr dyfcedig arall o Gymro a fgrifennodd o flaen Camden) yn tybiednbsp;mai Yftyr y gair Brydain yw Pryd-cain ; fef ywnbsp;hynny ei galw hi felly gan yr hen Drigolion, oble-gid Teguuch Cxphryd. Y mae hyn hefyd yn feinionbsp;yn lied annaturiol, os nid yn lt;^nn ac yn drwfcl.^

Ond dyma’r ai^awd, pe bai un mor ffodiog a tharo wrth y gwir Ddeongliad, etto nid all nebnbsp;fod yn ficcr mai hwnnw fydd ar y jawn. Mi anbsp;dybiwn, os nid Brutus a alwodd y wlad ar ei Enwnbsp;ei hun, mai yr hên Enw y w Pryd-wen; ac mi anbsp;wn fod y gair Prydwen yn atteb yr yftyr cyftal,nbsp;ac yn fwy rhwydd a naturiol na Phryd-cain, amnbsp;fro deg brydweddol hyfryd. Dyna fel y galwainbsp;yr hen Frutaniaid gynt Darian Arthur.

Y mae Dadl nid bychan ym myfc amryw wyr dyfcedig ynghylch pa wlad a feddylir wrth yr honnbsp;a eilw hên Awdwr Pellenig wrth y gair Thule.

Ond pe buafent hwy yn deall Cymraeg, ni fuafei dim Dadl nac Ymryftbn yn y peth. Canys wrthnbsp;ddarllen ryw hen Sgrifen o waith Llaw y cefaisnbsp;yno, Tyleu Ifcoed., fef yw hynny, Tyleur Iwerddon-,nbsp;canys Scotia yn Lladin y geilw yr holl wyr Pellenig ynys yr Iwerddon [w) oddiwrth y gair Cymraeg Ifcoed. A chan fod pawb yn cyttuno mainbsp;rhyw ynys gerllaw ynys Brydain yw Thule, a’r_eijnbsp;thaf tua’r Gorllewin (x) pa wlad amgen a all hinbsp;tod ond Tyleu Ifcoed, ne\x ynys yt Iwerddon. Nidnbsp;oes ond y dim lleiaf rhwng y gair Cymraeg, Tyleunbsp;a’r gair lladin Thulenbsp;nbsp;nbsp;nbsp;Yr

{w UJf. Primord 725—734 [x) Ultima Thule.

Drych y Prif Oefoedd.

Yr oedd yr hen Bobl yn fiarad pethau rhag-orol ynghylch y wlad hon, yn ei galw hi yn Baradwys^ yn Degwch Bro^ y Wlad fendigaid, acnbsp;Hyfrydwch Pobl. Ac ond odid un achos am einbsp;bod mor anwyl yw hyn, am nad all un Creadurnbsp;gwenwynig fyw yno ; na llyflFant na Sarph nanbsp;gwiber, nac un creadur arall a dim naws gwenwynnbsp;ynddo; Ac os dygir un creadur gwenwynig i’rnbsp;wlad hon, fe a dry ai dorr i fynu yn y man acnbsp;a dmnga ar ei waith yn anadlu awyr bur ynysnbsp;yr Iwerddon.

PEN. II.

T Rhyfel a'r Rhufeiniaid. Hwynt-hwy yn anghy-fiawn y treifto y Brutaniaid di gwir Eiddo.

Fe fu Ynys Brydain yn yr hen amfer gynt yn talu Teyrnged i Rhufain, a hynny drosnbsp;ychwaneg na phedwar cant o flynyddoedid ; a’rnbsp;pryd hwnnw yr oedd Bonedd y Cymru yn Siaradnbsp;Lladin mor gyffredin ac y maent yn Siarad Sae-

fonaeg ynawr.----Nid wyf i ddim yn meddwl

gwaith Pdb Rufain yn danfon ei Swyddogion yma i geiniocca bob Blwyddyn, megis y byddai yr ar-fer yn amfer Pabyddiaeth : ond yr wvf vn meddwlnbsp;Tmherodron neu Emprwyr Rufain, y rhai (ymnbsp;mhell cyn dyfodiad y Saefon i’r Ynys yma) oedd-ent wedi gorefcyn drwy nerth arfau amryw wled-ydd yn Afia ac Affrica, ond yn enwedigolnbsp;yn Europ, ac ym myfc eraill yr ynys hon onbsp;Frydain.

Ond beth oedd gan nac Emprwr na Phdb Rhufain wneuthur a’r Deyrnas hon o Frydain ?nbsp;Pa Hawl oedd gan y naill na’r Hall i awdurdodi

yma f

Rhan. I. Pen. II. Llythyr yul Caifar Sic. 27

yma? Cewch glywed.----Titl y naill oedd min y

cleddyf; canys pa wlad bynnag a allai yr Emprwr a’i wyr-rhyfel ei ennill drwy nerth arfau, tybid fodnbsp;hynny yn ddigon o Hawl i gymmeryd meddiantnbsp;ynddi; Ond pa fodd bynnag yw hynny, pe bainbsp;Wr canolig a phump neu chwech o Ddihirwyrnbsp;wrth ei gynffon yn beiddio mwrddro a lledratta,nbsp;fe a eftynnid eu Cêg wrth grogpren am hynny.—

Ac am Did y Pah., y mae hwnnw cynddrwg a’r Hall, os nid gwaeth; canys nid yw e ddim amgennbsp;na’i Drais yn ymlyyrdduar Anwybodaith dynion,f hnbsp;ac yn rhj^fygu Awdurdod i fod yn Ben ar yr Egl-wys na roddes yefu Ghriji erioed iddo ; A phannbsp;oedd Eglwys Rhufain yn ei Phurdeb, (heb ei diw-rnbsp;yno ag ofer-goelon megis y mae hi ynawr) nidnbsp;oedd wahaniaeth yn y byd rhwng Efgob Rhufain,nbsp;ond yn gyd-radd ag Efgobion eraill.

Y Cyntaf o’r Rhufeinaid a adnabu ynys Bry-dain oedd ful Caifar, a hynny oedd o gylch banner cant o flynyddoedd cyn geni Chriji. Gwr oeddnbsp;hwn o yfpryd ehang, yn Rhyfelwr o’i febyd, acnbsp;yn chwennych fel Alexander fawr orefgyn yr hollnbsp;Fyd a myned yn glodfawr. Blaenrhed wrth fynednbsp;oedd fo, Ac olaf pan fai gilio. Ond cyn iddo ddy-fod ar antur i Erydain, efe a anfonodd Lythyr atnbsp;y Brenin a elwid Cafwallon yn y geiriau hyn nidnbsp;amgen {a )

Yn gymmaint a bod cwhl dr Gorllewin wedi ym-roi i mi fal i Erenin goruchaf arnynt, ac i Senedd* Rufain, naill a'i drwy Gariad a'i drwy ryfel; 0nbsp;Dnbsp;nbsp;nbsp;nbsp;herwydd

(a) AIS. vet. * Senedd Rufain oedd megh liament yn Lloegr.

Drych y Prif Oefoedd.

herwydd hynny, yr wyf yn yfpyfu i ti Cafwallen ath Frutaniaid fyn teyrnafu^ ar mor yn etch ham-gylchynu^ ac etto fod dan Reolaeth Rhufain, y byddnbsp;raid i chwi ufuddhau i mi ac i Senedd Rufain,nbsp;canys dyledus a chyfiawn yw hynny. Er eieh rhybudd-io yr ydym ni Senedd Rufain yn danfon attach ynbsp;Llythyr hwn, er traethu ac yfpyfu i chwi, yr ym-ddialwn ni a chwi drwy Ryfel a nerth Arfau, osnbsp;cTtwychwi nid ymroddwch i ni am dri pheth ; fef{i)nbsp;Ealu 0 honoch i Rufain Deyrnged bob blwyddyn.nbsp;(2) Bod bob amfer yn barod a chwbl dch nerth i ym-ladd wrth fy ngorchymmyn am gelynion 0 amfernbsp;bwygilydd (3) Danfon Gwyfllon i Rufain ar gyflaw-ni hynny: Yr hyn os chwychwi a'i gwna, eichnbsp;perigl a fydd lai, a ch Rhyfel ar ddiben ; ac onid e',nbsp;edrychwch am ryfel ar frys.

Pan ddarllenodd Cafwallen Brenin j Brutani-aid j Llythyr hwn, danfonodd i geifio ei Gyng-horiaid a’i Arglwyddi goruchel atto, fel y gwe-lent pa ry w Dymheftl a Diniftr'oedd yn crogi uwch eu pennau. Ac er gwaetha’ Bygythion CtefarfvNynbsp;a gydfarnafant megis o un genau anfon llythyr-atteb iddo yn y wedd hon, nid amgen.

Yn y modd yr yfgrifennaifl ti, Caefar, attaf i mai ti biau Frenhiniaethau 'r Gorllewin, yr un moddnbsp;boed yfpys i ti, mai myfi a'r Brutaniaid a biau ynysnbsp;Brydain. Ac er i'r Duwiau roddi i ti gwbl drnbsp;Gwledydd wrth dy Ewyllys dy hun, ni chei didaim,nbsp;dn heiddo ni, canys Cenhedlaeth rydd ydym hi, acnbsp;nid oes arnom Deyrnged nerth na Gwyftl i ti nacnbsp;i Senedd Rufain. Ac dr achos hwnnw dewis di a’inbsp;cilio yn dy eiriau, a’i rhyfela ; ac yr ydym ni ynnbsp;barottach i ymladd a thydi nag i ddymuno Eangne-ddyf: Ac yn fodlon gennym i fentro ein Hoedlau er

quot; zadw

Rhan. I. Pen. 2. Cafwallon Brenin Brydain. 29

cadw ein Gwlad rhac EJiron-genedl heb ofni md’th favjr eiriau. Gwna y fynnych dan dy herygl.

Wedi i yul-Caifar ddarllen y Llythyr hwn, a gweled Bwriad di-yfcog y Brutaniaid i ymladdnbsp;ag ef, dirfawr Lid a gymmerth ynddo ei hun, acnbsp;a ddywedodd wrth ei uchel-fwyddogion, Chwi anbsp;'welwch\mor anfoefol a Sarrugim hattebafant^ ondnbsp;odid ni 0 wnawn iddynt laefu peth dr Dewrdernbsp;a'r Talogrwyddhyn. A hwy a attebafant, Agym-meri di, O Casfar, dy Iwfrhau gan wag ymffrojinbsp;Barbariaid ? Ni a wyddom amgen. fVele ni ynnbsp;harod i ymladd wrth dy Ewyllys tra fo Defnyn

Gwaed yn ein Cyrph.----Ac ar hynny Ceefar a

ymwrolodd ac a gynhullodd ei Sawdiwyr ynghyd, fef oedd eu Rhifedi/tt»! mil ar hugain o wyr traed,nbsp;a phedair Mil a phum Cant o wyr meirch, acnbsp;mewn pedwar again o Yfgraffau a fordwyodd efenbsp;a’i wyr tuag at ynys BryKain.

Yr oedd y Brytaniaid hwythau yn gwybod eu bod ar fedr ymweled a hwy ( canys nid amfer i fodnbsp;Segur ac yn yfmala oedd hwn) ac am hynny yrnbsp;oedd Spiwyr yn difgwyl yn y Prif-aberoedd rhacnbsp;ir Gelynion i dirio yn ddiarwybod, a’i Had yn eunbsp;Cwfc. A chyn gynted ac y daeth y Llongau inbsp;olwg y Tir, y fwyddogion a anfonafant yn ddi-aros i fynegi i’r Brenin fod y Gelynion wedi dy-fod.—Ac ar hynny y Brenin a archodd i’r Pen-rhingyll i ganu’r Cyrn-cychwyn i gynnull ei Wyr-Rhyfel ynghyd : A bryflio a wnaethant yn Liunbsp;mawr arfogfat y Porthladd ar fin mor Kent^ acnbsp;erbyn hynny^yr oedd y Gelynion o fewn ergyd

Saeth.----Nid oedd gan y Brutaniaid y pryd

hwnnw na Lluryg, nac Ajlalch na Tharian na Phenffejiin, nac un T^cc na Pheirian i amddi-

Drych y Prif Oefoedd.

fFyn rhac y Saethau a’r Gwayw-fFyn ; 11e yr oedd gan wyr Rhufain Helm o Bres ar eu Pennau,nbsp;Tarian yn eu dwylo, a Lluryg ddur o gylchnbsp;eu dwyfron. Ond er hyn o Anfontais, Pobl noethnbsp;yn erbyn Gwyr arfog, (b) etto, bernwch chwi,nbsp;a fu achos gan Wyr Rhufain foftio mai hwy anbsp;gawfant y trecha’ yn y diwedd ? Canys amSynbsp;glewion Frutaniaid^ rhai a fafafont ar bennaujynbsp;Creigydd, rhai a ddefcynnafant i’r Traeth, Er-aill a aethont hyd eu Ttn-beifiau i’r mor, a phawbnbsp;yn ergydio eu Saethau cyn amled at y Gelynion,nbsp;nes oedd Gwaed y Lladdedigion ynnbsp;nbsp;nbsp;nbsp;megis

Pijlyll yma ac accw dros Yftlyfau’r Lïongau i’r

Yr oedd yul-Caifar yn bwrw cael Hawdd-garach Triniaj; Ac er gwyched Rhyfelwr oedd efe, efe aTEïrycbodd ynawr yn lied ddiflas ar ynbsp;matter, wrth weled ei Wyr wedi digalonni ;nbsp;Rhai yn ei regu ef am eu tynnu i’r fath Ddiniftr;nbsp;Rhai yn hanner-marw yn ochain ac yn griddfannbsp;ynghrafangau Angau, Eraill yn gorwedd ynnbsp;Gelaneddau meirw yn ymdrabaeddu yn eunbsp;Gwaed. Unwaith yn wir y meddyliodd i godinbsp;Hwylau a myned adref; ond yno efe a yftyriodd,nbsp;y byddei hynny yn Ddifenwad ac yn Gywilyddnbsp;byth iddo ym myfc ei Gyd-wladwyr ; ac o achosnbsp;hynny efe a ymwrolodd drachefn ac a ddywed-odd rhwng bodd ac anfodd, Gwradtwydd, ienbsp;Gwradivydd tu hwynt i ddim i ni ddychwelyd adrefnbsp;wedi dyfod cyn belled a hyn : Nage ni a fynnwnnbsp;dirio, pe bai ’r Diawl ei hun ynddynt. Ac yno,

fel

(ii) Apud quos \Pritannos\ nulla loricarum galear-umve tegmina. Tacit. Annal. L. 12. p. 142.

V

Rh AN I. Pen. 2. Rhyfel a'r Rhufeniaid. 31

fel y gwelwch chwi Darw yn taflu ac yn gwyll-tio ar ÓI bod dau neu dri o Waed-gwn wrtho un hanner-awr; Felly Gwyr Rufain hwythau a chw-erwafant oddimewn, gan ergydio eu Saethau cynnbsp;amled a chenllyic at y Brutaniald : A lladdwydnbsp;y fath nlTer o bob ochr, nes oedd y mór agos ynnbsp;wridog gan waed y Lladdedigion, a chyrph ynbsp;meirw a’r clwyfus cyn dewed yn gorwedd arnbsp;fin y mor, a Defaid mewn Corlan. A phe bua-fai Elw i Jul-CaiJar ofod ei Draed ar dir Brydain,nbsp;hyriny a gas efe ; etto pe ni buafai efe ei wyr redegnbsp;yn gyflym gael Diogelwch yn eu Llongau ( fel ynbsp;gwelwch chwi Haid 0 Wenyn yn taro i’r Cwch onbsp;flaen Tymhejlï) hwy a larpiafid yn Dammeidiau a hnbsp;Chleddyf y Brutaniaid dewrion. 0 bohtu dauddegnbsp;a deugain 0 Flynyddoedd cyn gent Chrifl: y bu hyn.

Mi a wn or goreu, fod yul-Caifar yn dy wed-yd ei hun, iddo wneuthur gryn Hafog ym Mhry-dain. Ond pa le y mae ei Gymmydogion i roddi gair o’i blaid ? Prin y gellir coelio neb yn feinionbsp;allan ei Glod ei hun ; ond yn enwedig yma, pannbsp;yw ei Gyd-wladwyr ( y rhai a Sgrifennafantnbsp;Hanes ei fywyd ) yn tyftio yn eglur na wnaeth efenbsp;ond goioA ychydig Fraw ar y Trigolion, (r) ondnbsp;nid dim o’r fath peth a’i meiftroli, a dyfod a hwynbsp;dan ei Lywodraeth. Ac y mae un o Brydyddionnbsp;yr oes honno yn canu am ei Weithred ym Mhry-da'in fel hyn,

Territa queefitis ojlend'it terga Britannn Lucan.

D 3 nbsp;nbsp;nbsp;Cajar^

(c) ^uanquam profpera pugnd terruerit Incolas^ ac littore potitus fit, potejl videri ofiendijfie pofieris,nbsp;non tradidiffe. vit. Agr. p. 638.

Cafar, er t^dar tramor, a giliodd^ 0’r golwgtr Dyfnfor,

Rhac Saethau piccellau par L1Ü dien Fryden Frodor.

Mawr a fu llaArenydd a Gorfcdedd y Brutan-iaid wedi gyrru fFo fel hyn ar wyr mor enwog, y rhai oeddent yn galw eu hunain yn Feijiri ynbsp;Byd. A Chafwallon y Brenin a barodd i’r Pen-rhingyll gyhoeddi Diafpad * i orchymmyn pawbnbsp;i aberthu i’r Tadolion Dduwiau. Ac yno fe an-fonodd Lythyrau at Bendefigion, Uchel-fwyddo-gion a Gwyr, da y Wlad i’w gwahawdd hwy inbsp;Lundain i wledda a bod yn llawen. Ac fe ddy-wedir i ladd at y Wledd fawr honno ugain mil onbsp;wartheg, dengmil a deugain o Ddefaid, dau cannbsp;mil o wyddau a Chapryned ; ac o adar man,nbsp;gwylltion a dofion, y dau cymmaint a’r a allainbsp;neb eu cyfrif neu ’i traethu. (d) A’r wledd honnbsp;fu un o’r fair Gvoledd anrhydeddus Ynys Bryd-

Ugain mil o Fwyjlfiledd Yn feirw a Ids pan fu'r wledd.

Dafyd Naninor a’i cant.

Ond ni pharhaodd Tegwch y Llwyddiant hwn yn hir, nes i’r Haul drachefn fachludo dan Gwm-wl (^rwindeb. Nid y bore y mae canmol diwrn-od teg. Mor anwadal ac anfafadwy yw Parhad

Anrhydedd a Golud bydol !---Ac ni a welwn

yn fynych Rwygiadau enbyd yn digwydd,ie Hafog^i

Dijiryw

Proclamation, (d) Hanes Brenin 23. Ms.

\----

R. I. P. 2. Llythyr Afarwy at Jul-Caifar. 33

Dijiryw Gwledydd oddiwrth bethau bychain a di-Jiadl ar yr olwg gyntaf: Ond pan unwaith y . brycHa o Lid, Galon ddyn fileinig a chwerw,nbsp;pwy a wyr pa Ie y diwedda ? Gwr digllon (ebenbsp;nbsp;nbsp;nbsp;, '/

Selyf ddoeth ) a ennyn gynnen^ ar llidiag fydd aml ei gamwedd; megis y tyllia yr Hanes a ganlyn.

