-ocr page 1- -ocr page 2- -ocr page 3-

�O^. Ci �

X^, nbsp;nbsp;nbsp;^ '/t^

^ ,

(X.OO'^-' f ^ f ^ ff . nbsp;nbsp;nbsp;,

-ocr page 4- -ocr page 5-

CEINION LLEN� gan J. M. Edwards, M.A. Ysgol y Sir Tref5ninon, gyda nodiadau bywgraffiadol anbsp;detholion o waith amryw lenorion o amser Robertnbsp;Jones Rhoslan, hyd y Gohebydd�nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;- 1/6 net

Hanes a Chan�Detholion gan yr un awdwr : nbsp;nbsp;nbsp;1/6 net.

Yn gyfaddasedig i�r Safonau uchaf.

BLODAU GWENT�o waith farddonol, Ossian Gwent:

Pris gostyngedig nbsp;nbsp;nbsp;-nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;-nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;6d.

Trwy�r post . nbsp;nbsp;nbsp;.nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;-nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;7d.

WELSH GRAMMAR�by S. J. Evans, M.A., County School, Llangefni -nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;-nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;-nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;-nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;-nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;-nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;1/6 net

STORIES FROM WELSH HISTORY�by Wm. Glover, Book I., for Standard I. '�nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;4d. net

Do, do. Book II. do, II. - nbsp;nbsp;nbsp;4|-d. ,,

HANES DIWEDDAR RHAI 0 FAN GENHEDLOEDD. EWROB.^�Eel Esiampl i�r Cymry. Gan John Roberts,nbsp;C.M., Llanaelhaiarn. Llian, Pris -nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;-nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;- 1/-

To appear early in 1910.

Llantwit Major (Site of the 5th Century � University �), its History, Traditions, Monumental relics and Neighbourhood, by Marie Trevelyan -nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;-nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;2/6.

Much interesting information is presented in this book.

Mynachdai Cymru�^hanes y mynachdai Cymru gyda darluniau ; gan T. Mardy Rees.

P.S.�Send for complete catalogue.

John E. Southall, Dock Street, Newport.

-ocr page 6- -ocr page 7-

DRINGO�R ANDES

GAN

ELUNED.

Trydydd Argraffiad.

Gyda RHAGAIR Gan IFANO.

Y CASNEWYDD AR-WYSG (NEWPORT, Mon.)

CYHOEDDWYD GAN

John E. Southall, 149 Dock Street 1909

-ocr page 8- -ocr page 9-

RHAGAIR i�r ail argraffiad

AR gais y cyhoeddwr yr ymgymerais a darllen proflen-ni�r ail argraffiad hwn o lyfr darllen liudol Eluned. Yr wyf wedi darllen proflenni llawer o lyfrau erioed, ond^nbsp;nemor i un gyda chymaint o fwyniant a chyn lleied onbsp;ymdrech : mae Elunedfwedi�,g^Veld a chlywed cystal, acnbsp;wedi teimlo�n well n^ lL^^gweS'yw�r llyfr bwygilydd ynnbsp;hudol odiaeth. Djffia^^^j^fedebyg, reswm y cyhoeddwrnbsp;dros gael ail argraffiadnbsp;nbsp;nbsp;nbsp;a bvynnw�n gyson ag orgraff

a gramadeg a chystraweh^i'fpn ll�n y genedl, fel y gallai ysgolfeistri ac ysgolorion Cymru gael llyfr darllen a llyfrnbsp;at efrydu Cymraeg o dan yr un clawr.

Cofied Eluned, yn anad neb, er fy mod i�n arfer orgraff yr argraffiad, na ryfygaswn newid iod ar ddim ynnbsp;ei hargraffiad cyntaf hi ond ar orchymyn y cyhoeddwr ;nbsp;ac arweinwyr Cymdeithas y faith Gymraeg a awgrymoddnbsp;iddo�r gorchymyn. Ond fe wel Eluned, ond odid, iminbsp;fod yn gynnil ddigon gyda holl neilltuolion ei mynegiantnbsp;hi, yn air ac atalnod, ac imi adael iddi ddweyd � gwlaw �nbsp;yn lie � glaw � er gwaethaf adroddiad pwyllgor yr orgraffnbsp;(1905)�nid am mai � gwlaw � sy gywir, ond am yrnbsp;ofnwn y diluw tan a dywalltasai hi ar ol � glaw.�

IFANO

Caerdydd,

Alban Hefin, 1907.

-ocr page 10- -ocr page 11-

PENODAU

Cyn y Diluw Wedi�r Diutw

Y nbsp;nbsp;nbsp;Cychwynnbsp;Croesi�r HiRIjATTHnbsp;Lle�r Beddau

Y nbsp;nbsp;nbsp;Ffrwd Gyntafnbsp;Brodorion Patagonianbsp;Cyrraedd Teca ...nbsp;Troed yr Orseddnbsp;Dilyn yr Afon ...nbsp;Dydd Nadolignbsp;Noson yn y Goed wignbsp;Tuag Adre

Adios ......

TUD.

I

12

i6

26

33

42

49

62

71

79

86

91

106

113

-ocr page 12- -ocr page 13-

DRINGO�R ANDES.

PENXOD I

CYN' Y DILUW

CHYDIG dros bedair blyr.edd yn ol, biithid colofnau newydduror. Cyniru anbsp;hanes y lUfogydd dinistriol ym. IMhatagonianbsp;bell. Nid pawb sy�n gwybod, hwyrach,nbsp;mor agos yw�r cysylltiad rhwng Cymrunbsp;a Phatagonia ; ond yn un o ddyffrynnoeddnbsp;ffrwythlon y wlad eang honno mae dros dair mil o Gymrynbsp;vvedi sefydlu Gwladfa Gymreig ar lan yr afon Camwy; acnbsp;hyd nes y daeth y dwfr diluw yr oedd y dyffryn tawel ynnbsp;ddarlun gwycho�r hyn allai diwydrwydd a dyfais y Cymronbsp;ei gyflawni mewn estron fro. A rhyw ymgais carbwl yvvnbsp;nbsp;nbsp;nbsp;^

hyn o bennod i geisio desgrifio y Dyffryn cyn ac xvedi�r diluw.

Fel un o blant cynhenid y wlad, ac fel un a fu yn Ilygad-dyst o�r holl ddinistr a�r trueni, diau fod i minbsp;gymwysderau arbennig, ond yn anffortunus mae eisieunbsp;cymwysderau ereill i ddesgrifio stormydd bywyd.

-ocr page 14-

DRINGO R ANDES

�J�ui

Cyn eich arwain drwy�r diktw, hoffwn roi i chwi gip-drem frysiog o Ddyffryn y Gamwy fel yr oedd cyn y diluw �dyffryn bychan gwastad rhwng bryniau graeanog, ynnbsp;rhyw driugain milltir o hyd wrth bedair o led, a�r afonnbsp;Camwy yn rhedeg drvvy�r canol: hen afon fawr, droellog,nbsp;hamddenol pan yn ei hiawn bwyll, a�r helyg wylofus ynnbsp;tyfu ar ei glannau gan chwareu rnig a�r pysgod rbadlonnbsp;ddeuant am wib i�r wyneb i wel�d yr haul.

Gwastad iawn yw y dyffryn, a chyn ei sefydlu gan y gwladfawyr yr oedd yn hollol ddigoed, oddigerth y coednbsp;ar lannau yr afon ; ond erbyn blwyddyn y diluw yr oeddnbsp;yno filoedd lawer o goed ar hyd a lied y dyffryn, wedi eunbsp;plannu gan y ffermwyr Cymreig, yn ceisio gwneud eunbsp;cartrefi fel bythynnod gwynion Cymru, yn nythu mewnnbsp;llwyni coed. Ac yn wir, yr oedd golwg hapus, Iwyddian-nus arno�y ffermdai dy_d o briddfeini neu gerryg, y caeaunbsp;destlus, y berllan a�r ardd gylch y ty,�y daoedd porth-iannus yn blewynna�r melusion, y ffarmwr diwyd yn dilynnbsp;ei arad ddwbwl yn hyderus baratoi ei dir erbyn y delai�rnbsp;amser i fwrw�r had i�r ddaear ; y plant ar eu ceffylaunbsp;chwim yn cyrchu tua�r ysgolion mewn hwyl ac afiaith,nbsp;yn chwareu mabol gampau ar y ffordd ; y man bentrefinbsp;yn llawn brwdfrydedd gyda�u cyrddau llenyddol,�ynbsp;corau yn dechreu ymgasglu ynghyd er paratoi ar gyfer ynbsp;frwydr eisteddfodol oedd i fod yn ystod y gaeaf�rhywnbsp;fywyd ac afiaith ymhob peth, fel pe byddai ffawd ynnbsp;dechreu gwenu ar yr hen Wladfa wedi llawer o helbulon

a gorthrymderau. Ond�diwmod machlud haul oedd hi er hynny. � Ganys yn y dydd hwnnw y rhwygwyd hollnbsp;ffynhonnau y dyfnder mawr, a ffenestri y nefoedd a agor-

-ocr page 15-

DRINGO�r AN�fes

wyd, a�r gwlaw a fu ar y ddaear' ddeugain niwrnod a deugain nos.�

Dechreuodd y gwlaw ym rais Mai ; nid oedd neb yn synnu at y gwlaw ar y cychwyn, cariy� dechreu ein gaeafnbsp;ni yw Mai, a byddai�r gwlaw yn dod yn d dymor, anbsp;phawb yn paratoi ar ei gyfer. Ond yn y flwyddyn 1899nbsp;ni chafwyd ffordd sych dramwyol o fis Mai hyd ddiweddnbsp;Tachwedd. Gwlawiai am ryw bythelnos yn ddwys-ddyfal,nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;^

yna delai�r haul allan yn ei ogoniant, a�r wybren las uwch-ben yn edrych mor hafaidd a siriol fel y gallesid tybied fod y cyfan drosodd am ysbaid maith. Ond ail-ddechreunbsp;wnae C3m pen ychydig ddyddiau, nes erbyn canol Mehefinnbsp;yr oedd y dyffryn fel cors, a thrafnidiadh a masnach wedinbsp;eu parlysu.

Yn araf ond sier fe godai�r afon, a�r dwr llwyd-felyn yn corddi yn chwyrn ar ei ffordd tua�r mor. Dechreuai ^nbsp;rhai o�r hen sefydlwyr ddarogan fod llif yn agosau, canysnbsp;cawsid llifogydd by chain ym mlynyddoedd cyntaf ynbsp;Wladfa : ond gwenu�n anghrediniol a wnae�r mwyafrif,nbsp;gan dybied mai rhyw dymor ychydig yn wlypach nagnbsp;arferol ydoedd, ac y deuai haul ar fryn eto. Ond dal inbsp;wlawio yr oedd, a�r afon yn dal i godi, ac yn y mannaunbsp;isaf ar y dyffryn yr oedd eisoes wedi torri dros ei clmu-^Mr^'^ *nbsp;lannau ; ond yr oedd y Dyffryn Uchaf, a�r mwyaf ffrwyth-lon, yn ddiogel hyd yn hyn. Yr oedd yno gannoedd onbsp;Gymry dewr yn gweithio ddydd a nos ar geulannau�r afonnbsp;i gadw�r gelyn rhag dinistrio eu cartrefi clyd.

Nid oedd yr hin yn oer fel arferol, ac nid oedd chwa o wynt yn cynhyrfu man donnau�r afon, nac yn sibrwd ymnbsp;mrig y coed : y wybren las ddigwmwl wedi troi yn un

-ocr page 16-

DRINGO R ANDES

cwmwl mawr caddugawl. Ni welwyd haul y dydd na ser y nos am yn agos i bedwar mis. Disgynnai�r gwlaw o-ddydd i dydd ac o nos i nos mewn distawrwydd ofnadwy.

Yr oedd hyd yn oed yr aniieiliaid iel pe�n deall iod rhywbeth allan o Ie ; ymgynullent yn yrroedd mawrion arnbsp;yr ucheldiroedd gan sgrwtian yn anfoddog yn y gvvlyban-iaeth oedd mor ddieithr iddynt. Cwynfannai�r defaid ynnbsp;ddolefus ar y gwastadeddau corsiog mewn hiraeth amnbsp;ddaear gadam a chorlannau diddos. A thrwy�r dyffryn i Uii -gyd yr oedd pob calon yn euro mewn pryder ac ofn.

Ar y I5fed o Orffennaf, ar nos Sul fythgofiadwy,, disgynnodd y dinistr ar y dyffryn tawel gyda rhuthrnbsp;dychrynllyd, gan ysgubo ymaith mewm j^chydig oriaunbsp;lafur ac aberth deg mlynedd ar hugain.

Noson ddu, ddiloer, yn nyfnder gaeaf, a�r gwlaw yn dyfal ddisgyn,�carlamai�r bechg5m glew ar eu ceffylaunbsp;h^nyf drwy�r cyfan o djiquot; i dy, ac o bentref i bentref, a�rnbsp;un oedd y gri ymhob man, � Ffowch am eich einioes,nbsp;mae�r dwr yn dod ! �

Y tadau a frysient i�r caeau i gyrehu�r ceffylau i�w dodi. yn y wagen, a�r mamau dychrynedig a godent eu rliainbsp;bychain o�u cwrlid clyd, cynnes, gan frysio i�w dilladu oreunbsp;y gallen! ; y gwyr ieuainc a�r gwyryfon gasglent ynghyd ynbsp;daoedd i�w gyrru tua�r bryniau, rhag eu colli yn y dyfroedd.nbsp;Ond pwy all ddesgrifio y mudo rhyfedd hwnnw ? Dimnbsp;ond chwarter awr o rybudd a geffid yn aml, a rhaid oeddnbsp;ceisio gofalu am ymborth a dillad i gadw newyn ac oerninbsp;draw ; ond yn aml iawn, cyn y byddai�r wagen wedinbsp;cychwyn, byddai y dwr wedi cyrraedd,�chwip ar y ceffyl-

-ocr page 17-

DRINGO R ANDES.

au ffyddloii, ac yna i ffwrdd am einioes, a�r dwfr diluw fel Tuynyddau o�u h�l.

Nid hanes un person nac un teulu sydd yma, ond hanes fair mil, yn wyr, gvvragedd, a phlant bychain. Acnbsp;i ba Ie yr oeddynt yn mynd, a sut Ie oedd eu lloches ?

Dim ond y bryniau moelion graeanog gylchynnent y dyffryn, 11e nad oedd cysgod coeden na gwrych,�^anbsp;chofiwch mai nos oedd hi, a�r gwlaw yn dal i dywalltynnbsp;ddidosturi ar y ffoaduriaid dychrynedig.

Yr oedd miloedd o anifeiliaid ar y bryniau erbyn hyn hefyd, a phob un yn dweyd ei^gwyn yn ei iaith ei hun.

Ond uwchlaw�r cyfan clywid swn y dinistrydd ; rhuai fel llew ysglyfaethus ar ei daith drwy�r goedwig. Clywid ynbsp;tai yn syrthio o un i un, a phob calon yn gofyn yn einbsp;hing, tybed ai cartref clyd ei pherchen oedd hwnna, ac ynnbsp;cofio am y mil myrdd creiriau teuluaidd nas gwelid bythnbsp;mwy.

Ond, drwy drugaredd, nid oedd llawer o amser na hamdden i feddwl; yr oedd yn rhaid trefnu rhyw gysgodnbsp;i�r gwragedd a�r plant. Ac mewn llawer dull a modd ynbsp;gwnaed hynny ar hyd a lied y dyffryn yn ystod misoedd ynbsp;diluw, yn ddigon amrywiol i ysgrifennu llyfr arnynt.

Credaf fod trigolion gwledydd newyddion yn fwy cyflym eu hamgyffrediad gyda phethau y bywyd beunyddiolnbsp;dyfeisiant bob math o bethau i ddod allan o ddyryswch cr- ,�, ^nbsp;neu benbleth : mae�r land dyfeisgar wedi profi hynny ynbsp;tuhwnt i amheuaeth erbyn heddyw.

Wele�r Wladfa bellach yn pabellu ar ben y bryniau, ac yn disgwyl am y wawr, ac ni fu gwylwyr mwy pryderusnbsp;ar gaerau unrhyw wersyllfa erioed. Yr oeddynt yn dyheu

-ocr page 18-

DRINGO�R ANDES

am y wawr, ac eto yn ei hofni ag ofn mawr iawn. Fel pe mewn gwawd, Ie gododd yr haul yn ei holl ogoniantnbsp;arferol y bore cyntaf yma, ynte ai fel cennad hedd anbsp;gobaith y daeth ? canys diau i�w belydrau siriol fod ynnbsp;nerth i lawer calon ysig yn y dydd du hwnnw.

�Rwy�n digalonni wrth feddwl tynnu�r darlun. ddar-llenydd tirion; mae mor amhosibl ei sylweddoli ond i�r rhai fu�n dystion mud o�r trueni. Ond nid llawer o ddimnbsp;ond dwr oedd i�w weled yn ystod dyddiau cyntaf y Ui :nbsp;cyrhaeddai o fryniau i fryniau, heb son am af on na cham-las, na thai na thiroedd, d:'m ond brig y llwyni coed ymanbsp;ac acw fel man ynysoedd ynghanol y m�r. Dadleuai�r /onbsp;plant a�u gilydd er ceisio penderfynu 11e y dylasai eunbsp;cartrefi fod : byddai ambell dy cadarnach na�r cyffredinnbsp;wedi sefyll hwyrach, a dim ond y t� a�r simneiau yn ynbsp;golwg.

Pe daethail estron i ben y bryniau ar ddamwain, hawdd fuasai iddo ddychmygu mai b^ mawr oedd ynbsp;dyffryn, yn llawn o gychod pysgota, canys yr oedd ynonbsp;lawer iawn o bethau yn nofio ar wyneb y dwr ; ymddang-hosent o bell fel cychod, ond pan elid i lawr i�r pentrefnbsp;agosaf, sef y Gaiman, 11e nad oedd y dyffryn onid rhywnbsp;ddwy filltir o led o fr3m i frjm, ceid eglurhad buan anbsp;thrist ar y cychod. Yr oedd pont fawr gref yn croesi�rnbsp;afon yn y Gaiman, ac yn ystod dyddiau cyntaf y llinbsp;cedwid cwmni o ddynion ar y bont ddydd a nos, rhag_nbsp;fod y teisi gwenith, a�r teisi gwair, a�r dodrefn, a�r celfi {e-o-Gnbsp;amaethu, ddeuent yn llu gyda�r dwr yn ei, blocio a�inbsp;hysigo. Ie, dyna oedd y cychod�holl gynnwys y cartrefinbsp;cTyd yn mynd tua�r m�r.

-ocr page 19-

DRINGO R ANDES

Ffoasai ugeiniau o deuluoedd i�r Gaiman gan feddvvl fod pentref ar y llethr felly yn berffaith ddiogel, a dynanbsp;oedd syniad y pentrefwyr hefyd, canys nid oeddynt ynnbsp;cyffro fawr i symud, ond yn gwneud eu goreu i gynor-thwyo eu cyfeillion anffodus.

Ond�^ar banner nos y bu gwaedd!�^Wele mae�r dyfr-oedd yn dyfod ! a bu�r dychryn a�r rhuthr mor fawr nes yr aeth yn ddyryswch difrifol, pawb yn ffoi heb geisio achubnbsp;dim ; ond cofiwch mor gul oedd y dyffryn fan hyn, a�rnbsp;dwr wedi bod yn cronni am ddyddiau, a phan dorrodd, yrnbsp;oedd fel y Bay of Biscay mewn storm. Cyn pen bannernbsp;awr nid oedd ond rbyw banner dwsin o dai yn sefyllnbsp;yn y pentref i gyd. Ysgubfa ofnadwy oedd bonno, ondnbsp;cawn weled ei gwaitb eto wrtb fyned ar i lawr.

Oni bae fod acen y Gymraeg i�w chlywed wrtb deitbio ar hyd y bryniau, gallesid tybio fod llwytbi lawer o bennbsp;! frodorion y wlad wedi dod ar ymweliad ac yn pabellu arnbsp;yr ucheldiroedd, can3?s dyna oedd i�w weled ar byd yjnbsp;triugain milltir, pebyll o bob lliw a llun�gwagenni anbsp;cberbydau, corlannau wedi eu gwneud o ddrain y paitb,nbsp;lie �rcedd y mercbed a�r plant yn godro'r da, a�r dynionnbsp;yn dal eu ceffylau ac yn corlannu�r defaid y nos. Canysnbsp;nid pobl i blethu dwylaw mewn anobaitb a dweyd fodnbsp;y byd ar ben j'w Cymry Patagonia , ond pobl wedinbsp;wynebu llawer storm, ac wedi dysgu gwneud y goreu o�r-gwaetbaf.

Wedi teitbio ryw 30 milltir ar i la,wr o ben ucbaf y dyffryn, deuir i Drelew, prif bentref masnacbol y Gamwy,nbsp;a therfyn ein rbeilffordd fecban ; a d.j^na�r unig fan drwynbsp;y dyffryn a acbubwyd rbag y dinistr, a tbrugaredd fawrnbsp;oedd bynny.

-ocr page 20- -ocr page 21-

DRINXtO R ANDES

Ar hyd y ffordd arferol nid oes ond rhyw naw milltir rhwng Trelew a Rawson, prif dref y Diriogaeth, ac eis-teddfa�r Rhaglawiaeth : ond i fyned yno ym misoedd y 11 inbsp;rhaid oedd teithio dros y paith anial am ddeg milltir arnbsp;hugain, ac wedi cyrraedd yno, dyna olygfa druanaidd anbsp;geffid.

Dyma oedd Canan yr hen Wladfawyr 35 mlynedd yn �ol : yma y dechreuasant sylweddoli rhai o ddyheadau anbsp;breuddwydion eu bywyd ; yma yr adeiladasant eu byth-ynnod cyntaf o dywyrch a gwellt, a�u toi a brwyn a helyg,nbsp;gan dorri�r coed a chasglu�r brwyn, a dewis eu tiroeddnbsp;heb ofyn caniatad i neb pwy bynnag.

Yma y gwelsant yr Indiaid gyntaf : mintai fawr o honynt yn cyrraedd ryw nawn-gwaith tawel, a golwgnbsp;wyllt, beryglus arnynt gyda�u gwisg groen a�u gwallt dunbsp;hir, a�u meirch nwyfus wedi eu gwisgo mor orwych gydanbsp;charpedau amryliw, a ffrwyni a gwrthaflau arian ynnbsp;fflachio ym mhelydrau�r haul. Bu dychryn mawr 3m ynbsp;gwersyll bychan gwladfaol y dydd hwnnw; anawddnbsp;gwybod syndod pwy oedd twyaf, eiddo�r Indiaid wrthnbsp;weled cymaint o bobl wynion, ynte eiddo�r Cymry wrthnbsp;weled cymaint o bobl felyn. Ond dydd gwyn iawn fu ynnbsp;banes y Wladfa, er hynny,�dydd ffurfio cyfeillgarwchnbsp;rhwng yr Indiad a�r Cymro bery�n bur mi obeithiaf tranbsp;bo brodor yn troedio�r peithdir.

Eithr ymhell cyn blwyddyn y Hi, mudasai y Cymry o un i un i�w ffermj�dd ar hyd a lied y dyffryn, gan adael yrnbsp;hen gartref cyntefig i fynd yn eiddo�r Hispaeniaid a�rnbsp;Italiaid. Yr oedd wedi tyfu yn dref weddol lewyrchus, anbsp;channoedd o dai heirdd ynddi, a chan ei bod wedi ei

-ocr page 22-

10

DRINGO R ANDES

hadeiladu ar lan yr afon, yr oedd perllannau a gerddi hyfryd o�i chylch ymhob man.

Cyrhaeddodd y dwr i Rawson tua�r 22ain o Orffennaf ; yr oedd wedi cael wythnos o amser i gasglu ei r.erthoeddnbsp;ynghyd, a rhuihrodd ar y dref fel bwystfil ibdbns ar einbsp;ysglyfaetb. Yr oedd yn noson ystoimus, ddrycinog;nbsp;cbvvytbai�r gwynt yn ei antertb, dylifai�r gwlaw yn ddi-drugaredd, rbuai�r dwr fel taranau, clywid swn y tai ynnbsp;cwympo o un i un fel swn magnelau lawer, fel erbynnbsp;toriad gwawr nid oedd mur yn sefyll ar j^r boll wastadedd^nbsp;dim ond tcmenni o falurion.

Gan fod yn y dref lawer o fasnachdai, bu�r golled yn ddinistriol iawn i lawer Eidalwr diwyd, canys un prysurnbsp;iawn yw�r Italian ; mae fyny fel ebedydd jm y bore, anbsp;pbob amser yn canu, ac fel y Cjmro, mae ei gan yn was-tad yn y cywair lleddf. A pba ryfedd onide ? Mor helbulusnbsp;a tbrist yw ei banes, a cbymaint o filoedd o bonynt sy�nnbsp;alltudion o�u gwlad, a�u biraetb yn angberddol am gaelnbsp;dycbwel eto cyn delo�r alwad olaf. Dybead ac ucbel-gais pob Eidalwr yw crynboi digon o arian i fynd yn ol i /cnbsp;nbsp;nbsp;nbsp;4

Italia i dreulio d yddiau benaint, ac fe synnecb gyn Ileied sydd yn ei foddloni, canys gall Eidalwr fyw yn bapus anbsp;cbysurus 11e y byddai Cymro neu Sais farw o newyn. Nidnbsp;yw bytb yn digalonni: plentyn yr baul ydyw, ac y maenbsp;gwenau�r baul yn wastad er ei wyneb.

iilelus cael dweyd, yn swn y stoim fel byn, na ddi-galonnodd Cymry�r Gr mwy ycbwaitb, er mor anobeitbiol yr olygfa o ben y bryniau moelion. Wedi i�r ben afonnbsp;ymbwyllo, ac i�r ffurfafen lasu, ac i�r dyffryn adgyfcdi o�inbsp;ddyfrllyd fedd, yr oedd y Wladfa fel cjmiweirfa morgrug.

-ocr page 23- -ocr page 24-

PENNOD II.

WEDI R DILUW

WYRACH nad anyddorol i�r daiilenwyr fyddai cael clywed sut yr ysgrifennwyd yrnbsp;hyn sy�n dil}^, ac o dan ba amgylchiadau.

1sL.yUt�:

Hanes pleserdaith i wlad y naynyddoedd ydyw, myfi yn ieuanc a hoew, ac hebnbsp;wybod fawr ond am ochr euraidd bywyd,nbsp;yn cychwyn fy nhaith i�r Andes mewn gwynfyd, gannbsp;freuddwydio a dychmygu am y rhyfeddodau oeddnbsp;o fy mlaen ; yn treulio fy noson olaf dan gronglwydnbsp;yr hen gartref urddasol wnaed mor gain a thlws drwynbsp;lafur cariad tad a mam,�rhu�r mor yn dod gyda�rnbsp;awel gan gasglu miwsig rhwng aflonydd ddail yr aethnen,nbsp;murmur yr hen af on a�m suodd i gysgu er yn blentyn,nbsp;heno eto�n dweyd yr un stori felus.

-ocr page 25-

13

DRINGO�R ANDES

Canu�n iach fore trannoeth a �chwifio�r cadach gwyn�/tA^'''^ yn nhro ola�r ffordd. Teithio am fisoedd, crwydro mil-oedd o filltiroedd ol a blaen,�^gweled rhai o olygfeyddnbsp;godidocaf y byd, cael dp ar fywyd gwell a dyheadaunbsp;uwch,�a dod �nol i�r hen gartref i geisio sylweddoli rhainbsp;o�r breuddwydion, a hwyrach, wedi gorffwyso ac ym-davvelu o flinderon y daith, ddanfon gair tros y don at fynbsp;nghydieuenctyd yng Nghymru i ddweyd wrthynt bethnbsp;welais yn yr Andes.

Eithr � dyn sy�n cynllunio, ond Duw sy�n trefnu.�^ rhoi pin ar bapur, cyn dadebru o gyfaredd swynionnbsp;yr Andes wen, cyn cydio mewn bywyd fel y darllenaswnnbsp;ef yng nghysgod y mynyddoedd,�yr oedd cartref fynbsp;mebyd yn garnedd o adfeilion, a minnau yn ffoadur di-gysgod a digartref ar lethrau�r bryniau, tra dyffryn tawel ynbsp;Gamwy, gyda�i ffermdai clyd a�i fan bentrefydd yn or-chuddiedig a dwfr, a dim i�w weled ond brig y coed felnbsp;man ynysoedd ynghanol y mor,�y nef fel pe wedi troinbsp;coin ar y fangre fuasai gynt mor llewyrchus ; y ffurfafen ynnbsp;gwgu�n guchiog ac yn dal i dywallt y gwlaw yn ddidru-garedd ; fair mil o Gymry digartref yn byw mewn pebyllnbsp;ar frj.niau graeanog y dyffryn, a phopeth oedd anwylnbsp;ganddynt wedi ei ysgubo ymaith tua�r m6r.

Ychydig iawn o eiriau fyddai�n ddigon i ddesgrifio fy mywyd 3m ystod y misoedd dilynol,�^mewn cychod,nbsp;mewn dwfr, mewn llaid, mewn malurion yn chwilota amnbsp;weddillion ; weithiau mewn dillad sychion, yn amlachnbsp;mewn dillad gwlybion. Gweld y dwr yn cilio, o�r alanasnbsp;yn dod i�r golwg,�rrmrddyn ar ol murddyn yn ymgodi felnbsp;ysbrydion y dyfnder, a�r celfi fuasai gynt yn drysorau teulu-

-ocr page 26-

14 DRINGO�R ANDES

aidd yn sglodion ar hyd y dyffryn ; y caeau destlus 11e

g-yr.t yr ymborthai�r daoedd mevvn llawnder yn rhychau

ac agennau hyllig, a�r brasdir du dyfasai wenith goreu�r

byd yn gwneud man fynyddoedd yng ngwaelod y Werydd, nbsp;nbsp;nbsp;t

a dim ond y clai melynwyn, gyda gweddillion gwreidd-

iau y tyfiant rhonc fuasai gynt yn glasu�r dyffryn.

Wedi misoedd o ddisgwyl am ddaear sych a gwenau liaul Gwanwyn, daeth yn amser i bawb ymysgwyd o�rnbsp;tristyd a�r dychryn, a cheisio codi bwthyn unnos o�rnbsp;gweddillion adawyd gan y dyfroedd ; minnau fel un o�rnbsp;llu, aethum gyda�r gweithwyr i�w cynorthwyo ym ol fynbsp;r.ga.llu, a chan nad cedd wiw colli amser i deithio ol anbsp;blaen bob nos tua�r bryniau, codwyd caban coed i Elunednbsp;gael llechu yno dros nos, a gweini ar y gweithwyr liwnbsp;dydd. Byddant hwy yn flinedig ar fachlud haul wedinbsp;bod mor ddiwyd drwy wres y dydd, a thaena cwsg einbsp;mantell yn dyner trostynt hyd doriad gwawr drannoeth.

Llechwn i yn fy nghaban coed, a chwibianai�r gwynt ei leddf hwiangerdd drwy�r tyllau a�r rhigolau oedd yn yrnbsp;estyll. Yn y gongl fwyaf eysgodol yr oedd gennyf fordnbsp;gron a channwyll w�r mewn canhwyllbren welsai ddyddiaunbsp;gwell. Yr oedd hen foncjff helyg yn gwneud eisteddlenbsp;nbsp;nbsp;nbsp;L

burion ; fy unig ofld oedd fod y gwynt braidd yn hyf ar fy nhipyn cannwyll, ae yn fy ngorfodi i wastraffunbsp;matches, a rheiny�n brin ac yn anawdd eu cael.

Nid yw�r darlun yn ddeniadol iawn, a yw, i oes sydd yn glythu mewn moethau ? Ond treuliais rai o oriau ded-wyddaf fy mywyd yn y geil gyfyng honno�oriau euraiddnbsp;wnaeth i mi anghofio�r tristyd a�r trueni, y tlodi a�r caledinbsp;oedd o fy mlaen. Diolch nad oes geil all gadw enaid,�

-ocr page 27-

15

DRINGO�R ANDES.

�tra�m pabell bridd rhwng muriau coed, ehedai fy enaid mewn gorfoledd ar frigau gwyn yr Andes, a drachtiai ynnbsp;helaeth o ysbryd y mynyddoedd, heb gofio dim am Bindernbsp;corff na�r dyfodol tywyll oedd yn hylldremu o ganol corsnbsp;ar.obaith fy nghartref adfeiliedig. Sugnwn nerth a gobaithnbsp;wrih syllu ar Orsedd y Cwmwl; mae�r Orsedd yn ddigonnbsp;gwyn i gymylau�r nef ddisgyn yn esmwyth ami i orf�wysnbsp;ennyd cyn tywallt eu bendithion ar ddaear sychedig.nbsp;Ac fel yna, o nos i nos, yng ngoleu gwan fy nghannwyllnbsp;w�r, a rhwng bregus furiau fy mwthyn coed, yn nistaw-rwydd nos y paith, y cefais fy nghip, mewn adgof, arnbsp;Gopa�r Andes.


-ocr page 28-

PENNOD III.

Y CYCHWYN

I^AE llawer yn son am yr Andes fel y byddai hen emynwyr Cymru yn son am � India ac aurnbsp;Peru��trwy ddychymyg. Dychmygais innaunbsp;lawer er yn blentyn am fynyddoedd mawrnbsp;Deheudir America, a hiraeth lond fy nghalon am gaelnbsp;syllu a�m llygaid fy hun ar eu holl fawredd a�u gogoniant.nbsp;Llawer mae calon dyn yn ddymuno mewn oes, onide ?nbsp;Ac O, mor ychydig o�r dymuniadau hynny sydd yn caelnbsp;eu sylweddoli ! Ond fe geir ambell un yn ei holl felusdernbsp;a�i wynfyd, a theimlwn fod yr un hwnnw yn gwneud inbsp;fyny am lu o siomedigaethau. Felly fmnau gyda�r daithnbsp;i�r Andes; breuddwyd wedi ei sylweddoli yn ei berffeith-rwydd fu y darn yma o�m hanes.

