Deora Athais

AGUS

Dr�achta Eile

shAn � cu/v

m

DEORA ATHAIS AGUS DR�ACHTA EILE

Traighli:

Comhlucht An Kerryman, Tta., do chl�bhuail

Deora Athais agus Dr�achta Eile

Shan � Cmv

do ssribh

Le ceannach direach �

OIPIG DfOLTA POILLSEACHAIN RIALTAIS 5, Sraid Thobair Phadraig, Baile Atha Cliath, G.2nbsp;N� tri aon Diolt�ir Leabharnbsp;1936

An Clar.

Daoine agus Neitheri

R�amhra.

Na haisti ata sa leabhar so do cuireadh iad go l�ir ach c�pla ceann aca i gcl� san Irish Independentnbsp;idir Lunasa na bliana 1931 agus deire na bliana 1933.nbsp;Aisti ar ch�rsai an tsaoil agus ar ch�rsai na h�ireann Ienbsp;linn na haimsire sin is m� ata ionta, mar is � rud anbsp;chuireas r�m agus an obair sin idir lamhaibh agam nanbsp;feidhm do bhaint as an nGaedhilg chun gach ceist anbsp;bhiodh os comhair an phobail do phl�. Ni sh�anainnnbsp;aon abhar, da achrannai �. Da mb�� tr�igint an �ir agnbsp;Sasana �, n� luighd� loingeas na gC�ig gComhacht, n�

aon abhar eile go mbiodh suim ag an bpobal a chur ann, do dheininn iarracht ar an nGaedhilg do shaothr� chunnbsp;� mhini�. Toisc an Ghaedhilg bheith ag dul chun cinnnbsp;i gciirsai gn�tha anois meastar go n-oirfeadh na haistinbsp;sin do dhaoine �ga agus do dhaoine eile a bheadhnbsp;ad�iarraidh cur sios i gcaint n� i sgribhinn ar ch�rsai nanbsp;linne seo. Ba mhaith liom mo bhaochas do ghabha� Ienbsp;hEagarth�ir an Irish Independent mar gheall ar ceadnbsp;a thabhairt dom na haisti d�fhoillsi� i bhfuirm leabhair.nbsp;Is � leitri� an Oireachtais ata sa leabhar so, an leitri� anbsp;bhionn ar na hAchtanna Dli agus ar phaip�araibh eilenbsp;a thagann � Roinn Aistri�chain na Dala.

SHAN � CUfV.

DAOINE AGUS NEITHE.

Deora Athais.

quot;A Mham! a Mham!� arsa Gars�n agus � ag rith isteach an doras chun a Mhathar, maidin Luain, agus-saothar air.

� Gad ta ort, a chuid?� arsan Mliathair, � n� cad a thug thar n-ais tii? Cheapas go rabhais ar sgoil ruimisnbsp;seo.�

� Seo sgilling duit, a Mham,� arsan Gars�n, agus do chuir s� a dha laimh m�r-thimpal muin�il a Mlialhar.

� C� thug an t-airgead san duit?� arsan Mhathair.

� Nior thug �inne dhom �,� ar seisean. � Is amhla a fuaras ar an dtalamh � agus me ag si�l f� dh�in nanbsp;sgoile.�

� Ca bhfuarais �?� ar sise.

�� Do ghabhas an comhgar chun na sgoile,� ar seisean, �agus nuair a chonnac an rud ban ar an gcasannbsp;do chromas sios chun f�achaint air, agus cad a bheadhnbsp;ann ach an sgilling seo. �-' a Mham, do chuir s� athasnbsp;croi orm an sgilling d�fhail, agus do ritheas thar n-aisnbsp;chughat, chun i thabhairt duit.�

� Canathaobh nar chimeadais i go dti an trathn�na?� ar sise.

�Mar do bhi eagla orm go gcaillfinn i, agus ar aon chuma bhi a fhios agam gur theastuigh an t-airgeadnbsp;uait-se,� arsan Gars�n.

� Ca bhfios duit gur theastuigh an t-airgead uaim?� arsan Mhathair.

II

12 Deora Athais agus Dr�achta Eile

� Nach cuimhin leat an sg�al d�innsis d�inn trath-n�na in�?� arsan Gars�n.

� Ni cuimhin,�� arsan Mhathair. � Cad c an sg�al �?�

� Dubhrais linn gan aon fhothram do dh�anamh sa tigh mar go raibh ar n-athair ad�iarraidh greas colatanbsp;dh�anamh sara n-ime�dh s� amach ar an gc� um mhean-oiche f�achaiiit an bhfaghadh s� aon obair Ie d�anamhnbsp;ag ionipar nialai agus earrai a hung san abhainn. Dubhrais linn, leis, nach i mbothan mar seo a bhimis �n-arnbsp;gcomhnui trath ach i dtigh bhrea, ach gur chaill arnbsp;n-athair a mhaoin saolta agus go mb��igean do dul arnbsp;lorg oibre sa chathair seo.�

�� Dob� fhior dom �, a chuid,� arsan Mhathair, � ach conas a bhaineann san leis an sgilling?�

� Nior fh�adais a cheilt orainn go raibh an saol go dian ort f�in agus ar mo dhaid ag sob'ithar d�inn, c� nanbsp;dubhrais �inni �na thaobh san linn, agus do bhios agnbsp;cuimhneamh air sin nuair a bhios ag si�l f� dh�in nanbsp;sgoile. Ansan nuair a chonnac an sgilling cheapas gurbhnbsp;amhla a thainig aingeal � Dhia i gcabhair d�inn, agusnbsp;do ritheas chughat chun an airgid do thabhairt duitnbsp;laithreach. Nach m�r an t-airgead sgilling, anbsp;Mhathair?�

�� Is d�cha gur m�r, a chuid,� arsan Mhathair, agus crithan �na gl�r.

Do ph�g si an Gars�n, agus d�fhaisc si Ie n-a croi

� Is maith liom an sgilling d�fhail uait,� ar sise, � ach is fearr liom f�s an smaoineamh na an gniomh.nbsp;Go bhfaga Dia agam tu mar thaca.�

�Nuair a bhead-sa am� fhear,� arsan Gars�n, �� d�anfad-sa airgead do thuilleamh duit, agus ni bheidh

Deora Athais agiis Dr�achta Eile 13

ort bheith ad� chomhnui i mbothan bheag i gcul-tsraid^ agus ni })heidh ar mo dhaid bheith ag obair ar an gc�.nbsp;Ceann�d tigh brea dhuit.�

Athuise, cahhair D� chughainn, a laogh,� arsan Mhathair. � Is d�cha go raibh t-athair ag obair ar feadhnbsp;na hoiche agus go mbeidh s� chughainn sara fada i gc�irnbsp;b�ile na maidne? Beidh athas air nuair a ne�sfad sg�alnbsp;na sgillinge dho. Is fearra dhuit-se bheith ag bogadhnbsp;leat f� dh�in na sgoile ar eagla go mbeifa d�annach agusnbsp;go bge�hhfi ort.�

� Is cuma liom cad d�anfar liom iniu, a Mhathair, arsan Garsun. � Taim lan d�athas. Beannacht agat.�

�� Beannacht D� leat, a chuid,� arsan Mhathair.

Do ph�g si aris �, agus d�imigh s� uaithe f� dh�in na sgode, agus � ag l�imrigh Ie hathas.

Nuair a bhi s� imithe doi shuidh an Mhathair sios agus do ghoil si go fuioch. Ach deora athais a bhi a silenbsp;aici.

Luan Casga.

Trathn�na Luairi Gasga mile naoi gc�ad a s� d�ag do Ebhi Beanuasal �na sui cols teine i bparl�s i dtigh bhrea inbsp;mBlea Cliath, agus i go br�nach troma-chroioch. Eirinbsp;Amach an lae sin c�is a cumha.

Do thug a fear a shaol ag obair ar son na h�ireann agus ar son leas na ndaoine i n�irinn, agus fuair s� basnbsp;roinnt bhlianta roim an Eiri Amach. Nior lu an cion a

bhi aici f�in ar �irinn agus ar mhuintir na h�ireanii na cion a fir ortha.

Do bhi si �na haonar sa tseomra agus gan �mne oile sa tigh ach cailin aimsire. D�imigh Mac di amach arnbsp;maidin, agus do bhi coinne aici leis i gc�ir an loin, achnbsp;nior thainigh s� abhaile.

Nuair airigh si lamhach na bpil�ar sa chathair do labhair si leis an gcailin aimsire �na thaobh, agusnbsp;dubhairt sise I� go raibh cogadh ar siul idir �giaigh nanbsp;h�ireann agus saighdiuiri Shasana agus go raibh saigh-diuiri agus daoine eile marbh agus cuid eile gonta.

Gach uair da gcloiseadh an Bheanuasal na pil�ir da gcaitheamh do chuimhniodh si ar a Mac agus do samh-luiti dhi go raibh s� ar lar, no go raibh s� gonta agusnbsp;i mbaol a bhais, mar do bhi a fhios aici go raibh baintnbsp;aige leis na h�glaigh.

Thainig cara dhi, Beanuasal �g, ar cuaird chuichi go d�annach sai trathn�na agus do thug sise f� ndearanbsp;cumha na Baintreabhai.

14

� Deora Athais agus Dr�achta Eile 15

� Is baol liom na fuilir ar f�namh,� arsan Bhean �g I�.

� �, nil �inm orm,� arsa Bean-a-t�, � ach is geall Ie saighead trid an gcroi agam gach pil�ar a chloisim anbsp;chaitheamh ins na sraideanna.�

� Tuigim do chas,� arsan Bhean �g. � Ag cuimh-neamh ar do Mhac ataoi,� agus nior fh�ad si f�in gan na deora do shile nuair a chuimhnigh si ar an bhfear �gnbsp;agus ar an riocht �na raibh s�, dar I�, i lar an chatha.

� Triomaigh do sh�ile, a chuid,�� arsa Bean-a-ti. � Chim go bhfuil fios a ruin agat-sa, leis, ach Ie cong-namh D� tiocfa s� slan �n nguais.�

� Samhluitear dom � bheith sinte, gonta sa tuargain agus is briseadh croi liom gan bheith Ie n-a thaobh chunnbsp;f�irithint air. Gach uair a chuimhnim air tagann nanbsp;deora lem� sh�ile,� farsan Bhean �g.

�Maol� ar an mbr�n na deora, a chuid,� arsa Bean-a-ti. � Do bhi an t-uaigneas am� chumha f�in sara dtainis isteach, ach nior fh�adas deor a shile, c� go raibhnbsp;an br�n am� thachta nach m�r.�

D�fhanadar tamall maith i dteannta a ch�ile ag feitheamh Ie sg�al i dtaobh an Fhir �ig, ach sg�al nanbsp;duain nior thainig. D�imigh an Bhean �g sa deire, agusnbsp;d�fhag si an Mhathair �na haonar aris.

Ba bhr�nai na riamh ansan i. Do bhi doircheacht na hoiche ann agus ni raibh tasc na tuairisc a mie aici.

� Go saoraidh Dia �, an gars�n bocht,� ar sise.

Is ar �igin a bhi na focail as a b�al aici nuair a thainig an Mac isteach an c�l doras. Do rith s� isteachnbsp;�sa tseomra, agus �� �, a Mhathair!� ar seisean.

Do chrom si ar ghol go fuioch nuair airigh si a ;ghl�r.

�� Cad fath na deora, a Mhathair?� ar seisean.

16 Deora Athais agus Dr�achta Eile

� Nach �glach tu?� ar sise.

� Is ea,� ar seisean. � An � sin fath do bhr�in?�

�Ni h�,� ar sise. �Do bhi mo chroi a shniomh r rith an trathn�na, mar cheapas go rabhais sa troid, agusnbsp;go rabhais gonta, n� marbh, b��idir. Is � fath na ndeornbsp;na gan tu bheith sa bhearnain bhaoil, f� mar a bheadhnbsp;t�athair da maireadh s�.�

� Ach do bhios sa chath,� ar seisean. � Is amhla a shieamhnuios isteach chun innsint duit go mb��idirnbsp;na feicfa go ceann tamaill me.�

� Maith dho'm, a Mhic,� arsan Mhathair, agus do ph�g si �. Do ph�gadar a ch�ile agus dubhairt an Macnbsp;go gcaithfeadh s� aghaidh a thabhairt ar an gcath aris-

� Go stiurul Dia agus Muire thu,� arsan Mhathair,. agus do sgar si leis.

Caint agus Gmomh.

Nuair a theip ar an Eiri Amach i n�irinn sa bhliain mile ocht gc�ad tri fichid a seacht do chuaidh annbsp;Cumann lid Braithre na Poblachta ar gc�l go m�r. Ninbsp;dheachaidh s� chun deiridh ar fad amhthach. D�fhannbsp;s� ann agus d�fhas s� go laidir aris nuair a thainig gliiinnbsp;�g eile a chuir suim i saoirse na tire.

Ach Cumann lag ab�ea � idir an da linn. Mar sin a bhionn i geomhnui. Tagann borra agus fas agus ansaunbsp;meath, agus tagann borra agus fas aris agus meath �nanbsp;ndiaidh.

Do bhi fuadar an domhain f� �ig-fhearaibh na h�ireann sara dtainig an gorta millteach sa bhliainnbsp;mile ocht gc�ad dachad a bocht. Ach do thuit an lugnbsp;ar an lag aca nuair a theip ar an Eiri Amach, agus annbsp;Cumann a bhiodh a spreagadh do chuaidh s� chunnbsp;deiridh ar fad.

Cuid des na daoine go raibh baint aca leis an iar-racht san do chuireadar an siol aris, agus as an siol-chur san thainig iarracht na bhFinini agus an Cumann �d,nbsp;Braithre na Poblachta. Do bhi �ire go lag i lar nanbsp;haoise, gan fonn troda ar �inne, ach sara raibh m�rannbsp;blianta imithe do bhi borra nua sa tir agus na fir �ganbsp;saite isteach aris i gcumann a pr�amhuiodh chun nanbsp;saoirse do bhaint amach.nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;,

Do theip ar an iarracht san agus thainig an lagachar aris. Ach, f� mar a dubhradh, ni dheachaidh au

17 nbsp;nbsp;nbsp;�

18 Deora Athais agus Dr�achta Eile

Cumann chun deiridh ar fad, marab� ionann agus an Cumann eile �d na n�ireannach n�g. Do cuireadh nanbsp;taoisigh an loch amach, ach d�fhan cuid des na mion-taoisigh ann i gcomhnui agus nior leogadar san donnbsp;Chumann dul i n-�ag amach is amach.

� Ca bhfios na go nd�anfi iarracht eile,� a deiridis, �agus is fearr bheith ullamh �na ch�ir.�

Do bhi suil Ie hiarracht eile ag cuid aca gan aon amhras, ach nuair imigh na blianta agus gan aon chomh-artha ann go nd�anfi gniomh, d�eirigh na daoine ab�nbsp;fhearr as an gCumann i ndiaidh a ch�ile, go dti na. raibhnbsp;ann ach an driodar.

Do bhi an Cumann go hana laidir i Maghchromtha agus d�fhan a lan daoine sa Chumann tar �is teipithe arnbsp;an iarracht sa bhliain 1867. Do bhi tri�r driotharnbsp;ann go raibh baint aca leis an iarracht. Do b��igean donnbsp;duine ba shine aca teiche leis thar saile, ach d�fhan annbsp;bheirt eile sa Chumann ag feitheamh Ie glaoch chunnbsp;troda aris. Nuair na tainig an glaoch d�eirigh duinenbsp;aca as, agus tar �is tamaill do mhol s� don driothair eilenbsp;eiri as chorah maith toisc gan aon mhaith bheith sanbsp;ghn�.

� Ni eire�d as,� arsan driothair eile, � an fhaid ata fir eile ann ata toilteanach ar ghniomh a dh�anajnh minbsp;ghlaotar ortha.�

D�fhan an sg�al ar an gcuma san ar feadh bliana n� mar sin. Ach ni raibh aon ghniomh a dh�anamh, nanbsp;suil Ie gniomh. Do tharluiodh uaireanta na biodh arnbsp;chumas an fhir �ig seo bheith laithreach nuair a bhiodhnbsp;cruinnithe ar siul ag an gCumann, agus dubhairt daltanbsp;eile nuair na raibh an fear �g i lathair oiche airithenbsp;gurbh �amhla a bhi s� tar �is a chul a thabhairt Ie sa.oirse

Deora Athais agus Dr�achta Eile 19

na h�ireann agus na feicfi a thuille ag cruinnithibh an Chumainn �.

D�airigh an fear �g an sg�al agus do chuaidh s� go dti an ch�ad chruinni� eile den Chumann. Do bh� fearnbsp;a chainte ann, leis. Ar amharai an tsaoil cad a bheadhnbsp;os comhair an Chumainn an oiche sin ach teachtaireachtnbsp;�n gCumann i gCathair Chorcai ag tairsgint do mhuin-tir Maghchromtha roinnt ghunnai ach fios a chur orthanbsp;agus iad a thabhairt abhaile �n gcathair.

C� raghadh f� n-a nd�in, agus conas a b�arfi amach �n gcathair iad i gan fhios dos na connstablai? B�shinnbsp;1 an cheist.

Do thairg an fear �g go mb�arfadh s� f�in abhaile iad ar an dtraen da mbeadh beirt ag an staisi�n i Maghchromtha chun iad a th�gaint uaidh nuair a shroisfeadhnbsp;an traen an stad, agus fear a chainte bheith �na dhuinenbsp;den bheirt.

Do deineadh an socr� san, agus do coapadh la i gc�ir na ngunnai do thabhairt amach �n gcathair agus iad donbsp;thabhairt don Chumann. Fuair an fear �g iad �s nanbsp;Finini i gCorcaigh, dha bheart d�anta dhiobh agus iadnbsp;cluduithe i sH na measfadh �inne gur gunnai a bhi ann,nbsp;Nuair a thainig an traen i n-aice an staisiiiin i Maghchromtha d�fh�ach an fear �g amach agus do chonnaicnbsp;s� an bheirt ag feitheamh leis.

Ach ar mhi-amharai an tsaoil, ca stadfadh an carr-aiste �n-a raibh s� f�in agus an da bheart ach ar aghaidh connstabla amach! Do leog an fear �g air bheithnbsp;go bruidi�il i mbun na mbeart, agus � ag feitheamh leisnbsp;an mbeirt chun teacht f� n-a dh�in. I bhfad uaidhnbsp;d�fhanadar.

Do bhi sean-aithne ag an gconnstabla air, agus cad a dhein s� ach heart aca do shine chun an chonnstabla.

20 Deora Athais agiis Dr�achta Eile

� Beir air sin,� ar seisean leis an gconnstabla, � agus coinnibh dom neomat �.�

D�imigh an bheirt gan teacht �na ghaor, agus do thug an fear �g na gunnai leis abhaile.

Do chuaidh s� go dti cruinniu an Chumainn an oiche sin agus do thug s� na gunnai leis. Do bhi fear anbsp;chainte ann, leis, agus an mh�rail bainte dhe. D�fhagnbsp;an fear �g slan ag an gCumann an oiche sin.

Malairt Smaointe.

� Na bi ag caint liom-sa i dtaobh an chogaidh sin,�� arsa Feirmeoir go searbh Ie Str�ins�ar a bhuail uime arnbsp;an mb�thar agus a chuir ceisteanna chuige i dtaobh nanbsp;mbuachailM a bhiodh ag troid sa duthaigh sin sa bhliainnbsp;mile naoi gc�ad a fiche.

� Cad chuige an searhh�s?� arsan Str�ins�ar. � Ni hamhla a bhis i n-aghaidh na mbuachailU an uair sin?�

� Ni rabhas �na n-aghaidh. Canathaobh go mbeinn? Do bhi beirt mhac dom f�in �na measc, agus bhiodh inionnbsp;dom ag cabhru leo agus ag d�anamh teachtaireacht d�ibh.nbsp;Do cailleadh duine dem� bheirt mhac agus ta a dhriothairnbsp;agus a dhriof�r imith� thar sail�, agus ta fiacha orm-sanbsp;'de bharr an chogaidh sin na beidh diolta agam go la monbsp;bhais. Ni hiongna go mbeinn searbh.�

� Is trua an sg�al � gan aon amhras,� arsan Str�ins�ar. � Mar sin f�in ba bhrea an cogadh �nbsp;cogadh ar son na saoirse.�

� Saoirse i bhfad uainn a bhi ann,� arsan Feirmeoir. �Ni raibh ann ach smaoineamh. Ta an sg�al chomhnbsp;dian againn anois agus a bhi roimis an gcogadh san.nbsp;Cad ta againn da bharr?�

� Cad a bheadh uainn ach an tir bheith saor � smacht tire eile, agus neart bheith againn ar �ire donbsp;rial� ar son leas na ndaoine?� arsan Str�ins�ar.

� Ta go brea,� arsan Feirmeoir. � Leas na ndaoine, mar dhea. Ni h� mo leas-sa ach mh�aimhleas a

21

22 Deora Athais agus Dr�achta Eile

dhein an cogadh san na smaointe. Da mb� ar chogadh na talmhan a bheifa ag caint do thuigfinn thu.�

� Cuid den tsean-chogadh ch�ana ab�ea an cogadh san,� arsan Str�ins�ar.

� Niorbh�ea, mhuise,� arsan Feirmeoir. �� Cogadh i n-aghaidh na dtiarnai talmhan a bhl ann, cogadh anbsp;bhris a gcomhacht san agus a thug an talamh duinn-ne.nbsp;B�shin � an cogadh!�

�Ta an talamh ceannaithe agat?� arsan Str�ins�ar.

� Ta,�� arsai� Feirmeoir, � agus bheadh an sg�al maith go leor agam mara mbeadh na fiacha d�fbag annbsp;cogadh eile orm.�

� Conas a tharla na fiacha san bheith ort?� arsan Str�ins�ar.

� Do th�adh na h�glaigh isteach sa tsraid�n agus do thugaidis leo �n siopad�ir biadh agus deoch agus gachnbsp;ni a bhiodh uatha, agus do cuireadh gach ni sios sanbsp;ch�ntas am� choinnibh-se,� ar seisean.

� Ach ni ceart go mbeadh ort-sa na fiacha san do dhiol,�� arsan Str�ins�ar.

� Ni ceart go deimhin, ach taim a ndiol agus bead a ndiol go la mo bhais,� arsan Feirmeoir.

� Is iongna liom nar dhiol an Rialtas na fiacha san, ma s� Oifigeach na n�glach a thug na h�rduithe donnbsp;tsiopad�ir,�� arsan Str�ins�ar.

� Ca bhfios domh-sa na go bhfuair an tOifigeach an t-airgead?� arsan Feirmeoir. � Ni fheaca riamh �.�

� Mise an tOifigeach,� arsan Str�ins�ar, � agus ni bhfuaras-sa aon airgead. Do bhios sa troid go dti gonbsp;dtainig an sos comhraic. Do chailleas luth na laimhe cl�nbsp;agus �na theannta san bead bacach go deo. Sin a bhfuilnbsp;agam-sa de bharr an chogaidh sin. Ach mar sin f�in,nbsp;ba bhrea an cogadh �cogadh ar son na saoirse!�

24 Deora Athms agus Dr�achta Eile

sin a hainni: Do chaith Domhnall Cam agus a shlua oiche ar Eachros- Nuair a bhiodar ag cur diobh maidinnbsp;lar n-a mhaireacli do shleamhnaigh a lair f� Dhomhnallnbsp;ar lie ata teorantach le Tuath na Droman agus do mar-bbuiodh i.

�An Chearc Riabhach � a thugadh Domhnall ar an lair, agus do tugadh Easach Circe ar an mball san annbsp;uair sin, agus do lean an ainm sin den ait � shin i leith.

Ta gallan ana-bhrea ar Eachros. Ta s� fiche troig ar aoirde, agus deirtear go bhfuil a thrian f� thalamh�nbsp;sin triocha troig ar fad. Do bhl sgribhinn Ogham airnbsp;fado agus bhiodh a Ian daoine ag teacht a fheisgint. Niornbsp;thaithn san le duine on gcomharsanacht, agus d�aimsighnbsp;s� �rd agus bhi s� ag gabhail ar an gcloich go dti gurnbsp;loit s� a Ian den sgribhinn. Nil ach fior-bheagan dennbsp;sgribhinn le feisgint ann anois.

Ta gallan eilfe ann agus � �na lui ar an dtalamh. Deirtear gurab� amhla a thainig duine f�achaint an raibhnbsp;sgribhinn ar an ngallan san agus nuair na feaca s� i arnbsp;an gcuid uachtair de gur bhain s� as an dtalamh � arnbsp;lorg na sgribhinne san chuid a bhi thios de agus gurnbsp;fhag s� sinte ansan � mar a bhfuil s� anois.

Deirtear gurab�� Oisin a chaith an gallan m�r � Fhulacht Fiann Eachrois go Ban an Teampaill.

Seo tagairt d�Eachros a � Duanaire Finn �

� A cloch Eachrusa in fheoir truim ro shaith mac calma Cumaillnbsp;fud ata laoch ba garbh grainnbsp;Dubhan Mac Cais meic Cannain.�

Ta cainteoir maith Gaedhilge �na chomhnui sa tigh ata laistiar den ghallan mh�r. S�amus � Cr�inin is

Easach Circe.

Is m� sg�al deas ata bailithe ag macaibh l�ighinn i gColaiste na Mumhan i mbliana i dtaobh aiteanna agusnbsp;daoine a bhain Ie stair Uibh Laoghaire. Gheibhid siadnbsp;ranna agus sg�alta �s na daoine sa tsraidbhaile agus arnbsp;fuaid an bhaill sin B�at Atha �n Ghaorthaidh, agus nuairnbsp;a th�id siad ar thurusanna go dti G�im an Fhiadha, agusnbsp;do dti an Guagan agus go dti aiteanna eile gheibhid siadnbsp;c�ntaisi �s na seandaoine ins na haiteanna san i dtaobhnbsp;na bhfothrach agus na ngallan agus na rudai ar sa eilenbsp;ata go fl�irseach ar fuaid Uibh Laoghaire.

Sgata macl�ighinn a thug aghaidh ar Eachros an la f� dheire fuaradar a Ian eolais i dtaobh na haite sin,nbsp;agus ba mh�ide a suim ann an bhaint a bhi ag Domhnallnbsp;Cam � Suilleabhain Bh�ara leis. Nuair a thug an laochnbsp;calma san aghaidh � thuaidh, agus a chairde le n-a chois,nbsp;ar an dturus fada ud go Liath Droma gur fiii � aireamh arnbsp;eachtrai m�ra an domhain, is ar Eachros a dheineadarnbsp;an ch�ad stad � fhagadar B�ara thiar. Is cuts mhaoitenbsp;do mhuintir na haite an stad san, agus ta a Ian sg�altanbsp;aca �na thaobh.

Do bhi teampall ann an uair sin, ach nil ann den teampall anois ach na fallai fuara. Ban an Teampaillnbsp;a tugtar ar an ait �na bhfuil an fothrach san. Dha mhilenbsp;soir � thuaidh � Bh�al Atha�n Ghaorthaidh ata Eachros,nbsp;ar an mb�thar � thuaidh go Baile Mhuirne. Ta ait annnbsp;ar a dtugtar Easach Circe, agus seo mar a fuair an ait

23

Deora Athais agus Dr�achta Eile 25

ainm do. Ta s� deich mbliadna is tri fichid d�aois, agus deir s� na raibh aon talamh f�nta san ait sin inbsp;n-aimsir a shean-athar f�in. Garrigreacha agus fraochnbsp;agus aiteann a bhi ann an uair sin. Ta pairceannanbsp;breatha f� bbarrai ann anois de bharr saothair nanbsp;ndaoine. Is fior � sin i dtaobh na d�thai seo go l�irnbsp;nach m�r. Bitear ag brise doch agus ag ropadh agus agnbsp;raobadh an fhraoigh ann i gcomhnui agus ag cur leisnbsp;an m�id tailimh gur f�idir � shaothr�.

Is glas agus is milis an f�ar a bhionn ar na pairceanna san, ach ni m�r bheith a sior-shaothr�. Le hallu.s a deineadh iad agus le hallus a cimeatar i dtreo iad. Danbsp;dtugti failli ionta ba ghearr go mbeidis �na bhfiantasnbsp;aris.

Ta barrai iongantacha ag na feirmeoiri go l�ir ann i mbliana, agus misneach aca da r�ir. Ta a lan crannnbsp;a geur aca, leis, agus ma ghlacann an Rialtas leis annbsp;dtairsgint a fuaradar � mhuintir na Gaoltachta i M�sgrainbsp;agus i nUibh Laoghaire, chifar na enuie go l�ir � �nsenbsp;Geimhleach go dti C�im an Fhiadha f� chrannaibh arisnbsp;f� mar a bhidis trath.

An C�im Ie Solas na Gealai^

� Is aoibhinn an Leamhain maidin cheoidli,

Is aoibhinn feora Locha L�in,

Is aoibhinn Faithche D�nal�,

�S is aoibhinn Achadh d�Eo Ie grein.�

Sin mar a labhair seanduine hom f�in agus Ie Diar^ muid � Gruadhlaoich m�ran blianta � shin agus sinnnbsp;istigh sa tsean-mhainistir i nAchadh d� E� i n-aice Chilinbsp;Airne. Trathn�na brea gr�ine ab�ea �, agus d�oir annbsp;rann deas san go haluinn don ait an uair sin.

Ni raibh ach an bheirt againn ann ar dt�is sara dtainig an seanduine f� n-ar nd�in, agus do chaitheamairnbsp;tamall ag breithni� na mainistreach agus ag d�anamhnbsp;iongna d�aileacht na d�thai m�r-thimpal- Do bhi ci�nasnbsp;gan uaigneas arin agus do thaithn gach ni go seoighnbsp;linn.

Ansan do thainig an seanduine an treo agus do labhair s� linn, agus i lar na cainte dho dubhairt s�nbsp;an rann san thuas. Is d�cha go bhfuil s� f�in ar sU nanbsp;firinne um a dtaice seo, ach mairfidh an rann san ara�nbsp;chuimhne f�in an fhaid a mhairfad.

Do chuimhnios air agus me i lar C�im an Fhiadha Ie d�annai. Ni h� solas na gr�ine a bhi ag taithneamhnbsp;an uair sin amhthaigh, ach solas na gealai. Ta s� de n�snbsp;ag na macaibh l�ighinn a bhionn ag taithi na gcursainbsp;i gColaiste na Mumhan i mB�al Atha �n Ghaorthaidh

26

Deora Athais agus Dr�achta Eile 27

turus a thabhairt ar Ch�ini an Fhiadha nuair a bhionn solas na gealal ag taithneamh. An oiche airithe seonbsp;bhitheas ag tracht ar thurus, ach nl raibh aon rud socairnbsp;�na choir go dti gur airigh Liam � Cearbhaill � Bhleanbsp;Cliath go raibh daoine �n gcathair sin ann na feacaidhnbsp;riamh an C�im sa l� na san oiche, agus gur mhaith leonbsp;� fheisgint an oiche sin f� sholas na gealai.

Do bhi an gluaistean ag Liam agus dubhairt s� Ie ceathrar againn gabhail isteach ann. Ni raibh uainnnbsp;ach an focal, agus ba ghearr go rabhmair ag boga linnnbsp;f� dh�in an Ch�ama.

� Ni d�cha gur fearr � na an Sgealp?� arsa duine des na sgolairi � Bhlea Cliath.

