�O^. Ci �
(X.OO'^-' f ^ f ^ ff . nbsp;nbsp;nbsp;,
-ocr page 4- -ocr page 5-CEINION LLEN� gan J. M. Edwards, M.A. Ysgol y Sir Tref5ninon, gyda nodiadau bywgraffiadol anbsp;detholion o waith amryw lenorion o amser Robertnbsp;Jones Rhoslan, hyd y Gohebydd�nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;- 1/6 net
Hanes a Chan�Detholion gan yr un awdwr : nbsp;nbsp;nbsp;1/6 net.
Yn gyfaddasedig i�r Safonau uchaf.
BLODAU GWENT�o waith farddonol, Ossian Gwent:
Pris gostyngedig nbsp;nbsp;nbsp;-nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;-nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;6d.
Trwy�r post . nbsp;nbsp;nbsp;.nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;-nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;7d.
WELSH GRAMMAR�by S. J. Evans, M.A., County School, Llangefni -nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;-nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;-nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;-nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;-nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;-nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;1/6 net
STORIES FROM WELSH HISTORY�by Wm. Glover, Book I., for Standard I. '�nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;4d. net
Do, do. Book II. do, II. - nbsp;nbsp;nbsp;4|-d. ,,
HANES DIWEDDAR RHAI 0 FAN GENHEDLOEDD. EWROB.^�Eel Esiampl i�r Cymry. Gan John Roberts,nbsp;C.M., Llanaelhaiarn. Llian, Pris -nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;-nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;- 1/-
To appear early in 1910.
Llantwit Major (Site of the 5th Century � University �), its History, Traditions, Monumental relics and Neighbourhood, by Marie Trevelyan -nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;-nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;2/6.
Much interesting information is presented in this book.
Mynachdai Cymru�^hanes y mynachdai Cymru gyda darluniau ; gan T. Mardy Rees.
P.S.�Send for complete catalogue.
John E. Southall, Dock Street, Newport.
-ocr page 6- -ocr page 7-GAN
Trydydd Argraffiad.
Y CASNEWYDD AR-WYSG (NEWPORT, Mon.)
CYHOEDDWYD GAN
John E. Southall, 149 Dock Street 1909
-ocr page 8- -ocr page 9-AR gais y cyhoeddwr yr ymgymerais a darllen proflen-ni�r ail argraffiad hwn o lyfr darllen liudol Eluned. Yr wyf wedi darllen proflenni llawer o lyfrau erioed, ond^nbsp;nemor i un gyda chymaint o fwyniant a chyn lleied onbsp;ymdrech : mae Elunedfwedi�,g^Veld a chlywed cystal, acnbsp;wedi teimlo�n well n^ lL^^gweS'yw�r llyfr bwygilydd ynnbsp;hudol odiaeth. Djffia^^^j^fedebyg, reswm y cyhoeddwrnbsp;dros gael ail argraffiadnbsp;nbsp;nbsp;nbsp;a bvynnw�n gyson ag orgraff
a gramadeg a chystraweh^i'fpn ll�n y genedl, fel y gallai ysgolfeistri ac ysgolorion Cymru gael llyfr darllen a llyfrnbsp;at efrydu Cymraeg o dan yr un clawr.
Cofied Eluned, yn anad neb, er fy mod i�n arfer orgraff yr argraffiad, na ryfygaswn newid iod ar ddim ynnbsp;ei hargraffiad cyntaf hi ond ar orchymyn y cyhoeddwr ;nbsp;ac arweinwyr Cymdeithas y faith Gymraeg a awgrymoddnbsp;iddo�r gorchymyn. Ond fe wel Eluned, ond odid, iminbsp;fod yn gynnil ddigon gyda holl neilltuolion ei mynegiantnbsp;hi, yn air ac atalnod, ac imi adael iddi ddweyd � gwlaw �nbsp;yn lie � glaw � er gwaethaf adroddiad pwyllgor yr orgraffnbsp;(1905)�nid am mai � gwlaw � sy gywir, ond am yrnbsp;ofnwn y diluw tan a dywalltasai hi ar ol � glaw.�
IFANO
Caerdydd,
Alban Hefin, 1907.
-ocr page 10- -ocr page 11-Cyn y Diluw Wedi�r Diutw
Y nbsp;nbsp;nbsp;Cychwynnbsp;Croesi�r HiRIjATTHnbsp;Lle�r Beddau
Y nbsp;nbsp;nbsp;Ffrwd Gyntafnbsp;Brodorion Patagonianbsp;Cyrraedd Teca ...nbsp;Troed yr Orseddnbsp;Dilyn yr Afon ...nbsp;Dydd Nadolignbsp;Noson yn y Goed wignbsp;Tuag Adre
Adios ......
TUD.
I
12
i6
26
33
42
49
62
71
79
86
91
106
113
PENXOD I
CYN' Y DILUW
CHYDIG dros bedair blyr.edd yn ol, biithid colofnau newydduror. Cyniru anbsp;hanes y lUfogydd dinistriol ym. IMhatagonianbsp;bell. Nid pawb sy�n gwybod, hwyrach,nbsp;mor agos yw�r cysylltiad rhwng Cymrunbsp;a Phatagonia ; ond yn un o ddyffrynnoeddnbsp;ffrwythlon y wlad eang honno mae dros dair mil o Gymrynbsp;vvedi sefydlu Gwladfa Gymreig ar lan yr afon Camwy; acnbsp;hyd nes y daeth y dwfr diluw yr oedd y dyffryn tawel ynnbsp;ddarlun gwycho�r hyn allai diwydrwydd a dyfais y Cymronbsp;ei gyflawni mewn estron fro. A rhyw ymgais carbwl yvvnbsp;nbsp;nbsp;nbsp;^
hyn o bennod i geisio desgrifio y Dyffryn cyn ac xvedi�r diluw.
Fel un o blant cynhenid y wlad, ac fel un a fu yn Ilygad-dyst o�r holl ddinistr a�r trueni, diau fod i minbsp;gymwysderau arbennig, ond yn anffortunus mae eisieunbsp;cymwysderau ereill i ddesgrifio stormydd bywyd.
-ocr page 14-DRINGO R ANDES
�J�ui
Cyn eich arwain drwy�r diktw, hoffwn roi i chwi gip-drem frysiog o Ddyffryn y Gamwy fel yr oedd cyn y diluw �dyffryn bychan gwastad rhwng bryniau graeanog, ynnbsp;rhyw driugain milltir o hyd wrth bedair o led, a�r afonnbsp;Camwy yn rhedeg drvvy�r canol: hen afon fawr, droellog,nbsp;hamddenol pan yn ei hiawn bwyll, a�r helyg wylofus ynnbsp;tyfu ar ei glannau gan chwareu rnig a�r pysgod rbadlonnbsp;ddeuant am wib i�r wyneb i wel�d yr haul.
Gwastad iawn yw y dyffryn, a chyn ei sefydlu gan y gwladfawyr yr oedd yn hollol ddigoed, oddigerth y coednbsp;ar lannau yr afon ; ond erbyn blwyddyn y diluw yr oeddnbsp;yno filoedd lawer o goed ar hyd a lied y dyffryn, wedi eunbsp;plannu gan y ffermwyr Cymreig, yn ceisio gwneud eunbsp;cartrefi fel bythynnod gwynion Cymru, yn nythu mewnnbsp;llwyni coed. Ac yn wir, yr oedd golwg hapus, Iwyddian-nus arno�y ffermdai dy_d o briddfeini neu gerryg, y caeaunbsp;destlus, y berllan a�r ardd gylch y ty,�y daoedd porth-iannus yn blewynna�r melusion, y ffarmwr diwyd yn dilynnbsp;ei arad ddwbwl yn hyderus baratoi ei dir erbyn y delai�rnbsp;amser i fwrw�r had i�r ddaear ; y plant ar eu ceffylaunbsp;chwim yn cyrchu tua�r ysgolion mewn hwyl ac afiaith,nbsp;yn chwareu mabol gampau ar y ffordd ; y man bentrefinbsp;yn llawn brwdfrydedd gyda�u cyrddau llenyddol,�ynbsp;corau yn dechreu ymgasglu ynghyd er paratoi ar gyfer ynbsp;frwydr eisteddfodol oedd i fod yn ystod y gaeaf�rhywnbsp;fywyd ac afiaith ymhob peth, fel pe byddai ffawd ynnbsp;dechreu gwenu ar yr hen Wladfa wedi llawer o helbulon
a gorthrymderau. Ond�diwmod machlud haul oedd hi er hynny. � Ganys yn y dydd hwnnw y rhwygwyd hollnbsp;ffynhonnau y dyfnder mawr, a ffenestri y nefoedd a agor-
-ocr page 15-DRINGO�r AN�fes
wyd, a�r gwlaw a fu ar y ddaear' ddeugain niwrnod a deugain nos.�
Dechreuodd y gwlaw ym rais Mai ; nid oedd neb yn synnu at y gwlaw ar y cychwyn, cariy� dechreu ein gaeafnbsp;ni yw Mai, a byddai�r gwlaw yn dod yn d dymor, anbsp;phawb yn paratoi ar ei gyfer. Ond yn y flwyddyn 1899nbsp;ni chafwyd ffordd sych dramwyol o fis Mai hyd ddiweddnbsp;Tachwedd. Gwlawiai am ryw bythelnos yn ddwys-ddyfal,nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;^
yna delai�r haul allan yn ei ogoniant, a�r wybren las uwch-ben yn edrych mor hafaidd a siriol fel y gallesid tybied fod y cyfan drosodd am ysbaid maith. Ond ail-ddechreunbsp;wnae C3m pen ychydig ddyddiau, nes erbyn canol Mehefinnbsp;yr oedd y dyffryn fel cors, a thrafnidiadh a masnach wedinbsp;eu parlysu.
Yn araf ond sier fe godai�r afon, a�r dwr llwyd-felyn yn corddi yn chwyrn ar ei ffordd tua�r mor. Dechreuai ^nbsp;rhai o�r hen sefydlwyr ddarogan fod llif yn agosau, canysnbsp;cawsid llifogydd by chain ym mlynyddoedd cyntaf ynbsp;Wladfa : ond gwenu�n anghrediniol a wnae�r mwyafrif,nbsp;gan dybied mai rhyw dymor ychydig yn wlypach nagnbsp;arferol ydoedd, ac y deuai haul ar fryn eto. Ond dal inbsp;wlawio yr oedd, a�r afon yn dal i godi, ac yn y mannaunbsp;isaf ar y dyffryn yr oedd eisoes wedi torri dros ei clmu-^Mr^'^ *nbsp;lannau ; ond yr oedd y Dyffryn Uchaf, a�r mwyaf ffrwyth-lon, yn ddiogel hyd yn hyn. Yr oedd yno gannoedd onbsp;Gymry dewr yn gweithio ddydd a nos ar geulannau�r afonnbsp;i gadw�r gelyn rhag dinistrio eu cartrefi clyd.
Nid oedd yr hin yn oer fel arferol, ac nid oedd chwa o wynt yn cynhyrfu man donnau�r afon, nac yn sibrwd ymnbsp;mrig y coed : y wybren las ddigwmwl wedi troi yn un
-ocr page 16-DRINGO R ANDES
cwmwl mawr caddugawl. Ni welwyd haul y dydd na ser y nos am yn agos i bedwar mis. Disgynnai�r gwlaw o-ddydd i dydd ac o nos i nos mewn distawrwydd ofnadwy.
Yr oedd hyd yn oed yr aniieiliaid iel pe�n deall iod rhywbeth allan o Ie ; ymgynullent yn yrroedd mawrion arnbsp;yr ucheldiroedd gan sgrwtian yn anfoddog yn y gvvlyban-iaeth oedd mor ddieithr iddynt. Cwynfannai�r defaid ynnbsp;ddolefus ar y gwastadeddau corsiog mewn hiraeth amnbsp;ddaear gadam a chorlannau diddos. A thrwy�r dyffryn i Uii -gyd yr oedd pob calon yn euro mewn pryder ac ofn.
Ar y I5fed o Orffennaf, ar nos Sul fythgofiadwy,, disgynnodd y dinistr ar y dyffryn tawel gyda rhuthrnbsp;dychrynllyd, gan ysgubo ymaith mewm j^chydig oriaunbsp;lafur ac aberth deg mlynedd ar hugain.
Noson ddu, ddiloer, yn nyfnder gaeaf, a�r gwlaw yn dyfal ddisgyn,�carlamai�r bechg5m glew ar eu ceffylaunbsp;h^nyf drwy�r cyfan o djiquot; i dy, ac o bentref i bentref, a�rnbsp;un oedd y gri ymhob man, � Ffowch am eich einioes,nbsp;mae�r dwr yn dod ! �
Y tadau a frysient i�r caeau i gyrehu�r ceffylau i�w dodi. yn y wagen, a�r mamau dychrynedig a godent eu rliainbsp;bychain o�u cwrlid clyd, cynnes, gan frysio i�w dilladu oreunbsp;y gallen! ; y gwyr ieuainc a�r gwyryfon gasglent ynghyd ynbsp;daoedd i�w gyrru tua�r bryniau, rhag eu colli yn y dyfroedd.nbsp;Ond pwy all ddesgrifio y mudo rhyfedd hwnnw ? Dimnbsp;ond chwarter awr o rybudd a geffid yn aml, a rhaid oeddnbsp;ceisio gofalu am ymborth a dillad i gadw newyn ac oerninbsp;draw ; ond yn aml iawn, cyn y byddai�r wagen wedinbsp;cychwyn, byddai y dwr wedi cyrraedd,�chwip ar y ceffyl-
-ocr page 17-DRINGO R ANDES.
au ffyddloii, ac yna i ffwrdd am einioes, a�r dwfr diluw fel Tuynyddau o�u h�l.
Nid hanes un person nac un teulu sydd yma, ond hanes fair mil, yn wyr, gvvragedd, a phlant bychain. Acnbsp;i ba Ie yr oeddynt yn mynd, a sut Ie oedd eu lloches ?
Dim ond y bryniau moelion graeanog gylchynnent y dyffryn, 11e nad oedd cysgod coeden na gwrych,�^anbsp;chofiwch mai nos oedd hi, a�r gwlaw yn dal i dywalltynnbsp;ddidosturi ar y ffoaduriaid dychrynedig.
Yr oedd miloedd o anifeiliaid ar y bryniau erbyn hyn hefyd, a phob un yn dweyd ei^gwyn yn ei iaith ei hun.
Ond uwchlaw�r cyfan clywid swn y dinistrydd ; rhuai fel llew ysglyfaethus ar ei daith drwy�r goedwig. Clywid ynbsp;tai yn syrthio o un i un, a phob calon yn gofyn yn einbsp;hing, tybed ai cartref clyd ei pherchen oedd hwnna, ac ynnbsp;cofio am y mil myrdd creiriau teuluaidd nas gwelid bythnbsp;mwy.
Ond, drwy drugaredd, nid oedd llawer o amser na hamdden i feddwl; yr oedd yn rhaid trefnu rhyw gysgodnbsp;i�r gwragedd a�r plant. Ac mewn llawer dull a modd ynbsp;gwnaed hynny ar hyd a lied y dyffryn yn ystod misoedd ynbsp;diluw, yn ddigon amrywiol i ysgrifennu llyfr arnynt.
Credaf fod trigolion gwledydd newyddion yn fwy cyflym eu hamgyffrediad gyda phethau y bywyd beunyddiolnbsp;dyfeisiant bob math o bethau i ddod allan o ddyryswch cr- ,�, ^nbsp;neu benbleth : mae�r land dyfeisgar wedi profi hynny ynbsp;tuhwnt i amheuaeth erbyn heddyw.
Wele�r Wladfa bellach yn pabellu ar ben y bryniau, ac yn disgwyl am y wawr, ac ni fu gwylwyr mwy pryderusnbsp;ar gaerau unrhyw wersyllfa erioed. Yr oeddynt yn dyheu
-ocr page 18-DRINGO�R ANDES
am y wawr, ac eto yn ei hofni ag ofn mawr iawn. Fel pe mewn gwawd, Ie gododd yr haul yn ei holl ogoniantnbsp;arferol y bore cyntaf yma, ynte ai fel cennad hedd anbsp;gobaith y daeth ? canys diau i�w belydrau siriol fod ynnbsp;nerth i lawer calon ysig yn y dydd du hwnnw.
�Rwy�n digalonni wrth feddwl tynnu�r darlun. ddar-llenydd tirion; mae mor amhosibl ei sylweddoli ond i�r rhai fu�n dystion mud o�r trueni. Ond nid llawer o ddimnbsp;ond dwr oedd i�w weled yn ystod dyddiau cyntaf y Ui :nbsp;cyrhaeddai o fryniau i fryniau, heb son am af on na cham-las, na thai na thiroedd, d:'m ond brig y llwyni coed ymanbsp;ac acw fel man ynysoedd ynghanol y m�r. Dadleuai�r /onbsp;plant a�u gilydd er ceisio penderfynu 11e y dylasai eunbsp;cartrefi fod : byddai ambell dy cadarnach na�r cyffredinnbsp;wedi sefyll hwyrach, a dim ond y t� a�r simneiau yn ynbsp;golwg.
Pe daethail estron i ben y bryniau ar ddamwain, hawdd fuasai iddo ddychmygu mai b^ mawr oedd ynbsp;dyffryn, yn llawn o gychod pysgota, canys yr oedd ynonbsp;lawer iawn o bethau yn nofio ar wyneb y dwr ; ymddang-hosent o bell fel cychod, ond pan elid i lawr i�r pentrefnbsp;agosaf, sef y Gaiman, 11e nad oedd y dyffryn onid rhywnbsp;ddwy filltir o led o fr3m i frjm, ceid eglurhad buan anbsp;thrist ar y cychod. Yr oedd pont fawr gref yn croesi�rnbsp;afon yn y Gaiman, ac yn ystod dyddiau cyntaf y llinbsp;cedwid cwmni o ddynion ar y bont ddydd a nos, rhag_nbsp;fod y teisi gwenith, a�r teisi gwair, a�r dodrefn, a�r celfi {e-o-Gnbsp;amaethu, ddeuent yn llu gyda�r dwr yn ei, blocio a�inbsp;hysigo. Ie, dyna oedd y cychod�holl gynnwys y cartrefinbsp;cTyd yn mynd tua�r m�r.
-ocr page 19-DRINGO R ANDES
Ffoasai ugeiniau o deuluoedd i�r Gaiman gan feddvvl fod pentref ar y llethr felly yn berffaith ddiogel, a dynanbsp;oedd syniad y pentrefwyr hefyd, canys nid oeddynt ynnbsp;cyffro fawr i symud, ond yn gwneud eu goreu i gynor-thwyo eu cyfeillion anffodus.
Ond�^ar banner nos y bu gwaedd!�^Wele mae�r dyfr-oedd yn dyfod ! a bu�r dychryn a�r rhuthr mor fawr nes yr aeth yn ddyryswch difrifol, pawb yn ffoi heb geisio achubnbsp;dim ; ond cofiwch mor gul oedd y dyffryn fan hyn, a�rnbsp;dwr wedi bod yn cronni am ddyddiau, a phan dorrodd, yrnbsp;oedd fel y Bay of Biscay mewn storm. Cyn pen bannernbsp;awr nid oedd ond rbyw banner dwsin o dai yn sefyllnbsp;yn y pentref i gyd. Ysgubfa ofnadwy oedd bonno, ondnbsp;cawn weled ei gwaitb eto wrtb fyned ar i lawr.
Oni bae fod acen y Gymraeg i�w chlywed wrtb deitbio ar hyd y bryniau, gallesid tybio fod llwytbi lawer o bennbsp;! frodorion y wlad wedi dod ar ymweliad ac yn pabellu arnbsp;yr ucheldiroedd, can3?s dyna oedd i�w weled ar byd yjnbsp;triugain milltir, pebyll o bob lliw a llun�gwagenni anbsp;cberbydau, corlannau wedi eu gwneud o ddrain y paitb,nbsp;lie �rcedd y mercbed a�r plant yn godro'r da, a�r dynionnbsp;yn dal eu ceffylau ac yn corlannu�r defaid y nos. Canysnbsp;nid pobl i blethu dwylaw mewn anobaitb a dweyd fodnbsp;y byd ar ben j'w Cymry Patagonia , ond pobl wedinbsp;wynebu llawer storm, ac wedi dysgu gwneud y goreu o�r-gwaetbaf.
Wedi teitbio ryw 30 milltir ar i la,wr o ben ucbaf y dyffryn, deuir i Drelew, prif bentref masnacbol y Gamwy,nbsp;a therfyn ein rbeilffordd fecban ; a d.j^na�r unig fan drwynbsp;y dyffryn a acbubwyd rbag y dinistr, a tbrugaredd fawrnbsp;oedd bynny.
-ocr page 20- -ocr page 21-DRINXtO R ANDES
Ar hyd y ffordd arferol nid oes ond rhyw naw milltir rhwng Trelew a Rawson, prif dref y Diriogaeth, ac eis-teddfa�r Rhaglawiaeth : ond i fyned yno ym misoedd y 11 inbsp;rhaid oedd teithio dros y paith anial am ddeg milltir arnbsp;hugain, ac wedi cyrraedd yno, dyna olygfa druanaidd anbsp;geffid.
Dyma oedd Canan yr hen Wladfawyr 35 mlynedd yn �ol : yma y dechreuasant sylweddoli rhai o ddyheadau anbsp;breuddwydion eu bywyd ; yma yr adeiladasant eu byth-ynnod cyntaf o dywyrch a gwellt, a�u toi a brwyn a helyg,nbsp;gan dorri�r coed a chasglu�r brwyn, a dewis eu tiroeddnbsp;heb ofyn caniatad i neb pwy bynnag.
Yma y gwelsant yr Indiaid gyntaf : mintai fawr o honynt yn cyrraedd ryw nawn-gwaith tawel, a golwgnbsp;wyllt, beryglus arnynt gyda�u gwisg groen a�u gwallt dunbsp;hir, a�u meirch nwyfus wedi eu gwisgo mor orwych gydanbsp;charpedau amryliw, a ffrwyni a gwrthaflau arian ynnbsp;fflachio ym mhelydrau�r haul. Bu dychryn mawr 3m ynbsp;gwersyll bychan gwladfaol y dydd hwnnw; anawddnbsp;gwybod syndod pwy oedd twyaf, eiddo�r Indiaid wrthnbsp;weled cymaint o bobl wynion, ynte eiddo�r Cymry wrthnbsp;weled cymaint o bobl felyn. Ond dydd gwyn iawn fu ynnbsp;banes y Wladfa, er hynny,�dydd ffurfio cyfeillgarwchnbsp;rhwng yr Indiad a�r Cymro bery�n bur mi obeithiaf tranbsp;bo brodor yn troedio�r peithdir.
Eithr ymhell cyn blwyddyn y Hi, mudasai y Cymry o un i un i�w ffermj�dd ar hyd a lied y dyffryn, gan adael yrnbsp;hen gartref cyntefig i fynd yn eiddo�r Hispaeniaid a�rnbsp;Italiaid. Yr oedd wedi tyfu yn dref weddol lewyrchus, anbsp;channoedd o dai heirdd ynddi, a chan ei bod wedi ei
-ocr page 22-10
DRINGO R ANDES
hadeiladu ar lan yr afon, yr oedd perllannau a gerddi hyfryd o�i chylch ymhob man.
Cyrhaeddodd y dwr i Rawson tua�r 22ain o Orffennaf ; yr oedd wedi cael wythnos o amser i gasglu ei r.erthoeddnbsp;ynghyd, a rhuihrodd ar y dref fel bwystfil ibdbns ar einbsp;ysglyfaetb. Yr oedd yn noson ystoimus, ddrycinog;nbsp;cbvvytbai�r gwynt yn ei antertb, dylifai�r gwlaw yn ddi-drugaredd, rbuai�r dwr fel taranau, clywid swn y tai ynnbsp;cwympo o un i un fel swn magnelau lawer, fel erbynnbsp;toriad gwawr nid oedd mur yn sefyll ar j^r boll wastadedd^nbsp;dim ond tcmenni o falurion.
Gan fod yn y dref lawer o fasnachdai, bu�r golled yn ddinistriol iawn i lawer Eidalwr diwyd, canys un prysurnbsp;iawn yw�r Italian ; mae fyny fel ebedydd jm y bore, anbsp;pbob amser yn canu, ac fel y Cjmro, mae ei gan yn was-tad yn y cywair lleddf. A pba ryfedd onide ? Mor helbulusnbsp;a tbrist yw ei banes, a cbymaint o filoedd o bonynt sy�nnbsp;alltudion o�u gwlad, a�u biraetb yn angberddol am gaelnbsp;dycbwel eto cyn delo�r alwad olaf. Dybead ac ucbel-gais pob Eidalwr yw crynboi digon o arian i fynd yn ol i /cnbsp;nbsp;nbsp;nbsp;4
Italia i dreulio d yddiau benaint, ac fe synnecb gyn Ileied sydd yn ei foddloni, canys gall Eidalwr fyw yn bapus anbsp;cbysurus 11e y byddai Cymro neu Sais farw o newyn. Nidnbsp;yw bytb yn digalonni: plentyn yr baul ydyw, ac y maenbsp;gwenau�r baul yn wastad er ei wyneb.
iilelus cael dweyd, yn swn y stoim fel byn, na ddi-galonnodd Cymry�r Gr mwy ycbwaitb, er mor anobeitbiol yr olygfa o ben y bryniau moelion. Wedi i�r ben afonnbsp;ymbwyllo, ac i�r ffurfafen lasu, ac i�r dyffryn adgyfcdi o�inbsp;ddyfrllyd fedd, yr oedd y Wladfa fel cjmiweirfa morgrug.
-ocr page 23- -ocr page 24-PENNOD II.
WEDI R DILUW
WYRACH nad anyddorol i�r daiilenwyr fyddai cael clywed sut yr ysgrifennwyd yrnbsp;hyn sy�n dil}^, ac o dan ba amgylchiadau.
1sL.yUt�:
Hanes pleserdaith i wlad y naynyddoedd ydyw, myfi yn ieuanc a hoew, ac hebnbsp;wybod fawr ond am ochr euraidd bywyd,nbsp;yn cychwyn fy nhaith i�r Andes mewn gwynfyd, gannbsp;freuddwydio a dychmygu am y rhyfeddodau oeddnbsp;o fy mlaen ; yn treulio fy noson olaf dan gronglwydnbsp;yr hen gartref urddasol wnaed mor gain a thlws drwynbsp;lafur cariad tad a mam,�rhu�r mor yn dod gyda�rnbsp;awel gan gasglu miwsig rhwng aflonydd ddail yr aethnen,nbsp;murmur yr hen af on a�m suodd i gysgu er yn blentyn,nbsp;heno eto�n dweyd yr un stori felus.
-ocr page 25-13
DRINGO�R ANDES
Canu�n iach fore trannoeth a �chwifio�r cadach gwyn�/tA^'''^ yn nhro ola�r ffordd. Teithio am fisoedd, crwydro mil-oedd o filltiroedd ol a blaen,�^gweled rhai o olygfeyddnbsp;godidocaf y byd, cael dp ar fywyd gwell a dyheadaunbsp;uwch,�a dod �nol i�r hen gartref i geisio sylweddoli rhainbsp;o�r breuddwydion, a hwyrach, wedi gorffwyso ac ym-davvelu o flinderon y daith, ddanfon gair tros y don at fynbsp;nghydieuenctyd yng Nghymru i ddweyd wrthynt bethnbsp;welais yn yr Andes.
Eithr � dyn sy�n cynllunio, ond Duw sy�n trefnu.�^ rhoi pin ar bapur, cyn dadebru o gyfaredd swynionnbsp;yr Andes wen, cyn cydio mewn bywyd fel y darllenaswnnbsp;ef yng nghysgod y mynyddoedd,�yr oedd cartref fynbsp;mebyd yn garnedd o adfeilion, a minnau yn ffoadur di-gysgod a digartref ar lethrau�r bryniau, tra dyffryn tawel ynbsp;Gamwy, gyda�i ffermdai clyd a�i fan bentrefydd yn or-chuddiedig a dwfr, a dim i�w weled ond brig y coed felnbsp;man ynysoedd ynghanol y mor,�y nef fel pe wedi troinbsp;coin ar y fangre fuasai gynt mor llewyrchus ; y ffurfafen ynnbsp;gwgu�n guchiog ac yn dal i dywallt y gwlaw yn ddidru-garedd ; fair mil o Gymry digartref yn byw mewn pebyllnbsp;ar frj.niau graeanog y dyffryn, a phopeth oedd anwylnbsp;ganddynt wedi ei ysgubo ymaith tua�r m6r.
Ychydig iawn o eiriau fyddai�n ddigon i ddesgrifio fy mywyd 3m ystod y misoedd dilynol,�^mewn cychod,nbsp;mewn dwfr, mewn llaid, mewn malurion yn chwilota amnbsp;weddillion ; weithiau mewn dillad sychion, yn amlachnbsp;mewn dillad gwlybion. Gweld y dwr yn cilio, o�r alanasnbsp;yn dod i�r golwg,�rrmrddyn ar ol murddyn yn ymgodi felnbsp;ysbrydion y dyfnder, a�r celfi fuasai gynt yn drysorau teulu-
-ocr page 26-14 DRINGO�R ANDES
aidd yn sglodion ar hyd y dyffryn ; y caeau destlus 11e
g-yr.t yr ymborthai�r daoedd mevvn llawnder yn rhychau
ac agennau hyllig, a�r brasdir du dyfasai wenith goreu�r
byd yn gwneud man fynyddoedd yng ngwaelod y Werydd, nbsp;nbsp;nbsp;t
a dim ond y clai melynwyn, gyda gweddillion gwreidd-
iau y tyfiant rhonc fuasai gynt yn glasu�r dyffryn.
Wedi misoedd o ddisgwyl am ddaear sych a gwenau liaul Gwanwyn, daeth yn amser i bawb ymysgwyd o�rnbsp;tristyd a�r dychryn, a cheisio codi bwthyn unnos o�rnbsp;gweddillion adawyd gan y dyfroedd ; minnau fel un o�rnbsp;llu, aethum gyda�r gweithwyr i�w cynorthwyo ym ol fynbsp;r.ga.llu, a chan nad cedd wiw colli amser i deithio ol anbsp;blaen bob nos tua�r bryniau, codwyd caban coed i Elunednbsp;gael llechu yno dros nos, a gweini ar y gweithwyr liwnbsp;dydd. Byddant hwy yn flinedig ar fachlud haul wedinbsp;bod mor ddiwyd drwy wres y dydd, a thaena cwsg einbsp;mantell yn dyner trostynt hyd doriad gwawr drannoeth.
