vanNiajvTel

4?^

E DONATIONE

A. G. van HAMEL

PROFESSORIS ORDINARII INnbsp;ACADEMIAnbsp;RHENO-TRAIECTINAnbsp;1923-1946

W r L Uu -(

' iS.ê.,

Chwedlau Cymru Fu

Detholwyd ac addaswyd gan

ABEL J. JONES, B.Sc., Ph.D.,

Coleg Clare, CAERGRAWNT, a

DAVID R. JONES, B.A.,

LLANBRADACH.

instituut voor

Keltische taal—en letterkunde der Rijksuniversiteit te Utrecht

SECOND EDITION,

1907.

THE EDUCATIONAL PUBLISHING COMPANY, LTD. CARDIFF amp; MERTHYR TYDFIL.

Instituut voor

Keltische taal-en letterkunde der Rijksuniversiteit te Utrecht

^ nbsp;nbsp;nbsp;PRINTED AT

THE PRINCIPALITY PRESS MERTHYR TYDFIL

RHAGYMADRODD.

Ceisiwyd addasu i-hai o chwedlau’r Hen Gyniry ar gyfer y plant. Tynnwyd allan lawer o eiriau dieithr,nbsp;newidiwyd fpurf ami i frawddeg, ac weithiau gadawydnbsp;allan anibell i ddarn tywyll—a’r cyfan er gwneud yrnbsp;oil mor syml ag oedd bosibl. Credwn yn sicr nanbsp;fydd y cliwedlau yr un mymryn yn Hal dyddorolnbsp;oherwydd symledd y wisg a roddwyd arnynt.

Ychwanegwyd ychydig nodiadau ar ddiwedd y rhaniadau. Yng nghorfï y llyfr cadwasom yn hollol atnbsp;y Gymraeg, am y credwn mai goreu dysgu Cymraegnbsp;drwy’r Gymraeg .pan'''fydd hynny yn ddichonadwj’.nbsp;Rhoddwyd geirfd yY .niwedd'.y llyfr ar gyfer yr ysgolionnbsp;hynny lie y mae^Jlai^^r i^^isg^blion yn blant i Saeson,nbsp;ac y bydd eisi^^ fea^jj^^^jehydig o gymorth y Saesnegnbsp;er dysgn’r Gyrüraeg.nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;¦' /

Gobeithiwn y'byd'd i’r'chwedlau hyn gren awydd yn ein plant am glj'wed rhagor eto am chwedlau eunbsp;gwlad.

Abel J. Jones. David R. Jones.

CYNWYSIAD/

PWYLL, PENDEPIG DYFED.

Pwyll yn hela -------1

Pwyll yn Annwn nbsp;nbsp;nbsp;4

Pwyll ac Arawn yn dychwelyd nbsp;nbsp;nbsp;-nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;-nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;-nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;-nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;6

Pwyll yn gweled rhyfeddod ----- nbsp;nbsp;nbsp;8

Pwyll a Rhiannon - nbsp;nbsp;nbsp;-nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;-nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;-nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;-nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;-11

Pwyll yn addaw yn ddifeddwl nbsp;nbsp;nbsp;-nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;-nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;-nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;-nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;14

Gwawl yn y sach ------ nbsp;nbsp;nbsp;16

Rhyddhftd Gwawl a phriodas Pwyll - nbsp;nbsp;nbsp;-nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;-nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;-nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;18

Pwyll yn colli ei etifedd ----- nbsp;nbsp;nbsp;20

Pa le y mae’r baban ?- nbsp;nbsp;nbsp;-nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;-nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;-nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;-nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;-24

Dwyn y baban yn ol at Riannon nbsp;nbsp;nbsp;-nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;-nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;-nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;-nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;29

BRANWEN, PERCH LLYR.

Matholwch yn ceisio Branwen nbsp;nbsp;nbsp;-nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;-nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;-nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;-nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;33

Efuisien yn achosi gofid ----- nbsp;nbsp;nbsp;36

Bendigaid yn gwneud y golled i fyny nbsp;nbsp;nbsp;-nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;-nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;-nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;39

Dyrnod Branwen ------ nbsp;nbsp;nbsp;43

Bendigaid yn yr Iwerddon ----- nbsp;nbsp;nbsp;46

Tynged alaethns gwyr Ynys y Cedyrn a Branwen - nbsp;nbsp;nbsp;-nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;50

Claddu pen Bendigaid Pran ----- nbsp;nbsp;nbsp;53

BREUDDWYD MACSEN WLEDIG.

Yr Ymerawdwr yn breuddwydio nbsp;nbsp;nbsp;-nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;-nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;-nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;-nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;56

Myned i chwilio am y forwyn nbsp;nbsp;nbsp;-nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;-nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;-nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;-nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;60

Macsen ac Elen ------- nbsp;nbsp;nbsp;63

Macsen yn dychwelyd i Rufain nbsp;nbsp;nbsp;-nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;-nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;-nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;-nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;65

Y BRENIN ARTHUR AT PARCHOGION.

Dewis Brenin newydd ------ nbsp;nbsp;nbsp;68

Cynnyg eto i dynnu’r oleddyf nbsp;nbsp;nbsp;-nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;-nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;-nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;-nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;70

Penderfynu’r frenhiniaeth ----- nbsp;nbsp;nbsp;74

Dirgelwch genedigaeth Arthur - nbsp;nbsp;nbsp;-nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;-nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;77

Gwenhwyfar a’r Ford Gron ----- nbsp;nbsp;nbsp;81

Arglwyddes y Llyn ------ nbsp;nbsp;nbsp;85

Syr Balin a’r Cleddyf Hudol—

Y nbsp;nbsp;nbsp;llances a’r cleddyfnbsp;Balin yn tynnu’r cledd3’f -

Syr Balin yn lladd boneddiges a’i gleddyf

Ergyd Alaethus Balin—

Y nbsp;nbsp;nbsp;marchog anwelcdig

Balin yn ymlid Garlon nbsp;nbsp;nbsp;-nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;-nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;.

Balin yn lladd Garlon

Marwolaeth Arthur—

Brad Syr Medrod - nbsp;nbsp;nbsp;-nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;-nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;-

Neidr j'n peri dechreu brwj'dr Yr ornest rhwng Arthur a Medrodnbsp;Oriau olaf Arthur Freninnbsp;Arthur -----

lAKLLES Y FFYNNON. Cynnon yn dechreu dweyd storinbsp;Cynnon a’i storinbsp;nbsp;nbsp;nbsp;.nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;-nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;-nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;-

Effiaith y chwedl ar Owain Owain yn cychwyn i ffiwrdd -Owain a Luned -nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;-nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;-nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;-nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;-

Owain a’r nbsp;nbsp;nbsp;larllesnbsp;nbsp;nbsp;nbsp;-nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;-nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;-nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;-

Arthur yn myned i chwilio am Owain Arthur ac Owain yn cyfarfodnbsp;Owain ynnbsp;nbsp;nbsp;nbsp;tramwy byd -nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;-nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;-nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;-

Owain a’r nbsp;nbsp;nbsp;Hew -nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;-nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;-nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;-nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;-

Owain yn gwaredu meibion gwr y castell Owain yn dychwelyd i lys Arthur

Geirfa

PWYLL, PENDEFIG DYFED.

I.—PWYLL YN HELA.

Yr oedd Pwjdl, Pendefig Dyfed, yn arglwydd ar saith gantref Dyfed. Unwaith, pan yn Arberth, ei brifnbsp;lys, daeth i’w fryd fyned i bela. Y darn o’i dir anbsp;fynnai ei hela oedd Glyn Cuch, a chychwynnodd ynbsp;nos honno o Arberth, ac a ddaeth hyd ymhen Llwynnbsp;Diarwya, ac yno y bn drwy’r nos.

Cyfododd yn foren drannoeth, a daeth i Lya Cuch i ollwng ei gwn o dan y coed. Canodd y corn,nbsp;a dechreuodd yr hela. Wrth ddilyn y cwn, collodd einbsp;gymdeithion. Ac fel y gwrandawai ar lef y cwn,nbsp;clywai lef cwn ereill, heb fod o’r nn swn a’i gwn ef,nbsp;yn dyfod o gyfeiriad arall.

Ac efe a welai lannerch o faes gwastad yn y coeï Ac fel y deuai ei gwn ef i ymyl y llannerch, gwelaijnbsp;garw o flaen y cwn ereill ; a thua chanol y llanne|nbsp;dyma’r cwn a’i dilynnai yn ei ddal, ac yn ei daro*nbsp;llawr.

Yna yr edrychodd Pwyll ar liw’r cwn, heb feddwl edrych ar y carw ; ac o’r holl helgwn a welsainbsp;erioed, ni welsai gwn o’r un lliw a’r rhai hyn. Yrnbsp;oeddynt o liw gwyn disglair, a’u clustiau yn gochion ; acnbsp;fel y disgleiriai gwynder y cwn, felly y disgleiriainbsp;cochder eu clustiau.

Ac ar hyuny daeth at y cwn, a gyrrodd y cwn a laddasai’r carw ymaith, a galwodd ei gwn ei hunnbsp;at y carw. Ac wrth ddenu’r cwn, gwelai farchog ynnbsp;dyfod ar ol y cwn ar farch llwyd, mawr, a chornnbsp;canu am ei wddf, a gwisg hela o frethyn llwyd amnbsp;dano.

1

2 nbsp;nbsp;nbsp;GHWEDLAü CYMKU FU.

Daeth y marcliog ato, gan ddyweclyd -wrtho :

“Ha, frenin, mi a wn pwy wyt ti, ond ui chyfarchaf well i ti.”

“ Feallai,” ebe Pwyll, “ dy fod mor anrhydeddus fel nas dyli.”

“Yn wir,” ebe efe, “nid maint fy anrhydedd sydd yn fy atal i wmeud liynny.”

“ Ha, frenin, pa beth arall ? ” meddai Pwyll.

“ Ar fy llw,” ebe yntau, “ dim ond dy anwybod-aetb a’th ddiffyg moes dy hun.”

“ Pa ddiffyg moes, syr, a welaist arnaf fi ? ” meddai Pwyll.

“Ni welais i fwy o ddiffyg moes ar wr erioed,” ebe efe, “na gyrru’r cwn a laddodd y carw yniaith, anbsp;denu dy gwn dy hun arno ; ac am i ti wneud hyn,nbsp;mi a wnaf werth can carw o niwed i ti.”

“ Ha, frenin,” ebe Pwyll, “ os gwneuthum gam a thi, mi a brynaf dy gyfeillgarwch.”

“ Pa fodd y gwnei di hynny ? ” ebe efe.

“ Mewn modd teilwng o’th anrhydedd,” ebe Pwyll, “ os caf wybod pwy wyt ti.”

“Brenin wyf fi,” oedd yr ateb, “yn y wlad y deuaf o honi.”

“Ac o ba wlad y deui, fy arglwydd?” ebe Pwyll.

“ O 'Annwn,” ebe efe. “ Arawn, brenin Annwn, wyf fi.”

“Arglwydd,” ebe Pwyll, “pa fodd yr enillaf dy gyfeillgarwch ? ”

“Dyma’r modd y cei di ef,” ebe Arawn. “Y mae gwr ar dir cyferbyn a’m tir i yn rhyfela yn fynbsp;erbyn yn wastadol. Ei enw yw Hafgan, brenin o

CHWEDLAU CYMRU FU.

Annwn. Ac os gwaredi fi o’r gelyn hwn (a thi a elli wneud hynny yn hawdd) ti a gei fy nghyfeillgarwch.”

“ Gwnaf hynny yn llawen,” ebe Pwyll, “ a dywed dithau wrthyf sut y gallaf wneud hynny.”

“ Dywedafebe yntau ; “ dyma’r niodd y gelli. Mi a wnaf gytundeb a thi. Danfonaf di i’m lie inbsp;yn Annwn, a rhoddaf fy fEurf a’m gwedd innaunbsp;arnat ti, fel na bydd gwas ystafell, na swyddog, na’rnbsp;un dyn a’m canlynnodd erioed yn gwybod nad inyfinbsp;wyt ti ; a hynny a fydd hyd ymhen blwyddyn i’rnbsp;dydd yfory, ac yna y cyfarfyddwn eto yn y lienbsp;hwn.”

“ lë,” ebe yntau, “ er i mi fod yno am flwyddyn, pa fodd y caf weled y gwr y dywedi am dano F ”

“Blw^dym i heno, ebe Arawn, “yw’r amser penodedig iddo ef a miunau i gwrdd ar y rhyd ; anbsp;bydd di yno ar fy ffurf i. A dyro un ergyd iddo,nbsp;a bydd hwnnw yn farwolaeth iddo ; ac er iddo ofynnbsp;yn daer am ergyd arall, na ddyro un iddo, oblegidnbsp;pan wnawn i hynny iddo, ymladdai a mi drannoethnbsp;gystal ag erioed.”

“ Ond,” ebe Pwyll, “ pa beth a wnaf fi a’m teyrnas fy hun ? ”

“Trefnaf,” ebe Arawn, “na fydd gwr na gwraig yn dy deyrnas yn gwybod nad tydi wyf fi, a myfi anbsp;af 3'n dy le di yno.”

“Af felly yn llawen,” ebe Pwjdl.

“Khwydd hynt i ti,” ebe Arawn, “ ac na rwystred dim dydi hyd nes y deui i’m teyrnas, a mi a fyddafnbsp;yn hebryngydd i ti.”

Ac Arawn a’i arweiniodd nes dyfod i olw'g y tai a’r IIys.

CHWBDLAU CYMRU Fü.

“ Dyma’r llys a’r deyrnas,” ebe Arawn. “ Dos i’r llys ; nid oes neb yno na fydd yn dy adnabod, acnbsp;wrtb sylwi ar y drefn sydd yno, ti a ddealli arferion

y llys.”

II.—PWTLL -.ÏN ANNWN.

Daeth Pwyll i’r llys, ac yno y gwelodd hun-dai a neuaddau, a’r ystafelloedd harddaf a welodd nebnbsp;erioed ; ac i’r neuadd yr aeth i ddad-wisgo; a daethnbsp;y llanciau a’r gwedsion i’w ddad-wisgo ef, a chyfarchnbsp;gwell a wnai pawb iddo fel y delent ato. A dannbsp;farcliog a ddaeth i dynnn ei wisg hela oddiarno, acnbsp;i ddodi gwisg o sidan arno. Trefnwyd y neuadd, acnbsp;yna y gwelai ef y teulu a’r canlynwyr yn dyfod inbsp;fewn (y rhai harddaf a welwyd erioed), a’r frenhinesnbsp;gyda hwynt, a hi oedd y wraig decaf a welodd neb,nbsp;ac yr oedd gwisg o sidan eui'aidd disglair am dani.

Ar hynny aelhant i ymolchi; a daethant at y byrddau, gan eistedd yn y drefn yma—y frenhinesnbsp;ar un ochr i Bwyll, ac iarll, debygai ef, ar yr ochrnbsp;ai'all. Dechreuodd; Pwyll ymddiddan a’r frenhines, ac

OHWBDLAU CYMRU PU. nbsp;nbsp;nbsp;ö

O bawb y bu yn ymddiddan erioed d hwynt, bi oedd y wraig fwyuaf a’r foneddigeiddiaf ei natur a’inbsp;hymddiddan.

A mwynhau y wledd, a’r canu, a’r gyfeddacb a wnaethant.nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;o holl lysoedd y ddaear a welodd

Pwyll erioed, dyma’r llys llawnaf o fwyd a diod, o lesti'i aur, ac o dlysau brenhinol.

Treuliodd Pwyll y üwyddyn trwy hela, a chanu, a chyiinal gwleddoedd, ac ymddiddan a’i gyfeillion,nbsp;liyd y noswaitli benodedig i’r ymladdfa. Ac arnbsp;y iioswaith honno, coüodd pob pennaeth yn y wladnbsp;am yr ornest, a daeth Pwyll a’i lilwyr gydag ef.

A phan ddaeth i’r rhyd, cyfododd marchog i fyny, a dywedodd :

“ Ha, wyr, gwrandewch ; rhwng y ddau frenin y mae’r ornest hon; hawlia pob un o honynt dir ynbsp;Hall. Yr ydych chwi oil yn ddiogel, a gadewchnbsp;rhwng y ddau yma a’u gilydd.”nbsp;i^^'**Ar hynny y daeth y ddau frenin i ganol ynbsp;rhycï^ ac a ddechreuasant ymladd. Ar yr ergyd cyntafnbsp;y gwr oedd yn He Arawn (sef Pwyll) a darawoddnbsp;dai’ian Hafgan nes yr holltodd yn ddau banner, ac ynbsp;torrodd yr arfau, ac y syrthiodd Hafgan dros einbsp;farch i’r llawr. Yr oedd yr ergyd yn un marwol.

“ Ha, bennaeth,” ebe Hafgan, “ pa hawl sydd gennyt i fy lladd quot;i Nid oeddwn yn gofyn dimnbsp;oddiwrthyt, ac ni wn un achos paham y dylesit fynbsp;lladd; ac yn wir, gan i ti ddechreu f}^ lladd, gorflfennbsp;dy waith.”

“Na wnaf,” ebe yntau, “fe all fod yn ddrwg gennyf am yr hyn a wneuthum yn barod i ti; edi-ychnbsp;am ai-all i’th ladd, ni laddaf ü di.”

CHWBDLAÜ CYMRU FÜ.

“ Fy ngw^r ffyddlon,” ebe Hafgan, “ dygwcb fi oddiyma; fy angeu yn sier a ddaeth.”

“Ha, ¦w;yr,” ebe’r gwr oedd yn- 11e Arawn, “ pen-derfynwch yn eich plith eich hunain pwy ddylai fod yn wyr i mi.”

“Arglwydd,” ebe’r gwj^, “pawb a ddylai ; canys nid oes frenin ar holl Annwn ond tydi.”

“ lë,” ebe yntau, “ ac i’r hwn a ddêl yn ostyngedig y bydd popeth yn dda; ond yr hwn na ddêl ynnbsp;ostyngedig, gorfoder ef drwy’r cleddyf.”

Ar hynny cymerodd warogaeth y gwfr, a declireuodd goncro’r wlad; ac erbyn banner dyddnbsp;drannoetb, yr oedd y ddwy deyrnas yn ei feddiant.

III.—PWYLL AC ARAWN YN DYCHWELYD.

Yna y cerddodd Pwyll i’r fan 11e yr oedd i gyfarfod Avawn, ac a ddaeth i Lyn Cueh. A phan ddaeth yno, yrnbsp;oedd Arawn, brenin Annwn, yn ei ddisgwyl, a llawennbsp;iawn.oedd gan y ddau weled eu gi^'dd eto.

“ Duw a dalo i ti,” ebe Arawn, “ am ffyddlondeb dy gyfeillgarwch i mi ; mi a glywais am dano.”

“ Pan y deui i’th wlad,” ebe Pwyll, “ ti a weli duosot dy hun yr hyn a wneuthum.”

CHWBDLAU CYMRU Fü. nbsp;nbsp;nbsp;7

Yna y rliodtlodd Arawii ei ffurf a’i ddull ei hun i Bwyll, Pendefig Dyfed, ac a gymerodd yn ol ei ddull a’inbsp;ffurf ei hunan. A cherddodd Arawn ymlaen tua’i lysnbsp;yn Annwn, a llaweii oedd ganddo weled ei luoedd a’inbsp;deulu, gan nas gwelsai hwynt er ys llawer o amser. Anbsp;hwythau ni welsent ei eisieu ef, ac nid oedd ei ddyfodiadnbsp;y tro yma yn fwy rhyfedd iddynt hwy na rliyw dronbsp;arall. Treuliodd y dydd hwniiw yn llawen, gan eisteddnbsp;ac ymddiddan gyda’i wraig a’i benaethiaid.

A daetli Pwyll, Pendefig Dyfed, hefyd i’w deyrnas ei hun, ac a ddechreuodd ofyn i benaethiaid y wlad panbsp;un ai gwell nen gwaeth y bu ei lywodi’aeth y fiwyddynnbsp;honno na’r hyn a fu cyn hynny.

“Arglwydd,” ebe hwy, “ni fuost mor ddoeth, nae mor fwyn, nac mor hael erioed; ac ni fu dy drefniadaunbsp;yn well erioed na’r fiwyddyn hon.”

“Yn wir,” ebe Pwyll, “hawdd y medrwch ddiolch i mi, ond têg yw i cliwi ddiolch i’r gwr a fu gyda chwi;nbsp;dyma’r hanes i chwi fel y bu.”

A dywedodd Pwyll yr holl hanes am Arawn ac Annwn wrthynt.

“ Diülch i Dduw,” ebe hwy, “ am i ti gael y fath gyfaill a hwn, a gobeithiwn na wnei dithau newid dimnbsp;ar y llywodraeth gawsom y fiwyddyn honno.”

“Na wnaf yn wir,” ebe Pwyll.

Ac o hynny allan y bu y ddau frenin yn gyfeillion mawr, a danfon meirch, a milgwn, a hebogau a thlysaunbsp;y naill at y Hall a wnaethant er ennill sereh eu gilydd.nbsp;Ac o adios ei arhosiad ef y fiwyddyn honno yn Annwn,nbsp;ac am iddo lywodraethu yno mor llwyddianuus, ac amnbsp;iddo uno’r ddwy deyrnas drwy ei ddewrder, newidiwyd

CHVVEDIiAU CYMRU EU.

enw Pwyll, Pendefig Dyfed a galwyd ef Pwyll Pea Annwn o hynny aHan,

Hebogau : y mae yr adar hyn yn nodedig am ladd adar llainbsp;na hwy eu hunaiii. Byddai poblnbsp;yr hen amser yn eu cadw i’rnbsp;pwrpas.

IV.—PWYLL YN GWELED RHYFEDDOD.

Dro arall yr oedd Pwyll yn ei brif lys yn Arberth, lie y darparwyd gwledd iddo ef a nifer mawr o’i w^r.nbsp;Wedi’r pryd cyntaf o fwyd, cyfododd Pwyll i fynednbsp;allan i gerdded. A daeth i ben twyn a elwid Gorseddnbsp;Arberth.

“Arglwydd,” ebe un o’r llys, “y mae hynodrwydd yn perthyn i’r orsedd hon. Pa bendelig bynnag anbsp;eisteddo arni, nid a oddiarni heb i un o ddau bethnbsp;ddigwydd—naill ai y derbynia efe friwiau, ynte ca welednbsp;rhyfeddod.quot;

“Nid oes arnaf ofn y caf niwed ynglianol cynifer 0 w^r,” ebe Pwyll, “ a boddlon wyf i weled rhyfeddod,nbsp;felly mi a ^f i eistedd ar yr orsedd.”

Ac fel yr eisteddent ar yr orsedd, gwelent wraig ar farch gwyn mawr, a gwisg euraidd disglair am dani,nbsp;yn dyfod ar hyd y brif ffordd a arweiniai i’r orsedd.nbsp;Yr oedd y march yn cerdded i fyny yn araf tua'rnbsp;orsedd.

“Ha w^r,” ebe Pwyll, “a oes un o honoch yn adnabod y farchoges acw?”

“Nac oes, Arglwydd,” meddent hwy.

“ Aed un o honoch,” ebe Pwyll, “ i’w chyfarfod, i wybod pwy yw hi.”

I

CHWBDLAU CYMRÜ JTÜ.

Cyfododd nn yn ufiidd, a phan ddaeth i’w chyfarfod i’r ffordd, aeth hithau heibio iddo. Dilynnodd yiitaii hinbsp;gynted ag y gallai ar draed. Ond po fwyaf fyddai einbsp;frys ef, pellaf fyddai hithau oddiwrtho.

A phan welodd nad oedd yn well o’i dilyn, dychwelodd at Bwyll, a dywedodd wrtho ; “ Nis gallnbsp;gwr ar ei draed ei dilyn.”

“ Gwir yw hynny,” ehe Pwyll, “ dos i’r llys a chyiner y march cyflymaf a weli, a dos eto ar ei hol.”

Cymerodd y march, ac aeth rhagddo, a daeth i faes eang, gwastad. Yspardynnodd ei farch, ond po fwyafnbsp;y tarawai y march, pellaf fyddai hithau oddiwrtho ef,nbsp;er na fyddai ei march hi yn cyflymu o gwbl; a phannbsp;welodd ef fod ei farch yn hlino, dychwelodd at Bwyll.

“Arglwydd,” ebe efe, “nid yw o’r un pwrpas i mi ddilyn y bendefiges acw. Nid oes march cyflymach ynnbsp;y deyrnas na hwn, eto ofer yw ei dilyn.”

“ Yn wir,” ebe Pwyll, “ rhyfedd iawn yw yr hjm a welsoin ; awn tua’r llys.”

Daethant i’r llys, a threuliasant y dydd hwnnw yn llawen. A thrannoeth cyfodi a wnaethant, ac wedinbsp;bwyta, dywedodd Pwyll : “ Ni a awn, yr un rhai ag anbsp;fu ddoe, i ben yr orsedd, a dygwch y march cyflymafnbsp;y gwyddoch am dano i’r maes.”

Gwnaeth y gwas hynny, a daethant at yr orsedd a’r march ganddynt. Ac fel yr oeddynt yn eistedd, gwelentnbsp;y wraig ar yr un march, a’r un wisg am dani, yn dyfodnbsp;yr un ffordd.

“ Dyma’r farchoges a welsom ddoe,” ebe Pwyll, bydd barod fy ngwas i weled pwy yw hi.”

“Gwnaf hynny yn llawen,” ebe efe.

Ar hynny daeth y : farchoges gyferbyn a hwynt

:V

CHWBDLAU CYMRU PU.

Esgynnodd y gwas ar ei farch, a chyn iddo eistedd yn iawn ar ei gyfrwy, yr oedd y farchoges wedi mynednbsp;lieibio iddo, a chryn bellier rbyngddynt. Eto, nid ai einbsp;inarcb hi yn gyflymacb na’r dydd cynt.

Cyflymodd y gwas ei farch, gan feddwl dal y farchoges gan mor araf y cerddai ei march. Rhoddoddnbsp;lawn rhyddid i’w farch, ond nid oedd nes ati nag ar ynbsp;cyntaf. Po fwyaf y tarawai ef ei farch, pellaf y byddainbsp;oddiwrthi, tra nad oedd cam ei march hi gyflymachnbsp;na chynt. A phan welodd nad oedd yn well o’inbsp;dilyn, dychwelodd at Bwyll.

“ Arglwydd,” ebe efe, “ nis gall y march wneud mwy nag a welaist.”

“ Mi a welais,” ebe Pwyll, “ nad wyt well o fyned ar ei hol. Eto, yr^yf yn sier fod^^anddi neges at rainbsp;sydd ar y maes hwn, pe gadawai ei brys iddi ei ddweyd;nbsp;awn tua’r Ilys.”

Daethant i’r llys, a threuliasant y nos honno yn canu a gwledda wrth en bodd. A thrannoeth mwynhaunbsp;y dydd a wnaethant hyd nes oedd yn amser myned inbsp;fwyta. Wedi gorft'en bwyta, dywedodd Pwyll:

“Pa Ie y mae’r gwyr fu gyda mi ddoe ac echdoe ar ben yr orsedd ? ”

“ Wele ni, Arglwydd,” ebe hwythau.

“ Awn tua’r orsedd,” ebe efe, “ a thithau fy ngwas, cyfrwya fy march yn dda, arwain ef i’r ffordd, a dwgnbsp;fy yspardynnau gennyt.”

Gwnaeth y gwas hynny, a daethant i’r orsedd i eistedd.

Hynodrwydd: rhywbeth allan o’r cylïredin.

Yspardynnau: yr hyn a wisg marchog am ei esgidiaunbsp;er gwneud i’w farch gjdlymunbsp;pan bydd eisieu.

CHWHDLAU CYMllü Fü.

V.—PWYLL A RHIANNON.

Ac ni fnont yn hir ar yr Orsedd cyu gweled y farchoges yn dyfod eto yr un ffordd, ar yr un wedd, acnbsp;a’r un cerddediad.

Ha, was,” ebe Pwyll, “ gwelaf y farchoges yn dyfod. Dyro fy march i mi.”

A chyn iddo braidd esgyn ar ei farch, aeth hithau heibio iddo. Tródd yntau ar ei hol, a meddyliodd ynbsp;daliai hi ar yr ail gam neu’r trydydd ; eto, nid oeddnbsp;nes iddi nag o’r blaen. Gwnaeth i’w farch redeg mornbsp;gyflym ag y gallai, a gwelodd nad oedd yn well o’inbsp;dilyn.

Yna y dywedodd Pwyll, “Ha, forwyn, er mwyn y gvvr a geri fwyaf, aros am danaf.”

“ Arhosaf yn llawen,” ebe hi, “ a gwell fuasai i’th farch pe gofynaset hynny o’r blaen.”

Arhosodd y forwyn, a thynnodd y rhan o wisg ei phen oedd am ei hwyneb ac a edrychodd ar Bwyll, ac anbsp;ddechreuodd ymddiddan ag ef.

“Arglwyddes,” ebe efe, “o ba wlad y deui, a beth yw dy neges ? ”

“ Deuaf ar neges,” ebe hi, “ a da yw gennyf dy weled di.”

“ Oei bob croesaw gennyf,” ebe efe.

A meddjdiotld nad oedd wyneb yr un forwyn a welodd erioed yn hacddu ei gyffelybu a’i hwyneb hi.

“Arglwyddes,” ebe fe, “a ddywedi di i mi ddim o’th neges ? ’

CHWBDLAU CYMRU PU.

“ Dywedaf, yn wir,” ebe hithau; “ £y neges bennaf oedd ceisio dy welod di.”

“ Dyna’r neges oren,” ebe Pwyll, “ y gelli ddod arni ; ac a ddywedi di pwy wyt ti ? ”

“ Dywedaf, Arglwydd,” ebe hi. “ Rhiannon, merch Ilefeydd Hên, wyf fl, a cheisir fy rhoddi i wr yn erbynnbsp;fy ewyllys ; ac ni fynnwn nn gwr, gan faint fy nghariadnbsp;atat ti, ac ni fynnaf eto os na wrthodi di fi. Ac i wybodnbsp;dy ateb y deuthnm i.”

“Yn wir,” ebe Pwyll, “dyraa fy ateb i ti, pe cawn ddewis o holl wragedd a morwynion y byd, ti anbsp;ddewiswn.”

“ Os hynny yw dy ewyllys,” ebe hi, “trefna i gwrdd a mi cyn fy rhoddi i wr arall.”

“ Goreu po gyntaf,” ebe Pwyll, “ cwrddaf a thi yn y 11e a fynni, a dewis di y fan.”

“Gwnaf, Arglwydd,” ebe hi, “blwyddyn i heno trefnaf wledd yn llj's Hefeydd erbyn' dy ddyfod.”

“ Deuaf finnan i’r llys gyda phleser.” ebe Pwyll.

“ Arglwydd,” ebe hi, “ bydd wych, cofia gadw dy addewid; ac yn awr mi a af ymaith.”

Wedi iddynt ymwahanu, daeth Pwyll at ei deuln a’i luoedd ; ac er iddynt hwy ymofyn ynghylch ynbsp;forwyn, ni ddywedai efe air am dani.

Bydd wych : ifordd o ddy-muno’n dda pan yn ymadael a cliyfeillion.

14 nbsp;nbsp;nbsp;CHWEDLAU CYMRU Fü.

VI.—PWYLL YN ADD AW YN DDIFEDDWL,

Ar ben y flwyddyn, darparodd Pwyll ei farchogion (cant mewn nifer), ac a aeth i lys Hefeydd Hên. Cafoddnbsp;yno dderbyniad llawen. Yr oedd gwledd o’r bwydyddnbsp;goreu yn ei aros. Trefnwyd y neuadd, a daethantnbsp;at y byrddau, ac fel hyn yr eisteddasant—Hefeydd Hênnbsp;ar y naill law i Bwyll, a Ehiannon ar y Haw arall,nbsp;a’r lleill yn ol eu hanrhydedd. Bwyta a gwledda, anbsp;siarad a wnaetbant.

Ar ddechreu’r wledd, wedi’r bwyta, gwelent ddyn mawr anrhydeddus yr olwg arno, a gwisg o sidan amnbsp;dano, yn dod i fewn. A phan ddaeth i ddrws ynbsp;neuadd, cyfarchodd well i Bwyll a’i gyfeillion.

“ Bendith y nef fo arnat,” ebe Pwyll, “ a dos i eistedd.”

“Na wnaf,” ebe efe ; “ neges bwysig sydd gennyf.”

“ Dj^wed dy neges jm llawen,” ebe Pwyll.

“ Arglwydd,” ebe efe, “ i ti y mae £y neges, ac i ofyn cais gennyt y deuaf.”

“ Pa gais bynnag a ofynni, ti a’i cei, os gallaf,” ebe Pwyll.

“Och fi,” ebe Ehiannon, “ paham yr atebi felly ?’’

“ Ehoddodd efe yr addewid i mi, fy arglwyddes, yng ngwydd y pendefigion hyn,” ebe’r llanc.

“Fy ngwas,” ebe Pwyll, “pa beth yw dy gais di ? ”

“ Ehiannon yw’r wraig a garaf fwyaf,” ebe’r dyn, “ ac i’w cheisio hi, ac i gael rhan o’r wledd yma, ynbsp;denaf fi.”

Distawodd Pwyll, gan nad oedd ganddo ateb i’w roddi.

CHWEDLAU CYMRU PU.

“ Ti a fedri fod yn dawel,” ebe Rhiannoii, “ gan na fu dyn ffolach erioed na thi.”

“ Arglwyddes,” ebe efe, “ni wyddwn i pwy oedd

efe.”

“ Dyma’r gwr yr oeddjnit am £y rhoddi iddo o’m hanfodd,” ebe hi. “Gwawl, fab Clud, gwr onbsp;alln a chyfoeth mawr, a chan i ti ddywedyd yr hynnbsp;a ddywedaist, dyro fi iddo, rhag i ti gael dy feio gannbsp;y bobl hyn.”

“ Arglwyddes,” ebe Pwyll, “ nis gallaf wneud yr hyn a ddywedi.”

“ Dyro di fi iddo,” ebe hi, “ a threfnaf na cha efe fi fyth.”

“ Pa fodd y bydd hynny ? ” ebe Pwyll.