Ryw ychydic ar ol y Wledd fawr uchod, y digwyddodd i ddau Bendefig iefaingc o waedBren-hinol fyned allan i’r Gamp i ddifyrru ; megis i ymaflyd Owdwm^ Neidiaw, tajiu Coetan^nbsp;chwaraTFalet^ chwareu Cleddeu deuddwfn amp;c.nbsp;Enw y naill oedd Hirglas ac efe oedd Nai inbsp;Gafwallon y Brenin, ac Enw y Hall oedd Cyhelyn,nbsp;a nai oedd yntef i Afarwy Tywyfog Llundain^nbsp;Ewythr'y Brenin Frawd ei Dad. Ond yn ni-wedd y Chwarae, yn He difyrru a bod yn Hawen,nbsp;y tyfodd Anghydfod ac ymrafael rhyngddynt, a ,nbsp;dechreu ym^^u ; ac o roddi Geiriau eras, myn- /onbsp;ed a wnaethant frig-frig ac ymdynnu; ar hynnynbsp;i dynnu eu Cleddyfau, He y Haddodd Cyhelyn nainbsp;Afarwy, Hirglas nai y Brenin. [Er bod Afarwynbsp;yn honni mai Syrthio ar ei Gleddeu ei hun anbsp;Hirglas.'] A rhac y gelwid ei nai i gyf-rif am y Mwrdd-dra, a dioddef Cofp Cyfraith,

[ am fod Gafwallon yn bygwth hynny ) Afarwy a anfonodd Lythyr i wahawdd Jul-Caifar i ddyfodnbsp;etto i Frydain, yn y geiriau hyn. (e)

'¦^Afarwy ap Lludd Tywyffog Llundain yn an-“ fon Annerch i Jul-Caifar ymherawdr Rhufain ;

“a gwedi dymuno gynt ei Angeu, weithian yn D 4nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;“ dymuno

(e) Geiriau y Chronicl yw y rhai hyn, air-yn-air.

Ms.

Drych y Prif oefoedd.

“ dymuno Jechyd iddo. — Edifar yw gennyf i “ ddal ith erbyn di, pan fu’r ymladd'|rhyngot tinbsp;“ a Chafwallon ein Brenin ninneu. Canys penbsp;“ peidiafwn heb dy ammheu, ti a fuafit yn fudd-“ ygol. A chymmaint o fyberwyd a gyminerthnbsp;“ yntef wedi cafFael y Fuddygoliaeth honno drwynbsp;“ fy nerth i, ac y mae yntef weithian yn fy ni-“ gyfoethu inneu, ac felly y mae efe yn tainnbsp;“ Drwg dros dda i mi. Mi a’i gwneuthym efnbsp;“ yn Dr^adawg, ac y mae yntef yn fy nitre-“ ftadu inneu. A minneu a alwaf Dyftoliaetbnbsp;“ nêf a daear hyd na haeddais i ei F'ar ef o jawn,nbsp;“ ond o herwydd na’FTo^wn fy ~Tfai iddo i’wnbsp;“ ddi henyddu yn wiriawn. Ac edryched dynbsp;“ Ddoethineb di ddefnydd ei Lid ef. Chwareunbsp;“ Palet a orug *dau neiaint i ni, a gorfod dmnbsp;“ Nai i ar ei Nat ef: Ac yno llidio a orug*nbsp;“nai y Brenin, a chyrchu fy Nai i a chleddyf,nbsp;“ ond ete a Syrthiodd ar ei Gleddyf ei bun oninbsp;“ aeth trwyddo. Ac wrth na’s rhoddais, y maenbsp;“ efe yn amdi^Ltliio fy ngyfoeth inneu Ac wrthnbsp;“ hynny yr wyf yn gweddio dy Drugaredd, acnbsp;“ yn erchi nerth gennyt i gynnal fy ngyfoeth,nbsp;“ hyd pan fo, drwy fy nerth inneu, y ceffyeh dinbsp;“ Ynys Brydain. Ac nac amheued dy Bryder dinbsp;am yr ymadrodd hwn, canys llawer wedi ffoinbsp;“ unwaith a ymchwelant yn fuddygol.

Ac o ran ei fod efe yn gwybod mai hen Gadnaw oedd Jul-Caifar^ ac nad oedd ond ofer iddo d^nbsp;bied y rhoifid Coel idd ei Eiriau heb ryw Fech-niaeth, y Bradwr Afarwy a anfonodd ei Fab yng-hyd a dauddeg ar hugain o Farchogion i ddwyn y

Llythyr

** Yftyr y gair orug^ yw, a wnaeth.

Rhan. I. Pen. 2. Cafar etto ym Mrydain. 35

Llythyr at yul-Caifar, achefyd i fod yn Wyft-lon o fod ei Amcan ef yn gywir.—Bywiogodd hyn Galon Cafar^ ac nid allafai un peth yn ynbsp;byd ddigwydd yn fwy dymunol ganddo : Ondnbsp;etto o herwydd na chafas efe ond Groefaw cynnbsp;nbsp;nbsp;nbsp;, .

ha(xr^ a gorfod arno ffoi a throi ei Gefn y waith ^ntaf, fe a ddaeth ynawr yn llidiog ac yn hjderusnbsp;yr ail-waith ; Canys lie nid oedd gandoo ondnbsp;nbsp;nbsp;nbsp;ff

pedwar ugain YfgrafF(neu o Longau) y tro cyntaf i fordwyo ei Wyr trofodd i Frydain^ yr oedd ganddo ynawr wyth Gant, a nifer ei Sawdwyr y tronbsp;hwn oedd tair mil ar ddeg ar hugain, a thri chantnbsp;a deg ar hugain o wyr traed ; a’r un Nifer hefyd onbsp;wyr meirch ; fef oedd eu Rhifedi gyda’i gilyddnbsp;Chwech mil a thrugain, a chwech cant a thriug-ain. (ƒ)

Agos i Gan Mil 0 wyr arfog, a’r rhei’ny gan mwyaf yn Rhyfelwyr o’i mebyd, beth a allai fef-yll yn erbyn y fath Lu mawr a hwnnw / Ac ninbsp;wyddys pa nifer o filoedd oedd gan y Bradwr Af-arwy i fod yn Blaid a hwy / Ac y mae un Bradwr gartrefol (a Melldith ei fam a gaffo pob cy-fryw un byth) yn waeth na chant o Elynionnbsp;pellenig ; canys y mae Braawr gartref yn gyd-nabyddus a phob AmddilFynfa a Lloches a Lienbsp;dirgel lie y mae dim Mantais i’w gael. — Ondnbsp;er hyn oil ni fu i yul-Caifar ddim achos mawrnbsp;i orfoleddu o’i Daith, na chlod chwaith gan einbsp;Gydwladwyr yn Rhufain. Canys yr oedd Jinnbsp;Brutaniaid wedi pwyo yngwaelod Terns Farrau, ^ -tW ^nbsp;heirn erchyll a Phigau llymmion, y rhai nid allai

neb

(ƒ) Cum Legionibus V G' pari namero Equitam. Cas. Lib 5- /’• 77-

Drych y Prif Oefoedd.

neb eu canfod o yma draw, am eu bod Droed-fedd neu ddwy dan y Dwfr : a phan ddaeth Llong-au C^efar yn ddiarwybod ar draws y rhei’ny Gwae fi, pa waeddi tVbwb a therfyfe oedd arnbsp;hynny ym myfe Sawdwyr Rufain; y Pigau durnbsp;yn rhwygo yr Tfgraffau, a hwythau yn foddi arnbsp;fin y Lan ; a’r Brutaniaid hwytheu ar Dir fychnbsp;yn llawen am weled eu Dyfais yn llwyddo cyftal.nbsp;[Y mae’n hawdd i farnu (pe bai hynny ondnbsp;oddiyma yn unig ) nad oedd yr hên Frutaniaidnbsp;ddim cyn anfcdrufed Pobl, ac y mae rhai ynnbsp;weled bod yn dda i daeru ; Cds yvj'r Gwirioneddnbsp;lie ni char er,\

Ond gan na pa un, Jul-Caifar a diriodd yn ddilys ddigon y waith bon ym Mrydain ; ac od oesnbsp;coel ar y peth a ddywed y Pendefig ei hun, efe anbsp;diriodd yn ddi-rwyftr, ond a gafodd ei Longaunbsp;gan y Piccellau dur yngwaelod Fems. Yr oeddnbsp;y Trigolion, eb efe, wedi cilio i’r Coedyddac iddnbsp;eu Llochefau ; wedi brawychu wrth weled cyn-nifer o Longau (wyth cant o Rifedi.^ Ondnbsp;ym mhen ychydig amfer yr ymwelfont ag ef, nidnbsp;idd ei g^pio a phlygu Glin ger ei fron, ond inbsp;ergydio Piccellau dur at ei Galon. Canys ar eunbsp;gwaith yn bloeddio i’r Frwydr, y Brutaniaid anbsp;gymmerafont arnynt i fFoi (ond nid oedd hynnynbsp;ond Rhith) ac ar waith y Rhufeiniaid yn eunbsp;herlid yn fyrrbwyll, yr Ymchwelodd y Brutaniaid ac ail-ruthro, a gwneuthur Glanafdra nid by-chan ym myfe y Gelynion, er bod Jul-Caifarnbsp;yn boftio mai efe a’i Wyr a gawfant y trecha’nbsp;yn y diwedd.

Ond boed hynny fel y mynno, un peth yn anad dim oedd hynod dros ben ym myfe yr hen

Frutan-

Rhan. I. Pen. 2. Rhyfel a Jul-Caifar etto. 37

Frutaniaid^ fef eu gwaith yn ymladd o Gerhydau a Bachau heirn oddi tanynt ; ac yr oedd gan Gaf-wallony Brenin 5 mil o honynt yn yr Ymladd-fa uchod, Dyfais waedlyd oedd hon, canys wrth ;nbsp;yrru ar hedwar-carn gwyllt, hwy a dorrent Reft- Jirnbsp;rau y Gelynion, ac a’i llarpient yn echrydus wrth'nbsp;fod y Bachau-dur yn rhwygo eu Cnawd ac yn eunbsp;draggio ’n erchyll fel nad allai dim fod yn fwynbsp;ofnadwy na ffyrnig. Ni welodd y Rhufeiniaider-ioed y fath beth or blaen ; a diammeu mai Dych-ymmyg aruthrol greulon oedd hynny ; ond wrthnbsp;Ryfelanid ydys yn aftudio ar ddim ond Diniftr anbsp;Diftryw : Ac er gwyched Rhyfelwyr oedd Gwyrnbsp;Rufa 'tn^ fe ddywedir eu bod ynnbsp;nbsp;nbsp;nbsp;ac yn

delwi ar eu gwaith yn clywed Trwji^ Üerbyd^ fel y gwelwch chwi Gywion yr ‘Jmt yn crynu rhacnbsp;Bar cut chwihl-Jar^e^^ yn gwihi o oddifry arnynt.

fcöévi-

Ni arhofodd Jul-Caifar ond amfer byrr chw-aith y tro hwn ym Mrydain ; ac achos da, pa ham yr oedd y wlad yn rhy dwym iddo .• Canys ynbsp;mae efe ei hun yn addef, nad oedd dim Efmwy-thdra na Llonyddwch iddo ef na’i Wyr. Canysnbsp;pan elai ei Wyr allan i barottoi Lluniaeth (neu,nbsp;mewn geiriau eraill, pan elent i ledratta Da anbsp;Defaid^ ac yfpeilio Fat Gwirioniaid) yno y Brut-aniaid a ruthrent arnynt, a’i taro yn eu talcen ;nbsp;a dedwydd a fyddai hwnnw, yr hwn o nerth einbsp;Draed a ddygai y chwedl yn ddiangol i Gluftiaunbsp;Ca far. Ac attolwg a oedd Bai mawr ar yr Hênnbsp;Frutaniaid ynGrin Lladron a Mwrddivyr felly ?

Eu holl Hymgais hwy oedd ceifio amddiffyn eu gwir Feddiant a’i heiddo eu hun. Ac oddiyno ynbsp;tyfodd y Ddihareb, Givell gwegil Car nag Wynebnbsp;EJiron.nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;c

Drych y Prif Oefoedd.

A Ciefar ar hjnny a fwriadodd o ddifrif fyned adref i Dir ei wlad : A’r Brutaniaid hwytheu anbsp;feddiannafont eu Gwlad yn heddychol ac yn ddi-daro dros agos i gant o Flynyddoedd wedi hynny ;

(a pheth mawrna chai Dynion fyw yn llonydd ar eu

gwir Eiddo eu hunain ? )----Fe amcanodd Au-

gujius Ccefar^ (yn amfer yr hwn y ganed Chri/i Je-fu) ymdreiglo i’r ynys hon ; ac y mae un o Ben-prydyddion yr oes honno yn dymuno LIwy-ddiant iddo ef a’i Wyr, yn y fath Bennill a hon.

Cadwed y Duwt au Caefar fawr A'i Lü ynawr yn treiddionbsp;Tm mhell i Frydain dros y Mor :

A hoed Hawdd ammor iddo.

Hor at. Lib. i. Od. 35.

Ond ni wnaeth efe ddim ond amcanu, a byg-

wth ar flaen tafod.----O gylch deg mlynedd ar

hugain ar ei ol ef, y bwriadodd Caio Ccefar ( yr hwn oedd Ddyn pen-dreigl yfgelfir ) ymweled a’rnbsp;ynys hon; efe a gynhullodd ynghyd ei Wyr, efe anbsp;dacclodd ei Arfau, ac a wnaeth bob peth yn barodnbsp;at y Daith ; Ac yno ar ol codi hwyleu, a morio ,nbsp;ryw gymmaint o olwg Tir Ffraingc.^ fe G^efodd/'lnbsp;Calondid y Gwr ; ac yn 11e myned yn y 'blaen inbsp;Dir Brydain i ennill Clod wrth nerth Arfau, fenbsp;roes Orchymmyn idd ei Wyr ddychwelyd yn eunbsp;holi Dir Ffraingc, a myned a chafclu Cregin ynonbsp;ar lan y Mor. {g) Ac yr oedd hyny, ond odid,nbsp;yn well Difyrrwch na chael hriwio eu hefgyrn wrthnbsp;ymladd a’r Brutaniaid.

Hyd

{g) Dio. Cafs. cit. a. C. p. Xliii.

Rhan. I. Pen. 2. Anghydfod y Brutaniaid. 39

Hyd yn hyn y cadwodd y Brutaniaid eu Hawl a’i Rhydd-did yn gyfan rhac Trais a Gormes ynbsp;Rhufeiniaid ; A hwy a allafent wneuthur hynny onbsp;hyd, pe buafent yn unfryd ac heddychol a’i gilydd.

Ond rhaid addef, mai Dynion diffaith cynhennus drwg oeddent, na fedrent gydfod fel Urodyr yng-hyd ; Arglwydd un Cwmmwd yn ymgeccru a’inbsp;Gvmmydog, ac yn myned ben-hen^ fel y gwelwchnbsp;chwi ddau Waed-gi gwangcus yn ymgipprys frig- f-o Jnbsp;frig am afgwrn.—Odid fyth y byddai Heddwchnbsp;parhaus drwy y Deyrnas ; y Trechaf yn treifio ’rnbsp;gwannaf ; ac yfpryd o ymddial yn brydio yn ddi-orphwys ym Monwefau y Gwyr mawr. Ac ynbsp;mae y Rhufeiniaid (er eu bod yn Elynion) yn addefnbsp;yn digon eglur, nad allafent hwy fyth oythtrechu ynbsp;Brutaniaid^ oni buafai eu Hanghydfod, a’r Ymran-niaid ym myfc eu Pendefigion eu hun ; {h) Ernbsp;mai un Brenin oedd Ben ar yr holl Deyrnas (yrnbsp;hwn a alwai yr hen Gymru Un-hen Coronog) ettonbsp;vr oedd amryw Dywyfogion ac Arglwyddi a Lly-wodraeth oruchel yn eu dwylo ; Ac odid fyth fodnbsp;y rhai hyn heb Ryfel a ffyrnigrwydd rhyngddynt.

Yr oedd yr Yfpryd ymddial hwn yn fwy anef-gufodol etto,o herwydd fod eu Doethion a’i Gwei-nidogion Crefydd (y rhai a enwid y pryd hwn-nw y Derwyddon) yn pregethu o hyd ym mhob Cymanfa, ar iddynt yftyried enbytted iddynt eunbsp;hunain, ac i Lês cyffredin y wlad oedd eu gwaithnbsp;yn ymrafaelio ac yn ymdynnu. Ac ym myfcnbsp;eraill, Cyntwrch fGwr dyfcedig o radd y Drrwy-ddon) a araithiodd yn y wedd hon ; “ Chwychwinbsp;“ BendelSon urddafol o Genedl y Brutaniaid

cluft-

{h) Yacit. Annal. Lib. xii. p. 243.

Drych y Prif Oefoedd

“ cluft-ymwarndewch a’m Chwedl; Rhyw Hen-“ afgwr gynt, ac iddo ddauddeg Mab anhydyn, “ ac heb wrando ar ei Gyngor i fod yn uhffyd acnbsp;“ yn heddychol a’i gilydd, a ddygodd Gwlwm onbsp;“ Ffynn ger eu bron, fef dauddeg o nifer~; ac anbsp;“ archodd os gallai neb un o honynt o Rymmnbsp;“ Braich dorri y cwlwm yn ddau ; yr hyn pannbsp;“ brofodd un ac arall ol-yn-ol^ a attebafant, nadnbsp;“ oedd agos Rym ddigon yn neh un i dorri y Baichnbsp;“ Ffynn ynghyd : Ac yno yr Henafgwr a ddattod-“ odd y Cwlwm ; ac yn hawdd ddigon y torróddnbsp;“ y Llangciau y Ffonn a roddafid i bob un arnbsp;“ neilldu. Ac ar hynny y dywad eu Tad wrthynt,nbsp;“ Cydnebyddwch fy meibion tra fo chwithau ynnbsp;“ cyttal ynghyd mewn cwlwm tangneddyf z. char-“ 'tadhrawdol^ nad all neb eich gwradwyddo; eithrnbsp;“ os ymrannu a wnewch, gwybyddwch o fod yn

“Yfglyfaeth i’ch Gelynion.------O Gydwlad-

“ wyr, a chwi Bendefigion y Bobl, dyna Anfawdd “ ein cyflyrau ninnau ; os nyni a ymgeidw ynnbsp;“ un a chyttün^ nid all holl ymgyrch y Rhufein-“ iaid wneuthur dim niweid i ni; nyni a welfomnbsp;“ hynny eufys wrth yrru Jul-Ca'ifar ar fFo ; Ei-“ thr os anrheithio a difrodi Cyfoeth y naill y Hall,nbsp;“ a rhyfela a’ch gilydd^~yw eich Dewis, byddwchnbsp;“ Siccr o fod yn Gaethweifion i’r Rhufeiniaid. (i)

Ond yr un peth a fuafai canu Pfi^^Z/ynghluft-iau’r Byddar, a cheifio eu perfwadio hwy fod yn heddychol ; canys dilyn eu hen Gamp yfgeler anbsp;wnaethant hwy fyth, i ymrylTon a mwrddro eunbsp;gilydd ; fel y gwelwch chwi Adar y Tó yn ym-gipprys am D^rneid o yd, heb wybod fod hyn-

ny

(/) Ms. vet.

R. I. P. 2. Anghydfod y Brutaniaid bfc. 41

ny yn eu Harwain at y Groglath maint oedd eu CynddeiriSgrwydd a’i malais felnbsp;prin y byddai Cydfod parhaus rhwng y naill Gan-tref a’r Hall drwy y Deyrnas. (i)

Ynawr yn y Terfyfc a’r Cythrwfl yma, fe ddigwyddodd i ry w wr mawr a elwid Meuric gaelnbsp;ei yfpeilio o’i Gyfoeth a’i Awdurdod : Llofci einbsp;Dai, anrheithio ei Diroedd, mwrddro ei Ddeiliaid,nbsp;a’i yrru yntef ar draws gwlad i gael noddfa 11e ynbsp;gallai ! Ac yn y wyn danbaid hon, efe a aeth drosnbsp;y mor i wahawddlj/ijyw * Cafar, i orefgyn ynysnbsp;Brydain^ vr hyn a ddigwyddodd o gylch Blwydd-yn yr Arglwydd 44, a hynny oedd agos i gan mly-nedd ar ol i Jul-Caifar dirio yma gyntaf.

