URT. BELLAII

UnGAEI, EQVlïJS

O R Q^V ATI, COMME N-

tariorvm de rebvs

gallicis, libri

D E C E M.

Qjv I B V s Francifci primi, Galliæ rcgis^ res geftas, varios caïîis, amp; Bella quæ 1111 cum potentiß. principibus 2^ populis in-terceflerunt.com plexus eft.

, J .»r nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;. .f»

Ex Gallico Latinißi^i abHu^one Suroeo.

NOBILISSIMO, erv

^ITISSIMO ET CLA-

• fî-ISSiMo VIRO

Kedigeto VriaißAHienß,

Ö M E R V S omnium ingcniorum parens^ Redigere clariffime_, dum ad Troiæ mœnia duasnbsp;duorum populorum acies adu erEs prælium inire paratas fcribit^Helenam interim domi feden-tem fàcit, quæ varia illorum certamina artifi-ciofeinteJacontexta exprimit:in qua quæ virinbsp;fortes bello geflerant, poftea depida viferemnbsp;tur, quæ amp; fpedlantium oculos palcerent, amp; re-rummemoriamà temporis obliuione vindica-^nbsp;iu ’ Neftorem non femel inter Græcorum proceres differentemnbsp;jiuuenilepriftinum robur ôc vires exoletas rurfus fibi adeffe opta-g^^^s_,vel qüibuSjdum gererenturdnterfuiffe fe recor-locisduobominum generami-%nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;videtur; vnum eorum qui res ab aliis geftas hiftoriæ

tilt nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;ftudent, quique turn eorum quos ornare inflituerunt, vir-

etiam ingenii laudem è fcriptorum celebri-£ ^‘'^rnparare cupiunt.Alterum eorum qui quæ ipfi viaerunt_,dixerunt ^^ceruntue_, breui quadam narratione vel aliis viua voce nuntiant, velnbsp;fiptis vt minus elaboratisjfic magis ad genuinam rerum veritatem per-ƒentibus^ pofteritatis memoriæ confecrant. Nam tertiumilludgenusnbsp;ƒ tiinagis eft quàm confilii,imb fingipotius quàmoptari nedumfpcra-^.P^^eftjquodab eodempoetaexprimitur,fiquis nêpeinacieipfa ôc mc-^’^^crtamine verfetur,quem Mincrua manu ducat, impetumque abeonbsp;jçjnbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;periculumauertat,vt neque extratclorum iadum fit,nequeà

J. Q’^’^’^iaftufibimetuerecogatur. Hæcduo fcriptorû genera fiquisdi-b ntius inter fè coferre volet,reperiet hos vnum tere illudfcclari, vt quo 1 otdine, tempore amp;rationefa6lum fit,commemorent,fic tarnennbsp;^nannales nudos atque ieiunos cuiufdam quad frflorum comme*nbsp;fufcipiant,fcd confilia ducum impera-tilnbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;dolos amp;ftrategemata addät,quàm tœliciter vei cué-

prudenter fufceptis refponderit, vei fortuna amp; cafus, quæ in à z

mines profperofuccefTu^debito licet virtütiSj prudentie amp; fortitudinis præmioftaüdarint.Illiineo potinseflevidentutjVt leóloris animumt^“nbsp;tineantjdeleóEent rapiantnngenii eloquentiæ commêdationemhacnbsp;rationeaucupantes, longiori qnarn veriori operi infiftunt, veritatifqu^nbsp;oratione^quamfimplicemefTedicerefoleiTius)non contend, pigmento-rum vanetatem toto ftudio anxic conquirunt, nimirum Helenam illaninbsp;imitantes,quæf vt inquit illenbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;/çziv

âandutnâuditoretncôfingant,quàm veras nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;ad docenduin ledO'

rem confcribant. Eos verb fcriptores amp; libentius legimus, amp; tutius red-pimus_,quos in pulnere ôdole verfatos otii quoque nonnihil à rebus ferÜs acftrepitufuffurarifcimus, vtvifa,audita, veletiama fcgefta literis prO'nbsp;dercnt.Huiulmodi fcriptores duos præftatiflîmos Gallia noftra bis tenvnbsp;poribns protulit,Philippnm Commiilæum amp; Martinn Bellaium. QuO'

E P I s T o L A.

rei militaris adminiftrationejprudentiajfide, diligentia ac fortitudine *^gularipræflantes:vtetiamvtriuiqueob excellentes virtutes adinaxi-^^sresadininiftrandas atque gerendas opera amp; fide vfus fit Franciicus

Rex, qui regiones quas iuæditionibello pàrtas âdiunxerat, quas ^onnifi fummæ fàpientiæ integræ fidei hominibus committcndas eflenbsp;J^telligebatjillis tenendasamp; feruandas tradidit.Quain teneciudicio hà-'^cinabatur,nec{pe decipiebatur_,qui eos vigilatifiimos, prudentiflimosnbsp;^^iideliflimosexpertuseft. Acvt de eorum laudibus iuftam orationemnbsp;’^®ninfiituam,cuius exitum vix reperirem,mibi videnturillarrt tantope-^^celebratam Cyri Pædianiamp; àmaximis Temper ducibus diligenter le-propemodum edidicifle,reip{aprofeólo in muneris adrtiiniftratio-’^^optiinè exprefiifie.Eius enim quum potiflimum præceptum â Xeno-pftonte celebretur, vt exercitus imperator hoftium confilia iciat, fixa oc-^‘îahabeatdianc non minimam clucisvirtutem in quo melius quam innbsp;^^^oquehorum perlpicere vnquam licuit? Quis Gulielmi diuinam penenbsp;S^citatemnonadmiretur^qualegatorumRegis,quosmafchioVaftius ,nbsp;^rie trucidandos curauit,amp; periculum antèprçiènfit, quum eis tutio-^^^quot;^itineris faciendi rationem ofienderet, neccni perpetratam, maxi-^^^alliditate obfcuratam,fingulari iolertia amp;diligentia deprehendit at-’l^^illuftrauitfNibilomifTumafe Vaftius putabat,nerei perpetratæ velnbsp;^^’gumnextaret veftigiu, vtne Ibyci quidem grues pertimeicendi vide-

At Gulielmi vigilantia, induftria amp; laboreillius confilia patefa-in apertifiimam tandemlucem extrada funt. Quum ambo aduerfa . ’’^naberent,multi ex Vaftii militibus ad Gulielmum trafierunt: mul-^ppidis confilia clam communicabant, quorum operamagnam re-0 ’^^nifuo principi nulla pene bominum iadura acquirere poterat : nifinbsp;H^Qrûdain inuidia præclaræ hominis virtuti obftitiflet. Quid illud com-Worein,quod Pedemontanis fame laborantibus tanta diligentia pro-b Vt ni hoc ab eo fadum fuiffet, regioni incolæ defuiflent, amp; regionbsp;dominatione fame vrgete auuliafuiiTetf Quæ omnia vt illefiim-H æ^^^entia adminifi;rauit,ita maximaimpenfafuftinuit:vt quum aliinbsp;^^^niunerafibi demandata quæftui habere foieant, ille dum populinbsp;V iV^^^^i^^principisfui gloriæ ferait, loculos proprios exhauriret, Scnbsp;itnnbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;moreretur,Martino fratri amp; difroluendumæsalienumamp;

æn ] nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;virtutem atque fidem relinquens,cuius etiam viuus fœliciter

fg nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;^eitiperhabuerat. Quale enimhoc illius eft^vt e multisvnu pro-

j^(^-^9^odTaurinodecedens,quos relinquebat,iis tanto ante prædi-Priin nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;focno onuftaoppidu intromitti pateréturfHæc enim op-

ingeniofa Sc occulta ratio ab hofte excogitata Ho J quot;^^’^finoindiciisdeclarata, amp;multo antèprouifà. Laudatur Xe-Cyrum non adhiftoriæ veritatem,£èdadiufti impenbsp;Süonbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;fiepinxit.Hïc amp;rerumgeftarumveritatem cuminmultis aliis

fcjl f nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;præclarè amp; fortiter gellæ cómemorantur, turn in iis ipfis qui

^^^nt,legimus:amp;: quo dille philofophicènonhiftoriccdocet,apud ä 3

E P I S T O L A.

hos non minus pcrfpictic intuemur: vt theoriam liïc ex praxi cliccrc facile fit^quum theoriam illic in praxim producere difficillimu videatur. At-quehæcquidem communia illi inter le habuerunti Nam Gulielmo propria fuit hngularis bonarum literarum, artium amp; linguarum fcientiapn qua non modb excellebat, led etiam Omnibus eruditis qui in Italia, Germania amp; Gallia florebant,charillimus erat. Huius eruditionis nominenbsp;acceptus Henrico v 111. Angliæ régi fuit,vt dum negotium quodiH^nbsp;cupiebac,apud celeberrimas orbis academias fin quibus notiffimus erat}nbsp;perficeret, Regi in eius gratiam quingenta quinquaginta coronatoruWnbsp;millia dono daret,quadringenta millia mutuo concederet,quç illequin-quennii tempore perfolueret. Tantum vnius hominis eruditio amp;grati3gt;nbsp;qua apud homines literatosvalebat,Regipotentiflimo,{êdtumreipc^nbsp;niariæinopiavaldelaboranti profuit. Illius eloquentiæ acceptûtulitdünbsp;Illuftriiïimus Wirtembergenfis,qubd ditionemiuam amplilfimamrc^^nbsp;pit:in cuius caulàorationes duas apud principes Germanos ab illoh^,nbsp;tas in hifce Commentariis legimus.Neque verb quum dicendo pluri^nbsp;valuerit,{cribendo minus noftrç ætati quoq; prorudTet,!! eius ad nosnbsp;pta incolumia perueniflent. In quo fane duo fummopere mirarinbsp;qui fieri potuerit,vt vir militaris rebus bellicis maxime implicatus,r^^nbsp;temporis ab armorum firepituabreptum literarum ftudiis Sgt;c fcribedinbsp;bori impertierir;deinde quis tandem cafus nobis illius lucubrationes^^^nbsp;cmerit,quiamp;ætatenoftra{cripfit, vtid temporum longinquitati at^nbsp;iniuriæfquod fieri folet^tribuere no poITimus: prudetia luigularip'^^jnbsp;ditus,plagiariis tarnen potuerit elfeobnoxius. Qmequidfitautemq^^^nbsp;egregios tanti viri labores nobis abflulerit, exipfius verbis tenenius q**nbsp;ingenii monumenta reliquerit Latine feripta, quæ ab ipfo commcmö^^_^nbsp;talegimusinpræfationelibro horum Commentariorum quintonbsp;xa. Namlibrum Gallicu De diiciplina militari ab eo fni fallor^ firip*^^ jnbsp;memini me Lutetiæ excufum aliquando vidilTe Js igitur Xenophonnbsp;licus fquo enim nomine melius cum appelle,qui orator eloquentilfn^^^^jnbsp;feriptorfuauiflimus Sgt;c duxfortiflimus prudctiflimufque fuit.^ viu^’^nbsp;Agefilai,Franci{ciRegis,quihoc nomine primus dióluseft,delcripl^^,nbsp;res ab eo geftas, varios cafus,bella quæ cum potentiffimishoftibusnbsp;fuisferiptis celebrauerat,illufl;res fortes viros fuahiftoria comm^^^^nbsp;uerat, quos apud eum gratia amp;autoritate valere videbat,inprimis vifnbsp;bellica laude clariflimum Annam Mommorencium, ne etiam ƒ j.,nbsp;fuusdeelTet Lyfimder.Horum fcriptoruiabluram Martinus Bellaiusnbsp;cirecupiens,tresdfratre Icriptos libros quos habuit, fuis Comment^nbsp;inferuit, qui funt ordine quintus,fcxtus,feptimus, vnacumpracf^^^nbsp;cuius meminimus,quam ille toti operi prçpofiierat.Hic igitur eftnbsp;librorumordo, Redigere ornatiflime, quibus nimiru vita rfnbsp;cifeiiam inde ab eo quum regnum Galliæiniit,continetur.

funt caulæ, quibus D. Weyerus adduefus autorfuit, vt Latina In^b eosdonareimvtquoniamrcsnonfoluminGalliafedctiäinltaliao^

E P I s T o L A.

rtaniaàGallisgefl:ascompleduntur,polfentenamab Italis amp; Germanis hominibus legi, imb ad eas genres permanarent, inter quas Latini ièr-monislonusauditunprælèrtimquumnon Fraciici modb, cuius memo-riæ celebrandç potiflimùm dicati videntur^res geftas compleólantur^fednbsp;ctiam multa narrent rum de Carolo y. CæfàrejquiRomanumImpe-cum miro rerûfuccefTutam potentibus aduerfariis tumorictetumnbsp;accidenté impetitus geflit,tumdealiismaximis principibusac populis,nbsp;^uibus res cum Franciico fuit. C ur au tern meum nunc laborem tibi dica-^^inanimuminduxerim,fi earn tantum caufam afferam,quód eundemnbsp;^iitorem hacinre fecutus fim,fatis fopinor; fuerit diólum, vtveleo no-^inefolo munus tibi noningratum fore confidam,quod hominis tibi a-^iciflimi amp;coniunóliflimi verbis atque commendatione ornatum eflet.nbsp;temeritatis quidem culpam cur dcprecer^qubdignotus te compel-^reaufusfim.^Fduiulmodiexculationesapudeos adhiberi{oletamp; debet,nbsp;H'^ifcriptaprohominum gratia amp; notitia admittunt,non homines pronbsp;.'¦^iptorum dignitate complectuntur. Apud te verb his minime opus elfenbsp;^*^^d]igo,qui eruditos omnes viros quanti femperfeceris, abunde perpe-J^^teitatus es, quuin Italiam, Germaniam, Galliam amp; Angliam perlu-eo præcipuè ftudio, vt literatorum notitiam atque cofuetudinemnbsp;^óparares, eólque ad familiärem amp; intimam necelhtudinem admit-minori fane cura atque impigri negotiatores pretiofifsimas mernbsp;Maxima diligentia conquirunt. C^ofitvtnon modbapudtehuiufnbsp;non paucos viros habeas, fed plurimi etiam variis amp; maxime difsi-Qlt;^is diliunóli, te tarnen certatim fummopere colant amp; obfcruent, te-“^^^^gnilsimum eruditorum hominum Mecenatem virtutis tuæ,do-humanitatis merito celebrct, a quo fe maximi fieri animaduer-k .^‘Quisenim ignorât quam charos habeas noftræ ætatis Theologos,

P i?®^iVrfinum,Cuiacium, loanemMetellum, Cratoncm, Gerartum r ^niburgiumNouiomagum,amp; cæteros raradoblrinainfignes virosfnbsp;J. ^hpræhantifsimishominibus quanquam nullopaâzo fum confe-^’^Sjünb me infinitis partibus inferiorem agnolco, vt nihil ad te, quonbsp;^^ainin dodos beneuolentiam mihi demerear fquod illi perfacilènbsp;c^^inittereaut proferre queammon fum tarnen ea exiguitatis meænbsp;deterritus,quin te accederem, vt qui Iciam eiufdem elfe amp; donbsp;tUf ^^ines admirari, eos qui ad aliquid præftandû pro virili enitun-^ï^^^P^rnari.In primis verb quod mihi deelfefatis intelligo,id te bonbsp;hanc ob caufam confido, qubd ex omni literarum gene-'^’¦^æpotifsimùmftudio teneris,eiùlqueledione vehementer dele-]nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;res tibi iampridem (p/As/çDexjHub. Languetum verè

cbluetudinem atque amicitiam iucun-reddidit. Hacego tehiftoriæ deledatione voluptatein his ^^iitariis perlegendis non cariturumlpero, qui locis anteaconfpe-longe melius ob oculostibi ponere poteris.

^ro libres etfiGallicos non minus a te intelligifcioquàmin Lati-

E P I s T o L A.

nam linguarri conuerfos,tarnen tantum abc 11 vt ea me caufa a Icntctkde-duxeritj vt potius contra illa valde firn impullus, quód fpcrarcm tibi rem non minus gratam fore quam rlli ipfi D. WeyerOj cui etiam plane ealin-gua no ta eft: p ræ terea cæterisqui alterius tantum linguç icientiam tenet,nbsp;animum additum iri, vt libêtius tutiuique ac minori interpretationis du-bitationelegendum fibi hoe icriptum purent, quod ei nuncupatum elfenbsp;norint,quem fallere neepoßimneeauhra, quiq; eo munereno folùmafnbsp;ficiatur,fed cenfor etiam ac iudex conftituatur. A tquehæc quidcm ornementa tua verè elfe cenfèridebent,quæ tuo labore,ll:udioamp; induftria tibinbsp;comparafti.Hæc etiam veliolame inuitare mouere potuerunt, vthocnbsp;munus te decere arbiträrer, amp; mihi ad te nonullum aditum patchdu-rumeflecofiderem. Accedebat etiam multo grauißima aliacaufa,gci^^'nbsp;ris nobilitas, amp; familiæ dignitas atque amplitudo: quæ in aliis tatamnbsp;habent,vtquihuiufinodi ornamentis commendantur, multi adnbsp;tatimfibiefleafpirandum ftatuant. Quatumenim dignitatis in patrii^'nbsp;pudVratiflauienfès obtineas, quantum tota Silefia nomen vellruinec*^'nbsp;ma fit, vel ex eo fàtis perfpicitur,qubd illic fratrem habes qui fiimmulO’’'nbsp;bis magiftratum gerit, Nicolaum Redigerum, qui in tanti muneris filh'nbsp;gium virtute,iàpientia amp; probitate eueôlus, familiæ decus adminilh^^^Jnbsp;dirationeæquat, ciuiumvota amp;expeólationem etiam fiiperat. Illcvcr^’nbsp;quum non minus hiftoria legenda deleóletur, no minorem,credo,nbsp;Commentariis fruólum amp; voluptatem capiet, qui fàtis nouitquatir^nbsp;rat eorum quæ fuperioribus fcculis cotigerunt animo memoriacomp^^nbsp;ótfqub ex aliorû prudentia, confiliis amp; profpero euêtu, folertia dext^nbsp;ritas in rebus gerendiscomparetur.Quid verb fi hoc addam,duoruninbsp;trumlucubrationesduobus etiamfratribusiure optimo dicatasnbsp;Quod tametfi appofitc admodum ipfo numero quadrare videtur,nbsp;fummoperedolendum efl qubd tertium adiungerenon licet,nbsp;Redigerum, qui ante annos aliquot Pragæ diem obiit, poftqua GalÜ^^Înbsp;Italiam, Germaniam amp; Angliam non -7z^cd^Ggb,vt illefednbsp;atque tu ftudio peragrauerat,nbsp;nbsp;fapientiæ virtutumq; merito in

regni Boemici fenatûà Cæfàre Maximiliano alleôtus erat. Quifin^^^^ turn familiæ,ordini ac genti ornamentum attulilfct, tantum fuinbsp;defideriumreliquit. Hæcfunt Redigere clariffime,quæn^^^/nbsp;animum addiderunt, vt tibi hünc noflrum laborem in vertédisnbsp;mentariis nuncuparem, Sgt;c metu liberarunt, ne vel temerarius vel ninbsp;blandus viderer, quod antea minime notus tanta audacia te comp^“ »nbsp;Qi^æ profedo non tam reformidauif quanquam metuenda videbannbsp;quàmfperauifore,vt quæ Galli fua lingua libenterlegcrût,obuiu4r^^^/nbsp;quuminlucemprodirent,amplexifunt,deinceps Latinafadaompnbsp;minori alacritate euoluât:qui porro ia tibi eruditionis nomine notinbsp;quæ’ in tuam gratiam præfiiti,ea non faftidire incipiat : mihi denilt;j*^nbsp;in pofterum fufeipiendi ftudium excitent, diligentiam induftrianbsp;acuant. Vale.FrancofurtiadMœnum,Prid.Cal.Sept. i S 1

LECTORI

die ex 'vulgari quadam lingua in Latinam transferunt, idnobiicocedimeritopoflulamus-.'vtinnominibusoppi-dorum,dignitatum:,munitionumy armorum^ alia ad re-cepta iam Latinie Ungute njocabula referamus^aUii La~nbsp;tinumßnum quaß 'verlern aptemus. Siquis enim'vni-7 uerfa 'velit Latinisprißis diÛionibus eff°rre:,eumßmulnbsp;cum libro diélionarium cmittere oporteret :ßquu contra nullum Latinumßeruare 'velit,ßd omnibus Gallicisnbsp;‘^^Itiunt vultum tribuere yis'videatur omnem ‘vetu^latemßaflidire.Itaque modusnbsp;tenendus e^i^quem tarnen nemo c er tum que at praßribere. Homeritctatenbsp;‘ytadicebatur,qutepoßea Corinthus:at Djrrachium etiamnumhodie potiusnbsp;DuraTßnem dixerimus. ItaBrigantium Brianßonem,Tauroentam

, °^tiempromißcueßcribimus : quüm Âgathopolim pro Adompeßulo retineamus: O Lutetiam hodieque dieimus,quamßhoc nomine in ipß oppidonbsp;nbsp;nbsp;apudin-

^pfis appellar esße Parißnos eße non Lutetianos dicerent.In dignitatumßmili-^^^tiQngt;iindyus e andern pene rationemßequutißumus. Latini Athenienßum archon-Lacedtemoniorum ephorosßcripßerunf.at duces amp; imperat or es,non Arate-^’^^^ixerunt,decuriones,non decadarchos.Grteci Perßrum (atrapasnon ßolum re-^^^^trunt,ßed nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;indeßnxerunt. Latinorum conßules

dixerunt,'vnde'GeiroL^.Lgt;^v fecerunt. Didatoremßcruarunt,tametß etiam aliqui dixerunt. LLos quoque 'v et er es illos non prorßts inepte opinor imi-^^^^i^jtiumlegatumamp;ßgnißerum Latino 'vocabulo dicamus,tarnen centurionemnbsp;exißimamus.ÄPareßchallatum cancellaria-'^'^^lerere,'vt tribunatumnbsp;nbsp;nbsp;conßulatum,diximus. Connedabliumßeneßchallum,

qutedam domeLlica vßurpauimus-.atprtcfedumprtctorioquammagnu ma-di cere maluimus.P^icecomitem,procomitem:'vicedominum,prodominum, ^^’^tiunqifam appellauimus,quin ipßum Gallicum l^idamq nomen int er dum re-^^^^Itnus.Mareßchallinomen Galli multis in rebus 'vßurpant.Nam cadrorum ma-^^ftf^allum dicunt, quem Bud.ex Tacito praßedum cadrorum appellat.Ed etiamnbsp;hallus quem epidathmum Grtecanjoce dicunt,quaßid eßmaßonumnbsp;j^^^^ttorem.Lluiußnodi cnim mareßhalli manßones militibus,quum in oppidumnbsp;aut 'vicum ^eniunt,deßribunt. Vr interim njulgatam marßchalli appel-.nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;omittam,qua 'oeterinarium aut deniqueßabrumßrrariurnßgnißcat.Sed

Gommentarits mareßchallos intelligimus quales Gallia quatuor habet, apud iudicia exercentur. IlUs coneßabliusprteeß,tanquam magißer equi-Mareßchallo demortuo aliusßatimßccedit : 'oerum conneßablq morte non

continuo quißquamßußcitur. Carola Borhonio Gallia egreßo.ncmo bunc honorem ^eßit multis annußd Francißus Fex Hif^ania clemum reUerßs, Mommorenewnbsp;hacdi^^'ätatevirtutüergo auxit.nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;etiammortuo^iamfcptimum Inmc annum

Gallia conneilablio caret.^miralium claßisprafedlum aut nauarchum dicereh~ cet:pra:efl enim claßi Gallico!:,^ rerum qutcmarigerutur,ad eum procuratio^er-tinet. Qjß exadlius de his -velit dißerere,'vt origo amp; inflitutio exponatur,ßtiusnbsp;ßuerit Opus proprium tanttz rei dicare.nbsp;nbsp;nbsp;Equitum turmas ex prtefeéîorum nomi~

nibus Galli appellant:equites ipß cataphracli nobis aliorum exeplo dicuntur, (jUos GaÜico nomine homines armor um aut armatos 'vocamus .Qjpum autem turmam a-liquamquinquagintacataphradliscondlare audis, équités ibi plus minus ducentosnbsp;ßuiße debes int eiliger e.Equitibusßquidemßngulis bini attribuuntur^quosU^^^^^quot;nbsp;rios'vocant. J^trorunquein^litutionem^ deßcriptionem ad Carolumßeptimumnbsp;exaólis Gallia Anglis referunt.Pdenricusßcundus anno i s 4 ^.nonnihilrnut^^^^quot;nbsp;Sagittarqßc dicuntur dßagittis quibus tum utebantur, vt e^ent hippotoxot^e. Ißnbsp;que nomen 'vetuAum armorum,genere licet commutato,manßt. (ßuin amp;nbsp;quum qui^^iam ad eum locum euehitur,eißagittarum manipulum aut dragm^^E^nbsp;rigi audio. Eo autem interßpraeter ctctera didlinguuturjqudd aliorum paluda^^^nbsp;tis manic a deßt,aliis dependeat.Hos porroßagittarios aliquando diximus, ali^lti^^nbsp;doetiam Arcitenentes,licet'vocabulonon Latino,partim'vt Gallicum nornet^^^nbsp;primeremus,qui nona [agit tis,•'verum ab arcußt Gracißuos'bs^ß^ eos nornm^^^^^nbsp;partimnequisputareteßeßagittariosquoßdampedites,qualcsin ^n^lorumnbsp;citu no Ara atateßuiße,in his etiam Commentarßßgnißcamus.Nam Gallinbsp;morumgenere multo citius -vti deßerunt.Mippotoxotas alicubi,ßedßemel nienbsp;ßememini-.hißuntqui équités arcubaliAarq Gallicetum temporis erantamp;^nbsp;b ant ur.In quo rum locumßcceßerunt quos hippoßlopiAas congruovocabulonbsp;laripoßeputauimus.nbsp;nbsp;nbsp;Peditum cohortes dicimus,‘vbi Gallicusßriptorfie^ß

('vtitaexprimam}'velßgna exlingux conßetudinedicit. Qj^t vero mild^l^^ ßent,nihilcerti aßßrmaripoteAihorum enim numerusnbsp;nbsp;nbsp;augeturßubindeamp;

nuitur.^d armor um porro nominaquodattinet,id 'video quod in multu bus,‘vt 'vß 'velgenere mutato,nomina tarnen 'vetuAa remanßrint.Elelepoli^.nbsp;metrq atatenatamßcriptoresprodiderut,machinamab Epimacho ^thenie jnbsp;chiteAoinuentam.Hacarietibuscrebritate deßeAis('vtaitnbsp;ceßit. Eandern hoc nomine tarnen did omnia mach inament a, quibus diruunenbsp;pida,teßatur Heßchius.Sic 'vetuAa nomina aneis machinis

ßrorum memoria inuentis tribuere licet.^liorum armor urn nomina ex'^ culis Latinaßunt,'Vt apudcelebrem quendamnoAraatatisßriptotemnbsp;pererim partißanas amp; alabar das. It aqueßqua paulo ob nouitatem ,nbsp;ßlentiora aures initio rädere 'videbuntur, quum armor urn autnbsp;munitionum hodiernagenera nominabuntur, ncceßita-te extort a 'vßu tandem molleßent,^fami-

liaria, 'vt ßero,ßent.

EI D E M.

E Æ T quot;E R indicemquemhiiichi^oriaßibiunximus(qui tihiahndeacinpromptnquod cupiesßihmimddrahit^'vilkmefl^nbsp;idqne qnornndam ßriptorum exemplo ßngulorum lihrorumnbsp;epitomen conßcerej tihi 'vno quaß af^eéÏn qua pracipuanbsp;ßint^ocnlüßnhiiciat'.'vnde poßea indicem quoqne adiré que as,ß

Primi librï svmma.

R

jj * Ludouicus duodccimus quum ducatum Mediolancnfcm nupcr amiflum recipcrc co-

*¦’ Trimolliumilluccum^exercituniittinquemad Novariam Hcluetij prælio fuperatum report '^^'’^P^*-^^‘l'iuntur,tandémque alpibus luperatisDiuione obfident.Per idem tempus alia ex ^it Tnbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;ÔC Henricus Angliæ rex prælio viótores,quod àcalcaribus denominatum

•quot;ar ^^®^Eiamamp;Tornacum capiunt.RexpacemcumHeluetiisamp;Anglisfacit, Angli fororemin dat vxorem Francifco Angolifmenfi, quum denique expeditionem Me-’'i)il*^^”^^”'pararet,moritur,Angolifmcnfis regno accepto,quodilleinftitucratpcrficit,Heluetiisnbsp;’finianum deuiéfis.Belliinter eumamp;Carolumquintuminitium deferibitur,cui occafionemnbsp;Albretus amp; Robertus Marcanus,quöd illc Nauarræ regnum recipere, hic Bulionbsp;f’Pitnbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;Nauarræregnum paucis diebusre-

M nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;adimitur. GaliiamCæfaradCampaniæ oraminua-

capit, MalTcriam fruftra obfidet.Rex hac iniuria incenfus Aftefiam öi. Hannoniara Valcncenas prælio eumlaccffitjHedinumcapit.Angluspacem compo-%nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;perfici non po teil ob Fontirabiam, quam Boniuetus à Rege miHus ceperat. Torna

Pa ƒ iongam obfidionem in Flandrorum potcftatcni venit.T urbæMediolani auto re Leone pa Wus Regem fufeitantur.

S E C V N D I.

0 s P E R Columna,qui exercitui Papano amp; Cxfiriano Francifei Sfortiæ nomin^rç-fn[jp^5^osmagna ex parte Mcdiolancnfis agri expcllit.Rex Lautrcco,qucmillic præcftê iuflerat, (lj^l*^'ummittit,cuius tarnen ob ftipendijpenuriamnullusvfus fuit. Gallis ad Bicoccamcæfis,Me-Genua amittitur. Adrianus papa demortuo Leoni fuccedit. Borbonij ad Cæfarcm de-hlj ^‘^gemab itincrcfufeepto rcuocat,nc Mediolanum ipfe proficifcerctur. EoBoniuctum cumnbsp;'‘ftocxercitu mittir,fcdnulloetiamtum fru(ftu,quumnec ftipcndiunncc fupplementumfub-Angli interim amp; Burgundiones longe in Picardiamprogrelli Mondiderium Roiamnbsp;MFótirabiam recipiunt.Comes Gulielmus Fuftembergus cum Gcrmanicis copiisnbsp;ducatum imprellionem facit,qucm Guifius rcpellit.Borbonius amp; marchio Pilca-hç Mafliliam obßdenr,Rcgis cum firmiflimo cxercitu aducnientis mctu fc recipiunt. Ille copias al-[ 'Eaducit,Mediolanum cum aliisplerifquc oppidisrccipit.Papiam obfidet, vbi prælio cum hofti-^'^ornmiilb capitur.

T E R T I I.

Ege in Hifpania captiuo ducilïàAngolifmcnfis eins mater quum regnum adminiftrarct, omnibus fapientcrprouidct,nequiddetrimctiacciperet. Anglum placat,qui bellum Picardiænbsp;'önr ‘¦“S’E^b^f-DticisLotaring!fratrcs Germanicam quandam pTebem,quæ aduerfus nobiliratemnbsp;tq P'Eaucrat,ad Sauernam dclcnt.Rcx Madrilij ægrotat:quæ res Cæfarcm mouct,vt domum cumnbsp;tç permitterct,libcris tarnen obfidibus datis,ccrtifquc additis códitionibus, quæ quum iniquionbsp;Wænbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;Cæfarianis diripitur,in qua capienda Borbonius occiditur.Foe

^iti nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;^^Eicitur.Illuc Laucrccus cumexcrcitu mittitur, qiii multa

oppidain Francifei Sfortiæ commodum capit,rcliqua capturus, nili ad libc-^3ll' nbsp;nbsp;P^^*^ Hifpanis opprcllum feflinarc coadus fuinct:quos inde auocat dudo in Ncapoli-

j)(jj*’'^SEiinnes cxcrcitu.Cuius omnia capitoppida,præter Manfredoniam,Caicttam amp; ipfam Nca-lijj'^'4“*'E‘quumobfiderct,pcftcincxcrcitugrallantc ipfe cum maximo fuorum numero mori-„ ’^uriaaRcge deßeit, amp; Gcnuenfibus defcókionis autor eft.Pax Cameraciinter Cæfarcm amp; Re-Qf ^oniponitur,quofitvtlibcriregij reddantur,ipfcCæfarisfororeminmatrimoniumducat.Cç-ç^ oninulto poft in Italiam contcndit.Romæ coronatur,Fiorentinos diuturna obfidione reipubli-'^rniam coramutarc comt.

o

C 2.

Q_v A R. T I.

Franciscvs RcxquumpadiCameracenfisdurifl'imisconditionibusftarcnonpoflct/o cictaics in Germania, Anglia amp; Italia init, qaibns fè confirmer. Regina Aleonora paccra internbsp;eos alcreamp; ad colloquium adducere conatur. Rex Vngariæîoannespecuniis àRege,quemadroo-d um pecieratjiuuatur.Inftat Régi Cælarvt fibi bellum cum Turca gerenti opem ferat ; quod ille de-negac,nifilraliamdclendercopusfir. Britoniæducatus aflêntiencibusrcgionis ordinibus, Galliconbsp;diademati adiieitur.De Concitio habendo quæftio inter principes agicatur.MerviliuspatriciusMe-diolanenfiscrudeliteràducc Sfortianecatur,quumRegisapudeumlegatumageret.Qnailleiniu-riaoffenfus bellum ei inferre parat, nifimorsinteruenicns ducem vltioni exemifler. Dux Aureliusnbsp;CatharinamMediceam,quç Regis Henrici 11 i.hodicque in Gallia mater eft, vxoremducir.Ducesnbsp;N virtembergenles principum Germanorum ope atque armis, quos ad banc rem Langaus oranonenbsp;fua adduxit,pccuniis verb à Rege collatis,fuas dicioncs,quas Ferdinandus occupabat, recipiuni.Lc'nbsp;gionarij in Gallia inftituuntur,apcririque incipit odium quo Rex Sabaudum profcquebacur.

Q_V INTI.

Francisci poftremie Sfortianagcnteducis mors Regern mouct,vtMcdiolanumàCç^' répétât. Sabaudiamamp; Pedemontanumagrum,vtitcrfibiplanum rcddat,bcllo occupât,ins‘‘j*nbsp;earn ob matris mortem arrogans.Cælar ex Tunetenfi expeditione rcuerfusRcgiis legatisdcA**^'nbsp;lano reddendo fpem facit, dum vires parat quibus Pedemontanam regionem ciadiniat,nbsp;winciam moueat.Quodpriufquam aggrediatur,multapublicèaducrlus Regem loquitur, idqr^^nbsp;niæ in papç amp; cardinalium ccetu .Rex ilbus maledióta Icripto réfutât.

S E X T l.

Cæsar numerofumexercitumcxvariisgentibuscoIligit,vtGaniamexProuincixp‘'U^^ lo petat.Galli cius copias ad Follanum aliquandiu remorantur: tandem padionc deditionemnbsp;foguntur,àFrancifcomarchionc Saluffiano proditi,quem Rex Pedemontanis locis prçp^^^^je--Cæfar concilium cogit,apudluosconcionatur,mulralibi cum quibuldam Gallis arcana iuedi*:^nbsp;rcia(ftat,exercitumNicçam,vtProuiiiciamingrediatur,progrcdiiubcr.

S E P T I M I.

C Æ s A R cum fuisinProuincîamvenienSjbiduocclerius quàm alioqui necclTccratjlcl^^^p, vt in primamGalliam die Apoftoli lacobi pcrucnirct,quôd eodem die anno fuperiori innbsp;pulillct,pauctfquc diebus 'I unetes ccpillèt,dcinde quod Hilpani hune Apoftolum tutelarcinPnbsp;ca ratione omen læti exitus captans.Apud milites velut occaficncm loquendi inde nadus,nbsp;habet.Galli tocaProuinci^ vafticarcm cdunc,vtillius cxercitui cibaria dccl{cnt.DclphinatuiP'j^,0-Humcrius diligenterprouidettaliaex parte Mafliliam amp; Arclatum magna prçfidiadeducuntP'^'^nbsp;morcncius prçfeiftus prçtorio ad Auenionem exercitum cogit,caftra vallo amp; folia munit.AliP c5nbsp;creitum Rex ad Valentiam colligit. Montiianus amp;Bofius ad Briniolas male pugnar. Burgunebnbsp;Peronam obftdent.Francifcus Delphinus fummo omnium luôtu moritur. Cornes Rangonbsp;Régis foci) exercituinItaliacoaâ:o,Cçfarianisamp;Genuenfibusbello molcftifunt.Cçlarin Alt;1^nbsp;ciuitate quâ noftri deferuerant, commoratur, cum quadam apparatus Ipecie, quafiMaflilif']’nbsp;relatum obfidere cogitaret. R u ftici Prouincialcs panem nauticum, qui c Pedemontanis lor*nbsp;lira comportabaturjintercipiunt.

O c T A V r.

C Æ s A R I s inProuincia milites fameamp;peftilcntiain caftrisvexantur. Quare pPOp'^^jpP' accedit,fupplementi quidpiam ab Auriaaccipit,amp; quovcneratitincrc dilabitur.BurgundioP q^;enbsp;rona magnis conatibus nequicquam oppugnatadîlcedunt.Rex Prouinciam pcragrat,popP‘nbsp;confolaturtquæàRangoneapudPedemontanosgeftafinit,cognofeit. LugduniRegelnnbsp;dcnre,capite damnatur is qui Dclphinum veneno luftulcrar. Scotus ad Regem accedit, cui “fO'nbsp;lene eius filiadelpondctur.Burius amp; Taxiusdum Calalum Monfcrratenle expugnare cog'rPnbsp;fligantur.Rcx Cçlarem in Icnatu Parifienfi defertç clicntclaris fidei ob Flandriam,nbsp;rolçam réuni agir.Eo qui inlequi.tus eft anno Artefiorum fines ingreflûs Hcdinum,Sainppnbsp;berium amp; Sâvenantum capit.bampaulum Burgundionespaulo poft magno Galloruin nnbsp;fo rccipiunt,Montrolitim deditione capiunt, Teroanam obfidcnr, Annobalduni qui ob cnbsp;nicatum duxerat,prælio Inperanr. Delphinus obfidioncm tollere inftiruit, duni breuesnbsp;duciçVngariæreginæoperafiunt. Pedemontana resvaric adniiniftraturob Rangonisnbsp;diflidia. EoHumeriiisprorexcum Germanico peditatu mitritur, Aftam oblclIainncn^F^giciiPnbsp;Albanicapit, Queralliummunitiexcrcituob ftipendij penuriam tumultuante rccipcrcnbsp;V aftius libère caftranie tatur,Gaiios niultis oppidis ademptis valdc premit,vc Rex excrciti

/

cere cogitct.Hoftes anguftiis Sufiis occupatis aditum iinpedire conantur, quem Mommorciicius vi patcfacic. Delphinus Vaftio pugnandi facit poteftatem, quæ ille ademcrat, ex iis nonnulla rccipit.nbsp;Trimeftresfiuntinducix:quæcongrelIuCæiàrisamp; Regis ad Niexamin decennium prorogantur.nbsp;Mommorencius conneftablius creatur. Cxfar vt Gandauos coerceretjinedia Gallia amice iterfacit.nbsp;Cliuienfis Nauarrx Regis filiamvxorem ducit, fed matrimonium nequaejuam abloluitur. Famesnbsp;PedemontanosvçxatjCuilapienteràGulielmo Langxoprofpicitur,quitumprorcx eamregionemnbsp;’dmiréftrabat.

N o N I.

HvmanJtas fiimmaCxlari,quumGalliatranfitct,txhibica,ciusodîofociorumàRegcvo ‘Untätern alienatmeque tarnen tantum apud eum valuit, vt quod de Mediolano promiferat prxfla-^t.Suum erga Regem odium clarius aperuit,quum Rinco amp; Fregoza legati violantur 8c necantur.nbsp;^ainiuriaviolatisdecennalibus induciisDelphinusPerpinianum obiidet, Aurelius dux Luecm-“Utgum capit,quo non diu potitur.Langxus apud Pedemontanos Vallij vim fuftinet, fex Italorumnbsp;’Uilliadefeôlionclîbiconciliat,eûmqueàcaftramctâdo dclinerc cópellit,aliquotoppida Galli illiusnbsp;°pura,in quibus confilia area na habebatjCapifit. Annobaldus illuc pro rex venit, Coniii fruflra obfi-maleuolorum confiliis abduólus Langçum monentem alpcrnatur:qui hac de caufa in Gal-’^¦nrcdicns Tararx obiit, magnum fuidefiderium viris literafis amp; rcrum vfu prxditis relinqucns.nbsp;~‘ns frater Marcinus Bellaius laurinis prxfedtus relidluSjditionem Taurinenfem dilatat captisSam-®nio,Caflillione amp; Sarraphacle. Annobaldus dum in Galliam rcucititur,in monte Cenifo procel-’uiualioppriipitur,cùm multos ex fuo comitatuainittit,turn verb Carrugiû,ac vix ipfe euadir. Ru-WlanirebelhonisrcivcniamaRcge obtinent.Bellaius multa qux Cxlariani machinabantur,de-p'^hendit,proditores capitc pledlit.Buterius ill o decedentc Taurinoium oppido prxeft, quod pau-ah co abefl vt à Cxfiire Neapolitano occuparetur, alias fcalis,alias foeneorum plauftrorum do-“•Vindocinusin Picardia hollium fines populatur, Teroanam commeaturaintroducit, Lileriuranbsp;'^’ptumdiruit.

D E C I M I.

A 0 XI M o anno Rex Hannoniam bcllo vexat, agrum Auennenfem vaftat, aliquot muni-°Ucsamp;ca{lcllacxcindit.VindocinusBapalmam capit,arcemreuocatusrclinquit.LandiifiumBur I niones dcfciunt,ob fitus commoditatera àGallis communitur.Rex quo opus tuto fierct,diu ca-fi^fiadMarollashabet. DelphinusMalbeugium amp;Emcrium capit,Balncarum oppidum obfefl'uranbsp;non ampliusbiduo illicmancrcpoflet. Anguianus quatuor triremes amittit, dumnbsp;quot;¦'•Uarn arcem occupare conatunin cam fraudem à Griniano Maflilix prxtore impulfus, qui arca-ulicuiusrei confciosillicfc habere confidebat. Dux Aurelius fecundo Lucemburgum amp; Arloncnbsp;j''’Landrifium vix communiri cœptum Cxfiir obfidct,propugnantibus Landa amp; Efleo.Princcpsnbsp;Pbitanus Lucemburgum çgrè commcatum introducir.Landrifium milites amp; cibaria intromit-pa /’M’-ininnonproculillinccxcrcitumRcxhaberet, quern quum paulo póft difeederet, Cçfarnbsp;kr xinftquutus obfidioncm foluit:Camcraci arcem xdificat,quam Landrifio opponeret.Bar-dcnbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;oppidum capit,arcem fruftraobfidet. Vaftius quum obfelfisfubfidiovenirct,Mon-

San' capitjitem Carinianum, quod etiamcommunie. Butcriusapud Pedemontanosprorex L ^’^naauLimcapit,male audit quod Carinianum magni momenri oppidum muniri nonprohi-Ç Anguianus .à Rege mifius prouinciam ab eo accipit, Crefeentino, Palelolo amp; Delana captisnbsp;Q^-'niantimobfidet.Vaftius fuis auxiliumferre conaturzvndc pugnx Serifolanxoccafio cxtitit.Vi-Galli Carinianum ac pleraque turn Pedemontana turn Monferratenfia oppida capiunt. Cx-bac vióloriairritati Galliamduobuslocisinuadunt. Anglus Boloniam obleflam igna-cxernbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;GCxfar Lucemburgum,Linfum 8c Sandifefium capit, Spernçum venit, in Picardia

tfff nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;ducit,paceni cum Rege facit. Rexaduerfus Anglumà Cçfarc deîertum vires fuas turn

^“lii nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nauales conucrtit.Delphirfus inferiorem Boloniam fimul capit amp; amittit.Propugna-

gjm .’¦’¦'^^‘'‘‘dçdificatur, quo Anglorûincurfioncscohibeanrur,quos Galli aliquot prçliisprofli-l’^pùl nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;Annobaldus cum magna claflè Anglos ad prçlium allicere conatus, oram maritima

^^bide faéla Anglus non multo poftmontur, quem Francifeus non proculfubfc-GRainbolicfi extremum vitç dicm claudens.

ê }

MARTINI BELLAII

IN SVOS COMMENTA'

RIOS P R Æ F A T I O.

quos non pudet fuas lucubrationes emittere,quibusres longe aliter narr ant, quomodo ipßgeßas eße eer to nouimus.nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;tarnen eo non dico, quod inßeiar^

Um aliquot nobis extare hifloriaßriptores,qui non minori eruditione quàm dib^^^ tia bella periculosèfufcepta,pacisamp;fœderu rationes,rerumpubl.adminiflration^^ßnbsp;regnorum at que imperiorum mutationes,hominum moresnbsp;nbsp;nbsp;ingénia, locorutn^

niqueßtus at que ciuitatum inßituta in genere deßripßrunt. Inter quos Æmiliusnbsp;nbsp;Paulus louius in primis magnam laudem merentur, ob ea quanobis^^'

liquerunt hifioria monumenta,quam de iis, qu^e toto orbe noßra memoriagefi^ß’^^ ediderut. I\Iißquodlouiusmultis in locispartium quoddam maiusßudiumnbsp;'videtur,quam in hifloriaßriptore eße debeat,quem incorruptam 'veritatemfllßnbsp;ri omni conatu decet. Verum qua ad noflramgentempropriêl^elîant,èsade^^nbsp;la qua celeberrima memoria rex Franeißus huius nominisprimus'velillataV^I'^nbsp;fare,vel ipfe inßerre coaólus efl,neminem eßfe memini, qui adeofufè ßgillatimnbsp;deßcripfirit,atqueßrater meus Gulielmus Beüaius Langaus, equeflrinbsp;Regeornatus, çg“ rebus in It alia adminiflrandis ab eo prapoßtus, cuiusnbsp;aique eruditionem omnes fat'is norunt. Is ßptem ogdoades Latine confripfi^^^’nbsp;eafdemqued Regeiußusin Gallicam Unguam conuerteraf.inquibus tanß^^^^^nbsp;Ijgt;eculononßlumperl^icipoterant varia huius atatis euenta, verumnbsp;quadam inßribendo dexteritas elucebat, quam ille dodliorum iudiciopropriaßnbsp;bebat. V?rum tantus hominis labor nobis inutilis manßt, nonnullorum improa^nbsp;qui illius operaßlfuratißnt,vt velfuiprincipesnbsp;nbsp;nbsp;gentisgloriamfepultam o gt;

rent,vel eoßortaße conßUo,qubd temporis progreßu in proprium commodum uerterefe pojße putarent,aUofcilicet or dine induLlo,^fliligenere ‘^bquantutgt;^

^utato:lt;^uofànè amp; hiSloria 'VÈritas(quad ad rem ipfam attinct) non par urn obfiti-autorisfama 'vehementer Uderetur. Hac quum it a ejjent^ meum efje ^'^^itratusßtm^^'vt dum ah armis cjuies datur^ neotio abuti'videar ('vnde omniumnbsp;’^^tiorum origo emanat) laborem nullum aut operam defu^eremj cjU'b tres libros quinbsp;^^^^^excjuintaiüius ogdoadeßiperßmt^in lucem emitterem quibus alios Jeptemnbsp;^^^mentariorum libros de rebus turn bello turn pacege^is comités adder em’.quaß-partim teflis oculatus commemoro Çqui multis locis turn cißilpinis tum trapnbsp;^pnis coràm ipjeadfui)partim ex eorum tellimonio non dubio relatu qui inter--narro^quorum jidem inteer amnbsp;nbsp;nbsp;iudicium fineer um comperi^ quorumque

interfe contulidmo ne ipfis quidem exteros prat ermiß, quos partium fiudio duci intelligebam.nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;ingenti femperfludiofla^raui, 'vt qua ab hinc

^°^^(juadraginta annos accideruntÇex quo nempe belli tirocinium inq,ad Fran-^ Kegis mortemßiquido ei^-verè cognoßerem. Hoc quidem non ^auatè apno~nbsp;^^^m non eße rhetoricispiÿmentis illuslratum,'vt neque hoc mea 'vita in-fuit. Ädihi inßribedopropoßtum hoeßuit, 'vt ad rei 'veritatem quamßerinbsp;^^imepoßet accederem:nequeputo mevUa in re aliquemprater meritum quot;velcol-‘^dße'uel'vituperaße. Qj^dßquidforteamepratermißtme/l ('vtßne omnianbsp;per difficile e/l) eo n^ifacilius ignoßcendum eße exißimo, quo minus in lite-^^^^fiudioeducatusßm,minus itemotij ^facultatis habuij'vt tempus ad firi~nbsp;^’^dfon conferre^quiprincipi meo militans in bello aßiduusfui. Iddle^oribus etianbsp;etiam conßderart 'velim:qui cumgrato animo accipient,quod leélu non pror-^fidi^num i 'udicabunt, tum me cum Lucilio 'viro Komano nequaquam fentirenbsp;^p£ient,quißaßriptaaddo0lißimorummanus peruenire,multo etiam maÿsnbsp;^ndollis le^i nolcbat,quod illos plus quamßipßm,hos nihilprorßs inteÜiperenbsp;^^ceret. E^o enim hac mea lucubratione'viam duntaxatfernere doflioribus nbsp;fiudui : qui qua craßius dedolaui, limatius perpolire elegantiori di-cendigenere exornarepoterunt,tum etiam addere'vel detraherenbsp;qua ma^is quadrare 'videbunt’.'vt qua noßroßcul o cum

'virtute laude geElaßnt,adpoßeritatis memoriam tranßnittantur.

E n I o A N E 2 T A Tn A N A P I

T ^oç AÄi^i^J^ov MûlxæÀjv (pûp/üurfk AtyiJI/u Ev vraMoiç opocüv J^ix^v/u^Lutj,nbsp;T)Sv OVOÛSBbâ^y Ô (}[ n^OÇ AidLMcktOnbsp;HtHj'TLuj iÂiv îiiAÆipi/uàiJ(^.

An '^(t'TT /(fgt;3i/LLamp;)V nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;è A«'vJzfcVct'à/Z^Ç

A^icL) ^gt;7\aiv nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;7riÂlt;l.

TûT Bé/ÂcLiov Qaifjiac Äct^o éi/Zv Ppivfj^èaç, è 70V /btvûjeo 7zaÇ^ tIlt;Ivj

Epyûjy Ti /^iydoç â’ ni^v lt;s^^ivov îç^çj^nç.

Tn ATTn.

TeWTit C)ù OûùfjJc KvJ^ç^y^Âvaict pe^

X^K0y^a.(J)0Ç KCtlULaSv nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;'W7fÜ')^d/f)l)lßSgt;

E(^ oü cA! 'S fZirÇ^'r cc/azA^ppe/^o /z^’

MoivOU iVKlt/iS/jLuj Vajfi^iOKè TliÂiVy

K^TIeAîÇ C4tgt;5TC9lt;pü^V ifJUX. 'ZS^i.nKÆ lt;J)Ôü)Ç A

(PépvgAwv, nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;iA}coç ^‘7r iiSngt;gt;sv

flç nbsp;nbsp;nbsp;PnAelcfhç, vsjD lA/ov hA^ Ma^cùv

Igt;î77i^,7ïOAé/Z9V iAiUi AKiAséf^OÇ. '

E 1 D E M.

Bellaivs dumbcllagerit,dumbellicafcribit

Fada amp; magnanimûni clara trophæa ducum.

Hic tibi fe gemino commendat nomine Thoma, Virtute amp; veraclarus abhiftoria.

y t quia te gèmini appellatio nominis ipfà

Conipicuum geminanobilitate notât.

Bellica tum virtus tum veri oratio teftis

Bellaium meritb fie tibi concilient.

Ei. S r R.

Martini bellaii

langaei eclvitis tor-

Q_VATI GOMMEN TA RIORVM

DE REBVS GALLICIS

LIBBR P R I M V S.

V V M poftfœlicemiUamRaucnnenfemvi6toria,rexLu- iuMcm «-douicus duodecimus rerum humanarum incönftantiam ' in iaólura ducatus Mediolanenfis expertus eflèt y omnia reco^itat.nbsp;periclicari decreuit, quo illû recipcret, amp; in iliam potefta-•V tem redigeret: voliütque princeps ille pro fua prudentia Scnbsp;animi magnitudine fingulari, nihil diligentiæ, quæ ad remnbsp;' i tanti momêti eflèt neceflaria,reliquum facere. Hoe autemnbsp;i| eomaioreetiamceleritate curandum putabat,antequamnbsp;arces quæ Mediolani amp; Cremonç erant,ab hoftibus occu-' parentur,quarum præfîdia penes Gallos adhuc erat,quumnbsp;u -nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;_ ATX Medlolaneufis ab équité Louanio, Cremonenfis à Ia-

Herbouillæo Bunouio teneretur. Quare turn vt illis opem ferret, tum vt ducatum 1 J^P^^^’^etjftatuit exercitui idoneum virum præficere:quam ad rem inter reliquos de-Ludouicum Trimollium, quem dignum iudicauit qui copiis præeflet, quas con-^'pfitanno I y 13. quo fere têpore adolefcens ad aulam accefli.Illi præterea comités vi-/^ortiffimosamp;rei militaris peritia clariflîmos adiunxit,IoannemIacobumTriuul-(^^’^niarefchaUumGalliæjamp; Robertum MarcanumSedanium. Ineoexercitu erantnbsp;J. .^genti fere cataphraèti équités,oèlo milliapeditumGallorum,amp; Germanorum fexnbsp;‘*^jquibuspræeratFlorengius filiusmaiornatu Robert! Sedanij. IsRobertus genusnbsp;f ^ddam munitionis ex ligno confeóhim excogitauerat,quod carris vehebatur,quo,fînbsp;Q iniquiore cogerentur prælium comittere,exercitus cingi pofleuHoc tarnen homi-’^Uentum(vt poftea dicetur)quum magno conftitiflct, non magno vflii fuit. Eodemnbsp;enim inter iicerevifum eft)feriis Pentecofles Caftelloduni celebratæfùntnu-Caroli comitis Vindocini amp; Marleani, qui vxorem duxit Francifcam Alenco-viduam ducis Fracifci Longouillani: qui quidem dum ex Aquitania rediret,mor-obiit.Huius autem itineris,antequam longius progredior,mentionem mihi facien-J'^video:quôdprætcritarum rerum cognitioliflloriænoftræ non modicum lumennbsp;^^ravideatur.nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;*

Oj. ^^ivs fecunduspontifexanathematisfulmenineosomnesregesvibrarat,quoru nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;r#.

concilio Pifano interfùerant, eorûmque regiones prædæ addixcrat. Huius rei f„” Ij ^e^turex Arragoniæ Fcrdinandusquumpaulopoft: RaucnnenfemviôloriamGal- imuriamnbsp;p^^’^^oinuaderefimulaflètjimprcflioneminre^numNauarræfecit; vtloannes rexnbsp;h J ^iquam fè tucri ôc hofbs impctum fuflinere poflet, cùm alia munitiflima regni oppi-p'MmveroPampalonamamiferit,amp;penè toto regno fpoliatusfit.QuamobremLu-Pth quum fœdus cum illo focietatem feruare cuperet, Longouillanum fta-j^*'proregem Aquitaniæcum exercituauxiliomittit,qui bello capta oppidaillirefti-j^^’^et:atquevnà cum illo comitem ilium Vindocinum Carolum Borboniû. Cui quo-(Jjnbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;bene conucnire cum Longouillanocertiorficbat,quôdfàtisfciret huiufino-

'^ontrouerfîis magnas interdû in caftris rerum perturbationes oriri,amp;: infîgnes etiam

a

MART. BELLAII

I y I nbsp;nbsp;clades accipicFrancifcumducemValefiumamp;comitemAngolifincnfem (qui proxinius

hæreseratregni,qui etiam iplipofteaLudouico fucccflit)mifit,qui difcordiamhanc componcret,æniuJationémquefuprcniæ autoritatis de quainter fe dimicabant,feda-ret. Qjn poftquam illuc peruenit, licet Longouillanus femper imperij fummam te-neret,quöd(vt fupra diótura cft)prorex illius prouinciæ cflet, tamen vna cu illis adnion-tem lalofium peruenit. Vbi quum Hiipanis qui ad Sanjanum Pedeporcium caftraliabe-bant,pugnandi poteftatem feciilcnt, non prodierunt illi, quod fibi vetitum efle a regcnbsp;Ferrando dicebant,ne rem incerto pugna: cuentui committerent. Poftea ducem Albanum Ferrandi régis principemlegatum Ronceuallemtranlirecompulerunt.IbiAngonbsp;ctfaru o-An lifmcnfis cum exercitu à Rege vt omni mora fublata rcdeat, accer iitur : propterea quodnbsp;Henricus oótauus Sr Maximiiianus Cæfar delignatus, inftigante amp; autore papî

Iulio,magnos apparatus bcUicos ad inuadcndos Picardorum fines faciebant. Et fane m-gens fuit ille conatus : quippe Anglus defcenfionem fecerat peditatum habens ad xxv aut XXX millia,equitatum ingentcm, tormenta verb senea quanto ante centu annos numero adueóla ex Anglia citra mare non ftierant. His copiis îè cum Maximiliano coniudnbsp;gitjVt ambo exercitus fimul elfent ad vii aut viii equitu millia, peditumXLV milha-^'nbsp;glorum,Germanorum5lt;rHannoniorum: nam ex Fiandriaamp;reliqua Caroli Aüftn/^nbsp;fpaniarum principis ditione nulli aderant,quum die Regis amicus eflet. Etenimillidy’^nbsp;ter Philippus morti proximus,quum à fe Carolum filium(cuius in his commentarüs»nbsp;mentio) relinqui viderct annos natum vndecim, vereri cœpit ne antequam ille artatein^nbsp;attingeretjRexobiniitam Flandris leuitatem illius ditionibusmaniiiniiceret. Cuiind'nbsp;Io vt occurreret,Regem Ludouicum xn curatorem teftamento inftituit: qui ex conicl*nbsp;fit ordinu ;n tori region! Caprarium c familia Croiana præpofuit.

Ma- T o T V s illc exctcitus ad Ardreamamp;:Santaudomarumfaótoitinere,adobfidfi^ Ttw'.'quot; damTeroanamMorinorumcofedit. Qrorumnonnulliquipoftremiiterfaciebant;

machinis æneis præfidio erant,ad oppidum Turnohanum in trecentos aut quadring^^ tos ex noftris cataphraóbos, qui Montr olio Sr Bolonia vénérant, incidunt.Ibi ablatanbsp;lis eft magna machina,quam duplicem colubrinam vocant, nomine S.Ioannis appe*^nbsp;ta(nam duodecim eadem magnitudinc,amp; quæglades ifoperimetras capiebant, Ang'^nbsp;habebat, quas nominibus xi i Apoftolorum vocabant) amp; cæfi aliquot ex illis pedid^^^nbsp;Eodemtemporis articulo Anglus in itinere erat,vtCalcto profelt;ftus incaftraadlnbsp;roana veniret : vt paulum abfuerit quin in noftroriun equitatum incideret. Itaquenbsp;taudomarum fe recepit ; quo quum Cæfar veniftet, ambo vna in caftra fe contulet^nbsp;Paucispoft diebus qui Montrolij Srlocis finitimispræfîdio erant, (interquoseratt^^nbsp;ma cqueftris V indocini ducis duiftore Moæo, ducis Alenconij, Francifco Sillionbsp;rurio,itemPleflij Daftæi,vt numerus eflèt ad quadringentos cataphra(ftos)nunda^^nbsp;magnam co meatus vimGuineis ad caftra Teroania conuehi, ad ilium inter cipiendt^,nbsp;ad Ar dream progrediuntur.Ibi Anglorum præcurfores obuij faóti à noftris proflig^^^^nbsp;qui in ipfo agmine erant,quum fe imparcs cernèrent,carris fe cingunt, aditus onane^nbsp;gittariis difpofitis muniüt. Ita nofter equitatus impetu licet aliquoties fiilt;fto,propter cnbsp;ros,quos pro vallo obiecerant, perrumpere non potuit : vt poft diuturnum pr^^^nbsp;tandem illi carrorum præfidio firmati Ardream (nam à noftris rehdaeratlnoftnj’nbsp;loniam reciperent. Hïc cum multi fortes viri ex noftris perierunt, turn Pleifiusnbsp;nbsp;nbsp;nbsp;,

gitta ad fubalare iótus,dum fublato brachio pugnat: magna quoque equortun multi do fagittis confcóba cft.Teroanæ duos principes legatos Rex pari autoritäre conftitu^^^nbsp;ftrenuosviros,TclliniumSencfchalIum Ruergiæ cum centii cataphraólis equitibi^nbsp;turma Caroli ducis Gucldrij,cuius ipfeIcgatus erat,amp; Antonium Crequiumnbsp;mium,Crcquij ff atrem natu minorem, cum pari numero equitumex turma Grutnbsp;quiprorex Picardiæquumpauloanteobiiffet,équitésilli Pondormiocommiffi^’^ fonbsp;Prxter illos erant etiam Sercutius quingentorum peditum tribunus,Hellius amp; Burnnbsp;uillanus totidem,Brandhccus Germanus totidemfù ægentis. Eodem tempore Lutnbsp;cclcbrantur nuptia:Claudij Lotaringij comitis Guifijamp;: Aumalij,amp;: AntonixBor^^^nbsp;vxoremJuot. niæ,quæ fotot ctat Caroli comitis Vindocini, quum quidem Rex in ædibus Turne

nis eirct:cpulum verb ê regione in ædibus Stampanis faólum eft.Poft prandium nun tur Regi Trimollium ad Nouariam prælio fuperatum efte amp; excrcitum profligatu^-^

C O M M E N T A R. L I B. I

HI c non cxiftimo ab re fore,fi obiter paucis oftendero,re altius repctita, quam ob ^wfamamp;quo paóto regius exercitus ex Italia expulilis fucrit;cuius recipiendæ gratianbsp;totumhocfueratfufeeptum.Anno iyo8 Rex,papaIuliusamp;Cæfar MaximiUanusfuosnbsp;watorcs conuenire Cameraci iuflerant: vbi fbedusfimulinierunt,ftatncruntqueim- /luvtiutes.nbsp;penfis belli communibus Venetos ex continenti Italia eiiccrc : quicquid enim illic lia-’^fent, per iniuriam turn Imperio,tum Ecclefiaftico patrimonio,tum ducatui Medio-ademifle. Quam ad rem perficiendam viium eft vt Rex, papa amp;: Ca:far fuas copras coniungerct dicto huic negotio die,anno iyo5),ad limites V enetæ ditionis. Rex iplenbsp;Cum regij fanguinis principibus amp; exercitu in tempore adfuit ; papa amp; Csefar promÜfisnbsp;^cmfteterunt, quorum nomine nemo Regi præfto ftùt.lplâ quide populi Veneti inftru-acies prçlium comifit inter Caflanum Pandinu,qua rex luperior euafit,vt ducibusnbsp;^nuiibus captis, hominibus ad xx millia intcrfcctis',amp; Pifeariano caftro vi capto omnianbsp;cnetorum oppida Nerona,Vincentia,Cremona, Crema,Patauium,Brixia, Bergamu,nbsp;ciuitates omnes Giaradadda:,denique quaftunque in continenti habebant, præternbsp;^asauttres,ineiusvcnirentpoteftatem. Quoniam autem ipfo Cameracenfi fœderenbsp;erat, vt Cæfari reftituerentur quæ ipli adempta fuerant oppida, amp; papæ itidemnbsp;'î^æ Ecclefiæ eftentiRex Cæfari in manum tradidit V eronam, V incentiam, Patauium,nbsp;reliquisjpapæ verb Ariminum,Fauentiam, Ceruiam, Rauennam, amp; quæcunquenbsp;îtj p^^cfiafticæ ditionis erant, Verum eo ipfo anno, quum negligentius Cæfar rationibusnbsp;?^profpexifl'et,VenetiPatauium receperunt : ad quam iaéturam farciendam Rexiuf-‘uliuæumCæfarielle auxüiocum quadringentis equitibus grauis armaturæ Gallis:nbsp;tarnen hue negligentia,fîue alia de caulà,parum profecit.Papa amp; Cæfar vires fuas ad

-Ppnnicdum Regem contulerunt, amp; ducatum Mediolanenfem aggrediuntur,fuccef- in^ratk

jj,. nbsp;nbsp;parum fecundo.Etenira Gafto Foxius prorex Italiæ anno iyii,collatis fignis cum

Rauennam ipfis Pafchalibus pugnauit.Q^ prælio illis vi(ftis,amp;: Rauennaimpetu quumFoxiusviôtoriamperfequens àneminelüorum animaduerteretur,nullis

J. Status interficitur. ItaquePaliflçus lacobus Chabanius (qui ante paucos dies præto- nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;i

j^P^æfefturam in Gallia, mortuo anno fuperiore Carolo Ambofio obtinuerat) prorex bnbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;Italiæ conftituitur.Eodem anno papa amp;:Cæfi,r Regi (cuius tanta in illos ex

copias diliundas vidèrent, Heluetios ad bellum

^'tangnomineMaximilianiSfortiæLudouici SfortiæF.Qui quum antea ducatum ^j^'^olanenfem occupaftet,àRege Ludouico (qui ducatumiure fibiob Valentinamnbsp;captus amp; captiuus in arce Lofeia obierat.Heluetij ergo in duca-j^^P^^ouifo impreflione fa(fta,noftros,priufquam Ipatium illis daretur ad res fuas

^^^jducatu expellunt,amp;: Maximilianum Ludouici filium compote faciunt,quem

Iqc nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;fidem Sc clientclam recipiunt. Hæc igitur Regi caulà erat Trimollium il-

p ^^tendi, qui ducatum reciperet.