“ Mi a roddaf gód fechan yn dy law,” ebe Rhiannon, “ a chadw di honno yn ddiogel. Ac efe a ofyn amnbsp;y wledd a’r danteithion, ond ni fydd y wledd yn dynbsp;feddiant, canys mi a roddaf y wledd i’r gwyr ac i’rnbsp;teulu. Am danaf fy hun, trefnaf i’w briodi flwyddynnbsp;i heno. Ac ymhen y fiwyddyn bydd di a’r gód honnbsp;gennyt gyda’th farchogion yn y berllan gerllaw. Anbsp;phan fydd efe yn mwynhau ei hun yn y wledd,nbsp;tyred dithau i mewn a dillad gwael am danat, a’rnbsp;gód yn dy law; ac na ofyn am ddim ond llond ynbsp;gód o fwyd. A mi a drefnaf, pe dodid yr holl fwydnbsp;a diod sydd yn y saith gantref hyn ynddi, ni fyddnbsp;lawnach na chynt. Ac wedi bwrw Rawer iddi, Gwawlnbsp;a ofyn i ti : ‘A fydd dy gód fyth yn Hawn ? ’ anbsp;dywed dithau : ‘ Na fydd, os na ddaw pendefig cyfoethog,nbsp;a gwasgu y bwyd yn y gód, a dywedyd : Rhoddwydnbsp;digon yma.’ A mi a wnaf iddo ef fyned i sangu’rnbsp;bwyd yn y gód, a phan êl efe, tro dithau’r god, fel

CHWEDLAU CYMRU FU.

yr êl droa ei ben iddi; ac yna, gwna gwlwm ar y gód. A bydded corn canu da am dy wddf, a phannbsp;£o efe yn rhwymedig yn y gód, chwyth dy gorn, anbsp;bydded hynny yn arwydd rhyngot ti a’th farchogion.nbsp;Pan glywont hwy lef dy gorn, deuent ar unwaith i’rnbsp;liys.”

“ Arglwydd,” ebe Gwawl, “ y mae yn bryd i mi gael atebiad i fy nghais.”

“ Rhoddaf i ti gymaint ag y dymunaiat, os yw yn fy meddiant,” ebe Pwyll.

Dywedodd Rhiannon : “ Rhoddais y wledd a’r danteithion sydd yma i wj^r Dyfed, a’r teulu a’rnbsp;lluoedd sydd yma ; ni adawaf eu rhoddi i neb arall.nbsp;Blwyddyn i beno y bydd gwledd yn y llys hwn inbsp;tithau, Gwawl, a deuaf yn wraig i ti.”

Gwawl felly a gerddodd tua’i deyrnas, a Pbwyll a ddaeth i Ddyfed.

Perl Ian: maes lie y tyflr I O’m hanfodd: yn erbyn fy ffrwythau, megis afalau. | ewyllys.

VII.—GWAWL YN T SACH.

Ar ol i’r flwyddyn fyned heibio, daeth Gwawl, fab Clad, i lys Hefeydd Hên, i’r wledd a ddarparwyd iddo,nbsp;ac amaer llawen iawn a gafwyd yno. Daeth Pwyll, Pennbsp;Annwn, hefyd i’r berllan gyda’i farchogion, a’r gódnbsp;ganddo, fel y gorchymynasai Rhiannon iddo. Gwisgoddnbsp;ddillad carpiog am dano, ac esgidian trymion am ei draed.

^A phan wybu eu bod ar ddechreu’r wledd, ac wedi bwyta, aeth ymlaen tua’r neuadd. Ac wedi dyfod inbsp;gyntedd y neuadd, cyfarch gwell a wnaeth i Wawl a’inbsp;gyfeillion o wfr a gwragedd.

CHWBDLAU CYMRU PU,

“ Duw a’th fendithio,” ebe Gwawl, “ a phob croesaw i ti.”

“ Arglwydd,” ebe yntau, “ Duw a dalo i ti ; ar neges yr wyf atat.”

“ Pob croesaw i’th neges,” ebe Gwawl, “ ac os gofynni i mi rywbeth rbesymol, ti a’i cei yn llaweu.”

“ Rbesymol, Arglwydd,” ebe yntau, “ ni ddymunaf am ddim ond i dorri newyn; a dyma fy nghais, sef caelnbsp;Hond y gód fecban a weli o fwyd.”

“ Dyna gais bollol resymol,” ebe Gwawl, “ a thi a’i cei yn llawen. Rhoddwch fwyd iddo.”

A nifer mawr o w;^r a godasant i fyny, gan ddechreu llanw’r gód, ond er yr bol! a fwrid iddi, nid oeddnbsp;lawnacb na cbynt.

“Ha, ddyn,” ebe Gwawl, “a lenwir dy gód di fytb?”

“Na wneir,” ebe yntau, “er bwrw llawer iddi, os na cbyfyd bonbeddwr cyfoetbog i fyny, a sangu a’i ddwynbsp;droed ar y bwyd yn y gód, a dywedyd ; ‘ Digon anbsp;ddodwyd yma’.”

“Ha, gyfaill,” ebe Rbiannon wrtb Wawl, “cyfod i fyny ar unwaitb.”

“ Cyfodaf yn llawen,” ebe efe.

Ac efe a gododd i fyny, ac a roddodd ei ddwy droed yn y gód.

A Pbwyll a dródd y gód, nes yr oedd Gwawl dros ei ben ynddi, ac wedi cau’r gód, a’i cbylymu, cbwytboddnbsp;ei gorn. Ac ar bynny daetb ei wyr i fewn i’r llys, gannbsp;gymeryd gw^r Gwawl, a’u dodi yng ngbarcbar. Anbsp;tbaflodd Pwyll ei garpiau a’i esgidiau trymion oddi arno.

A pban ddeuai ei w;^r i fewn, tarawai pob un o bonynt y gód gan ofyn: “Pa betb sydd yma?”

“ Brocb,” meddent bwytbau.

OHWBDLAU CYMRU FU.

A cli-wareu fel yma a -wnaethant—^tarawodd pob nn ei'gyd ar y gód, naill ai gyda’i droed, nen ynte gyda’inbsp;ffon. Ac fel y deuai pob un i fewn gofynnai : “ Panbsp;chwareu yw hwu ? ”

“ Chwareu broch mewn cod,” meddent liwy. Dyma’r pryd y chwareuwyd “Broch mewn cód”nbsp;gyntaf.

Carpiog: mewn dillad gwael. | Cyntedd: ystafell yn arwain

1 i’r Ilys.

VIII.—RHYDDHAD GWAWL A PHRIODAS PWYLL.

Ar ol dioddef yn hir, gwaeddodd Gwawl: “Arglwydd, nid wyf yn haeddu fy lladd mewn cód.”

“Y mae efe yn dywedyd y gwir,” ebe Hefeydd Hên, “ni haedda hyn.”

“Mi a wnaf yn ol dy air di am dano ef,” ebe Pwyll wi'th Riannon.

“ Dyma fy nghyngor,” ebe hithau, “ yr wyt mewn safle y disgwylir arnat foddhau y rbai sydd yn gofynnbsp;ffafr gennyt. Gêd iddo ef roddi i bawb drosot, anbsp;chymer ymrwymiad ganddo na wna ddial byth am hyn ;nbsp;a hyn fydd ddigon o gosb arno.”

“Efe a gaiff hynny gyda phleser,” ebe’r gwr o’r

gód.

“Cymeraf innan hynny,” ebe Pwyll, “os dyna yw cyngor Hefeydd a Rliiannon.

“Dyna yw ein cyngor ni,” meddent hwy.

“ Boddlon wyf,” meddai Pwyll; “ cais feichiau drosot.”

“Ni a fyddwn feicliian drosto,” ebe Hefoydd Hên, “hyd oni fydd ei w^r yn rhydd i fyned drosto.”

Ac ar hynny y gollyngwyd ef o’r gód, a rhyddhawyd ei w;^r.

“Gofyn yn awr am feichiau oddivvrth Wawl,” ebe Hefeydd.

A Hefeydd a rifodd y meichiau.

“ Darpar dy amodau dy hun,” ebe Gwawl.

“ Boddlon wyf ar amod Rhiannon,” ebe Pwyll.

A’r meichiau a aethant ar yr amod hwnnw.

“ Arglwydd,” ebe Gwawl, “briwedig wyf, a chlwyfan mawr a gefais, ac y mae arnaf angen ymolchi; ac osnbsp;caf, mi a af ymaith, a mi a adawaf w^’r yma i roddi inbsp;bawb fydd yn ceisio dim gennyt.”

“ Gwnaf hynny, gyda phieser,” ebe Pwyll.

A Gwawl a aeth yn ol i’w deyrnas ei hun.

Trefnwyd y neuadd i Bwyll a gw^r y Ilys. A daethant at y byrddau i eistedd, ac fel yr eisteddasantnbsp;flwyddyn i’r nos honno, yr eisteddodd pawb yn awr.nbsp;Bwyta a gwledda a wnaethant, a’r noson honno ynbsp;priodwyd Pwyll a Rhiannon.

Yn foreu drannoeth, dywedodd Rhiannon wrth Bwyll :

“ Cyfod i fyny, fy Arglwydd, a dechreua dalu’r cerddorion, ac na wrthod ddim i neb heddyw a ofynnonbsp;gennyt.”

“ Gwnaf hynny yn llawen,” ebe Pwyll, “ heddyw a phob dydd tra y parhao y wledd hon.”

Cyfododd Pwyll, a gwahoddodd bob un a ddymunai ffafr, a’r holl gerddorion, i ddyfod ger ei fron, anbsp;rhoddwyd i bob un yr hyn a ddymunai.

CHWBDLAT7 CTMBU FU.

Ac wedi gorffen y wledd dywedodd Pwyll wrth Hefeydd: “ Os wyt yn foddlon, af yn ol yfory tuanbsp;Dyfed.”

“Dymunaf daith hapus i ti,” ebe Hefeydd, “a threfna’r amser i Eiannon ddod ar dy ol.”

“ Yn wir,” ebe Pwyll, “ ni a awn oddiyma gyda’n gilydd.”

“ Ai hynny y w dy ddymuniad .? ” ebe Hefeydd.

“lë, yn wir,” ebe Pwyll.

Felly aethant gyda’u gilydd tua Dyfed, a daethant i lys Arberth, a darparwyd gwledd yno ar eu cyfer ;nbsp;ac aeth son mawr am danynt trwy’r wlad. A’r gwyrnbsp;goréu a’r gwragedd goreu a ddaethant i dalu ymweliad anbsp;hwynt ; ac ni adawodd Rhiannon i neb fyned ymaithnbsp;heb ródd ardderchog—naill ai o fodrwy, neu o freicbled,nbsp;neu o faen gwerthfawr.

IX.—PWYLL YN COLLI EI ETIFEDD.

Bu llywodraeth Pwyll a Rhiannon ar y wlad y flwyddyn honno, a’r nesaf, yn llwyddiannus iawn. Ynnbsp;y drydedd flwyddyn dechreuodd gw^r y wlad fod ynnbsp;flin ganddynt wrth weled eu harglwydd a garent mornbsp;fawr, heb un etifedd. A hwy a alwasant Bwyll atyntnbsp;i ymddiddan ag ef am hyn. A daethant ynghyd inbsp;Breseleu yn Nyfed.

“ Arglwydd,” ebe’r gw;^r, “ ni a wyddom na byddi byw cyhyd a rhai o wj'r y wlad hon, a’n hofn ni yw nanbsp;fydd i ti etifedd. Ni fyddi di fyw byth, ac er i ti

CHWEDLAU CYMRU FU.

foddloni byw beb etifedd, ni fyddai dda gennym hynny.”

“ Arhoswch am flwyddyii,” ebe Pwyll, “ a blwyddyn i’r amser hwn y down ynghyd eto, a gwnaf yr ainsernbsp;hwnnw yr byn a geisiwch gennyf.”

Felly y trefnwyd, ond cyn pen y flwyddyn, mab a lined iddo, ac yn Arbei1;h y ganed ef. A’r nos y ganednbsp;ef, dygwyd chwech o wragedd i wylio’r mab a’i fam ;nbsp;a chysgodd y gwragedd a Rhiannon. Yn foren lawn ynbsp;gwragedd a ddeffroisant, ac a edrychasant ar y lie ynbsp;dodasant y mab, ac nid oedd efe yno.

“ Och,” ebe un o’r gwragedd, “ collwyd y mab.”

“ Yn wir,” ebe nn ai’all, “ ni fyddai yn ormod i ni gael eiii llosgi neu ein dienyddio am golli o honoinnbsp;y mab.”

“ Fa beth a wnawn ? ” ebe’r Hall.

“Hyn a wnawn,” ebe un o honynt, “y mae yma ast a chenawon ganddi. Lladdwn rai o’r cenawon, anbsp;rboddwn waed ar wyneb a dwylaw Rhiannon, a gosodwnnbsp;yr esgyrn ger ei bron, a dywedwn iddi hi ddifetha einbsp;mab ei hun, ac fe fydd ein gair ni ein chwech ynnbsp;gadarnach na’i gair hi.”

A hwy a benderfynasant wneuthur hynny.

Tua’r dydd, deffrodd Rhiannon, ac a ddywedodd : “ Wragedd, pa le y mae fy mab ? ”

“ Arglwyddes,” ebe hwy, “ na ofyn i ni am dy fab. Edrych ar y cleisian ac 61 y dyrnodiau sydd arnom wedinbsp;ymladd a thi. Ni welsom ni erioed wraig yn meddunbsp;y fath nerth a thydi. Nid oeddem ddim gwell o geisionbsp;dy rwystro. Lleddaist dy fab dy hun, ac na ofyn amnbsp;dano oddiwrthym ni.”

“ Och fi,” ebe Rhiannon,! “ er mwyn y Duw a ^yr

OHWEDLAU CYMRU UU.

bopeth, na ddywedwch anwiredd am danaf. Duw a wyr mai anwiredd yw yr hyn a ddywedwch, ac osnbsp;ofn sydd arnoch i ddweyd y gwir, addawaf eichnbsp;amddiffyn.”

“Yn sicr,” ebe hwythau, “nid oes arnom ofn neb yn y byd.”

“ Ha, drueiniaid,” ebe hithau, “ ni chewch un drwg os dywedwch y gwirionedd.”

Ond er siarad yn dêg ac yn wylofus wrthynt, ni chai ond yr un ateb gan y gwragedd.

Ac aeth y son drwy’r wlad. A chlywodd yr boll bendefigion am dano, a daethant i gyd at Bwyll inbsp;orchymyn iddo ymadael a’i wraig, am iddi gyilawninbsp;y fath weithred ddrwg.

“Na wnaf,” ebe Pwyll ; awr, ac nid ymadawaf a hi.nbsp;cymered ei chosb am dano.”

,A Khiannon a alwodd ati’r athrawon a’r doethioii, a chan fod yn well gaiiddi gymeryd cosb nag ymddadleunbsp;a’r gwragedd, hi a ddewisodd hynny.

Dyma’r gosh a roddwyd arni : Yr oedd i aros yn llys Arberth am saith mlynedd. Wrth borth y llysnbsp;yr oedd esgyn-faen, ac yr oedd yn rhaid iddi eisteddnbsp;gerllaw hwnnw bob dydd, a dweyd yr hanes wrthnbsp;bawb na wyddai am dano, a chynnyg dwyn pobnbsp;ymwelwr ac estron i’r llys ar ei chefn. Ond eithriadnbsp;oedd i neb adael iddi ei ddwyn. Ac felly y treulioddnbsp;ran o’r flwyddyn.

Yr amser hwnnw yr oedd Teyrnon Twrf Fliant yn arglwydd ar Went Iscoed ; yr oedd efe yn un o’rnbsp;dynion goreu fu yn y byd erioed. Ac yn ei feddiantnbsp;yr oedd caseg, ac nid oedd march na chaseg decach nanbsp;hi yn ei deyrnas. A phob nos Calan-Mai deuai agnbsp;ebol bach, ond collwyd yr ebol bob tro heb i nebnbsp;wybod dim am dano. Ond un noson dywedoddnbsp;Teyrnon wrth ei wraig :

“ Ha, wraig, rhy ddrwg yw ein bod yn cadw caseg, a ninnau heb gael nn o’r ebolion.quot;

“ Ond pa beth a allwn wneud ? ” ebe’r wraig.

“Calan-Mai yw hi heno,” ebe Teyrnon, “a mynnaf wybod beth sydd yn digwydd i’r ebolion.”

Felly, dodwyd y gaseg mewn ty. Gwisgodd Teyrnon arfau am dano, a dechreuodd wylio. Ac ar ddechreu’rnbsp;nos daeth y gaseg ag ebol mawr a hardd, yr hwn anbsp;safodd ar ei draed ar unwaith. Cododd Teyrnon inbsp;edrych ar yr ebol, ac wrth wneud hynny clywai swnnbsp;mawr, ac ar ol y swn, wele law ac ewinedd mawr ynnbsp;dod trwy’r ffenestr, ac yn cydio yn yr ebol wrth ei

TEYRNON YN GWYLIO

OHWBDLATJ CYMRU RU.

fwng. Tynnodd Teyrnon ei gleddyf allan, a thorrodd y fraich ymaith o ymyl y penelin, fel yr oedd darn o’rnbsp;fraich a’r ebol ganddo ar ol i fewn yn y t^.

Ar hynny clywai dwrf a tberfysg mawr. Agorodd y drws, a rhuthrodd allan i weled beth achosodd ynbsp;swn; ond ni welai efe ddim, gan mor dywyll oedd ynbsp;nos. Cofiodd iddo adael y drws yn agored, fellynbsp;dychwelodd i’w gau. Ac wrth y drws gwelai faehgennbsp;bychan (mewn dillad plentyn newydd ei eni), a gwisg onbsp;sidan am dano. Cododd y bachgen i’w freichiau, a gweloddnbsp;ei fod yn blentyn cryf am ei oedran. Cauodd y drws,nbsp;a daeth i’r ystafell lie yr fedd ei wraig.

“ Arglwyddes,” ebe efe, “ a wjd ti yn cysgu ? ”

“ Nac wyf, arglwydd,” ebe hi. “ Mi a gysgais, ond a ddefi'roais pan ddaethost ti i mewn.”

“Os dymimi gael peth na fu gennyt erioed o’r blaen,” ebe Teyrnon, “ dyma fab i ti.”

“ Arglwydd,” ebe hi, “ dywed wrthyf yr holl hanes.”

A dywedodd Teyrnon y cwbl wrthi.

“ Pa fath wisg sydd ar y baban ? ” ebe hi.

“ Gwisg o sidan,” ebe Teyrnon.

“ Felly,” ebe hi, “ rhaid ei fod yn fab i ryw -vlfr bonheddig, a phleser fydd gennyf, os caf, wahoddnbsp;gwragedd y wlad yma, a dywedyd wrthynt fod inabnbsp;gennyf.” Ac felly y gwnaethpwyd.

Bedyddiwyd y mab yn ol arferiad y wlad, a dodwyd arno yr enw Gwri Gwallt Euryn, am fod ei wallt mornbsp;felyn a’r aur. Magwyd y mab yn y llys hyd nes yr oeddnbsp;yn flwydd oed, a chyn pen y flwyddyn yr oedd ynnbsp;cerdded yn gryf, ac yr oedd yn fwy na baban teirblwydd,nbsp;er i hwnnw fod yn un mawr. Yr ail flwyddyn yr oedd

CHWEDLAU CYMKÜ FU.

gymaint a mab chwe mlwydd oed. A chyn ei fod yn bedair oed, rhoddai arian i weision y rneircli er caelnbsp;catiiatad i arwain y ineirch i’l- dwfr.

“ Arglwydd,” ebe ei wraig wrth Deyrnon, “ pa le y inae’r ebol a achubaisfc y nos y cefaist y mab ? ”

“ Rlioddais ef i’r gweision,” ebe ef, “ a dywedais wrthynt am ofalu yn neulltuol am dano.”

“ Ai nid gwell fyddai i ti,” ebe hi, “ ei ddofi ef a’i roddi i’r bachgen, canys y nos y cefaist y bachgen ynbsp;ganed yr ebol, ac yr achubaist ti ef ? ”

“ Nid wyf yn erbyn hynny,” ebe Teyrnon, “ a mi a adawaf i ti ei roddi iddo.”

“ Gwnaf hynny, gyda phleser,” ebe hi.

Felly rhoddwyd y march i Wri Gwallt Enryn, a daeth yr arglwyddes at weision yr ystabl i orcliymynnbsp;iddyiit ofalu am y march i’w ddofi erbyn yr amser yrnbsp;elai y bachgen i farchogaeth arno, a dwyn clod iddonbsp;ei hun.

Ac ar yr adeg yma clywsant yr hanes am Riannon a’i chosb. Gofidiodd Teyrnon yn fawr wrth glywednbsp;yr hanes, a cheisiodd yn fanwl glywed y cwbl amnbsp;Riannon. Holai yn barhaus bawb a ddeuai i’r llys ; anbsp;chwynai’r rhai hynny oherwydd blinder mawr Rhiannon.

Meddyliodd Teyrnon lawer am yr hyn a glywai, ac wrth edrych ar y bachgen yn fanwl, credai na welsainbsp;erioed fab a thad mor debyg i’w gilydd a’r bachgen hwnnbsp;a Phwyll Pen Annwn. Gwyddai am Bwyll yn dda,nbsp;canys bu cyn hyn yn un o’i wyr.

Ar ol hyn gofidiodd wrth feddwl ei fod yn cadw’r mab, ac yntau yn gwybod ei fod yn fab i Bwyll. Anbsp;phan gafodd amser cyfleus dywedodd wrth ei wraig,nbsp;nad oedd yn iawn iddynt hwy gadw y mab ac achosi

CHWEDLAU CYMRU FÜ.

cj'maint poen i wraig mor dda a Rliiannon drwy hynny, oblegid credai yn sicr fod y bacligen yn fab i Bwyll. Anbsp;chytunodd g wraig Teyrnon anfon y mab at Bwyll.

“ Ac ni a gawn dri phetb am hynny,” ebe bi : “ diolch a rhoddion am ollwng Rliiannon yn rbydd o’rnbsp;poen y mae ynddo ; diolch gan Bwyll am fagu’r mab,nbsp;a’i ddwyn yn ol iddo ; a’r trydydd peth, os bydd i’rnbsp;mab dyfu i fod yn \vr caredig, efe a wna’r goreu anbsp;alio droBom.”

A phenderfynasant felly fyned a’r mab yn ol i Bwyll.

Calan-Mai: y dydd cyntaf o fis Mai.

XI.—DWYN T BABAN YN OL AT RIANNON.

A tbrannoeth trefnodd Teyrnon ei farchogion—efe yn drydydd, a’r mab yn bedwerydd (ar y march anbsp;roddasai Teyrnon iddo), ac aethant tuag Arberth, ac ninbsp;fuont yn hir cyn cyrraedd. A phan ddaethant yn agosnbsp;i’r llys, gwelent Riannon yn eistedd yn ymyl yrnbsp;esgyn-faen. A phan ddaethant yn agos ati, dywedoddnbsp;wrthynt:

“ Ha, bendefigion, nac ewch ymhellach ; mi a gariaf bob un o honoch hyd y llys; hynny yw fynbsp;nghosb am ladd fy mab fy hun.”

“ Ha, wraig dda,” ebe Teyrnon, “ nid yw yn debyg y cymer neb o honom ni i ti ei ddwyn.”

“ Cymered y neb a fynno,” ebe’r mab, “ ni chymeraf ti fy nwyn.”

CHWBDLAU CYMRU FU.

“Yn wir,” ebe Teyrnon, “ni cliyinerwn ninnau.”

Aetliant i’r llys, a derbyniwyd hwy gyda llawenydd mawr.

Ac yr oeddynt yn dechreu gwledd yn y llys. Yr oedd Pwyll newydd ddod o’i deithiau yn Nyfed.nbsp;Daethant i’r neuadd i ymolchi, a rhoddodd Pwyllnbsp;groesaw mawr i Deyrnon. Wedi gorffen bwyta, dechreu-asant ymddiddan, a dywedodd Teyrnon yr holl banesnbsp;am y gaseg, ac am y mab, fel yr ystyrrid e£ yn fabnbsp;iddynt hwy—Teyrnon a’i wraig,—ac fel y magasentnbsp;ef.

“Ac wele dyma dy fab i ti,” ebe Teyrnon, “a phwy bynnag a ddywedodd anwiredd am danat, anbsp;wnaeth gam a thi. A minnan, pan glywais am j gofidnbsp;a fu arnat, a fu blin gennyf, ac a ofidiais. Ac ni chredafnbsp;fod yma un yn y wledd heno nad yw yn gweled fodnbsp;y bachgen yn fab i Bwyll.”

“ Sier yw gennym hynny,” ebe pawb.

“ Yn wir,” ebe Rhiannon, “ diflannodd fy mhryder i os gwir yw hynny.”

“ Arglwyddes,” ebe Pendaran Dyfed, “da y gel waist dy fab Pryderi (hynny yw, fy mhryder i) a’r enw goreunbsp;iddo fydd Pryderi, fab Pwyll, Pen Annwn.”

“Edrychweh,” ebe Rhiannon, “feallai fodgwell enw arno yn awr.”

“ Pa beth yw ei enw ? ” ebe Pendaran Dyfed.

“ Gwri Gwallt Euryn y galwasom ni ef,” ebe Teyrnon.

“ Pryderi fydd ei enw ef,” ebe Pendaran.

“Gwell yw hwnnw,” ebe Pwyll, “ac iawn iddo gael yr enw oddiwrth y gair a ddywedodd ei fam pannbsp;glywodd y newydd am dano.”

CHWBDLAU CYMRU FU.

Ac felly y galwyd ei enw ef Pryderi.

“Teyrnon,” ebe Pwyll, “taled Duw i ti am fagu fy mab hyd yr awr lion, ac iawn fydd iddo yntau, osnbsp;bydd yn wr caredig, dalu i ti.”

“ Arglwydd,” ebe Teyrnon, “ nid oes neb yn galaru mwy ar ei ol na’r wraig a’i magodd; ac iawn fydd iddonbsp;gofio fy ngwraig a minnau am yr hyn a wneuthom iddo.”

“ Yn wir,” ebe Pwyll, “ tra y byddaf byw, a thra y gallaf gynnal fy nbej'rnas fy hun, mi a’th gynortliwyafnbsp;di a’th deyrnas hefyd. Ac os daw Pryderi yn fy 11e,nbsp;bydd ef yn sier o’th gynnal. Ac os yw boddlon gennytnbsp;ti a’r pendefigion hyn, rhoddwn ef i Bendaran Dyfednbsp;o hyn allan i’w fagu fel y megaist ti ef hyd yn awr, anbsp;byddwch chwithau gyfeillion a thadmaethau iddo.”

“ Cyngor iawn yw hynny,” ebe pawb.

Yna y rhoddwyd y mab i Bendaran Dyfed, ac aeth gwj^r mawr y wlad gydag ef. Cychwynnodd Teyrnionnbsp;a’i gyfeillion tua’u gwlad mewn cariad a llawenydd.nbsp;Cynhygiwj^d iddo y tlysau teeaf, a’r meirch harddaf, a’rnbsp;cwn goreu, ond ni fynnai efe ddim.

Magwyd Pryderi, fab Pwyll, Pen Annwn, yn ofalus, hyd nes y daeth i fod y gwr ieuanc harddaf a thecaf,nbsp;a’r goreu ymhob camp dda yn y deyrnas. Felly yrnbsp;aeth y üwyddyn a’r blynyddau heibio, nes y bu Pwyll,nbsp;Pen Annwn, farw.

Teyrnasodd Pryderi ar saith gantref Dyfed yn llwyddiannus, ac yr oedd yn barchus drwy ei hollnbsp;deyrnas, a chyda phawb o’i amgylch. Ar ol hynny,nbsp;unodd dri chantref Ystrad Tywi, a phedwar cantrefnbsp;Ceredigion, a gel wir y rhai hynny yn Saith Gantrefnbsp;Seisyllwch. A theyrnasodd Pryderi, fab Pwyll, Pen

CUWBÜLAU oym.ru fo. nbsp;nbsp;nbsp;33

BRANWEN, FERCH LLYR.

I.—MATHOLWCH YN CEISIO BRANWEN.

Yr oedd Bendigaid FrS,n yn frenin ar yr ynys hon, ac anrhydeddwyd e£ a choron ardderchog Llundain.nbsp;ün prynhawn yr oedd yn Harlech yn Ardudwy, acnbsp;eisteddai ar graig Harlech, a webben y mór. Gydag efnbsp;yr oedd ei frawd Manawyddan ap Llyr, a dau frawd o’r unnbsp;fam ag ef—Nisien ac Efnisien. Yr oedd yno hefyd lu onbsp;bendefigion ereill, fel y gweddai fod o gylch brenin.

Yr oedd y ddau frawd—Nisien ac Efnisien—^yn feibion i Euroswydd, ond en mam hwy a Bendigaidnbsp;oedd Penardim, ferch Beli ap Mynogan. Yr oedd unnbsp;o’r gwyr ieuainc hynny yn wr da, a dygai heddwch i’rnbsp;teulu, pan fyddent yn llidiog—a hwnnw oedd Nisien.nbsp;Y Hall, Efnisien, a barai ymladd, pan fyddai pawb ynnbsp;heddychol.

Pan eisteddent felly, gwelent dair llong ar ddeg yn dyfod o ddeheu’r Iwerddon tuag atynt gyda chyflymder,nbsp;yn cael eu gyrru gan y gwynt.

“ Gwelaf longau draw,” ebe’r brenin, “ yn dyfod yn gyflym tua’r tir. Gorchymynnwc’n i wyr y llys wisgonbsp;a myned i ofyn beth yw neges y bobl yma.”

Ac wedi ymwisgo, aeth y gwyr i waered at y llongau.

Ac wedi gweled y llongau, yr oedd yn sier ganddynt na welsant erioed eu gwell ; ac yr oedd baneri o sidannbsp;arnynt. Ar hynny rhagüaenodd un o’r llongau y Ileill;nbsp;a hwy a welent darian yn uwch na bwrdd y llong, a’rnbsp;sweh i fyny fel arwydd o heddwch ; a daeth y_^gw;^r

CHWEDLATJ CYMRU FU.

yn nes atynt fel y gallent glywed eu gilydd. Yna, bwrw badaTi allan a wnaethant, a dyfod tua’r tir, anbsp;chyfarch gwell i’r brenin.

Clywai’r brenin hwynt o’r graig uchel uwch eu

pen.

“ Duw a’ch bendithio,” ebe efe, “ a phob croesaw i jïhwi. Pwy biau y llongau hyn, a phwy sydd bennbsp;arnynt ? ”

“ Arglwydd,” ebe’r gwyr, “y mae Matholwch, brenin yr Iwerddon, yma, ac efe yw pei-chennog y llongaunbsp;hyn.”

“ Pa beth a geisia ? ” ebe’r brenin. “ A fyn efe ddyfod i’r tir ? ”

“Na fyn, Arglwydd,” ebe’r gwyr ; “y mae ganddo neges atat ti, ac os na cha ei neges, ni ddaw i dir.”

“ Pa beth y w ei neges ? ” ebe’r brenin.

“ Y mae am ymuno a’th deulu di, Arglwydd,” ebe’r gwyr, “ a daw i geisio Branwen, ferch Llyr, yn wraig, acnbsp;os da gennyt, y mae aui uno Ynys y Cedyrn a’r Iwerddonnbsp;yn un, fel y byddont gadarnach.”

“ lë,” ebe’r brenin, “ deued ef i dir, a ni a ymgyngborwn ar hyn.”

Dygwyd yr atebiad jm ol at Patholwch, ac ebe efe :

“ Mi a af yn llawen.”

Ac efe a aeth i dir, a buwyd yn llawen iawn yn y llys y nos honno rhwng ei w^r ef a gwyr y Ilys.nbsp;Drannoeth cymerwyd cyngor, pryd j penderfynwydnbsp;rhoddi Bran-s^n i Patholwch. Branwen oedd un o dairnbsp;prif riannó^' yr ynys hon, a hi oedd y forwyn decafnbsp;yn y byd.

Trefnwyd i’r briodas gymeryd 11e yn AberfiEraw.

CHWKDLAU OYMRÜ FU.

A chychwymiodd yr holl w^r tuag yno—ly/atliohvch a’i wyr yn y llongau, a Bendigaid Frin a’i w^r ar hydnbsp;y tir. Ac wedi iddynt ddyfod i Aberffraw, dechreuwydnbsp;y wledd. Ac fel hyii yr eisteddent yn y wledd—Breninnbsp;Ynys y Cedyrn yn y canol, a Manawyddan ap Llyr arnbsp;y naiU ochr iddo, a Mathohvcb ar yr ochr arall, anbsp;Branwen, ferch Llyr, yn ei yniyl. Nid oeddynt mewnnbsp;ond mewn pebyll—yr oedd Bendigaid Fran yn rhynbsp;fawr i’r un tf ei gynnwys.

Dechreuwyd y wledd, ac yn gloddesta ac ymddiddan y buont. A pban welsant mai gwell oedd myned i gysgu,nbsp;hwy a roisant heibio gwledda. A’r nos honno y priodwydnbsp;Matholwch a Branwen. Trannoeth cyfododd holl deulunbsp;y llys, a dechreuodd y swyddogion drefnu a rhannu’rnbsp;meirch a’r gweision, a hwy a’n rhanasant ar hyd y tirnbsp;hyd at y inór.

II.—EFNISIEN YN ACHOSI GOFID.

Un diwrnod, pan yr oedd pawb ereill yn llawen, daeth Efnisien, y gwr anheddychol y soniwyd am danonbsp;uchod, i’r fan 11e yr oedd meirch Matholwch, ac anbsp;ofynnodd pwy oedd perchennog y meirch.

CHWBDLAtr CYMRt: BU.

“ Meirch Matholwcli, brenin yr Iwerddon, yw y rhai byn,” ebe gwyr y tf.

“ Pa beth a wnant hwy yina ? ” ebe efe.

“Yma y mae’r breniil, gwr Bramven, dy chwaei’,” ebe’r gwyr, “ a’i feirch ef yw’r rhai hyn.”

“ Ha,” ebe Efnisien, “ ai felly y g-wnaethant i’r forwyn dêg honno, sef ei rhoddi—a hithau yn chwaernbsp;i mi—heb fy nghaniatad ? Ni allent daflu mwy onbsp;ddirmyg arnaf.”

