UNIVERSITEITSBIBLIOTHEEK UTRECHT

3928 9867

CANIADAU CYMRU

â–  â–  ...^quot;

'. „ nbsp;nbsp;nbsp;. .nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;■nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;lt; ■ k''nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;.

RHAGYMADRODD.

FY unig esgus dros gyhoeddi ail argraffiad o “ Ganiadau Cymru” ydyw fod yrnbsp;argraffiad cyntaf wedi ei werthu allan ers rhainbsp;blynyddoedd, ac fod y cyhoeddwyr yn derbynnbsp;ceisiadau parhaus am y llyfr. Cynhwysa’rnbsp;argraffiad hwn rai caniadau ychwanegol, ynghydnbsp;ag ychydig gyfnewidiadau a gwelliantau yn ynbsp;caniadau a gyhoeddwyd yn y cyntaf.

Ysgrifennwyd y nodiadau ar eiriau a geir yn y diwedd gan Mr. Ifor Williams, M.A.,nbsp;Athraw Cynnorthwyol yn y Gymraeg yngnbsp;Ngholeg Bangor; ac y mae fy niolchgarwchnbsp;yn fawr iddo am danynt. Dymunaf hefydnbsp;gydnabod yn gynnes y cynhorthwy gwerthfawrnbsp;a gefais ynglyn a chywiro’r prawflenni, a gol-ygu’r nodiadau ar yr awdwyr, gan y Parch. T.nbsp;Shankland, Arolygydd Llyfrgell Gymreig Colegnbsp;y Gogledd.

W. LEWIS JONES.

Coleg Gogledd Cymru,

Bangor, Hydref^ i907quot;

CYNHWYSIAD.

Cynhwysiad.

Cyfthwysiad,

lliraeth y Bavdd am ei Wlad John Jones ^LlansantjJraid Myfyrdod ar lannau Conwy John Jones^ Lla?isantffraidnbsp;Ei Cbariad Dorrodd ei Chalon John Jones^ Llangollennbsp;Deio Bach -nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;-nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;- John Jones^ Llangollen

David Charles David Charles

- nbsp;nbsp;nbsp;Eben Farddnbsp;Eben Fardd

- nbsp;nbsp;nbsp;Eben Farddnbsp;Eben Fardd

- nbsp;nbsp;nbsp;Eben Farddnbsp;Eben Fardd

Caledjryn Caledfryn

- nbsp;nbsp;nbsp;loan Evilynnbsp;Elen Egryn

Giveryddon Talhaearn

- nbsp;nbsp;nbsp;Talhaearnnbsp;Talhaearn

- nbsp;nbsp;nbsp;Talhaearnnbsp;Talhaearn

- nbsp;nbsp;nbsp;Talhaearnnbsp;Talhaearn

Samuel Roberts

Cymru

Beth yw Siomiant ?

Fvv Briod Trugaredd •

Y nbsp;nbsp;nbsp;Blodeuyn Olaf

Cryd Gwag fy Mhlentyn -I Wennol Gyntaf y Tymor Adgofion Mebydnbsp;Beth sy’n Hardd ?

Y nbsp;nbsp;nbsp;Lili

Bedd fy Nghariad

Y nbsp;nbsp;nbsp;Bwthyn Mynyddignbsp;Uchenaid am Gymru •

Cynhivysiad.

. Yr Afonig . Mynwent Cwmwr Dunbsp;. Y Seren GynfFon -. Can y Fam iV Phlentynnbsp;. Bugeilgerdd

. Cdn Sereh - nbsp;nbsp;nbsp;-nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;.nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;.

. Can Gwen

. Ci Llywelyn nbsp;nbsp;nbsp;-nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;-nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;.nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;,

. Glyn yr Wnion

. Myfanwy nbsp;nbsp;nbsp;-nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;.nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;.nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;.

, Can Hywel i Fyfanwy . Angelnbsp;nbsp;nbsp;nbsp;.nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;.nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;.nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;.

. Fy Mam - nbsp;nbsp;nbsp;.nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;.nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;.

. Cystudd yn y Gwanwyn . Cymru -nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;-nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;.nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;.

. Dyffryn Clwyd , Y Dylanwadnbsp;. Seren Heddwehnbsp;, Cartre’r Barddnbsp;Mae Can yn Llond yr Awel -Hwyrgan -nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;-nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;-nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;.

Yr Haf nbsp;nbsp;nbsp;-nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;.nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;.nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;,

Yr Fledydd

Y nbsp;nbsp;nbsp;GwUthynnbsp;nbsp;nbsp;nbsp;-nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;.nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;-nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;.

Fy Narlun ar y Pared

, Green y Bala nbsp;nbsp;nbsp;-nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;-nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;-nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;.

Y nbsp;nbsp;nbsp;Garreg Wen

Can Hywel i Fyfanwy Can Owain i Olwennbsp;Nant y Mynydd

Ti W'yddost Beth Ddywed fy Nghalon Gofidiau Sereh

Tuag Adref nbsp;nbsp;nbsp;.nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;.nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;.

Beth yw Cariad?

Yr Arad Goch Clychau Aberdyfinbsp;Aros mae’r Mynyddaunbsp;Codiad yr Hedydd

Y nbsp;nbsp;nbsp;Gwanwynnbsp;Cerddi Cymru

RHAGDRAETH.

PRIN y mae’n rhaid i ‘Drysor Aur’ o ganiadau unrhyw wlad wrth ragdraeth,—yn enwedig ‘ trysor ’ o ganiadau ysgeifn a syml fel y rhai hyn. Daw canig fyw onbsp;hyd i galon dyn heb i feirniad lafurio i glirio’r llwybr; ynnbsp;wir, mesur ei gwerth a’i pherlFeithrwydd ydy w cyflymdernbsp;a rhwyddineb ei dylanwad ar y meddwl a’r serchiadau.nbsp;Er hynny erys pob golygydd, i ryw fesur, o dan rwym-edigaeth i gyfiawnhau ac egluro ei amcanion wrth gyf-Iwyno i’r cyhoedd gasgliad o ganiadau a ddetholwydnbsp;ganddo, yn bennaf, yn ol ei farn a’i chwaeth ei hun.

Dichon y dywed ambell un mai Telynegion Cymru y dylesid galw casgliad y ceir ei gynllunyn y Golden Treasurynbsp;of Songs and Lyrics onbsp;nbsp;nbsp;nbsp;Mr. Palgrave—casgliad sydd

erbyn hyn yn un safonol, ‘ heb ry nag eisiau,’ ymhlith y Saeson. Ond, rywfodd, prin y mae’r gair ‘telyneg,’er einbsp;brydferthed, wedi ennill idJo’i hun le cadarn yn iaithnbsp;arferedig hyd yn oed llenorion Cymru. Awgrymanbsp;‘ telyneg ’ i Gymro berthynas llawer agosach ag ofFerynnbsp;cerdd hollol adnabyddus nag a wna’r gair lyric i’r Sais.nbsp;Rh yw olFeryn dieithr ac anelwig i feddwl Sais cyfFredinnbsp;heddyw? ydyw lyre^ tra y mae’r delyn eto’n gynnefin acnbsp;anwyl gan y Cymry. Fe ganai Bardd Nantglyn gan’nbsp;mlynedd yn ol,

‘ Meddyges dda i feddwl gwan Yw’r delyn gan y Cymry

XI

Rhagdraeth.

a chymaiiit eto yw ei swyn fel y gallwn ddweyd gyda bardd diweddarach mai

‘ Gwin a mêl i’r genau mau Ei nodau dianwadal.’

Gwrthodwyd, felly, yr enw ‘ telyneg ’ am y gallai arwain llawer i dybied mai casgliad o benillion i’w canu gyda’rnbsp;delyn yii unig oedd hwn. Yr amcan, yn hytrach, ydoeddnbsp;crynhoi ynghyd yr engreifftiau goreu sydd ar gael o gan-iadau byrion ac ysgeifn Cymru,—caniadau tebyg o ran eunbsp;ffurf, eu cywair, a’u hysbryd i’r rhai a welir yn y Goldennbsp;Treasury Seisnig.

Ychwanegir drachefn at bembleth y golygydd gan y llinell derfyn sydd mewn barddoniaeth Gymraeg rhwngnbsp;y mesurau caethion a’r mesurau rhyddion. Ac ni wna’rnbsp;gair ‘telyneg’ rwyddhau’r IFordd chwaith yn y cyfeiriadnbsp;hwn. Oblegid fe genir cywyddau ac englynion gyda’rnbsp;tannau mor ami ac mor hwylus a’rpenillion pedairachwenbsp;llinell a briodir yn gyffredin ag enw’r delyn; ac y maenbsp;llawer cywydd byr ac ambell gyfres o englynion mornbsp;drwyadl ‘ delynegol’eu cywair ag unrhyw ganig mewnnbsp;mesur rhydd. ‘ The chief lyric poet of Wales ’ y gelwirnbsp;Dafydd ap Gwilym gan feirniad Seisnig cymwys; ac arnbsp;fesur cywydd y mae bron bob can o eiddo Dafydd. Ynbsp;mae enaid y ‘ delyneg,’ er engraifft, mewn llinellau fel hyn,

‘ A bronfraith ar it benfrig,

Cyn y glaw, yn canu’n glau Ar lasbanc irlwys bynciau.

A’r hedydd aflonydd ei lais,

xii

Rhagdraeth.

Cwcwll-lwyd edn, cu, call-lais,

Ym myned mewn lludded llwyr A chywydd i entrych awyr ! ’nbsp;neu mewn tarawiad fel hwn,

‘ Un ydwyf, ban bwyf heb Wen,

Afrywiog, heb fawr awen ;

Heb gof, heb ynof enaid Na rhith o’r synwyr fo rhaid.

Gyda Gwen wy’n ddibenyd,

Gwna hon fi’n galon i gyd,

A’m can yn rhedeg i’m cof Yn awen winaidd ynof ! ”

Drachefn, pan y deuwn ar draws englyn fel hwn o waith Goronwy Owen,

‘ Mae cystudd rhy brudd i’m bron—’r hyd f’ wyneb Rhed afonydd heilltion ;

Collais Elin, liw hinon,

Fy ngenetb oleubleth Ion !’

yr ydym ar unwaith yn cydnabod fod y lync note—y cywair telynegol—mor glir yn y cynghaneddion hyn ag mewnnbsp;unrhyw bennill ‘rhydd.’ Rhyfygus yw’r sawl a ddir-*^ygo’r gynghanedd yn wyneb llineliau fel hyn. Ynbsp;gynghanedd yn llyfFethair, yn wir! Bron na ddywedwnnbsp;fod y gynghanedd, o’i hiawn arfer, yn rhan hanfodol onbsp;athrylith barddoniaeth Gymraeg. Nid oes dim mor

-dim

Nid

ebol o’r bron erbyn hyn,) y beirniaid Seisnig—inevitable.

xin

Rhagdraeth.

sy’n argyhoeddi dyn mor llwyr o bresennoldeb ‘ ysbryd y peth byw,’ y wir Awen, a drychfeddwl prydferth ynnbsp;llithro’n naturiol i blethiad o gynghanedd. Y mae hyn,nbsp;beth bynnag, yn dyfod yn agos iawn i ddarnodiad Coleridgenbsp;o ^^y'barddoniaeth—‘y geiriau goreu yn y drefn oreu.’nbsp;Nid fFurf (form) ydyw unig hanfod barddoniaeth, ond nidnbsp;oes barddoniaeth heb fFurf. Fel y mae barddoniaeth ynnbsp;un o’r celfau, y mae ffurf yn nod angen iddi. Ac y maenbsp;ambell iaith yn hawlio mwy o ofal am ffurf oddiar law’rnbsp;bardd nag iaith arall. Ni raid i neb fyned ymhellach nanbsp;barddoniaeth Groeg a Rhufain cr cael profion i’w argyhoeddi o hyn: a chredwn fod yr un peth yn wir am ynbsp;Gymraeg. Y mae’r rhan fwyaf, a’r rhan oreu yn ami, onbsp;rym a phrydferthwch barddoniaeth Gymraeg i’w chael ynnbsp;eiffurf. Dirmyged a ddirmygo’r ‘glee’ mewn pennill neunbsp;gywydd neu englyn, eto, ynddi hi y ceir dirgelwch swynnbsp;llawer darn barddonol sydd wedi suddo’n ddwfn i sereh ynbsp;Cymro. Nis gall darllennydd y tudalennau sy’n dilyn lainbsp;na gweled cymaint o le y mae rhyw fath o ‘ glee ’ anbsp;chynghanedd yn ei gael yn y goreuon o’r caniadau ‘ rhydd-ion’ hyn. Darllenner Lewis Morus, er engraifFt;

‘ Gweddi ffyddlon dynion d^r,

Y powdwr dan eu pedyll !

Na weler gwrach heb grach neu gri,

Yn pobi yn eu pebyll !

Bo eisiau bwyd o’r bais i’r bedd Ar epil gwragedd Grigyll!’

A faidd neb wadu fod ‘ cleciadau’ y pennill hwn yn un o

XIV

Rhagdraeth.

ddirgelion ei rym a’i nwyf a’i ynni ? Y mae yn rhaid i’r delyneg, i’r lyric, yn anad unrhyw fath arall o farddoniaeth,nbsp;wrth fFurf gywrain a phrydfeith; ac y mae’r fFurf fwyafnbsp;priodol i’r Gymraeg yn cynnwys rhyw lun o gynghanedd.nbsp;Er i Islwyn ganu

‘ Barddoniaeth, O Farddoniaeth ! Pwy a roddes I neb awdurdod ar y fath angylesnbsp;I bennu dy derfynau ? Ymaith, Reol ! ’

gall ei edmygwyr mwyaf craff lai nag addef y buasai ei feddyliau arddunol ef yn sicrach o’u lie yng nghof acnbsp;yn sereh cenhedlaethau fydd pe bviasai’r bardd wedi talunbsp;mwy o sylw i ddetholiad a chyflead geiriau—i’r ‘ rheolau,’nbsp;naewn gair, y mae’n eu melldithio.

Nid oes felly a fynno’r gwahaniaeth rhwng y caeth a’r rhydd yn fFurf barddoniaeth Gymraeg a phenderfynunbsp;beth yw ‘ telyneg.’ A phe cawsai’r golygydd ei fFordd,nbsp;ni charasai ddim yn fwy na chloddio yn nhrysorau eyw-yddau Cymru am emau i’w hychwanegu at y caniadaunbsp;dethol hyn. Ond buasai rhoddi’r caeth a’r rhydd gyda’unbsp;gilydd yn chwyddo maint y casgliad tu hwnt i bob rheswm.nbsp;Erys felly y gwaith hyfryd o ddethol a chyhoeddi ‘ Cyw-yddau Cymru ’ i rywun eto ei gyflawni. Er mai llinellnbsp;ddamweiniol, mewn ystyr, ydyw’r un a geir yn y Gym-I'aeg rhwng y mesurau caethion a’r rhyddion, eto cymer-'vyd mantais arni i gyfyngu’r llyfr hwn i ganiadau arnbsp;fesurau rhyddion yn unig. Ac fe welir fod digon o gyfoethnbsp;yni marddoniaeth rydd Cymru o Huw Morus hyd Geiriog

XV

Rhagdraeth.

i wneud casgliad nid annheilwng o’i gymharu a ‘ Thrys-orau Aur ’ cenhedloedd mwy eu rhif ac uwch eu bri na’r Cymry.

Yn ol y cynllun a ddilynir yn y rhan fwyaf o gasgliad-au o’r fath, ni chynrychiolir beirdd sydd eto’n fyw yn y Caniadau hyn. Terfyna’r llyfr gyda Cheiriog, ac y mae’rnbsp;beirdd wedi eu gosod, mor agos ag sydd bosibl, yn ol trefnnbsp;eu hamser. Huw Morus, fel y gwelir, ydyw’r barddnbsp;cyntaf o bwys a ysgrifennodd lawer, ac a ysgrifennodd einbsp;bethau goreu, ar fesurau rhyddion.* Ychydig a ganoddnbsp;Emwnt Prys, heblaw ei Salmau a’i Emynnau,ar fesur rhydd.nbsp;Ceir un ganig o’i eiddo yn y ‘ Blodeugerdd ’ o dan yr enwnbsp;‘Cydsain Cerddorion ynglyn Helicon,’ a theilyngai honnonbsp;le uchel pe buasai’r oil o honi cystal a’r llinellau hyn,

‘ A’r blodau ar drwynau drain,

A’r fedwen fain a’r glasddail;

* Dechreuai’r argraffiad cyntaf o’r ‘ Caniadau ’ hyn gyda Huw Morus, ond rhagflaenir ef yn yr argraffiad hvvn gan ganeuon a gyfan-soddwyd, rai o honynt, yn yr unfed ganrif ar bymtheg. Yr ydym ynnbsp;ddyledus am y caneuon hyn i Mr. J. H. Davies, a chyhoeddwyd hwyntnbsp;ganddo yn nghyfres Cymdeithas Lien Cymru (Rhif v., vi.) Mewnnbsp;rhagymadrodd .sydd o ddyddordeb neilltuol i’r sawl sy’n caru hanesnbsp;barddoniaeth y Cymry, dywed Mr. Davies:—“Nid ydyw yn bosiblnbsp;dywedyd pa fardd ddechreuodd ganu ar y mesurau rhydd na phwy lunioddnbsp;y triban a’r tri th’rawiad a’r mesurau eraill a ddaeth mor boblogaidd yngnbsp;Nghymru. Nis gallvvn ddyweyd pa mor bell y cydnabyddid y mesuraunbsp;hyn yn amser Dafydd ab Gwilym ; ond y mae’n lied sicr na fu ondnbsp;ychydig o ganu arnynt yng Ngwynedd a Phowys rhwng, dyweder, 1400nbsp;a 1500. Pa fodd bynnag, daethant yn gyffredin iawn hyd yn oed yngnbsp;Ngogledd Cymru erbyn 1600, a llwyddasant i ennill tir yn deg ar ynbsp;mesurau caethion o tua 1640 ymlaen hyd 1750.”

XVI

Rhagdraeth.

Gloew yw’r ffynnon, glan yw’t fan,

Sy’n codi dan y gwiail;

Y ctoewddwr, y gloewddwr !

Lie teg yw eu Ihvyddiant !

Lie i gysgu, lie i ddysgu Holl felus wir foliant.’

Ond cawn y bardd yn disgyn fwy nag unwaith i linellau fel hyn,

‘ Rhyw bynciadau nefol,

Nid tryblus ond trablus,

Fenus a biau’r faenol.’

Prin chwaith y mae caneuon y Ficer Pritchard, ar wahan i’w testynau, yn ddigon costh eu hiaith a chain eu ffurf inbsp;dawiio ile ymhlith gorchestion ein barddoniaeth rydd. Ynbsp;mae’r Hen Ficer weithiau’n taro tant lied fawreddus •.

‘ Ni ddiflaimwn fel y cysgod,

Ni Iwyf doddwn fel y manod,

Ni ddiharddwn fel glasweiltyn,

Ni ddiffbddwn fel yr ewyn !’

Ond darllennwn yinlaen a deuwnar draws pennill fel hwn,

‘ Felly gwywa, felly tyr,

Felly cracia’n bywyd byr,

Felly ctopit einioes dyn,

Felly cwympwn bob yr un.’

Huw Morus, felly, ydyw’r cyntaf ar restr y beirdd Oymreig sydd wedi enwogi eu hunain fel ceiniaid ar fes-litau rhyddion. Y mae’n wir fod ei fesurau ef y rhannbsp;ainlaf yn bur gywrain ac anodd ; eto fel ‘bardd rhydd,’ ynnbsp;snwedig fel y cyntaf ddarganfyddodd rym a phrydferthwch

xvii

Rhagdraeth.

Y mesur ‘ tri thrawiad,’* y ceidw ef ei le. Ceiriog, drachefn, ydyw prif fardd telynegol y ganrif hon. Nidnbsp;efe yw’r diweddaf o ran amscr o’r beirdd a gynrychiolirnbsp;yma, ond y mae mor fawr wrth ochr ei gyfoedion fel mainbsp;efe sy’n naturiol yn gorfFen ac yn coroni’r casgliad.nbsp;Gormod fyddai dweyd mai Ceiriog ydyw’r mwyaf o’rnbsp;beirdd sy’a hawlio lie yn y llyfr ; ond efe’n ddiau ydywnbsp;bardd ‘ rhydd ’ goreu Cymru yn yr ystyr o fod yn hollolnbsp;anibynnol ar gynghanedd neu ‘ glee ’ o unrhyw fath. Nidnbsp;ydyw Ceiriog bob amser yn gelfydd—ond y mae bron ynnbsp;ddieithriad yn syml ac yn swynol. Y mae miwsig yn yrnbsp;oil o’i ganeuon. Symledd, dychymyg chwim achwareus,nbsp;a chydymdeimlad byw a Natur—dyma brif nodweddionnbsp;Ceiriog. ‘ Mab y mynydd,’ yn wir ydyw ef, yn breu-ddwydio am yr awelon a’r ffrydiau a’r blodau; er mainbsp;‘ oddi cartref ’ y gwnaed y rhan fwyaf o’i ganeuon, etonbsp;tystiant oil mai

‘ Yn y mynydd mae ei galon Efo’r grug a’r adar man.’

Nid ydyw pob bardd o fri a gododd o Huw Morus hyd Geiriog yn cael ei gynrychioli yma. Ni raid ondnbsp;enwi dau na cheir mo’u henwau ar y tudalennau hyn—

* Er nad oes yn y casgliad hwn un gan o eiddo Huw Morus ar y mesur yma, eto ar hwn y canodd efe amlaf. Y mae’r rhan fwyaf o’inbsp;‘ Foesolion ’ a’i ‘ Briodolion ’ (i ddefnyddio lermau Gwallter Mechain)nbsp;ar y mesur hwn. Edward Morus, bardd oedd yn cydfyw a Huw Morus,nbsp;ac yn un o’i gyfeillion, ydyw awdwr y dernyn cyntaf a geir ar y mesurnbsp;yn y llyfr hwn.

xviii

Rhagdraeth,

leuan Brydydd Hir a Dewi Wyn o Eifion. Methwyd a chael dim mewn mesur rhydd o waith y naill na’r Hallnbsp;teilwng i’w roddi ymysg y Caniadau hyn. Fe ganodd ynbsp;Prydydd Hir, fel GrufFudd Phylip (gweltudal. 39) am ‘ Ynbsp;Coler Du,’ ar y mesur ‘ awdl y cauodd Goronwy Owennbsp;ei ‘Ofuiied’ arno. Gellir barnu teilyngdod y g^n oddi-wrth y pennill hwn, sydd cystal a’r un a geir ynddi,

‘ Ni char y Coler a’i arferau Keb rhyw gyweithas gymdeilhasau,

Na chymdeithion mwynion mewn mannau—o’r byd ;

Pob adfyd penyd cf a’i piau.’

Ymadawai’r Awen ag leuan pan y ceisiai brydyddu ar fesurau rhyddion j ac ni fedrai hyd yn oed ‘ Genedigaethnbsp;Tywysog Cymru ’ ei denu ato.* Eto dyma’r bardd anbsp;ganodd am Lys Ifor Hael:

‘ Drain ac ysgall mall a’i medd,

Mieri lie bu mawredd.’

‘ Y llwybrau gynt lie bu’r gan Yw lleoedd y ddylluan.’

Engreifftiau eto o rym anorfod y gynghanedd ! Salw

* Nid oes gan y Prydydd llir ddim gwell na’r hyn a ganlyn i’w ganu ar y testyn hwn,

‘ Moeswch, feirdd, mewn cywrain gan (Ond diddan yw i’n dyddiau ?)

Roi geiriau glwys o gywir glod At hynod lais y tannau,

I ganmol Llywydd nef a llawr Am roi Tywysog, enwog wawr,

Er llawenydd, ddedwydd avvr,

A dirfawr, Iwysfawr, leisiau.’

XIX

Rhagdraeth.

iawn, drachefn, ydj'vv caneuon rhyddion Dewi Wyn; ond gadevvch iddo yntau gynghaneddu a chawn linellau y maenbsp;pawb yn eu gwybod.

‘ Ami y mae yn teimlo min

Yr awel ar ei ewin.

*****

Dwyn ei geiniog dan gwynaw,

Rhoi angen un rhwng y naw !’

Rhoddir un engraifft yn y ‘ Caniadau ’ o waith Goronwy Owen, rhag cau allan y bardd mwyaf coeth a chlasurol onbsp;boll feirdd y cyfnod. Saif ‘ Y Gofuned ’ bron ar y llinellnbsp;derfyn rhwng y caeth a’r rhydd. Gelwir hi yn ‘ awdl,’nbsp;ond dywedir iddi gael ei ‘ chanu yn y flwyddyn 1752, cynnbsp;gwybod o’r bardd pa beth oedd awdl.’ Y mae y g^n honnbsp;yn un o’r darnau mwyaf swynol a gyfansoddodd Goronwy.nbsp;Gwan ydyw yntau yn y mesurau rhyddion, ond yr oeddnbsp;yn feistr ar y gynghanedd ac ar Gymraeg grymus a diled-iaith. Ceir yn y casgliad ganiadau o waith amryw feirddnbsp;eraill nas gellir ond prin eu hadnabod wrth eu caneuonnbsp;rhyddion yn unig. I weled gwir athrylith Dafydd lonawr,nbsp;Robert ap Gwilym Ddu ac Eben Fardd, rhaid darllen eunbsp;cywyddau a’u hawdlau.

Nid oes a fynno’r Ilyfr hwn ag Emynnau—y mae digon o gasgliadau da o Emynnau Cymru yng nghyrraedd pawbnbsp;—nac, ychwaith, 4 darnau barddonol nad ydynt namynnbsp;diwinyddiaeth ar gan. Dyma’r paham na cheir, er eng-raifFt, gan fel ‘ Y Cyfamod Disigl’ o eiddo Huw Derfelnbsp;ymhlith y Caniadau hyn. Diau fod llawer o elfennau

XX

Rhagdraeth.

barddoniaeth yn y dernyn poblogaidd hwnnw, ond y mae cymaint o athrawiaeth ynddo—cymaint o dermau priodnbsp;y diwinyddion—nes ei osod o’r tu allan i derfynau’r ‘ tel-ynegoL’ Tra na chynhwysir yma ganiadau diwinyddol—nbsp;bynny yw, caniadau y mae iaith a damcaniaethau’r eglwysinbsp;a’r credoau yn cael lie mawr ynddynt—eto, ceir yn ynbsp;casgliad lawer canig grefyddol ei thon a’i thuedd. Heb ynbsp;rhai hyn ni fuasaai’r Caniadau yn adlewyrchu’n deg fywydnbsp;y Cymry yn ystod y cyfnod a gynrychiolir. Y mae ynbsp;Diwygiad Methodistaidd a’i ddylanwadau wedi rhoddi cyf-eiriad crefyddol i gymeriad a by wyd y genedl yng nghorfFnbsp;y can’ mlynedd diweddaf—ac y mae barddoniaeth Cymru’nnbsp;arbennig yn dwyn ei nodau. Heblaw caniadau diwinyddol,nbsp;gwrthodwyd hefyd ddau ddosbarth arall o ganeuon ag ynbsp;mae cnwd toreithiog o honynt yn ein llenyddiaeth, sef can-euon digrifol a Cliarolau Plygain. Gwrthodwyd y dosbarthnbsp;cyntaf oherwydd eu difFygion mewn fFurf ac arddull. Prinnbsp;y cawn ni ddim, er cngraifFt, yng nghaneuon John Jones,nbsp;Glanygors, neu John Thomas, Pentrefoelas, sydd i fyny 0nbsp;'¦an arddull a ‘ Phrif Ddull Naturiaeth,’ neu ‘Gathl y Gairnbsp;Mwys,’—dwy gan chwareus a welir yn y casgliad hwn.nbsp;Drachefn, ychydig o farddoniaeth sydd yn y Carolaunbsp;Plygain, er mor boblogaidd y buont unwaith ac er cym-aiiit o honynt sydd eto ar gael.

üyddorol ydyw sylwi wrth ddarllen y Caniadau hyn fsl y mae eu nodweddion yn newid y naill genhedlaeth a’r

XXI

Rhagdraeth.

naill gyfnod ar ol y Hall. Cyfnod y Caneuon Sereh a’r Bugeilgerddi ydyw’r cyfnod cyntaf—cyfnod sy’n ymestynnbsp;o Huw Morus hyd Oronwy Owen. Caneuon sereh Huwnbsp;Morus sydd megis yn taro’r cywair i’r cyfnod hwn. Ynnbsp;y caneuon hyn y mae ‘Eos Ceiriog’arei oreu. Y mae’nnbsp;wir fod ganddo yntau ei ‘ Ddifrifolion ’ a’i ‘ Fbesolion,’—nbsp;i ddefnyddio termau Gwallter Mechain drachefn,—anbsp;medrai ar adegau daro tant mawreddus ar destynau dwys.

‘ Nid ydyw golud, parch, neu glod Ond adail darfodedig ;

Nid ydyw hardd hawddgarwch gwedd Wrth borth y bedd ond benthig :

Fel Ilysie ar las fore mewn gloew flode glan,

Cyn darfod y diwrnod dan gawod gwywo wnan’.’

Ond pan y cawn ni ef yn datgan clod rhy w riain ‘ Wawrlon, eurlwys, berlwys, burlan,’nbsp;y gwelwn ni Huw Morus yn ei elfen.

‘ Fy nghalon i sydd yn danfon bob dydd At flodaubrig dansi, Ion ffansi, lawn ffydd;

Mor bêr yw dy bryd fel rhos ar Ian rhyd,

Neu loew wen lili, neu deg bwysi’r byd ;

Dy gusan di-gêl yw’r mwsg ar y me!,

Cnewyllyn dy ddeufin I’m dilyn y del;

Mwy braint a mwy bri cael ymwasgu a thydi Na chyweth brenhinieth, gwen eneth, gen 1.’