�Fiche Sgealp!� arsa Liam. �Fan go bhfeicfir.�

Nior bhfada go rabhmair ag gabhail thar tigh Mhaire Bhui Ni Laoghaire ag B�al an Ch�ama, agusnbsp;isteach linn ansan sa Ch�im, siar go dti an ait mar arnbsp;thosnaigh Cath C�im an Fhiadha breis agus c�ad bliain �nbsp;shin, agus go dti an ait mar a raibh luiuchan Ie linnnbsp;Cogadh na Saoirse tri bliana dh�ag � shin.

Do chuir Liam an gluaistean �na stad tri huaire sar ar shroiseamair barr an Ch�ama, agus thanamair amachnbsp;as chun na haite do bhreithni� agus chun an mhacalla donbsp;Chios �s na cnocaibh ag freagairt ar ngl�r f�in.

� Cad deireann sibh anois?� arsa Liam leis na sgoL airi �ga � Bhlea Cliath.

� �, is aluinn an ait �,� ar siad.

An sagart �g a bhi i mB�al Atha �n Ghaorthaidli roinnt bhlianta � shin, an tAthair Micheal � Loingsigh,nbsp;dubhairt s� go bhfeaca s� C�im an Fhiadha sa gheimh-readh agus na cnuic ar an da thaobh agus an b�tharnbsp;f�in f� bhratacha sneachtaidh, agus nar bhfearr leis a�n

28 Deora Athais agus Dr�achta Eile

radharc imeasc na nAlp na an radharc san i gC�im an Fhiadha.

D�innseas an chainnt sin don cheathrar eile.

� B�fhi'or do,� arsa Liam. � An ch�ad uair a thugas nao mhathair f�in anso,� ar seisean, �� dubhairt si maranbsp;mbeadh a fhios aici gur � Bblea Cliath a thainig si ar annbsp;ngluaistean go nd�arfadh si gur san Eilbh�is a bhi si.�

D�fhanamair tamall ann i gci�nas na hoiche agus ansan do thugamair ar mb�thar orainn abhaile aris, agusnbsp;athas agus saghas uaignis orainn go l�ir.

Nuair a bhiomair i lar na sgeiipe ni raibh de sholas againn ach lampai an ghluaisteain. Do bhi solas nanbsp;gealai os ar gcionn sa sp�ir, ach ni raibh an r� f�in Ienbsp;feisgint go dti go ndeachamair siar ar fad go deire annbsp;Dh�ama.

Is d�cha gur dhein gach duine againn machnamh ar uaigneas agus ar aileacht na hoiche sin an uair sin n�nbsp;� shin i leith. Do chuir an turns i gcuimhne dhom f�innbsp;turns eile oiche eile i n-ait a bhfad �n gC�im agus �nbsp;�irinn�oiche go raibh fior-uaigneas orm.

Sa R�imh a bhios an oiche sin. D�airios daoine eile ag tracht ar aileacht an Choilis�um f� sholas na gealai,nbsp;agus do (Chuaa f�in ann oiche am� aonar. Do bhi'nbsp;soillse lectreachais ag taithneamh ar na fallai m�ra ardanbsp;�n dtaobh amuigh, agus bhi solas na gealai ag taithneamh anuas ar an dtaobh istigh, agus dian-doircheachtnbsp;anso is ansud istigh.

Do chuas isteach agus do shi�luios liom m�r-thimpal. Da dh�annai san oiche a bhi s�, bhi m�ran daoine istigh,nbsp;cuid aca ag siul agus cuid aca �na sui. D�airios bean �gnbsp;agus bias na Mericeanach ar a cuid B�arla agus inbsp;ad�iarraidh aithris a dh�anamh ar abairti lodalaise a

Deora 'Athais agus Dr�achta Eile 29

bhi a ra ag R�mhanach �g. Nior chuireas puinn suime ionta ach lean�int orm ar mo chuaird m�r-thimpal.

Do chuas isteach i bp�irsi dorcha anso is ansud, ach ni leogfadh eagla dhom dul i n-airde ar na fallatnbsp;m�ra mar a bhfeaca daoine eile agus giollai R�mhinachanbsp;Ie n-a gcois. Ar aghaidh liom am� aonar agus me agnbsp;machnamh ar na neithe a thuit amach san ait sin nanbsp;milte bliain � shin.

Do baineadh preab asam agus me ag si�l thar n-ais f� dh�in na haite �nar chuas isteach. I log tamall uaimnbsp;s�os d�airios gl�r duine agus saghas B�arla a labhairfcnbsp;aige. Do stadas agus d�fh�achas sios. Lucht cuairde anbsp;bhi ann agus giolla a sti�ru.

� Anso,� arsan giolla, �� a seolti na Criostaithe isteach chun go n�itheadh na beithigh allta iad.�

Do choraigh mo chuid fola ionam ar chlos na bhfocal san dom i n-uaigneas na hoiche, agus do bhrostuios ormnbsp;f� dh�in an ti-�sta.

An chathair sin na R�mha �n-a gcuirti na Criostaithe chun bais is i croi na Griostuiochta anois i-

Taidhreamh.

��Is d�cha go rabhais ag Bade Dhomhnaill maidin D� Sathairn, a IVlhi'chil, chun an eiteallth�ra d�fheisgintnbsp;ag teacht i dti'r?�

� Do bhios, go deimhin, a Sheain, ach, f� mar is ool duit, ni fheaca �.�

� Is eol dom na feacaidh �inne ansan c mar nar eirigh leis an turns a thabhairt. Do thuit s� isteach sanbsp;bhfarraige nuair a bhi s� i ngiorracht chuig mile isnbsp;dachad d��irinn. Is m�r an Irua na raibh s� ar anbsp;chumas an turns go h�irinn do chriochn�. Ansan donbsp;chifa ag teacht i dtir � agus ag imeacht aris f� dh�in nanbsp;Frainnce. Is d�cha gur fhanais i mBaile Dhomhnaillnbsp;gur airis an sg�al � bheith ar bord na luinge?�

� D�fhanas. Do bhios ann roim mhean-oiche, agus nior fhagas an ait go dti tar �is a tri ar maidin.�

�� Dona go leor, agus gan �inni agat da bharr.�

�� Da olcas �, ba mheasa seacht n-uaire an faire a dheinimis sar ar imigh an Bremen treasna na farraigenbsp;go Merice cheithre bliana � shin.�

�� Conas san?�

�� Mar bhimis amuigh ar an mb�thar gach maidin ar feadh seachtaine ag feitheamh leis an bhfocal go rabh-thas chun imeachta. Thainig an focal sa deire, ach isnbsp;m� maidin a chaitheamair ann sara dtainigh s�. Ninbsp;leogti isteach san aerdrom i n-aon chor sinn, mar niornbsp;mhaith leis na heiteallth�iri go gcuirfi isteach ortha.�

30

Deora Athais agiis Dr�achta Eile 31

� Da mbeinn-se ad� chas ni raghainn ann mara mbeadh deimhniu �igin agam go mbeidis ag imeacht.�

'� Ba chonnturthach an rud � sin. Da n-imidis agus tu sa bhaile, conas a bheadh an sg�al agat? Gonbsp;haindis. D�fhanas f�in sa bhaile mar sin oiche agus ninbsp;bhfuaras puinn suaimhnis an oiche sin. Is beag na gonbsp;rabhas deimhnitheach de na himeoidis, agus dubharfcnbsp;liom f�in go bhfanfainn sa bhaile agus go raghainnnbsp;amach da bhfaghainn sg�al � fhear an telef�na gonbsp;mbeidis a n-ullmh� f�in chun imeachta. Um uair annbsp;mhean-oiche do labhras leis, agus dubhairt s� liom nanbsp;raibh aon rud socair aca. Do labhras leis aris ar a d�nbsp;agus ar a ceathair, agus dubhairt s� liom an uair dheir-ineach san na d�anfi an iarracht an la san.�

� Is d�cha gur shuis cois tein� ag l�amh leabhair i gcaitheamh na hoiche?�

� Ni h� sin a dheineas ach lui ar an leabaidh agus an clog do chur i dtreo chun me dhuiseacht ar a d� agusnbsp;aris ar a ceathair. Ach c� go rabhas am� lui niornbsp;choluios puinn. Le linn me bheith am� lui uair aca donbsp;deineadh taidhreamh dom. Gheapas go bhfeaca beirtnbsp;fhear agus eiteallan aca agus bean �g ag f�achaint orthanbsp;agus iad a n-ullmhu f�in chun dul i n-airde sa sp�ir chunnbsp;triad a bhaint as an eiteallan.�

�� Ar mhaith leat teacht?� arsa duine aca leis an mnaoi �ig.

�� Ba mhaith,� ar sise, quot;ach nil aon taithi agam ar bheith ag eiteall, agus b��idir go gcuirfinn isteachnbsp;oraibh.�

quot; Ni baol go gcuirfir,� arsan t-eiteallth�ir, � t�anam ort.�

Do ghl�asadar i, agus do chuadar a dtriur isteach san eiteallan. Do dheineadar cursa no dh� san aer, agus

32 Deora Athais agiis Dr�achta Eile

ansan d�fhiafruiodar di conas a thaithn an cursa I�.

� �, ta s� go haluinn,� ar sise.

quot; T�imis treasna na farraige go New York,�� arsa duine des na heiteallth�iri, agus do dhirigh s� annbsp;t-eiteallan chnn dul siar chomh mear agus d�fh�adfaidisnbsp;�. Do ghluaisiodar go brea r�idh ar dt�is, ach tar �isnbsp;tamaill thainig anaithe gaoithe a chuir tri n-a ch�ilenbsp;go m�r iad. Nior thaithn san leis an mnaoi �ig, achnbsp;nior leog si �inni uirthe. Bhi si ag bru na heaglanbsp;f�ithe.

Nior thug an bheirt eile f� ndeara an cas �n-a raibh si, mar bhi breis agus a nd�thain Ie d�anamh aca-san agnbsp;sti�r� an eiteallain. Do chaill an bhean �g a misneach,nbsp;agus ansan do chaill si a ciall, agus bhi si gan mheabh-air gan tuisgint. D�iompaigh si go hoban ar an mbeirtnbsp;eile agus do sgriob si iad agus do strac si iad i dtreonbsp;na f�adfaidis an t-eiteallan do sti�r� agus do badh iadnbsp;go l�ir sa bhfarraige.

� Is uathbhasach an taidhreamh � sin, a Mhichil. Ni fulair n� bhis mi-shuaimhneasach an oiche sin, tra�snbsp;gur deineadh a leith�id sin de thaidhreamh duit.�

� Do bhios, a Sheain. Shamhluios go bhfeaca an eachtra go l�ir � thosach deire ag tuitim amach osnbsp;comhair mo sh�l.�

Inis na n-Each.

Ni misde inis na n-each do thabhairt ar an oilean ghlas so na h�ireann ar a mbionn s�ile daoine ins gacbnbsp;pairt den domban diritbe tri buaire gacb bliainnbsp;f�acbaint cad � an sg�al a bbeadb Ie fail aca de bbarrnbsp;casadb baraille an Cbrannacbjiir. An radbaxc a cbitearnbsp;ar gacb taobb den balla, cuireann s� i gcuimbne db�innnbsp;gur tir iongantacb gurbb �ea �ire i gcombnui i gc�rsainbsp;fiaigb is rais.

Da fbaid siar fb�acbaimid ar stair na tire tugaimid f� ndeara go raibb eacbra agus capaill f� mbeas ag muin-tir na b�ireann. Eacbra a tugti ar na capaill uaisle inbsp;n-�ige na tire agus a bbfad �na dbiaidb san: � lomadnbsp;capall, beagan d�eacbaibb,� adeir an Ceatbrar Ollamb.nbsp;Eacb iompair eacb na marcuiocbta, acb ni tabbarfi eacbnbsp;ar a leitb�id sin anois: capall an gnatb-fbocal ar gacbnbsp;sagbas anois, acb go dtugtar capaill foluiocbta ar nanbsp;capaill ar leitblig i gc�ir fiaigb is rais go bbfuil fuil f�nbsp;leitb ionta.

Acb p� ainm a tugtar ortba, do bbi meas ag na daoine ar na capallaibb i gcombnui. Agus ni bag dulnbsp;den mbeas ata- An radbarc i balla an Cbrannacbuirnbsp;l�irionn s� db�inn an meas ata ag an bpobal Ie linn arnbsp;n-aimsire f�in ar an bbfiacb agus ar na com�rtaisibbnbsp;rais agus l�imt.

Do cbuala Ie d�annai go raibb daoine ag eiri as

33

34 Deora Athais agus Dr�achta Eile

bheith ag imirt golf agus ag gabhail leis an bhfiach mar mhalairt chaitheamh-aimsire.

� Is aoibhinn d�ibh si�d,� arsa mise, � go bhfuil s� de ghustal aca bheith abalta ar na capaill do cheannachnbsp;agus do chothu.�

*� Ni.!h� sin] �,� arsa cara dhom, � ach gur saoire an fiach na an golf! Ghe�bhfa capall brea fiaigh arnbsp;bheagan airgid, agus ni chosn�dh s� puinn an capallnbsp;san do choth� ach an chaoi bheith agat air.�

�Sea direach,� arsa mise, � ach an chaoi bheith agat air. Is � mo thuairim na tr�igfidh m�ran daoine an golfnbsp;ar son an fhiaigh.�

Is ar �igin a thr�igfidh, agus ni lu na mar eire�idh m�ran daoine as an bhfiach chun bheith ag imirt golf.nbsp;Deirtear go bhfuil an chluiche sin golf chomh seandanbsp;leis an bhfiach agus go mbiodh si a imirt i n�irinn inbsp;n-aimsir na bhFiann. Bhiodh na Fianna ag fiach ar aonnbsp;chuma, mas inchreite leitriocht na h�ireann.

Ar th�ir an fhiadha a th�adh na fiadhaithe fado, ach is i ndiaidh an tsionnaigh agus an ghearrfaithe isnbsp;gnathach an t�ir bheith Ie fada. Seo mar a deir amhrannbsp;�na thaobh:

RAGHMID AG FIACH FAN AN LAE.

� � mhaidin in� ta sionnach is gearrfhiadh Ag taisteal ar imeall na hahhan,

�S is naire dh�inn f�in bheith sa bhaile go faon,

Ag caitheamh ar saoire go fann.

Na marcaigh ar aghaidh chun an tsl�ibhe,

Agus leanaid na gadhair �na nd�idh,

T�imis �na ndiaidh chun bheith pairteach sa bhfiach, Agus bimis ag fiach fan an lae.nbsp;�. raghmid ag fiach fan an lae,

Deora Athais agus Dr�achta Eile 35

� tharla an ghrian ins an sp�ir,

Biodh baint again nleo sa ghreann is sa ghleo, Sea, raghmid ag fiach fan an lae.

Ta breitheamh brea grol ar an mbinse �na shui, Ag feitheamh chun cuise do phl�,

Agus fiche fear dli agus daoine chun sgri,

Ach gan duine is l� d�fhinn�.

Arsan breitheamh: � Sin masla dhom f�in,

Ach maithfead an t�rus so dh�ibh �,

Sgaoilfad-sa leo mar is brea � an sp�rt,

Is raghmid ag fiach fan an lae�.�

Ta fonn an amhrain sin ar eolas agam � bh�os am� leanbh, agus shaoileas i gcomhnui gur � Shasana anbsp;thainig idir an bhfonn agus na focail Bh�arla a ghabhannnbsp;leis, go dti gur air�os i dTruro anuiridh gur fonn �nbsp;�irinn �. Shaoil muintir na conntae sin, Cornwall, gurnbsp;leo f�in an t-amhran, agus ta s� i gcl� aca i leabhar ar anbsp;dtugtar, 'Pornish 'Dialect and Folk Songs ach dubhradh inbsp;dTruro an uair sin anuiridh gur Ie h�irinn a bhain annbsp;t-amhran, agus deallruionn an sg�al gur ffor san. Nilnbsp;an ceol ar fail ar aon chuma, chomh fada agus is eolnbsp;domh-sa, i n-aon chnuasacht d�amhrain Shasana nanbsp;Alban.

Na focail Ghaedhilge ata anso agam aith-innsint isea iad a dheineas ar na focalaibh B�arla a bhain leis annbsp;bhfonn i gcomhnui'. Ta bh�arsai eile san amhrannbsp;bhunaigh, ach ni beag an da cheann san anso.

Ta sg�alta agus danta agus amhrain go fl�irseach sa Ghaedhilg a l�iriu dhuinn gur thaithn an fiach leisnbsp;na daoine ins gach pairt den t!r � thosach aimsire gonbsp;dti an la ata iniul ann. � Gheoir Blea Cliath chunnbsp;fiaigh is spoirt,� arsa Maire Bhui Ni Laoghair.e c�ad

36 Deora Athais agus Dr�achta Eile

bliain � shin, a theasbeaint d�inn go raibh ainm na priomh-chathrach i n-airde an uair sin mar ionad i gc�irnbsp;sp�irt agus caitheamh-aimsire.

Leath'-ch�ad bliair� ruimis sin do dhein Brian Mac Giolla Meidhre tagairt don fhiach agus � G�irt annbsp;Mhean-oiche � a chuma aige:

�Bhiodh �anluith i gcrainn go meidhreach m�dhmhar,

Is l�imneach eilte i gcoillte am� chomhgar;

G�imneach adharc is radbarc ar shl�itibh,

Tr�an-rith gadhar is radhnard r�mpa.�

Sin mar a bhi i gConntae an Chlair, agus is beag conntae eile i n�irinn na biodh an adharc go binn danbsp;s�ide agus guth na ngadhar ar bheinn na sl�ibhte inte,nbsp;f� mar a bhiodh i mBlea Cliath agus sa chonntae sin annbsp;Chlair. Maireann an sp�rt san i gcomhnui thoir, thiar,nbsp;thuaidh agus theas, agus ni d�cha go raghaidh s� i n-�agnbsp;go deo.

FAr Chlar an Chrannacliuir Marta 1933 a c�ad cuireadh an aiste iin i gcl�l.

Maire Bhm Ni Laoghaire.

Ta suas Ie c�ad bliain imithe � �ag Maire Bhui Ni Laoghaire � Bh�al an Ch�ama, ach meath na �ag nilnbsp;tagaithe f�s ar a hainm na ar a cail; agus is l�ir anoisnbsp;go mairfidh a hainm is a cail an fbaid a mhairfidh annbsp;Ghaedhilg f�in i mb�alaibh daoine.

Ta a hainm i n-airde ar fuaid na h�ireann agus las-muigh d��irinn de bharr aon dain amhain dar ch�m si, an dan �d i dtaobh an chatha idir Gaeil is Gaill i gC�imnbsp;an Fhiadha sa bhliain mile ocht gc�ad fiche a d�.

Ceann des na danta � sin a chanann Donnchadh Mac Coiligh, agus ta plata d�anta i gc�ir an ghramof�na agusnbsp;idir fhocail agus ceol air, i dtreo gur f�idir d��inn� gonbsp;bhfuil gramof�n aige bheith ag �isteacht leis an amhrannbsp;do r�ir mar a chanann an sar-amhranai sin �.

Ta an t-amhran f�in gan ceol agus an f-amhran agus ceol leis Ie fail i leabhraibh, agus is beag duine go bhfuilnbsp;aon eolas aige ar an nGaedhilg na fuil an dan l�ite aige.nbsp;Cloistear ag feiseanna agus ag cuirmeacha ceoil agus agnbsp;siamsai �, agus an t� nar airigh trath �igin � ni fulairnbsp;n� ta s� bodhar n� ta leithleachas �igin ag baint leis. Ninbsp;gnath-Ghaedheal �, p�r domhan �.

Ca bhfuarathas an t-amhran agus an ceol? �s na seandaoine i M�sgrai agus i nUibh Laoghaire. Thainignbsp;idir cheol agus focail anuas chughainn � ghl�in go gl�in,nbsp;agus cantar an t-amhran anois f� mar a canti Ie c�adnbsp;bliain �. Nil aon cheanntar sa Ghaeltacht na fuil seoda

37

38 Deora Athais agus Dr�achfa Eile

leitriochta ag na seandaoine ann, ach ta bua ag muintir Uibh Laoghaire agus ag muintir Mh�sgrai ar na daoine inbsp;nd�thaibh eile 'n-a bhfuil an Ghaedhilg beo i gcomhnui;nbsp;maireann saothar a bhfili f�in i n-aigne na seandaoinenbsp;ann. Ta aca a lan de shaothar Mhaire Bhui seachasnbsp;� Cath G�im an Fhiadha � chomh maith Ie saothar filinbsp;nach i. Ta an oiread filiochta bailithe agam f�in uathanbsp;agus a dh�anfadh leabhar toirtiuil gan tracht ar a bhfuilnbsp;bailithe ag m�ran daoine eile.

An leitriocht san ata i mb�alaibh na seandaoine, da mbeadh si ar fail i leabhranaibh sgoile b�fhuiriste dluth-cheangal do dh�anamh idir an aos �g agus na seandaoine agus an teanga labhartha do chosaint leis an dtacanbsp;leitriochta san ar thruailliu agus ar lagachar agus arnbsp;bh�arlachas.

Ta sg�al an chatha agus an t-amhran ag na seandaoine agus ag daoine mean-aosta. Agus ni mar a ch�ile an innsint ata aca-san ar an gcath agus an innsint anbsp;chraobhsgaoil na Gaill tar �is an chatha. Ta an da innsint ar aon fhocal i dtaobh deire an chatha: do theich nanbsp;Gaill Ie n-a n-anam agus d�fhagadar duine da saighdi�irinbsp;�na ndiaidh ar mhachaire an air. Do cuireadh an duinenbsp;sin sa reilig i ninse Geimhleach, agus do t�gadh leac �nanbsp;dhiaidh san ar an uaigh. Sid � an sgribhinn ata ar annbsp;lie sin:�

� Here rest the remevins of In. Smith, late of Z9th Reg. Aged 32 years. This stone erected to his memorynbsp;by Major Logan�s Comp, ind Butt.. Rifle Brigade innbsp;testimony of the high esteem they hold. Z9th Reg.,nbsp;A.D. 1822.�

Ag B�al Gh�im an Fhiadha a bhi Maire Bhui Ni Laoghaire �na comhnul, agus do chonnaic si an cath agus

Deora Athais agiis Dr�achta Eile 39

do chabhraigh si leis na Gaeil i gcoinnibh a namhad. Ta cur sios fuinni�il aici sa dan � thosach go deira.nbsp;Seacht bh�arsai ata ann, ach tri cinn a cuirtear i gcl� denbsp;ghnath. Ta tagairt sa ch�igi� bh�arsa don tsaighdiuirnbsp;Gallda a marbhuiodh. Is � an bh�arsa deirineach �nbsp;seo:�

� yStadfad feasta �em dhantaibh,

Taim laimh leis an gcrionacht,

Ta an iomarca den droch-chroi agam Do bhuidhin na mbolg m�r;

Ni gean dom a thuille a ra leo,

Nara fearrde a mbuidhean � Ach ar agus sgeimhlenbsp;Go dtig ar a gc�ir.

Nara dion d�ibh stad ar feadh seal da ngl�as, Nara dion d�ibh carraig cnoc na sliabhnbsp;Mara mbion an sionnach mear da fhiach,

Is a gc�im aca ar seol.

Beidh gach sar-fhear croiuil A phice aige �s a shlea �na dh�id,

Gan suil Ie sasamh choiche,

Na diol as go deo.�

Thainig larla Bheanntrai agus saighdi�iri agus lucht conganta aniar � Bheanntrai d�fhonn Gaeil airithe inbsp;nUibh Laoghaire do ghabhail. Do bhi coinne ag nanbsp;Gaeil leo agus bhiodar ullamh �na gc�ir. Is � rud a bhinbsp;beartaithe ag na Gaeil na leogaint dos na Gallaibh teachtnbsp;isteach thar an gC�im aniar agus an cath a chur orthanbsp;nuair a bheidis ag dul abhaile, tar �is an turuis inbsp;n-aistear bheith curtha dhiobh aca ar lorg na bhfear anbsp;bhi uatha.

Ta mam doimhinn ann idir dha chnoc, agus do blu

40 Deora Athais agus Dr�achta Eile

beartaithe ag na Gaeil carraigreacha rn�ra do leogaint anuas ar an mb�thar ruimis an namhaid amach nuairnbsp;a bheidi's ag gabhail siar aris, agus an cath do churnbsp;ortha ansan. Do bh� eagla ar chuid de lucht lean�nanbsp;larla Bheanntra� dul soir thar an gc�m. D�fhanadar sannbsp;siar, agus do chuaidh an tlarla agus an chuid eile arnbsp;aghaidh. Nuair a bhiodar ag teacht thar n-ais do bhinbsp;seanduine ar thaobh an chnuic agus d�aithin s� duinenbsp;aca a bhi ciontach i mbas a bheirt mhac, agus do thugnbsp;s� fogha f� an nduine sin sar ar leogadh na carraigreachanbsp;anuas � bharr an chnuic, agus bhi s� �na chogadhnbsp;laithreach.

Sa ch�ntas a cuireadh i gcl� ar an Freeman's Journal an naou la fichead d�Eanar 1822 dubhairt nanbsp;Sasanaigh gur marbhuiodh a lan Gaol, ach d�admhuiodarnbsp;go mb��igean d�ibh f�in teiche agus an saighdi�ir anbsp;marbhuiodh d�fhagaint �na ndiaidh. Ag na Gaeil a bhinbsp;an bua an uair sin, do r�ir dheallraimh. Dan maoite,nbsp;ar aon chuma, an dan a chum Maire Bhui i dtaobh annbsp;chatha.

Ar lorg eolais dom i dtaobh Maire Bhui do chuireas ceisteanna chun a lan daoine i nUibh Laoghaire.nbsp;Dubhairt Bean Ui Chriodain liom gur airigh gach �innenbsp;teacht thar Maire Bhui, ach na raibh puinn da cuidnbsp;filiochta aici f�in. Seo giota � Bhean Ui Thuama, annbsp;iT�irin Dubh, duine go bhfuil a lan eolais aici i dtaobhnbsp;Maire Bhui:

Bhiodh Maire i gcomhnui ag caine na Sasanach agus ag d�anamh aoir ortha. Na � Galla-bh�ir � Lonndain �nbsp;a thugadh si ortha. Do bhi fid�ir � Bhan an Ollthuighnbsp;agus do chum s� an leath-rann so thios agus dubhairt s�nbsp;Ie Maire �:

Deora Athais agiis Dr�achta Eile 41

Sasanaigh na m�r-chorp go huasal ag gabhail an r�d,

�Na gc�isti greannta ag gluaiseacht, sin dualgas do gealladh d�ibh.�

Do chnir san fearg ar Mhaire agus do fhreagair fti an fid�ir mar seo:�

quot; A fhid�irin gan fuaimint,

Stad anois is caith do sp�l,

Agus na hairim a thuille ded� dhuantaibh,

Mar ni suairc liom is ni binn do ghl�r;

Nior gealladh d�ibh do r�ir tuairim Cead buannachta fhail go deo,

Ach beidh cailin beag na luachra Is na sluaite fear ag rith �na deoidh.�

Ach is m� dan eile a cheap Maire Bhui seachas na danta griosaithe a ch�m si i n-aghaidh na Sasanach. Sanbsp;bhliain 1915 fuaras � Shiobhan a� tSagairt, Goirtin nanbsp;Coille, dr�acht a ch�m Maire Bhui ag tabhairt comhairlenbsp;da mac f�in. Deirtear gurbh� amhla a bhi an mac luaitenbsp;Ie cailin airithe agus go raibh s� ag cuimhneanih ar eirinbsp;as an bp�sadh. Ba lag Ie Maire go dtr�igfadh a mac annbsp;cailin, agus do mhol si dho i ph�sadh.

Do chuireas an dr�acht i gcl� san � Chlaidheamh Solais � i mi na Samhna 1915 direach mar a fuaras �nbsp;Shiobhan a� tSagairt �. Seo bh�arsa eile dhe anois nanbsp;raibh agam an uair sin, bh�arsa a l�irionn d�inn gurnbsp;�dhein an mac heart do r�ir comhairle a mhathar

� Maid in Domhnaigh D� Sea thaistil chughainn thar C�im,

An ainnir mhuinte, chneasta, chl�il,

'42 Deora Athais agus Dr�achta Eilc

Ba dheas � dl�th a d�id;

Bhi lasair lonnrach caor �Na leacain �ir, bhuig, r�idh,

Ba phras � a si�l ar bharr an dr�cht�

'Gus sgiob si an B�rcach I�.�

Ar na danta eile dar ch�m Maire Bhui do chuireas ceann i gcl� sa chnuasacht �d � Fiche Duan � agus ceannnbsp;eile ar an bpaip�ar �d � Gl�r na Ly.� Duan beag simpHnbsp;An Seohin a chuireas i gcl� sa leabhar. An ceol a ghabh-ann leis is f�idir � fhail san leabhran �n-a bhfuil annbsp;drama beag �d � Niamh Chinn �ir.� Caoine an ceann anbsp;bhi ar � Ghl�r na Ly.� Deirtear gur daoradh duine denbsp;chlainn mhac Maire Bhui chun a chrochta de bharr annbsp;chogaidh agus go bhfuarthas pard�n do, ach go dtainignbsp;an pard�n r�-dh�annach agus gur crochadh � inbsp;gCorcaigh.

Sa chaoine seo ta bean ag caoine a fir agus a ra gur m�r an trua nar dhuine da driotharacha f�in a bhi sannbsp;uaigh agus a fear f�in slan aici. Tugann mathair nanbsp;mna freagra air sin agus labhrann an bhean aris Xnbsp;freagairt. P� mini� ata ar an sg�al, agus b�shin � annbsp;mini� a fuaras-sa � Shiobhan a� tSagairt, bhi s� de n�snbsp;ag Maire Bhui dr�achta do cheapadh f� sgath daoine eilenbsp;ar n�s �dar na leitriochta ins gach teangain: a smaointenbsp;f�in da nochta aici thar ceann duine eile.

Is beag duine beo anois go bhfuil an oiread san eolais aige i dtaobh Maire Bhui agus ata ag Bean Uinbsp;Liathain, T�irin Leath-ard. Ta si f�in i l�ib a n�chad,nbsp;mara bhfuil si os a chionn san.

� Ni cuimhin liom f�in i,� a deir si, � ach ba chuimhin lem fhear i, agus is cuimhin iiom f�in gonbsp;maith a clann. Cealhrar mac agus aon inion amhain a

Deora Athais agus Dr�achta Eile 43

bh{ ag Maire Bhui agus do bhi aithne agam f�in ar gach duine dhiobh. Nuair a p�sadh Maire agus Uilig de Burcnbsp;'do chuaidh si chun comhnaithe go dti B�al a� Ch�ama,nbsp;mar a bhfuil an tigh i gcomhnui. Ba leis na B�rcaigh annbsp;duthaigh go l�ir � Bh�al Atha�n Ghaorthaidh go dti annbsp;C�im, agus daoine saibhre ab�ea iad trath da saol.nbsp;Daoine fiala laghacha ab'ea iad, agus ba fhlaithi�la nanbsp;san f�in Maire Bhui Ni Laoghaire agus a muintir f�in.quot;

Is m� sg�al agus rann ata ag muintir Bh�al Atha�n Ghaorthaidh i dtaobh f�ile Mhaire Bhui. Ag tracht ar anbsp;f�ile dubhairt a fear, Uilig de B�rc, trath:�

� � Mas i gciintas D� a thug an bhean ata agam-sa d�arc.