Llechwn i yn fy nghaban coed, a chwibianai�r gwynt ei leddf hwiangerdd drwy�r tyllau a�r rhigolau oedd yn yrnbsp;estyll. Yn y gongl fwyaf eysgodol yr oedd gennyf fordnbsp;gron a channwyll w�r mewn canhwyllbren welsai ddyddiaunbsp;gwell. Yr oedd hen foncjff helyg yn gwneud eisteddlenbsp;nbsp;nbsp;nbsp;L
burion ; fy unig ofld oedd fod y gwynt braidd yn hyf ar fy nhipyn cannwyll, ae yn fy ngorfodi i wastraffunbsp;matches, a rheiny�n brin ac yn anawdd eu cael.
Nid yw�r darlun yn ddeniadol iawn, a yw, i oes sydd yn glythu mewn moethau ? Ond treuliais rai o oriau ded-wyddaf fy mywyd yn y geil gyfyng honno�oriau euraiddnbsp;wnaeth i mi anghofio�r tristyd a�r trueni, y tlodi a�r caledinbsp;oedd o fy mlaen. Diolch nad oes geil all gadw enaid,�
-ocr page 27-15
DRINGO�R ANDES.
�tra�m pabell bridd rhwng muriau coed, ehedai fy enaid mewn gorfoledd ar frigau gwyn yr Andes, a drachtiai ynnbsp;helaeth o ysbryd y mynyddoedd, heb gofio dim am Bindernbsp;corff na�r dyfodol tywyll oedd yn hylldremu o ganol corsnbsp;ar.obaith fy nghartref adfeiliedig. Sugnwn nerth a gobaithnbsp;wrih syllu ar Orsedd y Cwmwl; mae�r Orsedd yn ddigonnbsp;gwyn i gymylau�r nef ddisgyn yn esmwyth ami i orf�wysnbsp;ennyd cyn tywallt eu bendithion ar ddaear sychedig.nbsp;Ac fel yna, o nos i nos, yng ngoleu gwan fy nghannwyllnbsp;w�r, a rhwng bregus furiau fy mwthyn coed, yn nistaw-rwydd nos y paith, y cefais fy nghip, mewn adgof, arnbsp;Gopa�r Andes.
PENNOD III.
Y CYCHWYN
I^AE llawer yn son am yr Andes fel y byddai hen emynwyr Cymru yn son am � India ac aurnbsp;Peru��trwy ddychymyg. Dychmygais innaunbsp;lawer er yn blentyn am fynyddoedd mawrnbsp;Deheudir America, a hiraeth lond fy nghalon am gaelnbsp;syllu a�m llygaid fy hun ar eu holl fawredd a�u gogoniant.nbsp;Llawer mae calon dyn yn ddymuno mewn oes, onide ?nbsp;Ac O, mor ychydig o�r dymuniadau hynny sydd yn caelnbsp;eu sylweddoli ! Ond fe geir ambell un yn ei holl felusdernbsp;a�i wynfyd, a theimlwn fod yr un hwnnw yn gwneud inbsp;fyny am lu o siomedigaethau. Felly fmnau gyda�r daithnbsp;i�r Andes; breuddwyd wedi ei sylweddoli yn ei berffeith-rwydd fu y darn yma o�m hanes.
-ocr page 29-17
DRIXGO R ANDES
Cnd pan yn meddwl am y testyn sy gennyf i draethu arno, fel y dyhea fy enaid am iaith a thalent inbsp;wneud cyfiawnder ag ef ! Eithr hyd nes y daw rhywnbsp;freuddwydiwr i gerdded yr un llwybrau a mi ac i ddanfonnbsp;ei weledigaethau fel cenhadon y wawr, rhaid i Gymrynbsp;ieuainc Gwalia geisio ymfoddloni ar ddarlun carbwl anbsp;thruenus o amherffaith.
Ond ofni yr oeddwn y buasai�r Andes wedi ymwar-^^^cw^uJ-eiddio llawer cyn y delai�r Gweledydd, ac yna collasid am byth hanes yr hen fynyddoedd godidog fel yr oeddynt ynnbsp;y dechreuad. Y syniad yna yn unig a�m sjmbylodd i /o �o^uinbsp;gychwyn ar orchwyl mor anhraethol uwchlaw�m gallu- ^nbsp;oedd,�y dyhead angherddol am i Gymru gael rhan, penbsp;ond gronyn eiddil, o�r gwynfyd deimlais i wrth deithio�rnbsp;anialdiroedd distaw, glan, a gwylio�r haul yn gwisgo�rnbsp;peithdir a mantell o dan, a�r Hoer yn ei goroni ag arian ;nbsp;a chael syllu ar fynyddoedd a rhaeadrau a Ilynnoedd anbsp;choedwigoedd na fu nemawr i lygad dynol yn gorffwysnbsp;amynt erioed.
Mi debygaf fod mannau fel hyn yn brin yn ein byd erbyn heddyw. Mae cenhedloedd y ddaear yn cyniwairnbsp;nbsp;nbsp;nbsp;v
ac 3m dylifo i bob mangre ddistaw, gysegredig, gan nbsp;nbsp;nbsp;^
chwalu�r tlysni a�r s\v3m a dwylaw halog y byd ; mae�r blodyn 'gwyllt fu�n gwasgar ei berarogl ar allor ei Luniwr,nbsp;yn colli ei wenau ac yn marw o dor calon am ei lu anwybnbsp;iaid sy�n sathrfa dan draed ; mae�r ednod amryliw eu plunbsp;fu�n ymbincio yng nglesni�r dwr, ac yn hyfforddi eunbsp;nbsp;nbsp;nbsp;A-oA,
bychain yn ddiofn, a�r c�r asgellog fu�n llanw�r coedwig-oedd a�u mawl�^maent oil yn ffoi mewn dychryn pan
c
-ocr page 30- -ocr page 31-19
DRINGO R ANDES
�ddelo�r hwn a luniwyd ar ddelw�r nef i feddiannu eu hetifeddiaeth!
Nid wyf fi elyn i wareiddiad, ond O ! y trueni fod yn rhaid aberthu cymaint er ei fwyn, eithr a yw y rlieidiaunbsp;hyn i gyd yn gyfiawn ? Ymddengys i mi weithiau einnbsp;bod yn colli pethau gwell wrth geisio am yr ymwareiddiadnbsp;yma. Pan oedd Cymru�n wledig, syml a thawel, ynbsp;gwnaeth ei gwaith goreu ; nid yw tyrru i�r dinasoedd a�r/4nbsp;pentrefydd wedi gwella dim ar hen wlad ein tadau ynnbsp;ystyr goreu�r gair. Mae�n rhaid i bob enaid cryf wrthnbsp;dawelwch ac unigedd i wynebu ei fywyd a dewis einbsp;f renin.
Mae yna gyfnod unig ymhob bywyd arwrol, nid unigedd yr anial a�r mynydd bob amser hwyrach ; gall fod yn unigedd rhwmg muriau�r carchardy, neu eiddo�r alltudnbsp;ymhell o�i fro, ond mae yno dawelwch i ddwysfyfyrio acnbsp;i gasglu nerth ysbrydol, ac ennill buddugoliaethau a�unbsp;galluoga i adael y byd yn well ac yn burach nag y cafw'ydnbsp;ef. Oni bydd hyn yn amcan a n�d pob bywyd, yn ofernbsp;ac am ddim y llafurir.
Maddened y mwyn ddarllenydd i mi am grwydro oddiwrth fy ngw^ers. �Rwy�n addaw mynd yn syth at fynbsp;ngwaith yn awr, a chychwyn i�r Andes ar fy union ar gefnnbsp;fy march gwyn, a theithio cyn dod adre�n ol ryw 2500nbsp;o filltiroedd, a gweled rhai o olygfeydd mwyaf godidog ynbsp;byd.
�Rwyf wedi bod yn ceisio clweyd wrthych o�r blaen y fath Ie yw�r Wladfa Gymreig. Ond pe bawn yn dweydnbsp;ar hyd fy oes, fyddech chwi fawr doethach, gan ei fod ynnbsp;berffaith amhosibl i chwi ddychmygu am Ie mor anhebyg
-ocr page 32-20
DRINGO R ANDES
i ddim welsoch erioed. Ond fe gymeraf yn ganiataol eich bod yn cofio prif ffeithiau sefydliad y Wladfa ar ynbsp;Gamwy, canys y mae�n rhaid i ni�n awr adael y dyffrynnbsp;hwnnw o�n hol, a theithio 400 milltir drwy anialdiroedd'nbsp;difrifol cyn cael cip ar gyrrau�r Andes. .
Y mae man uchaf y dyffryn yn wersyllfa gyffredinol gan y rhai sydd yn cychwyn tua�r Andes ; bydd yno lawernbsp;o wagenni gyda�u gilydd weithiau. Felly y bu pan oedd-ym ninnau yn cychwyn�yr oedd yno ddeg o wagenni,nbsp;a chwe� cheffyl ymhob un,
� Deuparth gwaith yw dechreu ��a deuparth taith yw � cychwyn hefyd. Mae pob peth yn mynd yn hwyliog arnbsp;ol cychwyn iawn. Gelwir y wersyllfa gyntaf ym � Ffosnbsp;Halen,� a bydd yno gynhulliad niawr yn ystod misoeddnbsp;yr haf; yno y mae pawb yn taclu ei wagen yn gryno, ac ynnbsp;diosg ei wisg glasurol, wareiddiedig, ac yn gwisgo amnbsp;dano yn wreiddiol Batagonaidd, neu, mewn geiriau ereill,nbsp;yn ei addasu ei hun i�r daith. Mae ambell i gyfnewidiadnbsp;yn chwerthinllyd i�r eithaf�adgofiai fi am lawer hysbysiadnbsp;Saesneg welswn mewn newydduron a misolion�� Beforenbsp;and after.� Er fod yn y Ffos Halen lawer o wagenni,nbsp;nid oedd yn ein cwmmi arbennig ni ond un wagen a phumpnbsp;o bersonau,�^y Bonwr Rhys Tomos yn gofalu am y wagen,.nbsp;Caradog yn gyrru�r ceffylau, a Mair (merch Rhys Tomos)nbsp;a ninnau ar bob i geffyl.
Wrth edrych dros fy nyddlyfr gwelaf y nodiad can-lynol am y Ffos Halen ;�� Tachwedd 25ain. Cyrraedd hyd yma tua 2 o�r gloch, y marchogwyr ar newynnu, a�rnbsp;wagenni a�r bwyd mor hir yn dod, ond wedi iddynt gyr-xaedd, hei ati i wneud tan a hel y g�r coginio o bob-
-ocr page 33-21
DRINGO R ANDES
�cyfeiriad.�Gael cwpaned o de ardderch�g a thafelli o fara ymenyn teilwng o unrhyw was ffarm, a welsoch chinbsp;erioed mor felus oeddynt.�
Llawer gwigwyl (neu picnic ys dywed Die Shon Dafydd) gynhelir yng Nghymru yn ystod misoedd yr haf, a hwyrachnbsp;fod rhai o�m darllenwyr yn meddwl mai rhywbeth fellynbsp;oedd y pryd bwyd hwnnw yn y Ffos Halen,�y llian claer-wyn a�r llestri tsheni a phob danteithion, a�r boneddig-esau yn ynigystadlu a�r blodau yn eu gwisgoedd amryliw,nbsp;a�r goedwig yn moesgrymu�n wylaidd, gan daenu einbsp;ch3'sgod gwyrddlas dros y cyfan. Na, nid fel yna y teithirnbsp;anialdiroedd Patagonia. �Doedd dim coeden yn cysgodinbsp;rhag gwres haul canol haf, pridd llwyd y Wladfa yn cym-eryd 11e y llian claerwyn, a phawb a�i gwpan dun ynnbsp;mwynhau ei de wedi ei wneud yn y tegell.
Yr oedd Mair a minnau wedi ein breintio a chysgod pabell i lechu�r nos, a mawr yr helynt y noson gyntaf ynnbsp;gosod honno i fyny, a ninnau�n dysgu sut i droi ynddinbsp;heb ddod i wrthdarawiad. Erbyn i ni gael trefn ar bethau,nbsp;cherdded o gwmpas i ystwytho tipyn ar ein cym^unbsp;blinedig, yr oedd yr haul ar fynd i lawr, a ninnau�nnbsp;barod i�n swper. Yr oedd y cawl wedi bod yn berwi�nnbsp;^nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;ddyfal, a dyna bawb i �mofyn ei blat tun a�i Iwy haearn,
ac eistedd yn gyleh, a gosod y croch^n cawl yn y canol, /�-a phawb i�w helpu ei hun. � How vulgar ! � meddai ambell fonhesig fursenaidd.
Ond�gwelwch draw yng nghyfeiriad y Dwyrain. Beth sydd yn gwneud i bawb dewi�n sydyn, gan syllu mewnnbsp;edmygedd mud ? Mae�r haul wedi ffarwelio hyd doriadnbsp;gwawr yfory ; ond wedi gadael ei gysgod megys yn ernes
-ocr page 34-22
DRINGO R ANDES
o�i ail ddyfodiad. Mae�r wlad fawr wastad yn ymagor' o�n blaenau, a�r hen afon Camwy yn ymdroelli ac ynnbsp;icr-o-p ynaddolennu ar ei thaith tua�r m�r, ac wele�n codi megysnbsp;o eigion y m�r hwnnw yr hyn ymddengys fel pelen o dannbsp;ysol ; mae�n symud yn raddol, raddol, ond mor ofnadwynbsp;ddistaw yw ei holl symudiadau, mae�n gwneud i�r rhainbsp;sy�n syllu ddal eu hanadl nid mewn braw, ond mewnnbsp;rhyw barch a chysegredigrwydd nas esbonir mewn geiriau..
Ond wele frenhines y nos wedi esgyn i�w gorsedd, ac mae�n edrych yn ogoneddus, a holl lu�r wybren yn brysionbsp;i dalu teyrnged iddi; a ninnau, y cwmni bychan ar ganol,nbsp;y paith mawr unig, yn metliu peidio codi ein lief mewnnbsp;can o fawl i Grewr y cyfan.
Gorffwys yn gynnar yw y rheol ar y paith, a buan yr oedd pawb wedi taclu ei orffwysfan, y dynion yn nghys-god y llwyni drain, a ninnau ein dwy yn y babell, Nidnbsp;oes eisieu goleuni trydanol ar beithdiroedd Patagonia ;nbsp;mae yna oleudy mawr i fyny fry, ac mae�r gwyliwr ar ynbsp;twr wedi trimio ei lamp a gloewi ei wydr mor dda fel nanbsp;buasai goleu trydanol (y darganfyddiad mawr diweddaraf)'nbsp;ond megys cannwyll frwyn wrth ei ochr.
Distawrwydd y paith yn y nos,�pwy all fynegi am dano na�i egluro ? Peth i�w deimlo ydyw, ac nid i ysgrif-ennu na siarad am dano. iVnawdd peidio breuddwydionbsp;aml i freuddwyd tlws wrth syllu ar y wybren serliog uwchnbsp;ben, a theimlo ei bod mor ddistaw fel os gwrandawn ynnbsp;astud y daw i ni ryw genadwri o arall fyd.
Llawer ddychmygais wrth syllu a gwrando felly� fath Ie oedd � tuhwnt i�r Hen � ddisglaer yna ? Beth oeddnbsp;fy hen gyfeillion aethent adre o�m blaen yn wneud ?'
-ocr page 35-23
DRINGO R ANDES
Hoffwn gredu fod yr ysgol welsai Jacob' gynt wedi ei gosod yn ein gwersyll bychan ninnau, ac fod yna wylwyrnbsp;tyner yn esgyn ac yn disgyn ar hyd-ddi rhag digwydd i rinbsp;niw^d.
Yn swn murmur yr hen afon a chyfarthiad ambell Iwynog ddaethai o�i ff au i geisio ysglyfaeth, a chwhwfannbsp;dolefus ambell golomen, buan y taena cwsg ei fan teilnbsp;dros y teithiwr blin ; a chwsg melus, iachus, yw ; mae�nnbsp;rhoi ynni ac ysbrydiaeth newydd i bawb a�i mwynhao.
Ond daw terf3m, rhy fuan gan rai o honom, i�r cyntun hyfryd hwn�pan fydd y cantwr llwyd yn dechreu trimionbsp;ei edyn a chymeryd ei gyweirnod, a�r hwyaid gwylltionnbsp;yn cael eu trochfa foreuol, daw gwaedd o gysgod y llwynnbsp;�� AU hands on deck, mae�r tegell wedi berwi a�r ceffylaunbsp;yn dod i mewn.� Nid gwiw oedd anufuddhau i�r waedd,nbsp;canys gwyddem mai�r gosb am anufudd-dod fyddainbsp;dymchwel y babell. Deg munud fan bellaf yw�r amsernbsp;ganiateir i ymwisgo, a rhaid gofalu fod y cwrlid wedi einbsp;raffu�n gryno yn barod i�w roi yn y wagen. Gwiriemnbsp;yr hen air bob bore,�� Cyfod i fyny dy wely a rhodia.�
Mwynheir y boreufwyd yn wastad ar y paith ; nid oes yno neb a�i lygaid yn Iwl, ac yn pigo ei fwyd fel aderyn ;nbsp;mae mor hyfryd ar doriad gwawr hefyd, cyn gwres anbsp;Iludded y dydd, pawb yn llawen ac yn prysur gynllunionbsp;taith y dydd. Os bydd pethau�n dod yn hwylus, byddysnbsp;yn barod i gychwyn ar godiad haul.
Mae clywed cyfarthiad y llwynog o bell yn burion, ac yn atodi at swn y paith yn y nos, ond os daw yxiAgt;nbsp;ymwelydd agos, bydd yno wagder mawr yn y gwersyllnbsp;fore trannoeth. Caem gyfle ar hwyaden neu wydd wyllt
-ocr page 36-24
DRINGO R ANDES
weithiau yn ystod y daith, ac wedi noswylio a thorri newyn, byddem yn prysur bluo�r ysbail yng ngoleu siriolnbsp;tan y gwersyll, gan ganu a dvveyd straeon, a phenderfynunbsp;drwy dugel pwy gai rostio�r wydd ar doriad gwawr dran-noeth ; ond Ow�r siomiant chwerw arnl fore ! er pobnbsp;dyfais i guddio�r trysor, byddai greddf y cadno wedi einnbsp;rhagflaenu, a Madyn wedi cael swper wrth fodd ei galon.nbsp;Yr oedd colli brecwast flasus yn beth digon diflas, ondnbsp;cofio am y dyfal bluo wnae�r golled mor chwerw.
Wel, dyma ni�n cychwyn o�r wersyllfa gyntaf, gan adael y dyffryn o�n holau, ac wynebu ar y paith anialnbsp;a sych. Bydd llawer tro ar fyd cyn y delom yn ol inbsp;olwg hen -ddyffryn ein mabwysiad : bydd yna bennodnbsp;newydd wedi ei hysgrifennu yn Ilyfr ein bywyd. Rhywnbsp;deimlad o hiraeth ddaeth trosom er gwaethaf pob cyw-reinrwydd�^beth fyddai ein hanes ymlaen yna yn ynbsp;diffeithdiroedd dieithr ; beth fyddai hanes cariref pannbsp;ddychwelem�a fyddai pawb yno ?�a gollem ni ambellnbsp;i wyneb oedd yn blethedig a dyddiau ein plentyndod ?
Codwn o�r dyffryndir i�r peithdir dreiniog, gan droi yn ol yn ddistaw-ddirgel i gael un gipdrem ar yr hen afonnbsp;sydd yn pasio drws ein cartref. Yr oedd yr hen afonnbsp;wedi bod yn ymblethedig a�m holl fywyd ; yr oeddwnnbsp;wedi�m suo i gysgu bob nos ym miwsig ei dyfroedd ;nbsp;gwelais y wawr yn troi ei dwr llwydaidd fel enfysnbsp;nhawn, a�r � Hoer yn ariannu�r lli � nes gwneud drychnbsp;gogoneddus i�r wybren serliog uwchben ; gwelais eira�rnbsp;Andes wedi rhewi ar ei bron, a gwres haul canol dyddnbsp;yn datod y cwlwm rhewllyd, a�r man fynyddoedd ynnbsp;myndTfel Ilynges fuddugoliaethus tua�r Werydd. Wrth
-ocr page 37-25
DRINGO R ANDES
yr hen af on y dywedwn fy holl gwynion'a�m cyfrinion : ar ei glan y cefais rai o freuddwydior. melusaf fy mywyd,nbsp;ac wrth wylio�r pysgod yn ymbrancio ar fachlud haul ynbsp;�dechreuais holi am ryfeddodau�r dyfrder, ac wrth wrandonbsp;ar iaith natur yn y nos y deuthum i edrych ar bob deilennbsp;gain a phob blodeuyn p�r fel hen gyfeillion. Daethnbsp;tymhorau�r flwyddyii yn hl mwy dyddorol na�r un Ilyfrnbsp;a ysgrifennwyd erioed.
Felly, nid rhyfedd ein bed yn tristau�canys plant y Gamwy oeddym i gyd�wrth ffarwelio a hen gyfeillionnbsp;mor gu, a diau i aml saeth-weddi esgyn tua�r orsedd wennbsp;am nodded nef dros ein Gwladfa, ac arnem ninnau tra arnbsp;ein taith i estron fro. A thithau, fwyn ddarllenydd, osnbsp;teithiaist gyda ni i gwr y daith, tyred bellach i gydsyllunbsp;ar bigynnau gwynion yr Andes bell, a�r ia oesol tan bel-ydrau llachar yr haul fel pe�n adlewyrchu gwlad yr haulnbsp;tragwyddol.
PENNOD IV.
CROESi�R � HIRDAITH
ADEWAIS chwi mewn lie hallt braidd ya y bennod ddiweddaf, canys cychwyn o�rnbsp;Flos Halen yr oeddj^m, a thipyn onbsp;hiraeth dirgelaidd yn aflonyddu arncm.nbsp;Ond unwaith y collwyd golwg ar yr hennbsp;afon, yr oedd ein holl fryd a�n dyddordebnbsp;yn yr hyn oedd ymlaen.
Taith fer, ddiflas, wnaed y diwrnod cyntaf ar ol gadael yr afon,�dim ond drain, drain diddiwedd, nes blino o�rnbsp;llygaid ar yr unffurfiaeth. Wrth edrych dros fy nyddlyfrnbsp;gvvelaf y nodiad canlynol am y daith�Cyrraedd y Cam-pamento am dri o�r gloch, ac o bob lie diffaith, diflas,nbsp;gwyntog, anyddorol, dyma frenin y teithiau,�^hen fr3mnbsp;graeanog, moel, heb gymaint a chysgod twmpath, ac
-ocr page 39-27
DRINGO�R ANDES
islaw, yr hen afon i�w gvveled yn 3mdroelli�n araf clan gysgod yr helyg, a ninnau�n rhostio ac yn sychedig, ondnbsp;dim modd mynd a�r wagenni i lawr, dim ond danfon ynbsp;ceffylau a chario y dwfr mewm cmstrelau at anger, ynbsp;gwersyll. Cafwyd cryn hwjd yn ceisio dodi y babell inbsp;fyny ynghanol storm o wynt cethin, a cheisio ymladd amnbsp;damaid o fwyd a�r cawodydd tywod oedd yn chwyrnellunbsp;o�n cwmpas. Ond mi gredaf na chafwyd erioed wellnbsp;bias ar fwyd mewn unrhjAV blasdy moethus.
Nid oedd yn y daith drannoeth ddim neilltuol, ond ein bod ni�r marchogw\�r wedi mynd gyda�r afon, gan adaelnbsp;y wagenni i fynd dros y paith, ac i gyd-gwrdd ar ddiweddnbsp;y dydd. Cawson ambell i Ie digon peryglus ar y daithnbsp;hon, ond yr oedd hvamj^ yn atodi at ei swyn.
Tua banner y ffordd gwelcm fwthyn bugail ar ochr ddeheuol yr afon. Bachgen o Gjmro a adwaencm ynnbsp;dda oedd ei breswylydd. Penderfynwyd os oedd ynonbsp;r^'wfath o gvvch ein bod yn mynd i groesi. Felly bu,�nbsp;rhoddwyd gwaedd, adseiniai�r creigiau cylchynnol �Cwch!�'nbsp;Gwelem rywun yn cyrchu tua�r afon, ond nid y Cymronbsp;ieuanc a ddisgwylid, ond swp o dd3moliaeth gyn ddued anbsp;glo Cwm Rhondda. Bu peth petrusder ymha iaith ynbsp;cyfarchem y gwr dieithr hwn ; penderfynwyd ar yrnbsp;Hispaeneg, a bu Iwyddiannus. Nid oedd ein cyfaillnbsp;gartref, ond yr oedd i ni groesaw i ddcd trosodd a chaelnbsp;cwpaned o de.
Sut gwch oedd ganddo ? O, wel cwch iawn, dim ond i un dywallt y dwfr allan tra byddai�r Hall yn rhwyfo, acnbsp;fe elem 3m gampus ! Rhwng y dyn du a�r t� a�r cwch yrnbsp;oedd 3� swyn yn angherddol, a phenderfynwyd yn unfrydol
-ocr page 40-28
DRINGO R ANDES
�ein bod yn croesi. Erbyn i�r cwch gyrraedd atom yr Dedd banner ei lond o ddwfr, a dyna 11e bucm am unnbsp;ysbaid yn prysur ddihysbyddu, ac yna gosodwyd ni fel fonbsp;rhes o ddefaid, pob un ar ganol y cwch, gyda gorchymynnbsp;j tMjiAjUi pendant i beidio symud, un dyn ym mhen ol y cwchnbsp;gyda�i rwyf, ac un arall yn y pen blaen gyda�i fwced, anbsp;dyna ni�n cychwyn. Sut oeddym yn teimlo ? Wel,nbsp;ardderchog ; pob gewyn ar ei eithaf dyn, a phob Ilygadnbsp;yn perlio ; �chawsom ni ddim trochfa yn y diwedd, ondi^*--^'^^nbsp;pawb yn glanio�n ddiddos ac yn llaum hwyl a chyw- 4^^nbsp;reinrwydd.
Ni ddifethaf y bwthyn unig drwy geisio rhoddi des-grifiad o hono. Y peth cyntaf a dynnodd fy sylw oedd helygen werdd yn tyfu y tu ol i�r ty, gan estyn ei breichiaunbsp;wylofus hyd at y trothwy, ac yno yr oedd mainc wreiddiolnbsp;wedi ei gosod o dan ei chysgod pleserus, ac fe wyddwnnbsp;yn reddfol mai cornel oedd hwn i�w halogi a mwg ynbsp;bibell swynhudol. Collodd yr helygen ei holl farddon-iaeth, ac euthum dros y trothwy i ferwi�r tegell, a dynanbsp;d� bythgofiadwy oedd hwnnw, gyda�r bwrdd a�r llestrinbsp;mwyaf gwreiddiol allai calon ddynol ddychmygu.
Wrth ganu�n iach a�n cyfaill newydd, yr oedd arnaf fi eisieu rhoddi diolch sylweddol iddo ; ond dywedai un o�rnbsp;�cwmni wrthyf mai dyn a�r sarhad mwyaf allwn roddi arno ;nbsp;pleser a balchter bugeiliaid y paith yw cadw ty agored inbsp;bawb a ddel�pennawd i�w gofio wrth basio.
Yr oedd yn nos arnom yn cyrraedd y gwersyll, ac er ein bod wedi blino, eto, yr oedd y daith wedi bod ynnbsp;ddyddorol a hwyliog. Chwith iawn oedd dod yn ol i�rnbsp;drain a�r sychter ar ol bod yn mwynhau ireidd-der glan-
-ocr page 41-29
DRINGO R ANDES
nau�r afon. Yr oedd yn ddiwrnod gorffwys drwy y dydd drannoeth, gan mai teithio�r nos oedd y rhaglen nesaf ;nbsp;felly, nid oedd angen ysgwyd o�r nyth mor bylgeinioLnbsp;Mwynhawyd y boreufwyd gan bawb ; dim eisieu rhuthronbsp;ymaith i ddal y ceffylau a phacio mewn brys, ond pawbnbsp;yn ei fwynhau ei bun mewn tangnefedd.
Pan oedd yr haul yn machlud yn y Gorllewin draw yr oedd pob wagen yn barod. Trwy ein bod yn teithio�rnbsp;nos, penderfynodd fy nghyfeilles a minnau mai gwellnbsp;fuasai swatio yn y wagen, ac felly paciwyd ni ynghanol ynbsp;celfi fel dwy sach wlan, a chyn ein bod banner y fforddnbsp;yr oeddym yn edifarhau mewn sachlian a lludw i ninbsp;erioed roddi troed yn yr hen wagen ysgytiol. Yr oeddnbsp;yn noson lawn lloer, ac 0 ! yr oedd yn hyfryd teimlo�rnbsp;awel iraidd ar ol arfer teithio yng r.gwres y dydd. Yrnbsp;oedd y gyr ceffylau wedi mynd ymlaen, a chlywem swn ynbsp;clychau yn dod gyda�r awel. Weithiau disgynnai�r march-ogwyr i wneud tanllwyth o dan i ymdwymo a gorffwys.nbsp;Ond ymlaen yr elem yn ddyfal, ddyfal, ar hyd. cydol y nos,nbsp;mor o ddrain o�n cwmpas am filltiroedd lawer, a�r milnbsp;myrdd s�r yn gwenu�n siriol arnom. Ond heriaf unrhywnbsp;fardd dan haul na lloer i gyfansoddi llinell o farddoniaethnbsp;tra�n teithio mewn wagen ar draws � hirdaith Edwyn,� ernbsp;ei bod yn Hawn lloer a natur yn ei holl hudoliaeth o�inbsp;hamgylch.
Pan gaem ambell ddarn gwastad o ffordd byddem yn dechreu ymgysuro y caem gyntun bach i anghofio einnbsp;holl ofidiau ; ond pan fyddai hi bron dod, teimlem einnbsp;hunain yn dechreu dyrchafu yn y byd a bron mynd inbsp;hedeg, a�n cwymp a fyddai mawr.
-ocr page 42-30 DRINGO R ANDES
Pam y gwneir y daith arbennig hon yn y nos ? Am mai hirdaith ddiddwfr ydyw, chweneg (6o) milltir o gras-dir sych heb ddyferyn o ddwfr i dorri syched dyn nacnbsp;anifail ; ac er teithio�r nos, bydd yr anifeiliaid druain ynnbsp;dioddef llawer cyn cyrraedd pen y daith. Erbyn pedwarnbsp;y boren yr oeddym wedi cyrraedd pen yr hafn oedd ynnbsp;disgyn i�r afon, a chan foci honno yn faith a thrafferthusnbsp;i�vv theithio, penderfynwyd cael byrbryd i geisio deffro acnbsp;ymadnewyddu. Ond yn wir, yn. wir, bu yn helynt difrifolnbsp;ar Mair a minnau i symud o�r wagen fythgofiadwy : nidnbsp;oedd cymal o�n corffyn tlawd nad oedd yn gleisiaunbsp;difrifol, a phe buaswn fardd, rhyfedd os na wnaethwmnbsp;duchangerdd i�r wagen arljennig honno.