-ocr page 29-

17

DRIXGO R ANDES

Cnd pan yn meddwl am y testyn sy gennyf i draethu arno, fel y dyhea fy enaid am iaith a thalent inbsp;wneud cyfiawnder ag ef ! Eithr hyd nes y daw rhywnbsp;freuddwydiwr i gerdded yr un llwybrau a mi ac i ddanfonnbsp;ei weledigaethau fel cenhadon y wawr, rhaid i Gymrynbsp;ieuainc Gwalia geisio ymfoddloni ar ddarlun carbwl anbsp;thruenus o amherffaith.

Ond ofni yr oeddwn y buasai�r Andes wedi ymwar-^^^cw^uJ-eiddio llawer cyn y delai�r Gweledydd, ac yna collasid am byth hanes yr hen fynyddoedd godidog fel yr oeddynt ynnbsp;y dechreuad. Y syniad yna yn unig a�m sjmbylodd i /o �o^uinbsp;gychwyn ar orchwyl mor anhraethol uwchlaw�m gallu- ^nbsp;oedd,�y dyhead angherddol am i Gymru gael rhan, penbsp;ond gronyn eiddil, o�r gwynfyd deimlais i wrth deithio�rnbsp;anialdiroedd distaw, glan, a gwylio�r haul yn gwisgo�rnbsp;peithdir a mantell o dan, a�r Hoer yn ei goroni ag arian ;nbsp;a chael syllu ar fynyddoedd a rhaeadrau a Ilynnoedd anbsp;choedwigoedd na fu nemawr i lygad dynol yn gorffwysnbsp;amynt erioed.

Mi debygaf fod mannau fel hyn yn brin yn ein byd erbyn heddyw. Mae cenhedloedd y ddaear yn cyniwairnbsp;nbsp;nbsp;nbsp;v

ac 3m dylifo i bob mangre ddistaw, gysegredig, gan nbsp;nbsp;nbsp;^

chwalu�r tlysni a�r s\v3m a dwylaw halog y byd ; mae�r blodyn 'gwyllt fu�n gwasgar ei berarogl ar allor ei Luniwr,nbsp;yn colli ei wenau ac yn marw o dor calon am ei lu anwybnbsp;iaid sy�n sathrfa dan draed ; mae�r ednod amryliw eu plunbsp;fu�n ymbincio yng nglesni�r dwr, ac yn hyfforddi eunbsp;nbsp;nbsp;nbsp;A-oA,

bychain yn ddiofn, a�r c�r asgellog fu�n llanw�r coedwig-oedd a�u mawl�^maent oil yn ffoi mewn dychryn pan

c

-ocr page 30- -ocr page 31-

19

DRINGO R ANDES

�ddelo�r hwn a luniwyd ar ddelw�r nef i feddiannu eu hetifeddiaeth!

Nid wyf fi elyn i wareiddiad, ond O ! y trueni fod yn rhaid aberthu cymaint er ei fwyn, eithr a yw y rlieidiaunbsp;hyn i gyd yn gyfiawn ? Ymddengys i mi weithiau einnbsp;bod yn colli pethau gwell wrth geisio am yr ymwareiddiadnbsp;yma. Pan oedd Cymru�n wledig, syml a thawel, ynbsp;gwnaeth ei gwaith goreu ; nid yw tyrru i�r dinasoedd a�r/4nbsp;pentrefydd wedi gwella dim ar hen wlad ein tadau ynnbsp;ystyr goreu�r gair. Mae�n rhaid i bob enaid cryf wrthnbsp;dawelwch ac unigedd i wynebu ei fywyd a dewis einbsp;f renin.

Mae yna gyfnod unig ymhob bywyd arwrol, nid unigedd yr anial a�r mynydd bob amser hwyrach ; gall fod yn unigedd rhwmg muriau�r carchardy, neu eiddo�r alltudnbsp;ymhell o�i fro, ond mae yno dawelwch i ddwysfyfyrio acnbsp;i gasglu nerth ysbrydol, ac ennill buddugoliaethau a�unbsp;galluoga i adael y byd yn well ac yn burach nag y cafw'ydnbsp;ef. Oni bydd hyn yn amcan a n�d pob bywyd, yn ofernbsp;ac am ddim y llafurir.

Maddened y mwyn ddarllenydd i mi am grwydro oddiwrth fy ngw^ers. �Rwy�n addaw mynd yn syth at fynbsp;ngwaith yn awr, a chychwyn i�r Andes ar fy union ar gefnnbsp;fy march gwyn, a theithio cyn dod adre�n ol ryw 2500nbsp;o filltiroedd, a gweled rhai o olygfeydd mwyaf godidog ynbsp;byd.

�Rwyf wedi bod yn ceisio clweyd wrthych o�r blaen y fath Ie yw�r Wladfa Gymreig. Ond pe bawn yn dweydnbsp;ar hyd fy oes, fyddech chwi fawr doethach, gan ei fod ynnbsp;berffaith amhosibl i chwi ddychmygu am Ie mor anhebyg

-ocr page 32-

20

DRINGO R ANDES

i ddim welsoch erioed. Ond fe gymeraf yn ganiataol eich bod yn cofio prif ffeithiau sefydliad y Wladfa ar ynbsp;Gamwy, canys y mae�n rhaid i ni�n awr adael y dyffrynnbsp;hwnnw o�n hol, a theithio 400 milltir drwy anialdiroedd'nbsp;difrifol cyn cael cip ar gyrrau�r Andes. .

Y mae man uchaf y dyffryn yn wersyllfa gyffredinol gan y rhai sydd yn cychwyn tua�r Andes ; bydd yno lawernbsp;o wagenni gyda�u gilydd weithiau. Felly y bu pan oedd-ym ninnau yn cychwyn�yr oedd yno ddeg o wagenni,nbsp;a chwe� cheffyl ymhob un,

� Deuparth gwaith yw dechreu ��a deuparth taith yw � cychwyn hefyd. Mae pob peth yn mynd yn hwyliog arnbsp;ol cychwyn iawn. Gelwir y wersyllfa gyntaf ym � Ffosnbsp;Halen,� a bydd yno gynhulliad niawr yn ystod misoeddnbsp;yr haf; yno y mae pawb yn taclu ei wagen yn gryno, ac ynnbsp;diosg ei wisg glasurol, wareiddiedig, ac yn gwisgo amnbsp;dano yn wreiddiol Batagonaidd, neu, mewn geiriau ereill,nbsp;yn ei addasu ei hun i�r daith. Mae ambell i gyfnewidiadnbsp;yn chwerthinllyd i�r eithaf�adgofiai fi am lawer hysbysiadnbsp;Saesneg welswn mewn newydduron a misolion�� Beforenbsp;and after.� Er fod yn y Ffos Halen lawer o wagenni,nbsp;nid oedd yn ein cwmmi arbennig ni ond un wagen a phumpnbsp;o bersonau,�^y Bonwr Rhys Tomos yn gofalu am y wagen,.nbsp;Caradog yn gyrru�r ceffylau, a Mair (merch Rhys Tomos)nbsp;a ninnau ar bob i geffyl.

Wrth edrych dros fy nyddlyfr gwelaf y nodiad can-lynol am y Ffos Halen ;�� Tachwedd 25ain. Cyrraedd hyd yma tua 2 o�r gloch, y marchogwyr ar newynnu, a�rnbsp;wagenni a�r bwyd mor hir yn dod, ond wedi iddynt gyr-xaedd, hei ati i wneud tan a hel y g�r coginio o bob-

-ocr page 33-

21

DRINGO R ANDES

�cyfeiriad.�Gael cwpaned o de ardderch�g a thafelli o fara ymenyn teilwng o unrhyw was ffarm, a welsoch chinbsp;erioed mor felus oeddynt.�

Llawer gwigwyl (neu picnic ys dywed Die Shon Dafydd) gynhelir yng Nghymru yn ystod misoedd yr haf, a hwyrachnbsp;fod rhai o�m darllenwyr yn meddwl mai rhywbeth fellynbsp;oedd y pryd bwyd hwnnw yn y Ffos Halen,�y llian claer-wyn a�r llestri tsheni a phob danteithion, a�r boneddig-esau yn ynigystadlu a�r blodau yn eu gwisgoedd amryliw,nbsp;a�r goedwig yn moesgrymu�n wylaidd, gan daenu einbsp;ch3'sgod gwyrddlas dros y cyfan. Na, nid fel yna y teithirnbsp;anialdiroedd Patagonia. �Doedd dim coeden yn cysgodinbsp;rhag gwres haul canol haf, pridd llwyd y Wladfa yn cym-eryd 11e y llian claerwyn, a phawb a�i gwpan dun ynnbsp;mwynhau ei de wedi ei wneud yn y tegell.

Yr oedd Mair a minnau wedi ein breintio a chysgod pabell i lechu�r nos, a mawr yr helynt y noson gyntaf ynnbsp;gosod honno i fyny, a ninnau�n dysgu sut i droi ynddinbsp;heb ddod i wrthdarawiad. Erbyn i ni gael trefn ar bethau,nbsp;cherdded o gwmpas i ystwytho tipyn ar ein cym^unbsp;blinedig, yr oedd yr haul ar fynd i lawr, a ninnau�nnbsp;barod i�n swper. Yr oedd y cawl wedi bod yn berwi�nnbsp;^nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;ddyfal, a dyna bawb i �mofyn ei blat tun a�i Iwy haearn,

ac eistedd yn gyleh, a gosod y croch^n cawl yn y canol, /�-a phawb i�w helpu ei hun. � How vulgar ! � meddai ambell fonhesig fursenaidd.

Ond�gwelwch draw yng nghyfeiriad y Dwyrain. Beth sydd yn gwneud i bawb dewi�n sydyn, gan syllu mewnnbsp;edmygedd mud ? Mae�r haul wedi ffarwelio hyd doriadnbsp;gwawr yfory ; ond wedi gadael ei gysgod megys yn ernes

-ocr page 34-

22

DRINGO R ANDES

o�i ail ddyfodiad. Mae�r wlad fawr wastad yn ymagor' o�n blaenau, a�r hen afon Camwy yn ymdroelli ac ynnbsp;icr-o-p ynaddolennu ar ei thaith tua�r m�r, ac wele�n codi megysnbsp;o eigion y m�r hwnnw yr hyn ymddengys fel pelen o dannbsp;ysol ; mae�n symud yn raddol, raddol, ond mor ofnadwynbsp;ddistaw yw ei holl symudiadau, mae�n gwneud i�r rhainbsp;sy�n syllu ddal eu hanadl nid mewn braw, ond mewnnbsp;rhyw barch a chysegredigrwydd nas esbonir mewn geiriau..

Ond wele frenhines y nos wedi esgyn i�w gorsedd, ac mae�n edrych yn ogoneddus, a holl lu�r wybren yn brysionbsp;i dalu teyrnged iddi; a ninnau, y cwmni bychan ar ganol,nbsp;y paith mawr unig, yn metliu peidio codi ein lief mewnnbsp;can o fawl i Grewr y cyfan.

Gorffwys yn gynnar yw y rheol ar y paith, a buan yr oedd pawb wedi taclu ei orffwysfan, y dynion yn nghys-god y llwyni drain, a ninnau ein dwy yn y babell, Nidnbsp;oes eisieu goleuni trydanol ar beithdiroedd Patagonia ;nbsp;mae yna oleudy mawr i fyny fry, ac mae�r gwyliwr ar ynbsp;twr wedi trimio ei lamp a gloewi ei wydr mor dda fel nanbsp;buasai goleu trydanol (y darganfyddiad mawr diweddaraf)'nbsp;ond megys cannwyll frwyn wrth ei ochr.

Distawrwydd y paith yn y nos,�pwy all fynegi am dano na�i egluro ? Peth i�w deimlo ydyw, ac nid i ysgrif-ennu na siarad am dano. iVnawdd peidio breuddwydionbsp;aml i freuddwyd tlws wrth syllu ar y wybren serliog uwchnbsp;ben, a theimlo ei bod mor ddistaw fel os gwrandawn ynnbsp;astud y daw i ni ryw genadwri o arall fyd.

Llawer ddychmygais wrth syllu a gwrando felly� fath Ie oedd � tuhwnt i�r Hen � ddisglaer yna ? Beth oeddnbsp;fy hen gyfeillion aethent adre o�m blaen yn wneud ?'

-ocr page 35-

23

DRINGO R ANDES

Hoffwn gredu fod yr ysgol welsai Jacob' gynt wedi ei gosod yn ein gwersyll bychan ninnau, ac fod yna wylwyrnbsp;tyner yn esgyn ac yn disgyn ar hyd-ddi rhag digwydd i rinbsp;niw^d.

Yn swn murmur yr hen afon a chyfarthiad ambell Iwynog ddaethai o�i ff au i geisio ysglyfaeth, a chwhwfannbsp;dolefus ambell golomen, buan y taena cwsg ei fan teilnbsp;dros y teithiwr blin ; a chwsg melus, iachus, yw ; mae�nnbsp;rhoi ynni ac ysbrydiaeth newydd i bawb a�i mwynhao.

Ond daw terf3m, rhy fuan gan rai o honom, i�r cyntun hyfryd hwn�pan fydd y cantwr llwyd yn dechreu trimionbsp;ei edyn a chymeryd ei gyweirnod, a�r hwyaid gwylltionnbsp;yn cael eu trochfa foreuol, daw gwaedd o gysgod y llwynnbsp;�� AU hands on deck, mae�r tegell wedi berwi a�r ceffylaunbsp;yn dod i mewn.� Nid gwiw oedd anufuddhau i�r waedd,nbsp;canys gwyddem mai�r gosb am anufudd-dod fyddainbsp;dymchwel y babell. Deg munud fan bellaf yw�r amsernbsp;ganiateir i ymwisgo, a rhaid gofalu fod y cwrlid wedi einbsp;raffu�n gryno yn barod i�w roi yn y wagen. Gwiriemnbsp;yr hen air bob bore,�� Cyfod i fyny dy wely a rhodia.�

Mwynheir y boreufwyd yn wastad ar y paith ; nid oes yno neb a�i lygaid yn Iwl, ac yn pigo ei fwyd fel aderyn ;nbsp;mae mor hyfryd ar doriad gwawr hefyd, cyn gwres anbsp;Iludded y dydd, pawb yn llawen ac yn prysur gynllunionbsp;taith y dydd. Os bydd pethau�n dod yn hwylus, byddysnbsp;yn barod i gychwyn ar godiad haul.

Mae clywed cyfarthiad y llwynog o bell yn burion, ac yn atodi at swn y paith yn y nos, ond os daw yxiAgt;nbsp;ymwelydd agos, bydd yno wagder mawr yn y gwersyllnbsp;fore trannoeth. Caem gyfle ar hwyaden neu wydd wyllt

-ocr page 36-

24

DRINGO R ANDES

weithiau yn ystod y daith, ac wedi noswylio a thorri newyn, byddem yn prysur bluo�r ysbail yng ngoleu siriolnbsp;tan y gwersyll, gan ganu a dvveyd straeon, a phenderfynunbsp;drwy dugel pwy gai rostio�r wydd ar doriad gwawr dran-noeth ; ond Ow�r siomiant chwerw arnl fore ! er pobnbsp;dyfais i guddio�r trysor, byddai greddf y cadno wedi einnbsp;rhagflaenu, a Madyn wedi cael swper wrth fodd ei galon.nbsp;Yr oedd colli brecwast flasus yn beth digon diflas, ondnbsp;cofio am y dyfal bluo wnae�r golled mor chwerw.

Wel, dyma ni�n cychwyn o�r wersyllfa gyntaf, gan adael y dyffryn o�n holau, ac wynebu ar y paith anialnbsp;a sych. Bydd llawer tro ar fyd cyn y delom yn ol inbsp;olwg hen -ddyffryn ein mabwysiad : bydd yna bennodnbsp;newydd wedi ei hysgrifennu yn Ilyfr ein bywyd. Rhywnbsp;deimlad o hiraeth ddaeth trosom er gwaethaf pob cyw-reinrwydd�^beth fyddai ein hanes ymlaen yna yn ynbsp;diffeithdiroedd dieithr ; beth fyddai hanes cariref pannbsp;ddychwelem�a fyddai pawb yno ?�a gollem ni ambellnbsp;i wyneb oedd yn blethedig a dyddiau ein plentyndod ?

Codwn o�r dyffryndir i�r peithdir dreiniog, gan droi yn ol yn ddistaw-ddirgel i gael un gipdrem ar yr hen afonnbsp;sydd yn pasio drws ein cartref. Yr oedd yr hen afonnbsp;wedi bod yn ymblethedig a�m holl fywyd ; yr oeddwnnbsp;wedi�m suo i gysgu bob nos ym miwsig ei dyfroedd ;nbsp;gwelais y wawr yn troi ei dwr llwydaidd fel enfysnbsp;nhawn, a�r � Hoer yn ariannu�r lli � nes gwneud drychnbsp;gogoneddus i�r wybren serliog uwchben ; gwelais eira�rnbsp;Andes wedi rhewi ar ei bron, a gwres haul canol dyddnbsp;yn datod y cwlwm rhewllyd, a�r man fynyddoedd ynnbsp;myndTfel Ilynges fuddugoliaethus tua�r Werydd. Wrth

-ocr page 37-

25

DRINGO R ANDES

yr hen af on y dywedwn fy holl gwynion'a�m cyfrinion : ar ei glan y cefais rai o freuddwydior. melusaf fy mywyd,nbsp;ac wrth wylio�r pysgod yn ymbrancio ar fachlud haul ynbsp;�dechreuais holi am ryfeddodau�r dyfrder, ac wrth wrandonbsp;ar iaith natur yn y nos y deuthum i edrych ar bob deilennbsp;gain a phob blodeuyn p�r fel hen gyfeillion. Daethnbsp;tymhorau�r flwyddyii yn hl mwy dyddorol na�r un Ilyfrnbsp;a ysgrifennwyd erioed.

Felly, nid rhyfedd ein bed yn tristau�canys plant y Gamwy oeddym i gyd�wrth ffarwelio a hen gyfeillionnbsp;mor gu, a diau i aml saeth-weddi esgyn tua�r orsedd wennbsp;am nodded nef dros ein Gwladfa, ac arnem ninnau tra arnbsp;ein taith i estron fro. A thithau, fwyn ddarllenydd, osnbsp;teithiaist gyda ni i gwr y daith, tyred bellach i gydsyllunbsp;ar bigynnau gwynion yr Andes bell, a�r ia oesol tan bel-ydrau llachar yr haul fel pe�n adlewyrchu gwlad yr haulnbsp;tragwyddol.


-ocr page 38-

PENNOD IV.

CROESi�R � HIRDAITH

ADEWAIS chwi mewn lie hallt braidd ya y bennod ddiweddaf, canys cychwyn o�rnbsp;Flos Halen yr oeddj^m, a thipyn onbsp;hiraeth dirgelaidd yn aflonyddu arncm.nbsp;Ond unwaith y collwyd golwg ar yr hennbsp;afon, yr oedd ein holl fryd a�n dyddordebnbsp;yn yr hyn oedd ymlaen.

Taith fer, ddiflas, wnaed y diwrnod cyntaf ar ol gadael yr afon,�dim ond drain, drain diddiwedd, nes blino o�rnbsp;llygaid ar yr unffurfiaeth. Wrth edrych dros fy nyddlyfrnbsp;gvvelaf y nodiad canlynol am y daith�Cyrraedd y Cam-pamento am dri o�r gloch, ac o bob lie diffaith, diflas,nbsp;gwyntog, anyddorol, dyma frenin y teithiau,�^hen fr3mnbsp;graeanog, moel, heb gymaint a chysgod twmpath, ac

-ocr page 39-

27

DRINGO�R ANDES

islaw, yr hen afon i�w gvveled yn 3mdroelli�n araf clan gysgod yr helyg, a ninnau�n rhostio ac yn sychedig, ondnbsp;dim modd mynd a�r wagenni i lawr, dim ond danfon ynbsp;ceffylau a chario y dwfr mewm cmstrelau at anger, ynbsp;gwersyll. Cafwyd cryn hwjd yn ceisio dodi y babell inbsp;fyny ynghanol storm o wynt cethin, a cheisio ymladd amnbsp;damaid o fwyd a�r cawodydd tywod oedd yn chwyrnellunbsp;o�n cwmpas. Ond mi gredaf na chafwyd erioed wellnbsp;bias ar fwyd mewn unrhjAV blasdy moethus.

Nid oedd yn y daith drannoeth ddim neilltuol, ond ein bod ni�r marchogw\�r wedi mynd gyda�r afon, gan adaelnbsp;y wagenni i fynd dros y paith, ac i gyd-gwrdd ar ddiweddnbsp;y dydd. Cawson ambell i Ie digon peryglus ar y daithnbsp;hon, ond yr oedd hvamj^ yn atodi at ei swyn.

Tua banner y ffordd gwelcm fwthyn bugail ar ochr ddeheuol yr afon. Bachgen o Gjmro a adwaencm ynnbsp;dda oedd ei breswylydd. Penderfynwyd os oedd ynonbsp;r^'wfath o gvvch ein bod yn mynd i groesi. Felly bu,�nbsp;rhoddwyd gwaedd, adseiniai�r creigiau cylchynnol �Cwch!�'nbsp;Gwelem rywun yn cyrchu tua�r afon, ond nid y Cymronbsp;ieuanc a ddisgwylid, ond swp o dd3moliaeth gyn ddued anbsp;glo Cwm Rhondda. Bu peth petrusder ymha iaith ynbsp;cyfarchem y gwr dieithr hwn ; penderfynwyd ar yrnbsp;Hispaeneg, a bu Iwyddiannus. Nid oedd ein cyfaillnbsp;gartref, ond yr oedd i ni groesaw i ddcd trosodd a chaelnbsp;cwpaned o de.

Sut gwch oedd ganddo ? O, wel cwch iawn, dim ond i un dywallt y dwfr allan tra byddai�r Hall yn rhwyfo, acnbsp;fe elem 3m gampus ! Rhwng y dyn du a�r t� a�r cwch yrnbsp;oedd 3� swyn yn angherddol, a phenderfynwyd yn unfrydol

-ocr page 40-

28

DRINGO R ANDES

�ein bod yn croesi. Erbyn i�r cwch gyrraedd atom yr Dedd banner ei lond o ddwfr, a dyna 11e bucm am unnbsp;ysbaid yn prysur ddihysbyddu, ac yna gosodwyd ni fel fonbsp;rhes o ddefaid, pob un ar ganol y cwch, gyda gorchymynnbsp;j tMjiAjUi pendant i beidio symud, un dyn ym mhen ol y cwchnbsp;gyda�i rwyf, ac un arall yn y pen blaen gyda�i fwced, anbsp;dyna ni�n cychwyn. Sut oeddym yn teimlo ? Wel,nbsp;ardderchog ; pob gewyn ar ei eithaf dyn, a phob Ilygadnbsp;yn perlio ; �chawsom ni ddim trochfa yn y diwedd, ondi^*--^'^^nbsp;pawb yn glanio�n ddiddos ac yn llaum hwyl a chyw- 4^^nbsp;reinrwydd.

Ni ddifethaf y bwthyn unig drwy geisio rhoddi des-grifiad o hono. Y peth cyntaf a dynnodd fy sylw oedd helygen werdd yn tyfu y tu ol i�r ty, gan estyn ei breichiaunbsp;wylofus hyd at y trothwy, ac yno yr oedd mainc wreiddiolnbsp;wedi ei gosod o dan ei chysgod pleserus, ac fe wyddwnnbsp;yn reddfol mai cornel oedd hwn i�w halogi a mwg ynbsp;bibell swynhudol. Collodd yr helygen ei holl farddon-iaeth, ac euthum dros y trothwy i ferwi�r tegell, a dynanbsp;d� bythgofiadwy oedd hwnnw, gyda�r bwrdd a�r llestrinbsp;mwyaf gwreiddiol allai calon ddynol ddychmygu.

Wrth ganu�n iach a�n cyfaill newydd, yr oedd arnaf fi eisieu rhoddi diolch sylweddol iddo ; ond dywedai un o�rnbsp;�cwmni wrthyf mai dyn a�r sarhad mwyaf allwn roddi arno ;nbsp;pleser a balchter bugeiliaid y paith yw cadw ty agored inbsp;bawb a ddel�pennawd i�w gofio wrth basio.

Yr oedd yn nos arnom yn cyrraedd y gwersyll, ac er ein bod wedi blino, eto, yr oedd y daith wedi bod ynnbsp;ddyddorol a hwyliog. Chwith iawn oedd dod yn ol i�rnbsp;drain a�r sychter ar ol bod yn mwynhau ireidd-der glan-

-ocr page 41-

29

DRINGO R ANDES

nau�r afon. Yr oedd yn ddiwrnod gorffwys drwy y dydd drannoeth, gan mai teithio�r nos oedd y rhaglen nesaf ;nbsp;felly, nid oedd angen ysgwyd o�r nyth mor bylgeinioLnbsp;Mwynhawyd y boreufwyd gan bawb ; dim eisieu rhuthronbsp;ymaith i ddal y ceffylau a phacio mewn brys, ond pawbnbsp;yn ei fwynhau ei bun mewn tangnefedd.

Pan oedd yr haul yn machlud yn y Gorllewin draw yr oedd pob wagen yn barod. Trwy ein bod yn teithio�rnbsp;nos, penderfynodd fy nghyfeilles a minnau mai gwellnbsp;fuasai swatio yn y wagen, ac felly paciwyd ni ynghanol ynbsp;celfi fel dwy sach wlan, a chyn ein bod banner y fforddnbsp;yr oeddym yn edifarhau mewn sachlian a lludw i ninbsp;erioed roddi troed yn yr hen wagen ysgytiol. Yr oeddnbsp;yn noson lawn lloer, ac 0 ! yr oedd yn hyfryd teimlo�rnbsp;awel iraidd ar ol arfer teithio yng r.gwres y dydd. Yrnbsp;oedd y gyr ceffylau wedi mynd ymlaen, a chlywem swn ynbsp;clychau yn dod gyda�r awel. Weithiau disgynnai�r march-ogwyr i wneud tanllwyth o dan i ymdwymo a gorffwys.nbsp;Ond ymlaen yr elem yn ddyfal, ddyfal, ar hyd. cydol y nos,nbsp;mor o ddrain o�n cwmpas am filltiroedd lawer, a�r milnbsp;myrdd s�r yn gwenu�n siriol arnom. Ond heriaf unrhywnbsp;fardd dan haul na lloer i gyfansoddi llinell o farddoniaethnbsp;tra�n teithio mewn wagen ar draws � hirdaith Edwyn,� ernbsp;ei bod yn Hawn lloer a natur yn ei holl hudoliaeth o�inbsp;hamgylch.

Pan gaem ambell ddarn gwastad o ffordd byddem yn dechreu ymgysuro y caem gyntun bach i anghofio einnbsp;holl ofidiau ; ond pan fyddai hi bron dod, teimlem einnbsp;hunain yn dechreu dyrchafu yn y byd a bron mynd inbsp;hedeg, a�n cwymp a fyddai mawr.

-ocr page 42-

30 DRINGO R ANDES

Pam y gwneir y daith arbennig hon yn y nos ? Am mai hirdaith ddiddwfr ydyw, chweneg (6o) milltir o gras-dir sych heb ddyferyn o ddwfr i dorri syched dyn nacnbsp;anifail ; ac er teithio�r nos, bydd yr anifeiliaid druain ynnbsp;dioddef llawer cyn cyrraedd pen y daith. Erbyn pedwarnbsp;y boren yr oeddym wedi cyrraedd pen yr hafn oedd ynnbsp;disgyn i�r afon, a chan foci honno yn faith a thrafferthusnbsp;i�vv theithio, penderfynwyd cael byrbryd i geisio deffro acnbsp;ymadnewyddu. Ond yn wir, yn. wir, bu yn helynt difrifolnbsp;ar Mair a minnau i symud o�r wagen fythgofiadwy : nidnbsp;oedd cymal o�n corffyn tlawd nad oedd yn gleisiaunbsp;difrifol, a phe buaswn fardd, rhyfedd os na wnaethwmnbsp;duchangerdd i�r wagen arljennig honno.

Pan oedd y wawr ar dorri yr oeddym yn disgyn o�r peithdir uchel drwy hafnau mawr oedd yn arwain ynnbsp;raddoi tua�r afon. Gwyn fyd na allwn ddesgrifio lliw�rnbsp;wawr ar y creigiau fel yr araf deithiem drwy�r hafnau.nbsp;Mae ffurf y creigiau hyn yn gywrain iawn, ac y maent ynnbsp;amrywio llawer yn eu lliw a�u hansawdd,�^rhai fel gwyrddnbsp;y m�r, ereill yn rhuddgoch fel codiad haul, rhai yn ddunbsp;fel glo�r Rhondda, ereill mor wyn a�r ia oesol. Yn yrnbsp;agennau tyf y drain amryliw eu blodau, a�r wawr ynnbsp;lledrr yn dyner-ddistaw ar yr olygfa.

U yWW Eiriolais ar i�r wagen aros ac i�r gyr ceffylau ym-' nbsp;nbsp;nbsp;^ dawelu ; teimlwn fod y fangre yn gysegredig, ac O ! fel

yr oedd y darlun yn newid bob eiliad nes yr oedd y Ilygaid dynol eiddil yn dallu wrth syllu arno ; yr oeddnbsp;ysbryd y wawr wedi disgyn arnom oil, a safem yn fud,nbsp;ac yn fwy gwylaidd nag y buasem erioed , o�r blaen.nbsp;Ond tra mewn rhyw banner lesmair fel hyn, wele�r haul.

-ocr page 43-

31

DRINGO R ANDES

megys ag un naid yn entrych y nen, ac yn f�lachio ei oleu dros ein byd nes newid yr olygfa yn gyfangwbl.

Wedi bod yn troelli ac yn disgyn am ysbaid dwy awr, clywem floedd ymlaen�� Yr afon gerllaw.� Mae�nnbsp;anawdd iawn gennyf beidio credu nad oedd yr hennbsp;geffylau blinedig yn deall y frawddeg yna i�r dim, canysnbsp;nid oedd modd eu hatal ar ol hyn,�^ymlaen yr elent drosnbsp;greigiau a thrwy ffosydd, nes o�r bron y cyrhaeddodd einnbsp;tipyn esgyrn yn gyfain ; ond 0 ! mor wynfydedig oeddnbsp;cael golwg ar yr hen afon anwyl gyda�i digonedd dvvfr.

Golygfa i�w chofio oedd gweled y gyr ceffylau wedi carlamu ymlaen, ac wedi rhuthro i ganol yr afon, anbsp;dyna Ile�r oeddynt yn gweryru ac yn prancio o wir fwyn-iant. Rhyfedd drefn yr hen fyd yma onide ? Fr hwnnbsp;a fedd leiaf o angen y rhoddir fwyaf y rhan amlaf ; ynbsp;gweithwyr dyfal oedd wedi tynnu�r wagenni llwythog arnbsp;hyd 6o milltir o grasdir diffaith, oedd a mwyaf o angennbsp;dwfr, a hwy oedd yn ei haeddu fwyaf hefyd, ond yr oeddnbsp;y segurwyr wedi cael eu gwala a�u gweddill ymhell o�unbsp;blaenau.

Cyn pen banner awr ar ol cyrraedd yr afon, yr oedd pawb yn chwyrnu cysgu, a miwsig y dyfroedd fel hwdan-gerdd i�n suo.

Tua deg o�r gloch, pawb yn treio sgrwtian codi, ond . . yn edrych yn ddigon U^a ; ond rhaid oedd codi i geisio'nbsp;paratoi ychydig enllyn er cadw corff ac enaid ynghyd.

Ond erbyn hyn yr oedd y gwynt yn anterth ei gynddar-edd, a�r cawodydd tywod mor boeth-ddeifiol nes gyrru pawb ar ffo i chwilio am loches ; diwmod o ddiflasdodnbsp;perffaith, pawb o�i hwyl, a dim yn dod yn iawn ; disgw�yl

-ocr page 44-

32 DRINGO R ANDES

yn hiraethus ara fachludiad haul er oeri ac ireiddio o�r awel.

Gresyn na ellid danfon darlun cywir i chwi o�n pabell a�n cwrlid ar ddiwedd y dydd rhyfedd hwnnw, ond unnbsp;gair a roddai bortread pur agos hefyd�tywod ar dywod, anbsp;thywod ar ben hynny wedyn. Ond unwaith yr aeth yrnbsp;haul i�w wely, yr oedd y gwersyll fel cyrchfa ddyllhuanod,nbsp;pawb yn brysur a bywiog yn gwneud rhyw fath o drefnnbsp;ar yr anhrefn.

/o

Bore drannoeth, ar doriad gwawr (cyn codi o�r gwynt), dechreuwyd croesi�r wagenni i�r ochr ddeheuol i�r afon, acnbsp;nid rhyw orchwyl rhwydd oedd hynny. Un cwch bychannbsp;digon bregus oedd yna, ac wyth o wagenni llwythog ynnbsp;disgwyl am groesi. Rhaid oedd dadlwytho, ac yna/0nbsp;datod y wagenni yn ddarnau, a�u croesi bob yn rhan.nbsp;Gwaith araf, helbulus, yw hwn ; ond nid oes angen einbsp;wneud ond ar rai adegau o�r flwyddyn, pan fo�r afon ynnbsp;rhy uchel i�w rhydio.


-ocr page 45-

PENNOD V.

LLE R BEDDAU

NGHANOL dwndwr a hel3mt y croesi, cefais egwyl fechan i orffwys a syllu o�m cwmpas.nbsp;Yr oeddym wedi croesi i�r ochr ddeheuolnbsp;am na allem ddilyn yr afon 5?mhellachnbsp;ar yr ochr ogleddol, ac wrth edrych ar ynbsp;clogwyni ysgythrog a�r hafnau dyfnion,nbsp;cofiais yn sydyn fod yna un o hanesion pruddaf ynbsp;Wladfa yn gysylltiedig a�r fangre unig honno.

Nid oeddwn i ond ieuanc iawn pan ddigwyddodd y gyflafan yn Lle�r Beddau, ond mae�r cyfan yn boenusnbsp;o fyw yn fy nghalon o hyd.