Nid oes dim yng nghaneuon sereh Cymru, ar fesur rhydd beth bynnag,—os nad oes rhai pethau o eiddo Ceiriog i’wnbsp;heithrio,—yn deilwng i’w gymharu a chaneuon y can’nbsp;mlynedd cyn y Diwygiad. Saif ‘ Bugeilio’r Gwenithnbsp;Gwyn ’ a’r ‘ Deryn Pur ’ eto heb eu hail yn eu dosbarth

XXII

Rhagaraeth.

eu hunain. Yr oedd rhyw nwyf a naws ysgafn yn per-thyn i’r ceiniaid hyn na chawn ni ond ychydig o honynt mewn beirdd diweddar. Nid oeddynt, hwyrach, mor Iannbsp;eu buchedd bob amser ag y dylent fod, ac y mae’rnbsp;rhan fwyaf o honynt, fel Twm o’rNant, yn ceisio cym-odi am eu pechodau trwy ganu llawer cati edifeiriol anbsp;defosiynol. Ond gorfodir pawb i deimlo fod gwirnbsp;‘ wreiddyn y mater ’ gan y beirdd hyn pan y symbylirhwynbsp;i ‘annerch merch ieuanc,’ neu i anfon llatai at ryw

‘ feinir dlos gariadus.’

O gyfnod y Diwygiad ymlaen y mae’r cywair yn newid. Y dwys, y pruddglwyfus a’r lleddf sydd ynnbsp;teyrnasu o Robert ap Gwilym Ddu hyd Islwyn. Cawnnbsp;ambell fardd fel Alun neu leuan Gian Geirionnydd ynnbsp;ceisio dianc o’i amgylchedd trwy efelychu caneuon serehnbsp;yr hen feirdd. Ond y mae ol ymdrech a llafur caled ar ynbsp;fath efelychiadau. Y maent yn ‘ glasurol ’ eu hiaith a’unbsp;harddull—ond y mae rnwy o gywreinrwydd nag o fardd-oniaeth yn y rhan fwyaf o honynt. Y maent yn gainnbsp;ac yn gaboledig fel delw farmor—ond y maent hefydnbsp;yr un mor oer.* Y gwir y w fod cysgod y Diwygiad drosnbsp;braidd yr oil o farddoniaeth banner cyntaf y bedwareddnbsp;ganrif ar bymtheg, a chyda’r dwys a’r difrifol a’r galarus y

* Cymhater ‘ Cwyn Cariad ’ o eiddo Alun, neu ‘Canada Rhesvvtn ’ o waiih leuan Gian Geirionnydd. O’r braidd y gellir dweyd am ynbsp;caneuon hyn eu bod mor naturiol, mor boenus ac mor ysgafn a chaneuonnbsp;sereh y cyfnod cyntaf.

Rhagdraeth.

mae’r beirdd yn aros. Talhaearn, liwyrach, ydyw’r unig un o honynt sydd heb ddangos ilawer o’i ddylanwad—nbsp;Talhaearn, y tebycaf ei hoen a’i helynti Robert Burns o’rnbsp;holl feirdd Cymreig. Yn ddiweddarach cawn Lasynys anbsp;Cheiriog yn ceisio diangfa o’r pruddglwyf trwy fyned ynnbsp;syth at Natur am eu hysbrydoliaeth. Anian yn ei phryd-ferthwch a’i bywyd diofal ei bun, nid Anian fel y’i gwelirnbsp;hi trwy wydrau lliwiedig yr athronydd neu’r diwinydd—nbsp;dyma’r hyn a symbylai Awen Ceiriog.

Tueddir dyn i feddwl weithiau fod a wnelo awyr kith ac awelon trist glannau Cymru, yn gystal a dylanwadau’rnbsp;Diwygiad, a phruddglwyf Ilawer un o’n beirdd. Bardd-oniaeth y tawch a’r niwl, sydd mor ami yn gordoi cym-oedd a nentydd ein gwlad, ydyw ilawer o’r Caniadau hyn.nbsp;‘Byrder Einioes,’ ‘ Bedd fy Nghariad,’ Can y Bardd wrthnbsp;Farw,’ ‘Cystudd yn y Gwanwyn,’—swn peswch achaeth-iwed a darfodedigaeth a gawn ni mewn testynau fel hyn.nbsp;Eto ar y fath destynau y prydyddwyd cyfrolau gan feirddnbsp;diweddar Cymru. Da yn ddiau yw i bawb

‘ droi i wrando,

Yn un fwriad gan fyfyrio,

Fel mae’n llethrog ddydd yn Ilithro.’

Ond gan mai ynghanol gofalon a helyntion a gofidiau

‘ fFwdanus—fyd Direol, bawlyd, rhy helbulus,’

y mae’r rhan fwyaf ohonom yn by w, gwell gennym gly wed y beirdd yn ceisio ysgafnhau tipyn ar ein calonnau na’n

XXIV

Rhagdraeth,

cadw o hyd i syllu arwendid corfForol a hedfan buan bywyd. O swn tannau’r delyn a hen alawon Cymru y daw’r ym-wared. Daw gwên ar y wyneb drachefn wrth feddwl amnbsp;ddifyrrwch lion y dynion doniol a diddan a ganent gyda’rnbsp;tannau.

‘ Cylodi calon drom yn iach Wna mwyn gyfeillach felly.’

Penillion ysgeifn, nwyfus a llawen yw’r mwyafrif o’r can-euon a geir yn y llyfr hwn ar gyfer alawon Cymru. Yn wir, y mae’r delyn weithiau fel pe bai’n dwyn y bardd inbsp;wenu ac i goegi tipyn hyd yn oed yn ei ddagrau.

‘ Hiraeth, hiraeth, cilia, cilia,

Paid a phwyso’n rhy drwm area’!

Nesa dipyn at yr erchwyn,

Gad i mi gael cysgu gronyn.’

Anodd cael pennill mor nodweddiadol a hwn o dymer gyfnewidiog y Cymro. Oblegid y mae’r chwareus mornbsp;reddfol ynddo ef a’r dwys, wedi’r cwbl.

Llygad i weled Anian, medd hen ddiareb, yw un o nod weddion y gwir fardd. Ni raid difynnu yma linellaunbsp;o’r Caniadau sy’n dangos fod hyn yn wir am feirdd Cymrunbsp;¦—gall pawb a ddarllenno gael digon o engreilFtiau. Ondnbsp;y mae’n syn gan lleied sydd ym marddoniaeth rydd Cymrunbsp;o ganu am Anian yn ei rhwysg a’i mawredd a’i haruchel-sdd. Ychydig y mae hyd yn oed y beirdd sydd wedi bywnbsp;2gt;' hvd lethrau mynyddoedd Cymru wedi ei ganu amnbsp;wylltineb eu creigiau, neu wg eu clogwyni, neu wib yrnbsp;ystormydd sy’n ysgubo’u cribau a’u cilfachau. Tawelwch

XXV

Rhagdraeth.

a distawrwydd y mynydd yn hytrach na’i aruthredd, si yr awel yn y grug yn hytrach na thabwrdd y gwynt yn ynbsp;goedwig, murmur yr afonig yn hytrach na chenllif y ceu-nant—dyma’r hyn a ddenai fryd y prydydd gan amlaf.

‘ Sibrwd rhediad afon Aled Tros y cerrig llyfnion man,’

neu ddistawrwydd ‘ y fangre unig fud ’ ar Lan Geirionnydd na thorrir mono ond gan

Wawch y gigfran ambell waith O’r graig uchelfaith draw,

A bref y defaid ar y twyn,

A’r llonwych ’^yn gerllaw,’

—dyma’r agweddau ar Anian yr ymhofFai’r beirdd Cym-reig ynddynt. Ceir mwy o’r gwyllt a’r ysgythrog yn y mesurau caethion, mae’n wir; ond ‘ Cymru lonydd ’ anbsp;ddarlunir yn y Caniadau a ganlyn, gwlad y dolydd a’rnbsp;dyffrynnoedd tawel,

‘ rura qttae Liris qiiieta

mordet aqua taciturnus amnis.^

Y mae barddoniaeth pob gwlad yn ddrych o gymer-iad ei thrigolion; ac y mae’r tawelwch hwn yn gyson ag un o nodweddion amlycaf cenedl y Cymry heddyw. Bunbsp;ein hanes unwaith yn wyllt arhamantus—bucri y rhyfel-gyrch a thwrf byddinoedd yn adsain hyd gymoedd anbsp;bryniau Cymru. Ond erbyn hyn fel gwlad yr heddwch,nbsp;‘ gwlad y menyg gwynion,’ y ceidw Cymru ei bri ynnbsp;Nheyrnas Prydain. Gall y neb a ddarllenno’n ystyriol y

xxvi

Rhagdraeth.

Caniadau hyn weled ac adnabod y dylanwadau sydd wedi gwneud y Cymro yr hyn ydyw. Dichon y gwel llawernbsp;un fylchau yn y casgliad. Ond nid ein hamcan oeddnbsp;crynhoi yr oil, nac agos oil, o’r hyn sydd deilwng a da ymnbsp;marddoniaeth ein cyfnod, eithr yn hytrach dethol ynbsp;Caniadau hynny sydd ar un Haw yn engreiiftiau teg onbsp;gelfyddyd beirdd diweddar Cymru, ac ar y Haw arall ynnbsp;fynegiadau flFyddlon o feddwl a chalon y genedl.

XXV11

I.

CAN Y MAI.

Rhoes fy mryd a’m serch yn llwyr, A Duw a’i gwyr a’m gwired,

Ar garu’r fvvyn hygar ferch,

Ba edwyn serch ei hired.

Rhyfedd ni cheir bun i oed,

A gweled coed cydeced;

Blodau hafaidd hyd y llawr,

A gwych y pawr a’i lased.

Canes cog ers llawer dydd,

A phêr yngwydd ei chlywed; Llawen mwyalch a’i balch big,

Ni chan yngwig ei phered.

Darfu gyrwynt tros frig gallt,

A’r tonddwr hallt a ddofed ;

Daeth oes cynnes hafdes hardd,

Ni chanes bardd ei cheined.

O daw Llio i oet dydd,

A chael yngwydd ei gweled,

Can y Mai.

Gweiliaf a gwely dail Dan wiail, dyna ’ neued.

O daw’r ferch, dyn wiwserch wyl,

Em anwyl, yw ’ namuned,

Esgud awn i lasgoed ir,

A llenwir sereh ein Honed.

Gwilym Tew (circa 1450.)

II.

BOREUDDYDD.

Gwrandewch ganmol brig y don,

Iraidd wynion ddeurudd,

Gorlliw ewyn ymlaen Hi,—

Fe’i gelwir hi Boreuddydd.

O haem noswaith niwlog, blin,

Yn rhodio gerwin fynydd.

Mi a law’nychwn uwch y rhiw Pan welwn liw Boreuddydd.

Ni ddymunwn hirddydd ha’.

Pan fydde lasa’r dolydd,

Ond cael rhodio ’r hyd y rhai’n,—

Myfi a’r fain Boreuddydd.

Boreuddydd.

Bara a dwr dri Gwener gwyn,— A hyn a wnawn i’n ufudd,—nbsp;Gyda gwisgo crys o rawn,

Pe gwyddwn i cawn Foreuddydd.

III.

CAROL rw GARIAD.

O wir drymder canu’r wy’,

Nid o nwy’ na maswedd,

Ond un modd a’r aiarch gwyn Yn canu cyn ei ddiwedd.

Afraid im dy ganmol, bun, Na’th liw, na’th lun, lle’i delid,nbsp;Ond wrth ynfyd, ffol, neu ddall,nbsp;Ni ddichon ddeall glendid.

Ni bu, nid oes, deuliw’r od,

Ni ddichon fod yng Nghymru, Fab a garodd ferch yn fwynbsp;Nag yr wy’ i ’n dy garu.

Gwn y gwyddost bart o’m clwy’ A maint yr wy’n dy garu,

Eto’r wyt a mi—Ow, p’am ?— Yn gwneuthur cam er hynny.

Can i Gvwpyd.

Y fo yn saethu’n amal iawn,

A minne’n Hawn diofalwch ;

O ran ei hanwadalwch hi Digwyddodd i mi dristwch.

Mi a fum flwyddyn, doedai’n hy’, Fy hun yn earn honno;

Fe ddaeth ynte a’i olwg wan,

A’i dwyn hi dan ei ddwylo.

Ond mawr na bai yn Lloeger faith Ryw fath ar gyfraith union,

Naill a’i nadu hwn i’r dre,

Ai torri ei saethe llymion.

Er cael colled am fy Ngwen,

Mi a fydda’n llawen eto,

Mewn gobaith mawr cyn hir o ddydd Y bydd hi’n rhydd oddiwrtho.

{Circa 1640.)

V.

ARWYRAIN RHIAIN Y RHIANEDD.

Meillionen burwen beredd, o fonedd rinvvedd ryw, A luniodd Duw yn lana’, hawddgara’, fwyna’n fyw;nbsp;Gwech raddol rasol rosyn, Iliw plisgyn irwyn wy,nbsp;Un dyner, cofia am dana’,—bryd Efa, noddfanwy’,nbsp;Yn hardd fel gardd deg urddol o lesol nefol nod,nbsp;Ail Fenws, oleu, fwynwar, Ion, glaear, lawn o glod.

Rhiain yr holl lendyd, gnawd hyfryd gain wyt ti, Diana i daflu hudolieth, mewn afieth o’m blaen i;nbsp;Well-well fel Siwsanna, a’th eirda a wela’n wych,

F’ angyles, yn fy ngolwg mor ddi-ddrwg yw dy ddrych;

Yr wyt ti, meinir odieth, yn berffeth beth i’rbyd, Hawddgara’, a’r fwyna’, f’ enaid, deg euraid wyt i

gyd-

Dy fanwallt tros dy fynwes sy’n taenu’n llaes fel llin, Pob modfedd rinwedd raenus, yn drefnus wrth einbsp;drin;

Tra byddo ffansi ffyddlon ynghalon gyfion gwr,

Cei gariad di-derfyniad trwy sail osodiad siwr;

Tra byddo adar oediog yn rhodio brigog bren, Bydd hynod glod y gwledydd iach beunydd uwchnbsp;dy ben.

Arwyrain Rhiain y Rhianedd.

Tydi yw Phenix ffyniant, tydi yw seren sereh,

Tydi sydd bêr winwydden o foliant, irwen ferch;

Tydi sydd bylaw heulwen, eglurwen, glaerwen, glir,

Dy lendid sy’n disgleirio i serio llanciau’r sir;

Gwen eneth fel gwenynen, a’i min yw mwynen mêl,

Dy gorff, dy gnawd, dy fwynder, mun dyner, i mi y dêl.

’Rwy’n danfon sereh a chariad achaniad atoch chwi,

I ’smwytho caeth ochneidion sy’n ’nafu ’nwyfron i;

Chwi gawsoch wraidd fy meddwl yn gyfa’ gwbwl, gwawr,

A chwithau, gangen heini, a’ch sereh yn oeri’n awr;

Rhyw ofal sy’m rheoli, ’rwy’n ofni am Wen liw’r od,

Gan hiraeth a gorthrymder, eyfyngder y ea’i fod !

Trwy fy hun mi a’eh gwelwn, bun addfain, gefn y nos,

Yn hoew fenyw feinwasg, fel gwridogddamasg ros;

Ow! Ow! na ehawn yn effro, pan fawn yn nofio o nwy’,

Mor hawdd eieh nawdd i’m noddi, i ddiffodd eledi elwy’ !

Sala swydd yw seilio sereh a marw am fereh mor fwyn,

Ae oni eha’ eieh ’wyllys da, fe ddarfu am dana’ ar dwyn.

Hum Mortis.

VI.

MOLAWD MERCK.

Y nbsp;nbsp;nbsp;fun iraidd fwyn, clyw ganu clau g’w'yn,

A wnaeth im’ dy ganmol, M. ddoniol i ’mddwyn,

Y nbsp;nbsp;nbsp;ffyddlon gorff aeth )^n gul ac yn gaeth,

Dy weddaidd air peraidd genethaidd a’i gwnaeth; Un diwrnod nid oes, ni wn funud yn f’oesnbsp;Nad wyf yn dy hoffi, mewn drysni mi ’mdroes ;

Fy hiraeth sydd fawr, bun burwen, bob awr,

I’m dysgu rhag cysgu’n fy ngwely, fy ngwawr !

Cariad yvv’r cur a borthais i’n bur Heb lid na chenfigen i’m seren ddi-sur;

Fe brifiodd yn hy’ lie gwreiddiodd yn gry’, Er llidiog drallodion, athrodion, ni thry.

Fy nuwies fwyn nod, da fyddai dy fod A’th friwiau fel finnau, lloer olau, lliw’r od;nbsp;Ni fynnwn i fwy na’th gael o’r un glwy’,nbsp;Cawn fwynder am fwynder yn amser fy nwy’.

Fy nghalon i sydd yn danfon bob dydd At flodau brig dansi, Ion ffansi, lawn ffydd ;nbsp;Mor bêr yw dy bryd fel rhos ar Ian rhyd,nbsp;Neu loew wen lili, neu deg bwysi’r byd;

I

Molawd Merck.

Dy gusan di-gêl yw’r mwsg ar y mêl,

Cnewyllyn dy ddeufin i’m dilyn y dêl;

Mwy braint a mwy bri cael ymwasgu a thydi Na chyweth brenhinieth, gwen eneth, gen i !

Nid ydyw da’r byd, a’i hyder, o hyd I wyr ac i wragedd ond gwagedd i gyd;

Mawr sereh a hir sai’, da drysor di drai,

Yn hwy o flynyddoedd na thiroedd na thai.

Cei draserch heb droi, a chalon i’w chloi,

Os wyt ti f’ anwylyd, yn dwedyd y doi;

Os tynni di’n groes, mae’n berygl am f’ oes,

O gariad, dwys drawiad, ’madawiad nid oes.

Dy harddweh dy hun, lan Fenws, Ion fun,

A’m gyrrodd mewn gofid am lendid dy lun;

I’m bron y mae briw, y gangen deg wiw,

Os Ileddi dy gariad a’th lygad a’th liw.

Ow ! meddwl, M. I., mai gogan a gei A gormod o bcchod mewn anghlod a wnei;

Ti fyddi, da’i rhyw, gwawr anwyl, gvvir yw,

Os Ileddi fi wrth garu, ’n ’difaru’n dy fyw.

Rhag clywed pob gradd yn lliwied fy lladd,

Oan ddwedyd, “Gwaehonno, erceisio, a’i nacadd !” Moes gusan, moes gael mwyn eiriau, main ael,

A phardwn a phurdeb dy wyneb di-\vaei ;

Molawd Merck.

Moes galon Iwyslawn, cardigrwydd a dawn, Tiriondeb, ffyddlondeb, uniondeb yn iawn ;nbsp;Ystyria, moes di, lliw ewyn dwr Hi,

Drugaredd gyfaredd, M. waredd, i mi.

Huw Morus.

VII.

MOLAWD MERCH.

Y gu eneth gain, a’r goleuni glain,

Benodol bun wiwdlws, liw Fenws ael fain;

Eich tegwch a’ch dawn, rhy loew a rhy lawn,

A’m gyrrodd dan gurio, i dramwyo’n drwm iawn; Ciwpyd a’i gwnai, fe fu arno fai,

Na wnaethai ar gariad na throead na thrai;

Os sereh a hir sai’, fel llwydrew fis Mai

Mi a dodda’n y diwedd, modd rhyfedd, medd rhai.

Fy llygaid fy bun a’m clustiau’n gytun,

A wnaethon’ gam hwythau, bu beiau ar bob un! Am graffu ar eich lliw, y winwydden wiw,

A gwrando’ch ymadrodd a’m brathodd i’m briw, ’Rwy’n diodde’ ac yn dwyn pur gariad heb gA^yn,nbsp;Oblegid fod glendid yn f’ erlid yn fwyn.

Ni fuasai dan f’ ais na thrallod na thrais,

Pe buaswn heb weled a chlywed eich llais.

lO

Molawd Merck.

Cardigrwydd rwydd radd mewn cwlvvm a’m cadd, ’Rwy’n ofni mai cariad i’m lleuad a’m lladd;

Os tegwch a’m dwg i’r ddaear ddi-wg,

Fe fydd i chwi ogan a’i ddrogan yn ddrwg ; Ystyriwch mewn pryd mai gwagedd i gydnbsp;Yw cywaeth, hudoliaeth, bywioliaeth y byd;nbsp;Llareiddiach, lliw’r ód, i fyw ac i fódnbsp;Yw twymyn ffyddlonddyn na cherlyn a chód.

Dyn wyf fi dan ia, ni wn beth a wna’

Am wres a chynhesrwydd, rhywiogrwydd yrha’;

Y chwi a’m hiacha, os dyfn ’wyllys da O’ch tyner glaearwch hawddgarwch a ga’;

Mi fyddaf, fy Hoer, di ana’ a di oer,

Yn llon ac yn llawen fel domen mewn cloer;

Mwy mawredd i mi eich hardd wyneb chwi,

Liw Efa, na lifin mawr frenin a’i fri.

Canmoliaeth a gewch, os chwi drugarhewch,

Rhoi purdeb am burdeb, mewn undeb, a wnewch; Rhowch imi sereh lefn, drych afiaith drachefn,

A chariad am gariad, di-droead, da ’i drefn;

Wel, dyna’r tri pheth, na phlyg teg ei phleth,

I gynnal diddanweh, difyrrwch di-feth;

Gwell i barhau yw dwy galon glau Na dwyfil o bunnau yn dyrrau rhwng dau.

11

Molawd Merck.

Dymunwn cyn hir, wen seren y sir,

O waelod cydwybod gael gwybod y gwir,—

Oes modd imi, ’r fun, eich cae! wrth fy nghlun,

Y wiwloer ddi-welw, ar f’ elw fy hun ?

S gynnes os ca’ y wawr ddydd, ar awr dda, lawn ddwedyd, “ Rwyn ddedv/ydd,” yn ufudd anbsp;wna’—

“ Meillionen y lies yn goflaid a gês,

“ Lan ethol wenithen, sef twysen y tês.”

Huw Moriis.

VIII.

I HYFAWL RIAIN.

Y gangen gain, foddol, fain,

Gwyraidd, gywrain, riain, reiol, seren siriol, Wiwddoeth, weddol, o rasol freiniol fron;

Derbyn di, yr oreu ’i bri,

Yn ddiwegi genni’ ganiad, arwydd tyfiad Gwrol gariad, y wastad leuad Ion.

Un feinir glir ar dir nid oes A gara’ i ’n f’ oes yn fwynbsp;Na thi, lliw’r don, lili ion,

Dirion, wenfron, wiwlon, olaii, gwenlliw’r blodau, Pwy na’i hoffai, a’i gwelai’n nyddiau ’i nwy’?

Fy Hoer naturiol, arnat ti

12

/ Hyfawl Riain.

Y syniais i fy sereh,

O ran dy fod a’th rudd fel ’r ód,

Fein-gan, barod, hynod, hoenus, ddinam, ddawnus, Lavven, livvus, y fedriis, foddus ferch !

Pe casglwy’ ’nghyd ferchedau byd,

Fel y’u gwelid efo’u gilydd o ben gvvinwydd Glan y gwledydd, gymaint sydd ar sail,

Fr un man, i dref neu lan,

Ddiwael, eirian, fein-gan, fwyn-gu, ’r ydwy’n credu, Leuad Cymru, y methwn dynnu d’ ail.

Dy glod, a’th fawl, glau odiaeth ferch,

Sy’n peri i’m d’ annerch di Am lendid Iwys, a ’madrodd mwys,

Wawrlon, eurlwys, berlwys, burlan, hardd, ryw-ioglan,

Fwyn, ddi-ogan, o ddinam freulan fri;

Nid oes mo’th debyg mewn un man,

Don seirian, dan y sêr

Am draethu hedd o’th min fel medd,

O bur rinwedd, hoff, eirianwen, siriol glomen, Livvus, lawen, y gangen burwen, bêr.

Yr ydwy’n glaf, pa beth a wnaf?

Wrthyt, rien, wawr oleuwen, clyvv fi’n ochen, Gwna i mi ’lusen, y gangen lawen Iwys;

Ac oni cha’ d’ ewyllys da,

13

Byw nid alla’,mwyna’meinwar,—caeth yw’rcarchar, Cyfyng siambar, tan y ddaear ddwys;

Bydd prudd fy 11e mewn pridd a llwch O waith dy degwch di,

Os ti, gwawr glyd, ni ’mroi mewn pryd nbsp;nbsp;nbsp;[edd,

I ’smwytho ’nghlefyd, benyd bonedd, trwy drugar-Feinir fwynedd, un weddedd, ffraethedd, ffri. lacha o gur, gwawr deg ei gwedd,

Rieinedd, luniedd lan;

Mi wn, y fi, y rhoddi di

Gysur imi, eli i ’nolur;—coelia, feinir,

Araith eirwir, tra traethir, gywir gan.

Fy newis beth, mun deg ei phleth,

Trwy orchafieth, odieth ydyw cael dy gwmni, Gwen gnawd lili, i gydoesi ein dau;

Os doi i’r daith, mwyn ei hiaith,

Ti gei berffaith lawnfaith wynfyd, awr ac ennyd, Trwy lawenfyd, a hawddfyd clirfyd clau:nbsp;Ffyddlonaf dyn a luniwyd wy’

I ti, lliw’r wy, erioed;

Bydd dda gen i, 11e rhodi di,

Gangen wisgi, heini’, hoenus, garu’n ddilys A’m holl ewyllys ol dy drefnus droed;

Fy mun deg gu, er dim dy gael Mi fynnaf, feinael ferch;

14

I Hyfanol Riain,

Fy ffydd sydd gref yn Nuw o’r Nef,

Nosau a dyddiau, foddau ufuddol, i fyw’n obeithiol Yn wastadol trwy gysurol sereh.

Ow ! tost yw hyn, y foddol fun,

Na chae gorffyn iach gywirffydd fynd o gystudd, Gerwin gerydd, y sydd o’ch herwydd chwi;

Fe a well di, teg ei bri,

Pwy sy i’th hoffi heb dewi o’r diwedd,—gwna dru-garedd

Barod buredd, yn fwynedd a myfi !

Os doi yn fwyn i estyn f’ oes, lacheir fi o’r loes yn Ian;

Ti gei barch hyd fy arch,

Tan ymgyfarch, tyn fi o’m gofid, na ad i fawrlid Amlwg ymlid fy nghalon ddiwyd dda;

Ow ! ystyr hawl fy ’stori hon,

A’m cwynion sythion sydd :

Na dd i’ m clwy’ fynd yn fwy,

Fy nghaled adwy dramwy’n drymach, sydd heb eiriach,

F’enaid fwynach, yn rhwyddach trugarha.

Hwm Morus.

15

Fy ngwenithen lawen liwus,

O ran dy ddaed ’r wy’n dy ddewis;

Nid am ddiwrnod hynod heini’

Y nbsp;nbsp;nbsp;dymunwn gael dy gwmni,

Nid am fis neu ddau, neu flwyddyn,

Trwy gymhendod ar wan dafod yr wy’n d’ ofyn ; Tra fo f’ einioes heb derfynu,

Mynnwn beunydd, difai ddeunydd, dyfeddiannu.

Ystyria dithau ’stori y doethion,

Y nbsp;nbsp;nbsp;glana’ i’w gael yw’r glana’ ei galon ;

Mwyaf mawredd yw bodlonrwydd,

Y nbsp;nbsp;nbsp;man y bo y bydd diddigrwydd;

Lie byddo dau’n un gywir galon

Gyda heddwch, ufudd degwch, fe fydd digon;

Gwell id ar les dy gorff a’th enaid

Fwynddyn serchog na gwr driog ar gowrt euraid.

Os a’th gar a’th geiff, gwawr olau,

Mae’n ddi-alar, meinaidd aeliau ;

Myli a fydd trwy ddeddf cyfiawnder I’th feddiannu, perl y purder;

i6

Cmyn Cariad.

Moddus afiaith mi ddeisyfa’ nbsp;nbsp;nbsp;[goelia’;

Gael gwir union mwyn o’th galon, minnau a’th Llunia amod llawen imi,

F’ anwyl feinwen, gua’ dwysen, i gyd oesi.

Huw Morus,

X.

CYFFES Y SERCHOG.

Ystyriwch, baunes dirion, a’r minau mwynion mêl, Nad ydyw gvveithred gyflavvn na sier iawn heb sêl ;nbsp;Nid ydyw’ch glendid gloewaidd ond marwaidd nódnbsp;i mi

Heb gael addewid fywiol o’ch bron fucheddol chwi; Os ca’ a ddymuna’, meinwen, fy nghlomen wrth fynbsp;nghlun,

Ceweh weled arnaf arwydd llawenydd beunydd, bun.

Haws troi’r hen afon Ddulas i’r bryn i Ddinas Bran, Na throi fy sereh oddiwrthych, fy nrych goleuwychnbsp;glan;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;[gwir,

Ac oni cha’i’ch meddiannu, nid gweddol gwadu’r Gwell i mi gael fy nghladdu na nychu, a hynny’n hir;nbsp;Fy nghalon fydd i’ch caru, tra byddwy’n chwythunbsp;chwyth,

A’m hwyllys i’ch cofleidio—ni fedraf beidio byth !

Huw Morus,

17

XI.

BYRDER EINIOES.

leuenctid nvvyfus, anrhydeddus,

C}'dystyriwch gvvyn dosturus yn un fwriadus fryd ; Na rowch hyder ar ddisgleirder,

Tegwch tyner, dysg, na doethder, nac uchder balch-der byd;

Nid ydyw golud, parch, neu glod Ond adail darfodedig;

Nid ydyw hardd hawddgarwch gwedd Wrth borth y bedd ond benthig;

Eel llysie ar las fore mewn gloew fiode glan,

Cyn darfod y diwrnod dan gawod gwywo wnan’.

^ * ¦*• * *

Einioes glanddyn sydd fel rhosyn,

Teg flodeuyn mis Mehefin, ar dyddyn banner dydd; Pan fo siriola’ y gwrês a’i gwywa,

Y gwynt a’i chwytha i ffwrdd fel hedfa gwennol o law’r gwydd;

Fel y saeth o’r bwa yw,

Fel gwalch yn hoew ’hedeg;

O awr i awr, o ddydd i ddydd,

Yr hoedel sydd yn rhedeg ;

i8

Byrder Einioes.

Tynghedfen, fel mellten, ar ddamwen oer a ddaw, Ac angau’n ddichwarau a’i gleddau, briwiau braw.nbsp;*****

Na oganed mab a’r aned,

Ac na famed neb mo’i dynged, ond holed pawb ei him;

Nid oes un gyfle ddieithr i ange,

Er nas gwelir drvvy naws gole, na’i liw, na’i le na i lun;

Ni wyr y doetha’ a’r ucha’ ei ran,

Pa fodd, pa fan, pa funud,

Y daw a’i saeth, oer wae di swyn,

A’i fwa i ddwyn ei fywyd ;

Rhai’n dyfod i’r tywod trvvy nychdod dyrnod taer, Rhai’n sydyn, fel derwen, a dorrai dwylo r saer.