Do dh�anfadh leath ar thug si uaithe i chur go flaithis D�.�

Bean a chuaidh isteach, la, go tigh a� Bh�rcuigh ar lorg d�arca. Do lion Maire Bhui aprun na mna donbsp;phratai. Ag gabhail baochais I� dubhairt an bhean:�

� Mo thuirse nach Biircach gach �inne,

Mo ghiina gur cumhang dom da mh�id �

Ta sliocht an Bh�rcuigh �na gcomhnui sa tsean-aitreabh. Uilig de B�rc, mac mie mhic Mhaire Bhui ata i seilbh aa ti laimh Ie C�im an Fhiadha, agus roinntnbsp;bheag tailimh aige ag gabhail leis an dtigh.

Tar �is a bhfuil nochtaithe agam de thr�ithe agus de bh�asa Mhaire Bhui Ni Laoghaire, ni hiongnanbsp;muintir Bh�al Atha�n Ghaorthaidh bheith m�ralach aiste.nbsp;Ni t�gtha ar Ghaeil i mbaile is i gc�in bheith m�ralachnbsp;as a cuid filiochta.

Art O Laoghaire.

Breis agus cheithre fichid blian � shin do sgribh fear darbh� ainni 'Michael Pyne leabhran �n-a bhfuil anbsp;lan eolais i dtaobh na nd�thai ar fuaid conntae Chorcainbsp;agus i dtaobh na ndaoine a bhi �na gcomhnui sa chonn-tae sin an uair sin agus a sinnsear r�inpa. Deir s� gurnbsp;chaith s� cheithre bliana ag si�l � ait go hait ag baili�nbsp;an eolais, agus gur chuir s� sios ar a bhfeaca s� agus arnbsp;a gcuala s� � gan dochar d�aon dream, uasal na iseal,nbsp;na d�aon tsaghas Criostuithe.�

Do shi�laigh s� an chonntae go l�ir, � Bh�ara go Baile Mhist�ala, agus � Eochail go D�tha Ealla, ar lorgnbsp;eolais i dtaobh na ndaoine, agus do bhailigh s� a lannbsp;eolais i dtaobh stair na nd�thai, leis. Deir s� sa leabhrannbsp;go bhfuair s� eolas i dtaobh Airt Ui Laoghaire � shean-duine a bhi �na chomnui i gCarraig an Ime agus anbsp;chonnaic an saighdi�ir ag caitheamh an phil�ir anbsp;mhairbh Art.

D��ag an seanduine sin sa bhliain mile ocht gc�ad dachad a ceathair agus � ch�ig bhliana dh�ag is cheithrenbsp;fichid d�aois. Da r�ir sin, bheadh s� cheithre bliananbsp;fichead nuair a marbhuiodh Art � Laoghaire.

Ni r�ition an c�ntas ata sa leabhran so ag Michael Pyne leis an eolas ata Ie fail i leabhraibh eile na Ienbsp;b�aloideas Mh�sgrai an lae iniu. Deir s� na raibh achnbsp;aon mhac amhain ag Art � Laoghaire agus gur eirighnbsp;an mac san chun bheith ana-shaibhir de bharr tobac do

44

Deora 'Athais agus Dr�achta Eile 45

dh�anamh, ach deir Eibhl�n Dubh Ni Chonaill, bean Airt, sa Chaoine a ch�m si ar bhas a fir, go raibh disnbsp;leanbh aca.

Nil aon tagairt don Chaoine ag Michael Pyne, c� go bhfuil tagairt aige d�Eibhlin Dubh agus do mhuintirnbsp;Laoghaire. Deir Pyne, leis, gurbh� amhla a chuaidhnbsp;Art � Laoghaire ar lorg Morrison chun dioltais d�agairtnbsp;air, ach go bhfuair Morrison cogar � dhuine �igin ar annbsp;rud a bhi beartuithe ag Art agus go ndeachaidh s� tharnbsp;n-ais go Sraid a' Mhuilinn mar a bhfuair s� dreamnbsp;saighdi�iri chun � thionnlacan ar th�ir Airt.

Do chonnacadar Art � Laoghaire ar muin capaill ar an mb�thar, ach do chonnaic seisean iad-san agus niornbsp;eirigh leo teacht suas leis go dti gur shroiseadar Carraignbsp;an Ime. Nuair a chuaidh Art thar an sruthan cheap s�nbsp;nar bhaol do agus do chuir s� a chapall �na stad.

Do bhi an t-oifigeach agus na saighdi�iri agus na gunnai i dtreo aca. Duine des na saighdi�iri go raibhnbsp;a ghunna dirithe aige ar Art, d�fhiafraigh s� de Mhorri-son ar theastaigh uaidh � Laoghaire do mharbh�.nbsp;Dubhairt Morrison gur theastaigh. Do chaith s� annbsp;pil�ar agus do thuit Art � Laoghaire den chapall ar annbsp;ait �n-a bhfuair a bhean � � cois tuirin isil aitinn � agusnbsp;mna a chaoine.

I gCill Chr� ata uaigh Airt agus leac Ie n-a ceann, Rgus is m� duine nar thuig conas a tharla go ndubhairtnbsp;a bhean sa Chaoine gur i .gCill na Martar a cuireadh �:�

� Mo chara thu go daingean'.

Is nuair thiocfaid chugham abhaile Croch�r beag an cheananbsp;Is Fear � Laoghaire an leanbh,

Fiafr�id diom go tapaidh.

'46 Deora Athais agus Dr�achta Eile

Car fhagas f�in a n-athair,

�Ne�sad d�ibh fi mhairg Gur fhagas i gCill na Martar,

Glaofaid ar a n-athair,

Is n� bheidh s� aca Ie freagairt.�

Deir Pyne go raibh an d�thaigh go l�ir fi mhairg ar bhas Airt Ui Laoghaire, agus gur t�gadh a chorp agusnbsp;gur cuireadh � i dTuatha na Droman, ach gur aistriodhnbsp;�na dhiaidh san � go dti Mainistir Cill Cr� mar arnbsp;cuireadh i n-uaigh a shinnsear �.

Art O Ol�irigh.

Fior-chara do theanga na nGaedheal ab�ea Art � Cl�irigh, beannacht D� Ie n-a anam. An ch�ad uairnbsp;riamh a chonnac f�in � is ag gabhail don Gaedhilg anbsp;bhi s� agus � �na mhac-l�inn i gColaiste na Mumhan inbsp;mB�al Atha�n Ghaorthaidh, agus an uair dheirinneach anbsp;chonnac �na bheathaigh � is � gn� na Gaedhilge a bhi arnbsp;si�l aris aige. Bhi s� �na theachtaire ag an gComhdhailnbsp;Cheiltigh an uair sin, agus do dhein s� cion fir chun cl�nbsp;a thire d�chais f�in do chur i n-airde imeasc na naisi�nnbsp;go raibh teachtairi uatha ag an gComhdhail sin.

I mi Dheire Poghmhair sa bhliain mil� naoi gc�ad triocha a d�, bliain na Gomhdhala M�ir� i mBaile Athanbsp;Cliath, a thainig an Chomhdhail Cheilteach Ie ch�ile inbsp;gCornwall. Ni nach iongna, bhi muintir na d�thai sinnbsp;ag maoidheamh as Artur Ri agus as a Ridiri, ach agnbsp;an gcruinni� m�r a bhi sa chaislean i dTinteagil do l�ighnbsp;Art � Cl�irigh aiste �n-ar chruthaigh s� do r�ir fianaisenbsp;a chuir s� as comhair na dteachtairi gur Ghaedheal �nbsp;�irinn � Art�r, an Ri go rabhthas ag maoidheamh as.

Do bhios-sa 1� n-a chois an trathn�na san, agus is lag a shaoileas agus me ag �isteacht leis go mbeadh anbsp;ghl�r �na thost go deo sar a mbuailimis um a ch�ile aris.nbsp;Ni chloisfimid a ghl�r aris ar an saol so, ach mairfidh anbsp;chl� agus a shaothar an fhaid a bheidh daoine i n�irinnnbsp;a chuirfidh suim i gc�rsai na Gaedhilge agus i gc�rsainbsp;na h�ireann.

47

48 Deora Athais agus Dr�achta Eile

Is fada an tr�imhse aimsire � � la na Comhdhala san siar go dti an la �n-a bhfeaca Art � Cl�irigh i mB�alnbsp;Atha�n Ghaorthaidh fad�. An ceathr� la de mhi annbsp;l�il sa bhliain mile naoi gc�ad a ceathair a thosnaigh annbsp;obair i gColaiste na Mumhan i mB�al Atha�n Ghaorthaidh. Nilim cruinn air ceoca an bhliain sin n� annbsp;bhliain �na dhiaidh san a ch�ad-chuireas aithne ar Artnbsp;� Cl�irigh, ach p� bliain i, ta dea-chuimhne agam arnbsp;dh�thracht Airt chun na foghluma an uair sin agus arnbsp;na dea-thr�ithe ablu ann. Is m� bliain �na dhiaidh san anbsp;bhuaileamair um a ch�ile ann agus is minic a chaith-eamair aimsir shuairc ag snamh i locha na Laoi n� agnbsp;si�l na gcnoc i nUibh Laoghaire. Is fada a bheidhnbsp;cuimhne agam ar an la aluinn go raibh Art �na threora�nbsp;ar sgata againn agus sinn ag teacht � Bh�al Atha�nnbsp;Ghaorthaidh thar an Leacain Bhain isteach go Giarraighenbsp;ar an mb�thar abhaile dhuinn. Is � a bhi go meidhreachnbsp;agus go gealghairiteach agus a rothar aige a thiomaint inbsp;gcoinnibh an chnuic agus an chuid eile againn a lean�int.

Do bhios f�in tar �is teacht am� aonar �n dtaobh eile c�pla seachtain ruimis sin, agus ni dea-chuimhne a bhinbsp;agam ar an dturus san. Ni r�-mhaith a thaithn moladhnbsp;Airt liom nuair a chomhairligh s� dh�inn ar n-aghaighnbsp;a thabhairt ar an gcnoc sa turus abhaile, ach bhios fior-bhuidheach de nuair a shroiseamair barra an chnuic agusnbsp;do shuiomair ar an bplasan ar theorainn an da chonntaenbsp;chun ar suaimhnis do cheapadh ar feadh tamaill. Annbsp;cnoc a chraidh me agus me ag teacht aniar bhi s� os arnbsp;gcomhair agus an b�thar ag rith Ie faiiadh annbsp;ghleanna.. B�shin faoiseamh! Agus an chuideachtanbsp;shuairc ar an bplasan, do mh�adaigh s� aoibhneas annbsp;turuis.

Ag machnanih dom anois ar na laetheanta a chaith-

Dcora Athais agiis Dr�achfa Eilc 49

eamair i mB�al Atha�n Ghaorthaidh is cuimhin lioin gur mhar a ch�ile Art � Cl�irigh agus duine de mhuintirnbsp;na haite f�in. Th�adh s� ann gach bliain, uaireantanbsp;nuair a bhiodh an Cholaiste ar si�l agus uaireanta eilenbsp;nuair a bhiodh ohair na Colaiste ar leath taoibh, agusnbsp;bhiodh s� mar dhiiine dhiobh f�in imeasc na ndaoine inbsp;gcomhnui.

Nior bh�ionann cas do agus don duine go ndubhairt �� Siobhan a� tSagairt � n�a thaohh: � Suidh anso siosnbsp;agus bi leat f�inig, nil cuid agat diobh na dhiot agnbsp;�inne!quot; Do bhi cuid ag Art � Cl�irigh de mhuintirnbsp;Bh�al Atha�n Ghaorthaidh, agus do bhi cuid aca san denbsp;agus meas aca air.

�inne go mbeadh aithne aige ar Art � Cl�irigh, ni fh�adfadh s� gan cion bheith aige air, bhi s� chomhnbsp;ceannsa agus chomh direach san agus chomh misniuilnbsp;sin. Do chabhruiodh s� Ie gach �inne a iarradh cong-namh air chun na Gaedhilge do chur chun cinn. Nuairnbsp;a deineadh iarracht chun leitriu na Gaedhilge do chur inbsp;n-oiri�int don tsaol ata ann anois do ghaibh s� pairt inbsp;n-obair an Chumainn um Leitriu Simpli, agus do bhinbsp;s� �na chomh-r�nai liom-sa ar an gCumann ar feadhnbsp;tamaill. Do bhi s� �na thaca dh�inn an uair sin ad�nbsp;iarraidh cead d�fhail do mhuinteoirj chun feidhm anbsp;bhaint as an leitriu foghruiochta chun na Gaedhilge donbsp;mh�ine go cruinn agus go blasta. Ta toradh anbsp;shaothair san obair sin Ie feisgint iniu.

An Ghaedhilg do leathadh mar ghnath-theangain labhartha, sin � a bhi uaidh, agus nuair a thuig s� gonbsp;gcabhr�dh an leitriu simpli leis an iarracht san do dheinnbsp;s� a dhicheall chun saoirse d�fhail do mh�inteoiri gurnbsp;mhaith leo feidhm a bhaint as.

50 Deora Athais agiis Dr�achta Eile

Is m� cuma eile �n-ar chabhruigh s� Ie hobair na Gaedbilge, agus is m�r an m�ala � bbeitb f�n bbf�dnbsp;anois. Solas na bbflatbas go raibb ag a anam.

[AR AN IRISLEABHAR �lt;l � C. 17. S � 1933 ieeadb a c�ad cuircadh an aiste sin i gcl��.

STAIR AGUS L�ANN.

Cine Gaol.

Da mh�id caint ata d�anta i dtaobh na Gaedhilge, agus da ch�mhachtai iad Glanna Gaol thar saile, isnbsp;suarach le ra a bhfuil d�anta go dti so chun l�inn nanbsp;h�ireann do thabhairt os comhair an phobail i n-aon ti'rnbsp;thar tear.

Deirtear go bhfuil suas le fiche milli�n duine de shliocht Gaol i Merice, ach nil oiread agus aon phaip�arnbsp;nuachta amhain aca-san go l�ir i dteangain a sinnsear,nbsp;c� gur beag dream ann u aon tir eile na fuil paip�ar acanbsp;�na dteangain f�in.

Da mb�iad na Gaeil � Albain no na Breathnaigh f�in iad, ta paip�ir f� leith aca chun a smaointe do nochtadhnbsp;as a dteangain duchais. Agus na dreamanna eile onnbsp;E�r�ip, agus on Aise f�in, nilid ch�mh beag beann ar anbsp;dteangain duchais agus gan i sgri agus i chur f� chl� inbsp;leabhraibh agus i bpaip�araibh. Ach na Gaeil � �irinnnbsp;tugaid siad failli sa Ghaedhilg.

Cad is bun leis an bhfailli sin? Is mo rud is bun leis. Ar an gc�ad dul sios, do bhi teanga na nGaol f�nbsp;Chois �na dtir f�in nuair imigh na daoine thar saile, agusnbsp;iad Slid go raibh an Ghaedhilg aca agus iad ag imeacht,nbsp;thugadar cul I� nuair a chuireadar futha sa tir iasachta,nbsp;tlr an Bh�arla. Nior fhan ach fior-bheagan diobh dilisnbsp;do theangain a sinnsear.

Ni hionann san agus a ra na raibh meas aca ar a dtir f�in agus cion aca iiirthe. Do bhi. Easba tuisgeananbsp;f� ndear an fhailli sin. Ni beag de dheimhniu ar an

53

54 Deora Athais agus Dr�achta Eile

meas a bhi aca ar �irinn, agus ar an gcion a bhi aca uirthe, an chabhair agus an congnamh a thugadar donbsp;gach dream � �irinn a chuaidh ag trial! ortha ar lorgnbsp;cabhrach uatha chun na saoirse do bhaint amach danbsp;dtir d�chais.

Ach nior thuigeadar a thachtai a bh{ an leanga i gc�rsai na saoirse. Nior bh�ionann cas d�ibh agus donnbsp;duine a dubhairt Ie Caoimhin � Gionaith i mBlea Cliath,nbsp;seachtain na Casga mile naoi gc�ad a s� d�ag, gurbh� inbsp;an Gaedhilg ba bhun leis an dtriobl�id go l�ir an tseach-tain sin!

Da dtuigidis a thachtai ata an teanga do chabhr�idis I�. Do chabhruiodar go maith I� nuair a hiarradh orthanbsp;� dh�anamh fiche bliain � shin. Do b�olc an mhaisenbsp;dh�inn-ne gan cuimhneamh ar an gcongnamh a thugadar don � Chraoibhin Aoibhinn � nuair a chuaidh s�nbsp;go Merice ar lorg cabhrach ar son na Gaedhilge. Thugnbsp;na Gaeil i Merice an chabhair sin uatha an uair sin gonbsp;fial agus go failteach.

Ni baol na go dtabharfaidis aris �, da n-iarrti ortha �; ach ta rud is tachtai na airgead i ge�ist anois, agus isnbsp;� rud � sin na an Chine Gaol sa bhaile is i gc�in donbsp;spreaga chun suim do chur sa l�ann agus sa chultur banbsp;dhual d'�irinn, agus i stair a dtire agus a sinnsear.

Ta ana-chuid daoine i Merice ata go gustalach, agus gur mhaith leo pairt a th�gaint san iarracht san chunnbsp;l�inn na h�ireann do thabhairt os comhair an tsaoil sanbsp;tir sin. Ni fulair no ta daoine i dtiorthaibh eile, leis,nbsp;agus go m�r m�r san Austrail, a thabharfadh lamhnbsp;chonganta chun an l�inn sin do chur chun cinn �nanbsp;mease f�in. Taid ag feitheamh linn-ne chun tosach anbsp;chur leis an obair. An nd�anfaimid �?

Ni m�r cumann f� leith do chur ar bun �na ch�ir, ar

Deora Athais agus Dr�achta Eile 55

n�s an American-Scandinavian Foundation ata ann Ie tamall maith chiin na Lochlannach san E�r�ip agus anbsp;gcairde gaoil i Merice do thabhairt Ie ch�ile ar son annbsp;tseana-chultuir.

Do chabhraigh daoine saibhre i Merice Ie sgolairi ins na tiorthaibh san E�r�ip chun na hoibre sin do chur arnbsp;si�l. Ta ag eiri go hiongantach leis an iarracht san.nbsp;T�ann daoine �s na tiorthaibh i dtuaisceart na hE�r�ipenbsp;go dti Merice ar lorg eolais i dtaobh c�rsai l�inn agusnbsp;trachtala agus neithe eile, agus tagann daoine � Mhericenbsp;go dti na tiortha san chun eolais fhail ar bh�aloideas agusnbsp;ar shean-l�ann a sinnsear.

Tathar ag tabhairt f� chumann den ts�rd san do chur ar bun i n�irinn anois. Ma eirionn leis an iarrachtnbsp;so, cuirfar l�ann na h�ireann chun tosaigh ins na hOll-sgoileanna i Merice, agus beidh t�gailt cinn ar sliochtnbsp;Gaol ann�idir bhocht agus saibhir�da bharr san agus denbsp;bharr baint bheith aca Ie tir arsa go raibh l�ann agusnbsp;cult�r f� leith aici.

Is i an teanga eochair an l�inn agus an tseanchais sin, agus ni f�idir gniomh f�nta dh�anamh gan airenbsp;thabhairt di sin thar gach ni. Ach ni ceist teangannbsp;i amhain. Ceist chine is ea i, leis,�ceist Chine Gaol, p�nbsp;ait f� lui na gr�ine �n-a bhfuil a saol a chaitheamh aca.

Teanga F� Leith.

Dubhairt � An Craoibhin Aoibhinn � uair go raibli an tAthair Eoghan � Gramhna s� bliana fichead d�aoisnbsp;Sara raibh a fhios aige go raibh teanga f� leith ag �irinn.nbsp;Nil cinne anois ann na tuigeann go dian-mhaith go bhfuilnbsp;teanga ag �irinn seachas B�arla Shasana, agus cuid desnbsp;na daoine a thuigeann �, n{ r�-mhaith a thaithneann annbsp;t-eolas leo. B�fhearr leo go m�r gan dua agus deacrachtnbsp;na teangan eile bheith ag cur isteach ortha. Dar leo, banbsp;leor aon teanga amhain do chiniochaibh uile an domhain.

Do bhi Sasanach � Lonndain ag caint lioni-sa an mi seo ghaibh tharainn. Nuair a cuireadh i n-aithne a ch�ilenbsp;sinn dubhairt s� liom go nd�arfadh s� rud na taithnfeadhnbsp;liom toisc me bheith ar thaobh na Gaedhilge do leathadhnbsp;ar fuaid na h�ireann aris.

� Is m�r an connstaice,� ar smseann, � don tsiochain agus do thuisgint aigne na ndaoine malairt teangthachanbsp;bheith ag na naisi�in. Ba mh�r an ni � gan ach aonnbsp;teanga amhain bheith aca go l�ir, agus is � mo thuairimnbsp;gur mar sin a bheidh agus gurab � B�arla Shasana anbsp;bheidh mar theangain aca.�

Cheap s� na haont�inn leis an dtuairim sin. Dubhart-sa leis gur aontuios leis an dtuairim gurab �nbsp;B�arla Shasana a bheadh ag ciniochaibh go l�ir an domhain an trath na beadh aca ach aon teanga amhain, mar gonbsp;raibh graim�ar na teangan san ch�mh simpli sin agusnbsp;go raibh an oiread san c�mhachta laistiar di na beadh

56

Dcora Ailiais agus Dr�achta Eile 57

aon bhreith ag an bhFrainncis na ag an nGearinanais buachtaint air.

� Ach,� arsa mise, � cathain a thiocfaidh an trath san? Ni d�igh liom go bhfeicfar go deo an la na beidhnbsp;ach an t-aon teanga a labhairt ag gach �inne ar fuaidnbsp;an domhain.�

� B��idir go bhfuil an ceart agat,� ar seisean. � Ach ma ta, nach m�r an trua �? Chun go dtuigfeadh nanbsp;daoine ins gach tir na daoine ins na tiorthaibh eile is�nbsp;rud ata uainn na gach connstaice do leaga, agus is iadnbsp;na teangthacha na connstaici is m� da bhfuil ann f�nbsp;lathair. Mara mbeadh na teangthacha ddh�adfaidisnbsp;aigne a ch�ile do thuisgint.�

� Ach,� arsa mise, � cad mar gheall ar na daoine na labhrann ach B�arla? An f�idir do Bhcarl�iri aignenbsp;a ch�ile do thuisgint?quot;

� Ni thuigim an cheist sin,� ar seisean.

� Mar seo ata,� arsa mise. � Labhraim-se B�arla agus is minic a theipeann orm a dh�anainh arnach cadnbsp;a bhionn i n-aigne daoine eile na fuil aca ach B�arla.nbsp;Ma bhionn tu ag caint Ie daoine is isle na thu f�in, n�nbsp;Ie daoine is uaisle na thu f�in, cad a dheinid siad? Anbsp;smaointe do nochtadh dhuit, an ea? Ni hea. Is ana-dheacair aigne daoine eile do thuisgint, biodh na labhrann na daoine ach an t-aon teanga amhain. Ni minicnbsp;a nochtann daoine �ga agus seandaoine a n-aigne danbsp;ch�ile. An f�idir leat-sa aigne do chlainne f�in donbsp;thuisgint?�

�� Is fior dhuit,� ar seisean. � Nior chuimhnios riamh air sin. Chim anois go bhfuil taobh eile ar annbsp;sg�al.�

Dubhart leis ansan gur fearr a labharfadh �irean-naieh B�arla da mbeadh an Ghaedhilg ar eolas aca, mar

58 Deora Athais agiis Dr�achta Eile

gur beag duine i n�irinn a labhrann B�arla mar a labhrann na daoine i Sasana � go bhfuil tabhairt suasnbsp;ortha.

� Ach ar aon churaa,� arsa mise. � Ta teanga f� leith againn i n�irinn, teanga a bhi ag ar sinnsear Ienbsp;c�pla mile bliain, agus nil aon ch�mhartha bais uirthenbsp;anois ach a mhalairt.�

Cad Is Stair Ann?

Nuair a bhi an Bille chun Parliminte do chur ar bun i n-�irinn os comhair na Parliminte thall i Ijonndain sanbsp;bhliain mile naoi gc�ad a d� dh�ag do thug Winstonnbsp;Churchill cuaird ar Bh�al Feirste chun labhartha arnbsp;thaobh an Bhille ann. Do dhein s� tagairt do stair nanbsp;h�ireann, agus dubhairt s� gurab� ionann baint lenbsp;h�irinn agus baint le stair an domhain.

B�fhior do. � aimsir Phadraig Naomtha i leijth agus �S na haoiseanna ruimis sin, is beag trath na raibhnbsp;baint ag daoine � �irinn le tiorthaibh eile. Nuair a tug-tar f� stair a mhuine ni m�r cuimhneamh air sinnbsp;chun suim na macleinn �na dtir f�in do mhusgailt agusnbsp;stair na tire seo do cheangal de stair na dtiortha eile sinnbsp;i dtreo gur fearr a tuigfi cad is stair ann.

Dubhairt Sasanach eile, George Wyndham, nach f�idir stair a thuisgint i gceart gan i bhreithniu ar dhanbsp;chuma: F�achaint siar agus f�achaint treasna uirthe.

Is � bri a bhi leis an abairt sin aige na go gcaithfi na haoiseanna do chuaidh romhainn do bhreithniu agusnbsp;na neithe do thuit amach le linn gach aoise ar fuaid nanbsp;dtiortha go raibh baint aca le n-a ch�ile do bhreithniu,nbsp;leis.

Da ndeinti � sin go mbeadh solas iomian agus tuis-gint da r�ir ag duine i dtaobh an ni is stair ann. Da mba na d�anfi ach aoiseanna airithe do bhreithniu agus faillinbsp;do thabhairt i n-iarsmai na neithe do thuit amach las-muigh des na teoranta san, na beadh tuisgint cheart agnbsp;duine.

50

lt;30 Deora Athais agus Dr�achta Eile

C� d�arfadh na raibh an ceart ag an Sasanach san, leis? Ach ni hag cuimhneamh ar leanbhai sgoile anbsp;bhiodar san nuair a dheineadar tagairt don stair. Agnbsp;cuimhneamh ar dhaoine fasta a bhiodar.

Mar sin f�in, nuair a bitear ag cuimhneamh ar stair a mh�ine do leanbhai sgoile ni ceart a n-aigne donbsp;chumhang�. 'Na ionad san, is amhlaidh is ceart anbsp;n-aigne do leathn� agus suim sa daonacht agus 'na muin-tir f�in do spreaga san am gc�ana.

Nil sli is fearr chun tabhairt f� n obair sin na stair a nd�thai f�in do mh�ine dh�ibh ar dt�is agus ansannbsp;an stair sin do chur Ie cois stair na c�ige agus stair nanbsp;tire agus stair an domhain. Is ionmholta, mar sin, annbsp;obair ata beartuithe ag Roinn an Oideachais chun stairnbsp;d�thai do mh�ine dos na leanbhai.

Ta ceapaithe ag an Aireacht sreath leabhar do chur Ie ch�ile i gc�ir na gconntaethe sa tSaorstat agus iad donbsp;chur ar diol ar leath-chor�inn n� tri sgillinge an ceann.nbsp;Caithfar ana-chuid bhaili�chain do dh�aiiamh saranbsp;bhf�adfar tabhairt f� leabhar aca san do sgri. An t-eolasnbsp;ata f� cheilt ii�si na lamhsgribhinni, ni m�r � sin donbsp;bhaili�. An t-eolas ata ag na seanchaithe sa Ghaeltacht,nbsp;ni m�r � sin do bhaili�, leis. Agus 'na theannta san aris,nbsp;ni m�r an t-eolas ata sgaipithe i leabhraibh staire agusnbsp;i n-irisleabhraibh a bhaineann Ie stair do bhaili�. Agusnbsp;nuair a bheadh an t-eolas san bailithe, nior mh�r d��darnbsp;an leabhair an t-eolas go l�ir do sgr�d� agus do sgaganbsp;agus a aigne do liona dhe i dtreo go bhf�adfadh s� caintnbsp;bhriomhar ghunta do sgri nuair a bheadh an leabhar anbsp;cheapa aige.

Nior mh�r do leis, an Ghaedhilg bheith go blasta binn aige ionas gur leabhar simpli so-l�ite taithneamhachnbsp;a sgriobhfadh s�.

�eora Athais agus Dr�achta Eile 61

Mara mbeidh meitheal maith m�r i mbun na hoibre sin beidh f�as�ga ar na leanbhai sgoile ata ann annis sarnbsp;a bhfeicfar an ceann deirinneach des na leabhraibhnbsp;staire sin i gcl�-

Stair Duthai.

� thosnaigh Aireacht an Oideachais ar an gclar nua do chur i bhfeidhm ins na bunsgoileanna tathar ad�nbsp;iarraidh stair duthai do chur a m�ine ins gach sgoil.nbsp;Tathar ag brath ar gach miiinteoir chun suim na lean-bhai i stair a nduthai f�in do mhusgailt i sH go mbeadhnbsp;eolas aca ar saothar na n-�dar agus na laoch a bhain leisnbsp;an ndiithaigh agus ar na heachtrai m�ra a thuit amachnbsp;sa duthaigh � thosach aimsire.

Do theastaigh �s na Coimisin�iri sa tsean-r�im go nd�anfi an stair a mhuine ar an gcuma san, agus is d�inenbsp;go m�r a theastuionn a leith�id sin de theagasc onnbsp;Aireacht anois. Ni f�idir an clar nua do chur i bhfeidhmnbsp;i gceart gan aire thabhairt don teagasc san. Ta ainm-neacha aiteanna agus an Ghaedhilg f�in fite isteach i stairnbsp;na nduthai, agus an m�inteoir a mhuinfeadh stair nanbsp;duthai le cabhair � Icirsgail na duthai, d�fh�adfadh s�nbsp;feidhm a bhaint as an dteagasc san chun na Gaedhilgenbsp;agus tir-eolais do. mhuine.

Ba cheart l�irsgail na duthai bheith ins gach sgoil, agus i bheith os comhair na leanbhai nuair a bheadh annbsp;ceacht ar siiil. Do r�ir mar a chloisim, ta mapa n� l�irsgail an Ordnance Survey �na Ian sgoileanna, ach ninbsp;hannamh a bhionn s� ar crochadh go hard le fala nanbsp;sgoile, n� curtha i leath taoibh i gc�fra, agus gan aonnbsp;usaid a dh�anamh de ag an miiinteoir. Ni haon chabh-air an gl�as bheith ann mara mbaintear feidhm as.nbsp;Beifar ag brath air go mbainfar feidhm as feasta.

62

Deora Athais agiis Dr�achta Eile 63

�s cuimhin liom f�in mapa den ts�rd san bheith sa sgoil �n-a mbinn-se Ie linn mh� �ige. Is beag tracht anbsp;bhi ar an nGaedhilg an uair sin na ar �dair na Gaedhilge.nbsp;Is chun tir-eolais do mh�ine a bhi an l�irsgail ann. Achnbsp;na�inteoir ard-oilte neamh-choitianta a bhi againn, agusnbsp;is m� rud seachas tir-eolas agus na gnath-abhair l�inn anbsp;mh�ineadh s� dh�inn.

Is beag ait ar fuaid na duthai na raibh ar eolas aige de bharr rothuiochta, agus do labhradh s� linn i dtaobhnbsp;aileacht na duthai agus i dtaobh a staire. Do thaithneadhnbsp;na ceachtanna san go m�r leis na buachailli go l�ir.