® s T TrimoUij profeôtionem, quum Heluetiis nuntiaretur exercimm noftrum confoederatis fubfidio decem hominum millia. (^os quum ex-conftarct noftros Delphinatum iam efte ingre(ros,Mediolano profici-iti) ^^ptem aut oéto millibus hominum,eo confilio vt noftros faucium Suftarû tranf-Hj^pohiberent. Verùm certiores fafti illos fumma celeritate confeâo itincre iam in planbsp;^^^^^^^î’feNouariam recipiunt,vt illic fubfidium præftolarentur ; quod quideranbsp;li^,j^'^ftanalvræamcontêdebat. Hocacccpto nuntio Trimollius non expedato re-^^^’^citu ,quiadliuc per montiumfalebras progrediebatur,Nouariæ illosobfi-peditum Germanorum fex millia,Gallorum quatuor, equinbsp;fuamipfius turmam,nempc cataphraftos cctum,totidem ex turmaBorbo-• P^æerat ciuslegatus Nothus Cliettanus ; aderat etiam Robertus Marcanusnbsp;^^^^^n^iu,duxAlbaniæquinquaginta,Santandræusamp;Buflius Burgundio toti-^^cibus lunius cognomento Malherbæus quinquaginta ex turma Marcliionisnbsp;Hoç.nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;: huius cnim legatus nuper creatus erat obitu Crottæi,qui Ludæi frater erat,

oppidum acceftït: quo acerrimê machinis concuflo, oppugnationem parte dciefta, ab oppugnando tarnen duabm de caufisnbsp;Heluetiorum multitudo,vt abfque ingenti ho-taébura irrumpere nefas videretur. Altera, quöd certior fieret fiibfidium iam

a X

4 nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;MART. BELLAir

. j , Ivra:æappropinquare:àquo,quumrecentesamp;:intcgrifuccederent,noftrorumcxcr-citus poft cruentum conftiâ:um etiam vidor facile deleretur.His caufis adduftus, obfi-dione fublata reóta vt fubftdium illud oppugnaret, antequam vires coniungerenc, con-tcndit:amp; duo pafl'uuni millia NouariajquâTrecaiTum iter eft,caftra facit. Ea re nuntia-ta Hcluetij,re]i(fto ad læuam noftro exercitu,no(fte fubfeqticnti nemine illis occurrentc Nouariam ingrediuntur.Ibi confilio communicato ftatuunt egredi,vt TrimoUium adonbsp;riantur,qui loco valde iniquo caftra liabebat,quód equita'tus peditibus opem ferre nonnbsp;poterat,quum canales amp; latæ admodum foftæ interelfent : præterea vbi équités pugna-turi erant, locus effetpaluftris,quo equi crurü tenus coeno imtnergebantur.Accedebatnbsp;hoe incoinmodi, quod ne lie quidem libi profpcxerant, vti munitione ilia lignea(quæ i«nbsp;tanto fumptu veda iùerar) caftra circundarent : quod line dubio plurimum v^uilîetadnbsp;irnpetum Hcluetiorum tanti^er infringcndum,dum reliqui cxercitus aduentum expenbsp;darent.Hanc tantam oftenfionem eo accidiffeferunt,quôd villæ cuidam loannislaco-bi Triuullîj parcere ftuderent.Si tempus produdum fuilîèt,Tauanius fans mature adii-los accefliffer:is enim cum fex millibus peditum Germanorum,quos Carolus duxGuclnbsp;driæ Régi auxiiio miferat, iam Santambrofium in valle Sufîa per ucnerat. Hcluctijnbsp;ter curatis corporibus nulla mora inapertum prodeunt, parûm redavia prûnu^”^'nbsp;gmë noftrum petunt,partim ad læuam proccdunt,amp;: relido ad dextram noftronbsp;tu,impctum in Germanos faciunt,quâTrecaffum itur: quiquum nequeab equidbus^^nbsp;iuuari, neque quo loco conftiterant commode pugnare polî'ent, alij turbans ordini^*^^nbsp;diffugiunt,alijinterficiuntur: quinetiam Florengius illorum dudor amp; lamefius fréternbsp;minor natu inter mortuos iacuerunt. Qund vbi refciuit eorum pater Robertus Marca-nuSjCum centum illis equitibus quibus præerat, couerfo itinerc tanta vi hoftium acienanbsp;perrupitjVt ad eum locum vbi filij iacebant,perueniret. Maiorcm in equum fuû exWnbsp;minore equo fui cuiufda equitis impofuit:ficq; inuitis hoftibus pcriculo excmit,noi'^.nbsp;tarnen multis turn facie tum iugulo acceptis vulncribus: verùm Dci bcnefîcio amp; mcnbsp;corum arte vita illis feruata cft. Trimollius vbi omnia aduerfa amp; fe ad ftimmam delp^’^^nbsp;tionem peruenifle vider, qubd nullum iam in peditaturobureftèt,ipfeautemincrnbsp;vulnus accepiffet,Vercellas verfus fe primum, poftea Sufam recepit:quod facile po^nbsp;quum Hêluetiis nullus eflet equitatus. Alij ex noftris valle Auftana ddapfi euaferm’^'nbsp;Per idem tempus Rex quatuor aduarias nattes freto Gaditano tranfiniffo dn^-re Pregentio miferat, quibus Anglorum incurlîones reprimerentur, qui Oceanii^Enbsp;totamNormandiæA: Britoniæoram infeftum habebant. Eas Amiralius Angli^l’’nbsp;gam Breftumvfque compulit: vbi tarnen ab iifdemnaualipræliofuperatus,âCcffGnbsp;qticvulnere paucis poft diebus moritur. Rtirfus adGafforium promontoritimnbsp;AnglicanaLxxxnauiumcumNormanaamp; Britonica claffc xxnauiuma:quo martenbsp;micatum cft, quod noftriventofecundo,Angli adtierfo vterentur. Inter exteros clnbsp;taneus Primalguctus Brito,qui naui Francifeanæ quæ vocabatur, præerat, (eanbsp;dîne omnes fuperabat, fucrat autem reginæ Annæ iuffti ædificata amp; inftruda)vbi lenbsp;cematttduodecim Anglicanis nauibus circumucniri,vtfeexpedite nttllonbsp;fet,ccrnit,mori magno hoftium damno decrctiit. Iraq; primam nauem(Redricem^^^nbsp;glicanam vocabant)redà petit, ignéque immiflb ambabus incêfts nauibus, onmesnbsp;queviri pericrunt.Patilo póftRex certiorfadus quanta rei frumentariæ angufhanbsp;tarent Morini,qui obftdioncm fex aut lèptem iam feptimanas tulerant,iuuare iHoSnbsp;tilper conftituit,dum copias colligit,quibus illos prorlùs libcraret.Ianique ntindatmnbsp;11 RjcratGcrmanorumpeditumfexmillia, opera dticis Sothfolci AlbarofanijQtrtnbsp;pridem ex Anglia profttgus crat,ad fe adducLOb cam catifam Piennio Picardienbsp;(cum enim principcm Icgatum pra?fecerat exercitui quem Blangij T ernortim adnbsp;num colligebat)impcrat,det ille operam vt Morini commeatu iuucnttir.Pienmmnbsp;municaro cû iis quos fecum habebat capitaneis confilio, Ludotiico nempe ducenbsp;gouillano, qui præerat centum regiæ turmæ nobilibus,Paliflæo Gallici Inbsp;fedo,Imbcrcurio,capitaneo-Badio,baronc Beardo, Emario Pryço,Boniueto,nonbsp;lano, Fayetto amiralij Grauillijlegato,equitibus exturma lulij Saffeuerini,^nbsp;to comitis GuifijLotarin^ legato, Claromontio Andenfi ducis Angolifmcniisnbsp;Nicolao MoæoVindocini legato,Francifeo Sillio Candomi præfedo duClS

COMMENT. LIB. 1.

conij legato amp; aliis equiratus capitaneis,adiundo ctiaFutrallio, qui tori Albanorü equi-tatui prxerat:ftatuit mittcre Futrallium cum Albanis, qui equorum collo appenfum lar duniamp; puluerem machinarium leorfum ferrent. His mandat vt ad fupercilium folîænbsp;pcrueniant,amp; in eum locum iffca coriüciantjvnde oppidani præfidio machinaru amp; fclo-porum ff eti tuto ad le comportare queant : ipie amp; Paliflæus cum mille quingentis equi-tibus cataphraólis pone iugum Guinogattum ad illos tiilcicndos euadunt. Res fceliciternbsp;virtute amp; induftria Albanorum perficitur. Verum nobiles aliquot adolefcétes vnà cumnbsp;dfc animi caufa profedi,oppidum ad amicos inuifendos ingrediuntur, ipe ftatim egre-lanbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;tarnen rei facultas non contigit.In his erant Antonus vnicus Bufeiagij fi-

“Us,Rupemenius,Ioannes Moçus Malleræus,Bocartus,Rupemondus,Rupefèndrius amp; complures.Re ex fententia perfeóta Piennius de reditu cogitandum cefebat.Ibi turnnbsp;’^‘uenes aliquot inccifit cupido propius accedendi ad caftra hoftium exploranda,alij obnbsp;vehcmentiorcm(eratenim médius Auguftus menfis) depofitis galeis amp; toluta-^gt;5 equis confeenhs fe ex laflitudine bibendo recreate cœpenint, imperatori parum di-^0 audientes,amp; de conlilio hoftis nimium fecuri.Dum lagcnis epotandis indulgent,honbsp;bsrebusgerendisintcntusequitumcirciter quinquemillia,peditum turn Anglorumnbsp;Germanorum duodecim fere millia emittit,amp; tormenta duodecim leuioris veóhi-fæ-^i flumine Lilio ad Delettam traieóto noftrosin vado fluminis quod Hucliinumnbsp;iQ ^ibexpeótantnn quos nullo ordine equitantes impetu faóto,ita cos,antequam otij û-eflet ad confeendendos equos bellicos amp; galeas induedas,perturbatos agunt, vt per-P^ucis pugnare liceret, Quamobrem quoniam calcarium maior quam gladiorum vfusnbsp;K ^^’^jpugnamcalcariam appellarunt. Ineacapti funt Longouillanus,Paliflæus(fednbsp;teahoftibus ereptus)Badius,Claromontius Andenfis, Buflius Ambofius amp; alij non-bl tuna dudorcs turn müites.Hac clade Lutetiam ad Regem pcrlata,quum morbo arnbsp;/blarigrauiterafficeretur,leâ:ica Ambiamunvfque pergit.Inde Francifeum Angoli-^^fena(qui poflea rcgnauit)Picardiæ proregem confl:ituit,amp; ad caftra Blangiana mit-^^9^odcompertumhaberetid to turn ex cotrouerflis ducum exercitus accidifle. Huienbsp;dat in mandatis, nequid nifl ex veteranorum capitaneorum fententia gerat. Illenbsp;Io ]nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;accepto Blangio mouct,amp; Ancora traieifto flumine Somona peruenit: is enim

percommodus ad obfiftendum hofti,quamcunque fe in partem mouere conare-Cf T’¦flui in media regni ora efl'et)vidcbatur.Rcxtademquum plane deiperarctfeex-mature colligercpofle vt obfeflis (quibus cibaria deficiebant)fubueniret, ^onuit vt conditionibus quam poiTent xquiflimis cum hofte deciderent.Qimd abnbsp;Op. P^rfeftum eft.Nam obfidionem nouem feptimanarum perpefti, fumma return in-tame Caluis,équités galcati,fignis explicatis, in procinóhi,nbsp;Qjj inftruda acie,fignis elatis amp; tympani ftrepitu,ciues denique ipfi cum fua ftipeUenbsp;fo/^^§rediuntur.Anglus deditioncfaéha,oppidum inftigantibus Flandris folo æquar,nbsp;Complet,ædificia omnia,præter ædem facram amp; Canonicorum domos incendit.nbsp;h V M hæc apud Morinos geruntur, Trimollium ex Italia (vt ftiprà diximus)dece-t|/^^infequunturHeluetijquatuordecim aut quindecim millibus hominum (hor-amp;:Ca:farisMaximiliani)aftùmpto equitatuexBurgundia fuperiori(quanbsp;Germanis aliquot equitibus, quibus præerat Vlrichus Dux wi-Êuj^^Scnfis.Huncergo Diuioneobfident.quod oppidum eft primarium inferiorisnbsp;ducatus, fed nullo vaUonequemuniaonefirmatumzverùm hominum Heiuetiu oi-^oenibus ftüt.Poft obfidionemmenftruameo amplius Trimollius fubfidijnbsp;jquod Anglusamp;Cæfar infinibus Picardorum elTent, Aquitaniaad Fonti-^^Nauarram bello premerctur, rationem inire cœpit quo paifto à fe illos amit-înbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;multis fermonibus vitro citrôque habitiSjpromilTis quadringentis coro-

’ ^^iîfillibus(quamfibifummamdebericonfirmabantbellorum caulàquç Regis geflerant)vt difeederét perfecit. Ex hac fiimma viginti millia quûnbsp;^Ortç^^^^Rctjde reliqua oblîdibus cauit,quos dedit,Mairerium fiium nepotem, Rupe-^^iirnbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;domum redeunt,

PtOfj^^^^^d’ones metu liberantur. Qijanquam hac in paclione conditiones quçdam parum honorific^ inerant:fed durum telumneceflîtasidnbsp;H'ium prouinciç ftlus agitur.Qmnetiam illas Rex vbi intellect, ratas non habuit,

a 3

MART. BELLAII

venim vt fibi ignominiofas recufauit.

Post Morinorumcxcidium(cuiusfuprameminimus) Anglus vidcns excrcitum à Rcgc comparari,amp; anni tempus praeceps,ftatuit c Picardorû finibus exccdere, amp; lior-tatu Maximiliani iter Tornacum Ncruiorum coucrtit. Hoc oppidum ab omni vetufta-te Regiæ ditionis fi.ierat:fed turn nullo prçfidio a folis ciuibus tcncbatur:proptereaquodnbsp;Rex minime fiifpicabatur, Anglum, rcliótis Picardicis rebus oppidum aggrellurumnbsp;elTcjquod etiamfi capcret,paruo illi vfui futurum erat,vt potc toto Belgio, hincHaniio-nia illinc Flandria inclufum,infuper procul à mari litum. Tarnen induólus à Cæfarcnbsp;illuc duxit copiasmam amp; Cælàrianus exercitus ab Anglo Itipendia habebat, amp;ipfiCx-cem palluum millibus Tornaco. Eo poftqua tantus exercitus peruenit,oppidani abfquenbsp;tucaptum. duce,quumnullamfibi fpemauxilij relinqui vidèrent (Resi cnim erat tota Hannonia

I y r 4.

frtutcifiiu Va

gis filiam,quæ matri reginæ Annç in ducatum Britoniæ fuccclferat.Hoc matrimon®^ dum viueret rcginaAnna,cÔponinonpotucrat,quæfiliamCarolo Auftrionunconbsp;fiiri potius tradere cupiebat : qua de rc longé priusagi cœptum fucratquàmdcAnp ’nbsp;lifmenli. Caulà huius rei ferebatur, quod Ludouicam Sabaudam Francifei matre®^^nbsp;dio profequcrctur.Qmnctiam paulo ante, quum Rex graui morbo Blelîs laboratt)^’'nbsp;mortem mariti metuens, prctiofilîimam fupclledilem fecundo Ligcri flumind^ ,nbsp;• .nbsp;nbsp;nbsp;ccmNannctcnfcm dcuchcndam curaucrat. Q^m quummarefclndlus Gyæusaû^

mûrumrctinuiiret,tantum in ilium odium concepit,vt ex aulaexpelli curaret.M^^j._^^ octobri incuntc padum matrimoniale Regis amp;:Mariæ Anglicanç confedum cft’’nbsp;choatum antca Longouillani Opera.Quo in conciliando hoc in primis vrgebat Angnbsp;vt fibiin manus traderetur dux Sothfolcus, qui apud Regem militabat : quodnbsp;maiore illius fratre rex Philippus fecilFct: quod tarnen obtineri non potuit.Illuii^’^jj.g^onbsp;le exorari palîtis eft,ne eum in regni fui ditionc haberet : atquc adeo Metas ilkina anbsp;iulhtjvbf annuam penfionem fcxics millenorum francorum dédit.nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;x

'Ego tamctlîrcs Anglicanaslitcris mandate non conlhtui (quum mcumfit^ liùm his commentariis quæ in Gallia nollra acciderunt, aut certé quç externisnbsp;noftrisgcftafunt,compledi)diccndum tarnenpaucisamp;:obiter putaui,quifnan'i^j^pnbsp;hic Sothfolcus,quidquc caufç fucrit cur folum vcrtcrct,amp;:ex Anglia profugusnbsp;litaret.Rcgi Anglorum Eduardo quarto(cuius in Philippi Cominçi commentariisnbsp;tio fit,qui Ludouico vndecimo rege in Picardiam defcédit,fœdûfquc cumilloPR^j^^,nbsp;percuifityduo étant fratres,vnus nomine Georgius dux Clarcntianus, alter R®^^^nbsp;dus duxGlocellrius. Is Merlini libros fatidicos confulere cogitauit, vtfeiretquidp^^^ jonbsp;ris futurum eilet: quæ fuperlhtiô in Anglia iamab ipfius regis Arturi çtate adnaonbsp;inualuit.Hçc vaticinia vbi inrellexit,vt quidem illi cxponebantur(nam fiexiloqt®’^^^j5^nbsp;bent interpretationcm nô Iccus atquc Apollinis oracula)comperit alrcruinexfrlt;itrinbsp;eum nempe cuius nominis initium eilet a litera G, hæredibus elfe regnum creprunbsp;cnuitautem illi duo marcs,totidem fivinina'.duci Clarentiano(vti dixi) nona®^^^^nbsp;Georgius :itaque eum putaukoraculo illo delignarî. Q^are comprehenlùm

COMMENT. • L I B. I. ' • nbsp;nbsp;nbsp;• ' 7

caußi immcrfumin dolium vini aruili) necauit. Illius mortc feofaculi fato dé- ’¦ • ^nduin eJl'c crcdidk,non animaducrtcns alterum fratrcm elle ducc Gloceftriç, cuiùsnbsp;'“fionis nomen ah cadem litcra incipcret.Huius Clarêtiani filia lùperftcs rcliéla eft, quçnbsp;^obiJicuiJjjy^ Anglo niiplit cognoiTientoPolo:à quo genus duxit Millordus Monfa-'^^iSjqucm Henricus odauus obtruncauit,infijper Rcginaldus Polus, qui exul Romçnbsp;^Tisiram ftigiens, in cardinalium collegium allcduseft,amp;etiamnumviuit:deniquenbsp;/^sftaterGodefredus Polus.

Edv ARD vs Rex fratris morte expiatumeflcratusominoftim hoc Merlinivatici-’^ii^,morti proximus liberos fuos pupillos reliquit tutelç fratris Gloccftrij. Quicupidi-^^jegni poft fratris mortem occupandiincenfus, duos marcs in turriLondinenhih-, YP ^'ihrumore in vulgus fparfo illos cafu è ponte quo in turrim eft aditus,'dcicdos per-‘i^^fominas in monialium collegium intrulit,illcgitimo partu illas éditas efle caufatus,^ earum mater nobilicuidam Anglo nuplifl'et.Ita coronamlibi per vim impoftiir.nbsp;potitus,qui de tantainiuria conqueri auli ellcntjCos onines variis fuppliciis occi-'^•Contes Richomontius, qui pkirimum apud fuos gratia valebat, regis Içuitiamveri-^^^jHaniconfeenfa inGalliamprofugit:fed tempeftas aduerfa innauale quoddam Bri-.nbsp;^]^*Çdetulit.VbiàFrancifco ducc captus,quircgi Angliçpro affinitatis vinculo gra-^-iri ftudebat,adillius vlquc ducis mortem manht. Caroluspoftea odauus quumnbsp;lo^^Eliam Annam duciftam Britoniç vxorem duxilfet,liberumRichomontium eflenbsp;honefta pcnlione,qu.a fc fuftentarct,donauit.

v M Richardus rex tyrannicc amp; infolcntcr fe gcrcrct, optinvates totius Angliç, j^Phmis frater maior natu ducis Sothfolci,cuius fupra mcminimus(is ex familia Pdela-ïQf'^^'^^riunduSjgenusduccnscx gente Lanclaftria, cuiusgcntis lÿmbolum erat alba^nbsp;‘^’^Uemadmodum contra gens Yorcana,vndc Richardus rex ortum habcbat, geftanbsp;¦ K *^^bram) vt regni quieti conlulcrét,Richomontio milhs dam nuntiis fpcm faciunt,finbsp;ƒ obtinere polfet vt claircm illi inftrueret, grauem armaturam quadringcntorumnbsp;PVnbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;peditatum ad duo millia ad occupandum in A nglia portum tradcrct,fore vt

inilliuspartestranhrcnt,amp;Richardustyrannusrègno pellcrctur.Poftulatacó-h nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;Anna Frâcicaforor,ducillàBorboniorum:caenim propter fratris çtatem

ç;^^®curatione regni erat.Inftruitur claflis Deppç,cui Regis nomine prçfîcitur Candc-f E^elpliinas, Francifci comitisVindociniïegatus,amp;nauis dominus, cui nomen erat Deppço.Fortuna illis mirificc fauit : fienim quo intendebant appuliffent, ob-Richardum cum qiudraginta hominum millibus.Sedvenrus adco opnbsp;^nus iUis fuit,vt in oppolltam partem delati, in Vuu^Üç fines appullis nauibus facilenbsp;'^^^^xponerent.

^i^vo póft rumor pcrcrebuit RichomontiumVualliaminuafiftc:adquamfâ-multis aliis fefe cum illo coniunxerunt. Coadis copiis tç^^fttedaLondinumprofîcifci-.quôdcavrbe occupata,facile fittotum rcgnumnbsp;quadraginta milli.i fecum (vti dixi)habe-itincre Londinum verf us oftendit. Acic vtrinque innbsp;hil^E^'^uinftruda , maxima pars regij cxcrcitus rege reliclo adcomitcmtranfiit:ni- 'nbsp;t)(j ^’^f'fecius rcx magnitudineanimifingulariinfeftus inhoftemvadit. Vcriimtamnbsp;%nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;impetum tanti cxcrcitus fuftinere non potuit:ipfe quidem fortitcr pugnas

'bi ^^’ïP^teratloco occubuit. Vidor Henricus Richomontius Lódinumproficifcirur: ’''^Pul -nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;parthcnonecducit,quarum maiorem ipfc vxorem

^^fentienteducit,atquc adeo diadema regium allumituninorcm Comiti Vonf-j upturn tradir,cognomento Cortenxo, poftea marchioni Exceftrio.

h nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;fententiacompos, ducemSothfolcumfiilpcdumhaberecœpit,licet

'^l^j^jVæC’pucoperate hortatu in Angliamnauig.Ulct,proptercaquód ex genre Lan-/“S^nus haberet:itaquc illius familiam radicitus extirpate cÓfHtuit.Sothfolco duo '^^^^quot;^^^^^^‘^’^‘¦'^*'“(‘^’^4^’^^‘^*’^’*^^'^*^)P’’^’^‘-‘^’’'Elibcrnia,altcrft‘ptcmautodoan-S’Uinbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;fadus certior de peHiinaregis in le voluntate, nauigat in Flandriam,pcr-

•ip’-*'-^ Ehilippum regem Cçlaris Maximiliani amp; Mariç(quç Caroli Bur-

fines quçfiuit, inde in Germama le recipit.Minimus curri Lodinéli inclufui

a 4

8 nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;. M A R T. B E L L A I I

Î I 4. eft,vbiillumvidiannoiyi8.verïimpoftea obüt.PoftaliquotannosquumPlülippusr^^ exFlandriainHifpaniamnauigaret, aduerßs vends in Angliam appellic. Excipitillu^’’nbsp;honorificè rex Henricus,amp; mutuo dat coronatorum quinquaginta millia, pignorc^^nbsp;cepto lilio aureo:quodpoftea in federe Cameracenfi Carolo quinto Cxfari reddiw^nbsp;eft,dum liberi regij redimerentur.Tamen nó prius ilium fuo regno excedere paflusnbsp;quàmillitraderetSotlifolcumjquiinipfiusditione Belgicaerat,amp;fe ilium morteno^nbsp;elle afteóburum confirmat.Id quod poftea præftirit ille quidem;fed moriens filionbsp;oélauo mandauit, vt fimulatque obiillèt, fecuri ilium percuteret : quod eàam pc^^nbsp;’ dumeft.Acciditpofteavt Anglus,qui regnum opera regis Galliæ(quemadmodunyl’nbsp;¦ dum eft)obtinuerat, cû exercitu in Galliam nauigaret,amp; Boloniam obfideret.Sothio 'nbsp;cusjfuperiorisillius ftater,quumeftèt in Germania, certior fadus bellum internbsp;amp;: Anglum coortum eflc,eô venir cum no paruo Germanorum peditum numero.Q^^nbsp;inter duos reges pax ad Boloniam conciliaretur, Anglus fumma contentione po**^nbsp;bat fibi Sotbfolcum tradi.Rcx ne fidem datam folueret, eo fe adduci nunquatn p^'nbsp;eft.Illudquidempromiftt,c regno eum abiturum. Ex eo tempore omnibus fedcr'*’nbsp;hoc caput eadem forma inferi confueuit-.vt quoties pax fieret,ille exulatum abiref^^^'nbsp;flatobelloftatim in Galliam militatumrediret. Hoc perpetuum fuit ad pugnaJH'^*“’nbsp;Papien{èm,anno i5-i4.in ea enim occubuitjVt à nobis dicetur.

N v N c ad matrim oui um Regis amp; Mariæ Anglicanæ redeat oratio. Rebus vt t'*. ratum eft conftitutis,Rcx ad Picardiæ fines ad fponfam excipiendam accelTit.nbsp;lam vt venir, Boloniam comitem Angolifmenfem mifit, quem comitati funt ducesnbsp;lenconius amp; Borbonius, comités Vindocinus,Sampaulius amp;;Guifius,deniqueiua^^nbsp;pars procerum qui apud ilium erant. A quibus Maria magnifico apparatu excepöj^^^nbsp;ximo Iplendore Abbauillam dcducitur.Huic Rex obuia procedit,amp; poftero dienbsp;fumma celebritatc fiunt in æde quæ eft ad forum rerû promercaliû.His geftis Lut^t*nbsp;contenditjVtillic Regina,fumpto prius Sandionyfij diademate, aulpicatoingreflûe^nbsp;peretur.Illam ex Anglia cùm multi primarij nobiles profequutifucrant,tiunnbsp;Orfêtus amp; dux Sothfolcus nô fiimmo loco natus ille quidem, verùm régi Henriconbsp;virtutêgratiofiifimus : vt ducatu Sothfolci illû auxcrit,quem Polis ademerat,vtdi'^^j ƒnbsp;eft.Rex quum fibi pacem cum Anglo conftare videret,cxcrcitum compararenbsp;vt proximo vere ducatumMediolanenfem recuperate conaretur.HuicpræpoPtt’ƒƒnbsp;cemBorbonium.Hacprouinciamanteareculârat, (quo temporeTrimollius iU^t”nbsp;1 cepit) quod exercitum fatis firmum elfe ad rem tantam aggrcdiendam negaret:'!’^^^,nbsp;j-gj euetus in TrimoUij clade verum eile comprobauit. Ad illud bellum è Gernut^^nbsp;'nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;cerfit ad fexdecimhominum millia , quibus cùm alij præerant, tum comes

capitaneusBrandliccus.Deinde Borbonium Molendinum præmittit qui acceleraret.Sed defuit illi temporis facultas ad cœpta peragendamam Cal.Ian.nbsp;tuJauki lu- mediam nocftem animam Deo tradidit Lutetiæ in ædibus Turnellanis. Funusnbsp;i* mart.nbsp;nbsp;nbsp;yjj-ginij mattis inde Sandionyfium darum eft, vbi tota principum confan^bt^^j^ 40

turba regia illi iufta more maiorumperfoluta funt. Poft eins mortem fulpicio extititreginam Mariamgrauidamefl'eÆdftatimremaliterhabereipfametconfiftbnbsp;te compcrtum eft.nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;.

Adversis rebus valdc ab ipla adoldcentia jadatus ftierat. Qmim duX.^^ lius dret,prælio vidus eft ad Satalbinum in Britonia,amp; captiuus magna turrinbsp;diu inclufiis., Deinde Carolo odauo Neapolim profedo, obfdTus Nouaria: eonbsp;omnium return penuriæ, vtcanibus amp; foricibus vdcendumiJli diet : ficquebt^^jj^nbsp;ex fills inedia ac egeftate amifit:doncc cum Carolus Neapoli rediensliberauit.nbsp;regnum iniiftet,qui rebus aduerfis cum illo ftctcrant,fuaderc conabantur, vt eosnbsp;retur qui regnantis Caroli nomine amp; iuftu ilium bello afflixerant, maxime LudoU^^xnbsp;Trimollium,qui ilium prorex ad Santalbinum prælio vicerat, amp;ceperat. Verumnbsp;uit ille R E G I s Galliæ efte,iniurias vindicate quas dux Aurelius accepiifet : qtJinbsp;integra contra fc erga Regem fide fiierant,cos non minori in fe nunc Regem fot^^

COMMENT. LIB.1

R IN c I p I optimo, ob eamque cauüm patri populi di£to, fuc-

ceïfit Francifcus dux Valefius cornes Angolilmenfis. Qm tanta fucceflione auótus, Principes conßinguineosamp; reliquos rcgis Lu- /

V douicifamiliaresinconfilium adhibuit,nulliu'nqueexillisexpun-

xitjfed qua códitione apudRegemfuerant, manere iuflit. Horum **’•*’*’ ex fententia placuit quamprimum Remos proficifci, vt illic regnonbsp;Ts ,nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;inaugutareturddque fadumeft eiufde menfis lan.xxv die, i y i 4.

einde regio apparatu pro more Lutetiam ingreditur,amp;boplomachiaminvico An-lo nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;, vbi certamen fuftinebant dux Alenconius, dux Borbonius amp;: comes

^ndócinus.His geftis animum cœpit appcllere ad componcndas rationes amp; magiftra-^regni.Principio Antonium Pratenièm,fummum fcnatus Parifienfis præfidem can-arium creauit. Nam morte Regis erat duntaxat fiduciarius figilli regij Stephanus encherius epifcopus Parifienfis, qui poftcaarchiepifcopatu Senonenfemgefiit. Du-horbonium magifirum equitum dicit, Conneitablium vocant : comitem Vindo-

Aquitaniç prçficit.Palifla:û,prçfeélum prætorio,Ma-g .^^JlurncÓftituit:Bofium,quemadolefcens moderatorem habuerat,prçtorioprç-nunc vnà cum Florimondo Roberteto principe fccretario, fummam adminiftra-dij nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;rerum habere voluit. Habuit denique hic Rex apud fc duos in primis

io ƒƒ¦ Annam Mommorentium öc Philippum Chabotum Brionium,quorum poftea extitit autoritas. Porro quum iter à Ludouico coeptum perficerenbsp;eein ^quot;^^.beret, foedera cum principibus amp; populis finitimis renouare decreuit. Pa-iotinbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;initamà regeLudouico confirmat,viduäeiusremittit,fexagenaco-

fijj/’'°’-^mmilliaquotannisdotis nomine pendens. Earn Anglus duciSothfolcopro amore nuptum tradit.Rex Ludouicus Venetis Bartholomçum Aluia-fof ’’^peratorem, qui pugna Pandina captus fuerat, Andream item Grittum proui-S Dnbsp;nbsp;nbsp;nbsp;captum, paólione certa cum eis fada remiferat. Huius padionis condi-

autem hæ : vti Veneti auxiliäres copias Rcgi mitterent ad ^ceiiolanenièm recuperandumamp;feruandumivtiqueRexmutuóiilis auxi-recipiendum quicquid Cçfar Maximilianus per vim occupabat,nempenbsp;y eronam cum aliis oppidis.

^rçcgeruntur,Lutetiam ad Regem acceflitcomes Naflauuius legatus Ca-clientelarem amp; obfcquij autoramenaim profiteretur nomine co-''^’'*ore^^^^n^riçamp;Artefiçaliarùmqucprouinciarum,inquibus regem Galliç fu-agnofeebat : id quod prçftitit.Simul etiam vt firmior amicitia inter duos il-'loy . nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;conftarct,agi cœptum eft de matrimonio ipfius Auftrij cum Renata Lu-

Mq ^^^jReginçforore.Adillius paóti conftitutionem mittitur Vindocinus legatus Auftrium:cui adiungitur Stephanus Poncherius, Genlius amp;Scheneius.nbsp;hnbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;perHannoniam amp;c. mediam Brabantiam iter faciens, Hagam Hollando-

A nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;quurri Carolum Auftrium reperiiTctjtranfadaillicres cft.Quum au

k’*^o nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;comitem Nairauuiu familiariter diligeret ini turn etiam illic eft eins ma-

':^’^'^rimprincipis Aurangij forore,quæ in aulaGallicacomorabatur. Quare flumen Ofiam comitatus cftiquo prin-^’^^'^öi^nrGiueriusamp;: Manila nobilis fœminaèPicardiaadduxerunt, ibiquenbsp;eft matri monium. Li bet hîc commemorate quid in eo itinere didice-Noclr^^^”^oflum Princeps ille Hifpaniarum inftituebatur.Caprarius,quem an- C4r»/fA«y?r«

f’”eiliumeducabat,licetannumçtatisdecimumquintumnondumattigiflèt, nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;•'

f nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;^^^^ftrie prouinciis adferrentur literç vel noóbe intempefta,omnes ipfi red- *nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;9t

perlcótis ad confilium, vbi omnia coram eo conftituebantur,

^’^uando vt Genlius qui apudeum Regis legatus erat, (ego verb illic Vindocini cumillofubftiteram)apud Caprariumcœnarer,ineumq; fer- ' ***quot;‘*^nbsp;^^ftct,vtmirarifediceret,qubd adolefcentis principis ingeniotantumla-n^iiie]?5^^^ft’.cilèpotcratIeuare,imponeret.TumCaprarius:MiGenli,inquit,vi-

* ^’•^ratorem èc tutorem datum : hune volo poft mortem meam fui iuris elfe.

^rum rationum Ignarus fit,me morcuo alio illi curatore opus liierit,vt qui ex

lo nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;M A R T. B E L L A I I

aliéna fide amp; diligêtia penderet, neque in rerum gerendaru cognitionc cflèt verfall' D V M hæc fiunt,Rex quum Anibofiæ eflèt,copias fuas magnis itineribusnbsp;num contendere iubet,quo ipfe extremo Iulio menie peruenit : vbi etiam Vindocio*’’nbsp;illi præfto fuit,qui eum de rebus à fe geftis docet.Ferrandus A rragonius quumnbsp;ne in fe vires iUas quæ in Italiam parabantur,Rex conuerteret, quibus Nauarræ reg”^nbsp;paulo ante per vim occupatimi eriperet, cum illo pacifeitur. Rex Lugduni quo or‘1''nbsp;neexercitumprogredivelletjdemonftrat: primam aciemBorbonio tradit,adiund^‘’nbsp;Francifeo Borbonioeius fratre,qui nuperdux Caftelioraldi creatus erat,itemO’^'nbsp;refchallo Chabanio, piincipe Talemondio Ludouici TrimoUij filio, loanne lacob^nbsp;T riuulfio Galliæ marefchallo, Boniueto, Imbercurio, T elinnio Rouergiæ Icncfch^'nbsp;lo, barone Beardo,comité Sancerrano amp; aliis equitum præfeôfis.Pedeftres copias dunbsp;cebat Petreius Nauarrenus, nempe fexmillia V afeonum, quibus ilium Rexpra’f'^^^^nbsp;rat,nullôque redemptionis numerato pretio liberum fecerat,quum inpugnanbsp;nenfî (vbi peditibus Hiipanis præerat) m Gallorumpoteftatéveniilet. Adiunxitc^’nbsp;Rex quatuor Gallorummillia,quibus otfto duces præpoiuit,Lorgium, Piralnun^nbsp;geronium, Rieboburgium, LorteUium, Lanatum minorcm, Onatilium,nbsp;Delpbinatem,amp; capitaneum Commarquium : denique Germanorum militun’^^nbsp;autnouemmillia.Mediam aciem ipfeducebat,fecum habens ducem Lotarin^nbsp;ducem Vindocinum, comitem Sampaulium, Orvalium, Ludouicum Trünol^ ’ t»nbsp;dueem Albaniæ, nothum Sabaudum,Odetum Foxium Lautrecum, capitaneiiu^nbsp;dium(cui tantus honos a Rege eft habitus,vt ipfo præhj die ab illo cingi amp;nbsp;quatorum dignitate ornari voluerit) amp; alios multos equeftrium turmaruin dunbsp;res. Aderat præterea Carolus dux Gueldrius, qui vniuerfo Germanico pedicutiunbsp;erat,cum comité Gailionepote Caroli ducis Lotaringi fratrezhienimpeditatünbsp;cenfebantur vnà cum ipfo Gucldrio. Poftremum agmé traditum cft duci Alcn^unbsp;cumfirmiilîmis turn equeftribus turnpedeftribus copiis. Quum Rex Gratianopunbsp;peruenirctjiam Borbonius Ambrodunum verfus iter facicbat,amp;: certis locisnbsp;nariumexercituiinftituebatur. ItaqueRex matri Ludouicæ Sabaudæ regnig^nbsp;nacula tradit,ipfè Ambrodunum Borbonium fubfequitur.Eo poftquam pcniuu’hjjt pnbsp;^..^..*,quia Leoncpapa cuu''nbsp;quingentis equitibus fubmiflùs ftierat Heluetiis, ad iplas alpium radices innbsp;tana regione confediflè, valde fecurum animi, quod montium anguftiæ abnbsp;obfidebantur.Sed extitcrût certi quidam exploratorcsjpræmiflî a Carolo Sokr“’nbsp;rettano, qui confirmabant tranfitum efle ad Roccam miluiam, vbi nuUx eraU^nbsp;uetiorumcuftodiæ,quianullivnquam équitéshac iter faccre confpeftinbsp;Profperum inopinatemfacile opprimi poflè.Hoc nuntio pcrlato, negotiumnbsp;refchallo Chabannio,Imbercurio, Albinio, Badio, Buftio Ambofio amp; MomUnbsp;tio,qui turn Bofij præfeôti prætorio legatus erat,rem vt aggrediantur, ad qu^nbsp;Morettani amp; ducibus itineris vtantur quos habebat. Addebat Morettanus, du gt;nbsp;fiquid oftenderetur, tutum tantilper receptum vel Foflanum vel Sauiliannbsp;dum exercitus appropinquaret,nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;gt;

N O s T R I quum ex iuperioribus locis copias in campum non uerfariis deduxiflent, certiores fiunt Profperum cum cquitatu efle Vnbsp;rum.ItaqueiUuccontendunt:quôquumperueniftènt,comperiuntillosVmnbsp;dilccftîflczeft autem exiguum oppidum ad flumen Padum, duorum ab eo onbsp;interuallo. V crùm iam diluxerat,amp; tranlêundum erat flumen, quûnbsp;pinquus pons,nifiinipfa Villafranca.Hæ difficultates quum occurrerêt,exmnbsp;cibus quidam recipit fe illos vado traiclt;fturum,mille ferè palTuumnbsp;lafrancam:idquodpræftitit.Imbcrcuriuspræcurforumpræfelt;ftusprandijnbsp;• .., ,nbsp;nbsp;nbsp;portam oppidi accedit : quo animaduerfo ex oppidanis aliquot ad clauden

concurrunt.Verumduo cquitcs,alter Normanus,nommeBellouacus . prgt;jj,erC0iii- Elcgans, altct Halancurius généré Picardus fummoconatuincitatis equis^nbsp;e/fruXw'*” 3.ccelerant. Halancurius tametfîequi impetuin foflTasoppididcturba

oppidanis terroreminiecit, vt Bellouaco otiumfùerit ad lanceamiinnutm portam fiibito claudi prohiberet.Imbercurius fiibièquens ftatim equo e ’

C o M M E N T. L I Ê. I. nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;„

^viirrumpit. Interim marefchallus Chabannius cum rcliquamultitudine acccdit, ^vniuerfi equis infidentes oppidum ingrediunturdbi Prolpcr menfæ aflidcns depre-uen(litur,qui vt iaiuti iua: confuleret, fe data fide Albinio dedit. Denique omnes pran-oendo capiuntur, fitque prædamille ducentorum equorumNeapolitanorum. His re-“us confedris noftri metu Heluetiorum qui Coni) erant, cum captiuis ôi: equis fe Fofla-^umrecipiutjdum totus exercitus adueniret. Heluetij fiios équités profligates elFe ccr-^oresfadijGallorum exercitum in planitiem tranfiiTe, iamque Regem iuga alpium te-^^‘^efupraSampaulum, qua nullus vnquam exercitus iter fecerat, Coni um ù onmesnbsp;'gt; iis ^^'^5^^^fl^’^^^bvtMediolanumfe reciperent. His feconiungit cardinalis Sedunen-

Pinierolæ erat cum parte copiarum,vbi legati papæ autoritatem babebat,amp;; Ma ^iliani Cæfaris nominerebusadminiftrandisconftitutuserat. Itanulloprohibentenbsp;^Xiter per anguftias conficit, amp; Conium vnde Heluetij pridie eins diei profedti fiie-Mperuenit.DûhçcfiuntjEmarius Pryæus alio innere à rege müTuSjauxilio Genuen-üin vfus Alexandria potitur, in fide Regis accipit, opera quorudam oppidanorumnbsp;t ^^n^rum partium erant.Rex vbi omniafibi prolperc euenire perlpicit, Conionbsp;^^^aCarmanioIam contendit, inde MoncaUerium, vbi Padum tranfit. I bi auunculusnbsp;f^Sabaudus frater LudQuicæ Sabaudæ (quæ in Gallia refléta regni adminiftrationinbsp;, æ^tatjilli obuiam procedi t,eLim que T aurinos ducit, vbi magnified excipitur. Dein-Cbiuafiim conteridit,vnde Heluetij nuperdilcelTerant dire-tiifnbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;^’^ce incenfa.Inde y ercellas mouet,qua feifleet Heluetij progredieban-

[^¦^uibus à tergo imminebat,vt conquiefeendi facultate nullam daret,donee Medio-ercellis Nouariam ire contendit,quæ in iUius fidem traditis cla-^H:e^'^^^’’’Cuipræficitur marefchaUusChabanius.IlIuc adueniunt cohortes nigræ, ’gt;1111Pex’^^^bus Germanorum,quitotos viginti annos fimulnbsp;aifueuerant.Has dux Gueldrius auxilio regi adduxerat,cui legatusnbsp;^»tus erat Tauanius.Ita Rex omnibus copiis coUeétis iter Marinianum inftituit.

geruntur dux amp; Nothus Sabaudus rem componere inter Regem amp; p4jc »rf«- r»-j.1 aggrediuncur, tandémque his coditionibus perficiunt,vti Rex pecuniæ ma-*'”’111*^ nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;^pP° maioribus deberi dicebat turn ftipendioru

Puperioribus bellis meruerant, turn paéto quod Diuione Trimollius fece-'^’ica(ducatu Mediolanenfi decederent: vtique Rex annuapenfione fexagena Maximiflano Sfortiæ, qui tum Mediolanum tenebat, perfolueret. Adnbsp;pecuniæ fummam coUatum eft quicquid argent! turn folidi turnnbsp;f'gt;lin.^^^’^apudprincipesamp;reflquosnobiles,vt illisinoého dierum fumptus tantumnbsp;Gueldrius pacemvidens conciflatam,fimul quod audiret Braban-’’’’te pnbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;inuafifle,venia accepta, amp;: in fuiun locum reliâo comité Guifio ne-

aditineris celeritatem iumentis, ad ferendam fuis opemproficifei-b nbsp;nbsp;nbsp;ölt;lüni certior fit committi præflum:quo ex nuntio tan turn doloris cepit, vt in fe

^Cojj^^^d’^entem magno falutis periculo inciderit. Compofitione vtrinque confeéla ^’’î(b, '^^^pecuniis,deflguntur Lautrecusamp; NothusSabaudus cum grauis armaturænbsp;eq'-fldbus, qui pecuniam Bufaloramdeferrent:ilflc enim præfto elfenbsp;confœderacorLun adeas accipiendas. Rex quod arbitrabatur exnbsp;Kareem Mediolanenfemftatim traditumiri,Sambrigidum vfquepro-Sbnj ’fl^odadmagnamviam Mediolanenfemfitumeft,eo confiflovtpoltcro dienbsp;W '^’gt;1 dnbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;Mediolano caftra poneret.Per idem tempus exercitum pon

’^^gnificus Laurentius Medices pap s: nepos,eratque Placentiæ.Erat ^^gis Hifpaniarum non procul Placentia adflumen Padum,ducenbsp;’ H^iHisf^’'^°’^^°’‘I^dHi{paniciexercitusimperator fueratin pugna Rauenenfi.nbsp;’^^^dux Maximilianus turn cardinalisSedu-c6iungerent:fedduabus decaufis adduci hue nonnbsp;’’1nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;fludd fibi mutuo diflidebant. Laurcrius enim quum Remundum mul-

all nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;a’aimaduertcret,fufpicabatur iftaiulTu Hiipani fieri, qui cu Rege cora-

K nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;baberet.IdemRemundus àLaurentio metuebat,quodlegati

crebro accederent. Altera, quod ambo paritcr vtrinque includi nole-riscopiis,quasintégrasamp;:paratasvidebant,illinc Venetis,quasadduce-

U nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;MART. BELLAII

bat Bartholomxus AIuianus,quæ nobis maximo adiumento fuerunt. Heluctij iam fuos cardinaVu Se dclcgatos nüfEiri ctat Bufalotam, qui pecunias paäas accipcrent,quû repente à Cardi-am”'^Uarinbsp;nbsp;nbsp;nbsp;Sedunenfî de fententia dcducuntur, amp; ad foluendam fidem impelluntur. Docebat

fuaJa. nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;enim,Regem,vt qui de pace fiióla niliil dubitaret negligentius fuas copias habiturum,

quinetiam ea de caufa Bartholomæo Aluiano, qui Lauda: cû exercitu Neneto état,Régis iuiTu renuntiatum elle ne vlterius progrederetur.Proinde illos,li ex improuifo profi-cifccrentur,duolimulconfequuturos elfeuumpecuniam Bufalo ra ex irinere auferre poire,quam illuc Lautrecus conuexerat,tum Regem prælio adoriri, quum nihil talefu-Ipicaretur, imo qui copiarum partem à fe dimifillèt, Venetorum fcilicet auxilia, amp;qua-dringentos équités quos duxerat Lautrecus. Atillequum taleellè Heluetiorumconli-lium ab exploratoribus didicifletjreôto itinere reliôbo Galeralum fe recepit.Q^reHel-uetij ea Ipe deiecb,ad Regem profligandum progrediuntur.

I J I Die louis xiii Septembris (qui dies Crucis facer eft) nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;hora circiter fecundapo

meridiana Heluetij aggreditmtur primam acicm,cui præerat conneftabliusGallixBot-HfÏHtf« can- bonius.Qmquuminarmis eilet,primumeorumimpetum fortitcrfuftinuit,feanon ' traßdtm fn- negtaui damno.Namvnam aciem Germanorumgrauiflïmus terror occupauic,quoP^nbsp;ctfi.nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;abfuitquin fugam arriperent:quödarbitrarêturpaótumillud adhuc fomum

turn elïe,amp;præÜum hoc fimulatc ad fuam iplbrum perniciemcommitti, vthact^ infeftiflimorum lîbi Heluetiorum libidini traderentur. Verùm nouas vires junbsp;ftimereamp;:præliumredintegrarecœperunt,vbividerunt equitatum irruentibus bonbsp;bus acriter refiftcntcm,Rcgem etiam ipfum cum cohortibus nigris amp; macliinisnbsp;prodeuntem.In eo prælio cecidit Francifeus Borbonius,Imbercurius, cornes Sancenbsp;nus,cum aliis multis egregiis viris.Dimicatum eft ad ipfam noótem, quæ tam calnbsp;fuit,maximè ob pulueris copiam vtrinque excitati, vt inter fe dignofei minimenbsp;Accedebat quod Heluetij infigne crucis albæ no fecus quàm Galli geftabant: hocnbsp;erat,quôd dauern ex albo panno humero vel peôtori ^utam habebant. Et, v*: jjpnbsp;magisinopinatanoftrisacciderent,nulla tympana habuerant,buccinis tantùm^^^,nbsp;{perfos coUigendos vtebatur. Vnde tanta perturbatio cofequuta eft,vt multis lo^^’nbsp;uetij amp; Galli alij in aliorum caftris pernodarent. Rex ipfe lùb armis, depofîtanbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;50

in carpento tormenti ænei iacens noótem tranfegit. Vbi diluxit,amp; internofei po^t^ quo lingula ligna inferebantur, eo le quifque recipit, amp; acrius quàm pridie ptig^\nbsp;ptum eft,vt ipfe viderim vnû ex firmilïimis noftrorum Germanorû cuneisnbsp;tum pedû interuallo loco cellîire,Hcluetiùmque quedam omnia agmina pt^^^'^Quodnbsp;eo peruenillè,vt bombardam vnam manu tangeret,ibi tarnen interfeólumnbsp;nifîequitumnoftrorumvirtuscertaminis molem luftinuillèt,maximum mtP^%jjV'nbsp;pericidum. Ibi inrerfeôtus eft Fracifeus T rimoUius, princeps Talemondius,Tri’’’nbsp;nigenitus,Buirius Ambofîus,Royus amp; alij plerique, Vindocini equus duobusnbsp;locis haftis conllxus.Comes Guilîus totius Germanici exercitus praefeôlus,q’i^^5^qüiJnbsp;rao ordine circt,in terram deiieitur : fed armiger illius Adamus gencre Germnbsp;herum vider iaeentem vndique haftaru lótibus peti,in lUum incumbit,amp; vuhtnbsp;cipiêdis fefe obiicit.Interim Heluetij loco pe^untur,amp; Guilius feruatur :nbsp;regia turmalamctus Scotus è prçlio extulit:quo quidem auxilio maximenbsp;Tot enim vulneribus confeôlus erat,amp; prætereuntium pedibus ita calcatus ƒnbsp;nbsp;nbsp;tfi'

IpirarepolTet.Horaferènonamatutina Heluetij vtnoftros alio auerterent, nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;cb'’'

neum valle quadam læuam verfus emittunt,qui à tergo impedimeta adoriren ftraacics iUuc conuerfa deleretur.Sedoccurritillisdux Alenconius,qid^J^jjjà^pnbsp;agmen ducebat,à quo fuli amp; fùgati ftint.Horum pars in lÿlua felè abdidit, le .nbsp;fconibus,quibus præerat Petrcius Nauarrus,tum ab hippotoxotis(cêtum ducnbsp;fæus minor,Malgeronius totidcm)ad vnum omnes interficiuntur. Pridie emsnbsp;tholomæus Aluianus accepto nuntio Heluetios violata fide in noftrosnbsp;Lauda cum fuis profeótus to ta noóle iter facit,lperans fe in tempore adfutur ^^pe^

* nbsp;nbsp;mavlusccleritatccirciterdecimammatutinam cumequitatuad

nit,peditatu longe fubfequente. Comitis Petihani filius iuuenis, qui nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;LóoS *1^

ftudio tenebatur vt fuam fidem amp; obfequium in prælio Régi probater, FR nbsp;nbsp;-j

è p Ligna r ecipiebant, adoritur, illicque cummultis prælians interficitur.n

C o M M E N r L I B. L nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;ïj

pugnandum trigincaquinque hominum millibus vénérant ®quum præUum diutius fuf-^ere nequirent, amifla prxfeólorum maxima parte,bidui labore defeflï,amp; animo con ernati in fugam fe coniiciunt.Ex iis plurimi ædes vbi Borbonius cofcderat, petimt : vbinbsp;^uum dcditionem facere recufarent, igne immiflb omncs comburunrur, fimülque exnbsp;® ris aliquot,qui ad illos conficiedos promiicuè irruperantdn quibus loanncs Moçusnbsp;^eræus regius iignifer. Alij partim arcem Mediolanenfem,partim domum redeunt:nbsp;enim vióloria contêtus abire illos paflus eft.Heluetij ad quindecim millia occubue-^^atque ij omnium fortiflimi amp; bello exercitatilfimi turn ordinum dud:ores turn mi-b fnbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;Sedunenfis,quem antea perfidix autorem fuiilc demonftramm eft, cü

cends equitibus illos comitatus quoad primum conflictum videret,vbi contra luam j^^^peftationc noftros prçlium inire pcripexit,vcipcn cum fuis Mediolanum contendit.

* ciuium tumulmm animaduertés,amp; ipforum etiam Heluetiorum querelam turn ob ’^clt;^ptam cladem turn ob ftipendium trimeftre quod debebatur,in Germaniamad Cçnbsp;Maximilianum fuga fe recipit.

poftquamDeofupplicairetobtaminfignemviól:oriam,quamvnoamp;vicefi-°ætatisannoconfequutus fuerat,conilituit poftero die exercitumadduopafluum ‘ aaMediolano adducere:vbi ciuitatis claues illi aft'eruntur. Verùm non tam citó illucnbsp;Ij^^^^^grediendum cenfuit,quöd Maximilianus Sfortia cum quatuor Heluetiorum mil-^^arcemtencretzproptcrcaviiùmeftillumnopriusvrbemingredi quàmarcisipfiusnbsp;^pos ciîct.Itaque præmittitur Borbonius cum prima acie, qui in vrbe caftra locarct,nbsp;j^^^nique obiiderct. Rebus ad oblîdionemneccflâriis coftitutis Borbonius Albiniumnbsp;j.*rdinquit,ipfe ad regem redit: quicumreliquo exercitu Papiam venir, vbi omnesfenbsp; ribiiciunt.Dum illic moratur,comes Petreius Nauarrus, cui fumma obiidionis curanbsp;J. Borbonio mandata fuerat,paucis diebus aqua eduóta fofl'as exiccauit,eo confî-ƒ''tniuros lüffodcrct,cuius rei maximum vfum habebat: amp;: breui infimum propugnanbsp;^ni(cafamattamvocant) quod dextrum erat portam ingrcdicnti, amp; plateam vrbisnbsp;ä æ’:^idportamComcnfemrefpicicbat,dcturbat: totoigiturillo murilatere diruto,nbsp;, ^^is teftus murum cœpit labefaótare. Dum totus infoffa huic rei intentus eft, fortenbsp;Jo 3nbsp;nbsp;nbsp;cgreditur ad aliquid exploradum. Turn ex noftris qui ad machinas erant, quum

j^aduerterent abatipartemadhuceXtanté,illuctotiusordinis bombardarumglan-^^ittunt.Qwîadum eft vt abaci cadentis ruina obrueretur Pctreius: vndeextra-fumrao vitç periculo domum relatus eft.Sfortia amp; Hcluetij obfefli quum nullam gçj. ^Pcrn vidercnt,quum præfertim rex cum Heluetiorum principibus de fœdere a-fjjnbsp;nbsp;nbsp;nbsp;arcc tenenda dcfpcrant, quanuis Cæfar Maximilianus illis fubfidium fe milïu-

polliceretur.Tandem multis cum Borbonio coUoquüs liabitis, iuftù regis hæ con-§iiii^^’^riuntur,vti Hcluctij cumimpedimentis domum redirent, vtiqueSfortia re-occupabat trade-e nbsp;nbsp;quod in ducatu iibi vindicabat,planè decederet, amp; in Galliam fc con

Ij Vtique rex illi viuo fexagena ducatorummiÙiaannua penfione fuppeditarer, re-vitæ in Gallia loco quem commodiftîmum iudicaret,tranfigeret. Hæc omnia funt,amp; in Galliam mittitur Sfortia : quo ilium iuifu regis deduxit Mauleo fraternbsp;tçj^^ollijjFrancifcus cornes Pontremius, amp; alij aliquotnobiles. His omnibus perfeélisnbsp;^'^’iiolanum armato comitatu ingreditur : cui aderant princeps confanguineidux ynbsp;côncftablius, Carolus Borbonius cornes Vindocinus, **' ^f**^^*nbsp;cornes Sampauli,dux Lotaringus amp;: cornes Guiiius, amp; totanobi-*'ii]li^^'^''it^'‘do Q'-’ Gallia vcnerat(iis cxceptis qui in pra;lio ceciderant ) équités ad duonbsp;^gfauis armaturæ, deinde prartoriani nobiles,omnes galeati, præterea exteri quosnbsp;(jJ^^^nfionedonabat:quibus prxerat princeps Rupclürionius Vindocini patruus:pe-

Galli turn Germani,advigintiquatuormiUia. Hi omnes armatiacie inftruôta fummum tcmplum deducunt,quô ad preces faciendas in-liQ ^^’^^deeodcm comitatu palatium petit. Accepta infidem tota Mediolanenft di-’^‘§’^’-’anicontendit:vbimarchioMonferraticumvxore Alenconij fororc adeunbsp;llhic etiam principes omnes amp; dynaftæ Italiæ miferunt legatos:nbsp;P'^pa Leojimtca hoftis, mifit ad fœdus ineundum. Quam ad rem conftimi-'^^qiioadefl'entBononiæjVtillic omnes controucriïa: componcrentur,amp;: firm»nbsp;b

14 nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;MART. BELLAII

J I y, paxinircmr.Omncscnimltalixprincipes,praetervnum papamfccderefefccumRcgfi coniunxerant.DunihaecgerunturjBarciaolomaeus Alvianus Venetiexercitus imperator cum luis profîcifcitur, cogitans ex improuifo Brixiam opprimcre quam V c ne tian-ms fuperioribus amifcrant.Sed qui in præfidio erant, aduentu illius cognito, Veronaninbsp;ad M. Antonium Columnam mittunt, à quo (ùbfidium quinque aut fex cohortiumHi-fpanorum ScGermanorum accipiunt: qua re audita Alvianus mutatoconfilio tentarenbsp;Veronam conftituit.Dum iter facit, alui profluuio laborare ccepit ; quo turn ob graiiio-rem ætatem tum ob ingentes labores quos pertulerat exhauftus animam Deo tradidicnbsp;cuius mors detrimentum fane ingensattulit. Fuitenimïliaætatevirrci militaris periaanbsp;amp;: iimperatoria induftria clariffimus.

Decembri ineunte papa amp; rex Bononiæ conueniunt.Pacifcuntur inter fe vti régis eilet Parma amp; Placentia,quas iam tenebat : vtique rex papam exercitu iuuaret ad re-cuperandum ducatum V rbini,quern Fracifeus Maria(vt dicebar)Ecclefia: Romanç ad-ernptum occupabat:eundemquc papa nepoti Lauretio Medici dederat. lUic adfiiitmagnificus lulianus papç frater,cui nupfêrat Nemorcnfis,duc-s Sabaudi amp; Gallici regnirc-dricis foror.Illic ctia cum alia trâfaéfa funt,tu antiquata eft pragmaticafaniftio.Prxter^ cardinalitio galero donatus eft frater Boiij prxfedi prætorij, qui quidem epifeopm^^nbsp;Conftanrienlis.Pvex Bononia Mediolanum reuertitur: vbi quæ adftatus rationesnbsp;nebant conftituit, fenaturn ciuibus reftituit, cui fummu præfidem amp; procantellai'^nbsp;ïoannem Selvam virumeruditioneamp;vitæintegritatefingulari præponit,Borboni^®nbsp;conneftablium proregem tori region! præficitùplè magnis itineribus in Galliara adma'nbsp;trem amp; vxorem conrendit, amp; Lugdunum ad candelalia peruenit. Dum verbnbsp;Mediolanum redirct,ibique rebus omnibus profpiccret,intcrim comes V indocinus ƒ J’nbsp;mcsGuiftus,amp;:epifcopusLaudunefis(qui poftea cardinalis Borboniusdiftuseft)^^^nbsp;tiquc cum illis nobilcs Vcnetias proficifcuntur,ibique non minor! fplendore amp;appa^^ynbsp;tu cxcipiuntur quam fi rex ipfe fuifl'et : deinde Mediolanum ad regem rcuertuntur,lt;l“nbsp;ilte reditum in Galliam pararct. Poft illius difcelfum inftitutum eft in platea arcis dec^^^^nbsp;forium ccrcamcn,in quo Sampaulius lancca in ipfo oculo ittus eft. Rex cum mvdtaJ °nbsp;res in GaUiam properabat, turn verb hæc ill! redeundi caufa fuit, quod Anglus molnbsp;ferebat ab eo regem Scotiæ adolefccntemin fidem acceptum elfc, atque adeo mu*nbsp;in Scotiam loanem Stuartum dueem Albanite, qui régis ipfius amp; regni moderator^nbsp;aquovel interfebtivel in exilium pulli fuerant quotquot compererat Anglo jnbsp;maxime ipfius regis mater,quæ Angli foror erat. Q^æ quu ita effent, veritus rex nc“!nbsp;jllic nouarum rerum,dum abeftet,fuo malo oriretur,redire decreuit. Prtetereanbsp;di Arragoniæ regis fides illi non parum fufpeda erat, qui fentêtiam leuiter mutab^t)nbsp;commodi fui rationem ita ferre cxiftimabat.Mortuo Alviano, dum rex adhucnbsp;Ianicommoraretur,mittiturloanncslacobus Triuulfius cumregiis amp; Venerisnbsp;qui Brixiam obfideat. V bi quum V cncti eruptione quadam oppidanorum male aCCQ^^nbsp;ftiiftent, auxilium illis augetur miflo notlio Sabaudo regis auunculo cum trecentiSj ^5nbsp;uis armaturæ cquitibus, amp; Petreio Nauarreno cum fex millibus Vafconum.Tannbsp;cofentiunt oppidani,nifi ante vicefimum diem fubfidium mittatur, abituros fenbsp;pedimentisamp; fignis explicatis. Nothus Sabaudus certior fabhxs comitem Guli^^^ p,nbsp;Roquendolfium cum^nagnahominum multitudine anguftiis Rhetorum fupetii^jypnbsp;*Spropinquare,communicato confilio cenfuit relinquendam efle obfidioncnij^lJJ^ijonbsp;tanto numero imparem videret : ita oppidum German! ad fex hominum millia fuonbsp;ingrediuntur. Anno i y i y antepafchaliamittitur à Borbonio Odetus FoxiusLautr^.^jnbsp;cum noftroamp;: Veneto exercitu ad Brixiam obfidendam. Is poftquam diulocisnbsp;confedit,vt famem ciui tati aftèrrc^comperit Cæfarcm Maximilianum T rideno^nbsp;nifl'ecumfcdecimmillibushominumquos efupcrioriGermaniacollegcrat,amp;*^ pg yanbsp;riorum quatuordecim millibus, præterea aliquo equitatu. Itaque Cremona vtrnnbsp;cxercirumreducerc coaftus, hoftem tranfitu fluminis Addæ proliiberc conam5gt;^j^^nbsp;pafchalium Mediolanum fe ad Borbonium recipit. Qui quum videret quantanbsp;ritatc Cæfar Lautrecum infcquerctur,fe cum exercitu V eneto in oppidonbsp;que auxilium Hcluetiorum præftolari conftituit. Et quoniam ob inopinatuinnbsp;Iiani aduentum verebaturne adfuburbia communienda nonfatiseffetorij,opP^jpj^

C O M M E N T. L I B. I. nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;ij

cuftodirc dccreuit,fuburbiis incenfis,nehofti adlocandu exercitum vfüi eflènt. oftea quum Cçlàr in innere aliquantulum temporis cunótaretur,mutato conlîlio fub-i’rbiorutn partes delcribit, quæ iingulis vallo cingendac attribuerentur : vt paruo inter-poüto temporis interuallo parata client omnia ad tantas copias fuftinendas.Interim Menbsp;^iolanum venir Albertus Petræus cum tredecim Heluetiorum millibus : qui ftipendionbsp;^ccepto llatim dilceflèrunt,illo cum ducenris aut trecentis viris duntaxat relidto.

C Æ s A R Maxiniilianus Lautrecum idcirco tanta diligêtia infequutus ftierat, quod ‘pctarct noftros fuo ad uetu territos in Galliam redituros elfe, vt antea acciderat, quumnbsp;*^onlàtis lîrmæ ellènt copiædta fe ex pecunia quam Mediolani reperiret, fuis ftipendianbsp;^ütneraturum. Verùm aliquot dies moratus, vbi fe bac Ipe deiedum videt, quod rebusnbsp;omnibus lummaprudentia a Borbonio prouilis, qui Cælàrianis partibus Mediolanifa- cægt; Maxi-Oebant,nihil corum quæ intendebant,perlîcerepolTentjfuis imprudentibus noôtu cumnbsp;fmeentis fere equitibus clam cxcedit:vt priufquam res in caftris innotefeeret, iam viginnbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;*

OpalTuum millibus abclfct.Hi vbife capiteamp; pecuniis carere vident, ilium magna düi-§ontialùbfequunturrquos infequuti cornes Sampaulius, Mommorencius amp; Scutatus, OonnuUos ex illis interfecerunt.His rebus pcrfeûis Borbonius Foxium Lautrecum du-catui Mediolanenfî præheit, amp;lt;: proregem in Italia conftituit, ipfe in Galliam ad regemnbsp;Pmficilcitur.Lautrccus acceptis à Borbonio copiis,quç Venetis promilTafuerant perfi-Ocre parat, amp; coniunftis copiis Brixia oblîdet. Duobus locis mm à Gallis tum à Venetisnbsp;^mnia tam acriter quatiuntur,vt ad colloquium oppidani defeederent, fe,nilifexto dienbsp;’0xibuinferretur,deditionemfa6turos,modô cumimpedimcntis,armis amp; fignismi-oaribus explicatis abire liceret : quam ad rem confirmandam oblides dant Maldona-^Onr amp; loanncm Seruilium. Vbi dies venir, quum oppidani moras neâ;ere viderentur,nbsp;^inatur Lautrccus oblîdes fe interfcârurû,donee tandem vrbem régi ex paâro tradidc-^ntjquam Venetis (fie cnim conuenerat) in manum dat.Noftri hoc fado ad hy berna innbsp;^rumMantuanum proficifctmtur, æftate quæ fequuta eft, Veto nam obfident. Duo-Oslocis oppugnaturoppidum,ànoftrisMantuamverfus,àVcnetis,quàlpeâ:atVincé-^^m.Noftri partem mûri deiedam duobus locis magno impetu adcunt,hinc portamnbsp;h'nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;ad mûri latus iufl'uLautreci fuft'oflum ,vbiM. Antonius Columna,qucm

I æfatoppido præfeccrat,fclopiglande vulncratur. Qui licet faucius elict, amp; rerum Omnium fumma egeftare laborarct, tarnen vt colloqucretur nunquam adducipotuit.nbsp;jocitermcnfcmodob.comes Roquendolfius cum odo hominum millibus ex locisnbsp;hdento vicinis fubfidio oppidanis venir; quare noftri Villaffancam redeunt, quæ eftnbsp;Onumen quod agrumMantuanû à Veronenfi diuidit, vt hoftes fame premerenf.vbinbsp;^ommeatus tota hyeme noftris opera eorum quibus V cneti negotium dederat, adue-obatur.ItaHilpani cibariorum inopiacompulfi,circaNataliadeditionemfaciunt,amp;nbsp;os V enetis etiani traditur.His rebus geftis, q uum Mediolanum rediifl'et, poftulat abnbsp;'^olegatus papæ Leonis, vt(quemadmodum Bononiæ conuenerat) exercitum mitte-Francifeus Maria ducatu Vrbincnfi(quem per vim occupabat)pelleretur.

, nbsp;Lautrecus deeffe noluit, amp; ChilTæü eb cum aliquot hominû millibus præmittit:

/mdefiibfcqui iuber Thomam' Foxium Scutatum ff atrem, qui ilfic prorex cum im-P^'’mpræefi’et,cui equitatum amp;pcditatum firmifiimum Gallorum attribuit: peditibus P’^æeranteques Ambrêfis,Alfunius,Samblimondus Picardus,amp; alij.Scutams Vrbinê-ingreifus tanta celeritatc rem geflît, vt paucis diebus to tam regionemnbsp;o^gerct:cuius pofiefiionem amp; dominium Laurentio Medici reftituit.

E R id tempus Turonum ad Regem accelfitPhilippus Chuienfis Rauafte-( ^j-arolo Auftrio principe Hifpaniarum amp;Flandriæ comité miflüs, qui de confti-. Qo commodo loco agcrct,vbi vtrinque dcledi coirent, vt femel nun eorum, tum jo'a ^î|Que fociorumamp; fœderatorum controuerliæ componerentur. Deligitur oppi-to • , ’J^'odunum, quo proficifcinir à Rege Arturus Gofterius Bofius præfedns prç-principe Hifpaniarum Antonius Croæus Capj^ius : qui duo duorum illorumnbsp;[J. ’^oipum modcratorcs adolcfcentiæ fuerant : adfimt etiam vtrinque qui illis à confi-, amp; multi clarifTimi viri.Multi vitro citroque habiti funt fermones ob regnumnbsp;’’cgc Arragoniæ occupato,tum etiam ob Neapolitanum.Tädemnbsp;vti Carolus intra fex menfes regnum Nauarræ Henrico Albreto, cuius patrinbsp;b z

16 nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;M A R T. B E L L A-1 I

rex Arragonîæ Caroli auus maternus per vim ademerar,reftituerer, aut certe illi idem tempus alia ratione plane fatisfaceret ; vtique pro Neapolitano regno RegiquOquot;nbsp;tannis centena quinquagena ducatorum millia(li bene mcmini)penderet.Sed neutrum reipfa fathum eft.Ibidem conuenit de nup tiis Caroli Auftrijnbsp;nbsp;Ludouicæ maio-

risnatu régis filiæ,licet anteaaótumfuifl'et de Renata reginæ fororein matrinionium illi tradenda. Hæc paóta vt iureiurando confirmarentur, milit Carolus comitem Ro'nbsp;xiumpræfedumprætorioHifpaniae.IsregemLutetiæconuenit, qui quidem Carobnbsp;infigne cqucftris fuæ militiæ dono mi lit, ifque fuo viciflim Regem fandioris anuciti^nbsp;ergo donauit. Conftitutum denique eft vt Camcraci ad colloquium conucnirent.nbsp;Terdinadi Ar- EoJemtcmporemoriturFcrdinandus Arragoniærex (quemvulco loannem GippO'nbsp;TMTs. nem cognom inabant) Caroli auus maternus.Itaque Carolus vt regnum iniret,natU£,a-uitinHilpaniamâdquod impedimento fuit ne reges,vtdecretum fucrat,conueni-rent. Rex qui iam iter illud adornabat, mutato coniilio Bla:fas rediit, inde Ambofianiquot;nbsp;7‘ IbipaulopbftreginaClaudiaprimogenitum pepcritmenfe Eebruario 1517. B^p^'nbsp;expromifl'oreLaurentio Medice papæncpotc,ipfius nomine,amp;nomenfra^’nbsp;kr.nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;cifci inditum. Ad huius diei hilaritatem édita funt munera omnium quç maiorum®^'

moria fpectatavnquam frierant maximoapparatu,equitum qui committebantut?'^. litationum,præliorum ßmulatorum,amp; oppugnationum.Rex ad ardius vinculuifl^nbsp;citiæ cum papa ineundum,Laurentio confanguineam quandam defpondit,quain^’''nbsp;cam reliquerat filiam atque hæredem comes Boloniæ : mater erat foror Francifci'nbsp;bonij comitis Vindocini,qui quum Carolus rex Neapolirediret, Vercellis obierat.fcO'nbsp;dem tempore princeps Aurangius fplendido comitatuin aulamvenit,vtRegiopcf^nbsp;fuam amp; obfcquium ofFcrrct,qui tarnen cum quadam animi ofFeniionc egreflus inclic'nbsp;telamamp;focietatemCaroli Auftrij traiijt.Pauloantequamiftafierent,RexTeroanagt;^nbsp;Kex Danixè Morinotuminftautauit, clquc Nothum Morellium Fraxinæumpræfecit. Circitc'^’nbsp;GÄ aiixi- tempus Rex negotium dat GaftoniBrezæoprincipi Folcarmondo,qui frater cratP’^nbsp;SenefchallijVt cum duobus peditum Gallorum millibus (quorum P^^^nbsp;fedi erant capitaneus Pifollius,baro Gondrinus V afco,Samblimondus Picardus,ô^^^nbsp;pitaneusLanda)auxilioirct régi Daniæ aduerfus RegemSucuiæ.Hi prælio vnovKnbsp;res,tandem à Danis relidi,in alio prælio quod in glacic commilfum eft, profligamr^,nbsp;maxima pars periit propter arborimr in fylua cæfarum multitudinem. His enim no»nbsp;qui èglaeie fe in iyluam reccperant,impcdicbantur, vtliaftæ longæ, quibus pr^^liab^^nbsp;tur,nullicfl'cntvfui.Equibusciimalij perierunt, tarn Samblimondus virfortis int^ .nbsp;dus cft.Horum ne dimidia quidc pars domum rediit,iique nudi,exarmati,veftini£’’nbsp;detritis.Qui licet turpiter à rege Danorum, ad quern iuuadum hoc iter fufcepcrant/^^nbsp;I y I 8. lj(qitamennauesepibadasnadiinScotiam,deindeinGalliamnauigarunt.Annoii^nbsp;ƒgt;lt;,#- Sangerm ani Layorum nafeitur Hcnricus fecundus filius régis, cuius fufeeptor fintHnbsp;odauus Angliæ Rex miflb legato,eumque fiio nomine Henricum appellauit-

P A V Lo poftmoritur Maximilianus Çæfar. Vnde multæ pofteafidioncs0^.^5 funtad eumdeligendum quifticcefl'urus effet, quum alij Francifeo Regi B:udercnqnbsp;Carolo Auftrio Philippi régis (qui Maximiliani Cæfaris demortui filius fuerat)n^^gt;nbsp;Quamobrem amiralius Boniuetusin Gcrmaniam ornatufimulatonbsp;multi ex eledoribus Regi fuam fuffragationem in comitiis promififtent. Verumnbsp;amp;ftudio Federici comitis Palatini amp; cardinalis Leodicnfis( cuius frater eratnbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;.p

Marcanus)effedumeft vt Carolus Auftrius Francoforti deligeretur : quipofte^M rani coronatur. Eodem annoBofius præfedus prætorio Galliæamp; Caprariusnbsp;Agathopoliflue MompeffulicoeuntjVtfimulde firmapace femel ftatuendanbsp;rent, omnefque turn Cæfaris amp; Regis turn fociorum controucrfiascomponerent-quam aliquot dies conferendoabfumptieflent ,amp; res tarn magnos progrcflus fac jOnbsp;vt fœliciflimus exitus fperandus vidcretur,Bofius febri cotinua correptus

* propter quæ inchoatafuerant,quum perfici no pofTent, rediit Caprarius in jiç Hæc mors multorum bellorum caufa fuit,vt poftea intclligcturdi enim abfolmlic’^^^^^^nbsp;inccperant,nó eft dubium quin Chriftiana refp.fummamquietemhabituranbsp;poris fuilIct.Nam qui poftea negotiis adminiftrandis præfucrunt,non tam ftudio 1nbsp;runt pacis Chriftianæ quam duo illi fe præbuerant. Eodem anno moritur Pienn

COMMENTA R. LIB. I. nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;17

fc’’onicnto Halluinxis prorex Picardiæ,in cuius locum fuffedus eft Carolus dux Vindo-'^us.Infulæ autem Franciæ,cui pra^fuerat Vindocinus,Rex prætorem conftituic Frau-Borbonium comitem Sampauli ipfius Vindocini fratrem. Eodem anno menfe ^ptembri Rex Andibus quum cflet,quöd videret non fucceftifte tentatam cum Caro-° Auftrio concordiam, fœdus cum Anglo ardlius inire conftituir. Cui rei Gulielmumnbsp;ofeium Boniuenun Galliæ amiraliumdcftinat,eumqueadAnglm'n cummandatisnbsp;’^ttit.Is cum multis proceribus viris literatis profedhus Angluni oft'cndir Grenuichænbsp;'l^æ domus eft ad amœnitatem ôc voluptacem comparata,ad Tamifam tribus pafliiumnbsp;’^illibus Londino. Ibi agi cœptum eft de nuptiis Francifei delphini Galliæ amp; Mariænbsp;vnicam Anglus habebat,quamuis ilia quadriennio quàm delphinus maior efl'et.