Jduw Morus.

XII.

CYFFES A HANES DIG Y DAWNS.

Pob glanddyn cariadus, afieithus, yn fwyn Gwrandewch ar fy hanes, a’m cyffes, a’m cwyn;nbsp;’Rwy’n dangos hysbysrwydd wych hylwydd i chwi,nbsp;Na welsoch chwi haeach ynfytach na m’fi ;

19

Cyffes a Hanes Die y Dawns.

Mi a fum mewn oferedd yn hoewedd yn hir,

Ac weithiau’n byw’n boen us, awyddus yn wir I ennill y geiniog mor gefnog a’r gwynt,—

Er cynted y’i ’nnillwn mi a’i gwariwn yn gynt.

Llawer celfyddyd, wr ehud, erioed Yn ufudd fy nyfais a dreiais ar droed;

Fob campiau, pob castiau, rhaggostwngfy ngradd, A phob math ar afrad, ond lledrad a lladd,

Mi fum yn gyfoethog er gwaethed fy nghwrs,

Ac arian yn gorwedd ym mherfedd fy mhvvrs. ’Roedd pawb yn fy mostio, i’m treio a phob trie;nbsp;Nid oedd neb ynfytach na dewrach na Die.

Ynghwmni’r ieuenctid ni welid neb well, Canfyddid fy nghysgod yn barod o bell,

A llawer cydymaith, drwy fawr weniaith draw, Mewn ufudd lawenydd a lynai’n fy Haw;nbsp;Dywedai’r cybyddion mor oerion a’r ianbsp;Fy mod i’n gymydog nodedig o’r da ;

Cawn ganddynt fy nghoelio, a rhodio’n wr rhydd, Tra bum i’n gofalu am dalu’n y dydd.

Tra bu gennyf geffyl mi gawn fenthig march,

Tra gellais ei ganlyn gan bobdyn cawn barch,

A chroeso, a chymeriad, a chariad a ch'wyn,

A Nosdawch a Dy’dawch, a dwedyd yn fwyn ;

20

Cyffes a Hanes Hie y Hawns.

Anwadal fynediad yw rhediad y rhod,

Y nbsp;nbsp;nbsp;golud pan giliodd, newidiodd y nod,

Y nbsp;nbsp;nbsp;parch a’r helaethrwydd a lithrodd yn is,

A Die aeth yn hurtyn heb ronyn o bris.

Tra bum yn wr cynnes a’m lloches yn Hawn,

Fy marnu’n synhwyrol ragorol a gawn ;

Troi’n ynfyd a wnaethum pan aethum yn ol,

Di -ras, a direswm, a phendrwm, a ffol;

Fy anwyl gymdeithion a droison’ y drych,

Yrwan nis gwelan’ ysgoewan was gwych ;

Heb un gatr o gellwair, pe gallen’, yn rhwydd Ynghysgod rhedynen ymguddien’ o’m g\Vydd.

Ni cheir un gymwynas gyweithas fel gynt,

Ni roir i mi garrai He gweriais i bunt;

O ganol y gwenith (fy mendith i’w mysg)

Fe’m gyrrwyd i’r braenar i brynu fy nysg.

Er blined fy ngherdded, er Heied fy lies, Adnabod rhai dynion yn gyson a ges ;

Pan gaffwyf gynheddfau rhinweddau’n y rhai’n, Afalau ga’i ’n felus mewn dyrus Iwyn drain.

Yn hwyr brynhawn gynne, nid bore, gwybum, Mai di-fudd a diofal benfeddal a fum;

Ni orffwys yr iachus ar erchwyn y cla’— Caredigrwydd a’n ddifudd os derfydd y da;

21

Cyffes a Hanes Die y Dawns,

Ni welwn mo’r pethau yn nyddiau fy nwy’,

Er lledu fy llyged cyn lleted a llwy !

Yr awron ’r wy’n canfod wrth hynod waith hael Nad ydyw cydymeth digyweth ond gvvael.

Llawer a heuais, ni fedais i fawr,

A heuais, mi a’i tenais, gollyngais i’r llawr;

Os medru a wnai gasglu, rhag ail methu ’ mwth Ni fynnai roi f’ ennill mewn rhidyll mor rwth ;nbsp;’R wy’n dallt wrth gydnabod a’r gafod a ge’snbsp;Mai oerllyd yw aelwyd heb gronglwyd na gwres;nbsp;Gwell imi na chastell gorchestol yr unnbsp;Dy bach ar ben erw o’m heiddo fy hun.

Huw Morns.

XIII.

PRIF DDULL NATURIAETH.

I ba beth y gwnaed y byd Ac y cynhaliwyd hwn o hyd,

Er dechreuad hyn o bryd?

Ni bum i ond ennyd ynddo,

Nid wyf ft ond gwirion, Duw’n fy rhan, Rwy’n gweled hyn er synwyr wan,

Mai amla arfer ym mhob man—

Yw cogio.

22

Prif Ddidl Natariaeth.

Nid oes un deyrnas dan y Ne’,

Nid oes na gwlad, na thrad, na thre’, Nid oes na man, na llan, na 11e,

Na chyfle ond i chwilio;

Nid oes nag oes na blwyddyn faith,

Mis na dydd, na munud chwaith.

Na bo nhwy oil yn deall gwaith—

I gogio.

Y gwr gownog enwog iawn Yn ei wisg a’i ddysg a’i ddawn,

A’i ymadroddion llon yn llawn,

A h)mny am gyfiawn bledio ;

Os chwi a roifï yr aur o’i flaen,

Fe chwery hwn Legerdemain,

Mae ganddo driciau Lloegr a Spaen—

I gogio.

A’r Eglwyswr, Doctor mawr,

A’i own a’i gassoc laes hyd lawr,

Chwi a’i cewch o’n dwndro fel y cawr, Tra fyddo’r awr yn pasio,

Yn traethu beiau cymaint un,

Twyll a malais calon dyn,

Fe iwyr hwn y fïordd ei hun—

I gogio.

Prif Ddull Naturiaeth,

A’r Physygwr caeth i’r cry’,

Gwr mawr ar y methiant lu,

Pa Ie bynnag y bo ’i dy,

Bydd rhai yn cyrchu ato Am gyffuriau loned sach,

I gael eu gwneud hwy oil yn iach ;

Ym mhob un bydd tipyn bach—

O gogio.

Beth am y cerlyn cottyn clyd,

Sy’ a’i ysguboriau ’n llawn o yd ?

Fe fydd yn disgwyl blwyddyn ddrud,

A bon sydd hyfryd gantho ;

Os eiff i werthu yd neu wair,

Neu hen geffylau hyd y ffair,

Bydd shvr i’r sawl a goelio ’i air—

Ei gogio.

Y Marsiandwr cefnog gwych,

A’r Morwr braf a’r wyneb brych,

A fydd yn croesi’r cefnfor crych,

Fe fyn ei fynych gargo;

Os edrychwch ar ei war,

Pob pac, pob bwndel, mawr yw’r bar. Beth ydi’r mare, a beth ydi’r tar—

Ond cogio?

24

Prif Ddull Naturiaeth.

Gwaith y Porthmon hyd y ffeiriau,

Gwaith y gwyr sy’n cadw siopau,

A gwaith gwragedd tai’r tafarnau,

A gwaith pen clarciau Llwydlo;

A gwaith y trinwyr llin a gwlan,

A gwaith cofleidio llances lan,

A gwaith priodi o Sión a Sian—

Yw cogio.

Beth am y Teiliwr, a pheth am y Gwydd ? Beth am y Cowper, beth am y Crydd ?nbsp;Beth am y Gof, a’r Pannwr prudd,

A’r Melinydd cryno ?

Chwi gewch y rheini yn ddi-wad Yn trin eu gwaith mewn tre’ a gwladnbsp;A’u dwylo traws, yn dilyn trad—

I gogio.

Afraid i mi draethu mwy Am wyr cleifion o’r un clwy’;

O’m rhan fy hun ’wyllysio ’rwy’,

Ni waeth gen i bwy a’i gwypo,—

Nid ydwy’n ceisio bod mor lan,

Am ryw ddiniwed gastiau man,

Mi fedraf finnau wnaeth y gan—

Beth cogio.

25

XIV.

CAROL CIWPYD.

Fel ’r oeddwn nos Wener yn cymryd fy ’smwythder O’m poen ac o’m blinder yn nvfnder y nos ;

Cesfreuddwyd trwm-hunog, fe gofia’r Iron ddrylliog Hyn yma o beth ofnog bythefnos.

Clywn esgill yr hwylwynt, a nerth y Deheuwynt,

A swn megis corwynt yn euro ’mron gaeth,

A’r gwydyr yn siglo a goleu’r lloer arno.

A dychryn yn taro i’m natiiriaeth.

Troi ’ngolwg i ’styriaeth, a chael gweledigaeth, Pwy oedd mewn ias afiaith yn sefyll ger Haw :

Bachgennyn anwastad, sef Ciwpyd, duw’r Cariad, A’i saethiad ar ddaliad ei ddwylaw.

Gwr gwamal, adeiniog, aur walltiad modrwyog,

A bwa cwmpasog anelog ddoe ’n nes,

A’i euraid saeth ganddo,—mi lefais trwy gyffro Rhag iddo fo ’i minio ’n fy mynwes.

“ Paid, Ciwpyd, o’m dwyfron—on’d digon yw digon O sereh yn y galon heb gilio ddim llai ?

20

Carol Ciwpyd.

Na ddyro Iwyr laddiad i’r gwirion o gariad, Pardyniad i’r deiliad a’i dylai.

“’Rwy’ fi er ys pymtheg, neu flwyddyn ychwaneg, Dan d’ arfau di ’n rhedeg, ond rhy-dost fu’r bar;nbsp;Pwy wnaeth wrth ysiyriaeth it’ fwy o wasanaeth,nbsp;Naturiaeth dynoliaeth dan alar?

“ Mi genais gerdd gwphvs i lawer merch wiwdlws, Gen ti a’th Fam Fenws mi fynnwn gael clod ;

At ddynes aneiriol yr awn yn wastadol,

Ni wela’i fawr bobol heb wybod.

“ Os hapie i ofn adfyd fy nhynnu at un ynfyd,

O chwant am ei golud, nid gwynfyd ei gwedd,

Mi godwn sereh twymyn a merch yr hen gerlyn, Heb fod 5mddi ronyn o rinwedd.

“Ac felly ’rwy’n wastad yn filwr pur danad,

Na saetha fi a phigiad neu drawiad rhy drwch,

Ond dyro i mi’r pardwn yn ddilys a ddylwn,

Mi dybiwn yr haeddwn awr heddwch.

“Ymhellach’rwy’n goiyn, p’le gwneis i fai ’n d’erbyn Ond bod yn ymgalyn yn dwymyn ar d’ ol ;

Gwn hoffi a Hawn fwriad d’ aliuog deyrnasiad A’th gariad llym hediad 11am hudol.

Carol Cvwpyd.

“ Ni ddwedai chwaith iti fod rheswm yn peri I’m felly dy hoffi,—nid hyffordd y tro :

Ond anian fy natur drwy gerdded cam Iwybyr Sy’n erbyn fy synwyr yn seinio.”

A Chiwpyd yn ddie mewn tyb a’m hatebe,

Gan ddwedyd mwyn eirie mewn araith oedd dda: “Nid ydw i mor llidiog i’th erbyn, ddyn serchog,nbsp;Am hynny bydd gefnog, nag ofna.

“Ti wnaethost y gore o’th oed ac o’th ddyddie, ’Rwy’ felly ’n cyfadde’ cu feddwl dy sereh,

I’m llys, fel rhyw gynghor neu ddeiliad anhepgor, Drwy gasglu imi drysor o draserch.

“ Ow, gwrando, fy neiliad, mi wela’ fai arnad, Broffesu gwir gariad mewn cydiad mwyn cu,

A throi oddiwrth Wenddydd fel llwfr was diddef-nydd,

Pan gafodd hi gerydd am garu.”

Y BARDD.

“Ow, Ciwpyd, fy meister, ni chiliais un amser, Oddiwrth y fun wiwber, oedd dyner dda’i dallt,nbsp;Gwn wylo ’r afonydd hyd gulni fy nwyruddnbsp;Oherwydd ei cherydd, ferch eurwallt.

28

Carol Ciivpyd.

“ Pa !es imi, er myned at luniedd aur Luned,— Ni fyn hi mo’m gweled, gu, wiwlan, liw’r tês—nbsp;Chwanegu at ei thristyd, lie trees ei meddylfryd,nbsp;A pheri mwy penyd i’m paunes.

“ Fe wyr y Gorucha’ na chyll y dim lleia’

O gariad hon yma hen amod a fo,

Os ydyw’r hardd leuad, er maint sydd yn siarad, Heb newid mo’i bwriad i’m bario.

“ Fe edwyn lloer wenbur fy muchedd a’m natur Yn well na’r absenvvyr sy heb synied yn dda.nbsp;Hi ’^yr yn ei chalon na ddywed athrodionnbsp;Mo’r union i ddynion am dana’.

“ Ystyried cydwybod pob rhai sydd yn athrod,

Fod cariad oddiuchod, na ddichon y byd Mo’i symud o’r ddwyfron, os bydd o sereh ffyddlon;nbsp;Bodlonrwydd y galon yw’r golud.

“ Ow, Ciwpyd afieithus, moes gyngor llwyddiannus, Pa fodd y gwnai f ’wyllys yn hyspys i hon ;

Fe bery sereh wiwgar i ddynes ddianwar,

Er athrod a thrydar athrodion.”

29

Carol Ciwpyd.

CIWPYD.

“ Gwrando, fy neiliad, ymsiria ’n dy siarad,

Mi ddaethum hyd atad, da ’hediad di hud :

Mae mam yn fy hwylio mewn sereh i’th atgofio, Fel gynt at Calisto, coel astud.

“ Mi a’ drosot ti ’n gennad, ’rwyn hudol ar ’hediad, A’m bwa ar ei ’neliad, rho’ saethiad o sereh ;

Nid oes drwy gyfryngdod tan oleu’r nef uehod Kill weithio mwy drosot ti o drasereh.

“ Mi fynna i ti gyfle drwy ddirgel bwyntmanne I siarad mwys eirie a’th seren dda’i gwedd,

Cei goelio o galon na throes mo’i meddylion,

Pen bloden rhyw union rhianedd.”

Y BARDD.

“ A glywi di, Ciwpyd, on’d gwaetha imi symud?

Os eawn i f’ anwylyd, fain oleu, liw’r od, Ymroi fel dyn gwirion tan ddwylo ’nghaseionnbsp;Er maint fydd o’i dynion i’w dannod.

“ Nid awn at liw’r hinon, a’i ffrins yn anfodlon, Ond elywed fod Gwenfron, gu union ei gwawr,nbsp;Yn ffyddlon ddidroead, os eoelir rhai ’n siarad,nbsp;Heb newid ei ehariad, wyeh eurwawr.

30

‘ Os cais y ddyn wiwglod dy omedd di o amod, Nag ymbil chwaith ormod a’r hynod wawr hael;

Mawr Iwyddiant i Wenfron a roddo Duw cyfion, Wrth fodd ei gwir galon, gwawr gulael.”

“ Y carwr aflonydd, cei glywed rhyw newydd,

Ar hedfa f’ aden\rdd ’rwy’n saethydd a’m sereh;

I ennyn gwres cariad, a’m bwa ar ei ’neliad,

Rhof bigiad o gennad ac annerch.”

Ar hynny pan dawodd i’r uchder fe ’hedodd,

A chwsg a’m gadawodd, ni’m daliodd mor dynn.

Deffrodd fy synhwyre gan dywallt ochneidie,

A’r diwrnod yn dechre mewn dychryn.

A chan i mi ddwedyd fy meddwl i Giwpyd,

Ni wadai mo’m breuddwyd, er penyd i’m pen,

Deongled a’i gwypo, a thawed nis medro,

Tra byddw’ i’n ymsirio am fy seren.

Edward Morus.

XV.

YR HAF YN LLATTAI.

Gan godi ’r dydd cynta’ o Fai o’r claeara Gydag Aurora, gwir arwydd i ninbsp;Mae amser godidog yn twyso’r haf tesog,

A Phoebus, olwynog oleuni.

“ Dydd dafo i’r Haf perffaith, nodyngan naw deng-waith

Mi a’th welais di yn odiaeth newidio pob glyn ;

A hefyd can croeso i’r wlad i lawn ffrwytho,

Lle’r wyt yn disgleirio ’n dês claerwyn.

“ Mae’r wlad yn dy hoffi am dy fod yn ei hoewi,

A Fflora ’n dy gwmni da heini dy hun,

A thithau mor enwog, a’th siaced werdd wlithog, Ariannog fytymog fyd twymyn !

“ Mae’r coedydd yn glasu, mae’r meillion o’th ddeutu,

Mae dail y briallu yn tyfu ’mhob twyn;

A’r adar diniwed yn Ileisio cyn fwyned,

I’w clywed a’u gweled mewn gwiwlwyn.

32

Yr Haf yn TJattai.

“ Y tirion Haf perfifaith, mi ofnais fynd ymaith O’m helynt a’m halaeth i’m helor i’r gro,

O sereh ar loer addfwyn cyn gweled y Gwanwyn,

Y dolydd a’r dulwyn yn deilio !

“Ond bellach mae’ngobaith dy gael di’n gydymaith, Diddanweh naturiiieth mwy afiaith i mi,

Dan ddisgwvl yn fwynedd dy gymorth di-gamwedd I fynd a’m dyn luniedd dan Iwyni.”

YR HAF.

“ Y Cymro llawn pleser, prysura at ei mwynder, Cyn colli o’m hamser a’m llawnder a’m Hes ;

Mi fydda’n ufuddol o’th du di ’n wastadol I’w denu hi i’r faenol aur fynwes.

“Gwna hafdy clymedig ag adail o goedwig,

A thyn y glau ewig i glywed y gog ;

A newid yn ffyddlon gusanau ’n gysonion,

Dan dirion goed irion cadeiriog.”

Y BARDD.

“ Can diolch, Haf perffaitb, tydi yw ’nghydymaith, I fynd ar wawr odiaeth yn helaeth mae’n bavvs ;

Dy ddyddiau sydd hirion hyd Iwybrau mawr meitb-I fynd at liw’r hinon, loer hynaws. nbsp;nbsp;nbsp;['on,

33

Yr Haf yn Llattai.

“ ’Rwyt ti mor bresennol ’r hyd mynydd a maenol, Y tymor naturiol mor fuddiol a fyddnbsp;Yn cario gorchmynion o roddiad arwyddionnbsp;Ein ffyddlon ddvvy galon i’w gilydd.

“Tri mis y sydd iti mewn llan ac mewn llwyni,

O dês yn gwresogi, tro heini trwy hedd,

Ni ddichon cydwybod fy meinir liw ’r manod, Wrth ofyn maith amod mo’th omedd.”

Edward Morus.

XVI.

MELWAWD MAL

Y teulu hynod haelion, Cydganwn yn deg unionnbsp;Fawl gydlais fel gaeadlonnbsp;Ar dirion hinon Ha’;

Ac eilivvn gyda’n gilydd Yn llawen i’n pen Llywyddnbsp;Ganmoliaeth helaeth hylwyddnbsp;Am ddedwydd dywydd da.

Mae creaduriaid mudion, Bwystfilod a phlanhigion,

34

Melwaïvd Mai.

Yn rhoi gogoniant union Yn rhadlon yn eu rhyw ;

A pham na chanwn ninnau Yn beraidd hwyr a boraunbsp;I ganmol nerthol wyrthiaunbsp;A datgan doniau Duw?

Duw cadw’r Eglwys gymysg gall Er holl fyddin hylly fall.,

Na allo’u llid o’r naill i’r Hall Na phall na gwall fw gwedd;

A’r Breninyn bur union Hojfeiddlwys iddi 'n ffyddlonnbsp;l'w noddi rhag newyddionnbsp;Gelynion hyfion hedd.

Bu ia ac eira oeredd,

A’r gwynt yn chwythu’n chwithedd, Y Gwanwyn diddigoneddnbsp;Er dialedd ar y da ;

Cawn weithion dirion doraeth O weiriau ac ydau odiaethnbsp;I’n porthi a’n llonni a Iluniaethnbsp;Yn helaeth yn yr Ha’.

Yn 11e tymhestloedd llidiog A melk a dreigiau drygiog,

35

Mehmiml Mai.

A’r ddiriaid hin gynddeiriog Ryfelog oer a fu,

Aurora sy i’n goreuro,

A’r haul yn clir ddisgleirio, Wrth wresog wridog rodionbsp;Mae’n tesio i’n twymno’n ty.

Dut» cadiv,

Mae croth y ddaear feichiog Yn esgor yn ddiysgognbsp;Ar ffrwythau per toreithiog,nbsp;Yn llwythog a’n gwellha ;nbsp;A’r cór adeiniog dawnusnbsp;A ganant foliant felusnbsp;I’w nefol Dad cariadusnbsp;Yn hwylus amser Ha’.

Wrth glywed llais yr adar A sain eu llefain llafar,

A gweled wyneb hawddgar Y ddaear glaear glyd ;

A rhywiog wlith y borau, Cenhadon i ddwyn cnydau,nbsp;Disgwyliwn am dês golaunbsp;A’r ffrwythau gorau i gyd.

Duw cadw,

36

Melwanüd Mai.

Ni welwn had yr heiniar A dduodd yn y ddaearnbsp;Yn ail egino’n gynnar,

A’r tymor claear cHr ;

Daw ’n celaneddau priddlyd,

Er gorwedd yn y gweryd,

Mewn fïjmiant un ffunud I fywyd hyfryd hir.

Y nbsp;nbsp;nbsp;gwenyn hyd y gweunyddnbsp;A dynnant dan eu ’denydd

Y nbsp;nbsp;nbsp;mêl o bob meillionwyddnbsp;Yn gelfydd hirddydd Ha^;

Gwnawn ninnau ’n gywrain unwedd

Y nbsp;nbsp;nbsp;gore o bob trugaredd

I lan gyweirio ’n buchedd At gyrredd dtwedd da.

Duw cadw, amp;^c.

Wyn gwlanog yn y glynnau Di-chwerwedd sydd yn chwarae,nbsp;A’r defaid hyd y bryniaunbsp;A ffrwythau cneifiau cnai’,

Y nbsp;nbsp;nbsp;rhai sy’n dysgu beunyddnbsp;I ddynion ddiniweidrwydd,

A ffrwytho trwy sancteiddrwydd Tan Arglwydd mawrlwydd Mai.

37

Melwawd Mai.

Yr Ha’ ’r llafurwr dilith Sy’n chwynu ’n iach ei wenith,nbsp;Rhag bod yr efrau ’n dryfrithnbsp;Ymhlith y fendith fad ;nbsp;Diwreiddiwn ninnau ’n unydnbsp;Gamweddau a beiau ’n bywyd,

A dygvvn ffrwythau ’r yspryd A llawnfryd ar wellhad.

Duw cadw, amp;fc.

Y morgrug diwyd glewion Sy’n tyrru ’r hafddydd tirionnbsp;Gynhaliaeth helaeth hoewlonnbsp;Rhag hinon greulon groes ;nbsp;Cynhullvvn ninnau ’n unweddnbsp;Drysorau rhannau rhinwedd,nbsp;Cyn delo dyddiau dialeddnbsp;A diwedd oeredd oes.

Ond moli Celi o’n calon Odiaethol am fendithionnbsp;Drwy gysur draw a gawsonnbsp;Yn llawnion ar wellhad,nbsp;A chasglu ffrwyth ysprydolnbsp;Wybodus o’n da bydol,

3«

V Coler Du.

Un vvyf fi beunydd yn parhau Fel dyn mewn poenau purdan,

O edifeirwch mynd ar ól Fy meddwl ffói fy hunan.

Ni wnaeth na mab na merch ynghred Erioed cyn ffoled amcan

Ag a wnaethum, Duw a’i gwyr,

I’m lladd yn Hwyr fy hunan.

Am fy ngeni i fod yn ffwl,

A dilyn meddwl trwstan,

Ni cha’i help dan haul a Hoer I’m calon oer fy hunan.

Curio ’r ydwy’n drwm bob pryd Am fynd o’r byd hwn allan,

Rhag diglloned gennyf drin Fy meddwl blin fy hunan.

A byw yr wyf mewn tristwch mawr, Bob munud awr yn cwynfan,

Hyn a wn a’m cadw ’nghudd,—

Fy meddwl prudd fy hunan,

Wedi i’r clefyd hwn fy tiwyn,

Ni bydd fy nghwyn i ond bychan,

40

Gwyr yr Aur, ond gwych y fai Gael fyth fwynhau’ch meddianneu :nbsp;Mae’1 y gwnewch ’i rhyngoch Roddnbsp;A ryngo fodd i’r Angeu ?

Chwi rai glan o bryd a gwedd,

Sy’n gwallio gorsedd-feincieu !

Mae’1 y trwsiwch chwithe ’ch min I ddallu ’r Brenin Angeu ?

Chwi’r yscafna ar eich troed,

Yn ngrymus Oed eich blodeu; Ymwnewch i ffoi a chwi gewch glódnbsp;O diengwch rhag nód Angeu.

Mae clod i Ddawns a pheraidd Gan, Am warrio aflan Ddrygeu :

41

A ngeu.

Ond mawr na fedret Sioncrwydd Ffrainc, Rygyngu cainc rhag Angeu.

Chwychwi Drafaelwyr Mor a Thud,

A’r Byd i gyd a’i gyrreu ;

Yn rhodd a welsoch mewn un lie,

Ryw gongol grê rhag Angeu?

Chwi ’Scolheigion a Gwyr Llys,

Sy’n deall megys duwieu !

A rowch 'i mysg eich dysc a’ch dawn Ryw gyngor lawn rhag Angeu ?

Elis Wyn.

XIX.

BUGEILIO’R GWENITH GWYN.

Mi sydd fachgen ifanc ffol,

Yn byw yn ol fy ffansi,

Myfi 'n bugeilio 'r gwenith gwyn,

Ac arall yn ei fedi.

Pam na ddeui ar fy ol

Ryw ddydd ar ol ei gilydd,

Gwaith ’rwy’n dy weld, y feinir fach , Yn lanach, lanach, beunydd.

42

Bugeilio’r Gwenith Gwyn.

Glanach, lanach, wyt bob dydd,

Neu fi sy’ a’m ffydd yn ffolach ;

Er mwyn y Gwr a wnaeth dy wedd, Dod im’ drugaredd bellach.

Cwnn yma’th ben, gwel oco draw,

Rho imi ’th law wen dirion ;

Gwaith yn dy fynwes bert ei thro Mae allwedd clo fy nghalon.

Mi godais heddyw gyda’r wawr Gan frysio ’n fawr fy lludded,

Im’ gael cusanu ol dy droed Ar hyd y coed wrth gerdded.

Cwnna ’mhen o’m galar maith,

Rho imi iaith gwarineb,

Gwaith mwy na’r byd i’r mab a’th gar Yw golwg ar dy wyneb.

Tra fo dwr y mor yn hallt,

A thra fo ’ngwalltyn tyfu,

A thra fo calon dan fy mron.

Mi fydda ’n ffyddlon iti ;

Dywed imi ’r gwir heb gêl,

A rho dan sel d’ atebion,

P’un ai myfi ai arall, Gwen,

Sydd ore gen dy galon.

Wil Hopcin.

43

XX.

CATHL Y GAIR MWYS.

Hi aeth, f’ anwylyd, yn Glan-gaea’, Ti wyddost wrth y rhew a’r eira ;nbsp;Dywed imi ’n ddigyfrinach,

Pam na wisgi lewis bellach?

Pan fo’r hin yn oer aneiri,

A’r cynfasau’r nos yn rhewi, Gwybydd, Gwen, mai dyna’r amsernbsp;Y gwnai lewis iti bleser.

Rhai ront lewis wrth eu breichiau, Rhai ront lewis wrth eu cefnau,nbsp;Cymer ffasiwn newydd, Gwenfron,nbsp;Dyro lewis wrth dy ddwyfron.

Di gei grys o’r holand meina,

Di gei own o sidan siopa ;

Di gei’r ffasiwn y dymunech,

Di gei lewis fal y mynnech.

Gwelais ganwaith lewis gwynion, Gan gyffredin a bonddigion,

44

Cathl V Gair Mwys.

Am dy weled mi rown fawrbris Yn dda dy Ie, yn ddu dy lewis.

Arferol i bob merch a welis Am ei breichiau wisgo llewis ;

I’r gwrthwyneb dyro dithau,

Am dy lewis gwisg dy freichiau.

Gwelais lawer merch na roisai Yn ei llewis flaenau pinnau ;nbsp;Tithau fuost yn fwy dibris,nbsp;Saethau blennaist yn dy lewis.

Oer yw’r ty heb dan y gaea’,

Oer yw’r cenllysg, oer yw’r eira ; Oer yw’r hin pan fo hi’n rhewi,nbsp;Oer yw merch heb lewis ganddi.

Bydd di fwyn a rhwydd dy galon, Paid ag edrych arnai’n ddigllon ;nbsp;Rhag ofn dyfod angeu dibris,

Ac ymaelyd yn dy lewis.

Mae dy siwt i gyd yn gryno,

Ond un peth sydd eisiau eto ;

Nid yw hynny i gyd mo’r llawer Ond dwy lath o lewis ofer.

45

V Deryn Pur.

Pan ei gwelas, syth mi sefas,

Yn fy nghalon mi feddylias,

Wele ddynas lana ’r deyrnas,

A’i gwên yn harddu ’r oil o’i chwmpas, Ni fynswn gredu undyn bywnbsp;Nad oedd hi ryw angylas.

XXII.

herodraeth yr ehedydd.

’Rwy’n wylo dwr oddiwrth fy nghalon, ’Rwy’n dwyn yn deg yngolwg dynion,nbsp;’Rwy’n bwrw gwallt fy mhen gan hireth,nbsp;Am y ferch sy ’mhell, ysyweth,—

O wele ’nghyflwr am fy ngeneth !

Hedydd, hedydd, hêd yn hwylus,

A dwg fy neges yn gariadus,

Meddwl ddisgyn ar y goedfron,

Lie bum gynt yn iach fy nghalon Ynghwmpeini dwy-rudd dirion.

Mae impiau pêr mewn gerddi gwyrddion Ynghylch y fan lie mae lliw’r hinon,

47

Herodraeth yr Ehedydd.