Pan oedd y wawr ar dorri yr oeddym yn disgyn o�r peithdir uchel drwy hafnau mawr oedd yn arwain ynnbsp;raddoi tua�r afon. Gwyn fyd na allwn ddesgrifio lliw�rnbsp;wawr ar y creigiau fel yr araf deithiem drwy�r hafnau.nbsp;Mae ffurf y creigiau hyn yn gywrain iawn, ac y maent ynnbsp;amrywio llawer yn eu lliw a�u hansawdd,�^rhai fel gwyrddnbsp;y m�r, ereill yn rhuddgoch fel codiad haul, rhai yn ddunbsp;fel glo�r Rhondda, ereill mor wyn a�r ia oesol. Yn yrnbsp;agennau tyf y drain amryliw eu blodau, a�r wawr ynnbsp;lledrr yn dyner-ddistaw ar yr olygfa.
U yWW Eiriolais ar i�r wagen aros ac i�r gyr ceffylau ym-' nbsp;nbsp;nbsp;^ dawelu ; teimlwn fod y fangre yn gysegredig, ac O ! fel
yr oedd y darlun yn newid bob eiliad nes yr oedd y Ilygaid dynol eiddil yn dallu wrth syllu arno ; yr oeddnbsp;ysbryd y wawr wedi disgyn arnom oil, a safem yn fud,nbsp;ac yn fwy gwylaidd nag y buasem erioed , o�r blaen.nbsp;Ond tra mewn rhyw banner lesmair fel hyn, wele�r haul.
-ocr page 43-31
DRINGO R ANDES
megys ag un naid yn entrych y nen, ac yn f�lachio ei oleu dros ein byd nes newid yr olygfa yn gyfangwbl.
Wedi bod yn troelli ac yn disgyn am ysbaid dwy awr, clywem floedd ymlaen�� Yr afon gerllaw.� Mae�nnbsp;anawdd iawn gennyf beidio credu nad oedd yr hennbsp;geffylau blinedig yn deall y frawddeg yna i�r dim, canysnbsp;nid oedd modd eu hatal ar ol hyn,�^ymlaen yr elent drosnbsp;greigiau a thrwy ffosydd, nes o�r bron y cyrhaeddodd einnbsp;tipyn esgyrn yn gyfain ; ond 0 ! mor wynfydedig oeddnbsp;cael golwg ar yr hen afon anwyl gyda�i digonedd dvvfr.
Golygfa i�w chofio oedd gweled y gyr ceffylau wedi carlamu ymlaen, ac wedi rhuthro i ganol yr afon, anbsp;dyna Ile�r oeddynt yn gweryru ac yn prancio o wir fwyn-iant. Rhyfedd drefn yr hen fyd yma onide ? Fr hwnnbsp;a fedd leiaf o angen y rhoddir fwyaf y rhan amlaf ; ynbsp;gweithwyr dyfal oedd wedi tynnu�r wagenni llwythog arnbsp;hyd 6o milltir o grasdir diffaith, oedd a mwyaf o angennbsp;dwfr, a hwy oedd yn ei haeddu fwyaf hefyd, ond yr oeddnbsp;y segurwyr wedi cael eu gwala a�u gweddill ymhell o�unbsp;blaenau.
Cyn pen banner awr ar ol cyrraedd yr afon, yr oedd pawb yn chwyrnu cysgu, a miwsig y dyfroedd fel hwdan-gerdd i�n suo.
Tua deg o�r gloch, pawb yn treio sgrwtian codi, ond . . yn edrych yn ddigon U^a ; ond rhaid oedd codi i geisio'nbsp;paratoi ychydig enllyn er cadw corff ac enaid ynghyd.
Ond erbyn hyn yr oedd y gwynt yn anterth ei gynddar-edd, a�r cawodydd tywod mor boeth-ddeifiol nes gyrru pawb ar ffo i chwilio am loches ; diwmod o ddiflasdodnbsp;perffaith, pawb o�i hwyl, a dim yn dod yn iawn ; disgw�yl
-ocr page 44-32 DRINGO R ANDES
yn hiraethus ara fachludiad haul er oeri ac ireiddio o�r awel.
Gresyn na ellid danfon darlun cywir i chwi o�n pabell a�n cwrlid ar ddiwedd y dydd rhyfedd hwnnw, ond unnbsp;gair a roddai bortread pur agos hefyd�tywod ar dywod, anbsp;thywod ar ben hynny wedyn. Ond unwaith yr aeth yrnbsp;haul i�w wely, yr oedd y gwersyll fel cyrchfa ddyllhuanod,nbsp;pawb yn brysur a bywiog yn gwneud rhyw fath o drefnnbsp;ar yr anhrefn.
/o
Bore drannoeth, ar doriad gwawr (cyn codi o�r gwynt), dechreuwyd croesi�r wagenni i�r ochr ddeheuol i�r afon, acnbsp;nid rhyw orchwyl rhwydd oedd hynny. Un cwch bychannbsp;digon bregus oedd yna, ac wyth o wagenni llwythog ynnbsp;disgwyl am groesi. Rhaid oedd dadlwytho, ac yna/0nbsp;datod y wagenni yn ddarnau, a�u croesi bob yn rhan.nbsp;Gwaith araf, helbulus, yw hwn ; ond nid oes angen einbsp;wneud ond ar rai adegau o�r flwyddyn, pan fo�r afon ynnbsp;rhy uchel i�w rhydio.
PENNOD V.
LLE R BEDDAU
NGHANOL dwndwr a hel3mt y croesi, cefais egwyl fechan i orffwys a syllu o�m cwmpas.nbsp;Yr oeddym wedi croesi i�r ochr ddeheuolnbsp;am na allem ddilyn yr afon 5?mhellachnbsp;ar yr ochr ogleddol, ac wrth edrych ar ynbsp;clogwyni ysgythrog a�r hafnau dyfnion,nbsp;cofiais yn sydyn fod yna un o hanesion pruddaf ynbsp;Wladfa yn gysylltiedig a�r fangre unig honno.
Nid oeddwn i ond ieuanc iawn pan ddigwyddodd y gyflafan yn Lle�r Beddau, ond mae�r cyfan yn boenusnbsp;o fyw yn fy nghalon o hyd.
Aethai pedwar o Wladfawyr ieuainc am wib i weld y wlad. Yr oeddynt yn Hawn o ysbryd anturiaethus, acnbsp;awydd angberddol am gael gwybod beth oedd yn yr eang-derau mawr, distaw, a�u cylchynnent ar bob Haw. Yrnbsp;oeddynt wedi clywed am yr Andes o bell, a breuddwyd-lent fod 5mo aur ac arian a rhyfeddodau anhygoel. A
D
-ocr page 46-34
DRINGO R ANDES
rhyw fore o wanwyn, pan oedd natur yn gwenu ar drothwy ei bywyd newydd, wele�r pedwar liane yn cychwynnbsp;ar eu taith ymchwiliadol. Yr oedd un yn blentyn y paith,nbsp;a dyrus Iwybrau�r hen frodorion yn gyfarwydd iddo ; ynbsp;Ileill yn feibion Cymru fynyddig, wedi arfer dilyn mannbsp;Iwybrau�r praidd ar hyd glas lethrau a dolydd Gwalia.
Teithiasant fel hjm yn ddiddig-ddiddan o ddydd i ddydd ac o wythnos i wythnos, gan weled rhyfeddodaunbsp;di-ben-draw, a gwneud llu o gestyll gvvych,�sut yr oeddnbsp;i fod yn y dyfodol. Weithiau dilyn ent yr afon drosnbsp;greigiau serth, danheddog, dringent fel geifr, gan beryglunbsp;eu bywyd bob munud, ond gwynfydent yn yr ymdeimladnbsp;o fod yn ddarganfyddwyr. Bryd arall ffarwelient a�r hennbsp;afon, a thorrent allan i�r peithdir diderfyn gyda�i f�r onbsp;ddrain amryliw, a�r miloedd anifeiliaid gwylltion�unignbsp;ddeiliaid y deyrnas enfawr hon.
Pa ryfedd fod y pedwar liane wedi eu Ilyneu i f3my yn gyfangwbl gan gyfaredd y eylchynion, nad oes eu tebyg arnbsp;y ddaear yn ol tystiolaeth rhai o deithwyr enwoeaf y bydnbsp;Pa ryfedd iddynt ymgolli nes anghofio yn llwyr mor unignbsp;�oeddynt, ae mor bell o bob ymwared dynol, ae fodnbsp;milwyr Hispeinig wrth y eannoedd yn eyniwair drwy�rLn*�..
anialdiroedd hyn, nid i hela�r anifeiliaid gwylltion oedd yn anrhaith gyfreithlon iddynt; O na, hela�r Indiaid yrnbsp;oeddynt hwy, etifeddion y paith er�s eanrifoedd eyn bodnbsp;son am Hispaenwr.
Bamai seneddwyr dysgedig yr Argentine mai�r unig ffordd i ddadblygu a gwareiddio Patagonia oedd drwynbsp;ddifa�r hen frodorion yn llwyr o�r wlad ; a d5ma oedd yrnbsp;ymgyreh fawr hon yn amser y pedwar liane. Yr oedd
cd-..
iilC
35
DRINGO R ANDES
r-
yr helfa wedi bod yn ofnadwy, a thriniaeth y milwyr o�r carcharorion mor anhraethol greulon nes y taflai�r hennbsp;Indiaid eu hunain wrth y cannoedd o bennau�r mynydd-oedd i�r llynnoedd a�r afonydd islaw ynhytrach nasyrthionbsp;i ddwylaw gelynion mor arswydus. Yr oedd yr ychj'dignbsp;gannoedd Iwyddasent i osgoi�r milwyr yn llochesau�r myn- /�nbsp;yddoedd wedi ^rniwallgofi gan ofn, a phob cynneddf ynnbsp;eiddo llwyr i Satan, a dim ond un dyhead yn llanw pobnbsp;calon, sef dial gwaed eu hanwyliaid. A pha Gymro allnbsp;eu beio ?
Ar un o�u teithiau cwrddodd y Gwladfawyr ieuainc a masnachwr Eidalaidd, yr hwn, heblaw gwerthu iddyntnbsp;ychydig ddillad [m�wrol) a�u perswadiodd i droi�n olnbsp;gynted y gallent, gan eu sicrhau nad oedd eu bywydaunbsp;yn ddiogel funud awr ; fod yr hen frodorion wedi eunbsp;herlid i wallgofrwydd, ac wedi ymdynghedu i ladd pobnbsp;dyn gwyn a gyfarfyddent.
U.
Dyrysodd y newydd yma holl gjmlluniau a breudd-wydion y llanciau ; siomedigaeth chwerw oedd gorfod troi tuag adref ar gyrrau gwlad yr addewid fel petae ; ond ao Unbsp;gwyddent hwy beth oedd effaith diod y dyn gwyn ar yrnbsp;hen frodorion syml, ac y byddai eu meddwi ar waed ynnbsp;filwaith mwy trychjnebus. Felly nid gwiw oedd diystyrrunbsp;rhybudd y masnachwr. Teithiasant yn ddiogel ddydd anbsp;nos, gan osgoi a thorri llwybrau fel na ellid eu dilyn.nbsp;Daethant felly, yn dra blinedig, a�u harfau yn glwm ar ynbsp;PYPnau, hyd at y dyffryn y syllwn amo oddi tros yr af onnbsp;�^y diwmod yn wyntog a Ilychwinog iawn ; ond wele lnbsp;fel corwynt, clywent waedd anaearol mintai o frodorionnbsp;ar eu gwarthaf, llwch ceffylau y rhai gymylai am danynt.
-ocr page 48-36
DRINGO R ANDES
lui
gwaewffyn yn ymwibio o�u deutu, rhuthriadau, codymau ac ysgrechau. Yr oedd cef�yl y liane gwladfaol yn gryf anbsp;bywiog, a phan glywodd y waedd ac y teimlodd flaennbsp;picell, llamodd yn ei flaen hyd at flos ddofn, lydan, yrnbsp;lion a gymerodd ag un naid,�a naid ofnadwy oeddnbsp;honno. Pan edrychodd y marchogwr drach ei gefnnbsp;gwelai ddau frodor yn dilyn gan oemadu fel gwylliaidnbsp;annwn, a thorf wedi jnngronni tua�r fan y goddiweddasainbsp;hwynt.
Nid oedd gan y ffoadur bellach ddim i�w wneud ond ceisio dilyn ymlaen i�r Wladfa am ymwared�fwy na loonbsp;milltir o ffordd�heb fod ganddo damaid o fwyd. I mi,nbsp;a glywodd yr hanes oddiar wefus y ffoadur, mae fel darnnbsp;o stori o wlad hud, mor amhosibl ac ofnadwy yr ym-ddengys : ond diau mai�r dychryn a�i cynhaliodd ar ynbsp;daith fythgofiadwy honno. Mae�r paith o Ddyffryn ynbsp;Beddau i�r Wladfa y mwyaf anial a diffrwyth yn yr hollnbsp;wlad, a darnau helaeth o hono yn ddiddwr. Eithr dilyn-wn y ffoadur unig am ennyd ; ond, ys dywedai, ninbsp;theimlai�n unig ; dychmygai fod holl ellyllon y fall wrthnbsp;ei sawdl bob cam o�r ffordd, a chred yn ddiysgog, anbsp;chredaf finnau hefyd, fod yr hen geffyl ffyddlon achuboddnbsp;ei fywyd drwy ei naid erchyll, yn teimlo yr un fath ynnbsp;union.
Am oriau ni thorrwyd carla.m, ond daeth natur a llenni�r nos i alw�n groch r.m orffwys, a phan gafwydnbsp;ychydig ddwfr llwyd-leidiog mewn pantle, bu fel dracht onbsp;fywyd newydd i ddyn ac anifail. Ond yr oedd cysgu neunbsp;orffwys yn amhosibl; yr oedd pob twmpath yn troi�nnbsp;Indiad, ac yn nesu tuag ato : ysgrechiadau�r ddyllhuan
-ocr page 49-37
DRINGO R ANDES
iuAWt}tv,x a chyfarthiad cecrus y llwynog yn troi�n rhyfelwaedd 'nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;frodorol. Ac yr oedd y cof am ei gymdeithion diamddi-
A
ffyn yn ei symbylu a�i nerthu i wneud pethau anhygoel yn ei ddyhead am gael ymwared iddynt.
Teimlai weithiau na ddelai�r can milltir byth i ben, ac y byddai�n rhaid iddo ef a�i geffyl roi fyny�r ymdrech anbsp;^ostwng pen i farvv o newyn a sycbed ynghanol yr anial-wch didrugaredd. Ni allai y ceffyl truan ond cerddednbsp;yn araf erbyn hyn, a�r teithiwr yn ei wendid a�i newjm ynnbsp;gorfod glynu ar ei gefn fel ei obaith olaf am ymwared ;nbsp;ac fel yna, o gam i gam, a phob munud megys blwyddyn,nbsp;y cyraeddasant ben uchaf Dyffryn y Gamwy, ac y medr-asant, drwy boen a Iludded anhraethol ry fawr i eiriaunbsp;eiddil, droi en camrau tua�r bwthyn cyntaf oedd yn llechunbsp;mor dawel ynghanol ei Iwyni coed.
Ac yna, bu gwaedd ddolefus drwy ein Gwladfa fechan, �dychryn, galar, a dagrau, ar bob grudd ; aeth einnbsp;�dyffryn yn fro wylofain, ac ni allai glesni nef na llewyrchnbsp;haul oleuo dim ar y tywylhvch dudew a�i gorchuddiai.nbsp;Ond toe, daeth cri�r liane Iluddedig i adsain ymhob calcn.nbsp;Ymarfogwn i�r gad ! gvvaredwn ein brodyr, a dialwn eunbsp;�cam ! A chyn pedair awr ar hugain yr oedd triugain onbsp;wyr a llanciau dewraf y Wladfa yn cychwyn yn llu arfognbsp;tua man y gyflafan. Pwy sy�n anvain ? Pwy ond y ffoadurnbsp;gipiwyd megys o safn angeu i gario�r newydd prudd drosnbsp;gymaint paith ; mae�n llesg a gwan wedi�r dioddef dwys,nbsp;ond nid oes neb yn gwybod y ffordd ond efe, ac O ! fel ynbsp;�dyhea ei enaid am adenydd y wawr i estyn i�w gyfoedionnbsp;ymwared a nodded. Mae�r fyddin fechan yn cael gwaithnbsp;-ei ddilyn,�^ymlaen, ymlaen y teithia ddydd a nos, gan
-ocr page 50-38 DRINGO�R ANDES
warafun colli munud i gymeryd ychydig luniaeth i nerthu ei wendid.
Bu syllu hir, distaw, ar yr agen ddofn-lydan a lamesid er achub bywyd, ac onibae fod ol traed y march ffyddlonnbsp;yn ir ar y ddaear yn dweyd y stori fud, buasai�r ffaith ynnbsp;anghredadwy, ond erys hyd heddyw ynghalon pawb a�inbsp;gwelodd fel rhywbeth goruwchnaturiol.
t'
Bu raid teithio amgylch ogylch er osgoi�r hafnau a�r creigiau, a phob calon yn cr3mnii erbyn hyn, a phob dryllnbsp;yn barod, canys yr oeddynt ynghanol gwlad y gelyn, ac o,.nbsp;fewn ychydig lathenni i laes y gwaed.
Nid oedd ond distawrwydd yn teymasu ymhob man-�dim awel yn lleddf-ganu drwy�r glaswellt rhonc deithid mor esmwyth a distaw gan y meirch blinedig. Pwy allnbsp;ddychmygu ing meddwl yr arweinydd fel y cyflymai'nbsp;ymlaen gan syllu i bob cilfach, a rhyw belydryn o obaithnbsp;yn mynnu aros yn ei galon o hyd ; ond ha ! gwelwch !�nbsp;dacw�r corff lluniakld, talgryf, ddioddefasai bethaii an-hygoel yn rhinwedd y gronyn gobaith hwnnw, yn dechreunbsp;siglo fel corsen ysig ; torrodd y llinyn euraidd fuasai iddonbsp;ef fel seren Bethlehem, ac aeth yn nos.
Yr oedd dwylaw tyner, tosturiol, gylch y bachgen dewr ar amrantiad ; ei law egwan amneidiai tua�r dde,nbsp;a daeth ystyr y cyfnewidiad yn chwerw-eglur i�r fagadnbsp;fechan o filwyr Cymreig syllent yn y fath arswyd mud arnbsp;yr olygfa dorcalonnus oedd o�u blaenau.
Yr oedd amryw o�r fintai yn hen gewri o ganol storm-ydd bywyd ; ereill yn ieuainc a�u bywyd fel yr haul, ond i�w clod y byddo�r coffa, fod y ddaear a ruddesid a
-ocr page 51-39
DRINGO R ANDES
gwaed eu cyfoedion wedi ei gwlitho yn helaeth a�u dagrau hwythau.
Yr oedd y gyflafan wedi bod yn ddychrynllyd, yn ellyllaidd yn ei barbareiddiwch a�i hanifeileiddiwch. Yrnbsp;hen baganiaid syml, heddychol, wedi eu troi drwy greu-londerau gw'areiddiad yn w'ylliaid rheibus ! a�u sychednbsp;am w^aed yn brif nwyd eu bywyd !
Yr oedd y tri chorffyn truan wedi eu darnio a�u baeddu yn hollol tuhwmt i adnabyddiaeth ; nid oeddyntnbsp;ond megys gweddillion ysglyfaeth y Hew a�r blaidd. Nidnbsp;oedd gan y Gwladfawyr prudd, dychrynedig, ond gwmeudnbsp;eu goreu i gasglu�r gweddillion (a phwy all ddj^chmygunbsp;y gorchwyl hwnnw), a thorri bedd mewn ciHach gysgodol,nbsp;a dodi�r tri brawd yn wylaidd-gysegredig i orffwys yn eunbsp;gwely pridd mor bell o dir eu gwlad.
Ffurfiodd y fintai yn gylch am y bedd ; darllen-odd fy nhad y gwasanaeth claddu o�r Llyfr Gweddi Gyffredin, o dan deimladau llethol, ac yna cafodd ynbsp;calonnau Cymreig ollyngdod i�w teimladau hiraethusnbsp;drwy gydganu yr hen emyn gogoneddus, � Bydd myrdd onbsp;ryteddodau.� Mae�n anawdd credu i�r hen emyn gaelnbsp;ei ganu yn well erioed ; yr oedd yr amgylchiadau a�rnbsp;cylchynion wedi codi�r car.torion mor agos i�r byd anwel-edig y canent am dano ; diau i ambell un sylweddoli felnbsp;na wnaethai erioed o�r blaen eiddilwch a breuder ynbsp;babell bridd ar wahan i�r enaid anfarwol a drig ynddi.nbsp;Canw'yd ac ail-ganwyd yr hen emyn nes adseinio�r creig-iau cylchynnol, ac yna taniodd pob un ei ddryll dros ynbsp;gwely pridd mew'n ffarwel filwrol.
-ocr page 52-4'' DRINGO R ANDES
Gwnaeth pawb ei oreu i wneud yr orffwysfan yv. glyd a destlus, ex i gasglu unrhyw eiddo personol adawyd gannbsp;llofruddion fel ag i�w cyflwyno i berthnasau galarus ynbsp;tri liane llofruddiedig. Dringodd aml i fachgen hoew inbsp;ben y clogvvyni cychynnol mewn gobaith y ceid cip arnbsp;rei o�r gelynion, a chyfle i ddial cam eu cydwladwyr ; ondnbsp;ur.ig a distaw fel y bedd newydd islaw ydoedd ; dimnbsp;arwydd fod yna yr un creadur byvv o fewn can� milltirnbsp;ide'ynt.
Ymhen misoedd lawer y gwybuwyd fod yr boll gil-fachau cylchynnol yn heigio o frodorion, yn bared i ladd 4 a llr.rpio fel o�r blaen, ond fod y canu rhyfedd hwnnwnbsp;yp.ghanol yr eangderau mawr distaw wedi eu dofi a�unbsp;llarciddio. Dywedir hefyd mai dyna�r pryd y deallasantnbsp;mai Cymry oeddynt wedi ladd, ac nid milwyr Hispeinig,nbsp;canys dillad milwrol oedd gan y llanciau druain, a bryn-asent gan y masnachwr, a bu galar aml i hen frodor ynnbsp;ddidwyll ddigon am iddo ladd ei frodyr Cymreig mewnnbsp;camgymeriad.
Beth bynnag am wiredd yr eglurhad 5ma, nid oes amheuaeth am ef�aith y canu ; llithrodd y llu bredorionnbsp;5 |i,, yn llechwraidd a distaw yn ol i�w llochesau yn y mynydd-Anbsp;nbsp;nbsp;nbsp;gynnyg anelu saeth at y fintai islaw oedd yn
hollol at eu trugaredd.
Digon prin y bu gan unrhyw gantorion erioed wran-dawyr mor astud a sjmedig. Beth yw'r cyfaredd sydd mewn canu, tybed, o ddyddiau Saul hyd yn awr ? Pamnbsp;y dofodd yr anifail ymhob calon, ac y tredd y tan digofusnbsp;fflachiai o bob Hygad yn ddagrau gloewon ar y gruddiaunbsp;melynddu ?
-ocr page 53-41
DRINGO�R ANDES
Mae Cymry�r Gamwy ac Indiaid Patagonia wedi cyd-fyw am yn agos i ddeugain mlynedd mewn tangnefedd a heddwch perffaith ; dyma�r unig frycheuyn yn eu hanes,nbsp;a hawdd iawn gennyf fi, a fagwyd yn eu mysg, gredu mainbsp;�camgymeriad truenus fu�r gyflafan yn, Lle�r Beddau.
PENXOD VI.
Y FFRWD GYNTAF
' ID dyddorol fyddai dilyn y teithiau o ddydd i ddydd ; felly, ni a wibdeitliiwn nesnbsp;cyrraedd o honom i�r mynyddoedd. Arnbsp;y Saboth yn unig y caffai dyn acnbsp;anifail gyfle i orffwys ; canys ni theithiemnbsp;ar y diwrnod hwnnw oni bae fod rhywnbsp;angen mawr. Ond nid gorffwys i gyd fyddai rhan ynbsp;merched, canys dyma ein diwrnod pobi 1 Eithr nanbsp;chyhoeddwch hyn yn Gath. � A sut mae pobi ar ynbsp;paith ? � meddech. A oes rhai o foneddigesau Cymrunbsp;hoffent wybod, tybed ? Rhag ofn fod, gwell rhoi rhywnbsp;led amcan, ond rhaid dod i Batagonia i ddysgu yn iawn.nbsp;Gwneir twll hirgul yn y ddaear, heb fod yn ddyfn iawn,nbsp;a llenwir a thanwydd,�^bydded hysbys fod eisieu bod ynnbsp;hael gyda�r tanwydd,�yna, wedi llosgi o�r coed yn farwor,nbsp;tynner ychydig o�r naill du, a doder y sospan, 3m yr hon ynbsp;mae�r dorth, ar y ddaeax boeth, ac wedi gofalu fod y clawr
-ocr page 55-43
DRINGO R ANDES
yn ddiogel, rhodder y marwor amo, ac ymhen yr awr bydd gennych gystal torth ag a graswyd yn Llundainnbsp;erioed.
Wedi gorffen pobi bydd y prynhawn gennym i gynnal Ysgol Sul, a chanu rhai o�n hoff emynnau, a byddnbsp;hwyl iawn ar rai o�r cyfarfodydd hyn.
Mae gennyf gof byw am y ffrwd gyntaf welsom ar y daith. Nid oedd fy nghyfeilles ieuanc erioed wedi gwelednbsp;ffrwd. Un o blant y Wladfa oedd hi, a hon oedd einbsp;thaith gyntaf oddiar aelwyd yr hen gartref, ac nid oes ynnbsp;Nyffryn y Gamwy ffrydiau na tharddiadau. Teithiem ni j�rwA-t*'nbsp;jTnlaenaf o bawb y diwrnod hwn, a mawr oedd ein dis-gwyl am y ffrwd addewsid i ni y bore wrth gychwyn o�rnbsp;gwersyll. Wrth ddringo i fyny tuag ati y caem yr olwgnbsp;olaf ar afon y Gamwy, hyd oni ddychwelem. Gormod onbsp;demtasiwn oedd peidio troi pennau�r meirch er mwynnbsp;cael un olwg arall ami,�^ymdroellai ac ymddolennai ynnbsp;wir deilwng o�i henw. Dywedid wrthym hefyd mainbsp;dyma fuasai ein golwg olaf ar yr helyg wylofus, hennbsp;gyfeillion ein mebyd ; coffa da fel y byddai gweled un onbsp;honynt mewn rhyw ddyffryn tawel yng Nghymru yn codinbsp;hiraeth lond fy nghalon nes y byddai raid i minnau weith-iau blygu pen mor wylaidd a�r helygen. Ond dyna, yrnbsp;oedd yn dda gennym ein bod ein hunain y diwrnodnbsp;hwnnw, ac nad oedd raid i ni siarad llawer.
Ymlaen i ddotio at y ffrwd, ac i leddfu�n hiraeth ym^**''� miwsig ei dyfroedd. Un fechan fach oedd, ond mornbsp;loew a'r grisial. Rhaid oedd i�m cyfeilles gael disgyn arnbsp;unwaith i brofi y fath ddyfroedd peraidd yr olwg arnynt.
Yr o.eddym yn awyddus i weled tarddiad y ffrwd ; felly.
-ocr page 56-44
DRINGO R ANDES
C/tc
wedi gwneud ein ceffylau yn ddiogel, a rhoddi iddynt hwythau wledd o felus-win natur, cychwynasom ar inbsp;fyny. Gwelem draw dwmpath o hesg hyfryd yr olwgnbsp;amo. Gan mor wyn ei dda� ac mor glaerwyn ei flodau,nbsp;meddyliwn mai fan hono y gwelem ei tharddiad. Acnbsp;felly y bu. � Ie, ond o ba Ie mae hi�n dod i�r fan hyn ? �nbsp;meddai Mair. Ie, wir, o ba Ie ! canys tarddai yn siriol onbsp;^rornbil y graig, un o�i ystordai mawr Ef. Eisteddem arnbsp;fin y dwr i ddisgwyl ein cyfeillion, gan lechu ynghysgodnbsp;y twmpath gwyrddlas, a gwrando ar natur yn dweyd einbsp;�stori yn ei hiaith ei hun. Onid yw pob goslef o�i llais ynnbsp;beroriaeth ? Nid oes neb yn trigo o fewn cannoedd onbsp;filltiroedd i�r ffrydlif fechan hon ; ond i�r teithwyr blin ynbsp;mae fel pelydr o baradwys, a�i miwsig fel su edynnbsp;angylion. Yr oeddym wedi crwydro i fyd mor ddedwyddnbsp;fel yr oedd yn ddrwg gennym weled y wagenni yn dod inbsp;�dorri ar ddistawrwydd mor swynhudol.
Ac eithrio�r ffrydiau wrth y rhai y gwersyllem, nid oedd fawr wahaniaeth rhwng y teithiau�peithdir drein-iog anyddorol, ond mewn ambell fan byddai�r drain ynnbsp;llawn blodau. Llawer feddyliais wrth edrjxh ar y drainnbsp;bytholwyrdd hyn gyda�u dail iraidd a�u blodau p�rnbsp;yr.ghanol y crasdir, mor ddoeth a chywrain yw trefn naturnbsp;yn darparu Ilysiau addas i bob math o hinsoddau, a thrwynbsp;hynny yn gwasgar prydferthwch ar hyd wyneb yr hollnbsp;ddaear.
Gwnaed aml ymgais yn y Wladfa i dyfu drain y paith fel perthi gylch y ffermdai, i�w gwneud yn debycach inbsp;hen gartrefi Cymru. Ond na, ni fyn. y ddraenen wenunbsp;yn y dyffryn, na gwasgar ei pherarogl ar lan afonydd
-ocr page 57-45
DRINGO�R ANDES
dyfroedd ; nid gwasgar tlysni ar y dyffryn yw ei gwaith ; plannwyd hi gan law Ddwyfol yr Hwn sy�n gofalu nad oes-hyd yn oed aderyn y to yn ddigysgod. Mae ar y gwas-tadeddau hyn filoedd o anifeiliaid, ynilusgi^d, ac ednod, Vu^,nbsp;yn cael noddfa glyd rhag stormydd gaeaf a chysgod rhagnbsp;heulwen haf. Mae glaswellt hir yn tyfu yn lleithdernbsp;gwreiddiau�r ddraenen sy�n flasus-fwyd a gar yr anifailnbsp;gwyllt: mae ei hadau fel grawn addled i�r cyfeillionnbsp;asgellog sy�n nythu mor hapus a diofn yn y canghennau.
A phan ddel y teithiwr blin am dro drwy ardd Eden y paith, mae�n estyn iddo yntau yn haelionus o�i hollnbsp;drysorau heb ddisgwyl dim yn ol.