Ac yno Gloyw Caefar ymherawdr Rufain a al-wodd ei Ben-cynghoriaid ynghyd i wybod eu Barn, pa un a wnai efe a’i rhyfela a’r Brutaniaid^nbsp;a’i peidio a fyddai oreu. A hwy a attebafant,nbsp;“ Digon gwir fe gadd ful-Caifar ei drin yn hagrnbsp;“ a’i faeddu ganddynt ; etto yftyried dy Fawr-“ hydTdi, pa fodd y mae gwlad Brydain wedinbsp;ymrannu ynawr : Nid oes dim-ond y Gynnennbsp;“ a’r Anras yn eu myfc : Ac y mae gyda ni unnbsp;“ o’i Goreuon yn gyfaill calonnog i ni, Meuricnbsp;“ dan ei Enw. Ac y mae efe yn gwirio eufys,nbsp;“ na fydd ond ychydig ac anaml Daro, hyd onidnbsp;“allwn orefgyn gan mwyaf eu gwlad oil. Fellynbsp;“yr ym ni yn barnu y dylid yn anad dim ryfelanbsp;“ yno, pe amgen ni a’n cyfrifir fel Clêr y Dom^ ac

{k) Rarus duabus trihufue Civitatihus conventas. Tacit. Annal. * Claudius Coe far yw ei Enw ynnbsp;Lladin.

i-

R. I. P. 2. Gloyw Ccefar ym Mrydain. 43

ar draws y wlad, y mae’n ddilys i’r Rhufeiniaid wneuthur Glanafdra nid bychan wrth ddyfod anbsp;rhuthro arnynt a hwy yn amharodol ; ond ynnbsp;anad dim o ran yr Anghydfod a’r Tmrafael ynnbsp;eu myfc eu hunain. Eithr ym mhen ychydig, ,nbsp;wrth weled Cleddyf Gelynion yn difrodi mor Agt;nbsp;ddiarbed, hwy a ddaethont i well PwyTl o fod yn ^nbsp;un a' chyttün a’i gilydd : Ac o mor ddaionus ac mornbsp;hyfryd yw trigo o Frodyr ynghyd. Canys, tra ynbsp;parhaodd yr Undeb hwn, y cynnullafont eu Bydd-inoedd ynghyd dan eu Pen-capten a’i Brenin anbsp;elwid Cynfelyn ; ac a phawb ynawr yn wrefog inbsp;ymladd dros eu Gwlad, buan y dialeddwyd ar ynbsp;Rhufeiniaid am y Gwaed a dywalltafont : Ac ernbsp;cyn gyfrwyfed Rhyfelwr oedd Ploccyn^ a IFyrnic-ced i orefgyn y wlad hon er cael Clód a Gorucha-fiaeth gan ei Feiftr gartref, etto gorfu arno (onbsp;anfodd ei m ) i ddanfon i Rufain am ychwaneg -Ptn^nbsp;o Gymmorth ; {m) Ac yno y daeth Gloyw Ccefarnbsp;ei hun, yr Ymherawdr a'i holl Gadernid i Fryda 'tn.

Yr oed y Cennadon a ddanfonodd Ploccyn i Rufain i gynnull ychwaneg o Sawdwyr, wedi ad-rodd y fath Chwedl garw am Ddewrder y Bru-taniaid, fel na wyddai Gloyw Ccefar beth i wneuthur ; ac arno chwant i ymddial, ac chwant i aros .nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;^nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;^

gartref; “ megis Anner dwym-galon yn brefu nbsp;nbsp;nbsp;Pu

“ wrth weled y Cigydd yn mwrddro ei chyntaf-“ anedig, * ac etto heb Galon i gornio y Mwr-“ ddwr. “ Ond yno, ar ól bod yn hir yn go bendrift, y daeth yn ei góf, i’r Rhufeiniaid un-waith neu ddwy ennill y maes ar eu Gelynionnbsp;wrth ymladd oddiar Gefn yr Elephant, yr hwnnbsp;Enbsp;nbsp;nbsp;nbsp;fydd

(m) Dio. Cafs. Loc. cit, *Vid. Levit. 27.

Drych y Prif Oefoedd.

fydd Fwyftfil hagr o faint, ac yn llwyr anghyd-nabyddus yn y Gwledydd hyn. Ac yn wir nid oedd boflibl iddo daro ar well Dychymyg ; canysnbsp;ar ól iddo dirio ym Mrydain, a gofod ei Sawdwyr,nbsp;o fefur ugain neu ddeg ar hugain ar gefn pob Elephant ( canys cynnifer a hynny a all efe ddwynnbsp;yn hawdd) fe darfodd hynny y Meirch-rhyfelnbsp;ynghyd a’i Marchogion^ fel y bu Anrhefn erchyllnbsp;drwy holl Lü y Brutaniaid : AT Gelynion ynnbsp;hawdd a gawfant y trecha’ arnynt.

Cynfelyn Brenin y Brutaniaid ar hynny a ymoft-yngodd i dalu Teyrnged i Rujain ; fefTi^oaur ac arian bob blwyddyn ; ac y mae’r Ariannbsp;thwyd y pryd hwnnw heb fyned ar goll etto, aT^nbsp;Sgrifen hon fyth i’w darllen, Tafc Cynfelyn. Acnbsp;yno ym mhen un diwrnod ar bymtheg yr aethnbsp;Gloyw Cafar i Dir ei wlad tuag adref; (a choel-iwch fi) nid ychydig oedd ei Foft yn Rufain, o’inbsp;waith yn daroftwng y Brutaniaid wrth y fathnbsp;yjlrangc dduhellgar : Ac er ColFadwriaeth o hynny y bathwyd Arian, a Llun Gloyw Casfar ar ynbsp;naill wyneb, ac Elephant ar y wyneb arall.

Ond nid oedd agos i ddegfed Ran o’r ynys wedi ymoftwng etto i dalu Teyrnged i Rufain-, nid dimnbsp;ond y wlad o gylch Llundain, 11e yr oedd Cynfelyn yn teyrnafu ; Canys pan amcanodd y Rhu-feiniaid i ehangu eu Llywodraeth tua’r Gorllewin,nbsp;Y fafodd gwr g3rbuL.a nerthol a elwir Caradocfre-ich-fras yn eu herbyn ; Ac yn ól yr Hanes y mae’rnbsp;Rhufeiniaid (er eu bod yn Elynion) yn ei adroddnbsp;am dano, Gwr oedd hwnnw heb ei fath, nid ynnbsp;unig am ei Fedr a’i Galondid mewn Rhyfel, ondnbsp;hefyd am ei Syberwyd a’i Arafwch ; na chwyddonbsp;mewn Hawddfyd.,na. llwfrhau mewn AdfyfE^ Efe^

quot;yrngyrchodd

Rh AN. I. Pen. 2, Caradoc freuh-fras, 45

ymgyrchodd naw mlynedd a holl Gadernid Rhu-fain, ac a allafai ymdoppi naw eraill, oni bu’fei ei fradychu ef gan Langces yfgeler o’i wlad ei hunnbsp;a elwir Curtis fin-ddu. ¹ Ac yn yr yfpaid hwn-nw efe a ymladdodd ddeg Brwydr ar hugain a’inbsp;Elynion ; ac, er nid o hyd a chroen cyfan, etto fenbsp;a ddaeth bob amfer yn ddiangol o’i Fywyd, ac ynnbsp;llawn Anrhydedd. Ei araith tuag at atmog einbsp;Sawdwyr, a gofod calon ynddynt, oedd at yr yftyrnbsp;“ hyn ; “ Byddwch bybur a nerthol, o Frutan-“ iaid^ yr ydym yn ymladd ym mhlaid yr achosnbsp;“ goreu yn y byd ; i amddiffyn ein Gwlad a’nnbsp;“ Heiddo a’n Rhydd-did rhac Carn-Ladron anbsp;“ Chwiw-zvjn. Atgofiwchwroldebquot;eich Teidau ynnbsp;“ gyrru Jul-Caifar ar fFo ; Cajwallon Tudur hen-“ goch^ Gronw-gethin, Rhydderch wynehglawr^ anbsp;“ Madoc benfras. {n)

Ar ÓI ei fradychu i ddwylo ei Elynion, fe a ddycpwyd yn rhwym i Rufain, lie bu cymaintnbsp;o Orfoledd a Llawenydd, a Dawnfio a Difyrrwch,nbsp;o ddal Caradoc yn Garcharor, a phe buafid yn gorth-trechu Gwlad a Gowri.

Nl bu Dinas Rufain ond prin erioed lawnach o Bobl na’r pryd hwnnw, Nid yn unig y cyfFred-in Bobl, ond y Pendejigion, yr uchel Gapteniaid, ynbsp;Marchogion a’r Arglwyddi o bell ac agos oeddentnbsp;yn cyrchu yn Finteioedd i gael golwg ar y Gwr anbsp;ymladdodd gyhyd o amfer a holl Gadernid Rhu-''nbsp;fain. Ac yno, ar ddiwrnod gofodedig, mewn Ei-fteddfod lawn o holl Oreuon Itali (a’r Ymherawdrnbsp;E 2nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;ei

1

Cartifmandua. (n) Vicahatque nomina Majorum.

Tac. p. 242.

Drych y Prif Oefoedd.

ei hun yn brefennolj efe a wyneb di-yfcog, ac a chalon ddifigl, a wnaeth Araith yn gofod allannbsp;Helbulon Byd, a Chyfnewidiadau Bywyd dyn mornbsp;/.nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;deimladwy, fel y menodd hynny gymmaint ar

' nbsp;nbsp;nbsp;bawb, fel prin oedd un yn gallu ymattal rhac wy-

lo, a dywedyd, Wele ym mhoh gwlad y megir glew. [Ynghylch Bl. yr Argl. 53 y bu hynny].

Ond er hyn oil ni laefodd calon y Brutani-aid i fefyll allan yn erbyn Gormes y Rhufein-iad ; ond yr oeddent ynawr yn mwy llidiog nag o’r blaen i ddial arnynt am y Sarhid o ddwynnbsp;Caradoc yn Garcharor i Rufain. Eu Pen-captennbsp;ar ei ol ef a elwid Arifog, ac efe a ymladdoddnbsp;a hwy lawer Brwydr waedlyd, ambellwaith ynnbsp;cael y trecha'^ ac ambellwaith yn colli. Ond bethnbsp;a allai un Genedl wneuther chwaneg tuag at gyn-nal ei Gwlad a’i gwir Eiddo rhac Treifwyr gor-mefol nag a wnaeth y Brutaniaid yma ? Cal-ondid a Gwroldeh a Medr i drin Arfau Rhyfelnbsp;oedd ganddynt cyftal ag un Genedl arall dan Haul:nbsp;Ond pan oedd Gwyr 0 newydd yn ymruthro onbsp;hyd arnynt ’ megis yr oedd y Rhufeiniaid yn codinbsp;Gwyr o bob Gwlad, a’i danfon i Frydain) pa lenbsp;yr oedd bofSbl iddynt ymgadw ? Y mae gennymnbsp;Achos yn hyttrach i ryfeddu, pa fodd y gallafontnbsp;fefyll alFan gyïïyF.

Ac yma daliwn Sulw ar Gyfrwyfdra y Rhufeiniaid i gadw Craffax y wlad a orefgynnent drwy .nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nerth Arfau ; canys yr oeddent yn arferol o arll-

A nbsp;nbsp;nbsp;vvys y wlad honno cyn llwyred ac oedd bolEïïl

oFRhyfelwyr, fel y gallentdrwy nerth eu Harfau hwy, ennill Gwledydd eraill, ac er cadw y wladnbsp;a orefcynnid dan Haw. — Nid llai nag ugain milnbsp;o Frutaniaid oedd gyda Thitus ap Fefpafian yn

ymladd

Rhan. I. Pen. 2. Tfgelerder y Rhufeinlaid, 47

ymladd yn erbyn 'Jerufalem : {0) Ac yn eu lie y danfonwyd trofodd Filoedd a miloedd o Bobl yr .

Ital, y rhai a ymwthiafont i bob man hyfryd, meg- A

is Haid 0 GmorT^gwangcui yn dyrru i Badell o nbsp;nbsp;nbsp;^

Ddwfr a Mel, ac yn foddi ynddo .¦ Neu, megis

Cenfaint 0 Foch gwylltion yn torri i Gae 0 wenith ;

ac ar hynny yr Hwfmon yn galw ei Gwn ac yn

eu llarpio. [y/ thyna fel y diguuyddodd hi zV Rhu-

feiniaid difperod yma yn y diwedd, fel y dangofaf

iffid. ]

iau hagr a’r hen Drigolion ; yn eu gwatwor, ac yn eu galw wrth bob Enw eras ar a allafai Dig-ywilydd-dra noeth ei ddychymmyg : Os byddainbsp;Tiroedd neu Dai wrth fodd y Rhufeinlaid, te or-fyddai ar y Perchennogion ymadael a hwy ; a’rnbsp;cyfFredin Bobl hwytheu yn gorfod gweithio’n gal-ed o foreu hyd hwyr, ac Eftroniaid yn cael yrnbsp;Elw . Ac os beiddiai neb achwyn fod hynnynbsp;doTF, fod EJironiaid yn meiftroli drwy .Drais, acnbsp;yn gwneuthur y Trigolion yn Gaeth-weifion ynnbsp;eu Gw lad en hun, hwy gaent ami Ffynnodiaunbsp;am eu Cwyn, ac yn fynych eu trywanu a’r Cledd-yf. Je ’r oedd y Rhufeinlaid ynawr wedi mynednbsp;mor yfgeler megis nad oeddent yn edrych arnbsp;Oreuon y Deyrnas ond megis Cwn a Barbariaid,nbsp;fel (ym myfc eraill ) y mae gennym Hanes iddyntnbsp;wneuthur ag Arglwydd mawr a elwid Brafydoc ^{1 2} ;nbsp;canys hwy a yfpeiliafant ei Balas o bob peth gwer-thfawr ag oedd ganddo ; ac a’i Arglwyddes t ynnbsp;ymrefymmu ’n llariaidd a hwy am eu Frais ai 'hxxxR.

'' E 3 nbsp;nbsp;nbsp;Cribddaily

1

(fl) Jos. Antiq. abridg'd by J. Howel Efqr. p, 255.

2

Prafutagus. X Boadicea, neu Buddug.

Drych y Prif Oefoedd.

Cribddail, hi a gurwyd a Gwiail nes ei bod yn banner marw ; a threifwyd ei Merch o flaen einbsp;Ilygaid. Ac i gwplhau ar y cwbl, Ducpwyd Delwnbsp;a wnaed ar lün yr Tmherawdr, a phwy bynnagnbsp;nid ymgrymmai o’i blaen a’i haddoli, a ofodid inbsp;farwolaeth.

Yr oedd hyn yn ddilys yn fyd toft, ac annio-ddefol ac ar hynny y cyd-fwriadodd Arglwyddi a Phendefigion y Deyrnas i ruthro arnynt a’i torrinbsp;ymmaith yn gwbl, Hên ac Jefaingc oddiar wynebnbsp;y wlad, megis y gwelwch chwi Lafurwr yn fon amnbsp;• dd'twreiddio Drain ac yfgall a Miêri rhac eu bod ynnbsp;anffrwythloni y Tir ¦. Yroedd ïïyn yn ddiau ynnbsp;Gyd-fwriad gethin ac yfgeler ; ond dyna oedd eunbsp;Barn hwy y pryd hwnnw.

Yn y cyfamfer yr oedd holl Lü y Rhufeiniaid gan mwyaf ( fef eu holl Ryfelwyr a’i gwyr Arfog)nbsp;gwedi myned i orefgyn Tnys Fon : Nid oedd yrnbsp;ynys honjio y pryd hwnnw ond Trigfa o JVyr cre-fyddol^ a elwid y Druidton, y rhai megis cenhed-loedd eraill (p) oeddent yn anad un 11e arall ynnbsp;dewis Tpiodfejjdd tywyll dan Dderi caead-frig i aber-thu a galw ar y Duwiau, megis yr oedd Tnys Fonnbsp;y pryd hwnnw yn llawn o Lannetrch a Llwynaunbsp;pen-dewon ; a hyn yw meddwl y Bardd.

Nos da ir ynys dywell Ni wn oes un Tnys well

Llywelyn Goch ap Meuryg.

dywedais, ddim Rhyfelwyr

{j)) Ed. Eì. 6. 13, Hof. 4. 13

Rhyfelwyr mawr y pryd hwnnw, ond Cymanfa 0 wyr crefyddol, a hwy a dygafont y dangofai ynbsp;Rhufeiniaid Barch iddynt ar y cyfnf hwiinw ; ynbsp;Druidion (heb ddim arfau Rhyfel^ a gadwent ynbsp;blaen gwedi eu gwifgo mewn Gynau Symmud-linv^nbsp;Cappan cor taleithiog am eu pëfmaü, a Ffyn htrionnbsp;parwyn yn eu Dwylo ; a’r Gwyryfon yn dwynnbsp;Lampau cwyr wedi ennyn, yn dawnfio draw acnbsp;yma drwy eu canol, yn edrych yn anferthol acnbsp;yn Synn o hirbell: fe wnaeth yr olwg o hyn ynnbsp;wir ryw ychydig Fraw ar y cyntaf yn Liu y Rhufeiniaid, ond ar ol ergydio cafod o Saethau tuagnbsp;attynt, buan jawn y gwafgarwyd hwy, a’r Gelyn-ion a wnaethant Laddfa echrydus yn eu myfc. —nbsp;Y Lie y tiriodd y Rhufeiniaid ym Mon a elwir hydnbsp;heddyw Maes hir-gdd ; a’r ymladdfa uchod a funbsp;gerllaw Porthamel, rhwng Pwlly Fywch a Llanid-an ¦, ac y mae man gerllaw a elwir etto Pant yrnbsp;Tfgraffau. {q)

Yr oedd y fath Lanafdra a hwn ar eu Difinydd-ion yn chwerwi ’r hên Frutaniaid fwy-fwy fyth : Canys ymrefymmu a wnaethant “ Dyma’r Rhu-feiniaid ( Mwrddwyr a Dihirwyr ag ydynt)nbsp;“ wedi rhuthro ar ein HofFeiriaid, a Thrigolionnbsp;“ Ynys mm, y rhai ni wnaethant erioed y Niweidnbsp;“ lleiaf iddynt: Ac wele ninnau ar ol pob Am-“ harch a Thrais yn y byd, etto yn ymoftwngnbsp;“ iddynt fel Diaddell o Ddefaid wedi eu tarfu^annbsp;“ ddau neu dri o Gorgwn. Megis y gwnaethantnbsp;“ hwy a nyni, felly^ygwnawn ninnau a hwynt-“ hwy. Gwell erlid Arglwydd na'i ragod. — Acnbsp;ar hynny, megis Cnud o Lewod wedi torri allan onbsp;E 4nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;Ffau,

(q) Fid. Rol. Mon. Antiq. Rejior. p.

Drych y Prif Oefoedd.

Ffau, codi a wnaethant dros yr holl wlad, a dan-gos cyn lleied Trugaredd i’r Rhufeiniaid ynawr, ac a ddangofafant hwythau i wyr Tnys Fon. Nidnbsp;oedd yiiawr dros wyneb yr holl wlad ond crech-wenydd y Brutaniaid yn tywallt gwaed, ac CJche-neidiau a Griddfan y Rhufeiniaid. Llofcwyd Temlnbsp;a Delw'r ymherawdr, a lladdwyd ei holl OfFeir-iaid. Llundain ynghyd a’r Trefydd o amgylchnbsp;( lie ’r oedd Pobl Rufain yn byw) a lofgwyd ynnbsp;ulw man, ynghyd a’i TrigoHon : Ac er nad oeddnbsp;y Rhufeiniaid ddim mor anghall Dynion a gadaelnbsp;eu Trefydd heb Lu digonol o Saivdwyr i amddi-fiyn y Trigolion f heblaw y rhai a aethai i ynysnbsp;Fon) etto eu Gwyr arfog hwythau a dorrwydnbsp;ymaith, megis un a Chrymmavjyn torripennau Cawn.'nbsp;Mor llidiog ac mor wrol-wych oeddent! Ar air,nbsp;ychydig lai na phedwar ugain mil o bob Gradd acnbsp;oedran a gwympafont yn y Lladdfa echrydusnbsp;hon. (r)

Ar hyn, wele Ben-capten y Rhufeiniaid a eilw’r Cymru., Sywidw Paulin * ynghyd a’i wyr arfog ynnbsp;dychwelyd o Fon. Ac er eu dyfod, erioed ni bunbsp;eu Galon, un ac arall gyda’i gilydd, mor farwaiddnbsp;a diddim a’r pryd hwn. Canys prin y gallafentnbsp;ddal eu Harfau yn eu dwylo ; y fath oedd eu Dy-chryn. Gweled Celaneddau meirw eu Cyd-wlad-wyr yn gorwedd yma ac accw cyn dewed ar wyneb y Meufydd, a hên Ddefaid yn trigo o’r Pwdnbsp;mewn Gaiaf dyfrllyd ! Gweled eu Dinafoedd a^nbsp;Caerau yn mygu dros wyneb yr holl wlad ! Ac ynnbsp;anad dim, gweled y Brutaniaid a Liu cadarnnbsp;ganddynt, o leiaf bedwar cymmaint na’i Liu hwy !