Di gei gysgod dan y rheini Hyd onid elo ’r teulu i gysgu ;nbsp;Bydd siwr a siarad a lliw ’r lili.

Ac yn ei Haw hi dod fy llythyr, Trwy fodd cariadus cangen eglur,

A dywed iddi y modd sydd arna’, Mai o’i sereh hi ’rwyf i ’n drymgla ;nbsp;Atohvg idd’ iachau fy mriwia.

XXXIII.

BUGEILGERDD.

GRUFFUDD.

Pwy ydyw’r dyn truan fel hyn wrtho ’i hunan ’Rwy’n ganfod yn ewynfan, fel baban dan berth,nbsp;A’r dwr dros ei ddeurudd, yn gostwng dan gystudd ?nbsp;Myneged i Ruffydd ei drafferth.

MEURIG.

Di weli d’ anwylyd, hen gyfaill, mewn gofid,

Corff egwan dan adfyd o’i blegid a blyg :

Bid imi drugaredd, fe ddarfu pob rhinwedd, Anrhydedd, a mawredd i Meurig.

48

Bugeilgerdd.

GRUFFUDD.

A laddodd y bleiddiaid yn ddifwyn dy ddefaid, Neu a giliodd dy goelaid, lloer gannaid, o’i lie?nbsp;O’r '^yn aeth i Frwyno, ’does un nad oes yno,

Pob un a i grwydro geir adre’.

MEURIG.

Ymwasgu a gwag gysgod, a charu’r byd ormod, Ar ddarn o ddiwrnod i drallod a dry ;

Ni chefais fawr golled, am dda nac am ddefed, Mae’r ddor yn egored i garu.

GRUFFUDD,

Ai trawsion trwy ysu, difudd sy’n dy faeddu,

A thramawr orthrymu ’n diraenu dy rudd?

Ochneidiau rhy oerion sy ’nghiliau fy nghalon, Fod dwyfron dyn gwirion dan gerydd.

MEURIG.

Py nyddiau’n anniddan an’ oil o hyn allan, Gosodwyd Gwehllian mewn graian a gro ;

Mae hiraeth fel cleddau yn syn dan f’ asennau, Fe Iwyda lliw’r aelau lle’r elo.

49

Bugeilgerdd.

GRUFFUDD.

Er syrthio ’r dywarchen i’r ddu oer ddaearen,

Hi gyfyd fel heul wen yn llawen o’i llwch;

I’r sawl sy’n troi ato, mae bywyd heb wywo Ym mreichiau ’i Dad iddo, a dedwyddwch.

MEURIG.

O, taer yw naturiaeth, ni thry er athrawiaeth,

Ond wylo gan alaeth a hiraeth am hon ;

A’r galon dan glwyfau dilês a du loesau A dyrr, heb naws geiriau, ’n ysgyrion.

GRUFFUDD.

Mewn henaint, mewn ie’nctyd, mewn nych ac mewn iechyd,

Mae ’n amal rai’n symud o fywyd i fedd;

Nid oes na dyfeisio, na golud, na gwilio,

All rwystro neb yno, na bonedd.

MEURIG.

Fy nydd sydd yn nyddu yn fanwl i fyny,

A’r nos sydd yn nesu i roi’n isel fy mhen,

Ac un nid oes genny’, er wylo ar oer wely,

Pan bo im’ glafychu, glyw f’ ochen.

50

Biigeïlgerdd.

GRUFFU0D.

Yrnostwng yn astud t Ffynnon y Bywyd,

Ac ochen am iechyd i’th glefyd a’th glwy’;

E fydd, y mae ’n addo, i’r gwas sy’n ei geisio,

Dan wylo ’i gi^yn wrtho, ’n gynhorthwy.

MEURIG.

GwenlUan fwyn serchog, ’rwy’ fyth yn hiraethog; Yng ngh%n yr anghenog gwnai ’n rhywiog ei

rhan,

A phorthi’r trafferthus yn hael, a’r anhwylus, Gwnaeth llawer gwan lliwus, GwenlUan.

GRUFFUDD.

Pe rhannwn yn rhywiog fy nghroen i’r anghenog, Heb waed yr Oen serchog, euog yr wyf,

A thynnu ’ngwythennau ar lêd, a f’ aelodau Pr poenau ’n dameidiau, dim ydwyf.

MEURIG.

Ds hoffi gorchymyn ei Dad wna’r credadyn, (Trugarog i adyn o elyn yw o,)

Ac adde’i ddifFygion, mewn cof am un cyfion,

Ni chais ei law dirion Ie i daro.

51

Bugeilgerdd.

GRUFFUDD.

Gan hynny bydd foddlon, fod cariad mor dirion Yn myned yn union at Seion a Saint:

Fel ffrwyth pan addfedodd, mor deg hi ’madawodd, O’i gwirfodd hi hunodd mewn henaint.

MEURIG.

Nid oes mwy hynawsedd i’w gael nac ymgeledd, Gan roi’r un garuedd a llariedd i’r Ilwch:

Na gobaith ’does genny’ gael unwaith ond hynny Mewn mwynder chwaer iddi, a chareiddwch.

GRUFFUDD.

Gad ochen mor drymed, a dagrau, i rai digred,

(Na byddo gwargaled yn niwed i ni)

Ti a’i gwelaist, gobeithio, mewn heddwch yn huno, Ac amdo ’n digwyddo ’n deg iddi.

MEURIG.

Dy eiriau da arail ni nyddant hen wïail;

Cyn hawsed i fugail a sigo sail sereh Roi gosteg i’r gwyntoedd a thwrf mawr y moroedd,nbsp;Neu weddwdod o’i hanfodd i henferch.

52

Bugeilgerdd.

GRUFFUDD.

Mae gennyt ti ganu, a rhinwedd gyfrannu Da ddoniau ’n diddanu, a llonni pob He :

Ds chwiban dy bib-goed felus-gerdd dan las-goed, O’r coed ni fynn dwy-droed fynd adre’.

MEURIG.

Pen-addysg pan oeddwn, i’r gwyrdd-ddail mi gerddwn,

A’r man y dymunwn mi ganwn a’r góg ;

Yn awr dan ryw geubren ’rwy’n nychu ac yn ochen, Fel domen un aden andwyog.

GRUFFUDD,

Er niwl ac anialwch, a thrawster a thristwch,

Daw dyddiau dedwyddwch hyfrydwch i’r fro : Daw Anna i dywynnu cyn nemawr, can imi,

Di weli blwy’ Dewi ’n blodeuo.

Fr mynych ddymuned o’r galon ei gweled,

Mor luniedd mor laned, a haded yw hon ; Mae’m march yn din-deneu, a llif dros y dolau,nbsp;Yn chwarae pentanau Pont-Einion.

53

Bugeilgerdd.

GRUFFUDD.

Rhyw faich o afiechyd sy gar i seguryd,

A hunan brynhawn-fwyd yw bywyd y balch ;

Rhesymau mwyn hyfryd o’r galon yw golud,

A’r iechyd i’r ynfyd a’r anfalch.

MEURIG.

Y Phenix hoff anian, aur eglur rywioglan,

Ni thyn Feurig allan, O druan, o’i dre’;

A’r manna’ pe ’i rhennid yn rhwydd er cyrhaeddyd, Yr ynfyd a chysglyd ni chasglai.

GRUFFUD0.

Nanteos heb orffwys, o’i mebyd, a Mabwys,

A’r Trawsgoed, le gwiwlwys, sy’n cynnwys gw;^r call:

Gwell ambell awr ddigri’ gael rhan gyda rhei’ny, Na phoeni ’n trysori tros arall.

MEURIG.

Nid oes well cyfeillion, na donie mewn dynion, Gwyr rhyw y goreuon yn galon i gyd ;

Er maint eu rhinwedde, diogel yw cartre’,

Yn araf daw magie i d^ myglyd.

54

Bugeilgerdd.

GRUFFUDD.

Gan nad oes ’tu yma i fedd a dy foddia,

Amen, mi ddymuna, na ffaela ’n dy ffydd,

Rhag mynd i’r poen didranc fel annoeth un ieuanc, Neu hen-Ianc, dwy grafanc, digrefydd.

MEURIG.

Pob math ar fendithion, fy nghar am gynghorion, Fo’n llonni dy galon mewn dynion a da;

Diwael fo dy wely mewn lafant a lili,

A’r mêl yn diferu ’n dy fara.

GRUFFUDD.

Y ddafad ddu gyrnig gei’n ian yn galennig, (Cydymaith caredig yw Meurig i mi)

O’r hwrdd sydd ym Mrwyno, mae’n gyfeb ’rwy’n cofio,

Dwg honno ’n rhwydd eto ’n rhodd iti.

MEURIG.

Mae gennyf bai newydd, was diddan, ers deuddydd, Un graffus wen, Gruffudd, a hylwydd yw hi ;nbsp;Danfonaf hon heno i’th d^, o waith Deio,

Pan dreulio mae’n addo min iddi.

55

Bugeilgerdd.

GRUFFUDD.

Mae ’n bwrw ’Nghwmberwyn, a’r cysgod yn estyn, Gwna heno fy mwthyn yn derfyn dy daith,

Cei fara a chawl erfin iachusol, a chosyn,

A ’menyn o’r enwyn ar unwaith.

MEURIG.

Gwell cynghor rhagorol na maeddu’r heneiddiol, Ond un peth dewisol, swydd rasol, sydd raid ;nbsp;Gofalwn am hwnnw, ni wyr pridd a Iludwnbsp;Y dydd y bo galw bugeiliaid.

Edward Rhisiart.

XXIV.

BUGEILGERDD.

HYWEL.

Hoflf iawn oedd gorffennu ty haf wrth Lyn Teifi, A’i donnau ’n ymdaenu yn loewddu at y lan,nbsp;Mae gweled ein gilydd yn llunio llawenydd,nbsp;Cawn beunydd gan newydd gan Ivvan.

56

Bugeilgerdd.

I WAN.

Mae Hywel mor hwylus, mor wych ac mor awchus, Wr enwog o’r yriys, gardd felus, gerdd fwyn,nbsp;Min miwsig mwy moesol, ac araith ragorol,

Mor siriol a gvvennol y gwanwyn.

HYWEL.

Yn fore myfyrio mwyn gan a min Gweno Yw golud bugeilio a rhodio’n ’^r rhydd,

Yn llwm ac yn llawen; mae’n amlach brig brwynen Na deilen erfynen ar fynydd.

I WAN.

Pa beth a dal canu a diddan brydyddu,

A’m defaid o’m deutu yn llamu wrth y llyn, Ac eraill wrth ganu, a’i swyno a chusanu,

Yn denu’r fain aelddu, f’ anwylddyn?

HYWEL.

Dyn beunydd dan benyd wyf finnau’r un ffunud, Heb obaith am iechyd i’m clefyd a’m clwyf,nbsp;Ond annerch Iliw’r hinon a phinnau drain duon,nbsp;A danfon penillion pan allwyf.

57

Bugeilgerdd.

IWAN.

Dibarch gan y merched a fydd dyn diniwed ;

Ni fynnant hwy glywed na gweled y gwr, Gwarth ydyw, gwrthodant goegenod, cydganantnbsp;A chwarddant am Iwyddiant ymladdwr.

Edward Rhisiart.

XXV.

CAROL HAF.

Mae’r ddaearfawr ffrwythlon, a’i thrysor, yn ddigon I borthi ei thrigolion yn dirion bob dydd,

Pe byddem ni ddynion mewn cyflwr heddychlon Yn caru’n un galon ein gilydd.

Pe bai gwir frawdgarwch, duwiolaidd dawelwch, Da ddawn, a diddanwch, a harddwch o hydnbsp;Rhwng pawb o hil Adda, ni chai mo’r tylota’

Un wasgfa, cul oedfa caledfyd.

Aeth heibio’r holl fyrddydd, a’r duaf oer dywydd, A daeth yr hir hafddydd,—dywenydd, da ywnbsp;Fod Ilysiau trwy ’r graean yn hollol ddod allan,

I bawb gael eu cyfran o’r cyfryw.

58

Carol Haf,

Os bu yn ddiweddar yn ddu wedd y ddaear, Cydganodd yr adar yn gerddgar i gyd;

Gweld coedydd yn deilio wnai iddynt ymbyncio, Cydseinio drwy ’n hoewfro draw ’n hyfryd.

Llefaru maent beunydd wir fwyniaith ar fanwydd, Moliannu Duw ’n Llywydd yn ufudd a wnant;

Ers talm dan gydblethu cerddoriaeth felysgu Am Haf i’w cynhesu canasant.

Mae’r defaid ar feusydd a bryniau a bronydd Yn fawr eu lleferydd oherwydd eu hwyn ;

Pob ’nifail gwareiddia’, ’n wir hefyd a’r hyfa’,

Sy a’u tynfa i borfa wiw burfwyn.

Mae’r ddaear yn glasu, a’r coed sydd yn tyfu,

A gwyrddion yw’r gerddi, mae’r llwyni morllon;

A heirdd yw’r eginau, a’r dail ar y dolau,

A blodau ’r perllannau pur llawnion.

Y dail iraidd gleision, a’r blodau hyfrydlon, Ddangosant yn gyson arwyddion o ras ;

Nefolaidd blanhigyn a dyf fel eginyn,

Lie plannwyd y gwreiddyn gwir addas,

Mae’r Haf yn gyfflybiaelh o’r ’Fengyl bur berffaith, A’r Gaea’n dystiolaeth o’r Gyfraith fu gaeth ;

59

Carol Haf.

’E ddaeth yr Haf tesog, Efengyl sydd fywiog, Blodeuog, ddoeth, rywiog athrawiaeth.

Mae amryw derfysgoedd taer naws rhwng teyrnas-oedd,

A son am ryfeloedd ar diroedd a dwr;

Duw, atal genfigen gelynion bro Pryden,

Gwna orffen eu cynnen a’u cynnwr’.

A chadw Sior dirion, ein Brenin mwyn grasion,

A’i ddeiliaid pur ffyddlon, rai dewrion a da;

Dod ini ddiddanwch, a geirwir hawddgarvvch,— Tawelwch, cu heddwch, cyhoedda.

Os rhoddir gofyniad, pwy luniodd y ganiad ?—^ Mab ieuanc, lion, difrad ei fwriad wyf fi;

John Howel, hwy’m galwan’, eleni mae ’nhrigfan Wrth geulan glyn gwiwlan Glangwili.

John Howel,

6o

Gwych gan bobol onest Ian,

Oleuni tan a channwyll;

Gwych gan wylliaid fod y nos Mewn teios yn y tywyll;

Gwych gen innau glywed son Am grogi Hadron Grigyll.

Pentref yw di-Dduw, di-dda,

Lie ’r eillia llawer ellyll,

Mor-yspeilwyr, trinwyr trais,

A’u mantais dan eu mentyll.

Cadwed Duw bob calon frau Rhag mynd i greigiau Grigyll.

Os Hong a ddaw o draw i drai I draethau’r bobl drythyll,

Tosturi ’r rhai’n sydd fel y tan,

Neu’r gwyndraeth a’u gwna’n gandryll;

Goreu gwaith a wnae’ wyr Món Oedd grogi Hadron Grigyll.

6i

Hwy roent, ar law ’r atwrnai, groes, Y n sydyn troes yn sidyll;

Am aur melyn mae’r dyn du Yn brathu fel y brithyll;

Mae ’nol i hwnnw wnelo hyn Ei grogi ’n Nhywyn Grigyll.

Rhai cyfreithwyr mawr eu chwant Yn chwareu plant mewn pistyll,

Y rhai gonest ar y cwest

Am guddio ’r orchest erchyll:

Och am Siapel yn sir Fon I grogi lladron Grigyll 1

Morus oedd fel mór ei swn Am safio ’r cwn yn sefyll,

Fe roi i’r capten aml sen,

Ac ysgwyd pen ac esgyll,

62

Fe yrr Duw in’ Farnwr doeth I safio ’n cyfoeth serfyll,

I ddistrywio gwylliaid Món,

A’u cywion yn eu cewyll ;

A ddygodd gortyn, doed i’w ran I’w grogi ar orllan’ Grigyll.

Fe dal yr Arglwydd i’r ysprêd A wnaeth y weithred dywyll,

Yspeilio Hong a gwylltio ’r gw^r Yn dostur yn y distyll:

Gweddwon oil, ac oer eu tón,

Fo gwragedd Hadron Grigyll !

Gweddi ffyddlon dynion dwr,

Y powdwr dan eu pedyll ;

Na weler gwrach heb grach, neu gri, Yn pobi yn eu pebyll;

Bo eisiau bwyd o’r bais i’r bedd Ar epil gwragedd Grigyll !

Ac oni cbrogwcb cyn yr baf, Ddibiraf dyrfa derfyll,

63

Lladron Grigyll.

Rhowch hwy i Vernon, fawr ei fri,

A’u castiau i dorri cestyll;

Ac yno down, o fesul dau,

Yn rhydd i greigiau Grigyll.

Lewis Morus.

XXVII.

CANIAD Y GOG I FEIRIONNYDD.

Er a welais dan y sêr

O lawnder, glewder gwledydd, O gwrw da a gwfr i’w drin,

A gwin ar fin afonydd,

Goreu bir a goreu bwyd A rannwyd i Feirionnydd.

Eidion du a d^n ei did Ond odid i ddyn dedwydd,

I dorri ei g'^ys ar dir ac ar,

A braenar yn y bronnydd ; Goreu tyn, fe ’i g'^yr y tad,

Morwynion gwlad Meirionnydd.

64

Caniad y Gog i Feirionnydd.

Da yw’r gwaith, rhaid dweyd y gwir, Ar fryniau Sir Feirionnydd,

Golwg oer o’r gvvaela’ gawn,

Mae eto ’n Hawn llawenydd ;

Pwy ddisgwyliai canai cog

Mewn mawnog yn y mynydd ?

Pwy sydd Ian o bryd a gwedd, Ond rhyfedd iawn bentrefydd ?

Pwy sy ’mhob hwswiaeth dda, Yn gwlwm gyda’u gilydd ?

Pwy fu ’y'^y^ dwyn fy ngho’? Morwynion bro Meirionnydd.

Gian yw’r gleisiaid yn y llyn, Nid ydyw hyn ddim newydd,

Gian yw’r fronfraith yn ei thy Dan daenu ei hadenydd ;

Glanach yw, os dwedai ’r gwir, Morwynion tir Meirionnydd.

Anwyl yw gan adar byd Eu rhyddid hyd y coedydd,

Anwyl yw gan faban laeth Ei famaeth odiaeth ddedwydd;

65

Caniad y Gog i Feirionnydd.

Ow ! ni ddvvedwn yn fy myw Mor anwyl yw Meirionnydd !

Mwyn yw telyn o fewn t;^

Lie byddo teulu dedwydd,

Pawb a’i benill yn ei gwrs,

Heb son am bwrs y cybydd ;

Mwyn y can oddeutu ’r tan Morwynion glan Meirionnydd.

Er bod fy nghorff mewn hufen byd Yn rhodio byd y gwledydd,

Yn cael pleser mor a thir,

Ni chaf yn wir mo’r llonydd,

Myned adre’ i mi sydd raid,

Mae ’r enaid ym Meirionnydd.

Lewis Moms.

XXVIII.

Y GOFUNED.

O chawn o’r nef y peth a grefwn, Dyma archiad im’ a erchwn,

Un rodd orwag ni ryddiriwn—o ged, Uniawn ofuned, hyn a fynnwn.

66

V Gofuned.

Synhwyrfryd doeth a chorff anfoethus, Gael, o iawn iechyd, calon iachus ;

A pheidio yno a ffwdanus—fyd Direol, bawlyd, rhy helbukis.

Dychwel i’r vvlad He bu fy nhadau,

Bwrw enwog oes, heb ry nag eisiau,

Ym Món araul, a man orau—yw hon, Llawen ei dynion, a Hawn doniau.

Rhent gymhedrol, phvyf da ’i reolau,

T)^ IS goleufryn, twysg o lyfrau ;

A gwartheg res a buchesau—i’w trin I’r hoew wraig Elin rywiog olau.

Gardd i minnau, gorau ddymuniad,

A gwasgawdwydd o wiw gysgodiad ;

Tra bwy’n darllain cain aceniad—beirddion, Hil Derwyddon, bylaw adroddiad.

Ac uwch fy mhen ym mysg canghenau, Bêr baradwysaidd Iwysaidd leisiaunbsp;Ednaint meinllais, adlais odlau—trydarnbsp;Mwyn adar cerddgar, lafar lefau.

67

Y Gofimed.

A tlira bo’r adar man yn canu,

Na ddeno gwasgawd ddyn i gysgu,

Cydgais a’r cór meinllais manllu—fy nghan, Gwiw hoew a diddan gyhydeddu.

Minnau a’m deulanc mwyn i’m dilyn, Gwrandawn ar awdl, arabawdl Robyn,

Gan dant GoronAvy gyvvreinwyn,—os daw I ware dwylaw ar y delyn.

Deued i Sais yr hyn a geisio,

Dwfr hoff redwyllt ofer a ffrydio Drwy nant, a chrisiant (a chroeso)—o chafnbsp;Fón im’, yn bennaf, henwaf honno.

Ni wna f’ arwyrain yn fawreiriog,

Gan goffau tlysau, gwyrthiau gwerthiog, Tud, myr, mynydd, dolydd deiliog—trysornbsp;Yr India dramor, oror eurog.

Pab a gar Rufain, gywrain gaerau; Paris i’r Ffrancon, dirion dyrrau,nbsp;Llundain i Sais, 11e nad oes eisiau—sonnbsp;Am wychder dynion ; Món i minnau.

68

Y Gofuned.

Rhoed Duw im’ adwedd iawnwedd yno,

A dihaint henaint na’m dihoeno,

A phlant celfyddgar a garo—eu hiaith,

A hardd awenwaith a’u hurdduno.

Goronwy Owen.

XXIX.

TWYLL Y BYD.

Megis llestr hen a drylliog Ydyw’r byd, ar for tymhestlog;

Pleser ydyw edrych arno,

Ond peryglus iawn bod ynddo !

Os daw un i maes o’r tonnau Ar ystyllen friwllyd deneu,

Fe glyw st^r ar y dwr,

Dwndwr yr angau,

Draw ymheli gan ryw fyrddiynau Aeth yn iach i’r llestr gynnau.

Beth, raid cymaint poen a gofid Wi th a bery ond awr o ennyd ?

A phe meddem aur yr India,

Perl Brazil, a sidan Persia,

69

Twyll y Byd.

Dyna’r man diwedda ’n henw—

“ Pridd i’r pridd, a Iludw i’r Iludw;” Dyma fe, yn ei Ienbsp;Gerwin yn gorwedd !

Dyma ei oed mewn byd o wagedd, Diarwybod daeth ei ddiwedd !

Uffern gau ei hun sy ’n gwenu Fod plant Adda wedi ynfydu ;nbsp;Casglu cyfoeth erbyn angau,

Ac euogrwydd mwy o bwysau ; Rhoi i briodas, adeiladu,

Noah ’n gwneud ei arch i fyny, Twrio ’r don, casglu hon,

Diluw bron dyfod !

Erbyn bod yr arch yn barod, Gorfod gado swn y sorod !

A raid i’r henaint sydd yn darfod,

Ac yn hongian uwch y beddrod,

Fel hen goedydd yrru eu gvvreiddiau Ddyfnach, ddyfnach rhwng y creigiau ?nbsp;Caru ’r ddaear yn anwylachnbsp;Fel bont ati ’n mynd yn nesach ?

Y dwylavv hyn, gweinion gwyn, Crynion yn crynu,

70

Twyll y Byd.

Eto ’n daer yn ymafaelu Am yr hyn sydd yn eu nychu.

Rhwymo ’r awyr las a’i gasglu,

Beth yw ceisio ’r byd ond hynny ? Ychydig iawn ar ddyn sy’n eisiau,

A thros ’chydig o flynyddaii.

Pa mor gynted rhaid im’ ado ’R Iludw llwyd sy’n awr yn eiddo,nbsp;Yr hwn a gês, er mavvr lês,

Gan anian tros ennyd !

Pan alwo hi y mae’n rhaid symud, A rhoi ’m Iludw iddi hefyd.

Dyddiau mebyd sydd yn treulio Cyn cael synwyr, a mynd heibio;

A phan ddown i brisio amseraii, Prynu deall trwy brofiadau,

Dechreu caffael allwedd bywyd, Dawn a rheswm, rhinwedd hefyd,nbsp;Yna mae angau ’n glaunbsp;Yn dadrys ei ddrysau,

Gwneuthur ffordd ddinag, ddiamau, Fynd i mewn i’w ystafellau.

Pan bwy’n edrych ar rifedi O flynyddau ’n ol, i gyfri.

71

T-wyll y Byd.

Nifer o ryw ffrins ers dyddiau,

O’r un oedran, o’r un graddau,

Cryfach nerth, a mwy seguryd, lengach hefyd yn eu bywyd,

Carcus iawn, fore a nawn,

I achub Hawn iechyd,

Hwythau ’n gynta’ wedi eu symud, ’Rwy’n rhyfeddu medda’i fywyd !

Williams, Pantycelyn.

XXX.

CARIAD.

Clywch dderchafiad geirwir gariad,

Pur bwyth bwriad popeth byw ;

Dechreuol wreiddiol ryw, ’does unrhyw heb fy swydd;

’Rwyf fi ’n gynhyrfiad gwres cenhedtiad ;

Teimlad cariad, magiad mwyn,

A ddeil bob peth i ’mddwyn IV ryw yn addfwyn rwydd.

Yn Ihvybr natur noeth,

Pwynt enwog eirias, tan o gariad,

A’m bwriad yma ’n boeth,

72

Cariad.

Drwy bob creadur byw, hynod yw anian ddoeth; Mae’r llewod mawr eu llid, a phob aflan fvvystfilnbsp;byd

Yn cj'^nniwair i’w cenawon yn g-yson iawn i gyd,

A chariad piau ’r mawi, allu hawl, felly o hyd.

Trwy wynt a dyfroedd, moroedd mawrion,

Trwy beryglon digllon daith,

Mae cariad, fwriad faith, yn berffaith ac yn bur ; Er i Satan, anian wyniau, fagu ’n grau genfigennbsp;gre’,

Y cariad sai’n ei Ie, drwy dan ac arfau dur;

Er digwydd fel y daeth, drwy’r cwymp drueni caeth, Fe gafodd cariad fwy amlygiad,

A phrofiad yma ’n ffraeth ;

R addewid aroi Duw,cywrain yw, ’n caru a wnaeth, Ac achos unig yw adnabod hwn yn Nuw,

Earu’r ffrwythau gwir effeithiol, ysbrydol radol ryw, ’Ran dyna’r nerth a’r nodd,

Swydd union fodd sydd ini fyw.

Twm o’r Nant.

73

XXXI.

GOFID.

Tosturus yvv ystyried Wrth vveled anferth wall,

A’r gofid byd sy’n gwasgu,

’Mron llethu hwn a’r Hall.

I ble troir, na bo bloedd trwst,

Ac anian ffrwst, rhyw gwynion ffraeth,

A dynol blant yn dyn eu bloedd Er bod yn goedd a’u byd yn gaeth?

Prudd, prudd, gwae anfon swn gofidiau sydd, Yn gas o ran, gwir eisiau ’mroinbsp;Am rym i ffoi dan rwymau ffydd.

P’le, p’le bydd dyn yn esmwyth dan y ne’? Cheir odid beth o rydid bydnbsp;Heb gadvvyn gofid gydag e’.

Gofidus byw dan rwymau,

Gofidus bod yn rhydd,

Gofidus nos mewn gwely,

Gofidus ganol dydd;

Mae gofid blin yn gafod bleth Wrth dalu treth neu ddilyn trad,

74

Gofid.

I dorri dyn ar dir a dwr,

Mae mawr ystwr ymhob rhyw stad,

Blin, blin, gofidiau traws, gwael fod eu trin, Eu pwyth sy’n bwys ’mhob peth sy’n bod,nbsp;Trwy riwl y rhod, trwy’r haul a’r hin.

P’le, p’le bydd dyn yn esmwyth dan y ne’ ? Cheir odid beth o rydid bydnbsp;Heb gadwyn gofid gydag e’.

Mae gofid yn y plentyn,

Mae gofid yn y fam,

Mae gofid mewn rhieni,

Mae cyni lawer cam.

Gofidiau’r byd, anfeidrol bwys,

Raid ddiodde’n ddwys o ddydd i ddydd; Gofidiau maith yw’n hiaith a’n tón,

A gresyn son am groesau sydd—

Briw, briw sy’n dyn ar elfen dynolryw, Gofidiau crych trwy’r cnawd a’r croen,nbsp;Mewn amryw boen ’rym ni yma ’n byw,

P’le, p’le bydd dyn yn esmwyth dan y ne’ ? Cheir odid beth o rydid bydnbsp;Heb gadwyn gofid gydag e’.

Heblaw’r allanol ofid Sy’n Hid rhwng nef a llawr,

75

Gofid.

Gofidiau sy’n olynol Tufewnol eto ’n fawr ;

Cydwybod flin a dibaid floedd

Sy’n gwaeddi ’n goedd, a’i gwaed yn gaeth ;

Bu Suddas ffals, bu Esau ffol,

Bu Cain a Saul yn cwyno ’i saeth.

Duw, Duw, a vvnelo i bawb anelu byvv,

Trwy gadw ar diaul cydwybod rydd,

Ond ê daw ’r dydd bydd brudd y briw,

Ffydd gre’r creadur newydd eiff i’r ne’;

Fe dderfydd poen, fe dderfydd byd,

Fe dderfydd gofid gydag e’.

Twm o'7' Nant.

XXXII.

EDN BUAN YDYW’N BYWYD.

A fedd synhwyrau diau dowch,

Ar undeb trowch i wrando,

Yn un fwriad gan fyfyrio,

Fel mae ’n llethrog ddydd yn llithro;

Ni rusir mono i aros munud,

Gwalch ar hedfan, edn buan ydyw ’n bywyd.

76

Edn Buan ydyw'n Bywyd.

I ba beth y gwnawn ein nyth Lie na cliawn byth fwyneidd-dra ?

Llong ar dymestl yw’r byd yma,—

Rhyw groes ofid a’n croesawa;

Os heddyw dyddia byr ddedwyddwch,

Cawn gylchynnu cyn y foru ag annifyrrwch.

Gwagedd mawr rhoi sereh a bryd Ar olud byd a’i wychder;

Hedeg ymaith y mae ’n hamser,—

Ar ein boedel na rown hyder.