Gwyn fyd na allai miloedd o bobl ieuainc Cymru dreulio ambell wythnos mewn blwyddyn ynghanol yrnbsp;eangderau hyn ; caech lawer breuddwyd tlws am bethaunbsp;goreu bywyd, a byddai eich byd yn wynnacb byth o�rnbsp;herwydd.
Er ei bod yn fis Rhagfyr ac yn ganol haf, oer iawn fu�r hin ar hyd y ffordd. Teimlem ias yr ia oesol ar yr awel,nbsp;ond awel y mynyddoedd ydoedd, yn Hawn nwyf acnbsp;iechyd. Ymhyfrydem ynddi, a theimlem ein calon 5mnbsp;dweyd yn ami mai da oedd cael byw. Pan oeddym o fewnnbsp;rhyw daith diwrnod i�r olwg gyntaf ar yr Andes, cawsomnbsp;storm o wynt mor gethin ac mor oer fel mai prin y gallemnbsp;gadw ar ein ceffylau, a�r eira ar yr awel mor finiog nesnbsp;gwneud difrod alaethus ar y tip3m croen oedd yn weddillnbsp;ar ein hwjmebau a�n dwylaw.
Os deil eich amynedd i�m dilyn hyd y diwedd, cawn gyd-wynfydu ar fawredd a thlysni yr Andes pell, anbsp;threulio dydd Nadolig ar ei gopa gwyn, 3m gweled yr
-ocr page 58- -ocr page 59-47
DRINGO R ANDES
haul yn codi nes gwneud un enfys ogoneddus o�r gadwen fynyddoedd.
:l.^L
Yr olwg gyntaf ar gopa Mynydd Edwyn,�y gwynt yn chwythu gyda holl ffyrnigrwydd ei allu aruthrol, ynbsp;cymylau duon bygythiol fel pe�n ymlid yr haul i�wnbsp;orffwysfa. Oud dacw�r haul yn cyrraedd y copa gwynnbsp;ac yn disgyn fel mantell o aur ; ac er ein bod yn teithionbsp;dros ucheldir ysgythrog, a gwynt yr ia oesol bron parlysunbsp;dyn ac anifail, eto mor ofnadwy ac mor ogoneddus oeddnbsp;yr olygfa nes yr oedd pob teimlad corfforol yn difiannu,nbsp;a�r enaid yn gwibio mewn rhyw ddyhead dwys at droednbsp;y mynydd mewn addoliad mud. Mor naturiol i�r hennbsp;frodorion syml addoli�r haul onide, a hwythau yn arfer einbsp;weled o�u mebyd fel y gwelais i ef am y tro cyntaf.nbsp;Gelwir yr hen Indiaid yn baganiaid, ac eto pan ddelnbsp;llewyrch y wawr ar y mynyddoedd gwyn, bydd y pen-aethiaid yn cyrchu at y ffrwd agosaf atynt ac yn codi ynbsp;�dwfr grisialaidd yn eu dwylaw gan ei wasgar yng nghyf-eiriad codiad haul, a gofyn i�r Ysbryd Da Iwyddo eunbsp;dydd. Gwyn fyd na fyddai mwy o honom yn baganiaidnbsp;yn yr ystyr yna, onide ? A fyddwn ni yn gofyn amnbsp;fendith ar doriad gwawr pob dydd newydd ?
Yr un dydd ag y gwelais y mynyddoedd, daethom at wersyllfa o Indiaid, a�u pennaeth yn hen wr triugain oed,nbsp;ond ei wallt yn ddu a�i gorff yn dalgryf a syth fel dynnbsp;yn anterth ei nerth. Pan gyraeddasom y gwersyllnbsp;cyfarchwyd ni yn drystfawr gan ugeiniau o blant bachnbsp;yng ngwisg natur, a chwn dirifedi o bob lliw a Hun.nbsp;Arweiniwyd ni i mewn gan fab y pennaeth a fuasai ynnbsp;aros yn fy nghartref ychydig fisoedd cynt. Eisteddai�r
-ocr page 60-48
DRINGO R ANDES
hen frodor yn ei babell ar groen ceffyl, yn sipian mate.. 0�i gylch yr oedd amryw o�r � chinas � (y merched) ynnbsp;prysur wnio crwyn a nyddu gwlan yguanaco. Cawsomnbsp;ninnau l�Tswatio yn ymyl yr hen bennaeth, a phan ddy-wedais wrtho pwy oeddwn, fy mod yn ferch i Don Luis,,nbsp;cododd ar ei draed i ysgwyd Ilaw a mi gan ddweyd�
� Os wyt ti yn ferch i Don Luis, yna ein chwaer ni wyt ti, canys y mae efe yn frawd i ni oil.�
Balchach oeddwn o deyrnged yr hen frodor syml i�m tad na phe rhoisid iddo ffafrau tywysogion mwyaf y byd.nbsp;� Gwyn eu byd y rhai addfwyn ; canys hwy a etifeddantnbsp;y ddaear.� Cymerodd Archentina y cledd a�r milwr inbsp;wareiddio Indiaid Patagonia ; daeth dyrnaid o Gymry onbsp;gilfachau mynyddoedd Gwalia i ddysgu dull arall o wareiddio. Yr oedd yng ngeiriau�r hen Indiad � paganaiddnbsp;wers fawr ag y mae�r byd Cristionogol heb ei dysgu eto.nbsp;Wrth ymgomio yn y babell, daeth y gair � Cristianos � inbsp;mewn, a gofynnais iddo pwy feddyliai wrth y �Cristianos �*�nbsp;hyn.
� Yr Hispaeniaid,� meddai.
� Eithr onid ydym ninnau hefyd yn Cristianos ? meddwn.
� O, na, amigos de los Indios (cyfeillion yr Indiaid) ydych chwi.�
Rhyw deimlad rhyfedd ddaeth trosom wrth glywed ateb-yr hen frodor. Mor chwith meddwl fod y gair fu gynt mor gysegredig a santaidd wedi ei gyplu yng nghalon ynbsp;pagan a phob creulonderau a barbareiddiwch.
-ocr page 61-PENNOD VII.
BRODORION PATAGONIA
EDI bod yn treulio y prynhawn yng nghwmni yr hen bennaeth brodorol,nbsp;bum yn meddwl llawer beth oedd hanesnbsp;Indiaid Patagonia tybed yn y gorffennolnbsp;pell, cyn dyfod y dyn gwyn i aflonyddunbsp;ar eu heddwch ac i ladrata eu heti-feddiaeth.
Dengys wynebpryd, maint ac anianawd y brodorion, eu bod yn perthyn i bedair cenedl,�
(1) nbsp;nbsp;nbsp;Pampiaid, sef trigolion gwastadeddau eang talaethnbsp;Buenos Aires.
(2) nbsp;nbsp;nbsp;Arawcanod, a breswylient lethrau�r Andes o�rnbsp;ddau tu.
(3) nbsp;nbsp;nbsp;Tehuelckes, brodorion tal a chorffol y canolbarth.
(4) nbsp;nbsp;nbsp;Fuegiaid, sef pobl gorachaidd gwaelod eithafnbsp;dehau y cyfandir.
-ocr page 62-50
DRINGO R ANDES
Pan sefydlw5?d y Wladfa (1865), yr oedd y brodorion, yn arglwyddi ar yr holl vvlad o Cape Corrientes i lawrnbsp;hyd Cape Horn, a�r holl berfeddwlad oddiyno i�r Andes.nbsp;Gyda�r Arawcanod a�r Tehuelches y bu a fynno�r Wladfanbsp;yn fwyaf arbennig, yn enwedig yr olaf ; hen gewri rhwth,nbsp;tawel, ydynt hwy.
Yn 1520 y darganfuwyd Patagonia gan yr enwog Ferdinand Magellan, a rhoddodd ei enw ar Gulfor Magellan hyd heddyw ; yna daeth Francis Drake yn 1578,nbsp;ond gvvibdeithio gyda�r arfordir a wnae�r teithwyr hyn,nbsp;heb gael fawr cyfle i weld y brodorion na�r wlad.
Yn ystod y can mlynedd dilynol i ymweliad Drake, bu Narborough, Byron a Wallis yn gwibdeithio tua�r unnbsp;cyffiniau. Ond ni chafwyd fawr iawn 0 hanes credadwynbsp;hyd ymweliad Darwin yn 1833, er na chafodd yntaunbsp;nemawr gyfleusdra i dreiddio i�r gwastadeddau diderfynnbsp;a�i cylchynnai ar bob llaw, ond ganddo ef y cafwyd yrnbsp;hanes credadwy cyntaf am Indiaid Patagonia. Mae einbsp;nodiadau dyddorol ar ddaeareg a llysieuaeth y wlad ynnbsp;hysbys ddigon i bawb bellach, fel na raid manylu.
Ond i G. C. Musters y perthyn y clod o roi ar gof a chadw hanes a thraddodiadau yr Indiaid, y Tehuelchesnbsp;yn fwyaf arbennig. Bu efe fyw am ddeunaw mis yn, eunbsp;mysg fel un o honynt, gan godi ei babell 0 wythnos inbsp;wythnos, a theithio cannoedd o filltiroedd drwy�r eang-derau distaw, dyrus, a�i fywyd yn hollol at drugaredd ynbsp;brodorion. A phan ddaeth yn ol i wareiddiad wedi hirnbsp;bererindod, yn 1871, cyhoeddodd ei lyfr, � At Home withnbsp;the Patagonians,quot; a diau nad oes hyd yn oed y\\ y dyddiaunbsp;cyfoethog hyn un llyfr mwy angherddol ddyddorol i bawb
-ocr page 63-51
DRINGO R ANDES
sy�n hoff o hanes y peil a�r dieithr. Bu i mi fel helyntion Robinson Crusoe i blant C3^mru, a theimlaf yn sier penbsp;ceid cyfieithiad Cymraeg o lyfr Musters y byddai 5mnbsp;gymaint ffefryn ag y bu stori Defoe erioed.
Ar ol dyfodiad yr Hispaeniaid i Dde America (1560) y gwybu�r brodorion ddim am geffylau. Crwydro arnbsp;draed y byddent cyp. hynny, ac y mae eu hen wersylloeddnbsp;a�u celfi yn. efr^�diaeth ddyddorol i�r hynafieithydd.nbsp;debyg mai eu cyrchfannau pennaf oedd y rhanbarthaunbsp;tyfiannus gyda godrau�r Andes ; ond gan fod yr hinsawddnbsp;�U-A/^d- yno a�r gweryd yn Ileithach, nid hawdd yn awr taro ar eunbsp;holion. Yr Araweanod yn bennaf breswylient y rhannaunbsp;mynyddig, gan erlid yr hen Tehuelches rhwth tua�r de a�rnbsp;dwyrain, y man y mae tiriogaeth y Gamwy heddyw.
Oddiwrth y gweddillion geir yno, a�r traddodiadau yn eu mysg pan seiliwyd y Wladfa, geilid casglu mai arfaunbsp;cerryg a challestr a arferent ; mai pysg a chregyn oedd eunbsp;cynhaliaefhparTyn y cyrraedd; fod cyfnod wedibodamjmtnbsp;pan y claddent eu meirw, a chyfnod arall pan y llosg-ent hwynt, ac mewn mannau cerrygog mai dodi carneddinbsp;amynt wneid. Lie y mae hen gladdfeydd heb fod yn .nbsp;dra henafol, y mae hyd yn awr bentyrrau o sglodionnbsp;callestr, pennau saethau, pennau tryferi, a gweddillionnbsp;llestri pridd amrwd, ond addurnol; ceir hefyd fwyeillnbsp;cerryg, a morteri a phestlau.
Mae ar y ffarm yn fy hen gartref un o�r claddfeydd dyddorol hyn, a threulid oriau dedwydd gennym ni, blantnbsp;yr ardal, ar ein ffordd i�r ysgol, yn chwilota am greiriaunbsp;yn yr hen drysorfa frodorol. Blin iawn gennyf erbynnbsp;heddyw na fuaswn wedi bod yn llawer mwy dyfal gyda�r
-ocr page 64-52 DRINGO�R ANDES
gvvaith, yn lie gadael i naturiaethwyr gwledydd ereill' ysbeilio yr hyn a berthynnai yn gyfreithlon i amgueddfa ynbsp;Wladfa Gymreig. Pan ddeffroais i werth hanesyddol yrnbsp;hyn oedd megys ar drothwy ly nghartref, yr oedd ynbsp;pethau gwerthfawrocaf wedi eu cludo ymaith i arngueddfa.
Buenos Aires.
Beth oedd diben yr holl bridd-lestri tybed ? Ai llestri lludw y meirw oeddynt, ynte llestri offryrnau i�rnbsp;meirw, yn ol defodau dwy neu dair canrif yn ol ? Cladd-ent eu meirw yn eu heistedd, gan ddodi yn y bedd gydanbsp;hwy, eu celfi mwyaf prisiadwy, a pheth bwyd a diod ; ynanbsp;lladdent geflylau a chwn y marw ; gwleddent ar gig ynbsp;ceffylau a�r cesyg ; llosgent ddillad ac addurniadau ynbsp;marw ; torrai y menywod eu hwynebau nes gwaedu anbsp;baeddu, ac oernadent alar mawr.
Pam y dodir y bwyd a�r celfi yn y bedd ? nbsp;nbsp;nbsp;� Bydd ein
brawd yn teithio�n bell, drwy wlad dywell ac unig, a bydd arno newyn a syched cyn cyrraedd glan yr afon fawr,�nbsp;ac wedi croesi, bydd angen yr holl gelfi i ail-ddechreunbsp;byw mewn gwlad o lawnder dihysbydd.� Amlwg ywnbsp;nbsp;nbsp;nbsp;t
ganddynt ryw ddrychfeddv.d am arall fyd, a rhyw obaith cael ail-gwrdd maes o law. Prif syniad yr hen Indiadnbsp;am nefoedd yw, gwlad lie nad yw�r game byth yn brin.
Mae wedi crwydro�r anialdiroedd mawr ar hyd ei fywyd i chwilio am gigfwyd (ei unig ymborth), ac wedi gorfodnbsp;mynd yn newynnog ganwaith o herwydd prinder.
Cof gennyf pan yn blentyn fod yna frodor yn marw mewn pabell gerllaw fy nghartref. Yr oeddym ni wedinbsp;gwneud yr hyn a allem drosto yn ol ein gwybodaeth, anbsp;hwythau�r hen Indiaid wedi gwneud a allent i yrru�r
-ocr page 65-53
DRINGO R ANDES
ysbryd drvvg o hono, drwy eu gwahanol seremoniau, ond gwywo �roedd yr hen gyfaill, a�m tad yn ceisio egluronbsp;iddo, mor dyner a syml ag y gallai, nad oedd eisieu iddonbsp;ofni marw, mai dim ond taith f�r oedd tros yr afon ; anbsp;�dau gwestiwn olaf yr hen frodor oedd,�A fuasai ynonbsp;Gymry, ac a fuasai yno gyflawnder o game. Nefoeddnbsp;ffrwythlon, Gymreig,�dyna nefoedd Indiaid Patagonianbsp;heddyw.
Ni cheisiodd Cymry�r Gamwy broselytio na gwareiddio yr Indiaid, ond estynasant iddynt law brawdgarwch, anbsp;buont yn eiriol trostynt dro ar ol tro o flaen senedd ynbsp;brifddinas, pan oedd trais a brad Hispeinig yn eu llethu,nbsp;ac yn bygwth eu difodi�n gyfangwbl. Deallodd etifeddionnbsp;y paith nad oedd y newydd-ddyfodwyr wedi dod i�w gwladnbsp;i�w hysbeilio na�u gorthrymu, ond i gyd-fyw mewn tang-nefedd. Dysgodd yr Indiaid y Cymro i hela�n fedrus, anbsp;thrwy hynny achub y Wladfa rhag newyn lawer tro ; bu�nnbsp;�ddyfal yn ei ddysgu i wneud pob math o g�r ceffylaunbsp;o grwyn yr anifeiliaid gwylltion, fu mor werthfawr i�rnbsp;sefydliad ieuanc ar ddechreu ei yrfa amaethyddol mewnnbsp;�estron fro, mor bell o gyrraedd pob cyfleusderau.
Bu�r ddwy genedl yn marchnata�n ddiwyd am flynydd-�oedd ; plu, crwyn, a charpedau cynnes yr Indiaid yn -gyfnewid am fara maethlon y Cymry, etc. A buan ynbsp;�daeth yr hen frodorion i hoffi cwpaned o de a bara menynnbsp;�Cymreig gystal a�r un Cymro yn y wlad. Ni fyddai�nnbsp;beth diethr o gwbl gweled rhes o wynebau melynddu,nbsp;astud, mewn capel ar y Sul, neu gwrdd llenyddol, neunbsp;��steddfod ; a phan fyddai cwrdd te a chlebran, byddai yr �.nbsp;un croeso wrth y ford i�r hen frodorion a phawb arall.
-ocr page 66-DRINGO R ANDES
Byddai ambell bennaeth yn gadael rhai o�r plant ar ol yng ngofal teulu Cymreig er mwyn iddynt fynd i�r ysgol, anbsp;buan y deuai�r crots i siarad Cymraeg rhugl; mewn Ilaw-ysgrif nid oedd neb a�u curai : yr oedd eu dwylaw mor ^nbsp;ystwyth, a�u hamynedd fel y m�r.
Bu un o honynt�y Bennaeth Kengel erbyn heddyw~a minnau yn cydefrydn wrth yr un ddesg am flwyddyn, anbsp;buom yn helpu�r na�l y Hall lawer gwaith. Nid yw wedinbsp;anghofio ei Gymraeg hyd heddyw, a phan ddel ar ym-vveliad a�r Wladfa o dro i dro, o�i gartref peil, mynyddig,.nbsp;bydd croeso cynnes, siriol, iddo ymhob cartref gwladfaol.
Byddai tymhorau neilltuol gan y brodorion i ddod i lawr i�r sefydliad i farchnata ; deuent yn Hu banerog,nbsp;gant neu ddau gyda�u gilydd ; cannoedd o geffylau, can-noedd o gwn, ugeiniau o blant bach wedi eu pacio mewnnbsp;cewyll gwiail, un bob ochr i�r fam, ar y ceffylau rhadlon,nbsp;y pebyll, a�r pyst, a�r nwyddau gwerthadwy yn bynnaunbsp;nbsp;nbsp;nbsp;�*-
mawrion ar y ceffylau gedwid yn arbennig at y gwa�tlK_ ^ hwTmw ; a�r helwyr ar eu meirch chwim, bywiog ; prifnbsp;uchelgais llanciau Indiaidd yw cael gyr da o geffylau hela,nbsp;a�r g�r wedi eu plethu�n gelfydd-gywrain, a�u haddurno anbsp;modrwyau arian.
Wedi cyrraedd, byddent yn dewis y mannau addasaf i wersyllu^ ac yna deuai negesydd oddiwrth y pennaeth at y ^ y�nbsp;ffermwr yn awgrymu y buasent yn ho�amp; cael gosod eunbsp;pebyll ar ei ffarm, ac ni fyddai byth unrhyw wrth-wynebiad.
Gwaith y chinas, neu�r merched, fyddai dadlwytho a gosod y pebyll i fyny, cynneu tan a gwneud bwyd ; a�r Hu
- 1^�.
PABELL KENGEL.
DRING� R ANDES
plant bach yng ngwisg natur yn chwareu ac yn prando gan ystwytho eu cymalau wedi�r daith hirfaith, a ninnau�rnbsp;plant Cymreig yn cyd-chwareu mewn hwyl, heb freu-ddwydio am eiliad fod unrhyw wahaniaeth rh5mgom ninbsp;a�n cymdeithion bychain melynddu. Ymhen blynydd-oedd wed�yn, wedi croesi�r Werydd, a darllen syndod acnbsp;anghrediniaeth ar ambell wyneb Prydeinig wrth i minbsp;ddweyd fy stori seml, y deallais gyntaf nad yr un oeddnbsp;y du a�r gwyn ! A�r hyn a barai fwyaf o ofid i�m meddwlnbsp;ieuanc anwaraidd i oedd,�pwy oedd wedi crei^ dyn du ? A (ajugt;^
Nid oeddwn wedi clywed son ond am un Crewr ac un dyn, ac er i mi ddod i Gymru oleuedig, yn y tywyllwch yrnbsp;�wyf o hyd. Onid yw�r bychan melynddu, dyfodd felnbsp;blodyn gwyllt yng nghoedwigoedd yr Andes, ac a gusanwydnbsp;filwaith gan belydrau llachar haul y nef, onid yw yntaunbsp;hefyd yn y byd y bu cymaint dioddef er ei fwym ? Nidnbsp;yw dyrus bynciau�r greadigaeth 3m aflonyddu rhyw lawernbsp;arnaf, ond mae fy hyder yn gryf y caf weled miloedd onbsp;hen Indiaid Patagonia wedi croesi�r afon fawr yn ddiogel,nbsp;i wlad 11e nad oes na du na gw5m, dim ond praidd y nefnbsp;ac un Bugail.
Mae personoliaeth yr Indiad yn ddyddorol iawn ; mae yna ryw dawelwch a gorffwysdra yn ei wynebpryd, a�inbsp;lygaid ddyfnddwys fel pe�n adlewyrchu�r eangderaunbsp;distaw ; mae pob qsgo o�r corff Iluniaidd mor naturiol lt;nbsp;a diymdrech a�r glaswellt dyf wrth ei draed, ac y maenbsp;nerth a mawredd y mynyddoedd yn y corff talgryf,nbsp;cydnerth, fel engraifft o ddynoliaeth iach, ddilyfethair ;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;: jI
diau nad oes ei debyg ar gael heddyw.
C-O-^. Maent yn lanwaith eu harferion mor bell ag y caniata
-ocr page 69-57
DRINGO R ANDES
|xi nbsp;nbsp;nbsp;eu bywyd crwydrol : ymdrochant yn ddyddiol, a chan fod
�u holl wisgoedd yn gynwysedig mewn niantell groen seml, nid oes angen golchi na thrwsio ; y fath wynfyd ronbsp;fuasai hyainy i aml deulues drafferthus yn y dyddiaunbsp;hyn.
Mae�r brodorion yn foesgar a gwylaidd ymysg estron-iaid. Mae eu tan a�u bwyd yn rhydd i bawb a ddel, cithr gwae�r teithiwr hwnnw ddigwyddo amharchu�rnbsp;croesaw.
Nid oes unrhyw awydd yn y brodorion i efelychu' � gwareiddiad ; os byddant yn synnu neu ryfeddu at unrhyw beth, nid ydynt byth yn dangos hynny ; mae wynebnbsp;Indiad yn hollol anarllenadwy.
Mae yna ryw ddieithrwch, rhyw gyfaredd, yn y wlad phobl, pan eler i ddwys fyfyrio eu hanes. Ymhob
:gwlad arall, hyd yn eed mewn coedwigoedd tewfrig, ceir olion ac adfeilion hen ddinasoedd, 11e y bu rhyw genhedl-�oedd o�r hen oesoedd yn byw ac yn ffynnu, ond ym Mhata-gonia, gyda�i harwynebedd o 300,000 o filltiroedd ysgwar,nbsp;ni cheir maen ar faen. Ond er fed gwledydd ereill ynnbsp;hen, mae Patagonia yn hyn. Mae�r llwythi crwydrolnbsp;wedi bod yn cyniwair drwy�r pampa tawel er ys canrifoedd,nbsp;a�r glaswellt yn tyfu dros olion tan eu gwersylloedd, ondnbsp;byth yn newid nac yn nodi unrhyw ran o�u hen wlad ; na,nbsp;�er fod Patagonia ar un ystyr yr hynaf o�r gwledydd�nbsp;�canys yma deuwm wyneb-yn-wyneb a�r amser cyn-hanesiol,nbsp;ysgerl^dau y bwystfilcd mwyaf, ac eirf callestr y dynnbsp;'C5mtefig, heb ddim ond y blynyddoedd cydrhyngddynt,nbsp;cenhedlaeth ar ol cenhedlaeth wedi tyfu ar fynwes natur,nbsp;heb ddim i nodi eu haml bererindodau ond y man Iwybrau
58
DRINGO R ANDES
fel gwe�r copyn dros fynydd a d�l,�^mor gul ac aneglur ydynt, fel na all ond brodor eu dilyn.
Synfyfyria�r teithiwr ar lan afonydd dyfroedd ac yng ngliesail y Ilynnoedd llon.ydd, gan freuddwydio am 5'nbsp;cenedlaethau fu�n gwersyllu ar eu glannau, a�r miloeddnbsp;anifeiliaid fu�n draxhtio�r dyfroedd. Or,d nid oes dim ynnbsp;aros ond y mynyddoedd yn eu glas a�u gwyn, a�r pampanbsp;diderfyn gyda�i laswellt fel tonnau�r mor, a�r gwynt Pata-gonaidd nad yw byth yn cysgu. Cymoedd ar ol cymoedd,nbsp;peithdir ar ol peithdir, y Werydd yn y Dwyrain a�r Andesnbsp;yn y Gorllewin, a rhyngddynt, drwy�r holl eangderau, nidnbsp;oes un arvvydd dynol ond y llwybrau cul sy�n prysurnbsp;ddiflannu am byth, fel y mae gvvareiddiad yn difa�r brodor.
Trist yw meddwl fod hen genhedloedd mor dawel, mor addfwyn, o gynheddfau cryfion, iach, gorff a meddwl, mornbsp;hen eu haniad, mor swynol eu hanes,�^mor anhraetholnbsp;drist yw meddwl fod y dyn gwyn gyda�i Gristionogaeth a�inbsp;ddiod ddamniol yn ysu ac yn difa fel tan pa Ie bynnag yrnbsp;elo. A raid i�r pethau hyn fod ? Dyna gwestiwn syddnbsp;wedi dwys-lithro drwy�m calon ganwaith wrth synfyfyrionbsp;ar hanes brodorion crwydrol pob gwlad ; Indiaid Cochionnbsp;Gogledd America, Maories swynhudol Awstralia, a hennbsp;gyfeillion fy mebyd innau yn Ne America. Nid yw�rnbsp;Hispaenwr un gronyn gwaeth na�r lanci a�r Sais yn hyn onbsp;beth ; difa brodorion a chenhedloedd bychain yw pechodnbsp;parod pob un o honynt, ond sut mae cysoni eu gweithred-iadau a dysgeidiaeth y Testament Newydd sy bwnc rhynbsp;ddyrus i mi ei gyffwrdd. Ond mae�r trueni a�r tristydnbsp;wedi suddo i eigion fy nghalon filwaith wrth deithio�rnbsp;peithdir glan, distaw, yn nhawelwch nos ac yng ngoleunbsp;gwyn y Hoer.
-ocr page 71-59
DRINGO R ANDES
Pan ddechreuodd y Ll5A,vodraeth Ariannin erlid yr hen frodorion yn 1880, bu�r Wladfa yn eiriol trostynt dro arnbsp;oltro, eithr hollol ofer fu pob ymgais i lareiddio dedfryd Ae�nbsp;haearnaidd y llywodraethwyr ; lladdwyd cannoedd yn ynbsp;rhyfel anghyfiawn, anghyfartal ; avvd a channoedd ereillnbsp;yn garcharorion i brifddinas Buenos Aires,a rhannwyd hwynbsp;rhwng mawrion y wlad fel caethion ! A phed ysgrifennidnbsp;hanes y teithio tros y m�r garw mewn llongau bychainnbsp;caethiwus, a�r creulonderau gyflawnwyd, a�r golygfeyddnbsp;ar ddec y llongau ym mhorthladd y ddinas pan wahenidnbsp;y plentyn sugno oddiwrth fron ei fam, i fod yn degan mewnnbsp;rhyw balas gvvych Ile�r oedd pechod a moethau wedinbsp;lladd yr enaid, ac y cipid y bychan Ilygatddu, gydiai mor ionbsp;dyn yn Ilaw ei dad, gan ryw goegyn i�w roi ar flaen einbsp;gerbyd o fewn cyrraedd hwylus ei chwip,�gwenai�rnbsp;ddinas mewm dirmyg wrth ben y syniad fod gwr a gwraignbsp;frodorol yn caru ei gilydd, ac f�d yn well ganddyntnbsp;ddyfrllyd fedd dros ganllaw�r llong na chael eu gwahanu, /d- -�ped ysgrifennid ond y ganfed ran o�r pethau hyn, byddainbsp;yna � Gaban F�cwyrth Twm � yn Ne America hefyd;.nbsp;eithr ysywaeth nid oes eto un i�w ysgrifennu.
Yn y cyfwng hwn yn hanes yr Indiaid, ysgrifennai anil i hen bennaeth adfydus at fy nhad, fel yr un eiriolasainbsp;trostynt fwyaf o bawb, i ddweyd ei gw3m a gofyn amnbsp;gyngor ; ac fel engraifft o�r ysbryd mawrfrydig heddych-ol feddiannai�r hen Indiaid yn wyneb helyntion mornbsp;alaethus, dodwn yma gopi o lythyr y Pennaeth Saihueque,nbsp;hen gawr tywysogaidd yr olwg arno, ac er yn agos i 70nbsp;mlwydd oed, sydd a�i wallt fel y nos, a�i ddannedd fel yrnbsp;ifori, a�i gorff fel derwen y mynydd ;�
-ocr page 72-6o
DRINGO R ANDES
� Daeth i�m Ilaw eich nodyn gwerthfawr. Yr wyf yii trysori gycla hyfrydwch y cynghorion a'r hanesion a roddwchnbsp;i�m llwyth i fod yn heddychol gyda�r Llywodraeth a chydanbsp;chwithau. Gyfaill, dywedaf wrthych yn onest na thorrais i yrnbsp;heddwch a�r ewyllys da sydd rhyngof a�r Llywodraeth yn awrnbsp;er�s rhagor nag ugain mlynedd, ac ddarfod i mi gytiawni fynbsp;holl ymrwymiadau wnaethwn yn Patagones yn fiyddlon.nbsp;Eithr ni allwch chwi byth, fy nghyfaill, amgyffred y dioddef-|4tlt;nbsp;aint dychrynllyd gefais i a fy mhobl oddiar law yr erlidwyr.
* Daethant yn lladradaidd ac arfog i�m pebyll trigianiiu, fel pe buaswn i elyn a Ileiddiad. Mae gennyf fi ymrwymionnbsp;difrifol gyda�r Llywodraeth er ys hir amser, ac felly ni all-aswn ymladd nac ymryson gyda�r byddinoedd, a chan hynnynbsp;ciliais o�r neilltu gyda�m llwyth a�m pebyll, gan geisio fellynbsp;jr-o C-v-o-rlc osgoi aberthau a thrueni, yn yr hyn y llwyddais am bethnbsp;amser o leiaf. Nid wyf fi anwrol, fy nghyfaill, ond yn parchunbsp;fy ymrwymiadau gyda'r Llywodraeth, ac ar yr un prydnbsp;feithrin yn ffyddlon y ddysgeidiaeth a�r gofalon roddodd fynbsp;nhad enwog�sef y prif bennaeth Chocari�i beidio byth anbsp;gwneud niweidiau nac amharu y gweiniaid, eithr eu caru a�unbsp;parchu yn ddynol. Er hyn oil, yr wyf yn fy nghael fy hun ynnbsp;awr wedi fy nifetha a fy aberthu,�fy nhiroedd, a adawsai fynbsp;nhadau a Duw i mi, wedi eu dwyn oddiarnaf, yn gystal a�mnbsp;holl anifeiliaid, hyd i hanner can� mil o bennau. Oblegyd hyn,nbsp;gyfaill, yr wyf yn gofyn i chwi roddi gerbron y Llywodraethnbsp;fy nghwynion yn llawn, a�r trallodion wwf wedi ddioddef.