. ^ftquam illic fcfquimenfcm commoratus fuifl'et,laute ab eo exceptus venatione,epu-f Aidis circenfibus Siâ reliquis obledationibus, in Galliam nauigauit, firma inter duos amicitia conciliata. Ad quam etiam confirmandam amp; nuptias tranfigendas, pau-® poft millortus Chamberlanus amp; prior loannis Hierofolymitani Londinus Lutetiamnbsp;^¦^ogemveniuntjquos turn rex turn regni principes prolixe amp; magnified acceperunt.nbsp;c conuenit vti T ornacum Régi reftitueretur:quod oppidum antea Angli régi Ludo-^'¦oademerantmamca etiam de recum Anglo amiraUus Boniuems egerauHæ verônbsp;J. .^^unt conditiones:vti Rex quater centena coronatorum millia numeraret, ducenta tw, cr faxnbsp;ad rependendos fumptus arcis illic ædificatæ, machinarum, pulueris, reUquinbsp;f^ci apparatus,quæ omnia illic relinquioporteref.reliqua ducenta cederent turn innbsp;^ptûs belli quo Tornacum Anglus ceperat, turn in reliquationcm penfionis débitasnbsp;Mcndâ.Et quoniam præfcns pecunia non numerabatur, dantur Anglo obfides oôlo

, dum tota fiimma fiippeditaretur.Hi ftterunt quatuor ex regia cohorte, amp; qua-^^puerihonorarijquivocantur: primierant Francifeus Mommorancius,Rupepo-^jCarolus Moæus Malleræus, Antonius Pratenfis Motipelàtus, amp; Carolus Solerius Iq ?’-’^’^tanus Pedemontanus:altcri primogenitus Hugouillæi,Mortimarius minor,Me-qi ?^samp;Grimaldus.Pa(fti etiam ftmt,non priusTornacum reftituendumefl'e quàmnbsp;Jdes Caletum ingrefti in poteftate Angli eflent: qui fimulatque illic eflent, mittere-b ^^^parCollinius Caftellionæus Galliæ marefchalluscum diicentis grauis armatu-oppidumingrcdcrentur.Hæc omnia eo modo perfelt;fta funt. Aduenienti enimnbsp;.^fthallo, qui ab Anglo mandata habebant oppidum, arcem amp; cætera omnia illiconbsp;bnbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;ab oppidaniscalætitia exceptus eft aefi Rexipfefuiftet:qui vt fiimma erga

ftudium teftatum faccrent,hilaria cclebrarunt, per omnia oppidi compita ignë fedilibus quibus Angli vtebantur,fiibiicientes.Quæ res teftimonio erat nihilnbsp;^ptatius fuifle quàm vt nunquam in illorum poteftatem venirent.

Ptÿ O fcqucnti,quifuit i y i p , AmiraliusBoniuctus,qui mortuo Bofio fratre l y i ^^^’puam negotiorum regni curamgcrebat,cum Cardinal! Yorcano(quipariin An-rebus autoritate pollebat)agit vt duo Reges eôdem conuenirent, vt coram om-^^^berent quæ à fuis fieri amp; confirmari antea mandatant. Dies conftituitur quonbsp;. dream amp; Anglus Guineas veniret, deinde locus in medio itineread occurfiiranbsp;hanc rem funalium dies dieftus eft. Turn Reges ambo equis Hifpanicis in-nbsp;nbsp;nbsp;quot;“’S“'*'

jComitativtrinque maxima nobilium multitudine, quanta ante centum an-bin?^^pclt;fta fimul non fucrat,florcntcs çtatc,omnium totius orbis terrarum pulcher-æ^rna omnis generis tum equeftri tum pedeftri certamine aptiflimi fefe corä ’JiHj^^^^runt.Quæfùerit vtriufque regij ornatus magnificentia,dicere niliil atrinet:nbsp;^^rainipfiscomitibusefl'etcopia,vtlocus ille caftraaurea diólusfit. Vbiièlcexnbsp;funt,defcedunt in tabcrnaculum ad earn rem comparatum, quum qui-hnbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;duntaxat amiralium Boniuetum, cancellarium Pratenfem amp; paucos

baberet, Anglus cardinalem Y orcanum,duces Northfolcum amp;Sothfolcum.

rebus familiaritcr colloquuti,iubcntco loci fieri theatra amp; ’^r)mum,ad dccurforium ccrtamen,vt fefe fumma lætitia toto tempore obletfta-dcledi rebus grauioribus decidendis incumberent : qui fingulisnbsp;^iiojj^dciisquætranfadaerantrcfcrebant. Duodecim aut quindecim dierum fpationbsp;r:oncurrcrunt,amp; adfucrunt magno numero viri bellica laude præftantifinbsp;^equc enfin verifimilecft infimosab illisadduótos fuifle. Poftea Anglus Regemnbsp;b 3

i8 nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;M A R T. B E L L A I I

epulo cxccpit ad Guineas in ædibus ligneis, quæ quatuor nianiionibus conftabant. Has •i^-^ï'^gli^æ‘iificariindéquc apportaricuraucrat. Exterior domus circunteifta erat telanbsp;“nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;piifta,quae fpecic quadrati lapidis præferebat, interior aulæis pretioiiftimis circiinftrata,

vt nemo eilet cui non videretur ædificium fumma arte cxtructum; fuerat autcm ad mam comitij mercatorum quod vilitur Caleti compolita. Ea poftea diliuncta in Ai^l'^nbsp;reportatur,vt totum illud nihili conft:iterit,quam quod in vcóturam expenfnm eft. Pænbsp;ftridie Rex Anglum excepturus crat ad Ardream : quam ad rem conopacum tcndi iubnbsp;leratfexagenos pedes quaquauerfum patens, quod lûpernè tegcbant multitia aurocri-Ipatocontcxta,interne holofcricum erat cærulciim,infpcrlum liliiscx auro CypnOinbsp;opere phrygionico:ad quatuor angulos linguli papiliones eodem opcris gcncrc.nbsp;erant fcrici colore glau co, auro Cyprio contorti : quæ res maximi crat pretij. Sed tantanbsp;vis vcnti procella: extitit,vt difruptis omnibus funibus omnia pcftumrueret. Quani-obrcm Rex mutarc fententiam coadus locum ad cpulum cclcbrandu m fumma celeri-tate fieri curauit: vbi nunc eft propugnaculumquodab illo epulo nomen habet. Nonnbsp;immoraborincommemoranda magnitudine ornatus amp; fumptus in tanto apparat^nbsp;hoc cnim humano iudicio æftimari non potcft.Non pauci ccrte illuc domos, lÿluasnbsp;prædia humcris (vtitaloquarjgeftarunt.

His rebus maximo fplcndore perfedis Rex Bolonia,Anglus Caletum rediitA^quot; mo crat integro iudicio præditus, qui fufpicaretur exorituras aliquando vllas internbsp;principes inimicitias.Qmun rcdifl'et Caletum Anglus,nuntiatur Carolum Caefare®^^nbsp;Hifpanianauigatemin A ngliam appulifle : quo audito ad eum Cantuariam proficifci'nbsp;tur:vnde Caletum amp; Grauclingam redit,pari vtcns comitate qua Regem profequutusnbsp;fucrat.Illic inter feftatuunr,fiquid inter Imperatorcm amp;: Regem controuerfix incidc'nbsp;ret, Anglum fore litis arbitrum,cuius iudicio ft alter ftare detredaret, ilium fcpro hoft^nbsp;habiturum.Quod quidem plane pugnabat cum iis quæ inter Regem amp; ipfum conu^'nbsp;nerant.DeindeCælar in Flandria Anglus domufereccpit.Perid tepus Rex Amboliinnnbsp;cmfliefu proficifcitur,inde extrcmo decembri Romorcntium venir, ibique regalium die co®'nbsp;vui. motatur. Vbi quum rcfcillct apud Sampaulium fabacio liboregefortito elle cream®»nbsp;decreuit cum fuis animi gratia bellum régi indicerc. Quum ergo magna eftètniuis co-pia,Sampaulius cum fuis magnum pilarura niualium numcrum,itcm malorum amp;ouoy »nbsp;rum ad fuftinendam oppugnationcni collegit. Quæ omnia vbi defecifl’ent, hoftibus v*nbsp;irrumpcntibus,malc cautus nefeio quis ê feneftra titionem deiecit, qui caput Regisnbsp;hementer fiiuciauiuadeovt per aliquot dies chirurgi valctudinem cerro non audet^^Jnbsp;polliccri.Scdgenerofus princeps nunquam pafl'us eft vt inhomine inquircrctur,^'!^’^nbsp;ellediótitansvtpartemeiusquodipfcintriuerat,exedcret.Statim pertotaniFladrhni,nbsp;Artclia amp; Hilpaniam fama Ipargitur Regem ex vulnere mortuum elle: qui leuiusnbsp;tiri volebant,non mortuum ilium quidem,fed excæcatum prædicabant. Quibus rebusnbsp;impulfus Rcxfqua eratprudentia) legatis quos apudexteros principes habebar,perÜ'nbsp;tcras fignificari iubct,rem illi vti habcbat,nuntiari curarent. Qmnetiam principum'*''nbsp;gatos qui in comitatu erant acccrftt,vt ab illis coram videretur.

Anno i y i i vere ineuntc Henricus Rex Nauarrae(cuius patre ante paucos aU' nos regno deturbauerat rex Arragoniæ auusmaternus Caroli Cælârisjcertiorfadi^nbsp;in Hifpania magnam ortam efle inter no biles amp; plebem feditionem,amp; iam in arnris c -fe,rationemquærcrccccpitqua nonnullorum opera regnum recipcret. Itaque quu®nbsp;per ætatem rem tanram aggredi non pollet, Alperraltus Lautrcci frater colleftisnbsp;Iconibus turn ex ipfa regione turn ex finitimis, ad fex millia, grauis armaturx ferenbsp;centis ex regio cquitatu,Nauarræ fines ingredirur, amp; totum regnum quindecim dierunbsp;fpatio recipit. Veriim illepofteaautoreSancolumboLautrecilegato rebustamptO'nbsp;fpere geftis non contcntus,in Hifpaniam moudt,tamfacilemratusilliusrcgruquan^nbsp;Nauarræ occupationem forc,amp;:prædæIpemotus ad Groniam progrcditur.Vbiquu®nbsp;nemo occurrcrct,Sancolumbus præ auaritia(vt quidem fercbatur) illi perfuadet pconbsp;tatus aliquam partem rcmitterct,cuius rei vt fibi cura mâderur efficit.Et quoni^ paunbsp;cis ante diebus milites menftruuin ftipendium acceperant,cum his agit vt qui donrunbsp;redire cupcrcnt,iis femill'e ftipcndij reftituto liceret:quam quidem pecuniam inteinbsp;tit,ad quern certc rcdicritnonpoflum affirmare. Hifpani, qui bcUo ciuili(vt

C O M M E N T. L I B. I.

®onftratumefl)intcrfcconflichabantur,vbi vident Gallos non làtis habere quod fua fecepifl’ent nil! aliéna etiam tentarent, polira feditione Aiperraltum cxerciru iamnbsp;diuilo aggrediuntur: quem facile fuperatum capiunt, qui ictibus contufus oculos ami-^*t.lbi eciam Turnonius multi fortes viri capiuntur rcliqui per montium iuga dilFu-S*unt.Hilpani vittoriam perfcquuntur, amp; Nauarram nondum vllis præfîdiis hrmatamnbsp;®ffendunt:itaPampalonamamp;; reliquum regni non maiorc negotio quam amiferantnbsp;^ecipiunt.

Est autemoperæpretiuni node caput amp;: originem belli grauiflimi,quod inter le Beiiorumtar» Poi^entilfimiprincipes Carfar amp;Rex gefl'erunt ; vnde tot oppidaferro amp;: flamma e-

'^^flàjtot gentes opprclfa:, tot prouinciarum opes accifæ, tot deni que viri fortilfimi amp; ori^o. ^püiuiinterfedi funt.Quoddum commcrnoro,iudicabitfortalfc leélor initiumèrenbsp;’“^illirnaortumfuille. S e d ca:lcftisilleiudex,crcdo,licconll:ituerat,duevtpopulosnbsp;P'^gisdomitos ad fui agnitioneni adducerct,lîuevt procerum fcelera vlcifceretur,ànbsp;H^kisrarôvtdecctcolitnr. Sarpenumero ctiamtum noftra turn, maiorum memorianbsp;Contigit vtex modica fcintilla ingens oriretur incendium, quôd nihil facilius eft quàmnbsp;P^Hcipes inter fecommittere: fed bellum femel ingreflos placarc poftea amp; impetumnbsp;‘^erclongèdifficilimum.Quamobrem quoniam Robertus Marcanus controucrlîiEnbsp;'^'^iiisqnæinterillos cxtitit,initiumamp;:occafioncm dédit,non alienum fucrit caufasnbsp;t^?’^’^^cniorarc quibus illcaddudus à Cæfaredefcccrit, cuius partes paulo antetantonbsp;jj^^'OjVt nihil fuprà, fequutus fuerat : ita facile erit iudicare vter ex illis pacis conditio-/^priorviolarit.Vtautemrcstotaaltiusrepetatur,RobertusifteSedanius Bullioncn-^ducatum tencbat,quem epifeopus Leodienfis pridcmGulielmo àMarcavendide-çnbsp;nbsp;nbsp;tarnen vtredhibitionis paclum addiârum clfct. Hune ducatum olim vendiderat

';OpocuidamLeodienli nomine Eußlprando Godefredus Euftathij filius Boloniæ cornes,quum iter ad terram fandam pararet:ad quem ducatum pertinet Lo-Mufancuriæ.Non eft etiam prætcreundum Robertum Marcanû paucisnbsp;pj^^^nnis regiaspartesrcliquifl'c,quodægrèferretfuos(præerat autem centumcata-j^'^‘^d:is equitibus)quia pîebem mm in Italia tum aliis locis expilabant, exauto ratos elle:nbsp;oJ^^’^^prætcreaafratre epifeopo Leodienfi(fic cnim vulgo narrabatur) qui tarnennbsp;^^’^^Eat,omniaàLudouicoduodecimo,inprimis autem epifeoparum Leodien-Carnotenfem, acceperat. interceflerat aliquot ante annis grauis controuerfianbsp;itj^^^Enicrium quendam nobilem amp; prïncipem Simæum(is erat è familia Croyana)quinbsp;^^deHierga Arduennorumvrbe contendebant.Cuius difeeptatio quum ad paresnbsp;Eullioncnfis pertincrct,quorum iurifdidio fumma eft, vt prouocare no liceat:

A '’^^ntillicontraEmerium.Is tarnen gratia amp; autoritate fretus qua apud Caro-^’^^’dum amp; proceres aulicos valcbat,inducit animum prouocare, tanquam rcs æ-fperat fe facultatcm exercendæ appellationis impctraturum,licet non in tc-^Ppellaflct.Caufas aiferebat,quôd in bellis gerendis, quibus ipfc perpetuô feinter-lôth^E’’ædicabat,occupatus res fuas curare non pomerat : quæ omnia in Ipcciem ab il-''t^’^prætcxebanturquàmveriquicquam habebant.Aliam etiam artem adhibuit, pQ^^'^^^endebatperueniret.Quq tempore Carolus Auftrius Germanorum fuftfaga-foP’^^Eabat,vt ad imperatorium faftigium eueheretur, pccunias cum à multis cor-ingentem quendam numerum ab Emerio mutuo accepit, amp; marchionenbsp;SÏh ^Pfdedit.Hiuic ergo adit Emerius.vt cogitata pcrficiat:fc rei pccuniariç magnanbsp;Pofjj. ƒ^Elborare diditat, dicm iam aducnifl'e, nullum fc alium quàm vadem appellatenbsp;^ejj^à^Eanculumtarnen interpofitos quofdam adhibet,quibus hominem monct,fenbsp;æEiendi nomùiis,quoad liberet, prorogaturum, modo ïibi adiumento eflètadnbsp;1^nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;Hergianum contra fe fàdum rcfcinderc-

apud Carolum Auftriumautoritas, cuius ado-^æ^^oderator erat Caprarius Afcotij patruus. Illius opéra amp; folicitatione caula Eirnmum Brabantiæ canccUarium, fimul principis Simæi hærcdes in iusnbsp;^enuntiato voeâtur, vt rationum Emcrij firmamenta auditent, amp; quod fc-^^^Oj^^^Eos iudicatum fucrat,circunduci,lî res ita fcrret, vidèrent. UH rem plane con-æquum elle conqueruntur : nam amp; pattern amp; fc diu oppidum illud linenbsp;Pofl'ediire,adhæcfe caufa fupcriorcs difceflift'c,nbsp;nbsp;nbsp;quidem eo iudicio à quo

b 4

lo nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;M A R T. B E L L A I I

prouocarionis ius nullum eßet, vt quod à paribus Bullionenfis ducatus proficifccrenigt;^gt; quorum no elTec iurifdiótio obnoxia,quiquc nullum quàm ducem Bullioncnfem agno-Iccrent.Ducem Robertum adeunt,huius fidem,in cuius clietela erant,implorant:vtiU'nbsp;ra {ua amp; patrocinij priuilegia tueatur,obfecrant. llle vteratexcelfoviranimonbsp;mo ingenio,non deefle ftatuit. Accedebat alia idonea caufa, qua: ad rem fufcipicnHai^nbsp;hominem impellere poterat, quod pupillorum Simæorum tutor erat, materterailloi^nbsp;principis Simæi fiUa inmatrimonium dufta.His caufis impulfus nihil diligendxrcliq^nbsp;fecit,quin turn Carolo Auftrio aulicis,tum Emcrio ipliinftaret, vt ab iUis precibusnbsp;fummacontentioneobtineret,quodilli partim ob pupillorum Simæorum vtilitateiï*nbsp;parti mob ducatus Bullionenfis dignitatem fcruandam vitro concedcre debebant, nJ'nbsp;que obftare(quodfaciebant)quominus rata amp; facrofanóta elTet iudicij autoritas, quounbsp;fuprema iurifdidione iudicum profeólum eß'et,tanquam à Deo ipfo,qui omnis pote^nbsp;tis autor efl:.Q^re quæ à magiftratu pronuntiata funt, non debere ad libidinemamp;^nbsp;tiam hominum violari.

H Æ c quum Robertus fumma contentionc amp; diligentia doceret ac moncretjn*^ oiA» farta hil tarnen obtinere potuit. V bi videt libi ius omne denegari, omnique gratia amp;nbsp;nerationis fpe excidere,Rege adit : qua ad rem maxime ab vxore,quæ ex domo Sunnbsp;cratjinducebatur, item à nuru Florengi j vxore è familia SaUebrucana, comirisnbsp;fiIia.IUæenimantearationemaftutèinuenerant quainGalliäadittun libi conciliî^^ ’ jOnbsp;remque apud reginæ matrem veteribuscontrouerliisextindis nonparum proiu*’^^^nbsp;rant,vt Sedanius amice exciperetur,quum ad Rege Romorenti ex titionis vulnere(''^nbsp;prademoftratumeft)fauciumaccellit.Tumfeltiäque oppidaamp;arces inRegisniaUnbsp;tradit,illumobtefl:ansvtfibiadtaminligncminiuriam propulfandam amp; vindicau^^nbsp;auxilio eßet. Q^nquam Carolus Auftrius eum ifta conantem quum videret,nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;,

eft demererijConditionibufque amp; deprecatore eins fratre epifcopo Leodienfi hçc fe autore minime eße facta,fiquid eßet admißum quo fe Içhim conquereretuf»nbsp;farciendu curaturum,vt abunde libi fatisfaótum diccret. V erum ißa fero animonbsp;idceratotentabantur,quumiamcoißbtuißet,vtcunquc res cafura eiret,idviob^‘^j^nbsp;quod viaamp; ratione petenti denegatum fuerat. Itaquc rebus cum Regenbsp;fMce mtanbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;fciret Cæfarem eße wormatiæ, quæ vrbs eß imperialis (illic enim principu^

berarum Germaniç ciuitatum conuentum habebat,proptcrea quödM. LutherusP tificium ßatum turbaret) bellum illi palam in ipfa comitiorum corona denuntiac.W^jjnbsp;Cælar tum principes indigniflimè acceperunt, quod ab humili quodam dynnbsp;eßet llle) tarn potens monarcha,totque gentium fortißimarum amp; virorum belbu*^^^^nbsp;bus clarißimorum dominus laceßcrctur.Bello indióto Florengius Roberti primOpnbsp;tus mßites in Gallia amp; locis ßnitimis ad tria millia amp; équités ferê quingentosnbsp;tra tarnen Regis voluntatem,imö plané ipfius iniußii atque interditßo. His copÜ^nbsp;tönern oblidet,quodexiguum eß oppidum ditionisLucemburgicæin Lot^uap^^^ß^nbsp;amp;in iis regionibus quarum dominatus duci Lucemburgo cum Lotaringo

Per id tempus quum Rex Sancerræeirct,acceiritnobib's quidam ab Anglo qui eum monet ne in bellum cum Cæfarc ingrederetunfiquid contentionis exonbsp;iUum fequeßrum amp; arbitrum eße oportere, vt qui neutri eßet addióhis. Ea veronbsp;rat contentio,quód Rex Nauarræ dum àGalliæ partibus ßaret, regno ab Arragonbsp;turbatus fuerat : proinde iampridem in aula verfabatur, opem ad regnii recupctnbsp;à Rege magno ßudio petens.Supra demonßratum eß coiiße Nouioduni deleC onbsp;fare amp; Rege,deinde AgathopoU, fed ßofij præfedi prætorio morte tum onbsp;minus res omninocomponeretur. HocquidemcoUöqiuoNouiodunenli conbsp;vtiArragonus intra femeßrelpatium regnu Nauarrercßitucret,autcerteilbus'nbsp;tuamp;commodo quanti regnum æflâmaretur,fatisfaceret:vtiqueCæfarCaro ßc )nbsp;certamßimmam quotannis penderet nomine regni Ncapolitani,inqtiodii jp'nbsp;contenderet:quæomnianullopaôtoCæfarpræfliterat.Rexpaâ:is cum ßqin'nbsp;itis fe ad auxilium præbendiim obßrinxerat,vt regnum illud bello recuperate j ƒnbsp;dem Cæfar promißis nonßaret.Rex poßcaquam fæpius nequiequam appeuanbsp;liumNauarreno(quemadmodum fupra diótum eß)vt ilium reßituerct,minbsp;fumma(quod ad hanc rem attinet) caufa fuit cur ab Anglo nobilis ille adnbsp;nbsp;nbsp;p j#

COMMENT. LIB. I.

'll veniflèt. Altera erat bellum illud à Roberto Marcano denuntiatum, qui ftatim cum ^’^etcituprogrelTus obfederat Viretonem oppidum Lucemburgicæ ditionis quod ß-^ßiinregionibuscommimibus Lucemburgiæamp;LotaringiçCæiariparcbat. Adbæcnbsp;PoihilataRexmiß'o in AngliamMontipeßitorcipondet, de Roberto Marcano iuflu-liquid controuerßa: cumEmcrio illiintercederet,cumeo dccideret,bello Cæ-fcinnelacefleret:quinetiamdimiflis nuntiis vetiturum fuis ne hacin re ipß Robertonbsp;^^^üiumfcrrennquibuscaußsaddudlusRobcrtusdiexxii Martij,anno I y 2 I bello i y i i.nbsp;^^önputansefl'eimpoßtum,fuos obßdione foluta dimißt. Quod autem nobilis illenbsp;b ^S^^spoftularatvtnouam focietatem amp;:fœduscum Ca:fareiniret,monendumßbinbsp;fnbsp;nbsp;eße Romanum pontificem:eam enim eße illorum fœderis conditionem, nequid

°üieoinconfultoßatuerct: proinde fcRomam fcripturum,amp; relponfoaccepto,fe 1^‘cquid æquum efl'ct,libcntilfime faóhurum.

^ntercedebat fane nonnulla Régi cum papa paótio de recuperando re-

quot; °Neapolitano,ßquidcmCxfarpaä:isillis Nouiodunenßbus non ßaret,vtpenßo- poii^Z fie-annua nomine ipßus rcgni perfolueretJam Cælàr neque de Neapolitanis ncq; Na f^enisconditionibus quicquam praeßiterat,nequeimpetrarequicquam abeoRexnbsp;’pet vim amp; beUum poterat:quocirca ßquid cu illo tranfegiflct, omnino id contra foenbsp;jj^^fierividebatur.Accedebatquodpapaamp;Rexfcedusde tuenda Italia percußerant,nbsp;etiam Veneti coireparati erant. Quæ quum ita cfl'cnt, miflis Rex ad papam li-j.^^fcifcitatur quando cenferet de re Neapolitana feriöcogitandumefl'c.Papanun-'’^hamaniflîmè ex cipit, numerum oßendit tum equitatus amp; peditatus turn machi-adrcm fufcipicndam requircbatur,deniqucvtrex intra viginti duorumnbsp;f^j^’^^^fpatiumrcfponderet poßulat. Quo tempore,amp;prætereatoto mcnfccxaóto,nbsp;h ^ari cœpitpapa,neque vnquam eximi illius animo potuit bæc fufpicio, Regem a-ç^^'dfeinfcio amp; libi detrimentofum pa»dxim elle, quinetiam ilium non fatis diligenternbsp;Veneti in illud fœdus afcifcerentur.Paiilo ante aliquot Hifpani in ditioncmnbsp;fçf^^’ficiam ingrcßi étant,aduerfus eos coadus fuerat Heluetiorum exercitum accer-¦ßuamadrem quum fumptus dimidia ex parte Rcx fuppcditare deberct, primo

Vtp P’^æftiterat,ca:tcris dclîerat.Hæc tantam folicitudinem animo papæ iniecerunt, cctra paûtim 5desMcdiolancnfcsRbegiürecipcrct,nempcVifcotium,HieronymûMoronum,nbsp;ti(j .®^:quumtarnen perfœderisconditionesilÊnonliccrct,vtinec Régicxulespon-'^it’onis in fuos fines excipere fas crat.Eodem fœderepromiferat papa fe Carolonbsp;Neapolitanum(quod illi morte aui materni obtigerat)non traditurum^nbsp;ioç '^‘’^audi Régi eßet,qui in eo fibi aliquodius arrogabat.Sednon multo poß à Caro-hiij'î^unigradarium candidumdono accepit, (taieenimmunus illi foict dari,quumnbsp;facit.Ob eas rcs Régi latisnbsp;læfum grauiter conquercretur, eo magis quod papa confirmarat fc illinbsp;iHj^^aturum eße in petenda imperatoria dignitare,qui tarnen contra occultis artibus

ç,® '^iribus impedimento fuerat.

~ R interea maximas copias turn equitatus turn peditatus cogit opera comi-S^^-^^^’bFœlicis, Francifei Scaicngij amp; Emcrij : bis Nalfauuium præfecit, ad quem rediret,datismandatisvt in Robert! fines exercitum ducat.Epifcopusnbsp;^°Ferti fratris gratia hune epifeopatum amp; alia fumma ornamenta connbsp;^uerat,Naß'auuio fc coniungit,amp; fe fratri hoßem præbct : Leodiefes quofdamnbsp;filsnbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;^^^tri ßudere cognouerat,in flumen præcipitari iubet.Cur autem is epifeo-

deferuilîètjhæc adfercbatur caufa, quod quum cuperet in cardinalitia Senbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;Rcx fc vt id obtineret, adfuturum confirmaßet, quinetiam ca

feripfißet: (nam papa que ex fuis Rcx vellet galero fc donate veile oßen-^iurnpromißapra:ßarioporterct,archicpißopus Bituricenfis generalis Boerij P’^ælatusillifucrat. Addcbantnonnulli quofdamc Lcodienßs clientibus amp;do-manibus minißrorum papælitcràs vidißeàredricæ Galliæ feriptas,nbsp;P^pä pctcbatjVt quiequid tandem Rcx feriberet, Bituricenfis tarnen antepo-^^ßnetiam Boörius(vt quidem ferebatur, nam verum eße non afiirmo) à papanbsp;Serinbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;quadragintacoronatorum millibus emerat. Leodienßs ergo offenßonis

’^häc nadus (ißam enim caufam arripuit)ad Cæfaris partes traßit; qui illi mox

11 nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;MART. BELLAII

J y 2, I. cardinalatum impctrauit,eitifque opera fummisrebus,maximc in petitionc impcrato-riæ dignitatis vins eft.Hoc ego me animaduertiftè memini, qui aliqua re oftenfi a rege defciuerunt,eos maximadamnaintulifle: quorumê numéro fuit ifte epifcopus,prin-ceps Aurangius,marchio Mantuanus,dmt Borbonius,amp; Andreas Auria.

V T ad rem redeamus,cornes Naflàuuius collecho exercitu Loniasobfidet,quod oppidum ê ditione eft ducatus BuUionenfîs, fedecim pafllnun millibus Leodio :nbsp;etiam Fœlicem mittit qui Mufancurium eiufdem ditionis obfîdione cingat. Lomasnbsp;Naflàuuius acerrimè oppugnat, vt Nifellus,qui oppido prxerat, quum fuos exanimatosnbsp;cernerct, quo d necopinantes oppreflî erant, vt fexaginta tantum illic eflènt milites, ne-que vlla fpes auxilij daretur,fe fuos hoftis fidei amp; poteftati commifit : quae res infbeli-citer illi celfit,kunc enim cum duodccimdeleflis ftifpendiiuflit. Oppido excifonbsp;curium exercitum ducitjvbi Fœlix iam aliquot dies nequicquam confederat: verum u-mulatqueacceflitNaflàuuius,præfeftusoppidi proditione nonnuUorum ex fuis in «'nbsp;lius venir poteftatem.Qui viginti è militibus in enaeem fublatis, quumidem de ipfo once ftatueret,plurimi ex præcipuis to tins exercitus necem illius deprecantur, amp; periculonbsp;eximunt. Naffauuius etiam Mufancurium delct, amp; lamefum ire contendit. Qm r^nnquot;nbsp;gnitaFlorengius Roberti primogenitus amp;: SaufTius minimus natu ea diligentia vnm^^’nbsp;vt noflu in oppidum ingrederentur,parati velfortitcrmorivel arcemtueri.nbsp;commémorant quàm crudeliter Cæfariani Lonienfes amp;Mufàncurianos interfect^’’'’''nbsp;itaque præftare vt fortiter pugnando occumbant,quàm turpem mortem oppetat, dumnbsp;vitam ignominiofo pado conarentur redimere, vt illis accidifTet. Florengius intellet-amp; coUaudata militum voluntate caftrum fumma diligentia vallo munire,amp; quat nece -faria elTent importare cœpit. Naflàuuius quatriduum commoratus vt arcem Ipecular^^nbsp;tur,vbiobfirmatos vider oppidanos,abduâ:o excrcituiter Florengiaminftituit:nbsp;oppidumetiamRobertierat,oâ:opaflliummillibusMetis. Hue fe rcceperatlam^'nbsp;fecund us Roberti filius,certus illic mori,aut ab oppido hoftium vim defendere.nbsp;triduo póft à militibus Germanis quos intus habebat, proditus in Naflàuuij manus^^nbsp;nir,quem captiuum firma cuftodiaNamurcum abduci iubet: German! in Cxfati^nbsp;tes tranfeunt.Hoc etiam oppidum vbi folo æquaflet,Sauirium progreditur,vbiidemnbsp;cit: deinde magnis itineribus Bullionem,totius ducatus caput,ire contcndit:quodop?nbsp;dum,quia nonnullos intus fuis partibus ftudentes habcbat,ftatim illi traditur.nbsp;quum videret totius Germaniæ vires in fe ruere, rationcm inuenit qua à Cæfare mnbsp;ciasfcfquimenftruasobrineret:quasftudio FrancifciScrkingcni,cum quo fratef'nbsp;neceflîtudinem habebat,impetrauit.nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;,

Hic multa cocurrebant cur rex conieôluram faceret, Cæfarem in animo JXre aj/ longe aliud bellum moliri,quàm quod haótenusgeftumfuerat. Cur enim, fi cum Nnbsp;canis tantum res illi erat, eis tantumnon bello confedis inducias peteret’Cur vidn^nbsp;tis valida manu qua Robertum prorfus deleter, copias in dies augeret? Qnmnounbsp;Rex quumhominis conatus fatis explorâtes haberct,quibus bellum fibi denuntiaf*^ 40nbsp;telligcbat,exercitum comparatmeque tarnen prius quicquam aggredi ftatuit,qunmnbsp;glum amicum amp; focium certiorem faciat. Legatos itaqu e mittit qui ilium doccnbsp;Cæfàre turbæ initium fieri,à quo mt^nas vires coadas cfl'e,orent prxterea vt anbsp;ceflitus fitjftare vclit,quod inter illos in colloquio Ardreano conuencrit. AngluS ‘1nbsp;ipfo etiam Cæfare literas accepcrat,ambos monet ne facile graue hoc bellumnbsp;tur.Regi feparatim fuadere conatur, vtnifi apertius bellû indiceretm, illudàfepc)nbsp;cuius rei vna elle rationé,fi poftulata Cæfàris (quæ tarnen ab omni æquitate aliéna cnbsp;nonrecufaret.Dumhæcfiunt,RexSancerra Diuioncm proficifeiturquumintcrmnbsp;fàrianus exercitus nouis in diemacceflîonibuscrcfceret. Côpofitis omnibus quXnbsp;efl'e videbantur in ora Burgundiana,magnis itineribus Trecas Campanorum veu ’ ¦ )nbsp;ne ta till us quidem exercitus erat.Nam Andream Foxium Afperraltum miferatu c Hnbsp;dem,qui Hifpanis in Nauarra bellum inferret: cuius expeditionis exitum antca

Amiraiii ,» motauimus: tcgnum cuim ülud totum quum recupcraflctjpcr fummamimptu nbsp;nbsp;..

^xfedîth”* pundo temporis rurfusamiferat. Quare GuliclmumGoft'erium Boniuetum miralium cum exercitu in Nauarram mifit, qui iniuriam quam Afperraltus accnbsp;vlcifceretur.Ipfc tantu virium duntaxat, quæ ad conatû Cæfàris fufhnëdum fatis

\

C O M M E N T. 1. t B. I.

parat. Ad quod fcx c fuo comitatu no biles deligit, qui finguli millcnos pedites conferi-oannhis Francifeum Borbonium comitem Sampauli præficit.Hi crane Fracifeus Mon-gomeriusLorgius,Carolus Moæus Malleræus,Carolus Refugus cognomento armiger ^ocartuSjPiraltus Malgeronus,Hercules Delphinas,baro Monimoræus.Scd Malgero-1^0 Diuione interfedto,mille ilU quibus præpoficus ftierat, Aßnario attribuuntur : is auccnbsp;^’gnifer erat vnius ex turmisregiis,in qui bus funtducentiquos nobiles domus regixapnbsp;pdlantBorbonio ctiam coneftablio mandat oóFingentos équités amp; peditum fcx millianbsp;^onferibatddem etiam Carolo Vindocino præcipit, Equeftres copias à Borbonio con-'^riptas ducebant procomes Lauedanus, Philippus Bolinvillerius comes Dammarti-^^jVicecomes Thurennius,Rupebaronus Arvcmus,Liftcnæus ic Lalierius. Vindoci-præcrant comes Briennius è familia Lucemburgica, comes Brennus è gente Sal-^wucanajHumcrius,Vidamius Ambianus,Haplincurius, Bergerianus 6c Rentius. Pc-’’jes dycebant.nepc finguli quadringenos,Sercutius,Stratæus,Ruffimanilius,Burnon-p^nus,Hellius,Laleuuiui,Burfius, Bellogardius, Pretouallius, amp; alij. Amiralio autemnbsp;^’^niillia Germanorum peditum attribuuntur, quorum dcleólum habuerant Brandhsnbsp;comes Wolfgangus German!,Vilicrius amp;: Fraiicifcus 1 auanius Galli : apud quosnbsp;fummam imperij tenebat Claudius Lotaringus comes Guifius. Equités porronbsp;^anc expeditionem erant,turma amiralij centum grauis armaturæ, turma ducis Al-autem in Scotia erat,regniquegubernacula ob regis ætate tenebat)turma San-aræi cui ipfemet præerat,Sammemmius cum fuis equitibus 6c nonnulli ex turma Senbsp;y ^^aalliArmeniacireimachinariæpræfeâi. Denique amiralio negotium daturvtexnbsp;^onibus 6c Ccltibcris peditatum quantum opus elle videretur,cogcret.

E B V s taliter compofitismonafterium Ramofum(idcœnobio propinquo no-A'^^ftjproficifciturfinde Oliuerium VernadumBaftiæ dominum cum mandatisad 0urumittit,ne fibi vitio detur quodinuitus 6c prouocatus bellum cum Cefare geratnbsp;Sl’^’‘®^’l^^‘^gatosvterque mittent Caletum,fenbsp;Thomas cardinalis Yorcanus,adfirmam pacemcorjcilian-Pf /^onditionemRexaccipit,modo papæ Leoni quicum fœdere coniunfhus erat,nbsp;p,nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;Ad hanc rem diclus eft dies quartus menfis Augufti infequentis ; rex etiam ad

tXg nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;crebrç illæ vitro citróque itioncs fiunt,Sampaulius iam imperatum

cjj j^’tum confcripfcrac,dux Alenconius vna cum equitatu ad Attinium erat, qui pau-Renios acceflit.Rex interim dum ad Argiliacum ducatum comoratur, alias fr ^“^eacopiascogitturnGallorum turn Heluetiorum,quas initaliam mittit auxilionbsp;{^i°^æFoxioScutato,qui prorex in ducatu Mediolanenfi loco fratris Lautreci reli-^iqi^j^''’^^dicbatenimHeàorem Vifcontiumôc Hieronymum Moronum cumaliisnbsp;poftea cxponetur.Eodem tempore Rex vt negotiorum admi-*'i^h^^^diftribucret,inprouincias quatuor regnum diuidit.Alenconiiun Campa-æficit,VindocinumPicardiæ,OdetumFoxiumLautrecumMediolani,cui etiamnbsp;Pii^^P^^Æulielmum Goft'erium Boniuetum Aquitaniæ.Boniueto 6c Lautrcco copia-tçj, ‘'‘^)irumpartem quamvult attribuit:reliquas apud feretinet, quas Cæfari oppone-Lautrecus Mediolanum, Boniuetus in Aquitaniam proficifeitur.

Picardia 6c Campania machinæ 6c pecuniar ad fumptus bellicos. A-^^^^erea cummilitibus lt;àSampauJiocolleâ:isamp; equitatu adMufonemacceilit, ''bjjj ^^picaretur Cæfarianos debellatis Marcanis illuc vires fuas primiim conuerfuros:nbsp;ftQf^i^^^^decim dies commoratus,Rcmos fc rccipit. Vindocinus quoque in Picardianbsp;co marcfchallus Chabannius,Paliilæus,Telinnius lencichallus Ruthe-fcinpus nuntiatur Liquæum nobilem quendam Hannonium cum nonnul-hnbsp;nbsp;nbsp;nbsp;p^^’^Scaldim non longe Valcncenis conlcdilfe: vnde prima belli denuntiatio

'tti)g'^^^Eitiampridcmgrauesinimicitiælt;5ccontcntiones inter Ludouicum cardina-tiej^^^^onium amp; ipfum Liquæum ob abbatia Amandi,quæ card inali obt^erat.Hanc farianttf Mpç'^^'?^‘'^’f^®^*^™^^P^‘^5°ppugnarecœpit, vbitum erant Campirumis Regisa-Dnbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;Icgatus,amp;L ogefus T ornaci præfeétus.Qu i quum locum infirmum tenere

^^'^Tiniulquddimparaticft'ent,vtqui nihil minusquam bellum geri fufpica-^'^f'^^a'^^^onditionedcditionemfaciunt,vtcumimpedimentis abirc liceret.Erat præ-^oppidumMortania, quibus Anglus non aliter quàm Tornaco 6c Torna-

i4 nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;MART. BELLAII

J J, 2, J cenfi agro Régi ccfTeratjVt plane Regis eflentjatqueadeo nulla erat caufa cur incurhO' ni paterét : fed Liquaeus diótitans fe quondam hoc oppidum polïèdiflè,oblidere ccepit.nbsp;Tandem PrànziusTornacêfis prætor quum intus eflet, defperato auxilio paâione op'nbsp;pidum dedit non Liquæo,fcd Portiano,ea lege vt ille cum fuis, armis amp; impedimen^^nbsp;incolumibus egrcdcretur.Dum difeedunt ab infequentibus hoftibus contra iusbclunbsp;fpoliätur,vix vt falui euaderent. Eodem tempore Fiennius vrbium Flandricarumpr^^'nbsp;feóbus c genre Lucemburgica,équités mille,pedites ad octo millia coUigit,fexiteniniä'nbsp;chinas:cum his copiis duobus paiTuum millibus T ornaco caftra ponit,libiin animou'nbsp;fe oft endens oppidum ipfum obfidere.Id quodfecit, amp; quinque menlium fpationbsp;feifum tenuit.

KeM btiK 1N T B RI M Naifauuius inducias cum Marcanis fecerat, neque bellum adhuC m* Regemamp;Cæfarem.Verùmcœnobioillo amp;Mortaniacaptis,quan-’ uis Cæiâr negaretifta fuo iuflu vel confenfti fieri, potius priuatas elfe rixas cardinauxnbsp;Borbonij cum Liquæo :Rex fibi verba dari non diutius ferons,ftatuit non cunäandu*”nbsp;eile quin ad bellurn,quod fatis aperte inferebatur,propulfandum fepararet. Inftabata*^nbsp;tem tempus quumlegati conuenire deberent Caleti : quo Regis nomine venit An^nbsp;nius Pratenfis Galliæ canccllarius amp;: loannes Selva togati, ex militaribus viris laconbsp;Chabannius Galliæ marefchallus.Interca Ardreaà Burgundis obfidetur, amp;nbsp;quaquammunira eiret,deditur:hancfoloadæquant,idcmque deMorinis facereCoS*nbsp;tant,proptcrcaquod nonnullos ex oppidanis fibi ftudentes liabebant. Sed proditio p^.nbsp;rcfaötaeftinterceptisliterisquasanus quædamadhoftes perferebat : itaque coniur^!'’nbsp;débitas pœnas dederunt.Commilîa funt etiam aliquot prælia cafu amp; occurfu:inpd*p‘5nbsp;T elinnius fexcentos Burgundiones adortus,qui regnum vt prædam agerent,ingrdl^^nbsp;rant,plurimos corum cccidit, rcliquos captiuos abduxit. Rex ad fe principesnbsp;guineos cum aliis belli ducibus Remos,vt de fumma belli cum illis ageret,accerfic-««(t rcfchallus Chabannius cum coUegis Caletum venit,vt de controuerfiis regiis difcep^^nbsp;ueniHnt. retuf.verîim Cæfiiriani legatife moderatos minime præbuerunt,fediniquis fuis pnbsp;ftulatis mordicus hærcbant, vtqui ducatum Burgundianum reftituendum cenfcf^ ’nbsp;amp; Cxfari onus remitti clientclæ quam erga Regem Belgij caufa agnofeebatftniq^’j^^nbsp;cnim eife vt Imperator ap ud Regem fidem amp; obfequium profiteretur. His caufis conbsp;quium dirimitur,amp; omnes rc infedta domum redeunt.

D v M habetur hoc colloquium,Cæfariani Mufoni appropinquanr. Rex illius f pidi rationem habere ftatuit,cóque mittitMommorcncium,qui prætcr Momrnornbsp;fis cum quinquaginta grauis armaturæ equitibus oppido præerat) Lalfiniumnbsp;xquam cumillo imperij autoritärem teneret, cum mille peditibus,PedefoliuUi^nbsp;totidem:Grangiodaturnegotiumvtprimo quoquetempore quingentos milites^nbsp;feribar. Præterca vt firmior eilet cquitatus,denuo grauis armaturæ équités ex turiu’Snbsp;lenconij,marcichalliCaft:illionæiamp; ipfius Mommorencijaccipiuntur,Montid^nbsp;cum vna ex Pedefolij cohortibus amp; triginta cataphraótis coUocatur ad cuftodiampnbsp;tæ Remcnfis,Radimontius cum altera cohorte præfîdio conftituiturnbsp;qua itur Lucemburgum,cumturma Mommortij,Grangio committiturnbsp;propugnaculum ad flumen Mofam.Hæc quum fic fièrent, Naflauuius DuziJ cnbsp;habebat: eft autem magnus pagus infra quod flumen Cherus in Moiam influitj.nbsp;que partim regiæ ditionis,idquc ratione Mufonis oppidi,partim Bullionenfis.Hdcnbsp;fitri ani traieóbo flumine ditionis regiæ agrum Mufoni p ropinquum incurfionibus^^j^^^nbsp;pulationibus vexabant. Mommortius miifis nuntiis quum apud Naiîàuuium coq^ ,nbsp;retur,refpondet illc fc neque iubente neque feiente ifta defignari,fi ex fuis nonniu^^.^^^nbsp;Cfßtrianinbsp;nbsp;nbsp;prehendcrcntur,fe iam fupplicium non deprecari quod ipfc vellet fumcre: neque

Gdffia») f»m jlt;cgibcUuminferrcvclle,fcdfoIiimillic tantiiper commorari,dum induciaruna Marcanis paftarum tempus præteriret. Mommortius cum fuis huiufmodinbsp;æquum iudicat : veriim mox longe aIianuntiantur,Cæfarianos Mofamnbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;Pqu

gnis infeftis fines regios ingrcdi.His vtin ipfo tranfitu obfiftcret,Philippumlegatu cum triginta cataphraiftis amp;: peditibus trecentis illuc mittit: at hoftis iamnbsp;fam traieccrat,amp; oppidum ex improuifo opprimere tentabar. Q^dnbsp;nij vir tute impeditus fuiflct,qui ad portam accedens hoftis impetum tandiu amp;

C O M M E N T. L I B. I. nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;ly

^ftiniütjVelut alter Codes,vt porta à tergo claufa,amp; ponte verfatili fublato, hoftis aditu pJ’ohibcreturâpfe poftea fofEim trabe iniecha tranfit, faluus in oppidu euadit, multisnbsp;^’^enmachinarum fclopetorum idibus appetitus. Philippus, qui cgreflùs(vti didûnbsp;Wierat vt hofti occurreret,vbi audit tumultum pugnam ad oppidum, illuc fe cumnbsp;foluis omnibus alio itinere recipft.

PosTRiDiE Naflauuius fuos omnes inftruda acie in planitie mille paflùum caiii Mufins ’ oppido interuallocollocat.Dum ibi moratur,Francifcusper literas Mommortio

^Gcreconatur,dedat oppidum antequam bombarda murum percutiat:refpondetü- ciunt. A potentiflîmo ad oppidum defendendum collocatum efPejidque le fadurû.nbsp;h,''relponfojhoftis propius oppidum copias promouet, machinas locis cornnbsp;^diHîmis ad oppidanos vexandos collocat,duobus limul locis murum concutit, turnnbsp;'’^prato quod ad portam Remenfem vergit, turn ex collequi I væfum refpicit. Duæ il-^Qppugnationes liccrant conll:itutæ,vtglandes ex ilia prarenfiemiflæ,fupratotumnbsp;oppidum delata: eos à tergo amp; in ipfo folo peterent qui ad mûri ruinam altera oppugnanbsp;’°nefadam concurrcrent,amp;: ita quidem vt Hume interclTet. Noftri pedites ftatim per-''fentur,tyrones nimirum,nccdum bello aflheti,amp; rem infolitam vidétes Mommor-^**^cunihofteagcredecompolîtionecogunt. Mill'oillc tubicine petit vt hoftis ca-Piikas inhibeatjdum aliqua ineatur padio : quod quum negaret fe fadurum, Mom-iplife incaftra conferunt,hifquc conditionibus pacifeuntur vtinbsp;° armaturæ équités ftngulis equis minoribus incrmes, arcitenentes quos vetuftonbsp;cabuloappellant,abfquecquoinermcs,peditesitidem feipionemalbum manuge-^^tesegrederentur. Hoc vehementer Régi dilplicuit,quum fe oppidum feruaturosnbsp;(l^^^iadantiaconfirmalfcntjin primis verb damnabat quod ambo Regis Icgatiinho-caftra ad colloquium veniflent:quod nullo exemple eorum qui arma vnquam tra-^'^ntfadumfuerat.ExiftaMufonianacompofitionetantosfibi Ipiritus hortis fum-!•, î'^tidem fe reliquis locis fadurum confideret-.verùm temeraria fpes iUum longé fe-fEtcnim quum relido Notho Naflauuio,qui Mufoni præellct, ad oblidêdam Maf-‘^exercitumduxiflctjOftenditilliccapitaneumBadium virumintrcpidum,amp;: reinbsp;i*^æ^^^præftantilîimum,quemillucRex principem legatummiferat. Paucispoftnbsp;anbsp;nbsp;nbsp;eôdem venit Anna Mommorencius, excelfi vir animi, amp; fummi erga Regem

q ^M,qui cùm multos lècû iuuenes aulicos rei fortiter gerendæ cupidiftimoSjtum verb ç^'^diuin Annobaldü,Lucæum,VillacIarû ducebat:quorû aduentu milites valde funtnbsp;(^^tnati.Cum Badio erat turma Antonij ducis Lotaringi centum cataphradis con-IpfeBadinspr2ecrat,turmaitem Orvalijinqua totidem erant:pedites millenbsp;Mommoræus totidem. Huius verb

ad oppugnationc collocatis tanto metu corripiuntur(quippe qui nul- ƒ«« ctfaria-5V^^^^*^^''^^rrili^bcbant)vtinuitisducibus alij portisdilaberctur, alijmuros tran-palàm affirmât fe de illorum ftiga lætari,neque enim magnæ lau h fç^^^iftiinationi libi futurum fuifte, lî quum tam magno eflènt numero, vrbem de-^„^’^ent,deinde illam etiam tot ignauis viris liberatam elle. Naftauuius vbi ad oppidunbsp;tçR'Etjtubicincmiftbduci amp; præfcdis imperat vt oppidum Cæfari dedant. Badiusnbsp;fperare fe antequam ilium de relinquenda vrbe fuæ fidei comilla verba facienbsp;tiij ^^diatjtantam ex hoftibus cadauerum ftragem editurû,qua tanqua ponte egreflù-Q^’-etur. Tanta Badij coftantiaamp;: firmitudo magnum militibus animum afterebat,nbsp;fadurus videor fi Malferiæ fitum deferibam .Flumen Mo-R’^e^Sedanoflucnsilliusmœnia alluit, deinde ambitu circiterduo milliapaf-J .^‘'•^Ojfu bito reflexu Varcam exiguum valde oppidum petit, alterum Maflcriæ la-’Içfçnbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;terreftri iti-

Peloponneli. In eo aditu portaeftBurgundiana Arduennos verfus: fluniinis ripas quæ murum vtrinque aUuunt intcriacet,id totumnbsp;mille ducentos circiter pedes iiylongitudinem patent,nbsp;oppido Mofa CaftcIlorinaldum,Dinandum, Namurcum amp; Leodium præ-SM'^^'’^*^Rhcnumdeuoluitur.Nall'auuius accepto pertubicinem refponfo,ca-flume oppolitumnbsp;collocat, deinde machinis dilpofitis bipertitam oppugnationem inftruit.

c

i.6 nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;M A R T. B E L L A I I

I y i I. PrincipïototiustriduifpaciocótinentcrmLiroslabefaótauitrdeinderenïiflius^erc^ pitjpoftquam libi rem cum viris effe intellexi t qui non facile terrerentur, fed longe alionbsp;eflcntanimo quam Mufoniani. Nam eruptiones ifti crebras inlioftium cadra laci^nbsp;banc,quibus laudçmamp;prædamfubindereferebant,deque circitermenfem fegeflc'^^^nbsp;Rex interim Diuione fui cxercitus fupplcmetum expedabat : quod quidem vbianenbsp;te etipiMoJ bonio amp; Vindocino(nam illis hoc fuerat mandatum)audiit efl'eparatum,Trecasnbsp;pjnorumproficifcicocpit,amp;:cis quo loco conuenire vellet oftendit. HoceofaciebaGnbsp;amnbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;certo fciebatjCtiamli Mafl'eriæ fortiffimi turn duces turn milites efl'ent,tarnenci

bariorum copiam,quæ illuc primo belli nuntio inueda fiicrat,non diu tantç hominuffl multitudini fatis eile futuram. His caufis addudtus iubet quamprimum cogi excrcinani'nbsp;interim aliquot equitum turmas in oppida ad flumen Axonam dimittit, qui terroti nonbsp;ftibus,auxiliooblèflîs,totideniqueagroillipræfldio ab incurflonibus efl’ent. Ibi ege^^nbsp;gia aliquot facinoragefta ftintxx quibus vnum libet commemorare, quo primuinnonbsp;ftri cumhoftibus à bello incepto conflixerunt. Pagus quidam eft inter Attiniunbsp;feriam, quern comes Rifurketus Germanus popular! decreuit, quod putaretnbsp;Gallorum virtutem extinétam elle: ad cam rem équités circiter centum amp; pediKSnbsp;cctos ex toto exercitu deledtos educit. Hoc pago direpto quum neminem habere^nbsp;flftentcm,totum Retelium comitatum, qui duobus fluminibus Mofa amp; Axonanbsp;prehenditur,percurrit,amp;:totam illius tradusprædamcolligit. Dum receptunap^^^^nbsp;FrancifcusSilÛusprçtor Candomcnlis Alcnconijlcgatusamp;alijcafuRctelumvcn'nbsp;Quipoftquamexrufticismetu hoftium fugientibus rem intellexerunt,ftatiinn'‘nbsp;equosdenuoconfccndantpræcipiuntjamp;rufticisitineris ducibusper lÿluas Re^^nbsp;vlijhoftes præda onuftos anteuertere conantur:curfores aliquot ad illos retinêJosP,nbsp;mittuntjiplilcntiorcgradufubfequuntur. Rifurketus qui minime fperabatfe •nbsp;uios habiturunijvbi clamorcm audit,fuos ftatim difpcrfos lîgno tuba dato collig*^r^|,nbsp;quum noftros curlbres exiguo numero vident,neminem ponè elfe rati, vt illos a 1nbsp;gnamelicerentamp;:delerent,tardiusprogredi cœpcrunr. Poftca animaduerfonbsp;oftoginta circiter cataphraôtorum, aciem cquitatus amp; peditatus, quantus tuin adnbsp;inftruunt,amp;: impetum fbrtitcr fuftinent,vt viftoria aliquandiu anceps eflèt. Tann^nbsp;nbsp;nbsp;jO

quitatusille G aUicusfcui gens nulla paremhabct) tanta vi in cos ferri cœpit,vtnaf ordinibus cornes aduerfumvidons prælium,in fugam perlyluas fe coniiceret.Hunbsp;noftris quidam confpieati infequuntur, amp; vbi latcbat deprehenfum capiunt :nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;r

per lyluas palantes ruftici quorum opes tliripuerant, cônfcquuti interflciunt, quinque aut fex,quos équités rufticis ereptos Remos cum comité captiuos abdunbsp;Majjeriaohß- M A s s E R I A N I qui poftquam obfidionem menftrua toleraflènt, cùmalianbsp;^raaißi- fcfmn penurialaborabant,tum ctiävirorumiiumerus coepitimiuinui. Alui eniiup^zj,nbsp;fluuium ita gralîabatur,vt vix làtis multi ad ftationes amp; euftodias obeundas fupp^*-^nbsp;quoniam totumillud mmrifpatium ab hoftibus quatiebatur,quodàturri quçnbsp;tenet Attiniumverlùs adturrim venuftam(quçitavocatur)pertinet,amp;indeaflpu 4nbsp;Burgundianam.Quanquam ex quo Alenconius Remos venerat, amp; peditesnbsp;Pontifauergium,equitatus item Retelum amp;ç caftrum Portianum, non tam acritnbsp;mebanrur:proptereaquôdFrancifcus,quicaftracisflumcnhabebat, quique .jji,nbsp;mentariisid:ibusgrauitervexabat,vcritusinopinatumnoóturno temporenbsp;flumine tranfmiftc» le cum Naflauuio coniunxerat. His rebus animaduerlis oanbsp;Mommorencius communicato cum reliquis ducibus defummarerum cofilionbsp;bus accurate difceptatis,ftatuunt,vt quoniam exeundi poteftas dabatur quanbsp;caftra Francifcana,mitterentur qui Rege certiorem faccrct, quo loco res opp^* peftquot;nbsp;quibus rebus præcipuêegerent, qua: denique facultas fubmittendi auxilii ellc^nbsp;gunturadhancremMalbulfionobilisquidamdomcfticus Mommorencij,amp;^nbsp;cius,ambo cataphraóti ex turma Badij.Qm nolt;ftu cuftodias hoftium prxtergrcinbsp;ma diligentia confeólo itinerc Trccas ad regem veniunt, cui ligillatim omma fl yc'nbsp;obfefl'os pertinebât exponunt,amp;: quantopere ipfis viris egerent.Rexommbusnbsp;lt;ftis,eosftatimremittit,vtnuntiêtpropcdiemadfl.iturumauxilium:limul ip ƒ5nbsp;miliapræftarct, Remos magnis itineribus contendit. Ibi belli ducumnbsp;præftofuit, vtde belligerendi ratione ftatueretur : in primis Alenconius,

COM M/E'KT. L I B. I. nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;17

^àrcfcîiallus Cliabannius:is cnim Galeto redibat,vbi adfuerat cum cancellario Praten uamp;delegatis à Carfare Anglo, quum conarentur(vt fupra demonftratum eft) incen-''^milludinter duos potentiflimos principes ^^ortum reftinguere. Adftiit etiam ma- /mi»» mlt;t«-^dchallus Caftillionæus ,cuius confilio res ma^a ex parte adminiftrabantur:Telinniusnbsp;’teinfcncfchallus Ruerguiæ rei machinariæ præfeétus.Poftridie adfüit Sampaulius,quinbsp;millibus peditum præerat:hi autem ad Pontifauergium confederant, ofto pafliiumnbsp;^^'llibus Rcmis.Huic Rex iubet vt fuos poftridie medio itincre inter Remos amp; Pontifa-iiftat.Qi^ re perfeôtaSampauliusin caftra rediit vbi fuis ad quietem circiternbsp;quinque conceftîs Attinium contendit, quod oppidum eft ad Axonam, millibusnbsp;P «um octo MaflcriaJlluc prima luce quum veniflet,ftios ad noôtcm vfque continet:nbsp;tempore Lorgium iubet proficifei cum mille peditibus quorum tribunus erat,cumnbsp;^quot etiam plauftris vini reliqui commeatus: his quadringentos équités cataphra-°s præfidio attribuitjduôloribus T elinnio (quem Rex præfcâum caftrorû creauerat)nbsp;®^ptætore Candomenfî Alenconij legatocipie cum reliquo turn equeftri turn pedeftrinbsp;^’^crcitu,ad quatuor pairuummilliaMafleria,vtillostueretur,acceflît. Equités poftquanbsp;cum omni commeatuMafteriam tuto introduxiftent,ad Sampaulium reuer-j^’'tur,qui cum fuis omnibus Rctelium ad flumen Axonam redeunt.Interim acceduntnbsp;ueti) ad Régem,quibus obuiam proceflitTrimollius,§edanius amp; nonnulli ali).

A s s E R I A N I (vtadeosredeamus)cal.o(ft.la:tiobfubfidiumacccptum,cre-f'tis quàm antea tormenta diiplodcre, contra Cæiàriani omnia remiftîus agere, amp; de Ptignando oppido defperare cœperunt. Verùm ne deficere animo viderentur, miflbnbsp;oppidanis petuntnumquis illic eflètqiri congredi equeftri certamine aude-TCornitemquidem Egmundum ex fuisparatum in infula Maftèrianafore. Mom- d,tum arta-giujnbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;ad hoc certamen offert, fcque præfto fore loco amp; tempore cófirmat. Lor-

jiç pS^ominiofum elle arbitratus, equitem Galium à Germano prouocari,pcditem ^et-mano imparem,petit sitne quiinfingulare certamenlonga liafta velitnbsp;excipiendum paratum effeztum cx caftris Cælarianis Valdræusnbsp;j^^Uomento Pülcher conditionem accipit. Mommorencius equo inffdens, lanceamnbsp;habens locum defignatum petit,Lorgius item cum haftalonga: vbi aduernbsp;^P‘'tratosinucniunt.Mommorenciusamp;Egmundusinfeftisequis cocurrunt. Mo-Lj^^^t:iusloricamaducrfarijaffecutustraticit,fed lancea fraóla nihil amplius nocet.nbsp;Vjjjnbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;vitio,ff ue alia de caufa,aberrat, aut leuiter certe attigit. Lorgius amp;

tCTof nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;mutuo haftaru idibus quot conuenerant, petunt,fic tarnen vt neuter al-

^^°r effct:poftea fe vtrique ad fuo s recipiüt.Poftridie loannes quidam Magnus ^’^ento Picardus miles veteranus,qui Regi omnibus Italicis bellis dudore Molar-*''^)PeH^ia^eruerat, (quum tarnen genere eilet Sequanus cx comitatu Burgundia-^Nulo ante ad Cæfarem tranfierat : vt intclligeret quar cibariorum copia effet innbsp;tympaniftapetita Lorgio pro veteris contubernij neceffïtudine,vtrem vininbsp;duos mittitjvnum veteris,alrerumnoui:amp; tympaniftam in cellam dunbsp;qtia magna erat doliorum muJtitudo, quorum tarnen plurima aqua plena e-lof^^’t^deintelligcretillosvinoabundarezquum reuera tria tantum plauftraillucànbsp;famé non pofte confici,nbsp;’'ifej.nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;vi cxpugnari,tum propter mifliim fubfidium, turn propter regias copias

j’^^yiniobfeffisauxilium paratas, præterea quum fu os videret viribus exhauriri, pellibus degerent: abducere exercitumftatuit.Itaque maximam parnbsp;' ^’orum machinarum nauibus impolitam flumine Mofa Namurcüm (quæ vrbsnbsp;S tnnbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;ditionis) vt minus effet in receptu périculi,deuchi iubet. His confedis ca-

h nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nequis ilium infequens moleftus cffct,iter per medias fyluas inftituit,ver-

^^’‘^^H-nutum Arduennorum,Malberfontanum Albentonum,vt redà V ervi-

^uifiatu pergeret,amp; fummam vbique incendiis vaftitatem edit.

^'^'Pto^ nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;hoftem difeeffiffe amp; illac iter facere,anteuertere ilium ad Guifiam fta-

omnes illuc copias iter couertere iubct,magnum equitum numerum prç-adequitando latius ad populandam regionem vagari prohiberet.Ho ^^^’^^P’'oficifciftatuiffet,ccrtiorfit Vindocinum,qui Fervaquij erat(eftnbsp;^‘^nobium vnde oritûr flumen Somona)miJ[iffè Nicolaum Moæum legatum cû

c Z

iS nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;M A R T. B E L L A f I

t y i I. centum cataphraébs, fimni Stratæum quingcntorum peditum dudorem, Longo» uallanum Ruffimènilium,quibus parem hominumnumcrum attribuerat, quiGui-fiam defenderent, practerea marefchajium Chabannium cum ducentis cataphradisnbsp;fidi cr.gt;diie Vervüium,vtiliumcohibcrct.His de êaulîs mutato confilio Albentonum exiguiunnbsp;oppidum dinpic,eines promifeue omnes nullo neque ætatis neque fexus diferinune m*nbsp;tcrnecionepcrliimmam crudelitatem interfccit. Hoc fuit initiuni tot inunanitatuquXnbsp;bellis pofterioribus per totos triginta annos delignatae funt.Excifo Sä incenfo hoc oppi-dulo,iterStratipontiumadflumenOfiam,reliäo ad Ixuam Vervino,conuertit. Rexnbsp;pofteaquam cumHeluetiis veniiret,exercitumiubetadFeruaquium cogi:indeadmonnbsp;tem Sammartinü, quod cœnobium eft fub Belloreuifo,vndc flumen Scaldis oritur.Ibi i®*nbsp;Rex Badij virtutem remunerari volcns,centum cataphrados illi attribuit, quibus cumnbsp;imperio præefl'et,'amp; in equitum torquatorum claflem accenfet. Dum hoftis pedcmrc'nbsp;ferret,antequam copia: noftrorum colleébæ effent,Sampaulius cum fuis peditibus amp;a-. liquot cquitibus ad recipiendum Mufonem proficifeitur, Qi^m ad fex palfuuin mimanbsp;Mi^ro- appropinquaftct,NothusNafl'auuiusquödperfpiceretnon latis nrnium efle oppidumnbsp;»em redi’iut. ad tolcrandam obfidionem, porta Burgundianalvæfum ad duo pafl'uum millia fcreci'nbsp;pit,ignc prius tedtis amp;ædificiis immilfo. Ibi Grangius, qui vnus ex ducibus eiusnbsp;fuerat quum hofti dcderetur,tam attente temporis articulum obferuauit, vt quumnbsp;ftis vna porta egredcretur,illc alia intraret. Ita oppidum ab incendio feruauit, noim'^nbsp;incendiariis intcrfedlis.Sampaulius hac re intelledta firmilTimo prxlidio impofitoi^'*'^nbsp;ftra ad Fervaquium fe cum fuis recepit.

Amiraih» ia D V M lîæc apudPicardos amp; Campattos fiuut, amiralius Boniuctusmiffus à Nauarram cum quadringentis cataphradis amp; peditum numero quem fuprànbsp;morauimus, extremo Septembri San-janum Luzatum peruenit : vndc Santanm^nbsp;bum bis mille quingentis peditibus Germanis mittit, quibus præerant Brandlicc^.j,^nbsp;Villerius,ftctarnenvtfununaautoritaspenesGuifiumeffet,attribuit einbsp;Vafcones,Nauarrosamp;Cantabros:hosmittitad oppugnadam vrbem Mayam-Ip^^^nbsp;triduum ad San-janum commoratusarcem Pungentiam in monte Ronceualli »t ’nbsp;fibi dedi imperat. Recufantibus oppidanis aliquot bombardas notliasnbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;jo

fubuehi iubet,amp;: medio innere cofedlo arcis mœnia percuti:quo fîgnifîcat iugum afcendcret,nemincmindeditionemacccprurum.Itaquc territi illidediuo •nbsp;faciuntjfic tarnen vt cum impedimentis abire liceat. Erant autem illic prxfidio ni Fnbsp;circiter quinquaginta,quibus Mondrago quidam Hifjîanus præcrat. Arce captanbsp;lius fimulat fc Pampalonam proficifci,fed biduo poft conuerfo itincre exercitumt”nbsp;tanis itineribus ducit,vbi coadti funt équités fpatio vnius diei pedibus iter fàcerc. *nbsp;ri acceffit ad quingentorü pafluum fpatium Maya,ibi totam nodlem macliinas imnbsp;nonnullis ignem immittit,vt fufpicionem hoftibus præberet fe illic morari confht^^nbsp;Interim German! pedites alio innere progrediuntur, quos ille infequutus fubnbsp;inpagumqücndamSan-janoLuzxoproximum,quingentispaffibus citranbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;4®

mineStagna:ümpcruenit:vbibiduumcommoratur. Die mards prima luce inftructa per montium iuga iter facit ad pagum Biriattam.Ibi quiun flumennbsp;gitarcnt,reperiunt Hifpanos non parua multi tudine,quo rum tarnen numerus ®nbsp;rumdifftcuitatempcrfpicinonpotcrat. HisdoÜs amp; fimulationibus vtebaturamnbsp;vt hofti ömnia incerta effent, ftcque Fontirabiam opprimeret. Erant hoftes trnbsp;men Bchalbiam, noftri citra:quæ caufa fuit(vt dixi) vteoriun numerus feirinbsp;Labitur hoc flumen ad radices montium qui à Nauarraincipiunt,amp;propc Founbsp;in mare influit.Totamnoctem exercitus nofter ordinibus inftruóbs tranfègit,P^^fnbsp;caquod plenilunium erat, xf tus verb maris tam altus, vt flumen neque ab illisnbsp;noflris tranfîri poftet. Poftero die circiter oétauam matutinam,poft rccefltun çu lt; ƒ«nbsp;fins fuos Germanos pedites inftruit,deinde cæteri pedites amp; equitatus totusnbsp;nbsp;nbsp;nbsp;ßciit

ftta ad fluminis ripamaccedunt. Poftquam German! pedites terramdcofculaO^j^ (qui illorum mos eft quum praelium commiffuri fîmt) Guifîus omnium primusnbsp;manu tenens aquam ingrelfus fuis comitatus in hoftem vadit.Eum reliquinbsp;tare infequuntur,vt Hifpanilicetparcs numcro,amp; co fuperiores (quemadmo . gj-ct»nbsp;le intelligi poteftjquod quietiin arido noftros tranfmiffo fluxnine madentes

C O M M E N T. L I B. I.

illorum tarnen impctu amp;audaciapcrtcrritifugæfc montibus fupcratis darent prxei-pitcs.HuiccxercituiHifpanico prxeratDiegus Vcra;us : ex quibus nonnnlli Fontira-biamferecipiunt.

Amiralivs vefpericumcxcrcituSammariummagnumpagumaducnit,vbi nemo eft repertus, quod turn viri turn fœminæ montes pctierant : illic noftri triduumnbsp;commoratirefrumcntarialaborarunt.Hifpani cnim arcem Behalbiamtcnebant,innbsp;ipfoitinere fitam quo noftris commcatum conuchi neceft'e erat-.quare amiralius iubetnbsp;vtquacunque ratione tranfuehantur aliquot machinæ, amp; noétu mûris admoueantur.nbsp;biperatanoftri faciunt,amp;: quatuor cannæ cum aliquot nothis prouchuntur.Huc poft-nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;J*-

quam venir amiralius, videt machinas fuo iudicio nimium proculà muro collocatas elle dtaque media luce trecento rum fexaginta pedum interuallo illas ad murum ob-uertitPrimaemiftione machinarum glans qua:dam irrumpit in infimam feneftramnbsp;lormcntariam,quo idu effrada eft vna ex præftantiflîmis illorum machinis, iimul tornbsp;mentarius magifter interfedus vna cum duobus aut tribus quorum opera ad earn tor-Quendamvtebatur.Ea res tantum terrorem vniucrlis militibusiniecit,vtducemco-gerent fe in fidem ac poteftatem amiralij permittere. Ex his qui maxime inftgnes erät,nbsp;'^âptiuiBayonamducuntur,cæteriincrmesdimittuntur. Amiralius huius arcis compos,quæ maxime omniimr Fontirabiæ obfidionem ob rem frumentariam impedie-bat,ex fuis relinquit qui tum eam cuftodirent, nun præfidio cibariis client :ipie redànbsp;l^ontirabiam contendit,quam inexpugnabilcm efte omnes iudicabant,amp;: vnum eft exnbsp;^huftris regni Hilpanici.Eam,quiaexigua eft, vndique cingit:cft autem fita ad ipfumnbsp;”ntninis oftium,vbi mare ingreditur,hinc mari,illinc flumine, reliqua ex parte montenbsp;^’icundata. Eópoftquamperucnit,ipfcmet adpromouendas machinas operamna-

, *^‘^i)Guifio locum in caftris attribuit,fingulis cataphradorum ducibus torquendam ca ^^pultamigniariamcommittitjipfequoqucvnamhbi fumit. Res tam ccleriter gerinir,nbsp;paucis diebus mûri pars dciiccretur.Q^ ruina etfi iufta non erat,tarnen pedites no-lriVafcones,Cantabriamp; Nauarrilibi poteftatem fuccedendimuro fieri depofeunt:nbsp;4*10(1 etiam conceditur.Vbi fi illorum impetus in aggrediendo maximus fuit, non mi-ionbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;^eluerfariorumvircus : vc tandem fignum receptui in

**a tempus darctur.Oppidani tarnen quod feirent amiralium aliquot tormeta in edi-^***11 locum fubuehere decreuiftcjquibus illi poftridie latere aperto, dum noftri irrum- diüoiKcapta. P'^ient peterentur,fimul quod noftrorum virtutem noftent, cuius pridie eins dici peri-

‘oiufecerantjdeditioncm faciunt,fic tarnen vt cum impedimentis abirc liccret ; quo j^poreRexValcncenasverfusitcrfaciebat. Huic oppido lacobum Dalioncm Lu-æ**inpræponit;qui fidelem operampræftitit,vtpoftea conftabit.