Ac yna yr aeth i blith y meirch, ac a dorrodd eu gweflau -wrth eu dannedd, a’u clustiau wrth eu pennau,nbsp;a’u rhawn wrth eu cefnau, ac os na chai afael yn eunbsp;hamrannau, torrai hwynt hyd at yr asgwrn ; ac felly yrnbsp;anffurfiodd y meirch, ac a’u gwnaeth yn hollol ddiwerth.

A daeth y newydd at Fatholwch, a dywedwyd wrtho fod ei feirch wedi eu hanffurüo, a’u gwneud yn hollolnbsp;ddiwerth.

“ lë,” ebe un, “ er dy waradwyddo y gwnaed hyn, ac eglur yw mai dy waradwyddo a geisiant.”

“ Syia geiinyf,” ebe Matholwch, “ os mai er fy ngwaradwyddo y gwnaed hyn iddynt roddi i minbsp;forwyn mor urddasol ac mor ariwyl gan ei chenedl anbsp;Branwen.”

“Arglwydd,” ebe un arall, “ gweli fel y mae pethau, ac nid oes gennyt ddim i’w wneud ond dychwelyd i’thnbsp;longau.”

A hynny a wnaeth Matholwch.

Dywedwyd wrth Fendigaid Pran fod Matholwch yn gadael y llys heb ei ganiatad, ac aeth eenhadau inbsp;ofyn i Fatholwch paham y gwnai hynny. Y eenhadaunbsp;hyn oeddynt Iddig ab Anarawd a Hefeydd Ilir. A phan

CIIWBDLAU CYMRU FU.

ddaliasant liwy Fatholwch, gofynasant iddo pahain y darparai fyned i ff’wrdd, a phaham y mynnai fynednbsp;ymaith.

“ Tn wir,” ebe efe, “ pe gwyddwn, ni ddelwn yma; cefais fy nirmygu, ac ni fn neb yn fwy anffodns avnbsp;neges nag y bum i wrth ddyfod yma; digwyddodd petlinbsp;rhyfedd iawn i mi.”

“ Pa beth y\v hynny ? ” meddent hwy.

“ Rhoddwyd i mi,” ebe Matholwch, “ un o dair prif rianiiod y deyrnas, sef Bran wen, ferch Llyr. Minbsp;a briodais fercb i frenin Ynys y Cedyrn, ac ar olnbsp;hynny fe’m gwaradwyddwyd, ac y mae yn rhyfeddnbsp;gennyf na wnaed hynny cyn rhoddi i mi forwyn mornbsp;ardderchog.”

“Yn wir,” ebe’r gwyr, “nid o fodd neb yn y llys nac yn y cyngor y gwnaed y gwaradwydd yma i ti. Anbsp;clian i ti gael dy vvaradwyddo, y mae y gwaradwydd jmnbsp;fwy i Fendigaid Fran nag i ti.”

“ Y mae hynny yn wir,” ebe Matholwch, “ ond nis gall efe ddileu y gwaradwydd a gefais.”

Aeth y cenhadau yn ol at Fendigaid Fran, ac a ddywedasant wrtho atebiad Matholwch.

“ Yn wir,” ebe Bendigaid, “ ni thal i ni ei adael i fyned i ffwrdd mewn teimladau drwg, ac nis gadawnnbsp;iddo chwaith.”

“ Anfon genhadau ar ei ol,” ebe’r gw;^r.

“Anfonaf,” ebe Bendigaid. “Cyfodwch, Fanawyddan ap Llyr, a Hefeylt;ld Hir ac ünig Glew Ysgwydd, ac ewchnbsp;ar ei ol ef, a dywedwch wrtho y cailE farch am bob un .nbsp;a anatwyd, ac fel iawn am y dirmyg, efe a gaiff Ifon onbsp;arian cyhyd ag ef ei hun, a chlawr o aur cytled a’i

CHWEDLA.Ü CYMRU PU.

wyneh; a dywedwch wrtho hefyd pwy a wnaeth y weithred ddrwg honno, ac mai yn erbyii fy ewyllys i ynbsp;gwnaed li3'nny, a chan mai brawd un-fam a mi a wnaeth ynbsp;drwg, nid yw yn hawdd gennyf ei ladd na’i ddifetha.nbsp;Dywedwch wrtho am ddod i ymweled a mi, a mi a wnafnbsp;dangnefedd ag ef fel y mynno efe ei hun. ’

Y cenhadau a aethant ar ol Matholwch, ac a fyneg-asant iddo jm garedig yr hyn a ddywedasai Bendigaid Fran, ac efe a wrandawodd arnynt.

“ Ha w^^r,” ebe Matholwch, “ ni a gymerwn gyngor.” A hwy a ddaethant i’r penderfyniad, pe gwrthodentnbsp;y cynnj-g hwn, y byddai yn debycach iddynt dderbynnbsp;cywilydd a fyddai fwy, na derbyn iawn a fyddainbsp;gymaint. Felly hwy a aethant i’r llys yn heddj^chol; acnbsp;yno y trefnwyd pabell iddynt ar ddull neuadd, a hwy anbsp;aethant i fwj'ta.

III.—BENDIGAID YN GWNEUD Y GOLLED I FYNY.

Yna Matholwch a Bendigaid Fran a ddechreuasant ymddiddan a’u gilydd, a thybiai Bendigaid Fran fodnbsp;Matholwch yn drist iawn oherwydd y dirmyg a gawsai,nbsp;ac am na chaw«ai ddigon o iawn am y cam.

“ Ha, \vr,” ebe Bendigaid Fran, “ nid wj't mor Ilawen heno ag arfer, ac os mai oherwydd bj'chander j'r iawn a

CHWEDLAU CYMRU FU.

gefaist y mae hyn, ti a gei ychwaneg yn ol dy ewyllys dy h.uQ, ac yfory rhoddaf y meirch. i ti yn ol fy addewid.”

“ Arglwydd,” ebe Matholwch, “ Duw a dalo i ti.”

“A mi a ychwanegaf hefyd at fy iawn,” ebe Bendigaid Fran ; “rboddaf bair i ti o’r fatb, fel os lleddirnbsp;un o’th beddyw, ac y teflir ef i’r pair, erbyn yforynbsp;y byddbyw, ac mor iach ag a fu erioed, ond ni fydd ynnbsp;gallu siarad.”

A Matholwcb a ddiolchodd yn fawr i Fendigaid, a llawen iawn oedd ganddo gael y pair. Trannoeth talwydnbsp;y meirch i Fatholwch tra y parhaodd meirch dof yn ynbsp;lie ; yna yr aethant i le arall, a rhoddasant ebolion iddonbsp;nes gwneud y nifer i fyny; a galwyd y lie hwnnw Tamp;lnbsp;Ebolion.

Yr ail noson, eisteddasant ynghyd eto.

“ Arglwydd,” ebe Matholwch, “ o ba le y cefaist y pair a roddaist i mi ? ”

“ Rhoddwyd ef i mi,” ebe Bendigaid, gan wr a fn yn dy wlad di, ac nis gwn nad yno y cafodd ef.”

“ Pwy oedd hwnnw ? ” ebe Matholwch.

“ Llasar Llaesgyfnewid,” ebe Bendigaid, “ a ddaeth yma o’r Iwerddon, a Chymideu Cymeinfoll, ei wraig,nbsp;gydag ef, y rhai a ddianghasant o’r ty haearn yn yrnbsp;Iwerddon, pan wnaed y lie yn wyn-boeth o’u hamgylch.nbsp;Y mae yn syn gennyf na chlywaist ti ddim am hynny.”

“Gwn am yr banes,” ebe Matholwch, “a dywedaf wrthyt yr oil. Un diwrnod yr oeddwn yn hela gerllawnbsp;llyn a elwid Llyn y Pair, a mi a welwn wr melyngochnbsp;mawr yn dyfod o’r llyn, a phair ar ei gefii; a gwr gofidusnbsp;yr olwg arno, ac erchyll ei wedd, ydoedd. Canlynainbsp;gwraig ef ; ac os oedd ef yn fawr, yr oedd y wraig yn

CHWKDLAü CYMRU FU.

fwy ddwywaith nag ef. Daetliant tuag ataf, a chyfarcli-asant well i mi. ‘ Pa beth yw eich neges ? ’ ebe li. Dywedasant eu neges, ac yna cymerais hwynt i’r t;^, anbsp;buont gyda mi am flwyddyn yn gysurus ; eithr o hynnynbsp;allan dechrenasant beri gofid i’m gw^r, a’m gwyr anbsp;godasant i’w herbyn, ac a ddymunasant arnaf eu gyrrunbsp;o’r wlad ; a dywedasant wrthyf fod yn rhaid i mi ddewisnbsp;naill ai cadw fy nheyrnas, neu eu cadw hwy. Yna yrnbsp;ymgynghorais pa beth i’w wneud a hwynt, Nid aentnbsp;o’u bodd, ac nis geilid en gyrru o’u hanfodd. Yn ynbsp;diwedd penderfynwyd gwneuthur ystafell o haearn, anbsp;galw pob góf yn yr Iwerddon ynghyd, a gosod llawer onbsp;ló o amgylch yr ystafell. Gosodwyd hefyd yn yr ystafellnbsp;ddigonedd o fwyd a died i’r gwr a’r wraig, a’r plant; anbsp;phan ddeallwyd eu bod wedi meddwi, gosodwyd tannbsp;wrth y gl6 oedd o arngyleh yr ystafell, a chwythwyd efnbsp;gan feginau, hyd nes oedd yr ystafell yn goch gan y tèn.nbsp;Yna yr ymddiddanasant a’u gilydd ynghanol yr ystafell,nbsp;ac arhosodd y gwr nes oedd un ochr i’r ystafell yn wj^nnbsp;gan y gwres, ac yna, oherwydd y gwres mawr, rhirthroddnbsp;a’i ysgwj'dd yn erbyn yr ochr, ac a aeth allan drwyddi,nbsp;a’i wraig yn ei ganlyn, ond ni ddihangodd neb arall; anbsp;dyna’r adeg yn ddiau y daeth efe yma atat ti.”

“ Yn wir,” ebe Bendigaid, “ efe a ddaeth yma, ac a roddodd y pair i mi.”

Y noson honno y bu cauu a chyfeddach, hyd nes y tybiasant ei bod yn well niyned i gysgu. Ac felly ynbsp;treuliasant y nos mewn digrifweh. Wedi gorffen y wledd,nbsp;cychwynnodd Matholwch a Branwen tua’r Iwerddon ; acnbsp;o Aber Menai y cychwynasant mewn tair llong ar ddeg, acnbsp;a ddaethant hyd yn Iwerddon.

4

CHWEDLAU CYMRU É’ü.

Yu yr Iwerddon cawsant groesaw mawr. Ni ddelai gwr o nod, na gwraig dda, i ymweled a Branwen, nanbsp;roddai hi iddynt fodrwy neu dlws teilwng cyn myned o’rnbsp;llys. Ac felly y treuliodd hi y flwyddyn honno mewnnbsp;parch mawr. Ymhen amser, ganwyd mab iddi, a galwydnbsp;ef Gwern ap Matholwch, a rhoddwyd ef i’w fagu yu ynbsp;lie yr oedd gwyr goreu Iwerddon.

Pair : llestr mawr ar gyfer i Digrifwch: llonder.

Aber Menai: lie ar Ian culfor Menai.

IV.—DYRNOD BRANWEN.

Yn yr ail flwyddyn, wedi i Fatholwch ddychwelyd, bii terfytJg yn yr Iwerddon oherwydd y dirmyg a gafoddnbsp;Matholwch yng Nghyinru, ac am y niwed a wnaed i’wnbsp;feirch. Gwawdiai brodyr Matholwch ef o hyd am ynbsp;sarhad a gafodd, ac ni chawsai heddwch hyd nes dial amnbsp;y gwaradwydd. A’r dial a wnaethant oedd gyrru Branwennbsp;o’i ystafell ef, a’i gwneud yn gogyddes yn y llys, anbsp;gorchymynnwyd i’r cigydd, wedi iddo fod yn torri cig,nbsp;roi bonclust bob boren iddi.

“ Arglwydd,” ebe’r gwyr, “ gorchymyn na chaiff un Hong fyned o’r Iwerddon i Gymru, ac os daw rhywrai ymanbsp;0 Gymru, carchara hwynt, fel nad el y newydd amnbsp;Franwen i Gymru.”

Penderfynwyd hynny, ac felly y bu am dair blyhedd.

Ac yn yr amser hwnnw, dysgodd Branwen aderyn bychan i siarad a hi, ac a ddywedodd wrtho y fath ddyn

CHWBDLAU OYMKU FU.

oedd ei brawd ; a hi a ysgrifennodd lythyr yn disgrifio ei phoenau a’i haniai'ch, ac a’i rhwymodd ar aden yrnbsp;aderyn, ac a’i anfoiiodd tua Ghymru. A’r aderyn anbsp;ddaeth i’r ynys hon, ac a gafodd Fendigaid Fran yngnbsp;Nghaer Seiont yn Arfon, ac efe a ddisgynnodd ar einbsp;ysgwydd, ac a ysgydwodd ei bln hyd oni chanfuwydnbsp;y llythyr, a gwybuwyd fod yr aderyn yn ddof.

D Yna y cymer-wyd y llythyr, ac wedi ei ddarllen, gofidiodd Bendigaid Frdn oherwydd trailed Branwen ; acnbsp;efe a anfonodd genhadau i alw holl wyr yr ynys ynghyd,nbsp;ac a barodd i holl alluoedd pedair gwlad a saith ugainnbsp;ddyfod ato, ac a ddywedodd ei gwyn wrthynt am boennbsp;Branwen. Penderfynasant fyned i’r Iwerddon, a gadaelnbsp;saith o wyr yn dywysogion yma, a Charadog ap Bran ynnbsp;ben arnynt hwy. Arhosai y saith hyn i ofalu am yrnbsp;ynys, a Charadog ap Bran oedd y prif swyddog.

A Bendigaid Fran a’i In a hwyliasant tna’r Iwerddon, ac ni fuont yn hir ar y mor cyn dyfod i ddwfr has, lienbsp;nad oedd ond dwy afon a elwid Lli ac Archan. Ynanbsp;y cerddodd Bendigaid, a’i glud ar ei gefn.

Ac yr oedd gweision Matholwch ai' laii y mor, a hwy a ddaethant at Fatholwch, ac a ddywedasant wrtho :

“ Henffych well ! Arglwydd.”

“ Duw a’ch bendithio,” ebe efe. “ Pa newydd sydd gennych ? ”

“ Y mae gennym newydd rhyfedd iawn,” ebe’r gweision. “ Gwelsom goed yn y mor mewn man nanbsp;welsom erioed o’r blaen yr un pren.”

“ Dyna beth rhyfedd,” ebe Matholwch, “ a welsoch chwi ddim arall ? ”

CHWEDLAU CYMRU PU.

“ Gwelsom,” meddent, “ fynydd inawi- gerllaw i’r coed, ac ochr ucliel oedd i’r mynydd, a llyn o bob tu i’rnbsp;ochr, ac yr oedd y coed a’r mynydd, a pbopeth arall, ynnbsp;cerdded.”

“Yn ¦wir,” ebe Matbolwch, “ni -^r neb ddim am hyn, os na wyr Branwen ; gofynnwcb iddi.”

Aetb y cenhadan at Franwen, ac a ofynasant iddi:

“ Pa beth a debygi di yw hyn ? ”

“ Gw^r Ynys y Cedyrn sydd yn dyfod drosodd,” ebe hi, “ am iddynt glywed am fy mhoen a’m gofid.”

“ Pa beth yw y coed a welid ar y m6r ? ” ebe’r cenhadan.

“ Hwylbrennau llongau ydynt,” ebe hi.

“ Pa beth oedd y mynydd welid wrth ochr y llongau ? ”

“ Bendigaid, fy mrawd, yw hwnnw,” ebe hi, “ yn dyfod i’r dwfr bis ; nid oes Hong a eill ei ddal.”

“ Pa beth yw ’r ochr uchel, a’r llyn o bob tn i’r ochr ? ”

“ Efe ydyw,” ebe hi, “ yn edrych yn llidiog ar yr ynys hon, a’i ddau lygad o bob tu i’w drwyn yw y ddaunbsp;lyn o bob tu i’r ochr.”

Yna y casglwyd holl w^r Iwerddon ynghyd i ymgynghori ar hyn.

“ Arglwydd,” ebe’r gwyr wrth Fatholwch, “ nis gellir gwneud dim yn well na chilio dros Linon (afon ynnbsp;Iwerddon), a gadael Llinon rhyngot ag ef, a thorri ’r bontnbsp;sydd ar yr afon, canys y mae maen sugn yng ngwaelod yrnbsp;afon, ac nis gall Hong na Hestr fod arni.”

Felly hwy a giliasant dros yr afon, ac a dorasant y bout.

CHWEDLAU CYMRU FU.

V.—BENDIGAID YN YR IWERDDON.

A daeth Bendigaid Fran i’r tir, a’i lynges gydag ef, tua glan yr afon.

“ Arglwydd,” ebe ei w^r -wrtho, “ ni a wyddoni natnr yr afon hon. Ni eill neb fyned trwyddi, ac nid oes pontnbsp;arni. Pa beth yw dy gynllun yngliylch pont ? ”

“Nid oes gennyf gynllnn,” ebe Bendigaid Fran, “ ond a fo ben, bydded bont. Myfi a fyddaf bont.”

Y pryd bwn y dywedwyd y ddihareb hon gyntaf, ac y mae yn ddihareb hyd heddyw.

Wedi i Fendigaid orwedd dros yr afon, gosodwyd clwydi arno, ac aeth ei luoedd drosto. Yna, cyfododd, anbsp;daeth cenhadau oddiwrth Fatholwch yn cyfarch gwellnbsp;iddq, ac yn ei annerch yn enw Matholwch, ei berthynasnbsp;(gwr ei chwaer, Branwen), ac yn dywedyd wrtho nanbsp;haeddai ef o’i law ond da. “Ac y mae Matholwch,”nbsp;meddent, “ yn rhoddi brenhiniaeth Iwerddon i Wern,nbsp;( fab Matholwch, a dy nai dithau, fab dy chwaer, a hyn anbsp;wna yn dy wydd yn lie ’r cam a’r dirmyg a wnaed inbsp;Franwen ; ac yn y lie y mynni di, ai yma ai yn Ynys ynbsp;Cedyrn y bydd Matholwch fyw.”

“ Yn wir,” ebe Bendigaid Frê,n, “ oni chaf fi y frenhiniaeth fy hun, nid ymgynghoraf ar y cynnyg a

CHWBDLAÜ CYMRU FU.

wnewch. ac hyd nes y dygwch well cynnyg i mi, dyna yr unig ateb a gewcb gennyf.”

“ Ni a ddygwn atat yr ateb goreu a gawn,” ebe’r gw;^r, “ ac arcs dithau am ein cenadwri ni.”

“ Arhosaf,” ebe efe, “ a deuwch yn ebrwydd.”

Dychwelodd y cenhadau at Fatholwcb, ac a ddy-wedasant wrtho :

“ Paratóa ateb gwell i Fendigaid Fr4n; ni wrandawai ddim ar yr ateb oedd gennym iddo.”

“ Pa beth yw eich cyngor cbwi ? ” ebe Matholwch.

“ Arglwydd,” ebe’r gw^r, “ nid oes ond un cyngor i ti. Ni thrigodd efe mewn t^ erioed. Felly gwna d^ i’wnbsp;gynnwys ef a’i wyr yn un rhan o honno, a thithau a’thnbsp;wyr yn y rhan arall, a dyro dy frenhiniaeth iddo ef, anbsp;tlial warogaeth iddo; ac oherwydd yr anrhydedd onbsp;wneuthur ty iddo, efe a wna heddwch S, thi.”

A’r cenhadau a aethaiit a’r ateb yna at Fendigaid Fran, ac wedi iddo gymeryd cyngor, penderfynwydnbsp;derbyn cynnyg Matholwch. Trwy gyngor Branwen ynbsp;gwnaed hyn, a rhag dinistrio’r wlad y cynghorodd hinbsp;felly. Wedi gwneuthur y cytundeb, adeiladwyd y t^ ynnbsp;fawr ac eang ; ond y Gwyddyl a gynllwynasant frèd, anbsp;dyina’r ffordd y gwnaethant: Gosodwyd hoel ar bobnbsp;colofn ag oedd yn y t^, a gosodwyd tfetan ar bob hoel,nbsp;a gwr arfog ym mhob un o honynt. Ond Efnisien anbsp;ddaeth i fewn o flaeii llu Ynys y Cedyrn, ac a edrychoddnbsp;a golwg wyllt ar liyd y tj', ac a welodd y ffetanau ar ynbsp;colofnau, ac a ofynnodd i un o’r Gwyddyl:

“ Pa beth sydd yn y tfetan yma ? ”

“ Blawd, syr,” ebe yntau.

CHWEDLAU CYMRU FU.

Ac Efnisien a deimlodd hyd nes y cafodd afael ym mhen y Gwyddel oedd yn y ffetan, ac a’i gwasgodd nesnbsp;I’w fysedd gyfFwrdd a’r ymennydd trwy’r asgwrn. Ynanbsp;y gadawodd hwniiw, ac a ddododd ei law ar un arall, anbsp;gofynnodd :

“ Pa beth sydd yma ? ”

“ Blawd,” meddai’r Gwyddyl.

Ond Efnisieii a wnaetli yr un peth a phob un o honynt, hyd nas gadawodd yn fyw ond un gwr o’rnbsp;dau cant oedd yn y lïetanau.

Ac efe a ddaetb at hwnnw, ac a ofynnodd:

“ Pa beth sydd yma ? ”

“Blawd, syr,” ebe’r G-wyddyl eto.

Yna y teimlodd Efnisien e£ hyd nes y cafodd ei ben, ac fel y gwnaeth efe a’r lleill, y gwnaeth efe a hwn,nbsp;ac nis gadawodd ef nes ei ladd. Ac yna y canodd ynbsp;pennill hwn :

“Mae yn y ffletan flawd tra neilltuol, Milwyr glew arfog, i ymladd yn wrol;nbsp;Pared i ryf el. Pradvrriaeth angheuol! ”

5ü nbsp;nbsp;nbsp;CHWBDLAU OYMRU FU.

VI.—TYNGED ALAETHUS GWYR YNYS Y OEDYRN A BRANWEN.

Ar hynny daeth y gwj^r i’r ty—gw;^r Ynys y Cedyrn i fewn i un ran o’r ty, a gwyr Ynys Iwerddon trwy’rnbsp;porth arall. Ac wedi iddynt eistedd ynghyd, gwnaethantnbsp;gytundeb a’u g'lj'dd, a rlioddwyd y frenhiniaeth i’r mab.nbsp;Yna, wedi gwneutliur heddwch, galwodd Bendigaidnbsp;Fran y mab ato, ac oddiwrth Fendigaid aeth y mab at-Fanawyddan. A pliawb a’i gwelai a’i carai.

A galwodd Nisien, fab Euroswydd, y mab ato oddi-wrtli Fanawyddan, ac yntau a aeth ato yn wylaidd. Yna y dywedodd Efnisien :

“ Paham na ddaw fy nai, fab fy chwaer, ataf ü ? Pe na byddai yn frenin Iwerddon, buasai yn dda gennyfnbsp;groesawi’r mab.”

“ Efe a ddaw atat yn llawen,” ebe Bendigaid Priln.

A’r mab a wnaeth felly.

Yna y dywedodd Efnisien ynddo ei hun :

“Ni thybia’r teuln am y gyfiafan a achosaf yn awr.”

Ac efe a gododd i fyny, ac a gymerodd y mab wrth ei draed, ac heb oedi, a chyn i neb ei rwystro, taüodd ynbsp;mab dros ei ben i’r tan poeth. A phan welodd Branwennbsp;ei mab yn llosgi yn y tan, ceisiodd neidio i’r tan o’r 11e yrnbsp;eisteddai rhwng ei dan frawd. Ond ymaflodd Bendigaidnbsp;Fian ynddi ag un Ilaw, ac yn ei darian a’r Ilaw arall.nbsp;Yna y cyfododd pawb, a bu cynnwrf mawr yn y ty, anbsp;chymerai pawb afael yn eu harfau.

A phan oedd pawb yn defnyddio eu hai'fau, amddi-ffynnodd Bendigaid Fran Franwen rliAvng ei darian a’i ysgwydd. Yna y dechiamodd y Gwyddyl gynneu tan o

CHWBDLAU CYMRU FU.

dan y pair, ac yna y bwriwyd y cyrff i’r pair nes yr oedd yn lla-wn, a thrannoeth cyfodent yn w;^!’ yinladd cystal anbsp;chynt, eithr ni allent siarad.

Ac yna, pan welodd Efnisien nad oedd cyrfï gwyr Ynys y Cedyrn yn adfywio, dywedodd yn ei feddwl :

“ Gwae fi, fy mod yn achos y golled hon i -wyr Ynys y Cedyrn, a boed gwarth arnaf os na cheisiaf yinwarednbsp;rhag hyn.”

Ac yna y gorweddodd ymhlith cyrff y Gwyddyl, a daeth dan Wyddel ato, ac a’i taflodd i’r pair, gan feddwlnbsp;mai Gwyddel ydoedd.

Ac efe a ymestynnodd yn y pair, hyd nes y torrodd y pair yn bedwar darn, a tborrodd ei galon yntannbsp;hefyd. Ac ar liynny troes yr 5quot;mladd yn ffafr gwyrnbsp;Ynys y Cedyrn. Diliangodd saith o’r gwyr, ond brathwydnbsp;Bendigaid Fran a gwaewffon wenwynig yn ei droed.nbsp;A dyma enwau y seithw5n- a ddianghasanfc : Pryderi,nbsp;Manawyddan, Glifieri, Eil Taran, Taliesin, Ynawgnbsp;Gruddiau ap Muriel, a Heilyn ap Gwyn Hên.

Yna y gorcliyinynnodd Bendigaid Fran iddynt am dorri ei ben i ffwrdd.

“ A chynierwcli y pen,” ebe fe, “ a dygwch i’r Gwynfryn yn Llundain, a chleddwch ef yno, a’i wynebnbsp;ar Ffrainc. Cliwi a fyddwch yn hir ar y flfordd.nbsp;Byddwch yn Harlech am saith mlynedd ar ginio, ac ynonbsp;y can adar Rhiannon, a bydd cystal gennych gael cwmninbsp;y pen, ag oedd gcnnych fy nghael i pan oedd arnaf.nbsp;Ac yng Nghwalas ym Mhenfro y byddwch bedwarnbsp;ugain mlynedd. A gellwch fod yno a’r pen heb lygrunbsp;hyd nes yr agoroch y drws sy’n gwynebu ar Aber Henfelennbsp;tua Chernyw. Oiid ni ellwch aros yno wedi i chwi agoi

CHWBDLAU CYMRU Bü.

y drws hwnnw, a chwi a ewch i Lundain i gladdu y pen. Ac yn awr ewch ymlaen rhagoch.”nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;^

Ac yna y torrwyd ei ben, a hwy a gymerasant y pen gyda hwy.

Ac yr oeddynt yn wyth mewn nifer, sef y seithwyr a enwyd, a Branwen. A hwy a ddaethant i dir ynnbsp;Aber Alaw yn Nhal Ebolion, ac yno yr eisteddasant acnbsp;a orffwysasant.

Ac edrychodd Branwen ar gymaint ag a welai o’r Iwerddon, ac o Ynys y Cedyrn.

“ Gwae fi o’m genedigaeth,” ebe hi. “ Dwy ynys a dditethwyd o’m hachos i.”

A hi a roes ochenaid fawr, ac a dorrodd ei chalon, fel y Ini hi farw. A hwy a wnaethant fedd iddi,nbsp;ac a’i claddasant hi ar lan afon Alaw.

VII.—CLADDU PEN BENDIGAID FKAN.

Ar ol marwolaeth Branwen, aeth y seithwyr tua Harlech, a’r pen ganddynt. A phan oeddynt yn cerdded,nbsp;wele dyrfa o wyr a gwragedd yn en cyfarfod.

“A oes gennych chwi newyddion ? ” ebe Manawyddan_

“Nac oes,” meddent hwy, “ond fod Caswallon ap Beli wedi goresgyn Ynys Prydain, a’i fod yn freninnbsp;coronog yn Llundain.”

CHWBDLAü CYMRU Fü.

“ Pa beth a ddigwyddodd i Garadog ? ” ebe’r gw^r, “ ac i’r seithwyr a adawyd yn yr ynys lion ? ”

“ Daeth Caswallon i’w herbyn, a lladdodd y chwe gw^r, a Charadog a dorrodd ei galon o dristwch, amnbsp;weled cleddyf yn lladd ei quot;wyr, ac na wyddai pwy a’unbsp;lladdai. Gwisgai Caswallon len hud, ac ni welai neb efnbsp;yn lladd y gw;^r; y cleddyf yn unig a welent. Ni fynnainbsp;Caswallon ladd Caradog am mai ei nai, fab ei gefnder,nbsp;oedd. Dihangodd Pendarar Dy fed, gwas ieuanc y gwyr,nbsp;i’r coed.”

Yna y cyrchasant hwythau Harlech, ac a ddech-reuasant eistedd a chael en gwala o fwyd a diod. Yna y daeth tri aderyn gan ddechren canu iddynt; ac o bobnbsp;cerdd a glywsant, nid oedd un i’w chymharu a chan yrnbsp;adar. Gwelent yr adar o bell, draw ar y niór, ondnbsp;yr oedd en can mor eglnr a phe baent yn eu hymyl.nbsp;A.C felly y buont ar ginio am saith mlynedd.

Ymhen y seithfed üwyddyn aethant tua Gwalas ym Mhenfro. Ac yno yr oedd iddynt Ie têg brenhinol uwchnbsp;ben y mor, ac yr oedd neuadd fawr yno iddynt, a hwy anbsp;aethant i tewii i’r neuadd. Yr oedd dau ddrws i’rnbsp;neuadd yn agored, ond yr oedd y tiydydd, sef yr un anbsp;wynebai ar Gernyw yn gauedig.

“ Dacw’r drws,” ebe Manawyddan, “ nad yw yn iawn i ni ei agor.”

Y noson honno cawsant ddigon o fwyd, a digrifwch.

Ac yno y treuliasant y pedwar ugain mlynedd mwyaf dedwydd a fu erioed, ac ni wyddai neb o honyntnbsp;faint o amser y buont yno. Ac yr oedd yn llawn cystalnbsp;ganddynt fod pen Bendigaid Fran yno, a phe bai ef ei

CHWBDLAU CYMRU FU.

hun yn fyw gyda hwynt. Ac o achos hynny y pedwaï' ngain mlynedd a elwid “ Gwledd yr Urddol Ben.”

Un diwrnod, dywedodd Heilyn ap Gwyn :

“ Mefl ar fy marf os nad agoraf y drws i wybod os dywedir y gwir am dano.”

Yna yr agorodd y drws, ac a edrychodd tua Chei-nyw, ac ar Aber Henfelen. A phan edrychasant, daeth i’wnbsp;cóf ar unwaith am bob colled a gawsant, am bob cyfaillnbsp;a gollasant, a phob drwg a ddigwyddodd iddynt, ac ynnbsp;bennaf, cofiasant am eu harglwydd, Bendigaid Fran.

Ac o’r awr honno ni allent orffwys, ond hwy a gychwynasant tua Llundain, ae a gladdasant y pen yn ynbsp;Gwynfryn.

A dyma £el y terfyna y rhan hou o’r Mabiuogion ynghylch dyrnod Branwen, ac ynghylch Bran, pan aetbnbsp;gw^r deg gwiad a saith ugain i’r Iwerddon i ddialnbsp;dyrnod Branwen, ac ynghylch y ginio a fu am saithnbsp;mlynedd yn Harlech, ac am gerdd adar Rhiannon, ac amnbsp;“ Wledd yr Urddol Ben ” am bedwar ugain mlynedd.

CHWBDLAU CYxMRU Fü.

BREUDDWYD MACSEN WLEDIG.

L—YR YMBRAWDWR YN BREUDDWYDIO.

Yr oedd Macsen Wledig yn ymerawdwr yn Rhufaiti, ac yr oedd efe yn harddach a doethach, a niwy cymwysnbsp;i fod yn ymerawdwr, na’r holl rai a fu o’i flaen ef. Unnbsp;diwrnod, pan oedd y brenhinoedd yn ymgynghori a’unbsp;gilydd, dywedodd wrth ei gyfeillion :

“ Dymunaf fyned i hela yfory.”

A thrannoeth, cododd yn foren, a daeth i ddyffryn, 11e yr oedd afon yn llifo tua Rhufain, a bu yn hela yn ynbsp;dyffryn hyd banner dydd. Yr oedd ganddo hefydnbsp;ddenddeg ar hugain o frenhinoedd yn wasanaethwyrnbsp;iddo. Nid i fwynhan yr hela yn unig yr aeth yrnbsp;ymerawdwr mor belled, ond er dangos ei fod yn ben arnbsp;y brenhinoedd hyn.

Ac yr oedd yr haul yn uchel yn y fliurfafen, a’r gwrês yn fawr, a daeth awydd cysgn ar Facsen Wledig.nbsp;A’i weision a osodasant en tariannau o’i amgylch, ac anbsp;gadwasant wrês yr haul oddiwrtho felly. Hwy a osodasantnbsp;darian gerfiedig o dan ei ben, ac felly y cysgodd ; ac ynnbsp;ei gwsg, cafodd freuddwyd rhyfedd iawn.

Gwelai ei hun yn cerdded nes dyfod i ben uchaf y dyffryn 11e yr oedd yr afon, ac efe a ddeuai i’r mynyddnbsp;uchaf yn y byd. Meddyliai fod y mynydd yn cyffwrddnbsp;a’r ffurfafen. Ac wedi iddo groesi’r mynydd, gwelai einbsp;fod yn cerdded trwy’r gAvledydd harddaf a’r gwastataf anbsp;welsai erioed. A gwelai afonydd mawrion yn llifo o’r .nbsp;mynydd i’r mor ; ac efe a gerddai hyd nes y deuai i ymylnbsp;y mor, ac yn y fan gwelai brif ddinas ar lan yr afon.

CHWEDLAU CYMRU FÜ.