Pa mor ofer yw ymrwyfo Am ormodedd yn y diwedd a’n gadawo?

Ffól iddyn roi ’i goryn gwan Vn filwr dan ofalon ;

Tra fo conglau yn ei galon Anostegol, nid oes digonnbsp;Lydol union a’i bodlona;

Pethau ’n darfod, ansawdd amod, hyn sydd yma

Bardd Nantglyn.

77

XXXIII.

CANU GYDA’R TANNAU.

Ond diddan iawn y dyddiau ’n ol,

A doniol oedd y dynion,

Gymerent fvvyn ddifyrrwch clau Wrth sain y tannau tynion ?

Fe ddaliai draw feddyliau drwg O’r golwg ac o’r galon.

Hoff yw clywed merched glan Yn lleisio can ar dannau,

A hoff yw gwrando meibion gwych Yn datgan drychfeddyliau;

Pob un a diddan fryd yn dal I gynnal corddiganau.

Mae’r hen Gymraeg a’r delyn fwyn Yn cydymddwyn yn ddoniol;

Mae ’n codi calon dyn a’i fryd O bethau’r byd gelynol ;

Rhyw effro swn a hoffai sant Yw taro tant naturiol.

78

Os oes IS haul offeryn cerdd Yn nwylaw pencerdd pynciol,

Cyffelyb i’r beroriaeth fry

Y nbsp;nbsp;nbsp;delyn sy debygol ;

Mae son am dani wrth ei llais Yn difa dyfais diafol.

Meddyges dda i feddwl gwan Yw’r delyn gan y Cymry,

A chanu’n beraidd gyda hon Ddwg isel fron i fyny,

Cyfodi calon drom yn iach Wna mwyn gyfeillach felly.

Mynnaf gasglu’r niwl a’i hel A’i rwymo fel sachlenninbsp;Ar hyd y nentydd fore a hwyrnbsp;Cyn bariai ’n llwyr dy gwmni ;

Mynnaf hynny, doed a ddel,

Cyn cana’i ffarwel iti.

hlawer gwaith, lliw ’r eira gwyn,

Y nbsp;nbsp;nbsp;bum i’n synfyfyrio,

79

Llawen ydyw llais y gog,

A’r deryn du pigfelen,

A digon ffri yw canig dlós Yr eos ar y ddraenen ;

Ond rhowch delyn dan fy nho,

A Gweno i’w chanu’n geinwen.

Mwyn yw llun a main yw llais Y delyn farnais newydd ;

Haeddai glod am fod yn fwyn,

Hi ydyw llwyn llawenydd;

Fe ddaw ’r adar yn y man I diwnio dan ei ’denydd.

Pa ddyn all ddal pan glywo ’i llais, Neu adlais ei pher odlau,

8o

y Delyn.

Heb hoffi ’r gan a’i heffaith gwir, Mewn dyffryn hir a bryniau,nbsp;Cydgordiad Ileisiau, pynciau pêrnbsp;Mwyn dyner ei man dannau.

Pan gan y tafod gyda’r tant,

Ei mwyniant a drwy’r ’mennydd; Fy nghalon lawenha yn wirnbsp;Dros amser hir o’i herwydd;

A’r meddwl bach ar lawer tro A lama o lavvenydd.

XXXVI.

Y DELYN.

D^^n a garo grwth a thelyn,

Sain cynghanedd, can ac englyn, A gar y pethau mwya’ tirionnbsp;Sy’n y nef ymhlith angylion.

Mwyn yw peraidd leisie ’r adar Ar y clyw ar fore claear;

Gwell gen i yw clywed englyn Mewn aceniad ar y delyn.

8i

V Delyn,

Gwych gan gerlyn yn ei wely Glywed swn y droell yn nyddu ;nbsp;Gwych gen innau, dyn a’m helpo,nbsp;Glywed swn y tannau ’n tiwnio.

Llun y delyn, llun y tannau,

Llun cyweirgorn aur yn droeau. Tan ei fysedd, O, na fuasaunbsp;Llun fy nghalon union innau !

Cleddwch fi pan fyddwyf farw,

Yn y coed tan ddail y derw,

Chwi gewch weled llanc penfelyn Ar fy medd yn canu’r delyn.

XXXVII.

LLAIS YR ADAR.

Wrth wrando llais yr ednaint glan Ar frigau man y coedydd,

Fy holl feddyliau goreu i gj'd Mewn anial fyd a dderfydd.

Pan seiniant fawl yn dorf ddidawl, Tra nefawl a mwyn ufudd.

82

Llais yr A dar.

Wrth rodio’r coedydd hirddydd haf Yn araf ymhlith irwydd,

Y gog a’r fronfraith yno gaf,

Rai mwynaf ar y man-w^dd,

A’u pêr ganiadau, lleisiau Hon, Cain, hylon, i’w Cynhalydd.

XXXVIII.

Hardd yw gwên yr haul yn codi Gyda choflaid o oleuni,

Hardd y nos yw grudd y lleuad, Harddach ydyw grudd fy nghariad.

Tlws yw’r lleuad yn y tonnau,

Tlws yw’r ser ar noson olau,

Ond nid yw y sêr na’r lleuad Hanner tlysed a fy nghariad.

XXXIX.

Blodau’r flwyddyn yw f’ anwylyd, Ebrill, Mai, Mehefin hefyd,nbsp;Llewyrch haul yn twnnu ar gysgod,nbsp;A gwenithen y genethod.

83

Pemllion Telyn.

Main a chymwys fel y fedwen, Berth ei Hun fel hardd feillionen,nbsp;Teg ei gwawr fel boreu hafddydd,nbsp;Hon yw nód holl glod y gwledydd.

XL.

Y GALON.

Dod dy law, ond wyd yn coelio, Dan fy mron, a gwilia ’mrifo,

Ti gei glywed, os gwrandewi, Swn y galon fach yn torri.

O f’ anwylyd, cyfod frwynen, Ac ymafael yn ei deupen,

Yn ei banner torr hi ’n union, Fel y torraist ti fy nghalon.

Mi ddymunais fil o weithiau Fod fy mron o wydr golau.

Fel y gallai ’r fun gael gweled Fod y galon mewn caethiwed.

84

XLI.

HIRAETH.

Gwedwch, fawrion o wybodaeth,

O ba beth y gwnaethpwyd hiraeth, A pha ddefnydd a roed ynddo,

Na ddarfyddai wrth ei wisgo ?

Hiraeth mawr a hiraeth creulon, Hiraeth sydd yn torri ’m calon ;nbsp;Pan wyf dryma’r nos yn cysgu, .nbsp;Fe ddaw hiraeth ac a’m deffry.

Hiraeth, hiraeth, cilia, cilia.

Paid a phwyso ’n rhy drwm arna’, Nesa dipyn at yr erchwyn.

Gad i mi gael cysgu gronyn.

Derfydd aur a derfydd arian, Derfydd melfed, derfydd sidan,nbsp;Derfydd pob dilledyn helaeth,

Eto er hyn ni dderfydd hiraeth.

85

Hiraeth,

XLII,

Gwynt ar for a haul ar fynydd, Cerrig llwydion yn lie coedydd,

A gwylanod yn lie dynion,—

Och, na thorrwn i fy nghalon !

XLIII.

FY ANWYL FAM FY HUNAN.

Pwy a’m hymddygodd yn ddi-lys O dan ei gwregys mwynlan ?

Pwy roes im’ faeth a lluniaeth Hon O laeth ei bron bêr anian?

A phwy a’m cadwai rhag cael cam ?

Fy anwyl fam fy hunan.

Pwy im’ a suai uwch fy nghryd Pan oeddwn wanllyd faban ?

A phwy fu ’n effro lawer gwaith Drwy ’r hirnos faith anniddan ?

Pwy a’m gwarchodai rhag pob cam ?

Fy anwyl fam fy hunan.

Pwy a’m dilladai er fy llwydd Bryd diniweidrwydd oedran,

86

Rhag i mi fawr beryglu f’ oes,

Ysigo einioes egwan?

A phwy a’m noddai rhag drwg nam ? Fy anwyl fam fy hunan.

Er blino mam garuaidd iawn,

A digio na chawn degan,

Hi ’n fynych wedi im’ syrthio’n groes lachaes fy loes a chusan?

Pwy ni chwennychai imi gam ?

Fy anwyl fam fy hunan.

A phwy a’m gwyliai ddydd a nos, Rhag syrthio dros y geulan,

Neu gwympo ar yr aelwyd booth Mown cyflwr noeth a thrwstan ?nbsp;Pwy a’m golygai rhag drwg lam ?

Fy anwyl fam fy hunan.

Pwy ond fy mam, dirionaf merch,

O eithaf traserch gwiwlon ?

A wylai drosof, waelaf drych.

Pan oeddwn wrthrych truan ?

A pheth ond Haw Rhagluniaeth Ion A ddaliai hon ei hunan?

Pwy a’m cynghorai bob rhyw bryd Rhag arwain bywyd aflan,

87

Fy Anwyl Fam fy Hunan.

Ond parchu enw Duw trwy ffydd,

A chadw ei ddydd sancteiddlan,

Heb wneuthur unrhyw dwyll na cham ? Fy anwyl fam fy hunan.

Er mwyn i’m hawddgar fam heb groes Ddiweddu oes yn ddiddan,

Wrth iddi blygu bob yn bwyth Dan ddirfawr Iwyth o oedran,

Rhag suddo i’r bedd dan ofal bwn, Cymeraf hwn fy hunan.

Pan fyddo angeu llym gerllaw,

Ei phen a’m dwylaw daliaf ;

A thrwyddi gras yn fendith gref Fy Ion o’r nef erfyniaf ;

A’m sereh yn ddagrau heilltion red Wrth dalu’r ddyled olaf.

Oblegid credu ’r wyf fod Duw A wèl, a glyw y cyfan ;

Ei lid o entrych wybren fawr,

Melltennai lawr drwy f’ anian,

Pe meiddiwn oddef cynnyg cam I’m hanwyl fam fy hunan.

Dafydd Ddu Eryri.

88

XLIV.

ANNERCH MERCK lEUANC.

Y gangen wen ei gwawr,

Tro di ’n awr, tyrd yn nês,

Fwyna ’rioed, feinir wen, lawen lês ; Mynna ’n wir, sier son,

Lunio tón lan i ti ;

Cei ’n rhwydd oherwydd hawl Gan o fawl gennyf fi.

Ordeiniodd Duw ei hunan Gysylltu dau ’n yr unman ;

Hyn yw tueddiad diddan Yn gynnes iawn ac anian,

Doniol ran, dynol ryw.

Gobeithio cawn ni ’n pwrpas,

Cu foddion, waith cyfaddas,

I fynd trwy gariad gwiwras Ryw bryd mewn glan briodas,

Yn ddi-gas, addas yw.

Rhois arnat ti fy sereh,

Ddawnus fereh, ddynes fwyn ;

89

Annerch Merck leuanc.

Yn dyner iawn clyw di genni g^yn.

Er gwynned yma ’n awr Yw dy wawr a dy wedd,

Rhaid i ti o fwynder byd fynd i’r bedd; Er bod dy gorff mvvyneiddiolnbsp;Yn llawn o bechod marwol,

Ni fedraf lai na chanmol Dy dirion gnawd daearol,

Mwynaf rhól er mawrhad ;

Y landeg liwdeg lodes,

Ragorol ddoniol ddynes,

Gobeithio caf fi loches O fewn dy fwynaidd fynwes,

Goreu llês—gwir wellhad.

Y landeg fwyndeg.fun,

Mwys dy lun, moes dy law ;

Na thro, fy nghangen bêr, trwy drymder draw. Cyn imi fynd i’r rhych,

Mewn tro gwych, mentra, Gwen,

Na ddelia ’n dyn un awr dan y nen :

O gwrando gennyf gwynion,

Wyt wedi dwyn fy nghalon,

Lloer heini, gwenlliw ’r hinon,

Ystyria, baunes dirion,

Gryno, gron, fwynlon fun ;

90

Annerch Merck leuanc.

Nid ydyw ’r byd a’i bethau I gyd ond gwael gysgodau,

Bias oer fydd ar bleserau,

Pan ddelo dyrnod angau,

Sy’n byrhau dyddiau dyn.

’Rwyf fi mewn Iludded llawn,

CIvvyfus iawn—claf o sereh ;

Mae’r hyn a wna im’ lês ym mynwes merch ; ’Rwy’n addef ar bob pryd,

Yn y byd, ynfyd wyf,

O achos morwyn wen, inawr yw’m nwyf; ’Rwy’n addef nad rhinweddolnbsp;Hyderu ar ddyn daearol,

Neu foil ’r fun derfynol A fydd ar fyr yn farwol;

Ond wyf yn ffól ganmol Gwen ?

Fe guddir dy wynepryd Pureiddliw mewn 11e priddlyd;

A heibio awel bywyd,

Rhoir di dan gaerau’r gweryd O drwst y byd dros dy ben.

Dafydd Ddu Eryri.

91

Can Gwenfron.

Neu olwynion gwylltion gwynt,

I’r tonnog fór, tnurmurog, mawr ;

Ym mynwes mor

Byddaf o hyd, hyfryd yw hyn, dan edyn lór.

O deg liw dydd,

O gyrraedd gwawr Ffurfafen fawr,

I’r orawr rydd,

Pe ’mguddio wnawn yno, Nêr Mewn gwawl anfeidrawl a fydd!

Y nbsp;nbsp;nbsp;nos sydd, heb loer na sêr,

Pr Ion mor dirion a’r dydd ;

O Arglwydd glan !

Personol Dad, presennol Di i mi ’mhob man.

Fy meddwl mad O herwydd hynnbsp;Sy’n soddi ’n syn,

Ddiderfyn Dad !

Fr nef, i'r oleunef lan,

Mal pybyr eryr, pe ’r awn,

Y nbsp;nbsp;nbsp;siriol anfeidrol fan,

Tydi sy’n eu llenwi ’n llawn :

Dwys hynt os af

I Uffern ddu, yn ei Ffvvrn ddofn Cyfion y’th caf. 93

Can Gwenfron.

Gormod yw ’r gwaith, Anfeidrol Fod !

Egluro ’th glod,

Rhyfeddod faith !

Dy ddeddfau a d’ eiriau Di,

Sydd lawn mor diriawn a’r dydd; Mor her yw eu mêr i mi !

Hwy ’n orau trysorau sydd;

Mai mêl im’ ynt,

O fwyned yw i f’ enaid i eu holi hwynt!

Drugarog Ion !

Yn d’ eiriau Di Myfyriaf fi,

Er si ’r oes hon.

Y ddaear werdd, liwgar Ian,

A’r glaerwen ffurfafen fawr,

Newidio, heneiddio wnan’,

Er gwyrdded, gwynned eu gwawr ; Duw Iwys di lyth,

Diriona’ Tad, yr un wyt Ti, a fyddi fyth.

Dafydd lona-mr.

XLVI.

BER ENNYD EINIOES.

O hyd yr oes pech ad ur wyf,

Dan glwy’,—fy nwyf yn afiach,— Yn dwyn fy mriwiau dan fy mron,nbsp;Archollion pwy erchyllach?

O waeledd nerth ni welodd Naf Tirionaf neb truanach.

Anghofio ’n dost fy nghyfiawn D\Xrr, Gwir noddwr trugareddau,

Heb ado drwg y byd a’i drais,

Taer redais at ei rwydau,

Pob ynfyd naws yn draws a drodd, Ymledodd dros fy mlodau.

Aeth talm, ysywaeth, dan y sêr O’m hamser hoewber heibio,

A’r oes o hyd sy’n dwys fyrhau,

Mae pwys fy oriau’n pasio,

A’r corff i’r bedd, naws agwedd swrth, A dorrir wrth ei daro.

95

Ber Ennyd Einioes.

Ow ! gwan yw dyn, a gwn nad oes I’r einioes ond bèr ennyd,

Tyrr angau’r byw trwy ing i’r bedd I orwedd dan ei wryd ;

Nid oes un nodded is y nen,

Na chilen i’w ochelyd.

Robert ap Gvoüym Ddu.

XLVII.

ANNERCH I LYGAD Y DYDD.

Lysieuyn glwys a dengar,

Sy’n harddu wyneb daear,

Rhyw ddwys hyfrydwch mawr a’m medd Wrth weid dy agwedd hygar.

Ti yw y cynta’ ’leni A welais er ymholi,—

Cei am dy eon yspryd mad Roesawus ganiad genni’.

A deimlaist ddim amheuon Ac ofnau, wawr fwyn wirion,nbsp;Wrth godi ’th ben o’r ddaear glydnbsp;O flaen dy gyd-gyfeillion ?

96

A nnerch i Lygad y Dydd,

Anturiaist yn galoiinog Fel capten dewrgalluog,

Yn deg a hardd wynebu’r bin,

Pa un ai blin ai tesog.

O’th Ó1 mae mil yn llechu Mewn bravv, yn dwys ymgelu,nbsp;Rhag fod y gaeaf oer ei nawsnbsp;Yn para ’n trawsdeyrnasu.

Mynega ’n dirion iddynt Fod disgwyl mavvr am danynt,

A gwed nad oes trwy’r dyffryn glan Nac eira man, nac oerwynt.

O’u canfod mawr fydd balchedd Yr anifeiliaid glanwedd,

A’r oen na phrofodd hwynt o’r bla’n A deimla Ian orfoledd.

’E fydd yn mawr ryfeddu Wrth weld pob man o ddeutiinbsp;O flodau gwynion oil yn Hawnnbsp;Yn hyfryd iawn olygu,

Prysurwch, lysiau glwysaf,

’E ddarfu rhew a gaeaf,—

97

Annerch i Lygad y Dydd.

O eisiau ’ch dod i doi ein tir Rhyw hiraeth gwir a deimlaf.

Mil glanach, pan bo’ch ddibrin,

Eich gwawr a’ch gwên oriesin Na’r gemau sydd yn rhesi llonnbsp;Yn harddu coron brenin.

Prysurwch, lysiau mwyngu,

Daw’r awel i’ch cusanu Yn desog bêr, a gwyn ein byd,

Mae hyn o bryd yn nesu.

Mor hyfryd fydd y borau Cydrodio hyd y caeau,

A gwrando cerddi llu y llvvyn I’r Awen fwyn a finnau.

Daniel Ddu o Geredigion.

XLVIII.

FALENTIN.

Fe ddarfu ’r gaeaf creulon, Tawelach yw’r awelon,—

98

Falentin.

A’r adar bach, gan fywiocau, Sy’n dechreu gweu caneuon.

Holl anian gain sy’n gwenu, Gan nawsaidd ymgynhesu;

Ac nid yw ’n deihvng rhoddi sèn I minnau, Gwen, am ganu.

Wrth weid dy lun mor laned,

Pa fab all devvi, dy wed ?

O, rho i lanc ar soddi i lawr 0’i ddolur mawr ymwared !

Yn dewis y mae ’r adar Yn awr bob un ei gymar,

I fyw mewn undeb eithaf llon Uwch pob argoelion galar.

Un, un ddewisaf finnau,

A bon wyt ti, IHw’r blodau;

Yn rheidiol lês, O, rho dy law I dorri ’m braw a’m briwiau.

Yr eneth fwyn eirianaf,

Tydi yw ’r lana’ welaf;

Na ad, a mi mor wael fy nrych. Path bwn o oernych arnaf.

99

Falentin.

Rho ’th law ’n addewid imi,

Rlio ’th gusan i’m sirioli;

O galon rydd, yn glodydd glan,

Diderfyn gan gei genni.

Y mae dy vvên yn waddol,

Deg Wen, o werth digonol;

Uwch unrhyw bris yw’th lygaid per Sydd fel y sêr yn siriol.

O ! tro yn awr tra ’n iraidd,

I rwymyn cariad puraidd,—

Cawn fyw mewn tês yn gynnes, Gwen, A’n byd yn hufen hafaidd.

Mae’r gwanwyn ar egino,

Daw blodau ’r haf i’w rhifo;

Anturia, Gwen, mae natur gain Yn cymell sain cydsynio.

Daniel Ddu o Geredigion.

lOO

Can i Gariad.

Ebai Gwener, “ Os Gwenynen A’th bigodd di mor drwm, fy machgen,nbsp;Pa faint mwy y saethau llymionnbsp;A blennaist ti mewn llawer calon?”

Tegid.

L.

HIRAETH Y BARDD.

P’am mae’m calon fel y don Mor aflonydd yn fy mron ?

O ! am Elen, Elen Ion,

Elen, Elen, O !

Meddwl am ei Ilais a’i gwedd Ar fyr a’m doda yn y bedd;

Hebddi hi nid oes i’m hedd,

Elen, Elen, O !

Y gwynt, adrodda di fy nghwyn Yn ddistaw bach vvrth Elen fwyn 1nbsp;Hi a wneiff a mi gyd-ddwyn,

Elen, Elen, O !

102

Hiraeth y Bardd.

Y lloer, bob nos mynega di Fy mod yn ffyddlawn iddi hi,

Ac ar ei hoi mor brudd wyf fi,

Elen, Elen, O !

Prysured amser ar ei daith,

Na foed yr oriau ddim yn faith I glywed eto ddengar iaith

Elen, Elen, O !

Cryf yw cariad, trech na’r bedd ;

Er dwr, er tan, er miniog gledd, Byw o hyd a wna yng ngwedd

Elen, Elen, O !

LI.

ELISA.

Canmoled Athen yn gytun Ei harfog fun Minerfa,

A dvveded Sparta byth ar goedd Ow ! laned oedd Helena;nbsp;Minnau ganaf—harddach hi,—nbsp;Felysair i f’ Elisa.

lO.^

Elisa.

O bryd a gwedd, a harddwch llun,

Fy anwyl fun yw’r fwyna’;

Wrth weld ei thegwch gwrida’r lloer, Dan gaddug oer ymguddia;

A’r haul ni wêl, trwy’r cylch y rhed, Un Iwysed a’m Helisa.

I’r blodeu, melus ydyw’r gwlith Yn foreu i’w plith ddifera,

A melus yw’r llysieuyn glas I’r praidd a’i Ms pereiddia’,—

I mi ni ddwedwn yn fy myw Felysed yw f’ Elisa.

Gian, rhwng drain, yw lili’r glyn O liw mor wyn a’r eira,

Ac hardd yw’r lloer, rhwng sêr y nen, Yn glaerwen pan ddisgleiria;

Ymysg morwynion Cymru wiw,

Ow ! Iwysed yw’m Helisa.

Ar noswaith oer am doriad gwawr Y gwyliwr ’ fawr ddisgwylia :

Yr hydd yn flin gan wres yr hin Am ddwr i’w fin riddfanna:

Elisa.

Ond hiraeth mwy sydd dan fy mron,

Mwy loesion, am Elisa.

O, clyw, f’ anwylyd ! clyw fy nghais, Tosturus lais ystyria;

lacha fy mron, dan ddirfawr nych Yn fynych a riddfanna ;

’Dali neb roi imi ar fin fy medd Hwylusedd ond f’ Elisa.

Bu’n hyfryd gennyf weld dy lun,—

Do, ganwaitli, fun addfwyna’,—

A’th walk modrwyog oil yn bleth;

Ond, eto, ’r peth hyfryta’

Fai gweld dan scl, mewn eglwys plwy’,

Law aswy fy Elisa.

D. ap Qwilyni o Fuallt.

105

LII.

GWENO LLANGYNYD.

Pa wrthrych fu o’m mebyd,

Yn anwyl im’ bob ennyd,

A phwy yn gyntaf aeth a’m sereh Ond Gweno, merch Llangynyd?

’Rw’i’n caru’r llwch mae’n siengyd, Gwen oleu, fy anwylyd !

Er mwyn fy nghymen seren syw Lion gennyf yw Llangynyd.

Pe rhodded im’ bob gwynfyd,

A chyfoeth India hefyd,

Anghofia’i fyth, er dim a fo,

Y ferch o fro Llangynyd.

Pan fyddw’i ’n goddef blinfyd,

A chroesau annedwyddyd.

At bwy ’r af i ddweyd fy nghwyn Ond geneth fwyn Llangynyd?

Pan bwyf ar wely clefyd,

Yn achlaf, hên, a nychlyd,

106

Gweno Llangynyd.

Pwy ddeil fy nghlwyfus, boenus ben, Ond geneth wen Llangynyd ?

Nis gallaf dreulio ’mywyd Heb gynnes ferch Llangynyd ;

Hon yw’r feinwen glaerwen, glyd,

A garaf hyd y gweryd.

Cyn twyllw’i f’ anwyl feinwen,

A’m siriol, hawddgar seren,

Fe droir y mor, er maint ei rwysg,

A’r afon Wysg, o’u helfen.

Gwilym Glanwysg.

LIIL

MOLAWD MORGANNWG.

Hoff gan rai yw canu, ’n wir, Fawigerddi i dir eu trigfan ;nbsp;Hoff gen innau wau, ’n ddiwad,nbsp;I f’ anwyl wlad fy hunan,

Ar y gwledydd oil sydd ben,

Un geinwych fel hen Ganaan.

107

Molawd Morgannwg,

Dyma ardd flodeuog, ffriw, Paradwys wiwiwys ohvg,—nbsp;Brenhines Cymru Iwysgu Ion ;

Mae teithi hon yn amlwg.

Dyma dir toreithiog, mad,

Hên gynnes wlad Morgannwg.

Gwlad yw hon gynhyrchiol iawn Mewn ^d a grawnwin odiaeth ;nbsp;Trysordy Had o hyd yn Hawnnbsp;O foethau hylawn helaeth.

Mae Morgannwg deg ei phryd Yn Honni’r byd a Huniaeth.

Gwlad y Beirdd, têr glod y byd,

Yw ceinfro hyfryd Hafren;

Llawnfro isel, dawel, deg,—

Gwir yw,—He megir Awen,

A He mae’r beirdd o hyd mewn hedd Yn Ilywio ’u sedd yn Hawen.

’E fu Taliesin, fawr ei rin,

A’r hen Aneirin wrawl,

Yn eu Hafur pur mewn parch Y n cyfarch Catwg hyfawl ;

Dyma’r fro He cawsant faeth, Magwriaeth wych ragorawl.

io8

Molawd Morgannwg.

Mae ynddi gestyll caerog, cain,

A threfydd mirain, mawrwych,— Tal-y-fan, fu’n fawr ei fri,

A hen Gaerffili glodwych ;

Y nbsp;nbsp;nbsp;rhai’n fu gynt yn gorn a phen

Y nbsp;nbsp;nbsp;deyrnas wen gadarnwych.

Tra haul ar daith, tra hvvyl ar dón,

Tra mwynion, dynnion dannau,

Tra c^yn y gwan, tra can y gog,

Tra niwi yn glog i’r bannau,

Bydd clod gwlad Forgan, wiwlan ardd,

Yn gan bob bardd a genau.

Gwilym Hid.

LIV.

CAN GWRAIG Y PYSGOTWR,

Gorfifwys, don ! dylifa’n llonydd, Paid a digio wrth y creigydd ;

Y mae anian yn noswylio,

Pam y byddi di yn effro ?

Dwndwr daear sydd yn darfod— Cysga dithau ar dy dywod !

109

Can Gwraig y Pysgotwr.

Gorffwys, for ! mae ar dy lasdon Un yn dwyn serchiadau ’nghalon ;nbsp;Nid ei ran yw bywyd segur,

Ar dy lifiant mae ei lafur ;

Bydd dda wrtho, for diddarfod, Cysga ’n dawel ar dy dywod !

Paid a grwgnach, bydd yn ddiddig, Dyro ffrwyn ym mhen dy gesig;

A pha esgus iti ffromi?

Nid oes gwynt ym mrig y Ihvyni: Tyrd a bad fy ngwr i’r diddosnbsp;Cyn cysgodion dwfn y ceunos.

lawn i wraig yw teiralo pryder Pan bo ’i gwr ar gefn y dyfnder ;nbsp;Ond os cyffry dig dy donnau,

Pwy a ddirnad ei theimladau?

O, bydd dirion wrth fy mhriod,— Cysga ’n dawel ar dy dywod !

Byddar ydwyt i fy ymbil,

For didostur, dwfn dy grombil! Trof at Un a all dy farchognbsp;Pan bo’th donnau yn gynddeiriog;nbsp;Cymer Ef fy ngwr i’w gysgod,

A gwna di’n dawel ar dy dywod.

no

Sech yw’r ddeilen ar y brigyn,

Buan iawn i’r llaid y disgyn ;

Ond y meddwl call a ddarllen Wers o addysg ar y ddeilen.

Unwaith chwarddodd mewn gwyrddlesni, Gwawr y nef orfïwysodd arni;

Gyda myrddiwn o gyfeillion Dawnsiodd yn yr hwyr awelon.

Darfu ’r urdd oedd arni gynnau, Prin y deil dan wlith y borau,nbsp;Cryna rhag y chwa ireiddlonnbsp;Sydd yn angau i’w chyfoedion.

Ni all haul er ymbelydru,

Na llawn loer er ei hariannu, Ac nis gall yr awel dynernbsp;Alw ’n ol ei hen ireidd-der.

F Ddeilen Grin.

Blaguro ’chydig oedd ei chyfran, Rhoi un wên ar wyneb anian ;

Lief o’r nef yn Hydref waedda,—

“ Darfu ’th waith,” a hithau drenga.

LVI.

CATHL FR EOS.

Pan guddio nos ein daear gu O dan ei du adenydd,

Y clywir dy delori mwyn,

A chór y llwyn yn llonydd;

Ac os bydd pigyn dan dy fron Yn peri i’th galon guro,

Ni wnai nes torro’r wawrddydd hael, Ond canu a gadael iddo.

A thebyg it’ yw’r feinir war Sydd gymar gwell na gemau,

Er cilio haul a hilio bro A miloedd o gymylau;

112

Cathl i’r Eos.

Pan dawo holl gysurvvyr dydd, Hi lynna yn ffyddlonaf;

Yn nyfnder nos o boen a thrais Y dyry lais felusaf.

Er dichon fod ei chalon wan Yn delwi dan y dulid,

Ni chwyna, i flino ’i hanwyl rai,—

Ei gvvên a guddia ’i gofid ;

Ni pheidia ’i chan trwy ddunos faith, Nes gweled gobaith goleunbsp;Yn twnnu, megis llygad aur,

Trwy bur amrantau ’r boreu,

Alun.

LVII.

CWYN AR OL CYFAILL.

Trwy ba bleserau byd Yr wyt yn crwydro cyd ?