Nid wyf fi droseddwr o ddim, eithr uchelwr brodorol, ac o raid 5m berchennog y pethau hyn. Nid dieithryn o wlad arall,nbsp;ond wedi fy magu ar y tir. Oblegyd hynny ni allaf ddirnad ynbsp;trueni sydd wedi disgyn arnaf drwy ewyllys Duw, ondnbsp;gobeithiaf y gwel Efe yn dda fy neall o�i uchelderau, a fynbsp;amddiffyn, Ni wneuthum i erioed ruthr-gyrchoedd, fy nghyfaill, na lladd neb, na chymeryd carcharorion, a chan hynnynbsp;/t,arnoch gyfryngu droswyf gyda�r awdurdodau, inbsp;ddiogelu heddwch a thangnefedd ein pobl.
� Gobeithiaf ryw ddiwrnod gael ymgom gyda chwi, a gwneud rhyw drefniad cyfeillgar rhwng eich pobl chwi a�mnbsp;pobl i. Hyn trw'y orchymyn y Llywodraeth Frodorol,
� Valentin Saihueque.�
I
-ocr page 73-6l
DRINGO R ANDES
Dyna i chwi bortread byw o�r hyn oedd hen frodorion-Patagonia cyn i wareiddiad eu dirywio !
�Rwy�n teimlo mai dim or.d cipolwg frysiog wyf wedi allu roi i chwi o�r hen frodorion; maent yn haeddu llyfrnbsp;iddynt eu hunain, a geilid ei wneud yn angherddol onbsp;ddyddorol ond cael hamdden a heddwch i deithio eunbsp;gwlad a chasglu eu traddodiadau. Mae hyn yn un o-freuddwydion fy mywyd.
Ymhen ugain mlynedd eto, digon prin y bydd brodor yn troedio�r peithdir, a�r llwybrau cul fu gynt yn gvni-weirfa pobloedd lawer wedi diflannu fel hwythau o dan lasnbsp;dywarchen yr hen ddaear. Fel y dyhea y meddwl dwysnbsp;am gael gwybod yr hanes fu ; ond nid ces dim ddistawednbsp;a pheithdir Patagonia, na neb mor dawedcg a�r hennbsp;frodorion.
PENNOD VIII.
CYRRAEDD TECA
V�.
HAGFYR i2fed.�Cyrraedd Teca, o fewn deuddydd i ben ein taith. Dyffryn culnbsp;porfaog, a�r afon Teca mewn gwely onbsp;raean man yn. prysur rhedeg tua�inbsp;harllwysiad gyda�i dwfr o risial yr ia
__^ nbsp;nbsp;nbsp;oesol. Yma y cawsom ni olwg agos
�-j'l
ar fawredd y mynyddoedd gyda�u llethrau coediog bytholwyrdd. Er einbsp;bod yn ganol liaf, yr oedd y mynyddoedd yn wynnbsp;a�r gvvynt yn oer gethin ; yr oeddym wedi teithio drwy�rnbsp;dydd yn ei ddannedd, ac yn cyrraedd Teca tua machludnbsp;haul yn oer a blinedig. Yr oedd yno fasnachdy bychannbsp;gan Eidalwr, a chafodd Mair a minnau addewid o lochesnbsp;dan y counter dros nos, a lloches glyd oedd hefyd : yrnbsp;oedd yno ddigonedd o grwyn pob anifail gwyllt o fewnnbsp;y myn.yddoedd, a tho diddos i gadw allan fin y gwynt.nbsp;Cawson noson ardderchog, ac O ! yr oedd haul y bore
-ocr page 75-63
DRIN�GO R ANDES
ar y mynyddoedd g\vyn yn gwneud y byd i gyd wyn,�teimlo�n ddedwydd, diboen, a dibryder,�a ph�rnbsp;awelon y pinwydd fel bywyd o wlad well.
Bore drar.noeth yr oeddym ymwahanu ; y menni yn mynd gylch y mynyddoedd daith tridiau, a ninnau�nnbsp;mynd trostynt daith diwrnod a banner,�dringo fry, fiynbsp;oedd ein hanes am oriau meithion y dydd cyr.taf. Tuanbsp;chanol dydd daethom at lyn hyfryd, glas ei ddwfr, ynnbsp;llechu yng nghilfach y mynyddoedd, a�r filamingos gyda�unbsp;gwisg o liw�r haul yn dotio at dlysni ac urddas eunbsp;hymgyrch o amgylch-ogylch y llyn mawr Ilydan.
Gyda�r dringo parhaus yr oedd dyn ac anifail jm Iluddedig, a melus oedd disychedu ar fin y dwfr, ac i�rnbsp;ceffylau gael mwynhau�r glaswellt ir, ac i ninnau gaelnbsp;llechu yr.g nghysgod y llwyn bedw a pharatoi byrbryd.nbsp;Pan oeddym fel hyn yn ein mvvynhau ein hunain ynghanolnbsp;mawredd ac unigedd ein cylchynion, clywem swnnbsp;carlamiad march yn agoshau : a daeth atom ddau frodornbsp;a bachgen bychan, yn dod yn ol o�r helfa guanacod.nbsp;Dyma yw eu cynhaeaf hwy, yr amser y bydd y guanacod ynnbsp;barod i�w lladd, a bydd y merched yn brysur yn gwneudnbsp;jiob math o rugs o�r crwyn, ym barod i�w gwerthu.nbsp;Teimlwn fod ein byrbryd yn berffaith wedi cael yr hennbsp;Indiaid yno gylch y tan i gydfwynhau ; �anghofiaf fi bythnbsp;fel yr oedd y crot bach yn mwynhau�r siwgr ; nid oesnbsp;gennyf ond gobeithio na fu raid iddo dalu treth drom amnbsp;ei wledd o felusfwyd.
Wedi canu ffarwel a phlant natur, bu raid cychwyn eilwaith, canys yr oedd gennym daith flin cyn cyrraeddnbsp;noddfa�r nos. Dal i ddringo yr oeddym o hyd nes oedd-
-ocr page 76-64
DRINGO�r ANDES
ym 5m. teimlo ein bod bron cyrraedd byd y cymylau. O�r diwedd daethom at ddibyn fel mur ty, ac islaw, ar ynbsp;dyffryn bychan gwyrdd oedd draw mewn cilfach gysgodol,nbsp;gwelem fwthyn clyd a mwg y simdde yn ymgodi tua�rnbsp;copau gwyn.
� Dyna ben y daith heno,� meddai�r arweinydd.
� Ond sut mae mynd yno ? � meddem, yn syn ar fin y dibyn erchyll.
� Yn syth i lawr ffordd hyn.�
Cefais gyn.nyg cerdded i lawr ac arwain fy ngheffyl, ond ni welwn ryw lawer o ddewis rhwng i mi fyr.d i lawrnbsp;gyda�m ceffyl nag i�r ceffyl ddod i lawr ar fy nghefn, anbsp;banrwn os oedd fy nghydwladfawr gyd-drotiasai i�r ysgolnbsp;gyda mi yn mentro ar ei ben i�r dibyn, fod cystal cyfle inbsp;minnau gyrraedd y gwaelod yr un pryd a�m hysgrublyn.. �quot;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;�
Beth pe caffech snap shot o honom yn gwneud y daith fythgofiadwy honno ! Wedi mynd ychydig lathenni,nbsp;byddai y cyfrwy a ninnau rhwng dwy glust y ceffyl, a phannbsp;fyddem yn m5m.d drosodd, rhoddai�r hen geffyl deallus.nbsp;hwb yn ol i ni a�i ben nes y byddem yn teimlo�n weddolnbsp;ddiogel, ac fel yna, o lathen i la then, gan droi a throellinbsp;igam-ogam nes cyrraedd y gwaelod. Ac yna, rhoednbsp;ochenaid ddofn, ddofn, o waelodion calonnau diolchgar ;nbsp;a phan aethpwyd i edrych 3m ol, bu raid peidio, yr oeddnbsp;yr hen fyd yma yn troi yn gyflymach nag arfer rywsut,�nbsp;hwyrach ei fod o�r. mynd yn gyit yn yr Andes.
Cawsom groesaw Cymreig, cynnes, gan deulu�r bwthyngt;
Yr oedd yno blant bach pert a gwrid y mynyddoedd ar eu gruddiau, a nwyf yr awel yn en camrau chwim. Rhy-fedd oedd cysgu mewn ty ; yr oeddwn yn chwilio am y
-ocr page 77-65
DRINGO R ANDES
ser bob tro y deffrown, ac nid oedd fy nghyfeilles a minnau yn cysgu hanner cystal, nac yn deffro 5m ynbsp;bore fel ehedydd yn barod i ganu o wir lawenydd calon.nbsp;Ond yr oeddym ar frys i gychwyn y bore arbennig hwn,nbsp;canys onid dyma ddiwmod olaf y daith ? Byddem wedinbsp;cyrraedd Bro Hydref cyn machludo o�r haul, y sefydliadnbsp;bychan Cymreig sy megys yn nythu o dan gysgod yrnbsp;|g Andes wen.
!��
i Ond os oedd mur i fynd i lawr ddoe, yr oedd yna fur i fynd i jyny heddyw ; dringo fel ceirw chwim yr Andes, knbsp;diau mal eu llwybrau hwy fu�n foddion i ddangos y fforddnbsp;i�r teithwyr cyntaf. Yr oedd perygl bod rhwng dwy glustnbsp;y ceffyl ddoe, ond dyna�r unig fan diogel heddyw. Ondnbsp;yr oedd pob mynydd a phant yn ein dwyn yni nes i ben ynbsp;daith, ac felly yr oedd pob blinder a pherygl yn diflannunbsp;yn y dyhead am weled wynebau hen gyfeillion mebyd, a�rnbsp;bythyirnod coed a�r to gwellt y clywsem gymaint o sonnbsp;am danynt.
Er fod y mynyddoedd yn wyn, eto, wedi cyrraedd y gwastadedd, yr oedd yr hin yn hafaidd, a ninnau yn einbsp;fwynhau yn fwy oherwydd yr adgof am wynt rhewllyd ynbsp;Teca. Eel yr ymdeithiem ymlaen yn araf deuai rhai o�rnbsp;bythynnod i�r golwg, ond ymhell oddiwrth eu gilydd,nbsp;ryw dair llech cydrhyngddynt. Dechreuai ein harwein-, ydd eu nodi allan. � Dacw�r Garreg Lwyd a�r Mynyddnbsp;' Llwyd y naill ochr iddo, a�r coed pinwydd yn harddu ei frqn,nbsp;doldir hyfryd 0 flaen y bwthyn, gyda nant loew, loew,-|-, draw gwelwch y Parc Unig yn llechu yn ei fedwlw3m ;nbsp;mae�r pistyll sy�n disychedu trigolion y bwthyn acw yn unnbsp;o�r rhai hyfrytaf yn y fro.� Ond ymhell cyn dod i olwg
-ocr page 78- -ocr page 79-67
DRINGO R ANDES
�Capel y Llwyn, y Ty Coch, Afon Llwchwr, a Throed yr Orsedd, yr oeddvvn wedi mynd yn fud; nid yr olygfa ynnbsp;unig oedd yr adios o hynny�^nid mewn munud awr ynbsp;sylweddolir tlysni a mawredd yr olygfa�ond fy meddwlnbsp;�oedd wedi glynu wrth yr enwau Cymraeg swynol anbsp;phersain. Yr oeddwn dros naw mil o filltiroedd o Wylltnbsp;Walia, ac eto, mewn cilfach o�r Andes fawr, yn eithafnbsp;Patagonia, wele�r capel Cymreig syml a�r hen enwaunbsp;�cysegredig mewn adgof a hiraeth am Eryri wen a�rnbsp;� bwthyn 11e cefais fy magu.�
Mae�r Wladfa fechan ar y goror rhwng Chili ac Archentina, dwy wlad fawr Babyddol, 11e mae gwareiddiadnbsp;ganrifoedd ar ol Cymru wen. Beth wna�r fagad fechannbsp;Brotestanaidd hon megys yn ffau�r llewod rheibus ? Bunbsp;Daniel fan honno hefyd, ond yr un yw Gwyliwr y llew onbsp;hyd. � Yr Arglwydd yw fy ngoleuni a�m hiachawdwr-iaeth : rhag pwy yr ofnaf ? Yr Arglwydd yw nerth fynbsp;mywyd, rhag pwy y dychrynnaf.� Dyna�r geiriau cyntafnbsp;glywais yng nghapel bach y Llwyn fore dydd Nadolig,
1899.
Llawcr o helynt a phryder parhaus sydd parthed yW lUw^ ffin rhwng Chili ac Archentina, ond y mae yna famp;n Geit-'nbsp;aidd yn tyfu�n ddistaw-ddwys, a Brenin Tangnefedd arnbsp;orsedd y cwmwl gwyn yn teyrnisu.
Bu raid ymysgwyd o�r myfyrdodau hya, canys yr �oeddym wedi cyrraedd y Ty Coch, a hen gyfeiliion anwylnbsp;yn estyn deheulaw mewn croesaw a llawenydd, o�r henaf-gwr pedwar ugain oed hyd at y bychan peafdyn nanbsp;v'elsai�r Gamwy droellog erioed.
68
DRINGO R ANDES
Mefus addfed a blodau amryliw,�idyna�r pethau: cyntaf dynnodd ein sylw ar ford y Ty Coch�croesawnbsp;natur i�r teithwyr ar ddiwedd y daith. Beth melusach, anbsp;pheth mor swynol ? Blinedig iawn oeddym yn cyrraedd,nbsp;ond yr oedd y cr�esaw mor gynnes, a�r gip gyntaf arnbsp;swynion yr Andes wedi gwneud i flinder ffoi.
Nid. oedd danteithion y deulues gfoesawus yn abl i�m cadw o fewn muriau�r ty. Allan y mynnwn fyned inbsp;syllu�n ddiflin ar y coed hyfryd oedd gylch y ty, a�r oil ynnbsp;plygu�n wylaidd o dan bwys eu blodau persavvrus, a�rnbsp;afon Llwchwr yn murmur ei neges wrth basio ar ei thaith.nbsp;Carped o fwswgl sydd yng nghoedwigoedd Cymru, ondnbsp;dyma wlad a�i charped o fefus ffrwythlon melus. Teith-iais ugeiniau o filltiroedd ymhob cyfeiriad tra�n aros ynnbsp;y fro, ond ni chollais fy nghyfeillion p�r yn unman ;nbsp;gw'lad yn llifeirio p laeth a mef us yng, ngwir ystyr y gair.
Yn Nhroed yr Orsedd yr oeddym wedi trefnu i wneud ein cartref tra yng ngwlad y mynyddoedd. Felly, yr oeddnbsp;gennym i groesi�r afon Llwchwr eto cyn cyrraedd pennbsp;y daith. Rhydio�r afon a wneir, ac i�r rhai cyfarwyddnbsp;mae�n waith digon hawdd. Yr oeddwn wedi arfer rhydio�rnbsp;Gamwy, ond nid yw hi yn brysio ar ei thaith fel afonyddnbsp;yr Andes.
Pan gychwynnodd ein harweinydd drwy�r Llwchwr,, yr oeddwn i yn syllu ac yn doti� at y graean man a gloew-der y dwfr, a phan godais fy ngolygon, gwelwn fy nghyfeillion ar ganol yr afon yn mynd gyda rhyw gyflymdernbsp;ofnadwy. Gwaeddais arnynt i anelu am y lan, ondnbsp;chwerthin yn iachus wnaent, gan ddweyd mai am y lannbsp;yr oeddynt yn mynd, a phan euthum innau i ganol yr
-ocr page 81-69
DRINGO R ANDES
afon, mynd oeddwn innau hefyd fel nad aethwn erioed o�r blaen. Ynte�r dwfr oedd yn mynd ? Bamed y dar-llenydd.
Yr oedd ein ffordd 3m mynd drwy�r coed yn awr, coed pinwydd, coed bedw, banadl, drain gwynion, a llu o rainbsp;�dieithr nad oes ond enwau Hispeinig arnynt. Yr oeddnbsp;y cwmni yn llawen, ond gwell fuasai gennyf deithio mewnnbsp;�distawrwydd ; yr oedd arswyd y mynyddoedd mawr arnaf,nbsp;O mor druenus fychan oeddym, a dyma natur fel y daetlinbsp;o law y Crewr cyn ei � gwella � gan ddynoliaeth eiddil,nbsp;afiach. Buaswn yn hof�i rhoddi pwys fy mhen ar ynbsp;�ddaear werddlas gan sisial, � Pechais, nid wyf fi deilwng.��nbsp;Clywais lawer pregeth ar ost3mgeiddrwydd a gwyleidd-dra,nbsp;�ond dyma bregeth ! O na fuasai gennyf ysgrifbin o aurnbsp;wedi ei wlychu yng ngwlith y wawr i ysgrifennu cenadwrinbsp;natur at ei ptilant. Mae ei llais mor ddistaw-dyner, maenbsp;ei dagrau ar bob deden werdd, a�i miwsig lleddf, swynol,nbsp;ymhob ffrydlif risialog.
Mawr y son am emynwyr Cymru ; dowch gyda mi i�r Andes,�dyma emynwyr y nef, fyrddiynnau ar fyrddiyn-nau o honynt,�beth maent yn ddweyd ? Ah ! dyna eunbsp;cyfrinach�� Gadewch i blant bychain ddyfod ataf fi.�
Y pur o galon a welant Dduw.� � Yr addfwyn a eti* i feddant y ddaear.� Dyma�r gynulleidfa sy�n gwrando arnbsp;y C6r Mawr yn mynd trwy�r prif ddarn.
-ocr page 82-.- -t.-T
PENNOD IX.
TROED YR ORSEDD
roddwyd yr enw nesnbsp;gyfaill Dalar
ND wele Droed yr Orsedd. Un ystyr sydd gan drigolion y Fro i�r enw, ond y maenbsp;gennyf fi ddau. Gorsedd y Cwmwl�dynanbsp;enw�r mynydd sydd y tu cefn i�r bwthyn.nbsp;Fe welir wrth hyn mai purion enwnbsp;y cartref. Ond ni ddywedaf ail ystyrnbsp;cyflwyno y teulu mwyn. Dacw�r hennbsp;wedi ein gweled, ac yn prysuro i�nnbsp;croesawi. Yr oedd cymaint o araser er pan welswn ef a�inbsp;deulu man fel yr oedd yn rhaid i mi gael eu henwau oil ynnbsp;gyntaf dim, a iechyd i bob Cymro fyddai gwrando arnynt,nbsp;�Irfonwy, Brychan, Morgan, Sian, loan, Briallen, Madryn,nbsp;Eurgain,�a breintiwyd y plant nwyfus hyn a mam dyner,nbsp;ddwys, o�r enw Esther. Or.id yw pob calon Gymreig ynnbsp;dotio at dlysni y rhestr, a chyn mynd i orffwys y nosonnbsp;gyntaf yn y Fro, yr oeddwn wedi dotio mwy ar y plantnbsp;hyd yn oed na�r enwau.
-ocr page 84-72
DRINGO R ANDES
Tua naw o�r gloch gwelwyd yr hen Feibl mawr yn cael ei ddodi ar y ford, a�r plant bach yn cr3mhoi gylchnbsp;yr aelwyd.nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;syml a dirodres y gwneid hyn fel nad �
oedd d�n ar yr ymddiddan, ond wedi gorffen y sgwrs, dyma g�r yr aelwyd yn dechreu canu. Nid o'edd ynonbsp;neb ond y� fechah hunai ym mynwes ei mam nad oeddnbsp;yn canu, y Ileisiau bychain pur yn codi yn un anthem onbsp;orfoledd. Byddaf yn credu bob amser fod ar Satan fwynbsp;o ofn plant bach yn canu hanes lesu na dim. Gwelaisnbsp;ymwelwyr yn gorfod mynd allan o�t bwthyn wrth droed yrnbsp;Orsedd pan fyddai ei genhadon bychain ef yn canu eunbsp;� Nos Da.� Wedi�r canu, caem y darllen, a sylwais mornbsp;fanwl fyddai y dewisiad, rhywbeth i nerthu a chalonoginbsp;bob amser. Ac yna, caem oil gyd-addoli, cyd-ddiolchnbsp;am nodded y dydd, a chyd-erfyn am nodded y nos. Yrnbsp;oeddwn wedi clywed son am aelwydydd fel hyn yngnbsp;Nghymru lan, ond ni ddaeth i�m ffawd weled yr un, hydnbsp;nes teithio i eithafoedd y ddaear at Droed yr Orsedd, anbsp;bydd yn yr enw ystyr cysegredig i mi hyd ddiwedd oes.'
Yr oedd fy nghyfeillion yn awyddus am i mi orffwys yqhydig cyn dechreu teithio i weid y wlad oddiamgylch'.
�nd yr oedd y cylchynion hyfryd a�r awel iachus wedi�m llanw a�r fath nwyf ac yni'fel ha allwn fod yn llonyddnbsp;'pe mynnwn. Y, peth cyntaf Welwn drwy ffenestr fynbsp;ystafell bob bore oedd y Mynydd Llwyd, a�i gopa gwynnbsp;ym myd y cymylau. Yr oedd yn demtasiwn ac yn swynnbsp;anorchfygol i mi, a rhaid oedd ffurfio cwmni i ddringo i�wnbsp;ben. Nid oedd 'ond un person wedi bod fan honndnbsp;erioed, a bygythid, pethau mawr amom am ein rhyfyg.
Cychwyn wnaethom ar ddiwmod tawel, hafaidd,, ar
-ocr page 85-73
DRINGO R ANDES
geffylau, fel p�b Patagonwr; yr oedd gennym daith bell cyn dod at lethr y mynydd, a chodi bwganod oedd.nbsp;�gwaith y' cwmni ar hyd y ffordd. Ond wedi dechrennbsp;�dringo, yr oedd gan bawb ddigon o w^th^e^drych ar ei �lnbsp;ei hun a�i ysgrublyji, truankt,; Bu-dadl ia^vr wrth droed ynbsp;mynydd, , iYr :o�dd ar rai eisieu gadael y ceffylau fannbsp;honno, a�i throedio i fyny.
� Wfft i shwd ddwli,� ebai bechgyn glew y paith,.
�� beth mae�r ceffylau dda ? �
Ond yn wir, yn wir, rhyngoch chwi a minnau buasai�n �well gennyf ei throedio o lawer ; yr oedd gweled yr hennbsp;geffylau yn ymladd am eu hanadl ac yn syrthio bendra;-mwnwgl ar draws y cerryg yn boenus i�r eithaf. Ondnbsp;fry, fry, yr aem o hyd, a min yr awel i�w deimlo yn fwy onbsp;hyd. 0�r diwedd, daethom i Ie na allai yr un ceffyl einbsp;basio, ac felly cefais yr hyfrydwch o�u gweled yn gorffwys,nbsp;tra ninnau yn pelo�n mlaen yn nannedd y gwynt oedd ^nbsp;�eisoes yn chwythu bygythion.
Wrth son am fynydd, mae dyn yn meddwl am graig gadam o dan draed o hyd, ond dyma fynydd na saif ynnbsp;llonydd yr un funud�^mynydd anferth o gerryg man, anbsp;dywed Darwin yn ei nodiadau ar Batagonia mai effaithnbsp;yr ia oesol ar y graig yw hyn, a rhyfedd meddwl fod yrnbsp;�eira distaw 5m gallu gwneud y fath waith aruthrol.
Wrth fod y mynydd yn rhoi ffordd o dan ein traed, yr oedd teithio yn waith anawdd ac araf iawn, ac yrnbsp;�oedd y gwynt erbyn hyn yn anterth ei gynddaredd, anbsp;'hwnnw mor rhewllyd nes yr oedd perygl i ni gael ein parlysunbsp;gan yr oerfel, a�r awyr mor fain yn yr uchder ofnadwynbsp;nes mai trwyiljoen dirfawr y geilid anadlu. Ond yr oed^
-ocr page 86-74
DRINGO R ANDES
copa�r mynydd yn ymyl, ac 0, yr oedd amom eisieu sefyll ar ei ben�^hwb fach ymlaen eto, ond � i lawr anbsp;chwi,� meddai�r gwynt. Ac fel yna, o gam i gam, ynnbsp;destyn gwawd i�r gwynt, y cyraeddasom y copa gwyn, acnbsp;y sangodd ein traed ar y fath balmant o ia nes maenbsp;arswyd lond fy nghalon y funud yma wrth son am dano.
Ceisiasom sefyll ar ein traed er mwyn cael cip ar yr olygfa ogoneddus o�n hamgylch ; ond bu raid i bawbnbsp;wneud hynny yn ei dro, a�r gweddill o honom i ddal felnbsp;bachau heiym yn yr edrychydd rhag cymeryd o hononbsp;adenydd a hedeg fry, fry, uwch y cymylau, 11e y gwelemnbsp;y Condor anferth, brenin yr awyr, fel llong dan lawnnbsp;hwyliau, 5m hofran yn yr uchelderau aruthr, yn gwylio�rnbsp;dyf�ryn am filltiroedd, mewn gobaith am ysglyfaeth, bywnbsp;neu farw.
Mae�r Condor yn un o ryfeddodau�r byd ymysg yr ednod ; prin y mae�n werth i mi ddweyd fod ei dryfesurnbsp;yn nn droedfedd ar bymtbeg pan ar ei aden, oblegyd �chrednbsp;neb mo honof: mae�n swnio mor anhygoel. Ond i rywunnbsp;sydd wedi ei weled yn ei gartref mynyddig, mae�n olygfanbsp;fythgofiadwy. Mae ei blu mor ddu a chysgod y mynyddnbsp;yn y nos, a choler o fan-blu gylch ei wddf cyn wynnednbsp;ag eira�r mynydd ar lawn Hoer ; mae ei lygaid fel ser ynbsp;bore�n machlud, a gwrid y wawr o dan bob ael; ei bignbsp;yn bedair modfedd o byd, ac fel ellyn dan finiog.
Ei elyn mwyaf yw ei lythineb. Pan gaffo ysglyfaeth wrth ei fodd, fe wledda amo i�r fath raddau fel na all einbsp;ddwy aden, er cryfed ydynt, godi�r corff glwth oddiar ynbsp;ddaear, a dyna bron unig gyfle�r heliwr ; unwaith yrnbsp;esgynno�r Condor i�w gartref ar binaclau uchaf yr Andes,
-ocr page 87-DRINGO�R ANDES
i filwyr y mellt anelu eu saethau tua�r cartref creigiog. Er fod y Condor yn greadur mor ysglyfaethus, anawdd
-ocr page 88- -ocr page 89-77
DRINGO�R ANDES
buasai yn amhosibl i ni gyrraedd diogelwch cyn y nos, ac i ni fyned yn ol yr un ffordd ag y daethem. Ond nidnbsp;oedd neb wedi ni5med i lawr ar yr ochr ogleddol erioed inbsp;Wel, yr oedd yn rhaid i ni fyned, neu rewi ar y mynydd,.nbsp;ac yr oeddym bron yn y cyflwr hvvnnw eisoes.....
Erbyn dod i olwg y disgyniad ar yr ochr ogleddol,, safem yn fud mewn arswyd ac oln, ond yn fy myw ninbsp;allwn beidio teimlo mor fendigedig ydoedd yr olygfa.,
Edrychwch, dyma flodau ynghanol yr eira a�r oerni: maent yn edrych mor siriol a phe mewn nyth o fwswgl,nbsp;ac mor bersawrus a�r briallu yn y coetir, a rhyfedd mornbsp;debyg i�r friallen ydynt o ran eu ffurf, ond fod y lliw felnbsp;glas y nen. Yr oedd awydd arnaf dynnu tusw, ondnbsp;edrychent mor bur ac mor ddedwydd fel na allwn eunbsp;cyffw'rdd, dim ond sisial, � Ffarwel, flodeuyn bach, eiriolnbsp;drosof fi.�
Gwelwyd nad oedd ddiben i ni ein liynidditied ein hunain ar y ceffylau mwy^ach : yr oedd y disgyniad yn rhynbsp;serth. Felly, gollyngwyd hwy i ymdaro oren gallent, gannbsp;obeithio y deuem o hyd iddynt rywle tua godre�r mynydd.nbsp;Ni allem ninnau gerdded i lawr, dim ond llithro a�n llywio�nnbsp;hunain a�n dwylaw ac a�n traed oreu gallem. Wedi i ninbsp;ddechreu cynefino a�r gwaith, cawsom hwyl yn iawn.nbsp;Llawer chwerthiniad iachus glywyd yn adsain rhwng ynbsp;preigiau cylchynnol, a phan ddeuem i ddarn go wastad,,nbsp;torrem allan i ganu ambell i hoff emyn. Cyraeddasomnbsp;y gwaelod yn ddiogel, wedi anghofio ein holl ofidiau, anbsp;chan feddwd am y gwynfyd a�r mwyniant gawsem.
Gwyddem fod ty y cyfaill Jacob Morgan heb fod nep-ell, ac y caem lety clyd a chroesaw cynnes gan y deulues
-ocr page 90-78
DRINGO�R ANDES
hawddgar. Beth pe dywedwn hanes y t� arbennig hwnnw wrthych ar ol bod o godiad haul hyd ei fachludiad ynnbsp;teithio yn awel y mynydd, heb dorri newyn unwaith ?nbsp;�Rwy�n sier fod gan Mrs. Morgan gof byw ain y prydnbsp;'bwyd hwnnw, ond nid wyf fi yn mynd i ddweyd yr hanesnbsp;heb ganiatad y cwmni.
Yr oedd yna ryw obaith distaw ymysg y cwmni y buasai Eluned wedi blino gormod i gychwyn taith arallnbsp;drannoeth. Ond cefais y fath noson o gysgu ardderchog,nbsp;fel yr oeddwn yn teimlo fel ewig fore trannoeth ; a phannbsp;aethpwyd i s�n am y Dyffryn Oer a�r llyn hyfryd oeddnbsp;yno, a thaith drwy goedwigoedd a chorsydd i fynd yno,nbsp;parod fi ar y funud. Ond aeth y cwmni ar y streic.nbsp;Mynnai pedwar fynd adref. Arhosodd un gyda mi, acnbsp;unodd Mrs. Morgan, fel yr oeddym yn dri yn cychwyn i�rnbsp;Dyffryn Oer,�trineg milltir o ffordd, a buom yn teithionbsp;o naw y bore hyd naw y nos drwy erddi o fefus addfednbsp;hyfryd, drwy goedwigoedd tewfrig, drwy gorsydd Ileidiog,nbsp;i fyny ac i lawr y cymoedd.