Aethai pedwar o Wladfawyr ieuainc am wib i weld y wlad. Yr oeddynt yn Hawn o ysbryd anturiaethus, acnbsp;awydd angberddol am gael gwybod beth oedd yn yr eang-derau mawr, distaw, a�u cylchynnent ar bob Haw. Yrnbsp;oeddynt wedi clywed am yr Andes o bell, a breuddwyd-lent fod 5mo aur ac arian a rhyfeddodau anhygoel. A

D

-ocr page 46-

34

DRINGO R ANDES

rhyw fore o wanwyn, pan oedd natur yn gwenu ar drothwy ei bywyd newydd, wele�r pedwar liane yn cychwynnbsp;ar eu taith ymchwiliadol. Yr oedd un yn blentyn y paith,nbsp;a dyrus Iwybrau�r hen frodorion yn gyfarwydd iddo ; ynbsp;Ileill yn feibion Cymru fynyddig, wedi arfer dilyn mannbsp;Iwybrau�r praidd ar hyd glas lethrau a dolydd Gwalia.

Teithiasant fel hjm yn ddiddig-ddiddan o ddydd i ddydd ac o wythnos i wythnos, gan weled rhyfeddodaunbsp;di-ben-draw, a gwneud llu o gestyll gvvych,�sut yr oeddnbsp;i fod yn y dyfodol. Weithiau dilyn ent yr afon drosnbsp;greigiau serth, danheddog, dringent fel geifr, gan beryglunbsp;eu bywyd bob munud, ond gwynfydent yn yr ymdeimladnbsp;o fod yn ddarganfyddwyr. Bryd arall ffarwelient a�r hennbsp;afon, a thorrent allan i�r peithdir diderfyn gyda�i f�r onbsp;ddrain amryliw, a�r miloedd anifeiliaid gwylltion�unignbsp;ddeiliaid y deyrnas enfawr hon.

Pa ryfedd fod y pedwar liane wedi eu Ilyneu i f3my yn gyfangwbl gan gyfaredd y eylchynion, nad oes eu tebyg arnbsp;y ddaear yn ol tystiolaeth rhai o deithwyr enwoeaf y bydnbsp;Pa ryfedd iddynt ymgolli nes anghofio yn llwyr mor unignbsp;�oeddynt, ae mor bell o bob ymwared dynol, ae fodnbsp;milwyr Hispeinig wrth y eannoedd yn eyniwair drwy�rLn*�..

anialdiroedd hyn, nid i hela�r anifeiliaid gwylltion oedd yn anrhaith gyfreithlon iddynt; O na, hela�r Indiaid yrnbsp;oeddynt hwy, etifeddion y paith er�s eanrifoedd eyn bodnbsp;son am Hispaenwr.

Bamai seneddwyr dysgedig yr Argentine mai�r unig ffordd i ddadblygu a gwareiddio Patagonia oedd drwynbsp;ddifa�r hen frodorion yn llwyr o�r wlad ; a d5ma oedd yrnbsp;ymgyreh fawr hon yn amser y pedwar liane. Yr oedd

cd-..

iilC

-ocr page 47-

35

DRINGO R ANDES

r-

yr helfa wedi bod yn ofnadwy, a thriniaeth y milwyr o�r carcharorion mor anhraethol greulon nes y taflai�r hennbsp;Indiaid eu hunain wrth y cannoedd o bennau�r mynydd-oedd i�r llynnoedd a�r afonydd islaw ynhytrach nasyrthionbsp;i ddwylaw gelynion mor arswydus. Yr oedd yr ychj'dignbsp;gannoedd Iwyddasent i osgoi�r milwyr yn llochesau�r myn- /�nbsp;yddoedd wedi ^rniwallgofi gan ofn, a phob cynneddf ynnbsp;eiddo llwyr i Satan, a dim ond un dyhead yn llanw pobnbsp;calon, sef dial gwaed eu hanwyliaid. A pha Gymro allnbsp;eu beio ?

Ar un o�u teithiau cwrddodd y Gwladfawyr ieuainc a masnachwr Eidalaidd, yr hwn, heblaw gwerthu iddyntnbsp;ychydig ddillad [m�wrol) a�u perswadiodd i droi�n olnbsp;gynted y gallent, gan eu sicrhau nad oedd eu bywydaunbsp;yn ddiogel funud awr ; fod yr hen frodorion wedi eunbsp;herlid i wallgofrwydd, ac wedi ymdynghedu i ladd pobnbsp;dyn gwyn a gyfarfyddent.

U.

Dyrysodd y newydd yma holl gjmlluniau a breudd-wydion y llanciau ; siomedigaeth chwerw oedd gorfod troi tuag adref ar gyrrau gwlad yr addewid fel petae ; ond ao Unbsp;gwyddent hwy beth oedd effaith diod y dyn gwyn ar yrnbsp;hen frodorion syml, ac y byddai eu meddwi ar waed ynnbsp;filwaith mwy trychjnebus. Felly nid gwiw oedd diystyrrunbsp;rhybudd y masnachwr. Teithiasant yn ddiogel ddydd anbsp;nos, gan osgoi a thorri llwybrau fel na ellid eu dilyn.nbsp;Daethant felly, yn dra blinedig, a�u harfau yn glwm ar ynbsp;PYPnau, hyd at y dyffryn y syllwn amo oddi tros yr af onnbsp;�^y diwmod yn wyntog a Ilychwinog iawn ; ond wele lnbsp;fel corwynt, clywent waedd anaearol mintai o frodorionnbsp;ar eu gwarthaf, llwch ceffylau y rhai gymylai am danynt.

-ocr page 48-

36

DRINGO R ANDES

lui

gwaewffyn yn ymwibio o�u deutu, rhuthriadau, codymau ac ysgrechau. Yr oedd cef�yl y liane gwladfaol yn gryf anbsp;bywiog, a phan glywodd y waedd ac y teimlodd flaennbsp;picell, llamodd yn ei flaen hyd at flos ddofn, lydan, yrnbsp;lion a gymerodd ag un naid,�a naid ofnadwy oeddnbsp;honno. Pan edrychodd y marchogwr drach ei gefnnbsp;gwelai ddau frodor yn dilyn gan oemadu fel gwylliaidnbsp;annwn, a thorf wedi jnngronni tua�r fan y goddiweddasainbsp;hwynt.

Nid oedd gan y ffoadur bellach ddim i�w wneud ond ceisio dilyn ymlaen i�r Wladfa am ymwared�fwy na loonbsp;milltir o ffordd�heb fod ganddo damaid o fwyd. I mi,nbsp;a glywodd yr hanes oddiar wefus y ffoadur, mae fel darnnbsp;o stori o wlad hud, mor amhosibl ac ofnadwy yr ym-ddengys : ond diau mai�r dychryn a�i cynhaliodd ar ynbsp;daith fythgofiadwy honno. Mae�r paith o Ddyffryn ynbsp;Beddau i�r Wladfa y mwyaf anial a diffrwyth yn yr hollnbsp;wlad, a darnau helaeth o hono yn ddiddwr. Eithr dilyn-wn y ffoadur unig am ennyd ; ond, ys dywedai, ninbsp;theimlai�n unig ; dychmygai fod holl ellyllon y fall wrthnbsp;ei sawdl bob cam o�r ffordd, a chred yn ddiysgog, anbsp;chredaf finnau hefyd, fod yr hen geffyl ffyddlon achuboddnbsp;ei fywyd drwy ei naid erchyll, yn teimlo yr un fath ynnbsp;union.

Am oriau ni thorrwyd carla.m, ond daeth natur a llenni�r nos i alw�n groch r.m orffwys, a phan gafwydnbsp;ychydig ddwfr llwyd-leidiog mewn pantle, bu fel dracht onbsp;fywyd newydd i ddyn ac anifail. Ond yr oedd cysgu neunbsp;orffwys yn amhosibl; yr oedd pob twmpath yn troi�nnbsp;Indiad, ac yn nesu tuag ato : ysgrechiadau�r ddyllhuan

-ocr page 49-

37

DRINGO R ANDES

iuAWt}tv,x a chyfarthiad cecrus y llwynog yn troi�n rhyfelwaedd 'nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;frodorol. Ac yr oedd y cof am ei gymdeithion diamddi-

A

ffyn yn ei symbylu a�i nerthu i wneud pethau anhygoel yn ei ddyhead am gael ymwared iddynt.

Teimlai weithiau na ddelai�r can milltir byth i ben, ac y byddai�n rhaid iddo ef a�i geffyl roi fyny�r ymdrech anbsp;^ostwng pen i farvv o newyn a sycbed ynghanol yr anial-wch didrugaredd. Ni allai y ceffyl truan ond cerddednbsp;yn araf erbyn hyn, a�r teithiwr yn ei wendid a�i newjm ynnbsp;gorfod glynu ar ei gefn fel ei obaith olaf am ymwared ;nbsp;ac fel yna, o gam i gam, a phob munud megys blwyddyn,nbsp;y cyraeddasant ben uchaf Dyffryn y Gamwy, ac y medr-asant, drwy boen a Iludded anhraethol ry fawr i eiriaunbsp;eiddil, droi en camrau tua�r bwthyn cyntaf oedd yn llechunbsp;mor dawel ynghanol ei Iwyni coed.

Ac yna, bu gwaedd ddolefus drwy ein Gwladfa fechan, �dychryn, galar, a dagrau, ar bob grudd ; aeth einnbsp;�dyffryn yn fro wylofain, ac ni allai glesni nef na llewyrchnbsp;haul oleuo dim ar y tywylhvch dudew a�i gorchuddiai.nbsp;Ond toe, daeth cri�r liane Iluddedig i adsain ymhob calcn.nbsp;Ymarfogwn i�r gad ! gvvaredwn ein brodyr, a dialwn eunbsp;�cam ! A chyn pedair awr ar hugain yr oedd triugain onbsp;wyr a llanciau dewraf y Wladfa yn cychwyn yn llu arfognbsp;tua man y gyflafan. Pwy sy�n anvain ? Pwy ond y ffoadurnbsp;gipiwyd megys o safn angeu i gario�r newydd prudd drosnbsp;gymaint paith ; mae�n llesg a gwan wedi�r dioddef dwys,nbsp;ond nid oes neb yn gwybod y ffordd ond efe, ac O ! fel ynbsp;�dyhea ei enaid am adenydd y wawr i estyn i�w gyfoedionnbsp;ymwared a nodded. Mae�r fyddin fechan yn cael gwaithnbsp;-ei ddilyn,�^ymlaen, ymlaen y teithia ddydd a nos, gan

-ocr page 50-

38 DRINGO�R ANDES

warafun colli munud i gymeryd ychydig luniaeth i nerthu ei wendid.

Bu syllu hir, distaw, ar yr agen ddofn-lydan a lamesid er achub bywyd, ac onibae fod ol traed y march ffyddlonnbsp;yn ir ar y ddaear yn dweyd y stori fud, buasai�r ffaith ynnbsp;anghredadwy, ond erys hyd heddyw ynghalon pawb a�inbsp;gwelodd fel rhywbeth goruwchnaturiol.

t'

Bu raid teithio amgylch ogylch er osgoi�r hafnau a�r creigiau, a phob calon yn cr3mnii erbyn hyn, a phob dryllnbsp;yn barod, canys yr oeddynt ynghanol gwlad y gelyn, ac o,.nbsp;fewn ychydig lathenni i laes y gwaed.

Nid oedd ond distawrwydd yn teymasu ymhob man-�dim awel yn lleddf-ganu drwy�r glaswellt rhonc deithid mor esmwyth a distaw gan y meirch blinedig. Pwy allnbsp;ddychmygu ing meddwl yr arweinydd fel y cyflymai'nbsp;ymlaen gan syllu i bob cilfach, a rhyw belydryn o obaithnbsp;yn mynnu aros yn ei galon o hyd ; ond ha ! gwelwch !�nbsp;dacw�r corff lluniakld, talgryf, ddioddefasai bethaii an-hygoel yn rhinwedd y gronyn gobaith hwnnw, yn dechreunbsp;siglo fel corsen ysig ; torrodd y llinyn euraidd fuasai iddonbsp;ef fel seren Bethlehem, ac aeth yn nos.

Yr oedd dwylaw tyner, tosturiol, gylch y bachgen dewr ar amrantiad ; ei law egwan amneidiai tua�r dde,nbsp;a daeth ystyr y cyfnewidiad yn chwerw-eglur i�r fagadnbsp;fechan o filwyr Cymreig syllent yn y fath arswyd mud arnbsp;yr olygfa dorcalonnus oedd o�u blaenau.

Yr oedd amryw o�r fintai yn hen gewri o ganol storm-ydd bywyd ; ereill yn ieuainc a�u bywyd fel yr haul, ond i�w clod y byddo�r coffa, fod y ddaear a ruddesid a

-ocr page 51-

39

DRINGO R ANDES

gwaed eu cyfoedion wedi ei gwlitho yn helaeth a�u dagrau hwythau.

Yr oedd y gyflafan wedi bod yn ddychrynllyd, yn ellyllaidd yn ei barbareiddiwch a�i hanifeileiddiwch. Yrnbsp;hen baganiaid syml, heddychol, wedi eu troi drwy greu-londerau gw'areiddiad yn w'ylliaid rheibus ! a�u sychednbsp;am w^aed yn brif nwyd eu bywyd !

Yr oedd y tri chorffyn truan wedi eu darnio a�u baeddu yn hollol tuhwmt i adnabyddiaeth ; nid oeddyntnbsp;ond megys gweddillion ysglyfaeth y Hew a�r blaidd. Nidnbsp;oedd gan y Gwladfawyr prudd, dychrynedig, ond gwmeudnbsp;eu goreu i gasglu�r gweddillion (a phwy all ddj^chmygunbsp;y gorchwyl hwnnw), a thorri bedd mewn ciHach gysgodol,nbsp;a dodi�r tri brawd yn wylaidd-gysegredig i orffwys yn eunbsp;gwely pridd mor bell o dir eu gwlad.

Ffurfiodd y fintai yn gylch am y bedd ; darllen-odd fy nhad y gwasanaeth claddu o�r Llyfr Gweddi Gyffredin, o dan deimladau llethol, ac yna cafodd ynbsp;calonnau Cymreig ollyngdod i�w teimladau hiraethusnbsp;drwy gydganu yr hen emyn gogoneddus, � Bydd myrdd onbsp;ryteddodau.� Mae�n anawdd credu i�r hen emyn gaelnbsp;ei ganu yn well erioed ; yr oedd yr amgylchiadau a�rnbsp;cylchynion wedi codi�r car.torion mor agos i�r byd anwel-edig y canent am dano ; diau i ambell un sylweddoli felnbsp;na wnaethai erioed o�r blaen eiddilwch a breuder ynbsp;babell bridd ar wahan i�r enaid anfarwol a drig ynddi.nbsp;Canw'yd ac ail-ganwyd yr hen emyn nes adseinio�r creig-iau cylchynnol, ac yna taniodd pob un ei ddryll dros ynbsp;gwely pridd mew'n ffarwel filwrol.

-ocr page 52-

4'' DRINGO R ANDES

Gwnaeth pawb ei oreu i wneud yr orffwysfan yv. glyd a destlus, ex i gasglu unrhyw eiddo personol adawyd gannbsp;llofruddion fel ag i�w cyflwyno i berthnasau galarus ynbsp;tri liane llofruddiedig. Dringodd aml i fachgen hoew inbsp;ben y clogvvyni cychynnol mewn gobaith y ceid cip arnbsp;rei o�r gelynion, a chyfle i ddial cam eu cydwladwyr ; ondnbsp;ur.ig a distaw fel y bedd newydd islaw ydoedd ; dimnbsp;arwydd fod yna yr un creadur byvv o fewn can� milltirnbsp;ide'ynt.

Ymhen misoedd lawer y gwybuwyd fod yr boll gil-fachau cylchynnol yn heigio o frodorion, yn bared i ladd 4 a llr.rpio fel o�r blaen, ond fod y canu rhyfedd hwnnwnbsp;yp.ghanol yr eangderau mawr distaw wedi eu dofi a�unbsp;llarciddio. Dywedir hefyd mai dyna�r pryd y deallasantnbsp;mai Cymry oeddynt wedi ladd, ac nid milwyr Hispeinig,nbsp;canys dillad milwrol oedd gan y llanciau druain, a bryn-asent gan y masnachwr, a bu galar aml i hen frodor ynnbsp;ddidwyll ddigon am iddo ladd ei frodyr Cymreig mewnnbsp;camgymeriad.

Beth bynnag am wiredd yr eglurhad 5ma, nid oes amheuaeth am ef�aith y canu ; llithrodd y llu bredorionnbsp;5 |i,, yn llechwraidd a distaw yn ol i�w llochesau yn y mynydd-Anbsp;nbsp;nbsp;nbsp;gynnyg anelu saeth at y fintai islaw oedd yn

hollol at eu trugaredd.

Digon prin y bu gan unrhyw gantorion erioed wran-dawyr mor astud a sjmedig. Beth yw'r cyfaredd sydd mewn canu, tybed, o ddyddiau Saul hyd yn awr ? Pamnbsp;y dofodd yr anifail ymhob calon, ac y tredd y tan digofusnbsp;fflachiai o bob Hygad yn ddagrau gloewon ar y gruddiaunbsp;melynddu ?

-ocr page 53-

41

DRINGO�R ANDES

Mae Cymry�r Gamwy ac Indiaid Patagonia wedi cyd-fyw am yn agos i ddeugain mlynedd mewn tangnefedd a heddwch perffaith ; dyma�r unig frycheuyn yn eu hanes,nbsp;a hawdd iawn gennyf fi, a fagwyd yn eu mysg, gredu mainbsp;�camgymeriad truenus fu�r gyflafan yn, Lle�r Beddau.


-ocr page 54-

PENXOD VI.

Y FFRWD GYNTAF

' ID dyddorol fyddai dilyn y teithiau o ddydd i ddydd ; felly, ni a wibdeitliiwn nesnbsp;cyrraedd o honom i�r mynyddoedd. Arnbsp;y Saboth yn unig y caffai dyn acnbsp;anifail gyfle i orffwys ; canys ni theithiemnbsp;ar y diwrnod hwnnw oni bae fod rhywnbsp;angen mawr. Ond nid gorffwys i gyd fyddai rhan ynbsp;merched, canys dyma ein diwrnod pobi 1 Eithr nanbsp;chyhoeddwch hyn yn Gath. � A sut mae pobi ar ynbsp;paith ? � meddech. A oes rhai o foneddigesau Cymrunbsp;hoffent wybod, tybed ? Rhag ofn fod, gwell rhoi rhywnbsp;led amcan, ond rhaid dod i Batagonia i ddysgu yn iawn.nbsp;Gwneir twll hirgul yn y ddaear, heb fod yn ddyfn iawn,nbsp;a llenwir a thanwydd,�^bydded hysbys fod eisieu bod ynnbsp;hael gyda�r tanwydd,�yna, wedi llosgi o�r coed yn farwor,nbsp;tynner ychydig o�r naill du, a doder y sospan, 3m yr hon ynbsp;mae�r dorth, ar y ddaeax boeth, ac wedi gofalu fod y clawr

-ocr page 55-

43

DRINGO R ANDES

yn ddiogel, rhodder y marwor amo, ac ymhen yr awr bydd gennych gystal torth ag a graswyd yn Llundainnbsp;erioed.

Wedi gorffen pobi bydd y prynhawn gennym i gynnal Ysgol Sul, a chanu rhai o�n hoff emynnau, a byddnbsp;hwyl iawn ar rai o�r cyfarfodydd hyn.

Mae gennyf gof byw am y ffrwd gyntaf welsom ar y daith. Nid oedd fy nghyfeilles ieuanc erioed wedi gwelednbsp;ffrwd. Un o blant y Wladfa oedd hi, a hon oedd einbsp;thaith gyntaf oddiar aelwyd yr hen gartref, ac nid oes ynnbsp;Nyffryn y Gamwy ffrydiau na tharddiadau. Teithiem ni j�rwA-t*'nbsp;jTnlaenaf o bawb y diwrnod hwn, a mawr oedd ein dis-gwyl am y ffrwd addewsid i ni y bore wrth gychwyn o�rnbsp;gwersyll. Wrth ddringo i fyny tuag ati y caem yr olwgnbsp;olaf ar afon y Gamwy, hyd oni ddychwelem. Gormod onbsp;demtasiwn oedd peidio troi pennau�r meirch er mwynnbsp;cael un olwg arall ami,�^ymdroellai ac ymddolennai ynnbsp;wir deilwng o�i henw. Dywedid wrthym hefyd mainbsp;dyma fuasai ein golwg olaf ar yr helyg wylofus, hennbsp;gyfeillion ein mebyd ; coffa da fel y byddai gweled un onbsp;honynt mewn rhyw ddyffryn tawel yng Nghymru yn codinbsp;hiraeth lond fy nghalon nes y byddai raid i minnau weith-iau blygu pen mor wylaidd a�r helygen. Ond dyna, yrnbsp;oedd yn dda gennym ein bod ein hunain y diwrnodnbsp;hwnnw, ac nad oedd raid i ni siarad llawer.

Ymlaen i ddotio at y ffrwd, ac i leddfu�n hiraeth ym^**''� miwsig ei dyfroedd. Un fechan fach oedd, ond mornbsp;loew a'r grisial. Rhaid oedd i�m cyfeilles gael disgyn arnbsp;unwaith i brofi y fath ddyfroedd peraidd yr olwg arnynt.

Yr o.eddym yn awyddus i weled tarddiad y ffrwd ; felly.

-ocr page 56-

44

DRINGO R ANDES

C/tc

wedi gwneud ein ceffylau yn ddiogel, a rhoddi iddynt hwythau wledd o felus-win natur, cychwynasom ar inbsp;fyny. Gwelem draw dwmpath o hesg hyfryd yr olwgnbsp;amo. Gan mor wyn ei dda� ac mor glaerwyn ei flodau,nbsp;meddyliwn mai fan hono y gwelem ei tharddiad. Acnbsp;felly y bu. � Ie, ond o ba Ie mae hi�n dod i�r fan hyn ? �nbsp;meddai Mair. Ie, wir, o ba Ie ! canys tarddai yn siriol onbsp;^rornbil y graig, un o�i ystordai mawr Ef. Eisteddem arnbsp;fin y dwr i ddisgwyl ein cyfeillion, gan lechu ynghysgodnbsp;y twmpath gwyrddlas, a gwrando ar natur yn dweyd einbsp;�stori yn ei hiaith ei hun. Onid yw pob goslef o�i llais ynnbsp;beroriaeth ? Nid oes neb yn trigo o fewn cannoedd onbsp;filltiroedd i�r ffrydlif fechan hon ; ond i�r teithwyr blin ynbsp;mae fel pelydr o baradwys, a�i miwsig fel su edynnbsp;angylion. Yr oeddym wedi crwydro i fyd mor ddedwyddnbsp;fel yr oedd yn ddrwg gennym weled y wagenni yn dod inbsp;�dorri ar ddistawrwydd mor swynhudol.

Ac eithrio�r ffrydiau wrth y rhai y gwersyllem, nid oedd fawr wahaniaeth rhwng y teithiau�peithdir drein-iog anyddorol, ond mewn ambell fan byddai�r drain ynnbsp;llawn blodau. Llawer feddyliais wrth edrjxh ar y drainnbsp;bytholwyrdd hyn gyda�u dail iraidd a�u blodau p�rnbsp;yr.ghanol y crasdir, mor ddoeth a chywrain yw trefn naturnbsp;yn darparu Ilysiau addas i bob math o hinsoddau, a thrwynbsp;hynny yn gwasgar prydferthwch ar hyd wyneb yr hollnbsp;ddaear.

Gwnaed aml ymgais yn y Wladfa i dyfu drain y paith fel perthi gylch y ffermdai, i�w gwneud yn debycach inbsp;hen gartrefi Cymru. Ond na, ni fyn. y ddraenen wenunbsp;yn y dyffryn, na gwasgar ei pherarogl ar lan afonydd

-ocr page 57-

45

DRINGO�R ANDES

dyfroedd ; nid gwasgar tlysni ar y dyffryn yw ei gwaith ; plannwyd hi gan law Ddwyfol yr Hwn sy�n gofalu nad oes-hyd yn oed aderyn y to yn ddigysgod. Mae ar y gwas-tadeddau hyn filoedd o anifeiliaid, ynilusgi^d, ac ednod, Vu^,nbsp;yn cael noddfa glyd rhag stormydd gaeaf a chysgod rhagnbsp;heulwen haf. Mae glaswellt hir yn tyfu yn lleithdernbsp;gwreiddiau�r ddraenen sy�n flasus-fwyd a gar yr anifailnbsp;gwyllt: mae ei hadau fel grawn addled i�r cyfeillionnbsp;asgellog sy�n nythu mor hapus a diofn yn y canghennau.

A phan ddel y teithiwr blin am dro drwy ardd Eden y paith, mae�n estyn iddo yntau yn haelionus o�i hollnbsp;drysorau heb ddisgwyl dim yn ol.

Gwyn fyd na allai miloedd o bobl ieuainc Cymru dreulio ambell wythnos mewn blwyddyn ynghanol yrnbsp;eangderau hyn ; caech lawer breuddwyd tlws am bethaunbsp;goreu bywyd, a byddai eich byd yn wynnacb byth o�rnbsp;herwydd.

Er ei bod yn fis Rhagfyr ac yn ganol haf, oer iawn fu�r hin ar hyd y ffordd. Teimlem ias yr ia oesol ar yr awel,nbsp;ond awel y mynyddoedd ydoedd, yn Hawn nwyf acnbsp;iechyd. Ymhyfrydem ynddi, a theimlem ein calon 5mnbsp;dweyd yn ami mai da oedd cael byw. Pan oeddym o fewnnbsp;rhyw daith diwrnod i�r olwg gyntaf ar yr Andes, cawsomnbsp;storm o wynt mor gethin ac mor oer fel mai prin y gallemnbsp;gadw ar ein ceffylau, a�r eira ar yr awel mor finiog nesnbsp;gwneud difrod alaethus ar y tip3m croen oedd yn weddillnbsp;ar ein hwjmebau a�n dwylaw.

Os deil eich amynedd i�m dilyn hyd y diwedd, cawn gyd-wynfydu ar fawredd a thlysni yr Andes pell, anbsp;threulio dydd Nadolig ar ei gopa gwyn, 3m gweled yr

-ocr page 58- -ocr page 59-

47

DRINGO R ANDES

haul yn codi nes gwneud un enfys ogoneddus o�r gadwen fynyddoedd.

:l.^L

Yr olwg gyntaf ar gopa Mynydd Edwyn,�y gwynt yn chwythu gyda holl ffyrnigrwydd ei allu aruthrol, ynbsp;cymylau duon bygythiol fel pe�n ymlid yr haul i�wnbsp;orffwysfa. Oud dacw�r haul yn cyrraedd y copa gwynnbsp;ac yn disgyn fel mantell o aur ; ac er ein bod yn teithionbsp;dros ucheldir ysgythrog, a gwynt yr ia oesol bron parlysunbsp;dyn ac anifail, eto mor ofnadwy ac mor ogoneddus oeddnbsp;yr olygfa nes yr oedd pob teimlad corfforol yn difiannu,nbsp;a�r enaid yn gwibio mewn rhyw ddyhead dwys at droednbsp;y mynydd mewn addoliad mud. Mor naturiol i�r hennbsp;frodorion syml addoli�r haul onide, a hwythau yn arfer einbsp;weled o�u mebyd fel y gwelais i ef am y tro cyntaf.nbsp;Gelwir yr hen Indiaid yn baganiaid, ac eto pan ddelnbsp;llewyrch y wawr ar y mynyddoedd gwyn, bydd y pen-aethiaid yn cyrchu at y ffrwd agosaf atynt ac yn codi ynbsp;�dwfr grisialaidd yn eu dwylaw gan ei wasgar yng nghyf-eiriad codiad haul, a gofyn i�r Ysbryd Da Iwyddo eunbsp;dydd. Gwyn fyd na fyddai mwy o honom yn baganiaidnbsp;yn yr ystyr yna, onide ? A fyddwn ni yn gofyn amnbsp;fendith ar doriad gwawr pob dydd newydd ?

Yr un dydd ag y gwelais y mynyddoedd, daethom at wersyllfa o Indiaid, a�u pennaeth yn hen wr triugain oed,nbsp;ond ei wallt yn ddu a�i gorff yn dalgryf a syth fel dynnbsp;yn anterth ei nerth. Pan gyraeddasom y gwersyllnbsp;cyfarchwyd ni yn drystfawr gan ugeiniau o blant bachnbsp;yng ngwisg natur, a chwn dirifedi o bob lliw a Hun.nbsp;Arweiniwyd ni i mewn gan fab y pennaeth a fuasai ynnbsp;aros yn fy nghartref ychydig fisoedd cynt. Eisteddai�r

-ocr page 60-

48

DRINGO R ANDES

hen frodor yn ei babell ar groen ceffyl, yn sipian mate.. 0�i gylch yr oedd amryw o�r � chinas � (y merched) ynnbsp;prysur wnio crwyn a nyddu gwlan yguanaco. Cawsomnbsp;ninnau l�Tswatio yn ymyl yr hen bennaeth, a phan ddy-wedais wrtho pwy oeddwn, fy mod yn ferch i Don Luis,,nbsp;cododd ar ei draed i ysgwyd Ilaw a mi gan ddweyd�

� Os wyt ti yn ferch i Don Luis, yna ein chwaer ni wyt ti, canys y mae efe yn frawd i ni oil.�

Balchach oeddwn o deyrnged yr hen frodor syml i�m tad na phe rhoisid iddo ffafrau tywysogion mwyaf y byd.nbsp;� Gwyn eu byd y rhai addfwyn ; canys hwy a etifeddantnbsp;y ddaear.� Cymerodd Archentina y cledd a�r milwr inbsp;wareiddio Indiaid Patagonia ; daeth dyrnaid o Gymry onbsp;gilfachau mynyddoedd Gwalia i ddysgu dull arall o wareiddio. Yr oedd yng ngeiriau�r hen Indiad � paganaiddnbsp;wers fawr ag y mae�r byd Cristionogol heb ei dysgu eto.nbsp;Wrth ymgomio yn y babell, daeth y gair � Cristianos � inbsp;mewn, a gofynnais iddo pwy feddyliai wrth y �Cristianos �*�nbsp;hyn.

� Yr Hispaeniaid,� meddai.

� Eithr onid ydym ninnau hefyd yn Cristianos ? meddwn.

� O, na, amigos de los Indios (cyfeillion yr Indiaid) ydych chwi.�

Rhyw deimlad rhyfedd ddaeth trosom wrth glywed ateb-yr hen frodor. Mor chwith meddwl fod y gair fu gynt mor gysegredig a santaidd wedi ei gyplu yng nghalon ynbsp;pagan a phob creulonderau a barbareiddiwch.

-ocr page 61-

PENNOD VII.

BRODORION PATAGONIA

EDI bod yn treulio y prynhawn yng nghwmni yr hen bennaeth brodorol,nbsp;bum yn meddwl llawer beth oedd hanesnbsp;Indiaid Patagonia tybed yn y gorffennolnbsp;pell, cyn dyfod y dyn gwyn i aflonyddunbsp;ar eu heddwch ac i ladrata eu heti-feddiaeth.

Dengys wynebpryd, maint ac anianawd y brodorion, eu bod yn perthyn i bedair cenedl,�

(1) nbsp;nbsp;nbsp;Pampiaid, sef trigolion gwastadeddau eang talaethnbsp;Buenos Aires.

(2) nbsp;nbsp;nbsp;Arawcanod, a breswylient lethrau�r Andes o�rnbsp;ddau tu.

(3) nbsp;nbsp;nbsp;Tehuelckes, brodorion tal a chorffol y canolbarth.

(4) nbsp;nbsp;nbsp;Fuegiaid, sef pobl gorachaidd gwaelod eithafnbsp;dehau y cyfandir.

-ocr page 62-

50

DRINGO R ANDES

Pan sefydlw5?d y Wladfa (1865), yr oedd y brodorion, yn arglwyddi ar yr holl vvlad o Cape Corrientes i lawrnbsp;hyd Cape Horn, a�r holl berfeddwlad oddiyno i�r Andes.nbsp;Gyda�r Arawcanod a�r Tehuelches y bu a fynno�r Wladfanbsp;yn fwyaf arbennig, yn enwedig yr olaf ; hen gewri rhwth,nbsp;tawel, ydynt hwy.

Yn 1520 y darganfuwyd Patagonia gan yr enwog Ferdinand Magellan, a rhoddodd ei enw ar Gulfor Magellan hyd heddyw ; yna daeth Francis Drake yn 1578,nbsp;ond gvvibdeithio gyda�r arfordir a wnae�r teithwyr hyn,nbsp;heb gael fawr cyfle i weld y brodorion na�r wlad.

Yn ystod y can mlynedd dilynol i ymweliad Drake, bu Narborough, Byron a Wallis yn gwibdeithio tua�r unnbsp;cyffiniau. Ond ni chafwyd fawr iawn 0 hanes credadwynbsp;hyd ymweliad Darwin yn 1833, er na chafodd yntaunbsp;nemawr gyfleusdra i dreiddio i�r gwastadeddau diderfynnbsp;a�i cylchynnai ar bob llaw, ond ganddo ef y cafwyd yrnbsp;hanes credadwy cyntaf am Indiaid Patagonia. Mae einbsp;nodiadau dyddorol ar ddaeareg a llysieuaeth y wlad ynnbsp;hysbys ddigon i bawb bellach, fel na raid manylu.

Ond i G. C. Musters y perthyn y clod o roi ar gof a chadw hanes a thraddodiadau yr Indiaid, y Tehuelchesnbsp;yn fwyaf arbennig. Bu efe fyw am ddeunaw mis yn, eunbsp;mysg fel un o honynt, gan godi ei babell 0 wythnos inbsp;wythnos, a theithio cannoedd o filltiroedd drwy�r eang-derau distaw, dyrus, a�i fywyd yn hollol at drugaredd ynbsp;brodorion. A phan ddaeth yn ol i wareiddiad wedi hirnbsp;bererindod, yn 1871, cyhoeddodd ei lyfr, � At Home withnbsp;the Patagonians,quot; a diau nad oes hyd yn oed y\\ y dyddiaunbsp;cyfoethog hyn un llyfr mwy angherddol ddyddorol i bawb

-ocr page 63-

51

DRINGO R ANDES

sy�n hoff o hanes y peil a�r dieithr. Bu i mi fel helyntion Robinson Crusoe i blant C3^mru, a theimlaf yn sier penbsp;ceid cyfieithiad Cymraeg o lyfr Musters y byddai 5mnbsp;gymaint ffefryn ag y bu stori Defoe erioed.