Mae pleser fel y Hi’,

A’r moethau goreu i mi Yn wermod hebot ti,

Siór anwylaf.

quot;3

Cwjyn ar ol Cyfaül.

Trwm wibio Ilygad llaith Am danat yw fy ngwaith ;

A rhodio godrau’r bryn,

A gwyrddion lannau’r llyn,

Lie rhodit ti cyn hyn,

Siór anwylaf.

Mae peraidd flodau d’ ardd Y n gwy WO fel dy fardd ;

A’th ddefaid hyd y ddól,

A’u gwirion wyn o’u hol Yn gofyn ddoi di ’n ol,

Siór anwylaf.

Mae ’n Nghymru laeth a mêl, Mae ’n Nghymru fron ddi-gêl,nbsp;Mae ’n Nghymru un yn bruddnbsp;O’th eisiau nos a dydd,

A’i gair wrth farw fydd,

“ Siór anwylaf!”

II4

LVIII.

BUGEILGERDD.

DEWI.

A welaist, a ’dwaenaist ti Doli, Sy a’i defaid ar ochr Eryri ?

Ei llygad byw llon Wnaeth friw ar fy mron ;nbsp;Melusach na*r diliau yw Doli.

HYWEL.

o do, mi adwaenwn i Doli,

Mae ’i bwthyn wrth droed yr Eryri;

’D oes tafod na dawn All adrodd yn iawnnbsp;Mor hawddgar a dengar yw Doli.

Un dyner, un dawel yw Doli,—

Mae ’n harddach—mae’n lanach na’r lili; ’D oes enw is nennbsp;A swnia ’n ddisennbsp;Mor bêr gyda’r delyn a Doli.

”5

Ow ! 0\v ! nid y\v ’n dyner wrth Dewi; ’D oes meinir yn delio fel Doli,

Er ymbil a hi A’m Ilygaid yn lli,

Parhau yn gildynnus mae Doli.

Ymdrechais wneud popeth i’vv boddio, Mi gesglais y geifr idd eu godro,

Dan obaith yn llwyr Y cawn yn yr hwyrnbsp;Gusanu yn dalu gan Doli.

Mae ’i mhynwes mor wynned a’r eira,— Mae ’i chalon mor oered, mi wiria’;

Ar f’ elor ar fyr Fy nghariad a ngyrnbsp;O oered a deled yw Doli !

Tri pheth a dim mwy wy’n ddymuno,— Pob bendith i Doli 11e delo,—

Cael gweled ei gwedd Nes myned i’ medd,—

A marw yn nwylo fy Noli.

Alun,

ii6

LIX.

CWYN CARIAD.

F’ anwyl ferch, delw ’m sereh, clyw annerch clwy’ enaid,

Troist yn ddu ’r cariad cu, a chanu ’n ochenaid?

A oedd un Ilaw drwy’r dref draw i nharaw’n an-nhirion ?

A oedd ymhlêth, at y peth, ddwrn yr eneth union ? Yn wir dy wg dagrau ddwg i’r golwg o’r galon,nbsp;Oni chaf hedd, af i’m bedd i orwedd yn wirion.

P’le mae’r gred, gofus ged, adduned oedd anwyl ? Ai si a siom yr amod drom unasom ryw noswyl ?nbsp;F’le mae’r drem, fel gwawr geni, a luniem dannbsp;Iwynydd ?

Torrai ’n syn swyn y llyn, y delyn, a’r dolydd:

Yn iach i’th wedd, mi wela ’medd, wan agwedd yn agor ;

Dy wed di, fy mun, i mi, a wyli ar f’ elor?

Fan weli sail y bedd, a’r dail ar adail mor hoewdeg, Ac uwch y tir ysgrif hir, o’r gwir ar y garreg,nbsp;Maed’ achos di, greulongri, fu gwelwi’r fau galon,nbsp;Ai dyma’r pryd daw gynta’i gyd iaith hyfryd o’thnbsp;ddwyfron ?

117

Cwvn Cariad.

Gorchwyl gvvan rhoi lief drwy’r llan, troi’r fan yn afonydd;

Rhy hwyr sereh, felly ferch i’m llannerch bydd llonydd.

Alun.

LX.

CERDD HELA.

Mae awelon dydd yn deffro,

Gwelvvch ruddiau’r bore’n gwrido,

A glyvvch chwi sain corn hela ’r Gelli, Yn rhoi tafod i’r clogwyni !

Twrf helyddion—cwn yn udo,

Pob peth megis yn cydfloeddio,

“ Heddyw ydyw ’r dydd i ddala Cadno cyfrwys Craig-y-Byllfa! ”

Dacw ’r fywiog dyrfa ’n cychwyn, Ac ym mlaenaf yn y fyddinnbsp;Gwelir ar ei helfarch gwisginbsp;Foneddigaidd \vr y Gelli,

A’i gar, ym ff rost Blaen-y-corwg, Mêl ac enaid hil Morgannwg ;

ii8

Cerdd Hela.

O gwm i fynydd dacw ’r dyrfa ’Nawr yn ymyl Craig-y-Byllfa.

Oergri ’r cwn sydd acw’n dangos Fod llochesau ’r cadno ’n agos,

Clywch y floedd sy’n crugo ’r creigiau ! Dacw ’r cadno ’n llamu ’r rhiwiau,

I Gwmaman, i Gwmgwyngul,

A ch^n y Gelli yn ei ymyl;

Rhy ddiweddar edifara Adael cilfach Craig-y-Byllfa.

Gwelwch, ni wna nant na chlogwyn Beri i Nimrod wyro mymryn !

Leader, Guider, Topper, German,

Fel yn hedeg drwy Gwmaman, Ringwood, Famous, Countess, Collier,nbsp;Blucher, Stately,—am gyflymder,nbsp;Haeddant sylw yng ngherdd helanbsp;Cadno cyfrwys Craig-y-Byllfa.

Gan mor gyflym mae y cwmni ’N gado ar ol y coed a’r llethri,

Y mae’r llethri fel yn neidio,

A’r coedwigoedd fel yn dawnsio.

II9

Cerdd Hela.

Gwelwch fel y mae’r helyddion,

Yn neidio’r cae—yn rhydio ’r afon :

Hwy na hir y cofir hela Cadno cyfrwys Craig-y-Byllfa.

Troes yn awr am nawdd a chysgod I’r Garreg-lwyd—hen ffau ’r llwynogod ;nbsp;Ond gwylwyr effro a ch’^n yr Ystradnbsp;Yma dorrent ar ei fwriad.

At Graig-y-llyn cyfeiria ’n brysur,

Ond prysurach ei erlidwyr :

Rhy ddiweddar edifara Adael cilfach Craig-y-Byllfa.

Clywch y floedd sy’n rhwygo’r entrych ! Mae ’n carlamu ’n Nghwm-grefelych;

At Bont Walby hwylia’r cidwm,

A thrwy’r coed wrth Aberpergwm.

Mae’n Nghwm-medd,—ond ofer iddo— Ddisgvvyl hamdden i orffwyso :

Rhy ddiweddar edifara Adael cilfach Craig-y-Byllfa.

Helwyr, meirch, a chvvn yn ymlid A’i troes yn ol, er cadw ’i fywyd,

At Graig-y-llyn a’r gorngoch eto,

I’r Garreg-lwyd am Ie i ymguddio :

120

Cerdd Hela.

Methai gyrraedd fïau ddiogel; Dyna’r fonllef ar yr awel,

“ Daliwyd, daliwyd, daliwyd yma, Gadno cyfrwys Craig-y-Byllfa ! ”

Nid hyn yw’r cyfan,—dacw’r cwmni Wrth groesa-ivgar fwrdd y Gelli,

A gwydriaid llawn a chalon lawen, Yn yfed ‘ Hedd a llwydd y nenbren !’nbsp;Yfed ‘ Teulu Blaen-y-corwg,

A hehvriaeth gwlad Morgannwg ! ’

A phob gwron a fu’n hela Cadno cyfrwys Craig-y-Byllfa.

LXI.

RHYWUN.

Clywais lawer son a siarad Fod rhyw boen yn dilyn cariad,

Ar y son gwnawn innau chwerthin Nes y gwelais wyneb Rhywun.

I2I

Rhywun.

Ni wna cyngor, ni wna cysur, Ni wna canmil mwy o ddolur,nbsp;Ac ni wna ceryddon undynnbsp;Beri im’ beidio caru Rhywun,

Gwyn ac oer yw marmor mynydd, Gwyn ac oer yw ewyn nentydd,

Gwyn ac oer yw eira Berwyn, Gwynnach, oerach, dwyfron Rhywun.

Er cael Ilygaid fel y perlau, Er cael cwrel yn wefusau,

Er cael gruddiau fel y rhosyn, Carreg ydyw calon Rhywun.

Tra bo clogwyn yn Eryri,

Tra bo coed ar ben y Beili, Tra bo dwfr yn afon Alun,nbsp;Cadwaf galon bur i Rywun.

Pa Ie bynnag bo’m tynghedfen, P’un ai Berhiw neu Rydychen,nbsp;Am fy nghariad os bydd gofyn,nbsp;F’ unig ateb i fydd—Rhywun !

122

Rhywun.

Caiff yr haul fachludo ’r borau, Ac a moelydd yn gymylau,nbsp;Gwisgir fi mewn amdo purwyn,nbsp;Cyn y peidiaf garu Rhywun.

Alun.

LXII.

CYFLAFAN MORFA RHUDDLAN.

Cilia’r haul draw dros ael bryniau hael Arfon ; Lienni’r nos sy’n mynd dros ddól a rhós weithionl;nbsp;Pob rhyw chwa ymaith a gilia o’r llwyni;

Ar fy nghlust draw mae ust y don yn distewi;

Dan fy mron clywa’m llon galon yn euro,

Gan fawr rym digter llym, wrth im’ fyfyrio Ar y pryd pan fu drud waedlyd gyflafan,

Pan wnaed brad Cymru fad ar Forfa Rhuddlan.

Trwy y gwyll gwelaf ddull teryll y darian ;

Clywaf si eirf, heb ri, arni yn tincian ;

O’r bwau gwyllt mae’n gwau saethau gan sïo;

A thrwst mawr nes mae’r llawr rhuddwawr yn siglo; Ond wedi sain twrf y rhai’n, ac ochain y clwyfog,nbsp;Fry hyd Nef clywir cref ddolef Caradog,—

123

Cyflafan Morfa Rhuddlan.

“ Rhag gwneud brad ein hen wlad, trown ein cad weithian,

Neu caed lloer ni yn oer ar Forfa Rhuddlan !”

Wele fron pob rhyw Ion Frython yn chwyddo ! Wele’u gwedd fal y cledd fflamwedd yn gwrido !nbsp;Wele’r fraich rymiis fry’n dyblu’r ergydion !

Yn eu nwy’ torrant drwy lydain adwyon.

Yr un pryd Cymru i gyd gyfyd ei gweddi,—

“ Dod yn awr nerth i lawr yn ein mawr gyni.

Boed i Ti, O ! ein Rhi, noddi ein trigfan ! Llwydda’n awr ein llu mawr ar Forfa Rhuddlan!”

Troswyf daeth, fal rhyw saeth, alaeth a dychryn, Och ! rhag host bloeddiau tost ymffrost y gelyn ;nbsp;Ond O I na lawenha, fal a wnai orchest;

Nid dy rym ond dy Ri ddwg i ti goncwest.

Ow 1 rhag braw’r dorf sy draw’n wylaw o’r drysau, Am Iwydd cad Cymru fad,—rhad ar eu harfau !nbsp;Mewn gwyllt fraw, i’r geillt fry, rhedy pob oedran,nbsp;Wrth weld brad gwyr eu gwladar Forfa Rhuddlan.

Bryn a phant, cwm a nant, lanwant a’u hoergri; Traidd y floedd draw i goedd cymoedd Eryri ;

Yr awr hon y mae lion galon hen Gymru Am fawr freg ei meib teg, gwiwdeg, yn gwaedu,

124

Cyflafan Morfa Rhuddlan.

Braw a brys sydd drvvy lys parchus Caradog ; Gwaeddi mawr fynd i lawr flaenawr galluog ;

Geilw ei fardd am ei fvvyn delyn i gwynfan,

Ac ar hon tery dón, hen “Forfa Rhuddlan.”

Af yn awr dros y llawr gwyrddwawr i chwilio Am y rhai mae eu rhan farwol yn huno.

Ond y mawr Forfa maith yw eu llaith feddrod,

A’i wyrdd frwyn a’r hesg Iwyn yw eu mwyn gofnod! Ond caf draw, gerllaw’r llan, drigfan uchelfaithnbsp;loan Ian, hoffwr can, diddan gydymaith.

Ac yn nhy’r Ficar fry, gan ei gu rian,

Llety gaf:—yno’r af o Forfa Rhuddlan.

leuan Gian Geirionnydd.

LXIII.

RHIEINGERDD BUGAIL CWMDYLI.

’E ddiflannodd clog y gwlaw, F’anwylyd wiw !

Oedd yn toi’r Eryri draw, F’anwylyd wiw !

125

Rhieingerdd Bugaü Cwmdyli.

Mae yr haul ar hyn o dro Yn goreuro bryniau’n bro;

I’r hafoty rhoddwn dro, F’anwylyd wiw !

Ni gawn wrando’r creigiau crog, F’anwylyd wiw !

Yn cyd-ateb can y gog, F’anwylyd wiw !

A diniwed fref yr wyn A’r eidionau ar bob twyn,

A’r ehediaid lion o’r llwyn, F’anwylyd wiw !

Ond ar fyrder beth i mi, F’anwylyd wiw !

Fydd Cwmdyli hebot ti, F’anwylyd wiw !

Yn iach i wrando ’th adsain dlos Wrth dy wylio dros y rhosnbsp;Yn dod i odro fore a nos,nbsp;F’anwylyd wiw !

Ac yng nghanol dwndwr tre’, F’anwylyd wiw !

126

A diddanion lion y He,

F’anwylyd wiw !

Nac anghofia un a fydd Ar dy ol yn wylo’n bruddnbsp;Yng Nghwmdyli nos a dydd,

F’ anwylyd wiw !

Perffaith yw dy waith, Duw lór, Mae tir a mor yn dystion !

Da a didwyll gwnaed hwy oil,

Heb goll na dim diffygion;

Ond o’r cyfan goreu gwnaed Goreuwlad wirfad Arfon.

P’le mae cynnar ganiad cog

Mewn glaswydd deiliog glwysion, Dyfnion neint, a chreigiau serth,

A phrydferth reieidr mawrion ?

Ar Eryri uchel wawr,

Ar erfawr lannau Arfon.

127

Caniad y Gog i A rfon.

Defaid filoedd sy’n porfau Ar hyd ei bryniau meithion,

Ei gweunydd heirdd, a’i bronnydd teg, Sy’n Hawn o wartheg duon,

Da yw’r pysgod sydd yn gwau Yn nyfnion lynnau Arfon.

Clywir adlais bêr ddibaid

Y nbsp;nbsp;nbsp;clau fugeiliaid gwiwlon,

A’u chwibaniad hyd y dydd

Ar hyd ei gelltydd gvvylltion,

A diniwed frefiad wyn

Ar ir-frwyn fryniau Arfon.

Clywir miwsig bwysig, bêr,

Trwy fwynder twrf y wendon,

Nos a dydd y sydd a’i si Yn golchi ’i glannau gleinion;

O ! na chawn ni rodio o hyd Hyd forfin hyfryd Arfon !

P’le mae amlaf geinciau per

Y nbsp;nbsp;nbsp;gwiwber delynorion,

Pawb yn canu yn eu cylch

O’n hamgylch fwyn benillion,

Yn gariadlon, gyson gor ?

Yng ngoror erfai Arfon !

128

Caniad y Gog i A rfon.

P’le mae mwynder, doethder dysg Ac addysg teg agweddion,

Odlau cu, a mydru mawl,

A siriawl, ddoniawl ddynion?

P’le mae’r beirddion mwya’u clod, Anorfod, ond yn Arfon ?

Pwy sydd bur heb dwyll na brad, Drwg fwriad na dichellion ?

Pwy sydd hawddgar heb naws gvvg, Neu gynnal drwg amcanion.

Pwy sydd un ac un, i gyd,

Ond dewr-feib hyfryd Arfon ?

Hardd yw’r haul ar foreu teg,

A gloewdeg uwch gwaelodion ;

Hardd a lion yw meillion Mai,

Ar ddifai lennydd afon ;

Harddach yw menywod mad Goreu-wlad wir-fad Arfon.

P’le y ceir mewn dolur du Anadlu iach awelon,

Yfed dyfroedd mawr eu rhin Sydd well na gwin i’r galon?nbsp;P’le ceir llaeth a mêl heb drai ?nbsp;Yn erfai frodir Arfon.

I2g

Caniad y Gog i A rfon.

Pa le bum yn chwareu gynt Yn chwyrn fy hynt a’m troion,nbsp;Pan oedd nwyf mabolaeth claunbsp;Yn bywiocau fy nghalon,

Heb drafferthion i’m pruddhau? Ar crfai frodir Arfon.

Y mae hiraeth i’m trymhau Am weled glannau gleinion,nbsp;Hyfryd ddolydd, meusydd maithnbsp;Sy’n lanwaith heb elynion,

Ac am greigiau muriau mawr, Clogwyn-fawr, erfawr Arfon.

Os da gan glaf ar fin ei fedd Gael adwedd o’i glefydon,

Os da gan grwydryn yn y nos Gael llety diddos, boddlon,nbsp;Gwell gen i gael lloches glydnbsp;O dwrf y byd yn Arfon.

Gvvyn fy myd pe cawn yn awr Adenydd y wawr dirion ;nbsp;Hedeg wnawn dros for a thirnbsp;Yn gyvvir ac yn union,

A disgynnwn yn ddiau Ar erfai fryniau Arfon.

130

Duw a’m dyco cyn fy medd I fyw mewn hedd a digon,

A chael treulio ’m gweddill oes Heb loesau anfelusion ;

Hyn yw’m harch, a Duw yn Dad, Ym mynwes wir-fad Arfon !

A phan y delo diwedd oes,

A du loes angau creulon,

A dod o’r dydd i’m rhoddi’n fud Yn nistaw fyd marwolion,

Boed i’m corff gael bedd yng nghlai A daear erfai Arfon !

leuan Glan Geirionnydd.

CARIAD A RHESWM.

Fenyw fwyn, gwrando gwyn Un sy’n curio er dy fwyn;nbsp;Mae i mi ddirfawr grinbsp;Ddydd a nos yn d’ achos di.nbsp;Wylo’r dwr ’rwy’, eiliw’r don,nbsp;Gwêl fy mriw o tan fy mron ;nbsp;Nid oes arall feddyg iminbsp;Ond tydi, lili Ion.

131

Cariad a Rheswm.

Dy bryd, blodau’r byd,

Sydd o hyd i’m pruddhau; Cofio’th lendid hyfryd dinbsp;Wna i mi fawr drymhau.

’Rwy’ fel un mewn carchar caeth, Drvvy fy oes yn dioddef aeth,

Ac oblegid saethau Civvpyd Darfu’m gwrid, gofid gwaeth 1

Derbyn di, wych ei bri,

Hyn o annerch gennyf fi.

Mae fel sêl fy mod, gwêl,

Yn dy garu yn ddigêl.

Dengys it’ fy mod yn brudd O dy gariad nos a dydd jnbsp;Dwys ochneidion a gwasgfeuon,nbsp;Trwm yw son, imi sydd.

Er bod is y rhod Rai a’u clod fel tydi,

Eto ti yw’r unig ferch Ai a’m sereh rymus i;

Ac am hynny, deg ei llun, Dyro’n awr i druan unnbsp;Air o gysur, gwêl fy llafur,nbsp;Llaesa’m cur, fwynbur fun.

132

Cariad a Rheswm.

Rheswm sydd nos a dydd

Am fy nwyn o’r rhwyd yn rhydd,—

“ Cam bun deg ei llun,

“’Rwyt yn fwy na Christ ei hun !

“ Cofia gywir eiriau Duw,

“ Rhai sy’n dweyd am bob dyn byw, “ Mai fel blodau neu wyrdcllysiaunbsp;“ Yw eu clau degwch, clyw !

“ Ac, O ! dyro dro “Tua bro mynwent brudd ;

“ Gweli yno feddau breg “ Rhai oedd deg yn eu dydd.

“ Yn ddiameu yma rhydd “ Rhywun d’ eilun di ryw ddyddnbsp;“ Er maint arni a ryfeddi,

“ Cofia di, felly fydd.”

Ond er hyn, gruddiau gwyn Hon o hyd a’m deil yn dynn ;nbsp;Trechach yw anian fywnbsp;Na dysgeidiaeth o bob rhyw.nbsp;Gwared fi o’m cledi clau,nbsp;Gwrando’m cvvynion heb nacau,nbsp;Gwella’r dyfnion faith archollionnbsp;Dan fy mron, feinir fau.

13,1

Cariad a Rheswm.

Pa fri yw i ti Fy mod i yma’n dwynnbsp;Rhyw hiraethog lidiog loesnbsp;Ar hyd f’ oes er dy fwyn ?nbsp;Tyrd i wella'r briwiau hyn—nbsp;Oni ddeui, dos a phrynnbsp;Arch ac amdo er fy nghuddionbsp;O daa glo yn y glyn.

Ynfyd wyf oddef clwyf Drwy ryw ffol anianol nwyf,

A byvv cyd yn y byd I ryfeddu’th wyneb pryd.

Ow ! y drych a welaf draw Ar dy degwch pan y dawnbsp;I ga-?! arno bridd-glai oernychnbsp;Yn y rhych gyda’r rhaw !

Y gwrid oedd mor brid,

Gwywa i gyd dan y gwys ; Cleidir byddar daear dennnbsp;Dynn dy ben dan ei bwys.

Yna’r gruddiau goleu gwiw, Wnaeth fy nhirion fron yn friw,nbsp;A ddaw’n delpyn oer heb ronynnbsp;O dy lun a dy liw.

*34

Cariad a Rheswm.

Eto i gyd, nid dy bryd Yw y cyfan aeth a ’mryd.

Nid dy liw wnaeth fy mrivv,

Er mor wynn a gwridog yvv.

Ond trysorau mwy ’u parhad, Rhagoriaethau’r meddwl mad,

Didranc dlysau nas gall angau Du na’r bedd vvneud eu brad.

Ac os, feinir dlos,

Mwy nid oes in’ yma’n dau Gael ein dwyn wrth allor dynnbsp;Dan yr un dyner iau,

Ni gawn fry wrth allor fwy

Ein clymu ’nghyd mewn cwlvvm hwy,

Bythol uniad ein dau enaid.

Lie ni raid ’madael mwy.

leuan Gian Geirionnydd.

LXVI.

GLAN GEIRIONNYDD.

A mi un diwrnod teg o haf Yn rhodio ar fy nhro

135

Gian Geirionnydd.

Graeanaidd Ian Geirionnydd Iwys, Fy mabwysiadol fro,

Lie treuliais lawer difyr awr Yn nhymawr mebyd pannbsp;Yn tynnu ’i bysg o’r ton nan bywnbsp;A’i laswiw ddwfr i’r Ian ;

Pan oedd pob meddwl tan fy mron Mor ysgafn bron a’r gwawn,

Yn dilyn gwib mabolaidd fryd O foreu hyd brydnawn.

Gostegai’r awel ar y llyn,

Heb chwa yn crychu ’i wedd,

A natur oil mor dawel ai A distaw barthau’r bedd ;

Ond gwawch y gigfran ambell waith O’r graig uchelfaith draw,

A bref y defaid ar y twyn A’r llonwych quot;wyn gerllaw,

A thrwst y maen wrth dreiglo hyd Y llithrig dybryd, serth,

A chwhw’r gog yn pyncio’n fwyn Ar friglwyn ucha’r berth.

Tueddai’r holl olygfa’n fwy I goledd myfyr syn

136

Gian Geirionydd.

Na chvvyvvio’r tant ar bluen freg Hyd wyneb teg y llyn ;

Hi lanwai’m hyspryd a rhyw brudd Hiraethlon gofion dwys,

A ddygai’r dagrau dros fy ngrudd Gan faint eu grym a’u pwys;nbsp;Arweinid fy meddyliau’n olnbsp;Ar ryw freuddwydiol hyntnbsp;I adfyfyrio ar a fu,

A gwedd y dyddiau gynt.

Yr enwair ar y graean man I orwedd roed yn avvr;

Ac ar ryw hvydwyn faen gerllaw Eisteddwn innau i lawr.nbsp;Edrychwn amgylch ogylch arnbsp;Y fangre unig fud,

Heb sain na gwedd un dynol fod Drwy ’i boll ororau i gyd.

Fy unigolrwydd oedd mor Iwyr A’r meudwy yn ei gell,

Nen Selkirk pan yn alltud ar Fernandes anial, bell.

Effeithiau y distawrwydd mawr A greai dan fy mron

137

Gian Geirionnydd.

Ryw annirnadwy hiraeth am Yr holl gyfoedion lionnbsp;Oedd ddoe mor ddifyr gyda minbsp;Yn rhodio’r llennyrch hyn,

A’u hadlais ar yr awel bêr Yn dadsain nant a bryn ;

Nis gallwn lai na holi’n brudd,

“ Pa le yn awr y maent?”

Ond adsain a’m hatebai’n ol,

“ Pa le yn awr y maent ? ”

A buan iawn y daw y dydd I minnau’u dilyn hwy,

Pan, er fy ngheisio wrth y llyn,

Na cheir mo honof mwy.

Ac os daw rhywun ar ei dro I rodio’r glennydd hyn,

A meddwl am eu bardd a dweyd Mewn prudd ymholiad syn.

“ Mae Llyn Geirionnydd eto’r un,

Ond leuan ! P’le mae ef?”

Yr adsain a’i hateba’n chwai,

“ Ond leuan ! P’le mae ef? ”

leuan Gian Geirionnydd.

138

LXVII.

Y FERCH 0’R SCER.

“ Mab wyf fi sy’n byw dan benyd Am f’ anwylyd fawr ei bri;

Gwaith ei charu fwy na digon Curio wnaeth fy nghalon i.

Gvvell yvv dangos beth yw’r achos Nac ymaros dan fy nghur :

Dere, ’r seren, ata’i ’n union,

Ti gei barch a chariad pur.”

“ Pwylla, ’r bachgen gvvyllt ei anian, ’Rwyf dan ofnau rhwymo’m llaw,

Gwaith cael digon o rybuddion Wrth gariadon yma a thraw.

’Rwyf rhy ifanc eto i ddianc,

Cymraf bwyll cyn mynd rhy bell :

Pan bwy’n barod, ryw ddiwarnod Clywed gei, os bydd gwell.”

139

LXVIII.

Y FWYALCHEN YN LLATAI.

O gwrando, y beratdd Fwyalchen !

Clyw, edn mwyn, serchog, liw du !

A ai di yn gennad heb oedi At ferch fum i’n garu mor gu ?

A dywed mal hyn wrth liw’r manod,

O’i chariad ’rvvy’n barod i’r bedd,

A ’mywyd, ar soddi, sy’n gorffwys Ar ddwylo’r un geinlwys ei gwedd.

Mae’n dda mod i’n galed fy nghalon,

Lliw blode drain gwynion yr allt !

Mae’n dda mod i’n ysgawn fy meddwl, Lliw’r banadl melyn ei wallt!

Mae’n dda mod i’n ieuanc, ’rwy’n gweled, Heb arfer fawr drafod y byd,—

Pam peidiaist ti, ferch, a ’mhriodi,

A finne’n dy ganlyn di cyd ?

140

Mi geisiaf eto ganu can

I’th gael di’n ol, fy ngeneth lan,

Ar gadair siglo ger y tan Ar fynydd Aberdyfi.

Paham, fy ngeneth hoff, paham Gadewaist fi a’th blant dinam ?

Mae Arthur bach yn galw ’i fam,

A’i galon bron a thorri.

Mae’r ddau oen llywaeth yn y llwyn, A’r plant yn chwareu gyda’r \^yn,—nbsp;O, tyrd yn ol, fy ngeneth fwyn,

I fynydd Aberdyfi.

Nosvveiihiau hirion, niwliog, du Sydd o fy mlaen, fy ngeneth gu :

O, agor eto ddrws y t^

Ar fynydd Aberdyfi.

O, na chait glywed gweddi dlos Dy Arthur bach cyn cysgu’r nos,

A’i ruddiau bychain fel y rhos,

Yn wylo am ei fami 1

141

Bugail Aberdyfi.

Gormesaist lawer arnaf, Gwen,

Gormesais innau—dyna ben !

O, tyrd yn ol, fy ngeneth wen,

I fynydd Aberdyfi.

Fel hyn y ceisiaf ganu can I’th gael di’n ol, fy ngeneth lan,

I eistedd eto ger y tan Ar fynydd Aberdyfi.

’Rwy’n cofio’th lais cyn canu’n lach,

Ond fedri di na neb o’th ach Ddistyru gweddi plentyn bachnbsp;Sydd eisieu gweld ei fami.

Rhyw chwareu plant oedd dweyd ‘ Ffarwel,’ Cyd-faddeu wnawn, a dyna’r fel,—

Tyrd dithau’n ol, fy ngeneth ddel,

I fynydd Aberdyfi.

LXX.

GWENO FWYN GU.

A ddoi di, fy nghariad, i gysgod y llwyn ?

Hai ho, Gweno fwyn gu !

I glywed yr adar yn trydar ar dwyn ?

Hai ho, Gweno fwyn gu !

Daw’r fronfraith i ganu ar frigyn y pren,

142

Mi wn bydd y rhosyn prydferthaf ar wj^dd,

Hai ho, Gweno fwyn gu !

Yn chwennych cusanu y gwrid ar dy rudd,

Hai ho, Gweno fwyn gu !

A’r lili’n adlewyrch claerwynder dy fron,

Gan ddweyd, O, na bawn i cyn hardded a bon! A minnau’n addoli dy lygad glas llon,

Hai ho, Gweno fwyn gu !

Ar ol i ni rodio drwy gydol y dydd,

Hai ho, Gweno fwyn gu !

Y nos wrth fynd adre’ cei gyffes fy ffydd,

Hai ho, Gweno fwyn gu !

Bydd swyn ein cwmniaeth yn fiwsig a medd, A’r Hoer yn tywynnu yn hoew mewn hedd,

A’r sêr yn ddisgleiriach pan welant dy wedd, Hai ho, Gweno fwyn gu !

O, mawr yw fy mhleser, a mwynder fy myd, Hai ho, Gweno fwyn gu !