N v N c ad Regem quem Fervaquij amp; ad montem Sammartinû reliquimus,noftra nbsp;nbsp;»»

^atoratio.Illicquoordincprogrclfiirusciretexercitusconftituit;Alcnconioprimû ƒ*iiencommittit, amp; marelchallo Caftillionæo,qui Iccundum ilium lümmam obtinc-10 Dnbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;primæacicicuram,quæillius propria erat,quip-

F conneftablij, iniquiore animo accepit quàm præ fe fercbat:tamen rem tolcrauit, amp; ^^ediaacic vnà cum Rege ipfo collocatur.Vindocino extremum agmen traditur.Rcnbsp;l’^iintiatur hoftes Bapalmia cxcurrentes(eft autem oppidum in colle in planitie Arte-çæ'^^fitumltotioræ regni quæ eft ad Peronam, Corbiamamp; Durlenum molcftiflimosnbsp;Sampaulium cum cohortibus quas ducebat mittit,qui illam ad dedi- p*’?nbsp;conipelleret : ci marefchallum Chabannium amp;Florengium cum fuis quenquenbsp;pid turmis adiungit,attributo etiam aliquo machinarum numero. Illi capto opnbsp;Poff ^*’ce,quum non fatis firmum locum elFe vidèrent, cui imponeretur præfidium,nbsp;liiccndunt.Inde quum recederent, plurima caftclla euertunt, vndenbsp;5o ’’lïrnbsp;nbsp;nbsp;limites regni incurfionibus vexabant-.tandcm ad regem prim is à monte Sam

S^l^.^’^o^^afirisredeunt. Eft etiam exiguum oppidum Landrifium nomine ad Humen nqj^’b'*terftagnum OfiEum(vnde Humen illud oritur) amp; cœnobium Marollanum,nbsp;verfus à lylua Mormaliana iadu bombardæ abcft,Galliam verfus eftnbsp;Qui °nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;lÿluarumTcralTmarum.IlIuc Vindocinum cum extremo agmine mittit.

eo fub occafum folis veniflet,quatuor aut quinque ex cohortibus Picardicis *CQtnniilitonibus auclhmt, amp; abfque vllo imperio,abfquc bombardis autfcalis eo

c 5

. MART. BELLAII

J , J ûnpcminmurosamp;portamfcrunturjVt duofignifcri in (uinmum pontcm vcrûtilcm euaderencifcdmox in follas deturbantur,vbi alter ex iis moritur.Submouentur àmuronbsp;opera Gcrmanorumpedicum, qui illicoólingenti fcrè prælidio eranr. Ipfl tarnen peripetia noftrorum virtute, iimul veriti ne diluculo deieâis mûris impetum oppugnan-otgt;- tiumiùftinerenonpoll'entjfenodlu tutoin iyluam abdiderunt : quo fcilicetnoftris obnbsp;interiettum flumen,quod medium oppidum pcrlabitur,tranfitus non patebat. Vindo-cinus vbi mane oppidum ab defenforibus vacuû oflcndit,illud delet incendit: poftcanbsp;ad iùosferecepir,quos cadra habeutes adCatcllum Camcracorum oflendit. Advicc-limum fccundum ottobris Rex quum cadra ad Happrum haberet, (ed autem magnusnbsp;vicusamp;prioratusmonadieus medio inter Cameracumamp; Valenccnas itinere) certiornbsp;fattusCseiaremexercitumfuum Valencenas reduxifl'e,pontem ad Scaldiminfi'aßu-cbaniumfacerc datuir,vt hodem ad prxlium prouocaret,aut certe illius profettio fmn-lis fugæ edet. Aifumpto fatis firmo ad præfîdium equitatu locum ipfe ad earn rem ido-neum ij'gt;ccularur,que Nouauillæ ad Scaldim efl'e iudicat, ctiamfi vtrinque paJudes extanbsp;rerit.Sarnpaulio dat negotium vt cum fuis lex millibus tota nocle pontem faciendumnbsp;curet,flmul luos flumen traducat,amp; cadra muniat dum reliquu$ exercitus tranfiref.

C Æ s A R Valencenis vbi hæc fieri ex nuntiis audit,duodecim millia pedinu’’ manorum cum quatuor cquitum millibus mittit, qui nodros tranfitu prohibèrent-nonfitismatureprofedi, quumad fiumen accédèrent,reperiunt Sampauliurntt^^,nbsp;clum exercicum lam acie indrutta in loco paludri illis oppofitum coUocafl'e,Regent^nbsp;rcliquis copiis quamcelerrime tranlire:itaque Sampaulium adoriri non audent,qmnbsp;cornunitoamp;potioricondirioneconfidebat,amp;dercceptu cogitate cceperunt. Id ver®nbsp;priufquamillisfaccrcliccrct,reperiuntprimamamp;:mediamnodrorumaciem tranlu^nbsp;vbi équités cataphradi fere mille fexcenti, peditum vigintifex millia erant, vnà cumnbsp;uiori equitatu.Sednebulafublata quumnumerus hodium nofeinon pollet,nonnnbsp;ex prima nodrorum acie non cenfebat in hodem inferri ligna oportere, alij quod fdt^^nbsp;ad odingentos hodium équités coUocatos elfe qui peditibus fui recipiendi faculom^nbsp;pra:bercnt,cum equiribus mille fexcentis illos adoriri datuunt:eos enim, fme infug^tnnbsp;agerentur,liuc inpeditumagmcncompellcrentur,quidanimi haberentlàtisnbsp;ros.QuinetiamTrimoIhus cum fuis equitibus amp;c primæ aciei ligniferis fe rem aggr^:!nbsp;rumrecipit,idcmquoqucfacitChabannius. Quod fi feciircnt,Ca:fareo die max;nbsp;damno amp; fumma ignominia adedus fùilTct. Sed plurimis rcs non probabatur.nbsp;obrem hodis,cui fexies mille padùû icerconficiendum erat, idque patentinbsp;gua admodum iadura fe reccpit,neque quifquam celebrior delideratus ed,prxmƒnbsp;rhum Emerium amp; aliquot équités captiuos.C^um Valencenas rediiflent, ibinbsp;^’tis plane dcfperatis,nodu le cum centum equitibus in Flandriam relidis fuis rcc^jPnbsp;Eodie hodesnobis manus diuino nutu amp; conlilio traditi fuerant,quod bencncinbsp;quum non accepilîemus,magno nobis podca conditit.Qv i enim præfentcmnbsp;nbsp;nbsp;‘’P

quam tempediuc oft'crt,afpernatur,hanc podea,ctiamli maxime opter, adipifeino 1^^ ted. Extremum interim agmen flumen tranficrat, amp;: Rex galea indu ta ante Helu^nbsp;rum agmen confidebat. Hi fummis prccibus orabant præhum committi, libimlittnbsp;tatius elfe quam vt fuum erga Regem dudium declararcnt: proptereaquod podnbsp;Marinianam 5c: fœdus illic conciliatum fub il 1 o militaffe non contigerat,nifi qut'^^nbsp;fir Maximihanus ad Mediolanum elfetifednondum erat confirmatumfœdus. ’ jgnbsp;nihil eo die amplius fadum ed,prætcrquam quod ex nodris quidam Valencenas^nbsp;procurrcrunt.Rex vefperi ad flumen cadra ponit eo fere loco vbi tranficrat : polnbsp;Borbonium ad oppidum Buchanium mittit,quod datim deditione accipit.nbsp;cum extremo agmine Summaniti mittit, quod oppidum non procul ed àfluminenbsp;po.Hocflumen tranflre ad Marchiannas(abbatiæ nomen ed)cogitabamus,vtauXinbsp;T ornaco obleflb ferrcmus.Oritur autem Doaci,amp; ad cœnobium Viconiiunin'^^*-lencenas amp; Santamandum in Scaldim fluit.

D V M hæc genintur,adfunt régis Angliae legati, Millortus Chamberlanus ' raxnbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;mus San-jani prior,qui de pace agant. Qnæ corum diligentia amp; dudio ea conltit

co’^htHta'ni nbsp;nbsp;nbsp;Ca;farcxercitumà Tornacenli oblidionc abduccrct, vrbem hberain

firnatur. nbsp;nbsp;copias item quas ad Mediolanum habebat dimittcrct, vtique Rex idem faccret.

C o M M E N T. L I B. 1 nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;31

fiquodeoppido controuedïa vlla cflct, Angliiudicio ambo ftarent.Rcbus ira compoii-tis Rex cœpta perfequi defiftit,quum omnibus pax elle confirmata videretur.Scd lama interimalf'erturFontirabiam(quodoppidum cft in Cantabria Cæfarianæditionisjabnbsp;anuralio Boniueto captam efl'c. Qimrc Cælar in pacis conditiones non prius iurarc voluit,quam reddererur:quod quum Rex negaret Ie faêlurum,irrita fuere paeba amp;; bellumnbsp;redintegratum.Dum quinque aut fex dictum Ipatio in ilia regione moramur inter Sealnbsp;rim amp; Carpum,tanta pluuiarum copia extitigvt flumina nulla ratione rranfiri poll'ent.nbsp;Itaqueexplorari placet tranfittunad Marebiannas, quâ Rex rranfire dccrcuerat.nbsp;CumremmittiturMómorencius,quinuntiat altiora cfl'cflumina quamvtvado traiiHnnbsp;queancquamobrcm ftatuut in altiorem Artelîæ partem rcducere exercitum, flununbsp;^uequod Vico amp;; ftagnis Ofeis ortumin Artchamlabirur,amp;in Scaldim adBucha-rium influigtranlire Clufæ,qui tranfltus Doaco quatuor pafluum miiiibus abefl.Is diesnbsp;^tat panagiorum vigilia.

E 0 dievcfperiprimaamp;mediaaciestranfeuntcumnonnullacxtremiagminispar-Adfolis occafum pontibus qui adaggeremcóftruólicrantfraótis nonnullaplauftra ‘^cidungquæ ægrè propter loci paluftris naturam attolli poterant. Ira qui reliqui erantnbsp;^’^noftris,trans flumen Doacum verfus amp;: Valcnccnas pernodare coguntur,amp; eo qui-j^^nilocovbiafuisauxiliumfcrrinonpoirct.Primalucc(erarautem dies panagiorum)nbsp;^0nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;Pt^odeunt magno numero équités amp; pedites tum ex Belgicis Cæfariânis tum ex

Uüienlîbus auxiliaribus, qui noftri exercitus flatum explorarent.Equites noftri quos ƒuebatcornes Briennus, Moæus amp;reliqui duces, quum duo peditum millia ad cor-conftituiflentjCam fpeciem aciei præbucrungvt quantum turbæ efl'et ad rranfmit-naimpedimcntahoftisnunquampotueritdeprchendere. Quqdli remnouiflent,nbsp;1res fuas turn Doaco turn Vaicneenis euocaflènt,aclum plané crat de iis qui transnbsp;rien fubftiterant.TranfmilTis circa meridiem impedimcntis,extrcmi tandem tranC-1 rivtmediam aciemfubfequerentur,rcliérisad extremum aggerem aliquotpediti-Q ^^riifclopisamp;longishaftis, quihoftem cohi berent, fi forte poftremos adoriretur:nbsp;tarnen non accidit.Coniunélis ergo omnibus copiis in campo Arte fiano,nuntia-io k ’’^illum elTe præfidium Hcdini (is nuntius allatus ell V indocin o) poftridie magnamnbsp;1 riummultitudinemillicadfiituram ad cclebrandas nuptias filiætribuniærarij?i.rnbsp;efp^^Spi-optereaquodfufpicarcnturomnes exercitum noftrum adhuc trans flumennbsp;y. ^exBorbonium illuc fummacclcritatecumiis quos adduxerat,mittercfl;atuit,nbsp;lüibnbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;extremo agminc, Sampaulium denique cum fex peditum milli bus

^^^Præcrat.Profcéri Andinferro,quod fexpafluum millibus Attrebatibus abeft, Pfj'^^’^^Egcntiactiamiugipluuia vtuntuigvtoppidani noftrum exercitum ad mcenianbsp;K ^viderctquamprofeétumelTc audilTent. Statimoppugnaturoppidum ,amp;aliquotnbsp;glandibus muro impaétis vi capitur: ibi ingens fit præda,quippe quum op-t^^ricommercioabundaretjinquoexomnivctuftate duccs Burgundiæ commea-lïi Oh i^^plurimum habcbant.Roxii vxor amp; BelJanius cognomento Saccaræus, quum innbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;à

vf^rioeflcnt,in arcemferecipiunt,vbiquumtormcntariam oppugnatienem infirui ç/ri, ealege pacifcuntur vt Roxix militibus qui præfidio illic elle confueuerant,nbsp;'iiV?E^‘^l”icntis abire liceret, oppidani qui fe illuc receperant captiui eflént : dedu-quo proficifei libuit.Dum Borbonius amp; Vindocinus arcis oppugnationénbsp;bf ƒ ^i^boppidü à quibufdam prædatoribus igni corripitur: qua in re maxima iactu-^^Oh’k^^’^riulquam enim ad reftinguendum concurri pofl'egnónulla pars cum mul-abfumpta eft.Hedino capto multa per totam vicinia oppidulaamp; arccs,ncm-'nbsp;nbsp;nbsp;^Qf|j^*^’’'^'’^^'igt;Birlliomontium cum aliis in Regis poteflatem veniunt. QuumAndifcrro

i Î difcederet, rex Duricno Ambianum exercitum reduxerat. itaque Borbo-^’^^^rrinus arci Hedinenfi pratficiunt Dubetium,qui turn Pondormij lega-intererat) cui adarcem euftodiendam attribuunt cata-^^'¦’¦^öirrracu/nducentisftatuariismilitibus.Vrbiprxfidiumrnillcpcditum im-militum Lorgio,amp; duobus legatis Hutino Manlio amp; Barra:o,quorum

'lHj^^^^flriingentenispræerat.Hisconfeélisrebus Borbonius nbsp;nbsp;Vindocinus Ambia-

Rex exercitum fciungere ftatuit : maxima: parti nobilium qui in riüBorboniano ordines duxcrant,vicenos quinos cataphraclos attribuit, comiti

c 4

M A R T. B E L L A ï I

I y X I. ncmpcDammattino,qucinBolinviIleriumagnominabant,procomiüTurcno,pfo-K» txcTcit» nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;Laucdano,Efcario VaIguioni,Liftenæo ôc Rupebaroni Arverno:noimuJloî

itthyhemaJi- ctiam cx Vindocinianis eadem dignitate auxit,comitein fcilicct Brienniumamp;numc-rium.Duo Heluetiorum millia Abbauillæ reliquit : rcliquum exercitum dimifit, iicU: men vt fua oppida pr ælîdiis ad hue modum firmaret.Bononiæ præficit Fayettum cumnbsp;quinquaginta cataphraólis,Rupebaronemetiamcum quinque amp; vigind:Tcroan?nbsp;Nothum Morollum Fraxinæum præfedtum cum cataphradtis quinquaginta,coniiKmnbsp;Dammartinum,Liftenæum, V alguionem, qui vicenis quinis finguli prxerant, didW-fteadSomonamprocomitemLauedanumcnmviginti quinque catapbradliSjMon-trolij Telinnium ienefchallum Ruergiæ cum iis quibus præerat equitibus: Durleni conbsp;local équités Vindocinianos,CorbiæSampaulianos,PeronæHumenanos,SanqumOnbsp;ni ChabannianoSjGuifiæ Guifianos Briennanos, V eruini denique Brennianos :ip^nbsp;vtreliquis rebus profpiceret,Compendium proficifcitur.IUic quum circa natalia eingt;^nbsp;tiaretur T ornacenies obfeflbs magna premi egeftate, neque per hyemis inclemenna^nbsp;videret fublidij mittendi facultatem dari, Campiruffo mandat(quem principenbsp;tiuu.nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;legatum illic coftituerat) vt quàm æquiflîmis poflet rationibus cum hofte paciiccref •

nie de deditione coUoquutus cum luis armatis, impedimentis faluis, vexiUis ôc tympanis ftrepentibus cxit:quos hoftes tuto Durlenumprofequuntur.Ciues^^*nbsp;mi manere voluerunt, libéré manferunt : qui Gallicanas partes fcqui maluerunbnbsp;quoque integrum fuit.

D V M hæc in citeriori Gallia gerebantur, nihilo quictior erat Italia. Cxûr iam inde ab anno fuperiore i y z o, omni ratione Regem obruerecogirans,licctpnbsp;inter ilios turn conflaret, fœdus inter Regem, Venetos amp; Heluetios inirum danem^^^nbsp;labcfadtareamp;aJiud nouum illi aduerfum cum eis fancire conatur : idvbi fcnbsp;non poiTe vider,Leonempapamambirccœpit. Is contra landbffimum foedus quonbsp;tca(vt fuptà demonftratum eft)Regi coniundhflimus erat,per fummamleuitatemOnbsp;ui»s.pcania. (^æfare focietatem inire cœpit, vt coniunclis viribus amp;: lumptibus Gallos exnbsp;eiicerent,Parma èc Placentia papæ darcnmr,quæ patrimonij Ecclefiaftici cenferennbsp;In hanc focietatem afeifeitur etiam Fracifeus Sforcia,qui apud Germanos exulabat;nbsp;ter minor Maximiliani eins qui nuper quum dux Mediolanêlîs ellèt, iurefuo Reg’nbsp;ferat. Ilium Sforciam papaamp; Cæfar commun! fumptu Mcdiolanenfîs ducatusnbsp;tem facere armifque dominium alTercrc debebant. Per id tempus fenator quidamnbsp;diolanenfisHieronymusMoronus,quemrex valdeamplificauerat,quum paulonbsp;libellorum fupplicum in regia magiftratum peteret, dolore repulfæ papam amp; Fraue’nbsp;Sforciam adit,ftatusMediolanëlis rationes feturbaturum ócnouarumrerumauto'^nbsp;futurum confirmat.Qimd etiam præftititmeque dubium eft quin princeps in caulanbsp;rit cur è ducatu Mediolanenfî deturbaremur. Ego vt quæ antea incepi perfequar,conbsp;memorare ftatui qux res papç fufpicionem prçbuerit,vt Régi diffiderctxuius rei qo^^^nbsp;nullum initio dediflet indicium,vbi motus citeriores intellexit,fuos dolos cœpit pâtenbsp;cere.Scutatus frater Lautreci,qui quum frater in Galliam venifTet dufrurus vxore^nbsp;seutatm j.M Uam Orvali) ex genre AIbretana,reli(frus erat prorex,quum refciuilTet aliquot Medionbsp;MiJio/anîpro t^^tifcs cxulcs fciè Bullètum rccepiiFe,Chriftophoro Palvefino (nam in eius ditione; enbsp;rtx iii dues a- Buffetum)Regis nomine autoritatc interminatur ne illos exules admittat,amp; Catmnbsp;cerbw.nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;queudam Cremonenfem mittit,qui h æc mandata perferat. Cardinus itinere

domum fuam quam illic habebat,proficifcitur,vt rei familiari prolpiciat.Palvcfmot^^^^ tiatur veniiïè Cardinum infidiandi caufaataque hominem coprehenfum tormennsnbsp;teri iubet le huius rei gratia veniflè.Hac confeflîonc édita, iubet Palvefinus magilh^nbsp;vt tanquam conuiétum lùlpendat : quod quum reeufaret, ipfe hominem damnat,nbsp;ftrangulandû curat.Palvefinus ifte prædiues erat,vt annuus eius reditus effet adnbsp;quinque millia ducatorum in Placentino amp; Parmelàno agro, vir annos natus feptu^nbsp;ta,amicitiis florentiffimus,domum habens omnibus patentem. Is audiens qux nmnbsp;gis nomine imperabantur,exules apud fe manere non patiturdii Rhegium ditionisnbsp;clefiafticæ concedunt,Iicet inter papam amp;: Regem conueniffet ne alterius exulesnbsp;admittere fas effet. Adhos exulesfemultialij aggregate cœpcrunt,vtquqsLautrenbsp;Mediolano in exilium egerat, non minori client numero iis qui domi manferant: q

C O M M E N T. L I B. L

p^^agnam partemleuidc caufaprædicabanr patriacieéïosefle,vtfortunxcorum Q ^carentur.nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;res multorum nobis inuidiam conflauic, quorum poftea ftudio amp;

amili'as recuperarcnt,Mcdiolano excidimus. Priufquailluc pro rex marc Ru knbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;fratre Lautreco in Galliam profccio ( vt didum eft ) veniret Telinnius

tç ¦ nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;Senefchallus hunc magiftratum gerebat, qui Ria prudenria amp; humanita-

conciliaueratjVt omnia fummaquietc regeren cur. poft Scutari aduentumamp;Telinnij deceflum, commutata eft adminiftrationis ra-’^tque adeo hominum voluntatcs auerfæ.

b ijæç nbsp;nbsp;ad rem redeamus,marefcliallus Foxius Scutatus vbi audijt exules Rliegium ab-

Öii nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;præcipui erant Hieronymus Moronus,cuius fuprà meminimus,amp; Vifcon

^'¦^abonis Vifcontij frater (is autem Bernabo ex equeftri cochleatorum ordine c-’^quinquagintacataphradispræerat) Mediolano profedus Parmam venit: inde Î cum quadringentis cataphradis Rhegium ire contendit,a comité Gui-t(jf^’^§o^c(qucm pa^a illic præfedum conftituerat) petiturus vt exules fibi dedercn-.nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;duobus paftuum millibus Rhegio abeflet, maximam equitatus partem relin

A jple comitatus Alexandro Triuulfio, equite torquato, quinquaginta catapbra-Rhegium pergit, pratmilFo equite Ambrenfi lüæ turmæ fîgnifero, ôc ^ttacæo fîgnifcro turmæ cui præerat Michael Antonius marchio Saluflîus, cum le-bnbsp;nbsp;nbsp;^rniaturæ equitibus harum turmarum,qui portam qua itur Mutinam occuparêt:

bf nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;ne colloquium cum Rangone haberet, exules ea porta elaberen-

‘ nftquam Rhegium peruenit Scutatus, præfcdum ad colloquium cuocari poftu-hj^^’poftquam porta egrcfl'us repagulum prætcrijflet, Scutatus ex equo defcendit.

colloquütur, in oppido conclamatur ad arma,fimul c muro quidiun Rangoneni dç.^æ’^Qppugnarioppidû adportaMutinefem.Tumi]le,ClariflimeFoxi,inquit,ingre-çjj^rbem, vt tuos cohibeas, nequid per vim èc iniuriam faciant. Dum ingrediuntur,nbsp;'1''° ^efcioquis fclopum torquet,amp; medium Alcxandrum TriuuJfîum traijcir, quinbsp;do ^ere fexto póft die Parmæ moritur.Statim rumor ad équités qui duobus ab oppi-palluum fubftiterât,pcrfertur,marefchallum Foxium Rhegij captiuum de-variæ fententiæ dicuntur,quum alij cenferent eftufts habenis illuc excurren-iijjliberarent,alij contra conuerfo itincre Parmam redeûdum, vt earn frr-cnpropterea quod putarent rem ex compolito geri,vt dum abeflènt, vrbs oc-^etur.Duni inter fe altercätur,aduenit marefchallus Foxius à comité Rangone di-eo die decem millia Rliegio profici{citur,in oppidum ditionis Ecclefîafticæ:nbsp;fèçnbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;venit Federicus Bozzolus cum peditibus ferè mille fexcentis. Foxius apud

qjj°§Rans quæ fie gefta frierant, ad maiora per cinere pofte, periculum efte ne papa, Vtj,^Pftdem cum Cæfarc nonniliil focietatis intercedebat,hanc occafione vteretur,nbsp;^pS^o fœdere renuntiato Cæfari fe adiungeret : Mottæum quendam Gruinum fî-litnbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;turmæ cui prçerat Ludouicus Aftæus,propere cum mandatis ad papam mit-

'^Q^eret, quæ gefta fuerant, non eo le conftlio fecifte vt quicquam vel illi vel Ec- Prt;74 htti d aggrederctur. Huic papa vehementer commotus reipondet Fo-tij5 ? ’'^*os fines hoftis inftar ingreftiim efte, fadurum fe vt intelligat quàm male nego-ijçj Pnbsp;nbsp;nbsp;confulucrit:eum poftca diris deuouct, ab Ecclefiæ communione fubmo-

^oth nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;conftiteratjduodecim ferè dies commoratur,à bello tame

\s ^^^^^^^c^t»ptorfusabftinens:deindeParmam redit,vbiei præftofuitPondor-Iftfj ’^FP^‘lfrpfiuspræfedus,quemRex Diuionead Fôxiummiferat, vt illi quid vel-* *^'’lK^^ft^^^dcrct,in primis nempe cauerct ne papam alienaret: nolle cnim fe duos fi-rnandatis Foxius auditis Pondormium Parmæ præfcdum re-Mediolanum contendit, quod certior fieret pcrcrebuiftè illic famam eumnbsp;p ^^Pftuum tcneri:quo nuntio regiarum partium homines non parum terreban-^utea quum viderctproferiptorum numerum,Mediolanum {cripferat,adnbsp;aliquot machinas æncas: ad quas vehendas quum deeftent equi,capi nenbsp;'^^^libnbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;quibus matronæMediolanenfes ad cilia vchcndavtcbantur:quofqui-

I ^taliftimc commodarunt. His Foxij mandatis acceptis magifter fabrûm «Sé an-^tT nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;rnenfc Richoburgum adeunt arcis prçfe(ftum,vt ab eo machi

machinaria accipercnt.Id quum grauatè fe facere oftenderet præfcdus, ad

eunt

o

54 nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;' M A K T: Bquot;E-L Ä f l

I y X I cuntilliepiRopumCônïcranenfêtTiMediolanireliâum Regis legatum.IntGreamaXî' ma turns arcis portæ imminens fexta fere vcfpertina de cœlo percutitur, in quaineran^nbsp;bis cêteria quinquaginta milita pondo pulueris to rmentarij,mille ducenti vrceiigniari),nbsp;Arx nMa- fexcêtç lanceæ igniariç,amp; falis copia in quinquenniû congefta.Turris ab ipfis funtlan'fnbsp;»si^!s lie calf fij conuulfa cft, iimul quadrageni ex muro vtrinq; porrcôlo pedes : cuius ruina oppr^*nbsp;fl fuiit ad trecentos partim nobiles partim milites, qui illic fpatiabantur, in his ipfe R*'nbsp;choburgus : eodem modo alij perieruiit, qui extra arcem in platea deambulabannnbsp;Tanta pulueris vis extitit, vt mûri partes folidas ad ducentorum quinquaginta pafluW^’’nbsp;Ipatium fublimes extulcrit,quibus loco mouendis centum boum vires vix fatis ftiiflen^'nbsp;Hinc tanta folitudo lèquuta eft, vt arx abfque vlla cuftodia relinqueretur : vt Galli qu*'nbsp;dam fenatores cum luis domefticis cogerentur ad earn cuftodiendam ftatim concun'®nbsp;revfquedum centum Gataphraâ:iNouariavenirent. Hoccaluaudito papa Leo om^nbsp;arripuit tanquam libi fecundum, GaUis infauftum effet, aduerlüm ülis Deurndi'^nbsp;tans :itaqueopem diuinamfibiafltituramfperans, Regem in hoftium numéropa^^nbsp;habere dccreuit.

Anlacum Comenfemeratnobilis quidam Mediolanenfîs Manfredus —......J Me cuiys fumma crat autoritas. Is cum non exigua militum manu, maxime Gertn^n^nbsp;; diei qui natalis loannis celebratur ( quo etiam die Scutatus Rnbsp;fuerat)reâtà Comum contcndit,cui præerat capitaneus Garrouius Cantaber reinbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;j

ris peritilIîmus.Tum ergo dum extra oppidum feftum diem pro more celebraren^ rouius audito repente tumultu in vrbem redit,amp; qua erat in rebus gerendis folef^b’nbsp;ftodijs murum turn pro hominu numero quos habebat tum ad præfentemvfuinn^^,^nbsp;re cœpitjita tam en vt cities amp;: milites alternis locisdilponeret: eo conliliovtfiq^“^nbsp;hofteintromittendo cogitafl'cnt,idirritum eflèt.PaIvefinus ad portas oppidiacceu^nbsp;rùm vbi perlpcxit quanta induftria noftri lîiis rationibus conluluilfent,nihil ampl*^’^nbsp;fcipereaulïis eft:.Benediôtus quidamVlmæus ciuis Comenfis,capuramp;adminiftcrnbsp;iurationis, Palvelino confirmaüerac Antonium Rufquium einem , qui intus conbsp;particepserat,effed:urum vtaditus illi in oppidum daretur : nodu enimperpom xnbsp;domus murum eft'radurum, vbi expeditus effet ho mini armato trartfitus, GaUos pf^^nbsp;qui tam pauci effent, ingreflùm non impedituros. V erùm Benedidum ilium Ip^snbsp;litmam Garrouiusfvt didum eft)permixtis ciuibus amp; militibus effecit vt nequeR^^^j.^nbsp;us nèque quifquam alius fé aperire atifus ftierit. Palvefinus vbi videt irricumnbsp;riiim hune conatum,loGis circa oppidum qui videbantur commodilfimi eufto^ 0,nbsp;ponit, ipfe cubitum conceditîfed non diutürno fomno illi frui contigit. EtcniinL ,nbsp;uius vbi perfpcxit cos ncgligentiusexcubias agere, eruptione fumma dexteritac^*nbsp;odingentospedites turn Germanos tum Italos fomno oppreffos inuenit :nbsp;terruitjVt ilico maxima confulîone aufugerent: ipfe cum ducentis ampliusnbsp;tos ex hoftibus intcrfccit. Qmnetiam Palvefîno ipfi tantum terrorem immifi*i^^^^g(,nbsp;bigere coeperit num iacu confeenfo nauigio, an verb terreftri itinere fiigam arnpnbsp;nbsp;nbsp;^lt;7

Tandem autoribusGermanotum dudoribusterreftre iterfequutuseftTedram hominibus attonitis vfîitienit ) ex comitibus illius alij nauigio abierunt, alij mononbsp;ga petierunt. Garrouius animaduerfa tantahoftium perturbatiône,anguftias ocnbsp;re inftituit qua illis tranfeundumcfl'enouerat: quamobremeum eahominutni^nbsp;tudinequam côlligerepotuit,nauiconfcenfa,celeritatenauigandi hoftes antenbsp;Quum cb venit Palvefinus nihil tale ftifpicans,in noftrorum infîdias incidit,nbsp;re perciüfus vtde reliftendo non cogitaret : itacapituripfe cum aliquot alijs unbsp;Italis,rcliqui interfîciuntur,prætcr paucos qui montibus fuperatis euadunt.nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;fjo

Germanos pedites domûm fide data redire voluit, Palvefinum cum firma eufto diolanum raifit. Illic confeffus coniurationes aduerfus Regem initas amp; rerumnbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;p

confiliain ducatu Mediolanenfi, maxime Hieronymo Moronoautorehxca -cu*' pta fuifî’e,caufa cognita crudeliffimo amp;inaudito genere mortis afïicitur : obtrunbsp;etiam Bartholomæus Ferrerius amp; capitaneus Sortis. CæteriPalvefini indicijsnbsp;montes fe receperunt,qui nobis poftcabelloinfeftiflîmifuerunt.nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;.

Mareschallvs Foxitis quum Rhegio Mediolanû retiertiffet, vbi fedionem fpedare videt, ad Hcltietios mittic ad qdo millium honiinum

COMMENT. LIB. I. nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;3; .

l’cndum;deindc colléótas aliquot peditum cohortes Parmam mittit, quo iam pcrucnc-I nbsp;nbsp;tît Federicus Bozzolus.Illis etiam adfuit Pondormius Parmæ præfcctus cum lüis quin-

H^aginta cataphradtis:qui quum fciret hoftis primum impetum illuc faólum, vallo celc ' oppidum munierat.nbsp;nbsp;nbsp;Dum hare in Italia geruntur, Rex certior fit colloquium ha

'tum fuiiTe à Foxio cum Rliegij præfeâro ôc papæ in fufpicionem venifl'e quafi oppidu “iudoccupare conatus fixiflet.Id quod moleftiflîmè tulit, quod timeret nepapa ob earnnbsp;ad helium inferendum adducerctur : nolebat autem fibi hunc hoftem accede-ui fatis erat quod cum Cæfare fibi res eilet. His caufis addudtus Lautrecum mare-ciiaJliFoxij fratrem Mediolanum(vtdemonftratum eft ) mittit. Is poftqiiam eo perue-'nbsp;nbsp;nbsp;*^t)Palvefinum,cuius ante memini, crudeliflimè necauit, hominem fummx inter fuos

^utoritatis,qui annuo reditu habebat xxv m ducatorum in agro Placentinoamp; Parme înoàdq; ob earn folam caufam quam commemorauimus, quum nuliiUs præterea fee-^t^conuiiftum efle omnes prçdicarent.Bona eius publicata ftatri F oxio dedit,quod innbsp;P^liimam partem à plurimis eft acceptum, quotpe à nobis abalicnati ad hoftes tranfie-. fUnt.Erat enim ille potentiflimus totius regionis in primis Leoni pape neceifitudine co-lunftus.Ex ijs qui in iudicio aderant plurimi non cenfebant necandurn efle,quum ’nbsp;iUud hominis primum efl'et peccatum, fed potius in GaUiam mittcndumdicnbsp;cnim obfidis cuiufdam inftar futurum,ad retinendos multorum a-nimos nc deficerent,amp; augendum erga Regem ftudium,vcnbsp;in gratiam hac ratione redirent. Gerte pauci fenatO’nbsp;res vt capital! iudicio fiibfcribcrentnbsp;addudtifunt.

LIBRI PRIMI FINIS.

MARTINI BELLAII

buerat.Bocartusinipfos équités imperium fibi arrogarc cœpit,fuumidiusenquot;e,pcnô marchionem nomen tantum amp; ornamentum rcfiderc: arque adeo figniferumamp;vc-xiUarium ipfe conftituit. Id marchioni acerbum valde accidit, fed diflîmulandum tamenbsp;fibi elle cenfuitideinde quum viderct Rcgi cum papa amicitiam conftare, à Regcpetifnbsp;vt fibi per eum liccat honorem fibi à papa habitum acciperc, qui eum vexillariumnbsp;elefiæ creaucrat.Hoc vbi à Rege obtinuir,occafioncm poftea naólus, quum pap^ rnbsp;ftem Regis profitcretur,torquem equeftris dignitatis infigne Regi remittit, amp;sEcenbsp;fticiexcrcitus imperator çreatur. CarfarFcrrando AualofiomarcliioniPifcario,nbsp;cum illis coniungat iubet cum quadringentis cataphraiftis, quos ex regno Neap®“^nbsp;adduxerat. Eo tempore adfuit Hieronymus Adurna cum tribus millibus Hifp^°'^j/nbsp;quinuperaduenerant. Hi omnes vires fuasvniuerfas Bononiæ congregant,amp;t:onnbsp;communicato Parmam cotendendum elle ftatuunt, relido Pifeario cum trec^tisnbsp;taphradis amp; aliquot peditibus ad limites agri Mantuani, qui quatuor millibus Cenbsp;manorum peditum amp; duobus milHbus Rhetorum auxilio venientibus prxfidio enbsp;neà Vcnetisanguftiarumtranfituprohiberentur.Lautrccus certior fadais Cmiatnbsp;Parmam verfus progredi, marefchallum Foxium fratrem dine mittit cum fuisnbsp;cataphraótis amp; aliis quos ex tempore colligcre potuitJllic præfto fuit Fcdericusnbsp;lus cum bis mille peditibus Italis, Pondormius etiam cum fuis quinquagintacatapnbsp;£tis,centum item équités Scoti quibus præcrat Albinins, duótore Luca legato,nbsp;Philippi Chaboti Brionij,numero quadraginta cataphraifti,diuftore Paride legmo^^^^^nbsp;phinate,viro celeberrimo,équités Ludouici Aftæi numero fexaginta cataphranbsp;paulij équités cataphradi triginta : denique loannes Hieronymus Caftellioneus,nbsp;mes Ludouicus Bellijocus,qui peditibus Italis præerant.

Hostes Rhegiovbifercfefquimenfemcommorati fiulTent, profefti copiis ad torren tern progrediunturlexies mille pall'uum Parma inrcruallo(is ’ i^jtj-Mcdiolanenfisamp;Rheginiagri,quiditionisfacræ eft)ita tarnen vtincurfiomnbsp;nerent. Ad hune torrenrem circiter dies quindecim commorati, tandem tran .^^j,nbsp;armati in fines Mediolanenfes imprcllionem faciunt : quæ fuit aperta belli dennbsp;T otus ifte confœdcratorum exercitus mille quingentorum pallhum interu

t

COMMENT. L I B. I I. nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;37

callra ponit,advicumSammartinum.Inter huftcvicumamp;: Parmam Giara planitics in- pamn »»firi tereftjin qua pluuiofo cœlo magnæ cxiftunt inundationes, fereno ficcum eft iolum, vt obßjait»r.nbsp;potcarcnofum:fpe(ftatquc eaplanities arcemParmenfcm.IIlic Vclitationes rum pedc-ftres rum equeftres quàm dici poteft bellicoiiflîmæ cómittebantur:atquc hoc fuicinitifinbsp;fclqporum qui furca lubieóla torqu'entur.Hoftcs vbi per aliquot dies in plain tic conféraient , die mercurij qui loanni obtruncato facer eft, machinas ad portam crticianamnbsp;Mediolanum verfus promoucqvbi rum fubutbanæ duntaxat ædes erant: hanc portamnbsp;^teliqua lateralia munimentapoftridieconcutiunt. Poftero deinceps die multas tumnbsp;hcnplas rum duplas cannas ad oppugnationcm collocant, tantaque diligentia vtuntur,nbsp;h vtrncridie muri ruina quinquaginta pafl'us lata fa(ftaftt,inquamquum tribus cuneisnbsp;UTumpcre conarcntur,a noftris turn equitibus rum peditibiis fubmouentur. Qua par-fe ruina huius muri faóta eft,nullæ eranr foAx^öc munis plane iniîrmus, vt quu m vtrin-^uenoftuinexcubiis client, altcriviciflim aliorumhaftas intus amp; extra confpicerent.

* nde tantiis terror pedites noftros Italos inualit, vt plurimi per muri deieefti patentem ¦^nani egrefli ad holies tranftrent, atque ex fex fere millibus hominum non reliaquc-•¦entur duo millia:fedillorum duces fidelem operam nauarunt. Marefchallus Foxiusnbsp;’l^Umquindecimdierum fere Ipatioinferius oppidum fcruallet,de lententia ducumnbsp;^^crcitusnodtudefcrercdccreuit,quóddiurnoamp;no£lurno labor! ferendo pares nonnbsp;Quare vbi tota nodle in vrbem fuperiorem deduxift'ent machinas amp; quæ vfuinbsp;omnia,illuc horæ vnius fpatio priufquam diluxillet fe recipiunt, relidlo quodamnbsp;P^ditum ducc ex cohortibus Federici,quoad omnes intus coaóli elFcnt. Is vbi vider temnbsp;PuselTcvtreceptuiprolpiciat, egregio llrategemate vtitur, ne holies recedenti infta-Sclopetariosomnesfuosiubetextremum ftinem accenfum præcidere,eûmquenbsp;?^*^dsfpatiisintermillisvalloimponere,quibuslocis excubias agcreconfueucrant. Iranbsp;eft vt holies noftros in ftationibus eflearbitrati nihil de difcelTu prius fcnlcrint,nbsp;horæ iamlpatium dies promouift'et,amp; noftris rebus fuis profpiciedis facultas da-’^'^fi'r.Poftquam conftitit noftros pedem retulille, hollis machinas traiicit iis ip lis murinbsp;vnderepulfusfuerat,eafquemedia luce ad fuperiorem vrbem promouet,pro-hnbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;ædificiis fuburbanis tanquam vimineis pluteis vterentur, amp; machinas col-

‘^^ntpontemverfus:quodieexiguammuripartemlabefadlarunt,fedcapitaneus Lu-»^^ftubombardæinteriit.Tandemhoftisvidensobfirmatosoppidanos, certiorctiam Lautrecum cum exercitu appropinquate,in quo erant viginti millia Heluetioru,nbsp;lunæmane aliquo machinarum ftrepitu edito,abducunt machinas, amp;: duobus paf-milibus Parma fecundo Pado abfeedunt.

^I-avtrecvs cum fuis Heluetiis,equitibus grauis armaturæ ferè odlingentis,amp; Hüotpeditibus Gallis,quos hinc inde collegerat, adiunólis eriam Venetorum copiis,nbsp;^[^'^gentis nempe cataphraólis equitibus(vt illorum mos fert)amp; odlo fere peditum mil-(-^^hhofteminfequicœpit. Veriim dum in arce quadam Rupcblanqua oppugnandanbsp;enim tridui fere ftatium abfumpiit)aduerlariis fui colligedi facultatemnbsp;f æ°uit,vt Padfl tranfirent:quod minime profeélo ft.cere licuiftet, fi illis inftare voluif-fç äutrecus fratrem Foxium accerfir,quofcunquc habeatadfeadducat; quamob-j^'^quumParmamnullodefenfore deferuiftetjciuesftatim inpapæ fidcmfc dedunt.nbsp;5i?ï'''^^^’fiallus Foxius Padum è regioneCremonæ ad fratrem tranfif.itaque coniuiiflisnbsp;illjnbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;Burdelenæ duobus ab hoftium caftris pafl'uum millibus callra collocant,

caftrum Pontiuium (quod ditionis ell yenctorum) feptem paftîiû 'iiol* ^^^‘^^^°^AConfcdcrant.SitumeftautemRebcccumadriuumqucndâ qui Menbsp;tiuiynbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;encto difterminat.Trans eum riuum loco edito cil caftrù Pon-

habens in cam planitiê vbi hollis callra habebat. Quem fi tum adorti commoratuseft,quum nos Burdelenæ elîemus}noneftnbsp;5cie*^^^^^^^°^°^“Pci^iofit»ombardis petitus amp;turbamsfuiiret,vtad inftruendamnbsp;^tornbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;darerur. Tertio die aggrediillos decreucramus,fedtarditatc no

difç ^‘^’^'cu^ïieffeôlumeftvtelabcrenturzitaqucLautrccuseodie Rebecci,vndeilli die eosinfcqui‘cœpit,amp;: mille palfuuminreruallo corunbsp;confert,quum quidem loco munito cui Olliana nome erat in marchiona-^ntuano fe continerent.Poftridie Lautrecus holles è municionibus eliccrc cupies,nbsp;d

, j8 nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;M A R T. B E L L A I I

y i E acicmexplicat:atilliquódinferioresfenonent,caftrisfecótinuerunt,nequcfuipotcfta-tcm,quaiitumuis lacefliti fecerunc.Quamobrem Laucrecus copias Rcbeccuni rcduxit nefcio qua caufa adduéhus :nifi quod aiunt illi facis fiiifl'e quod hoftcin ex agro Mctliobnbsp;TKeiMtii aJ. nefi expuliirecRebecci exercitus nofter olt;äo circiter dies commoratur, quuni interimnbsp;tranf-nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;Noyember appetcretnot^es her ent produdiorcs,pluuioia;amp;frigid a’-

Heluetij rædio aft'edi venia non impetrata abierunt,ftipendia non dari caufati,vt ginti millibus circiter quatuor millia remanerentdioc quidem conftat, à cardinal! Me-dicæo papæ confanguineo ad banc rem fuilfe folicitatos. Rebecco Pondormius cti fuisnbsp;mittitur,attributo comité Hugone Pepolone,qui legatus præerat turmæ dticis Genue-fis,amp; circiter m c c peditibus,duobus prxterea falconellis,qui Heluetios tranlîtu prohi- wnbsp;berent,quos cardinalis Mcdicæus(qui poftea papa Clemens fuit)amp; çardinahs Sedunennbsp;fis adducebant.Is tranfitus erat ad flumen in ditione Venetorum, vergit aute ad lactimnbsp;Iftium.Hunc noftri biduum aut triduu occupant,poftea hoftes vi perrumpunt, quaHunbsp;go cum fuis aditumobfldebatJtaq; Pondormius oppidu petit ditionis Venctorum, vbinbsp;biduum comoratus,ad Lautrecum fc confert,qucm etiamnum ad Rcbeccunainuemt.nbsp;Heluetij qui à nobis dcfccerat,ad Prolperii Columna,qui(vti didu cftjfadionis imp^^'nbsp;tor erat,tranlcunt.Lautrccus videns fuorum numeru minui,hoftiles copias contra trnbsp;fugis augeri,fluminis Addæ aditus munirc conftituit, fimul Mediolanum miflis nm’^*nbsp;iubet caftella amp; vallu inftaurari quæ antea à B orb onio fada fuifle dernonftraiiinm’-fariani Adda:tranfitumquumtentarent,tandeFrancifcusMoronus MediolanélisH'*^'nbsp;ronymi Moroni nepos,amp; alij nonnuUi belli duccs,qui regionis fitum perfpeftum hai^^nbsp;bant,Bembram adicrunt,quod exiguum flumen eft ex Bergomatum Ambus Huens,*nbsp;VauræinAddamlabitur. Vauræ aliquot nauigia in arundineto nacli flumen cirh^rfnbsp;quadringentos homines traiiciunt : hi comitem Hugoncm qui ad hunc tranfitrm\^nbsp;Lautreco conftitutus fucrat,in fugam coniiciunt:vbi capitaneus Cardinus quinbsp;tis viris praeeratinterfleitur, fimul Gratianus Lucaeus qui parem dignitatem obtm^ '

M« Lavtrecvs vbiaditumvipatefalt;ftumefleaudiuit,firmumpraefidiumGr monç reliquitjipfc fummaceleritate Mediolanum,vcritus ne hoftis anteucrteret,re ƒ•nbsp;V rbem dilpofitis cuftodiis munit,auxilium quod ê Gallia mittebatur, illic exped^^nbsp;tuit,menfcNouembri.Profper flumine Adda traieâto, certior fadus Lautrecum^^nbsp;diolani elTe operi accelerando amp; muniendx vrbi intentum, hominem infcqui comnbsp;tuitjód Cherauallem(coenobium hoe Mçdiolanoabeft quatuor pafl'uummillibuSjh^nbsp;da Mediolanum iter facientibus)copias adducit.Ibi quum incerrus eilet, quidnamnbsp;rct,quöd magnam hominum multitudincm in oppido eile non dubitaret,adducirr^nbsp;fticus quidam in cxcubiis marchionis Mantuani captus, qui Profpero amp; reliquisnbsp;bus ait fc à nonnuUis ciuibus qui Cæfarianas partes fcquebantur ad Hieronymuir’nbsp;ronum mitti,qui cofirmaret cos,fi reétà pergere vellent, fine vlla dubitatione oppgt;m'nbsp;occupaturos eile: fin cumftarentur, amp; Gallis fui colligendi amp;: vires explorandi factnbsp;daretur,fruftra illospoftearationem qua cos expellerentquçfiniros.His auditisnbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;40

duccs ,amp; vicefimotertio Nouembris die ftatuunt vt marchio Pifcarius cum Hifpanicis,quibus tum prxerat,relt;fta ad portam Romanam fub occafum lolis a^Ç ’nbsp;cuius portæ amp; fimul luburbiorum cuftodia comifla erat copiis Venetis, quibus ƒnbsp;dorus Triuulfius cumimpcriopræerat.PifcariusdeleétisMCC virisadprimumimP^xnbsp;faciendum,rc(fta caftellum petit, quod à V enetis inceptum nondum ad arcedumnbsp;fatis firmum erat. Hi repentino mctu perculfi hoftibus non obfiftunt, fed relift^ ftir-hone amp; ftatione fugantur.Theodorus Triuulfius,qui ægr otus dccübebat,c leftmonbsp;fri,no impctu git,fcq; liofti opponit cum paucis quibufdam quos ex fuis reperir, amp; fe ad hoftiornnbsp;petuni infringendum parat,fuos magno numero pone fcqui arbitratus. At illis jnbsp;nullus eft in noótcpudor,dilapfisipfeimparviótus capitur,amp; poftea coronatoruninbsp;redimitur : fimul etiamIuliusSanfeuerinusamp;: marchio Vigeuanus capiuntur.tanbsp;eus vbi fuburbia à V enetis abfque vllo prælio relidta efle animaduertit, fe cumnbsp;reliquos habebat in platca recipit quæ eft c regione arcis:deinde quum vidcret n nbsp;tione oppidu fuburbio amilTo fcruari pofl'c,loco excedere coftituit, amp;: Corriu venbsp;fX?”nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;Heluetios,vt auxilium c Gallia cxpeâ:arct,proficifcitur:prius tame arci

fconera præponic.Epifcopus ctia Conferanenfis quiun alios fcqui non pollet,

3

C O M M E N T. L 1 B. Il nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;39

^^nquaginta item grauis armaturæ milites amp; fexcenti pedites Galli. Cardinalis Mcdi-cum copiis papanis Pifearium fubfequutus, Mediolanum prima luce ingreditur. ’’næftimabilisfitprædamam totosdecemdiesdireptio militum,tamctfi duces pronbsp;^perio vetarent,cohiberi non potuit.

^Æsariani papani vrbe potiti, de conficiendo bello confilia inire cœpe-pmultis in vtranque partem fermonibus habitis conftituuntHeluetios à fœdere alienandos eflc:itaque ad eos mittitur Veronenfis epifeopus papæ nomine amp; a-^^ciuibus Mediolancnfibus, qui de ea re cum illis agant. Vbi ad confœdcratorum lila y ^^^^entûeftjMcdiolanenfesfevlteriusnifî accepta fide publica progrefiuros negât:nbsp;^fonenfis epifeopus audacius inftitutum iter confiçit,fed fuo malo. Eum enim Hclucnbsp;)’î^odinfuosfines,quiGallorumfocij erant,abfque fide publica ingrefius efiet,vin-^^in euftodiam tradunt.Lautrecus interim Comum proficifcitur,lècum habens nonbsp;’*^plius quingentos grauis armaturæ équités,Heluetiorum quatuor millia cum paucisnbsp;l’^itibus.V cnetis aderant quadringenti grauis armaturæ fuo more, peditum Icx millianbsp;iinpedimentorum no ita magno numero.Sub diluculû Comum peruenit, ibiquenbsp;ƒ fum exercitum collocauit:poftero die quatuor Heluetiorum millia qui remanferant,nbsp;°^umredierunt.Lautrecus cum omni equitatuLeccam verfus contédic,vbifiumincnbsp;j^^cftopræfidiainVenctorumoppidadeduxit,VandencfrummarefchalliChabannijnbsp;k L cataphraétorumpræfedumComopræpofuit,eique capitaneumBouetumnbsp;peditibus Gallis attribuit.Hoftes exercitum noftrum infequuti Comum obfi-ƒoppugnatione x aut xii dierumfpatiofaâ:a,Vandcncfl'usoppidLiferuarinonnbsp;quum vidcret,cû Pifeario Cæfaris in ea obfidionelegato pacifeitur vti milites im-^gt;incntis,equisamp; armis faluis abirent,amp;: tuto in Vcnctorum fines dcducerentur.Hacnbsp;dione irrita amp;: chirographo confirmata marchio pronuntiari iubet vti milites domûnbsp;j^J^cipiant,amp;: farcinas expediant,fe quidem,ncquid illis detrimenti inferretur, Hifp a-^capitaneos in parte mûri deied:a collocaturum. Vix horç ipatium interceli'crat,quûnbsp;paffim domos ingrefli turn milites turn dues ipfos,de quibus etiam paéfione eaunbsp;P ^^ijerat,diripiunt.Prxdafada ingreditur marchio Pifearius, fibi dolere fimulas hæcnbsp;fe Ij ?^ftaefle,amp;militibusnonnilrilexpræda reftituiimperat: verùm ex iis plurimilpo-ƒ Pedeftri itinere abirc coaéli funt. Vandenellus inde profeótus quum ad Lautrecumnbsp;jj| ”lct,illiuspermiiTuPifeariopercaduceatorcmprouoeationem denuntiat,promifiisnbsp;inftare faôtumnbsp;efre.Pifcarius’reipondet,fi fe prudenteautiubente direptionem contigifie au-^^^afrerej-e,eum fe falfi reum agere.Multæ vtrinque denuntiationes fiunt, quum Pon-Vandeneffi fideiuffor dret:veri4m antequam hæc cotrouerfia fingulari certa-dirimerctur,Vandeneflus ad Romanienum moritur, quum amiralius Boniuetus

^citiim reduceret.Paucis poft diebus Veneti molcftè ferre cœpcrûrnoftros diutius c pfe commorates gratis ali.Itaque placuit omnem exercitum difeedere, amp; die dilt;ftonbsp;decem millium interuallo Cremona conuenire : quod fine mora fadünbsp;^tenronenfes quod noftrum exercitum funditus Mediolani deletû efle arbitraren-„^gt;’nobisdeficiunt,amp;fuis portisCæfariana infignia imponunt.Quodvbi Lautreconbsp;cft,nihil ad celeritatem relinquere ftatuit quo vrbê reciperet, ope arcis quænbsp;^hsadhuctcnebatur,cuipræeratIanotusHerbouillæus Bunouius. In vrbe homi-vndique colle(fti,pauci rei bellicæ periti,qui tarnen vallum amp; foflam aduerfusnbsp;^adimpcdiendas eruptiones ducunt. Hucimpetum faciunt ferc c l grauis ar-quosfagittariosfiuearcitenentesvocant,quosoppidaniforriter repcl-fecundó illos adoriri pararent,hoftes pertcrriti de dcditione colloqui cœpenbsp;faluis impedimentis abire liceatrid noftri coccdunt ca lege vt poft duas ho-excédant. Accepta ab his conditione, Lautrccus cum n grauis armaturænbsp;tfç^Sâlcatusingrcditur,illîcqjcumfiiismoratur.Profi.iitillacelcritasquavfus eft Lau-^Id^’^uifi amplius cundatus fuiftet,hoftes numerofiiperiorcs illuc pro-Cremonæ triduüm aut quatriduu eSmoratus marefchalnbsp;fratrem in Gallia mittit, qui rege doceat quo loco res Mediolanenfis diet,nbsp;inucnit.HocfadoLautrecus Pifquctoncmmittit, hoccnim oppidfi anbsp;?nbsp;nbsp;nbsp;adliuc tenebatur.Hoc quide verum cft,fimulatque Mediolanum ami/inrus, qui

d z

40 nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;MAR T. B ELL A I I

f 2, I, noftriantcaftudiofividebantiirjCQsftatimalienacosefle. Q^rcLaurrecuscopias-va-* riis locis diftribucre ftatuitvt cas duni è Gallia fubfidium mitteretur recrcarct. Cre-monæ præfidium imponit quinquaginta cataphraólos,eorumque prçfedum marcluO'nbsp;nemSaluffiumMichaclcm An toni urn oppiao præponit»artributis centum Foxiannnbsp;grauis armaturæ,amp;: nonnullis peditibus Italis ex cohortibus Fcderici Bozzoli aliquotnbsp;etiâm équités in oppidaipfius Fedcrici dimittitupitim deniqueFedericuin adParma’ianbsp;rccipiendam mittit, quam defecille à nobis memiriimus. Id quod cfficere non potiut.nbsp;ita omnia erant à papanis prouifa. ProiperColumnaqui cum fuis omnibus Mediola-dbhoßibtüftt num ingrcflus fuerat, id temp oris certior fadus Alcxandriamaciuibus tcnerijftuaionbsp;Gibellinorumfretus co contendit.Qró quum veniflet, clues erup done facia, Gibclh- -lönbsp;norum dolo repclluntur,ficque Hifpani permixti irrumpunt. Papienfes quum apudnbsp;præfidiohabercntSampaulianos équités, eos monent loco excédant, fc enim ilLs Ict-uandis idoneos non eile,quin ab holbbus deleantur. Hi vbi fibi omnia infefta vident,nbsp;Aftamierecipiunt.

E o D E M temporc papa Leo quum refeiuiflet noftros Mediolano cxpulfos® ex CO nuntio lætitiam cepit, vt rheumatc amp; febri continent! triduo abfumf-^^.nbsp;äiiniexbiiara fit.Bencfanccumilloa6lum,quiprægaudioobierit.Statim Rex cardinalesnbsp;t»,nmtur. amp;;LotaringumcurforüscquisRomam mittit ad eligendum qui demortuo gt;nbsp;ret. Dum iter faciunt,audiuntdefignatum cife fuccclforem (cui nomen fuit Adn^?

. nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;patriaLouanienfem,Caroli Gxfaris olim præceptorem. Is tum Romaaberatin

I nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;ma,quura papamm obtinuit : itaque cardinales conuerfo itincrein Galliamreuerdmquot;

tur.Cardinalis porro Mcdicæus,quilcgatû agebat in excrcitupapano,auditapape/oJ’^ fanguinci morte,excrcitum dimiiit, amp;:ipfe Romam fe recipit. Lautrecus Crcmoß^^^_nbsp;cepta rebus in tuto collocatis,cum ducentis catapbraólis in fines Venetorumnbsp;titur,vbi propter rem ex fententiageftam amice cxcipitur. Vertim decern poftdicnbsp;accepto finiftro nuntio de re Papienfi amp; Alcxadrina ad motum fortune fe mouere^*’^nbsp;peruntjamp;t grauem fibi eum efl'e apud fe demonftrarunt,eum que monendum curate'nbsp;diutius illic hærcre aut in fuis regionibus ferri no pofle, itaque illinc facefl'eret.Idfac^'’^nbsp;coaclus Cremonam rcdit.Mortuo Leone papa Francifeus Maria, cuius res vchemnbsp;ter erant accifæ,vt qui à Gallis in Leonis gratia ducatu Vrbinenfi(vtfuperiori liLronbsp;nbsp;nbsp;’

monftratum eft)fpoliatus fixerat:tum pro optima voluntate, qua ilium vt pote vit bellica præftantem profequebantur milites,tum ctiam in Leonis inuidiam (qui pt^^^jnbsp;tis Gallorum in fe meritis hanc retulerat gratiam,vt régis boftena fe aperte profitetcnbsp;collegit adfexcentos voluntarios milites, quibus ducatum paucis diebus recepitnbsp;liunc vfque dicm rctinuit. Profper faélionis imperator amp; Hieronymus MoronUS , 4^^nbsp;Francifei Sfortiæ(cuius caufa bellum iftud motum fuerat) res curabat, vbi vident lenbsp;exercitu papano deftitutos,in quo præcipuæ illorum vires tum ob equitatum tum ounbsp;pecuniariâpofîtæ erant,ftatuunt inueniendä elfe rationem qua res partas tuerentut-primis autem re numaria labórabanc.Et quonia hyems aduencraqquo tempore nonbsp;magno exercitu opus crat,vc fumptu Icuarentur, Heluetios menftruo ftipendionbsp;rato dimittüt,peditibus quoq; Rhetis amp; Italis idem facitit: equitatum qui anteafuntPnbsp;bus papæalebatur,cummarcl-uone Mantuano mittunt, vt in Placcntino amp; Parmenbsp;agroarbitratufuoviucrcnt,pedites tum Hifpanos tum Germanosin oppidaamp;tea^^nbsp;fiibegcrant eadc conditionc dimittunt,paucos quofdä Mcdiolani rctinent, 9*^nbsp;iujehm co,i- los eruptionibus ex arcc prohibèrent. Moronusvt rem pccuniaria cxpcdirct, fubo*^nbsp;nronachum quenda Auguftinianum AndreaFerrarienicm,qui quum dicendovalenbsp;fuis cocionibus populum in hanc fententia pcllcxit,irä Dci in Gallos cecidifle :nbsp;duo iüppctercnccoronati,is alterumlibcralitcr in belli vfum conferret. Huiemonanbsp;polliccbatur Moronus archicpifcopatum Mcdiolancnfem:fed promüfam rem nc^nbsp;Ilitit. RexpoftquamCompendij figillatim eFoxio didicit quo loco res Italicx cisnbsp;NjthumSabaudumpræfeâ:umprætorio,marcfchaUumChabannium,Galcaciumnbsp;leuerinum præfeflum hippocomiæ amp; Mommorcncium ad Heluetios mittit, qmnbsp;cim hominum millia conicribcrent,vt Mediolanum fiibfidio duccrentur.

D V M hæc in Italia gcruntur, nihilo maior in Picardia quies extabat. Demon tum eft qua ratione hanc regni oramRcx difpofitis vndique prxfidiis

COMM E N T. L I B. I I. nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;gt;41

•erfus muniifTet. Tota hycmc bcllum vtrinque acerrimèa præfidiariisgcrebatur,vbi Galli alias Burgundi eertamiiie fupcriores difcedebant. Inter ca:tera vnum extatnbsp;^uodprætermittenduni non videtur. Ad vicefimum quintumMarti)anno i y z i ânbsp;ante PaTchalia mille duccntipcditesGermanièpræfidio Attrebatenfîtraiedoad Dur-*^nuin flumine Othia, pagum BernauiUam cum aliis finitimis populati fluit. Qm rein-fclleéla Vindociniani équités qui Durleni erant præfîdio, (liis autem præerat Stratæus)nbsp;^odeintempeftacquosconfcenduntjVt eos redeuntes ad vadum fluminis præftola-’^^ntur,tam,etflduntaxattrigintaeffentcatapliraóti,cum arcitenentibus circiter quinin flnaginta:fed tantam rem flilcipiebant peditum virtute freti, qui fe dimicaturos conflr-^abantdios enim fere trecentos voluntarios collegcrant. Hoftcs iam vadum tranfiifl'cnbsp;f^periuntjitaque illos adoriri ftatuunt;quod etiam tanto impetu faciunt, vt turbatis or-mibus cos diliiciant.Vbi ex noftris cadunt Ricamæus Sc Nothus Dampontius, equusnbsp;] ^atæi,qui autor rei fufcipicnda: fùerat,interficitur, equus item Martini Bellaij,Coque-5b amp; Lealij.Qmi autc pedites flibfecuturos confiderent,rcperiunt illos, antequa ad telinbsp;^’^uni acceflilîènt,fl]gç fe mandaffe:quare quum denuo hoftes adoriri ftatuercnt,cur- .nbsp;^^inhiberecoaób flint. Niliilominus tarnen illos prædam relinquere cogunt:amp;ex 'nbsp;^ruianis peditibus turn in confliótu turn in rcceptu centum quinquaginta interficiun-^binprimisvnuscxpræcipuiseorumducibus. lUipoftquam fe Attrebatumrecepifl-

lo knduerfo prxlio fepugnafle dolentes, tatam iniuriam vindicate ftatuunt,amp; Dur »pprimere c»-•nini ex improuifo opprimere,vbi magna folitudo præfidij erat : nullis eium peditibus „««»r. ^^cbatur. Ad earn rem perficiendam comes Burrus princeps legatus Cæfaris in Bel-L'/n/T#»«nbsp;^^%coaótis omnibus tarn peditibus quam equitibus qui in ora Belgicapræfîdio confti-f 'nbsp;1^^*étant,fex ctiam tormentis æneis, Durlenum die fabbati x i x Martij paulo flib di-

'^nliim venit,amp; flipra oppidum ea parte quæ Ambianum vergit, vbi nunc arx eft, ca-, ^^ocat,nihil minus cogitans quamnoftros in tantapaucitate expeiftaturos dumma-’f^ærnurum percutèrent. Atillitamaudacifacinore deflgnato,quummilleducen-^PeditesGermanosaggrederentur,nondubitant etiamaliud longe maius tentare, ^nivigintiquinque duntaxat équités cataphraóbireliquieftènt. Buranusvbi animonbsp;^ptælcntieos ellevidet,machinisadmotis murum concutitad turrimCorneriamnbsp;J’^bianumcaftrumverflis: deinde fuosvndique muro fliccedere ctiam fcalisiubct.nbsp;f^^Qbfefllopcdiuinaamp;ciuiumdiligentia tam ftrcnuèeos repellunt,vtnon pauciinnbsp;.. ’^occifiiacerent.IntereaVindocinus AmbianoSampauliumfratrem Abbauillamnbsp;J ^’tjqui duo miJliaHeluetiorum(illic enim præfîdio conftituti crant) adduccret : quinbsp;en nulla vnquam oratione adduci potuerunt vt progredcrentur : itaque exautora-b ^ßiumdimittuntur. Accerfit etiam Hedino mille quibuspræerant Hutinus Man- parifinifubß-„nbsp;nbsp;nbsp;Sarræus,totum item equitatumMontrolio,Gorbia, Perona amp;:ex aliis locis : conbsp;nbsp;nbsp;nbsp;C»ù'frm

dimicaret. Hoc audito (Jif^^^’fl^tim iam aduefpcrafccret,féque nihil perfeciffc viderent, reiiâis in foflîs oppi-Pcf. ^ionominiofêdomumfe recipiunt. Parifini videntes quam pröpè ab cxtremónbsp;abfuiftet Durlenum,mille accenfos Ans ftipendiis illuc mittunt, ducibus Bur-amp; SaleufloiLorgij Iegatis.Cur autem Burgundiones denuo ad muri ruinam nonbsp;t:iç^^^tint,eainprimis caufa fuit,quodhæc obfidio fufeepta maxime fucrat ad far-'nbsp;Vj|[ ®nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;‘^^'^’bmentum fuperiori martis die Germanis illatum: proindé cenfebant-

^ofl-^^^t^ermaniipfi ad murum accederent, vndc controuerfia inter illos extitit.’-Peibfîdio,nifî forte ab Heluctiis,vt tempus extraherent,dum por-¦ duólum obftruerent, fide publica accepta Mombrunium mittunt ad collo-quot;nbsp;tarnenvtquicquamftatuerct,fedvtillos derincret, amp;quid confilij capc-hjfj^îJ’ctinfpiccrctjmaximè autem exploraret num ad longioris temporis moramci- ,'nbsp;fi-ippeterent, vt fcilicct è re natafuis rationibus profpicerent. Dum illc redi-colloquio aflum effet, parat, orta ill.i contentionehominem col-tati ]/'^’¦‘^^^tumfccumabducunt.EopoftquamperucniuntjCiues amp;: Vallones fhfpi-dçj^^fltiodpaiftum de Durleno intcrceffiffc,c0fque à noftris obfidcs datos effc, in x-'nbsp;doj/'^tantadeoscapiendospervim ingredi conantur : vt Germaniad eos eripien-^tnafunicrecogcrcntur.nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;'-vindoàn»,

fiuem Aprilisinfequentisanno i y 11 Vindocinus animaducrtit inter Area d Î ÏL'“

C O M M E N T. L I B. II. nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;4j

Nothum Subaudum cfl'e Vicomercati,caftr a mouct, fequc cum illis ad Moncharum ^oniungit, Inde cum omnibus his copijs rcchà Mediolanum proficifcitur, copias in fe-pfo collocat, fpcrans per arccm aditum libi in oppidum fore : fed hune aditum ( vt de-^onftrauimus) Profper ductis foflîs intercluierat. Lautrecus quum ad feptum veniiî'et,nbsp;onuitn quandam ingrcflùs reliquos duces conuocat, vt de fummarerum cohlium canbsp;perentj amp; de auxilio ferendo fuis in arce inclufis deliberarent. Dum illic funt,hoftesnbsp;j’Drinam extremo aggeri verfus portam V crcellenfem impofitam inccndût,vnde mif^nbsp;^pilaindomumruens,M.AntonioColumnæProlperinepotialterumcrus aufcrt,exnbsp;j^^ovulnere paucis interiectis diebus moritur : eodem etiamiôtuinterficitur Camillusnbsp;°^is lacobi F.Triuulfius.Quæ non vulgaris fuit iadura: erat enim M. Antonius in rcnbsp;ƒ tari cxcrcitatiirimus, à Camillo adolelcentc omnia fumma expeélabantur. Quumnbsp;*«erent Lautrecus, Nothus Sabaudus amp; Chabannius nullam lupereflc rationem vt nonbsp;•¦ifibfidio leuarentur, Cafl'anura fc reciperc conftituût quinq; a Mcdiolano pafluumnbsp;bus, inter Papiam amp; Mediolanum,quod illic fe occurfùros Francifeo Sfortiæ côû-^^^tit,quemaudicrant illac itcrfacere,vtfe cum Mediolancnhb. coniungeret. Dumnbsp;illiccaftrahabent,loannesMedicespapx Leonis cofanguineus,quo viuofem-Paduerfariam fiftionem tutabatur,ad noftros fe aggregat cum tribus peditum milli-Wcquitibus ducentis,quibus vexilla atrapropter iuéfum præferebantur.nbsp;iohnbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;exercitus ad Caffanum circiter lèfquimenfem confedit : quo tem»

°^cnuntiatur Lautreco ab altéra parte Mediolani magnam cibariorum vim Cæla-conuehi.Quare Mommorencium amp; Bocartum (is marchionis Mantuani legatus ^cafueratJei^s^P eqncftris turme,poftquamregias partes deferuiirer,curamgerebat)nbsp;centumcataphractiscquitibus amp;:ducentisfclopetarijs mittit.quiiter auerterent,nbsp;ülatoribus occurrercnt,amp;: pifl:rina,li fieri poflet, cflf ingèrent. Bocartus, cui Mom-Rendus præcurforcs attribuerat,fpatio fere octo millium ànoftrorum caftris, in ho-ƒ ^*ncidit,amp; rc cum Mommorencio,qui agmen ducebat, non communicata, illos a-Q '^tir,fedinfQdicjt:cr:eum enim hoftes inMommorencium fubfequentcmrepellunt. MamwMrên«nbsp;quum ille lata via Mediolanenfi citatiflîmo curfiifugi entern conlpiceret,pe- c*/»»-««*«nbsp;concedereiubet,deindeexplicat aciemamp; aperit,nefugienti-fufnbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;turbarentur ordines : prætcrgreflîs illis rurfus coire fuos iubet. Ica hoftes ef-

ruentes opéra peditum alariorum profligantur. Legatus fignifer lt;Sc vexilla-paucis captiui in caftra adducuntur. Erant autem ex turma c-tçf centum cataphradorum Remondi Cardonij quiadNcapolimprorex fubfti-ftih nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;tempus Lautrecus nuntium accipit Foxium ff atrem appropinquate qua vc

Vtc ^enua,cum peditatu quodam equitatu,fed no fatis illi efte ad tranfeundû viriû, L ,7^^nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;coniûgcrct,proptcrea quod ab hoftibus Omelina tcnebatur.Qua eau

tç.. ’^usMommorencium cum tribus Heluetiorum millibus,mille pcdicib.Italis,du ((jj '¦^^^P^traftis quatuor machinis campeftrib.ad trafitum expediendu mittit, cuinbsp;h“pj. bocartum attribuit. E caftris profefti ad portum Falconium contendunt, vtillicnbsp;tfanfirent. Ad. locumvbi venerunt, reperiunt nifi pontonc ordinario tranfiri No/ri.rtZf.nbsp;^°mmorencius cum Heluetijs primus confeendit, tu Itali deinde ma

'Jcfc æ^^æ’teliôlo Bocarto cum cquitibus:quum vellent cataphraâi confetti fe efRin ƒ ”‘5nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;quinq; vel fcx demerguntur.Qc^ re portitor animaduerfa,qui Cæfaria-

tlpf „ ^bat, noftras nêpe copias feiunôlas eflc^inc équités illinc pcditcs,vtfibi auxilio Ped'entjfecundo fiuminePapia nauigat vt ducemFrancifeû Sfortia de cafu Gainbsp;îljq 'quot;^ttiorem faciat : qui ftatim quatuor Germanorû peditum amp; duo Italorû millia eunbsp;Cq! '^^*l?’tib.ad opprimendos noftros feiuniftos mittit.Mommorcncius cafum ta in-?^^t^*^tnens,BocartomandatvtiterGambolatûvcrfus capefl'at,quôipfecorneanbsp;'’ttiir ^.Ptogredi cogcbatur.PoftridicMommorccius hoftes Papia cgrcfl'os recFà ad lênbsp;Pcfj- ^tgt;fpicit;proinde veritus ncGamboIati circuncluderetur,loco fcil.iniquiore,in a-prodit.Hoftcs quûad bombardæmcdiocris iactû acceflifienr,noftri cofernbsp;fupcrciliü folfæ obiafto.Interim Bocartus nihil ad celeritatc reliquû fecit,fednbsp;noftris adeft auxilio,equitatumq; tripartite agmine feparat,qua ob eaunbsp;multo maior reipfa vidcbaturztata enim attollebatur pulueris copia,vt trianbsp;'’nius fpeciê prçbcret.Quare Ca:fariani,quib.cquitatus Galliens femper formi»

4 4

44 nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;M A R T. -Bf LIAII.