Ar ol dyfodiad yr Hispaeniaid i Dde America (1560) y gwybu�r brodorion ddim am geffylau. Crwydro arnbsp;draed y byddent cyp. hynny, ac y mae eu hen wersylloeddnbsp;a�u celfi yn. efr^�diaeth ddyddorol i�r hynafieithydd.nbsp;debyg mai eu cyrchfannau pennaf oedd y rhanbarthaunbsp;tyfiannus gyda godrau�r Andes ; ond gan fod yr hinsawddnbsp;�U-A/^d- yno a�r gweryd yn Ileithach, nid hawdd yn awr taro ar eunbsp;holion. Yr Araweanod yn bennaf breswylient y rhannaunbsp;mynyddig, gan erlid yr hen Tehuelches rhwth tua�r de a�rnbsp;dwyrain, y man y mae tiriogaeth y Gamwy heddyw.

Oddiwrth y gweddillion geir yno, a�r traddodiadau yn eu mysg pan seiliwyd y Wladfa, geilid casglu mai arfaunbsp;cerryg a challestr a arferent ; mai pysg a chregyn oedd eunbsp;cynhaliaefhparTyn y cyrraedd; fod cyfnod wedibodamjmtnbsp;pan y claddent eu meirw, a chyfnod arall pan y llosg-ent hwynt, ac mewn mannau cerrygog mai dodi carneddinbsp;amynt wneid. Lie y mae hen gladdfeydd heb fod yn .nbsp;dra henafol, y mae hyd yn awr bentyrrau o sglodionnbsp;callestr, pennau saethau, pennau tryferi, a gweddillionnbsp;llestri pridd amrwd, ond addurnol; ceir hefyd fwyeillnbsp;cerryg, a morteri a phestlau.

Mae ar y ffarm yn fy hen gartref un o�r claddfeydd dyddorol hyn, a threulid oriau dedwydd gennym ni, blantnbsp;yr ardal, ar ein ffordd i�r ysgol, yn chwilota am greiriaunbsp;yn yr hen drysorfa frodorol. Blin iawn gennyf erbynnbsp;heddyw na fuaswn wedi bod yn llawer mwy dyfal gyda�r

-ocr page 64-

52 DRINGO�R ANDES

gvvaith, yn lie gadael i naturiaethwyr gwledydd ereill' ysbeilio yr hyn a berthynnai yn gyfreithlon i amgueddfa ynbsp;Wladfa Gymreig. Pan ddeffroais i werth hanesyddol yrnbsp;hyn oedd megys ar drothwy ly nghartref, yr oedd ynbsp;pethau gwerthfawrocaf wedi eu cludo ymaith i arngueddfa.

Buenos Aires.

Beth oedd diben yr holl bridd-lestri tybed ? Ai llestri lludw y meirw oeddynt, ynte llestri offryrnau i�rnbsp;meirw, yn ol defodau dwy neu dair canrif yn ol ? Cladd-ent eu meirw yn eu heistedd, gan ddodi yn y bedd gydanbsp;hwy, eu celfi mwyaf prisiadwy, a pheth bwyd a diod ; ynanbsp;lladdent geflylau a chwn y marw ; gwleddent ar gig ynbsp;ceffylau a�r cesyg ; llosgent ddillad ac addurniadau ynbsp;marw ; torrai y menywod eu hwynebau nes gwaedu anbsp;baeddu, ac oernadent alar mawr.

Pam y dodir y bwyd a�r celfi yn y bedd ? nbsp;nbsp;nbsp;� Bydd ein

brawd yn teithio�n bell, drwy wlad dywell ac unig, a bydd arno newyn a syched cyn cyrraedd glan yr afon fawr,�nbsp;ac wedi croesi, bydd angen yr holl gelfi i ail-ddechreunbsp;byw mewn gwlad o lawnder dihysbydd.� Amlwg ywnbsp;nbsp;nbsp;nbsp;t

ganddynt ryw ddrychfeddv.d am arall fyd, a rhyw obaith cael ail-gwrdd maes o law. Prif syniad yr hen Indiadnbsp;am nefoedd yw, gwlad lie nad yw�r game byth yn brin.

Mae wedi crwydro�r anialdiroedd mawr ar hyd ei fywyd i chwilio am gigfwyd (ei unig ymborth), ac wedi gorfodnbsp;mynd yn newynnog ganwaith o herwydd prinder.

Cof gennyf pan yn blentyn fod yna frodor yn marw mewn pabell gerllaw fy nghartref. Yr oeddym ni wedinbsp;gwneud yr hyn a allem drosto yn ol ein gwybodaeth, anbsp;hwythau�r hen Indiaid wedi gwneud a allent i yrru�r

-ocr page 65-

53

DRINGO R ANDES

ysbryd drvvg o hono, drwy eu gwahanol seremoniau, ond gwywo �roedd yr hen gyfaill, a�m tad yn ceisio egluronbsp;iddo, mor dyner a syml ag y gallai, nad oedd eisieu iddonbsp;ofni marw, mai dim ond taith f�r oedd tros yr afon ; anbsp;�dau gwestiwn olaf yr hen frodor oedd,�A fuasai ynonbsp;Gymry, ac a fuasai yno gyflawnder o game. Nefoeddnbsp;ffrwythlon, Gymreig,�dyna nefoedd Indiaid Patagonianbsp;heddyw.

Ni cheisiodd Cymry�r Gamwy broselytio na gwareiddio yr Indiaid, ond estynasant iddynt law brawdgarwch, anbsp;buont yn eiriol trostynt dro ar ol tro o flaen senedd ynbsp;brifddinas, pan oedd trais a brad Hispeinig yn eu llethu,nbsp;ac yn bygwth eu difodi�n gyfangwbl. Deallodd etifeddionnbsp;y paith nad oedd y newydd-ddyfodwyr wedi dod i�w gwladnbsp;i�w hysbeilio na�u gorthrymu, ond i gyd-fyw mewn tang-nefedd. Dysgodd yr Indiaid y Cymro i hela�n fedrus, anbsp;thrwy hynny achub y Wladfa rhag newyn lawer tro ; bu�nnbsp;�ddyfal yn ei ddysgu i wneud pob math o g�r ceffylaunbsp;o grwyn yr anifeiliaid gwylltion, fu mor werthfawr i�rnbsp;sefydliad ieuanc ar ddechreu ei yrfa amaethyddol mewnnbsp;�estron fro, mor bell o gyrraedd pob cyfleusderau.

Bu�r ddwy genedl yn marchnata�n ddiwyd am flynydd-�oedd ; plu, crwyn, a charpedau cynnes yr Indiaid yn -gyfnewid am fara maethlon y Cymry, etc. A buan ynbsp;�daeth yr hen frodorion i hoffi cwpaned o de a bara menynnbsp;�Cymreig gystal a�r un Cymro yn y wlad. Ni fyddai�nnbsp;beth diethr o gwbl gweled rhes o wynebau melynddu,nbsp;astud, mewn capel ar y Sul, neu gwrdd llenyddol, neunbsp;��steddfod ; a phan fyddai cwrdd te a chlebran, byddai yr �.nbsp;un croeso wrth y ford i�r hen frodorion a phawb arall.

-ocr page 66-

DRINGO R ANDES

Byddai ambell bennaeth yn gadael rhai o�r plant ar ol yng ngofal teulu Cymreig er mwyn iddynt fynd i�r ysgol, anbsp;buan y deuai�r crots i siarad Cymraeg rhugl; mewn Ilaw-ysgrif nid oedd neb a�u curai : yr oedd eu dwylaw mor ^nbsp;ystwyth, a�u hamynedd fel y m�r.

Bu un o honynt�y Bennaeth Kengel erbyn heddyw~a minnau yn cydefrydn wrth yr un ddesg am flwyddyn, anbsp;buom yn helpu�r na�l y Hall lawer gwaith. Nid yw wedinbsp;anghofio ei Gymraeg hyd heddyw, a phan ddel ar ym-vveliad a�r Wladfa o dro i dro, o�i gartref peil, mynyddig,.nbsp;bydd croeso cynnes, siriol, iddo ymhob cartref gwladfaol.

Byddai tymhorau neilltuol gan y brodorion i ddod i lawr i�r sefydliad i farchnata ; deuent yn Hu banerog,nbsp;gant neu ddau gyda�u gilydd ; cannoedd o geffylau, can-noedd o gwn, ugeiniau o blant bach wedi eu pacio mewnnbsp;cewyll gwiail, un bob ochr i�r fam, ar y ceffylau rhadlon,nbsp;y pebyll, a�r pyst, a�r nwyddau gwerthadwy yn bynnaunbsp;nbsp;nbsp;nbsp;�*-

mawrion ar y ceffylau gedwid yn arbennig at y gwa�tlK_ ^ hwTmw ; a�r helwyr ar eu meirch chwim, bywiog ; prifnbsp;uchelgais llanciau Indiaidd yw cael gyr da o geffylau hela,nbsp;a�r g�r wedi eu plethu�n gelfydd-gywrain, a�u haddurno anbsp;modrwyau arian.

Wedi cyrraedd, byddent yn dewis y mannau addasaf i wersyllu^ ac yna deuai negesydd oddiwrth y pennaeth at y ^ y�nbsp;ffermwr yn awgrymu y buasent yn ho�amp; cael gosod eunbsp;pebyll ar ei ffarm, ac ni fyddai byth unrhyw wrth-wynebiad.

Gwaith y chinas, neu�r merched, fyddai dadlwytho a gosod y pebyll i fyny, cynneu tan a gwneud bwyd ; a�r Hu

�m

-ocr page 67-

- 1^�.

PABELL KENGEL.


-ocr page 68-

DRING� R ANDES

plant bach yng ngwisg natur yn chwareu ac yn prando gan ystwytho eu cymalau wedi�r daith hirfaith, a ninnau�rnbsp;plant Cymreig yn cyd-chwareu mewn hwyl, heb freu-ddwydio am eiliad fod unrhyw wahaniaeth rh5mgom ninbsp;a�n cymdeithion bychain melynddu. Ymhen blynydd-oedd wed�yn, wedi croesi�r Werydd, a darllen syndod acnbsp;anghrediniaeth ar ambell wyneb Prydeinig wrth i minbsp;ddweyd fy stori seml, y deallais gyntaf nad yr un oeddnbsp;y du a�r gwyn ! A�r hyn a barai fwyaf o ofid i�m meddwlnbsp;ieuanc anwaraidd i oedd,�pwy oedd wedi crei^ dyn du ? A (ajugt;^

Nid oeddwn wedi clywed son ond am un Crewr ac un dyn, ac er i mi ddod i Gymru oleuedig, yn y tywyllwch yrnbsp;�wyf o hyd. Onid yw�r bychan melynddu, dyfodd felnbsp;blodyn gwyllt yng nghoedwigoedd yr Andes, ac a gusanwydnbsp;filwaith gan belydrau llachar haul y nef, onid yw yntaunbsp;hefyd yn y byd y bu cymaint dioddef er ei fwym ? Nidnbsp;yw dyrus bynciau�r greadigaeth 3m aflonyddu rhyw lawernbsp;arnaf, ond mae fy hyder yn gryf y caf weled miloedd onbsp;hen Indiaid Patagonia wedi croesi�r afon fawr yn ddiogel,nbsp;i wlad 11e nad oes na du na gw5m, dim ond praidd y nefnbsp;ac un Bugail.

Mae personoliaeth yr Indiad yn ddyddorol iawn ; mae yna ryw dawelwch a gorffwysdra yn ei wynebpryd, a�inbsp;lygaid ddyfnddwys fel pe�n adlewyrchu�r eangderaunbsp;distaw ; mae pob qsgo o�r corff Iluniaidd mor naturiol lt;nbsp;a diymdrech a�r glaswellt dyf wrth ei draed, ac y maenbsp;nerth a mawredd y mynyddoedd yn y corff talgryf,nbsp;cydnerth, fel engraifft o ddynoliaeth iach, ddilyfethair ;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;: jI

diau nad oes ei debyg ar gael heddyw.

C-O-^. Maent yn lanwaith eu harferion mor bell ag y caniata

-ocr page 69-

57

DRINGO R ANDES

|xi nbsp;nbsp;nbsp;eu bywyd crwydrol : ymdrochant yn ddyddiol, a chan fod

�u holl wisgoedd yn gynwysedig mewn niantell groen seml, nid oes angen golchi na thrwsio ; y fath wynfyd ronbsp;fuasai hyainy i aml deulues drafferthus yn y dyddiaunbsp;hyn.

Mae�r brodorion yn foesgar a gwylaidd ymysg estron-iaid. Mae eu tan a�u bwyd yn rhydd i bawb a ddel, cithr gwae�r teithiwr hwnnw ddigwyddo amharchu�rnbsp;croesaw.

Nid oes unrhyw awydd yn y brodorion i efelychu' � gwareiddiad ; os byddant yn synnu neu ryfeddu at unrhyw beth, nid ydynt byth yn dangos hynny ; mae wynebnbsp;Indiad yn hollol anarllenadwy.

Mae yna ryw ddieithrwch, rhyw gyfaredd, yn y wlad phobl, pan eler i ddwys fyfyrio eu hanes. Ymhob

:gwlad arall, hyd yn eed mewn coedwigoedd tewfrig, ceir olion ac adfeilion hen ddinasoedd, 11e y bu rhyw genhedl-�oedd o�r hen oesoedd yn byw ac yn ffynnu, ond ym Mhata-gonia, gyda�i harwynebedd o 300,000 o filltiroedd ysgwar,nbsp;ni cheir maen ar faen. Ond er fed gwledydd ereill ynnbsp;hen, mae Patagonia yn hyn. Mae�r llwythi crwydrolnbsp;wedi bod yn cyniwair drwy�r pampa tawel er ys canrifoedd,nbsp;a�r glaswellt yn tyfu dros olion tan eu gwersylloedd, ondnbsp;byth yn newid nac yn nodi unrhyw ran o�u hen wlad ; na,nbsp;�er fod Patagonia ar un ystyr yr hynaf o�r gwledydd�nbsp;�canys yma deuwm wyneb-yn-wyneb a�r amser cyn-hanesiol,nbsp;ysgerl^dau y bwystfilcd mwyaf, ac eirf callestr y dynnbsp;'C5mtefig, heb ddim ond y blynyddoedd cydrhyngddynt,nbsp;cenhedlaeth ar ol cenhedlaeth wedi tyfu ar fynwes natur,nbsp;heb ddim i nodi eu haml bererindodau ond y man Iwybrau


-ocr page 70-

58

DRINGO R ANDES

fel gwe�r copyn dros fynydd a d�l,�^mor gul ac aneglur ydynt, fel na all ond brodor eu dilyn.

Synfyfyria�r teithiwr ar lan afonydd dyfroedd ac yng ngliesail y Ilynnoedd llon.ydd, gan freuddwydio am 5'nbsp;cenedlaethau fu�n gwersyllu ar eu glannau, a�r miloeddnbsp;anifeiliaid fu�n draxhtio�r dyfroedd. Or,d nid oes dim ynnbsp;aros ond y mynyddoedd yn eu glas a�u gwyn, a�r pampanbsp;diderfyn gyda�i laswellt fel tonnau�r mor, a�r gwynt Pata-gonaidd nad yw byth yn cysgu. Cymoedd ar ol cymoedd,nbsp;peithdir ar ol peithdir, y Werydd yn y Dwyrain a�r Andesnbsp;yn y Gorllewin, a rhyngddynt, drwy�r holl eangderau, nidnbsp;oes un arvvydd dynol ond y llwybrau cul sy�n prysurnbsp;ddiflannu am byth, fel y mae gvvareiddiad yn difa�r brodor.

Trist yw meddwl fod hen genhedloedd mor dawel, mor addfwyn, o gynheddfau cryfion, iach, gorff a meddwl, mornbsp;hen eu haniad, mor swynol eu hanes,�^mor anhraetholnbsp;drist yw meddwl fod y dyn gwyn gyda�i Gristionogaeth a�inbsp;ddiod ddamniol yn ysu ac yn difa fel tan pa Ie bynnag yrnbsp;elo. A raid i�r pethau hyn fod ? Dyna gwestiwn syddnbsp;wedi dwys-lithro drwy�m calon ganwaith wrth synfyfyrionbsp;ar hanes brodorion crwydrol pob gwlad ; Indiaid Cochionnbsp;Gogledd America, Maories swynhudol Awstralia, a hennbsp;gyfeillion fy mebyd innau yn Ne America. Nid yw�rnbsp;Hispaenwr un gronyn gwaeth na�r lanci a�r Sais yn hyn onbsp;beth ; difa brodorion a chenhedloedd bychain yw pechodnbsp;parod pob un o honynt, ond sut mae cysoni eu gweithred-iadau a dysgeidiaeth y Testament Newydd sy bwnc rhynbsp;ddyrus i mi ei gyffwrdd. Ond mae�r trueni a�r tristydnbsp;wedi suddo i eigion fy nghalon filwaith wrth deithio�rnbsp;peithdir glan, distaw, yn nhawelwch nos ac yng ngoleunbsp;gwyn y Hoer.

-ocr page 71-

59

DRINGO R ANDES

Pan ddechreuodd y Ll5A,vodraeth Ariannin erlid yr hen frodorion yn 1880, bu�r Wladfa yn eiriol trostynt dro arnbsp;oltro, eithr hollol ofer fu pob ymgais i lareiddio dedfryd Ae�nbsp;haearnaidd y llywodraethwyr ; lladdwyd cannoedd yn ynbsp;rhyfel anghyfiawn, anghyfartal ; avvd a channoedd ereillnbsp;yn garcharorion i brifddinas Buenos Aires,a rhannwyd hwynbsp;rhwng mawrion y wlad fel caethion ! A phed ysgrifennidnbsp;hanes y teithio tros y m�r garw mewn llongau bychainnbsp;caethiwus, a�r creulonderau gyflawnwyd, a�r golygfeyddnbsp;ar ddec y llongau ym mhorthladd y ddinas pan wahenidnbsp;y plentyn sugno oddiwrth fron ei fam, i fod yn degan mewnnbsp;rhyw balas gvvych Ile�r oedd pechod a moethau wedinbsp;lladd yr enaid, ac y cipid y bychan Ilygatddu, gydiai mor ionbsp;dyn yn Ilaw ei dad, gan ryw goegyn i�w roi ar flaen einbsp;gerbyd o fewn cyrraedd hwylus ei chwip,�gwenai�rnbsp;ddinas mewm dirmyg wrth ben y syniad fod gwr a gwraignbsp;frodorol yn caru ei gilydd, ac f�d yn well ganddyntnbsp;ddyfrllyd fedd dros ganllaw�r llong na chael eu gwahanu, /d- -�ped ysgrifennid ond y ganfed ran o�r pethau hyn, byddainbsp;yna � Gaban F�cwyrth Twm � yn Ne America hefyd;.nbsp;eithr ysywaeth nid oes eto un i�w ysgrifennu.

Yn y cyfwng hwn yn hanes yr Indiaid, ysgrifennai anil i hen bennaeth adfydus at fy nhad, fel yr un eiriolasainbsp;trostynt fwyaf o bawb, i ddweyd ei gw3m a gofyn amnbsp;gyngor ; ac fel engraifft o�r ysbryd mawrfrydig heddych-ol feddiannai�r hen Indiaid yn wyneb helyntion mornbsp;alaethus, dodwn yma gopi o lythyr y Pennaeth Saihueque,nbsp;hen gawr tywysogaidd yr olwg arno, ac er yn agos i 70nbsp;mlwydd oed, sydd a�i wallt fel y nos, a�i ddannedd fel yrnbsp;ifori, a�i gorff fel derwen y mynydd ;�

-ocr page 72-

6o

DRINGO R ANDES

� Daeth i�m Ilaw eich nodyn gwerthfawr. Yr wyf yii trysori gycla hyfrydwch y cynghorion a'r hanesion a roddwchnbsp;i�m llwyth i fod yn heddychol gyda�r Llywodraeth a chydanbsp;chwithau. Gyfaill, dywedaf wrthych yn onest na thorrais i yrnbsp;heddwch a�r ewyllys da sydd rhyngof a�r Llywodraeth yn awrnbsp;er�s rhagor nag ugain mlynedd, ac ddarfod i mi gytiawni fynbsp;holl ymrwymiadau wnaethwn yn Patagones yn fiyddlon.nbsp;Eithr ni allwch chwi byth, fy nghyfaill, amgyffred y dioddef-|4tlt;nbsp;aint dychrynllyd gefais i a fy mhobl oddiar law yr erlidwyr.

* Daethant yn lladradaidd ac arfog i�m pebyll trigianiiu, fel pe buaswn i elyn a Ileiddiad. Mae gennyf fi ymrwymionnbsp;difrifol gyda�r Llywodraeth er ys hir amser, ac felly ni all-aswn ymladd nac ymryson gyda�r byddinoedd, a chan hynnynbsp;ciliais o�r neilltu gyda�m llwyth a�m pebyll, gan geisio fellynbsp;jr-o C-v-o-rlc osgoi aberthau a thrueni, yn yr hyn y llwyddais am bethnbsp;amser o leiaf. Nid wyf fi anwrol, fy nghyfaill, ond yn parchunbsp;fy ymrwymiadau gyda'r Llywodraeth, ac ar yr un prydnbsp;feithrin yn ffyddlon y ddysgeidiaeth a�r gofalon roddodd fynbsp;nhad enwog�sef y prif bennaeth Chocari�i beidio byth anbsp;gwneud niweidiau nac amharu y gweiniaid, eithr eu caru a�unbsp;parchu yn ddynol. Er hyn oil, yr wyf yn fy nghael fy hun ynnbsp;awr wedi fy nifetha a fy aberthu,�fy nhiroedd, a adawsai fynbsp;nhadau a Duw i mi, wedi eu dwyn oddiarnaf, yn gystal a�mnbsp;holl anifeiliaid, hyd i hanner can� mil o bennau. Oblegyd hyn,nbsp;gyfaill, yr wyf yn gofyn i chwi roddi gerbron y Llywodraethnbsp;fy nghwynion yn llawn, a�r trallodion wwf wedi ddioddef.

Nid wyf fi droseddwr o ddim, eithr uchelwr brodorol, ac o raid 5m berchennog y pethau hyn. Nid dieithryn o wlad arall,nbsp;ond wedi fy magu ar y tir. Oblegyd hynny ni allaf ddirnad ynbsp;trueni sydd wedi disgyn arnaf drwy ewyllys Duw, ondnbsp;gobeithiaf y gwel Efe yn dda fy neall o�i uchelderau, a fynbsp;amddiffyn, Ni wneuthum i erioed ruthr-gyrchoedd, fy nghyfaill, na lladd neb, na chymeryd carcharorion, a chan hynnynbsp;/t,arnoch gyfryngu droswyf gyda�r awdurdodau, inbsp;ddiogelu heddwch a thangnefedd ein pobl.

Gobeithiaf ryw ddiwrnod gael ymgom gyda chwi, a gwneud rhyw drefniad cyfeillgar rhwng eich pobl chwi a�mnbsp;pobl i. Hyn trw'y orchymyn y Llywodraeth Frodorol,

� Valentin Saihueque.�

I

-ocr page 73-

6l

DRINGO R ANDES

Dyna i chwi bortread byw o�r hyn oedd hen frodorion-Patagonia cyn i wareiddiad eu dirywio !

�Rwy�n teimlo mai dim or.d cipolwg frysiog wyf wedi allu roi i chwi o�r hen frodorion; maent yn haeddu llyfrnbsp;iddynt eu hunain, a geilid ei wneud yn angherddol onbsp;ddyddorol ond cael hamdden a heddwch i deithio eunbsp;gwlad a chasglu eu traddodiadau. Mae hyn yn un o-freuddwydion fy mywyd.

Ymhen ugain mlynedd eto, digon prin y bydd brodor yn troedio�r peithdir, a�r llwybrau cul fu gynt yn gvni-weirfa pobloedd lawer wedi diflannu fel hwythau o dan lasnbsp;dywarchen yr hen ddaear. Fel y dyhea y meddwl dwysnbsp;am gael gwybod yr hanes fu ; ond nid ces dim ddistawednbsp;a pheithdir Patagonia, na neb mor dawedcg a�r hennbsp;frodorion.


-ocr page 74-

PENNOD VIII.


CYRRAEDD TECA


V�.

HAGFYR i2fed.�Cyrraedd Teca, o fewn deuddydd i ben ein taith. Dyffryn culnbsp;porfaog, a�r afon Teca mewn gwely onbsp;raean man yn. prysur rhedeg tua�inbsp;harllwysiad gyda�i dwfr o risial yr ia

__^ nbsp;nbsp;nbsp;oesol. Yma y cawsom ni olwg agos

�-j'l

ar fawredd y mynyddoedd gyda�u llethrau coediog bytholwyrdd. Er einbsp;bod yn ganol liaf, yr oedd y mynyddoedd yn wynnbsp;a�r gvvynt yn oer gethin ; yr oeddym wedi teithio drwy�rnbsp;dydd yn ei ddannedd, ac yn cyrraedd Teca tua machludnbsp;haul yn oer a blinedig. Yr oedd yno fasnachdy bychannbsp;gan Eidalwr, a chafodd Mair a minnau addewid o lochesnbsp;dan y counter dros nos, a lloches glyd oedd hefyd : yrnbsp;oedd yno ddigonedd o grwyn pob anifail gwyllt o fewnnbsp;y myn.yddoedd, a tho diddos i gadw allan fin y gwynt.nbsp;Cawson noson ardderchog, ac O ! yr oedd haul y bore

-ocr page 75-

63

DRIN�GO R ANDES

ar y mynyddoedd g\vyn yn gwneud y byd i gyd wyn,�teimlo�n ddedwydd, diboen, a dibryder,�a ph�rnbsp;awelon y pinwydd fel bywyd o wlad well.

Bore drar.noeth yr oeddym ymwahanu ; y menni yn mynd gylch y mynyddoedd daith tridiau, a ninnau�nnbsp;mynd trostynt daith diwrnod a banner,�dringo fry, fiynbsp;oedd ein hanes am oriau meithion y dydd cyr.taf. Tuanbsp;chanol dydd daethom at lyn hyfryd, glas ei ddwfr, ynnbsp;llechu yng nghilfach y mynyddoedd, a�r filamingos gyda�unbsp;gwisg o liw�r haul yn dotio at dlysni ac urddas eunbsp;hymgyrch o amgylch-ogylch y llyn mawr Ilydan.

Gyda�r dringo parhaus yr oedd dyn ac anifail jm Iluddedig, a melus oedd disychedu ar fin y dwfr, ac i�rnbsp;ceffylau gael mwynhau�r glaswellt ir, ac i ninnau gaelnbsp;llechu yr.g nghysgod y llwyn bedw a pharatoi byrbryd.nbsp;Pan oeddym fel hyn yn ein mvvynhau ein hunain ynghanolnbsp;mawredd ac unigedd ein cylchynion, clywem swnnbsp;carlamiad march yn agoshau : a daeth atom ddau frodornbsp;a bachgen bychan, yn dod yn ol o�r helfa guanacod.nbsp;Dyma yw eu cynhaeaf hwy, yr amser y bydd y guanacod ynnbsp;barod i�w lladd, a bydd y merched yn brysur yn gwneudnbsp;jiob math o rugs o�r crwyn, ym barod i�w gwerthu.nbsp;Teimlwn fod ein byrbryd yn berffaith wedi cael yr hennbsp;Indiaid yno gylch y tan i gydfwynhau ; �anghofiaf fi bythnbsp;fel yr oedd y crot bach yn mwynhau�r siwgr ; nid oesnbsp;gennyf ond gobeithio na fu raid iddo dalu treth drom amnbsp;ei wledd o felusfwyd.

Wedi canu ffarwel a phlant natur, bu raid cychwyn eilwaith, canys yr oedd gennym daith flin cyn cyrraeddnbsp;noddfa�r nos. Dal i ddringo yr oeddym o hyd nes oedd-

-ocr page 76-

64

DRINGO�r ANDES

ym 5m. teimlo ein bod bron cyrraedd byd y cymylau. O�r diwedd daethom at ddibyn fel mur ty, ac islaw, ar ynbsp;dyffryn bychan gwyrdd oedd draw mewn cilfach gysgodol,nbsp;gwelem fwthyn clyd a mwg y simdde yn ymgodi tua�rnbsp;copau gwyn.

� Dyna ben y daith heno,� meddai�r arweinydd.

� Ond sut mae mynd yno ? � meddem, yn syn ar fin y dibyn erchyll.

� Yn syth i lawr ffordd hyn.�

Cefais gyn.nyg cerdded i lawr ac arwain fy ngheffyl, ond ni welwn ryw lawer o ddewis rhwng i mi fyr.d i lawrnbsp;gyda�m ceffyl nag i�r ceffyl ddod i lawr ar fy nghefn, anbsp;banrwn os oedd fy nghydwladfawr gyd-drotiasai i�r ysgolnbsp;gyda mi yn mentro ar ei ben i�r dibyn, fod cystal cyfle inbsp;minnau gyrraedd y gwaelod yr un pryd a�m hysgrublyn.. �quot;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;�

Beth pe caffech snap shot o honom yn gwneud y daith fythgofiadwy honno ! Wedi mynd ychydig lathenni,nbsp;byddai y cyfrwy a ninnau rhwng dwy glust y ceffyl, a phannbsp;fyddem yn m5m.d drosodd, rhoddai�r hen geffyl deallus.nbsp;hwb yn ol i ni a�i ben nes y byddem yn teimlo�n weddolnbsp;ddiogel, ac fel yna, o lathen i la then, gan droi a throellinbsp;igam-ogam nes cyrraedd y gwaelod. Ac yna, rhoednbsp;ochenaid ddofn, ddofn, o waelodion calonnau diolchgar ;nbsp;a phan aethpwyd i edrych 3m ol, bu raid peidio, yr oeddnbsp;yr hen fyd yma yn troi yn gyflymach nag arfer rywsut,�nbsp;hwyrach ei fod o�r. mynd yn gyit yn yr Andes.

Cawsom groesaw Cymreig, cynnes, gan deulu�r bwthyngt;

Yr oedd yno blant bach pert a gwrid y mynyddoedd ar eu gruddiau, a nwyf yr awel yn en camrau chwim. Rhy-fedd oedd cysgu mewn ty ; yr oeddwn yn chwilio am y

-ocr page 77-

65

DRINGO R ANDES

ser bob tro y deffrown, ac nid oedd fy nghyfeilles a minnau yn cysgu hanner cystal, nac yn deffro 5m ynbsp;bore fel ehedydd yn barod i ganu o wir lawenydd calon.nbsp;Ond yr oeddym ar frys i gychwyn y bore arbennig hwn,nbsp;canys onid dyma ddiwmod olaf y daith ? Byddem wedinbsp;cyrraedd Bro Hydref cyn machludo o�r haul, y sefydliadnbsp;bychan Cymreig sy megys yn nythu o dan gysgod yrnbsp;|g Andes wen.

!��

i Ond os oedd mur i fynd i lawr ddoe, yr oedd yna fur i fynd i jyny heddyw ; dringo fel ceirw chwim yr Andes, knbsp;diau mal eu llwybrau hwy fu�n foddion i ddangos y fforddnbsp;i�r teithwyr cyntaf. Yr oedd perygl bod rhwng dwy glustnbsp;y ceffyl ddoe, ond dyna�r unig fan diogel heddyw. Ondnbsp;yr oedd pob mynydd a phant yn ein dwyn yni nes i ben ynbsp;daith, ac felly yr oedd pob blinder a pherygl yn diflannunbsp;yn y dyhead am weled wynebau hen gyfeillion mebyd, a�rnbsp;bythyirnod coed a�r to gwellt y clywsem gymaint o sonnbsp;am danynt.

Er fod y mynyddoedd yn wyn, eto, wedi cyrraedd y gwastadedd, yr oedd yr hin yn hafaidd, a ninnau yn einbsp;fwynhau yn fwy oherwydd yr adgof am wynt rhewllyd ynbsp;Teca. Eel yr ymdeithiem ymlaen yn araf deuai rhai o�rnbsp;bythynnod i�r golwg, ond ymhell oddiwrth eu gilydd,nbsp;ryw dair llech cydrhyngddynt. Dechreuai ein harwein-, ydd eu nodi allan. � Dacw�r Garreg Lwyd a�r Mynyddnbsp;' Llwyd y naill ochr iddo, a�r coed pinwydd yn harddu ei frqn,nbsp;doldir hyfryd 0 flaen y bwthyn, gyda nant loew, loew,-|-, draw gwelwch y Parc Unig yn llechu yn ei fedwlw3m ;nbsp;mae�r pistyll sy�n disychedu trigolion y bwthyn acw yn unnbsp;o�r rhai hyfrytaf yn y fro.� Ond ymhell cyn dod i olwg

-ocr page 78- -ocr page 79-

67

DRINGO R ANDES

�Capel y Llwyn, y Ty Coch, Afon Llwchwr, a Throed yr Orsedd, yr oeddvvn wedi mynd yn fud; nid yr olygfa ynnbsp;unig oedd yr adios o hynny�^nid mewn munud awr ynbsp;sylweddolir tlysni a mawredd yr olygfa�ond fy meddwlnbsp;�oedd wedi glynu wrth yr enwau Cymraeg swynol anbsp;phersain. Yr oeddwn dros naw mil o filltiroedd o Wylltnbsp;Walia, ac eto, mewn cilfach o�r Andes fawr, yn eithafnbsp;Patagonia, wele�r capel Cymreig syml a�r hen enwaunbsp;�cysegredig mewn adgof a hiraeth am Eryri wen a�rnbsp;� bwthyn 11e cefais fy magu.�

Mae�r Wladfa fechan ar y goror rhwng Chili ac Archentina, dwy wlad fawr Babyddol, 11e mae gwareiddiadnbsp;ganrifoedd ar ol Cymru wen. Beth wna�r fagad fechannbsp;Brotestanaidd hon megys yn ffau�r llewod rheibus ? Bunbsp;Daniel fan honno hefyd, ond yr un yw Gwyliwr y llew onbsp;hyd. � Yr Arglwydd yw fy ngoleuni a�m hiachawdwr-iaeth : rhag pwy yr ofnaf ? Yr Arglwydd yw nerth fynbsp;mywyd, rhag pwy y dychrynnaf.� Dyna�r geiriau cyntafnbsp;glywais yng nghapel bach y Llwyn fore dydd Nadolig,

1899.