Pan fyddwyf yn dotio ar lendid dy bryd,

Hai ho, Gweno fwyn gu I A’m meddwl yn rhedeg o hyd ac o hyd

Gweno Fwyn Gu,

Ar bethau mwy gwerthfawr na golud y byd, Priodas a chariad, a babi a chryd,

Hai ho, Gweno fwyn gu !

LXXI.

HEN WLAD FY NHADAU,

Mae hen wlad fy nhadau yn anwyl i mi,

Gwlad beirdd a chantorion, enwogion o fri ;

Ei gwron ryfelwyr, gwladgarwyr tra mad,

Dros ryddid collasant eu gwaed.

Gwlad, gwlad, pleidiol wyf i’m gwlad;

Tra mor yn fur i’r bur hoff bau,

O bydded i’r hen iaith barhau.

Hen Gymru fynyddig, paradwys y bardd,

Pob dyflfryn, pob clogwyn i’m golwg sy’n hardd, Trwy deimlad gwladgarol mor swynol yw sinbsp;Ei nentydd afonydd i mi.

Os treisiodd y gelyn fy ngwlad dan ei droed,

Mae heniaith y Cymry mor fyw ag erioed;

Ni luddiwyd yr Awen gan erchyll law brad,

Na thelyn berseiniol fy ngwlad.

leuan ab lago.

144

Ymadael! O siomedig, ddrylliedig, eiddig air !

Pa fodd dioddefaf banner y poethder sy’n y pair? Ymadael !—O’r munudyn !—a’r unig un erioednbsp;A gerais mor ragorol drwy ganol ieuanc oed.

Diweddwyd pob dedwyddwch a’m heddwch mwyn fy bun,

Ffodd gwawrddydd, daetb y ddu-nos, i’m baros yn ddi-hun,

Bratbiadau saetbau biraetb a’m deil yn gaeth i gyd, A mynwes wag ddigalon, anfoddlon i’r ben fyd.

Fy ngwaith fydd ocbeneido, a cbwyno’n afiach iawn, A’m diwedd fel blodeuyn anbydyn ar brynbawn ;nbsp;Anadlon awel adfyd yn treulio’r bywyd byr,

Ac einioes dan bob gwaneg yn araf deg a dyr.

Bydd gwrtbrycb sercb a cbariad ymbell o’r wlad lle’r wy’

A’i henaid yn diboeni, na welaf moni mwy;

H5

Ymadawiad a Chariad.

Gwirionedd gwedi ei rannu—gwahanu cywir un, Dau gulwys oedd un galon, o fwynion, Iwysion lun.

Pan fyddwyf ar fy nheithiau llwyd wenau’r lleuad wen,nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;[mhen.

A ddaw fel car, o draserch, i’m hannerch uwch fy Ces gynt, a’i goleu euraid a’m henaid gyda mi,nbsp;Oleuni’r ardal lonydd yn newydd arnom ni.

Pa un ai byw ai marw, fodd chwerw, fyddwchchwi, Ni roddir dim newyddion i ’mron hiraethlon i ;

Yn llwythog anfon llythyr o galon bur o barch,

A chwithau, feallai, ’Nghalon, dan gloion oerion arch.

Yn iach ! yn drallodedig ’rwy’n dweyd fy unig ferch, Mae achos trist i’m ochi wrth sylwi ar fy sereh;nbsp;Ond gwelaf wawriad gobaith ar ol y daith a’r dyddnbsp;Y cawn, ’r ol cyd-ofidio, gyd-rodio’n gwbl rydd.

Ffarwel! Ion a’ch bendithio, a’ch cadwo ar bob C'^ys, A’ch dygo’n un o’i berlau i lannau’r nefoedd Iwys.nbsp;Pa un fydd gyntaf yno, a’i byncio yn ddiball,

Ar diroedd gorthrymderus trallodus fydd y Hall.

Cawrdaf

146

LXXIII.

CWYNFAN Y DALL.

Yn fy ngalar am fy ngolwg Mawr a gwynais ym Morgannwg,nbsp;Urcldau natur heirdd o ’neutu,

A mi’n fulaidd ymbalfalu Heb un gannwyll wedi’m geni—yn cyfatebnbsp;Duoer wyneb o drueni,

A. du lennau di-oleuni—heb gael canfod Mannau hynod ddim ohoni.

Yn y tywyll nos ’rwy’n oesi Heb haul a’i wyneb, heb oleuni;

Araf ydyw fy ngherddediad,

Teithio’n amlaf wrth fy nheimlad,

Hyd ymylau llethrau llithrig—wrth ymlwybro Dyrus euro tros y cerrig ;

A gwedd adwyth tramgwyddedig—bron yn methu Gallu gwenu, ’n ddall ac unig.

Er cael hyfryd iechyd uchel A phob arwydd tywydd tawel,

H7

Cwynfan y Dall.

Ni chai’n gudeg yn y gadwyn,

Fwynhau gwenau haf na gwanwyn, [iant Mwy na gweld yr harddwych liwiau—yn eu hurdd-Wyneb ledant hyd y blodau;

Y mae’r eirian burlan berlau—er mor ddrudion,

Yn boen i galon heb y golau.

Yn y fan y rhown, O f’ enaid,

Fwy na Lloegr am fy Ilygaid,

I weid o ’neutu flodau natur,

Nad yw eu gosod imi’n gysur;

Yn iach am byth i’r mynych bethau,—ni chaf weled Yma bared hwyr na borau;

Gwn y bydd, pan rwygo’r beddau—y dof allan 0’u gwael fan, a gwelaf finnau !

Boreu’r Farn caf gadam godi Heb un dallineb tywyll eni,

A rhyw ddidor ryfeddodau Imi weled ar gymylau;

Mae llawenydd yn fy llenwi—wrth ystyried Y daw a’i loned o oleuni;

Er cael fel y pren fy ngeni—mi gaf ganfod Yno’n hynod iawn o heini 1

Cawrdaf.

148

LXXIV,

CAN Y BARDD WRTH FARW.

O gwnewch imi feddrod wrth ffrydlif y mynydd,

Na cherfiwch un linell i adrodd fy hynt.

Ac yno telored glas donnau’r afonydd

Eu cerddi yn gymhlith a chwiban y gwynt.

Na chlywer un och 11e mae’r prydydd yn huno,

Na choder un cofnod i ddangos y fan.

Yno na weler un serchog yn wylo,

I dorri a’i dolef dawelwch y lan.

Gosodwch fi i bydru heb gwynion na galar, Diamdo, dienw, ac unig fy ngwedd.

Na ddwedwch fy mod i mor drist ac edifar Wrth deithio i dawel ystafell y bedd.

Pan ddychwel y gwanwyn, uwchben fy ngorweddle Pored y milyn dywarchen fo gwerdd.

Chwyfia y grug yn awelon y bore,

Ac adar y moelydd a ganant fy ngherdd.

149

Can y Bardd wrth Farm,

lesu, fy Nuw, yn y preseb a rwymwyd,

Maddeu fy nghamwedd, tro drallod yn hedd ! Ti’r Hvvn dros ddyn pechadurus groeshoeliwyd,nbsp;Cofia fy lludw yng nghilfach y bedd !

Pan seinio yr utgorn trwy’r nen ddychrynedig Alargan ddiweddaf y ddaear a’r mor,

Gad imi orffwys lie can y gvvaredig

Gathlau i’th foliant, fy Ngheidwad, fy lor !

Gwenfi-rmd.

LXXV,

Y MORWR MWYN.

I nodi’r man rhoir meini hardd Lie hun rhai hoff mewn hedd,

Ac englyn geir o fri gan fardd,

Neu wers i gofio’r bedd ;

Ond maen ni cheir, er cof na ch-wyn, I nodi bedd y morwr mwyn.

Yng nghladdfa’r llan gwerdd ywen sydd Yn gwar gysgodi’r bedd,

150

Y Mo-rwr Mwyn.

A chesglir perion flodau blydd I hulio’r gwely hedd;

Ond ywen las na blodau llwyn Ni huliant fedd y morwr mwyn.

Cwsg ef ymhell o’i anwyl fro,

A’i lan, O ! lymed wedd ;

Lie mae tymhestloedd lawer tro Yn rhuthro dros ei fedd ;

Ond un ar dir a ddeffry gwyn Mynwesol am y morwr mwyn.

Ac aml mae un bur ei bron Ar lan y morfin dunbsp;Yn dal cyfeillach gyda’r don,

Ei sereh heb farw sy :

Ond grudd laith, Ilygad llawn a ch^yn Sydd ganddi am y morwr mwyn.

Dymuniad ddaw o’i mynwes lan,

Lie gwnaeth gwir gariad graith,

I’r wylan ddwyn ei galar gan Dros for a’i donnau maith.

Fy ngeneth, taw, anghofia’th gi^yn,

Dy lais ni chlyw y morwr mwyn!

151

V Morwr Mixyn.

Na chrwydra, Gwen, y morian maith,

Pob deigryn ofer yw,

Nis g'wyr dy gariad alar chwaith Na gwae dy fynwes friw;

Uwch gwely’r heli nid oes gwyn A ddeffry gwsg y morwr mwyn.

Dwg gysur clau ryw ddydd a ddaw Y geilw’r utgorn efnbsp;O eigion mor heb boen na bravv,

Caiff uno plaid y nef.

Dos at yr Ion, taer weddi dwyn,—

Cai eto gwrdd a’r morwr mwyn.

Gmenfrwd.

LXXVI.

FY MWTHYN GENEDIGOL.

Hoff ar awelon hefin wawr Arogli blodau’r ardd,—

Y rhosyn coch sydd bur ei sawr,

Yn britho’r berth lie tardd ;

Hoff gan rai mwyn yw’r lleuad wen Pan gant mewn sereh gydrodio;

152

Fy Mwthyn Genedigol.

Ond hoffach fil na dim is nen Yw’r bwth y’m ganwyd ynddo.

Hoff ydyw can yr ’hedydd llon Yn deffro cor y dyffryn,

Hoff llais y fronfraith fwyn ei bron,

Pan gan brynhawnol emyn ;

Hoff gan y lodes lan ei bri Y pwysi iddi a blethwyd ;

Ond hoffach fil na dim i mi

Yw’r bwthyn bach Ile’m ganwyd.

Gwenffrwd.

LXXVII.

HIRAETH Y BARDD AM EI WLAD.

Er cael pleserau ’ngwlad y Sais,

A gweld ei ddyfais wiwber,

Mae gwlad yr Awen, geinwen geil,

Er hynny’n well o’r banner;

Ei hawel iach a’i melus ddwr,

A chyflwr ei thrigolion,—

Hiraeth y Bardd am ei Wlad.

Wrth gofio’i beirdd rhyw hiraeth draidd Drwy giliau’r wanaidd galon.

Braidd na ddywedwnyn ddiwad Mai nefol wladyw Cymru.

O na bai nhraedyn sengu hon Arfinion ceinion Conwy!

Ac O, mor gynnar yn ein gwydd Ar benfrig bydd y fronfraithnbsp;A’i nodau’n glir, newidiog lef,

Yn moli’r Nef mewn afiaith,

A’r enwog fwyalch gyda’r dydd Argan a rydd ogoniant,

Ar frigyn pren tan glogwyn serth Gaeadnerth uwch y goednant,

Braidd, amp;^c.

Mae’r Sais yn dangos im’ bob dydd Mewn gwir ei rydd hawddgarwch,nbsp;A’r nos caf ganddo wely clydnbsp;A digon byd o degwch.

Ond pan bo’m corff yn huno’n bêr Ar wely tyner manblu

154

Hiraeth jv Bardd am ei Wlad.

Fe gwyd fy yspryd ac fe ’hed I ’mweled a thir Cymru.

Braidd, amp;c.

Ac wedi deffro gyda’r dydd Mor bruddaidd fydd y galon,nbsp;Nid daear Cymru fydd fy Henbsp;Ond canol tre’ Manceinion.nbsp;Cyn codi’r haul o’r dwyrain drawnbsp;Yr yspryd ddaw i’w letynbsp;I brudd fyfyrio fel y bu

Yng nghanol teulu Cymru.

Braiddy

Yn nyffryn Conwy mae fy nhad Yng nghanol mad gyfeillion,

Ac yno bydd nes geilw Duw A’i alwad wyw farwolion,—

Cael benthig bedd wrth ystlys hwn,

A wir ddymunwn innau,

I orffwys nes daw’r meirw’n ol O garchar ingol angau.

Braidd, ^c.

John Jones, Llansantjffraid.

155

LXXVIII.

MYFYRDOD AR LANNAU CONWY.

Ar lannau Conwy ar fy nhro,

Pan byddwy’n rhodio ar hynt,

Ni fedra’i lai na dwyn ar go’,

Wrth gofio’r dyddiau gynt,

P’le mae fy hen gyfeillion llon,

A’m cyd-chwaryddion res :—

Er chwilio yma amser hir,

Ni byddai’n wir ddim nes.

Ond gwaith ftol—ddyddiau’n ol,

Ni wiw eu ’morol mwy !

Bum yno ganwaith ar fy nhro,

Yn rhodio ar ei hyd,

Pan oedd difrifwch heb fy nal,

Heb ofal yn y byd ;

A’m cydgyfeillion, wiwlon wedd,

Un tuedd oeddynt hwy.

Ffarwel yn awr i’r dyddiau gynt,

Ni welir monynt mwy !

Ond pa les—nid wyf nes,

Nid oes dim o’u hanes hwy.

156

Myfyrdod ar Lannau Cormy.

Fe ddarfu’m hen gyfeillion hael Fy ngadael braidd i gyd.

Mae rhai yn gorwedd dan y gwys Yn llvvyr o bwys y byd ;

A rhai yn fyw,—gwasgarant oil Ar goll i’r pedwar gwynt.

Mae hynny bron a dwyn fy ngho’

Wrth gofio’r dyddiau gynt:

Aent ar hynt fel y gwynt,

Ac ni welir monynt mwy !

John Jones.) Llansantffraid.

LXXIX.

EI CHARIAD DORRODD EI CHALON.

Plygu mae y Ilysiau gwyrddion Uwch ben ei bedd ;

A’r rhosyn leda’i wridog ddwyfron Uwch ben ei bedd.

Ocheneidiau torr ei chalon Sugnwyd gan y trist awelon,

Glywai ’m mrig yr yw hiraethlon Uwch ben ei bedd.

157

Ei Chariad Dorrodd ei Chalon.

Pedair welaf o wyryfon,

Uwch ben ei bedd,

Yn cymysgu’r dafnau heilltion Uwch ben ei bedd ;

Heb ynganyd gair o’u genau Namyn gollwng hoff ochneidiau,

A chusanu’r gwylaidd flodau Uwch ben ei bedd.

Na nesaed y trystiog droediad Uwch ben ei bedd.

Na ddoed dwyfron oer ddideimlad Uwch ben ei bedd.

Deed y galon ^yr am doriad, Gwaew, cur, a siomiant cariad,

A dyfrhaed y blodau eurad Uwch ben ei bedd.

Caled farmer nid oes yno,

Uwch ben ei bedd,

Fel y galed fynwes honno,

Uwch ben ei bedd.

Dim ond rhywbeth fel ei chalon,

Y blodau per a’r ywen dirion Fydd yn goffadwriaeth ddigon,nbsp;Uwch ben ei bedd.

158

Ei Chariad Dorrodd ei Chalon.

Cenwch obaith wedi gwywo,

Uwch ben ei bedd ;

Cenwch ffalsder,—melldith iddo !

Uwch ben ei bedd.

Lleda’i bron, ond druan oedd hi,

Picell gadd yng nghol y pwysi!

Bellach cenwch heddwch iddi,

Uwch ben ei bedd.

Bore ddaw ceir gweld ei Phrynwr Uwch ben ei bedd ;

Ac yn serchog chwalu’r pentwr Uwch ben ei bedd.

Yntau gafodd rwygo’i ddwyfron,

Deffry ei deimladau’n union,

Bloeddia, “ Cwyd yn gyfa’th galon !”

Uwch ben ei bedd.

John Jones, Llangollen,

LXXX.

DEIO BACH.

Megais fachgen bach ac anwyl Ar fy mron mewn trafferth mawr.

159

Deio Bach.

Deio, ti yw’r bachgen hwnnw,

Nad wn ble yr wyt yn awr.

Maith yw’r amser er y’th welais,— ’Machgen anwyl wyt ti’n iach ?

Os na elli ddyfod drosodd,

Anfon lythyr, Deio bach !

Pan y gwenit yn fy wyneb,

Pan chwareuit gylch fy nhraed,

Codai hiraeth yn fy nghalon,

Am dy anwyl, anwyl dad.

Do, ti godaist dan fy nwyfron, Yma hiraeth mawr a chlwy’,

Ond mae’th oeraidd ddiofalwch Heddyw’n codi hiraeth mwy.

Gaeaf oer im’ fu’r diweddaf, Anwyd lawer ddygais i.nbsp;Peidiais cwyno rhag cwtoginbsp;Gronyn ar dy lawnder di.

Nid oes rhaid i wraig y dafarn, Nac i’th flys dy hun gael cam;nbsp;Os yw’n anodd spario dimai,

Gad yn angof gwyn dy fam.

Caled yw fy nhamaid bara,

Ie, caled iawn a phrin,

i6o

Deio Bach,

Tra mae ’mhlentyn, mi obeithia’,

Gyda’i fara gwenith gwyn.

Pan f’och di, fy anwyl blentyn,

Wrth dy ford heb nych na nam,

Os nad yw yn ormod gofyn,

Cofia damaid gwael dy fam.

Os nad yw yn ormod hyfdra Ar afradlon lencyn haelnbsp;I adgofio pwy a’i magodd,

A bod ganddo fam i’w chael,

F’ allai y goddefi dithau,

Deio bach, heb dybied cam,

I ryw fenyw a adwaenost

Ddweyd fod gennyt tithau fam.

Os na elli ddyfod drosodd,

Os na elli ’m helpio ddim,

Beiddiaf ofyn unpeth iti,

F’ allai rhoddi hwnnw im’:

Carreg bedd nid wyf yn ddisgwyl,— Gormod hyn gan hiraeth iach.

Dyro ddeigryn wrth fy nghofio,

Dim ond deigryn, Deio bach.

John Jones, Llangollen.

i6i

“ Hen wr, hen wr, mae’th wallt yn wyn, Ac oer yw’r awel hon;

Paham y crwydri wlad mor bell Oddiwrth d’ aneddle Ion ?”

“ Mae’r gwynt yn oer, a minnau’n hen,

I deithio o blwy’ i blwy’;

Ond er mynd dros y byd, ni chaf Aneddle gynnes mwy.”

“ Mae gennyt blant, hen wr, ond dvved Paham na welaf un

Yn cynorthwyo tad mor lesg I ddringo’r rhiwiau blin ?”

“ Mewn ardal dawel mae fy mhlant,

Ni theimlant loes na chlwy’;

Mewn mynwent maent, ac O, na chawn Orffwysle gyda hwy ! ”

“ Ond er i angau fynd a rhai O’th anwyl dyner gól,

162

Cerdd yr Hen Wr,

Mae eto weddill bach yn fyw I wylo ar dy ol ? ”

“O ! Nac oes, gwelais fwrw’r pridd A’u cuddio oil mewn hedd;

Darllennais enw hoff pob un Ar ben ei garreg fedd.”

“ Wel, dos ar ol dy gerainc, cais Dy hen gyfeillion cu ;

Rhont gysur i dy galon drist,

Dy alar trwm a ffy.”

“¦ I barthau peil bum ar eu hol,

’D oedd nemawr iawn i’w cael,

A chalon rheiny gefais oedd Mor oer a’r marw gwael.”

Yr hen wr syrthiodd gyda’r gair,

Yn welw-l^s ei rudd,

Ac mewn cymylau machlyd wnaeth, Goleuwr mawr y dydd.

Trannoeth yn ddisglair ac yn dwym Cododd yr haul i’r lan ;

Ond am yr hen bererin prudd,

Ni chododd byth o’r fan.

David Charles.

163

LXXXII.

UWCH BEN EI BEDD.

Dyna’r goeden ddu a ysgwyd Uwch ben ei bedd ;

Rhai’n yw’r Ilysiau gwyrddion ddygwyd Uwch ben ei bedd,

Blannodd dwylaw rhai wylofus,

Hoffai ’madrodd mwyn ei gwefus, Grymodd gyda chalon glwyfusnbsp;Uwch ben ei bedd.

Ni raid dod a llech o farmer Uwch ben ei bedd,

I’w hoer-ddarllen am ryw dymor Uwch ben ei bedd :

Am ei hienctid, a’i siriolder,

Am ei gwylder, a’i haddfwynder, Diau cofir gyda phrudd-dernbsp;Uwch ben ei bedd.

Ofer son am siomiant cariad Uwch ben ei bedd ;

164

Uwch Ben ei Bedd.

Chwerwder calon dwym, a’i thoriad,

Uwch ben ei bedd ;

’N anghof aeth pob testun griddfan, Mynwent ddiloes yw ei thrigfan,

Lie mae’r gwynt yn hoffi cwynfan,

Uwch ben ei bedd.

Ond mae unpeth eto i’w honni Uwch ben ei bedd ;

O ! mae meddwl ddichon lonni,

Uwch ben ei bedd :

Cadd wawl têr o Nêr tosturioi,

’Rol hir aros a thaer eiriol Darfu ei nhos; ’rym ninnau’n siriolnbsp;Uwch ben ei bedd.

David Charles.

LXXXIII.

CAN OLWEN.

Afaon bach, mor fwyn y bu Dy wén a’th garu gynt;

Ond diffodd wnaeth fel cannwyll frwyn Y gwanwyn yn y gwynt.

165

Can Olmen.

Ti anghofiaist fam a thad I’m cael yn gariad gynt;

Ond chwythwyd pob adduned dda Fel manus gyda’r gwynt.

Meddyliais innau’n ddigon gwir Dy fod yn gywir gynt;

Ond beth yn ddrych o’th sereh a gawn ? Edafedd gwawn mewn gwynt.

Mi gredaf bellach, er fy lies,

Hen gyngor gês i gynt,

Na rown ar fab a’i haeriad moei Ddim mwy o goel na’r gwynt.

Eben Fardd.

LXXXIV.

CAN YR UNIG.

Dan bren tewfrig yn y goedwig Neillduedig, unig wyf,

O glyw hudol dwrf daearol,

Maswedd ac anianol nwyf. Dadwrdd pobloedd drwy’r dinasoedd,nbsp;Uchel floedd ni chlywaf fi ;

i66

Can yr Unig.

Ni raid achwyn rhag eu gAvenwyn Ym mol llwyn yn ym} ! Hi’.

Mae hyd y gwledydd drafferth beunydd Rhag Avag newydd drwg yn awr ;

A phryd aral! chwedlau anghall,

Curo’r naiil y Hall i’r Hawr !

Y goganwr mawr ei ddwndvvr,

A’r enllibiAvr draw yn lladd,

Cenfigen aelddu, nwyd y fagddu,

Wedi greddfu ym mhob gradd.

Minnau’n unig, neillduedig,

O gyrraedd dig dan gaerydd dail, Dwys fyfyriaf, ïe, wylafnbsp;Yma am na feddaf ail.

Lie bo casddyn yn enllibio,

Pwy gaf yno gu ei foes I’m hamddiffyn yn ei erbyn

Rhag ail ennyn rhwyg ei loes?

Pan mewn adfyd yn ddyryslyd, Llawer ennyd yn Hwyr wan,nbsp;’Herwydd trymder, ofn, a phrudd-der,nbsp;Neu gyfyngder unig fan,

167

Can yr Unig.

Rhof fy mhen i lawr i orwedd Yn fy annedd fach fy hun,nbsp;Dryllia chwerwder f’ anian dyner,-Gwel fy llymder, gwael fy llun !

Wrth fyfyrio cyfyd wylo,

Os eir i gofio’r amser gynt,

Pan yn faban eiddil egwan Nid awn fy hunan ar fy hynt ;nbsp;Gofal mamawl, Haw serchiadawl,nbsp;Geiriau denawl, hawddgar, doeth,nbsp;Oedd fy nodded a’m hymddiriednbsp;Rhag pob caled niwed poeth.

Angau ! Angau ! tost yn ddiau,

Yw dy ymddygiadau’i gyd !

Dwyn a’th ddyrnod geraint hyglod, A’u rhoi ’ngheudod bedd ynghyd !nbsp;Dwyn cyfeillion tyner galon,

Hen gymdeithion lion yn Hu, Gadael Unig yn y goedwig,

Yn soddedig mewn nos ddu !

Rhwng cangau plethawl daw’n belydrawl Wres a gwawl i’m dyrys gell,

i68

Can yr Unig.

Cyffroawl fiwsig yn y tewfrig,

Perwawd gwyddfrig, pa raid gwell ? Ond er cyngan tonau anian,

Eirioes gan y dyrys goed,

Mae och lewygol bron hiraethol Yn fwy gerwinol nag erioed.

Os af i rodio dan fyfyrio

I’m llawen fro, mae oil yn fras; Llawn o ffrwythau yw’r perllannau,nbsp;A’u heirdd lysiau yn wyrdd las ;nbsp;Ond ychydig sy’n garedignbsp;Yma i’r Unig, er mor wan ;

Rhai fel estron caled galon Sy’n anfwynion yn y fan.

Pa raid imi anfoddloni,

Neu ymboeni yn y byd ; le, bellach, pam y grwgnachnbsp;Unig, iach er hyn i gyd ?

Tra mae llygaid Tad amddifaid Ar y gweiniaid a’r rhai gwael,

Ef fydd beunydd fy ngwaredydd,

Diogelydd, da ei gael.

Eben Fardd.

169

LXXXV.

YMRYSONFA SERCH.

“ Fy anwyl gariad, teimlad dwys, Yr hon sy’n cynnwys cwyn,—

Sef canii’n iach, f’ anwylyd fach, I’th Ion gyfeillach fwyn ! ”

“ O ! canu’n iach ! nac enwa’n hwy Y gair rydd glwy’ a gloes !

O ! canu’n iach ! nac enwa hyn,

O gresyn ! na fydd groes ! ”

“ Ffarwel ! fy anwyl lanc dilyth Hyd byth ! nid ennyd bach.

Daw dagrau’n ili’ o’m Ilygaid i ’Nol imi ganu’n iach ! ”

“ Paham, f’ anwylyd ? Dwed paham, Fy nghangen ddinam ddwys ?

Mae gwybod pam y ceni’n iach,

Fy ngeneth bach, o bwys ! ”

“ Oferedd siarad, f’ anwyl ddyn,

Y peth i derfyn ddaeth !

170

Ymrysonfa Sereh.

Mae tynged syn yn peri hyn, ’Rvvy’n gyndyn ac yn gaeth.”

“ O ! na fydd greulon, na fydd groes, Na ddyro loes i lane.

A ! gwae a gwj^n, sy ynwy’ nglyn, ’Rwy’n drist fel dyn ar dranc !”

“ Ho ! arfer meibion yw bob awr Dweyd araith fawr wrth ferch ;

Ond wedi ’u treio nid ynt drwm,

Nid cymaint swm eu sereh ! ”

“ Wel, wei, f’ anwylyd, gwela’n glir, Mat byw’n annifyr wnaf;

Er pob rhyw lais a thaeraf gais,

Yr hyn a gefais gaf ! ”

“ Gwir iawn, f’ anwylyd, a ffarwel! lach davvel fyddych di.”

“ Fy nerth a ffoes, ’rwy’n teimlo loes, Dy ddwylaw moes i mi ! ”

“ Fy nwylaw’n wir a gei’n ddigoll,

A ’nghalon oil ynghyd,

Mi gofia’n gu’r gyfeillach fu,

Tra bwyf yn sengu’r byd ! ”

171

Ymrysonfa Sereh,

“ Ffarwel ! fy ngeneth hardd ei gwedd ! ”

“ Ffarwel, fy machgen mwyn !”

“ O ymaith dos, ’rwy’n methu dal I gynnal dan dy gi^yn ! ”

Eben Fardd.

LXXXVI.

MYFYRDOD YM MYSG Y BEDDAU.

Ai yma y mae’n gorwedd,

Mewn gwaeledd y rhai gwych,

A welwyd gynt mewn mawredd ?

O ryfedd ! yma’r ’^ch !

Er cael ychydig hawddfyd,

Fe ddarfu’r bywyd byr,

Difwynwyd edef einioes,

Mewn duloes hon a dyr.

Mae’r teuanc yma’n gorwedd Yr unwedd a’r rhai hen ;

Y rhai fu gynt yn rhwysgfawr, Fe ddarfu ’u gwawr a’u gwên ;nbsp;Mae pawb yn ddiddig yma,

Ni chenfigenna g^r ;

172

Myfyrdod ym mysg y Beddau.

Gorweddant mewn bedd isel,

Lys tawel, Ie distwr.

Y boneddigion trefnus Yn byw yn foethus fu,

Eu cyrff oedd gynt yn hawddgar Sydd yn y ddaear ddu ;nbsp;Gadawsant eu palasaunbsp;A’u holl wisgiadau’i gyd,

O ganol bydol fawredd

I’r bedd daeth bonedd byd.

P’le mae’r brenhinoedd dewrion, A’r pendefigion fu,

Rhyfelwyr llawn o hyder Fu’n rhwygo llawer llu?nbsp;Daeth angau ac a’u cwympodd,nbsp;Fe’u bwriodd oil i’r bedd ;

O’r byd bu raid ymadael,

A heddyw gwael eu gwedd.

Pa Ie mae fy nghymdogion, Anwylion yn eu hoes,nbsp;Cyfeillion cymdeithasol,nbsp;Dymunol, da eu moes?

173

Cael bod yn eu cyfeillach Melusach na mêl oedd ;

Ond nid oes un a lefair Yn awr un gair ar goedd.

Pa Ie mae ’mherthynasau,

A’u mwynion eiriau’n awr, Eu hymddiddanion hygarnbsp;A’m llonnai ar y llawr?

I’r bedd ! i’r bedd yr aethant!

Ni fuant yma fawr ;

Eu harddwch a ddiflannodd,

A gwywodd eu teg wawr.

LXXXVIII.

Y MORWR BACH.

Fe aeth o’r ty dan gau y ddór, A throi ei olwg tua’r mór ;nbsp;Do, do, fe aeth o gam i gamnbsp;At fwrdd y llong o dy ei fam.

Cychwynnai’r llong yn ara’ deg,

A’r bachgen serchog tair ar ddeg Yn rhodio’r bwrdd o gam i gam.