Ar

(r) Tac. Annul. 311. * Suetonius PauHnus.

Rhan. I. Pen. 2. Buddug yn colli y macs. 51

Ar air, ni fu dim rhyngddynt a diffodd yn barod, canys toddodd calonnau y bobl wrth weled y fathnbsp;ddiftryw, ac yr aethant fel dwfr; J a dilys y w, nanbsp;tharawfent Ergyd, oni buafai fod eu Pen-captennbsp;yn wr call a glew hefyd : Canys ar ei waith ef ynnbsp;eu gweled yn delwi ac yn ymollwng, efe a wynebnbsp;Siriol a’i galwodd ynghyd, ac yno efe a araithioddnbsp;yn y wedd hon “ Ha wyr, eb efe, a digalonni anbsp;“ wnewch rhac Dadwj;dd a Bloeddian y Barbar-“ laid accw ? BetlTyw eu Liu gan mwyaf ondnbsp;“ Mynywettach IFol, y rhai a fuafai yn well Syber-“ wyd iddynt aros gartref wrth eu Rhod a’i Cri-“ hau. Ac am eu Gwyrywiaid, beth ynt ond cyn- ,nbsp;“ nifer Lleban difedr i drin arfau Rhyfel. Ym- ctnbsp;“ wrolwcITgan hynny, Chwi Rufeiniaid Dychrynnbsp;“ gwledydd, a byddwch nerthol y waith hon, anbsp;“ chwi a welwch y Barbariaid hyn yn Gelanedd-“ au meirwon dan eich Traed yn ebrwydd.

Ac ar hynny Buddug gwraig Brafydoc Cad-pen-wraig Liu y Brutaniaid (canys Benyw oedd Ben y Gad y tro hwn ) a araithiodd hitheu gan ddywed-yd (i) “ Adnabyddwch, o Frutaniaid^ er fy modnbsp;“ i ol-yn-ol o waed brenhinol, etto nid yw edifarnbsp;“ gennyf, (er nad wyf ond Benywj i gyd-filwrionbsp;“ a chwi dros yr Achos cyflFredin, fef i amddiffynnbsp;“ ein Gwlad, ein Hawl a’n Heiddo rhac Traisnbsp;“ Anrheithwyr yfgymmun, y Rhufeiniaid yfgelernbsp;“ accw ; Dialed Duw arnynt am y cam a’r Sar-“ had a wnaethant hwy (ni ddywedaf i myfi fynbsp;“ hun a’m Teulu yn unig) ond i holl Genedl ynbsp;“ Brutaniaid ! Am danaf fy hun y dywedaf, ninbsp;“ fyddaf i fyth yn Gaethwraig dan eu Llywod-

“ raeth,

t 'Jos. 7. 5 {.J Tacit, ubi Supra.

Drych y Prif Oefoedd.

“ raeth, dewifed y fawl a fynno : Ac od oesynoch “ Galonnau Guuir, Ymddygwch fel Gwyr ynawr ;

“ Myfi a wnaethum, ac a wnaf fy rhan i.“ Ac ar hynny ergydio a wnaethant eu Saethau cyn am-led a Chafod o Genllyfc at y Gelynion ; ac mornbsp;hyderus oeddent i ennill y maes (a hwy y fath Lunbsp;mawr anferthol o bob Rhywac Oedran ) yn gym-maint a bod Miloedd a miloedd yn gynnifer pent-wrr yma ac accw ar bennau ’r Bencydd, acquot;eraill/U^nbsp;mewn Menni a Cherbydau wedi dyfod ynghyd ynnbsp;unig i weled difetha ’r Rhufeiniaid. Mor 1’yrbwyllnbsp;a nawfwyllt oeddent.

YR.hufeiniaid hwy, a dderbynniafant y Gafod gyntaf o Saethau yn ddigyffro, heb fyned allan o’inbsp;Rhejir : Ond ar ol i’r Brutaniaidoeri ychydig o’inbsp;Biyud Ymgyrch, cydio. a wnaethant eu Tariannaunbsp;ynghyd (' i ymacliub rhac y Saethau ) a rhuthro”^nbsp;arnynt i ymladd law-law a’i Cleddyfau llym dau-finiog. N id oedd y Brutaniaid hwy yn gydnabydd-us a’r fath Ymgyrch a hwn law-law frig-frig^nbsp;ac nid oedd ganddynthwy ond Cleddyfau un-finiog,nbsp;a Blaen pul a’i blyg tuag i fynu; Ac o achos hynnbsp;o Anfontais (ond yn anad dim o herwydd eu bodnbsp;hlith-dra-phlith heb eu byddino yn drefnus) hwy anbsp;fathrwyd gan y Gelynion, megis Crin-goed ynnbsp;cwympo mewn Tymhe/il. Ychydig lal na phed-war ugain mil a gwympodd y Dydd du hwnnwnbsp;o bob gradd ac oedran ; er nid cymmaint a hynnynbsp;o wyr arfog, ond rhwng Gwragedd a Gwyryfonnbsp;a Phlant, a’r werin wirion o gylch ; canys mornbsp;ffyrnig oedd y Rhufeiniaid y tro hwn, fel nad ar-bedafant nac Hen nac Jefaingc, nac hyd ynnbsp;oed y Benywiaid yn eu Griddfan (/) ond trywanu

pawb

(t) Tacit, ubi Supra.

Rhan. I. Pen. 2. Buddug yn colU'r maes. 53

pawb yn ddiwahan, cynnifer ag a ddaethant o fewn eu Cyrrhaedd. A Buddug hitheu (meddant hwy) onbsp;Chwerwder a Gofid calon a wenwynodd ei hun.nbsp;[0 gylch Bl. yr Argl. 62 y bu hynny.']

Ar ol hyn (digon gwir) yr ehangodd Llywodraeth y Rhufeiniaid^ ond nid heb golli llawer o waed,nbsp;ac ymladd megis am bob troedfedd, a gorefcynnbsp;drwy Rym y Cleddyf. Bu ymladdfa waedlyd dra-chefn ym Mon ; un arall a Gwyr Deheuharth,nbsp;y rhai, fel y tyftia y Rhufeinwyr, oeddent y Dyn-ion dewraf a’r grymmufaf y pryd hwnnw o bollnbsp;Wyr Brydain. Ac o gylch dwy flynedd ar bym-theg ar ol hynny, fef BL yr Argl. 84 y bu Ymladdfa fawr a chreulon etto drachefn yn y Gogleddnbsp;yn agos i gyffiniau h~coed Celyddon, ¹ lie y cwym-podd o’r Brutaniaid (os gwir a ddywed Hanefionnbsp;Rufain) ddeng mil o wyr, dan eu Pen-cad-pen anbsp;elwid Aneurin Gilgoch-, ond nid ychwaneg, meddant hwy) nag ynghylch pedwar cant o Bobl Rufain., ond bod amryw Bendefigion a gwyr mawrnbsp;o’r nifer hwnnw.

Dyweded y neb a fynn ei ddewis Chwedl, ni bu gymmaint o Daraw ar y Rhufeinia 'td erioed agnbsp;y gawfant yma ym Mrydain ; Canys am Wled-ydd eraill,ar ol ymladd ac enill y Maes ddwy-waithnbsp;neu dair, y Trigolion yno a ymoftyngent i geifionbsp;ammodau Heddwch. Ond am yr hên Fechgyn ynbsp;Brutaniaid, hwy a ddewifent golli can Bywyd(penbsp;bai hynny boflibl) cyn ymoftwng i fod yn Gaeth-weifion. Ac i ddywedyd y gwir goleu, yr oedd ynbsp;Rhufeiniaid wedi dygn-flino, ac yn edifar gandd-

ynt

1

Scotland.

Drych y Prif Oefoedd.

ynt, ddarfod iddynt droedio Tir Brydain erioed, gan mor beryglus ac anefmwyth oedd eu Bywyd.nbsp;Ac yno, wrth adnabod natur a Thymmer y Tri-golion yn well, eu bod yn Ddynion nad ellid fythnbsp;eu Ilufco drwy Foddion hagr, y Cynnyg nelTaf anbsp;wnaethant, oedd eu harivain i Gaethiwed drwynbsp;ddywedyd yn dègy^ a’i colwyno drwy weniaith anbsp;Danteithion a moethau da ; megis Heliwr yn elionbsp;j^bwyd i ddal Cadnaw mewn Magi, yr hwn a funbsp;drech na’i boll Fil-gwn. A choeliwch fi, mai Dy-fais enbyd a dichellgar oedd hon o eiddo ’r Rhu-feiniatd: Canys y Pendefigion yno a ddechreuafantnbsp;adeiladu Tai gwychion, gwifgo dillad o Lawntnbsp;a Sidan, cadw Gwleddoedd a dilyn pob Difyrrwchnbsp;a mafwedd. Dyfgafant hefyd y Jaith Ladin, anbsp;phrm^Tcydnabyddid neb yn wr bonheddigond yrnbsp;hwn a fedrai fiarad Lladin. — Wid oedd hyn ddimnbsp;oil ond gwifgo Lifrai Gweifion, er hardded y tybidnbsp;hynny gan y werin anghall.

Ond etto, er y cawfai y Rhufeiniaid yn ddiam-meu eu Gwynfyd, pe buafai pawb o’r Deyrnas yn dirywio i’r fath Fy'^7d mafweddol, etto yr oeddnbsp;fhai a golwg Sur yn edrych ar y fath Feddalwchnbsp;llygredig. Ac ym myfc eraill Gwr a elwid Gvjr-gdrTFarfdrwch ¹ a araithiodd yn y wedd hon.nbsp;“ Chwi Ddyledogion a Goreugwyr y wlad, rho-“ wch gluft i Ddychymmyg. — Y Llew ar foreunbsp;“ teg o H^f a ganfu Ajr yn porfau ar hen Craignbsp;“ uchel yn Arfon : O fy Nghares, eb efe, bethnbsp;n. ¹ a wnewch chwi yn dihoeni ar Duffw o welltnbsp;“ mor arw ag y fydd yna fhwn^ y Creigydd ?

“ Pa

1

Fe fu Brenin 375 Enw.

R. I. P. 2. T Brutaniaid yn ymollwng. 55

“ Pa ham fy Anwylyd, na ddeuwch i wared “ yma i’r DyfFryn i bi’go Meillion a Blodeu Guutn-'¦‘¦wydd? Diolch i chwi, Meiftr, eh'r Afr, amnbsp;“ eich cynnyg da; ond ar hyn o Dro, mi a dde-“ wifaf i aros 11e yr ydwyf.—Gwybyddwch chwi-“ than, o Bendefigion, nad y w y Teganau y maenbsp;“ y Rhufeiniaid yn eich harddu a hwynt, ddimnbsp;“ amgen na’r Meillion y mae’r Llew gwangcusnbsp;“ yn gwahawdd yr Afr attynt. Hy-hi yn ynbsp;“ Ddammeg a attebodd yn gall ; mynnwn pettai ynbsp;“ chwithëu yn adnabod nad yw y Coeg-bethaunbsp;“ ffiloreg yr ydych yn ymdeccau a hwynt, ddimnbsp;“ amgen na Gwenwyn wedi elio drofto a mêl.

“ Hon ydyw’r Ymgais olaf a’r enbyttaf hefyd o “ eiddo ’r Rhufeiniaid i’ch dwyn i Gaethiwed :

“ A dywedaf yn hy wrthych, y fath Fywyd maf-“ weddol a’ch dug yn ddilys i ddiftryw, oddiei-“ thr i chwi adnabod eich hunain mewn pryd,

“ megis y gwnaeth yr Afr yn y Ddammegd-'' {u)

Ond dilyn eu Rhodres a fynnent hwy, ac ni chafas Givrgan Farf-drwch ond chwerthin am einbsp;ben, am ei Ewyllys da i’w hachub rhac myned ben-dramwnwgl i Gaethiwed. Ac o hynny allan drosnbsp;amryw Flynyddoedd, y Boneddigion a ymroifantnbsp;i Ddifyrrwcb a maetbau ; y Gwyr iefaingc ynnbsp;dwyn arfau, a gippiwyd ymaith i Wledydd pell-enig ; a’r CylFredin bobl hwythau a ofodwyd arnbsp;waith i ddiyfpyddu Llynnoedd^ gwneuthur Sarnaunbsp;newyddion ar draws y wlad; neu wneuthur Bftdd-feini i adeiladu Tai gwychion idd eu Meiftraid ynbsp;Rhufeiniaid. — O gylch 40 mlynedd y buont ynnbsp;lied dangneddyfus, heb ddim Terfyfc nac ymyr-

raeth.

(u) Vet. Mfs.

Drych y Prif Oefoedd.

raeth, ond yn talu Teyrnged yn lied ddiddig. Ond o gylch y Flwyddyn 124, pan oedd Gwr anbsp;elwid Sefer yn rheoli yma dan yr Emprwr Adrian^nbsp;cyd fwriadu a wnaethant dros yr holl Deyrnas i yf-gwyd ymaith Awdurdod y Rhufeiniaid^ ac i gleimionbsp;eu Rhydd-did a’i Braint unwaith etto. Eu Dir-myg ar Fonheddig a Gwreng a gyfFroawcO^ynbsp;Trigolion i fwrw ymaitlE^^w eu Caethiwed. Anbsp;dywedir oni fuafai fod Adrian yr Ymherawdr a’inbsp;holl LÜ gerllaw, a hwylio trofodd yn ebrwyddnbsp;yn Gynnorthwy cyfamferol, y Rhufetniaid ar hynnbsp;o Bryd, a dorrafid ymaith yn gyfan-gwbl : Acnbsp;etto, hi a fu gyfyng iawn arnynt, er mai hwynt-hwy ( digon gwir 1 a gawfant y trecha’ yn y di-wedd. (w)

Ac ar hyn o Bryd, wele Ddychymmyg arall ac Yftryw o eiddo ’r Rhufetniaid i gadw tan Haw yrnbsp;hên Drigolion. Canys gwnaethant Glawdd mawrnbsp;o Dyweirch a Pholion 80 milldir o Hyd, drawsnbsp;yr Ynys o Fêr i Fêr^ fef o Aher-cwnrig y naillnbsp;Ran o’r ynys tua’r Dwyrain, hyd yn Yftrad Clwydnbsp;tua’r Gorllewin; Sef, yn agos i gydiad Lloegr acnbsp;Is-coed Celyddon., neu Scotland^ Hequot; mae’r Ynys ynnbsp;gulaf drolli. * Pwy bynnag ni roddai Ufudd-dodnbsp;i Lywodraeth y Rhufeiniaid a yrrid allan o Gyffin-iau Lloegr y tu arall i’r Clawdd-, a Sawdwyr ynnbsp;gynnifer Pentwrr yma ac accw ar bwys y Glawddnbsp;yn gwilied i gadw pawb allan o’r tu draw.

Dros daim ar ol hyn y bu amfer lied heddychol, ( megis Heddwch rhwng Boneddigion) oddieithr

am bell

ap. C. p. LXVIL * Edrych y

ambell wth a Boncluft yn awr a phryd arall yma ac accw. Ond, megis wrth gronni Afon redegog^nbsp;hi a erys ond odid yn llonydcTkz yn davuel drosnbsp;enc^d ; etto, pan ddel Llifeiriant, hi a fFrydia ynnbsp;'R.haiadr gwyllt dros yr TJiangc, ac a dreigla acnbsp;nbsp;nbsp;nbsp;tr

a chwilfriwa pa beth bynnagquot;a Saif ar ei fFordd : -A' nbsp;nbsp;nbsp;k

Felly^ Brutaniaid hwythau, er eu bod drosamfer vn lied efmwyth, etto wrth weled eu trin mornbsp;hagr, ac fel eftroniaid yn eu Gwlad eu hun, anbsp;gymmerafant Galon o newydd etto : Er bod eunbsp;Gwyr dewifol, Pigion a Blodeu Jeungdfid y wladnbsp;wedi eu cippio 0 Drais y tu draw i’r Mor, (megisnbsp;yr oedd y Rhufeiniaid yn arferol o wneuthur) ettonbsp;yr oedd digon o yfpryd chwerw o Ymddial yn bryd-io calonnau y Gwyr oedd gartref; Canys y Gwyrnbsp;y tu draw, ni wnaethant fwy cyfrif o’r Clawdd,nbsp;nac a wna March-rhyfel, i neidio dros Gor-nanf.

A . Phrefwylwyr Lloegr a Chymru hwythau y tu yma i’r Clawdd, a godafant yn un a chyttun drosnbsp;wyneb yr holl wlad, nes ei bod hi yn amfcr gwaed-1yd y pryd hwnnw ym Mhrydain. Cynllwyn amnbsp;nbsp;nbsp;nbsp;^

waed ; lladd a difetha eu gilydd drwy Boenau a Chreulonder; llofci Tai a Gwyr a Gwragedd anbsp;Phlant o’i mewn; ar air, Tmffyrnigo mewn Dia-ledd, oedd agos yr unig beth ag oedd y Rhufeiniaid a’r Brutaniaid yn aftudio arno dros amryw acnbsp;amryw Flynyddoedd. —Digon gwir, hwy a lon-y^ent dros ychydig amfer, i gymmeryd eu Han-adT; megis Dau Darw gwyllt yn ymgornio, acnbsp;yn gadael heibio dros ychydig ; ond yno eu LUdnbsp;a frydia o newydd, a myned i ymdoppi yn fFyrnic-cach nag o’r blaen.

Fe Syrthiodd peth aneirif o bob Gradd ac oed-ran (yn gyftal o’r Rhufeiniaid ac o’r Brutaniaid) yn y Terfyfc yma yr hwn a barhaodd dros gym-

maint

Drych y Prif Oefoedd.

maint o Flynyddoedd. Dywedir i ddeng mil a deugain o Sawdwyr a Swyddogion Rufain (heb-law Eraill hyd wyneb y Deyrnas) gael eu try-wanu a chleddyf y Brutaniaid. Y Gwirionedd y wnbsp;hyn, yr oedd y ddwy Genedl yn bengam ei gw^-la .¦ Ni fynnai ’r naill ddim i /?Iygu ac ymojhvng ;nbsp;Tiar Hall ddim i adael heihio wedi dechreu.

Felly y newyddion nelTaf fy gennym ni am danynt, yw o gylch y Flwyddyn 0 oedran Chrijinbsp;197, pryd y daeth yr Ymherawdr a elwid Sefer ?lnbsp;Liu mawr jawn ganddo trofodd i Frydain^ fefnbsp;agos i Gan mil rhwng Meirch Rhyfel a Gwyr-traed, gan Iwyr fwriadu gwbl ddifetha Cenedl ynbsp;-Srwto«z«zWoddiar wyneb yddaear. Canysnid hwy-rach ac y tiriodd, efe a roddes Orchymmyn iddnbsp;ei Sawdwyr mewn Pennill allan o hen Brifnbsp;Fardd. *

Na edwch Fritwn yn y wlad, ond lleddwch oil i gyd\ Gwr-ryw a Benyw, mawr a hack, difrodwch oilnbsp;ynghyd.

Ond er gwaetha’ hyn o Fygwth i daro Braw a’i digalonni, fe gafas ei wala o waith i ddarolLnbsp;wng pob man dan ei Lywodraeth; Am y Rhannbsp;fwyaf, digon gwir, a hwy wedi cael ond gormodnbsp;Prawf eufys o Ddihirwch Rhyfel, ac yn enwedignbsp;wrth yftyried na3 oeJd ê ddim Sarhid na Chy-wilydd i’r Brutaniaid ymoftwng, i dalu Teyrnged,nbsp;pan oedd yr holl Fyd ( h. y. Y rhan fwyaf o’rnbsp;Byd adnabyddus y pryd hwnnw) dan Awdurdodnbsp;y Rhufeiniaid, ac yn eu cydnabod yn Feijiraid; am

hynny,

Ex Homer. 11. 3

hynny, meddaf,

Tmherawdr, “

“ a diddymmu y Gorchymyn gwaedlyd a roddes “ efe~oV blaSi idd ei Filwyr, ac y byddent hwy-“ thau wedi ’n yn Dde'tliaid ffyddlon iddo. “ A’rnbsp;ymherawdr yno, ar 61 cael dauddeg o Ben-goreu-on y Deyrnas yn wyftlon ar iddynt gyflawni eunbsp;gair, a’i derbynniodd idd ei Ffafr, ac ar hynny ynbsp;gwnaethpwyd Ammpdau o Heddwch rhwng ynbsp;ddwy Genedl.