Ac yn y ddiiias yr oedd castell hardd, a llawer iawn 0 dyrrau amryliw. Ac yr oedd llynges ymhen yr afon, anbsp;dyna’r llynges fwyaf a welodd erioed. A gwelai unnbsp;llong yn fwy a harddach o lawer na’r llongau ereill. Acnbsp;o’r hyn a welai ef o’r llong, yr oedd un ystyllen o aur,nbsp;a’r Hall o arian. Gwelai bont o asgwrn morfil yn croesinbsp;o’r llong i’r tir, a meddyliai ei fod ef yn myned ar hyd ynbsp;bont i’r llong.

Yna y codwyd yr hwyliau, a thros y mor y nofiai ’r llong. Ac yna gwelai ei ddyfod i’r ynys harddaf yn ynbsp;byd ; ac efe a gerddai. ar draws yr ynys hyd yr ymylnbsp;pellaf o honi. Gwelai gymoedd a chreigiau uchel anbsp;garw. Ni welodd o’r blaen eu cyli'elyb. Ac yna gwelainbsp;ynys gyferbyn a’r tir lie yr oedd, a rhyngddo a’r ynysnbsp;gwelai wlad, a’i gwastadedd mor eang a’r mor, a’i mynyddnbsp;mor eang a’i choedwig.

Ac o’r mynydd yma gwelai afon yn llifo dros y wlad tua’r mor. Ac ymhen yr afon gwelai’r castell harddaf anbsp;welodd dyn erioed. Gwelai ddrws y castell yn agored, acnbsp;efe a aeth i fewn. A gwelai neuadd hardd yn y castell, anbsp;meddyliai fod to y castell i gyd o aur. Meddyliai fod yrnbsp;ochrau o feini gwerthfawr, disglair, a bod y drysau i gydnbsp;o aur. Gwelai hefyd droedfeinciau o aur yn y neuadd, anbsp;byrddau arian.

Ac ar y droedfainc, gyferbyn ag ef, gw'elai ddau ddyn ieuanc yn chwareu gwyddbwyll; ac yr oeddnbsp;ganddynt fwrdd o arian, a gwerin aur arno. Yr oeddnbsp;gwisg o sidan du ar y dynion ieuainc, a rhactalau o aurnbsp;yn cylymu eu gwallt, a meini disglair a phrydferthnbsp;ynddynt. Yr oedd ganddynt esgidiau o ledr newydd, anbsp;byclau aur yn eu cau.

CHWEDIiAU CYMRU FU.

Ac wrth waelod prif golofn y neuadd gwelai ¦^r, llwyd ei wallt, mewn cadair o asgwrn eliffant, ac yr oedd lluniaunbsp;euraidd dau eryr arni. Yr oedd breichledau aur amnbsp;ei freichiau, a llawer o fodrwyau ar ei fysedd, a rhactal aurnbsp;yn cylymu ei wallt, ac yr oedd golwg nerthol arno. Yrnbsp;oedd bwrdd gwyddbwyll ger ei fron, a gwialen aur yn einbsp;law, ac yr oedd ganddo lifau dur er gwneuthur gwerinnbsp;gwyddbwyll.

Gwelai hefyd forwyn o’i flaen mewn cadair euraidd, a haws fyddai iddo edrych ar yr haul, pan oeddnbsp;ddisgleii'iaf, nag edrych arni hi, oherwydd ei thegwch.nbsp;Yr oedd ganddi wisg o sidan gwyn, a meini gwerthfawrnbsp;ar ei bron. Yr oedd mantell o sidan euraidd arni, anbsp;rhactal o aur a meini gwerthfawr ynddo am ei phen, acnbsp;yr oedd gwregys o aur coch am dani. Hi oedd y forwynnbsp;harddaf a welodd dyn erioed.

Cododd y forwyn o’r gadair ger ei fron, ac efe a ddododd ei freichiau am ei gwddf, a hwy a eisteddasantnbsp;ill dau yn y gadair aur. A phan ydoedd ef a’i ddwylawnbsp;am wddf y forwyn, wele, oherwydd swn y cwn, a thrwstnbsp;y tariannau wrth gyffwrdd a’u gilydd, a gweryriad ynbsp;meirch, defïródd yr yinerawdwr.

aÜ nbsp;nbsp;nbsp;CHWBDLAU CYMRU Fü.

II.—MYNED I CHWILIO AM Y FORWYN.

A phan ddeffródd yr ymerawdwr, nid oedd egni na bywyd ynddo, oherwydd ei gariad at y forwyn a welsainbsp;yn ei gwsg. Yna y dywedodd ei wAr wrtho :

“Arglwydd, y inae yn llawn bryd i ti gymeryd bwyd.”

Yna yr esgynnodd yr ymerawdwr ar ei farch, ac a gerddodd tua Rhufain, a golwg drist iawn arno. Acnbsp;felly y bu ain wythnos gyfan mewn tristwch. Pan elai’rnbsp;tenlu i yfed gwin a inedd o’r eur lestri, nid ai efe gydanbsp;hwynt. Pan elent hwy i Avrando cerddau a diddanion,nbsp;nid ai efe. A chysgu yn unig a wnai.

Ac mor amled ag y cysgai, gwelai yn ei gwsg y wraig a garai fwyaf ; a phan na chysgai, ni wyddai ddimnbsp;am dani, gan na wyddai y fan lle’r ydoedd. Yna ynbsp;dywedodd un o weision ei ystafell wrtho un diwrnod (acnbsp;er ei fod yn was i’r ymerawdwr yr oedd yn frenin ar ynbsp;Rhufeinwyr) :

“Arglwydd,” ebe efe, “y mae dy w^r oil yn dy wawdio.”

“ Paham y gwawdiant fi ? ” ebe’r ymerawdwr.

“ Oherwydd na chant neges nac ateb oddiwrthyt fel y ca gwjn oddiwrth en harglwydd, dyna’r rheswmnbsp;paham y maent yn dy wawdio di,” ebe’r gwas.

“ Fy ngwas, ” ebe’r ymerawdwr, “ galw ddoethion Rhufain yma o’m cylch, a mi a ddywedaf wrthyntnbsp;paham yr wyf mor drist.”

Yna y dygwyd doetliion Rhufain ato, ac efe a ddywedodd wrthynt:

“ Cefais freuddwyd, ac yn y breuddwyd gwelais

CHWEDLAIT CYMRU PU.

forwyn, ac oherwydd fy nghariad at y forwyn, yr -wyf mor ddifywyd a diegni.”

“Arglwydd,” ebe’r doethion, “gan y bernaist yn dda ymgynghori a ni, rhoddwn gyiigor i ti; a dymanbsp;ein cyngor ; Danfon genhadau am dair blynedd i dairnbsp;rhan y byd i chwilio am y forwyn a welaist yn dynbsp;freuddwyd, a chan na wyddost y dydd na’r nos y dawnbsp;hanes atat am dani, bydd y gobaith am dani yn dynbsp;gynnal.”

Yna yr aeth y cenhadau i grwydro trwj'V byd, ac ymhen y flwyddyn dychwelasant, wedi chwilio am ynbsp;11e y dywedodd yr ymerawdwr iddo weled yn einbsp;freuddwyd. Ond ni wyddent ddim mwy am dano ynnbsp;awr nag yn nechreu y flwyddyn. Yna y gofidiodd yrnbsp;ymerawdwr yn flin wrth feddwl na chai fyth glywednbsp;am y wraig a garai fwyaf.

Yna y dywedodd brenin y Rhufeinwyr wrth yr ymerawdwr :

“ Dos di i gychwyn hela ar y flfordd y breu-ddwydiaist dy fod yn myned, ai tua’r dwyrain, ai tua’r gorllewin.”

Yna y cychwynnodd yr ymerawdwr eto i hela, ac a ddaeth i lan yr afon.

“Dyma,”ebe fe,“y fan y gwelwn yn fy mreuddwyd, ac ymlaen gyda’r afon yr awn tua’r gorllewin.”

Ac yna y cerddodd tri-ar-ddeg o wfr ymlaen yn genhadau dros yr ymerawdwr, ac o’u blaen gwelentnbsp;fynydd mawr a debygent ei fod yn cwrdd a’r ffurfafen.nbsp;A dyma fel y cerddent; Yr oedd un llawes ar gapannbsp;pob un 0 honynt o’u blaen fel arwydd mai cenhadaunbsp;©eddynt, ao na wnaent ddrwg i'r gwledydd y tramwyent

CHWEDLAU CYMRU FU.

drwyddynt. Ac wedi iddynt fyned dros y mynydd hwnnw, gwelent wledydd mawrion, gwastad, ac afonyddnbsp;mawrion yn rhedeg trwyddynt.

“ Dyma’r tir,” meddent, “ a welodd ein harglwydd.” A hwy a gerddasant nes dyfod i ben y brif afon, acnbsp;yno y gwelent brif ddinas, a phrif gastell yn y ddinas, anbsp;thyrrau amryliw yn y castell. Yno y gwelent liel'yd ynbsp;llynges fwyaf yn y byd, ac un Hong yn fwy na’r lleill i gyd.

“ Dyma eto,” ebe’r gwyr, “ yr hyn a welodd ein harglwydd yn ei freuddwyd.”

Ac yn y llong fawr honno yr hwyliasant ar y mór, ac a ddaethant i Ynys Prydain.

A hwy a gerddasant dros yr ynys hyd nes dyfod i’r Kryri.

“ Dyma eto,” meddent, “ yr hyn a welodd ein harglwydd yn ei gwsg.”

A hwy a aethant ymlaen hyd nes y gwelent Ynys Mon.

“ Dyma’r tir,” ebe’r gwj'r, “ a welodd ein harglwydd.”

A hwy a welent Aber Sein ar Ian yr afon, a gwelent borth y castell yn agored. A hwy a aethant i fewn i’rnbsp;castell, a gwelent neuadd yno, ac ebe’r gwyr :

“ Wele’r neuadd a welodd efe yn ei gwsg.”

A hwy a aethant i fewn i’r neuadd, a hwy a welent ddan ddyn ienanc yn chwareu gwyddbwyll ar droedfaincnbsp;aur, a’r gwr llwyd wrth waelod y golofn yn ei gadairnbsp;asgwrn yn torri gwerin gwyddbwyll. Gwelent hefydnbsp;y forwyn yn eistedd ar gadair o aur.

CHWBDLATJ CYMRU FU.

III.—MACSEN AC ELEN.

Pan -welodd y cenhadau y forwyn, penliniasant, a dywedasant:

“ Henfifych well, Ymerodres Rhufain.”

“ Ha, wyr da,” ebe’r forwyn, “ y mae gwedd gwfr anrhydedduB arnocli, ac y mae gennych arwyddionnbsp;cenhadau ; pahani yr ydych yn fy ngwatwar ? ”

“Nid ydym yn dy watwar, Arglwyddes,” ebe’r gwyr, “ond Ymerawdwr Rhufain a’th welodd mownnbsp;breuddwyd, ac nid oes ynddo na bywyd nac egni o’thnbsp;blegid di; a dewis dithau naill ai dyfod gyda ni i’thnbsp;wneuthur yn ymerodres yn Rhufain, ai gofyn i’r ymerawdwr ddod yma i’th gymeryd yn wraig iddo ei hun.

“ Ha, w^r da,” ebe’r forwyn, “ nis amheuaf yr hyn a ddywedwch, na’i gredu chwaith yn ormodol, ond osnbsp;yw yr ymerawdwr yn fy ngharu, deued yma i’m hoi.”

Ac yna yr aeth y cenhadau yn ol ar frys. Teithient ddydd a nos, a phan ddill'ygiai y meirch, prynent rainbsp;newydd. Ac wedi iddynt gyrraedd Rhufain, cyfarch-asant well i’r ymerawdwr; dywedasant yr hanes, anbsp;gofynasant am eu gwobrau. A hwy a gawsant fel yrnbsp;addawodd yr ymerawdwr iddynt.

“Ni -a ddanghoswn y Ifordd i ti,” meddent, “dros for a thir, i’r lie y mae’r wraig a geri fwyaf; ni anbsp;wyddom ei henw, a’r teulu, a’r genedl y perthyn iddynt.’’

A’r ymerawdwr a aeth ar frys gyda’i w^r, a’r cenhadau yn eu harwain. Hwy a aethant dros y ni6rnbsp;i Yiiys Prydain, ac a eiiillasant yr yiiys oddiwrth Felinbsp;ap Manogan a’i feibion, a’r ymerawdwr a aeth rhagddonbsp;hyd nes dyfod i Arfon. Yna yr adnabu y wlad fel y

CHWEDLAU CYMRU PU.

gwelocld yii ei freucldwjd, a phan welodd Gastell Aber Sein, dywedodd :

“Wele acw y castell lie y gwelais y wraig a garaf fwyaf.”

Ac efe a aetli tna’r castell, ac i fewn i’r neuadd, ac yno y gwelodd Cynnan ab Eudaf, ac Adeon ab Endaf ynnbsp;chwareu gwyddlnvyll, ac Eudaf ap Caradog yn eisteddnbsp;mewn cadair, ac yn torri gwerin gwyddbwyll. Gweloddnbsp;liefyd y forwyn a welodd yn ei freuddwyd yn eisteddnbsp;inewn cadair o aur.

“ Henlfych well, Ymerodres Rhufain,” ebe £e, ac efe a roddodd ei freicliiau am ei gwddf, a’r noson honno ynbsp;priodwyd hwynt.

Boreu drannoeth y gofynnodd hi am y rhan o’i gyfoeth oedd i fod iddi hi am iddo ef ei chael yn wraig.nbsp;Gofynnodd yntau iddi pa beth a ddymunai. A hithaunbsp;a ofynnodd iddo am Tnys Prydain i’w thad, o Fornbsp;Udd hyd ymi Mor Iwerddon, a’r tair ynys gyfagos i'wnbsp;cynnal o dan Ymerodres Rhufain, ac hefyd am iddonbsp;AYneuthur tri chastell iddi hi yn y mannau y dewisai hinbsp;yn Ynys Prydain.

A hi a ddewisodd wneuthur y castell uchaf yn Arfon, ac yno y dygwyd pridd o Rufain, gan ei fod ynnbsp;iachus i’r ymerawdwr i gysgu, ac eistedd a cherddednbsp;arno. Wedi hynny gwnaed dau gastell arall iddi—unnbsp;yng Nghaerlleon, a’r Hall yng Nghaerfyrddin.

Un diwrnod aeth yr ymerawdwr i hela yng Nghaerfyrddin. Aeth i ben y Frenni Fawr, ac yno y gwnaed pabell iddo, a Chadair Facsen y gelwir y fan honno hydnbsp;y dydd heddyw; ac oherwydd iddo wneuthur y castellnbsp;gyda myrdd o wyr y gelwir y lie Caerfyrddin

CHWBDLAU CYMRU Fü.

Wedi hynny meddyliodd y forwyn wneuthur prif-ffyrdd o bob caer i’w gilydd ar draws Ynys Prydain. A’r ffyrdd a wnaed, ac oherwydd hynny y gelwir hwyntnbsp;Ffyrdd Elen Lueddog, oblegid ni wnai gw;^r Ynysnbsp;Prydain hyn i neb ond iddi hi.

IV,—MACSEN YN DYCHWELYD I RUFAIN.

Bu’r ymerawdwr yn yr ynys hon am saith mlynedd. Ac yr oedd yn arferiad yn Rhufain ar yrnbsp;adeg yma, pe trigai ymerawdwr mewn gwlad arall amnbsp;dros saith mlynedd, na chai fyth ddychwelyd i Rufainnbsp;ar ol hynny. Felly y Rhufeiniaid a ddewisasant ymerawdwr newydd, ac a ddanfonasant lythyr bygythiol atnbsp;Facsen, a dyma i gyd oedd y llythyr ; “ Os deni di bythnbsp;i Rufain, os deni.”

A daeth y llythyr yma a’r hanes at Facsen pan oedd efe yng Nghaerlleon, ac oddiyno y danfonodd efe lythyrnbsp;at y gwr a ddywedai ei fod yn ymerawdwr yn Rhufain,nbsp;a dyma’r llythyr : “ Os af finnau i Rufain, os af.”

Yna yr aeth Macsen a’i fyddin tua Rhufain, ac efe a orchfygodd Ffrainc a Bwrgwyn a phob gwlad ar ynbsp;flfordd hyd nes y daeth i Rufain, ac a eisteddodd y tunbsp;allan i’r ddinas. Felly y bu am flwyddyn, ac nid oeddnbsp;ddim yn nes i orchfygu’r ddinas nag ar y dydd cyntaf.

CHWEDLAU CYMRU FÜ.

Ac ar ei ol ef y daeth brodyr Elen Lueddog o Ynys Prydain, a llu byehan ganddynt, ac yr oedd y llu bychannbsp;yma yn well ymladdwyr na dau cymaint o Rufeiniaid.nbsp;Dywedwyd wrth yr ymerawdwr fed llu yn disgyn ac ynnbsp;pabellu yn ymyl ei lii ef, ac na welwyd llu tecacb a gwell,nbsp;na baneri harddach nag oedd gan y llu yma yn olnbsp;ei faint. Yna yr aeth Elen i edrych ar v llu, ac a adnabunbsp;faneri ei brodyr. Ac yna y daeth Cynnan ab Eudaf acnbsp;Adeon ab Eudaf i ymweled a’r j'^merawdwr, a chafwydnbsp;ainser llawen iawn.

Yna yr edrychodd y brodyr ar filwyr Macsen yn ymladd yn erbyn y ddinas, a dywedodd Cynnan wrthnbsp;ei frawd:

“ Ni a geisiwn ymladd yn erbyn y ddinas yn gallach na hyn.”

Ac yna, ar hyd y nos, hwy a fesurasant uchder muriau’r ddinas, ac a ddanfonasant seiri i’r coed, a hwynbsp;a wnaethant ysgol i bob pedwar gwr o honynt.

A phan oeddynt yn barod, ac wedi bwyta a chryfhau eu hunain, a phan oedd y ddau ymerawdwr yn bwyta acnbsp;yn gorffwys ar ol ymladd, daeth y Brytaniaid at y ddinas,nbsp;ac a ddodasant eu hysgolion ar furiau’r ddinas, ac ynnbsp;fuan aethant i fewn iddi. Ni chafodd yr ymerawdwrnbsp;iiewydd amser i wisgo ei arfau cyn iddynt ddyfod ar einbsp;ben a’i ladd, a llawer o wyr gydag ef.

Felly y buont am dri diwrnod a theirnos yn tawelu’r ddinas, ac yn gorchfygu’r castell. Ac ereill o’r gwfr anbsp;gadwent y castell fel na ddelai neb o wyr Macsen i fewnnbsp;iddi hyd nes i w^r Ynys Prydain ddwyn heddwch o’inbsp;mewn.

Yna y dywedodd Macsen wrth Elen ;

“ Y mae yn syn gennyf os nad i mi y gorchfygodd dy frodyr y ddinas hon.”

CHWEDLAU CYMRU FU.

“ Arglwydd,” ebe Elen, “fy inrodyr yw’r gw^^r doethaf yn y byd, a dos dithau i ofyn am y ddinas, acnbsp;os yw yn eu meddiant, ti a’i cei yn llawen.”

Yna yr aeth yr ymerawdwr ac Elen i ofyn am y ddinas. A hwy a ddywedasant wrth yr ymerawdwr nadnbsp;oedd y ddinas ym meddiant neb ond gw^r Ynys Prydain,nbsp;ac nad allai neb ei rboddi hi iddo ond hwy. Yna yrnbsp;agorwyd pyrth dinas Rliufain, a’r ymerawdwr a eis-teddodd yn ei gadair, a holl w;^r Rhufaiu a dalasantnbsp;warogaeth iddo.

Yna y dywedodd yr ymerawdwr wrth Gynnan ac Adeon :

“ Ha, wyr da, cefais yr oil o’m hymerodraeth, a mi a roddaf y llu hwn i chwi i orchfygu nnrhyw ran o’r bydnbsp;y mynnoch.”

Yna hwy a aethant ac a orchfygasant wledydd a chestyll a dinasoedd, ac a laddasant eu gw;^r oil, ond anbsp;gadwasant y gwragedd yn fyw.

Ac felly y buont hyd nes i’r gweision ieuainc a ddaethant gyda hwynt fod yn w;^r llwydion. Yna ynbsp;dywedodd Gynnan wrth Adeon ei frawd :

“Pa beth a fynni di, trigo yn y wlad hon. ai dychvvelyd i’r wlad ydaethosto honi?”

Ac efe a benderfynodd ddychwelyd a llawer o w^r gydag ef, ac arhosodd Gynnan a’r rhan arall o’r gwyr yno.

A’r chwedl hon a elwir “ Brenddwyd Macsen Wledig, Ymerawdwr Rhufain,” ac yma y terfyna.

OHWKDLAÜ CYMRU FU.

Y BRENIN ARTHUR

A’I

FARCHOGION.

(I.) DEWIS BRENIN NEWYDD.

Ymhen dwy flynedd wedi geni Arthur, cymerwyd üthr Pendragon, ei dad, yn glaf, a daeth ei elynion i’wnbsp;ddiorseddu, ac a ymladdasant a’i wyr, a lladdwyd llawernbsp;o’i bobl.

“ Syr,” ebe Myrddin, “ nis gelli orwedd yn y man yna; rhaid dy gario i faes y frwydr, oblegid nis gellinbsp;goncro dy elynion, os na fyddi yno yn bersonol.”

Felly dygwyd üthr i’r frwydr, ac yno y cafodd efe fuddugoliaeth.

Ar ol hyn bu üthr yn fud am dridiau a theirnos, a’i boll benaethiaid a alarasant o’i blegid, ac a ofynasantnbsp;gyngor gan Fyrddin.

“Nid oes feddyginiaeth,” ebe Myrddin; “ ewyllys Duw a wneler ; ond trefnwch chwi fod ei boll farwniaidnbsp;ger ei fron yfory, a Duw a minnau a wnawn iddo siarad.”

A thrannoeth daeth y barwniaid gyda Myrddin o flaen y brenin.

“ Syr,” ebe Myrddin wrtb üthr, “ a fydd Arthur, dy fab, yn frenin ar dy deyrnas a’tb eiddo ar dy ol di ? ”

Yna y tródd üthr Pendragon yn eu gwydd hwynt oil, ac a ddywedodd :

CHWBDLAU CYMRU PU.

“ Bendith Duw, a’m bendith innau, fyddo arno. Boed iddo weddïo dros fy enaid, a cheisied y goron ynnbsp;gyfreithlon, neu efe a gyll fy mendith.”

Yna y bu farw üthr, a llawer a geisiasant fod yn frenin yn ei Ie.

Yna yr aeth Myrddin at Archesgob Caergaint, ac a’i cynghorodd i alw ynghyd holl arglwyddi’r deyrnas,nbsp;a’r holl w;^r arfog, a’u gorchymyn i gyfarfod yn Llundainnbsp;cyn y Nadolig.

“ Ac,” ebe Myrddin, “ gan fod yr lesu wedi Ei eni ar y Nadolig, bydd iddo Ef o’i fawr ddaioni ddangosnbsp;trwy wyrth ar y Nadolig yma, yr hwn a ddylai fod ynnbsp;frenin ar yr holl deyrnas.”

ï'elly y gyrrodd yr Archesgob am holl arglwyddi a milwyr y wlad, gan orchymyn iddynt ddod ynghyd inbsp;Lundain ar y noson cyn y Nadolig. A hwy a ddaethantnbsp;i’r Eglwys yn Llundain i weddïo.

Ac ar foreu’r Nadolig, wedi’r gwasanaeth boreuol, gwelwyd ym mynwent yr Eglwys, yn ymyl yr allor,nbsp;faen mawr ysgwar, tebyg i faen mynor. Ac ynghanolnbsp;y maen yr oedd eingion o ddur, troedfedd o uchder ;nbsp;ac yn yr eingion yr oedd cleddyf hardd. Ac yr oeddnbsp;blaen y cleddyf yn noeth, ac arno yr oedd y frawddegnbsp;hon : “ Pwy bynnag a dynno’r cleddyf hwn o’r maen a’rnbsp;eingion yma a fydd frenin cyfreithlon Lloegr.”

Synnodd y bobl pan welsant hyn, a hwy a ddywed-asant wrth yr Archesgob.

“ Gorchymynnaf i chwi aros yn eich eglwys,” ebe’r Archesgob, “a gweddiwch ar Dduw na chyffyrddo nebnbsp;a’r cleddyf hyd nes gorffen y gwasanaeth olaf.”

CHWEDLAÜ CYMRU J?Ü.

Felly, wedi’r gwasanaeth olaf, aeth pawb i weled y garreg a’r cleddyf ; a phan welwyd yr ysgrifen, ceisioddnbsp;y rhai ddymunai gael y goron, dynnu’r cleddyf. Ondnbsp;ni allai neb ei syflyd.

“Nid yw’r gwr a all dynnu’r cleddyf yma,” ebe’r Archesgob,” ond Duw yn ddiau a’i dengys ef i ni—a dyinanbsp;fy nghyngor : Dewiswn ddeg o filwyr dewr ac enwog inbsp;wylio’r cleddyf yma.”

Felly y penderfynwyd, a threfnwyd i bob dyn geisio tynnu’r cleddyf yn rbydd.

Ac ar ddydd Calan trefnodd y barwniaid amryw chwareuon a gorchestion, fel y gallai’r holl filwyr ddangosnbsp;eu dewrder a’u medr mewn gwabanol gampau. Anbsp;gwnawd hyn i gyd er cadw’r arglwyddi a’r bobl ynghyd,nbsp;oblegid credai’r Archesgob yn sier mai trwy’r cleddyfnbsp;yr hysbysai Daw pwy ddylai gael y goron.

(II.) CYNNYG ETO I DYNNU’R CLEDDYF.

Felly ar ddydd Calan daeth Syr Ector i’r chwareufa. Dyma’r Syr Eclor y rhoddwyd Arthur iddo i’w fagu ynnbsp;fab iddo ei hun. Daeth Syr Caw, ei fab, hefyd gydagnbsp;ef, ac Arthur ieuanc, brawdmaeth Caw. Ac felly ynbsp;marchogasant tua’r campau.

CHWEDLAU CYMRU PU.

Ar y ffordd gwelodd Caw eisieu ei gleddyf. Cofiodd iddo ei adael yn nhy ei dad, ac erfyniodd ar Arthurnbsp;ieuanc fyned i’w geisio.

“ Gwnaf yn llawen,” ebe Arthur, a marchogodd yn gyilym i gyrchu’r cleddyf; ond, pan ddaeth adref,nbsp;cafodd fod pawb wedi myned i weled yr ymdrechfa.

Yna y teimlodd Arthur yn ddig, ac a ddywedodd ynddo ei hun.

“ Af i’r fynwent, a thynnaf y cleddyf sydd yn y maen, oblegid ni cha fy mrawd, Caw, fod heb gleddyfnbsp;heddyw.”

Clymodd ei farch y tu allan i’r fynwent, ac aeth i fewn. Nid oedd yno neb yn gwylio’r garreg, oblegidnbsp;yr oedd y milwyr i gyd yn yr ymdrechfa.

Yna yr ymaflodd Arthur yn y cleddyf, ac a dynnodd yn egniol wrtho, ac a’i cafodd allan o’r maen.nbsp;Yna yr esgynnodd drachefn ar ei farch, ac a ddaeth atnbsp;ei frawd, Syr Caw, ac a roddodd y cleddyf iddo.

Pan welodd Syr Caw y cleddyf, gwybu yn iawn mai y cleddyf o’r maen oedd, ac efe a ddaeth at ei dadnbsp;Syr Ector, ac a ddywedodd wrtho :

“Wele’r cleddyf o’r garreg, felly rhaid mai myfi sydd i fod yn frenin ar y wlad hon.”

Pan welodd Syr Ector y cleddyf, dychwelodd ar unwaith i’r Eglwys, ac yna y disgynnodd y tri, ac anbsp;aethant i fewn i’r Eglwys, a pharodd Ector i Caw dyngunbsp;ar lyfr pa fodd y cafodd afael ar y cleddyf.

“ Syr,” ebe Caw, “ cefais y cleddyf drwy fy mrawd, Arthur, oblegid efe a’i dug i mi.”

Yna y dywedodd Syr Ector wrth Arthur

CHWEDLAU CYMRU FÜ.

“ Pa fodd y cefaist ti’r cleddyf hwn ? ”

“ Syr, mi a ddywedaf wrthyt,” ebe Arthur. “ Pan euthum adref i gyrchu cleddyf fy mrawd, ni chefaisnbsp;neb a’i rhoddai i mi, ac felly meddyliais na chai fynbsp;mrawd. Caw, fed heb gleddyf, a deuthum yma yn ddiym-droi, a thynnais y cleddyf o’r maen heb ddim trafferth.”

“ Oni welaist farchogion o amgylch y cleddyf ? ” ebe Ector.

“ Naddo,” ebe Arthur.

“ Yn awr,” ebe Syr Ector wrth Arthur, “ y gwn mai tydi sydd i fod yn frenin ar y wlad yma.”

“ Paham myfi,” ebe Arthur, “ ac am ba achos ? ”

“ Oblegid mai dyna yw ewyllys Duw,” ebe Syr Ector, “ canys nid oedd un dyn i dynnu’r cleddyf hwnnbsp;ond y gwr sydd i fod yn gyfiawn frenin ar y wlad hon.”

“Ac yn awr,” ebe Syr Ector, “gad i mi weled a elli ddodi’r cleddyf yn ol yn y man lle’r oedd, a’i dynnunbsp;allan drachefn.”

“ Hawdd yw hynny,” ebe Arthur, ac a’i dododd yn y maen. Yna y ceisiodd Syr Ector ei dynnu allan, ondnbsp;nis gallai.

“Yn awr ceisia di,” ebe Ector wrth Caw, ond er tynnu a ’i holl nerth, nis gallai Caw ei symud.

“Cais dithau eto yn awr,” ebe Syr Ector wrth Arthur.

“ Gwnaf gyda phleser,” ebe Arthur, a thynnodd ef allan yn rhwydd.

Ac yna y penliniodd Syr Ector a Syr Caw ar y ddaear o flaen Arthur.

“ Och fi,” ebe Arthur, “ fy nhad anwyl a’m brawd, paham y penliniwch chwi i mi ? ”

CHWBDLAtr CYMIIU Bü.

“Na, na, fy Arglwydd Arthur,” ebe Ector, “nid felly y mae. Ni fum i erioed yn dad i ti, nac o’th waednbsp;di, ond da y gwn yn awr dy fod o waedoliaeth uwchnbsp;nag y meddyliais dy fod.”

Yna y dywedodd Syr Ector wrtho y modd y cymerodd ef i’w fagu, ac y dygwyd ef ato gan Fyrddin.

(III). PENDERFYNU’R FRENHINIAETH.

Gofidiodd Arthur yn ddirfawr pan ddeallodd nad Syr Ector oedd ei dad.

“ Syr,” ebe Ector wrth Arthur, a fyddi di’n garedig wrthyf pan ddeui yn frenin ? ”

“ Mawr fyddai fy mai pe na fyddwn,” ebe Arthur, “ oblegid tydi yw’r unig wr yn y byd yr wyf yn ddyledusnbsp;iddo, a bu dy arglwyddes yn wir fam i mi; . ac osnbsp;ewyllys Duw yw i mi fod yn frenin, nis gallaf fyth eichnbsp;angholio.”

“ Un peth a geisiaf gennyt,” ebe Ector, “ sef gwneuthur o honot fy mab, Caw, yn oruchwyliwr arnbsp;dy diroedd.”

“ Hynny a fydd,’’ ebe Arthur, “ ac ni cha neb arall y swydd tra fydd ef a mi byw.”

Yna yr aethant at yr Archesgob, ac a ddywedasant wrtho y modd y cafwyd y cleddyf, a chan bwy ; ond ninbsp;fynegwyd i neb arall.

CHWEDLAU CYMllU EU

Ac ar y deuddegfed dydd daeth y pendefigion ynghyd eto i geisio tynnu’r cleddyf, ond er eu hollnbsp;3quot;mdrechion, methasant gael y cleddyf yn rhj'dd. Ondnbsp;wedi i bawb fethu, daeth Arthur ymlaen yn wylaidd einbsp;wedd. Gwawdiai’r pendefigion a’r mihvyr arfog ef,nbsp;a gofynnent pa ddiben oedd i fachgen fel efe geisio amnbsp;y cleddyf.

Yna Arthur a ymaflodd yn y cleddyf, ac a’i tynnodd allan jm rhwydd a didrafferth. A phawb a synasantnbsp;wrth weled mor rhwydd y tynnai Arthur y cleddyfnbsp;allan.

Ond y pendefigion a lidiasant, ac a ddywedasant:

“A ydj'm ni, arglwyddi’r tir, a milwyr y wlad, i gael ein llywodraethu gan hogyn dibrofiad fel hwn ?nbsp;Cywilydd fydd gennym gael ein harwain i ryfel gannbsp;lane fel hwn nad yw yn hannu o deulu brenhinol.”

Felly y bu j^mrafael yn eu plith, a hwy a bender-fynasant ohirio’r praAvf hj'd Wyl Fair y Canhwyllau, fel y gallai ereill geisio eto am y cleddyf.

A phan ddaeth yr \Vyl, ymdrechodd holl filwyr y deyrnas, ond Arthur yn unig a allai dynnu’r cleddyf.nbsp;Bu aruthr gan fawrion y wlad pan welsant, a galwent amnbsp;ohirio’r prawf eto hyd y Pasg, a chydsyniodd yrnbsp;Archesgob a hyn trwy gyngor Myrddin.

Pan ddaeth y Pasg, daeth llu mawr o wyr i gystadlu am y cleddyf, ond nis gallai neb ei aiglo ond Arthur ynnbsp;unig. Galwyd eto am brawf newydd, a gohiriwydnbsp;hynny hyd wyl y Pentecost. Ac ar yr wyl hon eto ynbsp;daeth Iluaws ynghyd o ddynion dewraf y wlad i geisionbsp;tynnu’r cleddyf. Ond fel o’r blaen, Arthur yn unig

CHWBDLAU CYMKU FU.

a’i syflai, yr hwn a’i tynnodd allan yn rhwydd yng ng^ydd yr holl dyrfa.

Yna y llefasant oil:

“ Nyni a fynnwn Arthur yn frenin ; nid oedwn ddim yn hwy, oblegid gwelwn yn eglur mai hynny ywnbsp;ewyllys Duw, a phwy bynnag a safo yn ei erbyn, lladdwnnbsp;ef,”

Yna y penliniodd pawb, hên ac ieuanc, tylawd a chyfoethog, o’i flaen, gan lefain am drugaredd oddiwrthnbsp;Arthur am iddynt oedi cyhyd cyn ei wneud yn frenin.nbsp;Yntau a faddeuodd iddynt, ac a estynnodd ei gleddyfnbsp;i fyny i’r allor, 11e yr oedd yr Archessgob, a gwnaednbsp;ef yn farchog goruwch pawb arall.