Nuair fhiafruioch s� de dhuine againn � An rabhais riamh ar bharra an chnuic sin?� n� � An rabhais rianihnbsp;cois farraige san ait lid,� n� � Ar thugais cuaird ar anbsp;leith�id seo de loch riamh?� agus nuair a chuireadh s�nbsp;ceisteanna chughainn i dtaobh na n-aiteanna san,nbsp;geallaim-se dhuit gur ghairid linn an leath-uair a chluignbsp;a chaithimis ag foghluim an tir-eolais uaidh. D�imiodhnbsp;an aimsir ar cos i n� airde. Do chuirimis an-shuim sanbsp;cheacht san.

Mas mar sin a bhi an sg�al nuair na raibh aon tracht ar an nGaedhilg, is m� go m�r an tsuim a cuirfi �nanbsp;leith�id sin de cheacht anois, mar d�fh�adfadh an m�in-teoir miniu do thabhairt ar bhri na n-ainmneacha anbsp;thagann isteach sa cheacht, agus sg�alta a bhaineannnbsp;leis na hainmneacha san d�innsint. Da leogadh an m�in-teoir air go mbeadh s� ar lorg eolais �s na leanbhai inbsp;dtaobh staire na haite, do mh�ad�dh san suim na leanbhai sa cheacht, mar do chuirfeadh s� iad f�in ar lorgnbsp;eolais � n-a muintir. Is fior � seo go m�r m�r i dtaobhnbsp;na Gaeltachta.

Da n-iarrti ar na leanbhai ranna agus sg�alta agus giotai eile do bhaili� � n-a muintir do chuirfeadh san

64 Deora Athais agiis Dr�achta Eilc

gach �inne ag cabhr� leis an in�inteoir.

Is eol dom m�inteoir sa bhreac-Ghaeltacht a chuirearm na leanbhai ag obair ar an gcuma san agus tanbsp;ag eiri go hiongantach leis an miiinteoir sin. Sgriobhannnbsp;na leanbhai sios na giotai ar chuma �igin � bh�al-aithrisnbsp;a muintire, agus ceartuionn an m�inteoir an sgribhinnnbsp;d�ibh sa sgoil. Is aindis an sgribhinn a bhionn ag nanbsp;leanbhai nuair a thosnuid siad, ach ni fada go mbid siadnbsp;diste go maith chun na ngiotai do sgri go ceart.

An rud fhoghlumuionn duine ar an gcuma san ni sgarann s� leis go brath. Ta b�aloideas ins gach ceann-tar sa Ghalltacht agus sa Ghaeltacht, agus ba cheart annbsp;b�aloideas san bheith ar eolas ag na leanbhai i dtreo gonbsp;mbeadh ceangal spridealta aca Ie n-a seacht sinnsear anbsp;chuaidh r�mpa. Is tearr go m�r an t-eolas a bheadbnbsp;aca air da mbeidis f�in ag cabhr� Ie n-a bhaili� na marnbsp;a bheadh aca da mba a leabhar a gheoidis �.

Agus an l�irsgail. Is m�r an chabhair i sin chun greim fhail ar an eolas. Tuigeann an saol gur fior �nbsp;sin i dtaobh m�ine geograifi tire n� geograifi annbsp;domhain, ach is fior, leis, c i dtaobh m�ine staire.

Nach brea an ceacht is f�idir a mh�ine do leanbhai sgoile i mBlea Cliath ar bheatha Aodh Rua Uinbsp;Dhomhnaill ach a chuaird imeasc na sl�ibhte ar annbsp;dtaobh theas den chathair do dh�anamh amach ar annbsp;l�irsgail, agus ansan an chuaird � thuaidh go C�iganbsp;Uladh?

D�fh�adfi ceacht staire eile do mh�ine do leanbhai i gCorcaigh ach an b�thar � thuaidh a ghaibh � S�illea-bhain B�ara do lorg ar an mapa. Ceacht ar stair annbsp;naisi�in a bheadh sa da cheacht san. D�fh�adfi ceacht-anna staire leitriochta do mh�ine ar an gcuma gc�adna:nbsp;cur sios a dh�anamh ar fhile n� ar �dar �igin agus an

1,500 Lamhsgribion.

Nuair a bhi Padraig Mac Piarais i mbun Coiste na Leabhar i gConnradh na Gaedhilge fado thainig nanbsp;leabhair Ghaedhilge amach go saor agus go tiugh. Arnbsp;na leabhraibh sin bhi na cnuasachta amhran agus daiitanbsp;a cuireadh i n-eagar �s na lamhsgribhinni.

Taid na leabhair ag teacht amach go saor agus go tiugh aris, ach ni hi an tsean-leitriocht ata ionta achnbsp;santhar nua agus aistriuchain agus t�acsieabhair arnbsp;abhair l�inn ins na bun-sgoileanna agus ins na mean-sgoileanna.

Da gcuirti an da shaghas i gcomparaid le n-a ch�ile b��idir go nd�arfi gur fearr agus gur luachmhaire nanbsp;leabhair a thainig amach triocha blian � shin na nanbsp;leabhair ata ag teacht amach le tamall. Ach ni ga aonnbsp;chomparaid den ts�rd san a dh�anamh. Teastuionn nanbsp;leabhair nua uainn, ach is � locht is m� ata ar annbsp;iarracht nua so na go bhfuil failli a thahhairt sa tsean-leitriocht. Nil ach fior-bheagan de shaothar na bhfilinbsp;agus na sean-udar da chur i n-eagar agus i gcl� anois.nbsp;Failli gan fath � sin gur deacair a thuisgint.

Ta mile go leith de lamhsgribhinni na Nua-Ghaedhilge in Acadamh �ireann i mBlea Cliath, gan tracht ar a bhfuil de lamhsgribhinni eile ann, idir Mhean-Ghaedhilg agus Sean-Ghaedhilg, agus nilid go leirnbsp;claraithe f�s- �n m�id den chlar ata i gcl� is l�ir gonbsp;mbeimid ar seachran i dtaobh stair na h�ireann sannbsp;seacht� aois d�ag agus san ochtii aois d�ag go dti go

66

Deora Athais agus Dr�achta Eile 67

mbeidh leitriocht na lamhsgribhinni againn. Ba dh�igh Ie duine go nd�anfi iarracht ar an leitriocht san do churnbsp;i gcl� gan mhoill agus a thachtai ata si i gcursai nanbsp;teangan agus i gcursai stair na tire.

Do sgribh Thomas Moore leabhar ar stair na h�ireann, agus nuair a bhi an obair criochnaithe aige donbsp;theasbeain duine �igin lamhsgribhinn Ghaedhilge dho.

� �! nach m�r an t-amadan me,� ar seiseann, � agus tabhairt f� stair a sgri agus gan an t-eolas agam chuige!�

Fear ciallmhar ab�ea an M�rach!

Beimid dall ar ch�rsai staire an da aois sin, an seacht� aois d�ag agus an t-ocht� aois d�ag, go dti gonbsp;nd�anfar an leitriocht ata i bhfolach ins na lamhsgribhinni d�ini�cha agus do sgaga agus do chur inbsp;n-eagar agus i gcl�. Da mba na l�ifi ach an chuid dennbsp;chlar is d�annai a thainig amach do tuigfi an m�id sinnbsp;go soil�ir. Beidh suas Ie dha mhile leathanach ar fad sanbsp;chlar nuair a bheidh na lamhsgribhinni go l�ir claraithe.

Is beag duine ach amhain an dream dilis ata i mbun na hoibre a thuigeann cad ta ins na lamhsgribhinni eile,nbsp;agus ta dian-gha Ie daoine eile a thabharfadh f� abhar nanbsp;lamhsgribhinni do chur i n-eagar agus i gcl�. Sin obairnbsp;do mhacaibh l�inn na hOllsgoile. Cathain a thabhar-faid siad f�?

Ni h� amhain nach f�idir stair na h�ireann do thuis-gint i gceart, ach ni bheidh cruinn-eolas againn ar an dteangain f�in go dti go mbeidh an leitriocht san ar failnbsp;againn. Ta cruinneas agus binneas cainte sa bhfiliochtnbsp;nach f�idir a sharu, agus ta st�r focal sa bhfiliocht agusnbsp;sa phr�s a bheadh oiri�nach duinn iniu. Do neart�dhnbsp;l�amh na leitriochta san tabhairt na teangan, mar bheadhnbsp;an leitriocht mar thaca ag an dteangain labhartha, f�nbsp;mar a bhionn ins gach tir eile, agus f� mar a bhi i

68 Deora Athais agus Dr�achta Eile

n�irinn f�in go dti gur cuireadh an Ghaedhilg f� chois.

An t� a l�ifeadh an leitriocht san thuigfeadh s� gur beag an deifriocht ata idir caint na seandaoine iniunbsp;agus an pros agus an fhiliocht a ceapadh san seachtunbsp;aois d�ag agus san ocht� aois d�ag, agus bheadh measnbsp;da r�ir sin aige ar theangain na ndaoine.

Na daoine a chuirfeadh an leitriocht san ar fail d�inn nior mh�r d�ibh an Ghaedhilg bheith go maithnbsp;aca. Nior mh�r d�ibh, leis, na nodanna d�fhoghluim,nbsp;ach ni deacair iad san d�fhoghluim ach eolas maith bheithnbsp;ag duine ar an nGaedhilg. Ni mi-chosuil Ie gearr-sgribhinn cuid den sgribhneoireacht ata ins na lamh-sgribhinni, ach is minic a l�irionn bri an line na nodannanbsp;a bhionn sa leitri�. F�ith na sgolaireachta an rud isnbsp;riachtanai i gc�ir na hoibre sin. An t� go mbeadh sannbsp;aige ba ghearr an mhoill air na nodanna d�fhoghluim.

Fas na Teangan.

Is deacair daoine a shasamh. D�airios beirt ag caint an la f� dheire i dtaobh aiste �n-a raibh cur sios againnbsp;ar � Cad is droch-Ghaedliilg ann?� Dubhairt duine acanbsp;nar dheineas ach an cheist do chur agus leogaint donbsp;dhaoine eil� freagra a thabhairt ar an gceist sin.nbsp;Dubhairt an duine eile gur thogas orm f�in dli a cheapanbsp;agus leogaint do Clioiste an Choiste Gn�tha a bhreithnbsp;ar na leabhraibh a thabhairt do r�ir na dli sin.

Do bhi bliaire den cheart ag gach duine den bheirt, ach ni raibh � an ceart go l�ir agus gan ach an ceart �nbsp;ag �inne dhiobh.

Dubhart sa ch�ad aiste go raibh abairti ag daoine sa Ghaeltacht agus nar mh�r do dhuine B�arla bheithnbsp;aige Chun na n-ahairti sin do thuisgint, agus d�fhiafruiosnbsp;�An droch-Ghaedhilg iad san?� Is fior nar thugas-sanbsp;freagra ar an gceist sin.

B��igean dom me f�in do chosaint ar an mbeirt sin.

� Aon abairt ata ag lucht labhartha na Gaedhilge sa Ghaeltacht caithfar glaca leis, agus ba cheart duit �nbsp;sin a ra,� arsa Duine Aca.

� Agus da n-abrainn c,� arse mise, � do bheadh daoine eile anuas orm.�

� Bheinn-se anuas ort gan aon amhras,� arsan Tarna Duine. � Ni gheillim i n-aon chor gur ceart glaca lenbsp;gach abairt a thagann a b�alaibh na ndaoine sa Ghaeltacht.�

� Ach mara nglactar le caint na ndaoine sa Ghael-

69

70 Deora AtJiais agus Dr�achta Eilc

tacht,� arsan Ch�ad Duine, � cad eile ata ann chun glaca leis?�

� Ceist eile ar fad i sin,� arsan Tarna Duine. � Seo abairt anois: � An f�idir Ie cos bheith briste Ie cic?� Annbsp;ceart glaca leis an abairt sin da n-abradh duine sa Ghael-tacht i ? �

� Ni abr�dh.�

�� Deirtear abairti is measa na i �

� Fagfad-sa f�ibh �,� arsa inise. � Am tliaobh-sa dhe, d�arfainn go gcaithfar glaca Ie gach abairt atanbsp;pr�amhaithe go maith sa teangain, is cuma cad as gonbsp;dtainig an abairt, ach iiach ceart glaca go bog Ie gachnbsp;rud a thainig isteach �n mB�arla Ie d�annai, go m�r m�rnbsp;ina ta a chothrom d�abairt i nglan-Ghaedhilg againanbsp;cheana.�

�� R�itim leis an dtuairim sin,� arsan Tarna Duine.

Ma aontuigh, nior aontuigh s� leis an rud a bhi san aiste i dtaobh droch-Ghaedhilge na Galltachta.

� Da ng�illti don tuairim sin,� ar seisean, � do fagfi sgri na Gaedhilge i� mhuintir na Gaeltachta amhain !�

� Ni h� sin an bri a bhaineas-sa as au aiste,� arsa Fear na Gaeltachta. � Is � bri a bhaineas-sa as na gonbsp;bhfuil leabhair a geur amach agus teanga nua ar fadnbsp;ionta.�

� Nach mar a ch�ile � sin agus a ra na f�adfadh �inne ach duine �n nGaeltacht leabhar Gaedhilge donbsp;sgri?� arsan Duine Eile.

� Ni hea go deimhin,� arsa mise. � D�fh�adfadh duine �n nGalltacht dea-Ghaedhilg do sgri ach eolasnbsp;maith do chur ar theangain na Gaeltachta agus claoi leisnbsp;an dteangain sin agus leis an leitriocht a thainig anuasnbsp;chughainn trid an dteangain sin.�

Deora Athais agus Dr�achta Ei�e 71

� Ni bheadh ansan againn ach b�aloideas,� arsan Duine Eile.

�Ta seoda leiteardha sa bh�aloideas,�� arsa mise. � Ach da mba na headh f�in, is trid an mbcaloideas agusnbsp;trid an leitriocht a gheofar an mianach chun smaointe donbsp;nochta sa Ghaedhilg. Ni m�r do dhuine bheith saite inbsp;gcaint na Gaeltachta agus sa leitriocht sara dtugadh s�nbsp;f� leabhar Ghaedhilge do sgri. Mara mbeidh beidh annbsp;B�arla ag br� isteach air i gcomhnui!�

Do sgaramair Ie n-a ch�ile ansan, agus do thugas nio bh�thar orm abhaile. Do l�as an uimhir nua denbsp;� Bh�aloideas � an oiche sin agus fuaras cruth� ann arnbsp;a raibh raite agam. Do bhi aisti ar an irisleabhar sannbsp;a cuireadh sios � bh�alaibh daoine ins na tri c�igi �n-anbsp;bhfuil an Ghaedhilg a labhairt i gcomhnui. Do l�asnbsp;iad go l�ir agus do thugas f� ndeara aris, f� mar a thugasnbsp;f� ndeara go minic cheana, gur beag deifr�ocht ata idirnbsp;Gaedhilg na seandaoine ins na tri c�igi, agus go bhfuilnbsp;deifriocht an domhain idir an nGaedhilg sin agus aunbsp;Ghaedilg ata i gciiid des na leabhraibh a thainig amachnbsp;Ie tamall anuas.

L�irionn na haisti meon na ndaoine dh�inn, agus tugaid siad d�inn samplai maithe ar an dteangain f� marnbsp;a labhrann na seandaoine i.

D�il sa L�ann.

Albanach a thug cuaird ar �irinn breis agus c�ad bliain � shin agus do dhein taisteal ar fuaid na tire,nbsp;dubhairt s� gurbh � a thuairim go raibh an Ghaedhilg anbsp;labhairt an uair sin ag dha mhilli�n duine. Ni h�nbsp;amhain go raibh si a labhairt ag muintir na tuatha,nbsp;thoir, thiar, thuaidh agus theas, ach go raibh si anbsp;labhairt ins na bailte m�ra sa Mhumhain agus inbsp;gConnachtaibh, leis. Na Gaill f�in san larthar go raibhnbsp;an B�arla mar ghnath-theangain aca, dubhairt s� gurnbsp;thuigeadar an Ghaedhilg agus go labhraidis i Ie n-a seir-bhisigh agus Ie daoine eile.

C� go raibh an Ghaedhilg ag dul ar geul i bhfad ruimis sin, is l�ir nar thainig an meath marbhthachnbsp;uirthe go dti go ditainig an gorta ar an dtuaith i lar nanbsp;haoise seo ghaibh tharainn. Is cuimhin Ie l�itheoirinbsp;� Mo Sg�al F�in � go ndubhairt an tAthair Peadar Uanbsp;Laoghaire gur thainig br�n agus uaigneas air nuair anbsp;fuair s� amach sa Cholaiste i Maghnuat go raibhnbsp;�ireannaigh ann na raibh focal Ghaedhilge aca. NInbsp;fulair n� bhi an Ghaedhilg go hana-laidir sa Mhumhainnbsp;roim aimsir an Ghorta agus �na dhiaidh, raas mar sinnbsp;a bhi an sg�al ag an Athair Peadar. Is m� deimhni�nbsp;eile ata againn go raibh.

Dubhairt Easbog Chorcai, an tAthair Sean � Mur-chadha, gur cheap s� go raibh s� de dhualgas air, nuair a toghadh mar easbog �, an Ghaedhilg d�fhoghluim,

72

Dcora Athais agiis Dr�achta Eile

biodh go raibh s� thar dachad bliaiii d�aois aii uair sin. Fuair seisean bas bliain an Ghorta.

Sa bhliain mile ocht gc�ad tri dheich a ceathair Ihainig sagart �g � dh�iseas Ros � gCairbre abhaile �nnbsp;bhFrainnc agus ni leogfadh au tEasbog do dul i mbunnbsp;obair an mhisi�in toisc gan an Ghaedhilg bheith aige.nbsp;An bhliain �na dhiaidh san do leogadh do tosmi. Bhi annbsp;sagart �g san in� Easbog ar an nd�iseas san �na dhiaidlinbsp;san.

Sin mar a bhi an sg�al i gConntae Chorcai, agus ba Ghaolai na san Conntae Chiarrai agus Gonntae an Chlairnbsp;agus na eonntaethe i gCiiige Chonnacht agus i n-iartharnbsp;Uladh. Bhi Portlairge ana-^GhaoIach, leis.

Ach thainig an meath dairiribh tar �is an Ghorta, agus do chuaidh an Ghaedhilg ar gc�l go mear as sannbsp;amach-

Sar a dtainig an meath san do bhi d�il sa l�ann ag uasal agus ag iseal. Daoine na f�adfadh au Ghaedhilgnbsp;do l�amh do chuiridis suim sa bhfiliocht agus ins nanbsp;sg�alta agus sa tseanchus, i dtreo go dtainig anuasnbsp;chughainn tri bh�alaithris na ndaoine ana-chuid leit-riochta gur fiu � chur i gcl� agus a chraobhsgaoileadh.nbsp;Ni Folklore ceart i n-aon chor a lan de sin ach fior-leitriocht.

Daoine ab�ea iad san na f�adfaidis an Ghaedhilg a l�amh. Ach na daoine go raibh an l�ann aca bhiodarnbsp;san ag saothru na teangan. Bhidis a sior-l�amh agus anbsp;sgri. Ni beag de dheimhniu air sin a bhfuil de leit-riocht fagtha 'na ndiaidh aca ins na lamhsgribhinni.

Ni raibh na leabharlainn phuibli ann an uair sin na aon tracht ar iad a bheith ann, ach bhi leabharlainnnbsp;phriobhaideacha ann ag easbuig agus ag sagairt agus agnbsp;daoinibh eile, agus bhiodh na leabhair agus na lamh-

74 Deora Athais agus Dr�achta Eile

sgribhinni a geur � dhuine go duine eile ar iasacht. Is doallrathach �s na lamhsgribhinni gurbh� shean-n�s �nbsp;sin a bhiodh ag ar sinnsear agus gur leanadh de gannbsp;brise suas go dti aimsir an Ghorta. Is mo dr�acht atinbsp;ann a bhaineann leis an n�s san.

Sa bhliain mile s� c�ad naoi ndeich a seacht dO' ch�ni Liam Mac Cairteain an D�na dan ag gabliailnbsp;baochais leis an Athair Eoin Mac Sleimhne i dtaoblinbsp;leabhair a thug an tEasbog san ar iasacht do. � Do bhinbsp;an tEasbog so i ng�ibhinn na riGall an tan san,� adeirnbsp;an file. Seo bh�arsa den dan:�

� Is masla dod� namhaid tu ad� chaible, a fhir an liath-ruisc,

Ceangailte tlath mar tair-se aca ad�chiapadh,

Ag seasamh go laidir dana ar son do Thiarna,

Gan anfadh bais gan tabhacht i bhfulang pianta.�

C�ad bliain �na dhiaidh san do chuir �amonn � Cadhla dan beag ag trial! ar Mhicheal Mac Ghathail U1nbsp;Chonchubhair go Gleann an Ridire ag iarraidh iasachtnbsp;leabhair air. Dubhairt s� ann:�

� Nuachar s�imh s�anmhar gan easba maoine,

Bhreith bua ar sg�imh Dh�irdre, ar leahaidh taoibli leat,

Uaisleacht saerfh�ile is cneastacht innte,

Is gan bhuairt gan aon bhaol, go mairir i sin.'

File ab�ea Micheal � Conchubhair f�in, agus do sgribh seisean dha rann ag iarraidh iasacht � Dhochtuirnbsp;G�itinn � ar dhuine Mrithe timpal an ama ch�ana.

Is iongantach a bhfuil de dhr�achta � laimh Mhichil �ig Ui Longain ag gabhail baochais le daoine a thug

Deora Athais agus Dr�achta Eile 75

leabhair ar iasacht do, n� ag lorg leabhar a thug s� f�in ar iasacht uaidh d�fhail thar n-ais. Do chuir s� dan agnbsp;triall ar Siiean � Chaoimh go Teampall Mhichil sanbsp;bhliain 1807 f� bhas Mhichil Ui Chaoimh, an file, inbsp;mB�al Ath� Ubhalla, agus ag iarraidh iasacht � L�chrannnbsp;na gCreidmheach � air.

Do sgribh s� ceann eile � da iaruigh ar Ribeai'd Breathnach c�pla seanleabhar do bhi ar iasacht aigenbsp;uaidh d�fhaghail aige chun go n-aithsgribhfadh s� gonbsp;huile iad.� Sa bhliain 1819 do sgribh s� dha bh�arsanbsp;� da iaruigh air an Athair Sean � Murcbadha, Easbognbsp;Chorcai, � Sgathan an Chrabha � a fuair s� ar iasachtnbsp;uaidh roimhe sin d�fhagail aige chun go sgribhfadh anbsp;mhac amach �.�

Seo bh�arsa a dan a sgribh s� � da iaruigh air Shean � Mhulain � Aodha Mac Aingil � a thug s� f�in ar iasachtnbsp;do roime sin do chur abhaile chuige �

� A sh�imhfhir chneasta ta carthanach c�illmhar c�ir,

Is l�anta teagasc a starthaibh a gc�ill sa gcomhad,

Mas m�inn leat caradas cheangal Ie haon dorn sh�rd, Cuir � Aodha Mac Aingil � abhaile go h�asga am�nbsp;threo!�

Ni beag an m�id sin de dheimhni� ar dhuil ar sinn-sear sa l�ann

Feabhas na bhFeiseanna.

Is iongantach an fas ata ar na feiseanna � cuireadn an ch�ad cheann ar bun breis agus tri bliana dh�ag arnbsp;fhichid � shin. Do bhi ana-chuid diobh ann i mbliana,nbsp;agus iad go l�ir ar fheabhas. Ni hionann san agus a ra,nbsp;amhthach, nach f�idir slacht a chur ar a riaradh. Isnbsp;feidir.

Da bhf�adfi' clar a leagadh amach go mbeadh com�r-tais airithe air d�oirfeadh dos na feiseanna go l�ir, d�fh�adf! leabhar inolt�ireachta do dh�anamh ansannbsp;agus c�ip (le liheith ag gach aon mholt�ir ag gach feis,nbsp;f� mar a bhionn ag na molt�iri ar gach aonach eallachnbsp;ar fuaid na tire. Is m�r an slacht a chuirfeadh an m�idnbsp;sin f�in ar riaradh na bhfeiseanna.

D�fh�adfi com�rtais nua do cheapadh, leis. Na com�rtais dramuiochta a bhionn ann le cupla bliain, hanbsp;cheart cuidiu leo, mar is ar �igin ata aon ni is m� anbsp;chabhr�dh le labhairt na teangan na iad. Ba cheartnbsp;cabhru leis an amhranuiocht i gc�ir c�racha ceoil chomhnbsp;maith, agus amhrain bheith ar an gclar go bhf�adfadhnbsp;an pobal iad do chana nuair a bheadh an aeriocht n� annbsp;chuirm cheoil ar siul.

Ach lasmuigh de chom�rtaisibh na teangan ar fad, d�fhcadfi com�rtais eile do chur ar bun. Bionn golf anbsp;imirt ag a Ian Gaelgeoiri, agus ba choir go bhf�adfinbsp;com�rtas golf do chur ar bun gan aon dua i n-aon ait gonbsp;mbeadh machaire imeartha ann chuige. Mas cluichenbsp;Gaolach c, agus deirtear gurab� ea, do chuirfeadh com�r-

76

Deora Athais agus Dr�achta Eile 77

tas golf a lan daoine ag cabhru leis na feiseanna. B��idir giir m� aii tairbhe a thiocfadh a com�rtas den ts�rd saiinbsp;na mar a thagann as na com�rtaisibh rinnce- Is fiunbsp;machnamb a dh�anamh ar an sg�al ar aon chuma.

Is maitli is cuimhin liom f�in an ch�ad fheis da raibli riamh ag Connradh na Gaedhilge. I Maghcbromthanbsp;a cuireadh an flieis sin ar bun, agus seo mar a tharla-.�

Do blii Tomas � Conceannain i Merice sa bhliain mile ocht gc�ad naoi ndeich a bocht, agus do chuir s�nbsp;leitir ag triall ar an bpaip�ar ud an � tSean-Bheannbsp;Bhocht � go raibh Eilis Ni Mhaolagain �na bhun. Donbsp;thairg Tomas duais don t� ab�fhearr a d�arfadh annbsp;Gaoine ar Shean � Mhathghamhna a cheap Padraig �nbsp;Broin, an file. Do bhi Padraig 'na chomhnui i Newnbsp;York an uair sin. Do cuireadh an Caoine i gcl� arnbsp;uimhir na Nodlag den � tSean-Bhean Bhocht,� 1897,nbsp;agus is d�cha gurab' � sin a chuir i gceann Thomais aunbsp;duais do thairsgint.

Do bhi an Connradh ana-laidir i gConntae Chorcai an uair sin, agus do fagadh f�s na craobhacha ann ai*nbsp;com�rtas do chur ar bun i gc�ir duaise Thornais- Donbsp;hiarradh ar Ghi'aobh Maghcbromtha c�ram au chom�r-tais do th�gaint ortha f�in. Do ghlac an Chraobh leisnbsp;an dtairsgint agus do thairgeadar f�in duaiseanna eile inbsp;gc�ir amhranuiochta, agus doi thairg an Docht�ir �nbsp;Gruaidhlaoich � Ath an Ch�iste duais eile i gc�ir rinnce.nbsp;B�shin dar na feise.

Ar an bhfichi� la de mhi Marta a bhi an Fheis ar siul. Do bhi daoine ann � Bhlea Gliath agus � n-a Idnnbsp;aiteanna eile, agus is maith liom a ra go bhfuil a lannbsp;aca �na mbeathaigh i gcomhnui agus iad chomh duth-rachtach ar son na Gaedhilge agus a bhlodar riamh.

Deichni�r a bhi istigh ar an nduais i gc�ir an

78 Deora Athais agus Dr�achta Eile

Chaoine do ra, agus do dhein na molt�iri an ch�ad duais do roinnt idir Seoirse Seartan � Chraobh Chorcai agusnbsp;Sean � Laoghaire � Chraobh Maghchromtha. Tanbsp;Seoirse �na chomhnui i Liverpool anois. Is � a ch�mnbsp;an dan �d � An CapailHn Ban.� Mac driothar athar donnbsp;Athair Peadar � Laoghaire ab�ea Sean � Laoghaire.

Do bhi ana-chuid iomath�iri istigh ar na com�r-taisibh eile, leis, agus bhi na sluaile ag f�achant ortha agus ag �isteacht leo. Ach do sharaigh an chuirni cheoilnbsp;a bhi ann san oiche aon ni den Is�rd san da raibh riamhnbsp;i Maghchromtha. I Sgoil na niBan Rialta a bhi annbsp;Chuirm Cheoil ar si�l, agus do bhi a leith�id sin de shluanbsp;ann go mb��igean dos na daoine a bhi ann � Chorcaigknbsp;agus � Bhlea Cliath dul amach trid an ardan ar a haonnbsp;dh�ag a chlog sar a raibh deire leis an gCuirm Cheoil,nbsp;agus an uair sin f�in do bhi slua lasmuigh nar eirigh leonbsp;sli fhail sa sgoil! C�is athais agus mhaoite do gachnbsp;�inne c�rsai na hoiche sin.

Ni hiongna gur dhein � Fainne an Lae � maoidheamh as an bhFeis an tseachtain 'na dhiaidh san.nbsp;Ni h� amhain go raibh c�ntas speisialta ar an bpaip�arnbsp;ai� tagairt don Fheis, ach do bhi n�tai on Eagarth�ir anbsp;moladh. Dubhairt an tEagarth�ir gur cheart donnbsp;Chonnradh feis mar sin do bheith aca i Maghchromthanbsp;gach bliain feasta, agus iarracht a dh�anamh ar fheis-eanna do chur ar bun i n-aiteanna eile sa Ghaeltacht,nbsp;leis. Do deineadh san, agus is leir do chach anois nanbsp;fuil sli is fearr chun na Gaedhilge do chur chun cinn nanbsp;feiseanna maithe de bhun� ar fuaid na tire.

Na Sraidbhailte.

An bhfuil aon tsraidbhaile i n�irinn �n-a labhartar an Ghaedhilg mar ghnath-theangain? Ni heol dom f�innbsp;aon bhailGi m�r �n-a ndeintear gach gn� tn'd an nGaedh-ilg, ach ta sraidbhailte ag fas i lar na Gaeltachta anoisnbsp;�n-a bhfuil an Ghaedhilg ag an bpobal go l�ir agus �n-anbsp;bhfuil si i n-uachtar f� lathair, c� go bhfuil dian-troidnbsp;ar si�l ionta idir an dteangain duchais agus an teangaiunbsp;iasachta.

Ma bhuan an teanga duchais ar an dteangain ede ins na sraidbhailte sin, beidh fas nua i ndan donnbsp;Ghaedhilg.

C�ad bliain � shin agus i bhfad �na dhiaidh san bhi an Ghaedhilg a labhairt mar ghnath-theangain i mbailtenbsp;m�ra i gConnachtaibh agus i gC�ige Mumhan agus inbsp;gCuige Uladh, ach thainig an meathlii uirthe tar �is annbsp;Ghorta agus do bhi si ag dul ar gc�l as san amach go dtinbsp;sa deire na raibh aon bhaile m�r ann n�, aon bhaile beagnbsp;�n-a ndeinti an gn� go l�ir trid an nGaedhilg.

Ta bailte m�ra agus bailte beaga ann anois �n-a bhfuil an Ghaedhilg ag cuid mhaith des na daoine, achnbsp;B�arla an teanga a labhartar ionta de ghnath. Bailtenbsp;iad san ata i lar na Gaeltachta n� ar imeall na Gael-tachta, agus da bhf�adfi iad do Ghaolu nior bhaol donnbsp;Ghaeltacht na don Ghaedhilg. Go dti go nd�anfar iadnbsp;do Ghaolu ni f�idir a ra go bhfuil an Ghaedhilg f�in �nbsp;bhaol da mh�id saothar a d�anfar chun i chosaint agusnbsp;chun i chur ar a bonnaibh.