Nid oedd ond un bwthyn bugail unig yn yr holl ddyffryn, ond pe buasai yn balas y Tylwyth Teg, ni fuasemnbsp;falchach o�i weled. Byddaf yn credu�n ddistaw fod ynbsp;bugail wedi ein cymeryd ni fel rhai o drigolion Gwladnbsp;Hud y noson honno, gan mor 'anisgwyliadwy ein hym-weliad ar awr mor hwyr o�r nos. Ond bydd gennyf gofnbsp;melus am groesaw�r bugail a lloches ei fwth3m unig, anbsp;murmur y nant a�m suodd i gysgu, a swn tonnau try-loewon y llyn a�m deffrodd yn y bore, a�r bugail caredignbsp;ei galon farchogodd dair milltir yn oriau man y bore ernbsp;mwyn i�r teithwyr gael llaeth iachus i�w boreufwyd.
-ocr page 91-PENNOD X.
DILYN YR AFON.
'^'REDAF fod trigolion Troed yr Orsedd braidd yn syn.nu fy ngweled yn cyrraeddnbsp;adref a�m hesgym yn gyfain, a bu ynbsp;ffaith i mi gyrraedd yn fyw yn help inbsp;mi ffurfio cwmni arall i wneud taith inbsp;lawr yr afon Caranlewfw (afonlas). Honnbsp;yw�r afon fwyaf yn y cylchynion, ac yr oeddwn wedinbsp;clywed llawer am ramantedd a mawredd ei golygfeyddnbsp;gan yr unig un fuasai yn troedio ei llwybrau dyrus�Percynbsp;Wharton, un o sefydlwyr cyntaf y Fro, a�r mwyaf egniolnbsp;a gweithgar, yn Gymro pur er gwaethaf ei enw, ac ynnbsp;delynor gwych,�rhyfedd oedd gweled yr hen delynnbsp;swynol yn y caban coed wrth odreu�r Andes.
Ar y daith hon yr oeddym yn chwech mewn nifer, pedair o wyryfon, yr arweinydd Percy, a Brychan.nbsp;Cychwynnem gyda thoriad gwawr, gan gymeryd gyda ninbsp;�ddigon o luniaeth am un byrbryd. Ni allasom fyned
-ocr page 92-8o
DRINGO R ANDES
ymhell ar ein ceffylau o herwydd y coedwigoedd anferth a�n cylchynnai ymhob cyfeiriad, ac yr oedd arnorti ninnaunbsp;eisieu dilyn yr af on er mwyn gweled y rapids. Mewnnbsp;rhyw gwmwd bychan porfaog gvvnaethom ein ceffylau ynnbsp;ddiogel7a chychwynasom ar y daith oedd i fod yn fyth-gofiadwy inni mwy. Gwaith anawdd ac araf iawn oeddnbsp;teithio o herwydd y drysni ; gallesid meddwl yn aml mainbsp;rhai o bedwar carnolion y ddaear oeddym, gan fel ynbsp;teithiem ar draed a dwylaw dros lawer llecyn dyrus. Inbsp;chwanegu at ein llafur, yr oedd yn ddiwmod hafaidd iawn :nbsp;yr oedd y coed yn cysgodi�r haul mae�n wir, ond yr oedd-ynt yn cysgodi�r gwynt hefyd, fel na chaem yr un awel i�nnbsp;hadfywio.
Wedi teithio am rai oriau fel hyn, clywem lais Percy ymlaen yn traethu newyddion da,�� Mae�r rapidsnbsp;gerllaw.� Ust, gadewch i ni wrando ; rhyw swn rhyfeddnbsp;y'w hwn, fel storm o wynt cryf yn dyfod drwy�r goedwig, anbsp;tharanau�r nef yn chwyddo�r twrf ; ond dyma�r afon, anbsp;fry gwelwch,�ie, beth welwn, wir ? Mae arnaf eisieu
taflu�m harfau i lawr fan hjm a-ffoi ? Nage, byddwn
foddlon cerdded mil o filltiroedd i gwrdd y fath allu a hwn. Ond pa fodd y mae dweyd yr hanes, ddarllenyddnbsp;mwyn ? Pe buasai gennyf ysgrifbin a chyfoeth geiriau ynbsp;naturiaethwr hyglod o Lanarmon yn lal, buasai gobaithnbsp;i chwi gael desgrifiad cywir o�r olygfa ogoneddus y safemnbsp;yn fud o�i blaen. Pe buasai gennym eiriau i�w dweyd,nbsp;amhoisbl fuasai clywed dim. Yr oedd natur ym mawreddnbsp;ei brenhiniaeth yn teymasu, ac nid oedd i ni, bethaunbsp;bychain, eiddil, ond plygu pen yn wylaidd mewn arsw'ydnbsp;ac edmygedd mud.
-ocr page 93-Si
DRINGO�r ANDES
Yr oedd yno balmant o graig anferth bron wrth ben y rapids, a phenderfynwyd dringo i�r fan honno i orffwysnbsp;a mwynhau. Disgynnai�r dwfr o uchder aruthrol. Yrnbsp;oedd yr haul yn tywynnu arno hefyd, a pha arlunydd ynnbsp;y byd allasai ddweyd beth oedd lliw'r dwfr hwnnw ? Yrnbsp;oeddwn i yn meddwl am enfys wedi troi�n ddwfr, ac ynnbsp;disgyn ar ein daear yn ei liwiau o wawl y nef. Ond nidnbsp;oedd natur yn foddlon ar y dwr yn unig 5m ei darlun,nbsp;plannodd ddwy goeden fuschia un bob ochr i�r rapids.nbsp;Gwnaeth iddynt dyfu fel coed derw Gwyllt Walia. Yrnbsp;oedd greddf y pren yn ei dynnu tua�r dyfroedd, yn plygu,nbsp;plygu, nes cusanu�r ewyn gW3m llachar. Daeth y blodaunbsp;ar lun clychau�r nef, neu ynte a fu yma In o seraffiaid ynnbsp;hofran uwch ben, a�u calon mor Hawn wrth weled tlysninbsp;ei greadigaeth Ef nes disgyn o�u dagrau fel perlau rhwngnbsp;gwyrdd-ddail y pren. Ond rhaid tewi. �Rwy�n gwelednbsp;natur yn gwgu mewn dirmyg wrth ben fy ngeiriau gwael.nbsp;Maddeu, frenhines dirion, a thywys fi yn ol dy droed.
Er mor anawdd oedd ymysgwyd o�r p�rlewyg yma, rhaid oedd cychwyn eto os am weled ychwaneg o ryfedd-odau�r afon fawr hon. Yr oedd y golygfeydd o�n cwmpasnbsp;yn cynyddu yn eu rhamantedd, mynyddoedd gwynion ynnbsp;ymgodi ris ar ol gris nes ymgolli o honynt yn y cymylau. ^
Wrth deithio drwy�r dyrus Iwybr, daethom at enau ogof helaeth. Gan fod y gwres mor arteithiol, meddyl-iem mai melus fyddai lloches yr ogof am ennyd. Erbynnbsp;cyrraedd i�r gwaelod, yr oeddym yn dechreu crynnu gannbsp;yr oerfel. Yr oedd llawr yr ogof yn orchuddiedig anbsp;rhed57n hyfryd, man, man ei ddail; muriau�r ogof fel penbsp;wedi eu gorchuddio a gemau gan fel y disgleiriai clychau�r
G
-ocr page 94-82
DRINGO�R ANDES
ia {icicles) ymhob cyfeiriad ; ond bu raid ffoi am einioes : banner awr mewn awyrgylch mor eitbafol oer fuasai�nnbsp;ddigon i dawelu calonnau ieuainc, nwyfus, fel yrnbsp;eiddom ni.
Ymlaen eto^ Yr oedd rhai o�r cwmni yn dechreu teimlo yn Iluddedig iawn, ac jm barod i droi�n ol, ond yrnbsp;oedd addewid y caem olwg ar ddau lyn. yn ymagor o�rnbsp;afon, a bod ardderchowgrwydd yr olygfa yn werthnbsp;�aberthu llawer er ei fwyn. Yn araf iawn y teithiem ynnbsp;awr o herwydd y gwres a�r blinder. Ymrannodd y cwmninbsp;yn ddau unwaitb, y naill ran am fynd at Ian y llyn, a�r Hallnbsp;am aros i ddisgwyl ei dyfodiad yn ol. Ond pan gyrhaedd-odd y cwmni cyntaf at y llyn, gwelem y Hall ynnbsp;dyfod yn araf, araf. Nid oeddynt am eu trechu ychwaith,-/tnbsp;a chwareu teg iddynt hefyd ; bu gennyf fwy o feddwlnbsp;o honynt byth wed�yn.
Yr oedd y gwres yn llethol, ond yr cedd bywyd a nerth yn nwfr y llyn gcdidog. Yr oeddym yn methunbsp;peidio yfed. Ymolchem a chwareuem yn y llyn hyfryd,nbsp;fel pe�n benderfynol o dderbyn iachusrwydd a phurdebnbsp;ei ddyfroedd. Nid oedd enw amo ar fap y byd, canysnbsp;ni wyddai neb am ei fodolaeth, oddieithr y rhai eistedd-ent ar ei Ian, a�r mynyddoedd mawr fel pe�n edrychnbsp;yn syn ar y weledigaeth ryfedd. Deuai�r adar o�nnbsp;cwmpas mewn cywreinrwydd, g.an ddweyd cyfrinachaunbsp;lawer wrthym. Y fath resyn na fuasem ddigon pur ein.nbsp;calon i�w deall, onide ? � Llyn y Gwyryfon ��dyna oeddnbsp;ei enw bedydd. Ni wn a gedwir yr enw pan ddelnbsp;mawredd yr Andes yn enwog ymysg gwledydd y ddaear.nbsp;Ond ni fydd yn ddienw byth mwy.
-ocr page 95- -ocr page 96-84 DRINGO R ANDES
Troi�n ol i wynebu y drysni a�r rhwystrau i gyd eto,� dyna oedd yn t3mnu�r melusder a�r swyn o�r daith. Ondnbsp;yr oedd yn rhaid mynd drwyddynt, ac yr oedd ein har-weinydd yn dechreu pryderu pa un a allem gyrraedd einnbsp;ceffylau cyn y nos. A chywir oedd ei ofn. Mor flinedignbsp;oeddym fel y penderfynwyd lawer gwaith orwedd i lawrnbsp;man yr oeddym hyd y bore. Ond yr oeddym yn rhynbsp;newynnog i gysgu, gan ein bod wedi gwneud cam-gymeriad difrifol yn hyd y daith wrth ddarpar y Iluniaeth..nbsp;Yr oeddym wedi cychwyn er toriad dydd, yr oedd ynnbsp;awr yn hwyr o�r nos, a ninnau yn dal i deithio yngnbsp;ngoleu�r ser drwy anawsderau hl. A theithio y buom hydnbsp;doriad gwawr drannoeth. Yr oedd fy nghyfeillesau ieu-ainc yn anghynefin a cherdded,�^plant y Wladfa oeddynt,.nbsp;heb arfer dringo a theithio hen gymoedd a mynyddoeddnbsp;Gwyllt Walia. 0�m rhan fy hunan, buaswn yn hoffi rhoinbsp;pwys fy mhen ar ryw hen foncyff orffwysai yn ei welynbsp;mwswgl, a disgwyl am heulwen y bore. Cefais dreulio'nbsp;noson felly wedi hyn pan gollasom y ffordd ar y mynydd,nbsp;ac y bu raid i mi, ar ol crwydro oriau, wneud tanllwythnbsp;o dan, a gorffwys 3TO mreichiau natur. Ni fu mam mornbsp;dyner erioed i suo ei phlant i gysgu�^mae y ddaear mornbsp;werdd ac mor esmwyth, mae perarogl y cwrlid y fath nadnbsp;oes apothecari yn y byd all ei efelychu, na thywysogionnbsp;ei bwrcasu er maint en cyfoeth.
Tra�m henaid yn gwibio fel hyn, yr oedd y babell fran 3'n poeniTs deithio tua Throed yr Orsedd. Weithiau�nnbsp;cerdded, weithiau�n cropian, weithiau�n dringo fel geifrnbsp;' gwylltion, ondT cyn prin ddadebru o�r wawr, drannoeth/inbsp;y cychwyniad, wele ben y daith�^gorffwys a Iluniaeth.
-ocr page 97-85
DRINGO R ANDES
Yr oedd y caban coed yn dawel a thywyll, ond buan y -caed goleuni, ac yna, torrodd allan y fath fonllef onbsp;chwerthiniad iachus nes deffro pawb drwy�r ty. Y tywyll-wch a guddiasai lu o arwyddion y daith, ond dyma ni ynnbsp;�cael cip ar ein gilydd yn awr,�cwmni o Christy Minstrelsnbsp;wedi bod ar y spri wyllt, wynebau a dwylaw yn rhychau �nbsp;duon addurniadol, a dillad yn gyrbibion man, pob un ynnbsp;ddrych byw o fwgan brain,�anghofiaf fi byth mo�rnbsp;olygfa na�r hwyl. Diflannodd pob blinder yn y fonllefnbsp;^yntaf, ac erbyn i ni ddechreu sobri a doft, yr oeddnbsp;Morgan yn canu grwndi�n siriol, a thine y liestri yn �nbsp;Jlawenhau�r galon.
aU.
PENNOD XL
DYDD NADOLIG
MHEN deuddydd wedi hyn yr oedd yr, ddydd Nadolig, a mawr y paratoi erbynnbsp;y t� a�r cwrdd adloniadol oedd i fodnbsp;yn ddathliad yr-g nghapel y Llwyn : cornbsp;Dalar yn cwrdd yn ami, cor yr aelwydnbsp;yn prysur baratoi, minnau�n helpu gwneudnbsp;danteithion, ac yn mynd am ambell wib i�r coed i roi tronbsp;ar ambell unawd, a chor y wig yn cyfeilio, er fod Dalar ynnbsp;bygwth gwartheg gwylltion am,af, ac y ceid hyd i mi rywnbsp;fore fel epa ym mrig y coed. Cafwyd diwrnod hyfryd anbsp;hafaidd, er fod y mynyddoedd 5m dal yn wyn ; cyrchoddnbsp;pawb i dy�r wledd yn eu gwisgoedd glan a destlus, a golwgnbsp;ddedwydd, iachus ar bawb. Yma y cefais weled fy hollnbsp;hen gyfeillion am y tro cyntaf. Yr oeddwn wedi bod yn
-ocr page 99-DRINGO R ANDES
rhy brysur yn ceisio torri�m gwddf, ys dywedai Dalar, i fynd fawr o gwmpas tai.
Wedi cael eu gwala o�r danteithion, cyrchai pawb tua chysgod y bedwlwyn i eistedd a mwynhau ymgom. Ymanbsp;hefyd yr oedd y ceffylau ffyddlon sydd yn rhan mor,nbsp;bwysig o�n bywyd Patagonaidd.
Dechreuid y cwrdd yn gynnar er mwyn i bawb gael! cyrraedd adref cyn y nos oherwydd pellter y cartrefi.
Cwrdd chwaethus, nwyfus, yn llawn o�r hen dan Cymreig, �^5' fel pe buasid mewn cwrdd llenyddol yn rhannau gwledignbsp;nbsp;nbsp;nbsp;'
Sir Gaerfyrddin neu Sir Feirionnydd ; ac eto, nid �es yn' ein cylchynion na�n dyledswyddau beunyddiol ddim cyf-atebol i�r byWyd Cymreig yng Ngwalia Wen. Rhyfeddnbsp;fel y glyn cariad y Celt yn ei l�n a'i gan ymhob rhan o�rnbsp;ddaear,�^pethau anwyl, pethau cysegredig y Cymro :nbsp;maent yr un mor anwyl iddo wrth odreu�r Andes a phenbsp;wrth odreu�r Wyddfa. Bu Lloegr a phob gallu a dyfaisnbsp;yn ceisio newid sereh a thueddion y Cymro, ond yn ofernbsp;ac am ddim y llafuriodd. Mae Archentina, hithau, ynnbsp;ceisio mynd drwy�r un oruchwyliaeth a�r fagad fechannbsp;Gymreig a sefydlodd o fewn ei thiriogaeth ; ond maenbsp;traddodiadau�r tadau yn fur rhy drwchus i unrhyw allunbsp;Lladinaidd dreiddio drwyddo.
Yr oedd y cwrdd Nadolig wrth droed yr Andes wedi fy nghodi i�r fath hwyliau fel na allwn. fod yn llonydd arnbsp;ol cyrraedd adref wedi�r cwrdd. Yr oedd yno liaws onbsp;gyfeillion wedi d�od yn ol gydr, ni ; yr oedd yn noson lawnnbsp;lloer. Ar lethr Gorsedd y Cumwl, ynghanol y goedwig, ,nbsp;yr oedd un o�r rhaeadrau hyfrytc.f yn y Fro. Yr oeddwn
-ocr page 100-88
DRINGO R ANDES
wedi bod yn ei weled a�i fwynhau yng ngoleu llachar yr haul, a meddyliwn mor swynol fuasai cael un gip arallnbsp;amo ar nos Nadolig yng ngoleu gwyl y Hoer.
Yr oedd Dalar bron credu, os byddwn yn y Fro yn hir, yr awn yn wyllt, ac mai yn y coed y byddwn byw ; ondnbsp;yn rhadlonrwydd ei galon daeth gyda ni, y cwmni llawennbsp;d^thlu gwyl Nadolig. Teithiem yn heir^f dan ganunbsp;carolau a�n haddumo ein hunain a blodau banadl anbsp;rnelus-y^pia-; yr oedd y Hoer yn gwenu�n siriol amom felnbsp;pe�n cydfwynhau. Wedi rhyw banner awr o gerdded,nbsp;daethom at y llwybr cul oedd yn arwain i lawr y ceunantnbsp;at fin y dwfr. Gyferbyn a�r rhaeadr ymgodai hen graignbsp;anferth fel llu arfog i warchae�r darlun tlws. Wedi crynnbsp;lafur, dringwyd i ben y graig, a safem ar y palmantnbsp;cadam yn wynebu�r dyfroedd gwyn, llachar. Cwympentnbsp;ar ddwywaith, gan wasgar Iluwchion eu hewyn ar y coednbsp;a�r blodau a ymhyfrydent yn y gwlith perliog hwn. Nid ^nbsp;oedd y Hoer eto yn taflu ei goleuni yn llawn ar y rhaeadr.
Er disgwyl am yr olygfa honno, gwnaethom goelcerth ar ben y graig, a thra yr oeddym ni yn prysur fwydo�r tan, daethnbsp;y Hoer yn ddistaw, ddistaw, gan belydru megys drwy�rnbsp;dyfroedd. Erbyn hyn yr oedd y goelcerth yn, ei gogon-iant, fel pe mewn ysbryd cystadlu a�r Hoer a belydrai yn ynbsp;modd mwyaf effeithiol ar yr ewyn gwyn. Ond cynorthwyo�unbsp;gilydd yr oeddent i wneud un darlun gogoneddus, a�rnbsp;amrywiaeth lliwiau yn dallu�r Ilygaid wrth edrych amynt.
Yr oedd yr olygfa o ben y rhaeadr yn sier o fod 5m daraw-iadol hefyd : yr oedd canghennau�r coed }m taflu cysgodion cywrain yng ngoleu�r f�lamau, a ninnau 3m ein coronau onbsp;flodau yn gwibio o gwmpas y fflamau. Hawdd iawn fu-
-ocr page 101-89
DRINGO�R ANDES
asai ein camgymeryd am y Tylwyth Teg wedi d�od allan i ddawnsio ar noson lawn Hoer. Nid oedd neb wedi,nbsp;�difarhau dyfod erbyn hyn ; yr oedd rhyw swyngyfareddnbsp;Avedi ein meddiannu. Ni ddywedai neb fawr o ddim, dimnbsp;�ond yied yn helaeth o ardderchowgrwydd gwaith einbsp;�ddwylaw Ef. Ond methodd y calonnau Cymreig a dal ynbsp;-distawrwydd yn hir�torrodd yr edmygedd a�r mwyniantnbsp;allan yn un anthem o fawl�
� Dduw Mawr y rhyfeddodau maith,
Rhyfeddol yw pob rhan o�th waith.�
Yr oedd y cwmni oil 5m hoff o ganu, a chredaf na fu y iath ganu ar yr hen emyn erioed ; bron nad oeddym ynnbsp;,gweled drws y nef, ac na chlywem yr anthem fel corws yrnbsp;engyl gwyn�dyblem a threblem y llinellau nes yr oedd ynbsp;.^oedwig gylchynnol fel pe wedi uno a�r mawl. Un o oriaunbsp;euraidd bywyd oedd honno ; dringem y llwybr bychannbsp;.mewn distawrwydd perffaith ; yr oedd yna gysegredig-Twydd yn y fangre i bob o honom byth mwy.
Yr oeddwn i yn olaf yn cyrraedd o�r ceunant, ac yr oedd y cwmni wedi mynd ychydig ymlaen. Cofiwn ynbsp;byddai raid i mi ymhen ychydig ddyddiau deithio�n olnbsp;�dros y diffeithdir sych i wlad ddi-goed, ddi-flodau. O yrnbsp;�oedd fy hiraeth yn fawr iawn. Yr oedd fy mywyd ynnbsp;ystod y mis diweddaf wedi bod mor Hawn o ddedwyddwchnbsp;pur, fel yr oedd rhyw ofn 37n llanw fy nghalon wrthnbsp;feddwl am y dyfodol. Fel yr hiraethwn am gael bywnbsp;bywyd pur, dilychwin ! Mor hawdd fuasai gwneud hynnynbsp;ynghanol cylchynion fel h3m. Rhedais i lawr y ceunantnbsp;yn fy ol. Sefais yn ymyl y cwymp, nes derbyn yn helaethnbsp;-o fedydd y gwynias ddwfr. Yr oeddwn yn gwneud
-ocr page 102-go
DRINGO R ANDES
^cyfamod yn fy medydd ; llithraf a chwympaf ami waith ar ddyrus Iwybrau bywyd, ond ni fyddaf byth yn unig mwy.
Cwmni dedwydd lawn oedd yn cyrraedd Troed yr Orsedd nos Nadolig, aminnau y dedwyddaf o bawb, acnbsp;un o freuddwydion fy mebyd wedi ei sylweddoli yn einbsp;boll felusder. A chwithau, ddarllenwyr mwyn, gobeithiafnbsp;fod i bob un o honoch ryw freuddwyd melus, ac y daw inbsp;chwithau sylweddoliad a mwyniant anhraethol.
PENNOD XII.
NOSON YN Y GOEDWIG
oeddwn i gael un daith lythgofiadwy arall cyn canu�n iach a Bro Hydref, ond �rwy�nnbsp;digalonni wrth. feddwl am geisio dweyd yrnbsp;hanes. Mynd i weled cewri�r goedwig oeddnbsp;yn tyfu ar lethrau Gorsedd y Cwmwl; coed pin, coednbsp;bedw, etc., anferthol o faint, fel pe�n ceisio efelychu�r cawrnbsp;gwyn oedd fry yn y cymylau uwch en pennau. Dywedainbsp;Dalar bethau anhygoel am danyut, a minnau yn orlawnnbsp;o gywreinrwydd, ac er ei bod yn amser prysur yn y Fro,nbsp;a ninnau, y cwmni gwladfaol yn prysur bacio, bu raid gadaelnbsp;pob peth a chychwyn.
Nid oedd y ffordd ymhell, meddai�r arweinydd ; dim ond i ni gychwyn ganol dydd, a mynd a byrbryd gydanbsp;ni i�w fwynhau yng nghysgod y cewri, a dod yn ol fin yrnbsp;hwyr wrth ein hamdden. Onid yw�r rhaglen yn darllennbsp;yn rhwydd a syml ? Eithr na thwyller chwi, ddarllenwyr
-ocr page 104-�92
DRINGO R ANDES
tirion ; trwy orthrymderau fil y cawsom ni ail olwg ar fythynnod coed y Fro.
Cychwynnem yn gwmni llawen, a�n hwynebau tua�r .goedwig a�r m5mydd ; yn fuan daeth yn gryn gamp inninbsp;weithio ein ffordd ytnlaen rhwng aml ganghennau�r coed,nbsp;a�r creepers afrifed fel gw�r copyn yn taenu eu rhwy^aunbsp;blodeuog rhwng pob cangen werdd.
Fel llwybrau�r Indiaid ar y peithdir, felly mae llwybrau yr anifeiliaid yng r.ghoedwigoedd yr Andes ; dyna eunbsp;llochesau pan fo�r eira yn gordoi�r dolydd. Deuthum inbsp;�deimlo yn fuan niai fy nghynllun goreu oedd gadael yrnbsp;arweinyddiaeth yng ngofal yr hen geffyl ffyddlon, deallus,nbsp;a threio gwylio�r canghennau rhag fy nghrogi. Gwaeddemnbsp;ar ein gilydd er cael rhyw amcan i ba gyfeiriad yr oeddymnbsp;3U1 mynd, canys gwlad y gwyll a�r cysgodion yw coedwig-oedd yr Andes, gydag ambeli i fflach o belydrau�r haulnbsp;drwy y ffurfafen ddeiliog.
Yr oedd yno ffrydiau man, grisialog, yn dyfal gario bywyd a nerth i ddirif lu�r Orsedd, ac yn murmur anbsp;dawnsio ar eu gwelyau mwswgl. Er nad oeddym ynnbsp;gweled dim ond y coed., etc, teimlem mai graddol godinbsp;yr oeddym, a Dalar yn dal i arwain a ninnau yn dal inbsp;ddilyn mewn llawn hyder ffydd. Sylwem fod y coed ynnbsp;�dechreu praffu, a�r man goed yn Ileihau, fel pe byddai�rnbsp;cewri am eu mygu o fodolaeth. Yr oedd amaf eisieunbsp;sefyll i ddechreu mesur y coed, ond �Mae gwell ymlaen��nbsp;oedd y gri o hyd : a minnau yn synnu ac yn rhyfeddu, anbsp;neb yn dweyd dim, pawb yn m3md yn ei ddau ddwbl, acnbsp;yn gwylio pob cangen fel barcud, ac yn troi ac yn trosi fel ^nbsp;seirff. Yn fy myw ni allwn beidio meddwl am fintai
-ocr page 105-93-
DRINGO R ANDES
O yspiwyr yn in3md drwy wlad y gelyn�ofn clywed yr un brigyn yn torri dan gaman�r meirch ; ceisio treiddio-i�rgwyllam lygad estron,�os torrai cangen yn sydyn,nbsp;knbsp;nbsp;nbsp;nbsp;g^gem fel pe rhag saeth elynol.
Yr oedd y coed mor enfawr erbyn hyn nes y collem ein gilydd yn eu cysgod ; ac fel y distaw nesai�r nos,nbsp;ymddyrchafent fel hen filwyr dan lawn arfau. Dal inbsp;ddringo yr oeddym, a gallasem ddringo am oriau meith-ion heb fod fawr nes i Orsedd y Cwmwl. Ond wedi dodnbsp;at hen frenhines dalgref a estyn.nai ei breichiau cawraiddnbsp;fel pe am lapio�r brenin gwyn acw yn ei ^�l, cawsomnbsp;nbsp;nbsp;nbsp;lt;
ganiatad i ddisgyn a gorffwys, a syllu ac edmj'gu wrth fodd ein calon.
Gresyn na ellid crynhoi holl eiddilod hunanol y byd,. a�u halltudio i un o goedwigoedd yr Andes am fiwyddyn :nbsp;fe syrthiai eu hunanoldeb fel mantell oddi am danyp.t, anbsp;deuent eilwaith yn blant bychain gyda chalonnau gwylaiddinbsp;llawn o barchedig ofn. Nid oes modd dweyd mewnnbsp;geiriau am fawredd aruthrol y coed yma ; ac o�r 11e ynbsp;safem caem gip ar y pigynnau gwynion draw yn yrnbsp;uchelderau ; ac O ! gwelwch, mae�r haul yn machlud !
Ni allem ni weid yr haul wrth reswm, ond dacw�r bysedd dwyfol yn tynnu Hun yr haul ar yr ia oesol, anbsp;ninnau yn cael edrych amo ! Gwyn fyd na chaffai pawbnbsp;syllu ar olygfa debyg unw'aith mewn oes : byddai felnbsp;ffrwd fywiol yn y galon, ac yn ystorfa ddihysbydd onbsp;felusder a nerth yn oriau tywyll, chwerw bywyd. I minbsp;y mae�r darlun yn felusach heddyw nag y bu erioed, pannbsp;ymhell o dir fy ngwlad, a haul a hindda wedi ffoi; oirdnbsp;mae�r haul ar yr Orsedd o hyd.
-ocr page 106- -ocr page 107-95
DRINGO R ANDES
Buoffl yn hir iawn cyn gallu sylweddoli dim ar ein -cylchynion : methid tynnu�r llygaid oddiar yr Orsedd, er einbsp;bod hi erbyn hyn wedi mynd yn Orsedd y Cwmwl ynnbsp;llythrennol, ond yr oedd y darlun mewn du a gwyn lawnnbsp;mor swynhudol, er nad mor ogoneddus. Ond bu raid i�rnbsp;arweinydd ein deffro ; gwyddai efe yn well .na ni. anaws-�derau�r dychwelyd drwy nos gaddug y goedwig. Cawsom '% inbsp;fwynhau ein byrbryd ar fin nant, un o genhadon yrnbsp;Orsedd, a sisialai gyfrinion y llys gwyn fry ; ond ysywaethnbsp;nid oeddym ni yn ddigon pur ein calon i�w deall, er fodnbsp;yr ymdeimlad o anheilyngdod yn wers fawr i�wnbsp;chofio. Tipyn o beth oedd cael torri newyn, mewn cwmninbsp;mor urddasol, a moesymgrymai breninesau�r dalaethnbsp;fawr hon mewn croesaw p�r i�r teithwyr pell.
Erbyn hyn yr oedd y nos yn gordoi�r wlad, ac nid oes gwyllnosyn Neheudir America, a bu raid ininnau feddwlnbsp;am droi pennau�r meirch tuag adref, neu anelu oren gall-em tua�r cyfeiriad hwn.nw. Ond buan y daethom i�rnbsp;penderfyniad fod gennym orchwyl difrifol o�n blaenau ; yrnbsp;�oedd dilyn y llwybrau cul liw dydd 5m gryn gamp, ondnbsp;yr oedd yn wrhydri liw nos, Ymlaen yr aem yn ddistaw-Zt-bryderus, mewn perygl bywyd bob munud. Wedinbsp;teithio am oriau fel hyn, cau yn dynnach am danom yinbsp;oedd y goedwig, a phob llwybr wedi ei hen golli. Meddwinbsp;am ben draw y drysni yr oeddym, ond a�n helpo !nbsp;gallasem deithio cannoedd o filltiroedd heb wel�d ynbsp;ffurfafen. Yr oeddwn wedi bod ar fin cael codwm amrywnbsp;weithiau, drwy fod fy ngheffyl yn. gallu mynd o dan ynbsp;canghennau a minnau yn, methu eu gweled i ostwmgnbsp;danynt; ond o�r diwedd, yr hyn a ofnais a ddaeth i�m rhan.