Llawcr o helynt a phryder parhaus sydd parthed yW lUw^ ffin rhwng Chili ac Archentina, ond y mae yna famp;n Geit-'nbsp;aidd yn tyfu�n ddistaw-ddwys, a Brenin Tangnefedd arnbsp;orsedd y cwmwl gwyn yn teyrnisu.

Bu raid ymysgwyd o�r myfyrdodau hya, canys yr �oeddym wedi cyrraedd y Ty Coch, a hen gyfeiliion anwylnbsp;yn estyn deheulaw mewn croesaw a llawenydd, o�r henaf-gwr pedwar ugain oed hyd at y bychan peafdyn nanbsp;v'elsai�r Gamwy droellog erioed.

�k


-ocr page 80-

68

DRINGO R ANDES

Mefus addfed a blodau amryliw,�idyna�r pethau: cyntaf dynnodd ein sylw ar ford y Ty Coch�croesawnbsp;natur i�r teithwyr ar ddiwedd y daith. Beth melusach, anbsp;pheth mor swynol ? Blinedig iawn oeddym yn cyrraedd,nbsp;ond yr oedd y cr�esaw mor gynnes, a�r gip gyntaf arnbsp;swynion yr Andes wedi gwneud i flinder ffoi.

Nid. oedd danteithion y deulues gfoesawus yn abl i�m cadw o fewn muriau�r ty. Allan y mynnwn fyned inbsp;syllu�n ddiflin ar y coed hyfryd oedd gylch y ty, a�r oil ynnbsp;plygu�n wylaidd o dan bwys eu blodau persavvrus, a�rnbsp;afon Llwchwr yn murmur ei neges wrth basio ar ei thaith.nbsp;Carped o fwswgl sydd yng nghoedwigoedd Cymru, ondnbsp;dyma wlad a�i charped o fefus ffrwythlon melus. Teith-iais ugeiniau o filltiroedd ymhob cyfeiriad tra�n aros ynnbsp;y fro, ond ni chollais fy nghyfeillion p�r yn unman ;nbsp;gw'lad yn llifeirio p laeth a mef us yng, ngwir ystyr y gair.

Yn Nhroed yr Orsedd yr oeddym wedi trefnu i wneud ein cartref tra yng ngwlad y mynyddoedd. Felly, yr oeddnbsp;gennym i groesi�r afon Llwchwr eto cyn cyrraedd pennbsp;y daith. Rhydio�r afon a wneir, ac i�r rhai cyfarwyddnbsp;mae�n waith digon hawdd. Yr oeddwn wedi arfer rhydio�rnbsp;Gamwy, ond nid yw hi yn brysio ar ei thaith fel afonyddnbsp;yr Andes.

Pan gychwynnodd ein harweinydd drwy�r Llwchwr,, yr oeddwn i yn syllu ac yn doti� at y graean man a gloew-der y dwfr, a phan godais fy ngolygon, gwelwn fy nghyfeillion ar ganol yr afon yn mynd gyda rhyw gyflymdernbsp;ofnadwy. Gwaeddais arnynt i anelu am y lan, ondnbsp;chwerthin yn iachus wnaent, gan ddweyd mai am y lannbsp;yr oeddynt yn mynd, a phan euthum innau i ganol yr

-ocr page 81-

69

DRINGO R ANDES

afon, mynd oeddwn innau hefyd fel nad aethwn erioed o�r blaen. Ynte�r dwfr oedd yn mynd ? Bamed y dar-llenydd.

Yr oedd ein ffordd 3m mynd drwy�r coed yn awr, coed pinwydd, coed bedw, banadl, drain gwynion, a llu o rainbsp;�dieithr nad oes ond enwau Hispeinig arnynt. Yr oeddnbsp;y cwmni yn llawen, ond gwell fuasai gennyf deithio mewnnbsp;�distawrwydd ; yr oedd arswyd y mynyddoedd mawr arnaf,nbsp;O mor druenus fychan oeddym, a dyma natur fel y daetlinbsp;o law y Crewr cyn ei � gwella � gan ddynoliaeth eiddil,nbsp;afiach. Buaswn yn hof�i rhoddi pwys fy mhen ar ynbsp;�ddaear werddlas gan sisial, � Pechais, nid wyf fi deilwng.��nbsp;Clywais lawer pregeth ar ost3mgeiddrwydd a gwyleidd-dra,nbsp;�ond dyma bregeth ! O na fuasai gennyf ysgrifbin o aurnbsp;wedi ei wlychu yng ngwlith y wawr i ysgrifennu cenadwrinbsp;natur at ei ptilant. Mae ei llais mor ddistaw-dyner, maenbsp;ei dagrau ar bob deden werdd, a�i miwsig lleddf, swynol,nbsp;ymhob ffrydlif risialog.

Mawr y son am emynwyr Cymru ; dowch gyda mi i�r Andes,�dyma emynwyr y nef, fyrddiynnau ar fyrddiyn-nau o honynt,�beth maent yn ddweyd ? Ah ! dyna eunbsp;cyfrinach�� Gadewch i blant bychain ddyfod ataf fi.�

Y pur o galon a welant Dduw.� � Yr addfwyn a eti* i feddant y ddaear.� Dyma�r gynulleidfa sy�n gwrando arnbsp;y C6r Mawr yn mynd trwy�r prif ddarn.

-ocr page 82-

.- -t.-T




-ocr page 83-

PENNOD IX.

TROED YR ORSEDD

roddwyd yr enw nesnbsp;gyfaill Dalar

ND wele Droed yr Orsedd. Un ystyr sydd gan drigolion y Fro i�r enw, ond y maenbsp;gennyf fi ddau. Gorsedd y Cwmwl�dynanbsp;enw�r mynydd sydd y tu cefn i�r bwthyn.nbsp;Fe welir wrth hyn mai purion enwnbsp;y cartref. Ond ni ddywedaf ail ystyrnbsp;cyflwyno y teulu mwyn. Dacw�r hennbsp;wedi ein gweled, ac yn prysuro i�nnbsp;croesawi. Yr oedd cymaint o araser er pan welswn ef a�inbsp;deulu man fel yr oedd yn rhaid i mi gael eu henwau oil ynnbsp;gyntaf dim, a iechyd i bob Cymro fyddai gwrando arnynt,nbsp;�Irfonwy, Brychan, Morgan, Sian, loan, Briallen, Madryn,nbsp;Eurgain,�a breintiwyd y plant nwyfus hyn a mam dyner,nbsp;ddwys, o�r enw Esther. Or.id yw pob calon Gymreig ynnbsp;dotio at dlysni y rhestr, a chyn mynd i orffwys y nosonnbsp;gyntaf yn y Fro, yr oeddwn wedi dotio mwy ar y plantnbsp;hyd yn oed na�r enwau.

-ocr page 84-

72

DRINGO R ANDES

Tua naw o�r gloch gwelwyd yr hen Feibl mawr yn cael ei ddodi ar y ford, a�r plant bach yn cr3mhoi gylchnbsp;yr aelwyd.nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;syml a dirodres y gwneid hyn fel nad

oedd d�n ar yr ymddiddan, ond wedi gorffen y sgwrs, dyma g�r yr aelwyd yn dechreu canu. Nid o'edd ynonbsp;neb ond y� fechah hunai ym mynwes ei mam nad oeddnbsp;yn canu, y Ileisiau bychain pur yn codi yn un anthem onbsp;orfoledd. Byddaf yn credu bob amser fod ar Satan fwynbsp;o ofn plant bach yn canu hanes lesu na dim. Gwelaisnbsp;ymwelwyr yn gorfod mynd allan o�t bwthyn wrth droed yrnbsp;Orsedd pan fyddai ei genhadon bychain ef yn canu eunbsp;� Nos Da.� Wedi�r canu, caem y darllen, a sylwais mornbsp;fanwl fyddai y dewisiad, rhywbeth i nerthu a chalonoginbsp;bob amser. Ac yna, caem oil gyd-addoli, cyd-ddiolchnbsp;am nodded y dydd, a chyd-erfyn am nodded y nos. Yrnbsp;oeddwn wedi clywed son am aelwydydd fel hyn yngnbsp;Nghymru lan, ond ni ddaeth i�m ffawd weled yr un, hydnbsp;nes teithio i eithafoedd y ddaear at Droed yr Orsedd, anbsp;bydd yn yr enw ystyr cysegredig i mi hyd ddiwedd oes.'

Yr oedd fy nghyfeillion yn awyddus am i mi orffwys yqhydig cyn dechreu teithio i weid y wlad oddiamgylch'.

�nd yr oedd y cylchynion hyfryd a�r awel iachus wedi�m llanw a�r fath nwyf ac yni'fel ha allwn fod yn llonyddnbsp;'pe mynnwn. Y, peth cyntaf Welwn drwy ffenestr fynbsp;ystafell bob bore oedd y Mynydd Llwyd, a�i gopa gwynnbsp;ym myd y cymylau. Yr oedd yn demtasiwn ac yn swynnbsp;anorchfygol i mi, a rhaid oedd ffurfio cwmni i ddringo i�wnbsp;ben. Nid oedd 'ond un person wedi bod fan honndnbsp;erioed, a bygythid, pethau mawr amom am ein rhyfyg.

Cychwyn wnaethom ar ddiwmod tawel, hafaidd,, ar

-ocr page 85-

73

DRINGO R ANDES

geffylau, fel p�b Patagonwr; yr oedd gennym daith bell cyn dod at lethr y mynydd, a chodi bwganod oedd.nbsp;�gwaith y' cwmni ar hyd y ffordd. Ond wedi dechrennbsp;�dringo, yr oedd gan bawb ddigon o w^th^e^drych ar ei �lnbsp;ei hun a�i ysgrublyji, truankt,; Bu-dadl ia^vr wrth droed ynbsp;mynydd, , iYr :o�dd ar rai eisieu gadael y ceffylau fannbsp;honno, a�i throedio i fyny.

� Wfft i shwd ddwli,� ebai bechgyn glew y paith,.

�� beth mae�r ceffylau dda ? �

Ond yn wir, yn wir, rhyngoch chwi a minnau buasai�n �well gennyf ei throedio o lawer ; yr oedd gweled yr hennbsp;geffylau yn ymladd am eu hanadl ac yn syrthio bendra;-mwnwgl ar draws y cerryg yn boenus i�r eithaf. Ondnbsp;fry, fry, yr aem o hyd, a min yr awel i�w deimlo yn fwy onbsp;hyd. 0�r diwedd, daethom i Ie na allai yr un ceffyl einbsp;basio, ac felly cefais yr hyfrydwch o�u gweled yn gorffwys,nbsp;tra ninnau yn pelo�n mlaen yn nannedd y gwynt oedd ^nbsp;�eisoes yn chwythu bygythion.

Wrth son am fynydd, mae dyn yn meddwl am graig gadam o dan draed o hyd, ond dyma fynydd na saif ynnbsp;llonydd yr un funud�^mynydd anferth o gerryg man, anbsp;dywed Darwin yn ei nodiadau ar Batagonia mai effaithnbsp;yr ia oesol ar y graig yw hyn, a rhyfedd meddwl fod yrnbsp;�eira distaw 5m gallu gwneud y fath waith aruthrol.

Wrth fod y mynydd yn rhoi ffordd o dan ein traed, yr oedd teithio yn waith anawdd ac araf iawn, ac yrnbsp;�oedd y gwynt erbyn hyn yn anterth ei gynddaredd, anbsp;'hwnnw mor rhewllyd nes yr oedd perygl i ni gael ein parlysunbsp;gan yr oerfel, a�r awyr mor fain yn yr uchder ofnadwynbsp;nes mai trwyiljoen dirfawr y geilid anadlu. Ond yr oed^

-ocr page 86-

74

DRINGO R ANDES

copa�r mynydd yn ymyl, ac 0, yr oedd amom eisieu sefyll ar ei ben�^hwb fach ymlaen eto, ond � i lawr anbsp;chwi,� meddai�r gwynt. Ac fel yna, o gam i gam, ynnbsp;destyn gwawd i�r gwynt, y cyraeddasom y copa gwyn, acnbsp;y sangodd ein traed ar y fath balmant o ia nes maenbsp;arswyd lond fy nghalon y funud yma wrth son am dano.

Ceisiasom sefyll ar ein traed er mwyn cael cip ar yr olygfa ogoneddus o�n hamgylch ; ond bu raid i bawbnbsp;wneud hynny yn ei dro, a�r gweddill o honom i ddal felnbsp;bachau heiym yn yr edrychydd rhag cymeryd o hononbsp;adenydd a hedeg fry, fry, uwch y cymylau, 11e y gwelemnbsp;y Condor anferth, brenin yr awyr, fel llong dan lawnnbsp;hwyliau, 5m hofran yn yr uchelderau aruthr, yn gwylio�rnbsp;dyf�ryn am filltiroedd, mewn gobaith am ysglyfaeth, bywnbsp;neu farw.

Mae�r Condor yn un o ryfeddodau�r byd ymysg yr ednod ; prin y mae�n werth i mi ddweyd fod ei dryfesurnbsp;yn nn droedfedd ar bymtbeg pan ar ei aden, oblegyd �chrednbsp;neb mo honof: mae�n swnio mor anhygoel. Ond i rywunnbsp;sydd wedi ei weled yn ei gartref mynyddig, mae�n olygfanbsp;fythgofiadwy. Mae ei blu mor ddu a chysgod y mynyddnbsp;yn y nos, a choler o fan-blu gylch ei wddf cyn wynnednbsp;ag eira�r mynydd ar lawn Hoer ; mae ei lygaid fel ser ynbsp;bore�n machlud, a gwrid y wawr o dan bob ael; ei bignbsp;yn bedair modfedd o byd, ac fel ellyn dan finiog.

Ei elyn mwyaf yw ei lythineb. Pan gaffo ysglyfaeth wrth ei fodd, fe wledda amo i�r fath raddau fel na all einbsp;ddwy aden, er cryfed ydynt, godi�r corff glwth oddiar ynbsp;ddaear, a dyna bron unig gyfle�r heliwr ; unwaith yrnbsp;esgynno�r Condor i�w gartref ar binaclau uchaf yr Andes,

-ocr page 87-

DRINGO�R ANDES


i filwyr y mellt anelu eu saethau tua�r cartref creigiog. Er fod y Condor yn greadur mor ysglyfaethus, anawdd

-ocr page 88- -ocr page 89-

77

DRINGO�R ANDES

buasai yn amhosibl i ni gyrraedd diogelwch cyn y nos, ac i ni fyned yn ol yr un ffordd ag y daethem. Ond nidnbsp;oedd neb wedi ni5med i lawr ar yr ochr ogleddol erioed inbsp;Wel, yr oedd yn rhaid i ni fyned, neu rewi ar y mynydd,.nbsp;ac yr oeddym bron yn y cyflwr hvvnnw eisoes.....

Erbyn dod i olwg y disgyniad ar yr ochr ogleddol,, safem yn fud mewn arswyd ac oln, ond yn fy myw ninbsp;allwn beidio teimlo mor fendigedig ydoedd yr olygfa.,

Edrychwch, dyma flodau ynghanol yr eira a�r oerni: maent yn edrych mor siriol a phe mewn nyth o fwswgl,nbsp;ac mor bersawrus a�r briallu yn y coetir, a rhyfedd mornbsp;debyg i�r friallen ydynt o ran eu ffurf, ond fod y lliw felnbsp;glas y nen. Yr oedd awydd arnaf dynnu tusw, ondnbsp;edrychent mor bur ac mor ddedwydd fel na allwn eunbsp;cyffw'rdd, dim ond sisial, � Ffarwel, flodeuyn bach, eiriolnbsp;drosof fi.�

Gwelwyd nad oedd ddiben i ni ein liynidditied ein hunain ar y ceffylau mwy^ach : yr oedd y disgyniad yn rhynbsp;serth. Felly, gollyngwyd hwy i ymdaro oren gallent, gannbsp;obeithio y deuem o hyd iddynt rywle tua godre�r mynydd.nbsp;Ni allem ninnau gerdded i lawr, dim ond llithro a�n llywio�nnbsp;hunain a�n dwylaw ac a�n traed oreu gallem. Wedi i ninbsp;ddechreu cynefino a�r gwaith, cawsom hwyl yn iawn.nbsp;Llawer chwerthiniad iachus glywyd yn adsain rhwng ynbsp;preigiau cylchynnol, a phan ddeuem i ddarn go wastad,,nbsp;torrem allan i ganu ambell i hoff emyn. Cyraeddasomnbsp;y gwaelod yn ddiogel, wedi anghofio ein holl ofidiau, anbsp;chan feddwd am y gwynfyd a�r mwyniant gawsem.

Gwyddem fod ty y cyfaill Jacob Morgan heb fod nep-ell, ac y caem lety clyd a chroesaw cynnes gan y deulues

-ocr page 90-

78

DRINGO�R ANDES

hawddgar. Beth pe dywedwn hanes y t� arbennig hwnnw wrthych ar ol bod o godiad haul hyd ei fachludiad ynnbsp;teithio yn awel y mynydd, heb dorri newyn unwaith ?nbsp;�Rwy�n sier fod gan Mrs. Morgan gof byw ain y prydnbsp;'bwyd hwnnw, ond nid wyf fi yn mynd i ddweyd yr hanesnbsp;heb ganiatad y cwmni.

Yr oedd yna ryw obaith distaw ymysg y cwmni y buasai Eluned wedi blino gormod i gychwyn taith arallnbsp;drannoeth. Ond cefais y fath noson o gysgu ardderchog,nbsp;fel yr oeddwn yn teimlo fel ewig fore trannoeth ; a phannbsp;aethpwyd i s�n am y Dyffryn Oer a�r llyn hyfryd oeddnbsp;yno, a thaith drwy goedwigoedd a chorsydd i fynd yno,nbsp;parod fi ar y funud. Ond aeth y cwmni ar y streic.nbsp;Mynnai pedwar fynd adref. Arhosodd un gyda mi, acnbsp;unodd Mrs. Morgan, fel yr oeddym yn dri yn cychwyn i�rnbsp;Dyffryn Oer,�trineg milltir o ffordd, a buom yn teithionbsp;o naw y bore hyd naw y nos drwy erddi o fefus addfednbsp;hyfryd, drwy goedwigoedd tewfrig, drwy gorsydd Ileidiog,nbsp;i fyny ac i lawr y cymoedd.

Nid oedd ond un bwthyn bugail unig yn yr holl ddyffryn, ond pe buasai yn balas y Tylwyth Teg, ni fuasemnbsp;falchach o�i weled. Byddaf yn credu�n ddistaw fod ynbsp;bugail wedi ein cymeryd ni fel rhai o drigolion Gwladnbsp;Hud y noson honno, gan mor 'anisgwyliadwy ein hym-weliad ar awr mor hwyr o�r nos. Ond bydd gennyf gofnbsp;melus am groesaw�r bugail a lloches ei fwth3m unig, anbsp;murmur y nant a�m suodd i gysgu, a swn tonnau try-loewon y llyn a�m deffrodd yn y bore, a�r bugail caredignbsp;ei galon farchogodd dair milltir yn oriau man y bore ernbsp;mwyn i�r teithwyr gael llaeth iachus i�w boreufwyd.

-ocr page 91-

PENNOD X.

DILYN YR AFON.

'^'REDAF fod trigolion Troed yr Orsedd braidd yn syn.nu fy ngweled yn cyrraeddnbsp;adref a�m hesgym yn gyfain, a bu ynbsp;ffaith i mi gyrraedd yn fyw yn help inbsp;mi ffurfio cwmni arall i wneud taith inbsp;lawr yr afon Caranlewfw (afonlas). Honnbsp;yw�r afon fwyaf yn y cylchynion, ac yr oeddwn wedinbsp;clywed llawer am ramantedd a mawredd ei golygfeyddnbsp;gan yr unig un fuasai yn troedio ei llwybrau dyrus�Percynbsp;Wharton, un o sefydlwyr cyntaf y Fro, a�r mwyaf egniolnbsp;a gweithgar, yn Gymro pur er gwaethaf ei enw, ac ynnbsp;delynor gwych,�rhyfedd oedd gweled yr hen delynnbsp;swynol yn y caban coed wrth odreu�r Andes.

Ar y daith hon yr oeddym yn chwech mewn nifer, pedair o wyryfon, yr arweinydd Percy, a Brychan.nbsp;Cychwynnem gyda thoriad gwawr, gan gymeryd gyda ninbsp;�ddigon o luniaeth am un byrbryd. Ni allasom fyned

-ocr page 92-

8o

DRINGO R ANDES

ymhell ar ein ceffylau o herwydd y coedwigoedd anferth a�n cylchynnai ymhob cyfeiriad, ac yr oedd arnorti ninnaunbsp;eisieu dilyn yr af on er mwyn gweled y rapids. Mewnnbsp;rhyw gwmwd bychan porfaog gvvnaethom ein ceffylau ynnbsp;ddiogel7a chychwynasom ar y daith oedd i fod yn fyth-gofiadwy inni mwy. Gwaith anawdd ac araf iawn oeddnbsp;teithio o herwydd y drysni ; gallesid meddwl yn aml mainbsp;rhai o bedwar carnolion y ddaear oeddym, gan fel ynbsp;teithiem ar draed a dwylaw dros lawer llecyn dyrus. Inbsp;chwanegu at ein llafur, yr oedd yn ddiwmod hafaidd iawn :nbsp;yr oedd y coed yn cysgodi�r haul mae�n wir, ond yr oedd-ynt yn cysgodi�r gwynt hefyd, fel na chaem yr un awel i�nnbsp;hadfywio.

Wedi teithio am rai oriau fel hyn, clywem lais Percy ymlaen yn traethu newyddion da,�� Mae�r rapidsnbsp;gerllaw.� Ust, gadewch i ni wrando ; rhyw swn rhyfeddnbsp;y'w hwn, fel storm o wynt cryf yn dyfod drwy�r goedwig, anbsp;tharanau�r nef yn chwyddo�r twrf ; ond dyma�r afon, anbsp;fry gwelwch,�ie, beth welwn, wir ? Mae arnaf eisieu

taflu�m harfau i lawr fan hjm a-ffoi ? Nage, byddwn

foddlon cerdded mil o filltiroedd i gwrdd y fath allu a hwn. Ond pa fodd y mae dweyd yr hanes, ddarllenyddnbsp;mwyn ? Pe buasai gennyf ysgrifbin a chyfoeth geiriau ynbsp;naturiaethwr hyglod o Lanarmon yn lal, buasai gobaithnbsp;i chwi gael desgrifiad cywir o�r olygfa ogoneddus y safemnbsp;yn fud o�i blaen. Pe buasai gennym eiriau i�w dweyd,nbsp;amhoisbl fuasai clywed dim. Yr oedd natur ym mawreddnbsp;ei brenhiniaeth yn teymasu, ac nid oedd i ni, bethaunbsp;bychain, eiddil, ond plygu pen yn wylaidd mewn arsw'ydnbsp;ac edmygedd mud.

-ocr page 93-

Si

DRINGO�r ANDES

Yr oedd yno balmant o graig anferth bron wrth ben y rapids, a phenderfynwyd dringo i�r fan honno i orffwysnbsp;a mwynhau. Disgynnai�r dwfr o uchder aruthrol. Yrnbsp;oedd yr haul yn tywynnu arno hefyd, a pha arlunydd ynnbsp;y byd allasai ddweyd beth oedd lliw'r dwfr hwnnw ? Yrnbsp;oeddwn i yn meddwl am enfys wedi troi�n ddwfr, ac ynnbsp;disgyn ar ein daear yn ei liwiau o wawl y nef. Ond nidnbsp;oedd natur yn foddlon ar y dwr yn unig 5m ei darlun,nbsp;plannodd ddwy goeden fuschia un bob ochr i�r rapids.nbsp;Gwnaeth iddynt dyfu fel coed derw Gwyllt Walia. Yrnbsp;oedd greddf y pren yn ei dynnu tua�r dyfroedd, yn plygu,nbsp;plygu, nes cusanu�r ewyn gW3m llachar. Daeth y blodaunbsp;ar lun clychau�r nef, neu ynte a fu yma In o seraffiaid ynnbsp;hofran uwch ben, a�u calon mor Hawn wrth weled tlysninbsp;ei greadigaeth Ef nes disgyn o�u dagrau fel perlau rhwngnbsp;gwyrdd-ddail y pren. Ond rhaid tewi. �Rwy�n gwelednbsp;natur yn gwgu mewn dirmyg wrth ben fy ngeiriau gwael.nbsp;Maddeu, frenhines dirion, a thywys fi yn ol dy droed.

Er mor anawdd oedd ymysgwyd o�r p�rlewyg yma, rhaid oedd cychwyn eto os am weled ychwaneg o ryfedd-odau�r afon fawr hon. Yr oedd y golygfeydd o�n cwmpasnbsp;yn cynyddu yn eu rhamantedd, mynyddoedd gwynion ynnbsp;ymgodi ris ar ol gris nes ymgolli o honynt yn y cymylau. ^

Wrth deithio drwy�r dyrus Iwybr, daethom at enau ogof helaeth. Gan fod y gwres mor arteithiol, meddyl-iem mai melus fyddai lloches yr ogof am ennyd. Erbynnbsp;cyrraedd i�r gwaelod, yr oeddym yn dechreu crynnu gannbsp;yr oerfel. Yr oedd llawr yr ogof yn orchuddiedig anbsp;rhed57n hyfryd, man, man ei ddail; muriau�r ogof fel penbsp;wedi eu gorchuddio a gemau gan fel y disgleiriai clychau�r

G

-ocr page 94-

82

DRINGO�R ANDES

ia {icicles) ymhob cyfeiriad ; ond bu raid ffoi am einioes : banner awr mewn awyrgylch mor eitbafol oer fuasai�nnbsp;ddigon i dawelu calonnau ieuainc, nwyfus, fel yrnbsp;eiddom ni.

Ymlaen eto^ Yr oedd rhai o�r cwmni yn dechreu teimlo yn Iluddedig iawn, ac jm barod i droi�n ol, ond yrnbsp;oedd addewid y caem olwg ar ddau lyn. yn ymagor o�rnbsp;afon, a bod ardderchowgrwydd yr olygfa yn werthnbsp;�aberthu llawer er ei fwyn. Yn araf iawn y teithiem ynnbsp;awr o herwydd y gwres a�r blinder. Ymrannodd y cwmninbsp;yn ddau unwaitb, y naill ran am fynd at Ian y llyn, a�r Hallnbsp;am aros i ddisgwyl ei dyfodiad yn ol. Ond pan gyrhaedd-odd y cwmni cyntaf at y llyn, gwelem y Hall ynnbsp;dyfod yn araf, araf. Nid oeddynt am eu trechu ychwaith,-/tnbsp;a chwareu teg iddynt hefyd ; bu gennyf fwy o feddwlnbsp;o honynt byth wed�yn.

Yr oedd y gwres yn llethol, ond yr cedd bywyd a nerth yn nwfr y llyn gcdidog. Yr oeddym yn methunbsp;peidio yfed. Ymolchem a chwareuem yn y llyn hyfryd,nbsp;fel pe�n benderfynol o dderbyn iachusrwydd a phurdebnbsp;ei ddyfroedd. Nid oedd enw amo ar fap y byd, canysnbsp;ni wyddai neb am ei fodolaeth, oddieithr y rhai eistedd-ent ar ei Ian, a�r mynyddoedd mawr fel pe�n edrychnbsp;yn syn ar y weledigaeth ryfedd. Deuai�r adar o�nnbsp;cwmpas mewn cywreinrwydd, g.an ddweyd cyfrinachaunbsp;lawer wrthym. Y fath resyn na fuasem ddigon pur ein.nbsp;calon i�w deall, onide ? � Llyn y Gwyryfon ��dyna oeddnbsp;ei enw bedydd. Ni wn a gedwir yr enw pan ddelnbsp;mawredd yr Andes yn enwog ymysg gwledydd y ddaear.nbsp;Ond ni fydd yn ddienw byth mwy.

-ocr page 95- -ocr page 96-

84 DRINGO R ANDES

Troi�n ol i wynebu y drysni a�r rhwystrau i gyd eto,� dyna oedd yn t3mnu�r melusder a�r swyn o�r daith. Ondnbsp;yr oedd yn rhaid mynd drwyddynt, ac yr oedd ein har-weinydd yn dechreu pryderu pa un a allem gyrraedd einnbsp;ceffylau cyn y nos. A chywir oedd ei ofn. Mor flinedignbsp;oeddym fel y penderfynwyd lawer gwaith orwedd i lawrnbsp;man yr oeddym hyd y bore. Ond yr oeddym yn rhynbsp;newynnog i gysgu, gan ein bod wedi gwneud cam-gymeriad difrifol yn hyd y daith wrth ddarpar y Iluniaeth..nbsp;Yr oeddym wedi cychwyn er toriad dydd, yr oedd ynnbsp;awr yn hwyr o�r nos, a ninnau yn dal i deithio yngnbsp;ngoleu�r ser drwy anawsderau hl. A theithio y buom hydnbsp;doriad gwawr drannoeth. Yr oedd fy nghyfeillesau ieu-ainc yn anghynefin a cherdded,�^plant y Wladfa oeddynt,.nbsp;heb arfer dringo a theithio hen gymoedd a mynyddoeddnbsp;Gwyllt Walia. 0�m rhan fy hunan, buaswn yn hoffi rhoinbsp;pwys fy mhen ar ryw hen foncyff orffwysai yn ei welynbsp;mwswgl, a disgwyl am heulwen y bore. Cefais dreulio'nbsp;noson felly wedi hyn pan gollasom y ffordd ar y mynydd,nbsp;ac y bu raid i mi, ar ol crwydro oriau, wneud tanllwythnbsp;o dan, a gorffwys 3TO mreichiau natur. Ni fu mam mornbsp;dyner erioed i suo ei phlant i gysgu�^mae y ddaear mornbsp;werdd ac mor esmwyth, mae perarogl y cwrlid y fath nadnbsp;oes apothecari yn y byd all ei efelychu, na thywysogionnbsp;ei bwrcasu er maint en cyfoeth.

Tra�m henaid yn gwibio fel hyn, yr oedd y babell fran 3'n poeniTs deithio tua Throed yr Orsedd. Weithiau�nnbsp;cerdded, weithiau�n cropian, weithiau�n dringo fel geifrnbsp;' gwylltion, ondT cyn prin ddadebru o�r wawr, drannoeth/inbsp;y cychwyniad, wele ben y daith�^gorffwys a Iluniaeth.

-ocr page 97-

85

DRINGO R ANDES

Yr oedd y caban coed yn dawel a thywyll, ond buan y -caed goleuni, ac yna, torrodd allan y fath fonllef onbsp;chwerthiniad iachus nes deffro pawb drwy�r ty. Y tywyll-wch a guddiasai lu o arwyddion y daith, ond dyma ni ynnbsp;�cael cip ar ein gilydd yn awr,�cwmni o Christy Minstrelsnbsp;wedi bod ar y spri wyllt, wynebau a dwylaw yn rhychau �nbsp;duon addurniadol, a dillad yn gyrbibion man, pob un ynnbsp;ddrych byw o fwgan brain,�anghofiaf fi byth mo�rnbsp;olygfa na�r hwyl. Diflannodd pob blinder yn y fonllefnbsp;^yntaf, ac erbyn i ni ddechreu sobri a doft, yr oeddnbsp;Morgan yn canu grwndi�n siriol, a thine y liestri yn �nbsp;Jlawenhau�r galon.

aU.



-ocr page 98-

PENNOD XL

DYDD NADOLIG

MHEN deuddydd wedi hyn yr oedd yr, ddydd Nadolig, a mawr y paratoi erbynnbsp;y t� a�r cwrdd adloniadol oedd i fodnbsp;yn ddathliad yr-g nghapel y Llwyn : cornbsp;Dalar yn cwrdd yn ami, cor yr aelwydnbsp;yn prysur baratoi, minnau�n helpu gwneudnbsp;danteithion, ac yn mynd am ambell wib i�r coed i roi tronbsp;ar ambell unawd, a chor y wig yn cyfeilio, er fod Dalar ynnbsp;bygwth gwartheg gwylltion am,af, ac y ceid hyd i mi rywnbsp;fore fel epa ym mrig y coed. Cafwyd diwrnod hyfryd anbsp;hafaidd, er fod y mynyddoedd 5m dal yn wyn ; cyrchoddnbsp;pawb i dy�r wledd yn eu gwisgoedd glan a destlus, a golwgnbsp;ddedwydd, iachus ar bawb. Yma y cefais weled fy hollnbsp;hen gyfeillion am y tro cyntaf. Yr oeddwn wedi bod yn

-ocr page 99-

DRINGO R ANDES

rhy brysur yn ceisio torri�m gwddf, ys dywedai Dalar, i fynd fawr o gwmpas tai.

Wedi cael eu gwala o�r danteithion, cyrchai pawb tua chysgod y bedwlwyn i eistedd a mwynhau ymgom. Ymanbsp;hefyd yr oedd y ceffylau ffyddlon sydd yn rhan mor,nbsp;bwysig o�n bywyd Patagonaidd.

Dechreuid y cwrdd yn gynnar er mwyn i bawb gael! cyrraedd adref cyn y nos oherwydd pellter y cartrefi.