Ond er i’r Rhan fwyaf o’r Deyrnas gymmeryd Llw o Ufudd-dod, etto yr oedd Miloedd o rai cyn-dyn (a Merfyn Frych wyneb-glawr yn Ben-captennbsp;arnynt) nad ymoftyngent ar un cyfrif i Lywod-raeth Bohlpellenig, er gwaetha’ eu boll Gadernidnbsp;a’i Bygythion ; Oblegid hwy a gilient i’r Anial-wch a’r Corfydd, He nid allai y Rhufeiniaid ddimnbsp;eu canlyn heb Berygl Bywyd ; A phrin y geilidnbsp;eu newynu chwaith, oblegid fod ganddynt rywnbsp;Dammaid gymmaint anbsp;nbsp;nbsp;nbsp;a gadwent yn eu

Geneuau, a fwriai ymaithcEwant Bwyd [x) Ond o fefur ychydig ac ychydig hwy a ddofwyd; (ondnbsp;nid heb golli llawer o waed o bolwlchr :) Ondnbsp;nid ymddiriedodd yr Ymherawdr fyth iddynt;nbsp;canys efe a’i danfonodd hwy y tu arall i’r Clawdd,nbsp;yr hwn a adgyweiriodd efe o For i For, ac a’inbsp;gwnaeth yn gadarnach o lawer na’r hen Glawddnbsp;fer nad oedd ê etto ond o Dyweirch a pholion) acnbsp;a enwir hyd heddyw, Gwal Sefer ; am ba un ynbsp;can rhyw hen Fardd fel hyn.

F nbsp;nbsp;nbsp;Gorug

(x) Dio. Cafs. ap. C. p. 45.

Drych y Prif Oefoedd.

Gorug Seferus waith cain yn draws dros ynysFrydain,

Rhag Gwerïn gythrawl, Gwawl fain.

Dyn dewr calonnog oedd S^r, ac a gadwodd, tra fu efe yn teyrnafu, bob peth yn waftad ac ynnbsp;heddychlon. Efe a fu farw BI. yr Argl. 213nbsp;yngHaer Efroc ; a’r geiriau diweddaf a ddywadnbsp;efe ar ei wely-angau, oeddent, “ Mi a gefais yrnbsp;“ Ymherodraeth yn llawn Terfyfc a Helbul, ondnbsp;“ wele bob peth ynawr yn dangneddyfus, ie hydnbsp;“ yn oed ym myfc y Brutaniaid eu hun.

Ni bu dros amryw Flynyddoedd wedi’n ddim Rhyfel, oddieithr ambell Ergyd chwyrn, ac am-bell Senn chwimmwth draw ac yma: y Rhufein-iaid oedd ynawr yn Fei/iraid, ac odid fod Gwas-Lifrai drwy gydol y Deyrnas, onid oedd yn deallnbsp;ac yn Siarad Lladin yn ddifai ddigon. — Yn ynbsp;flwyddyn 228 y gwelwyd yn y Mifoedd Fachweddnbsp;a Rhagfyr, Seren-y-Gynffon yn eftyn ei Phelydrnbsp;megis Tan llachar, yn ofnadwy ac yn aruthrolnbsp;ei ganfod ; A’r Haf ó.ros dair Blynedd ar ól hyn-ny oedd mor wlyburog, fel nad addfedodd nacnbsp;Yd na fFrwythaii Coê3, yr hyn a barodd Ddrudani-aeth, a ^int a newyn .• Y Bara oedd afiach, acnbsp;hyd y mae Hiftori yn mynegi, bon oedd y waithnbsp;gyntaf ('er digwydd yr un Farnedigaeth amrywnbsp;brydieu wedi hynny) o’i alw y Bara chwydog ;nbsp;oblegid nad oedd ê ddim yn dygymmod a Chorphnbsp;dyn, ond ei chwydu allan drachefh, er fod y Werinnbsp;druain yn eu gwangc a’i newyn yn gorfod ei fwy-tta, er ei Saled. Ond y Gauaf y drydedd Flwyddyn y bu Dur-rew parhaus o ganol Tachwedd i dde-chreu Chwefror., a Haf rhadlon tymherus ar ól hynny, yr hyn (drwy Fendith Duw) a ddygodd Lawn-did a Digonolrwydd o bob dim i’r 'Frigolion dra-chefn. iy)nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;Y

Y Pryd neflaf y mae dim c^bwyll am Helynt y Brutaniaid, fydd o gylch y Flwyddyn 286, ymnbsp;mha amfer, Gwr a elwid Caron ( yr hwn oedd onbsp;Dylwyth gwael * etto yn Sawdiwr gwych a dewr)nbsp;a anfonwyd o Rufain yn Ben ar ddeugain o Long-au, i gadw ymaith y Ffrangcod J a’r Saefon, ynbsp;rhai oeddent yn difFaithio y wlad a elwir ynawrnbsp;Ffraingc, ond y pryd hwnnw y Gelli; canys Pig-ladronach a Gwibiaid oedd y ddwy Genedl honnonbsp;ar y cyntaf, megis Haid 0 Gacewnneu. Wenyn or-mes yn ymwthio i Gwch jirdlawn 0 Fêl: Ynanbsp;Caron a ymddygodd yn wrol-wych gan ddaroftwngnbsp;hyd lawr y Crwydredigion Ladronach hynny, acnbsp;ennill Anrhaith fawr jawn oddiarnynt; Ond yn ynbsp;cyfamfer efe a drodd yn Ben-Ueidr ei hun, ac ynnbsp;Fradwr idd ei Feiftr, Ymherawdr Rhufain ; canysnbsp;yr holl Gyfoeth yma a gadwodd efe yn ei Fedd-iant ei hun.- A rhac y gelwid ef i gyfrifam hynny, efe a lanwodd ei Longau a’r Yfpail ac a hwy-liodd i Frydain, a thrwy ei Weniaith hudol efe anbsp;enillodd Galonnau ’r Brutaniaid, gan wneuthurnbsp;Araith a dywedyd “ T caent hwy efmwythach Bydnbsp;“ dan ei Lywodraeth ef na chan y Rhufeiniaid ; acnbsp;“y byddei efe yn Gyfaill cywir iddynt rhag ym-gyreh un Gelyn pa un bynnag “ Er, pan gafasnbsp;efe y Llywodraeth yn ei Law, efe a ymddygodd yn Ormefwr creulon yn hyttrach nagnbsp;Tmgoleddwr, megis y gwelwn ni lawer Boreunbsp;teg o Haul-wen Haf yn diweddu mewn Dryg-hin.nbsp;Ond etto, o ran ei fod efe yn cadw Haw dynn arnbsp;warr y Brutaniaid, ei hen Feiftr ( Dioclefian oeddnbsp;ei Enw) a heddychodd ag ef, ac a gadarnhaodd einbsp;F 2nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;Frenhin-

(y) MS. *Viliffime' natus. Eutrop. Infl. p. 607. XRidy Ffrangcodprejennol oeddyn bywyn y wladnbsp;y pryd hwnnw.

Drych y Prif Oefoedd.

Frenhiniaeth ym Mrydain : Am ba ham, y mae ar naill wyneb yr Arian a fathwyd dan ei Ly-A-nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;wodraeth ef, ddwy Fraich eftynnedig yn Siglo

dwylaw. Ac y mae y Path hon heb fyned af goll etto. (zj

Lle nid oes dim Hawl dda, y mae yno yn waftad Ofn. Ac felly Caron, i ddiogelu ei hunannbsp;yn y Frenhiniaeth, a adeiladodd faith Cajiell wrthnbsp;Wal Sefer, yn gynnifer Amddiflfynfa i gadw allannbsp;y rhai oedd yn edrych arno ddim amgen na Charn-leidr mewn Awdurdod; ac efe a wnaeth hefydnbsp;Dy mawr crwnn o gerrig-nddd ar Ian Caron i gyn-nal Llys ynddo pan yTiyddei efe yn y parthau hyn-ny. {a) Ond ar ol Saith mlynedd o Deyrnafiadnbsp;gerwin a llym, efe a laddwyd * yn fradychusnbsp;gan ei Swyddog ei hun, yn yr hwn yr ymddiried-odd, a elwid AleSius. A hwn hefyd a draws-fedd-iannodd y Wlad dair Blynedd, ac yno a laddwydnbsp;* gan Fran ap Llyr, yr hwn a deyrnafodd chwenbsp;Mlynedd, ac yno a laddwyd * yntefgan Coel-Cad-ebog larll Caerloyw ; a’i Fab Caradoc aeth i wyn-edd, lle y cloddwyd Bronwen chwaer ei Dad mewnnbsp;Bedd petrual ar Ian Alw yn ynys Fon; a chwedinbsp;marw Caradoc gwnaethpwyd ei fab Eyddaf ynnbsp;Rhaglaw Brydain gan Gujienyn fawr ei Gefnder,nbsp;fel y dangofaf ifod.

Dyddiau

(%) Camd. p. LXXIII. (a) Vid. Ufs. Primord. p. 586. *** Adgenerum Cereris fine ccede amp;’ fang-uine, pauci Defcendunt Reges ficca morte Tyr-anni.

R, I. P. 2. Cufteint Tad Cuftenyn fawr. 63

DyddIau blin oedd y rhai hyn; pan, pe lym-ma’ y byddei Cleddyf gwr, mwya’ gyd fyddai ei Awdurdod a’i Feiftrolaeth. Ond arhynny ynbsp;daeth trofodd i Frydai n Dduwc anrhydeddus a el-wid Cufteint^ yr hwn a fu yn Emprwr yr holl fydnbsp;ei hun wedi’n. Efe a ddaeth trofodd mewn amfernbsp;da, canys efe a achubodd y Brif-ddinas Llundainnbsp;rhac ei llofci a’i hanrheithio gan y Ffrangcod, ynbsp;rhai yn yr Anrhefn a’r Afreolaeth uchod (y Gwyrnbsp;mawr yn ymrannu ben-ben) oeddent yn chwilennanbsp;draw ac yma am Yfglyfaeth; megis'pahnbsp;dau Waed~gi yn tynnu Llygaid eu gilydd amnbsp;Olwyth o Gig, heb fod well oddiwrtho ; y maenbsp;lt;ilt;gt;lt; Qór^ tceog yn dyfod heibio, yn myned ymaithnbsp;' a’r Golw^h, ac yn gadael y ddau Goluiyn wneu-thur Heddivch gan eu Pwyll.

Mawr oedd Gorfoledd y Brutaniaid,^.’\ Diolch-garwch i Gujieint, am eu hachub o Grafangau Plant Annwn y Ffrangcod. Bathwyd Arian ynnbsp;Llundain er Anrhydedd iddo, a gofodwyd ar y naillnbsp;wyneb ei Ddelw ef, ac ar y wyneb arall, Femlnbsp;rhwng dwy Eryr, gan arwyddoccau wrth hynnynbsp;(mae ’n debygol) fod eu Braint Eglwyfig yn ddio-gel dan ei nawdd ef; Canys, ei fod ef yn ffafrionbsp;y Chrijinogion, ac yn gwneuthur mwy Cyfrif onbsp;honynt nag o neb eraill, fydd eglur ddigon oddi-wrth yr Hanes nodedig hon o’i Fywyd. [b)nbsp;“ Meddyliodd ynddo ei hun i gael profiad hollol,nbsp;“ pa un a’i Chrifnogion cywir a’i Rhagrithiwyrnbsp;“ oedd Swyddogion ei Lys j canys Crifnogion gannbsp;“ mwyaf oeddent oil. Felly efe a’i galwoddnbsp;“ hwy oil ynghyd, ac a ddywad wrthynt, mai einbsp;F 3nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;“ Ewyllys

(i) Sozom. Hifi. Ecles. Lib. l. Gap. 6.

Drych y Prif Oefoedd.

“ Ewyllys oedd y cai y fawl a aberthai i'r Duw 'tau “ gadw ei Fraint ac aros yn y Llys ; ond y cai ynbsp;“ fawl nad ymoftyngent i hynny, ymadaw o’inbsp;“ wafanaeth ef. Ar hynny y Crifnogion cywir,nbsp;“ gan oblygu eu Pennau, a aethant allan; ond ynbsp;“ Rhagrithiwyr a arhofafant gyda’r Tmherawdr,nbsp;“ ac a ddywedafant eu bod hwy yn fodlon i aber-“ thu. Ac yno yr Ymherawdr a barodd alw inbsp;“ mewn y rhai aethant allan, ac a’i gwnaeth hwynbsp;“ yn Ben-cynghoriaid ; ond efe a ymlidiodd ym-“ aith y Rhagrithiwyr, gan farnu yn uniawn, nanbsp;fyddai y cyfryw rai ag oedd Fradychus i Dduiv fythnbsp;'''' yn Ddeiliaid ffyddlon iddo ef. “

Erioed ni bu Gwr o Rufain mor anwyl gan y Brutaniaid a Chujieint^ ac yntef a’i hofFoddnbsp;hwytheu o flaen un Genedl arall; a phrin y gellirnbsp;gwybod pwy oedd yn caru y naill y Hall oreu, a’inbsp;Hwynt-hwy yn eu Parch a’i Hufudd-dod iddo ef,nbsp;a’i yntef yn ei Foefau da a’i Diriondeb tuag attyntnbsp;hwytheu. Ac fel y fefydlid Heddwch parhausnbsp;rhwng y ddwy Genedl, ac i fymmud ymaith onbsp;hynny allan bob Llid a Chwerwder a Digofaintnbsp;efe a briododd Elen (y Bendefiges lanaf, ac oreunbsp;ei Rhinwedd dan Haul) merch Coel Codehog yn-awr yn Frenin Brydain, a’i’Wraig Stradwen merchnbsp;Cadfan ap Conan Tywyfog Gwynedd: Ac o’rnbsp;Elen hon y ganwyd; Gujleint Fab a elwir Cuji-enyn fawr, y Gwr enwoccaf o’r Byd Chrifnogol.nbsp;a’r Ymherawdr cyntaf a fedyddiwyd i Ffydd yefunbsp;Ghriji.

Elen oedd Grif’noges wrefog yn y Ffydd, a chymmaint yn ragori ar Eraill yn ei Dyledfwyddnbsp;at Dduw a Dyn, ag oedd hi mewn Anrhydedd anbsp;Goruchafiaeth fydol. Hi aeth i Gaerfalem i weled y

lie

He j dioddefodd Chrift Jefu dros Bechod y Byd, yn ol yr hyn a ddywad yr Angel wrth y Gwra-gedd, Deuwch gwelwch y fan lie y gorweddodd yrnbsp;Arglwydd. Math. 28. 6. Ac yno, drwy fawrnbsp;Ludded ac Anhawfdra, hi a gadd y Groes y dioddefodd Chrift ; canys y Paganiaid a daflafant ynonbsp;Gnig aruthrol o Gerrig (o’i cafineb i’r Crijnogion)nbsp;ac yn y gwaelod y cafwyd tair Croes ; ond oble-gid fod yr A fell yn cynnwys y Sgrifen wedi torrinbsp;ac yn gorwedd ar neilldu, Croes Chrijl ( meddnbsp;yr hen Hanefion) a adnabuwyd wrth fod a Rhin-wedd ynddi i jachau Clefydon (r) Am ba wei-thred y mae un o’n Beirdd ni yn canu, ac yn einbsp;galw hi, Diboen.

Diboen ferch Coel Codebog

I Gred a gafas y Grog.

Hi a fu farw yn Hawn o ddyddiau yn bedwar-ugain oed, ac a gladdwyd yn Conjlantinopl. Ond Cujleint yr Ymherawdr, a fu farw ym mhell o’inbsp;blaen hi fef yn y Flwyddyn 313, ac a gladdwydnbsp;yng Nghaer Efroc yn Lloegr. Dy wedir i gael ynnbsp;ei Feddrod ef yn amfer Jorwerth y chweched,nbsp;Lamp a gynneuodd yno yn waftadol er yr amfernbsp;y claddwyd, hyd y pryd hwnnw ; fef dros ych-waneg na dauddeg cant 0 Flynyddoedd (d) Cafwydnbsp;yr un fath Lamp ym Meddrod Tul-lia merch Ciceronbsp;yr Araithydd, yr hon a gynneuodd ynghylch 155°nbsp;o Flynyddoedd ; [e) ond hi a ddiffoddes yn y mannbsp;cyn gynted ac y daeth Goleu ’r Dydd i mewn.

F 4 nbsp;nbsp;nbsp;Dychym-

(c) Sozom. Hijl Ecles. Lib. 2. Cap. i. Edit Lov-an. 1569. {d) Camd. in Yorkjhire. (e) Salmuth in Pancir. P. I. Lit. 35. p~ 124.

Drych y Prif Otfoedd.

Dychymmyg odiaeth ryfeddol oedd hon o eiddo’r hen Bobl i wneuthur Lamp fel hyn i gynneu ynnbsp;waftadol yn y Tywyllwch ; Tybia rhai mai Aurnbsp;wedi gyfnewid i Rith Arian-byw, oedd yn Rgfci ’rnbsp;Lamp; ond pa fodd bynnag yw hynny, mae’r Gel-fyddyd wedi ei cholli y nawr.

Er cyn gynted ac y clybu Cujienyn fawr yn Rhufain fod ei Dad yn glaf, er maithed oedd ynbsp;fFordd, etto prin y rhoddes efe Hun i’w Amrantau,nbsp;nes ei ddyfod i Dir Brydain ; ond yno yr hen wrnbsp;oedd ar drangc marwolaeth. Yr oedd y pryd hwn-nw Derfyfc a Gwrthryfel yn yr Ital, am ba hamnbsp;nid allodd Cujienyn aros ond ychydig amfer ymnbsp;Mrydaïn ar ol claddu ei DS.d ; ond cyn ymadaelnbsp;efe a drefnodd bob peth yma er cadw Llonyddwchnbsp;yn y Deyrnas. Euddaf ei Gefnder a wnaeth efenbsp;yn Ben ar Loegr gan mwyaf oil ; Cenau ap Coelnbsp;ei Ewythr frawd ei fam a appwyntiodd efe ynnbsp;Rhaglaw i lywodraethu Cerniw: Cynedda wledignbsp;ei Gefnder, fef mab Gwawl ei Eodryb chwaer einbsp;fam a ofodes efe iAc. Yn Dywyfog ac yn Rheol-wr Cymru; ac Einion Urddd Car arall iddo anbsp;Sefydlodd efe a llawn Awdurdod yn y Gogleddnbsp;tua Chydiad Eloegr a Scotland. Ac ar hynny efenbsp;a ymadawodd, a chododd Idü mawr o Frydainnbsp;gydag ef i ymladd yn erbyn y rhai oeddent yn ym-geifio a’r Goron ; Eithr ar ol daroftwng y Gel-ynion, ni ddychwelodd ond ychydig o’r rhai hynny adref, eithr arhofodd rhai yn Rufain, ac eraillnbsp;a arhofafant yn y Rhan honno o Deyrnas Ffraingcnbsp;a elwir Llydaw^ a hon oedd y waith gyntaf i’rnbsp;Brutaniaid fyned i brefwylio yn Llydaw, fef yn ynbsp;Flwyddyn 313.

Cyd-tylwyth oedd ynawr gan hynny yn eiftedd ar

Orfedd-

Rhan. I. Pen. 2. Macfen Wledig, 67

Orfedd-feingciau Rhufain a Brydain: Am ba ham ni cheifiodd Cu/ienyn faivr ddim Arian Teyrngednbsp;o Frydain, ond rhyw Gydnabyddiaeth yn unignbsp;mai efe oedd Ben, Yr oedd ganddo ei wala, oeddnbsp;ei fVala wen y tu hwnt i’r mor, yn Ymherawdrnbsp;Ffraingc, ac Hifpaen a Germania, a’r Italyr Aipht,nbsp;a Mefopotamia 3. Judea, a Chappadocia, Phrygia,nbsp;Pontus ac JJia. Ac onid oedd hyn ddigon ?