Ac ymhen amser daeth adeg ei goroni, pan y cymerodd Arthur Iw i fod yn frenin cyfiawn, ac i sefyllnbsp;dros gyfiawnder holl ddyddiau ei fywyd. Yna ynbsp;gorchymynnodd i’r holl dywysogion a ddaliai fedd-iannau o dan y goron dalu teyrnged iddo. Daeth Arthurnbsp;yn frenin doeth a dewr, a thrwy gymorth ei filwyrnbsp;ffyddlon, gorchfygodd ei holl elynion, ac enillodd barchnbsp;ei holl bobl.

CHWEDLAU CYMRU FU.

(IV.) DIRGELWCH GENEDIGAETH ARTHUR

Un diwrnod, ar ol bod yn bela me-wii coedwig, eisteddai Arthur i lawr yn lluddedig. Wrth eistedd,nbsp;aeth ei feddwl yn ol at dymor ei ieuenctid, ac yr oeddnbsp;yn brudd ganddo gofio am bechodau gyflawnodd pannbsp;yn ieuanc. Yna y daeth Myrddin ato ar ddull plentynnbsp;pedair-ar-ddeg oed, ac a ofynnodd iddo :

“ Paham yr wyt mor brudd dy wedd ? ”

“lawn y gallaf fod,” ebe Arthur, “oblegid blin gennyf feddwl am ddigwyddiadau rhyfedd fy mywyd.”

“Gwn am danynt i gyd,” ebe’r plentyn, “a gwn hefyd pwy wyt ti, a hysbys wyf o’th holl feddyliau. Yrnbsp;wyt yn ffol i fod yn brudd dy yspryd, oblegid ni thyciainbsp;hynny ddim. Gwn hefyd pwy yw’th dad a’th fam, anbsp;medraf ddywedyd yr amser y’th anwyd.”

“Nid gwir yw hynny,” ebe Arthur, “pa fodd y medri di wybod ? Nid wyt ti yn ddigon hên i gofio amnbsp;fy nhad.”

“ Gwn,” ebe’r plentyn, “ gwn dy banes yn well na thi dy hun, a gwell nag un dyn byw.”

“ Nis gallaf dy gredu,” ebe Arthur, ac aeth yn ddig wrth y plentyn.

Felly gadawodd Myrddin ef, ac a ddaeth ato drachefn ar ddull hên ¦'^r pedwar ugain oed-

“Paham yr wyt mor brudd?” gofynnai’r hên -^r.

“Am lawer o resymau,” ebe Arthur. “Y foment hon yr oedd yma blentyn ieuanc a ddywedai bethaunbsp;wrthyf nad allasai plentyn eu gwybod, oblegid nidnbsp;ymddanghobai yn ddigon hên i gofio am fy nhad.”

“Ni ddywedodd ddim wrthyt ond y gwirionedd,” ebe’r hên wr, “ a dywedai fwy wrthyt pe gwrandawet

CHWEDLAU CYMRU PU.

arno. Medrai ddywedyd withyt mai Uthr Pendragon oedd dy dad, ac Eigr, ei wraig, oedd dy fam, a’th fodnbsp;felly o xvaed brenhinol. Ond ti a wnaethost bethau oroesnbsp;i ewyllys Duw. Mab a enir i dy chwaer, yr hwn a’th.nbsp;ddinistria di a holl farchogion dy deyrnas.”

“ Pwy wyt ti la ddug y newyddion yma i mi ? ” ebe Arthur.

“ Myrddin yw fy enw,” ebe’r hên “ a denthum atat o’r blaen ar ddull plentyn, ond ti a’m gwrthodaist.’

“ Ha,” ebe Arthur, “ un rhyfedd wyt ti, ond pa fodd y medri ddywedyd y byddaf farw mewn rhyfel ? ”

“Na ryfedda ddim,” ebe Myrddin, “oblegid dyna yw ewyllys Duw. Byddi farw am dy bechodau, ond, ernbsp;hynny, ti a fyddi farw mewn modd anrhydeddus. Byddnbsp;fy nhynged i yn llawer gwaeth. Cleddir fi yn fyw ynnbsp;y ddaear, felly y dioddefaf am fy nhroseddau.”

Pan yn ymddiddan felly a’u gilydd, dygwyd meirch y brenin yno, ac Arthur a Myrddin a esgynasant bob unnbsp;ar farch, ac a ddaethant i Gaerlleon. Yna y gofynnoddnbsp;Arthur i Syr Ector :

“ Ai gwir y dywed Myrddin mai Uthr Pendragon oedd fy nhad, ac Eigr, ei wraig, oedd fy mam ? ”

A Syr Ector a gyfaddefodd nad efe oedd ei dad, ond iddo ef ei dderbyn gan Pyrddin i’w fagu fel mab iddo einbsp;hun.

Pan ddeallodd Arthur mai’r frenhines Eigr oedd e fam, dywedodd wrth Fyrddin :

“ Danfon am fy mam, fel y gallaf ymddiddan a hi, ac os dywed hi yr un peth wrthyf, yna mi a gredaf mainbsp;mab Uthr ydwyf.”

Yna y danfonwyd ar unwaith am y frenhines, ac

CHWBDLAU CYMEÜ EU.

Arthur a’i derbyniodd hi yn llawen, ac a wnaeth wledd iddi.

Ac ynghanol y wledd cododd Syr Ulfius, un o farchogion dewraf y brenin, i fyny, ac a gyhuddodd ynbsp;frenhines o fod yn euog o dwyll, ac o wneud cam d’rnbsp;brenin.

“Cymer ofal beth ddywedi,” ebe Arthur, “oblegid defnyddi eiriau cryflon.”

“ Gwn yn iawn beth ddywedaf,” ebe Ulfius, a dyma fy maneg i’r gwr a ddywed i’r gwrthwyneb. Dywedafnbsp;mai’r frenhines Eigr yw prif achos dy holl ryfeloeddnbsp;di; oblegid pe dywedasai hi ar yr adeg yth anwyd ynnbsp;nyddiau Uthr Pendragon dy fod di yn fab iddi, ni fyddai’rnbsp;rhyfeloedd marwol hyn wedi digwydd. Ni wyddai dynbsp;farchogion, na’th filwyr, mab i bwy oeddit, a dylai dy famnbsp;ein hysbysu o hynny, felly dywedaf o flaen Duw anbsp;dynion ei bod yn euog o dwyll.”

Tna y dywedodd Eigr :

“Gwraig wyf fi, ac nis gallaf ymladd, ond y mae yma rywun yn ddiau a gymer fy mhlaid. Ond Myrddinnbsp;a wyr yn iawn, a thithau, Syr Ulfius, mai ewyllys Uthr,nbsp;y brenin, oedd peidio gwneud yn hysbys enedigaeth fynbsp;mab, ac am hynny y rhoddwyd ef i Syr Ector i’w fagu ;nbsp;ac felly nis gwelais fy mab ar ol hyn, ac nis gwyddwnnbsp;ei enw, ac nis adnabfim ef eto.

Yna y dywedodd Syr Ulfius wrth y frenhines:

“Felly y mae Myrddin yn fwy i’w feio na thi.”

Yna y cymerodd Myrddin y brenin ger ei law, ac a ddywedodd wrtho : “ Wele dy fam.”

Ac yna y tystiolaethodd Syr Ector iddo fagu ’r plentyn ar gais y brenin Uthr.

OHWBDLAU CYMRU PU.

Pan glywodd Arthur hyn, cofleidiodd ei fam yn gariadus, ac a’i cusanodd, a dagrau o lawenydd a lifasantnbsp;dros ruddiau’r fam a’i mab.

Parhaodd yr wyl am wyth niwrnod, a llawen oedd gan bawb pan glywsant fod Arthur yn fab i Uthrnbsp;Pendragon, ac mai Eigr, y frenhines, oedd ei fam.

(V.) GWENHWYPAR A’R FORD GRON.

Yn nechreu teyrnasiad y Brenin Arthur, llawer o arglwyddi a phendefigion a wnaethant ryfeloedd yn einbsp;erbyn, am na chredent ei fod yn fab i Uthr Pendragon,nbsp;ond Arthur a’u gorchfygodd hwynt oil, ac a efe a wnaethnbsp;bopeth yn ol cyngor Myrddin.

Un diwrnod daeth Arthur at Eyrddin ac a ddywedodd wrtho :

“Y mae fy mhendefigion yn fy mlino yn barhaus, ac y maent yn awr am i mi gymeryd gwraig, ond ninbsp;wnaf ddim heb dy gyngor di.”

“ Credaf mai gwell fuasai it’ briodi,” ebe Myrddin ; “ ni ddylasai gwr o’th anrhydedd a’th fawredd di fod ynnbsp;ddibriod, A oes yna ryw ddynes a geri yn fwy na’rnbsp;lleill ? ”

“Oes yn wir,” ebe Arthur, “ Caraf Wenhwyfar, ferch Leodgrans, brenin Cameliard, gyda’r hwn y mae’r

CHWEDLAU CYMRU PU.

Ford Gron a roddasai Uthr, fy nhad, iddo. Hi ydyw’r llances lanaf a welais ac a welaf byth.”

“ Ni ddywedaf ddim am ei hardd\vch na’i thegwch,” ebe Myrddin, “ ond os na roddaisfc dy galon arni, ac osnbsp;na enillodd hi dy holl fryd, galhvn gael dynes i ti a fyddainbsp;yn fvvy buddiol i ti. Ond lie y mae calon dyn, ofer ywnbsp;disgwyl iddo ei rhoi mewn man arall.”

“ Gwir yw hynny,” ebe Arthur.

Ond Myrddin a rybuddiodd y brenin y dygai Gwenhwyfar olid i’w lys, ac nad oedd hi yn gymwysnbsp;i fod yn wraig iddo. Ac efe a ofynnodd i’r brenin amnbsp;(Idynion i fyned gydag e£ i geisio Gwenhwyfar, a’rnbsp;brenin a’u rhoddodd iddo. Yna y daeth Myrddin at ynbsp;brenin Leodgrans, ac a ddywedodd wrtho beth oeddnbsp;dymuniad Arthur.

“ Dyma’r newydd goreu a gefais erioed,” ebe Leodgrans, “ sef bod brenin o’r fath anrhydedd am briodi fy merch.nbsp;Rhoddaf hi iddo yn llawen, a mi a roddaswn fy nhirnbsp;iddo hefyd, onibai fod ganddo ddigon yn barod. Ond minbsp;a roddaf anreg iddo a’i boddlona yn fwy na’m tir.nbsp;Rhoddaf iddo’r Ford Gron a roddasai TJthr Pendragon, einbsp;dad, i mi, ac o’i hamgylch y medr cant a banner onbsp;farchogion eistedd. Y mae gennyf fi fy hun gant o’rnbsp;marchogion dewraf, a mi a’u rhoddaf iddo ef, ac y maenbsp;ganddo ef yr banner cant ereill i wneud y rhif ynnbsp;gyflawn.”

Ac felly y rhoddodd Leodgrans Wenhwyfar i Fyrddin, a’r Ford Gron a’r marchogion, a hwy anbsp;ddaethant yn llawen a chyda rhwysg mawr hyd ynnbsp;Llundain.

A phan glywodd Arthur am ddyfodiad Gwenhwvfar

CHWEDLAU CYMBU wu,

a’r Ford Gron a’r marchogion, yr ood-^ yn Ilawen iawn, a dywedodd;

“ Rhoddaf groesaw mawr i’r foneddiges har^.d yma, oblegid cerais hi yn hir, ac felly nid oea dim yn fwynbsp;dymunol gennyf, ac y mae’r marchogion yma a’r Fordnbsp;Gron yn fwy gwerthfawr gennyf na chyfoeth lawer.”

Ac efe a orchymynnodd wneuthur paratoadau nawrion ar gyfer y briodaa a’r coroniad, a hynny arnbsp;fyrder.

“ Ac yn awr,” ebe Arthur, “ dos dithau ac edrych .m banner cant o’r marchogion dewraf ac anrhydeddusafnbsp;yn y wlad.”

A Myrddin a aeth, ac a ddychwelodd mewn brys mawr wedi cael wyth-ar-hugain o farchogion teilwng o’rnbsp;anrhydedd uchel yma, ond ni chafodd ragor na hyu.nbsp;Yna y dygwyd Archesgob Caergrawnt yno, ac efe anbsp;fendithiodd y seddau o amgylch y Ford Gron yn olnbsp;adieriad yr oes. Ac wedi gwneuthur hyn, dywedoddnbsp;Myrddin :

“ Yn awr, foneddigion, codwch a deuwch at y brenin Arthur i dalu gwarogaeth iddo, oblegid gwybyddwch mainbsp;mawr fydd anrhydedd ac enwogrwydd pob un a eisteddanbsp;o amgylch y Ford Gron.”

A hwy a godasant, ac a dalasant warogaeth i’r brenin Arthur. Ac wedi iddynt fyned, gwelodd Myrddin enwnbsp;pob marchog wedi ei ysgrifennu ar ei sedd ei hun mewnnbsp;llythyrennau o aur.

Yna y daeth Gawain, mab y brenin Lot, ac a ofyr'nodd am anreg gan y brenin.

“ Gofyn,” ebe Arthur, “ a mi a’i rhoddaf i ti.”

“ Erfyniaf arnat,” ebe Gawain, “ fy ngwneuthur yn

CHWEDLAU CYMRU FÜ.

farchog ar ddydd dy briodas gyda’r hardd Weuhvvyfar.”

“ Gwnaf hynny yn llawen,” ebe Arthur, “ oblegid yr wyt yn fab i’m chwaer.”

A gwledd fawr a wnawd, a’r brenin Arthur a briododd Wenhwyfar yn Eglwys Sant Stephan, anbsp;Gawain a wnawd yn farchog yr un dydd.

(VI.) AKGLWYDDES Y LLYN.

Yr oedd Arthur unwaith yn ymladd a milwr dewr a gyfarfu ar y ffordd. Yn yr ymdrech, torrwyd cleddyfnbsp;Arthur, ac yr oedd mewn perygl o golli ei fywyd. Ondnbsp;ar hyn daeth Myrddin i’r lie, ac a ddywedodd wrth ynbsp;milwr:

“ Atal dy law, oblegid os lleddi y marchog yma, ti a achosi ofid mawr yn y wlad. Ni wyddost mai efe y w’rnbsp;marchog mwyaf anrhydeddus yn y deyrnas.”

“ Pwy yw efe ? ” ebe’r milwr.

“ Efe yw’r brenin Arthur,” ebe Myrddin.

Yna y meddyliodd y milwr y lladdai efe Arthur rhag ofn ei lid, ac a gododd ei gleddyf i’w daro, ondnbsp;ar y foment honno taflodd Myrddin y milwr (trwy einbsp;allu hudol) i gwsg trwm, ac efe a syrthiodd ar ei hydnbsp;i’r llawr.

A Myrddin a gododd Arthur yn ol ar farch y milwr, ac a aethant i ffwrdd ill dau.

OHWEDLAÜ ÖTMBÜ PU.

“ Och f5,” ebe Arthur, “ pa beth a wiiest ti, Myrddin ? A leddaist ti’r marchog yna ? Ni fu dewrach marchognbsp;erioed, a gwell fuasai gennyf golli fy nhir na cholli’rnbsp;marchog yna.”

“Na ofala am hyn, ’ ebe Myrddin, “oblegid cysgu y mae, ac efe a ddeffry eto ymhen teirawr. Nid oes gwellnbsp;milwr yn y deyrnas, ac efe a fydd o wasanaeth mawr inbsp;ti eto. Pellinon yw ei enw, ac efe a’i feibion a wnantnbsp;wrhydri mawr drosot.”

A thra yr oeddynt yn ymadael a’r fan, dy ivedodd y brenin wrth Fyrddin ;

“ Nid oes gennyf gleddyf.”

“ Na ofala am hyn eto,” ebe Myrddin oblegid gwn am gleddyf heb fod ymhell oddiyma, a thi a gsinbsp;hwnnw.”

Pelly hwy a ddaethant hyd at lyn eang a phrydferth. Ac fel yr edrychai’r brenin, gwelai ynghanol y llynnbsp;fraich wedi ei gwisgo a sidan, a’r fraich a ddaliai gleddyfnbsp;hardd uwchben y dwr.

“ Ha,” ebe Myrddin wrth y brenin, “ wele’r cleddyf y soniais am dano,” a chyda hynny gwelwyd boneddigesnbsp;hardd yn cerdded ar wyneb y llyn.

“ Pwy yw’r ddynes yna ? ” ebe Arthur.

“ Hi yw Arglwyddes y Llyn,” ebe Myrddin. “ Yn y llyn yma y mae craig, ac yn y graig y mae’r 11enbsp;harddaf yn y byd, ac yna y trig y foneddiges hon. Anbsp;hi a ddaw atat yn fuan, a gwna dithau siarad yn dêg anbsp;hi, a hi a rydd i ti’r cleddyf yna.”

Ac ar hyji daeth y foneddiges at Arthur, ac a gyfarchodd well iddo, ac yntau iddi hithau.

“ Ha, ddynes,” ebe Arthur, “ pa gleddyf yw’r un

CHWEDLAU CYMRU FU.

acw a ddeil y fraich yna uwch wyneb y dwfr ? Da fyddai gennyf pe bai yn fy meddiant, oblegid nid oesnbsp;gennyf yr un cleddyf.”

“ Ha, frenin,” ebe Arglwyddes y Llyn, “ fy eiddo i yw’r cleddyf, ac os rhoddi di anreg i mi, pan geisiafnbsp;gennyt, ti a’i cei.”

“Ar fy 11 w,” ebe Arthur, “ti a gei beth bynnag a ddymuni.”

“ Wei,” ebe’r foneddiges, “dos i’r cwch acw, a rhwyfa hyd nes y deui at y cleddyf, a chymer y cleddyf a’rnbsp;wain, a gofynnaf anreg gennyt rywbryd eto.”

Felly y disgynnodd Arthur a Myrddin oddiar eu meirch, ac a ddaethant yn y cwch hyd at y cleddyf.nbsp;A phan ddaethant at y fraich a ddaliasai’r cleddyf,nbsp;ymaflodd Arthur yng ngharn y cleddyf, ac ar unwaithnbsp;aeth y fraich a’r Haw o’r golwg yn y dwr, gan adael ynbsp;cleddyf a’r wain yn Haw Arthur. A phan ddaethant inbsp;dir eto, yr oedd Arglwyddes y Llyn wedi dillannu, anbsp;hwy ill dau a aethant ymaith ar eu teithiau.

Ac ar y ffordd, gwelodd Arthur babell hardd, ac a ofynnodd i Fyrddin;

“Eiddo pwy yw’r babell yna?”

“ Dyna babell Syr Pellinon, y marchog a ymleddaist ag ef yn ddiweddar,” ebe Myrddin.

“ Yn awr ymladdaf ag ef eto,” ebe Arthur, “ oblegid y mae gennyf gleddyf newydd, a mynnaf ddial arno.”

“Ni chei di wneud y fath beth,” ebe Myrddin, “ oblegid y mae efe yn flinedig trwy lawer o ymladd, acnbsp;ni fydd yn anrhydedd i ti orchfygu milwr blinedig.”

“ Gwnaf yn ol dy gyngor,” ebe Arthur, gan edrych ar ei gleddyf, yr hwn a edmygai yn fawr.

CHVVEDLAU CYMRU RU.

“ Pa un yr hofB fwyaf,” ebe Myrddin ; “ y cleddyi neu’r -wain ? ”

“ Gwell gennyf y cleddyf,” ebe Arthur.

“ Yr wyt yn annoeth yn dy ddewisiad,” ebe Myrddin, “ gan fod y wain ddeng waith fwy o werth na’r cleddyf,nbsp;oblegid tra fydd y wain arnat, ni cholli ddim gwaed, ernbsp;inaint fydd dy glwyfau, felly cymer ofal fod y wainnbsp;gennyt bob amser.”

Felly y daethant i Gaerlleon, 11e yr oedd holl farchogion y brenin. A phan glywsant am anturiaethaunbsp;Arthur, yr oeddynt yn llawen iddo orchfygu pob gelyn,nbsp;ac am iddo ddod yn rhydd o bob perygl. Yr oedd ynnbsp;hapus ganddynt feddwl nad ofnai eu brenin wynebu yrnbsp;un caledi a’r un peryglon ag y disgvvylid i’w farchogionnbsp;tlotaf eu hwynebu.

CHWEDLAÜ CYMRU PU. nbsp;nbsp;nbsp;89

VII.—SYR BALIN A’R CLEDDYF HÜDOL.

(A) Y LLANCES A'R CLEDDYF.

Un tro, pan yr oedd Arthur yn Llundain, daeth y newydd ato fod brenin Gogledd Cymru yn paratoinbsp;rhyfela yn ei erbyn. Galwodd Arthur gan hynny ar einbsp;arglwyddi a’i farchogion i gwrdd mewn castell a elwidnbsp;Camelot, er ymgynghori ynghylch y fïordd oreu inbsp;amddiffyn y de3rrnas.

Pan oeddynt felly ‘wedi cyfarfod, daeth llances i fewn i’r llys, wedi ei danfon gan y foneddiges Lili o Afallon.nbsp;Pan ddaeth o flaen Arthur, dywedodd wrtho oddiwrthnbsp;bwy y deuai, ac i ba amcan. A hi a adawodd i’w mantellnbsp;ddisgyn oddiarni, a gwelwyd cleddyf hardd wrth einbsp;hochr.

“ Ha, fy ngeneth,” ebe Arthur mewn syndod, “paham y gwisgi’r cleddyf yna ? Nid yw yn dy weddi.’’

“ Yn wir, syr,’’ ebe hithau, “ baich trwm ydyw i mi, end rhaid yw i mi ei wisgo hyd nes y daw marchog onbsp;anrhydedd uchel a chymeriad pur i’w gymeryd oddi-arnaf; oblegid trefnwyd na cha neb end gwr cywirnbsp;ei dynnu o’r wain, a’m neges i yma ydyw chwilio am ynbsp;gwr fedr- dynnu’r cleddyf allan. Chwiliais ymhlithnbsp;milwyr brenin Rions, end ni chefais neb ; felly deuthumnbsp;i’th lys di, gan obeithio cael marchog i dynnu’r cleddyf.”

“ Yn wir,” ebe Arthur, “ y mae hwn yn rhyfeddod mawr. Ceisiaf dynnu’r cleddyf fy hun, nid am y tybiaf

GHWEDLA.U OYMBU Fü.

mai fi yw’r marchog goreu, ond er rhoddi esiampl i’m holl filwyr, fel y gallont bob rni geisio.”

Yna y cydiodd Arthur yn y cleddyf, ac a’i tynnodd a’i holl north, ond ni symudai ddim.

“ Nid oes angen i ti dynnu mor galed,” ebe’r llances, “ oblegid yr hwn a’i tyn allan a wna hynny drwy ychydignbsp;0 north, ond a llawer o rinwedd.”

“ Dywedi y gwir,” ebe Arthur, “ ac yn awr ceiaiwch chwi fy holl farwniaid, ond gofelwch nad ydych wedinbsp;eich difwyno gan warth, brad, na thwyll.”

“ lë,” ebe’r llances, “ oblegid ni thyn neb ef allan ond marchog rhinweddol, heb frèd yn ei galon, ac onbsp;deulu boneddigaidd.”

Yna y ceisiodd mwyafrif o farchogion y Ford Gron dynnu’r cleddyf allan, ond ni Iwyddai neb.

“ Och fi,’’ ebe’r llances, “ mi a dybiais y cawn yn y llys yma farchogion goreu’r byd, heb na thwyll na bradnbsp;ynddynt.’’

“ Ar fy llw,” ebe Arthur, “ nid oes gwell milwyr yn y byd nag sydd yma, ond blin gennyf nad oes yma nebnbsp;eill dynnn’r cleddyf hwn.”

Pan welodd y llances na chai yn y llys farchog allai dynnu’r cleddyf, cychwynnodd yn drist ar ei ffordd tuagnbsp;adref.

CHWBDLAU CYMRU FU. nbsp;nbsp;nbsp;91 '

(B) BALIN YN TYNNU’K CLEDDYF.

Digwyddai ar yr adeg yma fod marehog tylawd yn llys y brenin Arthur, yr hwn fu yn garcharor am tuanbsp;blwyddyn a banner am ladd cefnder i’r brenin. Ei enwnbsp;oedd Balin, ac yr oedd newydd gael ei ryddhau o’rnbsp;carchar trwy gyfrwng rhai o’r barwniaid. Pan glywoddnbsp;Balin beth a ddigwyddai yn y llys, yr oedd yn awyddusnbsp;iawn am geisio tynnu’r cleddyf, ond yr oedd mor dylawdnbsp;a charpiog ei wisg fel y cadwai yn ol mewn cywilydd.

Ond pan ymadawai’r llances a’r llys, galwodd ar ei hol, ac a ddywcdodd wrthi :

“ Erfyniaf arnat ganiatai i mi geisio tynnu’r cleddyf lel y gwnai yr arglwyddi yma, oblegid er i mi fod ynnbsp;garpiog fy ngwisg, ac yr edrychir arnaf gyda sarhad,nbsp;credaf yn fy nghalon fy mod cyfuwch fy anrhydedd agnbsp;unrhyw un o’r marchogion yma, a thybiaf y llwyddaf inbsp;djmnu’r cleddyf.”

Edrychodd y llances arno, a gwelodd ei wisg dylawd, a meddyliodd nas gallasai cymeriad glan orffwys o dannbsp;ddillad mor aflan, ac a erfyniodd arno beidio rhoddinbsp;trafferth iddi, am y gwyddai nas gal! ai fydh Iwyddonbsp;mewn ymdrech 11e y bu cymaint o fawiion y tir ynnbsp;aflwyddiannus.

“ Ha, lances,” ebe Balin, “ nid yw teilyngdod a doniau da i’w mesur wrth agwedd allanol dyn, ond j maenbsp;dynoliaeth aruchel a gwir fywyd yn guddiedig ymnbsp;mherson y dyn, ac nid yn ei wisg; ac felly, nid pawb anbsp;wêl werthfawredd cymeriad.”

“ Yn wlr,’’ ebe’r llances, “ dywedi yn iawn ; ti a gei dynnu’r cleddyf os gelli : gwna yn ol dy gais.”

CHWBDLAU CTMRU PU.

Yna yr ymaflodd Balin yn y cleddyf, ac a’i tynnodd allan gyda’r fath rwyddineb, fel y synnodd y brenin a’rnbsp;barwniaid yn fawr. Ond yr oedd llawer o’r marcbogionnbsp;yn eiddigeddus wrth Falin, ac a ddywedasant mai trwynbsp;hndoliaeth y tynasai Balin y cleddyf.

Yna y dywedodd y llances :

“ Dyma’r marchog goreu a’r teilyngaf yn eicb plitli chwi i gyd, er fod ffawd wedi ei drin yn arw. Nid oesnbsp;ynddo na thwyll na br^d, a llwyddiant a’i dilyno ; ac ynnbsp;awr, farchog mwyn, dyro’r cleddyf yn ol i mi etc.”

“ Na,” ebe Balin, “ enillais y cleddyf yn dêg, ac ni cha neb ei ddwyn oddiarnaf ond trwy nerth.”

“ Yn wir,” ebe’r llances, “ ni wnei yn iawn wrth ei gadw, oblegid ti a leddi a’r cleddyf yma y cyfaill goreu anbsp;feddi, a’r gwr goreu a geri yn y byd, a bydd y cleddyf ynnbsp;ddinistr i ti.”

“ Mentraf ei gadw,” ebe Balin, “ a gwnaf fel y dengys Duw i mi, ond ni chei di’r cleddyf yn ol yn awr.”

“Bydd yn edifar gennyt am byn yn fuan,” ebe’r llances. “ Er dy les di, ac nid er fy lies fy hun, ynbsp;gofynnaf am dano yn ol, oblegid y mae yn flin gennyfnbsp;ar dy ran di, oblegid ni chredi y bydd y cleddyf ynnbsp;ddinistr i ti.”

Ac ar hynny aeth y llances i ffwrdd mewn gofid mawr.

CHWBDLAU CYMBU PU. nbsp;nbsp;nbsp;93

(C) SYE BALIN YN LLADD BONEDDIGES A’I GLEDDYP.

Wedi derbyn y cleddyf, gahvodd Baliti am ei farcb a’i arfogieth, ac a baratódd i ymadael a’r llys ac a’rnbsp;breiiin Artliiir.

«S

“ Ha, farchog,” ebe Arthur, “ paham ym gedi.' Gwn i mi wiieud yr hyii na ddylaswn i ti, ac feallai dy fodnbsp;yn anfoddog olierwydd hynny. Ond nis gwyddwn dynbsp;gyniei'iad, a dywedwyd anwiredd wrthyf am danat. Ondnbsp;mi a dalaf i ti am yr hyn oil a wnes, a thi a fyddi yn unnbsp;o’m swyddogion.”

“Diolchaf yn gynnes i ti,” ebe Balin. “Nid wyf yn deilwng o’r hyn a addewi; eto, gyda’th ganiatad, rhaidnbsp;i mi ymadael yn awr.”

“Yn wir,” ebe Arthur, “blin gennyf hyn, ond na fydd yn hir cyn dychwelyd, a thi a gei groesaw calonnbsp;yn fy llys.

Felly y gwisgodd Balin ei arfogaeth, ac a baratódd i ymadael. Ond, cyn iddo fyned, daeth boneddiges bryd-ferth i’r llys ar farch hardd, ac a gyfarchodd well inbsp;Arthur ac a ddywedodd wrtho mai hi oedd Arglwyddesnbsp;y Llyn, ac mai hi a roddasai y cleddyf hwnnw iddonbsp;gynt, a’i bod yn awr wedi dyfod i geisio’r anreg anbsp;addawsai efe iddi pan gafodd y cleddyf.

“ Cof gennyf i mi addaw anreg i ti,” ebe Arthur, “a thi a’i cei, ond anghofiais enw’r cleddyf a roddaist i mi.”

“ Ei enw ydyw Caledfwlch,” ebe’r Arglwyddes.

“ Gwir a ddywedi,” ebe Arthur, “ ac yn awr gofyn yr hyn a fynni, a thi a’i cei os yw o fewn fy ngallu.”

“ Gofynnaf am ben y marchog a enillodd y cleddyf,”

CHWBDLAU CYMRU PU.

ebe’r Arglwyddes, “ neu am ben y llances yma, neu y ddau ben os gelli.”

‘lt;Yn wir,” ebe Arthur, “gofynni am yr hyn nas gallaf ei roddi i ti yn anrhydeddus, felly gofyn am rywbethnbsp;arall, a thi a’i cei; oblegid nis gall hyd yn oed breninnbsp;dalu ei ddyledion drwy lofruddiaeth.”

“ Nis gofynnaf am ddim arall,” ebe’r Arglwyddes, “ ni feddyliais y buasai’r brenin Arthur yn ol o gyflawninbsp;ei air.”

Pan glywodd Balin beth oedd cais Arglwyddes y Llyn, aeth i fewn ar unwaith i lys y brenin, ac a’inbsp;gwelodd o flaen Arthur, ac a ddywedodd wrthi :

“Ha, ddewines ddrwg, twyll a brad sydd yn dy fynwes, ac aflan yw dy holl fywyd. Ti a geisi am fynbsp;mhen, ac yn 11e hynny, ti a gei golli dy ben dy hun.”

A chydag un ergyd o’r cleddyf torrodd ei phen i ffwrdd, fel y disgynnodd o flaen y brenin Arthur.

“ Och fi,” ebe Arthur, “ pa aflanwaith yw hyn ? Paham y gwnest felly ? Paham y lleddaist foneddigesnbsp;mor fwyn, yr hon a ddaeth i’m llys o dan fy ngofal ?nbsp;Nis gallaf fyth faddeu i ti am y fath weithred anfad.”

“ Blin iawn gennyf i mi achosi gofld i ti,” ebe Balin, “ ond ni wyddost hanes y foneddiges yma, neunbsp;ni fuaset yn flin am ei marwolaeth, oblegid yr oeddnbsp;yn euog o lawer o weithredoedd drwg. Trwy hud anbsp;swyn bu yn gyfrwng i ladd llawer o farchogion da,nbsp;a bum yn chwilio am dani er’s tair blynedd, i ddialnbsp;arni am ei thwyll a’i brad, pan achosodd losgi fy mamnbsp;i farwolaeth.”nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;C.

“ Pa beth bynnag oedd y cam a gefaist, ni ddylaset ddial arni yn fy llys i,” ebe Arthur. “ Gwiiaethost

OHWEDLAU CYMRU FU.

weithred gywilyddus, a thi a fyddi edifar am hyn. Dos ar unwaith o’m llys, ac na ddychwel fyth i’m g\vydd.”

Gofidiodd Balin yn fawr wrth feddwl ei fod wedi digio Arthur, a gadawodd y llys gan benderfynu yrnbsp;enillai ei ffafr yii ol eto trwy nerth y cleddyf oeddnbsp;ganddo.

Yn y cyfamser, bu galar mawr yn llys Arthur am farwolaeth Arglwyddes y Llyn, ac yr oedd yn flin gan yinbsp;boll farchogion am iddynt beidio atal Balin cyn iddonbsp;roddi yr ergyd marwol hwnnw a’i gleddyf. A threfnoddnbsp;y brenin iddi gael angladd costus a rbwysgfawr.

’iif

VIII.—ERGYD ALAETHUS BALIN.

Un diwrnod teimlai y brenin Arthur yn wael, ac efe a orchymynnodd wneuthur pabell mewn maes agored, ernbsp;cael anadlu yr awyr iach, a mwynhau golygfeydd pryd-ferth y wlad. Yna y ceisiodd gysgu, ond nis gallai, anbsp;gorweddai yn hir heb gysgu dim.

Ond wrth orwedd felly, clywai swn march yn agoshau, a thrwy ddi-ws ei babell,efe a ganfu farchog yn dyfod atonbsp;mewn tristwch mawr.

“ Aros, farchog gwych,” ebe Arthur, “ a dywed i mi dy ofid.”