Cwrdd chwaethus, nwyfus, yn llawn o�r hen dan Cymreig, �^5' fel pe buasid mewn cwrdd llenyddol yn rhannau gwledignbsp;nbsp;nbsp;nbsp;'

Sir Gaerfyrddin neu Sir Feirionnydd ; ac eto, nid �es yn' ein cylchynion na�n dyledswyddau beunyddiol ddim cyf-atebol i�r byWyd Cymreig yng Ngwalia Wen. Rhyfeddnbsp;fel y glyn cariad y Celt yn ei l�n a'i gan ymhob rhan o�rnbsp;ddaear,�^pethau anwyl, pethau cysegredig y Cymro :nbsp;maent yr un mor anwyl iddo wrth odreu�r Andes a phenbsp;wrth odreu�r Wyddfa. Bu Lloegr a phob gallu a dyfaisnbsp;yn ceisio newid sereh a thueddion y Cymro, ond yn ofernbsp;ac am ddim y llafuriodd. Mae Archentina, hithau, ynnbsp;ceisio mynd drwy�r un oruchwyliaeth a�r fagad fechannbsp;Gymreig a sefydlodd o fewn ei thiriogaeth ; ond maenbsp;traddodiadau�r tadau yn fur rhy drwchus i unrhyw allunbsp;Lladinaidd dreiddio drwyddo.

Yr oedd y cwrdd Nadolig wrth droed yr Andes wedi fy nghodi i�r fath hwyliau fel na allwn. fod yn llonydd arnbsp;ol cyrraedd adref wedi�r cwrdd. Yr oedd yno liaws onbsp;gyfeillion wedi d�od yn ol gydr, ni ; yr oedd yn noson lawnnbsp;lloer. Ar lethr Gorsedd y Cumwl, ynghanol y goedwig, ,nbsp;yr oedd un o�r rhaeadrau hyfrytc.f yn y Fro. Yr oeddwn

-ocr page 100-

88

DRINGO R ANDES

wedi bod yn ei weled a�i fwynhau yng ngoleu llachar yr haul, a meddyliwn mor swynol fuasai cael un gip arallnbsp;amo ar nos Nadolig yng ngoleu gwyl y Hoer.

Yr oedd Dalar bron credu, os byddwn yn y Fro yn hir, yr awn yn wyllt, ac mai yn y coed y byddwn byw ; ondnbsp;yn rhadlonrwydd ei galon daeth gyda ni, y cwmni llawennbsp;d^thlu gwyl Nadolig. Teithiem yn heir^f dan ganunbsp;carolau a�n haddumo ein hunain a blodau banadl anbsp;rnelus-y^pia-; yr oedd y Hoer yn gwenu�n siriol amom felnbsp;pe�n cydfwynhau. Wedi rhyw banner awr o gerdded,nbsp;daethom at y llwybr cul oedd yn arwain i lawr y ceunantnbsp;at fin y dwfr. Gyferbyn a�r rhaeadr ymgodai hen graignbsp;anferth fel llu arfog i warchae�r darlun tlws. Wedi crynnbsp;lafur, dringwyd i ben y graig, a safem ar y palmantnbsp;cadam yn wynebu�r dyfroedd gwyn, llachar. Cwympentnbsp;ar ddwywaith, gan wasgar Iluwchion eu hewyn ar y coednbsp;a�r blodau a ymhyfrydent yn y gwlith perliog hwn. Nid ^nbsp;oedd y Hoer eto yn taflu ei goleuni yn llawn ar y rhaeadr.

Er disgwyl am yr olygfa honno, gwnaethom goelcerth ar ben y graig, a thra yr oeddym ni yn prysur fwydo�r tan, daethnbsp;y Hoer yn ddistaw, ddistaw, gan belydru megys drwy�rnbsp;dyfroedd. Erbyn hyn yr oedd y goelcerth yn, ei gogon-iant, fel pe mewn ysbryd cystadlu a�r Hoer a belydrai yn ynbsp;modd mwyaf effeithiol ar yr ewyn gwyn. Ond cynorthwyo�unbsp;gilydd yr oeddent i wneud un darlun gogoneddus, a�rnbsp;amrywiaeth lliwiau yn dallu�r Ilygaid wrth edrych amynt.

Yr oedd yr olygfa o ben y rhaeadr yn sier o fod 5m daraw-iadol hefyd : yr oedd canghennau�r coed }m taflu cysgodion cywrain yng ngoleu�r f�lamau, a ninnau 3m ein coronau onbsp;flodau yn gwibio o gwmpas y fflamau. Hawdd iawn fu-

-ocr page 101-

89

DRINGO�R ANDES

asai ein camgymeryd am y Tylwyth Teg wedi d�od allan i ddawnsio ar noson lawn Hoer. Nid oedd neb wedi,nbsp;�difarhau dyfod erbyn hyn ; yr oedd rhyw swyngyfareddnbsp;Avedi ein meddiannu. Ni ddywedai neb fawr o ddim, dimnbsp;�ond yied yn helaeth o ardderchowgrwydd gwaith einbsp;�ddwylaw Ef. Ond methodd y calonnau Cymreig a dal ynbsp;-distawrwydd yn hir�torrodd yr edmygedd a�r mwyniantnbsp;allan yn un anthem o fawl�

� Dduw Mawr y rhyfeddodau maith,

Rhyfeddol yw pob rhan o�th waith.�

Yr oedd y cwmni oil 5m hoff o ganu, a chredaf na fu y iath ganu ar yr hen emyn erioed ; bron nad oeddym ynnbsp;,gweled drws y nef, ac na chlywem yr anthem fel corws yrnbsp;engyl gwyn�dyblem a threblem y llinellau nes yr oedd ynbsp;.^oedwig gylchynnol fel pe wedi uno a�r mawl. Un o oriaunbsp;euraidd bywyd oedd honno ; dringem y llwybr bychannbsp;.mewn distawrwydd perffaith ; yr oedd yna gysegredig-Twydd yn y fangre i bob o honom byth mwy.

Yr oeddwn i yn olaf yn cyrraedd o�r ceunant, ac yr oedd y cwmni wedi mynd ychydig ymlaen. Cofiwn ynbsp;byddai raid i mi ymhen ychydig ddyddiau deithio�n olnbsp;�dros y diffeithdir sych i wlad ddi-goed, ddi-flodau. O yrnbsp;�oedd fy hiraeth yn fawr iawn. Yr oedd fy mywyd ynnbsp;ystod y mis diweddaf wedi bod mor Hawn o ddedwyddwchnbsp;pur, fel yr oedd rhyw ofn 37n llanw fy nghalon wrthnbsp;feddwl am y dyfodol. Fel yr hiraethwn am gael bywnbsp;bywyd pur, dilychwin ! Mor hawdd fuasai gwneud hynnynbsp;ynghanol cylchynion fel h3m. Rhedais i lawr y ceunantnbsp;yn fy ol. Sefais yn ymyl y cwymp, nes derbyn yn helaethnbsp;-o fedydd y gwynias ddwfr. Yr oeddwn yn gwneud

-ocr page 102-

go

DRINGO R ANDES

^cyfamod yn fy medydd ; llithraf a chwympaf ami waith ar ddyrus Iwybrau bywyd, ond ni fyddaf byth yn unig mwy.

Cwmni dedwydd lawn oedd yn cyrraedd Troed yr Orsedd nos Nadolig, aminnau y dedwyddaf o bawb, acnbsp;un o freuddwydion fy mebyd wedi ei sylweddoli yn einbsp;boll felusder. A chwithau, ddarllenwyr mwyn, gobeithiafnbsp;fod i bob un o honoch ryw freuddwyd melus, ac y daw inbsp;chwithau sylweddoliad a mwyniant anhraethol.


-ocr page 103-

PENNOD XII.

NOSON YN Y GOEDWIG

oeddwn i gael un daith lythgofiadwy arall cyn canu�n iach a Bro Hydref, ond �rwy�nnbsp;digalonni wrth. feddwl am geisio dweyd yrnbsp;hanes. Mynd i weled cewri�r goedwig oeddnbsp;yn tyfu ar lethrau Gorsedd y Cwmwl; coed pin, coednbsp;bedw, etc., anferthol o faint, fel pe�n ceisio efelychu�r cawrnbsp;gwyn oedd fry yn y cymylau uwch en pennau. Dywedainbsp;Dalar bethau anhygoel am danyut, a minnau yn orlawnnbsp;o gywreinrwydd, ac er ei bod yn amser prysur yn y Fro,nbsp;a ninnau, y cwmni gwladfaol yn prysur bacio, bu raid gadaelnbsp;pob peth a chychwyn.

Nid oedd y ffordd ymhell, meddai�r arweinydd ; dim ond i ni gychwyn ganol dydd, a mynd a byrbryd gydanbsp;ni i�w fwynhau yng nghysgod y cewri, a dod yn ol fin yrnbsp;hwyr wrth ein hamdden. Onid yw�r rhaglen yn darllennbsp;yn rhwydd a syml ? Eithr na thwyller chwi, ddarllenwyr

-ocr page 104-

�92

DRINGO R ANDES

tirion ; trwy orthrymderau fil y cawsom ni ail olwg ar fythynnod coed y Fro.

Cychwynnem yn gwmni llawen, a�n hwynebau tua�r .goedwig a�r m5mydd ; yn fuan daeth yn gryn gamp inninbsp;weithio ein ffordd ytnlaen rhwng aml ganghennau�r coed,nbsp;a�r creepers afrifed fel gw�r copyn yn taenu eu rhwy^aunbsp;blodeuog rhwng pob cangen werdd.

Fel llwybrau�r Indiaid ar y peithdir, felly mae llwybrau yr anifeiliaid yng r.ghoedwigoedd yr Andes ; dyna eunbsp;llochesau pan fo�r eira yn gordoi�r dolydd. Deuthum inbsp;�deimlo yn fuan niai fy nghynllun goreu oedd gadael yrnbsp;arweinyddiaeth yng ngofal yr hen geffyl ffyddlon, deallus,nbsp;a threio gwylio�r canghennau rhag fy nghrogi. Gwaeddemnbsp;ar ein gilydd er cael rhyw amcan i ba gyfeiriad yr oeddymnbsp;3U1 mynd, canys gwlad y gwyll a�r cysgodion yw coedwig-oedd yr Andes, gydag ambeli i fflach o belydrau�r haulnbsp;drwy y ffurfafen ddeiliog.

Yr oedd yno ffrydiau man, grisialog, yn dyfal gario bywyd a nerth i ddirif lu�r Orsedd, ac yn murmur anbsp;dawnsio ar eu gwelyau mwswgl. Er nad oeddym ynnbsp;gweled dim ond y coed., etc, teimlem mai graddol godinbsp;yr oeddym, a Dalar yn dal i arwain a ninnau yn dal inbsp;ddilyn mewn llawn hyder ffydd. Sylwem fod y coed ynnbsp;�dechreu praffu, a�r man goed yn Ileihau, fel pe byddai�rnbsp;cewri am eu mygu o fodolaeth. Yr oedd amaf eisieunbsp;sefyll i ddechreu mesur y coed, ond �Mae gwell ymlaen��nbsp;oedd y gri o hyd : a minnau yn synnu ac yn rhyfeddu, anbsp;neb yn dweyd dim, pawb yn m3md yn ei ddau ddwbl, acnbsp;yn gwylio pob cangen fel barcud, ac yn troi ac yn trosi fel ^nbsp;seirff. Yn fy myw ni allwn beidio meddwl am fintai

-ocr page 105-

93-

DRINGO R ANDES

O yspiwyr yn in3md drwy wlad y gelyn�ofn clywed yr un brigyn yn torri dan gaman�r meirch ; ceisio treiddio-i�rgwyllam lygad estron,�os torrai cangen yn sydyn,nbsp;knbsp;nbsp;nbsp;nbsp;g^gem fel pe rhag saeth elynol.

Yr oedd y coed mor enfawr erbyn hyn nes y collem ein gilydd yn eu cysgod ; ac fel y distaw nesai�r nos,nbsp;ymddyrchafent fel hen filwyr dan lawn arfau. Dal inbsp;ddringo yr oeddym, a gallasem ddringo am oriau meith-ion heb fod fawr nes i Orsedd y Cwmwl. Ond wedi dodnbsp;at hen frenhines dalgref a estyn.nai ei breichiau cawraiddnbsp;fel pe am lapio�r brenin gwyn acw yn ei ^�l, cawsomnbsp;nbsp;nbsp;nbsp;lt;

ganiatad i ddisgyn a gorffwys, a syllu ac edmj'gu wrth fodd ein calon.

Gresyn na ellid crynhoi holl eiddilod hunanol y byd,. a�u halltudio i un o goedwigoedd yr Andes am fiwyddyn :nbsp;fe syrthiai eu hunanoldeb fel mantell oddi am danyp.t, anbsp;deuent eilwaith yn blant bychain gyda chalonnau gwylaiddinbsp;llawn o barchedig ofn. Nid oes modd dweyd mewnnbsp;geiriau am fawredd aruthrol y coed yma ; ac o�r 11e ynbsp;safem caem gip ar y pigynnau gwynion draw yn yrnbsp;uchelderau ; ac O ! gwelwch, mae�r haul yn machlud !

Ni allem ni weid yr haul wrth reswm, ond dacw�r bysedd dwyfol yn tynnu Hun yr haul ar yr ia oesol, anbsp;ninnau yn cael edrych amo ! Gwyn fyd na chaffai pawbnbsp;syllu ar olygfa debyg unw'aith mewn oes : byddai felnbsp;ffrwd fywiol yn y galon, ac yn ystorfa ddihysbydd onbsp;felusder a nerth yn oriau tywyll, chwerw bywyd. I minbsp;y mae�r darlun yn felusach heddyw nag y bu erioed, pannbsp;ymhell o dir fy ngwlad, a haul a hindda wedi ffoi; oirdnbsp;mae�r haul ar yr Orsedd o hyd.

-ocr page 106- -ocr page 107-

95

DRINGO R ANDES

Buoffl yn hir iawn cyn gallu sylweddoli dim ar ein -cylchynion : methid tynnu�r llygaid oddiar yr Orsedd, er einbsp;bod hi erbyn hyn wedi mynd yn Orsedd y Cwmwl ynnbsp;llythrennol, ond yr oedd y darlun mewn du a gwyn lawnnbsp;mor swynhudol, er nad mor ogoneddus. Ond bu raid i�rnbsp;arweinydd ein deffro ; gwyddai efe yn well .na ni. anaws-�derau�r dychwelyd drwy nos gaddug y goedwig. Cawsom '% inbsp;fwynhau ein byrbryd ar fin nant, un o genhadon yrnbsp;Orsedd, a sisialai gyfrinion y llys gwyn fry ; ond ysywaethnbsp;nid oeddym ni yn ddigon pur ein calon i�w deall, er fodnbsp;yr ymdeimlad o anheilyngdod yn wers fawr i�wnbsp;chofio. Tipyn o beth oedd cael torri newyn, mewn cwmninbsp;mor urddasol, a moesymgrymai breninesau�r dalaethnbsp;fawr hon mewn croesaw p�r i�r teithwyr pell.

Erbyn hyn yr oedd y nos yn gordoi�r wlad, ac nid oes gwyllnosyn Neheudir America, a bu raid ininnau feddwlnbsp;am droi pennau�r meirch tuag adref, neu anelu oren gall-em tua�r cyfeiriad hwn.nw. Ond buan y daethom i�rnbsp;penderfyniad fod gennym orchwyl difrifol o�n blaenau ; yrnbsp;�oedd dilyn y llwybrau cul liw dydd 5m gryn gamp, ondnbsp;yr oedd yn wrhydri liw nos, Ymlaen yr aem yn ddistaw-Zt-bryderus, mewn perygl bywyd bob munud. Wedinbsp;teithio am oriau fel hyn, cau yn dynnach am danom yinbsp;oedd y goedwig, a phob llwybr wedi ei hen golli. Meddwinbsp;am ben draw y drysni yr oeddym, ond a�n helpo !nbsp;gallasem deithio cannoedd o filltiroedd heb wel�d ynbsp;ffurfafen. Yr oeddwn wedi bod ar fin cael codwm amrywnbsp;weithiau, drwy fod fy ngheffyl yn. gallu mynd o dan ynbsp;canghennau a minnau yn, methu eu gweled i ostwmgnbsp;danynt; ond o�r diwedd, yr hyn a ofnais a ddaeth i�m rhan.

-ocr page 108-

96 DRINGO�R ANDES

ac i lawr a mi ar wastad fy nghefn, a'm pen rhwng dau droed ol y ceffyl. Buasai ambell geffyl wedi rhoi terfyn arnbsp;fy einioes mewn ychydig eiliadau, ond yr oeddym ni einnbsp;dau yn gyfeillion mawr, ac adwaenai fy llais o bell. Yrnbsp;oeddym wedi cael aml scwrs yn ystod ein teithiau, ac ninbsp;fyddwn byth yn disgyn oddiar ei gefn heb ddiolch iddonbsp;yn dyner mewn iaith ag y mae pob anifail mud yn einbsp;deall yn drwyadl. Gwyddai efe wrth fy ngwaedd ddy- quot; 'nbsp;chrynedig fod rhywbeth allan o Ie, a safodd mewnnbsp;amrantiad, gan edrych drach ei gefn mewn cydymdeimladnbsp;a chywreinrwydd : a phan godais o�m gwely mwswgl yrnbsp;oedd ei lawenydd yn fawr, a rhwbiai ei ben yn fy ngwisgnbsp;fel pe i wneud yn sier fod fy esgyrn oil yn gyfain ; bu�rnbsp;un anifail dewr yn gyfaill imi drwy�r diluw wedi hyn, acnbsp;achubodd fy mywyd amryw droion.

Gwelodd pawb erbyn hyn fod yn rhaid disgyn, nad 4nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;gwiw rhyfygu ychwaneg, ac arwain ein hanifeiliaid yn

ofalus rhwng y coed. Addefai ein harweinydd na wyddai efe ar glawr daear pa Ie yr oeddym, ond y byddemnbsp;yn sier o ddod allan i�r gwastadedd ond i ni ddal i deithionbsp;i�r un cyfeiriad. Yr oeddym yn flinedig a newyhnog erbynnbsp;hyn, canys yr oedd ymhell ar y nos, a ninnau wedi bodnbsp;yn teithio }m. ddiorffwys er canol dydd. Dringem ambellnbsp;i lechwedd dyrus, mwsoglyd, gan arwain yr anifeiliaidnbsp;blinedig, yna aem bendramwr.wgl i lawr ceunant serth,nbsp;a chyn y gallem sefyll yr oeddym ynghanol ffrwd,nbsp;yn canu�n iach yn, ei gwely graean, ac yn synnu atnbsp;ymwelwyr mor ddi-barch o lendid ei dyfroedd. Mwynhainbsp;yr hen geffylau y ddiod iachus, a buasem ninnau�n. mwyn-hau�r ddiod yn burion, ond nid oedd hath rhewllyd ganolnbsp;nos mor dderbyniol. ,

-ocr page 109-

97

DRINGO�R ANDES

Wedi teithio fel hyn drwy ddrysni a dvvr, dros bant a bryn, am oriau meithion, blinion, daethpwyd i�r pender-fyniad unfrydol mai gwell oedd llechu man yr oeddymnbsp;hyd doriad gwawr. Yr oedd y newydd bron cystal a phenbsp;wedi cyrraedd pen y daith. Dadgeriodd pawb ei gef�yl,/�nbsp;gan ei gylymu�n ddiogel man y Yae efe flewyn melus i ^nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;^

dorri ei newyn. Yna crynhowyd tanwydd a gwnaed coel-certh, canys yr oeddem yn oer a gwlyb, heblaw 3m flinedig.

Tan ardderchog oedd hwnnw, canys nid oedd eisieu cynhilo y defnyddiau ; taflem foncyff ar ol boncyff i ganol ynbsp;fflamau nes goleuo a sirioli�r boll gylchynion, a phenbsp;buasai gennym grystyn i gnoi cil arno er torri newyn/�nbsp;buasai ein mwyniant yn berffaith. Teimlem braidd ynnbsp;eiddigeddus wrth yr hen geffylau yn pori�r glaswelltnbsp;iraidd wrth fodd eu calon, ac yn gweryru o wirnbsp;fwyniant gan ddweyd hanes y wledd y naill wrth y Hall,nbsp;tra ninnau yn gorwedd gylch y tan a�r naill ochr yn rhewinbsp;tra�r Hall yn rhostio, ac yn meddwl mewn hiraeth am ynbsp;caban coed adawsem y bore, a�r ford lawn danteithion.

Ond fel -y tymherai�r tan yr awyrgylch, ac y sychai ein dillad, ac y dadflinai ein cymalau, graddol lithrodd sw}^nbsp;a dieithrwch yr olygfa i�n calonnau, gan wneud i' ninbsp;anghofio pob anghysur.nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;' Y

Dyma ni mewn coedwig gannoedd o filltiroedd o hyd, a ch5m dyfodiad y Cymry i�r Fro yn 1886 nid oedd yr unnbsp;dyn gwyn wedi ei gweld erioed, na nemawn' neb o�r hennbsp;frodorion wedi treiddio i ganol ei drysni, canys drwg-dybient wyll y coedwigoedd, gan gredu mai dyma gartrefnbsp;a chyrchfan hoH ysbrydion drwg y byd, ac hyd hedd}AVnbsp;mae�r ofergoeledd yma�n gryf ymhob calon frodorol.

-ocr page 110-

98

DRINGO�R ANDES

7-'7

Ond i mi yr oedd fel cip ar ardd Eden yr henfyd ; hoff-aswn dreulio blynyddoedd i astudio pob pren deiliog, a gweled bys y Lluniwr yn nodi�r boncyff ar ddechreu pobnbsp;blwyddyn newydd, ac i geisio deall rhai o�r miloedd ymlusg-iaid sy�n llechu mor ddiddos dan ddail a daear, pob unnbsp;yn ol ei reddf, a phob un yn gwneud ei waith yn olnbsp;archiad dwyfol. Dyma Ie i ddysgu iaith yr adar ; faintnbsp;yw rhif y c�r tybed, a phryd y cynhaliant eu cymanfanbsp;ganu ? Mae�n sier mai dyma�r deyrnas brysuraf yn einnbsp;byd ; mae�r deiliaid fel dirif dywod y m�r, a phob un, o�rnbsp;gwybedyn a�r genwair distadlaf hyd at y condor a�r carwnbsp;gwyllt ar y pigynnau gwynion, yn gampwaith y Lluniwr,nbsp;ac yn anesboniadwy i wyddonwyr mwyaf y byd ; maentnbsp;yn gallu esbonio popeth ond bywyd, ac ysgatfyddnbsp;bywyd yw�r goedwig i gyd ; ond bu raid i mi deithio i�rnbsp;Andes i sylweddoli aruthredd y gwirionedd hwn.

Yr oeddwn wedi arfer rhoi�m clust ar y ddaear i wrando am swn cef�yl yn dod o bell, ond ni thybiais einbsp;bod yn bosibl clywed y gweithwyr diwyd sydd yng nghrom-bil yr hen ddaear ; ond bum yn gwrando ar gannoedd onbsp;honynt wrth ddisgwyl am y wawr yng nghoedwig yrnbsp;Andes,� dyma gyfaredd ! mi gredaf yn y Tylwyth Teg tranbsp;byddaf byw bellach ; yr oedd yma filoedd o�m cwmpasnbsp;drwy�r nos, yn cyniwair ac yn gwau, ac yn tyrchu ac ynnbsp;chwareu, ac yn siarad wrth fodd eu calon, a minnau ynnbsp;synnu ac yn rhyfeddu, ac yn gwneud darganfyddiadaunbsp;newydd bob munud ; ac fel pe na fuasai�r ddrama dan-ddaearol yma yn ddigon i swynhudo dyn, dechreuodd unnbsp;arall yn y mwswgl a�r dail sy�n gorchuddio y wlad ryfeddnbsp;ac ofnadwy hon. Ar y cyntaf brawychwyd fi�n ddifrifol;

-ocr page 111- -ocr page 112-

100

DRINGO R ANDES

Uk-

meddyliais yn sier fod holl ddeiliach a mwswgl y goedwig-yn dechreu symud, a chodais ar fy eistedd gan rwbio�m Ilygaid er bod yn siwr nad breuddwydio yr oeddwn, ondnbsp;na, gwelwch ! mae yna. lu afrifed o honjmt yn dod tua�rnbsp;tan ! Yr oedd ofn gwirioneddol amaf erbyn h5m. ; nidnbsp;oedd yn ddigon goleu i mi weled yn eglur, ac yr oedd fynbsp;nghyd-deithwyr yn cysgu�n braf. Ond o�r diwedd daethnbsp;rhai o�r ymwelwyr dieithr yn ddigon agos i�r tan i mi eunbsp;gweled 3m well,�dyma ddeilen grin debygwn, ond rhyfedd'nbsp;y son, mae wedi magu coesau anferth, ac yn brasgamu�nA r A-ddeheuig i gyfeiriad y gwersyll gan gymeryd stoc o�rnbsp;olygfa ryfedd ; yr oedd ganddi ddau lygad hefyd yn perlionbsp;ac yn gwibio rhwng gwyll a gwawr, a dyna 11e y buom amnbsp;rai eiliadau yn dyfal wylio y naill y Hall, ac mi gredaf ynbsp;cofiwn ein gilydd y rhawg. Ond erbyn hyn yr oedd yna.nbsp;amryw ymwelwyr ereill, pob un wedi dod i weled ynbsp;dieithriaid,�daman o risgl wedi magu pennau a choesannbsp;a Ilygaid, etc., llawer o fangoed, ambell i ddarn o fwswglnbsp;tlws odiaeth, blodau wedi gwywo, ambell i ddeilen wefddnbsp;newydd gwympo ; ac yn eu mysg gwelwn amryw bennbsp;gyfeillion, megys y chwilen ddu a�r chwilen werdd, sym�d-liw, y pryf copyn, a�r gmeugoeg, ac wrth weled y rhai�n ynbsp;gwawriodd arnaf beth oedd y IleiU. Yr o�ddwn wedinbsp;darllen am bryfaid ac ymlusgiaid yn cymeryd lliw a ffurfnbsp;eu cylchynion fel diogelwch, ond ni sylweddolais amnbsp;foment wir ystyr yr hyn ddarllenaswn, ond byth er y nosonnbsp;honno mae pob Ilyfr naturiaethwr (os bydd yn caru natur)-fel stori y Tylwyth Teg i blentyn, yn orlawn o ddyddordeb 1nbsp;mi. Gweld gyntaf, a darllen wedyn, yw�r ysgol oreunbsp;debygaf fi: dnid o�s gormod o ddarllen Ityfrau a rhy fach

-ocr page 113-

lOI

DRINGO R ANDES

O dclarllen natur ? Buasai�n well gennyf golli pob Ilyfr ar fy elw na cholli�r adgof am fy noson yng nghoedwig yrnbsp;Andes.

Ond er mor g3rwrain a dyddorol yr olygfa, yr oedd blinder a newyn yn dechreu cael y Ilaw drechaf arnaf, anbsp;�orweddwn eilwaith er ceisio anghofio�m gofidiau mewnnbsp;�cwsg, ond er cau�m Ilygaid yn dyn, a phenderfynu peidionbsp;�eu hagor, chwarddai�r Hoer a�r ser am fy mhen, gannbsp;wybod mai hwy oedd y meistri hyd doriad gwawr ;nbsp;amhosibl ydoedd eau amrant a�r fath ddarlun i syllunbsp;arno. Nid gweld y ffurfafen yn un darn mawr serennognbsp;yr oeddwn, ond cannoedd o fan bictiyrau mor berffaith anbsp;phur ag y gallasai llaw�r Arlunydd Mawr eu gwneud, anbsp;phob un wedi ei fframio a man-ddail ariannaidd. Ondnbsp;wrth syllu fel hyn rhwng cwsg ac effro ar oriel gelf y nef,lt;*^nbsp;yn ddistaw-gyfrin, bron yn ddiarwybod, diflannodd y nail/nbsp;�ddarlun ar ol y Hall, disgynnodd y tywyllwch a�r distaw-rwydd Hethol hwnnw sy�n dod dros ein byd cyn torri o�rnbsp;wawr yn y Dwyrain peil, pan fo natur i gyd fel pe�nnbsp;.gorffwys a huno ennyd. Ond O ! mor ogoneddus y deffro,nbsp;onide ? Ni allaf beidio meddwl mai fel hyn y dylemnbsp;ninnau ddeffro bob bore pe wedi byw yn deilwng.

Nid wyf yn m3md i geisio dweyd wrth neb sut y torrodd y wawr drwy�r ddeiliog w� wrth fy mhen, ac y trowyd ynbsp;goedwig yn un enfys fendigedig, nes yr oedd pob Hygad ynnbsp;dallu, a phob pen yn gostwng mewn addoliad mud, anbsp;phob calon yn teimlo mai da oedd cael bod yno, ac ynnbsp;gwneud cyfamod newydd yng nghysegredigrwydd ynbsp;foment. Ond nid oedd y cyfeillion asgellog yn plygu pen ;

-ocr page 114-

102

DRINGO-R ANDES

plant y wawr ydynt hwy ; ni wasanaethasant ond un Brenin erioed, a hwnnw�n ddidwyll a glan, o�u mebyd.nbsp;Rlioiswn y byd pe yn ddigon pur fy ngbalon i ddeall yr hollnbsp;gyfrinion a sisialent wrth eu gilydd wrth ymgyfarch arnbsp;ddechreu diwrnod newydd.

�Welsocb chwi�r adar yn ymolch erioed ? Dyna�r wers rymusaf mewn glendid a deimlais erioed ; ac mor ddedwyddnbsp;O y maent yn ymbincio ac yn ymdrwsio, gan foesymgrymu�nnbsp;goegaidd, a gwneud pob ymdumiau dichonadwy. Ac wedi

iddynt wneud yn siwr nad oes lychyn ar flaen e.den, ac fod pob pluen yn ei 11e yn bert a syber, cymer pob un einbsp;Ie yn y c6r, a phrin y caiff yr arweinydd amser i gyrraeddnbsp;V.V, y llwyfan gwyn acw, ac eistedd ar yr orsedd o dan ysol,nbsp;na fydd y gan yn dechreu, ac yn esgyn yn un anthemnbsp;orfoleddus, yn aberth hedd a llawenydd ; ac yna mewnnbsp;amrantiad a pawb at ei orchwyl. Ymlanhau, diolch, anbsp;gweithio�dyna raglen yr adar. Gresyn meddwl mornbsp;wahanol yr eiddom ni yn aml, onide ? Ymlygru mewnnbsp;drygioni, grwgnach yn anfoddog, a diogi ac ymblesera, ynbsp;byddwn ni yn lynych.

Ym Mexico, hyd yn ddiweddar iawn, ffynnai hen arferiad tlws a defosiynol ddaethai gyda�r Hispaeniaid yn amsernbsp;iy goncwest: cyferchid haul ar ei ddyfodiad bob borenbsp;ag anthem o fawl a diolch. Cenid doch ychydig funudaunbsp;cyn ymddanghosiad yr haul, ac agorai pawb ei ffenestr anbsp;arweiniai i�r veranda gylchynna bob ty Hispeinig, a safai�rnbsp;holl deulu, o�r hynat i�r ieuengaf, y meistr fel y caethwas,nbsp;i gyfarch brenin y dydd. Mor debyg i�r adar, onide ?nbsp;Sier yw y byddai miloedd o�r ednod cerddgar yn uno yn y

-ocr page 115-

103

DRINGO R ANDES

foreuol gan ynghanol perllannau a gerddi dihafal Mexico gyfoethog.

Aflonyddodd adar yr Andes ar y cysgadwyr o�m cwm-pas, a rhwbient lygaid o un i un, gan wincio�n gysglyd ym mhelydrau�r haul oedd eisoes yn dechreu treiddio drwy�rnbsp;deilios. Yr oedd y tan yn farwor llonydd erbyn hyn, anbsp;min awel y bore yn dechreu gwneud inni sgrwtian, a danbsp;oedd cael symud i ystwytho�r cymalau a chyflymu�r gwaed.nbsp;Yn reddfol cyrchai pawb at ei geffyl gan ddechreunbsp;breuddwydio am ben y daith a thamaid i dorri newyn.nbsp;Ond�dyma fonllef orfoleddus oddiwrth un o�r pererinion ;nbsp;pawb yn mynd ar ras wyllt i glywed y newydd, a dynanbsp;Ile�r oedd un o�r cwmni ar ei bedwar yng nghanol gwely onbsp;fefus addfed ! a ninnau wedi bod yn new3mnu drwy�r nos !nbsp;�Doedd ryfedd fod yr hen geffylau yn gweryru, ondnbsp;chwareu teg iddynt, gwnaethant eu goreu i�n hysbysu o�rnbsp;newyddion da. Ni allaf byth feddwl am y boreufwydnbsp;hwnnw heb gael ffit o chwerthin iachus ; �rwy�n siwr ynbsp;rhoisai Punch lawer am ddarlun o�r olygfa,�pawb ynnbsp;g�rwedd ar ei hyd cyhyd, bron o�r golwg yn y dail, acnbsp;wrthi a holl egni ei fysedd yn t5mnu mefus, ac yn eu bwytanbsp;lawn mor egniol, a phawb cyn ddistawed a Ilygod mewnnbsp;cae gwenith. Brecwast ardderchog oedd honno ; mae�nnbsp;siwr gen i mai rhywbeth tebyg a fyddai Efa yn gael yngnbsp;Ngardd Eden er�s llawer dydd.

Dalar oedd y cyntaf i wacddi �Digon ! � a chychwyn am ei geffyl, a bu raid i ninnau ddiljm heb ond prin dorri awchnbsp;ein newyn, Ond yr oedd yr arr.gylchiad difyrrus, hapus,nbsp;wedi codi ein hysbrydoedd i�r uchelfannau, a geriem ein

-ocr page 116-

104

DRINGO R ANDES

'ceffylau dan ganu a dyfalu Ile�r oeddym, ac

quot; Wele ni bawb ar gefn ei gef�yl,

A dyma ni�n mynd dow dow, dow dow.

Ar garlam, a thuth, a phranc, Hwre !

Heb ofal nac ofn am rent na threth !