Ond i ddych welyd i Frydain. Eyddaf, wedi heneiddio, ac iddo ond un Ferch yn unig a’i henwnbsp;Elen, a chwennychai ( megis gwr call) fefydlunbsp;y Goron yn ei Fywyd, rhac bod Ymgais amnbsp;dani, a therfyfc ar 61 ei ddyddiau ef. A chyngornbsp;ei Arglwyddi oedd, ei rhoddi hi yn Briod i Gar-wr iddi a elwid Macfen wledig, yr hwn oedd onbsp;ran ei Dad yn Gymro, fab Llywelyn Brawd Coelnbsp;Codebog ; ond o ran ei fam yn Rhufeiniaid (canysnbsp;Llywelyn a acthai gyda’i nai Cujlenyn fawr i Ruf-ain, ac a briodafei yno) ac a anwyd ac a fagwydnbsp;yn y Llys yn Rhufain ; ac o ran Tad a Mam onbsp;waed Brenhinol, ac am hynny a farnwyd ynnbsp;Briod gweddus i Elen Etifeddes y Goron yr oeddnbsp;Macfen wledig y pryd h wnnw yn Rufain ac ( fel yrnbsp;oedd gwaetha ’r bod) wedi newydd fyrthio allannbsp;a’r ddau Ymherawdr, Falentinian a Grafian, amnbsp;na chai yntef fod yn Drydyddd, Ac erioed ni bunbsp;lawenach ei galon, na phan ddaeth y Gennadwrinbsp;atto o Frydain i gynnyg Elen merch Eyddaf ynnbsp;Wraig iddo, ynghyd a Choron Loegr yn waddolnbsp;gyda hi.

Ond wedi priodi Elen, ni bu efe ddim bodloni wifco Coron Loegr yn unig (a phe gwnaethai efenbsp;hynny, ê fuafai o goffadwriaeth ddedwydd) ond efenbsp;a fynnai fod yn Ben ymherawdr y Byd: etto i

ddywedyd

Drych y Prif Oefoedd.

ddywedyd y gwir, nid ei Ryfyg ei hun, ond Cariad y Milwyr atto a’i cymhêflbdd ef o’i anfodd inbsp;wneuthur yr hyn a wnaeth ; ac y mae pawb ynnbsp;tyftio, nad oedd wr dan Haul yn weddufach i fodnbsp;yn Ymherawdr, pe buafai ei Ditl yn dda ; ac ernbsp;hynny, yr oedd efe yn Gar agos i Elen Lueddawgnbsp;Mam Cujienyn fawr. (f)

Ond bynnag pa fodd, cymmaint oedd ei Barch gyda Goreuon y Llu, fel y dewifwyd ef yn ymherawdr, a’i gyhoeddi nid yn unig ym Mrydain, ondnbsp;gan y Llü y tu hwnt i’r Mór hefyd ; ac yntef arnbsp;hynny a'i led anfodd a gymmerth ei berfuadio ;nbsp;A rhac bod dim yn Rhwyftr ar ei ffordd, y fathnbsp;oedd ei Gariad ym mhob gwlad, fel y declarioddnbsp;Llü aneirif o ddewis Filwyr y Brutaniaid, “ eunbsp;“ bod yn llwyr fwriadu i fefyll gydag ef, ac nanbsp;“ chai dim ond Angau fyth eu gwahanu oddi-“ wrtho : “ Ac yno hwylio a wnaethant i De-yrnas Ffraingc.

Y ddau Ymherawdr gyfreithlon ar hynny ( fef Falentinian a Grafian ) oeddent agos a gorphwyllo,nbsp;a pheth i wneuthur ni wyddent. ünd tuag atnbsp;attal eu Cjrch ym mhellach tua’r //«/, gwnaethantnbsp;Gyngrair a Barbariad gwylltion o Sythia ( y rhainbsp;a iuafent o’r blaen yn anrheithio Gwlad Brydain)nbsp;ac a’i danfonafant trofodd ^g Arian ac Arfau, a’inbsp;hannog i wneuthur pa ddrygau oedd boflibl, fef inbsp;ladd a llofci a diniftrio hyd ddim y gallent ; gannbsp;hyderu y dychwelai Macfen ar hynny i Frydainy i

achub

(f) Maximus^ vir Jirenuus (F prohus^ atque Auguflo dignuSy nifi contra Sacramenti fidem itfc. Paulnbsp;Diac p. Ó28.

achub ei Deyrnas ei bun ; A phwy a allai ddifgwyl

llai; megis Haid 0 Frain yn myned allan o’i ny-

thod i Chwilenna ac i gippio’r Had oddiar wyneb nbsp;nbsp;nbsp;/ / ^

y Maes ; os digwydd Cafod ddifymmwth o Geffer

digafog, yno hwy a rhedant ar frys i achub eu Cyw-

ion gartref:---Ond Macfen ynawr wedi ym-

galedu yn ei ddrwg, oedd ei Lygad ar bethau uwch

nag achub ei wlad ei hun rhac y Ffichtiaid gor-

mefol ( canys dyna oedd Enw y Bobl a ddaethant

o Sythia : ) Felly efe a’i Wyr, ym mlaen yr aeth-

ant tua’r ftal-, a phan oedd Graf an, Gwr jevangc

grafol o gylch 25 Oed, yn bryflioadref i ymweled

a’i Briod newydd-weddawg, ac efe yn rhydio Afon

yn ei gerbyd, efe a Syrthiodd i Gynllwyn Ana- nbsp;nbsp;nbsp;lt;/ ^

rawd Gethin ¹ un o uchel Gapteniaid Macfen, ac

a laddwyd j a Falentinian ei Frawd, rhacy trinid

yntef yn yr un modd, a giliodd ar encil ym mhell i

Afia tua’r Dwyrain. {g)

Wedi bod cyhyd mor llwyddiannus yn eu Gwrthryfel, y Newydd neflaf, fe all dyn dybied,nbsp;a fyddai coroni Macfen wledig yn Ymherawdr,nbsp;oblegid ynawr fod y ffordd yn rhydd .• Ond ymanbsp;y gwiriwyd yr hen Ddihareb, mai drwgy ceidw ynbsp;Diawl ei wai: Canys, pa un a’i ofni y dychwelainbsp;Falentinian a Liu cadarn o Afta ; a’i bod eu Cyd-wyhod yn eu brathu oddimewn ; a’i hynny, a’i bethnbsp;bynnag oedd yr achos, efe a laddwyd gan ei wyrnbsp;ei hun, ynghyd ag Owen Fin-ddu ei fab. Acnbsp;Anarawd gethin ar hynny a fyrthiodd i Bwll ar einbsp;ben, yn yr un man ac y gofodes efe Gynllwynnbsp;am waed gwirion y gwr da hwnnw Graf an. Ac

yno

1

Andragathius, [g) Paul Diac. Loc cit. So%i)m L. 7. C. 13.

Drych y Prif Oefoedd yno holl Lu Macfen a wafgarwyd draw ac ymanbsp;hyd wyneb y Gwledydd ; ond y rhan fwyaf, yng-hyd a’i Pen-cadpen Conan Arglwydd Meiriadoc,nbsp;a arhofafant gyda’i Cydwladwyr yn Llydaw : Anbsp;hon oedd yn ail waith i’r Brutaniaid wladychunbsp;yno, fef o gylch y Flwyddyn 383.

Conan., ni fynnei ymgyfathrachu a neb, ond a’i Genedl ei hun ; am hynny éfe a anfonodd i Fryd-ain am Wragedd ; a danfonwyd iddo un filar ddeg,nbsp;rhwng Merched Gwyr cyfrifol, ac eraill o iflelnbsp;radd. Ac fel yr oeddent yn hwylio tua Llydaw,nbsp;y cyfododd Tymheftl ddirfawr fel y foddes tair o’rnbsp;Llongau; ond y dauddeg Diangol a yrrwyd gannbsp;Gynddeiriogrwydd y Gwynt i Barthau Llychlyn,nbsp;ac a ddaliwyd gan y Ffichtiaid. Ac yno (ebe ’rnbsp;Cronicl) Gwedi canfod o’r yfgymmun Bohl y Mor-wynion, a gweled eu tecced, ceiftaw a wnaethant inbsp;lenwi eu Godineb a hwy ; a chan na fynnodd ynbsp;Morwynion gjdjjniaw ag hwynt,fef a orugy Brad-wyr eu lladd, Yr ydys yn cadw Dydd Gwyl ernbsp;cofFadwriaeth i’r Gwyryfon hynny Hydref 21.nbsp;ac a elwir Gwyl Santefau. Ac y mae Eglwysnbsp;yng Heredigion * a elwir Llan-Gwyryfon, a gyfen-wyd felly ar ei ChylTegriad er Cof am danynt. —nbsp;Dywedir i Frutaniaid Llydaw ar ol hynny gym-mcryd Merched y wlad honno yn Wragedd idd-ynt; a phan enid Plentyn, (os gwir y w’r Chwedl)nbsp;pob un yno a dorr at Dafod ei Wraig, rhac y buafeinbsp;hi yn difwyno ’r Jaith, ac yn dyfcu i’r Plant fiaradnbsp;Llediaith. (A)

Nid oedd o gylch ,yr amfer yma yn nhir

Byrdain

Rhandir Aber-teifi (h) MS. Vet.

R. I. P. 2. T Rhufeiniaid yn ymadael. 71

Brydain ddim ond Anrhefn a’r Anras gvjyllt. Cy-hoeddid gwr yn Tmherawdr heddyw, ac y dorrid ei Ben ef drannoeth i roddi 11e i ryw un arall; anbsp;hwnnw o fewn ychydig ddyddiau a gai yntef yrnbsp;un Dihenydd. Nid yw wiw ofod i lawr eu Hen-wau, (i) etto un o honynt yr hwn oedd yn ddilysnbsp;o waed Brenhinol y Brutaniaid^ a haeddai ei gofï-au, ac a elwir Cujienyn. Heblaw ei Ditl i’r Gor-on, efe a ddewifwyd hefyd er mwyn ei Enw, gannbsp;obeithio y byddei efe cyn enwocced Gwr, a Chuft-enyn faivr ei Gar. Rhyfelwr enwog oedd y Gwr,nbsp;ac a fu mor llwyddiannus, fel y bu Ffraingc acnbsp;Hifpaen a Brydain dan ei Lywodraeth ef dros am-ryw flynyddoedd; ac ni fu ond lied troed rhyngddonbsp;a bod yn Ben-Tmherawdr Byd, a’i goroni yn yrnbsp;hal. Ond yna, ynghanol ei Rodres, efe a ladd-wyd drwy Frad a Chynllwyn ; a’i Wyr a wafgar-wyd, ond y Rhan fwyaf a arhofafant gyda’i Cyd-wladwyr yn Llydaiv ; A bon oedd y drydyddnbsp;waith i’r Brutaniaid adael Llwyth o’i Pobl yno,nbsp;fef o gylch y Flwvddyn 409.

Buan y parodd y fath Afreolaeth a hyn (a hynny yn ddibaid dros amry w Flynyddoedd ) inbsp;holl Ymerodraeth Rufain Siglo ac ymollwng ;nbsp;megis Llong faivr yn ymddattod., pan fo’r Fonnaunbsp;a Gwynt gwrthwyneb yn dxcKippio. — Neu, megisnbsp;Maei Ilydan o Wenith yn cael ei Sathru a’i rwygonbsp;gan Genfaint o Fkh, oni bydd Cae diogel o’inbsp;gylch .¦ Felly Rufain a’i holl Gadernid a aeth onbsp;fefur ychydig ac ychydig yn chwil-friw m^n, onbsp;ran yt^aml Ymbleidiau o’i mewn, a digafog Ym-

gyrch

(z) Hi/l. Edes. Lib. 9. Gap. ii, 12, 13, 14, 15.

Drych y Prif Oefoedd.

gyrch y Barbariaid o amgylch. — Ac megis nad all Neuadd fawr ehang o amryw ftafelloedd amgennbsp;nac a^eilio^ pan y bo Deiliad gwan yn byw ynddi:nbsp;Felly yr un modd, pan oedd y Milwyr mornbsp;afreolus, ac yn newid eu Meiftr mor fynych, h. y.nbsp;yn gofod y fawl a welent hwy fod yn dda yn ym-herawdr, ac ar y cweryl Ileiaf yn ei ddifwyddonbsp;alwaith, nid yw Ryfedd nad allai un Pen-rheolwrnbsp;yn y fath achos a hwn gadw cynnifer o wledyddnbsp;mewn Ufuddd-dod. A thyna a barodd i’r Ym-herawdr aelwid Honorius o gylch y Fwyddyn 410nbsp;ymwrthod a’r Deyrnas bon, a danfon am ei fydd-inoedd oddiyma Adref i’r Ital, 11e ’r oedd mwynbsp;Rhaid wrthynt.

Dyma Ddechreuad yr Aur a’r drian yr ydys mewn amryw fannau yn ei gloddio o’r ddaear ;nbsp;Canys ar waith yr ymherawdr yn galw am dan-ynt Adref ar frys, y Rhufeiniaul yno a guddiafantnbsp;eu Tryflbrau mewn Tyllau ac Ogfeydd yn ynbsp;ddaear, gan obeithio y caffent hwy Odfa i’w me-ddiannu ryw bryd arall, ond hynny nis cawfantnbsp;fyth. (k)

Yr oedd Brydain fawr ar hyn o Bryd gan hynny, wedi ei harllwys yn gwbl o’i Gwyr arfog,nbsp;a hynny a baroïïd i’r Gwibiaid tHigl hynnynbsp;Ffichtiaid fod mor llwyddiannus yn eu Lledrad a’inbsp;gwaith yn anrheithio ’r wlad hon wedi’n. Ondnbsp;etto fe arhofodd yma Filoedd a miloedd o Boblnbsp;Rufain, y rhai oeddent wedi ymgyfathrachu a’rnbsp;hen Drigolion ; ac felly wedi myned yn un Genedlnbsp;a hwy. Ac erbyn hynny y mae’n amlwg, ein

bod

(k) Vid. Ufs. Primord. p, 600.

bod ni, Gweddillion yr hen Frutaniaid yn Bobl gymmyfc o Wyddelod^{1 2} Groegiaid ² a Rhufeiniaid.

PEN. IIL

T Rhyfel a fu rhvjng y Brutaniaid a'r Bobl a elwid y Ffichtiaid, neu, y Brithwyr.

NID yw’r Dyfgedig ddim wedi cwbl gyttuno arno, oblegid CyfF-genedl neu Ach Pobl ynbsp;Ffichtiaid, y rhai a alwid felly, o’r gair Lladinnbsp;Pidii ; am eu bod yn britho eu Crwyn ag amrywnbsp;Luniau, yn enwedig a math o Liwgids: Ond eunbsp;Henw yn Gymraeg yn ddilys ddigon yw y Bri-thwyr ; ac felly y galwaf i hwy yn yr Ymadrodd anbsp;ganlyn.

Tybia rhai Gwyr diweddar mai Brutaniaid gwylltion anfoefol oeddent; neu yn hyttrach ynbsp;cyfryw rai Dewrion [ y tu hwnt i IVal Sefer yn ynbsp;Gogledd ] nad ymoftyngent ar un Cyfrif dan Jaunbsp;y Rhufeiniaid, a bod y Gaethweifton dan eu Llyw-odraeth ; [/] — Ond yn ól yr hen Hanefion, Poblnbsp;grwydredig bellenig oeddent o Sythia, y rhai a dir-iafant o gylch y Flwyddyn 75 ym Mrydain dannbsp;Rodri eu Pen-capten, wedi eu gyrru gan y Newynnbsp;o’i Gwlad eu hun. Ac am y mynnei Rodri a’inbsp;Wyr aros yma heb ofyn Cennad, heb ddangosnbsp;dim Cydnabyddiaeth, na Thai na Diolch ; ynonbsp;Meuric un o Frenhinoedd y Brutaniaid a alwodd

ynghyd

1

' Oblegid mai hwynt hwy oedd yr hen Drigolion.

2

Oblegid mai Gwyr o Afta a Groegiaid oedd Bru-tus-a'i Bobl. [/] Camd. fub Piéïi. Baxt. Glofs. Antiq. Brit. p. 195.

Drych y Prif Oefoedd.

ynghyd ei Lu i wybod beth a allai nerth Arfau wneuthur. Ac ar yr Ymgyrch cyntaf, pan oeddnbsp;y Fyddin Jiaen yn dwys ergydio eu Saethau, Rodrinbsp;a laddwyd ynghyd a banner ei Lu ; Ac er Coff-adwriaeth o hynny o Oes bwygilydd, y paroddnbsp;Meuric B renin y Brutaniaid argraphu ar Lechnbsp;y ddau air hyn Buddugoliaeth Meuric. Ar hynnynbsp;y deifyfodd banner arall y Liu Ammodau Hedd-wrYgarry~Brutaniaid ; ac ar eu gwaith yn taflunbsp;lawr eu Harfau ac yn ymoftwng, y caniattaodd ynbsp;Brenin eu Hoedl iddynt, ac a adawodd iddynt gyynbsp;fanneddu mewn cwrr o Scotland, neu Ifcoed CelyM-on, ym mhell tua’r Gogledd. Ac yn gymmaintnbsp;nad oedd deilwng gan y Brutaniaid roddi eu Mer-ched hwy yn Wragedd i’r fath ddynion Dreigl a’rnbsp;rhai hynny, yr aeth y Brithwyr hyd yn Iwerddon,nbsp;ac a gymmerafont y Gwyddelefau yn wragedd iddynt ; ac o’r Cyfathrach hwnnw y tyfodd y fathnbsp;gyfeillgarwchYhwng y Brithwyr a’r Gwyddelodnbsp;fel y buont yn walladol megis Elin ac Arddwrnnbsp;fyth wedi’n. Ac y mae eu Heppil [ hyd y dyddnbsp;heddy w yn fiarad Gwyddelaeg~\ yn by w etto o fewnnbsp;Brydain fawr tuag eithaf Gwrr y Gogledd.

Y Bobl hyn oeddent fyth yn cynnal yr hen Ddefod o Fritho eu Crwyn ag amryw Luniau onbsp;Adar, Seirph a Bwyjifilod; [dyna oedd eu Gwych-der hwy] ac o achos hynny a gyfenwyd y Piili,nbsp;neu y Brithwyr-, megis y mae llaweroedd o Bobl yrnbsp;India fyth yn ymdeccau. [w] — Heblaw fod yrnbsp;hen IIanefton\ri\?w. amryw hefyd o'r Penddyfgedigion

diweddar

[ nbsp;nbsp;nbsp;] Dampier Vol. i. C. iS. p. 514 [n] Bed.

Hiji. Ecles. Lib. \. Cap. i. Galf. Lib. 4. C. 17. Pont. Virumn. L. 5. p. 30.

diweddar (a) yn maentumio mai Pobl dreigl o bell oedd y Brithwyr,mi a feddyliaisohyd,mai Pobl bell-enig oeddent wrth y Ddefod nodedig hon yn exiChw-areyddiaeth fydd ganddynt mewn amryw fannau onbsp;Gymru^ynenwedigarhLnTeiJiYnNeheubarth.CanYSnbsp;yn y Gamp, y maent yn ymrannu yn ddwy-blaid,nbsp;dan Enw Brithwyr, ac Hen-wyr, y naill yn erbynnbsp;y Hall. Yr Hen-wyr yw yr boll Rai o’r pedwarnbsp;Enw cynnefin, Efan, Dafydd, Sion a Siencyn : a’rnbsp;Brithwyr yw pawb yn ddiwahan o un Enw arallnbsp;pa un bynnag .• Ac fynychaf y mae’r Hen-wyrnbsp;(er ond o bedwar Enw) yn ennill y maes ; Yn-awr wrth Hen-wyr, y meddylir yn ddilys yr hennbsp;Drigolion cyntaf\ ac felly y Brithwyr, ynt Eftron-iaid a Phobl ddyfod.