“ Nis gelli di wneud yr un lies i mi,” ebe’r marchog, ac yna aeth i ffwrdd heb ddweyd yr un gair ynnbsp;ychwaneg.

Ar hyn daeth Balin i fyny, a phan welodd y brenin, efe a ddisgynnodd oddiar ei farch, ac a gyfarchodd wellnbsp;i’w fawrhydi.

“ Ar fy llw,” ebe Arthur, “ y mae i ti groesaw mawr. Y foment hon aeth marchog heibio i mi mewn galarnbsp;dwys, a phallodd ddweyd wrthyf beth oedd ei ofid ;nbsp;dos dithau, gan hynny, a dwg y marchog yn ol i mi.”-

“ Gwnaf lawer mwy na hynny drosot,” ebe Balin, ac i ffwrdd ag ef i chwilio am y marchog, ac a’i cafoddnbsp;mewn coedwig gerllaw, a llances gydag ef.

CHWEDLAü CYMRU Fü.

“ Ha, farchog,” ebe Balin, “ rhaid i ti ddod gyda mi yn ol at y brenin Arthur i ddweyd wrtho achos dy ofid.”

“ Ni wnaf hynny,” ebe’r marchog, “ oblegid gwnai hynny niwed mawr i mi, ac ni wnai les iddo ef nac inbsp;tithau.”

“ Felly y mae yn rhaid i ti ymladd a mi,” ebe Balin, “ oblegid cefais orchymyn i’th ddwyn o’th foddnbsp;neu o’th anfodd.”

“ A fyddi di yn nodded im’ os deuaf gyda thi ?” ebe’r marchog.

“ Byddaf yn wir,” ebe Balin, “ neu mi a fyddaf farw wrth hynny.”

Ac felly y paratódd y marchog i fyned gyda Balin, gan adael y llances yn y goedwig. Ond pan oeddynt onbsp;flaen pabell Arthur, daeth rhywun yn anweledig, ac anbsp;darawodd y marchog a gwaewffon, fel y cafodd ergydnbsp;marwol.

“ Och fi,” ebe’r marchog, “ lladdwyd fi, er fy mod o dan dy nawdd a’th ofal, gan farchog twyllodrus a elwidnbsp;Garlon. Felly, dwg fy march, canys y mae yn well na’thnbsp;un di, a dos at y llances, a dilyn hi i’r 11e yr É,, a dialnbsp;fy marwolaeth hyd eithaf dy allu.”

“ Mi a dyngaf i ti ar fy llw y gwnaf hynny,” ebe Balin, “ neu mi a fyddaf farw yn yr ymdrech.”

Ac yr oedd Balin yn flin iawn oherwydd marwolaeth y marchog, ac efe a ddaeth at y llances, a hwy a aethant ill dau drwy’r goedwig. Ac wrth fyned, cyfarfunbsp;marchog a hwynt, ac a ofynnodd i Falin beth oeddnbsp;achos ei ofid.

“ Ni ddywedaf wrthyt,” ebe Balin.

“ Yn wir,” ebe’r marchog, “ pe bai gennyf arfau, mi

CHWBDLAU CYMEü PU.

a’th orfodwn i ddweyd wrthyf, oblegid y mae dy atebiad yn rhy swrth i farchog anrhydeddus.”

“ Nid yw yn werth ymladd o’i blegid,” ebe Balin, ac efe a fynegodd ei holl ofid wrtho, a’r modd brad-wrus y lladdwyd y marchog gan wr anweledig.

“Ar fy llw,” ebe’r marchog, “Min yw dy hanes, a mi a dyngaf nad ymadawaf a thi tra y pery fynbsp;mywyd.”

Yna y gwisgodd y marchog ei arfogaeth, ac a aeth ymaith gyda Balin. A phan oeddynt yn myned heibionbsp;i geil meudwy, daeth Garlon eto yn anweledig ac anbsp;ddododd ei waewffon trwy gorlf y marchog oedd gydanbsp;Balin.

“ Och fi,” ebe’r marchog, “lladdwyd fi gan y marchog bradwrus sydd yn rhodio yn anweledig.”

“ Ha,” ebe Balin, “ nid dyma’r sarhad cyntaf a wnaeth efe a mi; pe’i gwelwn ef, mi a ddialwn arnonbsp;am y weithred anfad hon.”

A Balin a’r meudwy a gladdasant y marchog gyda galar o dan faen gwerthfawr.

CHWBDLAU CYMRU PU.

(B) BALIN YN YMLID GARLON.

Drannoeth, daeth Balin a’r llances i ymyl castell. Ac yma y disgynnodd Balin, gan feddwl myned i fewnnbsp;i’r castell. A phan aeth Balin i fewn trwy’r porth,nbsp;caewyd y drws pan oedd y llances y tu allan, ac ynnbsp;fuan amgylchynnwyd hi a milwyr a’i lladdai ar unwaithnbsp;pe gallent.

A phan welodd Balin yr hyn a ddigwyddodd, cynhyrfodd ei lid am nas gallai gynorthwyo’r llances,nbsp;ac efe a ddringodd i ben y mur, ac a neidiodd i lawrnbsp;i’r ffos heb dderbyn niwed. Ac ar unwaith, efe anbsp;dynnodd ei gleddyf, gan fwriadu ymladd a’r milwyr.

Ond y milwyr a ddywedasant;

“ Nid ymladdwn a thi, oblegid gwnawn yn ol arferiad ein castell.”

“Pa arferiad yw hwnnw,” ebe Balin, “oblegid tybiaf mai arferiad gwael yw os mai felly y dengys ei hun.”

“Y mae ein harglwyddes yn glaf,” meddent hwy, “ers llawer o flynyddau, ac nid oes dim i’w gwella ond Hondnbsp;llestr arian o waed dynes bur, a honno yn ferch i frenin.nbsp;Y mae yn arferiad yma na cha’r un llances fyned trwy’rnbsp;drws heb adael Hond llestr o’i gwaed i’n harglwyddes.”

Felly y llances a adawodd iddynt gymeryd o’i gwaed, ond ni wnaeth hynny ddim Hes i’r arglwyddes. Anbsp;gorflEwysodd Balin a’r llances yn y castell y noson honno,nbsp;He y cawsant groesaw mawr, a boreu drannoeth aethantnbsp;ymlaen ar en taith.

Yna y teithiasant am dri neu bedwar diwrnod heb gyfarfod a’r un ddamwain. Un noswaith yr oeddynt ynnbsp;Hetya yn nh^ gwr cyfoethog, a phan ar swper clywai

CHWBDLAU CYMRU PU.

Balin swn ocheneidiau dolurus, ac a ofynnodd i ’^r y pwy oedd yn wylo.

“ Dywedaf -wrthyt,” meddai’r gwr. “ Yr oeddwii yn ddiweddar mewn ymdrechfa, ac yno y bum mewnnbsp;gornest gyda marchog a oedd yn frawd i’r breninnbsp;Pelam, a mi a’i gorchfygais ef, ac a’i teflais i’r llawr.nbsp;Tyngodd yntau y dialai arnaf trwy glwyfo fynbsp;nghyfaill goreu, ac efe a 'wnaetb hynny trwy daro fynbsp;mab, yr hwn na fydd yn iach hyd nes y caf waed ynbsp;marchog hwnnw. Ac nis gwn sut i gael gafael ynddo,nbsp;oblegid a oddiamgylch yn anweledig, ac nis gwn ei enw.”

“Ha,” ebe Balin, “mi a wn pwy yw’r marchog. Garlon yw ei enw. Efe a laddodd ddan gyfaill i mi ynnbsp;ddiweddar, a gwell fyddai gennyf gyfarfod ag ef nanbsp;phe cawn holl aur y deyrnas hon. Ymladdwn ag ef nesnbsp;y byddai efe neu fi farw.”

“ Wel,” ebe gwr y ty, “ dywedaf wrthyt beth i’w wneud. Trefnodd y brenin Pelam wneud gwledd o fewnnbsp;ngain diwrnod, ac y mae wedi gwahodd pob marchognbsp;yn y deyrnas i’r wledd, ac i ddwyn ei wraig neu einbsp;gariad gydag ef, a thi a weli y marchog hwnnw syddnbsp;yn elyn i ti a minnau yn y wledd.”

“ Felly,” ebe Balin, “ addawaf i ti ddigon o waed y marchog i iachau dy fab, pe byddwn farw wrth geisionbsp;ei gael.”

B oreu drannoeth cychwynasant i diriogaeth y brenin Pelam, gan fod ganddynt daith pymtheng niwrnod cynnbsp;cyrraedd yno. A dechreuodd y wledd ar y diwrnod ynbsp;cyraeddasant y 11e. A phan ddaethant i’r castell,nbsp;derbyniwyd Balin a’r llances i fewn gyda chroesaw.nbsp;A’r gweision a gymerasant Falin i ystafell, ac a dynasant

CHWBDLAU CYMBÜ PU.

ei arfwisg oddiarno, ac a’i gwisgasant a dillad o sidan, a cheisiasant ganddo adael ei gleddyf yn yr ystafell.

“ Ni wnaf hynny,” ebe Balin, “ oblegid y mae yn arferiad yn y wlad y denaf o honi, fod pob marchog inbsp;gadw ei gleddyf gydag ef. Mi a gadwaf yr arferiadnbsp;hwnnw, neu mi a ddychwelaf fel y denthum.”

Wedi clywed hyn gadawodd y gweision ef i fyned i fewn, ac yn ystafell y wledd gosodwyd ef i eisteddnbsp;ymhlith march ogion anrhydeddus, a’r llances yn ei ymyl.

(C) BALIN YN LLADD GARLON.

Aeth y wledd yn ei blaen. Cyn hir gofynnodd Balin i un o’r marchogion :

“ Onid oes yma farchog yn y llys o’r enw Garlon ?”

“ Oes,” ebe’r marchog, “ dacw ef yn y man draw a’r wyneb du yna ganddo. Nid oes marchog mwy hynodnbsp;yn fyw. Medr fyned oddiamgylch yn anweledig, anbsp;lladdodd lawer o farchogion dewr felly.”

“ Ha,” ebe Balin, “ ai dyna’r gwr ? ” ac efe a feddyl-iodd yn ei galon : “ Os lladdaf ef yn awr, nis gallaf achub fy mywyd fy hun, ond os gadawaf iddo fynednbsp;ymaith yn awr, feallai na chaf fyth gystal cyfleustra,nbsp;ac efe a ddiflanna eto o’m gwydd, ac a wna lawernbsp;o niwed eto.”

A phan oedd Balin yn crafFu ar wyneb Garlon, gwelodd Garlon ef, ac a aeth yn ddig iawn tuag ato,nbsp;ac a ddaeth i fyny, ac a’i tarawodd ar ei wyneb a’i law,nbsp;ac a ddywedodd :

CHWBDLAU CYMBU Pü.

“ Farchog, paham yr edrychi arnaf ? Bwyta dy fwyd; a gwna’r hyn y daethost yma i’w wneud.”

“ Gwnaf yn wir,” ebe Balin ; “ nid dyma’r dirmyg cyntaf wnaethost i mi, felly mi a wnaf yr hyn y deuthumnbsp;yma o’i blegid.”

Ac efe a gododd, ac a dynnodd ei gleddyf allan, a chydag un ergyd marwol, efe a holltodd ben Garlon hydnbsp;ei ysgwyddau.

“ Dyma fy neges yma,” meddai Balin, “ ac yn awr dyro i mi’r flfon (ebe efe wrth y llances) a’r hwn ynbsp;lladdodd efe dy farchog.”

A’r llances a roddodd y ffon iddo, ac efe a’i gwthiodd trwy gorfï Garlon, gan ddywedyd :

“ Dyma’r ffon a’r hon y lleddaist farchog dewr, a chyda’r ergyd yma y dialaf ef arnat.”

Yna y galwodd efe \vr y castell y deuai efe o honi, ac a ddywedodd wrtho :

“ Dyma dy elyn, cymer ddigon o’i waed i iachau dy fab.”

Ac ar hynny cododd y marchogion i fyny oddisvrth y ford, ac a chwiliasant am en harfau, gan feddwl dialnbsp;ar Falin am ei weithred anfad. A chododd y breninnbsp;Pelam yn llidiog, ac a ddywedodd wrth P’alin.

“ Paham y lleddaist fy mrawd ? Ha, lofrudd twyll-odrus, cei dithau farw am hyn.”

“ Os ewyllysi ddial arnaf,” ebe Balin, “ gwna hynny dy hunan, a mi a safaf i ymladd a thi.”

“ Gwnaf fel y dywedaist,” ebe Pelam, “ ni cha neb ddod rhyngof a thi; er mwyn fy mrawd, mi a ddialafnbsp;arnat.”

A Phelam a ymallodd mewn offeryn trwm, ac a

CHWBDLAïT CYMRU FU.

darawodd Falin yn llidiog, ond Balin a ddaliodd ei gleddyf i fyny i arbed yr ergydion, a tharawodd Pelamnbsp;y cleddyf fel y syrthiodd yn ddrylliau man.

A phan welodd Balin ei fod heb ddim i amddiffyn ei hun, aeth i ystafell gerllaw i chwilio am gleddyf neunbsp;unryw beth arall er ei alluogi i ymladd yn erbynnbsp;Pelam; ond methodd gael yr un, ac aeth o ystafellnbsp;i ystafell ar yr un neges, a dilynnwyd ef gan Pelam,nbsp;yr hwn a geisiai ei ladd.

0’r diwedd daeth Balin i ystafell ag oedd wedi ei haddurno a chelfi drudfawr, 11e ’r oedd gwely wedi einbsp;wisgo a dillad o aur, a chysgai un ar y gwely. Gerllaw yrnbsp;oedd bord o aur gyda choesau o arian, ac ar y ford yrnbsp;oedd gwaewffon o wneuthuriad rhyfedd. A phan weloddnbsp;Balin y waewtfon, ymaflodd ynddi, a throdd i wynebunbsp;ei elyn, ac a’i tarawodd ef a’r waewffon fel y syrthioddnbsp;y brenin i lawr mewn llewyg.

Ychydig feddyliodd Balin beth fuasai canlyniad yr ergyd alaethus yna. Yr oedd yn draddodiad yn ynbsp;wlad, y buasai drwg mawr yn dilyn ar ol defnyddio’rnbsp;waewffon ryfedd hon. Nid cynt y syrthiodd Pelamnbsp;nag yr holltwyd muriau’r castell, a bu megis daeargrynnbsp;dros y wlad. Dywed rhai dynion i’r ergyd alaethus hwnnbsp;beri i’r castell grynu fel coeden, ac i furiau’r castellnbsp;syrthio. A dyna paham y gelwir y digwyddiad yma:nbsp;“Ergyd Alaethus Balin.”

CHWBDLAÜ CYMBÜ PD.

(IX.) MARWOLAEÏH ARTHUR

(A) BBAD SYR MEDROD.

Bu Arthur yn ymladd llawer brwydr galed yn ei oes, ond mewn brwydr gyda’i nai, Medrod, y derbyiüoddnbsp;ergyd angheuol. Yr oedd Medrod yn un o lywodraeth-wyr y deyrnas, a phan oedd Arthur yn absennol o’r wla(^nbsp;gorchymynnodd ddanfon Ilythyrau fel pe byddent ynnbsp;dyfod dros y mór, a dywedai’r Ilythyrau hyn fod Arthurnbsp;wedi ei ladd mewn brwydr. Yna y galwodd Medrod ynbsp;Senedd a’r arglwyddi ynghyd, ac a barodd iddynt einbsp;ddewis ef yn frenin, a choronwyd ef yng Nghaergaint, anbsp;chynhaliodd wleddoedd yno am bymtheng niwrnod. Ynanbsp;efe a ymadawodd oddiyno i Gaerwynt, ac a ddaeth at ynbsp;frenhines Gwenhwyfar, ac a ddywedodd wrthi y byddainbsp;iddo ei phriodi. Ac efe a ddarparodd ar gyfer y wledd,nbsp;ac a benododd ddydd y briodas. Yr oedd Gwenhwyfarnbsp;yn drist iawn o herwydd hyn, eto ymostyngai i ewyllysnbsp;Medrod. Gofynnodd iddo am ganiatM i fyned i Lundainnbsp;i brynu yr hyn oedd eisieu ar gyfer y briodas. Yntau anbsp;ganiataodd iddi fyned gydag amryw o’i morwynion a’inbsp;gweision, ac a roddodd iddi arian i brynu yr hyn oeddnbsp;eisieu arni. Pan ddaeth hi i Lundain, prynodd lawernbsp;iawn o fwyd a danteithion, ac wedi hynny aeth i guddionbsp;yn Nhwr Llundain, ac amddiffynnwyd hi gan lawer onbsp;filwyr fFyddlon. Pan glywodd Medrod iddo gael ei dwyllo

CHWEDLAU CYMBU FU.

felly, gwnaetli ymosodiadau lawer ar y t'^r, ond nis gallai fynod i fewn.

Yua y daeth gair at Syr Medrod fod Arthur wedi cychwyn adref o’r cyfandir, gyda byddin fawr, i ddial arnbsp;Fedrod. Ar hynny danfonodd Medrod lythyrau at bollnbsp;bendefigion y tir, gan ddywedyd na chai neb ddim ondnbsp;rhyfel a chaledi gydag Arthur, tra y caent bob pleser anbsp;seguryd gydag ef.

Llawer o wfr j wlad a ymunasant felly gyda byddin Medrod, ac efe a ddaeth gyda byddin gref i Dover inbsp;gyfarfod ag' Arthur, gan fwriadu ei guro a’i gadw allannbsp;o’r wlad.

(B) NEIDR YN PERI DECHREU BRWYDR.

Cytunwyd fod i’r brenin Arthur a Syr Medrod gyfarfod a’u gilydd hanner y ffordd rhwng y ddwy fyddin,nbsp;a phob un i gyineryd pedwar-ar-ddeg o filwyr gydag ef.nbsp;Felly Arthur a aeth i’r maes, ar ol rhybuddio ei w^r, gannbsp;ddywedyd :

“ Os gwelwch gleddyf yn cael ei dynnu allan o’r wain, deuwch ymlaen yn wrol, a lleddwch y bradwr acw,nbsp;Medrod, canys nid oes ymddiried i’w roddi ynddo.”

Dywedodd Medrod yr un peth hefyd wrth ei w^r yntau am Arthur.

Wedi cyfarfod a’u gilydd, a gwneud cytundeb, dechreuwyd yfed gwin inewn anrhydedd i’r amgylchiad.nbsp;Ar hynny, wele neidr yn dyfod allan o dan Iwyn onbsp;eithin, gau frathu marchog yn ei droed. A phannbsp;welodd y marchog y neidr, yn ddifeddwl tynnodd einbsp;gleddyf i’w lladd. A phan welodd y ddwy fyddin y

CHWISDLAU CYMRU Fü.

clecWyf, canwyd yr udgyrn, a llefodd pawb a lief uchel. Rhnthrodd j g'wfr at eu meirch a’u harfau, ac ni funbsp;erioed frwydr mor flin a honno mewn gwlad Gristionogol.nbsp;Ymddj'godd Arthur yn ddewr fel pen-milwr y-wlad,tra’rnbsp;oedd Medrod hefyd yn wrol iawn. Ymladdasant a’unbsp;gilydd yn aml,ond gwahan-wyd hwynt gan eu marchogion.

Cyn machlud haul, trodd Arthur i edrych o’i gwmpas, a gwelai nad oedd dim onddau o’i brif filwyryn aros, sefnbsp;Llogas a Syr Bedwyr, a’r ddau hynny wedi eu clwyfo ynnbsp;dost.

“ Och fl,” ebe Arthur, “ pa beth a ddaeth o fy holl farchogion da ? Gwelaf fy niwedd wedi dyfod, ond, 0 !nbsp;na wyddwn y lie y cawn afael yn y bradwr, Medrod, yrnbsp;hwn a achosodd yr holl hinder hyn.”

Yna y gwelodd Arthur y lie yr oedd Medrod. Gwelai et yn sefyll ac yn pwyso ar ei gleddyf ynghanol pentwrnbsp;o gyrif meirwon.

$5

(C) YR ORNEST RHWNG ARTHUR A MEDROD.

“Dwg fy ngwaewffon ataf,” ebe Arthur wrth Syr Llogas, “canys gwelaf y bradwr acw a ddug yr hollnbsp;hinder hyn arnom.”

“Gad iddo,” ebe Llogas, “canys y mae yn galed arno; a chan nad wyt eto wedi dy niweidio, gad y maesnbsp;yn awr, rhag ofn y cei rywbeth gwaeth. Gelli fod ynnbsp;foddlon, oblegid enillaist y frwydr; canys wele ni einnbsp;tri yn fyw, a chyda Medrod nid oes un marchog wedinbsp;ei adael yn fyw.”

“Nac atal h,” ebe Arthur, “canys gwelaf ef acw, ac ni chaiff ddianc oddiwrthyf.”

OHWEDLAU OYMBÜ PU.

“ Duw a fyddo gyda thi,” ebe Syr Bedwyr.

Yna y dododd Arthur ei waewffon j’n ei ddwylaw, ac a redodd at Fedrod gan waeddi:

“ Fradwr, yn awr y daeth awr dy farwolaeth di.”

A phan welodd Medrod y brenin, rhedodd i’w gyfarfod gyda’i gleddyf noeth yn ei law, a tharawoddnbsp;Arthur Fedrod o dan ei darian nes yr aeth blaen einbsp;waewfEon drwyddo nes dyfod allan yn ei gefn. Teimloddnbsp;Medrod iddo dderbyn ergyd mai-wol, a chyda’i holl nerth,nbsp;rhuthrodd ar Arthur ac a’i tarawodd ef gyda’i gleddyfnbsp;ar ei ben, nes hollti ei helm a’i glwyfo yn dost nes ynbsp;cwympodd Arthur mewn llewyg. Bu Medrod farw’rnbsp;funud nesaf, a chariwyd Arthur o faes y gwaed gannbsp;ei ddau farchog.

(D) OKIAIJ OLAF ARTHUR FRENIN.

Pan deallodd Arthur iddo dderbyn ergyd marwol gan Fedrod, dywedodd wrth Syr Bedwyr :

“ Ychydig o amser sydd gennyf i fyw eto, felly dwg fy nghleddyf, Caledfwlch, i’r llyn acw, a phan ddeuinbsp;yno, tall ef i’r dwr, a dychwel ataf i ddywedyd wrthyfnbsp;yr hyn a welaist yno.”

“Gwnaf arglwydd,” ebe Bedwyr, “ mi a af yn ol dy gais yn llawen.”

Felly aeth Bedwyr tua’r llyn, ac wrth edrych ar y cleddyf hardd, a sylwi ar y meini gwerthfawr oedd arnbsp;y earn, dywedodd wrtho ei hun :

“ Os taflaf y cleddyf yma i’r dwr, ni ddaw dim lies end colled fawr.”

OHWEDLAÜ CYMRU FU.

Yna y cuddiodd Bedwyr y cleddyf dan bren, a’r noson honno dychwelodd at y brenin Arthur, anbsp;dywedodd wriho iddo daflu Caledfwlch i’r dwr.

“ Pa beth a welaist yno ? ” ebe’r brenin.

“ Ni welais ddim yno, ond y dwr a’r tonnau,” ebe Bedwyr.

“ Anwiredd ydyw hyn,” ebe Arthur, “ dos yn fuan a thafl y cleddyf ar fy nghais.”

Aeth Bedwyr yr ail waith, ac a fwriadodd daflu’r cleddyf i’r dwr, ond meddyliodd eto am y golled fawrnbsp;o daflu cleddyf mor werthfawr i’r dwr. Felly cuddioddnbsp;ef drachefn, ac a ddychwelodd at Arthur, ac a ddywedoddnbsp;wrtho iddo wneud yn ol ei gais.

“ Pa beth a welaist yno,” ebe Arthur, a dywedodd Bedwyr na welodd ddim yno ond y dwr yn y Ilyn.

“ Ha, fradwr 1 ” ebe Arthur, “ gwn i ti fy nhwyllo ddwy waith. Pwy a feddyliodd y buasai i ti, Fedwyr,nbsp;fu mor anwyl gennyf, ac yn filwr mor ddewr, fy nhwyllonbsp;er mwyn y cleddyf gwerthfawr yma ? Dos yn awr, acnbsp;heb betruso ; gwna yn ol fy nghais, neu mi a’th laddafnbsp;a’m Ilaw fy hun.”

Yna yr aeth Bedwyr at y llyn eto, ac a daflodd y cleddyf i’r dwr a’i holl nerth, mor bell ag y gallai ; acnbsp;ar hynny, fel yr oedd y cleddyf Caledfwlch yn disgynnbsp;i’r dwr, wele fraich a Ilaw yn dyfod allan o’r llyn, acnbsp;yn, ymaflyd ynddo, ac yn ei ysgwyd ef dair gwaith.nbsp;Ac yna y diflannodd y Ilaw a’r cleddyf i’r dwr. Fellynbsp;dychwelodd Bedwyr at Arthur, ac a ddywedodd wrthonbsp;yr hyn a welodd. Yna y dywedodd Arthur wrth Fedwyrnbsp;am ei ddwyn i ymyl y llyn.

Cariodd Bedwyr Arthur ar ei gefn nes dyfod i ymyl

CHWBDLAÜ CYMRU Fü.

y Ilyn. A phan ddaethant yno, gwelent yn yr ymyl fad bychan, a llawer o foneddigesau heirdd ynddo. Yn eunbsp;plith yr oedd brenhines, ac yr oeddynt oil wedi eu gwisgonbsp;mewn dillad duon, ac yn wylo ¦wrth weled Arthur.

“ Gosod fi yn y bamp;d,” ebe Arthur.

A’r tair brenhines a’i derbyniasant ef i fewn, ac un o honynt a osododd ei ben i orfEwys arni, ac a ddywedoddnbsp;wrtho ;

“ Ha, fy mrawd, paham yr oedaist gymaint ? Dioddefaist lawer o herwydd y clwyf yma ar dy ben.”

Ar hynny rhwyfwyd y bad oddiwrth y tir, a gwelodd Syr Bedwyr yr holl foneddigesau ac Arthur ynnbsp;diflannu oddiwrtho, ac a waeddodd allan :

“ Ha, fy arglwydd Arthur, pa beth a ddaw o honof yn awr gan dy fod yn fy ngadael yn unig ymhlith fynbsp;ngelynion ? ”

“ Cymer gysur,” ebe Arthur, “ a gwna fel y gweli oreu,oblegid af i Ddyffryn Afallon i wellhau fy nghlwyf,nbsp;ac os na chlywi ddim am danaf eto, gweddïa drosof.”

Ond y frenhines a’r boneddigesau a wylasant yn uchel, p,o wedi i Fedwyr golli golwg ar y bad, wyloddnbsp;yntau, ac a ofidiodd yn flin.

Tybia rhai fod Arthur eto yn fyw, ond wedi myned i wlad arall, ac y daw eto i ennill y groes sanctaidd; ondnbsp;er fod Arthur yn frenin doeth, ac yn filwr dewr, nisnbsp;gellir credu hyn am dano, er y dywed rhai fod ynnbsp;ysgrifenedig ar ei gof-golofn y geiriau hyn :

Yma y gorwedd Arthur, a fu frenin ac a fydd frenin eto.

Caledfwlch : enw cleddyf Arthur.

CHWBDLAU CYMRU FU.

(B) ARTHUR.

Gwrol a da ydyw Arthur i’r Cymry, Teilwng yw byth o am-hydedd a chlod;nbsp;Arthur sydd fawr megis tad yn ei deulu ;nbsp;Arthur ein teyrn ydyw’r doethaf yn bod.nbsp;Gwelir ei fawredd,

Cenir ei glod.

Swynion ei enw yn anwyl a gofir Tra pery y rhod.

Mwynion a gawn lawer blwyddyn drwy Arthur, Lloches i’r gwan a tharian dêg yw ;

Mwyach bydd pawb yn ddiogel rhag dolur ; Ysgwyd wna’r cledd yn neheulaw ein llyw.nbsp;Rhyddid gaed drwyddo ;

Brydain, O! clyw,

Gofir ei hanes “ tra mor a thra Brython,”

A’i enw gaiff fyw.

Gwisger ei ben a choronau y gwledydd,

Cariad ei bobl nefoleiddia ei wedd;

Cododd ei wlad o droed y gorthrymydd

Llwyddiant a bri gawsom oil trwy ei gledd. Dalied yn loew,

Llanwed o’i sedd

Wlad y Brythoniaid dros byth, megis heddyw, A llwyddiant a hedd.

R. J. Derpbl

f Cantawd Llya Arthur).

Yr oedd y brenin Arthur yng Nghaerlleon-ar-Wysg, ac uii diwrnod eisteddai yn ei ystafel] gydag Owain abnbsp;Urien, Cynnon ap Clydno, a Chai ap Cynner; ae yrnbsp;oedd Grwenhwyfar a’i llawforwynion yn eistedd wrthnbsp;y ffenestr. Ac er y dywedir yr arferai porthor fod ynnbsp;llys Arthur, nid oedd yr un yr amser hwnnw, ond yrnbsp;oedd Glewlwyd Gafaelfawr yno yn ymgymeryd a gwaithnbsp;porthor, ac yn croesawu’r dieithriaid, gan ddechreu eunbsp;hanrhydeddu, a’u hysbysu am drefn y llys, a chyfar-wyddo y rhai oeddynt i fyned i’r neuadd neu i’r ystafell,nbsp;a dangos eu llety iddynt.

Eisteddai’r brenin Arthur ynghanol yr ystafell, ar fainc o irfrwyn, ac yr oedd lien o sidan inelyngoch amnbsp;dano, a gobennydd wedi ei orchuddio a sidan coch onbsp;dan ei benelin. Yna y dywedodd Arthur :

“ Ha, wy^r, af i gysgu tra yn aros fy mwyd, a chwi a ellwch ymddiddan a’ch gilydd, a chymeryd ystenaidnbsp;o fedd a chig oddiwrth Gai.”

A chysgodd y brenin.

Yna y gofynnodd Cynnon ap Clydno i Gai am yr hyn a addawsai Arthur iddynt.

“ Minnau hefyd,” ebe Cai, “ a ofynnaf am y chwedl a addawyd i mi.”

“ Ha,” ebe Cynnon, “ tecach yw i ti wneuthur addewid Arthur yn gyntaf, ac yna ni a ddywedwn ynbsp;chwedl oreu a wyddom.”

CHWEDLAU CYMRU EU.

Aeth Cai i’r gegin ac i’r feddgell, ac a ddaeth allan ac ystenaid o fedd ganddo a llestr aur, a llond ei ddwrnnbsp;o ferau a chig arnynt. A hwy a gymerasant y cig, acnbsp;a yfasant y medd.

“Yn awr,” ebe Cai, “y mae yn bryd i chwi dalu i minnau drwy ddweyd eich chwedl.”

“ Cynnon, ebe Owain, “dywed chwedl wrth Gai.”

“ Yn wir,” ebe Cynnon, “ yr wyt ti yn hyn ac yn well chwedleuwr na mi, a gwelaist fwy o ryfeddodau’rnbsp;byd; felly dywed di chwedl wrth Gai.”

“ Dechreu di,” ebe Owain, “a dywed y chwedl oreu aydd gennyt.”

“ Hynny a wnaf,” ebe Cynnon.

Ac yna y dechreuodd Cynnon ei chwedl.

“TJnig fab fy nhad a fy mam oeddwn, a hoffi oeddwn o bleser, ac yn fawr fy rhyfyg. Credwn nadnbsp;oedd neb yn y byd yn drech na mi mewn unrhywnbsp;gamp. Ac wedi i mi orchfygu ymhob gorchest oeddnbsp;yn y wlad lle’r oeddwn, euthum a cherddais hyd der-fynau’r byd. Yn y diwedd digwyddodd i mi ddod i’rnbsp;glyn tecaf yn y byd. Ynddo yr oedd coed, yr oil o’r unnbsp;uchder. Yr oedd yno hefyd afon redegog, ac yr oeddnbsp;llwybr ar ochr yr afon. Cerddais ar hyd y llwybr hydnbsp;banner dydd, a’r rhan arall a gerddais yn y prynhawn.

Yna y deuthum i faes mawr. Ymhen y maes yr oedd castell mawr, disglair, a rhaiadr yn agos i’r castell.nbsp;A mi a euthum tua’r castell, a gwelwn ddau lane pen-grych melyn, a phais o sidan melyn arnynt, a byclau aurnbsp;am eu traed. Ac yn eu Haw yr oedd bwa o asgwrnnbsp;eliffant, a’r llinynnau oeddynt o ïau hydd. Ac yr oeddnbsp;eu saethau o asgwrn morfil, a phennau aur arnynt. Yr

CHWBDLAU CYMRU FU.

oedd llafnaii aur i’w cyllyll, a’u carnau oeddynt o asgwrn morfil, ac yr oeddynt yn bwrw eu cyllyll.

Ychydig oddiwrthynt gwelwn canol oed pen-grj'Ch melyn, a’i farf wedi ei lieillio, a mantell o sidan melyn arno. Ar ei draed yr oedd esgidiau o ledrnbsp;amryliw, a byclau o aur arnynt. A phan y gwelais efnbsp;dynesais ato a chyferchais ef. Ac yr oedd mor fwyn,nbsp;fel y cyfarchodd efe fl, cyn i mi ei gyfarch. ef. Ac efenbsp;a’m harweiniodd tua’r castell. Ac yno yr oedd pedairnbsp;morwyn ar hugain yn gwnïo sidan widh y ffenestr, anbsp;dywedaf wrthyt, Gai, fod yr hagraf o honynt yn decachnbsp;na’r nn forwyn a welaist erioed yn Ynys Prydain.nbsp;Yr oedd yr anharddaf o honynt yn harddach nanbsp;Gwenhwyfar, gwraig Arthur, pan fu harddaf.

A hwy a godasant i’m herbyn, a chwech o honynt a gymerasant fy march, ac a ddiosgasant fy arfau; anbsp;chwech arall a gymerasant fy arfau, ac a’u golchasantnbsp;nes oeddynt cyn wynned a’r eira ; a’r trydydd chwechnbsp;a ddodasant lieiniau ar y byrddau ac a ddarparasantnbsp;fwyd, a’r pedwerydd chwech a ddiosgasant fy ngwisgnbsp;ac a roisant wisg arall am danaf o sidan melyn, a hwynbsp;a drefnasant obenyddion a gorchuddion o lian cochnbsp;o’m hamgylch.