Dan gofio cusan ola’i fam.

’Nol sychu ’i lygad a chael gwynt,

A’r llong yn hwylio’i chwrs yn gynt, Rhyw dyner wên rhwng llon a phruddnbsp;Chwareuai’n ysgafn ar ei rudd.

A gwibiai drwy ei ieuanc fron Feddyliai fyrdd yr ennyd hon.

Dan addo popeth yn well, well,

Nes cyrraedd i’r gorllewin peil.

O don i don fe aeth i dir,

I Charleston draw o’i fordaith hir;

176

Y Manor Bach.

Ac erbyn edrych arno’i hun Fe newidiasai’n fawr ei lun.

’Roedd gwynt y mór a’r haul a’r hin Oil wedi ’mroi i’w droi a’i drin ;

I’w fam y gyrrai dros y Hi’—

Ni buasech mwy ’n f’ adnabod i.”

Ond nid oedd hyn ond cysgod gwan O newid mwy oedd ar ei ran ;

Lliw angau syrthiodd ar ei wedd— Nid lliw y byd, ond lliw y bedd.

O Charleston ni ddychwelodd gam; Ond llythyr ddaeth i ddweyd i’w famnbsp;Mai yno’r hunai mwy mewn heddnbsp;Ei hanwyl fachgen yn ei fedd.

Fel hyn bu farw’r llencyn teg Cyn cyrraedd pedair blwydd ar ddeg,nbsp;Oddiwrth ei fam led moroedd draw,nbsp;Heb obaith mwy cael ysgwyd Haw.

Ond angel glan a wylia’r He,

Nes delo galwad fawr y Ne’,

177

F Morwr Bach,

I ddwyn y llongwr bach i’r Ian Ar draeth Paradwys yn y man.

Ehen Fardd,

LXXXIX.

Y DELYN.

Hyfryd ydyw’r delyn fad,

A lleisiau Had lliosain ;

Difyrrwch pur i natur dyn Yw dilyn ei chyweirsain ;

Dyma i fyw, diamau, faeth, Beroriaeth bur arwyrain.

Lleisiau a chydgordiad lion A wnant i’r galon lamu ;

Tynnu mêl o’r tannau man, Holl anian yn llawenu ;

Hynaws dón yw nos a dydd, Efelydd i’r nef wiwlu.

Er difyrred lleisiau cu

Y mwyalch du a’r fronfraith,

178

Y Delyn.

Yr eos gerdd a’r llinos gain, Rai cywrain eu cyweirwaith;nbsp;Ond mwy difyr i fy chwantnbsp;Yw taro tant naturiaeth.

Goreu tón cyweirio tant, Gogoniant yvv dy gynnal,nbsp;Gwin a medd i’m genau maunbsp;Dy nodau dianwadal;

Llawen sain yn llonni sereh, Wych ebyr, yw merch lubal.

Pan fai Saul tan ysbryd syn, Yn adyn i’w boenydio,

Canai Dafydd wrth ei glun

Y nbsp;nbsp;nbsp;delyn, wiwddyn, iddo;nbsp;Gwir yw hyn y gyrrai hwnt

Y nbsp;nbsp;nbsp;gelyn brwnt i gilio.

Difyrrwch pur preswylwyr nef Adeiliaw lief y delyn,

Tynnu mwynion dannau maith, Od eurfawl waith diderfyn ;

A dyma fydd, diamau, faeth Da odiaeth y Credadyn.

179

xc.

Y GWANWYN.

Nid oes dim ia ar war y llyn,

Na rhew ar fryn na mynydd;

Blodeuog yw briallu’r fron,

A gwyrddion ydyw’r coedydd;

Datodwyd clo y nant a’r ia,

Fe dreigla yr afonydd.

Y ddaear sydd yn wych ei gwedd, A’i hagwedd yn llawn bywyd ;

Ei chwysau’n barod sydd i waith Ar ol hin laith ac annwyd;

Fe ddaeth y Gwanwyn yn ei dro I’w deffro a’u dadedfryd.

Er gwywo’i gwedd, a cholli’i phryd,

A dwyn ei chlyd fantelloedd,

Wrth fod mewn llafur trwm dros ddyn Bob blwyddyn am ganrifoedd,

Mewn gwawr mor newydd ac erioed Cadd ar ei hoed ail wisgoedd.

i8o

F Gimn-wyn.

Fe’i gwelir yn y Gwanwyn gwyrdd A myrdd o’i hepil meirwonnbsp;Yn dod i’r lan, a’u lliw yn iach,

A’u gruddiau bach yn gochion;

A rhai yn wyn, rhai’n wyrdd, rhai’n frith, Yn dewfrith hyd ei dwyfron.

Ni fydd na maes, na dol, na bryn Y Gwanwyn heb friallu,

A’r rheiny ar bob dyn a’u gwel,

Os heibio’r el, yn gwenu ;

A’r adar man ar frigau’r pren Yn llon uwchben yn canu.

Y gwlith o berl fu’n llechu’r nos Ym mynwes y rhosynaunbsp;Fydd yn ffarwelio’n llwyr yn awr.

Ar doriad gwawr y borau,

Gan fynd i’w taith, i’r nef uwch ben.

Ar amnaid heulwen olau.

Y mae holl natur dan ei hurdd,

Mae’n wyrdd bob bryn a chlogwyn; Mor brydferth ydyw’r ddol a’r fron,nbsp;Mae meillion ar y dyffryn ;

Ac O, mor hardd a fyddai’r byd Pe bai o hyd yn Wanwyn !

i8i

Fe glywir tyner lais y gog Ar Iwyni brigog gwyrddion,nbsp;A thvvi, twi, twi y wennol fwyn,nbsp;Aderyn sy’n dwyn hinon;

A llu y goedwig yn gytun O un i un mewn calon.

Bydd pawb o’r mwya’ i’r Ileia’ oil Heb goll yn adeiladu,

Fob un ei fan a’i ddull ei hun,

Heb un yn croes ymdynnu; nbsp;nbsp;nbsp;[wael,—

Rhai’n uwch, rhai’n is, rhai’n wych, rhai’n Pawb am gael lie i lechu.

Caledfryn.

BEDD Y DYN TYLAWD.

Bedd y Dyn Tylanod.

Llawer troed yn anystyriol Yn ei fathru’n fynych gawd,

Gan ysigo’i laswellt siriol :—

Dyna fedd y Dyn Tylawd !

Swyddwyr cyflog gweithdy’r Undeb A’i hebryngodd ef i’w fedd;

Wrth droi’r briddell ar ei wyneb Nid oedd deigryn ar un wedd ;

’Nol hir frwydro a thrafferthion, Daeth i ben ei ingol rawd.

Noddfa dawel rhag anghenion Ydyw bedd y Dyn Tylawd.

Mae’r garreg arw a’r ddwy lythyren, Dorrodd rhyw anghelfydd law

Gyd-chwareuai ag e’n fachgen,

Wedi hollti’n ddwy gerllaw ;

A phan ddelo Sul y Blodau,

Nid oes yno gar na brawd

Yn rhoi gwyrdd-ddail na phwysfau Ar Iwm fedd y Dyn Tylawd.

Ar sedd fynor nid yw’r Awen Yn galaru uwch ei Iwcli,

A chyn hir drwy’r las dywarchen Aradr amser dynn ei swch ;

183

Bedd y Dyn Tylawd.

Un a’r llawr fydd ei orffvvysfa,

Angof drosti dynn ei hawd ;

Ond er hynny, angel wylia Ddaear bedd y Dyn Tylawd !

loan Emlyn.

XCII.

OCHENAID.

Ochenaid, ai ’th ddifyrrwch yw Datguddio briw fy mynwes ?nbsp;Er ymdrechiadau fwy na rhi’,nbsp;Ti fynni ddweyd fy banes.

’E Iwyddodd ymdrechiadau gvvych I gadw’n sych fy nwyrudd,

Ond ni all dim dy atal di Idaenu dy adennydd.

Er ceisio cario wyneb iach,

A chelu afiach gwynion,

Ti ddygi chwedl fod rhyw bwys Yn gorffvvys ar y galon.

184

Ochenaid.

Wrth gvvrdd a chyfaill yma a thraw, Er estyn Ilaw yn Ilawen,

Dy chwedl yma mynni ddweyd,

Er llwyr ddadwneud fy llonwên.

Ond er a fynni gelu ’m brad,

Wyd gufad i dy gofio;

Pan welwyf waethaf pawb o’r byd, Caf di i gydymdeimlo.

Ti wyddost fy nheimladau dwys,

A dirfawr bwys fy mlinder;

A mynych byddi’n dweyd yn brudd Mai buan derfydd amser.

Ond er fod swn dy ddwysaidd gri Yn gwir gyhoeddi tristwch,

Pa rïn ddysgedig is y nen All ddarllen dy ddirgelwch ?

Mae dofn alarnad yn dy gri,

Pan fyddych di ’n ymdreiglo ;

Ti ddygi beth o’m baich i'r lan Pan ’r wyf rhy wan i’w gario.

Rho dy gymdeithas ymhob ton, Mae 'nghalon yn dy garu ;

185

Wel, dyma a’i dy ymhell,

O, mae hi’n oer !

Yn wan a gwael mewn unig geil,—

O, mae hi’n oer !

Mewn bwthyn oer pa beth a wnaf?

Hen ^r trallodus, clwyfus, claf.

Ar wely gwellt galaru gaf;—

O, mae hi’n oer !

O dan fy nghlwy’ yn dwyn fy nghlais,

Yn glaf a llesg, pwy glyw fy llais ?

Prudd yw fy nghwyn,—pwy rydd fy nghais? O, mae hi’n oer !

i86

Can Hen Wr y Cwm.

Mae’r gwynt yn uwch, mae lluwch gerllaw,-O, mae hi’n oer !

Er gwaeled wyf, i’r gwely daw,—

O, mae hi’n oer !

Mae’n arw fod mewn oeraf fan Rhyw unig wr mor hen a gwan,

Yn welw ei rudd, yn wael ei ran,—

O, mae hi’n oer !

O, na chai hen greadur gwan,

Cyn Ilechu’n llwyr yn Ilwch y llan,

I’w einioes fer ryw gynnes fan ;—

O, mae hi’n oer !

Mewn eira ceir Hen Wry Cwm,—

O, mae hi’n oer !

Mewn gwynt a lluwch ac yntau’n llwm,-O, mae hi’n oer !

Er gweled llawnder llawer llu,

Rhag gofid oer y gaeaf du Ni feddaf loches gynnes gu,—

O, mae hi’n oer !

O boenau dwys ar ben y daith,

Mewn eisiau’n fud am noson faith Ar wely llwm mor wael a llaith ;—

O, mae hi’n oer !

187

Can Hen Wr y Cwm.

Mewn blinaf wynt heb lo neu fawn,—

O, mae hi’n oer !

Heb dan na gwres, heb yd na grawn,—

O, mae hi’n oer !

Pwy ddaw a’i rodd, pwy ddyry ran 0’i ddoniau’n gu i ddynyn gwan,

Na fynnai fynd o fan i fan ;—

O, mae hi’n oer !

Ni flina’i neb fel hyn yn hir ;

Mae’r bedd gerllaw mewn distaw dir ;

Mae yno’n well nag yma, ’n wir,—

O, mae hi’n oer !

Gweryddon.

XCIV.

MOLAWD CYMRU.

Henffych well i wlad fy nghalon, Llwyddiant iti, Gymru dirion,nbsp;Bendith i dy feibion dewrionnbsp;A dy ferched glan !

Peraidd yw dy hynod hanes I wresogi sereh fy mynwes ;

Tra bo ’ngwaed yn curo’n gynnes, Caraf wlad y gan.

188

Molawd Cymru.

Anwyl wlad fy nhadau,

Caraf dy fynyddau,

Creigiau gleision uwch y nant Ymwelant a’r cymylau :

Dolydd a dyffrynnoedd ffrwythion, Ffrydiau clir a Ilynnau llawnion,nbsp;Adlewyrchant flodau tlysionnbsp;Yn eu dyfroedd glan.

Hiraeth sydd i’m llethu Am anwylion Cymru ;

Ow ! na chawn fy mhwrs yn llawn, A chrêd a dawn i’m denunbsp;Adre’n ol i blith fy nheulu,

A chyfeillion i’m croesawu :

Yn olynol gwnawn foliannu Cymru, gwlad y gan.

Mil melusach i fy nghalon Na mwynderau gwlad y Saeson,nbsp;Cig a gwin, a da, a digon,

Ydyw gwlad y gan.

Nid oes modd i ngwên lawenu Tra bo f’ enaid yn hiraethunbsp;Am fynyddoedd cribog Cymru,nbsp;A’i dyffrynnoedd glan.

189

Molawd Cymru.

Nid y Hawn heolydd,

Mwg a thwrf y trefydd,

Nid y byd, a’i olud drud,

Sy’n denu bryd y prydydd ;

Ond afonydd—gwyrddion ddolydd—

Swn yr awel yn y coedydd—

Cymau—glynnau—bryniau—bronnydd Cymru, gwlad y gan.

Cara’r oen y ddafad,

Cara mun ei chariad,

Cara’r cybydd bwrs yn Hawn,

A dyn a dawn ei dyniad ;

Cara’r babi fron ei fami,

Caraf finnau’r wlad wy’n foli—

Duw a wyr mor anwyl imi Ydyw Cymru Ian.

Talhaearn.

190

xcv.

I ADERYN.

O, dyro i mi, aderyn mwyn,

Dy gan o’r llwyn i’m llonni; Diniwed yw dy galon lan,

Dy anian yw daioni.

Gorlawen yw dy swynol awen,

Wrth byncio’n bêr ar frig y gangen ; Yn goglais anian yn y goedwig,

A minnau’n dotio ar dy fiwsig,

Wrth wrando mewn pêr-lewyg draw Gwir alaw dy garoHg.

Ow, OW ! na bawn yn dderyn bach, A’m bron yn iach i ganu,

Yn byw heb ofal, llid na gwyn,

Fel ti, aderyn mwyngu !

Yng ngwên yr heulwen mi garolwn, A hedeg wnawn i’r man y mynnwnnbsp;Ar edyn swynol sereh a gallu,

I yrru f’ enaid ar i fyny ;

Hyfrydol ganu wnawn ó hyd Nes byddai’r byd yn synnu.

191

XCVI.

TROS Y GARREG.

Tros y garreg syllu wnaf,

Hwyr a bore hirddydd haf,

Am f’ anwylyd Hardd a hyfryd,

Yn ei lanbryd gwynfyd gaf.

Aled ddenaf ataf fi,

Fel y dena’r Hoer y Ui.

Deued Aled fwyn iT ardd :— Rhosys wridant, anian chwardd—nbsp;Deued, deued,

O, prysured !

I fy mynwes doed fy mardd !

’Mhlith y blodau rhodio wnawn, Gwrando wnelwyf trwy’r prynhawnnbsp;Miwsig nefol,

Geiriau gwrol,

Aled ddynol, ddenol ddawn.

Ennyn wna ei Awen ffri Sereh a ffydd fy nghalon i.

Tros y garreg syllu wnaf,

192

Tros y Garreg.

Hwyr a bore hirddydd haf, Am f’ anwylydnbsp;Hardd a hyfryd,

Yn ei lanbryd gwynfyd gaf.

XCVII.

SERCH HUDOL.

Teg yw dy lun, fy anwyl fun, Swynol wyt i ennyn gw^nnbsp;A sereh fy nghalon i:

Mae tynfaen yn dy siriol bryd I’m denu atat ti o hyd;

Er gwaethaf gwg a gwawd y byd, Fy nghariad ydwyt ti:

O ! fy ngeneth wiw,

Pe bawn yn rhosyn teg ei liw, Cawn nythu yn dy fron, heb friwnbsp;I’th galon dirion di;

Ac yno’n llawn o hoen a hedd Addolwn wawr dy ddengar wedd,nbsp;A mil melusach fyddai’r wleddnbsp;Na gwin a medd i mi.

193

O ! clyw fy nghan, fy lili lan,

Gresyn ini fyw’n wahan—

Y nbsp;nbsp;nbsp;fwynlan, cymer fi :

Pe bawn yn frenin ar y byd,

Ei aur a’i stór o drysor drud,

Mi roddwn gyda llawen fryd

Y nbsp;nbsp;nbsp;byd i gyd i ti :

Sul, na gwyl, na gwaith,

Nid erys amser ar ei daith,

Nid erys ynni nwyfiant chwaith

I mhlesio i na thi Am hynny, Gwen, tostu,ria’n ddwys,

Rhag ofn fy ngyrru dan y gwys;

O! tyrd, fy meinwen lawen Iwys,

I’r Eglwys hefo fi.

Codiad yr Hedydd.

Mwyn, mwyn y tonau mêl

O’th beraidd big a’th galon ddêl,

I synnu’r byd uwch ben:

Pawb a hoffant swyn dy gan,

Sy’n IHfo’n ffrwd o fiwsig ffri:

Nwyfus fawl dy galon Ian Ennyna dan fy awen i ;

Anwylaf wyt o’r adar man,

Boed bendith Dduvv i ti.

Lion, lion yw’r ddaear lawr,

Mae’r haul yn gwenu ar y wawr Yng ngwrid y dwyrain dêr :

Dring, dring, ehedydd mwyn,

Dyhidla odlau Hawn o swyn O groesaw i dy Nêr:

Can yn Eden, yn dy gryd A roist i’r greadigaeth hardd:

Iddi’n awr o bryd i bryd Alawaidd dón o’th big a dardd;

A chanu wnei o hyd, o hyd,

Tra haul, a byd, a bardd.

Talhaearn.

195

XCIX.

PLYGEINGAN.

Pan fo’r bore glas yn gwawrio, Canaf bennill i fy mun.

Gwylied undyn byw ei defifro, Mwyn a melus yw ei hun.

Yn ei chwsg y mae’n breuddwydio Bod hi’n rhodio gyda mi,

Lie mae rhosys yn blodeuo Ger y Llan ar fin y Hi.

Diniweidrwydd yw ei tharian, Purdeb cariad yw ei bri;nbsp;Mwynach yw nag aur ac ariannbsp;I fy nghalon serchlon i.

Er ei bod yn awr yn huno, Hed ei ffansi ataf fi;

Tra bo nghalon innau’n euro, Hed fy nghariad ati hi.

196

c.

CALENNIG I GYMRU.

Gwyn fy myd pe gwehvn Gymru A’i llu anwyl yn llawenu,

A phob llan a thref yn crefu Mwy o gynnydd, mwy o ganu :nbsp;Gymru lan, gwlad y gkn,

Gymru lan, gwlad y gan ; Hyfrydwch bardd yw arddelnbsp;Tonau mei y tannau man.

Dyma ’ngwaedd, a dyma ’ngweddi O fy nghalon i fy Ngheli—

I’r wlad hen 11e ces fy ngeni Byd o loniant hoed eleni;

Cymru lan,

Boed it fara gwyn a ’menyn, Gig a chawl i’th hawl, a thelyn,nbsp;Ghwarae mawl a chwrw melyn,nbsp;Difai wledd ar hyd y flwyddyn;

Cymru lan, ^c.

197

Calennig i Gymru,

Llai o rincian coeg oganau Hen garolwyr llên gwerylau ;nbsp;Mwy o wenau ar dy enau,

A dy lonaid o delynau :

Cymru lan,

Cl.

AR FARWOLAETH BABAN.

Daeth yma i’r byd i weid ein gwae, Lie mae gorthrymder garw;

Ond trodd ei egwein lygaid draw, Gan godi ’i law a marw.

Er dod am dro i’n daear ni I brofi’r cwpan chwerw ;

Ni fynnai aros is y nen,

Trodd draw ei ben i farw.

Dros ennyd fer fe rodd ei glust I wrandoT trist ruddfannau :

Ond buan, buan, blino wnaeth,

A hedodd ymaith adre’.

198

CII.

I FABAN CYNTAF-ANEDIG FU FARW AR Y DYDD EI GANED.

Ganwyd i’r byd—Ilawenydd fu ;

Bu farw—dyna alar !

Rhyw hanes byr, ond cymysg yw,

Fel holl hanesion daear.

Daeth yma megis i dynhau Y rhwymyn priodasol;

Fe aeth, i ddangos pa mor frau,—

Mae hwythau ill dau yn farwol.

Fe ddaeth i greu a llonni tad,

Ac yna ’i amddifadu !

Fe ddaeth i greu teimladau mam,

Paham, un bach, a’u siomi?

O 1 dvved, un bychan, pam y bu Mor fer dy daith i’r ddaear?

Ai onid oedd cyfeillion cu

Yn d’ amgylchynnu’n gynnar?

200

/ Faban CyntaJ-anedig.

Paham na bu i ti ond troi I mewn, a ffoi i fyny ?

A ddarfu gwae a phoen y byd I wynfyd dy ddychrynu ?

Ai canfod daear yn amhur,

A’i hawyr yn Ilygredig,

Ac ai cythruddo wrth bechod byd Wnai d’ yspryd sancteiddiedig ?

O ! ddedwydd ! purwyd d’ enaid di Cyn torri ei bechod allan !

Cei ganu am rinwedd gwaed y Groes Am oes ddidrai yrwan.

Heb achos yna i foli Duw

Am fyw yn Ilaw rhagluniaeth,

Dy nerth yn gyfan roddi di I ganu am iachawdwriaeth.

Bydd saint yn son am droion byd, Gan ganu wrth adgofio ;

Cei dithau ddweyd, a dyna’r oil,

“ Amen—bum innau yno.”

Os dirgel cyngor Duw, mae’n ddoeth-Na wylwch chwi, rieni ;

201

/ Faban Cyntaf-anedig.

Aeth heibio i bechod cas a’i boen, A gwlad ddihoen trueni.

Hyderwn fod y bychan bach Yn awr yn iach yn canu,

Ymhell uwchlaw gofidiau’r byd,

Yn glyd ym mynwes lesu.

Er na wnaeth eich blodeuyn bach Ar ddaear lawr addfedu,

Ei harddwch wna yn awyr iach Y nef, fyth, fyth ymledu.

Glan Alun.

cm.

CYMRU.

Hyfrydol ydyw caffael drych Ar feusydd gwyrddion teg,

A gerddi ffrwythlawn Lloegr wych, A’u haddurniadau chweg;nbsp;Hyfrytach fil i’m golvvg i,

O Gymru ! yw’th wylltineb di.

202

Cymru.

A thra hyfrydiawn hefyd yvv,

Ar fy moreawl hynt,

Gael peraroglau blodau gwiw Yn nofio yn y gwynt ;

Ond mil hyfrytach yw gen i Un awel o’th fynyddrug di.

Hyfrydol ydyw gweled gwaith,— Effaith celfyddyd gain,—

A rhyfedd adeiladau braith Eirian maith aur a main ;nbsp;Hyfrytach, Gymru, fil i minbsp;Dy greigiau Hymion, noethion di.

A hyfryd gweld afonydd maith, Mai moroedd bychain bron ;

A’r llongau gvvychion ar eu taith Gan ddawnsio ar y don ;nbsp;Hyfrytach, Gymru, fil i minbsp;Yw tyrddiad cryg dy flfrydiau di.

A hyfryd yw y ddinas lawn,

A phrysur wib ei llu,

A lion gymysgfa dysg a dawn A’u bywiol siriol ru;

Hyfrytach, Gymru, fil i mi, Tawelwch dy bentrefi di.

203

Cymru.

Mi ddringaf draw i ben y bryn I edrych tua’m gwlad,

Ond gwawd dieithriaid gaf am hyn,

Eu dirmyg a’u sarhad ;

Ni wyddant hwy pa faint i mi Sydd, Gymru, plith dy fryniau di.

Gian Alun.

CIV.

BETH YW SIOMIANT?

Beth yw siomiant? Tywyll ddunos Yn ymdaenu ganol dydd,

Nes i flodau gobaith wywo,

Syrthio megis deilach rhydd.

Beth yw Siomiant? Pryf gwenwynig Yn anrheithio gwraidd y pren,

Nes ymdaenu crinder drwyddo,

Er dan iraidd wlith y nen.

Beth yw Siomiant? Llong ysplennydd, Nofia’n hardd i lawer man,

Wrth ddychwelyd tua’i phorthladd Yn ymddryllio ar y Ian.

204

Beth yiu Siomiant?

Beth yw Siomiant ? Cwpan hawddfyd Yn godedig at y min,

Ac yn profi'n fustlaidd wermod Yn lie bywiol felus win.

Beth yw Siomiant? Calon dyner, Drom, yn gwaedu dan ei chlwyf,nbsp;Mewn distawrwydd, pan o’i deutunbsp;Y mae pawb yn Hawn o nwyf.

Beth yw Siomiant ? Cynllun bywyd Mewn amrantiad wedi troi,

Ninnau ar ei ol yn wylo,

Yntau wedi bythol ffoi !

Beth yw Siomiant? Tad yn edrych Ar ei faban tlws dinamnbsp;Arno’n gwenu,—yna’n trengu,

Pan ar fron ei dyner fam !

Beth yw Siomiant? Sylwi ’mhellach Ar y fam yn wyw ei gwedd,

Ac yn plygu, megis lili,

I oer wely llwm y bedd.

Beth yw Siomiant? Dim ond teimlad Meddwl claf yn Hawn o wae,

205

Beth yw Siomiant ?

Pan yn canfod pob meddygon Yn ei adael fel y mae.

Beth yw Siomiant? Chwennych bywyd, Eto methu’n deg a byw ;

Yna plygu’r pen i farw Dan ochneidio—Dyna yw.

leuan Gvynedd.

CV.

rw BRIOD.

Ti wyliaist with fy ngwely Pan ydoedd haul yr hafnbsp;A’i danbaid wres bob diwrnodnbsp;Yn gwywo’th briod claf;

Ti wyliaist wrth fy ngwely Nosweithiau gaeaf oer,

Pan syrthiai ar y llenni Oleuni llwyd y lloer.

Ti wyliaist uwch fy ngwely Pan oedd yn wely gwaed,

206

Fw Brtod.

A ffrydiau coch y galon

Yn drochion wrth dy draed; Ti wyliaist wrth fy ngvvelynbsp;Pan oedd y peswch blinnbsp;DrwyT nos yn peri iminbsp;Ddihoeni yn ddihun.

Ti wyliaist uwch fy ngwely A mawredd cariad merch;

Dy enaid wrthyf rwymwyd,

Ni syflwyd dim o’th sereh;

Ti wyliaist wrth fy ngwely Ym misoedd nychdod maith,

A’th fron dy hun mewn cystudd,

A’th dyner rudd yn llaith.

Ti wyliaist uwch fy ngwely Dan wenu gyda’r wawr;

Dy sereh nid oedd yn pallu,

Pan suddai’r haul i lawr;

Ti wyliaist uwch fy ngwely Pan giliai eraill draw;

Fel angel glan goleuni Cawn lynnu yn dy law.

leuan Gwynedd.

207

Hi ddyry’r chwe’ dydd ariant, A’r eurddydd Sul er urddiant;nbsp;Hi rydd ar ol y chwe’ dydd chwimnbsp;Ei Sabath im yn seibiant,

Ei Heglwys, hedd gynteddoedd, Hynafol borth y nefoedd,

A grasol genadwri’r Groes,

A’r Beibl a roes i’r bobloedd.

Ni gawn o’i chalon gynnes Yn orllawn bob rhyw fawrllesnbsp;Yn awr i fod, ac yna ar fyrnbsp;Hi ddyry’r nefoedd eres.

Ac yn y nefoedd geinwedd Y nofiaf mewn tangnefedd,

Gan seinio’n angel glwyswel glan Ragoraf gan Trugaredd.

209

evil.

Y BLODEUYN OLAF.

I ble, flodeuyn hardd,

Yr aeth holl flodau’r ardd ? Nid oes yr un a chwardd

Ger bron.

Mae anian oil yn brudd,

A’r llwydrew ar ei grudd,

A thithau’n unig sydd

Yn lion.

Mi welaf yn dy wawr Ryw ddrych o olaf awr

Y nbsp;nbsp;nbsp;sant ar ado’r llawr

I’r nef.

Bydd pawb yr adeg hon Yn wylo ger ei fron,

Ni bydd yr un yn lion

Ond ef.

Mae gweld dy wenau di Yn dwyn ar gof i mi

Y nbsp;nbsp;nbsp;Gwr fu ar Galfari,

Fy Nuw.

210

F Blodeuyn Olaf.

Pan gilio pavvb mewn braw, Caf help ei gadam lawnbsp;I’m dwyn i’r nefoedd drawnbsp;I fyw.

CVIII.

CRYD GWAG FY MHLENTYN.

Mae’r cryd yn wag, ond pvvy a’i gwêl Mor werthfawr a myfi ?

Bob dydd ’rwy’n sefyll uwch ei ben A’m dagrau brwd yn Hi;

Os gofyn neb paham yr wyf Mor Hawn o deimlad byw,

Fe ’^yr pob mam pan glyw fi’n dweyd— Cryd gwag fy mhlentyn yw !

A ! dyna’r fan He gwenai gynt Mor anwyl ger fy mron,

Tra’m Haw a’m Hais yn temtio cwsg I selio ’i lygaid Hon ;

Ond yn y bedd mae’r anwyl un,

Dan gysgod prudd yr yw,

2II

Cryd Gmag fy Mhlentyn.

’Does yma ond y fan 11e bu— Cryd gwag fy mhlentyn yw !

Ni raid i mi wrth bennill bardd, Na Hen na mynor faen,

I gadw ’mhlentyn yn fy nghof Tra byddo hwn o’m blaen ;

Os rhaid im werthu’r dodrefn ty Dan faich i’m cadw’n fyw,

Nid ymadawaf byth a hwn,— Cryd gwag fy mhlentyn yw !

CIX.

I WENNOL GYNTAF Y TYMOR.

Wennol fwyn, ti ddaethost eto I’n dwyn ar go’ fod haf ar wawrio,

Wedi bod yn hir ymdeithio;

Croeso, croeso i ti ;

Nid oes unrhyw berchen aden Fwy cariadus na’r wenolen,

Pawb o’th weled sydd yn llawen :

Ebe’r wennol—Twi, twi, twi.

212

Ha ! mi wela’th fod yn chwilio Am dy nyth o dan ein bondo;

Y mae hwnnw wedi syrthio, Wennol, coelia di ;

Nid myfi yn wir a’i tynnodd,

Gwynt a gwlaw y gaea’ a’i curodd, Yntau o ddarn i ddarn a gwympoddnbsp;Ebe’r wennol—Twi, twi, twi.