Ond meddwl am dy, a than, a the,� nbsp;nbsp;nbsp;:

Buom yn hir yn cael cip ar gyrrau�r wlad, ac erb5m inni ddod allan o�r drysni, cawsom ein bod filltiroedd lawernbsp;yn is i lawr na�r cychwynfan, ac fod gennym daith hirfaithnbsp;cyn cyrraedd cartref. Ond wedi i�r meirch gael eunbsp;caraau ar y gwastatir, a dod i ardaloedd cynefin, yrnbsp;oeddynt yn mynd fel ewigod, a ninnau yn mwynhau�n ridenbsp;i berffeithrwydd. Awel y bore fel dyfroedd bywiol ynnbsp;disgyn oddiar y copau gwynion, a ph�r awel y pinwyddnbsp;a�r myrdd blodau man yn llanw�r awyrgylch a�u perarogl.

O ! yr oedd yr hen ddaear yn dlos y bore hwnnw, a bywyd yn felus iawn ; gwyn fyd na chaffai pawb oriaunbsp;euraidd fel hyn unwaith mewn oes : byddai stormyddnbsp;bywyd yn haws eu goddef wedyn, ac ni chaffai�r temtiwrnbsp;loches mewn calon a deimlodd agosed ddrws paradwys.

Fel y nesaem at y Fro, deuai ami i fwthyn coed i�r golwg, yn nythu mor dangnefeddus yng nghysgod y gwyl-wyr gwynion, a mwg eu simddeiau yn dyrchu tua�r nennbsp;yn aberth peraidd o�u tan coed glanwaith : brefiadau�rnbsp;praidd ar y llethrau porfaog, y gwartheg yn cyrchu 37nnbsp;yrroedd mawrion tua�r corlannau erbyn amser godro, a�rnbsp;cwn yn dyfal gyfarth er ceisio didol yr hesb oddiwrth ynbsp;laethes, a�r llanciau ar eu ceffylau bywiog yn gwibio ymanbsp;a thraw, pawb ynghylch ei orchwyl ; a ninnau�adar ynbsp;nos�yn anelu am ddiddosrwydd, ond yn teimlo braidd

-ocr page 117-

105

DRINGO R ANDES

' nbsp;nbsp;nbsp;yswil^ fel plant drwg wedi bod ar eu spri. Ond cawsai

I nbsp;nbsp;nbsp;perthynasau a chyfeillion noson mor bryderus yn ein cylch,

fel yr oedd y croeso yn gynnes a siriol, a phawb yn falch o�n gweld, ac yn holi a dyfalu am y cyntaf.

Hyd nes inni ein cael ein hunain rhwng muriau�r bwthyn clyd, nid oeddym ymwybyddol mor flinedig oedd5mi; 57rnbsp;oedd yr awelon iachus, a symudiadau chwim y ceffylau,nbsp;wedi ein cadw yn effro, ond gynted y daethpwyd i awyr-gylch g3mnes yr aelwyd, a chael y t� y canem am dano,nbsp;cysgu a gorffwys oedd ein dyhead mwyaf, a chwsg i�wnbsp;gofio oedd hwnnw ; dywedir inni gysgu gylch y doe ynnbsp;grwn, tra�r plantos bacli yn chwareu a chanu, ymwelwyrnbsp;yn mynd a dod, ceffylau a gwartheg yn tristfawr gyniwairnbsp;gylch y ty, a�r haul yn machlud a�r lleuad yn codi, anbsp;ninnau�n cysgu�n ogoneddus, a thelynau�r Tylwyth Teg ynnbsp;suo-ganu. Ond wedi inni ddeffro, yr oeddym fel adar ynnbsp;trydar, ac yn barod i adrodd ein holl anturiaethau. Eithrnbsp;jnbsp;nbsp;nbsp;nbsp;ni fynegir byth mo�r filfed ran o gyfrinion y goedwig

I nbsp;nbsp;nbsp;-ddistaw, lan ; nid pethau i�w mynegi ydynt, ond pethau

{ nbsp;nbsp;nbsp;i�w teimlo i eigion calon, ac i�w trysori yn nyfnderoedd

! nbsp;nbsp;nbsp;enaid.

Ryw ddydd, mae�n debyg, clywir swn bwyelli yn y �coedwigoedd tawel, a chroch nadau�r agerbeiriant 3mnbsp;adsain drwy�r cymoedd llonydd, gan ddygyfor ei fwg dunbsp;ar y dyfroedd grisialog, a throi�r perliog wlith sy�n nythunbsp;ar fron pob blod�yn gwiw yn ddefnynnau marwol i ysu anbsp;�difa�r tlysni. Diolch ynte am gael troedio�r ardd cynnbsp;oyrraedd o�r sarff.

-ocr page 118-

PENNOD XIII

TUAG ADRE.

li

EDI dadflino a sobri o helyntion y daith. ddiweddaf, bu raid dechreu pacio o ddifrif,nbsp;canys yr oeddym yn gorfod troi�n ol yrahennbsp;ychydig ddyddiau, er ein mawr ofid. Ynbsp;syniad cyffredin am bacio yw, llawer iawn onbsp;focsus yn 11awn o ddilladau o bob lliw a llun, y rhannbsp;fwyaf yn hollol ddifudd ac anaddas, a chymaint o helynt fnbsp;wrth en trefnu^^u hail-drefnu a phe byddai bywydnbsp;dyn yn dibynnu ar ei ddillad. Mae aml i hen wladfawrnbsp;wedi cael oriau o ddifyrrwch diniwed wrth wylio newydd-ddyfodwr, neu gringo, ys dywed yr Hispaenwr, yn cych-wyn ar ei daith gyntaf i�r Andes. Mor grymo a thwt yw pobnbsp;peth, a phob boes fel pe newydd ddod o�r masnachdy, ynnbsp;edrych yn boenus o loew, ac yntau�r teithiwr mornbsp;ddestlus a glan ei drwsiad, a�r cyfrwy Prydeinig newyddnbsp;spon, prif destyn sport a dirmyg llanciau�r paith, a golwgnbsp;mor anhywaith arno nes gwneud i bob asgwrn a chymalnbsp;frifo wrth edrych arno heb son am ei farchogaeth am

/'i

-ocr page 119-

107

DRINGO R ANDES

ryw bedwar can milltir. Doniol yw gweled ambell i hen geffyl brodorol, callach na�r cyffredin, yn troi ei ben inbsp;edrych yn syn ar y weledigaeth ryfedd ; anodd peidionbsp;credu, gan mor ddeallus yr edrych, nad yw�n ffurfio bamnbsp;ddistaw am allu teithiol y perchennog. Nid oes ondnbsp;jprofiad chwerw a ddarbwylla�r gringo o�i ffolnieb a�inbsp;ystyfnigrwydd. BydJ yn ddigon gwylaidd cyn cyrraeddnbsp;pen y daith, ac ychydig bach yn debycach i�w gylchynion,nbsp;er na ddaw efe byth yn rhan o�r darlun fel yr hen frodor-ion ; mae�r brodor a�i geffyl a�i g�r a�i ddillad yn iin,nbsp;mewn perffaith gydgordiad, ac yn un o�r golygfeyddnbsp;mwyaf hudolus a swynol ar yr holl wastadeddau. Onidnbsp;ydych wedi sylwi gymaint mwy dyddorol yw gwisg ynbsp;Colonials Prydeinig ? Maent wedi addasu eu gwisgoeddnbsp;i�w cylchynion, ac felly yn edrych yn berffaith naturiol anbsp; dilyfethair. Dilyn natur yn 11e celf�dilyn y gwladfawyrnbsp;ieuainc 5m lie Paris, a fyddai eithaf adnod yn.g nghredonbsp;Prydain heddyw.

Ond, i ba le yr aethom, wys ! Nid gringos oeddym ni,, ond hen deithwyr profiadol, wedi bod drwy bob helyntionnbsp;allasai�r paith mawr ei ddarpar ar ein cyfer ; ac yr oeddymnbsp;- yn pacio ein wagen yn yr adgof am y pethau hyn, ac ynnbsp;ceisio rhagddarparu ar gyfer pob anap. Tra�r dynion^!elt;-.lt;).'^-*-^gt;nbsp;yn brysur yn trwsio a chryfhau�r g�r, a gofalu am ddigonnbsp;o olew ar gymalau�r wagen, gan gofio am y gwres a�rnbsp;Ilwch oedd o�n blaenau, cedwid ni�r merched fel gwenyn,nbsp;nid yn casglu m�l ychwaith, ond mefus, a�u berwi mewnnbsp;crochannau enfawr, a dihy^yddu�r tai 0 bob tun gwag /-w tnbsp;drwy�r holl fro, i gario y melusion gwerthfawr i wlad nadnbsp;oedd yn llifeirio o laeth a mefus.

-ocr page 120-

io8

DRINGO R ANDES

Dyddiau hapus oedd y rheiny, tymor dedwydd plen-tyndod wedi dod yn ol ara ennyd,�allan gyda�r wawr-�ddydd, pawb a�i fasged ar ei fraich 301 canu a dawnsio o wir lawenydd calon. Ond weithiau deuai cysgod ynbsp;��madael ar heulwen fy nedwyddwch, a chiliwn at lannbsp;Llwchwr i geisio lleddfu fy hiraeth, a gwrando 3m astudnbsp;a dwys ar neges a chenadwri y raynyddoedd tnawr a syllentnbsp;arnaf o�r uchelderau peil. Un o blant y gwastadeddaunbsp;oeddwn i, ond 301 hannu o�r Eryri, a dyna mae�n debygnbsp;sydd i gyfrif mai ar y raynyddoedd y mae fy nghalon bobnbsp;amser. Mewn tristyd mud yr edrychwn ar y gadwynnbsp;wen a gylchynnai�r dyffryn tawel, a�m henaid yn dyheu amnbsp;gael llechu yng nghysgod eu glendid, ymhell o swn y bydnbsp;a�i stormydd. Yr oedd y tawelwch a�r unigedd, a naturnbsp;yn ei harddwcti cyntefig, wedi suddo i eigion fy modolaeth,nbsp;ac wedi deffro pob peth oedd oren ynof ; llawer delfrydnbsp;a meddylddrych tlws a ddaetb yn eiddo imi tra�n b3rw felnbsp;gl�yn ar felus fwyd natur. Ac yn ofnus a chrynedig ynbsp;wynebwn y gwastadeddau a�r bywyd gwladfaol helbulus,nbsp;a�r man ofidiau beunyddiol; ofnwn golli�r delweddaunbsp;newydd, a syrthio�n ol i�r hen rigolau. Hoffaswn gaelnbsp;mwy o amser i fagu nerth meddyliol wrth draed fynbsp;Ngamaliel, a naddu sylfaen o graig yr Andes. Weithiaunbsp;meddyliwn fy mod yn cael fy ngolwg olaf ar gewri y bydnbsp;newydd, a dyblai hynny fy mhruddglwyf, ond yng nghil-fachau cysegredicaf fy nghalon, blagura gobaith amnbsp;olwg, ac er imi deithio ddeg mil o filltiroedd oddiwrthynt,nbsp;mae�r gobaith yn dal i dyfu yn gryf ac iach. Ondnbsp;ysywaeth, y mae�r pyst a�r gwifrau yn dringo�r llethraunbsp;�erbyn heddyw, a thrydan yn cydio�r hen a�r newydd wrth

-ocr page 121-

109

DRINGO R ANDES

ei gilydd. Ond cymer ganrif dda i wareiddiad ddifwyno�r Andes ; felly ni raid brysio.

Ofnaf na chynorthwyais lawer i gasglu mefus na phacio�r wagen, ac fel y nesai diwrnod y cychwyn collidnbsp;Eluned o�r cwmni yn aml, ond diau mai buddiol iminbsp;oedd y prysurdeb a�r darpar, canys yr oedd fy hiraethnbsp;yn llethol, a neb yn deall na neb yn cydynideimlo ond yrnbsp;hen fynyddoedd.

Fe ddaeth y noson olaf, a natur wedi bod yn gwgu drwy�r dydd�cymylau duon brochus yn ymwibio draws-,nbsp;y ffurfafen las, ac yn tywyllu pelydrau llachar yr haul;nbsp;ond er cymylu o�r haul, yr oedd y gwres yn llethol, anbsp;hawdd oedd teimlo�r ystorm yn dod o bell. Gwyddai�rnbsp;adar hefyd fod y ddrycin ar eu gwarthaf : distawoddnbsp;eu can, safodd eu gwaith, ac ni welid hwy yn picio onbsp;frigyn i frigyn gan drydar ar ei gilydd a dyfal gasglunbsp;ymborth i�r rhai bychain a ddisgwylient wrthynt. Na,nbsp;safent yn swrth a�u p.ennau yn eu plu ar y canghennau/i^fnbsp;mwyaf cysgodol, fel pe�n ymbaratoi i wneud eu goreu o�rnbsp;gwaethaf. Geilid gweled y ceffylau yn carlamu�n orwylltnbsp;. tua�r coedwigoedd, tra�r taranau yn clecian o graig inbsp;graig ; dolefai�r praidd yn ofnus gan dyrru at ei gilyddnbsp;fel pe�n teimlo fod diogelwch mewn rhif. Anelu am ynbsp;corlannau a wnae�r daoedd yn Iluoedd tristfawr, canys yrnbsp;oedd yn fachlud haul ac yn amser godro ; udai�r cwn ynnbsp;aflafar, ac ni cheid taw arnynt nes eu gollwng i�r ty.

Eithr yr h5m a d3mnai fy sylw fwyaf oedd cwhwfan yr ysguthanod a lechent yn y llwyn bedw gylch y ty ; yr oeddnbsp;eu cw-cw fel rhyw gyfeiliant lleddf-dyner wedi pob taran.nbsp;ac fel pe�n ceisio cysuro ei gilydd. Ond dal i dduo yr

-ocr page 122-

no

DRINGO R ANDES

oedd y wybren, a�r mellt fforchog, iSamgoch, yn gwibio ac yn gwau fel seirff tanllyd, a�r taranau yn rhuo felnbsp;magnelau, gan siglo�r creigiau cylchynnol. Ond yn ynbsp;bwthyn coed yr oedd can a thelyn, ac aelwyd lawen :nbsp;plantos bacb yn canu, a�u lleisiau fel y wawrddydd, hennbsp;ac ieuainc a�u pennill yn eu tro, a thine y tannau tynion ynnbsp;llanw�r bwlch yn hapus pan fyddai�r awen yn gorffwysnbsp;ar ei rhwyfau.

Eithr a ni�n ceisio boddi�r storm a�r hiraeth mewn noson lawen, daeth taran a fuasai�n casglu nerth ar yrnbsp;uchelderau, debygaf, i daro ar y bwthyn bychan nes yrnbsp;oedd yn siglo fel corsen ysig, a thannau�r delyn yn torri o ^nbsp;un i un dan fysedd celfydd y telynor ; a bu dychryn 2/nbsp;braw yn y cwmni diddan. Ond unwaith y cawsom ninbsp;fynd allan i�r ystorm, a bod yn dystion o�i mawredd a�inbsp;gogoniant, trodd yr ofn yn edmygedd, a�r dychryn ynnbsp;fwyniant bythgofiadwy. Yr oedd yn gaddugawl dywyllnbsp;�ond pan fflachiai ambell i fellten eirias drwy�r tywyllwchnbsp;dudew, gan roi i ni gipolwg ar fyd newydd spon. Nid yrnbsp;un oedd y Fro dan wenau haul a than wg yr elfennau, anbsp;rhyw deimlad rhyfedd oedd bod mewn nos a dydd bob ynnbsp;ail eiliad o hyd, canys gwibiai�r mellt gyda chyfiymdranbsp;dychr5mllyd, gan roi rhyw gylchdro o amgylch y cwm.

Weithiau dringai lethrau�r Mynydd Llwyd o lam i lam, fel hydd 3m ffoi rhag yr heliwr, ac wedi cyrraedd y copanbsp;gwyn, gwasgarai�n fil o wreichion gan droi�r ia oesol ynjt^jMXA-dan ysol. Cymerai un arall ei thaith drwy�r coed, gannbsp;ddawnsio ar y brigau uchaf neu gyniwair drwy�r drysni anbsp;Ihroi�r glesni a�r blodau fel gwawl y nef. Daeth un inbsp;ymyl y cartref He y safai hen fedwen dalgref a welsai lawer

-ocr page 123-

III

DRINGO R ANDES

storm cyn hyn. Plethodd ei breicliiau tanllyd o amgylch ogylch y pren gan ei gofleidio i farwolaeth ; mewn fflachnbsp;y bu�r mail, ac mewn amrantiad y collodd ei nerth a�inbsp;degwch ; syrthiodd yn ol ar fynwes yr hen fam a�inbsp;meithrinasai mor dyner.

Tra�r mellt ar eu hymgyrch fel hyn, ni phallai udgorn cad y taranau, ac ni fu udgyrn yn adsain yn ogoneddusachnbsp;erioed,�^atebent ei gilydd o gopa pob mynydd ac onbsp;^grombil pob ceunant, nes diasbedain drwy�r wlad amnbsp;filltiroedd. A ninnau�r cwmni mud yn cael edrych arnbsp;filwyr y nef yn gwneud eu gwaith. Gymaint o amser, anbsp;dyfais, a chyfoeth sy�n mynd i ddysgu rhyfela, onide ? anbsp;brenhinoedd a theyrnasoedd yn cyfrif eu milwyr wrth ynbsp;miloedd, a dim ond i Frenin y brenhinoedd anfon un o�inbsp;filwyr i�r gad, gall chwalu byddinoedd y byd megys tywodnbsp;o flaen corwynt.

Ond a ni�n edrych ar yr ystorm ac yn ei theimlo i �eigion ein calonnau, graddol beidiai�r mellt, a chlywid rhunbsp;y daran yn dod o bell, fel pe�n chwyrnu�n anfoddog mewnnbsp;Ilynclyn ar lethr Gorsedd y Cwmwl; teymasai tywyllwchnbsp;�^bron na ellid ei deimlo gan mor llethol ydoedd, a�rnbsp;�distawrwydd ofnadwy wedi�r fath gynnwrf yn gwneud i�rnbsp;galon guro�n boenus, dan bwys teimladau dilafar. Ondnbsp;wele�r ffurfafen ddu yn agor ei hystordai yn llu, gannbsp;dywallt ei mil ddefnynnau man i ddisychedu�r hen ddaearnbsp;grasboeth, ac i ireiddio gwellt y meusydd. Du yw pobnbsp;storm i�r Ilygad di-ffydd, ond rhyfedd fel y blodeuanbsp;ambell gymeriad dan groesau a gorthrymderau bywyd,nbsp;�onide ? Mae�n gweled drwy�r d�wch i gyd, ac wrth ddalnbsp;i syllu fry yn derbyn yn helaeth o�r defnynnau b3rwiol sy�n

-ocr page 124-

II2

DRINGO�r ANDES

disgyn o ganol yr ystorm. Bron nad oedd3nn yn gweled natur yn agor ei breichiau led y pen pan ddechreuodd y UuUnbsp;gwlaw maethlon ddisgyn ar ei niynwes. Teimlem ynnbsp;llawen a diolchgar fod y fendith wedi dod wedi cymainfnbsp;paratoi a disgwyl, canys yr oedd pob deilen a glaswelltynnbsp;yn eiriol yn daer er�s wythnosau am ymgeledd.nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;lt;/*�

Faint o honom sydd wedi sylwi tybed mor anhraethol swynol y mae natur yn diolch am ei bendithion ? Tranbsp;cenhadon yr awyr yn cyhoeddi y newyddion da mewnnbsp;dull dipyn yn rbwysgfawr a thristfawr i galonnau bycbainnbsp;y llawr, llechai pob cyfaill asgellog yn fud a syn, ffoai�rnbsp;gwenyn gwyllt oedd gynau�n suo ganu wrth ddiwyd siigno�rnbsp;m�l, i�w llochesau celfydd yng nghalon hen foncyff draw ;nbsp;swatiai�r blodau yn,g nghesail ei gilydd, a gwnae�r deilios-gwyrdd eu goreu i�w ncddi a�u calonogi; mae ffynhonnau eunbsp;perarogl wedi eu eau yn dyn, rhag gwastraffu adnoddaunbsp;mor werthfawr mewn cylchoedd mor ^ghydnaws. Oudnbsp;pan ddychwelo�r cenhadon i�w cartref fry, ac y teym.asonbsp;tangnefedd a distawrwydd, ac y disgynno y tyner wlaw felnbsp;olew ar ddyfroedd aflonydd, mor dlws a ph�r y croesaw :nbsp;mae pob deilen yn ymloewi, a phob deryn drwy�r wig jmnbsp;prysur ymbincio ac yn lledu ei esgyll mewn gwynfydnbsp;wedi�r hir gaethiwed, ac yn torri allan i ganu fel yr eos 5mnbsp;y nos. Ni all y coed a�r blodau ganu, ond llanwant yrnbsp;holl wlad a�u perarogl ; dyna eu dull hwy o ddiolch i�rnbsp;Cr�wr tirion am ei ryfedd ddaioni; a pha falm mewn bydnbsp;pereiddiach nag arogl y blod�yn gwiw ? Mae natur yn einbsp;holl gysylltiadau yn rhoi ei goreu a�i phuraf ar allor einbsp;diolch. Gwyn fyd na chaem ni lygaid i�w gweled, a�inbsp;deall, a�i hefelychu yn well, onide ?

-ocr page 125-

IT3

DRINGO R ANDES

Aeth rliyw octienaid o ddiolch drwy�r cwmni distaw pan ddechreuodd y gwlaw dywallt, a theimlejn fel pe wedinbsp;-.Atdadebru o ganol rhyw freuddwyd cymysglyd. Yr oeddnbsp;sirioldeb yr aelwyd yn dderbyniol iawn wedi�r fath gy-nhyrfiadau. Y mwyaf didaro ynghanol yr elfennau oeddnbsp;yr hen gi hela orweddai ar ei hyd cyhyd o flaen y tan, ynnbsp;chwymu�n braf, wedi cael y gwres a�r noddfa glyd i gydnbsp;iddo ei hun am ysbaid awr, ac yr oedd amo fiys dangosnbsp;ei ddannedd pan drespaswyd ar ei etifeddiaeth ; ond hawddnbsp;fu ei ddenu a chunog o laeth.

Er ei bod yn hwyr o�r nos, a phawb yn flinedig, nid oedd gorffwys i fod heb dalu diolch a gofyn nodded.nbsp;Yr oedd naws a pherarogledd y blodau ar y ddyledswyddnbsp;deuluaidd y noson honno : yr oeddym wedi bod ar drothwynbsp;yr anweledig, a miwsig y Llys wedi ein gwefreiddio a�nnbsp;hysbrydoli.

Mae gan bawb o honom ryw n�d mewn oes, a rhyw gysegrfan i fynd iddo mewn adgof pan gaffer egwylnbsp;ynghanol corwynt bywyd. Ni allai neb o honom ddweydnbsp;dim am y ddyledswydd y noson honno,�dim ond teimlo,nbsp;a chofio, a thrysori.

Agorem y ffenestri a�r drysau led y pen i oeri ac ireiddio wedi cymaint gwres : a buan y daeth cwsg inbsp;daenu ei fantell yn dirion dros y rhan fwyaf o honom.nbsp;�Doedd ryfedd fod gwrid y rhos ar ruddiau�r plant tra�nnbsp;cael anadlu a,wyr iachus y mynydd drwy�r nos, canys nidnbsp;oes eisieu clo na chlicied ar ddrysau a ffenestri bythyn.nodnbsp;yr Andes. Ca�r s�r ddod i hofran a gwylio wrth bennbsp;pob cwrlid, ac a�r Hoer ar daith ymchwiliadol drwy�rnbsp;ystafelloedd er cael gorffwys ar wyneb ei hanwylyn, a

4

-ocr page 126-

II4

DRINGO R ANDES

chwery�r awel falmaidd drwy bob congl, gan buro a pher-eiddio erbyn toriad gwawr y dydd newydd. Clywir y daeodd yn cnoi dl yn hapus ar felusion y dydd. Mae�rnbsp;gwenith addfed sydd o flaen y ty yn codi ei ben yn dalognbsp;wrth deimlo�r Ileithder bywiol yn ymgeleddu ei wreiddiau,nbsp;ac mae�r gwynt yn chwareu ar y tannau euraidd nesnbsp;llanw�r awyrgylch a�i hwiangerdd.

Ond dacw�r ddyllhuan wedi dod allan i chwilio am Swper, ac mae ei gwdi-h^ yn merwino�r glust, ac/'nbsp;yn achos i aml un gael hunllef ; ond �rwyf fi yn dipyn onbsp;ffrynd i�r gwdi-hw hefyd : mae golwg hynod freuddwydiolnbsp;arni, a phe buasai�n gallu barddoni �rwy�n siwr y gwnaenbsp;bryddest benigamp ar ryfeddodau�r nos.

Rhyw noson rhwng cwsg ac effro fu�r noson olaf yn yr Andes : anodd oedd ymdawelu wedi�r fath olygfeydd ;nbsp;ac y mae yna ddistawrwydd rhy lethol i gysgu ynddo, anbsp;rhyw dawelwch felly ddaethai dros y Fro wedi peidio o�rnbsp;gwlaw�natur i gyd yn gorffwys gan ddisgwyl cm ynbsp;wawr. Minnau hefyd a orffwysais, ond nid heb g-)fio mainbsp;dyma fy noson olaf yng r.gwlad y mynyddoedd, ac nid hebnbsp;ddiolch am y gwynfyd a gawswn.


-ocr page 127-

ADIOS

ID wyf yn credu pe cawswn fyw i oed Methuselah y gwelswn fore mwy gogoneddusnbsp;na�r bore olaf hwnnw ynghanol yr Andes ;nbsp;rhyw ffarwel dywysogaidd roddodd yrnbsp;hen fynyddoedd i ni. Nid oedd y melltnbsp;wedi Ilychwino plufyn o�r eira gwyn, na�rnbsp;taranau wedi dymchwel yr un teyrnnbsp;oddiar ei orsedd. Canu a dawnsio a chwerthinnbsp;wnae natur drwy�r bore, a�r haul yn gwenu�n foddhausnbsp;wrth weled y plant mor ddedwydd. Credaf fodnbsp;nwyfiant yr awyrgylch wedi mynd i draed yr hennbsp;geffylau hefyd��doedd dim dichon dal yr un o honynt,nbsp;er carlamu a dwrdio a chwysu. �Welsoch chwi geffyl ^nbsp;castiog yn gwneud sfort o�i feistr erioed ? Byddainbsp;� yn anodd gennych ei alw yn greadur direswm ar olnbsp;edrych amo am ryw bum� munud yn mynd drwy einbsp;ymdumiau a�i branciau, ac yn drysu pob cynllun o�ch

-ocr page 128-

�i6

DRINGO R ANDES

eiddo gyda medr dewin. Mae yn ei fwyr.hau ei hun yn ardderchog hefyd, ac yn ymhyfrydu yn ei nerth ; anbsp;phan fyddo wedi cael digon ar y spri, fe saif yn dawel,nbsp;hr,mddenol, gan edrych mor ddiniwed ag oen llywaeih.nbsp;Creulondeb, anheilwr.g o ddynoliaeth, yw cosbi ceffyl amnbsp;gael orig o hwyl pan. fo�n teimlo ar ei galon : maenbsp;fel rhwystro plentyn iach i chwareu pan fo�r haulnbsp;yn tywynnu.

Yr oedd yn ddrwg gan fy nghalon weid y ceffylau yn cael eu dal a�u rhoi yn y tresi ; mor wahanol a fyddai eunbsp;byd ymhen ychydig ddyddiau�^mor flinedig y coesaunbsp;chwim a brancient mor wisgi gynau.

Yr oedd prysurdeb anarferol gylch Troed yr Orsedd y bore arbennig yma. Cyrchai cyfeillion o bell ac e.gos inbsp;f�arwelio a dymuno Duw�n rhwydd. Yr oedd amryw o�rnbsp;cyfoedion ieuainc yn paratoi i ddcd i�n hebrwng daithnbsp;diwrnod dros y mynydd, a threulio noson gylch tan ynbsp;gwersyll i gydfreuddwydio am ddyfodol y Wladfa fechannbsp;yng nghilfachau�r Andes. Mor dalgryf a Iluniadd ywnbsp;plant y mynyddoedd yma : mae ystwythder yr helygennbsp;ymhob cymal, a grym y mynydd 3m yr ysgwyddau Ilydain,nbsp;cydnerth ; gwrid yr haul sydd ar eu gruddiau, a glasnbsp;y nen yn eu Ilygaid, a chalonnau C57n.nes, tyner, a deimlirnbsp;yn.g nghydiad Ilaw ; mae�r dwylaw�n arw hwyrach, acnbsp;ol y gaib a�r laso ar lawer o honynt, ond dwylawnbsp;Cymreig glan oeddynt er hynny, yn dra diesgeulus anbsp;difrycheulyd oddiwrth y byd. Gwyn fyd y dyn. gaffo fodnbsp;yn arweinydd iddynt drwy borfeydd gwelltog gwybodaeth;nbsp;rhyfedd na fuasai maes mor doreithicg wedi denu rhywnbsp;ddyngarwr cyn hyn. Mae llawer o son am genedlgarwyr

-ocr page 129-

II/

DRINGO R ANDES

a gwladgarwyr, ac mae angen mawr am danynt, ond byddaf yn rhyw ddistaw gredu mai dyngarwyr yw angennbsp;mwyaf ein byd.

Gardd fechan yw�r Fro Hydref, wedi ei phlannu yn eithafoedd Deheudir Amercia, ac ynddi gi.nnoedd onbsp;blamhigion ieuainc yn distaw dylu. Ma.e eisieu gwr-^teithio a dyfrhau, a thyfu cysgod rhag stormydd gaeafnbsp;a gwres yr haf ; mae eisieu tocio�r brigau sy�n bygwth difanbsp;nerth ambell i bren ; mae yno chwilod a heintiau ynnbsp;cynllwyn am fywyd pob planhigyn, ac mae yno ladronnbsp;ac ysbeilwyr yn cyniwair gylch yr ardd, ac yn sa thrunbsp;ambell flod�yn tlws, nad oedd ond dechreu agor ei lygadnbsp;yn wylaidd a syn ar ryfeddodau�r byd. Mawr y gwaithnbsp;sydd yn yr ardd, onide ? A pha Ie mae�r garddwr a�inbsp;gynorthwywyr ? Etyb yr eco, Pa Ie ?

Y fath gyfle ardderchog sydd yma i arddwr medrus dyfu coed derw, a britho pob cwm drwy�r Andes, anbsp;chedyrn gewri�r ddaear ; fe dyfent yn ogoneddus mewnnbsp;daear mor doreithiog ; a phan ddelai ambell storm i brofinbsp;eu nerth, ni wnai ond cwympo�r m�s addfed, i�w gwasgarnbsp;a�u gwreiddio o�r newydd.

Dyna ddylai plant yr Andes fod ond iddynt gael meithriniad priodol. Pa Ie mae�r dyngarwyr ynte, a�rnbsp;cenedlgarwyr hefyd, canys nid oes well Cymry nanbsp;thlysach Cymraeg yn y byd nag yng nghymoedd yrnbsp;Andes, a byddai�n w�rth i blant Cymru fynd yno inbsp;astudio�r iaith.

Melus oedd cael cwmni llanciau a gwyryfon mor hawddgar i�n cychwyn ar ein taith tuag adre ; yr oedd

-ocr page 130- -ocr page 131-

II9

DRINGO R ANDES

yn pylu tipyn ar fin ein hiraeth, ac yn taflu pelydryn o sirioldeb ar brudd-der y ffarwel ; canys ffarwelio funbsp;raid, er pob esgus i aros eto ennyd ; yr oedd gennym daithnbsp;hir o�n blaenau, ac wedi gwneud amryw gynlluniau sut inbsp;rannu�r dydd, fel y gallem wibio heibio ambell fwthynnbsp;unig, ac hefyd dreio ein Ilaw ar olchi aur yn nant Rhyfon !nbsp;�Does neb a wyr faint o gestyll adeiladwyd ar gorn yrnbsp;aur hwnnw,�ieuainc oeddym i gyd, cofier, a�r byd ynnbsp;wyn a�r aur yn felyn,�ac os oedd ein cestyll yn gain, a�nnbsp;milwyr yn ddynol a dewr, nid of er i gyd y breuddwydio,nbsp;er casglu graean 3nr 11e aur.

Gorymdeithiem drwy�r Fro gan � chwifio�r cadach gwyn � a sychu deigryn ar-yn-ail. Dringem y llethr ynnbsp;ddigon distaw, ac wedi cyrraedd pen y bryn, man ynbsp;caffem yr olwg olaf ar Fro Hydref, gwelem gyfeillion ymhobnbsp;cyfeiriad, ar bennau�r tai, yn dal i chwifio baner heddnbsp;a thangnefedd.

A dios, yr hen fynyddoedd gogoneddus ; gwyliwch y plant sy�n nythu wrth eich traed.


-ocr page 132- -ocr page 133-

GEIRFA.

NOTE.�All Nouns of which the gender is not designated may be taken as masculine.

aberth, m, sacrifice. acen, f, accent; also, sound.nbsp;achub, to savenbsp;adeiladu, to build.nbsp;adgyfodi, to rise again.nbsp;adlewyrehu, to reflect [light).nbsp;adloniadal, recreativenbsp;adsain, f, echo.nbsp;addasu, to fit.nbsp;aeddfed, ripe.nbsp;aetbnen, f, poplar-tree.nbsp;afiach, ill, unwell; .also,nbsp;noxious.

afiaith, f, enjoyment. aflonydd, unquiet, uneasy,nbsp;restless.

ageaaau, clefts. agerbeiriant, steam-engine.nbsp;agor, to open.nbsp;agoshau, to approach.nbsp;angen, need.nbsp;angherddol, intense.nbsp;anghrcdiniol, unbelieving.nbsp;anghyfartal, unequal.nbsp;alltud, m, exile.nbsp;amaethu, to cultivate, tonbsp;farm.

amgueddfa, f, museum. amgyffrediad, ra, comprehension.

amgylchiadau, circumstances. amgylch-ogylch, roundabout.nbsp;amlach, oftener.nbsp;amryliw, many-coloured.

amrwd, raw. amser, time.

anarllenadwy, unreadable. anadl, f ard m, breath.nbsp;anferth, monstrous.nbsp;anfoddog, morose, unwilling.nbsp;anffodus, unfortunate.nbsp;anffortunus, unfortunate.nbsp;anawdd, difficult.nbsp;anslu, to aim.nbsp;anhygoel, incredible.nbsp;anial, wilderness.nbsp;anifeiliaid, animals, beasts.nbsp;annwn, the abyss, hell.nbsp;anyddorol, uninteresting.nbsp;anobaith, m, despair.nbsp;anobeithiol, hopeless.nbsp;anbraethol, unspeakable.nbsp;ansawdd, m, substance.nbsp;antsrth, meridian.nbsp;aradr, f, plough.nbsp;araf, slow.

arbennig, peculiar, special. archiad, command.nbsp;arferol, usual, customary.nbsp;arian, silver, money ; also,nbsp;coin.

ariannu, to give a silver sheen. ariunydd, painter.nbsp;arswydo, to awe; to fear.nbsp;arswydus, fearful.nbsp;aruthr, amazing.nbsp;asgellog, winged.nbsp;astud, studious.nbsp;awch, keenness, edge.nbsp;awel, f, breeze.