A’r chwech a gymerasant fy march a wnaethant iddo gystal ag y gwnai gwyr goreu Ynys Prydain. Acnbsp;ar hynny wele daeth cawgiau arian a dwfr i ymolchinbsp;ynddynt, a llieiniau gwynion a gwyrddion.”

CHWEDLAU CYMRU PU.

II.—CYNNON A’l STOEL

“ Yna,” meddai Cynnon, “ euthum i ymolclii, ac, ar ol hynny, aeth y gwr a minnau at y bwrdd. A’r holl wrageddnbsp;a eisteddent islaw i mi. Yr oedd y bwrdd o arian, acnbsp;wedi ei orchuddio a Ilian main, ac nid oedd yr un llestrnbsp;ar y bwrdd heb fod naill o aur neu o arian. Yna daethnbsp;y bwyd i’r bwi'dd, ac yn sicr i ti, Gai, ni welais fwyd nanbsp;dïod erioed yn un man nad oedd ei gyffelyb yno, ac yrnbsp;oedd y bwyd a’r dïod yma wedi ei drefnu yn well nagnbsp;a welais erioed cyn hynny. Mwynheais y wledd ynnbsp;rhyfedd, ond hyd nes i mi fwyta banner fy mwyd, ninbsp;ddywedodd y gwr nac un o’r morwynion yr un gairnbsp;wrthyf. A phan welodd y gwr fod arnaf chwant ymddi-ddan, gofynnodd i mi pwy oeddwn. Dywedais wrthonbsp;fod yn dda gennyf gael rhywun i siarad a mi, ac mai’rnbsp;bai mwyaf a welwn yn y llys oedd nad oedd yno nebnbsp;yn siarad a mi.

‘Ha,’ ebe’r gwr, ‘mi a siaradwn a thi onibai fod arnaf ofn y buaswn yn dy rwystro ar dy fwyd, ond ynnbsp;awr ni a ymddiddanwn.’

Yna y dywedais wrtho pwy oeddwn, a beth oedd fy neges, sef fy mod yn chwilio am un a’m gorchfygai,nbsp;neu i weled a allwn i orchfygu pawb. Edrychodd ynbsp;gwr arnaf, gan wenu, a dywedodd wrthyf, ‘ Pe gwyddwnnbsp;na ddelai gormod o olid i ti, mi a fynegwn i ti pa le ynbsp;cei yr hyn y chwili am dano.’ Ar hyn aeth fy ngolwgnbsp;yn drist a phrudd. Gwelodd yntau hynny a dywedoddnbsp;wrthyf : ‘ Gan fod yn well gennyt i mi fynegi i ti yr hynnbsp;a all fod’ yn niwed i ti, mi a wnaf hynny. - Ond cwsgnbsp;yma heno, a chyfod yn foreu, a dos i’r llwybr sydd arnbsp;hyd y dyffryn uchod, nes y delych i’r goedwig y daethost

CHWEDLAü CYMBU FU.

trwyddi. Wedi myned yclij’dig i fewn i’r coed, deui at groesffordd ; dos ar dy union, hyd nes y delych at lannerchnbsp;fawr, a thwyn yn ei chanol, ac ar ben y twyn, ti a welinbsp;wr du, mawr, heb fod yn llai na dau o wju’ cyffredin.nbsp;Un troed sydd ganddo, ac un llygad ynghanol ei dalcen.nbsp;Y mae ganddo ffon haearn, a bon sydd ddigon o Iwytb inbsp;ddau wr cyffredin. Nid yw yn wr bawddgar, ond ynnbsp;anbawddgar iawn, ac efe sydd yn gofaln am y coed. Anbsp;tbi a weli fil o anifeiliaid gwylltion yn pori o’i aingylcb.nbsp;Gofyn iddo y ffordd allan o’r llannercb. Efe a’tb etybnbsp;yn sarrng, ond efe a ddywed wrtbyt y ffordd allan o’rnbsp;llannei’cb, ac felly y cei yr byn y geisi.’ Ac yr oedd ynbsp;noson bonno yn bir iawn i mi, a pban ddaetb y boreu,nbsp;cyfodais a gwisgais, ac esgynnais ar fy inarcb, ac eutbumnbsp;rbagof drwy’r dyffryn i’r coed. A mi a ddeutbum i’rnbsp;llannercb ar byd y ffordd a fynegodd y gwr i mi. Anbsp;pban ddeutbum yno, sicr gennyf i mi weled tri cbymaintnbsp;o anifeiliaid gwylltion ag y dywedodd y gwr wrtbyf.nbsp;Eisteddai’r Gwr Du ar ben y twyn, ac edrycbai ynnbsp;fwy o lawer nag a ddywedodd y gwr wrtbyf am dano.nbsp;Gwelais y ffon baearn a ddywedasai’r gwr, a sicr oeddnbsp;gennyf ei bod yn llwytb pedwar gwr, ac yr oedd bi ynnbsp;llaw’r Gwr Du. Ac ni ddywedai efe ddim wrtbyf ondnbsp;yn sarrug. Gofynnais iddo pa awdurdod oedd ganddonbsp;ar y creaduriaid byn, ‘Dangbosaf i ti, ddyn bycban,’ ebenbsp;yntau, ‘ ac ar bynny cymerodd ei ffon yn ei law, anbsp;tbarawodd garw oedd yn ei ymyl ag ergyd mawr, bydnbsp;nes i bwnnw frefu yn nertbol; ac, ar byn, daetb yrnbsp;anifeiliaid ynghyd, ac yr oeddynt mor ami a sêr yn yrnbsp;awyr, ac yr oedd yn gyfyng i mi sefyll yn y llannercbnbsp;yngbanol yr boll seirff a’r gwiberod, a’r boll anifeiliaid

CHWBDLAU OYMRU FU.

ereill. Edrychodd y Gwr Du arnynt, ac a archodd iddynt fyned i bori. A hwy a ostyngasant eu pennau,nbsp;ac a ymgrymasant iddo fel gwfr i’w harglwydd. Ynanbsp;y dywedodd y Gwr Du wrtliyf, ‘ A well di, wr bychan,nbsp;yr awdurdod sydd gennyf ar yr anifeiliaid hyn ? ’ Ynanbsp;gofynnais iddo am y fPordd allan o’r llannerch. Gofynn-odd yntau i mi pwy oeddwn, a pha beth a geisiwn.nbsp;Dywedais innau wrtho, ac efe a fynegodd y fEordd i mi.

‘ Cymer,’ ebe efe, ‘ y flrordd a’th arweinia i ben y llannerch, a cherdda i fyny’r bryn, hyd nes y delj'ch i’wnbsp;ben, ac oddiyna ti a weli faes agored, megis dyffrynnbsp;mawr. Ac ynghanol y maes, ti a weli bren mawr,nbsp;glasach yn ei frig na’r fEynidwydd glasaf. 0 dan y prennbsp;y mae ffynnon, ac yn ymyl y ffynnon y mae llech onbsp;fynor, ac ar y llech y mae cawg arian, wrth gadw'yn onbsp;arian, fel nas gellir eu gwahanu. Cymer y cawg, a bwrwnbsp;ei lond o ddwfr ar ben y llech, ac yna ti a glywi swnnbsp;mawr, a thi a feddyli fod y nefoedd a’r ddaear yn crynunbsp;gan faint y swn. Ac ar ol y swn y daw cawod mornbsp;enbyd fel o’r braidd y gelli ei dioddef, a byw, Cawodnbsp;o genllysg fydd hi, ac ar ol y gawod y bydd tywydd têg.nbsp;Ac ni adewir un ddeilen ar y pren ar ol y gawod. Arnbsp;ol hyn y daw cawod o adar, a hwy a ddisgynnant ar ynbsp;pren, ac ni chlywaist erioed y fath ganu swynol yn dynbsp;wlad dy hun. A phan fyddi yn mwynhau can yr adar,nbsp;ti a glywi swn cwyno a gruddfan yn dyfod o’r dyffryn,nbsp;ac, ar hynny, ti a weli farchog ar farch du, a gwisg onbsp;sidan du am dano, a baner ddu ar ei waewffon.^ Efenbsp;a ymosoda arnat cyn gynted ag y gallo. Os ffoi a wnei,nbsp;y mae yn sier o’th ddal; ond, os arhosi, mor sier a’th fodnbsp;ar farch, efe a’th edy ar dy draed, ac os na chyfarfyddi

CHWBDLAU CYMRU Fü.

a gofid y tro yma, ni fydd eisieu i ti ofni yr uii gofid tra fyddi byw’.”

Sarrug : oas, ac yn siarad yn I Hawddgar ; un caredig ac yn swrtli.nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;I siarad yn gyfeillgar.

III.—EFFAITH Y CHWEDL AR OWAIN.

Aeth Cynnon ymlaen a’i chwedl:

“ Euthum,” meddai, “ ar hyd y fEordd y deuthum, i ben y bryn, ac oddiyno y gwelwn fel y dywedai’rnbsp;Gwr Du wrthyf. A mi a ddeuthum i ymyl y pren, acnbsp;a welais y ffynnon a’r llecli o fynor yn ei hymyl, a’rnbsp;cawg arian wrth y gadwyn. Cymerais y cawg, a bwriaisnbsp;ei lend o ddwfr ar y llech, ac, wele, daeth y swn yn fwynbsp;o lawer nag a ddywedasai’r Gwr Du wrthyf. Ar ol ynbsp;swn daeth y gawod, a sicr gennyf, Gai, na ddihangai nanbsp;dyn nac anifail yn fyw o’r gawod hon, oblegid nidnbsp;arhosai un o’r cenllysg ar y croen nac ar y cig, ond elainbsp;i fewn hyd at yr asgwrn. A mi a drois fy march acnbsp;a osodais un rhan o’m tarian ar ei ben a’i wddf a rhannbsp;uchaf y darian ar fy mhen fy hun, ac felly yr achubaisnbsp;rhag cael fy niweidio gan y gawod. A phan edrychaisnbsp;ar y pren, nid oedd yr un ddeilen arno, ac yna y daethnbsp;tywydd têg, ac wele fe ddaeth yr adar ar y pren i ganu,nbsp;ac ni chlywais na chynt na chwedi hynny gystal canu.nbsp;A phan oeddwn yn mw’ynhau can yr adar, clywais laisnbsp;cwyno yn dyfod o’r dyffryn tuag ataf ac yn dywedyd :

‘ Ha, farchog, pa beth a’th ddenodd di yma ? Pa ddrwg a wnes i ti gan dy fod yn gwneud felly a mi ac i’mnbsp;teyrnas ? Oni wyddost nad adawodd y gawod heddywnbsp;na dyn nac anifail yn fyw yn fy nheyrnas, os oeddynt

CHWBDLAU CYMRU PU.

allan ynddi ? ’ Ac, ar hynny, wele farchog ar farch du, a gwisg o sidan du arno, a baner o lian du ganddo. Acnbsp;efe a ymosododd arnaf, a minnau arno ef, ac mor nertholnbsp;oedd yr ornest, fel y bwriwyd fi i’r llawr. Yna y dododdnbsp;y marchog ben ei waewffon drwy ffrwyn fy march, acnbsp;ymaith yr aeth a’r ddau farch ganddo, a’m gadael innaunbsp;yno, heb gymaint a’m carcharu na’m hysbeilic, Anbsp;minnau a ddeuthum drachefn i’r llannerch 11e yr oeddnbsp;y Gwr Du, a chyffesaf i ti, Gai, ei bod yn rhyfedd nanbsp;thoddais yn llyn gan faint fy nghywilydd, oherwydd ynbsp;gwatwar a gefais gan y Gwr Du. A mi a ddeuthum ynnbsp;ol i’r castell, Ile’r oeddwn y noson gynt, a buwyd ynnbsp;fwy llawen y noson honno na’r noson flaenorol. Ymddi-ddenais a’r gwj^f a’r gwragedd, ond ni ofynnodd nebnbsp;ddim i mi am fy nhaith i’r ffynnon, ac ni awgrymaisnbsp;innau ddim i neb. Ac yno yr arhosais y noson honno.nbsp;A thrannoeth, pan gyfodais, yr oedd march llwyd, anbsp;ffroenau mor goched a’r ysgarlad, yn fy aros. Ac wedinbsp;i mi wisgo fy arfau, a gadael fy mendith yno, dychwelaisnbsp;i’m llys fy hun, ac y mae’r march hwnnw gennyf eto,nbsp;ac ni newidiwn ef am y march goreu yn Ynys Prydain.nbsp;Ac yn wir, Gai, y mae yn sier gennyf nad addefodd nebnbsp;chwedl mor ddirmygus am dano ei hun, ac y mae ynnbsp;syn gennyf na chlywais am neb erioed a wyddai am fynbsp;nhaith ond mi fy hun, ac i’r anturiaeth ddigwydd o fewnnbsp;teyrnas Arthur, heb i neb glywed am dani.”

“ Ha, wyr,” ebe Owa’in ab Urien, ‘‘ onid gwell yw chwilio am y 11e hwn ? ”

“ Yn wir,” ebe Cai, “ ti a ddywedi lawer o bethau a’th dafod, yr hyn na wnei mewn gweithred.”

“ Yn sier,” ebe Gwenhwyfar, “ fe fyddai yn well dy

CHWEDLAÜ CYMEÜ FU.

grogi di, Gai, nag it’ siarad mor ddirmygus am fel Owain.”

“ Ha, -wraig dda,” ebe Cai, “ ni chanmolaiet ti ddim mwy ar Owain nag a wnes innau.”

Ar hynny, deffródd Arthur, a gofynnodd os oedd wedi cysgu yn hir.

“Do, arglwydd,” ebe Owain, “cy^igaist am gryn amser.”

“ A ydyw yn bryd i ni fyned at y byrddau ? ” ebe Arthur.

“Ydyw, arglwydd,” ebe Owain.

Ac yna canwyd y corn, a hwy a ymolchasant, ac aeth y brenin a’i holl deulu i fwyta, ac wedi bwyta,nbsp;diflannodd Owain ymaith.

IV.—OWAIN YN CYCHWYN I FFWRDD.

Wedi iddo glywed chwedl Cynnon, aeth Owain ar ei union i’w lety i baratoi ei arfau a’i farch. Anbsp;boreu drannoeth, gwisgodd ei arfau am dano ; esgynnoddnbsp;ar ei farch, a theithiodd i gyrrau pellaf y byd, a throsnbsp;fynyddoedd diffaith, er chwilio am y pethau yr adrodd-asai Cynnon am danynt. 0’r diwedd daeth i’r glyn ynbsp;mynegasai Cynnon iddo am dano.

Cerddodd ar hyd y glyn ar Ian yr afon, hyd nes y daeth i’r dyffryn, ac aeth ar hyd y dyifryn, hyd nes ynbsp;gwelai’r castell. Aeth tua’r castell, a gwelai’r gweisionnbsp;yn saethu eu cyllyll, fel y gwelsai Cynnon, a’r Gwr Melyn,nbsp;perchennog y castell, yn sefyll yn en hymyl.

Ac Owain a gyfarchodd y Gwr Melyn, a’r Gwr Melyn a’i cyfarchodd yntau. Aeth Owain rhagddo tua’r

CHWEDLAU OYMRU FÜ.

castell, a phan ddaeth i’r ystafell, gwelai forwynion mewn cadeiriau aur yn gwnïo sidan. A synnai Owain ynnbsp;fwy wrtli weled mor hardd ac mor dêg yr oeddynt nanbsp;phan ddywedai Cynnon wrtho am danynt. Cyfododd ynbsp;moi’wynion i wasanaethu ar Owain fel y gwnaethant inbsp;Gynnon. A hoffai Owain y bwyd yn fwy nag a wnainbsp;Cynnon.

Ac ar banner bwyd gofynnodd y Gwr Melyn i Owain beth oedd ei neges. Dywedodd Owain amcan einbsp;daith, sef er ceisio gorchfygu’r marchog a gadwai’rnbsp;ffynnon. Gwenodd y Gwr Meljm, a dywedodd ei fodnbsp;yn anodd ganddo fynegi i Owain am y daith, felnbsp;y bn yn anodd ganddo fynegi i Gynnon. Eto, dywedodd y cwbl wrth Owain, ac yna yr aethant i gysgu.

Boren drannoeth yr oedd march Owain yn barod gan y morwynion, ac aeth Owain ymlaen, hyd nes ynbsp;daeth i’r llannerch lle’r oedd y Gwr Du ynddi. Anbsp;synnodd Owain yn fwy na Chynnon wrth weled maintnbsp;y Gwr Dn, a gofynnodd iddo am y ffordd. Dywedoddnbsp;y gwr wrtho, a cherddodd Owain ar hyd yr un ffordd agnbsp;y bu Cynnon, hyd nes y daeth i ymyl y pren glas. Acnbsp;efe a welai’r ffynnon, a’r llech yn ymyl y ffynnon, a’rnbsp;cawg arni.

Cymerodd Owain y cawg, ac a daflodd ei lond o ddwfr ar y llech. Ar hynny y daeth swn mawr ; ac, ar olnbsp;y swn, gawod fwy enbydus o lawer nag a ddywedasainbsp;Cynnon. Ac wedi’r gawod, goleuodd yr awyr, a phannbsp;edrychodd Owain ar y pren, nid oedd un ddeilen arno.nbsp;Ac ar hynny, wele, disgynnodd yr adar, a phan oeddnbsp;Owain yn mwynhau cerdd yr adar, gwelai farchog ynnbsp;dyfod ar hyd y dyffryn, ac aeth Owain i’w gyfarfod.

CHWBDLAU CYMRU Fü.

Ac Owain a ymladdodrd yn galed ag ef ; a hwy a dynasant eu cleddyfau, ac a ymladdasant lafn wrth lafn^nbsp;Ar hynny ta’awodd Owain y marchog trwy ei helm,nbsp;a thrwy ’r groen, a’r cig a’r asgwrn, fel y clwyfwyd efnbsp;yn ei ymennydd. Yna y gwyddai’r marchog iddo gaelnbsp;ergyd angheuol, a throdd ben ei farch, ac a ffodd, acnbsp;Owain a’i canlynnodd.

Ar hynny, gwe’ai Owain gastell mawr, disglair, a hwy a ddaethant i’r porth. Gollyngwyd y gwr i fewn,nbsp;ond parwyd i ddrws y porth ddisgyn ar farch Owain, nesnbsp;ei dorri yn ddau banner, a gadawyd darn o yspardynnaunbsp;Owain, a darn o’i farch y tu allan i’r drws. Ac yr oeddnbsp;Owain a darn o’i farch rhwng y drws mewnol a’r unnbsp;allanol. Caewyd y drws mewnol hefyd, ac ni allainbsp;Owain symud o’r man hwnnw. Pan oedd felly, gwelainbsp;trwy dwll yn y drws, heol, ac ystryd o dai bob ochr ;nbsp;ac efe a welai forwyn hardd, benfelen, a gwisg o sidannbsp;melyn am dani, ac esgidiau o ledr amryliw am ei thraed,nbsp;yn dyfod tua’r drws. A hi a archodd Owain i agor ynbsp;drws.

“ Duw a wyr,” ebe Owain, “ nas gallaf ei agor i ti o’r tu yma, mwy nag y gelli di ei agor i mi o’r tu yna.”

“ Ha, wr da,” ebe’r forwyn, “ y mae yn drueni nas gellir dy achub, a thêg yw i wraig wneud caredigrwyddnbsp;a thi, oblegid ni welais erioed wr harddach na thi, a thinbsp;a fyddi yn wr da i’th wraig, ac am hynny y gwnaf yrnbsp;hyn a allaf drosot.”

“ Cymer y fodrwy yma, a dod ar dy fys, a dod y maen hwn yn dy law, gan gau dy ddwrn am y maen, anbsp;thra y cuddi di ef, y maen a’th guddi di. Wedi iddyntnbsp;ymgynghori a’u gilydd, deuant i’th iadd. A phan na

CHWBDLAU CYMRU Fü.

welant di, bydd yn flin ganddynt, a mi a fyddaf ar yr esgynfaen acw yn dy aros, a thi a’m gweli i er na welaf finbsp;di. Tyred dithan, a dod dy law ar £y ysgwydd, ac yna ynbsp;gwybyddaf dy ddyfod ataf, ac yna dos dithau yr unnbsp;ffordd ag yr af finnau.”

Ar hynny, aeth y forwyn oddiwrth Owain, ac efe a wnaeth yn holiol yn ol ei gorchymyn hi.

V.—OWAIN A LUNED.

Ymhen ychydig amser daeth y gwyr o’r llys i geisio lladd Owain, ond ni welsant ddim ond banner y march.nbsp;Gofidiasant yn flin am hyn, a hwy a agorasant y drwsnbsp;allanol i chwilio am Owain. Yna y dihangodd Owainnbsp;o’u plith, a daeth at y forwyn. Dododd ei law ar einbsp;hysgwydd, a chychwynnodd hithau i ffwrdd. Dilynnoddnbsp;Owain hi nes iddynt ddyfod i ddrws lloft fawr odidog.

Agorodd y forwyn y drws, ac wedi iddynt fyned i fewn, caewyd drws y llofft drachefn. Edrychodd Owainnbsp;ar hyd y llofft, ac yr oedd hyd yn oed yr hoelion wedi eunbsp;lliwio a lliw gwerthfawr, ac nid oedd un ystyllen ynonbsp;heb fod delw aur arni.

Wedi cynneu tan, cymerodd y forwyn lond cawg arian o ddwfr, a thywel o lian gwyn, ac a ddywedoddnbsp;wrth Owain am ymolchi. Gosododd y forwyn hefydnbsp;fwrdd arian ger ei fron, a Ilian melyn arno, a chiniawnbsp;arno i Owain. Ac yr oedd Owain yn sier na weloddnbsp;unryw fath o fwj^d mewn unrhyw fan nad oedd yno arnbsp;y bwrdd ger ei fron, ond yr oedd y bwyd yma wedi einbsp;ddarparu yn well na dim a gafodd erioed o’r blaen.

CHWKDLAÜ CYMRU 1?U.

Yr oedd yr holl lestri o aur neu o arian. Ac Owain a fwytaodd ac a yfodd nes yr oedd yn hwyr yn ynbsp;prynhawn. Wedi bwyta, clywai swu gwaeddi yn ynbsp;castell. Gofynnodd i’r forwyn :

“ Pa waeddi yw hwn ? ”

“ Dodi olew y maent ar y gwr da biau’r castell,” ebe’r forwyn.

Tna aeth Owain i gysgu, ac yr oedd y gwely a ddarparodd y forwyn i Owain yn deilwng o Arthur. Yrnbsp;oedd wedi ei orchuddio a sidan coch, ac a Ilian main. Acnbsp;ar banner nos clywent swn gwaeddi mewn dychryn.

“ Pa beth ydyw’r swn yma ? ” ebe Owain.

“Bu farw’r gwr da biau’r castell yma,” ebe’r forwyn.

Ac ychydig wedi toriad gwawr, clywyd swn cwyno a gwaeddi mawr. Gofynnodd Owain i’r forwyn eto :

“ Pa betb yw ystyr y gwaeddi yna 1 ”

“ Y maent yn myned a chorff y gwr da i’r Eglwys,” ebe’r forwyn.

Cododd Owain i fyny, gwisgodd ei ddillad, agorodd y ffenestr ac edrychodd tua’r castell, Ac ni welai derfynnbsp;ar y bobl a lenwai’r heolydd, a’r rhai hynny oil yn dwynnbsp;arfau. Ac yr oedd llawer o wragedd yn eu plith, rhainbsp;ar feirch, a’r lleill yn cerdded ar draed. Ynghanol ynbsp;llu gwelai ef yr elor, a lien o lian main gwyn arni, anbsp;chanhwyllau cwyr yn llosgi o’i hamgylch ac nid oedd unnbsp;o’r elor-gludwyr heb fod yn wr cyfoethog iawn.

Ni welodd Owain erioed y fath nifer hardd mewn sidan coch. Ar ol y dyrfa, gwelai wraig a gwallt melynnbsp;dros ei hysgwyddau, ac wedi ei liwio a gwaed, a gwisg onbsp;sidan melyn am dani, a dwy esgid o ledr amryliw am einbsp;thraed ; ac yr oedd yn rhyfedd na fai ei bysedd wedi

CHWBDLAU CYMRU FU.

eu torri, gaii mor galed y curai ei dwylaw. Ni welodd Owain erioed wraig mor lan ei gwedd; a hi a lefai ynnbsp;uwch na swn corn pob dyn.

A phan welodd Owain y wraig, meddiannwyd ef yn llwyr gan gariad tuag ati, a gofynnodd i’r forwyn pwynbsp;ydoedd hi.

“ Yn wir,” ebe’r forwyn, “ gallaf ddywedyd wrthyt mai hi ydyw’r wraig buraf, haelaf, harddaf, a doethafnbsp;a welaist erioed. Fy meistres yw hi, a gelwir hi larileanbsp;y Ffynnon ; hi ydyw gweddw’r gwr a leddaist ti ddoe.”

“ Ar fy llw,” ebe Owain, “ hi yw’r wraig a garaf fi fwyaf o bob gwraig.”

“ Yn wir,” ebe’r forwyn, “ a hithau hefyd a’th gar dithau.”

Ar hynny, cododd y forwyn, ac wedi iddi gynnen tan, a thwymo llond llestr o ddwfr, hi a gyineroddnbsp;dywel o lian main, gwyn, ac a’i dododd ar wddf Owain.nbsp;Yna hi a gymerodd lond cawg aur o’r dwfr twym ac anbsp;olchodd ben Owain. Yna hi a eilliodd ei farf, ac anbsp;sychodd ei ben a’i wddf a’r tywel. Yna y dug ynbsp;forwyn ei giniaw iddo; ac ni chafodd Owain erioednbsp;giniaw wedi ei darparu yn fwy difai.

Wedi ciniaw, trefnodd y forwyn y gwely, a dywedodd wrth Owain ;

“Dos i gysgu yma, a mi a af i ymddiddan a’r larlles drosot.”

Aeth Owain i gysgu, ac wedi can drws y lloft, aeth y forwyn tua’r castell, a phan ddaeth yno, nid oeddnbsp;yno ond tristwch a gofid. Ni adawai yr larlles i nebnbsp;ei gweled gan faint oedd ei thristwch.

CHWBDLAU CYMRU FU.

VI.—OW AIN A’R lARLLES.

Aeth Luned at yr larlles, ac a gyfarchodd well iddi, ond nid atebai’r larlles yr un gair. Gofidiodd y forwynnbsp;oherwydd hyn, a gofynnodd i’r larlles :

“ Pa beth a ddigwyddodd i ti, gan na ddywedi air wrth neb heddy w ? ”

“ Luned,” ebe’r larlles, “ pa beth a ddigwyddodd i ti, gan na ddaethost i’m gweled yn fy nghofid ? Nid oeddnbsp;yn iawn i ti beidio dyfod i’m gweled. Mi a’th wneuthumnbsp;yn gyfoethog, a thi a ddylesit dalu i mi yn awr ynnbsp;nyddiau fy nhristwch.’’

“Yn wir,” ebe Luned, “meddyliais dy fod yn ddoethach nag yr wyt. Onid gwell yw i ti geisio amnbsp;wr arall na galaru felly am y gwr a gollaist ? ”

“ Yn wir,” ebe’r larlles, “ ni allwn fyth gael un tebyg i’r un a gollais.”

‘ 0 1 gallet,” ebe’r forwyn, “ mae yn bosibl i ti gael ei gystal a’i well hefyd.”

“ Yn wir,”. ebe’r larlles, “ pe na bai gas gennyf ladd un a fegais, mi a barwn dy ladd di am ddywedyd yr hynnbsp;a ddywedaist, ond mi a’th yrraf allan o’m Ilys.”

“ Da gennyf,” ebe’r forwyn, “ mai am i mi fynegi rhywbeth er dy les y gwnei di hyn, a bydded cywilyddnbsp;ar yr un o honom a ddenfyn i geisio heddwch gan ynbsp;Hall.”

Ar hynny, aeth Luned ymaith, a’r larlles hefyd a gyfododd, ac a ddaeth hyd at ddrws yr ystafell ar olnbsp;Luned, ac a besychodd yn uchel. Edrychodd Lunednbsp;yn ol, a gwelodd fod yr larlles yn gwneud arwydd iddinbsp;ddyfod yn ol, a hi a ddaeth drachefn ati.

“ Yn wir,” ebe’r larlles, “ er dy fod yn ddrwg ; efo,

CHWEDLAU CYMKU PU.

gan dy fod am ddweyd rh.ywbeth. fydd er fy lies, cei ddywedyd beth ydyw.”

“ Mi a wnaf,” ebe Luned. “ Ti a wyddost nas gellir cadw’r deyrnas yma ond trwy nerth arfau a milwriaeth ;nbsp;am hynny, cais yn ebrwydd an a fedr ymladd drosot.”

¦ nbsp;nbsp;nbsp;“ Pa fodd y gallaf wneud hynny ? ” ebe’r larlles.

“ Dyma’r ffordd,” ebe Luned. “ Ni eill neb amddi-ffyn y ft'ynnon yma ond un o deulu Arthur. Mi a af i lys Arthur, a bydd cywilydd arnaf os na ddof yn ol anbsp;milwr a gadwo’r fEynnon gystal os nad yn well na’rnbsp;gwr a’i cadwodd o’r blaen.”

“ Anodd yw hynny,” ebe’r larlles ; “ eto dos i brofi yr hyn a ddywedaist.”

Yna yr aeth Luned ymaith, a daeth yn ol i’r lloft at Owain, ac yno y buont ill dau hyd nes daeth yr amser inbsp;Luned fyned yn ol at yr larlles.

Yna y daeth Luned at yr larlles, a’r larlles a’i croesawodd hi.

“ A oes gennyt newyddion o lys Arthur ? ” ebe’r larlles.

“ Oes,” ebe Luned, “ y mae gennyf newydd da. Ces yr hyn a geisiais. Dywed i mi pa bryd yr hoffet welednbsp;y pendefig a ddaeth gyda mi.”

“ Dwg ef yma erbyn banner dydd yfory,” ebe’r larlles, “a mi a drefnaf i’r dref yma roddi croesawnbsp;teilwng iddo.”

Yna yr aeth Luned adref.

Ar banner dydd drannoeth, gwisgodd Owain am dano quot;wisg, a mantell o sidan melyn, a rhwymyn llydannbsp;o liw aur ar y fantell, ac esgidiau o ledr amryliw ar einbsp;draed, a byclau o aur yn eu cau. Ac efe a ddaetn

CHVVEDLAU CYMRU PU.

gyda Luned at yr larlles, a hi a’i croesawodd. Wedi edi’3 ch yn giaff ar Owain, yr larlles a ddywedodd :

“ Luned, nid oes golwg teithiwr ar y gwr hwn.’

“ Pa ddrwg yw hynny ? ” ebe Luned.

“ Y mae yn sier gennyf,” ebe’r larlles, “ mai dyma’r hwn a laddodd fy ngwr.”

“ Da j'w hynny i ti,” ebe Luned, “ canys pe na buasai efe yn drech na’th arghvydd nis gallasai ei ladd.nbsp;Ac j'mhellach nis gellir newid yr hyn a ddigwyddodd.”

“ Eweh adref drachefn,” ebe’r larlles, “ a mi a gymei'af gyngor.”

A thrannoeth y galwodd yr larlles holl w^'r y deyinas jmghyd, ac a ddj^wedodd wrthynt fod y deyrnasnbsp;heb amddiffynnydd, ac nas geilid ei amddiffyn ond trwynbsp;nerth march, ac arfau, a milwriaeth.

“Chwi a geweh eich dewis,” ebe hi, “naill ai i un o honoch chwi fy nghymeryd, neu ganiatau i mi gymerydnbsp;gwr o Ie arall.”

A hwy a benderfynasant mai gwell fyddai iddi gymeryd gwr o Ie arall.

Yna y galwodd yr larlles yr esgobion a’r arch-esgobion ynghyd, ac a wnaeth wledd briodasol, a hi a gj'merodd Owain yn wr. Ac Owain a amddiffynnodd ynbsp;ffynnon a nerth ei gleddyf, a phan ddelai marchog ynonbsp;i ymladd ag ef, efe a’i tarawai i’r llawr, ac a werthai’rnbsp;marchog a’i eiddo am eu llawn gwerth, ac efe a rannoddnbsp;yr arian cydrhwng milwyr a marchogion y tir. Ac nidnbsp;oedd neb mewn un deyrnas yn caru eu harglwydd ynnbsp;fwy nag a garai gw^r Owain ef. Ac felly y bu am dairnbsp;blynedd.

CHWEDLAU CYMRU FU.

VIL—ARTHUR YN MYNED I CHWILIO AM OWAIN.

Pel yr oedd Gwalchmai un diwrnod yn teithio gyda’r brenin Arthur, gwelodd fod Arthur yn edrychnbsp;yn. drist a phrudd lawn. A gofidiodd Gwalchmai wrthnbsp;ei weled felly, ac a ofynnodd i Arthur :

“ Arglwydd, pa beth a ddigwyddodd i ti ? quot;

“ Yn wir, Gwalchmai,” ebe Arthur, “ y mae aniaf hiraeth gweled Owain, yr hwn a gollais er’s fair blynedd,nbsp;ac os byddaf bedair blynedd heb ei weled, ofnaf nadnbsp;allaf fyw. Ac y mae yn sicr gennyf mai oherwydd ynbsp;chwedl a adroddodd Cynnon ap Clydno yr aeth Owainnbsp;i ffwrdd.”

“Nid oes angen i ti,” ebe Gwalchmai, “ alw dy fyddinoedd ynghyd er mwyn dod o hyd i Owain. Gallnbsp;gwyr dy d^ ddwyn dial os lladdwyd ef, a’i ryddhau osnbsp;ydyw yng ngharchar, a’i ddwyn yn ol os ydyw yn fyw.”

Ac hynny a benderfynwyd, ac ymbaratódd Arthur a gwyr ei d^ fyned i geisio Owain. A’u rhifnbsp;oedd tair mil, heblaw gwasanaethyddion, ac yr oeddnbsp;Cynnon ap Clydno yn eu cyfarwyddo.