-ocr page 108-96 DRINGO�R ANDES
ac i lawr a mi ar wastad fy nghefn, a'm pen rhwng dau droed ol y ceffyl. Buasai ambell geffyl wedi rhoi terfyn arnbsp;fy einioes mewn ychydig eiliadau, ond yr oeddym ni einnbsp;dau yn gyfeillion mawr, ac adwaenai fy llais o bell. Yrnbsp;oeddym wedi cael aml scwrs yn ystod ein teithiau, ac ninbsp;fyddwn byth yn disgyn oddiar ei gefn heb ddiolch iddonbsp;yn dyner mewn iaith ag y mae pob anifail mud yn einbsp;deall yn drwyadl. Gwyddai efe wrth fy ngwaedd ddy- quot; 'nbsp;chrynedig fod rhywbeth allan o Ie, a safodd mewnnbsp;amrantiad, gan edrych drach ei gefn mewn cydymdeimladnbsp;a chywreinrwydd : a phan godais o�m gwely mwswgl yrnbsp;oedd ei lawenydd yn fawr, a rhwbiai ei ben yn fy ngwisgnbsp;fel pe i wneud yn sier fod fy esgyrn oil yn gyfain ; bu�rnbsp;un anifail dewr yn gyfaill imi drwy�r diluw wedi hyn, acnbsp;achubodd fy mywyd amryw droion.
Gwelodd pawb erbyn hyn fod yn rhaid disgyn, nad 4nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;gwiw rhyfygu ychwaneg, ac arwain ein hanifeiliaid yn
ofalus rhwng y coed. Addefai ein harweinydd na wyddai efe ar glawr daear pa Ie yr oeddym, ond y byddemnbsp;yn sier o ddod allan i�r gwastadedd ond i ni ddal i deithionbsp;i�r un cyfeiriad. Yr oeddym yn flinedig a newyhnog erbynnbsp;hyn, canys yr oedd ymhell ar y nos, a ninnau wedi bodnbsp;yn teithio }m. ddiorffwys er canol dydd. Dringem ambellnbsp;i lechwedd dyrus, mwsoglyd, gan arwain yr anifeiliaidnbsp;blinedig, yna aem bendramwr.wgl i lawr ceunant serth,nbsp;a chyn y gallem sefyll yr oeddym ynghanol ffrwd,nbsp;yn canu�n iach yn, ei gwely graean, ac yn synnu atnbsp;ymwelwyr mor ddi-barch o lendid ei dyfroedd. Mwynhainbsp;yr hen geffylau y ddiod iachus, a buasem ninnau�n. mwyn-hau�r ddiod yn burion, ond nid oedd hath rhewllyd ganolnbsp;nos mor dderbyniol. ,
-ocr page 109-97
DRINGO�R ANDES
Wedi teithio fel hyn drwy ddrysni a dvvr, dros bant a bryn, am oriau meithion, blinion, daethpwyd i�r pender-fyniad unfrydol mai gwell oedd llechu man yr oeddymnbsp;hyd doriad gwawr. Yr oedd y newydd bron cystal a phenbsp;wedi cyrraedd pen y daith. Dadgeriodd pawb ei gef�yl,/�nbsp;gan ei gylymu�n ddiogel man y Yae efe flewyn melus i ^nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;^
dorri ei newyn. Yna crynhowyd tanwydd a gwnaed coel-certh, canys yr oeddem yn oer a gwlyb, heblaw 3m flinedig.
Tan ardderchog oedd hwnnw, canys nid oedd eisieu cynhilo y defnyddiau ; taflem foncyff ar ol boncyff i ganol ynbsp;fflamau nes goleuo a sirioli�r boll gylchynion, a phenbsp;buasai gennym grystyn i gnoi cil arno er torri newyn/�nbsp;buasai ein mwyniant yn berffaith. Teimlem braidd ynnbsp;eiddigeddus wrth yr hen geffylau yn pori�r glaswelltnbsp;iraidd wrth fodd eu calon, ac yn gweryru o wirnbsp;fwyniant gan ddweyd hanes y wledd y naill wrth y Hall,nbsp;tra ninnau yn gorwedd gylch y tan a�r naill ochr yn rhewinbsp;tra�r Hall yn rhostio, ac yn meddwl mewn hiraeth am ynbsp;caban coed adawsem y bore, a�r ford lawn danteithion.
Ond fel -y tymherai�r tan yr awyrgylch, ac y sychai ein dillad, ac y dadflinai ein cymalau, graddol lithrodd sw}^nbsp;a dieithrwch yr olygfa i�n calonnau, gan wneud i' ninbsp;anghofio pob anghysur.nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;' Y
Dyma ni mewn coedwig gannoedd o filltiroedd o hyd, a ch5m dyfodiad y Cymry i�r Fro yn 1886 nid oedd yr unnbsp;dyn gwyn wedi ei gweld erioed, na nemawn' neb o�r hennbsp;frodorion wedi treiddio i ganol ei drysni, canys drwg-dybient wyll y coedwigoedd, gan gredu mai dyma gartrefnbsp;a chyrchfan hoH ysbrydion drwg y byd, ac hyd hedd}AVnbsp;mae�r ofergoeledd yma�n gryf ymhob calon frodorol.
-ocr page 110-98
DRINGO�R ANDES
7-'7
Ond i mi yr oedd fel cip ar ardd Eden yr henfyd ; hoff-aswn dreulio blynyddoedd i astudio pob pren deiliog, a gweled bys y Lluniwr yn nodi�r boncyff ar ddechreu pobnbsp;blwyddyn newydd, ac i geisio deall rhai o�r miloedd ymlusg-iaid sy�n llechu mor ddiddos dan ddail a daear, pob unnbsp;yn ol ei reddf, a phob un yn gwneud ei waith yn olnbsp;archiad dwyfol. Dyma Ie i ddysgu iaith yr adar ; faintnbsp;yw rhif y c�r tybed, a phryd y cynhaliant eu cymanfanbsp;ganu ? Mae�n sier mai dyma�r deyrnas brysuraf yn einnbsp;byd ; mae�r deiliaid fel dirif dywod y m�r, a phob un, o�rnbsp;gwybedyn a�r genwair distadlaf hyd at y condor a�r carwnbsp;gwyllt ar y pigynnau gwynion, yn gampwaith y Lluniwr,nbsp;ac yn anesboniadwy i wyddonwyr mwyaf y byd ; maentnbsp;yn gallu esbonio popeth ond bywyd, ac ysgatfyddnbsp;bywyd yw�r goedwig i gyd ; ond bu raid i mi deithio i�rnbsp;Andes i sylweddoli aruthredd y gwirionedd hwn.
Yr oeddwn wedi arfer rhoi�m clust ar y ddaear i wrando am swn cef�yl yn dod o bell, ond ni thybiais einbsp;bod yn bosibl clywed y gweithwyr diwyd sydd yng nghrom-bil yr hen ddaear ; ond bum yn gwrando ar gannoedd onbsp;honynt wrth ddisgwyl am y wawr yng nghoedwig yrnbsp;Andes,� dyma gyfaredd ! mi gredaf yn y Tylwyth Teg tranbsp;byddaf byw bellach ; yr oedd yma filoedd o�m cwmpasnbsp;drwy�r nos, yn cyniwair ac yn gwau, ac yn tyrchu ac ynnbsp;chwareu, ac yn siarad wrth fodd eu calon, a minnau ynnbsp;synnu ac yn rhyfeddu, ac yn gwneud darganfyddiadaunbsp;newydd bob munud ; ac fel pe na fuasai�r ddrama dan-ddaearol yma yn ddigon i swynhudo dyn, dechreuodd unnbsp;arall yn y mwswgl a�r dail sy�n gorchuddio y wlad ryfeddnbsp;ac ofnadwy hon. Ar y cyntaf brawychwyd fi�n ddifrifol;
-ocr page 111- -ocr page 112-100
DRINGO R ANDES
Uk-
meddyliais yn sier fod holl ddeiliach a mwswgl y goedwig-yn dechreu symud, a chodais ar fy eistedd gan rwbio�m Ilygaid er bod yn siwr nad breuddwydio yr oeddwn, ondnbsp;na, gwelwch ! mae yna. lu afrifed o honjmt yn dod tua�rnbsp;tan ! Yr oedd ofn gwirioneddol amaf erbyn h5m. ; nidnbsp;oedd yn ddigon goleu i mi weled yn eglur, ac yr oedd fynbsp;nghyd-deithwyr yn cysgu�n braf. Ond o�r diwedd daethnbsp;rhai o�r ymwelwyr dieithr yn ddigon agos i�r tan i mi eunbsp;gweled 3m well,�dyma ddeilen grin debygwn, ond rhyfedd'nbsp;y son, mae wedi magu coesau anferth, ac yn brasgamu�nA r A-ddeheuig i gyfeiriad y gwersyll gan gymeryd stoc o�rnbsp;olygfa ryfedd ; yr oedd ganddi ddau lygad hefyd yn perlionbsp;ac yn gwibio rhwng gwyll a gwawr, a dyna 11e y buom amnbsp;rai eiliadau yn dyfal wylio y naill y Hall, ac mi gredaf ynbsp;cofiwn ein gilydd y rhawg. Ond erbyn hyn yr oedd yna.nbsp;amryw ymwelwyr ereill, pob un wedi dod i weled ynbsp;dieithriaid,�daman o risgl wedi magu pennau a choesannbsp;a Ilygaid, etc., llawer o fangoed, ambell i ddarn o fwswglnbsp;tlws odiaeth, blodau wedi gwywo, ambell i ddeilen wefddnbsp;newydd gwympo ; ac yn eu mysg gwelwn amryw bennbsp;gyfeillion, megys y chwilen ddu a�r chwilen werdd, sym�d-liw, y pryf copyn, a�r gmeugoeg, ac wrth weled y rhai�n ynbsp;gwawriodd arnaf beth oedd y IleiU. Yr o�ddwn wedinbsp;darllen am bryfaid ac ymlusgiaid yn cymeryd lliw a ffurfnbsp;eu cylchynion fel diogelwch, ond ni sylweddolais amnbsp;foment wir ystyr yr hyn ddarllenaswn, ond byth er y nosonnbsp;honno mae pob Ilyfr naturiaethwr (os bydd yn caru natur)-fel stori y Tylwyth Teg i blentyn, yn orlawn o ddyddordeb 1nbsp;mi. Gweld gyntaf, a darllen wedyn, yw�r ysgol oreunbsp;debygaf fi: dnid o�s gormod o ddarllen Ityfrau a rhy fach
-ocr page 113-lOI
DRINGO R ANDES
O dclarllen natur ? Buasai�n well gennyf golli pob Ilyfr ar fy elw na cholli�r adgof am fy noson yng nghoedwig yrnbsp;Andes.
Ond er mor g3rwrain a dyddorol yr olygfa, yr oedd blinder a newyn yn dechreu cael y Ilaw drechaf arnaf, anbsp;�orweddwn eilwaith er ceisio anghofio�m gofidiau mewnnbsp;�cwsg, ond er cau�m Ilygaid yn dyn, a phenderfynu peidionbsp;�eu hagor, chwarddai�r Hoer a�r ser am fy mhen, gannbsp;wybod mai hwy oedd y meistri hyd doriad gwawr ;nbsp;amhosibl ydoedd eau amrant a�r fath ddarlun i syllunbsp;arno. Nid gweld y ffurfafen yn un darn mawr serennognbsp;yr oeddwn, ond cannoedd o fan bictiyrau mor berffaith anbsp;phur ag y gallasai llaw�r Arlunydd Mawr eu gwneud, anbsp;phob un wedi ei fframio a man-ddail ariannaidd. Ondnbsp;wrth syllu fel hyn rhwng cwsg ac effro ar oriel gelf y nef,lt;*^nbsp;yn ddistaw-gyfrin, bron yn ddiarwybod, diflannodd y nail/nbsp;�ddarlun ar ol y Hall, disgynnodd y tywyllwch a�r distaw-rwydd Hethol hwnnw sy�n dod dros ein byd cyn torri o�rnbsp;wawr yn y Dwyrain peil, pan fo natur i gyd fel pe�nnbsp;.gorffwys a huno ennyd. Ond O ! mor ogoneddus y deffro,nbsp;onide ? Ni allaf beidio meddwl mai fel hyn y dylemnbsp;ninnau ddeffro bob bore pe wedi byw yn deilwng.
Nid wyf yn m3md i geisio dweyd wrth neb sut y torrodd y wawr drwy�r ddeiliog w� wrth fy mhen, ac y trowyd ynbsp;goedwig yn un enfys fendigedig, nes yr oedd pob Hygad ynnbsp;dallu, a phob pen yn gostwng mewn addoliad mud, anbsp;phob calon yn teimlo mai da oedd cael bod yno, ac ynnbsp;gwneud cyfamod newydd yng nghysegredigrwydd ynbsp;foment. Ond nid oedd y cyfeillion asgellog yn plygu pen ;
-ocr page 114-102
DRINGO-R ANDES
plant y wawr ydynt hwy ; ni wasanaethasant ond un Brenin erioed, a hwnnw�n ddidwyll a glan, o�u mebyd.nbsp;Rlioiswn y byd pe yn ddigon pur fy ngbalon i ddeall yr hollnbsp;gyfrinion a sisialent wrth eu gilydd wrth ymgyfarch arnbsp;ddechreu diwrnod newydd.
�Welsocb chwi�r adar yn ymolch erioed ? Dyna�r wers rymusaf mewn glendid a deimlais erioed ; ac mor ddedwyddnbsp;O y maent yn ymbincio ac yn ymdrwsio, gan foesymgrymu�nnbsp;goegaidd, a gwneud pob ymdumiau dichonadwy. Ac wedi
iddynt wneud yn siwr nad oes lychyn ar flaen e.den, ac fod pob pluen yn ei 11e yn bert a syber, cymer pob un einbsp;Ie yn y c6r, a phrin y caiff yr arweinydd amser i gyrraeddnbsp;V.V, y llwyfan gwyn acw, ac eistedd ar yr orsedd o dan ysol,nbsp;na fydd y gan yn dechreu, ac yn esgyn yn un anthemnbsp;orfoleddus, yn aberth hedd a llawenydd ; ac yna mewnnbsp;amrantiad a pawb at ei orchwyl. Ymlanhau, diolch, anbsp;gweithio�dyna raglen yr adar. Gresyn meddwl mornbsp;wahanol yr eiddom ni yn aml, onide ? Ymlygru mewnnbsp;drygioni, grwgnach yn anfoddog, a diogi ac ymblesera, ynbsp;byddwn ni yn lynych.
Ym Mexico, hyd yn ddiweddar iawn, ffynnai hen arferiad tlws a defosiynol ddaethai gyda�r Hispaeniaid yn amsernbsp;iy goncwest: cyferchid haul ar ei ddyfodiad bob borenbsp;ag anthem o fawl a diolch. Cenid doch ychydig funudaunbsp;cyn ymddanghosiad yr haul, ac agorai pawb ei ffenestr anbsp;arweiniai i�r veranda gylchynna bob ty Hispeinig, a safai�rnbsp;holl deulu, o�r hynat i�r ieuengaf, y meistr fel y caethwas,nbsp;i gyfarch brenin y dydd. Mor debyg i�r adar, onide ?nbsp;Sier yw y byddai miloedd o�r ednod cerddgar yn uno yn y
-ocr page 115-103
DRINGO R ANDES
foreuol gan ynghanol perllannau a gerddi dihafal Mexico gyfoethog.
Aflonyddodd adar yr Andes ar y cysgadwyr o�m cwm-pas, a rhwbient lygaid o un i un, gan wincio�n gysglyd ym mhelydrau�r haul oedd eisoes yn dechreu treiddio drwy�rnbsp;deilios. Yr oedd y tan yn farwor llonydd erbyn hyn, anbsp;min awel y bore yn dechreu gwneud inni sgrwtian, a danbsp;oedd cael symud i ystwytho�r cymalau a chyflymu�r gwaed.nbsp;Yn reddfol cyrchai pawb at ei geffyl gan ddechreunbsp;breuddwydio am ben y daith a thamaid i dorri newyn.nbsp;Ond�dyma fonllef orfoleddus oddiwrth un o�r pererinion ;nbsp;pawb yn mynd ar ras wyllt i glywed y newydd, a dynanbsp;Ile�r oedd un o�r cwmni ar ei bedwar yng nghanol gwely onbsp;fefus addfed ! a ninnau wedi bod yn new3mnu drwy�r nos !nbsp;�Doedd ryfedd fod yr hen geffylau yn gweryru, ondnbsp;chwareu teg iddynt, gwnaethant eu goreu i�n hysbysu o�rnbsp;newyddion da. Ni allaf byth feddwl am y boreufwydnbsp;hwnnw heb gael ffit o chwerthin iachus ; �rwy�n siwr ynbsp;rhoisai Punch lawer am ddarlun o�r olygfa,�pawb ynnbsp;g�rwedd ar ei hyd cyhyd, bron o�r golwg yn y dail, acnbsp;wrthi a holl egni ei fysedd yn t5mnu mefus, ac yn eu bwytanbsp;lawn mor egniol, a phawb cyn ddistawed a Ilygod mewnnbsp;cae gwenith. Brecwast ardderchog oedd honno ; mae�nnbsp;siwr gen i mai rhywbeth tebyg a fyddai Efa yn gael yngnbsp;Ngardd Eden er�s llawer dydd.
Dalar oedd y cyntaf i wacddi �Digon ! � a chychwyn am ei geffyl, a bu raid i ninnau ddiljm heb ond prin dorri awchnbsp;ein newyn, Ond yr oedd yr arr.gylchiad difyrrus, hapus,nbsp;wedi codi ein hysbrydoedd i�r uchelfannau, a geriem ein
-ocr page 116-104
DRINGO R ANDES
'ceffylau dan ganu a dyfalu Ile�r oeddym, ac
quot; Wele ni bawb ar gefn ei gef�yl,
A dyma ni�n mynd dow dow, dow dow.
Ar garlam, a thuth, a phranc, Hwre !
Heb ofal nac ofn am rent na threth !
Ond meddwl am dy, a than, a the,� nbsp;nbsp;nbsp;:
Buom yn hir yn cael cip ar gyrrau�r wlad, ac erb5m inni ddod allan o�r drysni, cawsom ein bod filltiroedd lawernbsp;yn is i lawr na�r cychwynfan, ac fod gennym daith hirfaithnbsp;cyn cyrraedd cartref. Ond wedi i�r meirch gael eunbsp;caraau ar y gwastatir, a dod i ardaloedd cynefin, yrnbsp;oeddynt yn mynd fel ewigod, a ninnau yn mwynhau�n ridenbsp;i berffeithrwydd. Awel y bore fel dyfroedd bywiol ynnbsp;disgyn oddiar y copau gwynion, a ph�r awel y pinwyddnbsp;a�r myrdd blodau man yn llanw�r awyrgylch a�u perarogl.
O ! yr oedd yr hen ddaear yn dlos y bore hwnnw, a bywyd yn felus iawn ; gwyn fyd na chaffai pawb oriaunbsp;euraidd fel hyn unwaith mewn oes : byddai stormyddnbsp;bywyd yn haws eu goddef wedyn, ac ni chaffai�r temtiwrnbsp;loches mewn calon a deimlodd agosed ddrws paradwys.
Fel y nesaem at y Fro, deuai ami i fwthyn coed i�r golwg, yn nythu mor dangnefeddus yng nghysgod y gwyl-wyr gwynion, a mwg eu simddeiau yn dyrchu tua�r nennbsp;yn aberth peraidd o�u tan coed glanwaith : brefiadau�rnbsp;praidd ar y llethrau porfaog, y gwartheg yn cyrchu 37nnbsp;yrroedd mawrion tua�r corlannau erbyn amser godro, a�rnbsp;cwn yn dyfal gyfarth er ceisio didol yr hesb oddiwrth ynbsp;laethes, a�r llanciau ar eu ceffylau bywiog yn gwibio ymanbsp;a thraw, pawb ynghylch ei orchwyl ; a ninnau�adar ynbsp;nos�yn anelu am ddiddosrwydd, ond yn teimlo braidd
-ocr page 117-105
DRINGO R ANDES
' nbsp;nbsp;nbsp;yswil^ fel plant drwg wedi bod ar eu spri. Ond cawsai
I nbsp;nbsp;nbsp;perthynasau a chyfeillion noson mor bryderus yn ein cylch,
fel yr oedd y croeso yn gynnes a siriol, a phawb yn falch o�n gweld, ac yn holi a dyfalu am y cyntaf.
Hyd nes inni ein cael ein hunain rhwng muriau�r bwthyn clyd, nid oeddym ymwybyddol mor flinedig oedd5mi; 57rnbsp;oedd yr awelon iachus, a symudiadau chwim y ceffylau,nbsp;wedi ein cadw yn effro, ond gynted y daethpwyd i awyr-gylch g3mnes yr aelwyd, a chael y t� y canem am dano,nbsp;cysgu a gorffwys oedd ein dyhead mwyaf, a chwsg i�wnbsp;gofio oedd hwnnw ; dywedir inni gysgu gylch y doe ynnbsp;grwn, tra�r plantos bacli yn chwareu a chanu, ymwelwyrnbsp;yn mynd a dod, ceffylau a gwartheg yn tristfawr gyniwairnbsp;gylch y ty, a�r haul yn machlud a�r lleuad yn codi, anbsp;ninnau�n cysgu�n ogoneddus, a thelynau�r Tylwyth Teg ynnbsp;suo-ganu. Ond wedi inni ddeffro, yr oeddym fel adar ynnbsp;trydar, ac yn barod i adrodd ein holl anturiaethau. Eithrnbsp;jnbsp;nbsp;nbsp;nbsp;ni fynegir byth mo�r filfed ran o gyfrinion y goedwig
I nbsp;nbsp;nbsp;-ddistaw, lan ; nid pethau i�w mynegi ydynt, ond pethau
{ nbsp;nbsp;nbsp;i�w teimlo i eigion calon, ac i�w trysori yn nyfnderoedd
! nbsp;nbsp;nbsp;enaid.
Ryw ddydd, mae�n debyg, clywir swn bwyelli yn y �coedwigoedd tawel, a chroch nadau�r agerbeiriant 3mnbsp;adsain drwy�r cymoedd llonydd, gan ddygyfor ei fwg dunbsp;ar y dyfroedd grisialog, a throi�r perliog wlith sy�n nythunbsp;ar fron pob blod�yn gwiw yn ddefnynnau marwol i ysu anbsp;�difa�r tlysni. Diolch ynte am gael troedio�r ardd cynnbsp;oyrraedd o�r sarff.
-ocr page 118-PENNOD XIII
TUAG ADRE.
li
EDI dadflino a sobri o helyntion y daith. ddiweddaf, bu raid dechreu pacio o ddifrif,nbsp;canys yr oeddym yn gorfod troi�n ol yrahennbsp;ychydig ddyddiau, er ein mawr ofid. Ynbsp;syniad cyffredin am bacio yw, llawer iawn onbsp;focsus yn 11awn o ddilladau o bob lliw a llun, y rhannbsp;fwyaf yn hollol ddifudd ac anaddas, a chymaint o helynt fnbsp;wrth en trefnu^^u hail-drefnu a phe byddai bywydnbsp;dyn yn dibynnu ar ei ddillad. Mae aml i hen wladfawrnbsp;wedi cael oriau o ddifyrrwch diniwed wrth wylio newydd-ddyfodwr, neu gringo, ys dywed yr Hispaenwr, yn cych-wyn ar ei daith gyntaf i�r Andes. Mor grymo a thwt yw pobnbsp;peth, a phob boes fel pe newydd ddod o�r masnachdy, ynnbsp;edrych yn boenus o loew, ac yntau�r teithiwr mornbsp;ddestlus a glan ei drwsiad, a�r cyfrwy Prydeinig newyddnbsp;spon, prif destyn sport a dirmyg llanciau�r paith, a golwgnbsp;mor anhywaith arno nes gwneud i bob asgwrn a chymalnbsp;frifo wrth edrych arno heb son am ei farchogaeth am
/'i
-ocr page 119-107
DRINGO R ANDES
ryw bedwar can milltir. Doniol yw gweled ambell i hen geffyl brodorol, callach na�r cyffredin, yn troi ei ben inbsp;edrych yn syn ar y weledigaeth ryfedd ; anodd peidionbsp;credu, gan mor ddeallus yr edrych, nad yw�n ffurfio bamnbsp;ddistaw am allu teithiol y perchennog. Nid oes ondnbsp;jprofiad chwerw a ddarbwylla�r gringo o�i ffolnieb a�inbsp;ystyfnigrwydd. BydJ yn ddigon gwylaidd cyn cyrraeddnbsp;pen y daith, ac ychydig bach yn debycach i�w gylchynion,nbsp;er na ddaw efe byth yn rhan o�r darlun fel yr hen frodor-ion ; mae�r brodor a�i geffyl a�i g�r a�i ddillad yn iin,nbsp;mewn perffaith gydgordiad, ac yn un o�r golygfeyddnbsp;mwyaf hudolus a swynol ar yr holl wastadeddau. Onidnbsp;ydych wedi sylwi gymaint mwy dyddorol yw gwisg ynbsp;Colonials Prydeinig ? Maent wedi addasu eu gwisgoeddnbsp;i�w cylchynion, ac felly yn edrych yn berffaith naturiol anbsp;� dilyfethair. Dilyn natur yn 11e celf�dilyn y gwladfawyrnbsp;ieuainc 5m lie Paris, a fyddai eithaf adnod yn.g nghredonbsp;Prydain heddyw.
Ond, i ba le yr aethom, wys ! Nid gringos oeddym ni,, ond hen deithwyr profiadol, wedi bod drwy bob helyntionnbsp;allasai�r paith mawr ei ddarpar ar ein cyfer ; ac yr oeddymnbsp;- yn pacio ein wagen yn yr adgof am y pethau hyn, ac ynnbsp;ceisio rhagddarparu ar gyfer pob anap. Tra�r dynion^!elt;-.lt;).'^-*-^gt;nbsp;yn brysur yn trwsio a chryfhau�r g�r, a gofalu am ddigonnbsp;o olew ar gymalau�r wagen, gan gofio am y gwres a�rnbsp;Ilwch oedd o�n blaenau, cedwid ni�r merched fel gwenyn,nbsp;nid yn casglu m�l ychwaith, ond mefus, a�u berwi mewnnbsp;crochannau enfawr, a dihy^yddu�r tai 0 bob tun gwag /-w tnbsp;drwy�r holl fro, i gario y melusion gwerthfawr i wlad nadnbsp;oedd yn llifeirio o laeth a mefus.
-ocr page 120-io8
DRINGO R ANDES
Dyddiau hapus oedd y rheiny, tymor dedwydd plen-tyndod wedi dod yn ol ara ennyd,�allan gyda�r wawr-�ddydd, pawb a�i fasged ar ei fraich 301 canu a dawnsio o wir lawenydd calon. Ond weithiau deuai cysgod ynbsp;��madael ar heulwen fy nedwyddwch, a chiliwn at lannbsp;Llwchwr i geisio lleddfu fy hiraeth, a gwrando 3m astudnbsp;a dwys ar neges a chenadwri y raynyddoedd tnawr a syllentnbsp;arnaf o�r uchelderau peil. Un o blant y gwastadeddaunbsp;oeddwn i, ond 301 hannu o�r Eryri, a dyna mae�n debygnbsp;sydd i gyfrif mai ar y raynyddoedd y mae fy nghalon bobnbsp;amser. Mewn tristyd mud yr edrychwn ar y gadwynnbsp;wen a gylchynnai�r dyffryn tawel, a�m henaid yn dyheu amnbsp;gael llechu yng nghysgod eu glendid, ymhell o swn y bydnbsp;a�i stormydd. Yr oedd y tawelwch a�r unigedd, a naturnbsp;yn ei harddwcti cyntefig, wedi suddo i eigion fy modolaeth,nbsp;ac wedi deffro pob peth oedd oren ynof ; llawer delfrydnbsp;a meddylddrych tlws a ddaetb yn eiddo imi tra�n b3rw felnbsp;gl�yn ar felus fwyd natur. Ac yn ofnus a chrynedig ynbsp;wynebwn y gwastadeddau a�r bywyd gwladfaol helbulus,nbsp;a�r man ofidiau beunyddiol; ofnwn golli�r delweddaunbsp;newydd, a syrthio�n ol i�r hen rigolau. Hoffaswn gaelnbsp;mwy o amser i fagu nerth meddyliol wrth draed fynbsp;Ngamaliel, a naddu sylfaen o graig yr Andes. Weithiaunbsp;meddyliwn fy mod yn cael fy ngolwg olaf ar gewri y bydnbsp;newydd, a dyblai hynny fy mhruddglwyf, ond yng nghil-fachau cysegredicaf fy nghalon, blagura gobaith amnbsp;olwg, ac er imi deithio ddeg mil o filltiroedd oddiwrthynt,nbsp;mae�r gobaith yn dal i dyfu yn gryf ac iach. Ondnbsp;ysywaeth, y mae�r pyst a�r gwifrau yn dringo�r llethraunbsp;�erbyn heddyw, a thrydan yn cydio�r hen a�r newydd wrth
-ocr page 121-109
DRINGO R ANDES
ei gilydd. Ond cymer ganrif dda i wareiddiad ddifwyno�r Andes ; felly ni raid brysio.
Ofnaf na chynorthwyais lawer i gasglu mefus na phacio�r wagen, ac fel y nesai diwrnod y cychwyn collidnbsp;Eluned o�r cwmni yn aml, ond diau mai buddiol iminbsp;oedd y prysurdeb a�r darpar, canys yr oedd fy hiraethnbsp;yn llethol, a neb yn deall na neb yn cydynideimlo ond yrnbsp;hen fynyddoedd.