-ocr page 134-

GEIRFA.

B.

baeh, hook. baeddu, to maul.nbsp;bagad, s.f., many, a goodnbsp;number, a lot.nbsp;balch, proud, glad.nbsp;banadi, wild broom, genista.nbsp;bail, bay.

bedwlwyn, birchgrove. bendramwnwgl, from pendra-mwnwgl, head over heels,nbsp;in confusion.

ber, fern, adj., from byr,. short.

blaen, front. blaguro, to hud.nbsp;blinder, trouble; also, toil.nbsp;blewyn, a hair; also, anbsp;blade of grass.nbsp;blewynnu, to lightly graze.nbsp;blynedd, f a year.nbsp;bodd, wrth ei fodd, content,nbsp;to his taste.nbsp;boddloni, to satisfy.nbsp;boncyff, stump.nbsp;bonllef, f, shout.nbsp;bonwr, rancher, Mr.nbsp;brain, crows.nbsp;braf, fine.nbsp;braint, f, privilege.nbsp;brasdir, fertVe land.nbsp;brasgamu, to take long strides.nbsp;bregus, frail, tottering.nbsp;breudsr, brittleness, frailty.nbsp;briallu, primroses.nbsp;brifo, V. trans., to hurt, tonbsp;bruise, brifo, v. intrans.,nbsp;to ache.

brig, branch.

britho, to variegate, to :pecKe. bro, country.

brochus, chafi.ng, blushing. brodorol, native.nbsp;trwdfrydedd, enthusiasm.nbsp;brwyn, rushes.nbsp;brysiog, hasty.nbsp;budd, profit.nbsp;twgan, bogey.nbsp;bwrw, to throw; also, tonbsp;intend.

bwthyn, cottage. bwystfil, beast.

tythgofiadwy, ever memorable. byrbryd, breakfast.

C.

eadach, kerchief. cadw, to keep.nbsp;cadno, foa.nbsp;caddugawl, gloomy.nbsp;cae, field.

caerau, fortresses, defences. cain, fine, elegant.nbsp;cafwyd, passive past (romnbsp;Gael.

caion, f, heart. camgymeriad, mistake.nbsp;camlas, f, canal.nbsp;campau, games.nbsp;campwaith, masterpiece.nbsp;Camwy, f, The Crooked Water,nbsp;the river of the Colony.nbsp;canllaw, f, rail.nbsp;cannoedd, hundreds.nbsp;canol,. centre, middle.


-ocr page 135-

GEIRFA

canu�n iach, to sing farewell;

i.e., to bid �Good-bye.quot; carbwl, clumsy.nbsp;cariad, love.nbsp;carlam, gallop.nbsp;earnedd, f, cairn.nbsp;eastiog, tricky.nbsp;cawl, soup.

cecrus, quarrelsome, snappish. ceisio, to attempt; also, tonbsp;seek.

celfi, pi. of relf, s.m., implements, instruments; also, furniture.

eerryg, pi. of carreg, s.f., stones.

C3sail, s.m., armpit. cethin, fierce.nbsp;eeulan, f, hank.nbsp;cgunant, ravine.nbsp;cewyll, from cawell, baskets,nbsp;panniers.

cii, f, retreat; also, cud cnoi eil, to chew the cud.nbsp;cilfach, f, a nook, recess.nbsp;eilio, to fly, to retreat.

eip, cipdrem, f, glance.

�cipio, to snatch. dais, bruise.nbsp;deeian, to click.nbsp;dwm, tie, knot.nbsp;clyd, cosy, comfortable.nbsp;clywed, to hear.

�cnoi, to gnaw, to chew. codi, to rise.nbsp;codwm, fall.nbsp;coedwig, forest.nbsp;eoelcerth, bonfire.

�eoetir, woodland.

coegaidd, vain. coegyn, a dandy.nbsp;coflo, to remember.

colli, to lose.

oollasid am byth banes,

the history would have been lost for ever.nbsp;copa, crest, top.

corachaidd, pigmy. eorddi, to churn.nbsp;corlan, f, sheepfold.nbsp;cors, f, hog.nbsp;crasu, to bake.

eregyn, from cragen, f, shells. croch, harsh.nbsp;ci�ochan, cauldron.nbsp;creiriau, relics.nbsp;crombil, interior; also, cropnbsp;or craw of bird.nbsp;cronglwyd, f, roof.nbsp;cronni, to cumulate, dam up.nbsp;cropian, to crawl.nbsp;crots (from crotyn), boys,nbsp;urchins.

ci�wydro, to wander. cryn, considerable.nbsp;crynhoi, to gather together.nbsp;cuchiog, scowling.nbsp;cul, narrow.

eunnog o laeth f, pail of milk.

euro, to beat. cyfaredd, charm.nbsp;cwhwfan, to coo.nbsp;cwr, border, corner.nbsp;cwrlid, coverlet.nbsp;cwympo, to fall.nbsp;cwynfan, to complain. - 'nbsp;cychod, boats, from'cweh'!---'*X-�


-ocr page 136-

GEIRFA.

{as for

cychwyn, to set off, to start. cychwynfan, starting-place.nbsp;eyd, i gyd, together.nbsp;cydieuenctyd, young compan

ions.

cydio, to unite, to join. cyfeillgarwch, friendship.nbsp;cyfangwbl, entire.nbsp;cyfarthiad, s.m., a harking.nbsp;cyfan, all, whole-, fod y c.

drosodd, that all was over). cyfarwydd, capable, experienced-,nbsp;i�r rhai c., to those used tonbsp;it.

eyfeiliant, accompaniment.

cyfer; ar ei gyfer, against it. cyflawni, to accomplish, tonbsp;fulfil.

cyflwyno, to introduce, to present.nbsp;cyflym, quick.nbsp;cyfrin, secret, mystic.nbsp;cyfrinach, f, secret.nbsp;cyffro, V., to stir.nbsp;cyffro, s.m., tumult.nbsp;eylch, circle.nbsp;cylchynnu, to surround.nbsp;cylchynion, environment.nbsp;cylymu, to tie, to fasten.,nbsp;cymal, joint, limb.nbsp;cymhwysder, qualification.nbsp;cymylu, v., to cloud; i.e.,nbsp;to obscure.

cyneflno, to get used to. cynhennid, native.nbsp;cyniwair, to move about.nbsp;cyniweirfa, resort, rendezvous.

cynllun, plot.

cynllunio, to scheme. cynnes, warm.nbsp;cynorthwyo, to help.nbsp;cyn lleied, how little.nbsp;cynddaredd, fury.nbsp;cyntun, nap.nbsp;cyrchu, to fetch; also, tonbsp;resort.

cyrchfa, s.f., resort. cyrddau, pL, from cwrdd,nbsp;meetings.

cyrraedd, to reach. cysgod, shadow.nbsp;cysoni, to reconcile.nbsp;cysylltiad, connection.nbsp;cywair, key {musical).nbsp;cywreinrwydd, curiosity.

Ch.

chwa, f, breeze. chwaethus, tasteful.nbsp;chwareu, to play.nbsp;chwerthinllyd, laughable.nbsp;chwibanu, to whistle.nbsp;chwiflo, to wave.nbsp;chwilen, f, beetle.nbsp;chwiiota, to search,nbsp;beetles).nbsp;chwim, fleet, quick.nbsp;chwip, f, whip.nbsp;chwith, unpleasant.nbsp;chwyrn, rapid.nbsp;chwyrnellu, to whirl.nbsp;chwysu, to perspire, to sweat..nbsp;chwythu, to blow.


-ocr page 137-

GEIRFA.

D.

da, daoedd, s.m., cattle. dadebru, to awake.nbsp;dadgerl, to unharness.nbsp;dadleu, debate.nbsp;dal, to keep on, to hold.nbsp;dal i wlawio yr oedd, it keptnbsp;on raining.

damwain, f, chance, accident. darganfyddiad, discovery.nbsp;darlun, picture.nbsp;darllenwr, reader.nbsp;darogan, to prophesy.nbsp;darparu, to provide.nbsp;dathliad, celebration.nbsp;dattod, to loosen.nbsp;deehreu, to begin.nbsp;delai, 3rd pers., sing., fr.

dyfod, to come. delfryd, ideal.nbsp;delwedd, f, image.nbsp;denu, to entice.nbsp;desgriflo, to describe.nbsp;destlus, tastefvil, neat.nbsp;dewis, to choose.nbsp;dewin, wizard, magician.nbsp;diaspedain, to re-echo.nbsp;diau, indeed.nbsp;dibendraw, endless.nbsp;didosturi, pitiless.nbsp;didrugaredd, merciless.nbsp;didwyll, sincere.nbsp;diddig-diddan, happily pleasant.

diddos, dry, rainproof. dieithr, strange.nbsp;diflas, tasteless, uninteresting.nbsp;diflasdod, unpleasantness.

difrifol, serious. difryeheulyd, spotless.nbsp;digalonni, to dishearten.nbsp;digartref, homeless.nbsp;digofus, angered, wrathful.nbsp;digwyddo, to happen.nbsp;dihafal, unrivalled.nbsp;dihysbyddu, to exhaust.nbsp;diloer, moonless.nbsp;diluw, deluge, flood.nbsp;dilyn, to follow.nbsp;dilychwin, vmdefiled.nbsp;dilyfethair, unshackled.nbsp;dinistriol, disastrous.nbsp;diogi, laziness.nbsp;diogel, safe.nbsp;diosg, to unclothe.nbsp;disgyn, to descend.nbsp;distawrwydd, silence.nbsp;disychedu, to slake thirst.nbsp;diwyd, diligent, industrious.nbsp;diwydrwydd, diligence, industry.nbsp;dodl, to put, to place.nbsp;dodrefn, furniture.nbsp;dofn-lydan, adj., deep and wide.nbsp;doldir, meadow-land.nbsp;dolef, s.f., shout.nbsp;dolefu, to shout.nbsp;dotio, to dote on, enjoy.nbsp;dracht, s.f., draught.nbsp;droellog, from troellog,nbsp;winding.

drwgdybus, suspicious. drycinog, foul-weathered.nbsp;drychfeddwl, idea.nbsp;dryll, s.m., gun.nbsp;dull, s.m., form, manner.nbsp;dwrdio, to chide.nbsp;dwys, grave.


-ocr page 138-

GEIRFA.

dwys-ddyfal, grave and earnest. dwys-fyfyrio, seriously consider.nbsp;dwys-lithro, slide heavily.nbsp;dychrynllyd, fearful.nbsp;dyffryn, valley.nbsp;dychwel, to return.nbsp;dychmygu, to imagine.nbsp;dyfal, sedulous, earnest.nbsp;dyfnder, depth.nbsp;dyfrllyd, watery.nbsp;dygyfor, v., to surge.nbsp;dyheu, to yearn.nbsp;dyhead, yearning.nbsp;deheuig, dexterous, adroit.nbsp;dylluan, f., owl.nbsp;dymchwel, to upset.nbsp;dyrchu, to arise, to ascend.nbsp;dyrus, intricate.nbsp;dyryswch, ^nla-ygement.nbsp;dywallt, f'^om fywallt, tonbsp;pour.

elid, V., past imp., pass., fr.

myned, to go. elw, gain.nbsp;ellyll, imp.nbsp;ellyn, razor.nbsp;enfawr, vast, immense.nbsp;enfys, rainbow.nbsp;enllyn, viand.

entrych, vault of the heaven. or, although.

er�s (er ys) 11awer dydd,

long ago.

erchi, to command, to order.

erchyll, terrible.

erddi, fr. gerddi, gardens.

erioed, ever.

estron, stranger.

euraidd, golden.

ewig, f, doe.

ewyn, foam.


E.

eang, wide, extensive. edmygedd, admiration.nbsp;ednod, birds.

edyn, pi. of aden, wings.

egni, energy.

egwyl, f, a short rest.

eiddil, weak.

eiliad, f, second.

einioes, f, life.

eisieu, need.

eithaf, extreme, uttermost. eirioli, to plead for, intercede.

eisteddfa, seat.

FF.

flau, f, den. ffawd, s.f., fate, lot.nbsp;ffenestr, s.f., window.nbsp;ffin, f, boundary.nbsp;fflachio, to flash.nbsp;fllamingo, a species of bird,nbsp;flamingo.nbsp;ffoadur, fugitive.nbsp;ffoi, to flee.nbsp;ffordd, f, way, road.nbsp;fios, f, ditch.nbsp;ffrwyn, f, bridle.nbsp;ffrwythlon, fruitful.nbsp;flurfafen, f, firmament, sky.nbsp;ffynnon, s.f., fountain, well.


-ocr page 139-

GEIRFA,

G.

gaeaf, winter. galanas, f. massacre.nbsp;galwad, f, call.nbsp;gardd, f, garden.nbsp;geneu-goeg, lizard.nbsp;genwair, f, fishing-rod.nbsp;gewyn, sinew.nbsp;glan, hank, shore.nbsp;glas, blue.nbsp;glesni, blueness.nbsp;glew, brave.nbsp;gloyn, butterfly.nbsp;glwm, from cwlwm, knot.nbsp;glythineb, gluttony.nbsp;godidog, excellent.nbsp;godro, to milk.nbsp;godre, bottom: also, foot [ofnbsp;mountain or hill).nbsp;goddiweddu, to overtake.nbsp;gogoniant, glory.nbsp;goleudy, lighthouse.nbsp;golwg, S.f., appearance.nbsp;golygfa, s.f., spectacle, sight.nbsp;gorchuddiedig, covered.nbsp;gorffwyso, to rest.nbsp;gorsedd, f, throne.nbsp;gorthrymder, oppression.nbsp;gorymdaith, f, procession.nbsp;goslef, f, tone (of voice).nbsp;gostyngeiddrwydd, humility.nbsp;graean, gravel.nbsp;graeanog, gravelly.nbsp;grawn, grapes.nbsp;greddf, s.f., instinct.nbsp;gresyn, s.m., a pity.nbsp;grwgnach, grumble.

guanaco, a species of animal or quadruped.nbsp;gwaddol, endowment.nbsp;gwaedd, f, shout.nbsp;gwaelod, bottom.nbsp;gwagenni, pi. of gwagen, f,nbsp;wagons.

gwagder, void, emptiness. gwair, hay.nbsp;gwala, satiety.nbsp;gwarafun, to forbid.nbsp;gwartheg, horned cattle.nbsp;gwastadedd, level plain.nbsp;gwastad, adj., flat.

yn wastad, continually. gwastraflu, to waste.nbsp;gwarthaf�ar eu gwarthaf,nbsp;upon them.nbsp;gwawd, mockery.nbsp;gwawr, f, dawn.nbsp;gweddillion, remains.nbsp;gweddol, middling, fair.nbsp;gweini, to wait on, to serve.nbsp;gweledydd, seer.nbsp;gwellt, straw.nbsp;gwenith, wheat.nbsp;gwenu, to smile.nbsp;gw�r, tallow.nbsp;gweryd, cultivated land.nbsp;gweryru, to neigh.nbsp;gwersyllfa, encampment.

gwgu, nbsp;nbsp;nbsp;to frown.nbsp;gwiail, twigs, wicker.

gwib, nbsp;nbsp;nbsp;f, a stroll.nbsp;gwigwyl, f, picnic.nbsp;gwir, true; also, truth.

yn wir, really. gwirio, to verify.nbsp;gwladfa, s.f., colony.


-ocr page 140-

8 GEIRFA.

gwlaw, rain. gwledda, to feast.nbsp;gwlybaniaeth, moisUire.nbsp;gwlypach, comp. of gvvlyb,nbsp;wet.

gwraidd, root. gwrhydri, m, heroism.nbsp;gwres, heat.nbsp;gwrid, Hush.nbsp;gwryf, m., press.nbsp;gwrtliafl, stirrup.nbsp;gwrych, a hedge.nbsp;gwyryf, virgin.

gyrroedd, pi. of gyr, f, droves. gyrru, to drive.nbsp;gwych, elegant.nbsp;gwydd, f, goose.nbsp;gwylaidd, modest.nbsp;gwyliwr, watcher.nbsp;gwylofus, weeping.nbsp;gwyn, white.

gwynfyd, bliss, happiness. gwynias, white heat.

H.

had, seed. haeddu, to merit.nbsp;hafaidd, summer-like.nbsp;hafn, f, creek, haven.nbsp;halog, adj., unclean.nbsp;hamdden, leisure.nbsp;hamddenol, adj., leisurely.nbsp;hapus, happy, pleasant.nbsp;hardd (pi., heirdd,) beautiful.nbsp;haul, sun.nbsp;hawdd, easy.

hebrwng, to send, to accompany a friend home.

heigio, V., to bring forth, to shoal. heinif, brisk, agile.nbsp;heintiau, plagues.nbsp;hel, to hunt, look for.nbsp;helbul, trouble.nbsp;helyg, willows, pi. ofnbsp;helygen, s.f.nbsp;helynt, event.nbsp;herio, to challenge.nbsp;hesb, dry.nbsp;hesg, rushes, sedge.nbsp;hin, weather.nbsp;hinsawdd, climate.nbsp;hiraeth, longing.nbsp;hirgul, long and narrow.nbsp;hoew, smart, sprightly.nbsp;hudoliaeth, f, enchantment.nbsp;hunanol, egotistical.nbsp;hwiangerdd, f, lullaby.nbsp;hwyad, (pi., hwyaid), f., duck.nbsp;hwyl, f., mood.nbsp;hwyrach, perhaps.nbsp;hyd, up to; hyd yn oed, even;nbsp;ar hyd a lied, along thenbsp;length and breadth.nbsp;hyderus, confident.nbsp;hylldremu, to stare wildly.nbsp;hyllig, terrible.nbsp;hysbysiad, advertisement.

I.

ias, s.f., chill, shiver. igam-ogam, zig-zag.nbsp;ing, anguish.

ir, fresh, or green [of grass). ireldd-dra, freshness, greenness,


-ocr page 141-

GEIRFA.

LL.

'llaehar, bright. llaethes, f, milch cow.nbsp;llaid, mud.nbsp;llaith, damp.nbsp;llarpio, to devour.nbsp;llaso, lasso, a kind of'noosenbsp;for catching horses.nbsp;llathen, f, a yard.nbsp;llech, f, flagstone. .nbsp;llechu, io shelter.nbsp;llechwraidd, slily, secretly.nbsp;lied, width.nbsp;lleddf, minor, soft.nbsp;lleddfu, to lessen pain, tonbsp;assuage.

Ileidiog, muddy.

Ileiddiad, murderer. lien, f, veil.nbsp;ll�n, f, literature.nbsp;llenyddol, literary.nbsp;llesg, languid.nbsp;llesmair, trance.nbsp;llethu, to crush.nbsp;llethol, crushing.

Hew, lion.

llewyrchus, light, hopeful. llif (pi., llifogydd), flood.nbsp;llipa, limp.

Hiw, colour.

lloehes, si., a hiding-place. llu, host.nbsp;lludw, ashes.

Huddedig, tired. llun, shape.

lluniaeth, food, nourishment. Huniaidd, shapely.

Lluniwr, Creator. llwy, s.f., spoon.nbsp;llwyd'felyn, dark yellow.nbsp;llwyd-Ie�diog, muddy brown.nbsp;llwyn, grove.nbsp;llwynog, fox.nbsp;llv/yth, tribe; also, load.nbsp;llychyn, speck of dust.nbsp;llychwinog, dusty.

Ilynges, s.f., fleet. llywaeth, pet (oen llywaeth,nbsp;pet lamb).

M.

machludo, to set [of the sun). maethlon, nourishing.nbsp;magnelau, cannons, (ra. lawer),nbsp;great guns (of a wind).nbsp;maith, long, good.nbsp;malurion, fragments.nbsp;mall, bad, evil, (Y Fall, f.,

The Evil one). man, small.nbsp;mangre, f, spot.nbsp;march, horse, stallion.nbsp;marwor, embers.nbsp;masnach, s.f., business.nbsp;masnachdy, shop.nbsp;mate, a beverage like tea,nbsp;used in S. America.nbsp;math, kind, sort.nbsp;meddwl, v., to think.nbsp;meddwl, s.m., mind, thought.nbsp;meddylddrych, idea.nbsp;mefus, strawberries.nbsp;melusion, sweets.nbsp;melus-y-pia, honeysuckle.


-ocr page 142-

0.

GEIRFA.

menni, pi. of m�n, f, waggons.

mig�chwareu mig, playing ho-peep.nbsp;min, edge.

min yr awel, keenness of the breeze.

mintai, f, group, company.

mis, month.

moel, bare.

moethus, luxurious.

morgrug, ants.

mud, dumb.

mudo, to move.

mur, wall.

murddyn, a ruin.

mursenaidd, affected.

mwyafrif, majority.

mwyniannau, enjoyments.

mwswgl, moss.

mynegi, to express.

N.

nadau, cries.

naid, f, jump.

nef, f, heaven, sky.

nemawr, scarcely.

nerth, strength, power.

newyn, hunger, famine.

niwa'd, harm.

nofio, to swim.

nol�yn ol, backwards.

nos, noson, s.f., night.

nwyd, f, passion.

nwyfus, lively.

nwyflant, liveliness, vivacity.

nythu, to nestle.

ochor, f, side.

oernadu, to scream dolefully.

ofer, vain.

ofn, s.m., fear.

ofnadwy, awful.

oriel, f, gathering.

osgo, obliquity.

osgoi, to avoid.

pabellu, to live in tents, ter camp.

paith, prairie. pantle, hollow place.nbsp;paratoi, to prepare.nbsp;parlysu, to paralyze.nbsp;pebyll (plural of pabell, �,)�nbsp;tents.

peithdir, prairie land. pelo, struggling,nbsp;penbleth, f, perplexity.nbsp;pendant, strict.nbsp;penderfynu, to conclude,nbsp;determine.

penfelyn, auburn-haired. pennaeth, chief.nbsp;pennawd, heading, chapter.nbsp;pentref, village.nbsp;perfeddwlad, f, middlenbsp;country, interior.nbsp;perllan, f, orchard.nbsp;persawrus, sweet-smelling.nbsp;petrusder, hesitancy.nbsp;pistyll, rill spouts.nbsp;plasdy, palace, mansion.


-ocr page 143-

GEIRFA.

plethu, to twine. plu, feathers.nbsp;pluo, to pluck feathers.nbsp;plygu �n wylaidd, to bendnbsp;reverentially.nbsp;porfaog, grassy.nbsp;pra'.dd, flock.nbsp;praffu, to thicken.nbsp;preswylydd, inhabitant.nbsp;priddleini, bricks.nbsp;pryder, anxiety.nbsp;prysur, busy.

purion (interiectioii.), good, very well; purion enw, anbsp;right good name; ynburion,nbsp;very well.

pwyll, mind, sense. pylgeiniol, at cock-crow,nbsp;very early.nbsp;pysgod, (pi.) fish.nbsp;pythefnos, fortnight.

Rh.

rhadlon, genial. rhaglaw, deputy governor,nbsp;viceroy.

rhaglawiaeth, f, governorship, prefecture.

rhaglen, f, programme.

Thus, hesitation. rhawg, a long time.

rhedeg, to run. rhedyn, fern.nbsp;rheibus, devouring.nbsp;rhes, f, row.

rhewllyd, frosty. rhigol, 1, rut.nbsp;rhisgl, bark [of tree).nbsp;rhonc, r.dj., rank.nbsp;rhoi, for rhoddi, to give.nbsp;rhugl, fluent, free.nbsp;rhuo, to roar.nbsp;rhuthr, s.m., rush.nbsp;rhuthrgyrch, f, raid.nbsp;rhwygo, to rend.nbsp;rhwth, flabby.nbsp;rhych, f, furious.nbsp;rhydio, to ford.nbsp;rhyfeddod, s.m., wonder.nbsp;rhyfyg, presumption.nbsp;rhywsut, somehow.

S.

saetb, f, arrow. sarhad, affront.nbsp;sathrfa dan draed, f, anbsp;trampled place.nbsp;sawdl, hsel.

sefydlu, to colonize, settle. sefyll, to stand.nbsp;serliog, starry.nbsp;sglodion (from ysglodion),.nbsp;chips.

sgrwtian (from ysgrytian),. to shiver.

sgwrs (from ysgwrs), f, chat, conversation.nbsp;sibrwd, s.m., whisper.nbsp;sibrwd, v., to whisper.nbsp;sicr, sure.


-ocr page 144-

GEIRFA.

sioi�iedigc.eth, f, disappointment.

siriol, cheerful. son, s.m., talk, rumour.nbsp;son, V., to talk.nbsp;spon, brand-new.

SU, f, rustle.

suo, to rustle.

sut le, what kind of place.

swyn, charm.

swatio, to squat.

sych, dry.

sydyn, sudden.

�syllu, to gaze. sylweddoli, to realize.nbsp;symbylu, to urge.nbsp;symud, to move.nbsp;symudliw, iridescent.nbsp;syndod, wonder.nbsp;syniad, idea, thought.nbsp;synnu, to surprise, to wonder.nbsp;syrthio, to fall.nbsp;syth, straight.

taclu, to arrange. tae, petae, as it were.nbsp;tafell, s.f., slice.nbsp;taenu, to spread.nbsp;talaeth, f, province.nbsp;tanllwyth, bonfire.nbsp;tanwydd, firewood.nbsp;taran. f, thunder.nbsp;tarddiad, spring, origin.nbsp;tawedog, taciturn.

fawel, quiet. tegell, teapot.

teisi (pi. of fas, f.), hayricks. teithio, to travel, to journey.nbsp;terfyn, end, terminus.nbsp;teulu, family.nbsp;tewfrig, thick-branched.nbsp;tewi, to become silent.nbsp;teyrnged, f, tribute.nbsp;tirion, kind, gentle.nbsp;tlws, pretty.nbsp;toe, suddenly.nbsp;toi, to cover.nbsp;tomen, f, refuse heap.nbsp;toriad, a breaking.nbsp;trafnidiaeth, f, commerce.nbsp;tramwyol, passable.nbsp;trannoeth, the next day.nbsp;trechu, overcome.nbsp;trefnu, to arrange.nbsp;treulio, to spend.nbsp;triniaeth, f, treatment.nbsp;trist, sad.nbsp;tristyd, sadness.nbsp;tro, turn.

troehfa, f, a bathing, or a dipping.

troedio, to tread. troellog, winding.nbsp;trothwy, threshold.nbsp;trueni, suffering, misery.nbsp;truenus, miserable.nbsp;truanaidd, miserable.nbsp;trugaredd, mercy.nbsp;trwchus, thick.nbsp;trychinebus, calamitous.nbsp;trydanol, electric.nbsp;trydar, to chirp.


-ocr page 145-

GEIRFA. 13

tryfer, spear. trystfawr, noisy.nbsp;tugel, ballot.nbsp;tuhwnt, beyond.nbsp;tuth, trot.nbsp;tusw, bunch, tuft.nbsp;twll, hole, pit.nbsp;twmpath, tump, hillock.nbsp;twt, neat.

tybed, whether, 1 wonder! tybied, to suppose.nbsp;tyfu, to grow.nbsp;tyflannus, growing.nbsp;tylwyth teg, fairy tribe.nbsp;tymor, season.nbsp;fyri�u, to crowd, pile up.nbsp;tyrchu, to dig, bore.nbsp;tywell, f. of tywyll, dark,nbsp;gloomy.

tywyrch (pi. of tywarchen, f.), a sod.nbsp;tyst, witness.

U.

ucheldir, highland. uchelgais, ambition.nbsp;unfrydol, unanimous.nbsp;unigedd, solitude.nbsp;unnos, adj., one-night.nbsp;urddasol, dignified.nbsp;uwchben, overhead.

W.

we (from gw�,) f, woof. y Werydd, the Atlantic.

wfft, inter]., away with!

� wfft shwd ddwli! � � �Away with such nonsense ! �nbsp;wybren, f, sky.nbsp;wyneb, face.

Y.

ychwaith, either. ymaith, away.nbsp;ymborthi, to feed.nbsp;ymbraneio, to prance, sport.nbsp;ymbwyllo, to becalm one'snbsp;self.

ymbyncio, to bedeck one�s self.

ymdawelu, to becalm one's self.

ymdrosllu, to course around. ymdumiau, grimaces.nbsp;ymdwymo, to warm one�snbsp;self.

ymddangos, to appear. ymddolennu, to meander.nbsp;ymgais, f, attempi.nbsp;ymgeledd, succour.nbsp;ymgynnull, to gather together.nbsp;ymgyrch, f, campaign.nbsp;ymlusgo, to creep, crawl.nbsp;ymwallgofl, to go mad, besidenbsp;one�s self.

ymwareiddio, to become civilized.

ymwibio, to stroll, or, to wander about.


-ocr page 146-

14 GEIRFA.

ymysgwyd, to shake off. ynni, energy.nbsp;ynte, or: also, then.nbsp;ysgatfydd, perhaps.nbsp;ysgerbwd, carcase.nbsp;ysglyfaeth, f, prey.nbsp;ysglyfaethus, preying.nbsp;ysgreeh, f, scream.nbsp;ysgrublyn, beast of burden.nbsp;ysgrwtian, to shiver.nbsp;ysgubo, to sweep.nbsp;ysguthanod (pi. of ysguthan,nbsp;f), wood-pigeons, wild pigeons.

ysgythrog, rugged. ysgytiol, shaky.nbsp;ysig, bruised.nbsp;ysigo, to bruise.nbsp;ysol, consuming.nbsp;ysbaid, space {of time).nbsp;ystum, f, posture.nbsp;ystwythder, suppleness.nbsp;ystwytho, to make supple.nbsp;ystyr, meaning; ar un ystyr,nbsp;in one sense,nbsp;yswil, shy.


-ocr page 147-

CEINION LLEN.

Neu detholion o waith amryw lenorion o amser Robert Jones, Dinbych hyd y Gohebydd, gyda Darluniau, riodiadaunbsp;bywgraf�iadol gan J. Morgan Edwards, M.A., Ysgol y Sirnbsp;Treffynnon, a Geirfa cynwysfawr. Gellir gael y Geirfa a�rnbsp;Ceinion yn wahan oddiwrth eu gilydd, os y dymunir hynny.nbsp;Price 1/6 nett.

New Edition. Price 1/-

Gan Eluned.

nett,

DRINGO�R ANDES.

or with Geirfa 1/3.

Dyddorol dros ben.

SOUTHALL�S WELSH HISTORY CHART.

Lithographed in Colours, and showing the descent of Henry VIII. from Rhodri the Great and Egbert the Saxon.

Mounted and Varnished, 2/6 nett.

Alsc folded in Cloth Cover, 1/-

OUR COLLIER HEROES; Or Silent Heroisms of the South Wales Coal Mines.

By Henry Davies (Author of �Miners� Arithmetic� ^�Mining Machinery,� amp;c., amp;c.)

Cloth 1/6 nett; by post 1/8.

STORIES FROM WELSH HISTORY.

Book I. for Standard I. 4d. nett.

Book II. for Standard II. 4|d. nett.

Book III. (shortly) - nbsp;nbsp;nbsp;6d.

Simple and graphic Supplementary Readers for Standards I., II., or III.

WELSH HISTORY to 1283. Second Edition.

Price 1/6 nett.

By Thomas Jones, Certihcated Teacher, Dunraven, Rhondda.

�The author is to be congratulated on having produced Sq attractive and useful atext book on a complicated subject.�

�S.W.D. News

-ocr page 148-

GLAMORGAN. nbsp;nbsp;nbsp;471 p.p. Crown 8vo.

Being an outline of its Gjography, History, and Antiquities.

With Map a-.d Illustrations. By A. Morris F. R. Hist. Soc. Prize Essay at the Welsh National Eisteddfod.nbsp;Superior Binding and Gilt Top 3/6 nett.

Cheap Edition 2/3 nett.

HANES DIWEDDAR RHAI 0 FAN GENHEDLOEDD

EWROP.

Gan John Roberts, Llanelhaiarn, Chwiiog. Elian. 1 -

PLACE NAMES OF WALES. By Thomas Morgan. Cloth 2/6

HUW MORUS�Ei fywyd, a�i Waith. Gyda Detholion llawer Traethawd Buddugol.

Gan T. R. Roberts (Asaph).

Pris i�r tanysgrifwyr 2;'6 Extra Gilt Top 3;'6

MYNACHDAI CYMRU. (Gyda Dariuniau).

Gan. T. Mardy Rees, Llundain. Awdwr-Dictionary of Eminent Welshmennbsp;Ysgrifenna Gohebydd fel hyn :

Mae Cymru o dan ddyled i chwi am ysgrifennu y fath hanes cryno, a dyddorol, o�r Mynachdai Cymreig.

Pris Ilian 2/3. Extra Gilt Top 3/--

LL ANT WIT MAJOR, its Histories and Antiquities.

By Marie Trevelyan, a.uthor of � Glimpses of Welsh Life and Character,� � The Land of Arthur,� � Fromnbsp;Sncwdon to the Seas,� �Folk Lore and Fclk Storiesnbsp;of Wales,� amp;c,, amp;c,

� By the truly national and patriotic mind, by antiquarians in general, and by the Welsh people in particular, Llanilltyd will always be regarded with a peculiar andnbsp;stirrmg interest.�

Price to subscribers, 2/6. Extra Gilt Top 3/6-

-ocr page 149- -ocr page 150- -ocr page 151- -ocr page 152-