79

80 Deora Athais agiis Drcachta Eilc

Mara nd�anfar iad do Ghaol� beid siad ag sgaipeadh an ghalldachais ar fiiaid na Gaeltachta, f� mar ataid f�nbsp;lathair, ach ma Ghaolm'otar iad. beid siad �na ndiintanbsp;chosanta ag an nGaeltacht agus ag an dteangain. Is �nbsp;mo thuairim f�in na heireoidh linn an Ghaeltacht donbsp;shabhail mara bhf�adaim�d na bailte m�ra agus na baillenbsp;beaga ata i lar na Gaeltachta agus ar imeall na Gaeltachta do Ghaol�.

Ta bailte den ts�rd san ins gach conntae de chonn-taethibh na Gaeltachta. Ceann aca baile m�r Maghclirom-tha. Ta an Ghaedhilg a labhairt lastuaidh agus laistiar den bhaile sin, agus ta an Ghaedhilg ag m�ran daoine atanbsp;�na gcomhmu istigh ann. Na Gaedhilgeoiri ata �nanbsp;gcomhnui istigh i Maghchromtha agus na Gaedhilgeoirinbsp;ata lasmuigh dhe, da mbeidis ag cabhr� ie n-a ch�ilenbsp;agus ag obair ;i lamhaibh a ch�ile, ba cheart go bhfeadfinbsp;baile m�r Gaolach do dh�anamh de gan m�ran moille.

Ta caoi aca anois na raibh aca cheana. Ta muintir na Gaeltachta f�in ag claoi Ie ch�ile chun sH bheatha donbsp;bhaint amach d�ibh f�in sa cheanntar leathan ata ar annbsp;dtaobh thiar thuaidh den bhaile sin, agus ta geallta agnbsp;an Rialtas cabhair a thabhairt d�ibh san iarracht san.

Na daoine f�in bheith ag cabhr� leis an iarracht so, sin � an rud is tabhachtai ar fad, Ni fh�adfadh aonnbsp;Rialtas feabhas a chur ar staid na ndaoine mara mbeadhnbsp;na daoine f�in ag cabhr� leo. Ach toisc na daoine f�innbsp;bheith chomh d�thrachtach san chun slacht do chur arnbsp;a ndala f�in, nil aon amhras na go n-eireoidh leo agusnbsp;go mbeidh sli bheatha Ie fail ag daoine �ga sa cheanntarnbsp;m�r san agus go mbeidh a dteanga f�in a labhairt aca.nbsp;Ni bheidh ortha imeacht thar saile go tiortha an Bh�arla,nbsp;f� mar a bhiodh, ach a saol do chaitheamh �na nd�thaighnbsp;Ghaolaigh f�in.

Deora �Athais agus Dr�achta Eile 81

Ta a lan bailte againn ata ar aon dul leis an mbaile m�r san, agus gach ni ata raite agam i dtaobh Magh-chromtha is fior � i dtaobh na mbailte eile- An nd�anfarnbsp;iarracht ar iad go l�ir do Ghaol� ?

^AIRGEAD AGUS SAOTHAR.

Fir Diomhaoin agus a Leanbhai ag Obair.

San �raid a thug an tOlIamh, Alfred � Rathaile, uaidh ag G�mhdhail na M�inteoiri Mean-sgoileannanbsp;dubhairt s� na raibh s� do r�ir na fior-Ghriostuiochtanbsp;leanbhai �ga bheith ag obair ar roinnt sgillingl inbsp;n-aghaidh na seachtaine agus san am gc�adna anbsp;n-aithreacha bheith diomhaoin toisc gan obair bheith Ienbsp;fail aca. Is beag duine na hadmh�dh go raibh an ceartnbsp;aige, ach ni hionann admhail agus leigheas d�fhail ar annbsp;sg�al.

� thainig r� na n-inneal is ag dul i n-olcas ata an sg�al. An obair a bhiodh a dh�anamh ag fearaibhnbsp;blianta � shin mna agus cailini a bhionn a dh�anamhnbsp;anois. I n-oifigi i n�irinn f�in, oifigi banc agus oifiginbsp;eile, deineann cailin agus maisin aici obair a dheineadhnbsp;beirt fhear c�pla bliain o shin, agus do r�ir mar ata nanbsp;d�ant�sai nua ag dul ar aghaidh ta na maisini nua agnbsp;teacht isteach agus cailini a n-oibri�. N�s na haimsirenbsp;seo � sin, agus ni haon chabhair cur �na choinnibh. Niornbsp;eirigh Ie haon tir eile cosc do chur leis an bhfas san, agusnbsp;'do r�ir mar a th�ann d�ant�sai airithe chun cinn is ea isnbsp;measa a bhionn an sg�al. Is geall 1� pion�s ar an gcinenbsp;daona �.

Ach ni hi �ire an tir is measa sa chas san. A bhaochas san don fheinneoireacht, priomh-dh�ant�s nanbsp;h�ireann i gcomhnui. An fhaid a bheidh an fheir-meoireacht agus na hoibreacha a bhaineann I�,�an fhaidnbsp;a bheid siad san �na bpriomh-dh�antus againn ni baolnbsp;d�inn.

85

Deora Athais agus Dr�achta Eile

Ni hionann �ire agus an Ruis, tir �n-a mbionn na mna ag d�anamh gach aon tsaghas cearduiochta ar aonnbsp;dul leis na fearaibh, da mb�� t�gaint tithe f�in �'-Cabhruionn na mna agus na cailini leis na fearaibh inbsp;n-oibreacha airithe ar na feirmeacha i n�irinn, ach niornbsp;thosnuiodar f�a ar bheith ag d�anamh b�thar na agnbsp;t�gaint tithe.

Agus an t-airgead ata curtha i leith oibreacha poibli do sholathar i rith na bliana so, is ar oibreacha den ts�rdnbsp;san is m� a caithfar �, oibreacha na deineann mna nanbsp;cailini na leanbhai sa tir seo. Is saoraidi go m�r a cuirfinbsp;an tir seo ar a leas na aon tir eile ar domhan, b��idir, gonbsp;bhfnil staid na leanbhai ag d�anamh buartha do dhaoinenbsp;ann f� lathair.

Ta an sg�al chomh dona san i dtiorthaibh eile go bhfuiltear ad� iarraidh cosc dli do chur Ie leanbhai �ganbsp;bheith ag obair. Tri bliana 6 shin nuair a deineadh annbsp;m�r-aireamh ins na Stait Aontuithe, do bhi dha mhilli�nnbsp;leanbhai �ga ag obair sa tir sin. Ta an uimhir ag dul inbsp;luighead �n mbliain sin, ach ins na cathrachaibh m�ranbsp;ann ta ana-chuid leanbhai agus cailini �ga go mbionnnbsp;ortha a mbeatha do thuillgamh go cruaidh.

Do deineadh dli ann deich mbliana � shin i n-aghaidh leanbhai f� bhun a s� d�ag bheith ag obair,nbsp;ach bhi an dli sin i n-aghaidh an bhunreachta agus niornbsp;eirigh leis na rialath�iri � chur i bhfeidhm an uair sin-Do ceapadh ansan leasi'i do dh�anamh ar an mbunreachtnbsp;i sli go mbeadh neart ag an gComhdhail treorii n� coscnbsp;do chur Ie hobair do leanbhai f� bhun a hocht d�ag, n�nbsp;an obair sin do riara agus do rialu. Do ghlac chuig cinnnbsp;des na Stait leis an leasu gan mhoill agus ta cheithre cinnnbsp;eile tar �is glaca leis Ie d�annai, ach is mail an obairnbsp;i bunreacht na Stat nAontuithe do leasii.

Deora Athais agus Dr�achta Eile 87.

An droch staid �n-a bhfuil an lucht oibre ins na Stait Aontuithe Ie tamall, ta s� ag brostii na ndaoine chun annbsp;dli nua do chur i bhfeidhm. Tathar ad� iarraidh annbsp;leasuithe do chur ar aghaidh ins na Stait eile nar ghlacnbsp;leis go dti so. Na daoine is fearr agus is eolgaisi i Mericenbsp;tuigid siad anois gurab� olc an cas � fir mh�ra laidrenbsp;bheith sgurtha diomhaoin agus a leanbhal bochta bheithnbsp;ag obair chun bl�ire bidh do sholathar don linti.

Da mh�id � l�irsgrios an ceal-oibre tiocfaidh tairbhe as ma mh�sgluionn s� na daoine chun na leanbhai donbsp;chosaint agus leogaint da n-aithreacha an solathr� donbsp;dh�anamh.

Aonach an Earraigh.

�inne a thug cuaird ar Aonach an Earraigh an tseachtain seo ni fh�adfadh s� gan tabhairt f� ndeara annbsp;t-^athru m�r ata ag teacht ar shaol na tire seo. Aonachnbsp;eallach ab�ea an tAonach san � thosach agus is iad nanbsp;ha agus na bulloga agus na caoire agus na muca nanbsp;neithe is tabhachtai da mbionn ann i gcomhnui, ach lenbsp;tamall maith anuas ta neithe seachas na beithigh agnbsp;tarrac na ndaoine chun an Aonaigh: cearca agus lachanbsp;agus coiligh fhranncaigh agus im is uibhe, agus maisinfnbsp;is earrai, agus l�imt na gcapall i bpairc na gcom�rtas,nbsp;agus an teasbeantas de ghlasairi a bhionn ag Roinn nanbsp;Talmhuiochta.

Roinnt bhiianta � shin is beag maisin na earrai a deineadh i n�irinn f�in a bhiodh ar an Aonach. Ni marnbsp;sin ata an sg�al anois. Ta na d�ant�sai sin ag dul arnbsp;aghaidh i n-aghaidh an lae, agus is geall le teasbeantasnbsp;d�earrai a deineadh i n�irinn an tAonach i mbliana.

Na feirmeoiri a thagann go dti an tAonach cuirid siad ana-shuim ins na maisini i gcomhnui, agus go m�rnbsp;m�r ins na gl�asanna nua i gc�ir na hoibre ar an bhfeirmnbsp;agus ins na maisini a bhionn ag obair i bPairc annbsp;Aonaigh. Ni raibh an oiread diobh san ann i mbliananbsp;agus a bhiodh blianta eile, ach �na choinnibh sin do bhinbsp;nios m� inneal a deineadh i n�irinn ann na mar a bhinbsp;riamh. An chain ar innealaibh � Shasana f� ndear san,nbsp;is d�cha. Mar sin f�in do bhi roinnt mhaith maisini ag

88

Deora Athais agits Dr�achta Eile

obair ann agus na sluaite�idir dhaoine �n gcathair agus daoin� �n dtuaith�a mbreithni�.

Is i roinn na n-earrai a bhi an t-athru is m� ar fad. Ba bheag na gur earrai a deineadh i n�irinn amhain anbsp;bhi ann i mbliana, agus n� raibh aon teora leis an suimnbsp;a chuir an lucht cuairde ionta. Ag na com�rtaisibh inbsp;gc�ir �adach do mhnaibh agus do chaillnl bhl na sluaitanbsp;laithreach agus d�admhuigh gach �inne go raibh nanbsp;h�adaighe ar fheabhas, idir mhianach agus d�anamh.

Sar ar tosnulodh ar an gcom�rtas san bhlmls ag brath ar thlorthaibh iasachta i gc�ir na n-�adach donbsp;dhaoine gur mhaith leo bheith gl�asta go maisi�ilnbsp;greannta. NI ga dul thar saile anois chun a leith�idinbsp;d�fhail. Comhartha eile � sin ar an athru ata ag teachtnbsp;ar an dtir.

Talamh i n-Aisge.

Geoca is d�igh leat is fearr, a Dhiarmuid, talamh i n-aisge bheith ag na feirmeoir� n� cabhair a thabhairtnbsp;d�ibb chun an tailimh do shaothru ?

I dteannta a ch�ile is ea is fearr iad, a Mhichil!

Is ea go deimhin. Ach cuir i gcas na f�adfi iad araon a thabhairt d�ibh, ceoca is d�igh leat is fearr oir-feadh d�ibh?

Ni thuigim an cheist. Ni mholann �inne go mbeadh ceachtar aca ag na feirmeoiri.

Pan go f�ill anois, a Dhiarmuid. Na fuiltear a iarraidh ar an Rialtas gan aon chain aiti�il bheith anbsp;dhiol � talamh chun feirmeoireachta?

Tathar, agus ta an dli sin i bhfeidhm cheana f�in i dtuaisceart na h�ireann.

Biodh go bhfiiil, nil na feirmeoiri sasta leis an saol ata aca ansan, agus da mbeadh an talamh saor � chainnbsp;aitiuil sa deisceart, nil aon deimhni� againn go mbeadhnbsp;feirmeoiri an tSaorstait sasta.

Canathaobh go mbeidis? Na beadh an t-airgead bliant�il Ie diol aca i gcomhnui?

Sin � direach c. Do chonnaic na feirmeoiri sa deisceart go raibh an talamh saor � chain aitiuil sa tuais-ceart agus do theastaigh uatha bheith ar aon dul leis na feirmeoiri lastuaidh. Do chonnaic na feirmeoiri las-tuaidh go mbeadh luighd� ar an airgead bhliant�il agnbsp;na feirmeoiri sa tSaorstat, agus teastuionn uatba sannbsp;anois bheith ar aon dul leis na feirmeoiri laisteas !

go

�cora Athais agns Dr�achta Eik 91

Ni nach locht ortha. Ta an sg�al go dian ar na feirmeoiri ins gach ait, agus ni hiongna iad bheithnbsp;ad�iarraidh aii chostais do luighdu. NJ talamh i n-aisgenbsp;a bheadh aca da mbeadh an talamh saor � chain aitiuilnbsp;agus da ndeinti dha leath den airgead hhliant�il-

Maran talamh i n-aisge �, nl fada uaidh �, agus sin i direach an cheist. Geoca is fearr: an talamh bheith inbsp;n-aisge aca n� cabhair bheith ar fail aca chun breisnbsp;airgid do dh�anamh a saothru an tailimh ?

Tuigim anois tu. Da bhfaghdis cabhair a chuir-feadh ar a gcumas breis airgid a dh�anamh a saothr� an tailimh, ni d�arfainn na gur bhfearra dh�ibh � sin nanbsp;an talamh bheith saor ar fad � chios aca. Ach conas isnbsp;f�idir an chabhair sin a thabhairt d�ibh?

Ar l�is Tuarasgabhail an Choimisiiiin a togbadh cupla bliain � shin chun f�achaint isteach sa sg�al ud inbsp;dtaobh na canach aiti�la?

Nior l�as.

Dob� fhi� dhnit � l�amh. Do sgruduigh lucht an Choimisiuin sin an sg�al go g�ar agus go heacht � gachnbsp;taobh, agus sa niholadh a tlmgadar uatha ta tri pointinbsp;dh�ag a l�irionn duinn conas is f�idir cabhr� leis na feirmeoiri chun airgid do dh�anamh a saothr� an tailimh.nbsp;Ba bheag an faoiseamh dos na feirmeoiri beaga bbeithnbsp;saor � chain aitiuil, agus feirmeoiri beaga is m� atanbsp;againn sa tir seo-

Ar chuireadar sios ar an sg�al �n dtaobh san?

Do chuireadar. Do r�ir an airimh a deineadh sa bhliain mile naoi gc�ad fiche a s� do bhi an m�id seonbsp;daoine ag maireachtaint � saothr� an tailimh sa tRaor-stat:

268,930 feirmeoiri, agus 264,095 daoine muinteartha na bhfeirmeoiri, agus 126,409 lucht oibre; agus ar na

92 Deora Athais agus Dr�achta Eile daoine sin go l�ir do bhi 20i,570 feirmeoiri, agus 189,129nbsp;daoine muinteartha na bhfeirmeoiri, agus 34,584 luchtnbsp;oibre a bhain Ie feirmeacha na raibh thar caogad acranbsp;an ceann. Ar na feirmeacha a bhi os cionn c�ad acra annbsp;ceann ni raibh ag maireachtaint ach 24,808 feirmeoirinbsp;agus 27,106 daoine muinteartha agus 61,331 lucht oibre.

Da r�ir sin is iad na feirmeoiri m�ra is fearr a thiocfadh as an dtalamh bheith saor � chain aitiuil?

Is iad, agus is iad is fearr a thiocfadh a luighd� an airgid bhliant�il, leis. Da mbeadh airgead Ie caitheamhnbsp;ag an Stat chun cabhruithe leis na feirmeoiri do mholnbsp;an Coimisiun an t-airgead san do chaitheamh ar feabhas�nbsp;na feirmeoireachta agus ar oibreacha a bhaineann Ienbsp;toradh na talmhuiochta do chur ar an marga.

Niorbh� olc an mola i n-aon chor �, ach b�fhearr liom gan freagra do thabhairt ar do cheist go dti gonbsp;l�ifad f�in Tuarasgabhail an Choimisi�in.

L�igh �, ma sea, agus nuair a bheidh s� l�ite agat f�adfair do thuairim do thabhairt ar an ge�ist. Beidhnbsp;uain do dh�thain agat chuige, mar ni* bheidh deire 1�nbsp;pl� na ceiste sin ag an bpobal go ceann tamaill mhaith.

Comhar-Chumannach L

� Nuair is dian ar an gcailligh caitheann si rith,�' adeir an sean-fhocal. Ta s� dian go leor ar na feir-meoiri ar fuaid an domhain Ie tamall, agus maranbsp;bhfuilid ag rith taid siad ag obair go dian chun iad f�innbsp;do chothu agus chun feabhais do chur ar a sli bheatha.nbsp;Do raghaidis chun deiridh mara ndeinidis iad f�in donbsp;chosaint ar an gcuma san.

fsliu luach na mbeithioch agus na neithe eile a bhionn Ie diol ag na feirmeoiri is � is bun Ie cruachas nanbsp;bhfeirmeoiri; agus ganntanas airgid do bheitb ar luchtnbsp;ceannaithe na neithe is bun leis an Isli� san. An fhaidnbsp;a leanfaidh an ganntanas san ni bheidh leigheas Ie failnbsp;ag na feirmeoiri.

Da olcas c an sg�al ag feirmeoiri na h�ireann, is measa go m�r ag na feirmeoiri i dtiorthaibh eile �, agusnbsp;taid siad ag claoi Ie ch�ile i gcomhar-chumannaibh chunnbsp;iad f�in do chosaint agus chun costaisi do luighdii agusnbsp;luacht a saothair do mh�ad�.

Is beag saothar ach d�anamh ime a deintear i n�irinn i gcomhar-chumannaibh. P� comh-oibhriu anbsp;dheineann na feirmeoiri, ach amhain i gCorcaigh agus inbsp;bPortlairge agus i n-ait n� dh� eile, ta s� bunaithe arnbsp;chomhar-chumannaibh chun ime dh�anamh. Nanbsp;hearrai a cheannuionn na feirmeoiri trid au gComh-chumann i mP.lea Cliath, is de bharr na gcumann anbsp;bhaineann leis na lachtannaibh a cheannuiod siad iad.nbsp;Gabhann siopa Ie lachtlainn anso is ans�d, agus i bhfo-

93

94 Deora Athais agus Dr�achta Eile

ait ta niuileann ag lachtlainn chun arbhair do mheill, ach lasmuigh des na hoibreacha san ni fi� tracht ar annbsp;meid chomh-oibrithe a dheineann na feirmeoiri inbsp;n�irinn.

Ni mar sin ata an sg�al i dtiorthaibh eile. Claoidh-eann na feirmeoiri Ie ch�ile chun gach aon tsaghas gn�tha dh�anamh. Gheibhid siad airgead ar iasacht arnbsp;�s bheag �n Stat chun na hoibre do chur chun cinn, achnbsp;is a toradh a saothair f�in a mhairid siad. Ni bheadhnbsp;an t-airgead Ie fail aca ach ar choiniol go mbainfidisnbsp;feidhm as chun tuille airgid do thuilleamh.

� Is maith Ie Dia cabhair fhail,� adeirimid-ne anso i n�irinn. � Is maith leis an Stat cabhair fhail,� adeirnbsp;lucht rialuithe tiortha eile nuair a hiarrtar ortha airgeadnbsp;a thabhairt uatha i gc�ir aon tsaghas oibre.

Bionn comhar-chumainn i gc�ir gach aon tsaghas oibre ins na tiorthaibh sin. Ins na saorstait bheaga atanbsp;i dtuaisceart na hE�r�ipe anois tar �is an Chogaidhnbsp;Mh�ir ta na feirmeoiri ag obair go dian chun slacht anbsp;chur ar an bhfeirmeoireacht. An talamh a bhi ag nanbsp;huaisle iasachta nuair a bhi na tiortha san f� smacht nanbsp;dtri nfmpireacht do deineadh � roinnt idir na fei'quot;-meoiri, agus ta a rian ar na tiorthaibh sin anois. Isnbsp;iongantach an feabhas ata ar saothru an tailimh ionta,nbsp;agus taid na tiortha san ag iomuiocht Ie h�irinn anois agnbsp;diol ime agus neithe eile i Sasana.

Mar sin, leis, dos na tiortha thar saile a bhaineann Ie hfmpireacht na Breataine.

B��idir go nd�arfi gur ag dul i n-olcas a bheidh au sg�al ag feirmeoiri na h�ireann de hharr an tsaothairnbsp;sin go l�ir. Ach ni hi gcomhnui a bhionn an sg�al marnbsp;a mheasaimid. � .'^n rud ba mheasa Ie duine na a bhisnbsp;ni fheadair s� na gurab � lar a leasa �.�

Deora Athais agus Dr�achta Eile 95

Samhlu�ti uair go mbeadh deire Ie feirmeoireacht i n�irinn da leogti do bheithigh � Chanada teacht isteachnbsp;�na mbeathaidh go Sasana. Bh�odh an smaoineamh sannbsp;mar thromlui orainn ar feadh m�ran blian, ach ninbsp;chuimhnimid i n-aon chor air anois.

Biodh misneach againn ma sea! Ma chimid daoine eil� ag dul chun cinn de bharr dian-tsaothair, deinimisnbsp;aithris ortha. Nfor chaill fear an mhisnigh riamh �!

C�asa ar Chrois Oir.

An bhf�adfa innsint dom, a Bhriain, cad � an rud � an T�mhas �ir seo go bhfuil an chaint go l�ir ar siulnbsp;'na thaobh an tseachtain seo?

Biodh trua agat, a Phadraig, sin rud na tuigeann �inne, ach na hollamhna san Ollsgoil agus daoine dennbsp;ts�rd san. Cad fath go dteastui'onn uait-se � thuisgint?

Mar cloisim daoine a ra go nd�anfaidh s� a lan maitheasa dh�inn-ne i n�irinn Sasana bheith sgarthanbsp;leis an dT�mhas san.

Agus nar airis go minic Ie roinnt bhlianta anuas na beadh rath na s�an orainn mara mbeadh baint againnnbsp;leis an dT�mhas �ir ch�ana san?

Ambasa do chuala, agus sin� direach ata am� dhalladh anois. Conas is f�idir an da thaobh a thabhairtnbsp;da ch�ile? Ni folair n� ta rniniii �igin ar an sg�al.

Stat-Sheirbhiseach tusa, a Phadraig, agus mas d�igh leat go nd�anfaidh an t-athr� nua so do leas, donbsp;chomhairle�inn duit gan cola ar an gcluais sin. Ninbsp;d�arfainn na go nd�anfaidh s� maitheas �igin dosnanbsp;feirmeoiri, ach ni dh�anfaidh s� aon mhaitheas duit-senbsp;na domh-sa na d��inne eile ata ag obair ar thuarasdal.nbsp;Chifir � sin ar ball nuair a bheidh ort diol as na neithibhnbsp;a cheann�ir i gc�ir an ti. Beidh ort chuig sgillingenbsp;fichead n� b�fh�idir deich sgillinge fichead a thabhairtnbsp;ar neithe a gheobhfa anois ar phunt.

Is r�-mhaith a thuigim � sin, ach ni h� sin a bhi uaim ach niini� �igin fhail ar an dT�mhas �ir f�in. An

Dcora Athais agus Dr�achta Eile 97\

fearr T�mhas �ir na T�mhas Airgid, n� an fearr gan T�mhas ar bith bheith againn?

Is fearr T�mhas �igin bheith againn chun trachtail idir na naisi�in do rial�, ach ni fh�adfainn a ra ceoca isnbsp;fearr T�mhas �ir n� T�mhas Airgid. Bhi an T�mhasnbsp;�ir i bhfeidhm san E�r�ip agus i Merice ie roinntnbsp;bhlianta, ach san am gc�ana bhi au T�mhas Airgid agnbsp;na hindiachaibh agus ag muintir na Sine- Ni fheadarnbsp;an fearr ceann aca na a ch�ile, ach is fearr ceachtar acanbsp;na gan aon T�mhas i n-aon chor bheith ann, c� nanbsp;d�anfadh aon T�mhas na easba T�mhais tir shaibhirnbsp;de thir a bheadh ag dut chun deiridh. B�cidir narnbsp;bhfearr rud a d�anfi na casa thar n-ais agus glaca leisnbsp;an dT�mhas a bhi ann nuair a glacti leis an da mhiotal,nbsp;an t-�r agus an t-airgead.

Casa thar n-ais an ea? Ach nil aon tracht ar ghlaca leis�^n socr� san.

Mara bhfuil tracht air anois, is cuimhin liom-sa go maith an trath �n-a raibh a lan tracht mar gheall air.nbsp;Nuair a bhi an Brianach ad� iarraidh bheith in� Uach-taran i Merice triochad bliain � shin n� mar sin donbsp;theastuigh uaidh go nglacfi leis an da mhiotal agus gannbsp;bheith � ag c�asadh an chine daona ar chrois �ir.quot; Isnbsp;minic a chuimhnios ar an gcaint sin Ie bliain n� dh�.

Agus cad � an mini� a bhi aige sin ar an sg�al?

Do bhi miniu simpli aige, ach ni d�igh liom gur shimpli de mhiniu � na an miniu a thug Ard-Easbosrnbsp;Bhlea Cliath uaidh sa bhliain 1893. Bhi an tArd-Easbog ar thaobh glaca leis an da mhiotal agus do sgribhnbsp;s� leabhar a mhiniu. Do l�as an leabhar san aris inc,nbsp;agus d�fh�adfainn an mini� san a thabhairt duit.

Ba mhaith liom � fhail.

Mar seo a bhi an sg�al. Bhi an da mhiotal ag

98 Deora Athais agus Dr�achta Eile

Sasana � 1717 go dt� 1816, agus do bhi an da mhiotal ag an bhFrainnc � 1803 go dti 1873, agus ag tiorthaibh eilenbsp;san Eiir�ip, leis. An fhaid a bhi an sg�al mar sin sanbsp;bhFrainnc d�fh�adfadh �inne go mbeadh airgead aigenbsp;buinn airgid a dh�anarah de agus airgead dli-thairgthenbsp;ab�ea � ar n�s na n�tai ata againn f� lathair. B�� annbsp;sg�al c�ana i dtaobh an �ir �.

Ach na raibh aon teora leis an m�id go nd�anfi buinn airgid de?

Do bhi. Ar gach �nsa �ir go ndeinti buinn de do deinti buinn de 15^ �nsa airgid. Do bhi an sccru san inbsp;bhfeidhm ar feadh seacht ndeich de bhliantaibh, agusnbsp;d�oir s� go maith don domhan i rith na haimsire sin,nbsp;�Measann a lan daoine na beadh an domhan tri-na-ch�ilenbsp;f� mar ata Ie tamall, mara mbeadh an T�mhas �irnbsp;bheith i bhfeidhm, mar go mbeadh comhacht ag- nanbsp;hindiachaibh agus ag na Sinigh a bhfad nios m� earrainbsp;iasachta a cheannach da n-ard�fi luach an airgid. Danbsp;mbeadh an ratio ud 1�i5| ann f� mar a bhi sa bhFrainncnbsp;� 1803 go dti 1873, d�ard�dh san luach an airgid agusnbsp;bheadh comhacht ceannuiochta ag na hindiachaibh agusnbsp;ag na Sinigh na fuil aca anois.

Ach da mbeadh cead ag gach duine go mbeadh 15^ �unsai airgid aige buinn a dh�anamh de a bhead chomhnbsp;luachmhar Ie buinn a d�anfi d��nsa �ir an bhf�adfi annbsp;ratio san a chimead i bhfeidhm?

D�eirigh leo �, cthmead i bhfeidhm ar feadh deich mbliana is tri fichid, agus ni thuigim canathaobh nanbsp;f�adfi � dh�anamh aris.

Ma bhi an sg�al chomh maith san ag an domhan agus an da mhiotal i bhfeidhm, cad �na thaobh gur iom-paigh an Fhrainnc chun an �ir?

Do bhi an Fhrainnc go lag i 1873 agus bhi Sasana

agus an Ghearmain ana-laidir agus is d�cha nar fh�ad an Fhrainnc seasamh ar a bonnaibh f�in. Ca bhfios nanbsp;go bhfeicfimid t�ortha eile ag tr�igint an �ir anois � tanbsp;Sasana sgartha leis. Is � locht is m� ata ar T�mhas annbsp;�ir na go dtugann s� comhacht do dhaoine go bhfuilnbsp;greim aca ar an miotal san, do bhancanna agus donbsp;chuallachta a thugann airgead uatha ar iasacht. Danbsp;aoirde eirionn luach an �ir is ea is m� d�earrai agus denbsp;thoradh na talmhan a tugtar mar mhalairt ar an miotalnbsp;san. D�oir san go maith do Shasana nuair a bh� fluirsenbsp;saibhris aici de bharr trachtala, ach ta a mhalairt denbsp;sg�al aici anois. Feabhas ar an dtrachtail, sin � an rudnbsp;is m� a theastnionn uaithe anois. Sin � an fath gurnbsp;thr�ig si an T�mhas �ir.

�asgaireacht.

An f�gra a bhi ar an bpaip�ar in� i dtaobh toghchain na sti�rth�iri don Chomhar-Chumann um �asgaireacht,nbsp;chuir s� i n-iuil do sna hiasgairi ar fuaid an tSaorstait gonbsp;bhfuil gl�as aca anois chun feabhais a chur ar a slinbsp;bheatha f�in agus maitheas a dh�anamh da dtir duchaisnbsp;san am gc�ana.

Le cabhair agus congnamh �n Stat a cnireadh an Comhar-Chumann ar bun. Ar chomhairle Roinn nanbsp;hiasgaireachta do chuir Roinn an Airgid suim mhaithnbsp;airgid i leith na hoibre, agus do dhein an Aireacht umnbsp;�asgaireacht a chion f�in ansan chun na n-iasgairi donbsp;chur ar a leas. Taid siad ag brath ar na hiasgairi anoisnbsp;chun cabhruithe leo.

�n mbarr a thosnaigh an iarracht so. Do bhi na hiasgairi chomh m�r san chun deiridh na f�adfaidis f�innbsp;an iarracht a dh�anamh gan chabhair chuige achnbsp;iarracht i n-aistear a bheidh ann mara gcuireann nanbsp;hiasgairi le ch�ile san obair. Ni sheas�idh barr aonnbsp;ti go bhfuil droch-bhun f�. Is iad na hiasgairi f�in bunnbsp;an ti seo.