A daeth Arthur hyd at y castell, lie y bu Cynnon. A phan ddaethant yno, gwelent y gweision yn saethunbsp;yn yr un lie ; a’r Gwr Melyn yn sefyll yn eu hymyl.nbsp;A phan welodd y Gwr Melyn Arthur, cyfarchodd ef, acnbsp;a’i gwahoddodd ef i’r castell. Ac Arthur a’i wyr anbsp;aethant i fewn, ac er cymaint oedd eu nifer, cawsantnbsp;oil ddigon o le a’u gwala o fwyd. A chyfododd ynbsp;morwynion i’w gwasanaethu, ac ni chawsant yr un bainbsp;ar eu gwasanaeth, ac yr oedd y ddarpariaeth i weision ynbsp;meirch y noson honno cystal ag y cawsai Arthur yn einbsp;lys ei hun.

CHWEDLAÜ CYMRU EU.

Boreu drannoeth, cyfododd Arthur, a hwy a ddaeth-ant i’r lie yr oedd y Gwr Du. A synnodd Arthur yn fwy o lawer,pan welodd y Gwr Du, na phan ddywedwydnbsp;wrtho am dano. A hwy a ddaethant i ben y bryn, acnbsp;a aethant ar hyd y dyffryn, hyd yn ymyl y pren glas,nbsp;ac a welsant y ffynnon, a’r cawg, a’r llech.

Ac yna y daeth Cai at Arthur, ac a ddywedodd wrtho :

“ Mi a wn achos y daith yma, ac erfyniaf arnat adael i mi fwrw’r dwfr ar y llech, a derbyn y gofidnbsp;cyntaf a ddel.”

Ac Arthur a ganiataodd iddo wneud hynny. A Chai a fwriodd lond y cawg o ddwfr ar y llech. Ac ar hynnynbsp;daeth y swn ; ac ar ol y swn, daeth y gawod. Ac ninbsp;chlywsant hwy erioed swn na chawod gylfelyb i’r rhainbsp;hynny. A lladdwyd llawer o wasanaethyddion Arthurnbsp;gan y gawod.

Ac ar ol y gawod daeth tywydd têg. A phan edrych-asant ar y pren, nid oedd deilen arno, a disgynnodd yr adar ar y pren, ac yr oedd yn sicr ganddynt na chlywsantnbsp;erioed gystal canu gan adar. Ac ar hynny, wele farchognbsp;ar farch du, a gwisg o sidan du am dano, yn dyfod ynnbsp;frysiog atynt. Ac aeth Gai i’w gyfarfod, ac a ymladdoddnbsp;ag ef, ond taflwyd Cai i’r llawr yn fuan. Ac yna aethnbsp;y marchog du yn ol i’w gastell, ac Arthur a’i w^r i’wnbsp;pebyll dros y nos. A phan ddaeth y boreu, gwelent fodnbsp;y marchog yn rhoi arwydd i ymladd.

A daeth Cai at Arthur ac a ddywedodd wrtho ;

“Trwy gam y’m taflwyd y ddoe, ac am hynny, gM i mi fyned unwaith eto i ymladd a’r marchog.”

“ Dos,” ebe Arthur.

CHWEDLAU CYMRU FU.

Fel yr oedd Gwalchmai un diwrnod yn teithio gyda’r brenin Arthur, gwelodd fod Arthur yn edrychnbsp;yn drist a phrudd iawn. A gofidiodd Gwalchmai wrthnbsp;ei weled felly, ac a ofynnodd i Arthur :

“ Arglwydd, pa beth a ddigwyddodd i ti ? ”

“ Yn wir, Gwalchmai,” ebe Arthur, “ y mae arnaf hiraeth gweled Owain, yr hwn a gollais er’s fair blynedd,nbsp;ac os byddaf bedair blynedd heb ei weled, ofnaf nadnbsp;allaf fyw. Ac y mae yn sicr gennyf mai oherwydd ynbsp;chwedl a adroddodd Cynnon ap Clydno yr aeth Owainnbsp;i fifwrdd.”

“ Nid oes angen i ti,” ebe Gwalchmai, “ alw dy fyddinoedd ynghyd er mwyn dod o hyd i Owain. Gallnbsp;gwyr dy dy ddwyn dial os lladdw3'd ef, a’i rj'ddhau osnbsp;ydyw jmg ngharchar, a’i ddwyn yn ol os ydyw yn fyw.”

Ac hynny a benderfynwyd, ac ymbaratódd Arthur a gwyr ei d;^ fyned i geisio Owain. A’u rhifnbsp;oedd fair mil, heblaw gwasanaethyddion, ac yr oeddnbsp;Cynnon ap Clydno yn eu cyfarwyddo.

A daeth Arthur hyd at y castell, lie y bu Cynnon. A phan ddaethant yno, gwelent y gweision yn saethunbsp;yn yr un lie ; a’r Gwr Melyn yn sefyll yn eu hymyl.nbsp;A phan welodd y Gwr Melyn Arthur, cyfarchodd ef, acnbsp;a’i gwahoddodd ef i’r castell. Ac Arthur a’i w^r anbsp;aethant i fewn, ac er cymaint oedd eu nifer, cawsantnbsp;oil ddigon o le a’u gwala o fwyd. A chyfododd ynbsp;morwynion i’w gwasanaethu, ac ni chawsant yr un bainbsp;ar eu gwasanaeth, ac yr oedd y ddarpariaeth i weision ynbsp;meirch y noson honno cystal ag y cawsai Arthur yn einbsp;lys ei hun.

CHWBDLAU CYMRU I’U.

Boreu drannoeth, cyfododd Arthur, a hwy a ddaeth-ant i’r lie yr oedd y Gwr Du. A synnodd Arthur yn fwy o lawer, pan welodd y Gwr Du, na phan ddywedwydnbsp;wrtho am dano. A hwy a ddaethant i ben y bryn, acnbsp;a aethant ar hyd y dytfryn, hyd yn ymyl y pren glas,nbsp;ac a welsant y ffynnon, a’r cawg, a’r llech.

Ac yna y daeth Cai at Arthur, ac a ddywedodd wrtho :

“Mi a wn achos y daith yma, ac erfyniaf arnat adael i mi fwrw’r dwfr ar y llech, a derbyn y goüdnbsp;cyntaü a ddel.”

Ac Arthur a ganiataodd iddo wneud hynny. A Chai a fwriodd lond y cawg o ddwfr ar y llech. Ac ar hynnynbsp;daeth y swn ; ac ar ol y swn, daeth y gawod. Ac ninbsp;chlywsant hwy erioed swn na chawod gyftelyb i’r rhainbsp;hynny. A lladdwyd llawer o wasanaethyddion Arthurnbsp;gan y gawod.

Ac ar ol y gawod daeth tywydd têg. A phan edrych-asant ar y pren, nid oedd deilen arno, a disgynnodd yr adar ar y pren, ac yr oedd yn eicr ganddynt na chlywsantnbsp;erioed gystal canu gan adar. Ac ar hynny, wele farchognbsp;ar farch du, a gwisg o eidan du am dano, yn dyfod ynnbsp;frysiog atynt. Ac aeth Gai i’w gyfarfod, ac a ymladdoddnbsp;ag ef, ond taflwyd Cai i’r llawr yn fuan. Ac yna aethnbsp;y marchog du yn ol i’w gastell, ac Arthur a’i w^r i’wnbsp;pebyll dros y nos. A phan ddaeth y boreu, gwelent fodnbsp;y marchog yn rhoi arwydd i ymladd.

A daeth Cai at Arthur ac a ddywedodd wrtho :

“Trwy gam y’m taflwyd y ddoe, ac am hynny, gS,d i mi fyned unwaith eto i ymladd a’r marchog.”

“ Dos,” ebe Arthur.

CHWBDLAU CYMRU FU.

genhadau at yr larlles i ofyn iddi ollwng Owain i fyned gydag ef am dri mis, fel y gallai ei ddangos i w^r anbsp;gwragedd Yiiys Prydain. A’r larlles a foddlonodd inbsp;liynny, er mai anodd oedd ganddi adael i Owain fyned.nbsp;A daeth Owain gydag Arthur i Ynys Prydain, ac anbsp;arhosodd yno am dair blynedd yn lie tri mis.

Ac fel yr oedd Owain un diwrnod yn bwyta wrth y bwrdd yng Nghaerlleon-ar-Wysg, daeth morwyn ato arnbsp;farch gwineu, ac yr oedd y ffrwyn, a chymaint ag anbsp;welid o’r cyfrwy, o aur. A hi a ddaeth at Owain, ac anbsp;gymerodd y fodrwy oedd ar ei law.

“ Fel hyn,” ebe hi, “ y gwneir i dwyllwr a bradwr anffyddlon.”

A hi a drodd ben y march, ac a aeth ymaith. Yna y cofiodd Owain am y daith i’r castell, ac a oüdiodd, acnbsp;wedi gorlfen bwyd, aeth i’w lety.

AS

^9

IX.—OWAIN YN TRAMWY BYD,

Bu Owain mewn pryder mawr y noson honno oherwydd geiriau’r forwyn. Drannoeth, efe a gyfododd,nbsp;ac a dramwyodd i eithafoedd y byd, a thros fynyddoeddnbsp;diffaith. Ac felly y teithiodd, nes i’w ddillad dreulionbsp;allan. Ei gorff hefyd a waethygodd, a thyfodd blewnbsp;hirion drosto. Cyd-gerddai a bwystfilod, a chyd-ymborthai a hwynt.

Yn y diwedd, ei gorff a wanychodd, fel nas gallai eu dilyn. Yna efe a ddisgynnodd o’r mynydd i’rnbsp;dyffryn, ac a ddaeth i’r pare tecaf yn y byd, yr hwnnbsp;oedd yn feddiant i larlles weddw. Un diwrnod aeth

CHWEDLAU CYMRU FU.

yr larlles a’i llawforwynion i gerdded ar ymyl y llyn oedd yn y pare. Pan ddaethant tua’i ganol, hwy anbsp;welent yno gorff ar lun a delw dyn. Aethant ynnbsp;ofnus ato i’w deimlo, ac i edrych arno.

A hwy a welsant fed bywyd yn ei wythiennau, er ei fed yn gwywo yn yr haul. A’r larlles a aethnbsp;yn ol i’w chastell, ac a gymerodd flwch o eli gwerthfawr,nbsp;ac a’i rhoddodd i un o’i llawforwynion, ac a ddywedoddnbsp;wrthi :

“ Dos a hwn gennyt, a dwg at y marchog acw, a march a dillad gennyt hefyd, a dod hwynt gerllaw’rnbsp;gwr, a dod yr eli yn ymyl ei galon ; ac os oes bywydnbsp;ynddo, efe a gyfyd trwy rinwedd yr eli yma. Aros yna,nbsp;ac edrych beth a wnel.”

A’r forwyn a ddaeth, ac a roddes yr holl eli arno, ac a adawodd y march a’r dillad yn ei ymyl, ac a aethnbsp;ychydig oddiwrtho, gan ymguddio, ac edrych bethnbsp;a wnai’r gwr. Ymhen ychydig, gwelai ef yn crafunbsp;ei freichiau, ac yn cyfodi i fyny, ac yn edrych ar einbsp;gnawd. A chywilyddiodd Owain wrth weled mor hagrnbsp;yr oedd, ac efe a welodd y march a’r dillad yn ei ymyl,nbsp;ac efe a ymlusgodd hyd nes cael gafael yn y dillad oeddnbsp;ar y cyfrwy, ac efe a’u gwisgodd hwynt, ac a esgynnoddnbsp;ar ei farch gydag anhawster.

Yna yr ymddanghosodd y forwyn ger ei fron, a hi a’i cyfarchodd ef. Ac yr oedd yn llawen ganddo ei gweled,nbsp;ac a ofynnodd iddi :

“ Pa dir yw hwn, a pha le y mae ? ”

“Yn wir,” ebe’r forwyn, “larlles weddw biau’r cast ell acw. Pan fu farw ei gwr, gadawodd ddwynbsp;deyrnas iddi, ond heddyw nid oes ganddi ddim ond y ty

GHWEDLA.Ü CYMRU FU.

hwn, yr hwn ni ddug larll ieuanc, ei chymydog, oddiwrthi. Dug ei holl gyfoeth ond hyn, am nadnbsp;elai yn wraig iddo.”

“ Blin gennyf glywed hynny,” ebe Owain.

Ac efe a aeth gyda’r forwyn i’r castell. Disgynnodd Owain yn y castell, a dug y forwyn ef i ystafellnbsp;esmwyth, ac a gynheuodd dan iddo, ac a’i gadawodd yno.nbsp;Daeth y forwyn at yr larlles, ac a roddodd y blwch iddi.

“ Ha, forwyn,” ebe’r larlles, “pa le y mae’r holl eli ?”

“ Fe gollwyd y cwbl,” ebe’r forwyn.

“ Yn wir,” ebe’r larlles, “ nid hawdd gennyf faddeu i ti am hyn. Colled fawr oedd i mi ddefnyddio gwerthnbsp;saith-ugain punt o eli gwerthfawr ar ddyn nas gwnnbsp;pwy ydyw. Eto, gwasanaetha di arno nes y ca ei walanbsp;o bob peth.”

Gwnaeth y forwyn hynny. Gofalodd ddarparu ar gyfer Owain ddigonedd o fwyd, a diod, a than, ac eli.nbsp;Ymhen tri mis, yr oedd Owain yn holliach ; yr oeddnbsp;y blew oil wedi diflannu, ac yr oedd ei gnawd ynnbsp;wynnach nag y bu erioed.

Un diwrnod clywai Owain swn cynnwrf yn y castell. Gofynnodd i’r forwyn :

“ Pa beth yw’r cynnwrf yma ? ”

“Yr iarll,” ebe hi, “a soniais am dano, sydd yn dyfod i’r castell a llu mawr ganddo i geisio difa’rnbsp;wraig hon.”

“A oes gan yr larlles farch ac arfau?” ebe Owain.

“Oes,” ebe’r forwyn, “a hynny o’r fath oreu yn y byd.”

“A ei di i geisio march ac arfau i mi,” ebe Owain, “ fel y gallaf fyned i edrych ar y llu ? ”

CHWEDLAÜ CYMRU FU.

“Af,” ebe’r forwyn.

A hi a ddaeth at yr larlles, ac a fynegodd iddi gais Owain.

Chwerthinodd yr larlles, ac a ddywedodd:

“ Yn wir, mi a roddaf farch ac arfau iddo am byth, ac ni fu ganddo erioed farch ac arfau cystal, a da ywnbsp;gennyf iddo eu cymeryd, rhag i’m gelynion eu cael o’mnbsp;hanfodd yfory. Ond nis gwn pa beth a wna a hwynt.”

A dygwyd march du, braf, i Owain, a digon o arfau iddo ef a’r march.

Ymwisgodd Owain yn ei arfau ; esgynnodd ar ei farch, ac a aeth ymaith a dau was ieuanc, arfog, gydagnbsp;ef. A phan ddaethant at fyddin yr larll, nis gaUentnbsp;weled ei maint gan mor fawr ydoedd. Gofynnodd Owainnbsp;i’r gweision ieuainc :

“ Ym mha fyddin y mae’r larll ? ”

“ Yn y fyddin lie mae’r pedair baner felen ynddi— dwy yanlaen a dwy yn ol,” ebe’r gweision.

“ Ewch chwi yn ol,” ebe Owain, “ ac arhoswch yn ymyl porth y castell.”

A hwy a aethant yn ol, ac aeth Owain ymlaen nes cyfarfod a’r iarll. Ac Owain a’i tynnodd o’i gyfrwy, acnbsp;a dródd ben ei farch tua’r castell, ac wedi trafferth mawr,nbsp;dug yr larll at y gweision ieuainc i ddrws y castell,nbsp;a hwy a aethant i fewn. A rhoddodd Owain yr larll ynnbsp;anreg i’r larlles, ac a ddywedodd wrthi ;

“ Dyma fy nhal i ti am yr eli rhyfedd hwnnw.”

Pabellodd y llu o amgylch y castell, a rhoddwyd bwyd i’r larll. Rhoddodd yntau y ddwy deyrnas yn olnbsp;i’r larlles, am iddi arbed ei fywyd. Ac am ei ryddid,nbsp;rhoddodd iddi banner ei deyrnas ei hun, a’i holl aur, a’inbsp;arian, a’i holl dlysau.

CHWBDLAU CYMBU Fü.

X.—OWAIN A’R LLEW.

Ar ol hyn, aeth Owain ymaith, ac er i’r larlles a’i gw;^r ei wahodd i aros yn y deyrnas, gwell oedd ganddonbsp;dramwy drwy’r diffeithwch, ac i eitliafoedd y byd. Unnbsp;diwrnod, wrth deithio, clywai swn gwaeddi mawr yn ynbsp;coed, a chlywodd yr un swn o’r un man eto yr ail a’rnbsp;trydydd dydd. Aeth Owain tua’r man, ac yno gwelainbsp;glogwyn mawr ynghanol y coed, a chraig Iwyd ar ochrnbsp;y bryn. Ac yr oedd hollt yn y graig, ac yr oedd sarffnbsp;yn yr hollt. Yn ymyl y graig yr oedd llew du, a phannbsp;geisiai’r llew fyned oddiyno, neidiai’r sarff ato i’wnbsp;frathu.

Tynnodd Owain ei gleddyf allan, ac a ddaeth at y graig; ac fel y deiiai’r sarff o’r graig, tarawodd Owainnbsp;hi a’r cleddyf, nes yr oedd yn ddau banner. Wedi sychunbsp;ei gleddyf, aeth ymlaen fel cynt; ond gwelai fod y llewnbsp;yn ei ganlyn, ac yn chwareu o’i amgylch fel milgi anbsp;fagasai ei hun. Ac felly y cerddasant hyd y prynhawn.

A phan ddaeth yr amser i Owain orffwys, dis-gynnodd oddiar ei farch, ac a gynheuodd dan. A phan oedd y tan yn barod gan Owain, yr oedd y llew wedinbsp;casglu digon o goed am dair noswaith. Yna yr aeth ynbsp;new ymaith, ond heb fod yn hir dychwelodd a iwrchnbsp;mawr ganddo, ac a’i dododd ger bron Owain, ac aeth yrnbsp;ochr arall i’r tan. Cymerodd Owain yr iwrch, ac a’inbsp;blingodd, ac a ddododd ychydig o honno ar y tan,nbsp;a’r gweddill a roddodd efe i’r llew i’w fwyta.

Ac fel yr oedd Owain yn bwyta, clywodd swn ochenaid ddwywaith neu deirgwaith yn dod o rywle ynnbsp;yn ei ymyl. Gofynnodd Owain os mai swn bod dyno]nbsp;oedd.

CHWBDLAU CYMRU PU.

“ lë, yn wir,” ebe’r llais.

“ Pwy wyt ti ? ” ebe Owain.

“ Myfi,” oedd yr ateb, “ yw Luned, llawforwyn larlles y Ffynnon.”

“ Pa beth a wnei di yma ? ” ebe Owain.

“ Carcherir fi,” ebe Luned, “ o achos marchog a ddaeth o lys Arthur i gymeryd yr larllea yn wraig. Bunbsp;yn wr iddi am ychydig amser, ac yna yr aeth am dro inbsp;lys Arthur, ond ni ddaeth fyth yn ol. Yr oedd ynnbsp;gyfaill mawr i mi, a charwn ef yn fawr. Ond dan onbsp;weision yr larlles a’i galwasant ef yn dwyllwr, anbsp;dywedais innau nas gallasent hwy ill dau gyda’unbsp;gilydd ymladd ag ef, ac am hynny y carcherir fi yma.nbsp;Dywedir wrthyf ym lleddir os na ddaw ef i’m gwarednbsp;cyn pen dydd arbennig, a’r dydd hwnnv/ yw’r dydd arnbsp;ol yfory. Owain, fab Urien, yw efe, ac nid oes gennyfnbsp;neb i’w geisio.”

“ A ydwyt yn sier pe gwyddai’r marchog hwnnw am dy helbul y deuai i’th amddifïyn ? ” ebe Owain.

“ Ydwyf yn berffaith sier,” ebe hi.

A phan oedd y cig yn barod, rhannodd Owain ef yn ddau rhwng y forwyn ag ef, ac wedi iddynt fwyta,nbsp;hwy a ymddiddanasant hyd drannoeth.

Foreu drannoeth gofynnodd Owain i’r forwyn, os gwyddai am Ie y gallai gael bwyd a chroesaw y nosonnbsp;hoimo,

“ Oes, arglwydd,” ebe hi, “dos yn dy flaen, a cherdda av lan yr afon, ac ymhen ychydig, ti a weli gastell mawi-,nbsp;a thyrrau lawer arno. Yr larll biau’r castell hwn yw’rnbsp;gwr gorcu yn y byd aai roddi bwyd, a thi a elli gyrraeddnbsp;yno heno.”

XI.—OWAIN YN GWAREDÜ MEIBION GWR Y CASTEEL.

Paratodd Owain ei farch, ac aeth rhagddo trwy’r rhyd, hyd nes gweled y castell. Ac efe a aeth i fewnnbsp;i’r castell, a chroesawyd ef yn anrhydeddus. Dygwydnbsp;ei farch hefyd i’r ystabl, a dodwyd bwyd ger ei fron.nbsp;Aeth y Hew hefyd i orwedd i breseb y march, ac nidnbsp;anturiai neh o’r castell i ymyl y inarch.

Ni welodd Owain cystal darpariadaii erioed, ac eto yr oedd pob dyn yno inor drist a phe bai angau arnbsp;gymeryd meddiant o honynt ; a hwy a aethant i fwyta.nbsp;Eisteddai yr larll ar y naill law i Owain, ac ar y Hawnbsp;arall i Owain eisteddai unig ferch yr larll. A’r Hewnbsp;a ddaeth rhwng dwy droed Owain o dan y ford, acnbsp;Owain a roddai iddo o bob bwyd oedd ar y ford. Acnbsp;ni welodd Owain un bai yno ond tristwch y dynion.

Ac ar banner bwyta croesawodd yr larll Owain.

“ Yn wir,” ebe Owain, “ y mae yn bryd i ti fod yn llawen.”

“ Duw a wyr,” ebe’r gwr, “ inai nid o’th achos di yr ydym yn drist, ond am fod achos tristwch a gohd wedinbsp;dod arnom.”

“ Pa beth yw hynny ? ” ebe Owain.

“Yr oedd dan fab gennyf,” ebe’r gwr, “a hwy a aethant allan ddoe i’r helfa. Ond y mae bwystfil yno yn

CHWEDLAÜ CYMRU PU.

lladd dynion, ac yn eu bwyta ; ac efe a ddaliodd fy meibion. Ac yfory y mae’r dydd y penderfynwyd fynbsp;mod i roddi’r forwyn bon iddo, neu iddo ladd fy naunbsp;fab yn fy ngwydd. Y mae delw dyn arno, ond y maenbsp;gymaint a chawr.”

“ Drwg gennyf glywed hyn,” ebe Owain, “ a pba beth a fwriedi wneud ? ”

“ Duw a 'Aryr,” ebe’r larll, “ fod yn well gennyf iddo ladd fy meibion a gafodd o’m hanfodd, na rhoddinbsp;fy merch iddo o’m bodd i’w difetha.”

Ac ymddiddan a wnaethant am bethau ereill, ac yno y bu Owain y noson honno.

Foren drannoeth clywent swn nerthol. Yr acbos am hyn oedd fod y gwr mawr yn dwyn y ddau fabnbsp;ganddo at y castell. Ac yr oedd yn well gan yr larllnbsp;amddifïyn y castell, gan adael y ddau fab i’w tynged.nbsp;Gwisgodd Owain ei arfau am dano, ac a aeth allan inbsp;ymladd a’r gwr mawr ; ac yr oedd y llew yn ei ddilyn.

A phan welodd y gwr fod Owain yn arfog, rhuthr-odd ato i ymladd ag ef. Ond ymladdai’r llew yn well o lawer nag Owain gyda’r gwr mawr.

“Ar fy llw,” ebe’r cawr, “medrwn ymladd a thi onibai am yr anifail sydd gyda thi.’’

Yna caeodd Owain y llew yn y castell, a chlówyd drws arno. Ac aeth Owain i ymladd a’r cawr fel o’rnbsp;blaen. A rhuodd y llew yn uchel, oblegid clywai fodnbsp;gofid ar Owain ; ac efe a ddringodd i ben neuadd yrnbsp;larll, ac oddiar y neuadd aeth i ben y castell, ac oddiarnbsp;y castell neidiodd i ymuno ag Owain. Ag un ergyd,nbsp;tarawodd y llew y cawr ar ei ysgwydd ac a’i lladdoddnbsp;yn y man. Ac Owain a roddes y ddau fab yn ol i’w tad.

CHWEDLAU CYMRU PU.

XII.—OWAIN YN DYCHWELYD I LYS ARTHUR.

Ar ol rhoddi’r ddau fab yn ol i’w tad, gwahoddodd yr iarll Owain yn gynnes i’r castell, ond dymunai Owainnbsp;ddychwelyd i’r ddol, lie yr oedd Luned. Ac yno ynbsp;gwelai dan mawr, a dan was yn myned i fwrw’r forwynnbsp;i’r tan. Yntau a ofynnodd iddynt beth a geisient gan ynbsp;forwyn, a hwy a ddywedasant wrtho yr un amodau ag anbsp;ddywedasai’r forwyn y nos cynt. “ Peidiodd Owain anbsp;dyfod i’w hamddiffyn, felly ni a’i llosgwn hi.”

“ Yn wir,” ebe Owain, “ marchog da oedd hwnnw, ac y mae yn rhyfedd gennyf pe gwyddai fod angen cymorthnbsp;ar y forwyn, na ddeuai i’w hamddiffyn, ac os cymerwchnbsp;fi yn ei le, mi a ymladdaf a chwi drosto.”

“ Cymerwn yn wir,” ebe’r ddau was.

Ac ar unwaith, hwy a ymladdasant ag ef ill dau ; ac yr oeddynt yn achosi gofid i Owain ; ac ar hynnynbsp;daeth y llew i gynorthwyo Owain, a gorchfygwyd ynbsp;gweision. Yna y dywedasant:

“ Ni wnaethom amod i ymladd ond gyda thi; anodd yw i ni ymladd a’r anifail acw hefyd.”

Yna y dododd Owain y llew yn y man lie y bu’r forwyn yn rhwym, ac a’i caeodd i fewn a cherryg. Acnbsp;efe a aeth i ymladd fel cynt a’r gweision; ond nidnbsp;oedd ei lawn nerth wedi dychwelyd iddo, ac yr oedd ynbsp;gweision yn ei orchfygu.

Rhuai’r llew wrth weled fod Owain mewn perygl, ac o’r diwedd rhwygodd y mur, a rhuthrodd allan, ac ynnbsp;fuan lladdodd y naill a’r Hall o’r gweision, ac felly ynbsp;gwaredasant Luned rhag ei llosgi.

Ac yna y daeth Owain a Luned i deyrnas larlles y Ffynnon; a phan aeth oddiyno, cymerodd Owain yr

CHWBDLAU CYMRU FU.

larlles gydag ef i lys Arthur, a hi a fu yn wraig iddo tra fu byvv.

Ac ar y Ifordd i lys Arthur cyfarfu Owain a’r Gwr Du. Ac Owain a ymladdodd ag ef, a thrwynbsp;gymorth y Hew, gorchfygodd ef. A phan ddaeth i lysnbsp;y Gwr Du, aeth i fewn i’r neuadd, ac yno gwelai bedair-ar-hugain o’r gwragedd harddaf a welwyd erioed ; ondnbsp;nid oedd y dillad oedd arnynt o werth pedair-ceiniog-ar-hugain. Ac yr oeddynt oil mor drist ag angeu.

Gofynnodd Owain iddynt paham yr oeddynt mor drist. Yna y dywedasant wrtho eu bod oil yn ferched inbsp;ieirll, ac iddynt ddod yno bob un a’r gwr goreu a garent.

“A phan ddaethom ni yma rhoddwyd croesaw i ni,” meddent hwy, “a danghoswyd parch tuag atom.nbsp;Gwnawd ni i gyd yn feddw, a phan oeddym felly, daethnbsp;y gwr drwg, perchen y llys yma, ac a laddodd ein gwyr,nbsp;ac a gymerodd ein meirch a’n dillad, a’n haur, a’n harian.nbsp;Y rnae cyrff ein gwyr yn gelaneddau yn y t;^ yma, anbsp;dyna’r paham yr ydym mor drist, a drwg gennym inbsp;tithau ddyfod yma, gan mai yr un fydd dy dynged.”

A gofidiodd Owain pan glywodd hyn, ac efe a aeth allan o’r castell, ac a welodd farchog yn dyfod ato ynnbsp;serchog, fel pe buasai yn frawd iddo, a hwnnw oedd ynbsp;Gwr Du cas.

“ Yn wir,” ebe Owain, “nid i geisio dy gyfeillgarwch y deuthum yma.”

“ Ac yn wir,” ebe’r Gwr Du, “ nis cei chwaith.”

A hwy a ymladdasant a’u giiydd yn galed, ac o’r diwedd, gorchfygodd Owain ef, ac a rwymodd ei ddwy-law y tu ol i’w gefn.

CHWBDLAU CYMRU FU.

Erfyniodd y Gwr Du creulon am i Owain arbed ei fywyd, ac a ddywedodd wrtho

“Arglwydd Owain, rhagddywedwyd dy fod i ddyfod yma i’m gorchfygu, a thi a wnaethost hynny. Ysbeiliwrnbsp;a fum yma, ac ysbeildy fu fy nhy; ond os arbedi fynbsp;mywyd, deuaf yn ysbytwr, a’r tj' hwn a fydd yn ysbytynbsp;i’r gwan ac i’r cadarn tra bwyf by w, er cof am danat.”

Derbyniodd Owain yr amod yma, ac yno yr arhos-odd dros y nos. A boreu drannoeth. cymerodd Owain y pedair gwraig ar bugain, a’u meirch, a’u dillad, a’rnbsp;holl aur a thlysau a ddygasant yno, ac a ddaeth a hwyntnbsp;i lys Arthur. Ac Arthur a roddodd iddynt oil groesawnbsp;mawr, ac arhosodd y gwragedd a ewyllysiai wneuthurnbsp;hynny yn y llys. Owain hefyd a drigodd yn llys Arthur,nbsp;ac a fu yn ben-teulu iddo, ac a fu yn anwyl iawn yn ynbsp;deyrnas.

Ac felly y derfydd hanes “ larlles y Ffynnon.”

GEIRFA.

GBIRFA.

GEIRFA.

GEIRFA.

GEIRFA.

ANALYSIS »f the history® wales

— BY --

HOWELL T. EVANS, B A. Cantab. S Load.

For the Use of Students in Colleges, County Schools, and P.T. Centres.

The first work of the kind in connection with Welsh History. ^ Contains Sixnbsp;new Maps illustrating important developments in the History of the Principality

PRIMER ® KYMRIC LITERATURE

— BY —

iD. JAMES (Defynnog)

This handbook gives a bird’s-eye view of the Literature of the Kymry from the earliestnbsp;times up to the present, fli It provides briefnbsp;biographies of the most famous Authors, withnbsp;a description of their chief works, as wellnbsp;as extracts from the same. ^ It has beennbsp;thoroughly revised by the Author after thenbsp;Merthyr National Eisteddfod where it securednbsp;a prize of £25 under the adjudication ofnbsp;Professors O. M. Edwards, M.A., Oxford, andnbsp;J. E. Lloyd, M.A., Bangor. :nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;:nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;:

The best Authorities have been consulted, and no effort has been spared to adapt the Primer to the needs of Private and Public School Students.

Is has also been edited by Professor ANWYL, M.A., Aberystwyth.

The EDUCATIONAL PUBLISHINQ Co. Ltd. Cardiff and Merthyr Tydfil.

Flame Bearers of Welsh ^History

By OWEN RHOSCOMYL,

One of the foremost authorities on Welsh History, and a writer of great reputation.

Public Edition, 5s. nbsp;nbsp;nbsp;:: School Edition, is. 6d.

It is an original, connected History of Wales,

--IN ENGLISH,-- designed for use in Standards V., VI. and VII. in conjunctionnbsp;with the ordinary English Readers.

FOR BOYS AND GIRLS.

This book is written in terse and vivid language, and aims at stirring the imagination, and awakening the enthusiasm ofnbsp;the rising generation by placing before them

LIVING PORTRAITS OF THE CHIEF FIGURES IN WELSH HISTORY. ::: :::

£/ a

BEAUTIFULLY PRINTED AND ILLUSTRATED.

a a

“The Story of England and Wales” and “Flame Bearers of Welsh History.” Two books written for Welsh Children. The stories are admirably told, are well printed and excellently illustrated, so that there is no goodnbsp;reason why they should not hi time be read in every school in thenbsp;Principality.—The SCHOOLMASTER.

Educational Publishing Co., Ltd.

^ Cardiff Ö Merthyr Tydfil 0

The

Anglo-Welsh Historical Readers

By JOHN FINNEMORE

Author of “Boys and Girls of Other Days,” “Stories of the Empire,” amp;c.

JIJNIOP ROOK” net. An English Reader for Standard III.

or in Grouped Classes for Standards III. and IV., containing Stories from English amp; Welsh History.nbsp;Summary for Home It covers the whole field from the earliest timesnbsp;Lessons 3d net. - up to the present day.---

INTERMEDIATE BOOK net. _ An English Reader for Standard

t”., Or in Groupecl Classes tor Standards IV. and V. This Book deals in greaternbsp;Summary for Homenbsp;nbsp;nbsp;nbsp;detail with the notable events and persons

Lessons 3d net. nbsp;nbsp;nbsp;-in English Sr Welsh History.-

¦Doth the above Books ARE ADMITTED TO BE IN STYLE OF ^ PRODUCTION AND IN MATTER AT LEAST EQUAL TOnbsp;THE VERY BEST PUBLICATIONS ISSUED BY THE LONDONnbsp;PUBLISHERS. They are profusely illustrated in Colour—THE ILLUSTRATIONS ARE ALL REPRODUCTIONS FROM CELEBRATEDnbsp;PICTURES IN THE NATIONAL AND OTHER GALLERIES.nbsp;Teachers have in this series a set of books specially written to meet theirnbsp;needs—giving due consideration to the History of Wales, while givingnbsp;- a full treatment of English History. -

Coal Mining

By henry DAVIES

Lecturer on Mining under the Glamorgan County Council.

Adopted for use in all their Schools by the main Education Committees on the English and Welsh Coalfields.

The Educational Publishing Co., Ltd.

--Cardiff amp; Merthyr Tydfil -