Gan hynny o gylch y Flwyddyn 75 y tiriodd y Brithwyr gyntaf ym Mrydain, y rhai, er iddyntnbsp;gyfathrachu a’r Gwyddelod, a gadwafant er hynnynbsp;yn Bohl-wahan dros rai cantoedd o flynyddoedd ;nbsp;ac ni wyddys etto yn ddilys ddigon, pa un a’i lladdnbsp;a gawfant mewn Rhyfel, neu fyned yn un Boblslrnbsp;Gwyddelod a wnaethant yn y diwedd; canysnid oesnbsp;fon am danynt mewn Hanellon er ys wyth cant anbsp;banner o flynyddoedd a aethant heibio.

Hyd y gwyddom ni amgen, fe allafai y rhai hyn fod yn Bobl led brydferth a llonydd ar ynbsp;cyntaf,- canys nid oes dim Hanes am ddim Afreol-aeth a Therfyfc a wnaethant dros agos i dri Chantnbsp;o Flynyddoedd ar ol iddynt gael Cennad i wlad-ychu yma. Megis Aderyn gwyllt pan dorrer einbsp;Gnbsp;nbsp;nbsp;nbsp;Efgyll,

(9) Ufs. Primord. p. C. 5. p. 246 amp;’c.

Drych y Prif Oefoedd.

Efgyll, a fydd yn dychlammu ac yn Selgyngian o gylch Ty gydag unDof; ond pan dyfant drachefn,nbsp;efe a ddengys o ha Anian y mae : Felly y Br'ith-wyr hwythau, ar ol iddynt ymgryfhau, ond ynnbsp;enwedigol, ar ol iddynt gyfeillachu a’r Saefon a’rnbsp;Ffrangcod ( Pobl ag oedd yn byw ar Ledrad acnbsp;Anrhaith y pryd hwnnw) rhuthro a wnaethant arnbsp;eu hên Feiftraid y Brutaniaid^ a’i llarpio mor ddidru-garedd ac y llarpia Haid o Fryrod Ddiadell 0 wyn.nbsp;Ond nid oedd hyn ond ar ucha’ damwain, pan ynbsp;byddei Cyfle ; a Liu y Brutaniaid ar wafcar, neunbsp;yn bell oddiwrthynt ; ond er cynted y clywentnbsp;Drwfl y Saethyddion^ hwy a gilient o nerth traednbsp;i’r Mynydd-dir a’r DifFaithwch y tu hwnt inbsp;IVal Sefer ; megis Corgi yn ymddantu a Marchnbsp;rhjgyngog^ os digwydd iddo caelquot;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;yna efe a

brylfura yn llaes ei gynffbn tuag adref.

Cnwia glywfoch yn y Bennod o’r blaen, modd y cododd gan mwyaf boll Lu o Jeuengdtid ynbsp;Brutaniaid gyda Macfen wledig tuag at ei wneu-thur yn Ben-Ymherawdr Byd; ac hefyd fel ynbsp;darfu i Falentinian a Grafian roddi Llongau ac Ar-fau ac Arian i Bobl Sythia^ a’i danfon i Frydain^nbsp;a’i hannog i wneuthur pa ddrygau oedd boffibl,gannbsp;hyder.u y dychwelai Macfen wledig ar hynny adref, i achub ei ’Wlad ei bun : Ac er eu bod ynnbsp;Liu cadarn o honynt eu hunain, etto, (rhac nanbsp;buafei hynny ddigon ) gwahoddafant y Saefon^ a’rnbsp;Ffrangcod i fod yn Gynnorthwy id^nt, fel ynbsp;gallent, o byddai boffibl Iwyr ddifetha CenedI ynbsp;Brutaniaid, a rhannu’r wlad rhyngddynt. Ynawr,nbsp;dyma’r Amfer, fef o gylch y Flwyddyn 386, ac onbsp;hynnyallan,yteimloddein//y^'*y?'^^^hydadrefBwysnbsp;Digofaint y Goruchaf em eu Hanniolchgar-wch yn ei erbyn. Canys, dyma bedair CenedI

Yfgymmun

ïdim Tofturi

felufa’ ganddynt a fyddai clywed Ocheneidiau Griddfan y Lladdedig. Eu bwau a ddryllioddeinnbsp;Gwyr iefaingc, wrth ffrwyth hrü ni thofturiafant,

eu Llygaid nid eiriachajcnü y rhai back.---Pan

oedd pedair CenëHTanrhugarog (wedi eu meithrin i dywallt gwaed o’i mebyd ) yn ymryllon^ pwynbsp;fyddai gieiddiaf i boenydio dynion, megis pedairnbsp;Arthes wangcu^ yn ymgyfrangu wrth ddifa Carw,nbsp;pa Dafod a all fynegi y Glanafdra a wnaethant !

Ond yn anad dim, pan nad oedd yn y wlad, oud prin wr wedi ei adael, i daro Ergyd yn eu herbyn !

Y Dinafoedd caerog yn wir a ymgadwafant heb nemmawr o Daraw, ond y Man drefydd oeddentnbsp;megis cynnifer Goddaith yn fflammio hyd Entrychnbsp;awyr, a’r Trigolion druain yn rhoftio ’n fyw ynnbsp;eu canol; tra’r oedd y Brithwyr hwytheu a’i cy-feillion {Plant Annwn) yn agor eu Safnau cythreu-lig o Grechwen.

Yn y cyfamfer, nid oedd Macfen wledig ddim yn anyfpys o gyflwr grefynol ei wldd, ac er cynddrwgnbsp;Dyn y bernir ef gan rai, etto ar hyn o bryd, efe anbsp;ddanfonodd trofodd ddwy Lengthynny yw, o gylchnbsp;pedair mil ar ddeg ; [p) Ac’Te allafai hepcpr hyn- aJ,nbsp;ny yn hawdd ar hyn o Dró; canys yr oedd efenbsp;etto yn Ffraingc, a’r holl Deyrnas honno a’i chy-ITiniau wedi ymddaroftwng dan ei Lywodraeth (y)

Erioed ni bu Llü o wyr arfog mor gymmeradwy,

G 2 nbsp;nbsp;nbsp;na

(p) Galf. Hifi. Brit. Lib. 5. Gap. 16. (q) Brower in Venut. Fortun. Lib. 3. p. 59.

Drych y Prif Oefoedd.

na phan diriodd y Llü hwn yn Gymmorth cyf-amferol i’r Brutaniaid. Y Gelynion oeddent o leiaf dri chymmaint o nifer, ac ar hyn o bryd wedinbsp;gwafcaru yn jinteioedd o fefur 4 neu 5 cant ynghydnbsp;dros wyneb y Deyrnas; A chyn cael odfa na chy-fle i ddyfod ynghyd yn gryng, y Rha't o gylchnbsp;Kent^ a Llundain a chanolX/s«^r a gwympwyd bobnbsp;yn fintai agos i gyd-, ond y Rhai o gylch Cymrunbsp;ac agos i lan y mor a ddiangafant yn eu Coryglau

Eisiau rhac weled pethau mewn amfer a fu’n Dramgwydd i filoedd : Ac yn Nyddiau difclair inbsp;ejceulufo harotoï rhag dryg-hin yw Rhan yr ynfyd.nbsp;Ac felly ar hyn o bryd, ar ol cael y trecha’ ar eunbsp;Gelynion, nid oedd yr hen Frutaniaid yfmala hwynbsp;yn pryderu rhag un Ymgyrch arall, ond difwyddonbsp;eu Milwyr a wnaethant, megis pe ni buafei dimnbsp;Rhaid wrthynt mwyach. Nid oes yn wir ddimnbsp;Hanes neillduol oblegid pa Ddrygau a wnaeth ynbsp;Brithwyr a’i Cyfeillion dros rai Blynyddoedd ar olnbsp;eu Herlid y waith hon, oddieithr eu bod yn lled-ratta Gyrr o Dda a Defaid^ a llofci ambell Ben-tref ynawr a phryd arall, ac yno chwippyn ar ger-dded ; “ megis Barcut ar gip yn dwyn Cyw,nbsp;“ ac yno ymaith gynted ac y gallo.“ Ond pannbsp;gydnabu y Brithwyr fod y Brutaniaid wedi gadaelnbsp;quot; eu Cleddyfau rydu, a bod math o Hurtrwydd wedinbsp;eu perchennogi, megis rhai yn dyïyfu gen rhwngnbsp;cyfcu a pheidio ; yno danfon a wnaethant at eunbsp;hen Gyfeillion, y Ffrangcod a’r Saefon a’i gwa-hawdd trofodd i wneuthur pen ar Bobl ddi-dorethnbsp;a rnul£rell nad oeddent dda i ddim ond i djyymnonbsp;eu Crtmpau wrth Benton ac ymlenwi.nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;Y

*Carruca. Gild. p. 15.

Rhan. I. Pen. 3. Rhyfel ar Brithwyr ^c. nbsp;nbsp;nbsp;79

Y Brutaniaid yn ddilys ddiammeu ar hyn o Amfer oeddent wedi diriwio yn hagr oddiwrth eunbsp;Gwroldeb gynt. Canys yna, ar waith y Brithwyrnbsp;a’i Cyfeillion yn rhuthro arnynt, nid oedd Galonnbsp;yn neb fefyll yn eu herbyn, mwy nag a all Crug 0nbsp;ddail ar ben Twyn fefyll yn erbyn Gwth o wynt.nbsp;Er lleied o wyr arfog oedd y pryd hwnnw ymnbsp;Mrydatn, etto pe buafcnt yn galw ar Dduw amnbsp;ei Gymmorth ac yn ymwroli, byth ni fuafai ynbsp;fath dreigl Ladronach ag oedd eu Gelynion ynawrnbsp;yn eu fathru mor ddi-daro, ac heb godi Haw ynnbsp;eu herbyn. — Ond hwynt hwy digalonni a wnae-thant, ac yn lie arfogi eu Hieungdtid, a’i hannognbsp;i ho^ eu Cleddyfau^ a anfonafant Lythyr cwynfan-nus at eu hen Feiftraid y Rhufeiniaid yn taernbsp;ymbil am Gymmorth i yrru y Barhariaid allannbsp;oT^Gwlad. Prin y gallafent ddifgwyl y fathnbsp;Ffafr y pryd hwnnw, am fod mwy na gwaith gannbsp;y Rhufeiniaid gartref, ac hefyd yn eu Cóf ynnbsp;ddigon da Wrthryfel Macjen wledig^ etto yr Ym-herawdr a dofturiodd wrthynt, ac a ddanfonoddnbsp;Leng o wyr dewifol, h. y. o gylch faith mil, neunbsp;medd eraill 6666. Hwyn-gynted ac y tiriafont, ynbsp;Chwedl a aeth allan ( a Chwedl a gynnydda felnbsp;CaJJeg-eira ) fod yma 5 Lleng wedi dyfod (r) acnbsp;ar hynny y Brithwyr, y rhai oeddent yn anrhei-thio canol y wlad a ffoefant ymaith y tu hwnt inbsp;hVal Sefer i’r Anialwch ac i’r Iwerddon-, Ond ynbsp;rhai o gylch Llundain a glan Yafwyfc ^{1 2} a wanwydnbsp;a Chleddyf y Rhufeiniaid. O gylch oedran Chri/lnbsp;418 y bu hynny.

Gs

1

(r') ita MSS. Gildas vero et Beda nonnihil /ecus.

2

Thamifts.

Drych y Prif Oefoedd.

Ac yno y Rhufeiniaid ( fel Cynghorwyr da yn yfpyfu pethau buddiol er Diogelwch y Deyrnas)nbsp;a annogafant y Brutaniaid i adgyweirio Bylchaunbsp;ac Adyvyau Gwal Sefer) gan hyderu y byddainbsp;hynny yn beth rhwyftrarfForddeu Gelynion ciaiddnbsp;rhac eu merthyru ; Ac yn ddiammeu hi fuafai ynnbsp;Amddiffynfa gadam, pe ei gwnaethid fel Gwalnbsp;Caer o Galch a cherrig ; Ond nid oedd hon ddimnbsp;ond Gwal-Bridd (s) o for i for, ac ambell Dwr neunbsp;Gaftell yma ac accw, ac felly ond ychydig Lefadnbsp;i’r hen Frutaniaid rhag rhuthrau eu Gelynion.nbsp;Canys prin oedd y Rhufeiniaid wedi dychwelydnbsp;adref i’r Ital^ ond wele y Brithwyr ynghyd a’rnbsp;Gwyddelod yn tirio drachefn o’i Coryglau yn Aber-oedd y Gogledd o’r Iwerddon ; ac yn difrodi ynbsp;waith hon ( pe byddai boffibl) yn fwy llidus nagnbsp;o’r blaen. Torrafant fylchau yn y clawdd, lladda-fant y Ceidwaid, llofcafant y Trefydd, bwyttau-fant yr Anifeiliaid, ond odid yn amrwd yn eunbsp;Gwangc a’i Cythlwng. Megis pan fo Cnüd onbsp;fleiddiaid ( wedi eu gyrru ’n gynddeiriog gan new-yn) yn rhuthro i ddiadell o Ddefaid^ yno pa Lanaf-dra a fydd ym myfc y Werin wirion honno ! A’rnbsp;hon a fo mor ddcdwydd a diangc fydd a’i Chalonnbsp;o hyd yn yfbongcio, ac yn tybied fod Blaidd ar einbsp;gwarr, os bydd ond Dalen yn cyfFro mewn perth:nbsp;Felly y Brithwyr hwytheu (y rhai, ebe ^Idas^nbsp;oeddent Ddynion blewog, cethin ac ofnadwy, anbsp;go debyg i NehuchadnëSr ar ol ei droi ar lun Ani-fail) oeddent Genhedlaeth anrhugarog a chreulon;nbsp;Digrifwch y rhai oedd lladd a difetha, megis ynbsp;teimlodd y Brutaniaid y waith hon ac amryw

brydiau

(i) Murus inter dm ma ria non tam lapidibus quam cefpitibus fadtus. Gild.p. 13.

Rhan I. Pen. 3. Creulonder y Brithwyr 81

brydiau eraill hyd adref; A’r rhai a ddiangafant i Ogfeydd a’r Anialwch oeddent o hyd yneu Hofn,nbsp;rhac i’r Brithwyr ddyfod am eu pennau, a’i taronbsp;bob mab gwraig yn ei dalcen, yn ddiiymmwth.—nbsp;Nidoesdim Crybwyll fod y Ffraingcod a’r Saefonnbsp;y waith hon gyda’i hen Gyfeillion ; mae ’n deby-gol mai arnynt hwy y difgynnodd Dyrnod ynbsp;Rhufeiniaid drymmaf, gan eu bod hwy yn cadwnbsp;tua’r Dwyrein y lie y tiriafant gyntaf, o gylch Kentnbsp;a glan Tafwyfc.

Y nbsp;nbsp;nbsp;fath oedd Llaithder a Meddalwch y Brutan-iaid o hyd, fel y goddefafont eu herlid i Dyllau anbsp;newynu yn hyttrach nachymmeryd calon ac ym-wroli. Ond ar hynny y Pennaethiaid a ymgyfar-fuont; ac er dewis-chwedl neb, nid oedd dim inbsp;wneuthur ond danfon Cennadwri etto at eu Hênnbsp;Feiftraid i Rufain i ddeifyf Cymmorth, a chynnygnbsp;y Wlad dan eu Llywodraeth ; fef oedd Enwau ynbsp;Gwyr a ddanfonwyd, Peryf ap Cadifor^ a Gronwnbsp;ddu ap Einion Lygliw. Prin jawn yn wir y galia-fent ddifgwyl gael eu Neges y tro hwn yn anadnbsp;un pryd arall, gan fod y Rhufeiniaid a’i dwylonbsp;yn llawn gartref ; a’r fFordd yn faith i ynys Bryd-ain-, etto trwy fawr Ymbil tyccio a wnaethant, anbsp;chawfant Leng o Wyr arfog fyned gyda hwynbsp;drachefn i dir eu Gwlad; a chwedi cael y fathnbsp;Gefn, y Brutaniaid yno a ymchwelfant ar eu Gel-ynion, a thrwy Borth y Rhufeiniaid, a wnaethantnbsp;Laddfa gethin yn eu mylc 5 ond Dyfodoc Pen ynbsp;Gad a ddiangodd, ynghyd a dwy fil a phum cantnbsp;o wyr gydag ef i’r lwerddon.— {0 gylch y flwydd-yn o Oedran Chrift 4.20 y bu hyn. )

Y nbsp;nbsp;nbsp;mae’n ddilys fod y Brutaniaid ar hyn o amiernbsp;yn weinion eu gwala, pan y gallafai un Leng fod

G 4 nbsp;nbsp;nbsp;er

Drych y Prif Oefoedd.

er cymmaint o wafanaeth iddynt. A’r achofion o hynny, ynt (i) Am fod y Rhufeiniaid (o amfernbsp;bwygilydd, tra fuont hwy yn rheoli yma ) yn ar-llwys y Deyrnas o’i Gwyr iefaingc, ac yn eu cippionbsp;y tu draw i’r Mor i ymladd troftynt mewn Gwled-ydd pellenig. (2) Am i’r Rhan fwyaf o’r Jeung-6tid a Gwyr arfog, y rhai a adawyd yn y wlad,nbsp;fyned ar ol Macfen wledig i Ffratngc a’r Ital^ ynbsp;rhai ni ddychwelafant fyth i Frydain; megis yrnbsp;aeth L1Ü mawr hefyd gyda Chuftenyn gan fwriadunbsp;ei wneuthur yntef yn Tmherawdr, fel y darllena-foch eufys. ( 3 ) Am fod y Jeuengdfid ag oedd ynbsp;pryd hwn ym Mrydain heb ei haddyfcu i ryfela;nbsp;Ac ni wnd Gwr devur^ heb fedr^ and Sawdiwrnbsp;trwfgl. — Dyma ba ham yr oedd y Brutaniaid mornbsp;TTelc ar hyn o Bryd ; y rhai, oddieithr hynny,nbsp;oeddent mor fedrus i drin Arfau Rhyfel, ac hefydnbsp;mor galonnog ag ( ond odid ) un Genedl arall dannbsp;wyneb yr Haul. — A hynod yw’r Enw y maenbsp;Harri yr ail Brenin Lloegr yn adrodd am danyntnbsp;mewn Llythyr a ddanfonodd efe at EmanuelYm-herawdr Con/iantinopl; “ y mae, eb efe, o fewnnbsp;“ Cwrr o ynys Frydain, Bobl a elwir y Cymru, ynbsp;“ rh^i fy mor galonnog i amddiffyn eu Hawl anbsp;“ Braint eu Gwlad, megis ac y beiddiant yn hyd-“ erus ddigon ymladd law-law, heb ddim ond ynbsp;“ Dwrn mod a Gwyr arfog a Gwayw-lFon anbsp;“ Tharian a Chleddyf ( ^ ) ~ Ond i ddychwelyd.

Nid oedd boffibl i’r Rhufeiniaid gymmeryd y fath Ymdeithiau peryglus hir-faith cyn fynychednbsp;ag y byddei eu Rhaid wrthynt ym Mrydain: Felly

hwy

(f) ut nudi cum armatis congredi non vereantur. Girald. Def. Camb. p. 256.

4

Rhan. I. Pen. 3. Gwal Sefer 0 gerr\g. 83

hwy a gynghorafant Bennaethiaid a ChyfFredin i fod yn wrol a chalonnog i amddifFyn eu Gwladnbsp;rhac Gw'ibiaid difperod nad oeddent mewn unnbsp;modd yn drech na hwy, pe hwrient ymaith eunbsp;Mufgrellni ai meddalwch : Ac yno, heblaw addy-ftïu er Hieungflrid y ft'ordd i ryfela a byddino Liunbsp;y n drefnus, y n lie y r hen wal-bridd^ rhoifant-fenthygnbsp;eu Dwylo yn gariadus iV Trigolion tuag at wneu-thur Gwal-Gerrig (u) dauddeg troedfedd o uwch-der ac wyth o Led, ac a adeiladafant amrywnbsp;Geftyll, ychwaneg nag oedd o’r blaen. Yr oeddnbsp;cymmaint o Dir rhwng un Gaftell a’r Hall ac ynbsp;clywid Clock o un bwy-gilydd ; (w) Eu hamcannbsp;yn hynny o beth oedd, os y Gelynion a diriai,nbsp;i ganu Cloch y Caftell a fyddai nelTaf at y Porth-ladd fal y clywai yr un neffaf atto yntef; ac inbsp;h wnn w ddeffroi un arall; ac felly o’r naill i’r Hall fyn-ed y Newydd ar unwaith drwy’r boll wlad,i’wrhy-buddio i barottoi yn erbyn y Gelynion. —Ac arnbsp;ol gorphen pob peth, y danfonwyd Gwys i hollnbsp;Randiroedd Cymru a Lloegr i erchi y Pendefigion inbsp;Lundain rai dyddiau cyn Ymadawiad y Rhufein-iaid adref; a gwedi eu dyfod, Cyhelyn yr Arch-Efgob a bregethodd yn y wedd hon ; “ Argl-“ wyddi (eb efe) archwyd i mi pregethu i chwi;nbsp;“vf mwy i’m cymhellir i wylaw nac i bregethunbsp;“ rhac truanet yr ymddifeidi a ddamwaeniodd inbsp;“ chwi, gwedi yfpéïliaw'o ' Faxen wledig ynysnbsp;“ Brydain o’i Marchogion a’i Hymladdwyr. Acnbsp;“ a ddiengys o honoch chwi, pobl anjrhvfrwysnbsp;“ ydych ar ymladd, namyn ych bod yn arferedig inbsp;“ ddiwyllaw daear yn fwy nac yn dyfcu ym-

“ ladd.