Deirtear nach mairn�alaigh dariribh a lan de sna daoine a bhionn ag brath ar an �asgaireacht m�r-thimpalnbsp;na h�ireann chun sli bheatha a bhaint amach. Is fiornbsp;nach i dtaobh leis an �asgaireacht amhain ata cuidnbsp;mhaith daoine a thugann iasgairi ortha f�in. Ta slitenbsp;eile bheatha aca, agus ni maith leo dul abhfad � hhailenbsp;na bheith tr�imhse fada a baile.

loo

Deora Athais agus Dr�achta Eile 101

J

Ach mar sin f�in ni heasba mhisnigh na fuath don fharraige a chimeadann iad � dhul amach ar na farraiginbsp;m�ra ar lorg an �isc. Da mbeadh na baid agus an gl�asnbsp;ceart aca, f� mar a bhionn ag iasgairi eile, do raghaidisnbsp;amach chomh maith Ie each. Agus ta cuid mhaithnbsp;dhiobh a th�ann amach anois f�in.

Is m�r an chabhair don iasgaireacht an loingeas cogaidh a bh�onn ag ti'orthaibh eile. Gheibheann nanbsp;hiasgairi sa bhFrainnc agus i dtlorthaibh eile cabhairnbsp;airgid �n Stat ar choinlol go mbeidis ar fail chun troda,nbsp;da dtagadh an glaodh ortha. Dhein iasgairi na Prainneenbsp;agus iasgairi Shasana a lan oibre don Stat Ie linn annbsp;Chogaidh Mh�ir.

Nil aon loingeas cogaidh ag an Saorstat, agus ni f�idir aon mharga den tsaghas san a dh�anamh leis nanbsp;hiasgairi. Da mbeadh, b�fh�idir go bhfaghadh fir �ganbsp;taithi ar an bhfarraige ar an gcuma san, agus go gcas-faidis ar an iasgaireacht nuair a bheadh a dt�arma ar annbsp;loingeas caite aca. Nil comhartha da Inighead gonbsp;mbeidh loingeas cogaidh againn-ne, agus da bhri sinnbsp;caithfidh an iasgaireacht seasamh ar a bonnaibh f�in.nbsp;Is mar a ch�ile � sin agus a ra go gcaithfe si seasamh arnbsp;na hiasgairi.

Ni hiad na hiasgairi ach an Rialtas a chuir an Comhar-Chumann ar bun anso. Nior mhar sin donbsp;naisiunaibh eile. � sna hiasgairi a thainig tosach nanbsp;hiarrachta agus thainig cabhair �n Rialtas �na dhiaidh.nbsp;Ta oomhar-chumainn um iasgaireacht �na lan tiorthanbsp;anois, agus obair iongantach a dh�anamh aca.

Do enireadh comh-chumann um iasgaireacht ar bun i mBrazil deich mbliana � shin. Dha bhliain �na dhiaidhnbsp;san do dhein an Rialtas reacht dli chun ceangail caradaisnbsp;a dhainginiu imeasc na n-iasgairi agus chun oideachais

102 Deora Athais agns Dr�achta Eile

a chur chun cinn agus chun sU a thabhairt do sna hias-gairi chun seirbhis a thabhairt i loingeas an Stait. Ta thar 20,000 duine sa Chumann agus ta feabhas m�r arnbsp;an iasgaireacht � cuireadh ar bun �.

Ach is i au Spainn an tir is fearr i dtaobh riara na liiasgaireaclita. Do thosnaigh an iarracht nua sa tir sinnbsp;sa bhliain 1917. Dha bhliain �na dhiaidh san donbsp;cuireadh Banc ar bun chun na hiasgaireachta do churnbsp;ar aghaidh agus chun feabhais a chur ar staid nanbsp;n-iasgairi- An Stat a chuir an Banc ar bun, agus do bhinbsp;a sti�r� f� ch�ram Aire na Mara go dti 1929. Donbsp;cuireadh Instit�t f� leith ar bun an bhliain sin chun �nbsp;riara.

Ach �n mbliain 1924 i leith bhi fas agus borra ar na cuinannaibh iasgaireachta. Dha bhliain � shin bhinbsp;170 dhiobh ann, agus 37,000 dalta aca. Deinid siadnbsp;gach aon tsaghas oibre a bhaineann leis an iasgaireachtnbsp;agus Ie leas� agus diol an �isc, agus, diolaid siad annbsp;t-iasc leis an bpobal gan bacaint Ie ceannathoiri, chomhnbsp;fada agus is f�idir san a dh�anamh. Timpal �1,000,000nbsp;i n-aghaidh na bliana luach an �isc a chuirid siad trinbsp;n-a lamhaibh, agus bhi �50,000 de shochar aca an bhliainnbsp;is d�annai go bhfuil c�ntas Ie fail �na taobh.

Ta baint leis na cuinannaibh ag lucht d�anta agus lucht deisithe bad agus daoine eile agus deinid a lannbsp;oibreacha seachas an iasgaireacht. Is leis na cuinannaibhnbsp;leath-ch�ad de sna badaibh, agus nuair a gheibheannnbsp;gach iasgaire a chuid f�in de thora na hiasgaireachtanbsp;t�ann an chuid eile dhe go dti au cumann, f� mar anbsp;th�ann a chuid f�in don t� gur leis an bad, ma? Ie duinenbsp;f� leitb i. Cuirtear airgead i dtaisge i gc�ir pinsi�n donbsp;shean-iasgait'i. Ni fios cad iad na neithe na deinid chunnbsp;oideachais a chur ar aghaidh agns chun leas an phobail.

Saibhreas na Frainnce.

Ta �ad ag daoine eile cliun muintir na Prainnce f� lathair, mar gheall ar a bhfuil de shaibhreas aca.

Meastar go bhfuil na Pranncaigh ag baili� an �ir ch�cha f�in agus a chi mead diomhaoin i n-ionad � chur ag obairnbsp;i dtiorthaibh eile ag tuilleamh saibhris eile.

Is f�or go bhfuil ana-chuid �ir i mBanc na Frainnce anois, agus go bhfuil an t-�r gann go leor i Sasana agusnbsp;i dtiorthaibh nach i, ach ni har muintir na Frainnce nanbsp;ar Rialtas na Frainnce ata an locht, mas locht �. Deini-mis iarracht ar theacht ar bhun-phr�irnh an sg�il.

Taid na milliuin daoine gan obair i Sasana agus sa Ghearmain agus i Merice, agus is beag ceal oibre atanbsp;sa bhFrainnc. B��idir go bhfuil tri c�ad n� cheithre c�adnbsp;mile duine gan obair ann, ach nil tbar an m�id sin, agusnbsp;go dti bliain � shin is amhlaidh a bhitheas ar loz'g luchtnbsp;oibre ann.

Is m� ininiu ata ar an sg�al san. Deirtear gur ar saothr� na talmhan is m� a mhaireann na Franncaigh,nbsp;agus gurab� � sin f� ndear neart na tire- Is ea, leis, ach ninbsp;leor de mhini� � sin. Deirtear �na theannta san gurnbsp;bhuaidh an Fhrainnc sa Chogadh agus go bhfuil toranbsp;an bhuaidh sin aici. Ni leor de mhiniu � sin ach oiread.

Do bhuaidh Sasana agus Merice, leis, ach ni fearr an sg�al aca san na ag na Gearminaigh sa mh�id gonbsp;bhfuil daoine ann nach f�idir obair do sholathar d�ibh.

Ta baint ag an da rud san leis an sg�al gan amhras,

104

Deora Aihais agiis Dr�achta Eile 105

c� nach mini� iomlan aon cheanri aca na an da cheann i dteannta ch�ile. Ta rud eile ann is tabhachtai nanbsp;ceachtar aca, agus is� rud � sin na an b�as ata ag na

nd i dtaisge i gc�mbnui.

Ar n�s na mbeach, cuirid siad rud i dtaisge i gc�ir an gheimhridh.

Deirtear go dtuigeann na Mericanaigh conas airgead do chaitheamh, agus go dtuigeann na Sasanaigh conasnbsp;airgead do chur ar iasacht ag tuilleamh �is, ach gonbsp;dtuigeann na Franncaigh conas airgead a chur i dtaisge.nbsp;Is fior � sin, agus ta a rian ar na Franncaigh agus arnbsp;thir na Frainnce anois.

Ach ni f�idir airgead a chur i dtaisge gan an t-airgead bheith aca agus ni feidir an t-airgeadnbsp;bheith aca gan � thuilleamh. Is de bharr dian-oibre ata s� aca. Bhi aiteanna sa bhFrainnc �na raibhnbsp;ar agus �irleach Ie linn an Chogaidh Mh�ir. A leith�idnbsp;de sgrios nior deineadh ar thir riamh, is d�cba.

Do bhi diithai ann nar fagadh doch ar muin cloiche na crann ag fas na oiread agus brobh f�ir ag fas inbsp;n-aiteanna. Na daoine a dibreadh Ie linn an Chogaidh.nbsp;thanadar thar n-ais�n� an m�id aca a bhi be� ar aonnbsp;chuma�thanadar thar n-ais agus thugadar f�n dtalamhnbsp;a shaothr� aris agus f� thithibh nua do th�gaint. Dian-oibritheoiri dob�ea iad agus d�eirigh leo.

Ni fearr an crut ata ar na haiteanna eile na raibh aon ar na �irleach ionnta na an crut ata ar na haiteanna sannbsp;anois. Is fior go bhfuair na daoine cabhair �n Stat, achnbsp;ba bheag an mhaith dh�ibh an chabhair sin mara mbeadhnbsp;go raibh an mianach maith ionnta f�in. Ni h� amhainnbsp;gur eirigh leo an d�thaigh do chur i dtre� aris, ach tarnbsp;�is CAiig n� s� de bhliantaibh bhi s� ar a gcumas cainnbsp;an Stait do dhiol agus iad f�in a chothu agus airgead a

106 Deora Athais agus Dr�achta Eik

chur sa bhanc. Ta ocht milliuin feirme�iri sa bhFrainnc, agus is beag feirme�ir diobh iiach leis f�innbsp;a thigh agus a chuid tailinih.

Ach ni hiad na feirme�iri amhain a cheaiinuionn a dlithe f�in. Ta i2,(K)0,��O d�oibritheoiri eile sa tir, agusnbsp;deirtear gur Ie milliiin diobh san na tithe �n-a gcomhnuidnbsp;siad. Cad d�arfadh lucht oibre na hEireann leis annbsp;sg�al san? An Ie duine f�n gc�ad diobh au tigh �n-anbsp;chomhnuionn s�, gan tracht ar dhuine f�n dar�ag.

Agus �s ag tracht ar Bhanc na Frainnce dh�inii �, do bhi cruinni� ann bliain � shin de dhaoine go bhfuilnbsp;scaireanna aca sa Bhanc san. Do bhi 31,458 aca laith-reach, n� teachtaireachtal uatha. Ortha san do bhi 11,073nbsp;gur leo aon scair amhain an duine, agus 7,215 gur leonbsp;dha scair an duine, agus ni raibh ach 132 gur leo niosnbsp;m� na c�ad scair an duine.

Ni beag de dheimhni� � sin ar an sli �n-a bhfuil maoin saolta roinnte imeasc na ndaoine sa bhFrainnc.nbsp;Ta a bheag n� a mh�r de mhaoin tsaolta ag gach �innenbsp;sa tir.

Ar na daoine a fuair bas dha bhliain � shin d�fhag 390,821 eastait �na ndiaidh. Is f�idir iad a roinnt marnbsp;seo:�Daoine d�fhag 10,000 franc, 260,136; daoine d�fhagnbsp;nios m� na 10,000 agus nios lu na 100,000 franc,nbsp;115.399; daoine d�fhag nios m� na 1,000,000 franc, 875.

Sin deimhni� eile. Agus laistiar de gach ni ta an rud so: ta ionntaoibh ag na daoine asta f�in agus as anbsp;dtir d�thchais. Nuair a thuigimid � sin is fuiriste anbsp;thuisgint cad is bun Ie neart na Frainnce.

Trachtail Thar Lear.

Is e�l do chach go bhfuil loingeas Shasana ag dul ar gciil Ie cupla bliain, agus go bhfuil d�anamh na loingeasnbsp;ag dul i n-olcas, leis, ach ta an sg�al nlos measa na marnbsp;a niheasann an gnath-dhuine. Do r�ir c�ntais oifigi�ilnbsp;nl raibh ach 400,505 tona de loingeas a dh�anamh i ndeirenbsp;mi na Nodlag, 1931. Is lu an m�id sin na an meid anbsp;bhl idir lamhaibh aon uair � Mhean F�ghmhair nanbsp;bliana 1887. Teasbeanann san a olcas ata an sg�al.

Da mbeadh an sg�al ch�mh dona san ag tiorthaibh e�e, d�fh�adfi a ra gurab� � an droch-staid �n-a bhfuilnbsp;trachtail an domhain is bun leis an gc�im ar geul inbsp;Sasana, agus go dtiocfadh an la �n-a mbeadh an rath arnbsp;loingeas Shasana arls agus ar d�anamh na loingeas inbsp;gcuan-phuirt na Rreataiue agus na h�ireann.

Ach nil an sg�al ch�mh dona san i dtiorthaibh ede. Do bhi luighdu ar an m�id loingis a deineadh i Mericenbsp;anuiridh i gcomparaid leis an mbliain rnimis sin, ach banbsp;mh� an m�id a deineadh anuiridh na an m�id a deineadhnbsp;i 1928 na i 1929. Do deineadh 291 de longaibh trachtalanbsp;anuiridh agus chuig cinn de longaibh cogaidh.

Do bhi tiortha san Eur�ip go bruidi�iil, leis, anuiridh ag d�anamh long nua i gc�ir lucht taistil agus i gc�irnbsp;trachtala. Taid na tiortha go l�ir ag iomuiocht Ie n-anbsp;ch�ile i ge�rsai trachtala, agus is maith le� go l�ir anbsp;loingeas f�in a bheith aca chun na n-earrai d�iompar.

Do cailleadh a lan loingeas Ie linn an chogaidh, agus do bhi an rath ar d�anamh na loingeas ar feadh tamaill

107

Deora Athais agus Dr�achfa Eile

tar �is an chogaidh, ach is baolach go bhfuil an r� sin caite anois. Mara mbi'onn cogadh eile ann agus gonbsp;mbadhfar ana-chuid eile loingeas, nl d�cha gur f�idirnbsp;obair fhail do lucht d�anta loingeas i Sasana na i n-aonnbsp;tir eile. Da olcas � 1931, beidh an rath ar Shasana maranbsp;dtagann blianta is measa na �.

Cuirtear an millean ar na daoine ins gach tir ata ad� iarraidh maireachtaint gan trachtail Ie tiorthaibh eile.

Ar thrachtail thar saile is m� a mhair Sasana Ie c�ad bliain anuas. Ba tbachtach i an trachtail sa bhaile,nbsp;ach mara mbeadh an trachtail thar saile nl fhasfadh annbsp;loingeas f� mar fhas, agus nl bheadh an faltas iongantachnbsp;ag Sasana a bhl aici. Is chun na trachtala san donbsp;chimead ata daoine i Sasana ag troid go dian anois inbsp;n-aghaidh canach ar earral iasachta.

Ceapann a lan daoine i Sasana gO� mbeidh s� fuar aca feasta bbeith ag brath ar an dtrachtail sin, agus taidnbsp;siad san ad� iarraidh sll nua a cheapadh chun Sasana donbsp;chur ar a bonnaibh arls. Da mbeadh saor-thrachtail arnbsp;fuaid na hfmpireachta, ceapaid siad go mbeadh obair Ienbsp;fail ag daoine i Sasana ag d�anamh earral dosna daoinenbsp;i dtlortha iia hfmpireachta thar saile agus go hhfaghadhnbsp;an loingeas cabhair �n dtrachtail sin.

Do bhl luiglidii �6,200,000 ar luach na neithe a thainig isteach i ml na Nodlag agus m�adu �800,000 arnbsp;luach na neithe a cuireadh amach. De dheascaibhnbsp;canach agiis Isliu luach an phuint airgid a tharla annbsp;t-athr� san.

Nl hlongna an Rialtas bheith ad� iarraidh sll �igin fhail as an nguais �n-a bhfuil an tir. Taid siad agnbsp;maireachtaint anois ar an saibhreas a bhl d�anta aca denbsp;bharr trachtala na mblianta bhfada. Mara gcuirtear coscnbsp;leis an gcailliuint sin raghaidh an tir chun deiridh.

Capaill Fiadhaigh is Rais.

Do bhiodh an tosach ag Riocht na Breataine ar thior-thaibh an domhain i dt�gaint capall fiadbaigh is rais go dti Ie d�annai, ach taid na Mericanaigh ag teacht chunnbsp;tosaigh Ie roinnt bhlianta agus is aca san ata an tosachnbsp;anois ar an ndomhan go l�ir. Ta 48,000 capali claruithenbsp;ag an dtir sin anois.

An bhliain seo ghaibh tharainn do claruiodh ocht mile siorrach i leabhar na gcapall. Deich mbliana �nbsp;shin do t�gti mile siorrach nios m� i n-aghaidh na bliananbsp;i Riocht na Breataine�sa Bhreatain agus i n�irinn�nanbsp;mar a t�gti i Merice. Ta t�gaint na gcapall ar si�l inbsp;gcomhnui sa tir seo agus i Sasana, agus cuirtear a lannbsp;diobh thar saile, ach ma leanann na Mericanaigh dennbsp;fhuadar ata futha f� lathair, beidh ar a gcumas anbsp;nd�thain capall fiadhaigh agus rais do sholathar d�ibhnbsp;f�in feasta.

Do r�ir eolais oifigi�il is mar seo a bhi an sg�al i dtaobh na siorrach ar deire na bliana mile naoi gc�adnbsp;triochad a d�;�

Na Stait Aontuithe An Bhreatain agus �irenbsp;An Fhrainncnbsp;An Ghearmain

Do bhi timpal deich mile capall rais ag iomuiocht ar na m�r-chiirsai rais i Merice an bhliain sin, agus �na

log

110 Deora Athais agus Dr�achta Eile

theannta san do bh� ana-chuid chapall foluiochta aca i gc�ir an airm agus na feirmeoireachta. Is i Marylandnbsp;agus i Virginia agus i gKentucky ata na stablai is fearrnbsp;chun na gcapall do th�gaint, agus meastar gur fiu tharnbsp;deich milli�in airgid na feirmeacha agus na stablai agusnbsp;na capaill. Is fi� na capaill f�in breis agus tri milli�innbsp;p�nt. T�gtar a lan capall i Stat New York, leis, agusnbsp;tathar ag tosn� arls ar na capallaibh do th�gaint ins nanbsp;Stait i n-iarthar na tire. Do darulodh tri c�ad siorracbnbsp;i gCalifornia anuiridh.

Do cheannulodh na Mericanaigh capaill � �irinn ar m�r-chuid airgid blianta � shin, agus ta slol na gcapallnbsp;san ar na capallaibh is fearr da bhfuil aca anois. �nbsp;dhaoine i Sasana a cheannaldls iad, ach is i n�irinn anbsp;t�gtl na capaill, dala a lan eile gur eirigh leo go hiongan-tach ar mhachairl an rais thall.

Is m� feirmeoir beag i n�irinn a th�gann capall n� dh� agus a chuireann go dtl Aonach na gCapall i mBleanbsp;Cliath iad gach L�nasa chun iad do dhlol sar a mblonnnbsp;an bhliain istigh aca. An chain speisialta a chuir Rial-tas Shasana ar na beithlgh � �irinn do chuir s� isteachnbsp;go m�r ar dlol na gcapall anso agus is baolach gonbsp;raghaidh t�gaint na gcapall ar gc�l ma leantar den chainnbsp;sin. Ach nl d�cha go raghaidh an gn� san chun deiridhnbsp;i n�irinn go deo, mar ta bua f� leith ag an dtlr seo inbsp;dt�gaint na gcapall.

NI h� c�rsal foluiochta amhain ata i ge�ist, c� go bhfuil togha na fola ins na capallaibh a t�gtar i n�irinn.nbsp;Ta neithe eile a bhaineann leis an sg�al. An t-aer bognbsp;agus cr� an aoil dha nl a chuireann maise ortha agus anbsp;thugann neart agus luas na ng�ag d�ibh. Agus masnbsp;capaill fiadhaigh iad, gheibhid oili�int anso i n�irinn �

Deora Athais agus Dr�achta Eile 111

dhaoine a thuigeann gach ni i dtaobh conas ba cheart capaill do sti�ru � n-a n-�ige.

Mara mbeidh glaoch ar chapallaibh � �irinn i Merice feasta, beidh glaoch ortha san Eur�ip i gcomhnuinbsp;mar tuigtear go maith san Eilbh�is agus san lodail agusnbsp;i dtiorthaibh eile nach f�idir na capaill � �irinn donbsp;sharii.

C�RSAI RIAL�CHAIN.

R�im na Saoirse.

An measann t�, a Dhiarmuid, go bhfuil r�im na saoirse ag imeacht as an saol ?

Ag imeacht an ea, a Dh�mhnaill? Cathain a bhi s� ann Ie himeacht? Ni hamhla a d�arfa go bhfuil saoirsenbsp;ag muintir na R�ise ?

Ni d�arfainn go deimhin, ach bhi saoirse ag na daoine i dtiorthaibh eile agus tathar ag baint �n saoirsenbsp;sin anois. I Sasana fcin is beag comhacht ata ag annbsp;bpobal anois, agus lamh-laidir ata i bhfeidhm i m�r4.nnbsp;tiortha san Evir�ip.

Malairt maistri ata ag na daoine. Sin a bhfuil d�athru ar an saol, a Dh�mhnaill. F�ach na Staitnbsp;Aontuithe f�in. Ma thugann Comhdhail na tire sin donnbsp;Uachtaran an chomhacht ata uaidh, beidh neart aige annbsp;tir sin do rial� do r�ir a thoile f�in.

Ni har rialii tire is m� a bhios-sa ag cuimhneamh, a Dhiarmuid, ach ar an smacht ata ar na daoine ins gachnbsp;tir nach m�r. B��idir narbh� olc an rud do thirnbsp;comhacht sean-impire bheith ag rialath�ir na tire sin.nbsp;Ni hionann san, amhthach, agus bheith ag cur isteachnbsp;ar gach �inne agus a ra leis go gcaithfeadh s� � seo anbsp;dh�anamh agus gan � si�d a dh�anamh.

larsma d�iarsmai an Ghogaidh Mh�ir � sin, a Dh�mhnaill.

Ni d�igh liom gurab� ea, a Dhiarmuid. Nadiir an duin� is bun leis. Is maith 1� daoine daoine eile do churnbsp;f� smacht. Ba mhaith Ie seandaoine i gcomhnui daoine

115

116 Deora Athais agus lir�achta Eile

�ga bheith f� n-a smacht f�in, agus is maith Ie daoine �ga na linne seo na seandaoine do smachtu!

Sea, agus an smacht go l�ir a hhi i hhfeidhm Ie linn an Chogaidh do neartaigh s� an n�s san i n-�g agus inbsp;sean. Nil leigheas ar an sg�al san ach fior-oideachas.

Conas a leighisfeadh oideachas �?

Da mheadh fior-oideachas ag daoine ni hag cuimh-neamh ortha f�in a hheidis i gcomhnui. Do chuimh-neoidis ar dhaoine eile agus ar an gcuma �n-a mhionn an sg�al aca. Ni ghahhann cumhangracht aigne agus fior-oideachas Ie ch�ile.

Ach is minic gurah� iad na daoine is m� oideachas na daoine is measa chun smacht do chur ar dhaoine eile.

Ni mar sin a hhionn ag daoine go hhfuil fior-oideachas aca. Da mh�id eolas agus da mh�id l�ann a hhionn ag duine is ea is lii a chTiireann s� isteach arnbsp;dhaoine eile. Ghionn s� dha thaobh an sg�il, agus biodhnbsp;na haOnt�dh s� Ie duine eile, ni bheadh s� ad� iarraidhnbsp;smacht do chur air agus a bheatha do riara dho.

B��idir go hhfuil an ceart agat. Ma ta, d�oirfeadh beagainin den fhior-oideachas d�imi-ne anso i n�irinn.

Ni measa �ire na tiortha eile. Ni m�r cuimhneamh air seo, leis. Nuair a chuireann daoine rud �igin r�mpanbsp;Ie d�anamh, mas daoine duthrachta iad, bid siad neamh-fhoidhneach uaireanta agus is maith leo daoine eile donbsp;bhrost� ar an mb�thar.

Ni hhfaghainn aon locht ar dhaoine a bheadh ad� iarraidh daoine eile do bhrostu chun na hoibre �n-anbsp;bhfuilid go l�ir pairteach do chur chun cinn, ach las-muigh den obair sin ba cheart go mbeadh saoirse agnbsp;gach �inne agus na beifi ag cur isteach ar dhaoine inbsp;dtaobh neithe na baineann leis an obair.

An iomad duthrachta is bun leis sin, is d�igh liom.

Deora Athais agus Dr�achta Eile 117

agus do r�ir mar a bheidh ag eiri leis an obair tiocfaidh maolu ar an smacht�. Ma bhionn an ceart ag an nduinenbsp;go mbitear ad' iarraidh smacht do chur air, buaidhfe s�nbsp;ar lucht a smachtuithe luath n� mail.

F�rsa Fineachais.

Deir an sean-fhocal gur ar sgath a ch�ile a mhaireann na daoine, agus da mh�id straca � n-a ch�ilenbsp;a dheineann daoine ni m�r d�ibh admhail i ndeire nanbsp;dala nach f�idir an sean-fhocal san do shar�.

Daoine a bheadh thuas iniu agus gan beann aca ar dhaoine eile ni fheadair �inne aca na gurab� � f�in anbsp;bheadh thios amaireach. Ni maith an ch�mhairlenbsp;d��inne, mar sin, bheith ag f�achaint anuas ar dhaoinenbsp;eile agus gan lamh chonganta do thabhairt don t� anbsp;bheadh �na ghatar.

Is � an dala c�anna ag na naisi�in �. Ar sgath a ch�ile a mhairid. Tuigid siad go l�ir � sin, ach ninbsp;f�idir leo f� lathair heart do dh�anamh do r�ir na tuis-geana 'San. Is follus d�inn nach f�idir � imeachtaibhnbsp;na Gomhdhala i Lonndain i dtaobh trachtala agus airgidnbsp;reatha.

Mara raibh an sean-fhocal Gaedhilge ar eolas ag na teachtairi a thainig Ie ch�ile i Lonndain � chiiig ardaibhnbsp;an domhain, do bhi bri an tsean-fhocail sin ar eolas aca,nbsp;agus is chun heart do dh�anamh do r�ir an tsean-fhocailnbsp;sin a thanadar Ie ch�ile.

Nior eirigh leo � dh�anamh. Canathaobh? Mar do bhi dha fh�rsa ag obair i gcoinnibh a ch�ile: f�rsanbsp;fineachais agus f�rsa idir-fhineachais; f�rsa idi.quot;-fhineachais ag tarrac na naisiun chun a ch�ile agus f�rsanbsp;fineachais a ndeighilt � n-a ch�ile. Do bhuaidh annbsp;fineachas ar an idir-naisi�nachas.

Ii8

Deora Athais agus Dr�achta Eile 119

Do thuig leath an domhain Ie linn an Ghogaidh Mh�ir gurab� � rud a bhi �s na Gearmanaigh na annbsp;domhan go l�ir bheith f� n-a smacht. Nuair a thainignbsp;deire an Ghogaidh do ceapadh nar bhaol don domhannbsp;ach na Gearmanaigh do chur f� chois agus iad a chimeadnbsp;f� chois. Do deineadh an sgrios ar na Gearmanaigh,nbsp;ach thainig an t-olc timpal, f� mar a thagann inbsp;gcomhnui. An t� a dheineann an t-olc is air a bhionnnbsp;iarsma an uilc!

Do ghoill bochtauas na Gearmaine ar an bliFrainnc agus ar thiorthaibh eile san Eiir�ip, agus bhiodar gonbsp;l�ir chomh dona Ie ch�ile de bharr an easaontais. Ansannbsp;do thuigeadar gur ar sgath a ch�ile a mhaireann nanbsp;naisi�in agus do dheiiieadar iarracht ar na fiacha donbsp;mhaitheamh da ch�ile agus ar chabhr� Ie ch�ile f� marnbsp;a chabhr�dh dea-chomharsain Ie ch�ile.

Ach nior thainig an t-athr� aigne i n-am chun na diobhala do leigheas. Do chuaidh Sasana f�in ar geulnbsp;agus ansan na Stait Aontuithe, agus sin deire Ie sH chunnbsp;na naisi�n do dhl�th� Ie ch�ile i ge�rsai trachtala agusnbsp;i ge�rsai airgid. Mothuionn na daoine ins gach naisi�nnbsp;ar leithlig anois gur ortha f�in amhain ata a seasamh;nbsp;gach naisi�n a chosaint f�in ar chomhachtaibh ata las-muigh dhe f�in, agus ata, dar leis na daoine, ag br�nbsp;isteach ortha agus ag marbh� na naisi�ntachta.

Ni har na naisi�in bheaga amhain ata an sgannra san. Ta s� ar gach naisi�n, beag agus m�r, agus ar nanbsp;Stait Aontuithe chomh maith Ie haon cheann eile aca.nbsp;Is � an sgannra san ata ag tiomaint na Mericanach arnbsp;aghaidh ar bh�thar na naisi�ntachta f� lathair.

Ni f�idir an sprid sin na naisi�ntachta do chosc. Ni m�r sgaoile I� go f�ill go mbuaidhfe si ar an ndroch-

120 Deora Athais agus Dr�achta Eile

sprid na g�illeann do chomhacht an anama agus a rialui'onn gach ni do r�ir airgid agus maoine saolta.

Do thabbarfadh daoine a n-anam ar son a dtire i n-am cbogaidb, agus nuair a bbionn sprid na naisiun-tacbta ar lasadb i n-am na siocbana do db�anfadb daoinenbsp;neitbe ar son a cb�ile na d�anfaidls i n-aon cbor maranbsp;mbeadb an sprid sin ann. Ta Uacbtaran na Statnbsp;n-Aontuitbe ag s�ide f�n bpobal agus a impi ortbanbsp;bbeitb dilis da cb�ile agus don naisi�n, agus ta sprid nanbsp;ndaoine a neart� cbun dul ar agbaidb leis an iarracbtnbsp;ata beartuitbe aige cbun na tire do cbur ar a bonnaibbnbsp;ar is.

An fear irise m�r-cbaile �d, Mark Sullivan, ta s� go m�r ar tbaobb na naisi�in bbeitb ag obair a lambaibbnbsp;a cb�ile, acb measann s� go bhfuil an ceart ag nanbsp;Mericanaigb claoi leis an naisi�ntacbt f� latbair agus anbsp;dtir f�in do cbur i n-eagar ar dtuis sara dtugaidis f�nnbsp;idir-naisi�nacbas do cbur i n-airde aris.

Ag cur sios do ar an gCombdbail i Lonndain dubbairt s� gurab� � rud ata ar si�l ar fuaid an dombainnbsp;anois na seasamb i n-agbaidb na baotb-aondacbta a bbinbsp;ag teacbt ar cos i n-airde, agus go leanfar den troid sin.

Ceoca taobb go mbeidb an bua aca sa deire: ag na naisi�in ar leitblig agus a smaointe agus a n�sanna f�innbsp;agus a slite beatba agus a dteangthacba f�in aca, n� agnbsp;an idir-naisi�nacbas a cbuirfeadb na tiortba go l�ir arnbsp;aon dul Ie cb�ile i gc�rsai gn�tba agus i gc�rsai aignenbsp;agus uile? Ag na naisi�in ar leitblig, Ie congnamb D�.

Aondacilt na hEireann.