Fe ddaeth y noson olaf, a natur wedi bod yn gwgu drwy�r dydd�cymylau duon brochus yn ymwibio draws-,nbsp;y ffurfafen las, ac yn tywyllu pelydrau llachar yr haul;nbsp;ond er cymylu o�r haul, yr oedd y gwres yn llethol, anbsp;hawdd oedd teimlo�r ystorm yn dod o bell. Gwyddai�rnbsp;adar hefyd fod y ddrycin ar eu gwarthaf : distawoddnbsp;eu can, safodd eu gwaith, ac ni welid hwy yn picio onbsp;frigyn i frigyn gan drydar ar ei gilydd a dyfal gasglunbsp;ymborth i�r rhai bychain a ddisgwylient wrthynt. Na,nbsp;safent yn swrth a�u p.ennau yn eu plu ar y canghennau/i^fnbsp;mwyaf cysgodol, fel pe�n ymbaratoi i wneud eu goreu o�rnbsp;gwaethaf. Geilid gweled y ceffylau yn carlamu�n orwylltnbsp;. tua�r coedwigoedd, tra�r taranau yn clecian o graig inbsp;graig ; dolefai�r praidd yn ofnus gan dyrru at ei gilyddnbsp;fel pe�n teimlo fod diogelwch mewn rhif. Anelu am ynbsp;corlannau a wnae�r daoedd yn Iluoedd tristfawr, canys yrnbsp;oedd yn fachlud haul ac yn amser godro ; udai�r cwn ynnbsp;aflafar, ac ni cheid taw arnynt nes eu gollwng i�r ty.
Eithr yr h5m a d3mnai fy sylw fwyaf oedd cwhwfan yr ysguthanod a lechent yn y llwyn bedw gylch y ty ; yr oeddnbsp;eu cw-cw fel rhyw gyfeiliant lleddf-dyner wedi pob taran.nbsp;ac fel pe�n ceisio cysuro ei gilydd. Ond dal i dduo yr
-ocr page 122-no
DRINGO R ANDES
oedd y wybren, a�r mellt fforchog, iSamgoch, yn gwibio ac yn gwau fel seirff tanllyd, a�r taranau yn rhuo felnbsp;magnelau, gan siglo�r creigiau cylchynnol. Ond yn ynbsp;bwthyn coed yr oedd can a thelyn, ac aelwyd lawen :nbsp;plantos bacb yn canu, a�u lleisiau fel y wawrddydd, hennbsp;ac ieuainc a�u pennill yn eu tro, a thine y tannau tynion ynnbsp;llanw�r bwlch yn hapus pan fyddai�r awen yn gorffwysnbsp;ar ei rhwyfau.
Eithr a ni�n ceisio boddi�r storm a�r hiraeth mewn noson lawen, daeth taran a fuasai�n casglu nerth ar yrnbsp;uchelderau, debygaf, i daro ar y bwthyn bychan nes yrnbsp;oedd yn siglo fel corsen ysig, a thannau�r delyn yn torri o ^nbsp;un i un dan fysedd celfydd y telynor ; a bu dychryn 2/nbsp;braw yn y cwmni diddan. Ond unwaith y cawsom ninbsp;fynd allan i�r ystorm, a bod yn dystion o�i mawredd a�inbsp;gogoniant, trodd yr ofn yn edmygedd, a�r dychryn ynnbsp;fwyniant bythgofiadwy. Yr oedd yn gaddugawl dywyllnbsp;�ond pan fflachiai ambell i fellten eirias drwy�r tywyllwchnbsp;dudew, gan roi i ni gipolwg ar fyd newydd spon. Nid yrnbsp;un oedd y Fro dan wenau haul a than wg yr elfennau, anbsp;rhyw deimlad rhyfedd oedd bod mewn nos a dydd bob ynnbsp;ail eiliad o hyd, canys gwibiai�r mellt gyda chyfiymdranbsp;dychr5mllyd, gan roi rhyw gylchdro o amgylch y cwm.
Weithiau dringai lethrau�r Mynydd Llwyd o lam i lam, fel hydd 3m ffoi rhag yr heliwr, ac wedi cyrraedd y copanbsp;gwyn, gwasgarai�n fil o wreichion gan droi�r ia oesol ynjt^jMXA-dan ysol. Cymerai un arall ei thaith drwy�r coed, gannbsp;ddawnsio ar y brigau uchaf neu gyniwair drwy�r drysni anbsp;Ihroi�r glesni a�r blodau fel gwawl y nef. Daeth un inbsp;ymyl y cartref He y safai hen fedwen dalgref a welsai lawer
-ocr page 123-III
DRINGO R ANDES
storm cyn hyn. Plethodd ei breicliiau tanllyd o amgylch ogylch y pren gan ei gofleidio i farwolaeth ; mewn fflachnbsp;y bu�r mail, ac mewn amrantiad y collodd ei nerth a�inbsp;degwch ; syrthiodd yn ol ar fynwes yr hen fam a�inbsp;meithrinasai mor dyner.
Tra�r mellt ar eu hymgyrch fel hyn, ni phallai udgorn cad y taranau, ac ni fu udgyrn yn adsain yn ogoneddusachnbsp;erioed,�^atebent ei gilydd o gopa pob mynydd ac onbsp;^grombil pob ceunant, nes diasbedain drwy�r wlad amnbsp;filltiroedd. A ninnau�r cwmni mud yn cael edrych arnbsp;filwyr y nef yn gwneud eu gwaith. Gymaint o amser, anbsp;dyfais, a chyfoeth sy�n mynd i ddysgu rhyfela, onide ? anbsp;brenhinoedd a theyrnasoedd yn cyfrif eu milwyr wrth ynbsp;miloedd, a dim ond i Frenin y brenhinoedd anfon un o�inbsp;filwyr i�r gad, gall chwalu byddinoedd y byd megys tywodnbsp;o flaen corwynt.
Ond a ni�n edrych ar yr ystorm ac yn ei theimlo i �eigion ein calonnau, graddol beidiai�r mellt, a chlywid rhunbsp;y daran yn dod o bell, fel pe�n chwyrnu�n anfoddog mewnnbsp;Ilynclyn ar lethr Gorsedd y Cwmwl; teymasai tywyllwchnbsp;�^bron na ellid ei deimlo gan mor llethol ydoedd, a�rnbsp;�distawrwydd ofnadwy wedi�r fath gynnwrf yn gwneud i�rnbsp;galon guro�n boenus, dan bwys teimladau dilafar. Ondnbsp;wele�r ffurfafen ddu yn agor ei hystordai yn llu, gannbsp;dywallt ei mil ddefnynnau man i ddisychedu�r hen ddaearnbsp;grasboeth, ac i ireiddio gwellt y meusydd. Du yw pobnbsp;storm i�r Ilygad di-ffydd, ond rhyfedd fel y blodeuanbsp;ambell gymeriad dan groesau a gorthrymderau bywyd,nbsp;�onide ? Mae�n gweled drwy�r d�wch i gyd, ac wrth ddalnbsp;i syllu fry yn derbyn yn helaeth o�r defnynnau b3rwiol sy�n
-ocr page 124-II2
DRINGO�r ANDES
disgyn o ganol yr ystorm. Bron nad oedd3nn yn gweled natur yn agor ei breichiau led y pen pan ddechreuodd y UuUnbsp;gwlaw maethlon ddisgyn ar ei niynwes. Teimlem ynnbsp;llawen a diolchgar fod y fendith wedi dod wedi cymainfnbsp;paratoi a disgwyl, canys yr oedd pob deilen a glaswelltynnbsp;yn eiriol yn daer er�s wythnosau am ymgeledd.nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;lt;/*�
Faint o honom sydd wedi sylwi tybed mor anhraethol swynol y mae natur yn diolch am ei bendithion ? Tranbsp;cenhadon yr awyr yn cyhoeddi y newyddion da mewnnbsp;dull dipyn yn rbwysgfawr a thristfawr i galonnau bycbainnbsp;y llawr, llechai pob cyfaill asgellog yn fud a syn, ffoai�rnbsp;gwenyn gwyllt oedd gynau�n suo ganu wrth ddiwyd siigno�rnbsp;m�l, i�w llochesau celfydd yng nghalon hen foncyff draw ;nbsp;swatiai�r blodau yn,g nghesail ei gilydd, a gwnae�r deilios-gwyrdd eu goreu i�w ncddi a�u calonogi; mae ffynhonnau eunbsp;perarogl wedi eu eau yn dyn, rhag gwastraffu adnoddaunbsp;mor werthfawr mewn cylchoedd mor ^ghydnaws. Oudnbsp;pan ddychwelo�r cenhadon i�w cartref fry, ac y teym.asonbsp;tangnefedd a distawrwydd, ac y disgynno y tyner wlaw felnbsp;olew ar ddyfroedd aflonydd, mor dlws a ph�r y croesaw :nbsp;mae pob deilen yn ymloewi, a phob deryn drwy�r wig jmnbsp;prysur ymbincio ac yn lledu ei esgyll mewn gwynfydnbsp;wedi�r hir gaethiwed, ac yn torri allan i ganu fel yr eos 5mnbsp;y nos. Ni all y coed a�r blodau ganu, ond llanwant yrnbsp;holl wlad a�u perarogl ; dyna eu dull hwy o ddiolch i�rnbsp;Cr�wr tirion am ei ryfedd ddaioni; a pha falm mewn bydnbsp;pereiddiach nag arogl y blod�yn gwiw ? Mae natur yn einbsp;holl gysylltiadau yn rhoi ei goreu a�i phuraf ar allor einbsp;diolch. Gwyn fyd na chaem ni lygaid i�w gweled, a�inbsp;deall, a�i hefelychu yn well, onide ?
-ocr page 125-IT3
DRINGO R ANDES
Aeth rliyw octienaid o ddiolch drwy�r cwmni distaw pan ddechreuodd y gwlaw dywallt, a theimlejn fel pe wedinbsp;-.Atdadebru o ganol rhyw freuddwyd cymysglyd. Yr oeddnbsp;sirioldeb yr aelwyd yn dderbyniol iawn wedi�r fath gy-nhyrfiadau. Y mwyaf didaro ynghanol yr elfennau oeddnbsp;yr hen gi hela orweddai ar ei hyd cyhyd o flaen y tan, ynnbsp;chwymu�n braf, wedi cael y gwres a�r noddfa glyd i gydnbsp;iddo ei hun am ysbaid awr, ac yr oedd amo fiys dangosnbsp;ei ddannedd pan drespaswyd ar ei etifeddiaeth ; ond hawddnbsp;fu ei ddenu a chunog o laeth.
Er ei bod yn hwyr o�r nos, a phawb yn flinedig, nid oedd gorffwys i fod heb dalu diolch a gofyn nodded.nbsp;Yr oedd naws a pherarogledd y blodau ar y ddyledswyddnbsp;deuluaidd y noson honno : yr oeddym wedi bod ar drothwynbsp;yr anweledig, a miwsig y Llys wedi ein gwefreiddio a�nnbsp;hysbrydoli.
Mae gan bawb o honom ryw n�d mewn oes, a rhyw gysegrfan i fynd iddo mewn adgof pan gaffer egwylnbsp;ynghanol corwynt bywyd. Ni allai neb o honom ddweydnbsp;dim am y ddyledswydd y noson honno,�dim ond teimlo,nbsp;a chofio, a thrysori.
Agorem y ffenestri a�r drysau led y pen i oeri ac ireiddio wedi cymaint gwres : a buan y daeth cwsg inbsp;daenu ei fantell yn dirion dros y rhan fwyaf o honom.nbsp;�Doedd ryfedd fod gwrid y rhos ar ruddiau�r plant tra�nnbsp;cael anadlu a,wyr iachus y mynydd drwy�r nos, canys nidnbsp;oes eisieu clo na chlicied ar ddrysau a ffenestri bythyn.nodnbsp;yr Andes. Ca�r s�r ddod i hofran a gwylio wrth bennbsp;pob cwrlid, ac a�r Hoer ar daith ymchwiliadol drwy�rnbsp;ystafelloedd er cael gorffwys ar wyneb ei hanwylyn, a
4
-ocr page 126-II4
DRINGO R ANDES
chwery�r awel falmaidd drwy bob congl, gan buro a pher-eiddio erbyn toriad gwawr y dydd newydd. Clywir y daeodd yn cnoi dl yn hapus ar felusion y dydd. Mae�rnbsp;gwenith addfed sydd o flaen y ty yn codi ei ben yn dalognbsp;wrth deimlo�r Ileithder bywiol yn ymgeleddu ei wreiddiau,nbsp;ac mae�r gwynt yn chwareu ar y tannau euraidd nesnbsp;llanw�r awyrgylch a�i hwiangerdd.
Ond dacw�r ddyllhuan wedi dod allan i chwilio am Swper, ac mae ei gwdi-h^ yn merwino�r glust, ac/'nbsp;yn achos i aml un gael hunllef ; ond �rwyf fi yn dipyn onbsp;ffrynd i�r gwdi-hw hefyd : mae golwg hynod freuddwydiolnbsp;arni, a phe buasai�n gallu barddoni �rwy�n siwr y gwnaenbsp;bryddest benigamp ar ryfeddodau�r nos.
Rhyw noson rhwng cwsg ac effro fu�r noson olaf yn yr Andes : anodd oedd ymdawelu wedi�r fath olygfeydd ;nbsp;ac y mae yna ddistawrwydd rhy lethol i gysgu ynddo, anbsp;rhyw dawelwch felly ddaethai dros y Fro wedi peidio o�rnbsp;gwlaw�natur i gyd yn gorffwys gan ddisgwyl cm ynbsp;wawr. Minnau hefyd a orffwysais, ond nid heb g-)fio mainbsp;dyma fy noson olaf yng r.gwlad y mynyddoedd, ac nid hebnbsp;ddiolch am y gwynfyd a gawswn.
ADIOS
ID wyf yn credu pe cawswn fyw i oed Methuselah y gwelswn fore mwy gogoneddusnbsp;na�r bore olaf hwnnw ynghanol yr Andes ;nbsp;rhyw ffarwel dywysogaidd roddodd yrnbsp;hen fynyddoedd i ni. Nid oedd y melltnbsp;wedi Ilychwino plufyn o�r eira gwyn, na�rnbsp;taranau wedi dymchwel yr un teyrnnbsp;oddiar ei orsedd. Canu a dawnsio a chwerthinnbsp;wnae natur drwy�r bore, a�r haul yn gwenu�n foddhausnbsp;wrth weled y plant mor ddedwydd. Credaf fodnbsp;nwyfiant yr awyrgylch wedi mynd i draed yr hennbsp;geffylau hefyd��doedd dim dichon dal yr un o honynt,nbsp;er carlamu a dwrdio a chwysu. �Welsoch chwi geffyl ^nbsp;castiog yn gwneud sfort o�i feistr erioed ? Byddainbsp;� yn anodd gennych ei alw yn greadur direswm ar olnbsp;edrych amo am ryw bum� munud yn mynd drwy einbsp;ymdumiau a�i branciau, ac yn drysu pob cynllun o�ch
-ocr page 128-�i6
DRINGO R ANDES
eiddo gyda medr dewin. Mae yn ei fwyr.hau ei hun yn ardderchog hefyd, ac yn ymhyfrydu yn ei nerth ; anbsp;phan fyddo wedi cael digon ar y spri, fe saif yn dawel,nbsp;hr,mddenol, gan edrych mor ddiniwed ag oen llywaeih.nbsp;Creulondeb, anheilwr.g o ddynoliaeth, yw cosbi ceffyl amnbsp;gael orig o hwyl pan. fo�n teimlo ar ei galon : maenbsp;fel rhwystro plentyn iach i chwareu pan fo�r haulnbsp;yn tywynnu.
Yr oedd yn ddrwg gan fy nghalon weid y ceffylau yn cael eu dal a�u rhoi yn y tresi ; mor wahanol a fyddai eunbsp;byd ymhen ychydig ddyddiau�^mor flinedig y coesaunbsp;chwim a brancient mor wisgi gynau.
Yr oedd prysurdeb anarferol gylch Troed yr Orsedd y bore arbennig yma. Cyrchai cyfeillion o bell ac e.gos inbsp;f�arwelio a dymuno Duw�n rhwydd. Yr oedd amryw o�rnbsp;cyfoedion ieuainc yn paratoi i ddcd i�n hebrwng daithnbsp;diwrnod dros y mynydd, a threulio noson gylch tan ynbsp;gwersyll i gydfreuddwydio am ddyfodol y Wladfa fechannbsp;yng nghilfachau�r Andes. Mor dalgryf a Iluniadd ywnbsp;plant y mynyddoedd yma : mae ystwythder yr helygennbsp;ymhob cymal, a grym y mynydd 3m yr ysgwyddau Ilydain,nbsp;cydnerth ; gwrid yr haul sydd ar eu gruddiau, a glasnbsp;y nen yn eu Ilygaid, a chalonnau C57n.nes, tyner, a deimlirnbsp;yn.g nghydiad Ilaw ; mae�r dwylaw�n arw hwyrach, acnbsp;ol y gaib a�r laso ar lawer o honynt, ond dwylawnbsp;Cymreig glan oeddynt er hynny, yn dra diesgeulus anbsp;difrycheulyd oddiwrth y byd. Gwyn fyd y dyn. gaffo fodnbsp;yn arweinydd iddynt drwy borfeydd gwelltog gwybodaeth;nbsp;rhyfedd na fuasai maes mor doreithicg wedi denu rhywnbsp;ddyngarwr cyn hyn. Mae llawer o son am genedlgarwyr
-ocr page 129-II/
DRINGO R ANDES
a gwladgarwyr, ac mae angen mawr am danynt, ond byddaf yn rhyw ddistaw gredu mai dyngarwyr yw angennbsp;mwyaf ein byd.
Gardd fechan yw�r Fro Hydref, wedi ei phlannu yn eithafoedd Deheudir Amercia, ac ynddi gi.nnoedd onbsp;blamhigion ieuainc yn distaw dylu. Ma.e eisieu gwr-^teithio a dyfrhau, a thyfu cysgod rhag stormydd gaeafnbsp;a gwres yr haf ; mae eisieu tocio�r brigau sy�n bygwth difanbsp;nerth ambell i bren ; mae yno chwilod a heintiau ynnbsp;cynllwyn am fywyd pob planhigyn, ac mae yno ladronnbsp;ac ysbeilwyr yn cyniwair gylch yr ardd, ac yn sa thrunbsp;ambell flod�yn tlws, nad oedd ond dechreu agor ei lygadnbsp;yn wylaidd a syn ar ryfeddodau�r byd. Mawr y gwaithnbsp;sydd yn yr ardd, onide ? A pha Ie mae�r garddwr a�inbsp;gynorthwywyr ? Etyb yr eco, Pa Ie ?
Y fath gyfle ardderchog sydd yma i arddwr medrus dyfu coed derw, a britho pob cwm drwy�r Andes, anbsp;chedyrn gewri�r ddaear ; fe dyfent yn ogoneddus mewnnbsp;daear mor doreithiog ; a phan ddelai ambell storm i brofinbsp;eu nerth, ni wnai ond cwympo�r m�s addfed, i�w gwasgarnbsp;a�u gwreiddio o�r newydd.
Dyna ddylai plant yr Andes fod ond iddynt gael meithriniad priodol. Pa Ie mae�r dyngarwyr ynte, a�rnbsp;cenedlgarwyr hefyd, canys nid oes well Cymry nanbsp;thlysach Cymraeg yn y byd nag yng nghymoedd yrnbsp;Andes, a byddai�n w�rth i blant Cymru fynd yno inbsp;astudio�r iaith.
Melus oedd cael cwmni llanciau a gwyryfon mor hawddgar i�n cychwyn ar ein taith tuag adre ; yr oedd
-ocr page 130- -ocr page 131-II9
DRINGO R ANDES
yn pylu tipyn ar fin ein hiraeth, ac yn taflu pelydryn o sirioldeb ar brudd-der y ffarwel ; canys ffarwelio funbsp;raid, er pob esgus i aros eto ennyd ; yr oedd gennym daithnbsp;hir o�n blaenau, ac wedi gwneud amryw gynlluniau sut inbsp;rannu�r dydd, fel y gallem wibio heibio ambell fwthynnbsp;unig, ac hefyd dreio ein Ilaw ar olchi aur yn nant Rhyfon !nbsp;�Does neb a wyr faint o gestyll adeiladwyd ar gorn yrnbsp;aur hwnnw,�ieuainc oeddym i gyd, cofier, a�r byd ynnbsp;wyn a�r aur yn felyn,�ac os oedd ein cestyll yn gain, a�nnbsp;milwyr yn ddynol a dewr, nid of er i gyd y breuddwydio,nbsp;er casglu graean 3nr 11e aur.
Gorymdeithiem drwy�r Fro gan � chwifio�r cadach gwyn � a sychu deigryn ar-yn-ail. Dringem y llethr ynnbsp;ddigon distaw, ac wedi cyrraedd pen y bryn, man ynbsp;caffem yr olwg olaf ar Fro Hydref, gwelem gyfeillion ymhobnbsp;cyfeiriad, ar bennau�r tai, yn dal i chwifio baner heddnbsp;a thangnefedd.
A dios, yr hen fynyddoedd gogoneddus ; gwyliwch y plant sy�n nythu wrth eich traed.
NOTE.�All Nouns of which the gender is not designated may be taken as masculine.
GEIRFA.
GEIRFA
canu�n iach, to sing farewell; i.e., to bid �Good-bye.quot; carbwl, clumsy.nbsp;cariad, love.nbsp;carlam, gallop.nbsp;earnedd, f, cairn.nbsp;eastiog, tricky.nbsp;cawl, soup. cecrus, quarrelsome, snappish. ceisio, to attempt; also, tonbsp;seek. celfi, pi. of relf, s.m., implements, instruments; also, furniture. eerryg, pi. of carreg, s.f., stones. C3sail, s.m., armpit. cethin, fierce.nbsp;eeulan, f, hank.nbsp;cgunant, ravine.nbsp;cewyll, from cawell, baskets,nbsp;panniers. cii, f, retreat; also, cud cnoi eil, to chew the cud.nbsp;cilfach, f, a nook, recess.nbsp;eilio, to fly, to retreat. eip, cipdrem, f, glance. �cipio, to snatch. dais, bruise.nbsp;deeian, to click.nbsp;dwm, tie, knot.nbsp;clyd, cosy, comfortable.nbsp;clywed, to hear. �cnoi, to gnaw, to chew. codi, to rise.nbsp;codwm, fall.nbsp;coedwig, forest.nbsp;eoelcerth, bonfire. �eoetir, woodland. |
coegaidd, vain. coegyn, a dandy.nbsp;coflo, to remember. colli, to lose. oollasid am byth banes, the history would have been lost for ever.nbsp;copa, crest, top. corachaidd, pigmy. eorddi, to churn.nbsp;corlan, f, sheepfold.nbsp;cors, f, hog.nbsp;crasu, to bake. eregyn, from cragen, f, shells. croch, harsh.nbsp;ci�ochan, cauldron.nbsp;creiriau, relics.nbsp;crombil, interior; also, cropnbsp;or craw of bird.nbsp;cronglwyd, f, roof.nbsp;cronni, to cumulate, dam up.nbsp;cropian, to crawl.nbsp;crots (from crotyn), boys,nbsp;urchins. ci�wydro, to wander. cryn, considerable.nbsp;crynhoi, to gather together.nbsp;cuchiog, scowling.nbsp;cul, narrow. eunnog o laeth f, pail of milk. euro, to beat. cyfaredd, charm.nbsp;cwhwfan, to coo.nbsp;cwr, border, corner.nbsp;cwrlid, coverlet.nbsp;cwympo, to fall.nbsp;cwynfan, to complain. - 'nbsp;cychod, boats, from'cweh'!---'*X-� |
GEIRFA.
{as for cychwyn, to set off, to start. cychwynfan, starting-place.nbsp;eyd, i gyd, together.nbsp;cydieuenctyd, young compan ions. cydio, to unite, to join. cyfeillgarwch, friendship.nbsp;cyfangwbl, entire.nbsp;cyfarthiad, s.m., a harking.nbsp;cyfan, all, whole-, fod y c. drosodd, that all was over). cyfarwydd, capable, experienced-,nbsp;i�r rhai c., to those used tonbsp;it. eyfeiliant, accompaniment. cyfer; ar ei gyfer, against it. cyflawni, to accomplish, tonbsp;fulfil. cyflwyno, to introduce, to present.nbsp;cyflym, quick.nbsp;cyfrin, secret, mystic.nbsp;cyfrinach, f, secret.nbsp;cyffro, V., to stir.nbsp;cyffro, s.m., tumult.nbsp;eylch, circle.nbsp;cylchynnu, to surround.nbsp;cylchynion, environment.nbsp;cylymu, to tie, to fasten.,nbsp;cymal, joint, limb.nbsp;cymhwysder, qualification.nbsp;cymylu, v., to cloud; i.e.,nbsp;to obscure. cyneflno, to get used to. cynhennid, native.nbsp;cyniwair, to move about.nbsp;cyniweirfa, resort, rendezvous. cynllun, plot. |
cynllunio, to scheme. cynnes, warm.nbsp;cynorthwyo, to help.nbsp;cyn lleied, how little.nbsp;cynddaredd, fury.nbsp;cyntun, nap.nbsp;cyrchu, to fetch; also, tonbsp;resort. cyrchfa, s.f., resort. cyrddau, pL, from cwrdd,nbsp;meetings. cyrraedd, to reach. cysgod, shadow.nbsp;cysoni, to reconcile.nbsp;cysylltiad, connection.nbsp;cywair, key {musical).nbsp;cywreinrwydd, curiosity. Ch. chwa, f, breeze. chwaethus, tasteful.nbsp;chwareu, to play.nbsp;chwerthinllyd, laughable.nbsp;chwibanu, to whistle.nbsp;chwiflo, to wave.nbsp;chwilen, f, beetle.nbsp;chwiiota, to search,nbsp;beetles).nbsp;chwim, fleet, quick.nbsp;chwip, f, whip.nbsp;chwith, unpleasant.nbsp;chwyrn, rapid.nbsp;chwyrnellu, to whirl.nbsp;chwysu, to perspire, to sweat..nbsp;chwythu, to blow. |
GEIRFA.
GEIRFA.
dwys-ddyfal, grave and earnest. dwys-fyfyrio, seriously consider.nbsp;dwys-lithro, slide heavily.nbsp;dychrynllyd, fearful.nbsp;dyffryn, valley.nbsp;dychwel, to return.nbsp;dychmygu, to imagine.nbsp;dyfal, sedulous, earnest.nbsp;dyfnder, depth.nbsp;dyfrllyd, watery.nbsp;dygyfor, v., to surge.nbsp;dyheu, to yearn.nbsp;dyhead, yearning.nbsp;deheuig, dexterous, adroit.nbsp;dylluan, f., owl.nbsp;dymchwel, to upset.nbsp;dyrchu, to arise, to ascend.nbsp;dyrus, intricate.nbsp;dyryswch, ^nla-ygement.nbsp;dywallt, f'^om fywallt, tonbsp;pour. |
elid, V., past imp., pass., fr. myned, to go. elw, gain.nbsp;ellyll, imp.nbsp;ellyn, razor.nbsp;enfawr, vast, immense.nbsp;enfys, rainbow.nbsp;enllyn, viand. entrych, vault of the heaven. or, although. er�s (er ys) 11awer dydd, long ago. erchi, to command, to order. erchyll, terrible. erddi, fr. gerddi, gardens. erioed, ever. estron, stranger. euraidd, golden. ewig, f, doe. ewyn, foam. |
GEIRFA,
8 GEIRFA.
GEIRFA.
0.
GEIRFA.
GEIRFA.
GEIRFA.
GEIRFA. 13
14 GEIRFA.
ymysgwyd, to shake off. ynni, energy.nbsp;ynte, or: also, then.nbsp;ysgatfydd, perhaps.nbsp;ysgerbwd, carcase.nbsp;ysglyfaeth, f, prey.nbsp;ysglyfaethus, preying.nbsp;ysgreeh, f, scream.nbsp;ysgrublyn, beast of burden.nbsp;ysgrwtian, to shiver.nbsp;ysgubo, to sweep.nbsp;ysguthanod (pi. of ysguthan,nbsp;f), wood-pigeons, wild pigeons. |
ysgythrog, rugged. ysgytiol, shaky.nbsp;ysig, bruised.nbsp;ysigo, to bruise.nbsp;ysol, consuming.nbsp;ysbaid, space {of time).nbsp;ystum, f, posture.nbsp;ystwythder, suppleness.nbsp;ystwytho, to make supple.nbsp;ystyr, meaning; ar un ystyr,nbsp;in one sense,nbsp;yswil, shy. |
Neu detholion o waith amryw lenorion o amser Robert Jones, Dinbych hyd y Gohebydd, gyda Darluniau, riodiadaunbsp;bywgraf�iadol gan J. Morgan Edwards, M.A., Ysgol y Sirnbsp;Treffynnon, a Geirfa cynwysfawr. Gellir gael y Geirfa a�rnbsp;Ceinion yn wahan oddiwrth eu gilydd, os y dymunir hynny.nbsp;Price 1/6 nett.
New Edition. Price 1/-
Gan Eluned.
nett,
or with Geirfa 1/3.
Dyddorol dros ben.
Lithographed in Colours, and showing the descent of Henry VIII. from Rhodri the Great and Egbert the Saxon.
Mounted and Varnished, 2/6 nett.
Alsc folded in Cloth Cover, 1/-
OUR COLLIER HEROES; Or Silent Heroisms of the South Wales Coal Mines.
By Henry Davies (Author of �Miners� Arithmetic� ^�Mining Machinery,� amp;c., amp;c.)
Cloth 1/6 nett; by post 1/8.
Book I. for Standard I. 4d. nett.
Book II. for Standard II. 4|d. nett.
Book III. (shortly) - nbsp;nbsp;nbsp;6d.
Simple and graphic Supplementary Readers for Standards I., II., or III.
Price 1/6 nett.
By Thomas Jones, Certihcated Teacher, Dunraven, Rhondda.
�The author is to be congratulated on having produced Sq attractive and useful atext book on a complicated subject.�
�S.W.D. News
-ocr page 148-GLAMORGAN. nbsp;nbsp;nbsp;471 p.p. Crown 8vo.
With Map a-.d Illustrations. By A. Morris F. R. Hist. Soc. Prize Essay at the Welsh National Eisteddfod.nbsp;Superior Binding and Gilt Top 3/6 nett.
Cheap Edition 2/3 nett.
Gan John Roberts, Llanelhaiarn, Chwiiog. Elian. 1 -
Gan T. R. Roberts (Asaph).
Pris i�r tanysgrifwyr 2;'6 Extra Gilt Top 3;'6
Gan. T. Mardy Rees, Llundain. Awdwr-Dictionary of Eminent Welshmennbsp;Ysgrifenna Gohebydd fel hyn :
Mae Cymru o dan ddyled i chwi am ysgrifennu y fath hanes cryno, a dyddorol, o�r Mynachdai Cymreig.
Pris Ilian 2/3. Extra Gilt Top 3/--
By Marie Trevelyan, a.uthor of � Glimpses of Welsh Life and Character,� � The Land of Arthur,� � Fromnbsp;Sncwdon to the Seas,� �Folk Lore and Fclk Storiesnbsp;of Wales,� amp;c,, amp;c,
� By the truly national and patriotic mind, by antiquarians in general, and by the Welsh people in particular, Llanilltyd will always be regarded with a peculiar andnbsp;stirrmg interest.�
Price to subscribers, 2/6. Extra Gilt Top 3/6-
-ocr page 149- -ocr page 150- -ocr page 151- -ocr page 152-