(u) Gild. p. 15. Bed. L. i. C. 12. (w) Ford. Scotichron. Lib. 3. C. 4.

^'7

Drych y Prif Oefoedd

“ ladd. A phan ddoethant ych Gelynion am eich “ pennau, ych cymhellafant ar ffo, megis Defaidnbsp;“ heb figail arnynt, can ni mynnaffbeh ddyfeunbsp;“ ymladd. Ac wrth hynny pa hyd y ceifliwchnbsp;“ bod Gwyr Rufain yn un a chwi, ac ydd ym-“ ddiriedwch ynddynt rhac yr eftrawn-genedl ninbsp;“ bo dewrach na chwi, pei ni attach i lefgedd i'chnbsp;gorfod? Etnabyddwch bod Ijwyr Rhufain ynnbsp;“ blino rhagoch, a bod yn edifar ganthynt y gyf-“ nifer Hynt a gymeraffant ar For ac ar Dir dro-“ flbeh yn waftad yn ymladd; Ac y maent ynnbsp;“ dewis madden eu Teyrnged i’wch weithian,nbsp;“ rhac dioddef Llafur eyfryw a hwnnw droffochnbsp;“ bellach. Pei byddech chwi yr amfer y bu ynbsp;“ Marchogion yn Ynys Brydain, beth a tebygechnbsp;“chwi, ac ffo dynol anian o wrihych? —Ninbsp;“ thebygaf i colli o honynt eu dynawl anian ernbsp;“ hynny. Ac wrth hynny gwnewch megys ynbsp;“ dyly dynion wneuthur ; Gelwch ar Ghriji^ hydnbsp;“ pan roddo efe Glewder iwch a Rhydd-did.“ (y)nbsp;Ac yno bryffio a wnaeth y Rhufeiniaid tuag adrefnbsp;i’r hal-, a dywedafont wrth y Brutaniaid i ym-wroli os mynnent; ac onid ê,arnynt hwy y difgyn-nai Pwys y Gofid; canys ni wrandewid eu Cwynnbsp;mwyach yn Rhufain.

Dros o gylch tair Blynedd y bu Tawelwch yn y Deyrnas ar 61 hyn .• Canys rhwng bod y Brutaniaid ryw ychydig ynawr ar eu Difgwylfa, a’inbsp;Llygaid yn neffro ; a rhac ofn fod Gwyr Rufainnbsp;wedi cymmeryd y wlad dan eu Hymgeledd, ynbsp;Gwyddylgajlachawg., a’r Brithwr bTevjdg~yntef, anbsp;arhofafant yn llonydd yn yr Iwerddon a’r yny-

foedd (y) Dyma Eiriau’r Chronicl air yn air.

foedd o amgylcb. Ond ym mhen ychydig amfer, fef o bobtu ’r flwyddyn 425 y tiriafant drachefnnbsp;yn Tny$ Fbn ; a’r Saefon hwytheu ¹ (megis cyn-nifer Barcuttan yn gwibio am Yiglyfaeth) a AAtynbsp;heidiafant o gylch yr un Pryd onbsp;nbsp;nbsp;nbsp;Kent a’rnbsp;nbsp;nbsp;nbsp;'

wlad oddiamgylch ; a rhwng y naill a’r Hall y mae’n hawdd i un dyn farnu pa Gyflafan a thy-wallt gwaed oedd agos dros wyneb y Deyrnas,nbsp;ond yn anad un lie tua Llundain a Gwynedd. —

Yr oedd gwaithy Barbariaid hyn yn difrodi, yn ddilys yn farnedigaeth drom ; ond drwy fi^heddnbsp;yr hen Frutaniaid a haeddai chwaneg etto; Canys,nbsp;o gylch yr amfer hwn y tramwyodd i Frydainnbsp;Herefi Morgan.^ J nid ganddo ef ei hun, oblegidnbsp;ei fod efe y pryd yma tua Chaerfalem., ond gannbsp;rai o’i Ddifgyblion ; a hi a bregethwyd yn ddirgelnbsp;mewn Feios.^ ac a ddadymchwelodd ffydd aneirifnbsp;o’r Werin anwaflad, y rhai ni fefydlwyd yn Eg-wyddorion Crefydd. Ergyd ei Athrawiaeth oedd,

‘^Gan i quot;Jefu Grj/? fodloni Cyfiawnder Duw dros “ Bechod dyn, y gallai pob ChriftionioAA\vA\i Duw,

“ a bod yn gadwedig heb nerth ei Ras ef. “ Ac yma, mae’n debygol nad oedd Brutaniaid yr oesnbsp;honno ddim hyddyfcach yn yr Yfgrythurau, nagnbsp;oeddent i drin iSrfeu Rhyfel. Canys, fel ac ynbsp;danfonafant o’r blaen i’r Ital am Borth yn erbynnbsp;eu Gelynion, y Br 'ithwyr ; Felly hefyd ynawr yrnbsp;anfonafant at eu Cymmydogion yn Ffraingc 1 inbsp;ddeifyf Cymmorth eu Gwyr dyfcedig i wrth brofinbsp;Herefi Morgan. Ac ar hynny y daeth trofoddnbsp;ddau Efgob rhagorol, fef Garmon a Lupus; y

rhai,

1

Bed. Hiji. Ecles. Lib. l Cap. 20. t Gwel Rhan 2. Pen. 2. 1 Ond odid 0 Lydaw., lie yr oedd eu Cyd-wladwyr.

Drych y Prif oefoedd.

rhai, drwy Awdurdod yr Yfgrythur, Tyftiolaeth y brif Eglwys, a chadarn Refymmau DiFynydd-iaeth, a amddifFynafant mor wrol y Ffydd Qamolic^nbsp;fel y cydnabu pawb fod Duw gyda hwy; er cy-wilydd a gwarth i’r Gwrthwynebwyr, a Chyffurnbsp;tra mawr i’r Jawn-ffyddiog.

Ond y Gelynion, y Brithwyr^ y Gwyddelod, a’r Saefon oedd o hyd yn y wlad yn difa ac ynnbsp;difrodi mewn rhyw Gwrr neu gilydd yn waftadol.nbsp;Yr oedd Cad ar faes gan y Brutaniaid hwytheu,nbsp;etto yn ofnus a meddal galon ; yr hyn pan gydna-bu y ddau Efgobj Garmon a Lupus, hwy a ddy we-dafant, Na feddalhaed eich colon, na fynnwch, ac nanbsp;ddychrynwch rhac eich Gelynion; nyni a fyddwnnbsp;yn Flaenoriaid i chwi, a’n Forth fydd yn y Duwnbsp;byw Arglwydd y Lluoedd. Ac yno, wedi caelnbsp;Yfpyfrwydd am Gyrch-ymdaith y Gelynion, yrnbsp;Efgobion a roifant Orchymmyn i’r Eyddin am or-wedd mewn DyfFryn coediawg, ac na fyflentnbsp;oddiyno, hydoniddelai y Gelynion heibio; a pEethnbsp;bynnag a welent hwy hwynt hwy yn ei wneuthur,nbsp;gwnelent hwythau yr un modd. Ac ym mhennbsp;Ennyd fechan, wele y Brithwyr amp;c. yn troedionbsp;drwy’r Dyffryn ; a chododd y ddau Efgob ar eunbsp;traed, ac a waeddafant, Aleluja, Aleluja, Aleluja :nbsp;Ac ar hynny, dyma ’r Sawdwyr eu gyd, un acnbsp;arall, yn neidio ’n chwippyn ar eu traed, gannbsp;lefain o nerth pen, Aleluja Sec. gyda’r fath floedd,nbsp;nes oedd y Dyffryn yn dadfeinio oil; A dododdnbsp;hynny y fath Arfwyd a Braw yn y Brithwyr,nbsp;megis ac yr aethant oil ar Ffó; a boddodd 11awernbsp;jawn o honynt wrth eu gwaith yn bryflio drwynbsp;Alan, Afon ag y fydd yn ffrydio drwy’r Dyffryn. (z)

Digwyddodd

(z) vid ufs. Primord. p. 179. ubi hcec fufius.

'W

Rhan I. Pen. 3. Garmon a Lupus. 87

Digwyddodd y Frwydr hon ryw ychydig ar 61 Gwyl y Pafc o gylch y flwyddyn 427, yn agos inbsp;Wydd-grugyn RhandirF)?z«f; a’r lie hwnnwaelwirnbsp;Mae-Garmon hyd heddyw.

Ar ÓI hyn, y peidiodd Hyfder y Brithwyr a’r Gwihiaid Yfgeler eraill dros ennyd. Canys, cy-hyd ac y bu y Brutaniaid yn ofni Duw ac ynnbsp;cilio oddiwrth Ddrygioni, cyhyd ac hynny yr ar-hofodd y Gelynion gartref .• Ond pan ddechreua-fant anghofio Duw a’i Addoliad, yno y Gelynion hwytheu a barotoifant i ymweled a hwy dra-chefn. Er fod y Brutaniaid gan mwyaf yn Griji-nogion.^ etto gan mwyaf Chris'nogion drwg-fuche-ddol oeddent. Tra fu Garmon a Lupus gyda hwy,nbsp;yr oeddent yn Ddynion Crefyddol., neu o’r hynnbsp;lleiaf yn ymddangos felly ; ond ar 61 ymadawiadynbsp;ddau Wr duwiol, yno y llaefodd eu Zelat Gre-fvdd, ac a ddechreuafant gellwair a chrechwenu,nbsp;ac o fefur cam a cham i ymroddi i bob Ofer-gampnbsp;a mafwedd, nes llwyr anghofio eu Gorthrymde-rau gynt. Ac ym mhen talm o amfer, fyrthia-fant Frodor a Pheriglor. Bonheddig a Gwrêng inbsp;bob math o Yfgelerder a drygioni, Cyfeddach a

88

A nbsp;nbsp;nbsp;yn ^£r»z«7/(7_o’r naill gwrr i’r Hall dros wyneb y

Ut-'- nbsp;nbsp;nbsp;w Deyrnas, prin y gall Synwyr Dyn amgyffred, na

thafod Dewin fynegi pa Gyflafan ac Anrhaith a Diniftr a wnaethant; Canys hwya fuont Yfpaidnbsp;10 mlynedd yn gwanu y Trigolion meddal, hebnbsp;arbed na Phlentyn fugno na Gwraig nac Henaf-gwr ; ond y Rhan fwyaf a ymadawfantnbsp;a’i Dinafoedd a’i Tai annedd, a myned arnbsp;Encil i’r DifFaithwch, a hynny yn gyftal i geifionbsp;nawdd a Diogelwch y Creigydd, ac i gael rywnbsp;Ymborth (er ei faled ) i dorri Cythlwng, a chw-ant Bwyd. Ac yn yr Anialwch ) nid oedd dimnbsp;i’w gael ond ambell Fwyftfil ac Aderyn, Gwraiddnbsp;Coed a Grawn Surion yn eu hamfer ; Ond nidnbsp;oedd ar hyn o BrycTddim gwell Amheuthun gannbsp;y rhan fwyaf o’r Brutaniaid. (a) Dymali ddaw onbsp;ymddigryfwch mewnPechod,ac ymwrthod aDuwnbsp;a’i Sandlaidd Gyfreithiau

Pechod yw gwaelod galar echrydus ^nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;Ac Ochain a charchar ;

O’cjc. nbsp;nbsp;nbsp;Cafod 0 Boen, Gofid, Bar,

Dial Duw, Dilww daiar.

mwyth a maithder o ddig Ddaw 0 ifgelerder;

Gwna Gaerau 'n garneddau gwer,

A Bro naid oil yn Brinder.

Ond o’r diwedd, wedi goddef hir gyftudd, gorthrymder, newyn ac Oerfel, Eu Cyng-hor oedd i anfon un Gennadwri etto atnbsp;eu hen f eiftraid y Rhufeiniaid i edrych os ar

antur

(a) tarn crehris direptionibus vacuaretur omnts regio totius Cihi baculo, excepto venatorie artis Solatia.

Gild. p. 16. 6.

Rhan. I. Pen. 3. Newyn ym Mrydain. 89

antur a drugarhaid wrthynt. Ac ar hynny o gylch V flwyddyn 446 y Sgrifennwyd Llythyr gydagnbsp;Ednyfed ap Gwalchmai at Eftus y Rhaglaw dan yrnbsp;Ymherawdr ynFfraingcyn y Geiriau galarus hyn;

Griddfany BrutaniaidEfiusy tair-gwaith uchel-faer. Y Barbariaid an givthiant i'r Mor ; o'r mor yn ein gyrru’n ol at y Barbariaid; a rhwng ynbsp;naill ar Hall nid oes dim cyfrwng ond naill a chaelnbsp;ein lladd neu foddi. Nid'yw hyn ond Darn o’rnbsp;Llythyr, (h) ond hyn yw’r cwbl fydd gennym ninbsp;wedi ei gadw : Ac oddiwrth yr vchydig yma, ynbsp;mae’n hawdd i farnu ym mha Gyflwr tofturus anbsp;grefynol yr oedd y Brutaniaid ynddo ar hyn onbsp;bryd; ond er hynny, ni allodd y Rhujeiniaid ondnbsp;dymuno yn dda iddynt; a phrin oedd hi bofliblnbsp;iddynt eu cynnorthwyo chwaneg, am fod yr Ym-herodraeth yn Hawn Ferfyfc a Gwrthryfel ymnbsp;mhob man ; megis hen Balas mawr zuedi adfeilio^ , _nbsp;bob cjmjTial yn ^iglo, a’r FrowJUau ollyn yfbong- /(rt-w-Tnbsp;do ar ucha’ awel o wynt Rhyferthwy.nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;/

ƒ^Xe¦

(b) Et poft pauca querentes-repellunt Barhari Idc. Gild. p. 16. 6.

Drych y Prif Oefoedd.

Gaeth-weifion i’r Brithwyr er cael tammaid o fara yn eu cythlwng; Eraill a ddewifafant drenginbsp;yn yr Ogofau a Chrom-lechydd y Creigiaii cynnbsp;yr ymoftyngenti’r Gelynion; Ond ychydig jawnnbsp;a alwafant ar yr Arglwydd eu gwared o’i Cyfyng-dra a’i cyftudd ; a phe hynny a wnaethent o galonnbsp;ddifrifol, ni fuafai raid wrthynt arfwvdo Rhuthrnbsp;un Gelyn; ac byth ni welfent EJlron-genhedl ynnbsp;trawsfeddiannu eu Gwlad; oblegid Twr cadarn ywnbsp;Enw'r Arglwydd, atto y rhêd y cyfiawn, ac y mae nnbsp;ddiogel.

Ond yno ym mhen Talm, ( ar ól derbyn y wobr dyledus idd eu Pechodau yn y byd hwn ) ynbsp;gwelodd yr Arglwydd yn dda i gyfFwrdd a’i Calon-nau ; a daethant fel y Mab a^adlon i Bwyll acnbsp;yftyriaeth, gan ddycbwelyd yn edifeiriol at yr Arglwydd eu Duw. Ac er nad oeddent y pryd hwn-nw ond ychydig o Drueiniaid methedig, wedi curionbsp;gan yr Oerfel a newyn, etto cawfant eu nerthunbsp;gan Dduw, fel nad allodd Cad y Brithwyr er lluo-focced oedd, eu gwrthfefyll. Sathrwyd eu Bydd-inoedd, megis pan fo dyn yn Tfg-ythru man-goednbsp;a Bilwg, ac er iddynt gael aml Borth o wyr acnbsp;arlTu allan o’r Iwerddon, etto ni thycciodd iddyntnbsp;enntll un maes, canys y Brutaniaid oedd a’i hydernbsp;yn yr Arglwydd Dduw, ac ar hynny, Cilamwrinbsp;rnae Dermot 0-Hanlon, ac Huw mae Brian, acnbsp;Efer mae Mahon ( Pen-capteniaid y Brithwyr a’rnbsp;Gwyddelod) a ftoefant, hwynt-hwy a’i Gwyr ynnbsp;archolledig, y tu draw i Waljeferx Fynydd-dir If-coed Celyddon, ac eraill dros y Mor i’r Iwerddon.nbsp;Gwêl Egt;eut. 28. 7. Hwyr y tygafai neb y bua-fai y cyfryw Ddynion yn gollwng Duw mor ebr-wydd yn anghof! Fe debygai dyn y buafent ynnbsp;ofni Duw gyda gwylder a pharchedig ofn, gan

yftyried

R. I. Pen. 3. Drwg fuchedd y Brutaniaid. 91

yftyr/ed eu bod yn gweled ( pe gofodafênt hynny at eu Calonnau (y fath Arwyddion mawr ac hyn-od. Canys, hwy a welfont y Dialeddau trymion,nbsp;y Diftryw, y Newyn, y Dzfrod ag oedd o hydnbsp;yn eu cyd-ganlyn tra’r oeddent yn Ddihareh ymnbsp;myfc eu Cymmydogion am eu Dirafrw^dd a’i ƒnbsp;Meddalwch: Gwelfont hefyd y BendTtïïi'ön hael- ^nbsp;ionus, y Diddanwch, y Brefwylfod ddiogel a gaw-(ant tra’r oeddent yn Griftnogion da, ac yn gwn-eud Cydwybod o’i Dyledfwydd at Dduw a dyn :nbsp;Ond er hyn ei gyd, Dynion drwg anufudd a gwr-gwrthryfelgar oeddent .• wedi iddynt yrru ymaith ynbsp;Gelynion, a byw yn llonydd yn eu Gwlad, hwynbsp;a ymofodafant i lafurio ’r ddaear, a chawfant ynbsp;fath Gnwd o yd, a’r fath amldr o Ffrwythau ynbsp;flwyddyn hon, fel na welwyd erioed y cyffelyb (r)nbsp;Ond ym mhen dwy flynedd neu dair (amfer byrr \)nbsp;ar ÓI iddynt gael Prefwylfa ddiogel yn eu Caer-ydd a’i Ceftyll, ac hefyd eu llenwi o bob Dantei-thion, ammheuthun fwydydd, ac ail-Seigiau, hwynbsp;a aethanTyh hyfach ( pe buafai boilibT} Fbechunbsp;yn erbyn Duw nag y buont erioed. jefurun anbsp;aeth yn fras ac a wingodd. Deut. 32. 15. Enein-wyd Brenhinoedd, nid y cyfryw a wnaent Gyd-wybod i rodio gyda Duw, ond y fawl oeddentnbsp;greulonach a melldigediccach nag eraill ; a chynnbsp;pen ychydig, hwy a leddid gan y fawl a’i heneini-odd ( nid o achos y Gwirionedd ) a dewifid rhainbsp;creulonach etto yn eu lie (d) O byddai rhyw nebnbsp;un yn chwennych byw yn brydferth a llonydd,nbsp;ac yn Symmud ei droed oddiwrth ddrygioni, hwn-nw a gafaid gan bawb, a phrin y geilid amharchunbsp;Hnbsp;nbsp;nbsp;nbsp;digon

(t) Tantis abundantium Copiis Infula ajjiuehat ^c. Gild. 9. 19./. 17. (d) ibid. p. 18.