Ta aondacht na h�ireann mar abhar cainnte ag' teacht chun tosaigh aris i gc�rsai poilit�ochta. Mas agnbsp;cuimhneamh ar an bhfior-aondacht a bheidh na cain-teoiri Ie linn na diosp�ireachta, ba cheart go dtiocfadlinbsp;maitheas �igin as an gcaint. Ach mas ag cuimhneamhnbsp;ar an dtosach bheith aca ar a ch�ile a bheid siad, ni h�nbsp;aondacht na h�ireann ach easaontas poilitiochta a thioc-faidh as an ndiosp�ireacht. Seachmu'tear an t-easaontas!

T�imis go bun an sg�il. An deighilt ata ann i� lathair ta a pr�amhacha fite go daingean i stair nanbsp;h�ireann agus i stair Shasana. Ni raihh fior-aondachtnbsp;poilitiochta i n�irinn riamh, cc go raihh deallramh nanbsp;haondachta ann Ie linn Rriain bheith i gceannas. Danbsp;maireadh Brian agus da dtagadh rite laidre eile �nanbsp;dhiaidh, is d�cha go mbeadh an saghas aondachtanbsp;poilitiochta againn a thainig i bhfad �na dhiaidh san inbsp;Rasana agus i dtiorthaibh eile.

Nior mhar sin a tharla, agus � thainig na Norman-naigh ar dt�is go dti an la ata iniu ann ni rabhamair riamh pan abhar achrainn �igin againn a chuir inbsp;gcoinnibh aondacht poilitiochta i n�irinn.

Do bhi aondacht seachas aondacht poilitiochta againn, amhthach. Do bhi teanga agus n�sanna agusnbsp;sibhialtacht againn a dhein tir ar leithlig d��irinn, agusnbsp;xnara mbeadh an t-athr� creidimh do theacht mar abharnbsp;nua chun deighilte, is d�cha go bhfasfadh aondacht

I2I

122 Deora Athais agus Dr�aclita Eilc

poilitiochta as an aondacht �ile f� mar d�fhas i dtior-thaibh eile.

Do thug an t-athrii creidimh cogadh teangan agus cogadh sibhialtachta �nar measc, agus n!l deire leis annbsp;gcogadh san f�s. Is c cogadh na sibhialtachta bun annbsp;sg�il.

Nuair a thiocfaidh an la �n-a inbeidh na daoine go l�ir i n�irinn, theas agus thuaidh, ag niaoidheamh anbsp;h�irinn agus a ra Ie br�d gurab� �ireannaigh iad, rinbsp;fada �na dhiaidh san go dtiocfaidh aondacht poilitiochta.nbsp;Ta an la san ag teacht go mear i n�irinn theas.

Is minic Ie bliain anuas daoine nach den tsean-chreideamh iad na de shliocht na nGaedheal iad ag niaoidheamh a h�irinn agus a ra go daingean gurab'nbsp;�ireannaigh iad. Agus nuair a chuir Viscount Craiga-von leitir chun Comhaltais na gCluichi Oilimpeacha, nanbsp;dubhairt s� go raibh athas air mar gheall ar nanbsp;gniomhartha m�ra a dhein beirt �ireannach � dheisceartnbsp;�ireann i Los Angeles ! Nior cheart bri na bhfocal sannbsp;do leathan� agus a ra gur comhartha iad go raibh athninbsp;aigne ag teacht ar an t� a sgribh iad. ach is l�ir uathanbsp;go measann s� gurab� �ireannach � f�in, agus ni beagnbsp;san go f�ill.

Is � Parlimint Shasana do dhein �ire do dheighilt �na dha chuid i gc�rsai rialtichain, agus mar nihaithe Ienbsp;Sasana a deineadh an deighilt sin. Is fior na f�adfadhnbsp;Rialtas Shasana an deighilt a dh�anamh agus a chur inbsp;bhfeidhm mara mbeadh dream laidir anso ag cabhrunbsp;leo, ach cheap an dream san an uair sin go gcnirfeadhnbsp;an deighilt iad f�in ar a leas agus do ghlacadar leis annbsp;socni a dhein Parlimint Shasana.

Nior chuimhniodar ar na focail a dubhairt Priomh-Reachtaire Shasana. Daibhi Lloyd George, i mi Dheire

Deora Athais agus Dr�achta Eile 123

Foghmhair sa bhliain mile naoi gc�ad a fiche nuair a mhol Henry Asquith do mhuintir Shasana lan-chomhachtnbsp;do thabhairt do Pharlimint na h�ireann agus gan bheithnbsp;dian ar mhuintir na h�ireann i dtaobh fiacha annbsp;Chogaidh Mhoir.

� Lan-chomhacht i gcursai airgid do thabhairt dO' Pharlimint na h�ireann, an ea!� arsa Lloyd George marnbsp;fhreagra ar Asquith. � An mbeidh lucht gn�tha Glasgow agus lucht gn�tha Manchester toilteanach ar s�nbsp;sgillinge f�n bpunt cain ioncuim do dhiol agus gan achnbsp;dha sgilling f�n bpunt a dhiol ag lucht gn�tha B�alnbsp;Feirste? An mbeidh an fear oibre i Sasana toilteanachnbsp;ar chain ocht sgillinge ar phunt tobac do dhiol agus gannbsp;ach raol a dhiol ag an bhfear oibre i n�irinn, mar sinnbsp;mar a tharl�idh ma sgaoiltear le h�irinn i dtaobh fiachanbsp;an Chogaidh!�

Tuigfidh muintir Bheal Feirste an sg�al luath ncV mall, agus nuair a thuigfid tiocfaidh deire na deighiltenbsp;gan puinn moille.

Poblacht na Sine.

I Manchuria sa bhliain 1904 agus sa bhliain 'na dhiaidh san do thosnaigh na clampair gan chiall a thugnbsp;an E�r�ip go bruach a bais insna bliantaibh 1914 go dtlnbsp;1918. Sin tuairim Count Carla Sforza, an t� a bhi' inbsp;n�Aire um Ghn�thaibh lasachta san lodail sar a dtainignbsp;Mussolini i gcomhacht ann, agus a bhi �na theachta �nnbsp;lodail go dti an tSin i bhfad ruimis sin.

I n-aiste a sgribh s� i gc�ir an New York � Herald-,Tribune � dubhairt s� gurab� � baol a bhi san aighneas i Manchuria na go gcuirfeadh na Ruiseanaigh isteachnbsp;air. D�oir s� dos na Sinigh i gcomhnui na Ruiseanaighnbsp;agus na Seapanaigh bhedth i n-achrann �na ch�ile, achnbsp;nior oir d�ibh go neart�dh aon taobh aca an greim anbsp;hhi aca ar thalamh na Sine.

Canathaobh go bhfuil s�ile na Seapanach agus suile na Ruiseanach ar an m�id sin de Phoblacht nanbsp;Sine? Ta an cuan-phort lid, Vladivostok, ag nanbsp;Ruiseanaigh, agus teastuionn uatha an tsli chun annbsp;chuan-phuirt sin do chimead ar osgailt i gcomhnui. Isnbsp;mar gheall air sin d�eirigh eatortha f�in agus na Sinighnbsp;anuiridh.

Teastuionn �s na Seapanaigh go mbeadh comhacht aca chun feidhm a bhaint a talamh Manchuria arnbsp;mhaithe Ie n-a muintir f�in. Do dheineadar an b�tharnbsp;iarainn i Manchuria Theas agus an cuan-phort Dairennbsp;chuige sin.

124

Deora Athais agus Dr�achta Eite 125

Ta c�is mhaith amp;g an da thfr iasachta mar sin bheith �admhar i dtaobh Manchuria.

Fiche bliain � shin a cuireadh Poblacht na Sin� ar bun. Ach bhi na Seapanaigh i Manchuria s� bhliananbsp;ruimis sin, agus � bhuadar ar na R�iseanaigh sa bhliainnbsp;1905 do bhi comhacht aca ar an dtaobh theas de Mhan-churia comh fada agus a bhain Ie riara na tire agus leisnbsp;an saol economiceach ann.

Ansan nuair a thainig an coga m�r mheasadar go bhf�adfaidis greim fha� ar an dtir go l�ir. Do chuireadarnbsp;�ileamh isteach chun na Sine, ach do chuir nanbsp;Mericanaigh agus na rialtais i dtiorthaibh san Eur�ip inbsp;gcoinnibh an �ilimh sin agus b��igean d�ibh � tharracnbsp;siar. Ni leogfadh na tiortha eile dos na Seapanaighnbsp;baint � chomhacht na Poblachta.

Ach an rud nar eirigh leis na Seapanaigh � dh�anamh tri laimh laidir, do dheineadar iarracht ar anbsp;dh�anamh �s iseal. Do thugadar f�n dtir d�oibri�. Donbsp;chuir Seapanaigh fiitha i Manchuria agus do thosnuiodarnbsp;ar an dtalamh do shaothr�. Do thugadar sglabhuithenbsp;isteach �n Sin, agus i ndeire thiar thall d�eiriodar as nanbsp;feirmeacha agus d�fhagadar ag na sglabhuithe iad. Niornbsp;thaithn an tir na an saol ann leo. Bhi uaigneas orthanbsp;bheith i bhfad � n-a dtir f�in agus � ghile agusnbsp;ghlaineacht an tsaoil ann.

Deir Count Sforza go dtuigeann s� � ch�ntaisi a fuair s� �n Seapain na taithneann gniomh militeach annbsp;Rialtais leis na Seapanaigh ata �na gcomhnui i Manchuria. Nuair a chuir Rialtas na Seapaine roinnt saigh-di�iri isteach i dTsinan tri bliana � shin chun nanbsp;Seapanach a bhi ann do chosaint, do chuir na Sinighnbsp;� boycott � ar bun agus do dhein an rud san a hinnbsp;diobhala dos na Seapanaigh ann.

126 Deora Athais agiis Dr�achta Eile

Nior mhaith leis an lucht gn�tha �n Seapain ata �na gcomhnui i Manchuria go dtuitfeadh an rud san amachnbsp;d�ibh f�in, agus sin� an fath na taithneann coga leo.

� Ma thagann coga san tSeapain,� arsa Count Sforza, � ni har son na tir� a thiocfaidh an coga san ach chun annbsp;tsean-dhream a chimead i n-uachtar agus cosc a churnbsp;leis an iarracht ata da dh�anamh ag na daoine ann chunnbsp;ceart a bhaint amach d�ibh f�in. Ta fhios againn, leis,nbsp;go mbeidh an coga so i n-aghaidh leasa na tire.�

Deir s� nach f�idir buachtaint ar an Sin tri neart cogaidh. Da dtugti f� agus da ng�illeadh na Sinigh ansonbsp;is ans�d, go dtiocfaidis thar n-ais aris. Bheadh an sg�alnbsp;ag an dream iasachta f� mar a bhi s� ag Napoleon nuairnbsp;a thug s� f�n Ruis. Ar n�s na R�ise, ta an tSin r�-mh�r agus ta na daoine r�-lionmhar ann chun iad anbsp;chimead f� chois i gc�mhnui.

Ach maran f�idir na Sinigh do chimead f� chois, b��idir gur f�idir deire chur leis an bPoblacht ann agusnbsp;an �mpireacht do bhunu sa tir aris.

An Saoi sa Ruis.

Team daoine � thiorthaibh eile go dti art Ruis agus nuair a thagaid siad abhaile bid siad ag nocbta a n-aignenbsp;i dtaobh ,sao� na ndaoine sa tir $in. Ni f�idir Ie b�innenbsp;a cbeiit anois nacb stat cumannacbtacb ata ar bun sanbsp;Ruis acb gnatb-stat sa mb�id go bbfuil daoine ag obairnbsp;ann ar pba lae agus maistri os a gcionn f� mar a bbionanbsp;ins gacb tir eile. Nil de dbeifriocbt ann acb gur leis annbsp;Rialtas gacb ni sa Ruis agus gur stait-sbeirbbisigb anbsp;bhionn mar mbaistri ar an lucht oibre.

I dtiorthaibh eile is leis an Stat cuid des na hoibreacha agus is Ie daoine priomhaideacha n� Ienbsp;cuallachta gn�tha an chuid eile. Mar sin ata an sg�alnbsp;againn l�in anso i n�irinn, agus is m� cl�ireach ata agnbsp;obair don Stat agus gur bhfearr leis go m�r agus gurnbsp;bhfearra dho go m�r bheith ag obair do dbuinenbsp;phriornhaideach n� do chuallacht ghn�tha.

Do l�as sg�al an la f� dheire i dtaobh mna i Moscxjw, agus is fearr d�fhianuise an sg�al san na tuairim aonnbsp;duine iasachta a th�ann go dti an Ruis d�aon ghn� chunnbsp;cur sios ar rialu na tire.

Congant�ir d�aolad�ir ti an bhean so. Do bhi si f�in agus mna eile ag obair i dtigh comhnuithe ar n�s nanbsp;dtithe ata ag na Mericanaigh �na dtir f�in. Do bhi cuidnbsp;mhaith den tigh criochnuithe agus cuid des na seomrainbsp;ullamh i gc�ir tion�ntaithe.

Do bhi innealt�ir � Mherice i Moscow gur theas-taigh seomrai uaidh i gc�ir a linti, agus do thug s�

127

Deora Athais agns Dr�achta Eile

cuaird ar an dtigh mh�r cliun seomra! do thoghadh. Do chonnaic s� f�in agns a bhean na mna a bhi ag obair inbsp;n-�ineacht leis na fearaibh ag aolad�ireacht fallai an ti,nbsp;agns dubhairt an bhean go n-oirfeadh di duine des nanbsp;mnaibh sin d�fhail mar sheirbhiseach sa tigh nua.

Do chuir an t-innealt�ir an sg�al i gcomhairle an fhir a bhi os cionn an lucht oibre agns do labhair seiseannbsp;leis na mnaibh an trathn�na san. Dubhairt s� leo gurnbsp;theastaigh seirbhiseach tf �s na Mericanaigh, ach m'nbsp;th�gfadh �inne aca an post an la san.

Ar maidin lar �na mhaireach thainig duine des na mnaibh chun seomra! na Mericanach, agus do chuir s!nbsp;i n-iuil d�ibh gur mhaith I� glaca leis an bpost achnbsp;anihain nar mhaith I� eir! a Cumann na nAolad�ir!. Donbsp;chuir na Mericanaigh �na lu! uirthe gur fearr i bhfadnbsp;an saol a bheadh aici �na seirbhiseach t! mi �na haolad�ir,nbsp;agus i ndeire na cainte do ghlac s! leis an bpost nua.

Caihn �n dtuaith ab�ea !, agus is beag eolas a bh! aici ar dtuis i dtaobh obair an t!, ach d�fhoghluim s! gonbsp;mear !, agus ba ghearr go raibh s! �na seirbhiseachnbsp;mhaith.

N! raibh ach 30 nibal aici i n-aghaidh an mh!, ach dob� fhearr I� an meid sin agus an ch�ir mhaith a bh!nbsp;uirthe i dtigh na Mericanach na na 75 r�bal a bheadhnbsp;aici mar aolad�ir. An luighd� measa a cheap s! arnbsp;dtuis a bheadh ag na daoine eile uirthe i dtaobh nanbsp;c�irde do thr�igint, n!or ghoill san puinn uirthe. Niorbh'nbsp;aon isliii m�r � tar �is an tsaoil. Ar aon chuma donbsp;cuireadh cumann ar bun i gc�ir na Seirbhiseach T! annbsp;uair sin agus do ghaibh s! leis an gCumann san. Rh!nbsp;ar na Mericanaigh taill! an Chumainn d�ioc chomh maithnbsp;Ie hairgead urruis agus an tuarastal.

Do bh! na Mericanaigh ana-shasta I�, agus nuair a

Deora Athais agus Dr�achta Eile 129

bhi t�arma airithe caite aici ag obair d�ibh fuair si cheithre seachtain� de laetheanta saoire uatha i n-ionadnbsp;an choigthis a bhi ceangailte ortha a thabhairt di. Donbsp;thug si aghaidh ar an gceanntar �n-ar rugadh agus �n-arnbsp;t�gadh i, na c�adta milte �n bPriomh-chathair, ach sarnbsp;a raibh an mi istigh do bhi si thar n-ais aris ch�cha.

Dubhairt si leo nar thaithn an saol nua ar an dtuaith I�. Do bhi feirm chumannachtach d�anta dennbsp;cheanntar � fhag si �, agus do bhi a leith�id sin d�athrii

ar an nd�thaigh gur bhfearr I� bheith as na ann. Do

ghoill an t-uaigneas uirthe i dtreo na f�adfadh si aon taithneamh fhail as an ait agus do thug si aghaidh ar annbsp;gcathair gan mhoill.

An bhean san bhi si chuig bliana fichead nuair a thuit an rud san amach. Do ph�s si nuair a bhi sinbsp;seacht mbliana dh�ag d�aois agus do bhi beirt mhacnbsp;aici. Do thr�ig a fear i tar �is deighilt p�sta, ach donbsp;bhi air cabhr� I� chun na mac do chothu. Bhiodar sannbsp;�na gcomhnui i n-�ineacht Ie gaolta a mathar ar imeallnbsp;na cathrach. T�ann an mhathair ag triall ar na leanbhainbsp;go minic, mar is m� aici iad na saibhreas an tsaoil.

Do ph�s an fear tri huaire � thr�ig s� an ch�ad bhean, ach deir sise go bhfuil sgartha aici leis nanbsp;fearaibh agus na leogfadh si do dhuine �ile aca a croi donbsp;bhrise. Bean mhaith gheal-ghairiteach is ea i, agusnbsp;bionn si ag amhranuiocht i gcomhnui agus i i bhfeighilnbsp;gn�thai an ti, agus focail a gceapadh aici a oireann donbsp;p� saghas oibre a bhionn ar si�l aici.

L�irionn an sg�al san diiinn nach aon � neamh ar talamh � an Ruis ach gnath-thir �n-a gcaitheann daoinenbsp;maireachtaint ar n�s daoine ins gach tir eile, agus nachnbsp;athru chun leasa na ndaoine gach athr� da dtainig annnbsp;Ie tamall anuas.

Galar Inchinne.

Ta c�ram ax an gComhaltas ata i mbun Ti na nGeait i ntiBlea Cliath. Ni tigh amhain ach dha thigh ata f�nbsp;churamh an Chomhaltais sin, ach da mh�id gach tighnbsp;diohh nil sH da hhfuil de dhaoine huile �na gc�ir. Tanbsp;an sg�al chomh dian san ar an gComhaltas go hhfuilidnbsp;ag cuimhneamh ar shlitihh eile chun aire thahhairt dosnbsp;na daoine hochta ata as a meahhair agus chun iad donbsp;leigheas, mas f�idir �.

Do moladh go gceapfi' beirt chun dul ag triall ar aiteanna eile �n-a dtugtar aire do dhaoine huile, agus donbsp;luadh Gheel sa Bheilg mar ait gur bhfi� don hheirtnbsp;dul ann agus ciintas d�fhail ar an gcuma �n-a ndeintearnbsp;an gn� ann. Ba mhaith an mola �, mar ni h� amhainnbsp;go hhfuil sH f� leith aca san ait sin chun aire thahhairtnbsp;do dhaoine huile ach ait is ea Gheel �n-a hhfuil naomnnbsp;� �irinn f� mheas ag an bpobal.

An cuigi� la d�ag de Bhealtaine a cimeatar F�ile Damhnatan san ait sin. Dympna ata ag muintir nanbsp;Beilge ar an naomh, ach �ireannach ab�ea 1 agusnbsp;Damhnait an ainm a bhi uirthe �na tir duchais. Inionnbsp;ri ah� ea i, ach paganach ah� ea an t-athair agus b��igeannbsp;di teiche uaidh tar �is bhais da mathair. Criostuithenbsp;ah� ea i f�in agus an mhathair.

D��alaigh si � n-a talamh duchais i gconntae na Midhe i n-�ineacht Ie sagart agus beirt eile agus do chuirnbsp;si f�ithe san ait sin ar an dtaobh thuaidh de thir na

130

Deora Athais agus Dr�achta Eile 131

Beilge. Thainig an t-athair ar a lorg agus do mhairbh s� an sagart agus an inion. San naomh� aois a thuitnbsp;san amach, agus �n aois sin i leith do tharla go n-imiochnbsp;daoine buile go dti an ait sin agus go bhfaghadh a lannbsp;aca leigheas an ghalair inchinne ann.

Ta ainm na haite i n-airde ar fuaid an domhain anois de bharr na hoibre ata d�anta ag na daoine ann ar sonnbsp;na ngealt. Deirtear go r�itionn ithir agus aer na haitenbsp;leis na daoine bochta go mbionn a meabhair chinnnbsp;caillte aca, ach ni h� sin f� ndear ainm na haite bheith inbsp;mb�alaibh daoine i dtiorthaibh eile. Is mar gheall arnbsp;an gcuma �n-a dtugtar aire dos na daoine bochta simplinbsp;ann a luatar an ainm sin Gheel nuair a deintear trachtnbsp;ar dhaoine buile agus ar conas iad do leigheas.

F� mar a th�adh daoine buile i n�irinn go Gleann na nGealt i gCiarrai fado do th�adh daoine buile sanbsp;Bheilg go Gheel agus t�id siad ann i gcomhnui. Ach ninbsp;hait uaigneach Gheel marab ionann agus Gleann nanbsp;nGealt. Ait is ea � �n-a bhfuil daoine deasa laghacha anbsp;th�gann curam na ngealt ortha f�in.

Na daoine a chailleann a meabhair sa Bheilg ni deintear prios�naigh diobh nuair a cuirtear go Gheel iad.nbsp;Ni histeach i dtigh mh�r agus fallai arda �na thimpal anbsp;saitear iad, ach cuirtear chun comhnuithe i dteaghlaighnbsp;na ndaoine iad.

Ni leogann lucht na dtithe ortha go dtuigid siad na cuairdeoiri bheith as a meabhair i n-aon chor ach gannbsp;an tslainte bheith go maith aca. Bionn cead a gcos acanbsp;bheith ag si�l, n� bheith ag obair, agus bionn gachnbsp;saghas c�irde a chleachtadh aca. Gheibheann a lan acanbsp;an tslainte aris � bheith i measc na ndaoine ar an gcumanbsp;san agus saol nad�ra a chaitheamh aca.

Do bhi dha mhile ghealt ann nuair a thug an

132 D�ora Athais agus Dr�achta Eile

Docht�ir Connolly Norman � Bhlea Cliath cuaird ar Gheel sa bhliain 1904. Ta an dea-obair ar siul inbsp;gcomhnui ann, agus is maith is fiu eolas cruinn d�fhailnbsp;i dtaobh na bait� agus na ndaoine�idir mhuinntir nanbsp;bait� f�in agus na daoine bocbta buil� a bblonn ar l�istinnbsp;aca-

AN TSEAN-AIMSIR I n�IRINN. i

An Bheansi.

Ni fheadar an bhfuil �inne ar an saol so anois a chuireann suim i sg�alta na si, ach Ie linn mh oige f�innbsp;dob�fhuiriste daoine fhail a thabharfadh an nih�id gurnbsp;airiodar f�in an Bheansi ag caoine roim bhas daoinenbsp;airithe. Deirti go ngabhadh an Bheansi le sloinntenbsp;airithe, agus go m�r m�r leis na huaisle de shliocht nanbsp;sean-Ghaedheal, agus go gcloisti i nuair a bhiodh duinenbsp;de mhuintir Charthaigh ag fail bhais i M�sgrai.

Do bhi tigh m�r ag dream de mhuintir Charthaigh sa d�thaigh sin, agus bhiodh a lan seirbhiseach aca. Arnbsp;na seirbhisigh sin do bhi cailin aimsire go raibh ana-chion aici ar mhuintir an ti. Tar �is di bheith ag obai��nbsp;d�ibh ar feadh suim �igin bhlianta do bhi roinnt mhaitnnbsp;airgid cnuasta aici. agus do ph�s si feirmeoir �g a bhinbsp;�na chomhnui tamall �n dtigh mh�r.

Fear laidir groi ab�ea � sin agus bhiodh s� ag ohair go dian ar an bhfeirm. Nior thaise don Mhnaoi. Donbsp;thugadh sise aire mhaith don tigh, agus nuair na biodhnbsp;aon rud eile le d�anamh aici bhiodh an tiiirne aici agusnbsp;i ag sniomh. Do bhi an rath ortha agus do bhi m�r-chion aca ar a ch�ile.

Tr,ithn�na airithe roim theacht na Nodlag do bhi an Pear ag obair ar an bportach, agus d�eirigh galanbsp;m�r gaoithe a chuir moill air ag teacht abhaile dho. Donbsp;bhi an Bhean ag feitheamh leis agus an suip�ar ullamhnbsp;aici, ach nior thainig an Fear. D�imigh uair a chluig,nbsp;ach nior thainig s�, agus nuair nar thainig do bhlnbsp;iarracht de sgannra ag teacht ar an mnaoi.

Deora Athais agus Dr�achta Eile

� Ni fheadar cad ta a chimead?� ar sise I� f�in. � Ta suil agam nar imigh aon rud air.�

Do ghaibh si ch�iche an t�irne agus an olann, agus do thosnaigh si ar an sniomh. Do bhi amhran a chanadhnbsp;aici Ie linn na hoibre. Is ar �igin a bhi an t-amhrannbsp;criochnuithe aici nuair a thainig a Fear chun annbsp;dorais.

D�eirigh si agus do chuaidh si f� n-a dh�in. Do bhi s� i riocht tuitim agus � ag teacht isteach, agus do bhinbsp;sgeon �na sh�ilibh.

� A Phadraig, a chuid,� arsan Bhean leis, � cad d�imigh ort. Ta deallramh an bhais ort.�

� Suidh, a st�r, agus leog dom go f�ill,� ar seisean, � agus inneosad duit ar ball �.�

Do leog si dho, agus do chuaidh si i bhfeighil an tsuip�ir. Do luighdaigh ar an sgannradh a bhi ar annbsp;bhPear, ach bhi s� suaite go maith i gcomhnui nuair anbsp;shuidar chun b�ird.

� Innis dom anois, a laogh, cad a chuir an sgannra ort,� arsan Bhean.

� Is beag na gur chailleas mo mheabhair,� ar seisean.

� An amhlaidh a thug duine �igin fut?� ar sise.

� Na feiceann t� na fuilim gortuithe agus na fuil aon rian troda orm?� ar seisean.

� B��idir gur chaillis b� sa phortach,� ar sise, �� n� gur imigh rud �igin ar an lair.�

��Airi�, biodh ciall agat,� arsan Fear. �Ni haon ni den ts�rd san �. Taoi f�in as do mheabhair ch�mhnbsp;maith liom-sa.�

Do cheap an Bhean bhocht go raibh tubaiste �igin ann nar mhaith leis bheith ag tracht air, agus do thosnaigh si ar ghol.

Deora Athais agus Dr�achta Eile 137

� Ta mi-a �igin orainn,� ar sise, � agus ta�nn t� a cheilt orm.�

� Sea anois, a st�r,� ar seisean, � na b� ag gol. Ni haon ni � gur gha dhuit bheith chomh buartha san �nanbsp;thaobh.�

� Innis dom �, ma sea,� ar sise.

� Is d�cha go bhfuil fhios agat,� ar seisean, � go bhfuil an mhaistreas �g, inion an Charthaigh, gan bheithnbsp;ar foghnamh Ie c�pla la.�

� Ta suil agam,� ar sise, � nach aon droch-ghalar �, agus go mbeidh si go slan gan mhoill.�

� Gheobhaidh si bas anocht,� arsan Fear. � Taiin deimhnitheach de sin.�

� �, na habair � sin, a Phadraig,� ar sise. � Ni th�gfadh Dia � n-a hathair i agus gan aige ach i.�

� Gheobhaidh si bas anocht,� ar seisean aris, � mara bhfuil si marbh cheana f�in. Nar chuala an bheansinbsp;agus me ag teacht abhaile �n inse? Nuair a bhios agnbsp;gabhail thar an ath do chuala an t-olag�n tamall siarnbsp;uaim ar thaobh an tsruthain. Ansan do chonnac annbsp;bhean ag teacht i leith chugham agus an caoine ar siulnbsp;aici. Do bhrisfeadh s� an croi ionat bheith ag �isteachtnbsp;I�- Do shuidh si ar bhruach an tsruthain Ie hais annbsp;chrainn saili agus do lean si I� ag gol is ag caoine. Ansannbsp;d�eirigh si aris, agus mheasas go raibh si ag teacht f�nbsp;mo dh�in f�in.�

� Agus ar fh�ach si ort?� arsan Bhean.

� Nar leoga Dia go bhf�achadh,� arsan Fear. � Da bhf�achadh, do thuitinn am� chnaipe marbh ar annbsp;lathair,� ar seisean.

� Agus ar innsis an sg�al don mhaistir?� ar san Bhean.

� Nior innseas go deimhin,� ar seisean, � nior

Deora Athais agiis Dr�achta Eile

dheineas ach rith liom abhaile chomh mear agus bhi s� am� chosaibh.�

�Agus ni chuirfa ar a sh�ilibh don mhaistir an triobl�id a bhi ruimis? Raghad f�in amacb laithreaehnbsp;agus inneosad an sg�al d�ibh.�

�Ach, a Ghaitibn a� chroi �stigh, ni raghfa treasna. na habhann an �iche seo,� arsan Fear.

� Raghad, a Phadraig, is cuma liom cad a tharl�idh,� ar sise.

� Comarai Muire orainn!� ar seisean. � Raghad-sa i n-�ineacht leat.�

Do chuadar araon amach agus sios an comhgar f� dh�in an ti mh�ir, agus iad ag crith Ie sgannra. Do'nbsp;ghabhdar thar an gcrann saili agus treasna an tsruthairinbsp;go dti an tigh m�r. Do bhi na seirbhisigh bailithe istighnbsp;ann, agus do bhi iongna ortha nuair a chonnacadar annbsp;bheirt ch�cha isteach agus a mhi-litheacht a bhiodar_nbsp;D�fh�ach an bheirt m�r-thimpal.

� Conas ta an mhaistreas �g?�� arsan Bhean.

� Ta si go brea,� arsa duine des na seirbhisigh.

� Ca bhfuil si?� arsan Bhean. � Ba mhaith liom i fheisgint.�

� Nar airiuir aon rud?� arsan Fear.

� �, d�airiomair,� ar siad. � D�airiomair go bhfuair-Bean Ui Sh�illeabhain, an bhaintreabhach, bas tamall beag � shin, agus ta an mhaistreas �g imithe amachnbsp;chun inin na baintreabhai do thabhairt isteach anso.�

� Dar fia,� arsan Fear, � is i an bhaintreabhach a bhi a caoine nuair a chonnac an Bheansi.�

� An Bheansi,� ar siad.� Ca bhfeacais an Bheansi?� D�innis s� an sg�al go l�ir d�ibh, agus ba bheag na gonbsp;rabhdar go l�ir ag tuitim Ie sgannra agus iad agnbsp;�isteacht leis.

Deora Athais agiis Dr�achta Eile

An uair sin direach thainig an mh�istreas �g isteach agus cailin Ie n-a cois�an Bheansi! Is amhlaidh anbsp;chuaidh inion na baintreabhai amach ag gol nuair anbsp;fuair a mathair bas, agus is i a chonnaic an Fear nuairnbsp;a bhi s� ag teacht abhaile �n inse.

Pluais an Mh�ranaigh.