I y ’ i. clabiIisfwr,Papiafcrcciperccontcnclunt.NoftriquupugnandjnulIamdarifaculcaKni vidèrent, quod locoriuncondirionc Cariariani client Aiperiorcs, quod libiiniuniäumnbsp;fuerat perfieerc inftituunt.Nouariam redà contendunt, vbi crat comes Philippus Tur-nicllus,qui multu negorij facefl’ebat ijs qui é Gallia in no lira caftra v cm e bant, amp;c in Gal*nbsp;los comprehenlbs lumma crudelitate læuicbat. Quo libentius lianc rem Mommoren-cius liilcipiebat, vt hoc iter patefaccret, prælcrtim quum arcem, quæ ànoftris teneba-tur,libi ad id adiumento fore confidcret.Ex hac arce,quum ad Nouaria cil'ct, duascan-«*• HJKmvhxnbsp;nbsp;nbsp;jg^s cducitcaportaquæagrumvcrfus Ij^cdiat, vtillis vnacum quatuorleuioribus quas

fecum adduxcrat,murum collabefaceret.Bocartus rei machinariæ prarficitur, quam ifi ligentilTime adminiftrat:fed vna ex leuioribus machinis,liue quodprætcr modumpul-1?nbsp;uerc impleta eilet, hue rimam aliquam haberet,difrumpitur, ex qua fragmentum diHfnbsp;lijt quo crus Bocarto frangitur, paucisq; póft diebus moritur, non mediocri lane detn-mcnto:erat cnim vir ad res gerendas aptiflimus. Niliilo tarnen fecius rehquis macliintfnbsp;murum quatere pcrfeuerant,vt iufta muri longitudo deijcerctur. Heluetii Mommorennbsp;cio iubenti vt ad muru accédèrent, relpondcnt le ad dimicandum loco patent! parato?nbsp;elle, oppida expugnarc non folere.Mommorencius Heluetiorum voluntatc perlpelt;^^nbsp;ab eis petit vt acie inftruda edito loco vrbi propinquo confifterent, quo oppuguan^nbsp;prælidio cllent:quod fe fadluros rccipiunt. Equités deinde ex equis defcederciubct-'l^nbsp;loricis amp; ocreis politis ad oppugnatione fe accingunt. Noftriqui arcem tcncbantjCm^nbsp;pere in vrbcm nori poterant, ob latas foftas quibus hoftes eos intcrclulerant : led.poit-quaméquités murofuccelfillcnt,illi machinis ex caftro oppidanosà propugnationcnbsp;arcebant. Quibus fubmotis amp;cederc coadis noftri équités quumvrbem captameflenbsp;putarent, follam intus rcpcriunt à lateribus vndique probe muni tarn : hue fe condid^'nbsp;runt oppidani,amp; primo impetu multos ex cquitibus fclopis lauciarunt vel intcrfccetuf-v^tmmorenzi Tandcm fcquuti folEe crepidinem euadunt, amp; domi bus quibufdam repertis atque o'nbsp;fradisjhoftibus à tergo imminent : qui ftatim Ic circunuentos vbi vident, fugatfemai^'nbsp;dant.Heluetijvicapto oppido ingrclli omnestrucidant,comes Philippus cumpauc^nbsp;rf»»-jZc,j'or«r quibufdam viuus feruatur, ijq; fere omnes prætcr comitem, lùlpenli ftrangulantur, uunbsp;inauditi cruciatus exempla quæ in Gallos captos edidifle fatebantur, quod nonnuHof^nbsp;cor comedill'cnt,alijs viuis ventrem apcruillènt, quibus cxeriteratis pabulum equisnbsp;nbsp;nbsp;' •

obiecerant,aliaq; fummæ immanitatis fcclera delîgnallènt. Hoc fupplicio aßeftislc^' lcratis,adueniuntèGaUiamarefchallusFoxius,Badius,comcs PetreiusNauarrus.CoU'nbsp;cilio coado to tarn regionem Omelinam hoftibus adimendam eile ftatuunt, V igeu^*^nbsp;iter conuertunr, quæ primo aduentu in eorum venit poteftatem : arx oppugnatione*”nbsp;Ihftinuitjfed non diu,quippc poftridie farcinis incolumibus deditionem faciunt.

Lavtreco nutiatur hoftibus elTe in animo copias coniungere, tum qmts Profpef Mediolani habebat, turn quæ adPapiam cum duce Sforcia crantdias Lautrecus vt dll'nbsp;tineret, fuas ipfe congregate properat : quam ad rem perliciendam marefchallum Fo-xium amp; Mommorencium Caflanum ad fe accerlit.Nulla tarnen celeritate elftci potui*gt;nbsp;quin hoftes ad Landrianium fe coiungerent: vpde fadum eft vt Caflanum occupatuinnbsp;fapiaà GaUù fuifl'e niliil profucrit. Papiæ folus marchio Mantuanus cum exiguo admodumhominnnbsp;fubftitcrat:itaque noftris cxercitumilluc conuertere placuit.Eo lîmulatq; vennbsp;turn eft, tara machinarum vi turn à noftris turn à Venetis murus impetitur, vt iufto hbcnbsp;fadato fpacio innadendus vidcrctur. Dum hoftes in propugnando vallo occupantin,nbsp;clam fubmittitur Sancolumbus turmæ Lautrecanæ legatus, qui alia parte oppugne**nbsp;huieduo peditum millia attribuuntur,amp;ciufdemturmæ fagittarij,dudoreRiberaconbsp;fignifcro,lagittarij item turmæ Noth! Sabaudi dudore Rupepolæo lignifero, vtnumc*nbsp;ro elfcnt quadringenti équités.nbsp;nbsp;nbsp;Erat portula in vrbe adTicinum qua egredicbæitut

aquatore.s : hanc partem eines flumine freti fegnius cuftodiebant. Sancolumbus due habebat itineris,quorum opera flumen vado tranfire debebat, deinde équités oportcnbsp;bat admilfis equis lecundum murum,qui omnibus propugnaculis nudatus erat, pprtunbsp;lam occupare,ibiq; peditum aduentum qui lüblidio elfentjpræftolari. Sancolumbusnbsp;quitescunifui.s peditibus adfluminis ripamadducit,Rupcpofæusamp; Riberacusquo^nbsp;coucncrat faciunt, amp; oppidum ingrediuntur, quos tarnen Sancolumbus nec lubleqinbsp;tur nec flurnen tranflt:qua ipfius tarditate ciuibus facultas datur ad auxihura concur^^

C o M M' E N T. L I B. I I. nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;¦ 4J

prælio commillo Ribcracus intcrficitur,Rupcpofeo crus tormcnti minoris cam-pcftris plande effraâ:um,poftea fanatum eft, ita tarnen vt femper dcinceps claudicarct. Quodli pedites dibfcquuti fuiflent oppidum profcóto propter honiinum paucitatemnbsp;in noftrorum manus vcniilet, Profper leólos Hiipanos ad duo millia oppidanis quos vr-geri intelligebat,fubfidio mittit,qui noólu proximè caftra noftris imprudetibus prçter-gtediuntur,nifi quódqui inftatione adhuc equis infidebant,poftremos adorti nonnul-los conficiuntjfed perpaucos,qubd nimium leró cos animaduertiflènt : horum aduen-tus oppugnationem remoratus eft.QuinctiamProfper fe auélum videns fex millib.Gernbsp;manor urn peditum aliorum acceflione quos Francifcus Sfortia adduxerat, iibi fatisnbsp;10 yinuincileputauitvtinapertumprodiret.McdiolanoprofeótusCarthufiam venittriunbsp;^noftris caftris millium ipatio, vt noftros ad muru aceedcre prohibcret:fatis enim fcic-nat cos fuo exercitu tam propinquo hoc non conaturos. Hoe ftatu fucrunt res noftrxnbsp;fexaut feptem dies,quotidianis velitationibus amp; mutuis incurhbus: tandem pluuijs connbsp;nnentibus obortis,commeatus ex Omelina adnoftros importari, exundantcTicino amp;nbsp;imis fluminum inftar au(ftis,iam non potcrant.Quæ res nos eoegit die louis qui Pafclianbsp;aa proximo antecedit, copias Marinianum rcducere, vt turn ex Laudenft amp;: Cremo-nonfi ag*'o,tum ex Venctorum rcgionib.cibaria nobis fuppeditarentur. In ipfa ^feébo-nehoftes è fuis caftris nouiflimos noftri exercitus achter adoriri cœperunt:ycrùm totisnbsp;copijs e fuis munitionibus egredi,ne pra:lium committcremus,aufi non funt.

HosTEsvbi noftros vident Monzam verfus iter facer c,veriti nc illinc Mediolanum Q^cupare conarentur, die louis fcriaru Pafchalium Bicocca veniunt, quaiter eft Laudanbsp;^cdiolanü.Erat domus cuiufdam nobilislatiflîmis follis cindta, quarû ambitus tamiatènbsp;P^icbatjVt homines ad numerum viginti millium acie inftruóla capcrc poflèt.llluc poftnbsp;^natn aducnerunt,foflàs detergunt,amp; propugnaculis vndiq; firmât,quib.magnam ma-

marum copiam imponunt.Nonnullis interiedis dieb, Lautrecum duces Heluetiorû caiiiad Ricot Qiizæ adeunt, milites fuos diutinaz caftrametationis tædere oftendunt, ex tribus hbi ¦nbsp;nbsp;nbsp;‘»frud-

concedi poftularc,vtvel ftipendium numcrctur,vel domû redire liccat,vcl certè ^'nainterpofitamora in prælium producatur.Ibi tumLautrecus, Nothus Sabaudus amp;nbsp;Chabannius orare vtpaucos dies expe(ftcnt,fperare fehoftib.abiq; pugnanbsp;forc,aut certè potiori conditione p rçliû cómifluros,quöd eis tandë fame coanbsp;^iHunitionib.egrcdiêdum cftet:cæterùmillos adoriri, quandiu fe caftris cotinerêt,nbsp;^^'^erô nullam belli rationem ferre.Scd nullis verbis aut rationib.ex fentetia deducifenbsp;\ nnbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;femper pugnç fignumdariflagitarent,finminus,poftridiefe difcelTuros.

*^orum duccs quum illos tam obfirmato efite animo vident, maxima exercitus par-tijj. nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;genreefl'e,abijsrcliótosfehoftib. prasda*patere, deniq;vbivi quiequamagi-

rationiiocum,in certamen potius defcendcre ftatuunt,quam fugx fimi , ptofeftioncmfacerc. Velhincpcripicerclicet quàm incommodum fitpotiifimasnbsp;lis Pnbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;externo milite fitas cfl'e,a quo Icgem impofitam,quum Iibet,pati coga

'4Û Qü j nbsp;nbsp;nbsp;confentiunt vt hoftium caftra explorentur:quam adremPondormius cum

^hngentis cataphradis Heluctiorum fex millibus conftituitur, vt difpiceret qua 0?^commodius inuadi poflent. Omnibus circunfpeéhs nulla extatad iriuadendumnbsp;l^!^Portunitas;fed ne fie quidem confiliummutare voluerunt.Lautrecus quum vider fi-fcrendum efl'e,quibus prçefTe debcbat,pugnam in pofterum diemnbsp;°innnbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;Pafchatis)confert-, omnibus vt parati eflent cdicit. Prima luce

flç nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;Bicoccam inftimunt.Marcichallus Foxius prima: acici pra:ponitur,dato.ci

‘ nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;Ioco,qnemq5 pridic explorauerat,Iocum inuadat: Mommo

’''Us M nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;Heluctiorum millib. ad alteram partem mittitur.Lautrecus,Chaban

Sabaudus,Galeacius Sanfeuerinus mediam aciem ducebant,quaE rcliquo

amp; aliorum peditum: Francifcus

Ujfj. nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;Vrbinéfis cum exercituVeneto extremum agmen claudebat, Petreius Na^

^^plnuandum pra:ibat.Pondormius in madatis habebat vt cum fuis quin-equitibus tyronibus Foxium præirct, viderctqj ncqua ab hofte aciem ponc turbarcnt:fimulvtficubi laborantcs noftrosnbsp;intcgros fubmitteret. Rebus taliter inftruéfis, fe quifquc ad officiumnbsp;cxpedit.

46 nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;MART. BELLAII

Mommorencivs cum oélo Hcluedorum millibus,quibus præerat,pcdib. in pn-mo ordinc inccdcns recta vallum hoftium petit. Habebat ctiam iecum multos ex nob) litateGalhcaqui fpontcillucad gloriamrebus geftis comparandamvencrant:inqniD-crane comes Monfortius comitis Lauallij primogenitus,MiolanusSabaudus,Grauil-lanus prodomini Carnotenßs frater, Auchius cognomento Mallius Picardus, Launx-us ex cubicularijs regijs alijq; multi quos commemorarelogum eflet. Qmim advallcinnbsp;vallo proximam venilfent(ea porro valle tegebantur, ne holtium machinis elTent obnonbsp;xij)Mommorcncius Heluetios tantilper fubfiftere iubet dum Foxius alia parte przliuninbsp;iniret, vt tic hoftium vires diftinerentur. Addebat etiam machinas Gallicas iibi magnonbsp;præfldio fore:quod lane fic euenifl'etfi tandiu differrein animuminduxilfent. Idquum J®nbsp;ab illis obtinere nequiretjpræceps in hoftium vallum fertur:quó priufquampcrueniret,nbsp;bombardarum idibus amplius mille Heluctij fternuntur.Huc quum tandem venüTcnt,nbsp;foflarn cum nggcrc tanta altitudine reperiunt, vt longis haftis vix faftigium aggcris per-tingere poffentutaque con atu irr ito in ima fofla fubfiftunt. Interim tormentarij amp;nbsp;pctarij, quibus refertum erat vallum, illos continenter petunt, vt plurimi ex ducibnsnbsp;fortiflimis militibus illic intericrint, in his comes Monfortius, Miolanus, Grauilhn^^^’nbsp;Launæus,amp; alij plæriq;.Mommorencius humi fternitur, fed à proximis nobilibu^nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;•

fofl'am eft'ertur. Illic etiam moritur Albertus Petraeus qui fummum inter Hcluebos cum tcnebat,quiq! princeps illos tanta immaturitate ad prælium impulerat. Inter^^nbsp;reichallus Foxius,Vandencirus,Paris cum equeftri turma Brionij,quam ducebat,nbsp;liqui cquitum duces,circumequitando tandem lapideum pontem naóliin hoftiu”^nbsp;nitiones irrumpunt,amp;: hoftes adorti adco turbant, vtprope in manibus eflet victoria-1nbsp;fanevicifl'cntjfiquidem Heluetijtam ftrenuosfetum geffiflentquaminitio:fedali^^fnbsp;prorfus accidit.Poftquam enim primo aducntuloco pulfl fuiflent, qucmadmodunicnbsp;frcni quodam amp; cæco impetu ad vallum accefl'erant,flc nullis vnquam precibus auti^nbsp;pcrioad prælium redintegrandum adducipotuerunt,fcdlanguefalt;fta omni virtutcnbsp;flibduxcrunt.Quod fl quo loco conftiterant,pugnare voluiflent,hoftcs à fuis munin’^*^nbsp;tis nunquam difccflifl'cnt:fl denique noftros milites munitioncs ipfas ingreflbs alij aonbsp;xilium ferendum fubfequuti fuiflent, veriflmile eft nos præho fupcraturos fliiflè- Ca-*^nbsp;riani Heluetijs exonerati vniuerfas vires fuas inFoxium amp;: VandenefTum conuertufl^’ I®nbsp;qui non plures quadringentis equitibus erant.Itaque ad pontem redire coguntur,ô^^^nbsp;dendo præliari, pontemque ægrè tranfeunt, quum nonnifl bini aut ad fiunmumnbsp;inccderc poflent.MarefchalIus Foxius vt mentes hoftes rcmorarctur, in extremoag”nbsp;ne fubflftit,dum fliis tranfeundifacultatem præbct. Qimd profefto abfquc iadairal^^nbsp;mm perfleere non potuitequanquam non multi admodum deflderati flintln co pr^“nbsp;illius equus interfleitur : verùm tanta celeritatc alius ei cquus adducitur, vtnonitan^^.nbsp;gnafaótaiaótura ferecipcret. Dumintanto difcrimineverfatur marefchalIus,Hilp^nbsp;^a ex parte in Heluetios abeuntes fefe cft'undunt. Verùm Pondormius, qui cum nianbsp;ma tyronibus equitibus ad huiuflnodi caflis collocatus erat, tam acriter eos aggr^nbsp;tur,vt in valium repulerit.Qimd ni fuiiret,Heluetijs,qui fefe rccipicbant,plus zquon^nbsp;turandus gradus amp; fuga turpilTima profligatis arripienda füiflèt.

D V M tanta virtute dimicatur,Veneta acies inftrmfta ad valium ftabat, extra teli iaélum: hi fc tanquam fequeftros quofdam, apud quos res controuerfa depoiitanbsp;fet, præbuerunt. Qui fl à fua parte,quemadmodum cquitatus amp; Heluetij,hoftes in^nbsp;flflent, nôleuis eft conie01ura,quippehoftibus vires flias diucrflslocis fcpararecoa ’nbsp;nos vicloriam conlèquuturos fuiflè.nbsp;nbsp;nbsp;Lautrccus amp; cætcri duces rcs adco perniro

quumvidèrent, perfuadereHeluctijs conanturvt eoloci noólcm tranflgerent, con^^^ mant plurimos ex equitibus poftero die equis remotis, æquato cum peditibus pericnbsp;primos in certamen prodituros.Verùm furdis fabulam narrabant, qui nullonbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;ya

lantes amp;: difperiiMonzam fe rccipcrc cœperunt: vt nifî fubfcqucntes pone équités fldio fuiflent, proculdubio ad vnum omnes interijflent. Lautrccus illos cum rchqonbsp;xercituMonzam vfq; deducitivnde poftridie profedtus circiter millia pailuum ex Pnbsp;cedit. Die Martis Heluetij nobis reliólis domum redeunt, amp; cum ijs Nothus Sa aunbsp;marcfchallus Chabannius, amp; Galcacius Safl'euerinus. Lautrccus fc itanbsp;dcns,poftcro die cquitum amp; peditum fatis magnam multitudincm, iniis

COMMENT, tun nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;4-.

fiice amp;Fcdcriciim Bozzolum cum peditum ducibus ad muniendam Laudam nutrit,vt fic Cremonenfem agrum feruaret.Laudam quum veniflent, rcpcriunt Bonouallanumnbsp;ptxfcóhim cum fuis quinquaginta cataphradds locum munijfle, quem etiam tuen co~nbsp;gitabatrita coniunótis copijs illicvniuerfiad quadringentos équités grauis armamræ,nbsp;^peditum tria fere millia erant.Hi noólurno itinerc defefli,quum mane illuc veniiïènr,nbsp;jeatque equos quieri dant, quód confiderent Bonouallanum cum fuis, quos intcgros VauiLt à, C«.nbsp;babebat, cuftodijs diiponendis prolpeâ:urum, vt illis interim defatigatis quiefcendinbsp;2cidtas darctur.Hoftes eadcmnoâ:e Marinianodifccduntjamp;palTuum tribus à Lauda *nbsp;Mious caftra ponunt.Quorum prima acies quum propius oppidum acceflifl'et,a-^errinium committiturcertamen, tantavtrinque virtutc,vt noftrisin vrbem alperi-compullis holles pcrmixtiintrarent, amp;plurimos cnoftris militibus inledo iacentcsnbsp;'^eridiano ferè iamtemporeolTcnderent. Qjunetiam illudincommodé cellît,quôdnbsp;^nsqueni noftri nauibusiunérisad flumen AddamCrcmonamverfusfcccrantjfra-^s lit:vndc complûtes capti funt.Indigna profeélo amp; pudenda offenlio,quöd trecen-équités amp; ter mille pedites in vrbe nulla oppugnatione, nulla muri parte labcfaólata,nbsp;Nullis denique fcalis mœnibus admotis capcrentiu.Ioanncs Mediccs amp; Fcdericus Boz-^olüs Crcmonam profugiunt.

E OD E M die Lautrecus cum rcliquo cxercitu Ripaltum vcncrat : ei lîib velpc-f^cladciUanuntiata,noftrinonmcdiocriter commouenturzpotilfimam enim Ipem r^neiormiM '^Eauda propter ipfius fluminis traicâ;umponebant,præterea Lautreco fupererant ƒ

‘inino quadringenri équités amp;:exiguuspeaitatus. In tanta trepidationcPondormi- îro profiajci. æ vitro periculo ofFert,amp; fi modo res Lautreco probetur,Cremonam, antequam abnbsp;occuparetur,cum fuis alijs qui Iponte fequi vellent,ingreirurû,amp; cum holte, crinbsp;ttiultis partib. fuperior occurreret, dimicaturû fpondet: malle le ab holte interficinbsp;tulticoru libidini exponi, aut inermem in Galliam reuerti. Vbi fua fentêtiam om

* ^5probauit,nullainterpofita morafe cumfuisitinericommittit:hunealiæturmæ, ^J^iilites aliquot venia à ducibus accepta comitantur.His quid lüiconfilij fit ollendit,nbsp;/¦ercui/Te fc,quolcunquc in itinere olFendcret,vcl fi totus cflet holtium exercitus,nbsp;fc ^^ijsinanum confercre, proindevniuerfiadidfe compararent. Poltquamlümmamnbsp;linbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;voluntatem perfpexit, galea induta, amp; omnibus idem facerc iulîîs, iter capef-

A eilteaquâ palluum millia quatuor procclfilTet, Marefchallus vt Ce expeébaret mâdat, confilij tam repentinam mutationem miratus, Marefchallo refpondet hanc monbsp;ijs quos fecum habcbat,tum Cremonæ ipfi detrimentolàm fore:fc,quum pornbsp;eonfequutus ellct,illic prællolaturum.

svidenscxpeditionemLaudenfemirritamclîe,exercitumproflîga

’ Venetos grauarim reliquas copias in lüis finibus tolerate,quod Itipendia deelTent, Y ^iamferecipit. Mommorencius animaduertensVenetos ahenioriiâelîè animo,nbsp;. ^etias proficifeitur, vt fenatum in fide amp; voluntate erga Regem contineret. Lautre- “nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;fi

Galliam reuerfum à Rege acerbovultu conlpeétum elfe nihil mirumelt,vt-

^euius culpa Mediolanofc deturbatum elïè exillimabat : itaque ne alloquio qui-^umdignatur. Ille quum purgarefe ltuderet,elficit tandemvt admitteretur,amp; ^^ifknbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;volûtatis fignificatione conquentur. Ad eaRex relpondet eius

'^‘^^^Eam grauilfimam dari ob amplilfimamillam dirionera Mediolanêfem amif-tijf, ¦^’^^ipit Lautrecus ipfius non autem fiiam culpam elfe, fæpenumero fe fignificalfc, expediretur, non polfe diutius équités retineri,qui felquiannumnbsp;accepto militauerant, amp; ad extremam egeftatem deuenerant ridelle ƒnbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;tam diuturnæ miliriæ pcrt2cfos,à quibus iniquilfima fe coactum conditio-

.defuilï'entjfaéturos illos nonfuifîè. Rex c°^oriatorum millia fcmifilïè affirmât,quum per literas petiflet. Lau-lùmmam negate Cc vnquam habuillè, literas quidem certè acccpille,nbsp;Ek Pcriplcrat Ce aliquando earn miffirrum. Ad hçc verba Regis iulTu accerfîtur Samnbsp;cnim erat fitmma rei quæltoriæ Gallicanæ.Scifcitatur Rex annonbsp;diijjJ.^^^^lcimperatû aliquando ftiiffe vt hæc fummaad belli fumptus amp; militû Itipennbsp;Cti(çad Lautrccû mittcretur.Fatctur ille quod res elt, quanuis non medio

iniim»

48 nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;M A R T. B E L L A I I

I y X x. iniunâ;umâiiire,verùmàreâ;riccRegismatrchanc{ùmmam,quumiammittcn(îact fee, fuifl'e acccptam:Iiuius rei fe fideni quamprimum factiiriim. Rex in cubiculum ma-Td»(Æ iaftu- tris vuitu irato le confert, de tanto damno accepto grauiâîmê cum ea expoftular,quódnbsp;culpa tarn opulentum ducatum amififlet, quam ab ilia iniuriam orituram nuquamnbsp;fertw.nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;putairct,qux pccuniam fublidio exercitus deftinatam interuertifl'et.Quum iU^i culpam

a fe demoliri inftitueret,accerfitur rurlbs Samblacaeus, qui fibi in dicendo cóftat, Tiun ilia affirmare cœpit hanc libi pccuniam pridem à Samblâcæo alTeruatam elTc, quam exnbsp;fuo prouentu parlimonia congell'erat.Cui quu ille vehementer reclamarct, cólhmun-sambiaiK^M CUV difccptatorcs qui tantam controuerliam dirimant.Cancellarius Pratenlis, quimalonbsp;„«7OT olt;^«. Of Samblancæum anim o iampridem erat,eiq; tanta ornamenta, amplitudinem amp; gra- i®nbsp;fnmttuT. inuidebat,quum animaduerteret hanc in ilium reliquatricem eire,priufquam hçenbsp;lis decideretur, Regem iUi aduerfarium amp; accufatorcm apponit, iudicesq; fuo arbitra-tu dat, apud quos caufam dicere cogeretur.nbsp;nbsp;nbsp;Pondormius Cremonæ porta poutus,

illic reperit Federicum Bozzolum, amp;c loannem Medicem, qui fe illuc poft Laudenfem cladem reccpcrant. Equitatum vrbem ingredi iubet, ipfe equo infidens marcfchalluuinbsp;præftolatur,qui duabus póft horis adeft. Poftero die vrbis partes dcfcribuntur, fuacui-que cuftodia attribuitur,quód non dubitabant quin paucis interiedis diebus obfdio^^nbsp;cxfariimiCre cingercutur. Mcdices tanta diligentia vtitur,vt quatridui Ipatio circiter mille fexc^^^5^nbsp;obfi-nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;haberet : Federicus domum ad conferibendos milites fe confert. SextoP®

die hoftes ad vrbem caftrametantur. Ad quorum aduentum Medices tumultuario® pitjftipendium perfolui flagitans, portam occupât quæ caftra refpiciebat, hacfèhoftesnbsp;intromillùrum, ni detur ftipendium, minitatur; ægerrime pecunia vndique corroga^nbsp;eft. Intcrca marchio Pifearius Pifquetonem mittitur, quod eft è munitiflîmis Italia’ op*nbsp;pidis,ad Humen Addam:quod ftatim deditione accepit, tanta erat noftrorum qui intusnbsp;erant trepidatio.nbsp;nbsp;nbsp;Noftri Cremonæ aliquot iam dies obfelîi, quum iniquam Mcdi

voluntatem amp;lüblidij fpemperexiguam vidèrent,ad conditiones defcendunt,fiàR^5® tantus exercitus triummenliumlpatio mitterctur vt flumen Ticinum tranlîrct, tuiftnbsp;' rem integram fibifore: linautem eo tempore regius exercitus flumennontranfirot,tunbsp;abituros fe cumimpedimentis,armis amp; machinis turn maioribus turn minoribus,qu^nbsp;quidem infignia Gallica geftarent:boum iuga quæ vehendis machinis fatis ellènt ,Pro'nbsp;Iperum fuppeditaturum, côfque tuto Sufas vfque ducendos curaturum: huicdemqucnbsp;marefchallum Foxium in manum Lcuquam amp; Domodofcellam traditurum. Adünbsp;æquas padionis conditiones Prolpervt deueniret, hac ratione impullüs eft (nam31’nbsp;qui,11 nullum mitterctur fubfidium, no dubitabat quin vel ad turpilfimam dedidoufnbsp;eos adaéturus eftet) quod Genua à noftris tcnçbatur, non tarnen valde flrmo prïi’td^nbsp;quam nunquam occupaturus eflet,!! tempus Régi ad rem profpiciedam daretur.Q^.nbsp;fl ad Cremonam moraretu'r, Genuam adiré non licebat : padione veto inita,quunoi^nbsp;trimeftres illæ induciæ conftarent,Genuam tentâdi,vt dccreuerat, facultas illi dabatff-idquodctiampcrfccit.Hacdcniqucpadione cibariaquibusiibet conuehcrcCrem^nbsp;nam licebat.Q^bus confedis rebus marefchallus Foxius fide publica acceptanbsp;maxima ccicritate in Galliam ad Regem mittit,qui de padionc fada certiorem eiunnbsp;ciat,amp; de fublîdio mittendo agat.His perfcdis,obfîdibusq; acceptis amp; datis, Profpotnbsp;excrcitu Genuam ire contendit,indudus ab Hieronymo amp; Antonio Adurnis fratnnbsp;Genuenfibus,qui fc illi in manus vrbem tradituros confirmabant. Genuæ præcratinbsp;Regis Odauius Frcgoza,vir prudens amp; populo gratiofus illc quidem,fed corporeinnbsp;lido amp; ad belli adminiftrationem nonita idoncus:is nuntio accepto de difeeflu Csnbsp;norum, qui Genuam propere iter faciebant, duo hominum miÛia in vrbem intronbsp;tit.Q^m numerum non fatis firmum elle quum viderct,à Rege fubfidium petit: Anbsp;nanam quippc fadionem fe cum Cæfarianis coniunxifle.Non dcfuerimt quiillamnbsp;nbsp;nbsp;p.

rclchalli Foxij in pacifeendo fcftinationcm de Cremona dedenda reprehender Mommorcncius cnim,qui V enetijs erat,penc rem eo deduxerat, vt foedus cutni 1nbsp;nouarctur: qui quum de Cremonæ padionc nuntium accepillènt, quæ conroedenbsp;nis potilîimum fundamentum erat ( vtpotc quum regionis illorum propugnacu unbsp;fetCrcmona)lcntentiammutaruht,amp;:àfœdcrcdelciuerunt.nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;r • ÆU'

R E x de rebiis in Italia geftis certior fadus turn de clade Bicoccana,Lauden

C O M M E N T. L I B. r I. nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;49

^®gt;amp;padione Cremonenfi,tumde Cæfàrianorum expeditione Genuatn fufcepta, ^^anta fieri potuit celericate deleótum habcri iubet quatuordecim millium Valco-^jquoscumquingcndscataphraótis initaliammitteret. Sedhas vires quumvide-tempore paratas non fore vt Gcnuæ fubfidio venirent, Petreio Nauarro,quinbsp;lüiæ erat mandat,det operamvtGenuam nonnuUi protinusadprimumboftisini-fiiftinendummittantur, dumauxilium in Gallia comparatur. Petreius Maffiliasnbsp;fcnbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;paratasrcperit,quasipfecumducentis circiterhominibus con-

tantaque vtitur celeritate vt Genua: portam ingrederetur quummarchio Pilo pcditatusHifpanici amp; Italic! dudor ad aliamvrbis partem appropinquaret. Pi-^rius tubicinemifl'o,Gcnuenlibus vtfeinCæfaris fidemacclientelam dedant,de-nuatæius verbis pollicctur fe vetera eorumiura amp; priuilegia integra feruaturum. Ci , ƒ ipote natura lubricæfidei, quique mobilitatc öcleuitate animinouis imperijsftu-j, °änt,ilicoapertisportisCæfarianosrecipereparatierant,nifiPetreiusamp;pauciGal-Hiios fecum habebat, obfbtill'ent : qui tarnen coaóti tandem funt ciuibus conccdercnbsp;fc'nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;coUoquendigratiamitterent,quoeius mcntem penituspcr-

^P,‘5^ret.Dum Vitalis in Pifcari j tabcrnaculo moratur, ciucs colloquij inducijs confifi amp; nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;lt;se

fe,quandiu colloquium haberetur,noui tentaturum, fegnius vi-

5s0lt;:cuftodiasobibant.Hifpaniconfpeda ruina in muri latere defenforibus nuda- acabit a. tii tinbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;obuios omnes interficiunt. Clues fe proditos opprefl'os conipica-

’ ‘^i^cpugnando nihil cogitant, led qua licet, libi quifque confulit. Epifcopus Salerni-^i^UsOi^auij Frcgozæ frater amp; aliquot nobiles liburnicamnaä:! MalTiliam nauigant. dècumbens captiuus in Pifcarij manus venit. Comes Petre-

Pauculis quostemcre potuitrepcrire colledis, plateam vrbisoccupauit:ibipoft- lt;*quot; ^i^quandiu per humanas vires licet,dimicalfet, tadem multitudine potius quamnbsp;aduerfarijseapitur. Ibialiquotequeftrisnbsp;f. Sampaulianæéquités inarcemprofugiunt,camque quandiures frumenta-Ppeterctjtenuerunt.Hoftes nemini parcunt, ledvrbem totam diripiunt ac pofet 4^°^ Prolper iniquo animo tulit.Sperabat enim, fe,fi direpta non fuif-Jo ’^^hspecuniæadftipendia fuis militibus fuppeditanda inea reperturum fuilfe.nbsp;tarnen fufpicio hoc ilium cófultö permifilfe, quo fibi militum animos de-i^eretur, amp;quandamquali vifeerationem illis faceret. Quanta vis diuitiarumil-^^Pertafuerit,noneft quod pluribus demonftrareconemurrfatis enim confiâtnbsp;generis opibus diuitijs refer ta fit. Genua capta amp;: direpta Prolperonbsp;1„ ^^^ur nouumGallorum exercitum alpes tranfire: quarc in Aflamfellinatvt Galnbsp;Cjj^^P^diret, ne traicclo Ticino Cremona: auxilium ferrent. Hunc exercitum du-Pe ƒnbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;Longouillanus, quadringentos nempe équités cataphraäros, amp;

fe ^^?^^^xnaillia.PollquamVillanouam Allanorum venir,amp;:Genuamcaptamef-j^^Hfiigcuius gratia nonnulla ex parte ven erat, vlterius progredi non decreuit quina acciperet : neque enim fatis magnas copias habebatvt cum Cæfaria-*^anum confereret. Rexnihil fpeireliquum videns vtvel Genuævei Cremona:nbsp;j^^'^urrcretjLogouillanum in Galliam reuerti iubet. Trimellri fpatio elapfo,quo Crænbsp;t^f^^fubfidiummittioportebat,marcfchallus Foxius,quemadmodum conuene- -wefnbsp;ttianus Profperi oppidum tradit, reliflo in arce Bunouio, rebus necelTarijs om-*ien^^nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;prouifis. ProlperFoxium deduci tuto cum tormentis iubet cis Sufain,

1 ^defiiitquicquamquodpromifilTet.

^upraFontirabiamCantabria: vrbem,quatuor palTuum millia iiitinbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;amiralio Boniueto captam fuilfe, cui lacobum Dallionem Ludæ

Vjjƒ^æP^fuit. Hane vrbem Hifpani, quum in Galliam exercitus amiralij reuertilfet, f?*quot;“ obfederunt:poft annuam fere obfidionem, tanta rei frumentariæ inopia no-inedia perierint, neque diutius vlla ratione obfidionem tole-Qn^P^^^i^ddium mitteretur, poterant.Hac caufaadduóhus Rex illuc marefchallumnbsp;exercitu miferat:qui vbi Daxa venit millia pafl'uum duodecim cinbsp;Vtq ^yonnam, in morbum incidit, quo acriter iaélatus obijt, magno nollro damno,nbsp;^^fefi-nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;autoritatisamp; vfusvireilet. Mommorenciusqui tumVcnctijscrat,ma-

in eius locum creatur.Chabannium, qui paulo ante Bicocca rcdierat,Rex S.”

c

59 nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;MART. B E. L. L A J I

Î z z. ïîîittitvt Caftillionæo in ducendo exercitu foccederet. Is impcrio iii/ccpto Bayonnain contcnditjinde San-janum Lu2æum,vbi vniuerfum excrcitum colligit,quo coactoEnnbsp;dæam proficiicicur ; illicque quia inter fe amp; Hilpanicas copias Humen intcrerat, caftrisnbsp;pofitis.expedrat clafl'em quacommcatus eBntonia iniportabatur,dudorcLartiguionbsp;proamiralio Britoniæ. Verum flue focordia due infœlicitatc Lartiguij, qui nimiumdiunbsp;fontirabia ob cuiiclabatur, noftri tempus terere coacti Rmt. Marcfchallus videns clalîèm tam necef-fi^mitberx-nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;tcmporc officio deeile, nihilo fecius flumen illud excrcitum traducit, holies viamp;:

ÔC catapultarum impetu caftris exuit,qui eius aduentum non fullinuerunt, led tandem, multis commiflis velitationibusper montes dift'ugerunt,quamuis numero pluresel-lent : in quibus erat Comes Gulielmus Fuftembergus cum fex millibus peditumGer-manorum.Marefchallus oblidione oppidum Iiberat,commeatum amp; ncceflariaqux c-rant reliqua inuehenda curat jhuic in locum Ludæi proregem præponi t Fraugetum : isnbsp;legatus erat Marelchalli Cafl;illionæi,quüm moreretur.Hic Ludæus in feruando illo opnbsp;pido Angularis virtutis teftimonium edidit, tantamque omnium rerlrm penuriamper-tulit quantam xtas noftra non vidit. V nde cam 1 i bi gloriam comparauit,vt cum omnih.nbsp;obfichonibus qua: vcl noftra velpatru memoria acciderunt, conferriiftameritopodir.nbsp;(T_v otempotehæctuminItaliatumadFontirabiam fiebant, Anglusdenunnato

Gæfîc nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;Rcgibeiio,ytdicFum aiiobiseft,nihil eundandum ftbieft'e ftatuit quin ftatiæ

tranfportaret. Huie præficit ducemSothfolcum, qui Mariam reg’’ Ludouici duodecimividuam vxorem duxerat. Gxfar qiioquefuum excrcitum con- XQnbsp;fcribit, quern cum Sothfolcano coniungeret : huic præefle iubet comipcm Buranum,nbsp;ƒ .gt; ff-nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;P^’’ eotum Belgium princeps legatus erat. Vindocinus qui Picard um pro-

uinciam pro rex obtinebat. Regem certio rem facit exercitusab vtroque holle parari, ad quas res milite amp; pecunijs fibi opus eilet. Rex Ludouicum Trimollium Burgundiannbsp;proregem cum fatis magna militum manu ad cummittit. Hi interfe de lümmarcruißnbsp;deliberant,maximè oppidorum corum rationem habent,qua: prima bello ab holle ap-peti verilimile eratmam Vindocino vt copias in aperto habcret,non fatis virium fuppc-tebat.His caufis permotus, Boloniæ, liquidem hollis illuc excrcitum adducerct, Payernbsp;turn ipfius loci præfeôPum,quique quinquaginta cataphrados ducebat,eirc voluit : h«quot;nbsp;ic attribuit turmam Alenconianam centum cataphradorum, ducelacobo Sillio Can-domi prætore,RupebaronemArvernum cum viginti quinque cquitibus,milleitemp^nbsp;dites,quibus Burbarræus aUj prmcrant.Teroanm collocat Brionium( qui pollea ami'nbsp;ralitiam dignitatem geffit)cumi parte turma:iplius:namrcliqui ex Italianondumreui-rnbsp;tcrantiFraxinæum, nothum Morollum iplius oppidi præfedum, qui quinquagin’^nbsp;quires ducebat : comitem Dammartinum, Liftenmum, procomi tern Turennium)'^nbsp;Valguionem,quivicenisquinis equitibus præerant : capitaneum SalfeuliumNornaa-num cummille peditibus,amp;: cum pari numero Mombrunium.Hedini Dubetium,pnt'nbsp;erat autem ipfe oppido cum ducentis ftatuarijs militibusnbsp;nbsp;nbsp;equitibus triginta : cui Ser-

cutum cum mille peditibus attribuit,amp;: capitaneum Landara cum quingentis, qnmi præerat Longouällanus, qui segrotus Abbauillæ fubftiterat. Montrolij comitemnbsp;pauliumfratremiubetelfe cumquadrihgentisequitibus cataphradis,amp;:ducemGuinbsp;fiiim fororium cum fex peditum miUibus,quibus præpolitus ftierat Lorgiusihi duo panbsp;riinter fe erant imperio. Ipfi Vindocinus amp;Trimollius cum bis inille Heluetijs,^9”^nbsp;turn equitibus turn peditibus Gallis Abbauillam contendunt, vtlicubiopus cflet,3nnbsp;xilium fubmitrerent.

R E B V s ita conftitutis Vindocinus certior fadus hoftium claflcm ante dies qm” cim non polfc appcllcre,fuas copias tandiu dclidcre non patitur,fcd cas educcrcnbsp;nbsp;nbsp;nbsp;j

Lorgio mandat (is cum fex peditummillibus fublidioGcnuenlibusmillbs ftierat, pollea audita ipfiusarcispra:cibariorum penuriadeditione, conuerfo itincreiamtc^nbsp;a uertebatur) vtfratriSampaulioamp;: Guifio Perona:præfto lit : proptereaqubdhuncnbsp;Galin cafta cum conftitucrat, vbi cxcrcittis cogerctur, quo impetus in holbum lines ftcret.nbsp;ez dmta. ijjenbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;Sampaulius amp;Guilius colledis Peronæ viribus, quatuor cannas et

Bapalmam oppugnant, oppidum amp; caftrum capiunt, vtrunque incendunt, diruu^^^^ folo æquant. Deinde iter ad Clufæ anguftias quum conucrterent,vt inter flunimanbsp;dim Carpum in Auftraucntorum fines copias fuas introducercnt,illic

COMMENT. LIB.U nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;jx

Jioftes coHefto excrcitu tranfitu cos prohibcrc conari:quos tanta virtutc adoriuntur,vc pulfos Sc fùgatos ad ipfas Doaci portas perfcquerctur. In co prxlio Francilcus Lotarin-^sducisLotaringi amp;:ducisGuifij frater primum belli tyrociniumedidit, quum qui-annum ætatis decimum feptimum nondum attigiflet. Is in ilia hoftium fuga con-‘Pæatus feptem aut odo Burgundiones pedites in lyluam fc abdidifle,infcientibus om-'^^DUsfuis illosinlêquicœpit. Illuccaluaduenit Martinus BcUaius cumduodecim ferenbsp;®lt;iuitibus,qui opportune admodum principi adolefccnti adfuitds cnim ex equo defilicnbsp;vt folus illos adoriretur,qui quidem illic intcrierunt.Noftri per totum agrum ad V a-10nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;amp;Doaci portas procurrunt, ingentem prædam agunt, adipfius Clufx an-

0^‘ias reircrfi noótem illic tranfigunt. Eft autem hie locus ad flumen quod iuxta Vi-Artefiorum ortum in Scaldim non longe à Buclianio influit. Poftridic eius diei no ^iquiunnon ûtisflbi viriumcfleiudicarent,vtvclVaIenccnas vel Doacum tentarenbsp;Poflwt, Ancoram fc recipiunt,vbi ad flium quifq; locum dimittuntur.

A N G LI interim nauesCaletum applicant, amp;quoniamcibaria amp; impediment» ^°ndum adueda erant, caftra in regionc Oyana faciunt. Qua re intelleda Vindocinusnbsp;. ^pAulium Sc Guifium cum cquitibus quadringetis in Foflam Bolonefiam proficifeinbsp;. “c^qui hoftem agros popular! prohibèrent : nam Ardrea tum diruta amp; dclerta crat.nbsp;verb difcedcrcnt,falt;ftus certior amiflum efle caftrum Contium quod internbsp;ÎJJ '^^troliu amp;:Hedinum fltu eft, ab co qui iuflu Regis præfeôlus impofitus fucrat,ipic il-^proficifcitur.Quod bombardis oppugnatum,Lorgius tandem vi capit,amp; hoftes omnbsp;^xcepto ducc conciduntur. His perfeótis rebus Sampaulius amp; Guifius Durae pri-Elnbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;Salmeri j ad fyluas,hinc Bordis amp;: alijs pagis finitimis confederunt. Ita die-

toj ^^^ecim aut quatuordccim,quibus hoftes in terraOyana caftra habucrunt,mul-Xg nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;profligarunt qui ad Foflam progredi audebant : quoad vniuerfo hoftium cx-

^^citncollelt;fto,Montrolium fe,cuius cura illorum fidci commifla erat,rcciperc cogun

• Angli amp; Burgundiones coniundis ad Santaudomarum Ardrcam copijs quam P^tem iter faciendum vidcrctur, inter feft delibcrant. Tandern Angli à Belloranionbsp;filio impulfi Hedinum obfidcrc conftituunr, quod oppidum hoc totius orx rc-Î0 Q^j^^^ntefirmumeflciudicarcnt,Boloniam,Teroanamamp;Montroliumquibus di-teneri intelligcrent-Poftquam Hedinum ventum eft,hoftes Sampau HtJinS â c«nbsp;machinas inftruunt,vtmurum qui interturres Robinamnbsp;j^^cifeam eft concuterent. Quod quum quindccim dierum fpatio feciiTcnt, mu-*Ufl r amplius ducentor urn pedum dcijciunt:nequc tarnen ad oppugnandum»nbsp;’Illanbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;fa(fta,oppidum accedere aufi iunt. Turrim ctiam Chriftophorianam,

arboretum,concuterc cœpcrunt : cuius fiiprcma tantùm munimenta la-obfidetur oppidum,hoftibus pernoftros non liccbatdcfîdiæ amp; quic

ah nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;fubinde in corum caftris conclamationes ad arma cdcrcntur.Nc lon-

Pondormius certiores falt;fti quadringentos Anglos ad vaftan-Ofianam commendaturam venifle, Montrolio cum fuis tur-/Sparte quadam equitum Vindocinianorum proficifeuntur. Eos confcquuti, licet intcrficerentvclca-Si^rfuetunt duntaxatad quadraginta,quifcinhortum magnis fcpibus ein-iC ^cepenmt : vbi tanta pertinacia dimicarunt, vt Guifius contra omnium fenten-’Ict^'^^^^hnium vicina eflent hoftium caftra)ad illos oppugnandos ex equo defeen-addeditionemfaciendam adducipof-’lijjj^p'f^^y^omncsintcrficiuntur.Pondormio alias nuntiatum eft illos ad incenden-maioris natu domum veniflê :eis illc occurrit, amp; tanto impcru a-f *^or’nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;dcIcret.Hoc paóto crebrçin cos,quandiuadHedinumconfederunt,

Durlcnicnfibus incurfioncsfufcipicbantur,vtvix à caftris audcrent.nbsp;nbsp;nbsp;Acceflerunt iuges pluuiæ, quæ alui profluuium Anglis in-

dif ^J’^^xebusfaiftumeftyVtpoftbimeftrem fere obfidionem non fine dcdcco-

° s,quum illi nuntiatum eflet hoftes iamvafa concIamarc,Sampau-cquitibus amp; peditumfex millibus quibus prxerat Lorgius, Durlc-^^ütripfeçum Guifio,Trimollio amp; r^liquo excrcitu fluminc Somona iterfa-

c i

yi nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;M A R T. B Ê 1 L A l î •

r J i 2,. nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;àlatcrc inftct. TlliHedinoprofcdi ad Auchianunica*

ftrum caftra ponunt,ad Otliiam flumen, medio itinere quod Hedino Durlenum co^’quot;' tendcntibus faciendum cft.Sampaulius Durlenum infirmius efl'e quàm vtdeienclip^^*'nbsp;fet incelligebatj propterca quod nullam arcem haberct. Nam vbi hodie arx vilicur,nbsp;temporis monserat, vndc quoquouerfumdeipcófcus crantinfubicdum oppidum,ƒnbsp;omnia nudaamp;aperta confpicerentur. Quibus ille caufls addudtus, quicquid cibarmrum in oppido repcrtum eft corrumpi iubet,nehoftibus vfui elTet,portas deijcit,icqnenbsp;Corbiam confeftim, vt fe hofti aduenienti opponat, recipit. Hue venit matefchallusnbsp;Mommorcncius,nuper ex Italia reuerlus, fccum ducentos regiæ turmæ nobiles lubes:nbsp;cui à Rege mandatum fuerat vt Corbiæ cum imperio præefl'et,fi quidem hoftis illiie ac-.nbsp;cederet. Vnde nonnihil côtrouerfiæ illic cum Sampaulio interceirit:hic enim llbinbsp;docino qui prouinciam Picardiam prorex obtinebat, bunc locum traditum die dicebat vt princeps legatus eflet. Vcrum lis ifta amice tandem diremp ta eft. Dux Northfol'nbsp;eus amp; comes Buranus BeUoquercumvique progreflivt Corbiæ oppugnationem ten-tar ent, vbi cam egregiè munitam vident,præter ca continentes imbres, magnam innbsp;ftris ægrotorum multitudinem, denique autumnum præcipitem atque adeo hyeme^’nbsp;imniinentem(erat enim circiter cal.Nouemb.anno i y a a) Durlenum circuniedes'l^'^nbsp;reditu .pagos incendunt,amp;in Artefiorum fines reuerfi excrcitum dimittunt,Angli domu^nbsp;^luTècduiuw , Burgundiones in præfidia deducuntur. Sampaulius amp; Guifius per explorii^^fnbsp;interim certioresfadti Anglos magno numero Paflum Artefiorum côceflîflevtlcf^^nbsp;bore caftrenfi recrearent,eos inopinantes aggrediuntur, fexcentos fere ex cis occidut-Non multo poftPafclialia NicolausBofl'uuius Longouallanus fiftæ coniuration'^nbsp;Ipeciemftruendam fufcipit,quaipfofcientequilj?iamexeius manipularibus Guil':’*’'nbsp;lioftibus prodebat: quodfadlumRegiquoque probabatur. Proditoriftcmiles crar^^nbsp;præfidio caftro Guifiæ impoiîro Liuetusnomine,faber ferrarius.Is dicebat(amp;resir‘\nbsp;bébat ) LongouaUanum,qui turn co loco cum quingentis peditibus præfidio crat,hu^nbsp;confilij participent elfe : quinctiam aliquot ex decurionibus amp; necefl'arijs Longoud anbsp;ni Auennas Hannonum ad colloquium cum duce Afcotio adduxerat.Hoc profodo anbsp;ƒnbsp;nbsp;nbsp;illo verilfime aflirmabarur,Longouallanum huius proditionis confeium efle, led longe

alio fenfu quàm putabat Afcotius. Vbi ea dies qua ad tradendum oppidum coftiruera venit, fic res erant comparatæ, vt Florengius_cum peditibus ad numerum quinquennnbsp;lium,equitibus trecentis,ab Arduennis locum inter Auénas amp; Guifiam occuparet,q^^nbsp;hoftis receptum intercluderet : Vindocinus cum quatuor millibus Germanorumq'^'nbsp;adduxerat dux Sothfolcus Albarofanus, tribus Gallorum millibus,amp; quingentisnbsp;bus è regione,Perona nimirum,veniret,atq; interabbatiam Bohuriaamp; Guifiaini^’^nbsp;lisinterciperet : vtminimedubius eflethuius confilij euentus. Siueenimhoftisforce*'nbsp;perc conaretur, à fronte Florengium, Vindocinum à tergo habiturus erat : fnic pug*’^'nbsp;rc vellet, Vindocinus à fronte, Florengius à tergo iUum vrgerct. Huie tant præcîarx reinbsp;intercife debebant præcipui quique ex hoftium ducibus, quod nemo erat qui non nnbsp;ins gloriæ amp; prædæ cupiditate duceretur. Prætercaad auertendos noftrorumaniin ,nbsp;nefeilicctinvllamrei fiilpicionemvenirent,deled:us habitus erat quindecim ntillii’*^nbsp;Flandrorum,duceFiennio, præfeélo Flandriæ, cumferefcxccntis Anglisamp;-magna Çnbsp;qui tum manu, qui Teroanam obfidione defiiltoria cingerent. Rex qui turn Camp*nbsp;burgi erat, ipfe adelfc conftituit, amp; veredarijs cquis profeélus media fcrc node Gennbsp;um ad Calnidum eo die peruenit,quum node infequenti res gerenda erat.Fieri vixponbsp;teft vt tam remoto loco, quàm eft Blæfis Feram, centum fexaginta pafl'uunt millium inbsp;tinere,quilpiam celcbcrrimus(qualis eft Rcx)itcr faciat, quin mtilta exoriatur fofpfom;nbsp;prop terea quod omîtes eum fequi cupiunt. Hoftes ia iter crant ingrcfll vt Guiliant vcn*nbsp;rcnt,quum per exploratores fiunt certiores,Regcm elfe Gcnli). itaque hominem a q**^nbsp;fibiprodendum oppidum confidcbant,quemquevnà fccum huius rcicaufthabeoanbsp;comprehenduntjtormentis rem quærcrc inftituunt: verùm nihil vnquani ab co ei^*egt;r

- quere ilia ratio ne polTunt: Longouallanus idem facit oblîdibus quos ab hoftibus acc perat. T andern quunt ntultis autoribus amp; nuntijs Regem illuc adueniilc certo coinpnbsp;rifTcntjdomumreinfedarcdicrunt.nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;,

, R £ X vbi fè ab inftituto abcrralTc pcrlpexit, ca tarnen facilitate qux da a^^_

CÖMM'ß'fSir. LIB. II. nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;yj

'’ti decreuît,vt colleólo exercitu aliquid gereret. Quarc Florengium ad Sedaniam regni oram rcuerti iuflîtâple Peronam ire cotendit,quó vniuerfas copias quas in Picardia V innbsp;Oocinus habebat conuenirc præcipit : dacoqj iili negotio vt Morinos obiidione leuarer,nbsp;^4uein oppidum cibariaimportaretjLutetiamreuertitur.Vindocinus cxercicum accinbsp;P*f)quatuor millia nempe Germanorum(vti didum eft)duce Suthfolco Albaroiano, Pinbsp;^ardos pari fcre numero,ducibus Sercuto, Burnonvillano, Hergerio, Fontanio Hellijnbsp;^0 j amp;alijs nomiullis, quingentos infuper équités cataphradtos, Brionium cum qua-^ngentis regijs cuftodibus Fayettum denique rei machinariæ in ea expeditionema-y'trum.Hac coUeóta m anu vt r edba Morinos contenderet, iter per hoftium fines face-MecreuitjVt fic illos læderet,noftros fubleuaretdimul vt aliquot caftella quæ in illo tranbsp;uiiint, ex innere capta deleret, quæ regni oræ multum molelliæ exhibebant. Hasnbsp;. ° caufas Balliomontium contendit, quod oppidum eftfatis firmum medio innerenbsp;Attrebates amp; Durleniun. Intus trecenti erant milites Hiipani genere, qui rece-P^rantfe vel illud defenfiiros,vel morituros: verum neutrum præftiterunt. Vbi enim a-à noftris oppugnari 8c aliquot ex fuis interfedos vider unt, metu exanimati de-l'onemealegefecerunt, vtvitaincolumis feruaretur. Hoc oppidum plurimi exdu-y°us non cenfebant oppugnandum cfle, quippe hominibus bellicofis munitum. Sednbsp;'•^docinus infententia permanfit,noncommÜTurum ievthuiufinodi oppidumad-j(jj^’'^iunfeferociret. Autquonam paótohoftesaggredi adTeroanam änderet, qui al^.nbsp;*¦0 tanto plures erant, qui oppidulum intaftum præteriret?Ipfe media luce machinisnbsp;ponendis incumbit,vbi iuxta eum brachium Piennio fclopi glande traijcitur ,amp; tresnbsp;^otes adipfius pedes interficiuntur. Quæ res magnumhoftibus timorem incuflit,nbsp;^d machinas plena luce nullis duólis foilis admoueri cernercnt. Caftrum folo æ-r^tur, amp; turres fuccutiuntur. Inde Rupeuillam amp; Gincuriam contendit. Hoftis A-1 ^oneamp;Delctræmille Teroanapaffus caftra habebat. Qiaamobrem quumillumnbsp;h oppugnare nefas efiet quem locum difficilem reddebat Lilium flumen,nbsp;tiefinbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;' quolt;ih^cratio-

ite Ç nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;adueheretur,quippe quum

io tcj^^^’^taudomari à V indocino inteEcluderetur,qui aut T eroanç prçfidio erat, (erât au tçjj ƒ ^pfianeus Petripontius cum turma ducis Lotaringi,amp; Açulius ) iter Areæ obfide-b ¦ Hoftesvbi noftros adeo appropinquate vident,nodu Andindtone profeôlinbsp;Ppenum contendunt ( domus eft quæftoris Bononienfis, loco edito Santaudoma-Q'^^erfusjamp;Teroanam ad dextram relinquunt:inde quum noftros inftruda acie re-Pf^^’^’^endere confpiciunt, locum mutant, amp; caftra Elfalti locant. Vindocinus eos vtnbsp;Lnbsp;nbsp;nbsp;nbsp;committatinfequitur:interim Brionius plauftra commeatu onufta, qui nodte

fuerat,T eroana introducit. Hoftes vbi vident Vindoci-'^eli nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;exercitum ducere,iamquc comitem Dammartinüm amp; Aculium

tj ^üonibus laceftere,tanto terrore,Gandaui in primis 8c Flandri,perturbantur,vt fta ducibus, fignis militaribus amp;:tympanis in fugam maximo curfufe conij-Cordam flumen petétcs,ingenti clamore vociférantes patria lingua Gau, ƒnbsp;ƒ iftione fe mutuo ad fugam cohortabantur. Ibi multi etiam nemine infequéte fubnbsp;f,j^,Suntur:nequevllaimperiaexaudicbantur quibusfugacohiberipolTet. Quqdninbsp;legatus ope quingentorum ferè equitum fugientes illos texifl'e t, plu-fuilTent. lUud certo poflum affirm are Dinçi in Cæfarê fingularc operamnbsp;ti k exercitus ifte plenè fuiffet profligatus,totusFlandriæ ftatus vehemen-f^etinbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;vêtus illud Gallicum, fi exercitus nolTet quid in exercitu ge

exercitu deletum iri. Accedit quod Brionius introdu«ftis in ^0 ç,nbsp;nbsp;nbsp;plauftris, Vindocinum monuit fibi à Rege difertê mandatum elle,ne res præ-

Abfque hocftiiflet, Vindocinus,credo,iuftumccrtameninijfi '^';^Regisimperium noluit præterire. Pulfis hoftibus Andinéfonem caftramo-^0nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;importandum commeatum accommodatusviderctur :quo lo-

°decim dies commoratur,dumcibariaquantum fatis effet illuc introduce-

Aprfii infequenti anno lyiy Rex quum videret aliquot iamexercitibus in «iiflis ad recipiendum Mediolanum, nilfil tarnen profciftum elle, fed magnas

H nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;MART. BEL LAII

Ijl 5, calamitatcs acceptaseïTejipfeexpedicionemiùfcipcre decreuit. Verùmne duniabef-(et, impetus fieret in Galliam citeriorem fimül vt fecum abducere copias pofiètquxifl Picardia hyemauerant,antè ftatuitiftis profpicere,quàmdifcederet: maxime Mon-norum rationem fibihabendam cfi'ciudicauit;quoantcaquum cibariaconuedacrnbsp;fent, vti demonftrauimus, voluit tarnen de integro omnibus quæ neccflària euent ab-unde illudoppidtun inftruere. Adhasresperficicndas Vindocino mandat omnes copias cogat, ipfeomnibus oppidis finitimisiumenta amp;carros imponit, Moiumorenci*nbsp;um mittit qui Vindocino præfto fit, amp; primum agmen ducat. Hi rebus omnibus coiO'nbsp;paratis, Montrolio proficifcuntur, Andinôtonem millia pafluum odo Teroanapef'nbsp;ueniunt, Lilij fluminis quod hune pagum alluit, illic adhuc minima eft altitude, ortoinnbsp;enim habet Isleburgi, quatuor ab eo loco pafiuum millia, quâ itur Hedinum :nbsp;Andindo pagus ad extremam lyluam Foccobergam, quâ Frugas amp; Hedintun iter enbsp;Gaüorum ca- Huc vbi vcntum eft, caftra fie locant vt primum agmen duce Mommorencio crans »nbsp;ƒ« fiparMa men, ipfaacics ad alteram fluminis partem eilet. Qimdpoftquam hoftibusaliquot innbsp;teriedisdiebus nuntiatumeft,vtraquecaftraeodemtcmporenoduaggrediflätuu^^'nbsp;in parte acies caftrametabatur, Villah onus equitatusleuis armaturæ dudorfi’''^nbsp;ante caftraad hoftiumaditum confederat.Burgundionum équités quiinnoftrof^^jnbsp;ciem impetum faduri erant, in excubitores leuioris equitatus irruunt tantonbsp;i n ipforum caftra iam peruenirent quum ad arma conclamari cœptum ellèt.Q^^nbsp;nbsp;nbsp;jO

tiam tanta celeritate inftant, vt nullo ad inftruendas turmas conceflo fpatio, in nbsp;nbsp;nbsp;.ç

ciei euftodes regredi illos coegerint:inde to ta prælij moles inipfa maiora acieicalu^ cumbir, quam nonnulli forte è noftris iam parati fuftinuerunt : hoftes ad impe.nbsp;leuioris equitatus diripiendafeconuertunt.Qi^d nifeciflènt, credo equideffl Uinbsp;mam in noftro excrcitu perturbationem exorituram turn fuiflè.Hæc res falutinuc,qnbsp;pe qux amp; magna vi irruentem hoftemretardauit,amp; noftris facultatemvt armanbsp;dircnt,attulit.

D V M iftiadaciempræliantur,alijprimumagmeninuadunt,cui(vtidixilP*^ rat marefchallus Mommorencius.Isfirmamvaldecuftodiam conftituerat,cuinbsp;rettam vnumcxlüis cataphradispræfecerat; quiquumadvigilum ftationcm ruiib^^nbsp;turn quendam cxaudiret,folus illucad explorandam rem fe confert. Dum vlteriuSH .nbsp;certius remcognofceret,progreditur,in hoftes incidit,àquibus circunuentus rnbsp;tur. Vbi fe captum videt, veritus ne tota multitudo improuilb opprimeretur, adnbsp;conclamat; quamobrem paulum abfuit quin ab hoftibus interimeretur : fed mai*^nbsp;Ucet capitis periculumadiré,quàmcommitterevt totus exercitus in diferimeunbsp;ret. Statim totum agmen primum in armis fuit : quo fadum eft vt hoftes conatusnbsp;patefados videntes pedem referrent. Omnes armati quoad fol oriretur,amp;:tota^^^,nbsp;que regio confpicua eilet, manferunt. Pofteavniuerfus exercitus quo loco connbsp;rat Mommorencius, collocatur : neque tarn defipuimus vt feparatis copijs caftranbsp;remus.Itain oppidum omnemcommeatumquemadmodum conftitueramus,in 4nbsp;mus,vt hoftes deinceps nobis molefti no fi.ierint.Qija in re hunc feruabamus ornbsp;vt Montrolienfes adlyluam Foccobergam prxfidioprocédèrent,indeequica*^nbsp;fterMorinosvfquededuceret.nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;. j|g^ic,

Rex vbiquæ neccllaria erant Teroanæ omnia diligenter elîèprouifa Mommorencium ad fe accerfit, Vindocino mandat vt Sothfolcum cumpedinnbsp;manis quibus præerat, Picardos adnumerum trium milliumamp; equitatusnbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;-ßo-

mittat ; reliquis ctiam fuis edicitLugduni vtineunte Augufto præfto fint.Annr niuetum adoccupandas anguftiasSufias,dumipfecum reliquoexercitu Inb’y^iiJnbsp;tur,pra:mittir.Mommorencium adHeluetios mittit, quiduodecimmilliumdenbsp;habeat. Sex Gallo rum millibus Lorgium præficit,amp;vnàcum Boniueto proflCnbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;)

ber. Mommorencius quod fibi iniundum erat, tanta diligentia gerit, vt qnun^j^j.^x ralius Sufis elfer,illeiam cum duodecim Heluetiorum millibus qcioscoUegerntj^^gcr-am perueniret. Copias ergo illi fuas vniuerfasad Taurinum coniungunt,ioiqnbsp;jtaiiconimpo gcm pracftolantur.nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;,

PROSPER oColumnæamp;proregi Neapolitano nuntiatur maximam

J««. nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;xnultitudinem Mediolanum aduetare. Qmbus rebus permoti focietatem cum

COMMENT. LIB. Il

(qui à Gallico fbedere defciuerat)amp;: cum omnibus Italiæ dynaftis,papa,populo Floren-Kntino,Genuenfibus,Senenlibus,Lucanis faciunt.Hi omnes contra Gallos coniurant, ¦dtaliæpacem turbatum venirent,nonpaflurosûmpeniàs inmilitum ftipendia pro ratanbsp;p3rte omnes conferunf.huius fa£lionis caput Profper dcligitur.Qui tatç rei adminillra-öonefufccptarebusMediolanenlibus omnifl;udioprofpicit,in primis Ticini tranfitu'nbsp;^unitionibusfaétisnoftrosprohibereconftituit.Cæfaramp;Anglusctiamfocietate inita lt;nbsp;‘btuerant vt fi Regius exercitus alpes trandrer, Anglicana claflis,duce Northfolco in Pinbsp;^^diæ fines nauigaret,comes Buranus ex G er ma’,ns peditibus amp;c Belgicis copiis alium ƒ,nbsp;^Xercitumcolligeret,quemcum Anglisconiungeret. Eodem porro tempore maximinbsp;foment! coniuratio quædam contra Regem ftruebatur : earn bona fide,vt quidemnbsp;comperire licuit,exp onam.

Demonstravimvs anteaquemadmodumRexquum Valencenas anno Borfc«»» Ji-' Î i I exercitum duxifl'etjduci Alenconio amp;marcfchallo Caftillionæo primu agmen 'lucendum commiferat. Quam rem Carolus Borbonius, cuius erat hæc prouincia, vtnbsp;quiconneftablius eflet,iniquiore animo quàm præ fe ferebat, paflùs eft.Paruo poft hacnbsp;^’^peditionem tempore moritur SufannaBorboniaducisPetriBorbonijfiiIia,quamil-ƒ ^xAnnaFrancica,Ludouicivndecimifilia,Caroil ochaui fororc ftxfceperat.Hanc Sudani conneftablius Carolus Borbonius comes Mompefcriusin matrimonium du-’'ftat.Ducendi caufa fuerat,quód mortuo Petro Borbonio ipfe Mompenferius, qui pa-

erat Borboniæ gentis minore natii,matre Mantuana, contêdere cœperat, poft'eflio-J’esillius hæreditatis,quæ perpétua fiducia eflènt ad nepotes tranlirent, fuas elPe qui æres eflet mafculus,Sufannæ addici non dcbere.Quamobrem vt hec controuerlia lê-Pdiretu r, Sufanna illi nup turn collo catur,licet ante Car oio Valefio duci Alenconio de-‘punfafuiftet : qua vxoreacceptaducem fe Borboniu profiter! cœpit. Alenconio pofteanbsp;^^pfit Margarita foror Francifci comitis Angolifmenfis,liodie Regis. Sufanna mortuanbsp;Regis mater inftigata(vt tama erat)a cancellario Antonio Pratenfi,contendit, exnbsp;^otailla Petri Borbonij hæreditate bona quæ creuerat conneftablius, Regij fifei elle, fi-lautem reliqua potius quàm illi deberidê enim conlanguinitate propiorem eflè,vtpo-^^^quumducis Petri ex forore,quæ duci Sabaudo nupferat,neptis eflet : à quo Mompé-/^utniftum tres gradusdiftareiquamobrem res in indicium curiæ Parifienfis dedu-^'^ur.Borbonius fiue caufæ diffifus,fiuc partis diuerfæ potentiam veritus, ne fi cauû ca-^^£t,res illi ad reftimrediret,Cæfarisgratiam opera Adrian! Croæi comitis Roxij ca-P^are cœpit,quod prçoptaret patria excedere quàm fortunis exutus apud fuos ingloriusnbsp;'uere.CumCæfareitapacifcitur,vtLeonoram eius fororem,quærum Lufitaniære-vidua erat,poftea Galliæ regina,vxorcm duceret. RexLutetia profedus vt Lugdu-

amp; porro in Italiam contenderet,vbi Sampetrum Monafterianum peruenifler, v^dorfitdeilla Borbonij cum Cæfare coitione. Hanc rem illi nuntiant duo nobilesnbsp;°rtnani exipfius Borbonij cliêtelaamp;domo, Argugius vnus,alterMatinio.Quo nûtionbsp;^^^ceptoRexillic commoratur, dum Germanos duce SothfolcoèPicardia venientesnbsp;^’^peclagquod nonnifi magno comitatu Molendinum ingrediendum fibi intelligc-pbft,quum aduenilTcnt Germani,eis ad portas collocatis ipfe oppi-

ß 0 R B O N 11 confilium padio erat vt morbum fimularct,ne Regem in Italiam °’aùtaretur:quo alpes prætergreiro,amp;: Anglis in Picardia expofitis ipfe comité GulieLnbsp;^niFuftembcrgumamp; comitem Felicem cum x 11 fereGermanorummillibus ac-iturus erat,qui Coflïo amp;: Caldomonte Baflîniorum fado itinere ad eum in fuos fi-^accederentjvbi per clientes àc eos quos fibi lauere cupere feiebat, colleduruni lenbsp;^^ites trecentos cataphrados amp;c fex fere peditum millia fperabat : quinetiam ad hunenbsp;b ^'¦^anorum numerum conferibendum mandata cuidam Mottæ Nucetano nobilinbsp;jç^'^Q^efiodederat. Itadebelloinipfisregnivifceribusmouendo cogitabat. Eodemnbsp;çfinbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;Fontirabiam obfcfsuri crant : quod etiam ab cis fadum

^æ‘îuumitaefsent,prælertimquumRex regno cum omnibuS fere copiis abef-dubium quin Gallicana res in peflimum locum,antequam opis quic-So ' ft nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;fuifset.Si enim copias hue conuertere co^itafiet, Italos a ter-

äntes habiturus erat.Verùm Deus huius regni perpetuusverufqùe Stator ac cu-

c 4

56 nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;M A R T. B E L L A I I

I y z 3. ftoSjhuicmalooccurrit, quod Regi negotium iamcratindicatiim.Etenimfi minus to-turn hominis confilium (quale modo commemorauimus)illi patcfaótum erat,illudcette latisfciebat ab illoconiurationem cum Cæfareiam efse initam,amp;: conferri confilia, vt ad iUius partes tranfirct.His rebus adduâxis rationibus regni quanta poniit maximanbsp;,nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;lt;.nbsp;nbsp;nbsp;diligentia profpicitiamp;quoniamnouemtVin^cinumefl'e ex gentcBorbonia,nequid

inde fufpicionis oriretur,fe in Iraliam comitari volui t.Eum itaque è Picardia, cui prx-erat,accerfit:Trimoliiumineiuslocummittit,Orvalium minorem name domo Al-breticain Campania, cui eumpræf;cerat,relinquit : Burgundiæ Ducem Guiûumin Trimollijpræfectilocumpræponit: Aquitaniæamp; Ocitanæ Odetum Foxium Lautre-cumiLudouicam matrem regni reètricem gubernacula tenere voluit.