Breis agus c�ad bliain � shin n� mar sin, i bhfad Sara raibh v�ta ag an ngnath-dhuine, f� mar ata anois,nbsp;do bhi toghchan ar si�l i gcearmtar airithe i n�irinnnbsp;chun duine do thogha i gc�ir Pharlimint Shasana- Fearnbsp;�g do Ghallaibh �ireann agus feirmeoir de shliocht nanbsp;nGaedheal an bheirt iarrath�ir, an ch�ad duine arnbsp;thaobh Acht na hAondachta agus an tarna duine �nanbsp;choinnibh. Proinnsias ab� ainm don fhear �g, agus banbsp;l�ir do �s gach comhartha go mbeadh s� go dian airnbsp;buachtaint ar an iarrath�ir eile. Do sgribh s� chun caranbsp;leis a iarraidh air teacht i gcabhair do.

Tiarna talmhan ab�ea an duine seo agus bhi s� �na chomhnui i n-�ineacht Ie n-a inin aonair i n-arus anbsp;bhi tri fichid mile �n ait 'n-a raibh an toghchan ar siiil.nbsp;Cailin gleoite ab� ea an inion agus a dha roiscin marnbsp;fhior-uisge �r i ngleann, mar a deireadh na fili.

Bhi an bheirt �na sui ag an mb�rd an mhaidin a thainig an leitir chun an athar. Do l�igh s� an leitirnbsp;agus ba l�ir don inin narbh� aon sg�al f�nta a bhi anbsp;l�amh aige.

� A Mhaighriad, a chiiid,� ar seisean, � do sgribh Proinnsias chugham a ra go bhfuil mo thion�ntuithe gonbsp;l�ir ag obair �na choinnibh agus gurab� eagal leis gonbsp;mbuafar air mara bhf�adad teacht i gcabhair do.�

Do las an inion ar chlos na hainme Proinnsias di ach nior thug an t-athair f� ndeara �. Do lean s� dhenbsp;ag caint.

140

Deora Athais agus Dr�achta Eile

� Ba mhaith liom cabhr� Ie mac mo shean-chara,� ar seisean, � ach is fada an turns � agus is fiadhain agusnbsp;is garbh an b�thar �. An d�igh leat gur ceart dom dulnbsp;ann?�

� �, a athair,� ar sise, � beidh suil ag Proinnsias leat agus ba mhaith liom f�in an ceanntar san d�fheis-gint. Do mholfainn duit an glaoch do fhreagairt.�

� Raghaimid, ma sea,� arsan t-athair, � agus cuir-fimid chun b�thair laithreach, mar amaireach a bheidh an toghchan ar siul.�

Do gl�asadh na capaill agus do chuireadar chun b�thair, an bheirt istigh sa charaiste agus an tiomanainbsp;ar a shuiochan f�in lasmuigh. Do ghluaiseadar leo f�nbsp;dh�in na sl�ibhte agus stad nior dheineadar go dti gurnbsp;shroiseadar sraidbhaile ag bun na sl�ibhte um thrath-n�na.

Nuair a stad an caraiste lasmuigh den tigh tairne do chuir fear an tairne failte r�mpa agus do bhailigh daoinenbsp;sa tsraid chun iad d�fheisgint. Ar na daoine sin do bhlnbsp;aon fhear amhain a bhi a n-iniuchadh go g�ar. Donbsp;chuaidh an bheirt isteach sa tigh tairne chun greim bidhnbsp;do chaitheamh an fhaid a bheadh capaill nua anbsp;ngl�asadh.

An t�isge �nar bhualadar isteach d�imigh fear an ini�chta leis f� dh�in an chnuic. Do bhuail s� isteachnbsp;i gcaban ann agus saothar air.

� Ari�, a Dhonncha, a mhic, cad a thug anso thu? Cheapas go rabhais i n-�ineacht leis na buachailH inbsp;mbun an toghchain,� arsa fear-a-ti.

�Is � an toghchan san direach a thug anso me,�' arsan fear faire. � Buafar ar an Rianach.�

� Buafar ar an Rianach!� arsan fear eile. � Ari�p biodh ciall agat.�

142 Deora Athais agiis Dr�achta Eile

�Ta go maith,� arsan fear faire, �ach deirim-sa leat go mbuafar air. Ta an tiarna talmhan ag teacht annbsp;treo so anois chun cabhruithe leis an iarrath�ir eile.��

� Mas flor san, is baol liom go mbuafar orainn.quot;

� Is flor �,� arsan fear eile. � Do chonnac f�in � thlos ag an dtigh tairne agus ma eirlonn leis ait an togh-chain do shroisint i n-am buafar ar an Rianach. Ach nanbsp;f�adfl � d�fhuadach?�

� � d�fhuadach?�� arsa fear-a-tl.

� Sea,�� arsan fear eile. � Nil i n-�ineacht leis ach an tiomanal agus cailln�an cailln is gleoite da bhfeacanbsp;riamh. Dob� fhuiriste iad a chur isteach sa tsean-phluais ar chliathan an chnuic agus iad a chimead annnbsp;go mbeidh an toghchan ar leath-taoibh trathn�nanbsp;amaireach.��

Do socrulodh ar an bhfuadach. Nuair a thainig an caraiste go dtl ait uaigneach ar thaobh an chnuic donbsp;l�im daoine amach ar an mb�thar agus dubhradar leisnbsp;an dtiomanal stad. Nlor dhein seisean ach na capaillnbsp;'do ghrlosa chun reatha ach do leagadh den tsulochannbsp;� Ie buille bata agus do chuir na daoine na capaill �nanbsp;stad.

Fear ard l�thfar dathamhail duine aca. D�osgail seisean doras an charaiste go b�asach. Do bhi daoinenbsp;eile agus iad ag liuirigh � An Rianach abii!�

Cheap an tiarna talmhan agus a inlon gur ghadaiths a bhi ann agus nuair a thuirling an t-athair dennbsp;charaiste d�fhiafraigh s� den treoral cad chuige an coscnbsp;'San.

� Anois, a bhuachailll,�� arsan fear ard. � Bainidh dlobh bhur hatal agus cuiridh failte ruimis an maistir.�

Do liuigh na daoine agus do chaitheadar a hatal i n-airde. Do chuir san iongna ar an dtiarna talmhan.

Deora Athais agus Dr�achta Eile 143

� A chairde,� ar seisean, agus do liudar aris, � cana-thaobh go bhfuileann sibh am' chose? Ta tamall eile orm f�s.�

� Is eol d�inn san,� arsan treorai, � ach tioefair-se linn go dtl grianan ata ar chliathan an chnuic.�

� Ach caithfead-sa dul chun cabhraithe lem' charaid sa toghehan,� arsan tiarna talmhan.

� Ni raghair,� arsan fear faire. � Beidh sibh ar bh�r Euaineas i bpluais an Mh�ranaigh go dti go mheidhnbsp;an toghehan ar leath-taoibh.�

Do sgaoileadh na capaill agus do cuireadh an caraiste isteach i bpairc ar thaobh an bh�thair agus donbsp;cl�daiodh Ie f�ar � i dtreo na haithne�dh �inne anbsp;gheobhadh an tsli cad � an rud a bhi ann.

Do tugadh thar casan sl�ibhe an tri�r go dti an phluais agus nuair a shroiseadar doras na pluaise donbsp;ohuir an treorai failte r�mpa. Ba leis an dtreorai annbsp;phluais agus do dhein s� f�in agus a bhean a ndicheallnbsp;chun an trir do chur ar a suaimhneas.

Do sgaoileadh iad nuair a bhi deire leis an dtoghehan agus an bua ag an Rianach.

Ar chliathan an chnuic a bhi pluais an Mh�ranaigh. Mara mbeadh fhios agat an phluais bheith ann, ninbsp;thabharfa f� ndeara go deo i. Do bhi lus na meala agnbsp;fas go tiugh lasmuigh de dhoras na pluaise, agus niornbsp;thug an bheirt �inni f� ndeara go dti gur thairg annbsp;treorai cuid den lus ar leath-taoibh agus gur theasbeainnbsp;s� doras na pluaise dh�ibh.

Do chuir s� failte r�mpa agus do chuadar isteach. Ni sgal fuar a bhi istigh ann ach seomra m�r comp�r-dach agus trosgan ann, idir bh�rd agus suiochain, agusnbsp;raithneach chun lui air. Do bbi teine mh�na ar

144 Deora Athais agus Dr�achta Eile

lasa ar an dteintean, agus bhi deallramh maith ar an ait.

Do chuir bean an treorai biadh os comhair na beirte agus do bhi si f�in agus a fear ag druidiuint amach as annbsp;seomra nuair iarr an tiarna talmhan ortha fanamhaint.nbsp;Do chuir s� ceisteanna i dtaobh an toghchain chun firnbsp;na pluaise, ach is beag sasamh a fuair s� as na freagrai.

Bhiodar �na dtost ansan. Do b�� an tiarna talmhan ba thiiisge a labhair aris.

� Do thugais � Pluais an Mh�ranaigh � ar an ait seo, agus sinn ag teacht isteach,� ar seisean. � Cana-thaobh go dtugtar an ainm sin ar an ait?�

� Is fior-bhr�nach an sg�al �,� arsan treorai.

� Innis duinn �, led� thoil,� arsa inion an tiarna talmhan.

� A Mhaire a� chroi,� arsan treora-i le n-a mhnaoi, � dein-se an sg�al d�innsint. Caithfead-se dul amachnbsp;ag f�achaint na gcapall.�

� Is fada an la � tugadh � Pluais an Mh�ranaigh � ar an ait seo ar dtiiis,� arsan bhean, � agus is � is d�ichinbsp;na go leanfaidh an ainm sin air go deo. Do bhi fearnbsp;darbh� ainm Sean � M�rain �na chomhnui sa duthaighnbsp;seo i bhfad �ireann � shin. Cearrbhach criochnuithenbsp;ab� ea �, agus do chaith s� saol fiadhain gan beann aigonbsp;ar an sagart na ar �inne. Ni dheineadh s� aon obair.nbsp;�1 agus rabairne agus caitheamh aimsire na neithe gonbsp;gcuireadh s� suim ionta.

Ach fear ba dhathiila na � ni raibh sa duthaigh agus bhiodh na cailini go l�ir go han-mh�r leis i n-aindeoinnbsp;an droch-chlii a bhi air. Sin mar a bhionn an sg�al agnbsp;na cailini i gcomhnui: is maith leo an fear brea deall-rathach, na cr�at�iri, go bhf�iridh Dia ortha.

Ar aon chuma do tharla go dtamig droch-chail ar an

Deora Athais agiis Dr�achta Eile 145

ait seo. Do bhi daoine a robail ar fuaid na duthai. Do bhi na p�iHni agus na saighdi�ir� ar th�ir na ngadaithe,nbsp;ach nior eirigh leo breith ar �inne. Do bhi ainm annbsp;Mh�ranaigh a lua ag daoine, agus do chuir an sagartnbsp;fios air agus thug s� comhairle a leasa dho.

Ach nior thainig aon mhaol� ar an gcreach na ar an robail. Is i nd�ine a bhiodar ag dul.

Do bhi inion driothar athar don tsagart �na comhnui i n-�ineacht leis an sagart, cailin �g ceannsa a bhi ch�mhnbsp;simpli ch�mh glan-aigeantach Ie naoinean. Thug sisenbsp;searc agus gean a croi do Shean � M�rain i gan fhiosnbsp;don tsagart, agus do ph�s si �, biodh go raibh an sagartnbsp;agus a cairde go l�ir i gcoinnibh an ph�sta. G� gurnbsp;mhaith an sagart an baoth-ghniomh di, ni leogfadh s� dhinbsp;comhnui �na thigh f�in a thuille agus bhi si caite ar annbsp;saol agus ag brath ar a fear chun i chothu agus anbsp;chosaint.

Do leanadh den ghoid agus den robail. Fuarthas amach sa deire gurbh� � an M�ranach a bhiodh anbsp;nd�anamh agus ansan do bhi an t�ir go dian �na dhiaidhnbsp;agus chuimhnigh s� ar an bpluais seo agus do chuaidhnbsp;s� f�in agus a bhean chun comhnuithe ann.

Ba thrua i an bhean bhocht. Thainig si isteach go dti an sraidbhaile trathn�na tamall maith �igin tar �isnbsp;a p�sta agus do bhi a leith�id sin d�athru uirthe nanbsp;haithne�dh a mathair f�in i. D�fhag easba bidh agusnbsp;buairt aigne a rian uirthe. Do chuaidh si isteach i siopanbsp;agus do cheannaigh si bric arain agus neithe eile.

An fhaid a bhi si ansan do bhi Sean � M�rain �na shui cois teine sa phluais. Do bhi clagarnach baisti annnbsp;agus bhi an ghaoth ag s�ide agus bhi fear na pluaise agnbsp;faire sar a dtagadh an namhaid i gan fhios air.

D�airigh s� fothrom �igin agus cheap s� go raibh na

146 Deora Athais agiis Dr�achta Eile

saighdi�iri n� na p�iHni chuige. D�aimsigh s� a ghunna agus do chuaidh s� go doras na pluaise chun � f�in anbsp;chosaint da dtugti f�-

Do chonnaic s� duine �igin ar a chroma ag teacht f� dh�in dorais na pluaise.

� Stad!� ar seisean, � ce h� thusa?�

Ni bhfnair s� freagra. Do bhi s� lan-deimhnitheach ansan gur spiothaire n� p�ilin a bhi ann. Do chaith s�nbsp;urchar agus do chuaidh an pil�ir tri chroi a mhna f�in!

An cr�at�ir bocht! Do bhi a fhios aici go rabhthas ag faire ar an gcnoc agus bhi si ad� iarraidh sleamhnunbsp;isteach sa phluais agus an biadh aici da fear. Do thuitnbsp;si ag a chosaibh. Do chuir si a dha laimh m�r-thimpalnbsp;air agus d�fhaisc si Ie n-a croi � sar ar thuit si �na cnaipenbsp;marbh ar an �rlar anso.

Do th�g s� suas i agus do ph�g s� i agus i ag tabhairt na fola. Bhi s� as a mheabhair Ie br�n agusnbsp;croi br� nuair a thuig s� cad a bhi d�anta aige.

D�airigh na p�ilini agus na saighdi�iri an lamhach agus dheineadar f� dh�in na pluaise. Nuair a bhiodarnbsp;ag cuardach sa dorchadas do rith Sean � M�rain amachnbsp;ar n�s duine buile agus d��alaigh s� uatha.

D�imigh na blianta agus ni raibh a thuille robala a dh�anamh sa d�thaigh seo, ach toisc an droch-chl� bheithnbsp;ar an ait seo do sh�anadh na daoine �. Dachad bliainnbsp;n� mar sin tar �is bais na mna do bhi leanbhai ag si�lnbsp;ar an gcnoc agus ag piocadh sm�ara dubha. Nuair anbsp;thanadar go dti an ait seo do chonnacadar an poll agusnbsp;chuadar isteach.

Ar an mball so direach �n-a bhfuilimid-na �nar sui anois fuaradar corp sheanduine go raibh gruaig liath air.nbsp;Do ritheadar �n ait agus sgannra ortha. D�aithin sean-daoine an corp. Sean 0 M�rain a bhi ann. D��ag s�

Deora Athais agus Dr�achta Eile 147

f�in agus � caite criona san ait �n-ar mhairbh s� a bhean f�in. � sbin i leitb tugtar � Pluais Au Mb�ranaigb �nbsp;ar an ait seo.

Bean F� Bhr�n.

I dtigh feirmeora i gConntae an Chlair cheithre fichid bliain � shin n� mar sin bhi bean �na sui cois nanbsp;teine oiche agus i go d�lasach duairc. Bean an fheir-nieora a bhi ann. Bean deas shuairc ab� ea i do r�irnbsp;d�chais, ach, bhi cuis bhr�in aici an oiche sin.

Bhi si f�in agus an feirmeoir, Domhnall Mac Mathamhna p�sta Ie tamall, agus c� na raibh m�ran denbsp;shaibhreas an tsaoil aca bhiodar go sona sasta. Bhinbsp;feirm bheag thailimh aca agus tigh beag cinntui agusnbsp;bhidis ag obair go cruaidh de l� is d�oiche chun annbsp;chiosa do dhiol agus chun sli maireachtaint do bhaintnbsp;amach d�ibh f�in. Da dh�ine oibridis ba dheacair d�ibhnbsp;an t-airgead do chur Ie ch�ile i gc�ir an chiosa.

Do bhi ch�ig p�int Ie diol ag Domhnall an tseachtain a bhi ch\ighainn agus ni raibh aige ach p�nt glan.nbsp;Dubhairt s� leis f�in go gcaithfadh s� an bh� do dhiolnbsp;ach bhi eagla air go mbeadh cathu ar a mhnaoi danbsp;sgaraidis leis an mboin.

� A Eibhlin, a chaithis,� ar seisean I�, � is oth liom na fuil tigh is fearr na � seo againn agus maoin saolta inbsp;dtreo go mbeifa-sa ar do shuaimhneas.�

� Na habair �inni, a Dhomhnaill,� ar sise, � na fuil ar nd�thain againn, agus ma s� toil D� gan m�r-shaibhreas bheith againn nar cheart d�inn bheith sastanbsp;leis?�

� Ach is ag dul i n-olcas ata an sg�al,� ar seisean. �� An fear nua ata ag an dtiarna talmhan is deacair �

148

Deora Athais agus Dr�achta EUe 149

shasamh. Is �ol duit gur chaith s� Padraig � Murchadha agus a bhean is a chlann amach ar thaobh an bh�thaifnbsp;nuair na raibh an cios aca. Is baol liom go gcaithfiinid-na an bh� do dhiol sara bhfaghaimis an cor c�ana.�

� Mas ga � dh�anamh, nil leigheas air,� ar sise. �� Dein p� rud is d�igh leat is ceart. Tiocfaidh feabhasnbsp;ar an sg�al agus f�adfair b� eile do cheannach.�

� Go gc�itidh Dia leat an focal san,� arsan fear, � C�is mhisnigh dom �.�

Do shocruiodar ansan ar an mboin do dhiol amanar-thar a bhi chughainn, ach an la �na dhiaidh san thainig an bailie agus do sgiob s� leis an bh� san agus beithighnbsp;� dhaoine eile na raibh cain an stait diolta aca. Do dhiolnbsp;Domhnall c�pla muc agus fuair s� roinnt airgid arnbsp;iasacht � chomharsain agus do bhi an cios aige.

Seachtain �na dhiaidh san fuarathas corp an bhaille ar an mb�thar agus pil�ar tri n-a chroi. Ni raibh tascnbsp;na tuairisc lucht a mharbhtha Ie fail.

An la ruimis sin fuair Domhnall Mac Mathamhna gunna ar iasacht agus d�imigh s� amach chun gearr-fhiaithe do lamhach ar na sl�ibhte agus bhi s� a bailenbsp;nuair a fuarathas corp an bhaille ar an mb�thar. Nuairnbsp;a bhi s� c�pla la gan teacht abhaile thainig na p�ilininbsp;chun an ti agus dubhradar leis an mnaoi gur theastaighnbsp;s� uatha chun d�nmhar� an bhaille do chur �nanbsp;leith. D�imiodar leo aris nuair na raibh s� ann.

B�shin c�is an bhr�in a bhi ar an mnaoi agus i �na sui cois teine f� mar a dubhradh.

� Ni fior �,� ar sise I� f�in, �gur mhairbh DomhnaU an bailie,� ach san am gc�adna bhi mearthall aignenbsp;uirthe mar gheall ar � bheith a baile.

Bhi si ag cur is ag c�iteamh agus a ceann f� cois na teine agus da mh�id machnamh a dhein si ar an sg�al is

150 Deora Athais agtis Dr�achta Eile

ea is daingine a bhi si na raibh aon bhaint ag a fear Ie marbhu an bhaille.

D�airigh si fothrom �igin ag an ndoras agus nuair fh�ach si i dtreo na haite c� chifeadh si ach a fear.nbsp;Do phreab si chuige agus do chuir si an da laimh m�r-thimpal a rnhuineil, agus do ph�g si �.

� Moladh go deo le Dia,� ar sise, � do thainis thar n-ais chun a theasbeaint don tsaol na fuilir ciontach.�

� A Eibhlin a� chroi,� ar seisean, � ta a fhios again go bhfuil athas ort me bheith thar n-ais,� agus do ph�gnbsp;s� i aris agus aris eile, ach,� ar seisean, � ni thuigimnbsp;an chaint sin i dtaobh gan me bheith ciontach.�

� �, a Dhomhnaill a st�r,� arsan bhean, � is mailh liom nar chualais �. Do marbhuiodh an bailie an lanbsp;fhagais an tigh, agus bhi na p�ilini anso ar do lorg �nbsp;shin chun tu a ghabhail toisc gan tu theacht abhaile annbsp;oiche sin. Dubhart leo gur br�ag d�ibh a ra go raibhnbsp;aon bhaint agat-sa leis an marbhu. Ach ta tuirse ort.nbsp;Suidh ansan ar do shocaracht go bhfaghad rud le n-ithenbsp;dhuit. Is orm-sa ata an t-athas tu bheith slan sa bhailenbsp;agam aris.�

An oiche a bhi Domhnall Mac Mathamhna agus a bhean �na sui cois teine tar �is b�ile na hoiche donbsp;chaitheamh bhiodar ag caint i dtaobh marbhu annbsp;bhaille.

� A Eibhlin,� arsan fear go hoban, � raghad go dti bearraic na bp�ilini f�achaint cad ta le ra aca am�nbsp;choinnibh. Ma fhanaim go dtiocfaid ar mo lorg,nbsp;b��idir go gceapfaidis go bhfuilim ciontach.�

�� Is fior dhuit,� ar sise, �ach ta uain do dh�thain agat. Ni heol d�einne thu bheith anso.�

Do thug si f� ndeara go raibh a chuid �adaigh stracaithe agus go raibh smutai cr� anso is ansud ortha,

Deora Athais agus Dr�achta Eile 151

ach ni dubhairt si focal, c� nar thug a fear aon mhini� dhi ar ch�rsai na haimsire � fhag s� an tigh go dti gur

� f�in a dhein tagairt don sg�al

ans.

� D�fhuilingeas a lan � fhagas an tigh,� ar seisean,

agus is lag a shaoileas go gcuirfi d�nmharu im�

leith nuair a thiocfainn abhaile.�

� Buidheachas Ie Dia go bhfuilir slan sa bhaile aris,� arsan bhean.

� Do thugas aghaidh ar na sl�ibhte,� ar seisean, � go dti ait mar a mbionn na gearrfhiaithe go fluirseach. Donbsp;mharbhuios c�pla ceann, agus, � bhi tuitim na hoiche ag

teacht, bhios ag cuimhneamh ar theacht abhaile, ach i

n-ionad casadh thar n-ais is amhlaidh a leanas romham go dti go dtanag go dti c�m doimhin mar a raibh fraochnbsp;agus aiteann ag fas go tiugh. Do chonnac ainmhidhenbsp;ag rith ar imeall an chuim. Do dhirios an guna agus donbsp;chaitheas pil�ar. Do thuit an t-ainmhidhe agus nuair anbsp;dhruideas i n�aice cad a bheadh ann ach gadhairin deas.nbsp;Do bhi cathu orm gur dheineas � lamhach. Do leogasnbsp;an gunna ar an dtalamh agus do th�gas an cr�at�ir am�nbsp;bhaclainn.

� Le n-a linn sin do phreab triur fear chugham agus

do rugadar orm. Do thugadar leo me agus iad ag

easgaini agus am� mhallachtu. Do dheineadar priosiinach diom agus do chuireadar f� mh�id me gannbsp;aon ni do nochta �na dtaobh f�in na i dtaobh na haitenbsp;�n-a rabhas ar nasc aca. D�eirigh liom sleamhnu uatha.�

� Ta suil agam go nglacfaidh na gi�istisi leis an mini� san. Ma si an ch�ir ata uatha, glacfaid siad leis,�nbsp;ar sise.

Ar eagla na h�agc�ra,� arsa Domhnall, � is fearra dhom dul go dti an bearraic gan a thuille ipgille

152 Deora Athais agus Dr�achta Eile

B��idir go mbeadh droch-amhras ag na p�ilini orm mara dt�ighinn.�

Is ar �igin a bh� an focal raite aige nuair a ghaibh a lan p�iHm, f� arm agus cide, isteach ch�cha. Donbsp;ghabhadar fear a� t�.

Do chuir a bhean a lamha m�r-thlmpal air agus do li�gh si na raibh s� ciontacb. Do cuireadh � n-a ch�ilenbsp;iad agus do cuireadh dunmhar� an bhaille i leitunbsp;an fheirmeora.

Nuair a bhi na p�ilini a bhreith leo do rith an bhean f� n-a dh�in aris agus d�fhaisc si �.

�Na t�g uaim �! Na t�g uaim �!� ar sise. �Ni h� sin a dhein �. Raghad i n-�ineacht leat, a chroi,quot;nbsp;ar sise.

� A Eibhlin, a ri�n,� ar seisean, agus do ph�g s� i agus do sgaoil s� a lamha dhe f�in go r�idh, � na biodhnbsp;eagla ort. Ta a fhios ag Dia na fuilim ciontach agusnbsp;b�arfaidh S� slan �n uile ghuais me. Triomaigh donbsp;dheora anois, a chuid, agus go gcabhruighe Dia agusnbsp;Muire leat!�

Do sgiobadh chun si�il � agus socruiodh ar � thabh-airt os comhair an bhreithimh i nlnis chun a thriail do sheasamh ar dh�nmhar� an bhaille.

Oiche eile agus an bhean f� bhr�n aris, ach ba neamhni an bron a bhi uirthe an ch�ad oiche seachasnbsp;br�ri na tarna hoiche.

Ta a fear f� ghlas anois agus d�nmharu curtha �na leith. Do mhothaigh si �na croi f�in na raibh s�nbsp;ciontach sa ghniomh san, ach nior fh�ad si a cheiltnbsp;uirthe f�in go raibh droch-dheallramh ar an sg�al agusnbsp;ni raibh aon deimhni� aici f�in na raibh baint �igin aigenbsp;Ie marbhu an bhaille.

Deora Athais agus Dr�achta Eile 153

� Nil s� ciontach,� ar sise, � ach an nglacfar Ie n-a Sg�al f�in?�

I gan fhios don mhnaoi do bhi an smaoineamh san ag rith tri aigne an fhir agus � f� ghlas i gceall sa char-cair. D�imig na laetheanta agus do ghoill an t-uaigneas

agus an mearthall aigne go m�r ar an bpriosunach. Do

thagadh a bhean agus cairde chun � fheisgint agus do chuiridis ar a shuaimhneas � an fhaid a bhidis �nanbsp;fhochair. Nuair imidis do thuiteadh an lug ar an lagnbsp;aris aige i dtreo go raibh ag dul da shlainte agus go raibbnbsp;s� leicthe go m�r nuair a sheasaimh s� os comhair annbsp;bhreilhimh la na c�irte.

Ar na comharsain go raibh aithne mhaith aca air ni raibh duine go raibh bl�ire meartbaill air na gonbsp;nd�anfi �agc�ir throm da ndaorti � sa choir uabhthasachnbsp;san.

Do bhi tigh na c�irt� lan de dhaoinibh la na trialach. Nuair a tugadh an prios�nach isteach d�fh�ach s� m�r-thimpal agus do chonnaic s� a bhean f�in i n-�ineachtnbsp;Ie mnaoi eile. D�fh�ach s� isteach i suilibh a mhninbsp;agus do thug s� f� ndeara m�r-chion agus d�chas agusnbsp;iarracht d�eagla ionta. Do bhi a chothrom san de chionnbsp;�na dhearcaibh f�in agus seasamhacht agus br�d a thugnbsp;s�las don mhnaoi.

� Neamh-chiontach,� arsan priosiinach go daingean nuair a cuireadh an choir �na leith.

Do chuir na p�ilini agus finn�ithe eile an sg�al i gcoinnibh an phrios�naigh os comhair na c�irte, agus banbsp;dh�bhach an sg�al �.

Dubhradar gur th�g an bailie b� leis an bpriosunach agus go bhfuair an prios�nach gunna ar iasacht � chomh-arsain, go raibh s� a baile tar �is marbh� an bhaille agusnbsp;na |raibh tasc na, tuairisc an ghunna Ie fail.

154 Deora Athais agus Dr�achta Eile

D�iompaigh a lith ar an mnaoi agus i ag �isteacht leis an bhfiadhnaise sin agus ba dh�bair di tuitim i laige.nbsp;Do phreab si nuair a giaodhadh uirthe f�in chun fiadli-naise do thabhairt uaithe. Do chuaidh si i n-airde arnbsp;chlar na mionn agus do fhreagair si na ceisteanna anbsp;chuir abhc�id na Cor�inneach ch�iche.

D�admhaigh si na raibh a fear sa bhaile an oich� a marbhuiodh an bailie.

� Ar thainig s� thar n-ais an la �na dhiaidh san?� arsan abhc�id.

Do sgannraigh na ceisteanna i, agus d�fhaisc si an da laimh �na ch�il� agus do thosnaigh si ar ghol.

� I n-ainm D�!� ar sise, �� na cuir aon cheist chugham a raghaidh �na choinnibh.�

Dubhairt an breitheamh I� gan aon imnidhe bheith uirthe ach an fhirinne d�innsint.

� An bhf�adfa innsint,� ar seisean, � car chaith t�fhear an oiche sin agus na hoicheanta �na dhiaidh?�

Do buaileadh isteach �na haigne laithreach go bhf�adfadh si rud �igin a dh�anamh chun a fir donbsp;shao-radh.

� Do bhi s� ar na sl�ibhte ag lamhach gearrfhiaithe,� ar sise, � agus do dhein fir fiadhaine priosiinach de agusnbsp;do chuireadar f� mh�id � gan innsint d��inne cerbh� iadnbsp;f�in na ca hait �n-a raibh s�- D�eirigh leis �al� uathanbsp;agus thainig s� abhaile.�

� Aon cheist amhain eile,� arsan breitheamh go daingean. � Cad deineadh leis an ngunna?�

� Do choinnibh na fir �,� ar sise, � agus nior fh�ad s� � thabhairt abhaile.�

� Ni beag san,� arsan breitheamh.

� �! na bi dian air!� ar sise. � Ta a fhios ag Dia na fuil s� ciontach.�

Deora quot;Athais agus Dr�achta Eile 155

Ni thugann c�irt puinn aird ar bhriathar mhna ag cosaint a fir-ch�ile f�in, agus ba ghearr an mhoill ar annbsp;gcoiste a dtuairim a thabhairt uatha.

� Ciontach!� arsan fear ceannais, nuair a thanadar isteach.

� Toil D� go ndeintear!� arsan prios�nach agus ba l�ir do gach �inne go raibh br�n thar meon air.

Do daoradh chun a chrochta �.

D�imigh an bhean agus stad nior dhein si gur shrois si Gaisledn Bhlea Cliath mar a raibh fleadh ar si�l agnbsp;Fear lonaid an Ri agus ag a mhnaoi. Do chonnaic Beannbsp;an Fhir lonaid i agus i ad� iarraidh dul isteach agusnbsp;d�airigh si an sg�al go l�ir. Do chuir si fios ar an mnaoinbsp;bhoicht agus sar ar fhag Eibhlin an Gaisledn do bhinbsp;geallamhaint fachta aici na cuirfi a fear chun bdis.

Do chuir an Fear lonaid breith an bhdis ar ceal agus d��rdaigh an prios�nach do chur an loch amach i n-ionadnbsp;� chrochadh.

An ld a bhi ceapaithe i gc�ir a dhibirte d�admhaigh duine eile gurabh� � f�in a mhairbh an bdille agus donbsp;sgaoileadh Dnmhnall Mac Mathamhna.

Do bhuaidh dilseacht a mhnd ar bhreith na c�irte.