V B I Molendinumvenir, offendit Rex Borbonium morbum alTimulantem. At ille candidi animi Princeps,quique dementia quàm iurta vldone agere malcbat, quodnbsp;bo'ni’onbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;adfanitatem reduci,amp; à fufcepto fcelere deducipofiè fperaret, eum incubi-

quiutn. nbsp;nbsp;nbsp;Gulum inuifit.Principio ilium tanquam morbo licet fimulato decumbentem confola*

tur,amp;: bono efl'e animo iubet: deinde fe certis nuntiis comperiflè indicat Cxfatem opéra Roxij in fuas partes eum pertrahere amp; à fumma ilia voluntate amp; fide mouere conan, qua adhuc in Gallican um regnumfuerat. Sequidem ira arbitrari,eum nonvllovenbsp;Regemvelinregnumiplumodioperrnotumauresadhuiufinodiverbaâccomoû^ 'nbsp;cuius rei fufpicio in hominem confanguinitate tam coniundum cadere no pollet. oCnbsp;dclperationenefcioquaamp;metune ornamentis amp;fortunis Ipoliaretur,tanquamnanbsp;becula,obfcuratum fortalTe nonnulla ex parte fhilPe fingulare illud ftudium quod nun-quam honori fui regis amp; principis defuerat. At deponeret ifta ex animo omnia, quibmnbsp;angebaturife enfin hoc illiconfirmare,etiamfi incaufaquafecumnbsp;nbsp;nbsp;cummatrccon-

tendebat,inferior difccdcret,omnes illi facilitates amp; opes reftituturum. Proindeiu ag retvtaditerhocinitaliamcomitemfepræberet.

Borbonivs quaeratprudentiaamp;conftantia,quodinanimohabebatcalü ztrboniuf dfifimulat.Hoc quidem fatetur,Cae{arem per Adrianum Roxium cgiflè vt ad fuas pä’’nbsp;jgj. tranfirctilc tarnennunquam animum adhanc rem aduertifl'e,imó hxc omnia cumnbsp;ftituilfe illi indicate, quo primùm tempore conueniendi facultas daretur, nemine^nbsp;quidem intern untium ad tantam rem adhibere voluifle. A medicis fummä fpem öltenbsp;di fore vt propediem confirmata aliquantulum vale tudinc rheda vehi polfit, tum lepnbsp;mo quoquetempore Lugdunipræfto fore.Nonullis placebat hominemin cuftot«nbsp;tradi:fed noluithumanfifim usprincepshoccofiliumfequi,maximequum crimennbsp;dum elfer patefadum iiniquumratus nifi rebus antea plane compcrtisgrauiuslt;]^nbsp;quam in tantum virum decerni. Rex Borbonij promilfis fidem habet, eùmqn^nbsp;omnino placallcconfidit.His rebus comparatis Molendino profedus LugdunumcU'nbsp;tendit,vt excrcitum ad iter capelfendum promoueat, Borbonio comitem relinqnnbsp;Perottum Britonncrium Oartium.Paucis interiedbis diebus ex eodem loco Borbomnbsp;fpecie itineris Lugdunum faciendi proficifeitur. Vbi Palilfam peruenit,morbum tunbsp;duifl'cfirtgitfindc Oartium cum literis mittit quibus Regem de profeiäione ƒ 5 4”nbsp;certiorem.Poft illius difcefl'um fecum expedit bona ex fenatus iudicio apud fequunbsp;depofita cll'c,vix tandem fe iis potiturum,fibi rem efsecum redtrite, cuiusgratm oenbsp;toritasnimiafit.Statuitantequam vIterius progrediatur, Regis confiliumnbsp;Ipicere : interim Cantellas fe rccipit, quam domum fatis firmam habebat ?nbsp;quiequid mobilium bonorum polfidebat.Eb fimulatque peruenit,epifcopum Anbsp;, .nbsp;nbsp;„ ftodunenlcm ex familia Huraltorum ad Resern cum literis mandatis cliirogmP

üorbofutt^ Ca nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;••tti*nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;-i

tdiof ßceciit, noratis nr.ttit.Has Iiteras tondem verbis lubieci. quodeiim^Hnbsp;nbsp;nbsp;Plvribvs adtcfcripfiauteaDomincüslitcrisquasOartiodcdi.Nunctu

ajTt: ‘ Auguftodunenfem hunc epifcopum mittete vifiiin eft, vt ctiam certius iudicarc pu . quantoperecupiam meamin te fidem obfequiis teftatam relinquere. Quieqmnbsp;meo nomine nuntiabit, fidem habeas oro atque oblecro, amp; de rae lie ftatuas vnbsp;meum tibi Itudium amp;laboremnunquam defuturum. Itamilfifemperintegranbsp;exiftimatioamp;dignitas.Vale,Cantellis domituæ v 11 Sept.Poftulataautemhmunbsp;di erant.Dummodo Rex iubcat illi omnia ducis Petri Borbonij bonareftitui,po Jnbsp;amp;confirmatfefummafide,voluntateamp;;diligentiaquocunqueloco,temporeamp;n

GOMMEN T. L I B. II.

tio iubebit,difl:o aüdicntcm forc,ncquc ad extremum vitç fpiritum officio defiiturum. Petitinfupcriis omnibus ignofciin quos huius rei caufà Regeminiquiori animo eflenbsp;conftat.Hæc poftulata propria manu fubfignarat.

Post a m Oarrius Lugdunum aducnilTet, Régi nuntiatur Borbonium reli-^orcóloitincreCantellasfeceffiiiè.Quo nuntioacccpto,ftatimNothum Sabaudum Borto»/«» præfcclum prætorio amp;: marefchallum Chabanniumiubet cum centenis vtrunque equinbsp;übus cataphradis Borbonium vcl in itinere confequi amp; fiftere, vel etiam Cantellis ob-*idcre:Alêconianos itê équités centum amp; Vindocinianos pari numero, fatellitum item

I5 nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;attribuit. Nothus Sabaudus reâ:à

^olendinum proccdens,quum Pacaldcriam veniflet, incidit in iumenta farcinaria amp; ^uliones epifeopi Auguft:odunenfis,qui Lugdunum iter faciebant cum mandatis Bornbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;»

donij.Eos llftit,amp; ciftis apertis perferutatur nunquidillic quod ad Regis pernicicm vcl ^^gni interitum pcrtincrct,repcriretur.Exiguo intcrpofito ipatio aduenit ipfe epifeopusnbsp;4^1 etiam iiftkur. Idem fit Sanvalerio qui Lugduni erat,item Emario Priæo,amp;r Valguio-4^ii Teroanæ crat,amp; plerifquc aliis.

ßoRBONivs pernuntioscertiorfaclusmannmepifeopoAugUftodunefiinic-* efièj de reconciliatione plane delperare atque adeo de falute cogitarc cœpit.Quunbsp;H^'e ex fuis nonnullos in ea clTc fententia videret, expeélandum elle dum Cantellisnbsp;ihnbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;aflentus eft'imù pro ca qua valebat multarum return notitia,fum- narbonii t

ædementia:cireiudicauitvllaarceièinclufiimcontinere,quæ tum in media Gallia auxilij fperandumvideretur.Q^bus occafionibus permotus, fibi,finbsp;^luscflcvclletjregnoexcedcndumefic intell exit. Iraqucvno Pomperantiocomita-p^jabfquevßQEm^uliQQjCommutatoornatu Cantellis profeótus itineri fe committit.nbsp;’^'^odievefpcriveniuntadaEdesLallerijfeniscuiufdamnobilis qui in domo Borbo-cducatus fuerat,cuius etiam nepos ipfi Borbonio ftudebat.Ibi dum fubfiftit, connbsp;répudiât quod deitincre capiendo prius intcnderat,iter ad dextram refleóbt, amp;nbsp;tcto die apud ipfum Pomperantium pernoólat : inde Anicium fine Puteum Ar-f^/^otumcontendit.Pofteaiteraggrcdiens,reliôloadlæuamLugduno Sambovetumnbsp;jjj j 'S^durnvenitjdiuerforiumapagofeiunótumingreditur.Vbiquoniam Borbonius ie-Ç cratjfubfiftere coguntur, curare cibo corporaitafe pofle putant, vt à neminenbsp;ç^^‘picercnturvelagnofccrcntur,quumpræfertim anus c[uædam fola ibiefict. Mul-., ^'^dem noiäe angarius qui veredarios equos Regis nomineTurnone habebat, Lu-illuc diuerfatur,vt cquo pabulum præberet. Hçc caula fuit cur ilico dif-Jbnbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nodurno itinere ad cibum capiendum in pagum Vauqucllas fe coferunt.

çiæTdaPompcrantiumagnofcit,nuntiâtqucequosciusbellicos pridie iliac iterfe-jjj.^‘quinetiameiusnotitiæcaufacquam integram defatigato equo commutât elque '^^itineris dueem præbct.

b on I v s Vauquellisproficilciturmediaferenofte,quumfe Pomperantij Pj ^lum affimularetzprima luce Daucam pcrucnit. Inter hunc pagum amp; Vicnam,quçnbsp;;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;cft,quum Rhodanum flumen interefle animaduerteret, metuerétque nequis

tranfitu fpeculator à Rege conftitutus cfrct,pone certas xdes fc occultât, in-lîBi^^^’^Perantius omnia exploraturus prseit.Qm ad pontem Viennæ progreffiÄ, ^^ddam quem obuium habet, ait fe ex fatellitio regio cfl'c : rogat num commi-^ie^namvenerint, miffi ad pontem tenendum, vt Borbonium tranfitu inter-^^nt:fibi enim eos perliteras fignificafle totam turmam eo venturam. Negat Lanionbsp;pontem euftodes efle,fe quidem fama quæ turnferebatur, audilTe magnam e-^'^^^’¦’Ititudincm Delphinatumverfus iterfaccre. Pomperantius vbi intellcxitnbsp;K ^dipontis tranfitucufl;odiameire,adBorboniumredit: ftatuunttamen pontenbsp;forte agnofcantunvcrû tutius elfe iudicant,pontone fluraen tranfircnbsp;^çj^^’^fere mille ilIincIpatio.Pontoncmquum ingredi vellet,milites circiterduo-gt;tiç.”^til confccndunt,vt flumen tranfmittcrent: quæ res non paruum Borbonionbsp;i ineuffit, eo magis quod medio fluminis traiedlu, Pomperantius à quibul^nbsp;pçf. ^orum agnitus cft. Sed perterritum confirmât Pomperantius,monens, liquidnbsp;(jUç':^^^impendere animaduertcrcntjprxcidcndumelferudentem dndorium, at-,nbsp;verfus Viuarenfium fines pontoncm conuertendum:ibi fe motes petituros,.

jt nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;M A R T. B E L L A I I

I r 2. 1. extra omncmpcriculialcamfuturos.Vcrum hoc incommodumfubirc nihil fuitnamp;* ccflc.Flumine traicdo,quandiu ie locis patentibus eflè fentiebant, via regia qua Gratia?-nopolim.icurinfiftcbant,poftca obliqua via tranfuerfis ïÿluisreôlà ad Santantoniumnbsp;Viennorumprogrefli,Nanti) apudanum quandam viduam ftabulantur. Q^quumnbsp;Pomperantium inter cœnam agnouiflet, rogat num ex corum numero eilet qui cumnbsp;Borbonioinfanierant.NcgatPomperantius,fequidem affirmât lib ent er omnibus fuisnbsp;fortunis redemptum cupcre,vt in illius comiratu eil'ct.Sub cœnæ fincm rumor adillosnbsp;perferturprætorianumiudicemadduopaiîuum millia effic vcl certe fuiffie, frequendnbsp;comitatu,vt Borbonium aiTequcrctur. Quo nuntio pcrculfus illc c conuiuio fe fubdu-cere ad fugam paratzfed cohibetur à Pomperantio, nequam conuiuis hxipicioncmda- wnbsp;tecDimiflo conuiuiocquos eoiccndunt,amp; duodccim pafluum millia progreifi locumnbsp;quendam dcncncrunt,inter montium anfradus occultum: vbi ad leuandos ex itincrisnbsp;defatigatione cquos diem vnum morantur.

Die Martis infequenti fummo diluculo pontem Bellouicinium pctunt,vt Ca-« mcrinum Sabaudorum redà cotenderent. Dum iter faciunt, in plurimos inciduntqmnbsp;cxcrcitum iequebantur quern in Italiam amiraJius Boniuctus ducebat, à quibm ncnbsp;agnoiccrentur vehementer timcbant.Tandcmquum die Mercurij fub vcfperum Ga-merinum veniilcnt,ftatuunt veredariis equis Sulas vique proficiici, vndc pernbsp;cis Sabaudi venirent Sauonam aut Genuam,quo ex loco in Hiipaniam adnbsp;uigarcnt.Qim die difeeffium mane parabant,comes Samp aulius iliac veredis tranntpu lonbsp;ÛS proficifcenSjVt in Italiam ad amiralium contcndcrct. Q^mobrem mutatoconiilionbsp;montem Cattum verfus pcrgut,Rhodanum fcdccim pafluum millia fupra Lugdunumnbsp;itcrato tranfeunt,iter Sanclaudium faciunt. Vbi quum cardinalem Balmium non lepc-rirent,node vna tantum intermiflà ad Turrim Mayam(quç domus eft ex cœnobij San-claudiani prædiis,ibique plurimùm dcgcbat)illum conucniunt, cui quoniam Cxùi^'nbsp;naru partium erat,Borbonius ie cognofeendum prçbct.Poftcro die cum fatis numeto-fo equitatu quern illi præfîdio dédit cardinalis, CoUinium pcrucnit,indc Pafleranum,nbsp;quo loco dies fere duodccim commoratus eft. Paflerano Vcfontioncm,mdeLcriai^nbsp;Ferretorum profedus eft. Ibi præfto illi fuit maxima pars nobilium Gallorum,qulnbsp;comitarentur,Regem amp; domos fuas patriamque iplam amp; poflcflioncs rcliquerant. h Jnbsp;iis erant Lurcius,Lallerius,Mombardo,Pclufius Spinax, Befchinus, Tenfanius amp; nUquot;nbsp;prattercaalij.lllicctiam cum conucniuntcapitancus Imbaldus amp; Paruodcius,nbsp;eo de redi tu in patriam agunt,certó cofirmantes Regem omnium qua: accidiflènt J”nbsp;moriam depofiturum cfle,eumquc apud fe efle ca conditionc iuflurum quamnbsp;dinitulerat. Ha:c quum illi minime probaßent,inGalliam re infedareucrtcruny®nbsp;bonius cum odoginta fere equitibus Germania pcragrata poft fciquimenfemnbsp;turn vcnit.'dcinde bidui aut tridui mora interieda Mantuam quum venifset, cum liynnbsp;ma amoris tcftificatione à marchione cxcipiturzcrant cnim confobrini,quum Bofnbsp;nij mater fratrem haberetmarchionis patrem.Huncitaque amp;:cius comitésnbsp;nibus vtpoftulabat tanti principis dignitas,equis,armis, iumentis farcinariis libernbsp;inftruit.Quarto die quàmilluc venerat, Mantua Cremonam proficifeiturnbsp;nbsp;nbsp;nbsp;pr*

do honorifice cxcipitur.Poftridic cum magno equitatus numero Placcntiam dcu tur, vbi Carolus Lannofius prorex Neapolitanus flliprxfto fuit. Is Neapolivenerat,nbsp;CælârisprincepslegatusMcdiolani eßet, propterca quod Prolper Columna extrnbsp;morbograuiflîmèafflidabatur.nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;. g,

C o N s I L 11 s defiimmabclliincerfecommunicatisBorboniusGcnuamir tenditzvbidum vcntum fecundum cxpedat, dies quinque amp; triginta commoranbsp;mul c tiam quód reditum Lurcij præftolabatur,quc quü in Germania eßet ad Ca:nbsp;miferatjVtquidàfefierivellctcognofcerct. Tandem quum eins reditunbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;ƒlt;,

uem confeendere pararct,ad portum appcllunt Adrianus Croxus amp; Lurcius cuni datis à Cæfare,qui Borbonio optionem aabat,num vellet in Hilpaniamnbsp;Italia cum cxercitu fubfiftcrc.Maluit illc mancrc Mcdiolani, vt vidcrctnbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;jjoU*

duo illi potentiffimi excrcitus,maximequumnoftrxcopix totiushycmisa numlaborepeflimecßentacccptx. Qffibuscoftitutis rebus Binaiquarnadpfnbsp;Neapolitanumamp;Cxiârianum cxcrcitum profedusefti

C Ö*M MENT. L I B. I I.

M a r e s c m à l l V s Chabanniusamp;NothusSabaudusquum Borbonium na- ¦ « non dient, (qui quidem euaferat ,quemadmodum à nobis demonftratum eft) Can-^dlasproficifcunmr.Huius caftripræfcdais deditionem Eicit, fimulatque nomine Re-ê's fupremi principis denuntiatio fada cft.Illic totam Borbonij liipcllcdilcm ( cuius illcnbsp;^%antia àc pretio nulli Chriftianorum principtun cede bat) rcperiunt,amp;: poffdliim pu-«cèin vniuerfa eins bonamittunt,CarIatuni etiam ipfius caftrum amp; omnes poflerfio-^espublicant.Paucis interiedis diebusRexEmariumPriæum quinquagintacatapbra-^oniin præfcdum comprehendi ex fuipicionc iubet,Sanvaierium præfedum cen-f^iinnobiIiumturmæregiæjValguioncmcataphradorumpræfcdum,qui tum Mori-^'¦'præfidio erat,amp; alios non paueos ex Borbonij clicntela. Ex iistametlî cognitumeftnbsp;^’quosconiurationisnonignarosfuilTcjquamprofuo in Regem officio indicate de-üiiient, banc tarnen illis eulpam condonauit. Epifeopus Auguftodunenfîs Genera-‘’^Huralti blius, tametfi quicquid bonorum cum fuis babebat, id onine Regis amp; illiusnbsp;^^aioriun bcnignitateadeptuscrat,in fufpicionem tarnenvenit quad condlij de fuganbsp;^piendaconfcius effict.Itaque comprebenditur,deinde dimiflus Borbonium inlta-^3in poftca confcquutus eft: qui poft Hieronymi Moroni obitum caccllarium Medio-^nenfcni cum conftituit. Rex tarnen illi tandem veniamdcdir,amp; bona adempta om-*^2reftitui iuffit,Quç lane omnia teftimoniq funt Regem incomparabili ffiilfe clemen-^'^lt;lui ab iisoffenlusquos bonis amp;ornamentis ampliffimis auxerat, neminem tarnennbsp;æilci, quumiure fummo poftet, voluit:imo vniuerfts pcpercit 5^ ignouit, quiquidemnbsp;eins mifericordiam conftigenmt.

K E X Borbonij fuga cognita, alpes ftbi non cenfuit eftë tranfeundas, quod verc-

3tur ne coniurati plures eft'ent.Gubelmum Gofterium ad amiralium Boniuetum mit-autem iam ad Vercellas cum excrcitu procelTcratjqui cum moneat, vt quæ ambo fieri oporterc iudicauerant,perficeret. Apudfe Alcnconium,Vindocinum,nbsp;^thuni Sabaudum,Cbabannium cum fuis quenque centenorum equitum turmis te-Nuntiatur ei Mottam Nucetanum (quem antea demonftrauimus à Borbonionbsp;'^’îiinandatis in Germaniam mift'um fuift'e)cum comité Gulielmo Fuftembergo amp;nbsp;io fiinbsp;nbsp;nbsp;f ebce,qui circitcr duodecim Germanorum peditum millia ducebant, progref-

’Winter Sequanorumamp;Campanorum fines iter inftituere. Qua re intelleda Guifio j^’’gundiæamp;OrvalioCampaniæpræfedomandat,dent operam nequid detrimentinbsp;^isrcgniQrisaccipiatur,quamqucin partem boftem iter baberc intelligcrent,bucnbsp;coniuniftas couertant. Alenconianorum amp; Vindocinianorum centenorum equi-^fupplemcntumilbsmittit,ipfumveró Alenconiumamp;: Vindocinum etiamapudfcnbsp;*fiet.Marcfcballum quoqueCbabanniumamp;Notbum Sabaudum præfeiftumpræ-^’oapud fe elTciuffit, quorum opera amp; virtute vtcretur, vbi opus elTe amp; rem ipfam itanbsp;’^°ftularcintelligeret.nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;.nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;..

... Septembri incunte anno i y 13 amiralius turn certior faiftus de Borbo-fof.’^^g^jtummandatis à Rege acceptis vt Mediolanenfcm expeditionem perfeque-.^^'¦jprimumagmen, quod Rex fiipfe adfuiftet,dult;fturus erat,marefcballo Mom-I °'^cnciotradit,ipfemcdiæacieicuram fufcipit,amp;rebusita comparatisrccla Medio-ire contendit. Profper Columna (quemadmodum didum à nobis eft) adi-ficini munierat,quód confiderct fenoftrostranfitu probibcrc:atque adeo mu-Mediolanum quod ineboaucrat, deftiterat. Paucis antè diebus dux Sforcia Mon-j^^j vbi domunifere babebat, profedus Mediolanum venicbat. Nobilis quidam pç^^olanenfis ex eius clientcla, nomine Benedidus Vifcontius,ci fubiratus,quodnbsp;quandam cobortem cui præerat, exautoraft'et, quam in ca re iniuriam acce-vidcbatur,eam tumvindicarc conftituit. Ineo itinerc quum Sfortia bumiliori sfartiafirjenbsp;’ Io Cq Mfidens,paucos lecum ob pulueris copiam comités babcrct, Vifeontius cumnbsp;Ipccie colloquij proxime cum accedit, pugioneque diftrido iugu-petere conatur.Dux capite dcmifto,amp; corporis quadam declinatione petitioncmnbsp;ƒoniedam cffiigit, vt ferrum braebio tantum acceperit : quod fi latus ipfiim petiif-p ’aftumdcillo proculdubio erat. Ille multis licet infequentibus, equæ quam con-lt;^^^^btate euafit. Sfortia tanto pcriculo fe ereptum videns, Monebam fe rc-*blt;l^iôdmetuerctnc abæporro eftent in vltcriori itinerc aduerlus Icinfidiæ.Statim

60 nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;M A R T. B E L L A I I ¦

I y i 5. rumoriiicrcbrefcithoc ióluilium interiiflè. nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;audito capitaneus quidam Mcclio’2'

nenlis Galeacius Biraguius,quiTaurinitumnollrorum copias cxpeólabatvt fcciunu' lis coniungeretjVt quod ex vfu Regis efle iudicabat faceret,quum verum de ducis mof'nbsp;te mm tium arbitraretur,noftrôfque iam montium anguftias ingrcfl'os fciret,Valenaaionbsp;pcrproditionemoccupat(eftautem oppidumad Padum Humen infra Cazalum San-uafium)lpe addudus fe earn ad noftrorum aduentum femarc poflè: verùm longe aliternbsp;accidit. Etcnim Antonius Lcua iuflu Proiperi Columns cum peditatu Hifpanicoamp;^nbsp;leuis armaturæ equitatu' Afta profeâ:us ilium Valcntia expulit nullo adhuc ad muniennbsp;dum opéré faâ:o,ipfîimque cepit.Interim amiralius Boniuetus iter fie inftituitvt redanbsp;Profperum peteret,collatilque fignis dimicarecHos autem fecum duces habebat, ma-rei'challum Mommorencium,Badium,Vandencflum, Mafi'erium, V alerium, prodo-minumCarnotenfemcumfere md cataphradis,Lorgiumcumvi mpeditumGallo-rum,ducemSothfolcumcumGermanorum VI m amp;Heluetiorumferè xv m. Aderatnbsp;præterea animi caufa abique vlla prsfeôlura cornes Sampaulius amp; Valdomondus. Sednbsp;antequam hæc narro,res ad Bayonnam amp;: Fontirabiam geftas commemorare cHnbsp;ræpretium.

Dictvm eft à nobis ahtca quemadmodum anno i y 11 marcfchaHusCna-banniusFontirabiæauxiliumtulcrat,amp; Ludæum eduxerat,cuius fingularis opf^am toleranda incdiaamp;rerum omnium egeftate extititan eius locum Fraugetumiui^^^^'nbsp;gis oppido præfeccrat,quimarefchalli Caftilliona:iquummorerctur,lcgatuserat,pro* Wnbsp;ucôtrætatisnobilcm,præclaræinrcmilkari exiftimationis, quem Rex quinquagintanbsp;cquis catapliradis ad defendendum oppidum præpofuerat.Uli præterea adiunxerat Pentium marefchalli Nauarreni filium, cuius patrem Hifpani non multo antê in vinculisnbsp;necauerant : eum autem mille peditum tribunum conftituerat. Confiliumhoftis cratnbsp;(vt ante à nobis diélum eft) vteodem tempore Campania fpe auxilij quod Borboniusnbsp;laturuseratjinuadcretur, Angliamp;Burgundiones Picardorum finesingredcrentur,amp;:nbsp;Hiipani Fontirabiam obfidione cingerentûd etiam ab illis perfedu eft. Eodem quippenbsp;anno i y 2,3 ad fextumSeptembris Hifpani copias (üasiunxcrunt.Q^dvbiLautreconbsp;Aquitaniæpræfelt;ftonuntiatumeft,Bayonnamproficifcitur,vt turn ipfi tumFontira-biæ prolpiceret.Principio Faugeto ipfi tantam virorum,cibariorum amp; telorum relquc jonbsp;totius bellicæ copiam fuppeditat,quanta addiuturnam obfidioncmferendam amp;acer-rimum hoftium impetum fiiftincndum fàtis erat. Bayonnam introducit omnem com-meatum amp; pccorum quicquid ex agris colligi potuit,partim vt oppido prouiderec,partim ne ilia hofti vfui eiamp;nt. Propter paucitatem verb hominum,quöd exercitus régij innbsp;Italia,Picardia amp; Campania étant,Bayonnam eo mili turn numero quo opus erat, mu-nirenonlicebat.Accedebatquôdverebaturnehoftisdumobfidere Fontirabiam veilenbsp;præ fe ferrer,Bayonnam tentarct.His caufis adduiftus ipfe tueri oppidum decreuit

HI s P A N i coniunétis copiis ad decimum fextum SeptembrisSan-janum Lu-zæum veniunt,quod oppidum medio itinere fitum eft Fontirabia Bayonnam. Poftero •Mntur.nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;die Bayonnam terra amp; mari eo impetu oppugnare cœpcrunt,vt nifi ipfe Lautrecus ad-

fuifîcr,verifimilc fit,quum tanta efl'et defenforum paucitas,eos vi irrupturos fiiifle.Sed 4® virtus hominisfortiflimitantaextitit,vt totum triduum noélu amp;: interdiu ad mœnianbsp;continenterftaret,rebus omnibus fiimma diligentia,maxime oftiis fluminum prolpi-cicns.Sic enim habendum eft,duo illic efle altiflîma flumina nauigabilia.Vnum ex Darnbsp;xæ parte fluens oppidum quà parte Galliamfpcâ:at,cingit. Alterum San-jano Pedepor-cio amp; e montibus Nauarricis fluens medium oppidumpcrluit:extra oppidum in vnumnbsp;coeunt:quo loco æftus maris quotidie bis tanta altitudine accedit, vt naues plenis velisnbsp;illucdeducantur. Quæresciuibusmaximum terrorem incuticbat,ob multitudinemnbsp;nauium quas habebantHifpani amp; Cantabri. Tarnen Lautreci præfentiafic confîrma-bantur,vtviri,fœminæamp;impubères manum omnes operi admouerenr,amp;: ignauiffi-1®nbsp;musquifquefcfortemamp;induftriumpræftaret. Quarto demum die Hifpani quum tenbsp;tempus nequicquam abfumere ccrnercnt,pedcm referunt, amp;: ad obfidendani Fontirabiam iter conucrtunt.Illic non earn defenforum virtutem comperiunt,tametfiabiinnbsp;de efl'et virorum amp; omnium quæ opus funt.Fraugetus enim poft paucorum dicrumnbsp;obfidionem,firmiftîmo heet mimitus præfîdio,oppidum magnum, quo vi i.u us

COMMENT. LIRIL

cefluspatebat,perignauiarahoftitraditjVt fareinis faluis abirc licerct. Quanquara ^anccaufamafferebatjfcadtamtürpem deditiönem inuitum dcuenifle,qaöd Pé-^ciomarefchalliNauaireni filiocuiilhofte commercium clandeftinum incercede-^ecNihilo fecius Fraügetus Lugduni in edito theatro facramento militari amp; nobilita-infignibus folutus,amp; adplebeiamconditionem cum fua pofteritate reiecluscft,nbsp;'îüodpernegjjggj^j-l^j^g^g^jæjnbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;^on occurrilî'et,fi

•^odo veram eile conftaret.

¦^MiraliVs Boniuetus(vtnunc ad eum reuertatur oratio) reel à Proiperum Patere cœpit,vt cum eo prælium committere t. Antonius Lena Aftæ certior faelus no-’’ ^’'ostranfire,fummaquapotuitceIeritatetransTicinumferecipit. Hac re factum eft ninnt.

^tamiraliusNouariamamp;cæteraOmelinæ oppida caperet. Proiper grauiflimo morbo ûecuinbens fe peniili vehiculo deferendum ad T icini ripam curauerat, tanquam præ-inirc vellet : verum vbi per nuntios intellexit noftrorum præcurfores ad ripamnbsp;•pfainprogreftbsfuiftejdctranfttu impediendo propter minimam vadi multis locisnbsp;^ütudinemjdeipcrare cœpit: grauiora tormenta ænea Mediolanum remittit. Poitrine audit reliquas noftrorum copias ad Vigevameile,iamque machinarum vi Ger-nanospedites Cæfarianos qui traniîtum obiidebant, fummotos eire,noftros etiamnbsp;nnt équités turn peditestraniirecœpiire.Tiimnon parum à fe erratum efle licet iero,nbsp;^ouit,quifluministranfituexercitumGallicumrecentem,cuius vis in impetu eft,nbsp;P’'ohibendum ibfcepiftct.Igitur Mediolanum fe recipit : quo quum veniirct,tanto me-nperterritosrepcrit turn milites turn ciues,vtreliótooppido Lâudam fe recipere co-amp;nrct, Sed resadeoinfccliciter cafu nefcio quo amiralio ceiftt,vt conillio aliquotnbsp;^ediolanenfium,in primis Galeacij Vifeontij,fe adduci pateretur, qui docebant, ii re-^'duc ducerct exercitum,milites non poile contineri quin ipc prædæ in vrbem irrumnbsp;quo cfficeretur vt vrbs nulli viiii Rcgi eifet.Sinautem Galeacium ipftim cum ci- AntiraiiMMnbsp;colioquutum mitterct,pcrteóturum illum,vt Cæiariani vrbe pell eren tur, pecu-ingens quardamiùmma ad belli impeniasconficcretur. Ifta Galeacij orationcnbsp;^'iductusamiraliusfecundiillius auipicij curfum non tenuitjied biduum illic auttri-nirn commoratur,dum Galcacius cum Normaniæ quæftore generali Boério Me-?°lanum proficifeitur. Colloquia diuturniora, amp;: ad extremum verba mera repertanbsp;:inde noftri exercitus pernicies coicquuta eft.Dum enim tempus ducitur, Proipernbsp;animos ex tanta trepidatione confirmât, làrcinæ ad profedlionem iam collc-expeditæ deponuntur,fumma cclcritate amp;:incrcdibilifdflbrum numero vallumnbsp;ns niaximè labefaólatis inftauratur.Dcinde quum fibi non fatis eflè virium animad-^nteretadpluresvrbesdefcndendas, Mediolanum tantum,Cremonam amp;Papiamnbsp;dccreuit,reliqua ducatus oppida deferit, dum noftri exercitus impetus defterue-net,amp;^byeme iam propinquainfringerctur. Ad quas res perficiendas AntoniumLc-^^apiammittit,millehomines Alexandriaeôdcducit,præter duo millia quos fe-^Leuaducebat,pedites alios pari numero Cremonam mittit. Amiralius Alexan-''nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;quam defertamvidet, Bullîum Ambofium cum duobus equitum leuis arma-

^^æmillibus mittit.

w IR A LI V s errorein quem vana fpclufiis incideratanimaduerfo, reftà Mc- MeJiolanDi» ^^‘^^umirecontendir,redfcrb.Pro{perenim decem militum millia illuc collegcrat,nbsp;Pæterciuesipfosquiiamarmisairueuerant.Nontameninceptodeftitit,fed caftra adnbsp;.Ppiduin inter duo itinera Laudæ amp; Papiæ locat.Monzam exercitumiflb occupât, ei-^nrmumpræfidiumimponit,vtcommeatum Mediolanum importari prohiberet.

ƒæterea certior faôtusducem Mantuanum Laudam venifl’e cum quingentis cquiti-ducentis pcditibus,quos papa auxilio fœderatis mittebat, Badium cum odo pe-îo tH^^^^^^bus,quadringcntis catapbraétis amp; oéto machinis igniariis illuc mittit,Man-j P ^’^ibioppreftumirilperans:atillcnuntioacceptoamp; viribus fuis diffifus, oppido h„ proripuit. Badius ingrelîùs, impofitôque præfidio Cremonam contendit,nbsp;‘^^ïumfaifturus num ope noftrorum,qui etiamnum arcem tencbant,illam occu-Qünbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;quem quum eo veniftet, acceftit Rentius Ceres patricius Romanus, cum

Italorum millibus,quos ex agro Ferrarienfi locis finitimis collegc-communicato confilio quum viderêt ab arcc nullamirruptionem aut impetum

MART. BELLAII

I 5 2,nbsp;3, invrbcmficripoflejquôdlatiflîmisamp;altiffiniisfoiïisaditusomneshoftis interclu 1

inftituunt,amp; periclitari num viirrumpcrent,licet V cnecorum c crcitus qui fœderc erant coniunlt;äi,Pontiui) ab eo loco non procul ab eilet. Nani enbsp;torumilium exercitum(qui,vt dixi,in numero fœderatorum erant)nonnbsp;refibitimcndumefl'educebant,proptercaquödSenatus vetuiflct neliio iniullunbsp;bus excederent.nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;. n • m

Prosper certiorfaétusRegium exercitum Cremonam proficifci, mittit, vt milites ad numerum trium millium quingcntorum Cremonamnbsp;ducerentur, A ducc Vrbinenli Venctoru legato amp; marchione Mantuano pups: Icgntonbsp;fiimmopere contendit vt fuas copias ad nollrorum caftra adducant, vt ab oppug®^nbsp;do oppidoauertant.Sednehæcquidcmres Badium, Rentium èc Lorgium pediwnbsp;Gallic! præfedum remorata eft,quin admotis macliinis ea diligentia murumnbsp;rent,vt triduo fatis magna pars dciiccretur. Verum tanta repente imbris copia exunt,nbsp;cremanXcai nofttiloco lubtico quautum progrediad murum conabantur,tantundeni retropcnbsp;cogerenturrcfcrre.Qm imber quum quatriduum totum nulla temporisnbsp;tcrmifla duraret,Badius oppugnationemin alium diem difterre cogirur : qua temp^nbsp;morahoftibusadruinamobftruendamljpatiiun datum eft. Denique iugcsiUi imnbsp;tantamitinerumdifticultatemattuleruntjVtnulla omnino exparte cibariainflonbsp;rum caftraimportari poßent, arque adco fame illic laboraretur : ad qua: incotnrn®nbsp;hoc etiam acccftît,quôdhinc ab exercitu V cneto illinc à papano commeatus inter^^^nbsp;debantur. Qmbus rebus coadusBadius Mediolanum fe recipit,quum tainenP^^^nbsp;arccm Cremonenfem viris amp; cibariis rccentibus muniflet.Qi^m ingrelPus rep^*^^ j,nbsp;nouium præfedum mortuum,fimulvniuerfos milites quos Foxiusreliquerat'^nbsp;bus odotantiimfupcreranr, animo obfirmatofe potiusidcm genus mortisnbsp;quisperpeiruros,quamvtdeditionemfacerenr,quamuisdiutina bicnnij cofld'^nbsp;ad fummam rerum omniuminopiamadducti fuifl'ent. Non ea virtus fuitnbsp;Mediolanenfem arcem tenebant. Qui fimulatque Lautrecus quo cupicbant temPnbsp;articulo auxilium non tuliflet(vbi Marcus Antonius interiit) deditionemfccertt ’nbsp;quum reifrumentariæ fatis magna fuppeteret copia,vtauxilium amiralij Boniue^nbsp;pcdare poffent.Quinetiam Profpcr iple quum poft Ticini tranfitum è noftrorui’’ cnbsp;Ipcdu pcdem referret, nunquam de defendendavrbe conlilium inuffet, finbsp;ftri tenuifl'ent. Qua de caufa capitaneus Mafcaro qui(vt anteadiximus) eiptæP® *.i-fuerat, male audnt,paulûmqucab eo abfuit vtignominiæmaculamex difcipbt^®^nbsp;tarifufciperet.

I A M rebus amiralij ad Mediolanum in fuumlocum rcielt;ftis,ad Ptt:ar3i^ Campaniæ ftatum reuertendum eft.Simulatque Borbonius Gallia exceffit, Motta^nbsp;Gfrmanorum cetanus,quemdixirnusin Gcrmaniamabillo ad militcs confctibcndos milfum fi^*nbsp;inGaiiiatfie.v tautavfus cft celeritatc, Vt paucis diebus Campanorum fines cum comité Gulic^\nbsp;Fuftembergoamp;comiteFeliceingreflus,adCoffiumobfidendumveniret. Oppt^ .0nbsp;hoc eft qua parte Gallia comitatumBurgtindiæcontingit,milliapaftùum à Lingennbsp;vrbe duodecim. Forum aduentu perterrefadus is qui præerat, prima ftatimnbsp;tiationc,nullaoppugnationededitionem facit. Q^ fado Montinium regiumnbsp;uam rclinquunt„amp; tranfmiflb Mofa flumine fupra Neocomum, Monticlarum vernbsp;progrediuntur,quod caftrum eft in monte fitum non procul à Matrôna flumine, 1nbsp;diofereitinereCaldimontis Baffiniorum amp;r lanvillæ. Hoc caftrum etiamin eornbsp;poteftatem venit.Dux Guifius qui Regis legatus in Burgundia prouincia relidus cnbsp;quôdTrimolliusPicardiæpræfedus abeflet,amifrahæcoppidavbimtellcxit,nonpnbsp;tauit committedum ellevtGermanicus ifte peditatuslogins progrederetur, fed cu 1^.nbsp;cquitibuscataphradis centum,totidem Alenconianis,amp;: Vindocinianis itidemPj,.nbsp;numero amp; aliis aliunde accitis, Caldimontem venir, vbi fuos cum equitatu Orvnbsp;Campaniæ præfediconiungit,vt numerum fere fexcentorum cataphradorumnbsp;tumconficerentiquibusaccelfitequitatusexnobilitate prouinciæ promulgationcnbsp;da coadusrcuiuspræfidio Caldimontem amp;:reliquaoppidafirmarunt. Nam catapnnbsp;dosillosoppidisnolebantconcluderc,fedlocispatcntibus paratos habere vchcd ’nbsp;quorum opora vbicunque rem ita poftulare intelligerent,vtercntur.Hoftes quod

- • nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;' C o M M E N T. L I ß. 11.

^dcrent Borbonium équités fuppediraturum equitatu careBant, Quamobrcm equines noftri continenter inarmis erant,illinullos qui frumentatoribus prarfidio eflent ha^ ^ebant.His rebus efFeótum efl vt paucis diebus fame coaéli,itinere NeocomumLota-^bigorum conucrfo,vt illic Mofam tranfirent,domum redire cœperinr.

G VI s IV s poflquameosdifccdercjamp;quodnam iter infl:ituercnt,pcr nuntios conipcrit,catapliraÔloscircitertrecentosmitrit,quitraicâ:o Mofa flumine antegrefnbsp;^flioftes à fronte adorirentur,ipfe cum reliquo equitatu, parte illorum flumen tradu-^ajnouifllmisàrergoinftareuquum cnimingentemprædamagerent,facile erat illo-’^tuordines fiib farcinis perturbare. Ad banc rem perficiendam deligitur Coruilla-^us,quiGuifianos équités amp; alios duólurus erat:fed acciditvt pridiequam proficifee-’’entur,rixa quædam coorta fit inter Coruillanum amp;: Caftellctum Lotaringum : quinbsp;H'atim ad arma vcnifrent,Caft:elIetus diflriólo gladio Coruillanum punólim in os petit,nbsp;^iugulumtraiicit:quxresprofc6lionem eorum retardauit. Guifius quum illos Mo-^ain,quemadmodumiuirierant,tranfilTe exiflimarct,nouiifimos illorum fuis equiti-^usinfequicccpit:quosadNeocomumafrcquutus,eos qui citra flumcn reliquierantnbsp;('lam dimidia fere pars tranfierat)concîdit, amp; prædam recuperauit.Quod fi quibus ne-SotiumdatumfucratjVttransflumen efient,quod imperatum erat fèciflènt,paucif-^iniexhoflibusfuperfuiflent: tantus eos metusinceflerat. Lotaringa amp;;Guilianobi-l^smatronæexarcis feneflrishoclpeóhaculofeoblcólabant.

« nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;. T\-nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;Ait^rlortn» cy

D V M bæcinltaliaamp;Campaniagemntur,nihilominus turbarumerat in Picar- nelram.cx-^a.Dux Norchfolcus quatuordecim ferè aut quindccim Anorlorum millia ad Caletum iunctis cum Burano comice Cæfaris legato copiis, reperiunt in cxercitu cl--*’ifexferèmiUiaequitum,peditumadvigintiquinquc autttiginta millia,amp; tormento-^ninonparuam multitudinem.Iterinfiflunt inter Montrolium amp; Teroanam,vtHe-’^'lümvelDurlenumaggrelTurividerentur. Trimollius tantambelbmolemfibi fufb-*'^ndam vidons,iis iamvrbibusprofpexerat ad quas holies primùm accefl'uros verifi-erat. Teroanæ Fraxinæum Nothum Morollum ipfius oppidi præfeâzum cumnbsp;H'i'nquagintacatapliraélisreliquerat,amp;: capitaneum Petripontiumeum turma ducisnbsp;b yûtaringi(erat autem centumcataphraclorum)cuiusipfclegatus crat,amp; duobus pe-'l'tumrnillibus. Hoc oppidum holles ram egregiè munitum conlpicati, fibi non ten-^Mumelîerati,prætereunt.Hedinum vfque progrelfi,itinere Durlenum conuerlb,nbsp;^'(etnfaciunt;Durlenum tandem obfidendi confilio perueniunt. Caftrum reperiuntnbsp;^^fpititium viris amp; rebus ad bellum neceflariis abundc munitum : quod Pondormiusnbsp;Jülfu Vindocini anno luperiori in colle Ambianum verlüs extruendum curauerar.nbsp;'^dquum diligenter explorallent, ab eo etiam fibi abllinendum ell'e duxerunt. Ibinbsp;’î'iatriduummorati,vtfecxitinerisdefatigationerccrearcnt,Corbiamiterfaciunt:fednbsp;!'‘^camquidcmaggrediinanimuminduxcrunt,quôd illic ipfum Trimollium adeflenbsp;'^telligerent.

Hoc dignumfcitucll,tantamfuiire Trimollio hominum paucitatem,vt quum ^‘fluod oppidum hollis præteriiirct,illinccogebatur pratfidium abducere quod flavin aliudintrodudum hofti opponeren Pondormius vbi holles Corbiampræter-Woscirc,amp;aducrfoflumineSomona proccderefenfit,Bibraéle ingreditur,vbi flu-tranlîtus ell inter Corbiam amp; Peronam,eo confilio vt hollem tranfitu prohibe-quumquidem fecum circiter centum quinquaginta cataphraâos amp; pedites ferènbsp;^'^equingentoshaberet.Ncque veroeumlatebat oppidum infirmius elfe quàm vtnbsp;«endipoflèt,vt pote quodmœnibusinualidis cinèlum, nec muniri etiam porcll, obnbsp;^^citcunieClos montes adeopropinquos,vtvcl lapidibus abigi queant fiqui propu-j^B'iareconentur.Scdfperabat,fimaioriholliumvi imparelTetjfibi per aggeremrece-T'k^^^ultatem datumirijfequc pontes elïraèlurumefl'e. Verùm aliter omninofe resnbsp;,‘iDuit.Adeo enim vrgentibus aduerfariis premi fe fentit,vt nonnifi perturbatis ordini-/isferccipercpotuerit,promifcuèpertumultum illis tranfeuntibus. In eaturba Pon-otmius circiter centum homines amifir,ex quibus ftiit capitancus Adrianus mille pe-’iwmtribunus.Nec dubium ell quinreliqui ad vnum omnes delcti fuifi'ent, nifi Pon-' ^^^'iiscumequicibusaduerfumlc adfullinendamirruentium hollium molem op-f Z

i ' nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;''nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;1nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;---f -------- --------------:3-------£ --------

Trimollivs certior faólus hoftes traduóto exercitu Roiam amp;:;Mondidc' rium contendere,Mo ndiderium mittcre auxilium conftituit.Qwd quum ncmo ful-cipere änderet, quöditincrahoftium exercitu referta eranr,Pondorniins,(cui omnianbsp;quantumuis pcriculofa,leuia videbantnr)reni tantam aggredi nó dübitauit.Poftquamnbsp;aduefperaflctjitineri fc cominittit, afluinptis ducibns itin erum peri tiffimis: qnumqucnbsp;neminemobuiumhabuifletjillucRupebaronefn Arvernum cum qninquagintaca-taplira(3:is,FIofacumparinumero(is aiitem erat in turnia comitis Dammartini Icga-tus)amp;:capitancumRenatum Palletcriumcummilleleuioris armaturæ cquitibus col-locauit. Re quam fufeeperat ex fcnrentiaconfedajde reditu cogitate cœpit. Tamedînbsp;autem minime dubitabat quin hoftes,qui eum Corbia profeiftüm Mondiderium ve-niftèfciebantjOperamdaturicflent vt redeunti occurrerent, tarnen quôd metuebatnbsp;ne TrimoUius fùam operam defîderarer,non iudicauit ftbi expetftandum eile dura noxnbsp;appeteret.ltaplcnaluceiteringreditur,quofcunqucobuioshaberet certôconftiraitnbsp;ûggredi,quum tarnenfuamtantumturmam,quæ nonaginta cataphraâis conftabat,nbsp;procomitis Lauedani turmam duceret. Dum iter facit, incidit in quingentos equi-tes,quos tantavirtuteadoritur, vt infiigam ftatim coniicerct. Duo poftea equinimnbsp;millia reperit qui fubfidio primis veniebant,quorum occurfu ferecipere coaélus, cumnbsp;triginta equitibus nouiftîmum agmen claudit,dum reliqui itincre quo Ambianumi^rnbsp;cuaderent. Vrgentibus fupra modum aduerfariis cquo interfedo ipfe in terram deüci- :nbsp;rur.-proftrato fticcurrit Barniolius frater amp; legatus cum Canaplio nepote,qui idc^nnbsp;etiam fignifer cratdii amp; equum illi fuppeditant, amp; nouiflîmi omnium iùbilftunt, dumnbsp;ille vnà cum fuis Ambianumfcrecipitmam Corbiam redire integrum non erat, pro-pterea quod hoc iter ab hoftium exercitu intercludebatur. Tandem crebris pracîiisnbsp;Barniolius amp;Canapîius cum viginti cataphradis conflidtati humi fternuntur,amp;cumnbsp;feptem equitibus viui in hoftium poteftatemveniunt. Roia ab hoftibus capitur amp;in-ccndjturrqui poftea Mondiderium veniunt,amp;machinis muros dciiciunt. NoftriquO’nbsp;commeatuspenuriadiutius illic commorari neque longiorc cos obftdione premercnbsp;potuift’ent. Aftirmarunt nonnulli Renatum Palîeterium liane padlionem nunquamnbsp;approbafle.

R E X quum Lugduni audirct quo loco eftent res Picardicæ,hoftélquc ad louacum erat,metu perculfos confolari conarctur, miiiifc non vnum quempiam vc-redarns cquis,fed marcfchallum loachiraum Rualtum cum quadringentis cataphra-lt;ftis,quam rem illis fôIatiofuiile.Tametftcnim illis in dubium minime veniret Brionijnbsp;fîdes,virtusamp;sgiatiaqua apud Regem valeret,noneftetarneneum quifolus tantamnbsp;vrbcmmctulibcrarepolict. Nuntiatumnihilominus illis crat Vindocinum aduenta- ƒ•nbsp;rc cum pari hominum numero quem Rualtus ttimhabuiflet. Id quod magnum illis a-nimumaddcbattumobftngularemprincipis virtutem amp; dignitatem, turn ob comi-tum multirudinem.

Roia amp;Mondiderio captis amp;: incenfîs nuntiatur Anclis Vindocinum appropm'

COMMENT. LIB. I I.

®'^cederent,quaratione fierce vt commeatus omnis intcrcipcretur. Itaque reduccrc co P'3sFeruaquioftatuerunt,ad caput fluminis Somonæoélo pafluum millia fiipraSan-^'^•mtinum.Nellam oppidum in itineredefertum,quod infirmiuscflet,rcperiunt,quodnbsp;^fiainincendunt.Poftridie Hanum iter conuertunt, quod defenforibus deftitutum renbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;*

r Welelperabantjvej-ùmfupcrioriproximanoâze comes Brennus cognomento Sal-Wcusilluc cum fuis quinquaginta cataphraClis nbsp;nbsp;peditibus fere oÄingentis vene-

’¦^^ui oppidum feruarc ilatuerant : arx cnim ca erat quæ ab cxcrcitu ab expeditione ’^'^Uertenti capi vix pofl'ct.Id oppidum quum prælidio firmatum lioftes videret, abiquenbsp;°PP^ïgnationepr2etereunt.Secundop6fl;dierclicloadla:uam Sanquintino ad Fcrua.^nbsp;^^UiTicaftra locant:poftridie Premontc,Bohanium, quod cafirum eft duobus Pre-oiitepafluum, millibus,oppugnare veile præ fe ferentes. Qu^nquarn Premontiananbsp;^caftramctatiofatisoftendcbatillis non effc in animo Bohanium tentare: quippenbsp;^'^ÇinitinercBohanio Cameracumfaflafueratrvtverifimiliuseflcteosfcilluc rccipc-f^fluàmcaftrumaggrcdi cogitate. Quod quum non animaduertcret qui caftro illinbsp;P^æcragquum hoflcs tarn propinquo loco elle intellexiflct,non cxpcólauit dum de fa- qiMem dsdi-^*^ndadeditione mitterctur nuntius:vertim ipfc Premontem profcctus caftrum Soth-°coamp;Buranoinmanumdat,modbfibiamp;iùis abire faluisimpedimcntisliceat. An-0^sreliétoquodfatiscircvidebaturpræfidio,in Artefiorumfines reuerfiis cxercitum ,nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;. i

faflumeftpaulopoft Diualiaanno i y i 3, dccem nempe aut duodc-lt;L'»»*dH*

^^'’^po{tMartincadiebus:quoquicIemMartineorudietriticafatapervniuerfum Gal-'”***¦'*^'*¦’** æ*^^gnumgclu correptafunt. Decimo aut duodecimo ab hoc grauiflimo cafiidienbsp;videret T rimollius hoftes prius exceflhfc quam Vindocinus adueniilct,rcô‘tà Bonbsp;cum fex cannis muralibus pergit,murum tanto impetu concutit vt hoftes dc-P^^ato auxilio,qubd dimiflus erat exercitus,dcditioncm faccrent : quo facto Stratx’usnbsp;^hopræflcitur.TrimolliusèPicardiadcccdit,quamaducrfus maximi exercitus im-Ç^^pauciflimorumhominum ope tanta virtutc défendit, vthofti ne pedis quidem

. nbsp;nbsp;nbsp;P^^aim occupatum tanta expeditione in Gallia fiiperfueri t.

¦^Miralivs id temporis quum ad Mediolanum caftra haberet, oppidani ad ' b 0 ^^bariorum penuriam redafti funt, quod piftrina noftri vndique fregiifent, amp; a-:nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;?dtiftum ab oppido auertifrent,vt nifi magnam piflrinorum verfatilium multitudi-

I ’^invrbehabuifl'ent,quæfieriProfperimperaucrat,dubiumnonfit quin turn cities . ^milites fame periflent. Profperi morbus etiam ingrauefeere cœpit,vt fummamnbsp;Inbsp;nbsp;nbsp;ƒPerij AlarconiHifpano tradere cogcrctur.Is paulo ante iuifu Cæfiris è Calabria ve-

5(j^^Lvtpcditatui Hifpanicopræcfl'et,proptercaquodPifcariusaberat,qui obrixam ^crfiisPi-ofpci-unicoortamdifccfl'erat. Alarco hac cura totius adminiflrationis fuf-P’^'ijVtinitioaliquidmemorabilcfaccrctjcditamvaldcaggeris molem in vrbe exci-’^bVndcin noftrorum caftra glandes coniiccrentur:illuc feptem aut o6to maioranbsp;‘^^^entafubuehi iuffit. Profper opcris inutilitatem, amp; munitionis bcllicæ iafturamnbsp;hnbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;^’¦’defiflerc ab ca fubftruCtionc fuos iubetunarchioni Mantuano impcrat,

^^’Wquingentis equitibus papanis quos habcbat,Papiamoccupet,commcatum tioftris ex parte Laudæ deportabatur,intercludat.Florentini, Lucenfes, Senenfesnbsp;' ^^fociis alijimpenftmdetredare cœpcrunt,quod trimeftrem penfionem,quem-ç^^dumconucncrantjpcrfoluifTent. His rebus fiebatvt Profper ad rem numariamnbsp;pcdienflam,Mutinam(quæ«àGuidoRangoncnomine ccclefiafticæ ditionis tene-toT^'^^^uciFcrrariæ certo pretio rcftitucre ftatuerct ; amp; hanc ad rem pcrficiendalcga- .nbsp;f ^deummitteret.Rebus iam cópofitis,Carolus La^iofitis prorexNcapolitanus mil-Z».w«v««/nbsp;r ^intio paârioncm perturbar,fcque ad belli fumptus pccuniam fuppeditaturum c(5-'nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;^'••Q’hnctiamipfc Neapoliprofcctus Mcdiolanumvcnit,vtquandiu Profpera:-

'¦®’^^brebusgercndisiufluCa:farispræeflet,fecumquadringentos cataphracFos ex j^5^politanorcgnohabens:amp;iniismarchionemctiamPifcarium,qui ob contentio-fç ^^Twndam,quæilli(vtidiôlumeft)cumProfpcrointcrcedebat,ab cxcrcitu dilcci-

* ^^f-Amiralius quodvercbaturnc Mantuanus amp; Antonius Lena, qui Papia; crai11, (If ^^fl’-wra^iidVigcuamfacicndumcuraratocGupato,commcatum quiillinc inca-Q^cöuchcbaturintcrcipercnt,Badiumamp;; Rentium Moucha Vigeuam venire iuflit.nbsp;fluidem migratio noftris pcrniciem attulititum enim aditu patefaClo commca-

£6 nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;M A R T. B E L L A I I

I J X 3. tuslibcreamp;ingenti copia Mediolanum importaricœpit.

GaiiiMedioia Amiralivs hacdccaufaquumMediolancnfesfamclcpremercpoflcdcftc-num nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;rarer,fimul quod coniiliaeorumquos in vrbeß bi ftudentes habebat patefai^la efle di-

Jejiniint. nbsp;nbsp;cebatur,oblidionc deßftere conftituit cóquc magis quod fuos locis apertis contiaerc

lt;liutiusnonpoterat,quiniuofamamp;fæuamhyemem femeflri ipatio antea pcrtulerant: quibus vt teftafubcudifacultatem daret,Biagrafumamp;:locafinitimaferccipir. Eopoft-cnbsp;quamperuenit,Rentium,Sampauliumamp;:Lorgium peditatus Gallici prçfeâ:um,Aron-^nbsp;nam quod oppidum eft ad lacum MaiorernjobfefTum mittit, Neriim Profper animad-uerfo noftrorum difeeftù,mille ducentos milites illuc fubfidio miferat : qux res noftrisnbsp;incommode profedo cecidit.Rentius ad oppidum addudro exerciru aggeres ad machi 10nbsp;nas admouendas extruit,machinas inftruit, viginti amp; eo amplius dies concuflîs mûrisnbsp;bis aut ter oppugnare vrbem cœpit. Noftris fortiter ab oppidanis repulfis, aliaag^edinbsp;via inftituit,vt cuniculos agerct.Suffofl'o latilhmo muri fpatio amp; igne cuniculis fubiedonbsp;murus in fublime elatus in foflas non delabitur,fed ad libellam defedit,amp; in fundamen-tatanquamadadusconftitit.Quibus rebus faótumeftvtille ftia Ipe deiedus, tam longo tempore nequiequam abfumpto fein noftrorum caftra rccipcretJn ea obßdioncnbsp;noftris viri fortes non pauci perierunt,amp; ex hoftibus quoque nonnulU.E noftris inxn'^nbsp;Inbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;Pomerellus rei machinaria: in Italia magifter,amp; iuuenis quidam nobilis Normanus co-

... ««»1^ '!*-*•lt; ***•-• '•’ gnomento Roncerollius,Hugouillani F.quorum morte non mediocre damnumaccc ’ K —• ^ *** '.nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;jßg enim exercitatiftimus omnium Gallorum in machinis collimandis Cquot;

rat : hic fummam fui apud omnes expedationem concitarat.Plurimietiamalijintcr-ierunt, à quorum nominibus recenfendis, ne xquo longiores fimus,fuperfedere vi-, ftim nobis eft.

P E R id tempus Cxfarianus cxcrcitus Mediolàno non difeeflerat, quum exped^' retur Carolus Lannofius prorex Neapolitanus,qucm Cæfar mittebat vt ftimmamnbsp;toritatem acciperet.Scd cundabatur ille,expedans quorftim Profperi morbus euaU*'nbsp;ret,turn quod in cum locum venire nolebat,quo loco ille eflèt, ne eins imperium vdunbsp;inferior ferre viderctur: turn quod hominem virtutc militari amp; belli gloria darum loc®nbsp;adhuc tenuerat,mouere non ftudebat. Tandern nuntio accepto eum ex morbnnbsp;mors.nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;credo die quo Profper obiit. l

diolanum vbi venit,luftrato exercitu ex oratoris Venetorum confenfu ftatuit, vciGcf' mani pedites numero ad fex milha,quos è Germania accerfiuerant, cum exercitunbsp;neto fe coniungerent,3«: fimul flumine Adda tranfiniftb ad fe acccderent.Id eo cod’Unbsp;faciebat,vtconiundiscopiisregiumexercitum quern longa hyeme quam pertduru^’nbsp;conflidatum putabac,vt crar,amp;: femeftri labore defatigatum,priufquam è Gallia ihppl®nbsp;mentum mitteretur,inuadercr.

M E N s I s cratMartiusquumcxcrcitus Vcnetorum,auxiliaGermanorumamp;-7^' pac Clementis copiæ flumen Addamtranfiemnt. Coniundi in apertum prodeunt,nbsp;aditerMedioIano Papiam caftra faciuntdbiproregi nuntiatur Badium cum fuis cennbsp;turn cataphradis, Mafl'erium amp; Samemmium cum fuis vtrunque quinquagenis, Lor-gium denique cum Gallis peditibus quibus præerat, adRebcccumconfediifelocoananbsp;ftrisdiflrito,amp;adauxiliumfcrendumincommodo.Hacde caufa nodurno impemcosnbsp;inopinantes opprimcrc coftituit, amp; ad hanc rem Pifearium cum peditatu Hifpaniconbsp;Io anném Mediccm Clementis papx nepotem cum magna cquitatus multitudinc acnbsp;ligit.Et quoniam nodu rem fieri oportcbat,indufium candidum fingulos,vt fenbsp;tX rent,capereiubet:hinc etiam talem adoriendi hoftis rationcm à camifia camilauamnbsp;aduentitnbsp;nbsp;nbsp;nbsp;appcIlant.Tanta celeritate iter faciunt,vt ad vigilum ftationem duabus ante lueem

ris peruenirent.Hos infirmiorcs ad fuftinendum impetum adorti, in ipfa caftra coin' pcllunt,vtnonpriusadarmaconclamaretur,quam Badiusamp;cxtcriduces fuosrepd'nbsp;fos cernerent.Badiusetfîægrotabat,ramen fumpta medicina equum ftatim confeen^nbsp;ditiLorgius illi prxfto fuit,collcdo repente quantum potuit peditum numero. Hi id^nbsp;petum hoftium fuftincnt,dum rcliqui conuenircnt,amp; ad caftra confiigerent : in icinc^nbsp;re amiralio occurrunt,qui cum exercitu ad auxilium fcrendum propcrabat.In co connbsp;flidupaucos homines amifimus, impedimenta omnia hoftis adcmit.Poftnaicnbsp;ralius quiun videretnoftras copias in dies fingulos nuiiui» ad Hcluctios mittit vt ur

C o M M E N T. L I B. I L nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;çy

plemenrum fcx millium accipcrct : interim niliilominus ipfeamp; marcfchallus Mom-morenciüsprimæ acieiduâ:or,cxcrcitulicetvaldeaccifoquotidie præliandi potefta-temquzrcbant. Sedhoftis congrcdinolebat, quôdfpcraretabfquepugnaamp;nullope-nculo noftros ex Italia cijcerc, èâ cam ferè confuctudincm cfl'c feiret, vt fera auxilia c Gallia mittantur.

Cæsariani amiralium Biagrafilocovaldecommodocaftrahabcrcquumper-Jpiccrcntjduobus hominummillibus Mcdiolani præfîdio rcliétis Ticinum tranfeûtèc 'Jambolati caftra locant,vt commeatum qui Omelina conuehebatur impcdirent.Fræ-^tea quumnoftriqui Garlafum præfidio tenebant, commeatum quiPapia incaftra GumMatiHtinbsp;Gæfarianorum importabatur, intercluderent, dux Vrbincnfîs cum exercitu Vcneto-noftros inde cxpcllerc aggreditur. itaque admotis macliinis muro deiedo, bisnbsp;'’ppugnauitdcd noftrorum virtutc rcpulfüs, plurimos amp; fortiflîmos ex fuis amifit. T er-^^QpP’-ignatione quum noftri totlaboribus defatigati ; impetum lioftium ftiftinere nonbsp;Poffent,fuccumbunt:dux Vrbincnfts impofito firmo præfidio ad Cæiàrianorum caftranbsp;^’’ccipit. Hæc Garlafi occupatio magno vfui fuit hoftibus : nam dcinccps Papia ad eo-

caftra commeatus nulla molcftia amp; periculo vehebatur.Hoftibus Ticinum tradu-

Garlafo occupato amiralius vereri cœpit ne Omelinæ omnibus itineribus occlu-caratione fieret vt noftri ad famem compellerentur : illinc enim petebatur quicquid !îonbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;habebat. His caufis permotus Biagrafi mille relidis peditibus centum c-

^^ribus leuis armaturZjV igeuam venir,

Cæfàriani Garlafi amp; Binafci eflent,IoanncsMediccs iter cum fuis facicns,in-j ^^’^induccntosHeluctiosexnoftrisquipabulatû ierant.Hiquumimparesfcviderêt, soanniiMetli-munito occupato fc continent: deinde quû ea conditione,vt viui feruarcntur,dedi feciflènt,fidcmviolauit,amp;omncsper fummam crudeliratem inrerfcck.Hac ter -viniKXt.nbsp;]. cclerata perfidia irritati Heluctij ab amiraiio petutvt eius voluntate fibi bello fçuo vtinbsp;'¦'^ât:qnodvtillisfatisfaccret,conccdit.Itatoros vigintidiescx hoftibus nemo inillo-J^manus incidit quem nonma(ftarent,amp;quicunque captiuiin caftraadduccban-Ijnbsp;nbsp;nbsp;nbsp;ijs ftatim interficiebatur.Qua ratione noftri fi vti perfeucraflènt,verifimile eft bel

b nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nobis commodo fuifle. Nam Hifpanus prçter cçteros populos mortem refor-

ç, ^^f)magisquequæftuscupiditate quàmaliacaufaaddudus bellumgerit,amp;quoti-rx ^®ntani fperatur lucrum quàm timetur detrimentum, rarifTimè periculo fe obijcit.

de maxima parte, non de omnibus diôtum accipi velim. Hoc ita efl'c argumen-

G Siuôd toto fæuiillius belli tempore pauci Hif{?anifelocis patentibus committe-tç ƒ ’ n^ïaiori quietc quàm antea potiebamur. Neque deftiterunt illi cum noftris age-’ Qneciuftum bcUum rurfus concederctur. nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;•

s A R I A N V s exercitus Gambolari,noftcr Vigeuæ crat, locis admodum pro-ft^is.Ibi amiralius dies continuos tres pro caftris fiias copias produxit, amp; aciem in-Plu nbsp;nbsp;nbsp;habuit, vt fi vellet hoftis prælio contendere ( veile autem debebat, cui duplo

k nbsp;nbsp;nbsp;viri fuppetebant)ci poteftas non dccflet.Tamen prorex amp; Vrbinenfis certamen

^^periundum nonefle ducebant,quôdfinc periculo fc fuperiorcs fore confide-noftros Vigeua elicerent,Sartiranam excrcitumducunt, quam cornes Hu-’ith ^P°^ns Bononienfis amp; loannes Biraguius præfidio tcnebant.Quo fimulatque per-naachinas fumma ccleritate expediunt. Amiralius hoc hoftium cognito iti- gt;'lüia oppido quod infirmum efte intelligcbat,.mctuebat, feruare homines volui t, jnbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;vfque progrcflb nuntiatur capto per vim

o niaximam militum partem interfeólam efl'e,Hugonem Pepolium Biragui-nianus hoftium venifle : qua re intelleéla ille fufcepto itinere deftitit, 5^: co loco ç^pofuit,

^^^'^^^'¦b^^^^Glæfariani rationcm quærcre cœpcruntjVtVcrccllasàGallisa- s^rt^rand eit-Hieronymi cuiufdam Parui Vercellenfis. Id facile illis faiftu fuit, quöd SPonbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;Guelfana falt;ftionc longé effent fûperiores.Hæc Vercellarum defeftio ma-

’^1 nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;detrimento fuit,quod commeatus maxima ex parte illis ex agro Vercellen-

kiijj^'^'r^nrinovicinis comportabatur:vndccontra, poftquam defciuiflct, pluri-^'*04 ^^^^^cipicbatur.Quibus de caufis hoftesin magna fpévcnicbat forcvtarbitratu noftris prop ter rei frumêtariæ inopia ftatucrét,imô vt cosffi libérer) reditu in Gai

¦ nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;^4

63 nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;M A R T. B E L L A I I

quidam cailis noftris inceruenit. Montiianus amp; Buterius Badij legatus rcmpcriculofam latis incoiiluko aggrediuntur. Ex noilro equitatu quibus vident optimos equos eiie( iicnbsp;autem habendum ed, minores tantum equos fuperfuifle : nam bcUatores vniuerfiino-eaHorim in- piaconfectiperierant}eosadccntumvigiiiti deligunt.Duceitincris aberrantchoftibusnbsp;fitUx cxdcs. occu rrunt,ab eisq; tandem fortitcr præiiantes cæduntur amp; pre fligantur,capiuntur Monbsp;tijanus amp; Buterius cum tota multitudinc.Quæ res noftras topiaSjquippe inclinatis iamnbsp;rebus, vehementer afflixit.

Am IR AL IV s tempus producere conabatur, dum auxilium ab Heluctijs quodac~ ccrliuerat,acciperet:{upplemcntumetiam quadringentorumequitumgrauisarmatu- lanbsp;ræ à Rege exped:abat,fèx denique Rhetorum millia, qui Bergomenh agro iter faciebatnbsp;vt fe cum Federico Bozzolo Laudæ coniungcrent,ducatumque Mediolancnfcm amp; Vcnbsp;netorum hnes illinc inuaderenc, amp;c vires hoRium auocarent. Itaque Nouariain exerci-tum ducit.Ioannes Medices cum quatuor peditum millib. amp; equitibus trecentis à proroge mittitur, qui Rhetos tranlire prohiberet. Qmpoftquam ad Bergomatumlimiteinbsp;peruenit, cum Vcnetorumauxilijs tantumnegoti) illis exhibuit, vtquoniamequitatunbsp;carebantjdomum redire cogerentur. Cçfariani metu Rhetorum liberati Biagralum uonbsp;ftris eripereconantur,proptcreaquodinde commeatuiuuabantur : adhanc remdeli-gitur loannes Medices.Qui primo impetu pontem qui ànoftris tenebatur, occupât,denbsp;inde quum ad oppidum machinas admotas ad oppugnationem inftruxilfet, Mediola- 1«nbsp;no cgrelfi ciucs ad fex miili a cgregiè armati,auxilio illi accedunt.Concuflis mûris quatuor aut quinque dierum fpatio, oppugnare aggrefli a noftris rcpelluntur : fecundaag-greßione vi capitur oppidum. Fit ingens præda, qua: tarnen Mediolanenhbus magnonbsp;r,!n^r.tfn»gt;vi conftitit.Omncs enim ædes inquas illata eft præda, infecit peltis, amp; totadeindeciuitasnbsp;^’¦æ^^orreptaeft: vtcertum habeaturperijflc illiccirciter quinquaginta hominumiUia-reft«w.nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;Prorex vt omnes aditus noflro exercituiprçcluderet,fimul vt Heluetios qui Ivrçamde

feender antjamp;amiraliumdiftincrctjMarianum copias duxit.Eo tempore peftilctia per noftrum cxercitumgralfata eft,maxime Heluetios inuaht amp;: alios promifcue.Qwnetianbsp;marefchallus Mommorencius primi agminis dudtor tarn graui morbo correptus eft, vtnbsp;Gallo,a exer- falutis fpos cxigua cfl'ct. Tor rebus aduerfis conflidlatus amiralius honeftius cft'eiudica- pnbsp;’¦dti^cliquiscopijs dilcrimenfortiter adire,quamfimiferc contabefcereamp;perirefine-ret.ItaqueNouariaprofeclusRomanianumverfus contendere ccepit,eafpcvtfecumnbsp;Heluctijs coniungercr, ficque conuerfo itinere prælitim cum hofte committcret.Wæcnbsp;quum proftcifeendum eflet, Mommorencius qui prç morbo cquum confeenderenonnbsp;poterat,gcftatorio vCdtus eft.

Prorex amp; Vrbinefts de noftrorum profedione moniti, celcrrime illos fubfequun tHT.Quumque fex millia paftuum progreflicaftrafacere decreuiftent, Borbonius quinbsp;(ita vti didlum cftjnupcr in eorum caftra aduencrat,vlterius vt procédant admonet, adnbsp;primam lucem noftros caftris appropinquaturos, vtantequam auxilia coniungcretur,nbsp;noftros vel inuitos ad certamen cogercnt.Dum inter illos dicuntur fen tentiæ,media ft 40nbsp;rd noCtc amiralius difeedit, ad flumen Sefiam iter facit.Eo quum diluculovcniflet, auxiliäres Heluetij ad alteram fluminis ripam accédant. Quos amiralius per nuntios mo-net amp; rogat vt flumcn tranleant, fperans coniundtis copijs fibi fads virium fore vtcumnbsp;Cælarianiscongrcderctur.Nuntijsrefpondentftbifatiseflc ft ciucs ftiosamp;: commilito-nes periculo creptos Iccum domum rcducanqpræferüm quum Regis promiflanonapnbsp;parèrent.Conucnillc enim vt dux Claudius Longouillanus cum quadringétis cataphranbsp;ctis fibi,qii urn Ivræam vcnirent,præfto eflet: hoc minime faótum fuilîc. Acceftît deniq:nbsp;illud infœlicitcr noftris,quod ex Heluctijs qui femper in caftris fucrant,quum fuos ad rinbsp;pam fluminis conftftcre fenftft'cnt,pluriminulloordinc vtadeos tranftrcnt fcftinarcnbsp;cœpcrunt.Amiraliustantaperturbationcanimaduerla,ne rcsaduerfarijsinnotcfccret, pnbsp;cum aliquot equitibus quos ex tempore collcgit, notüflimos claudit,amp;impetumlu hnbsp;nct.Illo primo congreft'u brachium fclopo traijcitur, faucius præ cruciatus magnitu tnbsp;nepugna excedere cogirur,rcliótaexcrcitus cura Sampaulio Se Badio,quircccptuinbsp;prouidcrcnt.Prorex interim équités leuis armaturæ circiter mille ducentos cum pc 1nbsp;tibus ferc oelingetis præmittit qui noftros prælio lacellercnt,amp;:: dum ipft cum tous co

COMMENT. LIB. JI. nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;6^

P’JsacccderetjOccuparent.Badius amp; Vandenefliisin extrcmo agminc totumpöndus nbsp;nbsp;GallarS exer~

^olem huius confliclus fuftinenr, fed ibi vterque cadit.Vandenefl'us in ipfo prælio mo-^'fUfjBadio medium corpus plumbeaglande traijcitur:qui fuis monennbus vt fe ex pu-S^areciperet, negauit fc auerium vnquam tergum bofti dedifl'e. Hoftib. repulfis ab œ-^onomo fuo,qui eum nunquam dcferuiqiubet fe ex equo deponi, amp; ad truncum arbo-’¦.^^vultuadhoftes conuerfo applicari. IbiBorbonius qui cumboftibusnoftros vrgen-'°üs aderatjillum intui tus,fe iJIius viccm dolerc fatum miferari ait,qu.em virum ftre-beUo fortem foifle fciret. Cui ille, Enimuero Borboni, inquit, nihil eft cur me ^‘fericordia profequaris,qui vt virum pro bum decct morior.Me quidern contra tui minbsp;’’’^hquem contra principe, contra patriam, contra fidem amp; iurifiuradi religionem ar-ferre video.Paulo poft hæc verba animam efflauit.Oeconomo publica fide acceptanbsp;P^rniifluni eft vt hominis cadauer in Dclphinatum,quæ patria eius crat,referret.Mor-J,^’o Badio comes Sampaulius de rpceptu faciedo cura fufcipit:vbi multa à noftris quamnbsp;fîîrnè fieri p oteft gefta funt,quum tarn pauci effent, ijq; minoribus maxima ex par-^quis(vti demonftratum eft)ve(fti.Intcr cætera in quadam hoftium impreflione leganbsp;^^Sanreinmij interfedus cft,cui nomen cratBellouaco cognomentoEIcganti.Is alternbsp;^^duob.illis crar,qui anno lyiy Villafrancæ porta claudi prohibuerant, vbi Iftofper Co-^'^naiinprouifo captus fuit. Prodomini Carnotcnlis amp; Annobaldi legati cqui interfile quibus laborantibus Lorgius cum paucis peditib. qui ex tanta clade fupercrat,nbsp;tempore fubhdio venir,vt holies ad fuorum agmen fe rccipere cogerentur. Qui-rebus perfeclis Sampaulius paucis delideratis reliquum exercitum flumen tradu-^'fjtormcnta igniaria Heluetijs tradit,hi fc cum illis valle Auftana recipiunt : ipfe T auri-regreditur. InterSufun Sc Brianconem obuium habet Claudiuninbsp;j^P’^gouillanuni cum quadringentis cataphraftis auxilioipfis venienrem, led poll fc-^Muoddici folet. Qift ft iinte quindecim dies aduenilfent, Heluetij illi, quos integrosnbsp;^¦’^centes fecum coniunxill'cnt,pugnarc non rccufaflent, qui earn tantiim caufam curnbsp;^'*^pugnarentattulerunt,quodftbi quum Ivra:amdcfccderent,promiirumfuiflecaunbsp;ƒ entur equitatum ilium prælio futurum.Idem vfuuenit anno lyzz quum auxilium Genbsp;fcnbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nftttcrctur.Illud denique verum eft, morem noftrum elfe vt fero, quum datafà-

^asprçterijt,auxiliummittamus,idque immodicoamp;: inutili fumptu.Mea quidem fre mcmoriahocnonfemclaccidillecomperi.

V. R o R E X Neapolitanus vbi Mediolanenfem ducatum vacuum elle GaUicis ar-'^viditjccnfuitvtidux Vrbinenlis cum Veneto excrcitudomumfcreciperet,initinc yudam,quam Federicus Bozzolus adhuc iull'u Regis tenebat, duci Sfortiæ receptanbsp;ƒ etetjPifcarius cum exercitus parte Alexandriam proficifeeretur, quam eidem du-Ç ^cupej-aret : illic enim Regis nomine aderat Buflius Ambolius. Bozzolus Sc Ambo-Ç^r:opijs noftris Italiaegreiris,net]uevllaauxilij lpercli(fta,fuomunere,quoadeiusnbsp;^^'potLiit,fun(fti,pacli funt vti ft bi ad Regem mittere conccderetur : à quo ft intra diesnbsp;h 'Mecim nihil accipercnt,deditionem le faóluros.Dic conftituta nuntium à Rege acnbsp;|^P^^nt,fibi nullam elfe auxilij copiam:proinde quàm honeftilftmis poftent condition!nbsp;dcciderent.Iraquc hoftium voluntäte in Galliamrcdeunt,faluis impedi-^^^tisjvcxillis explicatis, Sufam fine periculo dedufli, traditis prius oppidis in eorumnbsp;qui à Cæfare conftituti elfent.

ƒ I s D E M temporibus proregi mandata à Cxfarc Sc Anglo afferuntur,vt no- Rarbmia cS

’ ojjj pullis vicloriam vrgcret, Sc in Galliam exercitum duceret : fibi enim fumma Q^^^Polliccbantur,eorumoperaquos Borboniusfibicupientes S^ftudcnteselfeinnbsp;res conficiendas Cxfarducenta coronatorum milliaGe-Angluslingulis menftbus ingentem quandam pccuniæ fummam fup-præponitur dux Sc caput Borbonius,cui attribuiturnbsp;chio Pifearius cum peditib. ad numeru quindecim millium, equitu duobus millib.

Ejj f nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;oflodccim. Borbonius vtanimo apud fe cogitauerat, conftde-

^tilatquc Galliamingredcretur,plurimos exnobilibus feadeumaggregaturos ^'^Ipes hominem fefellit,quumGallus co ingenio fit vt à principefuo nun-jj^^deficiat.Sufccptoexercitu, oppugnandam Mafliliamfufcepit: ctenim quoni-’quot;C vallonec follancc lateralibus propugnaculis munitamclfe fatisintelligcbat^nbsp;paucis

70 nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;mart. BELLAII

I y Z 4.paucisinfuperdcfenforibusamp;rebusquæadpropugnandumvftûfuntfirmatam,faci-lè banc ßbi deditura iri confidebat.

Régi nuntiamr Borbonnim Maflîliam verfus ircr habcrc: eo Rcncium Ccretcm, viruni rci miUtaris peritiflîmuni Brionium, cum ducentis cataphraâ:is Sc pedicuinnbsp;tribus millibu s mittit.Qm Maflîliam vbi aduenerunt, tanta celcritatc operi facicndonbsp;incumber e cœperut,vt paucis diebus turn militum turn ciuium induftria vallo amp;pro-pugnaculis cimflaeo loco eflet, vthoftibus obfîdio dedecori amp;ignominixfuturavi’nbsp;derctur: quod etiam tu accidit. Bor bonius enim amp; Pifearius caftris collocatis ita cre-bris eruptionibusnbsp;nbsp;maebinarum è muro ftrepitu excepti funt, vt facile intelligerent

vrbemfortibus viris non carere. Rexquum videret quantis copijs Maflîliaobliderc-10 tur,exercitum reftituêdum eodem anno quo labefaâatus fuerat flifcipitJam adHel-uetiosmiferat vtmilbabominum quatuordccim cogeretur, Germanorumpedituranbsp;fex millia accerlit,tribus millibus Francifeus Locaringus, totidem numero Dux Soth-folcus Albarofanus,cuius iam fæpc in bis Commetarijs meminimus,prxcrat: decemnbsp;prætcrea millia turn Gallorum turn Italorum. Has copias adiunctis catapbraâis cqui-tibus fere mille quingcntiSjMalfiliam ducere dccrcuir,vti!lic cum bofte, quiquadta-ginta iam dies caftra ad oppidum babuerat,congredcretur.Hæc vt conficeret,nbsp;Icballum Cbabannium, quem primo agminipræfeccrat,pra:mittit,quinbsp;occuparer,ne boftis prior eius compos fieret.Cbabannius eo quod imp cratunifüO^atnbsp;PerfeefO, vbi Regem appropinquate fenfit Salonem Craxiorum progreditur; q^onbsp;Kerbomnt in oppidum millia pafl'uum fcdccim Aucnioneabeft,Mafliliatotidem.Borboniusfiniu-latque tantum cxercitum,vtpotc Regium,adfe accedere perfpexit, maturevtfercci-perctjdandam elfe operam intcUigit.Maiora tormenta nauibus Genuam remitu^^’’nbsp;nora rotis exempta fruftatimiumentisdorfuarijsimponit,quôditcrilIiinrccepu'P^‘^nbsp;ealocafaciendum erat, quibus ægerrimè carri ducuntur, Marefcballus regre^’^^nbsp;tes infequens équités circiter quingentos mitrit, qui nouiflîmosadortimultosexhonbsp;bus confcccrunt,amp;maximum prçdamfaciunt:propterca quod omnesvt fuga falutc^nbsp;qua:rerent,farcinas rclinquebanr,milites arma quæ ferre non pote rant, itineribus anbsp;ieiftanegligebancMommorencius etiamnonexiguo cquiratueostrans Tauroentai^nbsp;infcquutus,fui colligendi aut requiefeendi facultatem adimebat.

Rf.v nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;R EX pulfo bofte cxpeditioncmMcdiolanenfcm fufciperedecrcuitmidtislicetc*^

vZitquot; fententia dcducereconantibus,propinquaiambycmc,mcdio nempe Oftobri no i5'24.Nibilominus paratas videns copias,^: Borbonium rcuerfum, iter illinbsp;tere,aut certè prior in Italiam venire conftituit.Quapropternullaintcrpofitaniof^^^nbsp;xercitus frontem Italiam verfus conuertit, fecumhabens regemNauarræ, ducen’-^'nbsp;lcnconium,comitem Sampaulium,ducem Albania:,duccm Claudium Longouillafli^nbsp;marefchallos Cbabannium, Mommorencium, Foxium, Nothum Sabaudunipr^‘^/nbsp;fedum prætorio,amiralium Boniuetum,cuius præcipuè confilio vtebatur, Ludoinnbsp;Trimollium,Micbaelem Antonium Saluflîum,comitem Valdomontium,Francnc .nbsp;Lotaringum eius frarrem,qui tribus peditumGermanorum millibus prxerat,Sot ’nbsp;cum Anglum cum pari numero,Rentium Ceretem Romanum, Philippumnbsp;Brionium,Galeacium Sanfeuerinum Gallix fummum armigerum, Ludouicum Anbsp;umamp;multos aliosampliflîmos viros,quorum nomina commemorarenimiumnbsp;gumefleuLudouicam Sabaudam matrê reliquir, quæ regni gubernaculahabcrcf.nbsp;Picardia amp;: Infula Franciæ Vindocinum, in Campania amp; Burgundix ducatu Gui lU gt;nbsp;in Normania Ludouicum Brezæum magnum Normaniæ Senefchallum,inAqunbsp;nia amp; Ocitana Lautrecum,in Britonia denique comitem Lauallium, hos iingiiuspnbsp;clan- uincijs cum imperioprxefl'c iubet.Perboc tempusilli nuntiaturreginamClaudiainnbsp;Jinmors,nbsp;nbsp;nbsp;xorem chariflîmam diem fuum in arce Blæfiana obijfl'e,relilt;ftis liberis quos ex co

rerat,tribus maribus,duabus fœminis.Primogenitus ftiit Francifeuspapç Leoms jJ.nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;Iulteus,fecuridus Hcnricus dux Aurelius nunc Rex,Hcnrici

biSjtcrtius Carolus dux Angolifmenfls Hcluctiorum fociorumfilioIus.Filiamxor^^^j^ Magdalena,qua’ pnftea rcgi Scorix nupfit, minor Margarita adhuc

9) hæc fcribcrcntur,nondumnupta.Rcbus omnibus compofitisRex nihil 1 lu ^^**^*^nbsp;nbsp;tem rcliqui fecit,vtalpibus fuperatis ducatum Mcdiolancnfem antenbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;^niii

4

C O M M E N T. L I B. II. nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;71

ingrcdcrctur. Borbonius amp; Pifcarius contra antecedcre omni diligentia co-ƒ bantur.ProrexNeapolitanus dum Cæfariani in Prouinciç finibus caftra babuerant, ^^fccontinuerat, Vbimarefchallum Cbabannium cum primo agmineappropin-Hüantemfenfit, Alexandriamfe recipit,vbirelictoad duomilliahominum peditatunbsp;putaret Regem illic Ribliftere vellc)Papi.am proficifcitur. Rex nullam vfqua mo-^^racitjfed omnibus ponè relictis reóta Mediolanum excrcitum mouecQua re intel-ƒ ^3 prorex Borbonium Pifcarium propere ad Cc Papiam venire iubet : Adiunt illi vtnbsp;^Pcratum erat,cum equitatu peditatu Hifpanico: nam Germanicus illorum celeri-potuitaflequi. ItaqueLeuamPapiæ fubßftcreiubet,cuiHilpanoscirciternbsp;attribuitamp;fex millia Germanorum pcditumexijs quiMaflilia redie-f:gt;pfe cum reliquis copijs quammaximis potefl itineribus Mediolanum ire contcn-^'t,mctuensneRexillucprior accederct. Valium amp; propugnaculareperitdiruta:nbsp;1 ciues omnes conuenire arma capere iubet. Illi ad oppidi portas tanti Regis ex- 'nbsp;^*tuin videntes patere recufant.

, nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;interim Vigeuæerat,vndemarchionemSaluITiumMichaelemAntoniumcü

/^^entis cataphraótis amp; peditum quatuor millibus præmittit, quód eum Iperaret prio-Cæfarianis illuc venturum.Is quum in itinere audiflet Mediolanum à pro rege iam J'^^pitum eflc, non defiftit tarnen, fed reóla portam V ercellanam inuadit, Hi^anosnbsp;erant,in oppidum compellit,fuburbium occupatum cuftodit,quamuisnbsp;j. pani crebris eruptionibus ilium expcllerc conarentur.Rexnon multo póftTrimol-L pnbsp;nbsp;nbsp;nbsp;fatis magno equitatu amp; peditatu fubfidio marchionimittit.Prorex certior de

attus, veritus ne illic includcrctur, llmul quód alienos à Cc ciuium animos viderct, ^dueniret Trimollius,porta Romana egrcditur,amp;. vnà cum eo Borbonius amp; MeJ.otonbsp;Ç ^arius cum reliquo cxercitu,qui omnes Laudam abeunt. Mediolancnfes Cc liberos ànbsp;i^tianis videntcs,porta aperta marchionem intromittunt,quem fumma lae titia exci-(jj ^^rimolliumitidem,qui paulo póftacceflït.Rex accepto nuntio de Mediolanidenbsp;anbsp;nbsp;nbsp;nbsp;conuocato concilio de fumma return deliberate cœpit. Multi cenfebantho-

titi nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;vfqueinfequendum, reliifta ad cuftodiam Mediolanialiquamilitu mul-

jj lt;111 l^^^ed^’^TrimoUium amp;c Saluflium monendos cfl'e vt pcrro procédèrent, till ^^^^’^^^^Q^i^retur,ficquevrgendum hoftemnevfquam lubliftendidaretur fa-Patunbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;Papiam obfideri, quódindc cxpullîs qui oppidum tenebant, Rex

^Çgotio reliquum Mediolanenfem ducatum ftibigere pofl'ct. Tandem hæc lèn-^potiorvifa eft TrimoUius iubetur Mediolani mancre,Saluflius accerfiturvt fe cû Hj^^^^^O’aiungat;quiVigeuaprofeôtus Biagrafum, inde ad Papiam venir. Itafentiuntnbsp;à veto abhorrer (ftquis ex ijs quæ poftea euenerunt,rcm velit æftima-viciflèr,vt Cæfariani acriter premerentur,noftros viôtoriam amp; por R.r;e tapiamnbsp;^^tutn Mediolanenfem confequuturosfuifle. Nam eaiam perturbationeamp; con- ««¦•'f«»»nbsp;Vip'^^^^ähorare ccepcrant, vtprælabore itinerum ab ipfavfq; Prouincia, miles paflim ‘^“**'*nbsp;b dei^nbsp;nbsp;nbsp;ebihtatus arma in lacunas conijcerer,quæ ferre nequirct. Quare Laudam qui-

potuiflet, de Cremona res erat in dubio. Etenim TrimoUius amp; Pq^nbsp;nbsp;nbsp;occupato Addæ fluminis tranfitu,quadam celeritate vfi eos remorari no ægrc

d^j^’^^^hdum reliquæ copiæ accederen t. Hac ratione Papiani amp; Alexandrin! ad quaf-ƒ °’^'^^i°nes adduôti necelTario fuiflent,quippe nuUa fpe auxilij reliifta.Sed melior ^haDeo itaftatuentenegleôlaeft.

Pu’ nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;Papiam adduäris copijs dievicefimofeptimo aut oôlauo O(ftobris,rcgio-

’ marefchallum Chabannium cum primo agminc arcem ver-media acie in abbatia Lansfrancana non longe ab op ^’i^Pcballum Mommorenciû cum tribus Germanorum peditum millibus, Iralonbsp;niilleducentiscataphraôtis equitibus traniîrcTicinumiubet, amp;nbsp;A.ntoniano,vbi erat infula,fuos collocate. Vt hune locum occuparet Momnbsp;’^^’^rimad pontem fitam oppugnare cogitur:captam munire amp; euftodire iu-reperit omnib.fufpenfis, quód ea fuiflet illorû temeritas vt aduerfus exernbsp;ftris Qnbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;infirma turriculâ defendere aufî eflent.Rex ad hue modû collocatis ca-

* nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;^Sg’’edi coftituit,aggcrê extrait,machinas inftruit, muru aliquot dies co

^^^^facit,fcd no fatis latazniliilominus vt exploraretur quo animo client oppi-dani.

7i nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;MART. BELLAII

I ç i 4 nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;5 conftitutumcftviaccederctur. TumnoftrivbiadfummumvaUumeuafi/rent,

captum iam elle oppidum arbitrabantur: (èd longe aliter accidit. Intus enim foflas ma-Vapiansqiiic- gnælatitudinis altitudinis reperiunt, quaquauerfummuniras, acdes proximasiocis ^uamaGaii» commodispcrtulàs,multislclopetarijsrefertas. Hisrebuseffedumeft vtnoftri diuinnbsp;vppu^natur, j[^pj.£jyyQyjjjjQpj.æjj^j.jj^j.gj,jp^j.£Cogerentur,quodlongius procedinonpoïTeLlneonbsp;confliétu multi egregij pcricrûr,inter catteros Hutinus Manlius, frater minor Alchij,nbsp;ambo PicardijSan-julianus iuuenis Cantaber,multiq; quorum no memini.PoftcaRcXnbsp;cquitibus imperat vt cquis remotis bipertitó oppidum aggrederémr,quorum alterumnbsp;agmen dudurus erat marefchallus Foxius.Qmim iam acic inftruda pedibus oppugna-tionem pararent(quam ad rem expeditilÏÏmos quofque dclegerant) Rex monitus ab ijsnbsp;qui muri ruina exploraueranr,rem in aliud tempus differri iulfit, equitatu reuocauit.nbsp;Paucis ante diebus dux Claudius Longouillanus, magni animi princeps,quum adaggenbsp;res elfer,ex folia egrelfus eft, vt aliquid in mœnibus fpecularctur : limulatqj confped^nbsp;eftjCampeftri tormento in aduerfum humerum ex muro ióbus ipfo in loco obijt.nbsp;qui gratum Régi facere ftudebant,ratioiicm fibi videbantur inucnilfe ,qua in oppidumnbsp;irrumpipolfet. Operis ratio erathuiufmodi :TicinusoppidimœniaalIuit.Eaexparf^nbsp;bolles fluminis pr^clidio freti,quod vado trâlîri nequircr, oppidum vallo muniren^^^nbsp;xerant.Quibus animaduerfis rebus,illi curlüm fluminis auertcre telarum admminbsp;tentarunt, facile elfe di (Citantes, deflexo curfu,exiccato alueo,amp; acri repentinaq^^ V j,qnbsp;pugnatione faôla,oppidum vi prius capere ,quàm holli ad fuccurendum rempilénbsp;tur.Hoc opus princeps aggrediebatur lacobus Sillius prætor Candomenlîs Alencom^nbsp;næ turmæ legatus. Homines no paucos ad banc rê adhibuit,lcd poil multosnbsp;longi temporis iaôluram,lùbito imbre flumen auélum vnius bore Ipatio multorufl’nbsp;rum opus rapuit,amp;:nollrorumlaboreminutilem reddidit.

D V M Papiam Rex oblidet, vti diélum ell,papa Clemens Italia: quieti fludcûS’ damadprorcgem Neapolitanum de pace concilianda legatos mittinProrexqui^ vnbsp;de Gcrmanicoauxilioquod Borboniuspollicebatur,nequede repecuniariaC’^P j.nbsp;enda comperrum aliquid babebat ( repererat autem ilie pecuniam pignon dans monbsp;bus pretiolis quæ à duce Sabaudo mutuo acccperat)quinquênales inducias p^^nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;Tp

vti interim Rex prætcr Laudam quicquid efl cis Addam teuerer. Has conditioned accipercrecufauit,impulfus(vtfamaerat)ab Amiralio Boniueto,penesquenitnnbsp;negotiorum regiorum erat adminillratio, ôe «à Sammarlàlto,cui Rex confidebatnbsp;ma,amp;: fummo apud fe loco cflè volebat,quod aulicarum rerum peritilîîmusnbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;jji-

P4;,4 Reœ« fl nulla eilet in re militari illius exillimatio.Papa Clemens vbi irritum videt quo^ dZrnbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;^ucijs cfticerelluduerat,a comité Carpëli regio oratorc adduólus veterem

deponit, quam Leo iplius côlânguineus cum Rege exercuerat, fœdusque cumeo Mattbæum datarium mittit qui fbedus illud confirmct,amp; Rcgi perfuadcat vtnbsp;num regnum tentct:quod facile faélu eilet,quum excrcitus Cxfarianus ad Mcnbsp;occuparetur,Rcgius papx auxilio amp; opeleuarctur. Rex expeditionemproba^änbsp;fufeipiendamducem Albania: principemlegatum conllituit. HuieRentiumnbsp;attribuit,amp; équités catapbrados fexcentos,in quibus erat Notbus Claietanus,nbsp;cum lila turma catapbradorum, præterea trecentos Icuis armaturae équités, ce

Nm” nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;Albani),turmâLongouillani duels, cui Logefus legatus præerat,

decern millia,cum deccm autduodecimtormentisæneis. Plurimis tarnen reg’O nbsp;nbsp;j.,

ercitum leparari non placebat.Prorex amp; Pifearius turn Laudç erant, maniam abierat,ad confenbenda pcditum millia duodccim,pecumjs ad camnbsp;ce Sabaudo (vti cbdum ell) mutuo acceptis. Illi nuntio de Albanij profelt;äionea^^^.^j,jjnbsp;putarunt eum ad Ferrarix ducem abijlfe, à quo puluerem, pilas torment^’3^. p^^jjdanbsp;inllrumenta reliqua buius generis commodato acciperct. Qua caufa addnnbsp;egreflifuas copias Padumtraducunt,vtiterillianteuertcrent,amp;MonticcUtinbsp;urn quinque millibus CremonaPlacentiamvcrfusperucniunt,FloranloUa fnbsp;parati.Illic duo exIcui equitatu qui pabulatum ierat,ad eos adducuntur: ex i)nbsp;quo iter baberet Albanius,repcriunt Neapolim proficifci.His auditis Monticnbsp;tincnt,nollrosquc,quód fc illis impares fentirent,progredi linunt.nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;.

PRORExNeapolitanusquum iterfufeeptum ab Albanievidcret,cu nbsp;nbsp;p^j^s

COMMENT. LIB.il nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;75

intcrcedcbat J rcgnum Neapolitanum indifcrimcn venire intelligit, coque fi'-ifcftinandum cflc iudicat.ScdPifcarius cum à fententia deducit, docetquegt;fi Mcdio-^enfe negotium déférât. Regem nullonegotio conataperfeólurum, deinde à tergo ^bfequuturum, quo facile effici pofle vt Albanio à fronte, Rege pone vrgente delcrernbsp;His rationibus pcrmotus à propoßto dcfiftit. Poftea Cæfatiano exercitu auxilij ac-^effione auóto,amp; Rcgijs copijs diuturnitatc hycmis, quam Ibb pellibtw tranfegerant,conbsp;’'HtiSjijique feiunótis ( nam præter illam Albanij expeditionem abcrant quinque ferenbsp;Q’^inum millia, quibus marchio Salufluts Regis legatus Sauonæ præerat, alijque nonnbsp;Iq numero tum Mediolani tum reliquis locis ad commeatus prælldium conftituti)nbsp;^°pias ex prxfidijs producere ftatuunt, dum Germani pedites duce Borbonio adueni-’¦^nt.Hac re conftituta Pifearius aflumpta exercitus parte Caflanum ad flumen Addamnbsp;^ontendit, quod oppidum à noftris parum firmum tenebatur. Qi^re primo aduentunbsp;jniulatquemachinas admurum impetendum compolita;efl'cnt,impcdimentisfaluisnbsp;‘'^ditionem faciunt.

_ Prorex ab Antonio Lena fit poftridic per nuntios certior quemadmodum p-*-^fiRani qui Papia: prasfidio erant,fe Rcgi oppidum tradituros,ni daretur ftipendium, ^'^7

^^itabantur.Cui malo occurrendum omni conatu ftudebat : quumque nee pecunias Hu«rere,necfifiippeterent,invrbemintromittcre tutopolfct,tandem huiufinodiftra-^gcinareperit.Duo quidam homincs,quorum fidem cxploratam habebat,ad noftro-caftra duos equos agunt binis vini vtribus onuftos, in quorum alteris tria corona-millia erant-.quam polTunt proximc vrbem fpccie vendendi vini acccdunt, An-

^Rimdc fuis rebus per exploratorem faciunt certiorcm.Quieo nuntio acccpto,cru-Pdonein altera ex parte fieri iubet : dumtjuc certamen committitur, alter ex rufticis v-f eflraólis amp;pecunijs demptis oppidum ingreditur. Antonius vt Germanisfidem quodftipendiaeisnonperfolucrentur, idneepecuniæ inopianec voluntatisnbsp;^cnatione fieri, fed quia intromittendi nulla dabatur facultas, concilium conuocat,nbsp;^^'antuni periculi fubijfl'ct ruflicus,vt tantillum pecuniæ affcrret,demonftrat:rcliquamnbsp;P^^uniam in caftris Cæfarianis eflc.Gcrmani quum vera efle quæ ab illo affirmabanturnbsp;Jo ftcftificandæ optimævoluntatis cauia tollunt,fc,quandiu duraret ob-f ^GjCæfari militaturos,dum modo foluta ilia ftipendia numcrarcntur.Quod quum le

*:urum elfe Antonius recipcret, hac rationc illorum animos fibi réconciliât, tumul-‘“quot;îuefedac.

Eodem anno I$14 menfis Marti] initio Michael Antonius marchio SaluOins, .1 ^tt^(vti diâ:um eft)lcgatum Rex Sauonam miferat,luftrato pedeftri exercitu, duo ex

^lUia Varafum mittit:quod oppidum eft maritimum, parum munitum medio Sauo nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;s/

'^enuam itinere.Hugo Moncadeus prorex Siciliæ,qui tum Cæfaris iuflu Genuæ prç câ«» «piflr .^bhisrebusauditis,Varafumadeos conficiendosirecontendit. Cæfàrianasomnesnbsp;**'enies in ftatione collocat,vt ê mari glandibus emiilîs portam oppidi perfringant,{pcnbsp;milites oppugnatione, quod infirmum eflet oppidum, perterriti, fe reliftonbsp;Sauonam fecundumlitus reciperent. Ipfc cum quatuor hominum millibus in-

'^jsinter duoillaoppida collocatis,dumillaciter facerent cxpeólat. Triremibus in-quemadmodum præccptum erat, portas percutientibus, SalulTius Sauonæ fragore duas triremes quas paratas reperit, cum ijs quos apud fe eo tempore ha-^^confcendit:rcliquis,quibus præerat Andréas Auria, longis etiam nauibus, amp; ipfinbsp;Fayetto claffis turn prçfeôho vt fe fubfequantur imperat. Milites quû Varafo euranbsp;Propinquantem vident, animo fefe confirmant, portam iam pene dirutam vallo ob-k'^^’^^^piu^’^-Rcliquinoftræ claflis clafl'cm Genuenfempropiusaccedunt, quamnbsp;tith fnbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;petunt.Gcnuenfes fuis viribus diffifi in altum prouehuntur, quos noftri fta-

îo tii nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;Moncadeus vbi fe nauali præfidio defiitutum, arque adeo fpcm po-

Sal^æ°FP^di ademptam vidct,Gcnuam fecus litus iter faciens fe recipit.Id confpicatus ^^fiGræum ex turma Regia(quem Rex paulo ante ad cum miferat)ad littus apnbsp;amp; milites Varafo cduccre quibus Moncadeum fugientem pcrfequatur,iubet:fenbsp;pf^ffifcmibus oramicgentemadnauigandü illos turbaturum, qui propter montesnbsp;jPiRquos litus fequi cogebantur.

RÆVs vt ci fueratpræceptum,tanta diligentia vfuseftjVttriremium O-

cr

^9

74 nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;MAKT. BELLAIÎ

t y i 4. pe Çæûrianos illos qui ad quatuor millia erant, in ftigamconicccrir. Moncadeush-ic re animaduerfa,adnouiflimumagmen cum deleétis quib. confîdcbat maxime adfuftinbsp;nêdam vim fubftitit. Sed tanta fuit noftrorum virtus,vt cum fuis omnibus viuus ih illo-rum veniret poteftatem. Qmbus firma cuftodia Sauonam mifiisjUoftri quam obtinuenbsp;rant vidoriam vrgentes tria millia pafluum Genuæ appropinquant, obuios quofq; fternbsp;nentes amp; internecione delentes.

Salvssivs claflètriremeslioftiumGenuamvfqueperfequitur.IbinauimPrç toriam Genuenfem in anclioris naâ:us bombardis adoritur. Poft diuturnum confli-dum deditione faéfa capitur. Multum illic macbinarum j bellicæ munitionis amp; opumnbsp;repertum eft : noftri etiam hoftium triremes infequuti, duas capiunt. His confeftisre-bus Saluflîus cum captiuis amp; præda Sauonam reuertitur. Si fatis fuiflet magnus exerci-tus adGenuam mariamp;:terra obfidendam,tantaeratinvrbe trepidatioainiflb nempenbsp;præfedo cum multis belli ducibus amp; militibus, vt in maximum difcrimen ventura fuif-îe videatur ne in manus Regis veniret.

Dvm RexadPapiamefl'et,ViiidocinüsRegislegatusPicatdiamàdminiftraret, contentione alternis viélorijsamp;oftenfîonibus gerebatur. Vtexmulbinbsp;popuiatw. vnum proferam,Antonius Crequius Pondormiüs Rcgis^ vbi Vindocinus aberatjeg'^-tus, commeatum Morinosfubmittere aggreditur,fimulque periclitari inftituitnuninbsp;Nouam foflitmper vim occupare poftet. Eft autemlata foftaaquis plena,qux vaUeinnbsp;Caft'cllamSantaudomaro Aream claudit, fingulis autem locis quib. aditus eftinvalle,nbsp;extruda funt caftella terrea, quibus milites qui ad vallis aditus cuftodiendos conlbtutinbsp;funt (quod in ilia valle omnes regionis opes atque armera feruentur) cum multis omnisnbsp;generis macliinis fefe tuto contincnt.Pondormius vt rem perficeret, præfefto Salmen/nbsp;Bofcani nobili viro Bolonienfi, cuius magna erat apud milites autoritas, mandatvti exnbsp;illis locis mille circiteramp;: ducentos peditescogat, cumquibus poftridiead vcfpetumnbsp;Foccobergæ fibi prxftofît, Eo diedida Pondormiüs ipfc Montrolio profeftus dua-bus ferme ante folis occafumhoris peruenitcum fuis equitibus centum cataphradisnbsp;Vindocinianis pari numero duce Torfîo legato, amp; comité Dammartino, qui quinqiwnbsp;gintacataphraiftos ducebat. Dumpaftus equis datur, commeatum Montrolio adue-lt;àum Teroanam introducendum curat, vt hofti fufpicioncm inijceret fibi eam tantùmnbsp;veniendi caufam fuiftc. Prima noétis vigilia Foccoberga difceditad rem fufccptamnbsp;perficicndam,cui iter facienti occurrit quinquaginta cataphraólorum turma cuius duxnbsp;cratFraxinæus Morinorum præfedus, cum ducentis ferepeditibuseX eodcm prxß“nbsp;dio:hi duas prçgrandes colubrinas fecum ad vi faciendam viam ducebant. Nouanifol-fam ante diluculum veniunt,aditum, licet multis defenforibus amp; machinis abunde munbsp;nitum per vim occupant : in valle ipfa fit incredibilis turn pecorum turn aliarum opumnbsp;præda. ConfiliumfueratvtreceptusFoccobergamfieret.Verîimquum periculumef-fet ne Pondormio cum potiori virium parte digrcftô, hoftes qui Areæ, Betunæ amp;Lil-lerij præfîdio erant, noftris T eroanam reuertentibus iter præcluderent, fatius vifumcftnbsp;vt eô deducerentur vbi in tuto eft'ent, ne machinæ Morinis adueélç pcrircnt:itaque pe-dites cum præda redà Foccobcrgam mittuntur. Dum ad Arquas mille palfus Santaudomaro iter faciunt, équités Santaudomarani prodeunt,pcditibus collocatis adla-pidicinas non longe ab æde làcra,qui equitatum fulcirent.Equitatus pars noftros laccl-fcre cœpit, eos retinere conantes, dum Areani amp; Betunij cum illis fe coniungercnt, A-deo incaluit certamen,vt Burgundioncs in fuos pedites repcllerentur. In hoc ccrtami-nc Liquæus Afcotij legatus, qui eodie fororem FocoroIIij in matrimonium duxcrat,nbsp;dum fuis fubfidio elfe conatur, in nouiftimo agmine fublîftit. In cum fit impetus à Sti'a-tæo( qui eins Iponfam aliquando ambierat)amp; Rumo, ibique capitur. Ira co die optatisnbsp;nuptijs non eftpotitus.

I-lofles à Pou- Qy O D hoftes cupiebant,idPondormiüsvetebatur,ne Areani,Betunijamp;sLil-1® cum illis coniundti receptû prohibcrentupfc igitur ad fuos ex certamine cxpli-tur. candos venir. Quum proximè Teroanam vcnilfent, ftrepitus Aream verfus exaudi-tur, eô dimittuntur aliquot équités qui rem explorent. luuenes illuc certatim tanquamnbsp;animi caula lanccas fradluri procurrunt, vt lolcnt nobiles Galli imperia ducum non y;ilnbsp;demorari.Quætota mulritudo duétorecarensquum advicumRudium perucniilef,nbsp;medio

C O M M E N T. L I R I î. nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;y;

^^dioitinercTeroana Arcamin Arcanosamp;Bctuniosiiiciclunr, qui co conßlio vcne-^æ^CvtcuniSantaudomaranis noftrosrcditu prohibèrent. Holles circiternongentie-’^^tpedites Hilpani generc,Belgæ fere fexcenti amp; trecenti équités cataphradi. Illoru ^'îuitatum tyroncs noJ(lrilaccfl'unt:ita qui inter eos veterani amp; peritiores eranc, cos fc-vtfublîdio cll'cnt laborantibus, coguntur. Ea re nuntiataPondormius comité Da-^rtinuin mittit, qui nollros è prælio extraheret:quôdintelligebat, li illic fubfillercr,nbsp;on fore pollea integrum Foccobergam rcucrti,fed omnino illis apudMorinos ma-nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;‘

ondumcflcjVtcommeatumintrodudum confumerent. Hue quumvenifletDam-b n ^^’^^5gt;repcrit itainter fe mixtos,vt illinc cuelli ablque manifellilîimo periculo non .. '^ont.Quuni enim Pondormius cum prçcipua copiarum parte triafere paffuum milnbsp;^nelTetjlireceptûita tentaflcntvtnemo eflèt qui holles vrgentes inhiberct,nullonbsp;j^'^Sotio deletifuilïènt.Dammartinus pollquam animaduertiU'et quo paélo fc turn honbsp;turn nollri gererent, in edi to loco conlillit, amp; ex ijs qui ad eum fc continen ter ag-^^gabant cuncum aliquem cfficir, quo certaminis onus e^çciperctur, fi forte nollri a-otli compellcrcnturdimul Pondormio nuntiatum mittit vt ccleriter progrederetur,nbsp;.'oquiperituros omnes qui prælio decertabant. Pedites enimhollium ordinibus in-

^dis celeriter procedcbant,vt equitatum fulcirent.

bio c nuntio Pondormius accepte noluit cos qui in certamen defeenderant peri-j '’^^que in eum locum vbi er at Dammartinus,ligna inferri ad opem ferendam iubet, P oducentos cataphraélos fccum ducit.Dammartinus ad ducentos équités vndequanbsp;i^ocollcgerat,feque eo loco vbi fublliterat,continebat. At vbi Pondormiumadeo apnbsp;QpinqualTe confpexit, vt ab eo iam pofl'c t fullineri cquis concitatis in holles fer tur,nbsp;'îtùtesque inHilpanorum peditum cuneumcompellitjamp;imprcflioncfaólacorumnbsp;l^^^^^^^pt^t'turbat. Quam ad rem faciendam maior ilia pars equitatus fubfequens il-^iuuit, quæ in ipfo prælij committendi articule irruit. In hoc conflidu Hilpani am-jj^^tisducentiintereuntjfexcentisferccaptis : équités peditibusfuispugna implicatisnbsp;gifalutem petunt. Hos nonnulli ex nollris tanto Iludio infequuntur, vt aliquot per-’^Ujepagulaad portas Areæintrarent: quibus adtcrgum occlulis inter cætcros ca-ft'kpollea lignifer fuit turmæ Vindocinianæ.Pondormius hac clade honbsp;^Usiliata , cum captiuis numero fere nongentis Teroanamfe rccipit, Etquoniamnbsp;I ^^ptiuorum cullodianimium molcllafutura crat, pollero diemenllruo llipcndionbsp;jHnod ell centum folidorum ) redempti dimittuntur, retentis ducibus hdciulî'oribus.

*'^tæus Liquæum roganti lponfæ,quam ille aliquaiido amauerat,rcmittit.

Non multispolleadiebus,ncmpccircitcrquindecimantePapienfempugnara,

ttnmilites qui præfidio crant Hedini incurfionem in hoftium fines fccilTenqex his Utaimduh, pj.^P^°§taoménto Nothuscapitur,amp;:Betunam abducitur. Hune Ficnnius Flandriænbsp;Pef '^.’^’^^^tilicitarecœpitvtHcdinumprodcret.RefpondctNothusfibircmfaducf- “nbsp;heilem : fednccelFe clic vtfidc amp;iurciurando dato Ipecic pretij quærendi dimitta-h ijJ’^*-conimilitonem quendam fibi fîdum ad cam rem afeifeat,penes quem ar cis cla-^eflent:idquodllatimconccditur.Hedinum reuerfus Pondormio remtotam a-fibi elle in animo illi Fiennium, Afcotium Se præcipuos cx hollium ducibusnbsp;Areanis amp; Betunijs prsefidiarijs in manum traderc. Rationem rei perficiendæ ta-alFert:darctur illi à Pondormio quifpiam cui fides haberi tutó polTitjCuiquc clauesnbsp;^oinmittantur.Hunc fe confilij fui participem fadum amp; ad fufceptç rei commu-fç^^fioneniàfe addudumhollibusperfuafurum: quinetiamfeexillis quempiamadnbsp;propinquum addudurum, vt cum perfonato illo ianitorc ambo cclloquinbsp;(jj,nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;res probabilior redderetur. Die autem conllituta quum adducenda ho-

fiiultitudo clïet, fe cum eodemillo rurfus venturum vt ianitorem conuenirent, b tQj ctiam certum quoddam lignumillis intcrccderct, ad quod ianitorrclponfu-

• onania deiiiquc inter illos pcraguntur.Dic conllituta Pondormius fiib no-ducentis cataphradis venir, qui fuam quifquc lanceam amp; in capirc calfidcm °nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;fubfcqucntCjidquc nc ob impedimentorum

^’’•^^binem res prodcrctur.Pondormius negotium Scrcuto Hedini prçfedo dede-^^^'¦^’'''^^dfepti portam fub magna fornicc in ipfo aditu,quo hollis ingrcfl'urus crat,duas cataradas faciendas curarct. ld co conlilio facicbatvtli hollis maiorimultitu-

Sr

76 nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;M A R T. B E L L A I i

r y 1 4. dineirrumperct,cflctq;periculuninearcis compos fieret,tum cataraftçdcmittcreturgt; quo omnia in tuto eflent.Quum Podormius illuc venirct,res nondu pcracla erat : vndcnbsp;coniequutu eft inges damnum, vt poftea audietur. Ante hanc portam erat exiguum vcnbsp;ftibulum lapideum, qua arcehoftis fubiturus crat. Huius veftibuli folum naphtliæis Siinbsp;picatis operib.ad igné cocipiendum palea fuperielt;fta ftratum erat.Huc figno dato ignisnbsp;immitti debebat ab ijs qui in fupcriore portæ parte ftarét. Ipfe Pondormius, quum pet’nbsp;territos hoftes vidcret,cquum cofeenfurus crat,vt illis fe recipientibus iter præcluderct.

R E B V s ita comparatishoftcsNothopræeuntc,mediano(ftcduomilIiapafluuna Hedino veniunuquo loco Fiennius per duos exploratores fit certior Podormium cumnbsp;magno equitatu prima face Hedinum ingreftlim elle. Fiennius fe proditum efic arbitranbsp;tus,quum Nothum necari iuberet, illc intrepidus exploratores quod non vidiflent pronbsp;vifo renuciarc affirmât. Id vt verum effe intelligerct,fc loris vinólum iuberet aliquot cxnbsp;( fuis tradijàquibus pugionem diftriótu manu tenentib.duceretur adfoffielabrum, adhinbsp;beretur etiam is quern anteafecu duxerat quo tempore cuianitorc loquutus fuiflet: in-tellecfturum ilium num ianitor ad fignum paiftum refpofurus effet. Placet confiliu : iraqJnbsp;hominem vinciunt,conftridum tribus aut quatuor ex fuis,qui maxime idonei videbannbsp;tur,tradunt,qui nudato pugione diligenter obfcruarêt,iugulaturi liquid mentitus viufquot;nbsp;rctur.Hos ducit ad folfæ fupcrcilium,ianitoremadfe fibilo cuocat,quc vbi refpondin^nbsp;¦f ogat num tempus fit rer*. aggredi.Ule maturandum elfe rcfpondct, omnianbsp;His auditis liominê ad fuos rcducunt, amp; Burgundionib. maior ctia quàm antea fpcsnbsp;pcrficiendç accedit.Ttaq; progrediuntur Notho duce,fed femper vinâ:o,vti didum cmnbsp;Sep tu ingrelfis occurrunt alij exploratores, qui proditionc fada eflc affeueranuNodiusnbsp;orationc fua illorû verbis fidê detrahi t, efficitq; vt rem meditata amp; fufeepta excqui per-gant. Ad vcftibulû pcrucniunt,corumq; iam non paucis porta ingreffis, Podormiusnbsp;in fuperiore loco cofiftebat,vider cataradas,vt pote non redè abfolutas,laxaus funib^*’nbsp;no delabi. Q^re veritus neplurcs ingrederetur, qui multitudinc fupiorcs efîentjijsqi*^nbsp;po» infcrioreloco erant claravoccvtigneminijciantcdicit.Cafûs turnvaldeinfauftusacc’nbsp;9, m / tiior. jij..nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;ignem inijciebar, id tam incommode fecit, vt ei loqui conanti ignis in os adiict'

fum inuolaret, quo inteftina exufta funt-.fubito tarnen Canaplium nepotê iubet cquum confcendere,vt quod facere conftituerant,aggrederetur. At illc repertus eft facie vftmnbsp;Iara,vt nulla oris Ipccics rcliqua cffet.Ita rcs infeda manfit:amp;: hune exitu ifte conatus hanbsp;buit. Pondormius biduo póft moritur : quo cafu Rex hominé fumma fide fingulariqi etnbsp;ga fe ftudio amp; bello clariffimû amifit.Burgûdiones veftibulum ingrelfi centumfcrcnbsp;mero,inccndio pcrierunt.Nothus primus arce ingreflus, cos feruauit à quib. vinclüS tenbsp;nebatur,amp;: fibi captiuos habuit.Hoftes perterriti ftigiunt,noftros fubfequctesnbsp;re cxiftimantes,quód infortunium Pondormij plane ignorarent; vt plurirai dumnbsp;piunt,per fyluas aberrard. Verifimilc eft,nifi mirificus ille cafus interuenilfct,hoftesvinnbsp;uerfos pcricuros fi.iiftc(nox enim no erubefcit)atq; adco re fortaffe co ventura,vthoftih-adeo attonitis noftriillos infcquuti vel Area vel Betuna permixti ingredcrentur. HocÛnbsp;nè ipfi poftea mihi ingenue confeffi funt.Eo tepore moritur is qui in Germanos funiiuanbsp;imperij habcbat,ncq; abeft fufpicio quin vencno fublatus fit,quód Antonio Leuæ comnbsp;mercium cum Rege habere viderctur.Sed res niiqua patefada eft. Cxfariano cxercimnbsp;audo amp; copijs coiundis prorexNeapolitanus Papiefib.auxiliu ferre cófticuit:fcdquumnbsp;dcficcret eum rcs pccuniaria, valde vercri ccepitne milites certamen detredarent. Iw'nbsp;ducuui belli oiTinium cofenfuamp;iufl'uPifcarius Hifpanos, quorum fummusdudotnbsp;Bsadprxiiiim crat,in concione conuocat,illos prælio dccertarc ne rccufent hortatur: multas eos ôéibnbsp;cohortatitr. Juftfcs vidotias fc ducc confequutosfuillc,hanc demu cis omnium laborij,quosadlmcnbsp;pertulerat,mcrccdem ampliflima fore:capto enim Rege cum regij fangiiinis principib-atq; adco maxima Gallicæ nobilitatis partc,nihil eis ncq; ad decus neque ad opes dccflcnbsp;polîc.Docetprætereavidoriatatumnoninmanib. cftc,Gallicano cxcrcituiadiututna 5*nbsp;caftramctationcdebilitato,infupcretiammultislocis,Neapoli,Sauonc,Mcdiolanilep‘'^nbsp;ratoideniq; nihil dcefl'c,qua vt re alacriter aggrediantur. Hifpani turn quod niaxiraamnbsp;ei fidem habebant, turn ipfius prædç fpc, quam pollicebatur,credi,fc candem cumill^^nbsp;mo rtis aut vita: conditioncm habituros rcfpodent,in omnia loca amp;c pcricula ctiam nubnbsp;la pfenti pecunia fequuttu'os,modó fupp etcret vidus quo fè intcrca tolcrarent. Geriuînbsp;iiihcC

COMMENT. LIB. II. nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;77

^thocintelleóto reïponfo, idem fe facluros cofirmant, fe non minus quàm Hifpanicam Sentent ad bellum gerendum aptos efle.Prorex,Borbonius Pifcarius hac re intelleótanbsp;^^nftandum non cfle,fed nauiter,dum alacri animo efl'cnt milites, rem fiifcipere ftatu-hoftium confilio nuntiato, quum fciret in itinere Lauda Papiam elîè caftrum

’tontine Caftellum Santangelicum ,cui Petreiuni Gonzagam Fedcrici Bozzoiifratrem P^æefle iuflerat,magni fua interefle cxiftimauit illud à fiiis teneri, vt commeatus hoftib.nbsp;’^pcdiretur,fiquidem Papiam venire contendcrent.Quamobrem ne ab bofte occupanbsp;^^^^bmarefchallum Chabannium Bozzolum mittit,quilocum explorent amp;:reb.ne-(o a ^^’b^tuniant. Illivtiuflierant,oâ:ingentospeditesltalospræfîdiorelinquuntcum caßeiiäSMP-

. ^eentis equitibus,quibus Petreium ipfiim præficiunt.Hoftes(vti didum eft) coniûdis h«-in locum viribus,Lauda profeôli Marinianum perueniunt,vt exploraréntnû qui

.J, eciiolani erant ex noftris,reliào oppido ad exercitum Regium venire cogitarent. V bi

^^ßioUij non elle hoc confilium per^iciunt,mutant fententiam, Caftellum Santagcli-£^^irecontendunt,vtiter tritum Lauda Papiam ad rem frumentariam finepcriculo “üebendam liberarent.Eô quum veniftent, machinas expediunt, amp; ad fubruendumnbsp;’^turn collocant,ruina édita vallo fuccedunt:fed à noftris lübmouentur.Tandern no-j l’niorunidiligentia perfpcdta,metuperculfifeinfidemproregisNeapolitanitradût.nbsp;elli duces retinet, milites armis exntos dimittit, fie tarnen vt iurciurando eos aftrin-jj menfem aduerfiis Cæfarem fc arma non fumpturos.

(J- ® poftquam Caftellum Santangelicum cap turn refciui t, non dubitauit quin fibi l^'^icandum elFet. Quaratione adduäus Trimollio mandat vt adfecumijs quos habenbsp;Veniret, relidtotThcodoro Triuulfio Chandæo quiadius dicendum conftitutus

, ‘Vurn exigua quadam manu ad arcis foflas euftodiendas. Reliquas copias vbicunq;

J' cbat,adfe accerfit,pra:ter marchionem Salullium(quem ad Genuam elle antea de-°i^ftrauimus) amp; aliquot alios qui arecs tencrent, vt tutiora client itinera. Non multo hoc tempus Rex loannem Medicem, qui triapeditum millia amp; trccentos leuis ar-équités ducebat,fibi afciuerat.Is quum fe ad Regem conferret, illi etiam com-halos duces conciliauerat,in primis comitem Guidum Rangonem,qui inter honbsp;jqnbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;bellicofos magnum locum obtinebat, cum eins fratre comité Francifeo Rango-

ƒ¦ Quinetiam Palvefini, quem fupr^ demonftratum eft Mediolani fuillè obtrun-’^lîi anno iyii,fratrem loannem Ludouicum Palvefînum Régi tarnen placauit. Rex y^hesne commeatumPapiaminrroduccrent,vt impediret,in vaUe ad exiguum riuumnbsp;^’^^dculum caftra ponit, quod illac hofti iter elle c faciedum, fi obfellîs auxilium ferre

£ ^^tetur.Præterea mille halos quiMalIiliaSauonamveniebat,accerfit: qui itinere de-^^uum ad Àlexandriam iter facerent,à præfidiarijs militibus opprclîi delentur. Eo-ƒ fere tempore loanncs lacobus Mcdices, quem Mediquinum appellabant, Muzo ^.5hftus(caftrumhoccftadlacumComenfcmfinitimumRhetis) qui Sfortianis par-ftudebat,quum fciret Rhetos ad fex millia paulo ante in caftra regia ad Papiam ve

le æ’*-Phonem inuenirc ftatuit,qua illos à pugna auertcret,domumque redire comp el- nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;»min

^’^•InditioneRhetorumanimaduertit litum elfe caftrumClaucnnam ad alteram la- nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;lt;*-

hpamdiuius prarfeftus quod fibi nihil fununa pace metuebat, quotidie procul fatis fpatiari folebat. Quem locum obferuat Mediquinus, atque in eo infîdias collo-tam appolîtè cccidit,vt præfedus illc pro more egrellùs,in iftius manus incide-

^^•^aptus ante ipfam caftri portam addudtur. Mediquinus diftridum tenens gladium accerfit,confirmat,nifi fores aperiat,fe mox caput marito ablaturum. Vxor ma

Il ^hiti conlulerc cupiens hominemintromittit: ftatimhomines adnumerum tri-tin ’^’^hum,quos loco propinquo in infidijs locauerat,ad eum accedunt, amp; caftro po-quod fatis ell'evidcbaturimpofito Muzum redit, Rhetidehaciaiftura h ç ^\ores faâ:i,tanto metu correpti funt, quod fufpicarentur de to ta ditione occupandanbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;k.^-

quibufdam cll'e captà,vt fuos,quos ad fex m illia in Regis caftris habebant,fta-^dpatriamdefcndendamreuocarent.HocmandatoacccptonuUa rationepotue-’¦retineri,ne pudorequidem,quodfacramento militari obftridli,quodftipendioae

. nbsp;nbsp;principem turpiter qui iam in eo erat vt pugna dccertarct, defererent, quin do-

quinto ante prælium die difeederent. Quantum hoc damni Régi attulcrit iudi-ftacilè poteft,præfertim quum hoftis paflibus non amplius quingentis abeftet : nihh

O’ 2

0 nbsp;nbsp;1

7^ nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;M'A RT. B E L L A I I

ï 2, 4, lomagistanienàconfîliovnquanïdefiftcrcvoluic.NonnullicéfebantvtMc(lioIanuni copias reduceretjdum Cæfariani ob ftipcndium non pcrfolntum dilaberenturaiam v-bi ftipcndium no numeratur,rem frumentariain ftatim deficerc. Verùm duenbsp;ccps animo eflèt cxcelfo,fiue qubd ita diuino nutu confilio res gubernaretur, adducinbsp;non potuit vt alio quàm adhoftem exercitum conuerteret.

R E X præterea Palvefînum(cuius nup er mcntio faôta eft) cum pecunijs milerat,qui cquitatus peditatus magnam multitudinem cogérer,ijsqueCremonam(quani no amnbsp;pli us fexccntipedites tenebant)occuparet.Is colleâapedirum bis milleamp;quadringcn-tor um equitum manu, Caiîrlo Maiore ad Padum caftra facit, dum fupplementum iercnbsp;quater mille peditum expedat. Sfortia qui Cremonæ erat, quod metuerct neGuidus mnbsp;Rango fe cum Palvefîno coniungeret,priufquam in vnum vires colligercntur,honiinenbsp;opprimere conftituit.Cremonç ad duo pcditû millia amp; aliquot équités cogir,quib.Alc-xandrum Bentiuollium præficit.Qui cum liis copijs quum Cafdum contcnderec,Pdvonbsp;ftnus fe non inferiorem, vt prælium committer et, arbitratus, imprude nter munitioni-bus cgreditur,fuo magno malo: qui ii intus fuos continuifl'et, cornes FrancifcusRang®nbsp;Guidifrater poftridie fubfidio vcnturus erat. Egreflùs in apertum redàin hoftesvadit»nbsp;primo impetu equitattun ducis Mediolanenfis fondit fugatquc: fed Alexädri Bendit 'nbsp;lij aduêtuitavtrinquevrgetur,vtfterneretur amp;caperetur, exercitus profligarctut.Q^nbsp;ex re etiam Rex non mediocri detrimento alfedus eft. Papienfes vident ad Medids canbsp;ftra excubias negligentius fieri.Eruptione faófaincidunt in cuftodes qui exiguonumC'nbsp;ro erant : bis pullis multos ex militibus concidunt antequam Ipatium ad armafunacnn^nbsp;daretur.Medices bac offenfione indignants, vt par pari refcrret, oppidanos cRcere ag-greditur.Qm fe etiam turn certamine luperaturos lperantes,exeunt:fcd Ipes eosftfd^'*nbsp;Mcdices enimgcminas infidias vnas inipfis foflis, altéras longius ab oppido collocau^'nbsp;rat.Hilpani quum cos infequercntur à quibus primum lacefliti fuerant, longiusnbsp;di nolunt, quód fcirent vlterius alios in inlidijs delitefcere. Dum fe recipere conanc*^’nbsp;quiproximè oppidumerantillisoccurrunt:itavtrinquecircunucnti omnesadvim”^nbsp;interficiuntur. In quo confliótu Medices ad calcanéum glande tormentaria sailnC'nbsp;extra caftra eftèrriiubet:quæ res etiam noftris magno damno fuitnbsp;t«rpterea quód vir rei bellicæ peritillimus erat.Eius milites duce orbati dilpcrlî abeunt,^ ’nbsp;nullo tandem numéro fiunt: denique iftis amp; Rbetis dilaplîs oôlo bominum iniUiaeno'nbsp;ftris caftris detrada font. Eodem tempore Albertus comes Carpius Regis apudpap^*’’nbsp;orator,eum iuflu papæ non femel monui t, ante omnia caueret ne præUo cunt Itolb dcnbsp;certaret; non eflc dubium quin, ft ad quindecim dies tempus extraberet, Cxfari^’^^nbsp;inopiæ venirent, quód ftipcndium non perfolueretur, vt totus illc exercitus tandegt;^^'nbsp;uancfceretmullam illis iam pecuniæ coUigendæ rationem fupcrcfle,quum amp; Medio'^'nbsp;no pulft cflcnt,amp;: copiæ ducis Albaniæ apud Neapolim fupcriores viderentur: quarduunbsp;hadenus rei pecuniariæ fubiidia Cæfari foppetebant. V erùm Rex tanquam diuino feonbsp;ad cladem illam comparants in ea fontentia pcrmanfit,ne ab boftis conlpcdu fc viderc-tur fubduxifte.

pii^n,e papi- nbsp;nbsp;Proregis Ncapolitaniamp;BorbonijconftliunoneratcuRegepræliocógrcdi,nu*

forte facultas quædam inlperata, qua potiori ell'ent conditionc, daretur.Id tantum co nabantur,vc Mirabellum p crucnirent, quó fuis quos illic babebant felfis récentes alionbsp;integrosque fubmittcrent:quod fteri,nift propter Regia caftra iter babcrent, non po^^nbsp;rat.Et quoniam Rex munito loco caftra babebat, è duobus altcrum libi ftciendumi^^nbsp;tclligebant:vt ft Rex e caftris copias ad probibendum tranfitum educcret,przlio dio’^nbsp;carent : fin minus, vlterius progredcrentur. Cælàriani extra feptum Cartufiani vetiu ?nbsp;non longius à noftrorum caftris quàm fert bombar dæ iadus,iam caftra collocauetai^'^'nbsp;Ibipaucis póft diebus nodumuritmfepti fuftodcre cœpcrunt,amp;:duabusantelucc^nbsp;boris die Matthiæ fitcro, anno i y 2,4 muri pars latitudinc fere trecentorunt pcdui 5nbsp;f collabitur.HacfoiopetartosHilpanosadntimerum fere trium millium cum aliquot enbsp;quitibus Icuis armaturæ emittunt, qui albis indufijs induti progrediebantur, vtnbsp;am nondum diluxerat, fe mutttó agnofeere poftent. Hos fubfequuntur acie iiiitrunbsp;veteranimilites tarn Germani quant Hilpaniinter fo mixti, quibus pofteafuccedut tnbsp;peditum cunei,Hifpanorum vnus,Germanorum duo vn.à cum grauis armaturç

COMMENT, tl B. It nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;7^

rumcquitumduabusconfertiflîmis turmis. Qmomnesexercitum Regiumadlæuam telinquuntjquod eumnollentpropterloci iniquitatem(vti dicîiini cft)adoriri.

Hostibvs necefîèerat(quemadmodumdemonftrauimus)adnoftricxcrcitiis caput iterfacere.QMrecognitalacobus Galliotus Aflîus Armeniacorumfenefchallusnbsp;teimachinariæpræfeétus tormcntaloco adeohoftibusiniquo,noftriscommodo col-locaucratjVt illi,quum prærereundum eflet,contentifljmo curßi vallem quandam,qu3nbsp;’niachinarumiaâxxtutiefl'ent,peterecogerentur. Glandes enim fobinde eorum cu-ßcos cmiffæ ita aperiebant,vt brachia modo amp; capita laceris corporibus auulfa in fub-uiue atfolli conlpiceres.Qmbus rebus animaduerhs Rex illorum ordines metu pertur-0 natos ftigcre exiftimauit,fimul quod ei nuntiarctur ab A lêconianis amp; Brionianis equi- R« coMmir-fibusaIiquotHiipanosdeIetoselîè,quiadnoftrorum latus dextrum iter facere cona-’'cntur,amp; leuiores machinas quatuor aut quinque captas.Hæc omnia fimul in caufa fue fider’at, rt-^^’ntjVtRexloco hbi commodilTimo rclidro hoftem pctere contenderet, macliinifquenbsp;acultatcm quibus hoftes vehementer lædebantur,adimeret.

^æsariani quumnihiliamhbiànoftrorummachinismetuendumehe,amp; ^'^geminfeftishgnis adle venire confpicerent, ad eum primos aciei ordines qui Mi-^abellm-n ipeâ:abant,conuertunt, fuoque cquitatui duo aut triafclopctariorum milhanbsp;Heluetiorum cuneo (in quo præcipux illius vires erant) ad dextrû cor-^^oUocato reôlà marchionem Santangelicum primi agminis equitum duétoremnbsp;^^btjhoftesillicfuhamp;marchioipfe interfeélus eft. Vcrùm Heluetij, quorum crac innbsp;J^ccnanorum peditum Cæiàriani cxercitus cuncum impctum facere, quum præliumnbsp;^^’^cdeberentjicerMediolaniadftigamcapiendam inhftcre cœperunt. Germanino-jj^^peditcs qui non plures quinque millibus erant,ducibus Francifco Lotaringi ducis

amp; Sothfolco Albarofino,aduerh in confertiflîmam hoftium acicm,quæ Regem ç, ^'^bat,vadunt,lllicpauci(vtidi0lum eh) quum eirent,duobus magnis Germanorumnbsp;l^^’^^^f'cunucntifortitcrpræliantescadunt. Qród h idem fecilTent Heluetij, dubia g A« fjr-cfui/iètvidoria.In eo confliélu Francifcus Lotaringus amp; dux Sotlifolcus intereunt,nbsp;melius adum cft.Rex equitibus quos prinios obuios habuerat,nbsp;detredantibus, totam certaminisnbsp;iltbitjcquus quo inuehcns pugnabat,tandem intcrhcitur, ipfc altero crure vul-•p ^^cipit Jntej-gciuntur ex iis quos apud fc habebat amiralius Boniuetus, Ludouicusnbsp;5(.^Qniusannosnatusfeptuagintaquinquc,G;üeacius Sanfeucrinus fummus Gallitenbsp;jj^^gcr,Sanlcucrinus alius primus regius œconomus, Macaphinus primus hippoco-'lüi ^’¦æ^^dtusxapiuntur marefchallus Foxius,Nothus Sabaudus prxfeclus prætorionbsp;çjçj^’^^cacxvulneribusobicrunt.Sampauliustum facie turn aliis partibus faucius,vtnbsp;^01^^^^'^falutis {pes,apudRegêcapitur:quitarnenPapiæpoftea,quo abduélus cft,

^'^^^’^•^3.refchallus Chabannius qui primam aciem ducebat, ad altcrum cornu, to[j.’bilomelioreconditionedimicabat:etenimnoh:rocxcrcitu àdeo labefaéfato illonbsp;^^Coj^^pctuifuftinendoparnullomodoeffepoterat. Q^re oneri tandemhiccumbit,nbsp;cum maxima hiorum parte interficitur. Marefchallus Mommorenciusnbsp;Ptÿnbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;cataphradis,mille peditibus Gallis,quibus (nih fallor) Buffius Ambohus

Sallazarium ad obhdendas tranhtus tößnbsp;nbsp;nbsp;nbsp;tniiTus fiierat.Quo loco quum in armis ad diluculum vfque conftitiflet,audi-

^^‘^^^âtdarum ftrepitu fc cum rege coniungere conatur.Sed amp; auxilij facultas incli-^cah^^^^^^æ^^^'^P’^æ^^^æ’^^bamp;ccccptu impeditus cft:nam circunuentus vincitur

^'*:i^gt;r,antequam fc cum eis coniungere polfet.

(vt ad cum redcamus)equo interfedo vbi in pedes fefe crexit, vndiquc ein-h nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;plurimis vt fidem dec vrgetur. Q^d facere reeufat, amp; quandiunbsp;nbsp;nbsp;“drclß.

^^'^^e’lt;^^^^^^^P°’’^^’-’^critcrdimicat,tameth norat le diuino iudicio obhftcrenon ßentiimsjor-H^oniam magnas inter Cæfarianos concentiones prædæ caufa oriri videbat, deditione etiam fada ab eis per rixam amp;: altercationcm interßcerctur. Ibinbsp;^^dçf ^^'¦^umperantius,quem demonftrauimus Borbonij comitem,qum Gallia ex-^!ttijjj^'’’^^’ffc5idque propter cædem àfe Ambohæ fadam,vbi Chilfa^um occiderat. Isnbsp;^^equodcftlit;amp; proximo Regem cuaginato gladio omnes fubmouet, quoad

amp; 4

n nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;8»nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;M A R T. B E L L A I I

r nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;1524 prorexNeapolitanusacccflitjincuiusfideniferexamp;potcftatcmpermifit.AIcnconius,

qui extremum agmen ducebat,exercitu profligato,amp;ipfo Rcgc capto,nullam omnino Ipem rcftituendæ acieifuperellèintelligit:quamobrcm ex corum quos fecumhabebatnbsp;Pnbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;fententia ponte quem adTicinum noftri antea feceranr,fe rccipjt.Theodorus Triuul-

Eus amp; Chandæus qui Mediolanum tenebant, tantæ cladis nuntio accepto cum fuis in Jnbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;Galliamreuerttmtur.

''' nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;In eo’præliointerfeóti ie captifunt plurimi præcipuæ virtutis amp; nobilitatisviti.

„ nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;„ InterieruntmarefchallusChabanniuSjLudouicus TrimolliuSjGulielmusGoiferius,

fienji mterie- Boniuctus GallixamiraliuSjNothusSabaudus præfectus prætorio captusobiit:ma-’^'*’**' refcballus Foxius Galeacius Sanfeuerinus fummus armiger Francilcus Lotaringus, 10 duxSotfolcus,comes TonerranuSjCaldomontius,cuius pater Carolus Ambofiusluenbsp;rat prxfeétus pr3£torio,Buflius Ambofius,Baro Buzanc3eus,Bcliopratenfis, amp; alij prx-terea multi quorum commemoratione leétori tædium afferrem. Capti funt Hcnricusnbsp;rex Nauarræ,comes Sampaulius,Ludouicus Niuernenlis,Florengius Roberti Marca-ni F. marefchallus Mommorencius,Brionius, Lorgius, Rupepotæus,Montiianus,nbsp;Annobaldus, Rupemenius, Malleræus, Mompelàtus, Bofius Curtonius,nbsp;Langæusamp;alij,quorumnominafîconcr receniere, volumen magnum conficiendum bt. Ex hoftibus quinam interierint,nbsp;quum viótoriam obtinuerint, dicere fuperiêdebo:quinbsp;enim vicit, vidroriam fibi nihili conftarc ducit.

Iftalcótorum iudicio rclinquo.

LIBRI SECVNDI FINIS. . H A

.MARTINI BELLAII

LANGAEI COMME N-

T

‘ Kf»« Uliilril rcmamp;ægritudincmceperit Ludouica Sabauda Andega- co»Aquot;tgt;4crnbsp;ucnfisamp; Angolifmenfis ducin'a,quam demonftrauimusnbsp;rcctriccm in Gallia à Rege rcliótam ftiifl'c,quum filium canbsp;ptum amp;: deletas Gallicas copias intcUigcrct, facile iudicarinbsp;poteft.Tamenqua eratanimivirtuteamp;conftantia, rebusnbsp;tarn accifis remedium quod potcrat,afFcrre decreuit. Prinnbsp;cipes amp;præcipuos totiusnobilitatis qui in Gallia reliqui e-rant,ad ic acccrßt,prarfcrtim Vindocinum qui Picardiamnbsp;amp; infulam Fran cicam prorex obtinebat, Guiiium qui Ca-

. .r nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;paniæ«5^Burgundiçpræcrat,amp;:LautrecûAquitaniæamp;:O-

Jo V ^^^æP^æ^^‘3^um:qui extremis regnilimitibuspræfidio firmatis Lugdunum ad cam

¦ nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;vindocinum illucproficifccntemquum Lutetia iter faccret,nonnulli ciucs

auqno£ ex curiæ præcipuis fenatoribus conueniunt, docent vnu cum clTe ad que ’i^maadininiftrationis totius regnilpeólaret,qui Rege capto, impuberibus eins filiis,nbsp;otoonio per defeélioncm alicnato, Alenconio nondum Lugdunum reuerfo, primusnbsp;(jƒ^æ^^puusipfius diadematis regij barres eflet. Qiiam rem bfufeipere inanimumin-'^ta^ti'^^'^æ^''^o^^‘'diarumregnivrbium ciucs illi fide amp; potentia opcmlaturos. lUiusnbsp;i’abnbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;caufa erat, quöd caccllarium Antonium Pratenfem infenfum

Rç^î^P^bneque vellcnt eins confilio rcgi.Hac ex re Vindocinus intelligcbat non folu etiam ipfius regni pcrniciem conicquuturam ciîc,reâ:ricê, quæ à Regis pro-re bus adminiftrandis pra:fucrat,fe bac regni procuratione abdicari ægrè latunbsp;î^^p'^enique faétiones inde cxorituras,quç impcrij Gallicani interitum adferrent.Hisnbsp;bçj, permotus refpondet fe Lugdunîi proficifci,illuc omnes principes conuenire de-j'îüorum confilio quæ turn Regis turn reip. ex vfu cflent ftatui oporteret. Hæc fuitnbsp;iQj^^^cini in populum amp;r regnum ipfum fingularis fides amp; voluntas, quum plurimi re-nouarum fiudio tcncrentur,quibus dux modo amp; autor opus crat,cuius fcilicct nonbsp;tç ƒ ^autoritäre adfpcciem abuterentur, Vindocinus vbi Lugdunum peruenit,prinnbsp;caput confilij Gallicani deligitur.

c T RI x,vtidiximus, fumma diligentia omnibus proipexit quæ ad regni fta-h nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;per tinere iudicauit. In primis Andrcæ Auriæ triremium r egiarum præ-

ambo tum crantMairiliæ)mandar,vtquoniam rebus ’^hi cnbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nimiu m artritis terra iter faccrc minime tutum crat,in regni Neapoli-

^jiesnauigarenr,vnde Albaniæ ducem cum excrcitu in Galliam tranfportarcnt.

illi vt iufli erant,pcrfcccrunt,rediitquc integer cxcrcitus, paucis quibufdam ex-cum Aculio Vclitras præiucrant. Hos enim Columnæi Romam compule-qr ^EiabVrfinæ faclionis bominibusexcipiuntut.Poftcaimpcratvti tumbcllidu-tiina militibus qui ex prælio reduces vénérant,ftipendium quantum debebatur,

iz nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;M A R T. B E L L A I I

I fnbsp;inbsp;fnbsp;perroIueretur:quinmaximçillorumpartiredemptionispretiumnumcrarnubct.Dc-

inde qufi Michael Antonius marchio Saluflius Sauona reuertilfet ( vbi Regis iufluprï^ fùerat)cûmque eo comes Ludouicus Bellijoæfus,qui duo peditum Italorummillianbsp;cebanhune Ludouicum cum fuis in Burgundiam mittiqqui hoftcs,fi forte per Burgnbsp;diæ comitatum impreifionem tentarent,cohiberet. Poftremó quum fcirct AngluffljVnbsp;cum Cæiàrcpaôtus crat,cum exercituDarverni efl'cdcberc, quo Caletumindeltati^nbsp;nauigarctjlcgatum ad eum mittit loannem loachimum Genucnfem,qui docerct quânbsp;ta calamitas Régi filio accidillèt,rogaret ne principi captiuo moleftus elfer, pouüs aminbsp;^.ecuiuldam amp;: beneuolæ paótionis cum confilio Gallicanorationem iniret. Anglusnbsp;’ quód verebatur ne Cæfarem viribus amp; potentia auófum tandem hoftem haberec,cxnbsp;inimico Regi amicus redditur, cum redricc conlilio pacifcitur, auxilium turn vinsnbsp;armatis turn re peciuiiaria fe laturum oftendit, quo Rex è captiuitate emittatur : dcniq»nbsp;cxercitum multis licet fumptibus collcótum dimittit,neque libi quiequampro impen-fisdaripoftulat.

IiSDEM temporibus apud Germaniam vulgus quo ddam perditorumemernt, . qui bona efl'e communia contendebant.Hi collcóla quatuordecim aut quindccim ninbsp;liumhominummanu,iterfaciuntinLotaringiam,eoconlilio vtin GaJliam porrovc-nirent.Hacenimfefacilepotiturosconlïdebant,quödomnem Gallicanam nobilir^'nbsp;ccminpugnainteriiflearbitrarentur.Quacunque iterillis crat,nobilium domosnbsp;piebant,fœminas amp; impubères inaudita læuitia interficiebant. Ad iftorum fororemco x»nbsp;hibendum dux Guifius amp; comes Valdomontius frater præfidia ex Burgundiç amp; Cain-paniat vrbibus tam peditum quàm equitü educunt,amp; aditmdo comité Ludouico Bd-lijoçfo cum bis mille Italis peditibus quos habcbat,progrcdientibus iftis rufticis ocd’^nbsp;runt,amp; in cos ad Sauernam ad montis radices, qua Argentinam itur,incidunt.nbsp;autem fcx millibus hominum aduerfus quindecim millia pugnandum fibi elÏè inteBi»nbsp;bant,tamen cquitumvirtutefreti adoriuntur,ca:dunt,amp;penitus delcnt,iis cxccptisQ^nbsp;motes fùga fubierunt.Ex hacrufticorû turba decern fere millia occubucrut, exnoitdSnbsp;pauci,inter quos capitaneus Sammalotus,amp; Betunius qui duels Guilij fatellihoprecrat.nbsp;Poft hanc internecionem, nuquam auditum eft fceleratos ill os co aluilfe. Ifta duels Guinbsp;lij expeditio neque Redtrici neque conlilio Gallicano probabatur, quod in diferimen 5»nbsp;coniecift'et quicquidin Gallia virium coadum fuerat, quæ hofti, li vidor ex Italia mOquot;nbsp;uilîèr, Opp onercntur.Verum res fœliciter ccllit.

Carol vs Lannolius prorex Neapolitanus, Cælâris princeps inItalia IcgamS vidoria parta de continendis militum animis valde folicitus cfl'c cœpit.Q^m eniinn*’nbsp;fuppeterent pecuniæ quibus ftipendia trium aut quatuor menlium perfolueret, mcwcnbsp;bat ne milites tumultu excitato Regem tanquam pecuniæ repræfentandæ obfidem pci^nbsp;vim raperent.Cui malovtoccurreret,Rcgeminfcio excrcitu Pifeetonem ducir,quodnbsp;oppidum eft lirmillimum ad flumen Addam,amp;: Alarconi Hifpano, cui Cælàr maximanbsp;fidemhabebat,cuftodiendumtradit:deindcad corrogandam pccuniam,vt militibusnbsp;làtisfaceret,animûappelIit.A Clemente papa c l. Mfrancorum,a duce FerraricnlixL.î*î 4*nbsp;accipit. Veneti non mediocre liimmam polliciti,quum ad maiorem eos compcUerc velnbsp;let,diem ex die ita duxerunt,vt tandem nihil præftarcnt. Rex PifcctonequumvltraPa-fchaliacomoraretur,quumannuscenlereturi y a y.CçlaradcumRoxiumpræfedumnbsp;prætoriumcummandatismilit,quibuspoftulabatvt Borbonio Delphinatum amp;Pro-uinciamtraderct,quibus cas regiones quas anteaobtinebat iungcret,idque totuminnbsp;regni formam redadu fummo imperio ex nullius clientela tencretdimul vt Cæfari Rexnbsp;iniqiiifihn.t B urgundiæ ducatu cedcrct.MuIra etiam erant alia in iftis iniquiffimis poftulatis capita,nbsp;c-cßtris igt;ojiu quæconltiItoprætereo.AdiftaRcxrelponditdoIcre lequód Cælàrilli tam Iongumamp;nbsp;molcftum iter tanta ccleritatc conficiendum iniunxcrit,adtam iniquas conàtionamp;snbsp;pcrfcrcndas : cui fuis verbis renuntiarct,mallc fc cxulem amp; captiuum mori quàm iftisnbsp;aflcntiri.Rcgni mei ftatum (inquit) integrum adhuc elle confido,qucm meiredimendinbsp;caufa nolim labcfadare aut lædcrc.Itaque ft rem ad quandam concordiam deduci cu-pit,aliis longe verbis illi vtendum eft.

Interim comes Sampaulius,quicuftodumopcra(quosfibiconciliauer3t)cua-ftrat,comcs Valdomontius amp; marchio Saluflius Michael Antonius cum nonnulhslra-lix

X

COMMENT. 1 IB. Ill nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;§5

prihcipibus capitaneis aliquid commercij inftituebant, quo cfficcrcnt he fex ex~ ducatus Mediolancnfis fines duceretur,{perates temporum rationem earn tandemnbsp;^’’^jVtltaliæ dynaftis potentia Caelahs formidabilis redderetur, nc monarchiam alFe-ƒret,atq; adeo omnes opprimere conaretur:quod malum vt à fe auertcrent,cxcrcitu conßiin dtnnbsp;yegem liberandum compararent.Horum confilioru comes Francifeus Pontrcmiusnbsp;^jniftratorerat-Cuiusreileuiflimoftatimrumufculo audito prorex Neapolitanusnbsp;narrat fibi per literas(quas etiam oftendebat)Cçfarem confirmaflc,fi inHilpaniamnbsp;^^uigarct,fore vt colloquio coram iiabito pace femel fada omnibus controuerfiis finenbsp;to I, v^^^^’^bipfedeniqjIiberaretur.Rexquod intellcxerat Borboriium in Hiipaniamnbsp;ƒ ^ngafl'e,quodq; de Aleoiiora Cæfaris forore ab illo in matrimonium ducenda agi cœnbsp;Pnbsp;nbsp;nbsp;ftierat,non intermittijimö {pern eflè propediem perfedum iri:non grauate 3.ü~

f ^ntur,licetamultis fiiorumreclamarividerct.Afl'entiendi caufafuit,quod Iperabat ^°^e,vbi in Hiipaniam veniifetjVt A leonora potentiifimo Regi quam principi omnibusnbsp;ƒ I'tunis ipoliato nubere mallet,ac proinde fratrem quoq; Cæfarem de bac fententia denbsp;.nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;fi contràillænuptiæconficerentur,nôdubitabat quin ex ea re Gallia in

vifeeribus bello flagraret.Id iatis intelligi pofl'e ex Cçiaris poftulatis quç Roxius per '^rat,ex quibus conftaret Cæfarem opes amp; potentiam Borbonio forore duda no de-^'^gaturuni. Ad bac nauigationem oportebat fex ex regiis triremibus quæ ad Maifiliamnbsp;^’^antprçbcri,Hii}3anismiîitibus compleri,reliquas omnes exarmari.Hoc quoque Rexnbsp;^^nceifit,amp;; bac de re marefcballum Mommorcncium ad redricem matrem mifit. Isnbsp;* bugduni confilium voluntatem Regis expofuit,res turn redrici turn vniuerfo conbsp;ƒ *0 placuiubac cnim ratione ilium citius liberatum iri ipcrabant.Simulatq; Mommo-^^ciusPifquetQiig jjfccflit:,Rex inde pro rege Neapolitano comitatus Genuam con-*nbsp;^«!t.Ibi quum fuas triremes præftolaretur,ad eum redit Mommorcncius abique tri-’^bus tarnen,quod easnifidenuoiuilusCæfarianis tradere mtum non exiftimaue-. ’‘taque Tauroentæ eas reliqùcrat,fic tarnen vt quum res flagitaret,fatis mature addunbsp;Pofient.Prorcx Neapolitanus regias nauales copias fuis firmiores elfe videbat, vere-g^^nrq; ne nauigatione fufeepta turn ilium exercitum turn captiuum ipfum amitter et:nbsp;jjnbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;in continenti diutius commoraretur,fibi à rebus nouis periculum eile intcUi

j^^^t.Hiscaufisaddudus fibi non cun dandumcenfuit, fed curfum Neapolim tenere ^^tjVt captiuum in tuto collocaret.Q^ res iümmum dolorem Regi attulit, quumnbsp;^atii procul abduci ab iis à quibus iuuari poiret,vidit.Nauibus ad portum Veneris ap-“Sbiduumilliccomoratur. Quo quum veniil'et Momorencius cu triremibus quasnbsp;^^^ promiferaf, proreX confilium amp; curilim mutauit,ad infulas Hieras profedus, iinunbsp;j^^^onenfiBarcinonemperuenit.Paucis poft diebus quümTarracone eirent,Hilpaninbsp;cuftodes de ftipendio nonnumerato aduerfus proregem tumultuari cœpcrunt.nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;/

^ruinfuroriillecedens,fuperacisædiumfaftigiispercqniquûs ex alia in aliamdo-b^quot;*’ ’^tranfilirc,vteuadcrct,coaduseft:quacxrenonmodiôcnînpericulo Rex veria-*nbsp;circumuolantes fclopetarias glandes fentiret. Inde Valentiam proficifeu-Momm orencium denuo ad redricem matrem mittit,qui ex ea amp; cofilio fei-j,^*.^aretur quibus padionis conditionibus cum Cæfare agere debe^ct, fimul quidnamnbsp;Anglo tranfadum eflet.Reuerfus narrat fœdus Anglo cum redrice interceifif-Ab^'^i'^^ivi^^mefle vt Alcnconiam duciflam ipfius fororem,quæ mortuo Lugdnninbsp;crat,ad ipfum mitteret,quæ de co liberando ageret : itaque da-tg \ operam vt forori tutus com meatus fide publica concederetur. Anglum ægrè fernbsp;àCæfarepoftinfîgnemillam vidoriam fe contemni animaduerterct,quita-ç^jj^,*bpendiaCæfarianisiùppeditaiIct.Pauloantèadcum venerat Brionius cum pe-pifc**^^'^^ftibU'^pelIftiS)qui mandata à redricebabebat,vt communem cum arebie-[onbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;¦A^mbrodunenfi(qui poftca cardinalis Turnonius didus cft}amp; loanneSclva pri

Rp ^”-’æParifienfispræfideautoritatcmbaberet.Hi enim iampridemdc redimendo ad Cæfarem mifîi fueranr.

P bo tempore Rex quum in caftro Madrilio moraretur,in tantam febrim incidit,vt de valetudinc fpes cflct.Iâmquc aditus Hifpaniæ claufi feruabatur, vt nibil cer-nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;'¦S’’*’'quot;''

fif f^®^rretur:qua ex re redrix fiimmum merorem ccpit,qubd de falutc aut morte ^^*hil compertum per nuncios babere poterat.Langæus illuc traniiturum fc, muleis

«

84 nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;MART. BELLAII

I y X y. licetdifficukatibusobieólis,recipit. Quod ctiamperfecit,quxfîas aditibusquosnoR Akitcoiüafi- obfcruaricomperit:amp;certaverâque de Regis mor bo renuntiauit. Margarita ciuslo-roradnbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;Tov, Aleucouij viduaiam itineri fe commiferatvt fratrem inuifcret,quum fideipuWiex

tabcllæ à Cæfare,vt tutö iter faccret,iUi afFeruntur.Menfe Septembri Aquis mortuisw uim ingrell'a Barcinonem appulit,inde Cæfarauguftam,deinde Madrilium venit. Va -de opportunus fuit illius aduentus:quum enim Regem extremo morbo laborantCin,nbsp;vt diólum eft,oftendiflet,plus ilium quam medici omnes ad valetudinem reftituedamnbsp;iuuit.Qmim illuc venit,Cæfarcm apud fratrem repcrit, qui cum inviferat,non amorcnbsp;(vt milii quidem vidctur)quo ilium profequeretur,fed potius quod ne morcreturnbsp;mefccbat,atqueitacaptiuumfuum amittcrct,qucmfru(ftumampliflimum fux vido wnbsp;riæ ducebat.Nam antea ex quo in Hilpaniam venerat, tametii id fubinde poilicorcturnbsp;prorex Neapolitanus,nunquam ad eum acceflerat. Vbi fratrem ill a noniam denbsp;riclitari,Cæfaremverô nihüdcconditionuminiquitate remittere fenfit, (nifiquodttnbsp;Bor bonio rege creando iam agere deficrat)in Gallia redire conftituit,reli(ftis apud C 'nbsp;farem archiepifeopo Ambrunenfi,Selva,Mommorecio amp;: Brionio. Accepitpr^tsf“^^^nbsp;fratre mandata de rebus adminiftrandis quàm poterant à captiuo rege darinbsp;quibusiUcregnigubernaculaDelphino primogenito committebat,quemregu^nbsp;inaugurari fumpto diademateno recuiabat:quód mallet captiuus mori quàm vt vnbsp;quamcommitterct,quoinpublicarcgnicommodapcccarct, Adbanc rem pctut^*nbsp;dam Mommorencium amp;: Brionium in GaUiam dimifit, qui in Delphini iatelliou^i^nbsp;aulam afeifeeren tur.Qui tameu non adeo mature difcelfcrunt, propterea quodnbsp;quumAlenconiamvidift'etftibiratamabiiflc,Regem verb perpetuam potiusnbsp;tatem ferre decreuilTe, quàm vt regno, quemadmodum poftuJabat, incommodât ’nbsp;fpem dare cœpit fe ad æquiores conditiones defeenfurum efte. Iter hoc Alencoui^nbsp;Aienea t^c^^tufuit.Dumfc rccipitjfttccttiorCæfarcmdc fcrctincnda mandata dediflcgt;Q^°nbsp;»iar» reditu tciup US fidci publicæ clapfum efl'etmam prorogate petenti Uoluerat.Q^ res illaRtnbsp;prohiberi iit- yt quautum itineris quatriduo conficcre ftatuerat,vno abfolueret. Claromonuonbsp;deuenh per literas mandat(is autem Narboni iuftu Regis præcrat) vt quoniam pf‘ .nbsp;mus erat dies ad iter conceftus,Sauftas ad fe excipiendam venirct:quod ille tanto com.nbsp;tatu perfecitjVt quibus de ca retinenda mandatum fuerat, rem non auderent aggtf^nbsp;DumiJIic eftèr,nuntiumaccepitHenricum Nauarræ regemperfummaminduitn^i^^nbsp;amp; iblertiam c manibus Hiipanorum crupifle, vbi à pugna Papienft ad hunc diemnbsp;tentus fuerat.

^ioMs. Inter eos quibus de pace agenda iniundlum munus fuerat, hoc tandem uenitjVti Rex iimulatque in Galliam rcdiiftet,Cæfari ducatum Burgundise tradefCt’nbsp;qu e pr o fua autoritäre annifur um vt regionis or dines ratum hoc haberent : Flando^nbsp;' Artcfîæ clientelar c imperium remittcret, ducatum Mediolanenfem amp; regnumnbsp;politanum,inquæfibiius eflè antea contenderat, renuntiaret r AleonoramiteCxnbsp;fororem,anteaLuhtaniæReginam,inmatrimoniumduceret. Quibus aliasnbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;fii

multæ coditiones additæ erant.Hçc vt promifta certa eirent,quu Fontirabia dimeu^ in ipfo Gallici regni ingreflu filios fuos Francifeum Delphinum primogenitum,ö^ mnbsp;ricu m Aurelium ducem iis qui à Cæiarc huius rei çauià milïï eflent, in manus tradnbsp;Quç Rex eo facilius promiiît,quôd fatis intclligerct,quicquid à (c captiuo,quiunmnbsp;ftodia aflcruaretur,fide neque accepta neque data promitteretur,id nullumnbsp;biturum:filios ftios pofteapecuniaredimi pofte confideret. His omnibusita com .nbsp;tis amp; tranfi(ftis,mittitur ad reótricem Mommorencius,qui cam moneret, vt quamnbsp;poftet celcrrimè Bayonam contendcrct,iecumquc filios regios obfides duceret. Cnbsp;Madrilium ad Regem venitfibimulta inter fccolloquuti eodem penfili vehiculornbsp;hl^obßdihui nam Alconoram regis Lufitaniæviduamadeunt. Eadem paélione cautum eratnbsp;datii domum Régi antequam Hiipania difcederet,defponderetur:quod ctiam prxftitir.Fonuranbsp;poftea venit,vbi filij pro eo obfides dati funt.Caefar fuos legatos Bayonam vnanbsp;gcabire iuftir,vt palt;ftionis conditiones regnum ingreflhs ftatim confirmaret.qmnbsp;quum eo pcrueniftct,refponditprius explorandum eft'e animumamp; fentcntiamnbsp;fubditorum Burgundix, quos nonnifi ipforum voluntate alienate à fe poftet. enbsp;ordinum totius ducatus panegyrinhaberi curaturum,vt corumente intelligerc

C o M M E N T. L I B. III nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;gy

Û o M V M. reuerfus in eomm locum qui in pugnaPapienfi occuBucranr,aIiös fuf- R-«* !» ^/^erecœpit.ProNothoSabaudomarefchaIlumMommorencium præfeôlum præto-*^*ocunifnperioj-i jjgßjj^jgf-onftituitjBonniucto Brionium fubftituit amiraliu, marcAnbsp;^llo Chabannio fucceflit Theodorus Triuullius:eius tufma eqiieftris bifariam diftri-3utur,quinquagintaaccepit Carolus Moæus Mallefæus,Antonius Pratæus Mompertnbsp;^srebquos quinquaginta.Florengio Robef ci Marcarti primogenito Foxij mârefchal-^us tribuiturâs Florengius in pugna captus Cluiæ Flandcoru anäüFima cuftodia clau-™crat,inuidia credo qua domus ilia apud Cæfarem flagrabat.Et quoniam in ipfapunbsp;Si^aRcx equo interfedo quum pedes ab hoftibus circundaretur,opera P5perantij(quinbsp;Borbonio è Gallia profugeradferuatus fuerat,quern memin erat ex equo adauxi-fcrendum repente deicendille:vt ni hoc fcciflet,himmum falutis difcrimcn fubitunbsp;fe,priu{quam adueniret prorex Neapolitanus,fuiße arbitraretur ; Pomperantiunlnbsp;plumrurftuninfuorumnumero habuit,eûmqueturmæcqueftri quinquaginta cata-Putadtorum quam antea duxeratSamemmius,præfecit:is enim captiuus obierat.Qmnnbsp;’P^Um eqticftre autoramentum iam inde iph Pomperantio commiferat quum Pifque-lune efletjcumque ad redlricem miferat.Rupemenio dimidiam turmam Alcnconij denbsp;‘l'ijCJüæ centum cataphradtis conftabat,cuiuique antea ipfe legatus ftierat:nam Alenconbsp;^Us Lugdunum à pugna reuerfus, obierat. Trimollij ncpoti quinquaginta Cataphra-us attribuit ex iis quos ille duxerat,reliquos quinquaginta loanni Stampxo Fertæ Nanbsp;^rtanædomino.DucatuiBurgundiæ,cuipræfueratTrimollius, Brionium præpofuit:nbsp;dphinatui Sampaulium loco Boniucti:GaIliæ Ocitana: marefchallum Mommorcn-^um,quain prouincia antea Delphini legatus eratmam Delphinum illi poft Borbonijnbsp;'‘‘lueflum prçeflc iuflerat.Magnum den ique Normaniç feneichallum Ludouicum Brenbsp;^m eidem prouinciaîNormaniæ præpoftütgt;vbi antea legatus Regis fuerat : ita Alen-i^uiiio in ea prouincia fucceflit.

. Cæsar vbiRegisreiponfumquodIegatisBayonnædedcrat,refciuit,proregem ^^apolitanum CarolumLannofium,Mingouallium duccTraiettanuamp;t Alarconeadnbsp;^’^’nmittitjfp erans à ducatus Burgundiacordinibus quod cupiebatdecretumiri.-quodnbsp;uninino aliter accidit-Coniacum ad ilium veniunt,excipiuntur óctradtantur magnifi-i-‘^'inflîmè,fed paucis interpofltis diebus rem parum gratam confpiciunt : fœdus enimnbsp;^uramvidcntamp;audiuntprxconio publico reci tari initum inter papam Clementem,nbsp;Anglum,Venetos,HeluetiosScFlorentinos,quod facrumfoedus appellatumnbsp;ncuius hæ conditiönes erant, vt Italia in libertatem exteris omnibus expulfis vindica-i^iutjSfortia ducatum Mediolanenfcm certis quibuidam conditionibus recipcret : flenbsp;l^nien vt Cæfari,fl Iiberet,ingrediendi illuc poteftas fleret. Qua re illi vehementer pcr-^’llifunt,necmirum;quumenim ducatus Burgundiæ poifeflionem ilico fc aditurosnbsp;Puratentfnamprinceps Aurangiusiamad ius illud vfurpandum profedus erat,velutnbsp;PiæfcftusfuturuseflFt) vident fîbi fœdus fuo Cæfari plane inimicum exhiberi. Quænbsp;^HUm ita eflfe animaduerterent,venia petitain Hifpaniam reuertuntur, Cæfari renun-^'^^t,firedcmptionisprctiumpccunianumeratavelitaccipere,amp;Iiberosregios reddenbsp;jBa Rege perfolutum iri,alias conditiones non accepturum.Inter confmderatos porronbsp;. u^conuenerat vti pro rata parte copias finguli conferrent. Regij exercitus dudor cô-luitur Michael Antonius marchio Salufliusus conftabat quadringentis cataphradisnbsp;dUltibuSjHcluetiorum deceni millibus quos Rex conferibi iufl'crat, rrib uiio comiténbsp;^Mæo,amp;:pcditatuGalIicano.

hocfœdusinituramp;confirmatur,dux Francifeus Sfortiainarcc Medioîa- sfirtuinarn venir omnium rerum inopiæ,vt nihil plane illi fupereirct, Marchio («gt;?»ƒnbsp;i^^uarius id temporis mortuus erat, in cuius locum marchio Vaftius illius confangui-Leua turn ipfius exercitus turn vniuerfl ducatus Mediolanenfls äd-j^'l^'itrationemfufceperant,arqueadeo arcem ipfam premere obfidione perfeuera-Jp^’.i’pcrâmquc fedulo dederant nequo commeatu Sfortia iuuaretur ; quoniam Verbnbsp;^?‘^ibusftipendiumdebcbatur,ciuibus tributum intolerabile impcrant. Cxfarnun-j^^i^Pifcarij morte ducemBorboniumprincipcmlegatum in Italiam mittit.Is Genuænbsp;lies '

flucrerentur, tum tributis immodicis turn militum fæuitia duriflîmè fe tradari,

h

8lt;î nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;M A R T. B E L t A I Î

i z lt;3-. concioncaduocatadocetfibidolerc quodiniuriasillasacccpiflcntjin^iniinoleEabcrc eos deinceps moleftiis Icuare.Vnum tarnen etiam prxftandum efl'e, triginta coronatonbsp;rumillibuSjVtrailitibus fatisfiat,omnino opus cfle:qux Runmafi ab eis luppeditarctur,nbsp;optarefeamp;àDeoimmortaliprecarijfifortè vllaillis prxterca fieretiniuria,vtvbipn-mùra inter hoftes verfaretur,iiuein prxlio Rue in oppidi oppugnatione, plumbca pibnbsp;necaretur.Nec irritum fuit vo tumdioc cnim illi ad Ro mam accidit.

D V M hxc Mediolani Runt,pap a amp; Veneti nihil diligentia: rcliquum facicbant, vt copias ad RibRdium Sfortiæfercndumcompararent,qucm feiebant extrema inonbsp;piapremi;has copias Laudam contendere iubent. Quos id conari quum Vaftiusamp;-Lena perlpexiRent, veriti ne Lauda occupata rem frumentariam Mediolanum im- wnbsp;portari prohibèrent,propere tres Hifpanorum cohortes illuc mittunt. Quumhuc per-ueniR'cntjfamainter eos percrcbrefcit Mediolanum direptum iri: quo nuntiato,vtprxnbsp;dæ participes cRent,non exaudito imperio Mediolanum reuertuntur, reliéto Laudxnbsp;,nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;Fabricio Maramoctifeptingentispcditibusltalis:qui fuos milites omni gencrccrudc-

Ihatis in ciues læuirc impune paffus eft Hac rerü permrbationc videns Lud. Viftarinu^ ciuis Laudenfis clarilRmus,patrix indignis modis afflidae fuccurrere ftatuit.Frandiconbsp;MarixduciVrbinenR Vencti cxercitus prxfedo nuntiari iubet,maturaret Lauaai”nbsp;vcnire,fe milites intromifliirum, tantum Rdem daret,qua occupato oppido nullam^quot;nbsp;ucsiniuriam accepturosefleintelligeret.Rcsquemadmodum poUicitus fuerat,pem’nbsp;citur,inrromiflbque VrbinenRFabriciusinarcem profugit. Vaftius de Lauda cap«’'nbsp;certiorfaduSjfummafeftinationeMedioIano proficifcitur,vt cam ante Veneti amp; p^'nbsp;pani exercitus aduentum recipcret:id enim ope amp; auxilio eorum qui areem tenebant,nbsp;iepcrfcdurumconfidcbanVcrum Vrbinenfisducis hominis impigriamp; in re mih^*nbsp;excrcitatiRimi diligentia ilUus laborcm irritum reddidit, qui foRïs duótis aditumboiu’nbsp;bus in arcem præciuicrat. Vaftio abunde fuir quôd milites ex arcc cduxit, quos vna iC'nbsp;cum rediens Mediolanum reduxit.Interim rcliquus turn papa^ tum Venetorum exef*nbsp;citus celerrimc Placentino agro progredicbatur.Idem faciebat Michael Antonius mâtnbsp;chio Saluflius cum copiis Gallicanis, iamque SuRanas anguftias trâRcrat,Pedcmon»'nbsp;norum Rnes ingreflùs.Hcluetij quoque quos Rex côfcripferat ad deeem milIiainRhe-forum Rnibuserant,quorum Gdli aduentum prxftolabantur, ac fine illis prxKo de- 3nbsp;certare minime decreucrant. Q^quidem ran one clFedum cft,vt quum illi tardius pr®nbsp;grcdcrentur,Sfortiaintcrimfamecoa£tus arcem Mediolancnlcm Borbonio innbsp;nustraderct:quodtameniisconditionibus fecir,vt faluis impedimentis abeundi p^nbsp;teftas militibusfieret,ComumàCxfarianisquiilludtencbât,ipR Sfortix reddctcoi*'»nbsp;vbi tatilper commorari ci licerct,donec fc Cæfari purgarct:lè cnim per iniuriam Sinbsp;eo ducatu àPifeario fuiflcfpoliatum docere volebat. His inter illos tranfadisSi chitOquot;nbsp;graphoconfirmatis,arxBorboniotraditur,cuiTcfaniumnobilcm Borbonefumproquot;nbsp;uedx xtatis præfecit:Sfortia Cornu ire contendinHuie in itinere nuntiatur Cçfarianosnbsp;non modo Comum non tradere,quemadmodumpaôHfuerant, fed eum etiam ca^^nbsp;uum habere conftituiflc:quinetiam farcinas quas Mediolani,quia ad cas conuehennbsp;decrant plauftra,reliqucrat,militibus diripiendas traditas fuiRe.Hocnbsp;inconfœdcratorumcaftrareccpit,amp;:cumhis obtam infignem iniuriam aCxnbsp;acceptamconiunxit.Intcrimmarchio Saluflius ad cadem caftra cum cxercitunbsp;quemduccbat,pcrucnit,quadringentisnempecataphradis,quatuorpediturn acnbsp;num millibus,amp;: quingentis Icuis armaturæ equitibus. Q^rum aduentu Mxatcnbsp;Ballionem cum odo miilibus pediturn amp; aliquot equitibus ad capiendamCrcmo^^nbsp;mittiplacct:quodquidcmfacilefaduillisvidebatur,proptcrcaquôdarcêducisminbsp;adhuc tencbant:quumalioquiin vrbeclFet Cxfarianorum prxfidium millenbsp;G crmanorum,quingcntorum Hifpanorum cum ducentis Icuis armaturx cquiu 'nbsp;Hanc quum Malatcflacomplûtes dies ncquicquam oppugnairet,ad extremumnbsp;néfis ipfe Venetarum copiarû prxfcdus ex omnium fententia ad dlnm expugnan^^^nbsp;mittitur. Qui poftquamilluc peruenit, paucis diebus eo Cxiârianos adcgit,nbsp;padionemdcfcédercnt,nifi intra fex dies fubfidiummitteretur,deditionem a'

*¦ itaque non mifl'o fubfidio oppidum ex padohoftibüs tradunt. nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;otus^'

Dvm hxc ad Mediolanum gcruntur,papa Clemens Romxingentcs urop

COMMENT. LIB. III. nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;87

I’ifaciendos vidés,dum excrcitumin ducatu Mediolancnli, alterum etiam in Roma-'^aalit,quód fibi à Columnæafaôtionc timcrct:cum Vcfpaliano Piolpcri F.Coluna to f'lisgencis nomine in gratiam redit,pace cum omnibus faâ:a,condonatiique iniuriisnbsp;vtrinque acceptæ illatæfuerant.Pace compolitaamp;: iurciurando c0firmata,Ro-’’lanicnfem cxercitum dimittit:qua in re fibi male confuluit. Paucis enim poft diebusnbsp;^irdinalisamp;Afcanius Columns magnum militum numerum in fuis ditionibus qua:nbsp;*unt ad Neapolim,improuifo cogunt,Romam c0tendunt,amp; prius San-janum Latera-•^cnfem occupant, quàmpapæ quicquam nuntiatum eßet, C^re inopinataamp; rcpcn-^¦lapercerritus,nullum aliud remedium habuit, quam vein arcem Angelicam fe reci-petccæôdem vniuerii cardinales profugiunt,cumque his tanta ciuium multitudo, quinbsp;^^¦^eruandi gratia hunc locum occupabant,vt cibariorii omnis copia illis ad tridui fpa-alendis non fatis efret.Quæ caufapapam famis metu coegit cum hoftibus pacifei,nbsp;excrcitum fe quern ad Mediolanum habebat,eduólurum,‘ confederatorûmque copiisnbsp;^^ilaiixilij intra quatuor merdes laturum.Cæfarianis qui Mediolanum tencbant, hocnbsp;^üntio perlato, ftudium propugnandi acceflit.Præterea Georgius Fronlpcrgus qüumnbsp;«'¦urnGalparumcumGermanispeditibusquibus præcrat,Mcdiolani fumma preminbsp;inopiafenlinet,tLUn vt Cæiârem iuuaret,tum vt hUo falutem afferret, propriis fumpti-peditatum x1111 millium Germanorum comparaucrat:quos cum magno equitanbsp;bombardis à rege VngariæFcrdinando Cçfaris fratre datis,fumma celcritate fub-*0 idioMediolancnfibusducebat,iamqucanguftias Tridcnti tranherat,amp;: Venetorumnbsp;à duce Mantuano adiutus perualèrat.

A R c H I o Sahdïîus amp; dux Vrbinenfis alter Regij alter Veneti exercitus impc-^^or(nam papani milites iam abicrantjpoftquam hæc auxiliaaduetare audiilfent, ob-*aioncfublata hoftibus in ipfo trafitu occurrere amp; cum illis congredi conantur:fed fe-profedi Georgium iam in planitiem eualdfe compcriunt,vt leuibus duntaxat qui-velitationibus decertatum lit.Quarum in vna quç ad tranhtum exigui cuiufda d'ttiinis commdia eft,Ioannes Medices iclopetaria pila ad tibiam idus,Matuam fe de-^’'diuflir,vbi intra paucos dies ex vulnerc obiit. Cuius morte grauiflimum danum ac-^^P’tconfccderatorum fadio,quem omnes bello gerendo totius Italiæ præftantdlimûnbsp;^bcbant.Mediolano obhdione libcrato(vti didum cft)Hdpani Borbonio inftare cœ-P^^un^vc fibi femeftre ftipendi urn debitum pendcretur,quod ni ficeret,fe oppido di-f^P^oabituros.Cuimalovtobuia iret,militibufque fatisfacerct,Borbonius ditdhmosnbsp;^præcipuos ciuitatis nodu comprehendi iubct,ab iis tormentorum exquifitis crucia-ƒ pccunias exprimit,quibus fuis bimeftre ftipendium pcrfoluit.Poftea quum duca-Mcdiolanenfem tanto exercitui fuftinendo imparem eile animaduerteret, maxi-^^lt;11111111 Cremona amp; Lauda in confœderatorumpoteftatc effent,aliamfibiinfiften-viam amp; aliam quærcndam artemftatuit. Antonium Leuam Mediolani rclinquit,nbsp;etiam totus ducatus adminiflrandi fummam habere iubct:ipfe in ecclefîafticç dinbsp;°nis fines impreflione faccre dccreuit:quos inuadere mininio negotio poter at, quodnbsp;CT^cuniColumnispace fada nullas habebat copias.Georgium Fronfpergum fibi adnbsp;y^ccntiampræfto eile iubet.Hoc Borbonij cofilio Saluflius intelledo,Vrbinefem cumnbsp;^^eto excrcitu illic mancre iubet,ipfe cu Gallica manu tata celcritate iter facit vt Pla-yprior veniret.Borbonius oppidum tammultisamp; tarn fortibus viris teneri, amp;nbsp;^^ctas copias altera ex parte rclidas animaducrtens,ab cius oppugnatione lufeipiedanbsp;* bt. Vnumhoedemonftraremihi excidit,quod papagrauilîîmæiniuriæmemornbsp;'Tl a Columnis fubditis acceperat,pada item omnia quæ quiuis princeps cum fubdi Pr;»ogt;«nbsp;j^buerfus fc armatis coadus init,nullum omnino pondus habere,pada couenta om-

''lolauinamp;comitem ValdomontiumducisLotaringifratremad fc accerht,quiex tit nan ßrnan h tp ¦'^r^degauenfi crat,quaquidem Ncapolitani maxime accepta habent fummopcnbsp;tillnbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;Malfilia cu regiis triremibus profedus Roma vcnit,cumq; eo Ren-

Ceres Romanus.Ibi coada manu ad numerum fere x.M peditatus amp; cquitatus ali-^^iUultitudinc,regniNcapolitani finesingreditur, primo impetu maximam partem jPP*dorum qux Columnar in fua ditione habebant,amp; ipfumSalernum cœpit, ad ipfasnbsp;r ^polcos portas progreditur,Hugoncm Mocadeum proregem Ncapolitanum fugat,nbsp;^^^lonemàCæfarianisobfcfEim libérât. Carolus Lannohus vbi omnia fibi parum

h 2

88 nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;M ART. B EL.L.AII

I y i 7. profperècuenirc videt,inducias cum. papa nomine Cæfaris in quatuor menfes facit: quamobrem nofter exercitus dimittitur.Quod fane nobis perincommode accidit : resnbsp;cnim in eum locum deduóle erant,vt facile eilet Cælarem Neapolitana ditione exuere,nbsp;quum incolæ omnes tributorumgrauitate offenfi quæ pro rex exigebat, arma per fedi-tionem contra Hilpanos fumèrent,Cæfari nullæ copia: Neapoli fuppeterent, orancs eunbsp;Borbonio eflcnr.His rebus itaadminiftratis Valdomontius Mafliliam cum triremibuSnbsp;redit,iftis induciis non leuiter offenfus:illum enim Neapolitani,quôd (vti dicHim cft)cxnbsp;Andegauenli familia erat,vehementer optabant.

Borbonivs decapiendaPlacentiadelperans,aliamfibiforcunamrentandain ob rei frumentaria: Se pecuniariæ inopiam iudicauit.Florentiam,quam à papa amp; Mcdi- lonbsp;cæadomodcfciuilfe fentiebat, inopinaro opprimerc (quod rebus turbatis huiufmodinbsp;conatus faciles vidcntur)amp; fuis militibus diripiendam dare eonftiruit.Langçus qui tumnbsp;iullùRegis ad tuendumfacrumfœdusFlorentiæ crat,huius rei nuntio accepto,inar-îorboiiiMKo cbionemSalulfiumquoitinere Cæfariani progrelfuri eirent,certiorem facit,aliuditernbsp;wamexmitü dcmonftrat,quoBorbouiumauteccderc amp; populatione ciuitatcm eripere polTetSa-iulîîus homo acer amp;; impiger Vr binenfis Nenetorum imp erator cam cum exercuiinbsp;celeritatem adhibent,vt Florentiam velpcri venirent : quo audito Borbonius iter Roquot;nbsp;mam conucrtit.Langæus Florentine datum in tuto videns, quum exploratumhaberctnbsp;hanc elfe Borbonij menrem,vt fi à Florenria abcrrarct, Roma aggrcdcretur, (nainquasnbsp;quot;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;fecerat inducias papa cum proregc Neapolitano,atque adco omnem datant fideitt de-

Ipcratis rebus nihili pendcbat)veredariis equis vfus papam mature monet, vt fans Ipatij ad occurrendumdaretur:etenim cohortes nigræ,quasHoratius Ballio ducebat,vniusnbsp;tantum dieiaut ad fummuni biduiitinere Roma aberant. Vcrtim papa induciis coitfi-fus qux cumNeapolitano prorogeictæfuerant,animum noluitaducrtcrc. Quinetiantnbsp;Rentius Ceres illi confirmabat intra triduum homines Vrlinarum partium ad quinqu®nbsp;aut fex millia fc colledturum.Papa tarnen hue à quibufdam dcccptus, line rei magnitu-dinc pcrculfus,fuis rebus non ante profpiccrc voluit quàm hoftem ad portas vrbis con-Ipiceret.His rebus eftedtum eft vt pugnæ genus non aliud inicrit quàm quod in Caftrunbsp;Angelicum cum aliquot cardinalibus amp; principum oratoribus rclidta abfque cuftodi-bus vrbc,fe recipetet.Hac rerum perturbatione Rentius amp; Langxus confpccla, repennbsp;te ad duo hominum millia cogunt, quibus vtcunque hoftem arcerent, dum Saludiusnbsp;cum exercitu adueniret.Ibi mirificus cafus interuenit. Signifer quidam cui ruina fflunnbsp;ad compirû Petrinum comifta erat,quû Borbonium aliquot militibus comitaturnvinenbsp;turn perrumpentem ad explorandum locum vidiftet, tanto metu perterritus eftgt;vtnbsp;quum in vrbemproftigerccogitaret,ipfa ruina fignoelato egreflus ad hoftes conten-deret.Borbonius hominem ad fe venire conlpicatus,alios fubfcqui «Se: eruptionent in fenbsp;fieri arbitratus,gradum fubito fiftit,eo confilio vtfuis colledlis impetumfuftincrct,nbsp;dum reliquus exercitus appropinquaret,qui confeftim omnis in armis eft.Signiferextra vrbcm ad paflris feretrecentosprogrcirus,auditoad arma capiendain caftrisBor-bonianisclamore,adfcrediit,amp;:inftareiusquiêfomnoexcitatus animum colligit,eue 40nbsp;ftigio vrbcm verfus fc proripit,eadémque ruina qua exierat, ingreditur.Borbonius honbsp;minis geftum admiratur,locôque animaduerfo,fignum oppugnationis ftatim dari iu-betjiple primus fcalis arreptis ad murum accedit. Simulatque iiluc venir, ex vrbeglansnbsp;•Rorbon'utf Ko cmittitur : qua coxatraieéla ilico moritur;quodplurimidiuinavltione accidiflepu-niÆ’ tant,quiafidcmMcdiolanenfibus datam foluillct.Princeps Aurangius,qui eiproxi-mhrficttiir.nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;cratquum decideret,pallio inieólo ftatim contegi iubet, ne milites cognita ducis

morte animumdclpondcrcnt:rcminccptamcodem animi ardore profcquitur,vtfini ul cum propugnatoribus permixti in vrbcm irrumperent. Rentius amp; Langxus cum fuis quos tumultuariè collegcrant, pedem ad areem Angelicam referunt, diu ad pon-tem præliati,donec vi irruentibus hoftibus cedere cogcrentur.Hæc Maij die fexto an- ƒ•nbsp;no I J 2 7 acciderunt.

Kow.1 Q3 A M crudeliter fefe exptignata vrbe hoftes gefterint, nihil cft quod inftituam Airtjiitw.nbsp;nbsp;nbsp;comment orare, quum làtis no tu fit quid foleat in h is rebus fieri.Huc accedit quod ma

xima ex parte Germani eraûgqui amp; alios feritate excedunt, ôc fere vniuerfi proteftan-tium partes fequebantur,atq;adeopapæ infeftiflîmi erant,Hæc vrbis populatioduos

C o M M E N T. L I B. I I I. nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;89

^cnfes durauit.Non dcfunt qui Borbonium cxiftimant, fi turn non intcriiflet, Roinæ ^capolcos dominatum inrcgiam formam fibi redaóturum fuiire:idadeo quoniamnbsp;fibi à Carfare data ftiiife indignabatur,qui fororem in matrimoniu pollicitus nonnbsp;^Qiuetjprxtercamifl'um ad bellum Mediolani gerendum pecunia noniuuiifetjtan-ilium prædæ exponcret.Sed Deo aliter viium eft.

Mo R T V o Borbonio fumma imperijPhilibertoCatalaunoprincipi Aurangio l^^nium voluntatc defertur.Itaque caftrum Angelicum obiidet, vbi papalt;um omni-^sfcrecardinalibus principum Chriftianorum oratoribus fefecontinebat.Dum rénbsp;t) , ^’^^bamadfubruendummurum expedit,glade plumbea in capiteidus de falutenbsp;’^iclitatur:ncq; tame ob earn caufam obildio intermifla eft. Quamobrem papa deipenbsp;0 auxilio,vcritus ne in Gcrmanoru manus incidcret,quibus ie inuifum fciebat, quunbsp;cibaria deficercnt,cum principe Aurangio pacifcitur, vti ipfe amp; cardinales innbsp;'^fidem amp; poteftatcm venirent-Langasus amp;: Rentius aliique regiarum partium bancnbsp;Wionis conditionemnonaccepcrungquiSaluflium fubiidio venicntcm cxpcdare ¦¦nbsp;^cteuerant.Itaquefeparatimpacifcunturvtiarmisamp;impedimentisintegris abircli-^^ct:papa cum fuis in arce firma cuftodia captiuus retentus eft.

E X amp; Anglus frater coniundiflimus nuntio accepte quantas indignitates papa f ¦^uliflcqquantoque oftendiculototiecclebæChriftianæ cftet quodillius caput ca-b Çnbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;prcmeretur,rem non negligendam fibi cife duxerunt. Quam ad rem Anglus

X^inalcm Y orcanum,cui præcipuam negotiorum regiorum adminiftrationem com æ’ erat,ad Regem mittit:qucm Ambiani quû off'endiflèt,multis colloquiis liabitis connbsp;^*^uunt exercitumin Italiam communibus impenfis mittere, quo papain libertaté vinnbsp;ƒ P ^tur,amp; facri patrimonij regiones ilLi reftituerentur.Huic exercitui præficitur Odenbsp;Y ^oxius Lautrccus cumhominum numero quempoftea recenfebimus. Cardinalisnbsp;I ^canus donium nauigat, Lautrecus a Rege difeedit, vt exercitum conferibat. Adnbsp;'^^expeditionis fiimptus Anglus fexagenaangelicommmilliamenftrua pendebat,nbsp;ad Anbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;perfedis AnnamMommorencium præfedumprætorio amp; marefchallû

(J ^ngliæ regem charilfimum amp;:perpetuo fœdere coniundum mittit, qui pada con-infigneperfer »««iiAngZÄ [^•^ifceifitcirciterdecimumOdobrisdiemanno i y x 7, comitatusIoanncBcI-

“ayonnenfi epiicopo,poftea cardinali,Humcrio équité torquato, Brinone primo Q'^otuagenfis curiæ præfide amp; Alenconiæ domus cancellario,duodecim item ex pri-j.nbsp;nbsp;nbsp;nobilitatis Galiicanæ viris,qui vel ex Regia cohorte eftent vel equeftrium turma

^‘^ores:quales erantRupebaro,Buterius, Rupemenius, Guichæus, Allegrius loa-iàtellitij Regij præfedus,permultique aLj ad numerum ferè fexeen tiQ] ^Siuitum.Mommorencius quum Darvernum perueniftèt, plurimos epiieopos,nbsp;'lednbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;Anglo miffos reperit,à quibus fummo honore exceptus Londinum

ducenti fere équités, qui exce-^3 Md^ nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;paratas profequuntur,quæ funt in epiièopali p.alatio Londinenfi.Poft

Pair''^quot;^ nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;flumine Tamifa lenûculis Grenuichum deportatur,qui locus eft fcx

Y^^'intmilliainfra Londinum,vbi rex crebro domum habet.Illicàrege amp; cardinali tç jfnbsp;nbsp;nbsp;nbsp;rnaximo apparatti excipitur.Yorcanus enim (vt hoc obiter moneamus)hono

omnibus in rebus exæquabatur,dexterilli femper aftidcbat, quibus inlocis îgt;0h ^^^S'aarmaamp;:infignia,eodemetiamordine Yorcana vifebantur, omnideniquenbsp;Unbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;erant.Expofitis apud regem mandatis Mommorendus dies plurimos tu

cjj nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;Grenuichi prolixe acceptus,ab Yorcano cardi nah in domum quam pau-

Hien diebus ædificarat,ododecim pafl'uum millia fupra Londinum ad Tamifam flu-tornen indideratHamtoncuria,ducitur.Ibieumcum toto comitatu per dies M ^^'¦5'^’^ft^æQ^^l’^^‘^^’^ft^'^’^^bonibus fieri potuit{plcndidiflimèamp; lautiftimcnbsp;ingentis pretij,amp;: aureis argenteiique vafis pene innumerabilibus.Londi-'îu$nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;Martinaliorum die in fua Grcnuichana domo epulum præbet omniu ‘

fumptuofiflîmum,fiue fercula fine perfonatorum hominum ludicra S^comœdias fpedesdn ipfîs comœdiis Maria regis filia aderat,quç ipfa pernbsp;^.S^bat.Deniqucvbi muneribus ampliflimè fingulos donauit, Mommorenciunbsp;^bit,qui Bayonnenfem epifeopum apud eum Regis oratorcm ad tuendam fo-

' nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;Iquot; 5

90 nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;MART. BELLAII

I y 1 ¦ƒ. cictatemÂ:ainicitîâminitamrelinquit.InGaIliamrcuerfus Rcgi qux geflèrat oniniä exponir, cuius illc fîdem ôc diligentiam-maguopere coliaudauit.

Demonstratvm cilànobisanteaqucmadmodumLaurrecusàRegc“quot; mißus fucritvtinltaliam cxpedirioncmrufciperccddquc extremo menie lunio.Cxfai^nbsp;qui tum in Hifpania eraqhis rebus nuntiatis Tarbeîlenfem cpifcopum(is poitca cardi-nalis Grammontius ditlus eft)qucm apud ic Regis oratorcm habebat, captiuum tenennbsp;iubct,amp; alios prætcrca principum conicederatorum oratores.Quod vbi ad regcamp;An-glumfratrem optimum perlatumcftjoratoresetiani Ca:iaris quos apud fc habebant,nbsp;captiuos tcnentjGuiennam Gailum amp; Clarentium Anglum fcciales mittunt,qui iWnbsp;bellum amborum nomine indiccrent. Prius tarnen fuis oratoribus libertati reftitnn^nbsp;mandant ad fe vt venia ab co accepta redirent.

R E X miffis fecialibus fit certior fuoslcgatoslibcratoseiîejamqucvtin Galliant ’^cuerterenturinviamfedcdiifc.QupreCçfarisoratorcmaccerfiiubeqoftenditquibusnbsp;caufisadduâuseumdetincriiuflîllctjconqueriturdcmultis iniuriis iibi à CæiarciU^'nbsp;tis.Itaqueoflauoamp;vicefimo Martij die,anno i y 2, 7 ante pafebaliaRexin vrbeLutetia quum principes confanguincos fccum baberet,alios item principes,antiiUtesamp;^nbsp;biles partim indigenas partim exteros qui tum têporis in aula vcrfabantur,oratotesj^quot;nbsp;fupcrprincipum,dynaftarumacpopulorumquos apudfe babcbaqadeiTecoran®^nbsp;iaris oratorcm Nicolaum Perronotum Granvcllanuin iubct.Qin illis aftantibusnbsp;vcncrabundus fubmifle lalutat,docct fe per præfeôtum pra?torio ornatiflîmurn Môm®nbsp;renciuma Cæfare vero amp; fupremo domino literas abbinc x 111 dies accepifle,quibusnbsp;bteris dies aferipta eiletv 11 Feb.Per eas fibi fignificatum effe queadmodum Régi) fta*nbsp;tores ab eo x x i die lan.dimiflieiïcnqamp;poftcrodcinceps die bellum eiRegisnoitU'nbsp;ne per fccialem indidum:qua de caufa fibi madatum cfl'e vt venia à Rcgc quamprii”“nbsp;accepta in aulam Cæfitrianam rediret.Dolcrc fe vebementer rem co tandem deduciînbsp;cflcjVt à pace amp; amicitia conftabilienda longiilîmè abefle videaturiqua à Cæfare ontn*nbsp;ftudio expctitam fuilfe documento eilet Madrilianu paôlum,quo eft'câij fiieratvtRe^nbsp;liberaretur.Sc quidc omni officio amp;: opera ftuduille vtpax ram vtilis coalefceretamp;connbsp;ftaret: verùm quando ad extrema ventû efl'et,orarc fe vt fibi per rege domino fuonbsp;gcrerc liceat,vcniam cum fidei publicæ firmo amp; idoneo præfidio conccdat,quô liber® 5*nbsp;amp; ablq; vllo perieuîo domû fe recipiat.Id enim æquitati amp; humanæ focietatishonelb-ti confentancu eirc,bunc morem inter principes virtutis amp; integritatis ffiidiofos vfutp^nbsp;tum femper fuilfemcq; verb fibi cofeiû elle quicqua à le comiflum cur aliter denbsp;tur.Quod fi tarnen priuacim fe moleftiorem alicubi aut acerbiorê ac minus vrbanunbsp;ftitifletjhoc in fe tolerari amp; condonari pollulare.Magna fe illi habere gratia, quod tantum fibi honorem ab co,à clariffimis aulx comitibus,ab omnibus deniq; populi otdit^nbsp;bus habitum elle recordaretur.Hanc hominis orationé Rex iplc bis verbis fubfequtJf-’Jnbsp;aiCa/a eft.Grauiter lane ôdiniquo animo, clariffiime orator, tub ac ferome inuitûeoaddudt*nbsp;fuillc,vt te non ea bumanitate profequerer qua te dignum officiis tuis,quq fummaotn-nia amp; egregia quandiu apud me verfatus es cxtitcrunt,oftendifi:i. Hoc enim non dubi- 4nbsp;tans confirmare poirum,te vt debuifti amp; honori principis tui ftuduiire,vt per te non ft®*nbsp;tille certo feiam quin res alium longe exituamp; fincm ac videmus cxpcàandumnbsp;perint.Ita te fumma cupiditate amp; ftudio teneri animaduerti, vt omnia a,d pace tucdai^nbsp;rcferrentur:qua in rc te diligentiffimè officio fundum fuille minime dubito. Vcrutaiti®nbsp;quu certior facLus elfem quam multa iniquacontraq; ius diuinû amp; bumanû Cæûr 20*nbsp;uerfus tum meos tum fociorum oratorcs,quos apud fe pacis alcndæ gratia habebat,nbsp;mandalfctlaquo principes omnes etiam infidèles ipfiamp;paganinon folùmChrilb^'nbsp;ni abborrcnr)mibi pro eo ac charos babere debeba,quos per fumma iniuria captos te*nbsp;neri intclligebâ,faciendû elfe exiftimaui,vt idê de te ftatuerê,quauis grauius in te coninnbsp;1ère ob caulâs iam diôtas minime decrcuilfem. Quafquidê ob caufis amp; ob fidele abs t®nbsp;bac in re nauatam operam fie habeas vclim, præterquam q» à Cçfare tuo ampblfitnai^nbsp;mercedé te accepturu clî'e facile credo,vbi meæ opes tibi ornamento ellepotcrunqn®nbsp;minorcm meam in bene mcrêdo alacritatem te fenfurum,quàm tuû in rogando Ituainbsp;fuerit. QuodCælaripfeGuiennæamp;Clarentio fecialibus tumà rege fratreoptimonbsp;focictatcmecum in perpetuum fancitaconiunctilfimo tum à nie milfisad bellumn®^

C O M M E N T. L I B. III.

ftro nomine dcnûtiatwm dixit, cuius rei octo funt capita,omnibus conftarc amp; planum cfl’e opto. Principio quod mirari fe ait cur à Ic bello captus amp; fide data bello pofica illunbsp;ficelîo,quodnecdeccrencclicere contenditjtibi,vtcirenunties,refpondcoverciftanbsp;Qidurum cum efle, fiquidem liîc in eins manibus captiuus teuerer, aut fi me data fidenbsp;obftrictiim tcnerct.Sed meam illi datam elle vnquam fidem, quæ pondus vllum babenbsp;)^equeàt,non mcmini.Etenim bello captus qui potui id taccre, que tot bellis quæ geflî,nbsp;quibusqueamp; interfuiôôpræfui, nunquam obuiumbabui aut conlpexi ? Q^um captious inledulo pcriculofiflimo morbo decuinbcns c c c c fere fclopetariorum cuftodi.Enbsp;traditus efiem, no difficile credo ad banc re me adigerc fuiflct,fcd non admodum manbsp;goælaudi illi futurum erat. Ex quo in Galliam meam redij, ncque illius neque altcriusnbsp;(^uiurpiam earn elle potentiam puto,vt fidem à me per vim cxigat. Nam vt Ipontc id fa-^ete vclim, res mihi quidemmaioris momenti videtur, quam vt ad earn rationem Ic-Oitermibideuenicndumefreputcm. lamvcroquoniam meæcxiftimationiamp; nomi-oilabeminuri nullopado pallurusfum,ctfifcio omnibus quireimilitaris 1'cicntiamnbsp;oaoent in confeiEo cfl'c,qui captiuus in cuftodia tenetur, cum neq; fidem dare, quamnbsp;Pofteapræftare iure cogarur,ncque ad vllam remfe obligate polfe : tarnen Ca-fari tuonbsp;Principi boc fcriptum manu propria obfignatum mitto, quod amp; in præfcntialegas, amp;nbsp;fepofteailli ipfi nec alteri vlli redditurum promittas velim.

i His diótis fcriptum illi tradcrc loannem Robertetum, qui illi à fecretis amp; in pu-olicisnegotijsamp;:intimiserat,iubet. Orator fcriptum in manibus acceptum ne legere '•onApellcretur dcprccari cocpit:fc litcris à principe fuo miffis ( quas quia refignatas ac-^^pilfet, a Rcge ijs qui Régi in confilio adfimt, ledas fuifie arbitraretur ) legationisnbsp;Oiunere abdicatum rcuocatum,vt nibil iam in mandatis babcre vidcatur,nulli dcin-%usncgotio gcrendofe immifccrc decreuilfc.PctitaRege,tamctfiin eiusmanuamp;:nbsp;Poteftate efiet, rationem ex æquoac bono baberet cum feparatim quantum pate-iam fibi facultas iu s agendi relidtum videretur, turn quid in vniuerfum dece-^^^inlegati conditioncm ac perfonam caderc poßit:deniquc ne fi bi amplius inftet acnbsp;^‘'geagoratatqucobfccrat.AdeaRexfubiccit,quandohocfacererecufaret,fc coramnbsp;'Oiiierfo cœtu recitari iullurum, vt omnibus planum fieret,crimina qua; Carfar falfb fi-* obicciffet,ci fe iufta purgatione elle depulfa.Qimd fi ne perferre quidem amp; illi redde-f^^Vellet, fccialcm fe inifl'urum qui vnà cat, amp; illi tabcllarum fidei publicæloco fit, quonbsp;principcm fuum adirc poflit. Quod fi Ca;far denique has literas fibi reddi nolletnbsp;^Otvctarct, fe coram ampliffimo illo præclariffimorum bominum coetu tcftificari, acnbsp;fOoditiQßij latæ autoritärem confignatapeterc,fe omnia quæ debcbat præftitifl'e quonbsp;Jooitinotefcerct,vt fe liorum efl'c ignarum caufificari in pofterum illi non fitintegru,nbsp;Robus diótis Rex Robertetum accerfit,amp; recitare literas iubet. Is vt cratimpcratum,nbsp;ad verbum in banc fententiam récitât.

Ç, Hanciscvs DcigratiaFrancorumRcx,Gcnuenfiumdynafta,amp;:c.Carolo Jnbsp;nbsp;nbsp;cademgratia Romanorum Imperatoriamp; Hifpaniarum Rcgi.S.P. D.Perlatum

Oiecft,tc,quotiesmcis Icgatisaut caduceatoribus,quofcunque adtedepacemifi, '^’pondes, folcre tui purgandi caufi de me conquer!, me tibi fide data obftriftum te-'^bjCaquc conditione pra:ter concepta promiffi verba è tuis manibus amp;tuæ ditio-^'^oiiibus cxcelfifîe. Qua; quum ira lint, vt bonori meo amp; nomini confulam, cui con-ois 5^ fas i^ac tua oratione maculam afpergi intclligo, hoc prouocatorium fcriptumnbsp;inittere vifiim eft,quo,tametfi fatis mibi ad purgationem caufæ elfe potell, quodnbsp;p‘‘dois captiuus tenctur,fidem aftringcrc non poteff, tarnen quia omnibus fatisface-odeo, nec antiquius quicquam babco, qu.àm vt honorem meum tuear ( quern fal-Oiadbucferuaui,amp;feruareporroquandiubuiusvitæ vfuram Dcusoptim. Maxim,nbsp;b 1 ^cdetjin animo babco) tibi fignificarcm,fi me non dico fidci illo nofiro difeeffu vionbsp;j^5)Vernnivlliusvcltantulæ reiinfimulare inftituifti quambomininobiliamp;fuæexi-^^Oiatjonis fludiofo turpcfitfaccre :me tibi in os affirmarc mendacium bocfœdumnbsp;'éinbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;circ,ac tc quoties in animum hoc diccre induces, mentiturum efi'e:me-

; f nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;boc decrcuiflc,vt famam ad extremum vfque vita; fpiritu pro virili defen-

accufare conatus cs, vt ad me deinceps fcribas nibil po-Ojlcd vtlocu certamini defigncs,quo,plititurus cum armis me confera.Quod fiquid b 4

92. nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;MART. BELLAII

I J i 7. hacdcnuntiationefaôiâinmegrauius aut fcribereautloquipcrgcs, fie habeas vclim» ignominiam dilati certaminis in te cafuram : proptcrea quod aduerfaria omnia icripnbsp;vno certaminis exitu dirimuntur.Datumin augurtaVrbenoftraLutetiadie Mato)nbsp;cefimoodauo anno i y z 7,antePafchalia.Signatum,Francifcus.nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;.

Perlecto fcripto Rex, vt cœpcr at, verba facere pergens,fie ipfum oratorew loquitur,lam fatis opinor,Cæfar tuus vir clariflime, ex ijs quæ te audiente recitatalunnbsp;intelliget me abunde ad fuain me malcdióta,vt mex cxiftimationi (quantum debeoji^nbsp;feruiam, reipondiffe. Qjm fit vt pluribus te cum his de rebus agendum mihi non putc.nbsp;Quodautem hoefibinouum amp;infolitumvideriait,quödbcllumame denuntiewr,nbsp;qui à fex aut leptern iam annis cum eo continenter ita geram, vt nulla tarnen denuntianbsp;tio interceflerit:ego verb optarem vel cum ipfum res à fe geftas melius memoriarcncnbsp;re, vel eos faltem qui ipli à confilijs funt, vt eum de fingulis poftquamfaäafunt,com-monefaceret.Etenim fi res retro aótas quærcre volet, reperiet PreuoftiumTrecanumnbsp;oratore bellum mihi Diuione contra fœdus internos idum denuntiafle. Quodquumnbsp;ab ipfo factum elTet, fatis fc monitum debuit exiftimare,non aliud me confilinmi^’^®nbsp;veile quàm quo pado me defendere pofl'em. Q^dnegat fe vllius ergaDcumma^nbsp;difibiconfcium,illiusveró cft,nonnoftrum denoftriscogitatisamp; de animii^^^onbsp;täte indicium. Mihi quidem teftis ipfe crit, nihil à me per tyrannidem amp; n •’nbsp;nihil quod non iure optimo meura fit appeti, neque à me Impcratorix dignitatis tainbsp;gium aut monarchiam affedari.

Qv o D ab co afferturvtcrimen illud diluât, quo fandiflimus pater noftetUe*’ terris vicarius amp; legatus contra omne ius ( quern omnes iacrofandum amp; iiiuiolatuninbsp;habere dcbcnt)captus detinctur,per mihi mirum accidit fermones adeo abnbsp;fpecie alicnos inter homines fpargi.Qms cnim quæfo eft,qui libi tandem veriim’^nbsp;ri patiatur,nullo illius iuflu. aut confenluhæc in patrem noftrum defignataefle,nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;.

tamdiuturnafueritcaptiuitas’quumtam deteftandiSdtarnChriftiana menteitJti^B fceleris autorcs,de quibus ob crimen feinfcio(vt prædicat) commiflumpoentisfufl^nbsp;debebat,fîuerit cum papa capriuo demercede agere, amp; ad pretiu prçfcntipecun^^nbsp;mcradum adigere ? adeo quidem vt in regionibus quib. regnum vel principatmnnbsp;tinet,facerdotiorumamp;:rerumfacrarum quafiquxdam audionaria licitatio initicnbsp;fit?Id quod non modo Deo amp; fandx Ecclefiæaducriàtur,fcd ob hærefes quxhoc tenbsp;porc graflantur,vel didu valde periculofum eft.

Qvo D me non latere ait filios meos in fuis manibus obfides efte, meisqud^^j^ notiffimum efte non per fe fieri quod nondum libcrentur, hoc illi renunties veliio,nbsp;meis filijs non dubitare,mihiquc rem cam fummum mœrorem afterrc.Qimd vetonbsp;dit per fc non ftare quominus inde educantur,nullum ad cau fam dicendam patrontt^nbsp;poftulo quàm quod operam omnem amp; diligentiam ad hoc ipfum adliibui,quóaii^nbsp;ni non eft notilTimum me illis patrem cire,quóddenique,etiamfi filij non efl'ent,fetinbsp;biles modo quidam qui mei redimendi caufa eo loco efl'ent, omni ope amp; conatunbsp;ti debercmvtlibertatiredderentur.Q^dvtconfequerer, immodicampccuni^i^nbsp;mam non femel obtuli, amp; quam nulli vnquam ex maioribus meis vel apud paganos^^nbsp;noniinis Chriftiani hoftes captiui,non dico ex afle,fed nc ex dodrante quidem,pet'nbsp;re coadi funt.Quam tarnen hodicetiam perfoluere,vt paccm quantolibetprctiotenbsp;mam,fum paratus.Q^ vt à me verè dici inteiligas,vnam è multis proferam.Czfatt^nbsp;us memoria tenet me ad redimendos filios fpopondiflcvicies ccntenacoronatotitnbsp;millia partim præfenti pecunia fatisfaciendo, partim (atisdando, vel ijs qux in Angnbsp;ipfc debet,vel cx reditu in cius ipfius dominatu amp; ditionc. Quæ fumma apud homittnbsp;iudicio præditos valebit,vt vacate me iam omni culpa amp; fuipicione exiftiment, ncqquot;nbsp;me adco defipere, vt tâta copia me fpoliare amp;: alium locuplerare vellem,cui poftca bnbsp;lum inferre cogitarcm.Q^ndo itaque vt diutius obfides detineat,ad nullapadiatlt;j^bnbsp;tatem fe adduci patitur,quando reftituerc cos reculât, quo meeö adigat, vt quamnbsp;amp; officium amicis periclitantibus debco deferam ac prodam,quando papamDcHttnbsp;ris legato m captiuum detinet,quando omnia facra ac diuina euertit, quando nee vcnbsp;entiTurcæ nee hçrcfibusamp;: nouis exoricntib.fedis occurrereac mcdcricogitaGfitt*^nbsp;imperatorij eft muneris:fi me qui pater fum,quiRegisCliriftianiffimi nomen

COMMENT. LIB. I I f. nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;^5

•tot rationes ad bellum non mouent, baud fcio quibus tandem iniurijs acceptis aut qui-tgt;us rationibus impelli poflein.Atqiiinihilo obifta omniafccius has ego conditiones Quas commcmoraui fcro, vt tute nofti:ex quibus laris perfpici amp; iudicari poteft inuittinbsp;toe ac coaclum ad bellum gcrendum defeendifle, qui tam magno pacem cmere no dunbsp;I’irozvt interim omittam alia iura quib.libens cedo ac rcmitto, oppida amp; regiones quasnbsp;toftituo,quæ illam ctiam pccuniæ fùmmam quam dixi excedunt.

A D regem Angliæ fratrem mihi coniundiffimum amp;: perpetuum quod attinet, tan-* fsto illius lapientiam,virtutcm amp;: probitatem eile confido, vt nihil ab eo faótum iri pu-fcto quoadmilhimvllum dcdecus Só honorem vllopaóto vioIatumpatiatur.Qmlanenbsp;’0 omnium quæ ad fe ipcctare intelligcqta prudenter,cordate amp; grauiter ratione redditu-tos eft,vt iniuria fibi fieri putet fiquis pro eo caufiam dicere aggrediatur.Illud quidem,vtnbsp;iciens,affirmare non dubito,tantum apud me firmam illam,conftantem in perpe-toum inter nos inftitutam amicitiä valere,vt fi(quod nolim,amp; Deum obfecro ne omennbsp;oabeat oratio) per valetudincm hoc præftare no poflet, me nihil minus eins quam mcanbsp;‘Pamp;s caufa cfFcóLurum cfie,qua ad rem non recufaturfi quin Regias opes,ditiones,po-püloSjVitam deniq; ipfam impendam amp;: profundam-.quibus, quoties illi opus efle fentiänbsp;^ollomodo parcerc dccreui:idquetoto audietemundo teftari amp; affirmare no dubito.nbsp;hin verb qtioniam Guienna caduceator mihi renuntiauit iibi Cæfârem tuum mädatanbsp;‘^odiiTe, quib.illc qu æ «I fc meminifiet præfidi meo oratori ad Granatam di£ta Sc imperanbsp;h h Vt ad me perferret ftiifl'c(quód ea me feite mea valde intcreflet) de ijs me fibi videri nonbsp;‘JilTe fadum certiorem diccbatunc cnim vel fuo iudicio tarn generofum eile principenbsp;''ffihæcrefciuifiem,aliquidefiem refponfurus : adifta te fichabere volo, quummihinbsp;^ultaàmeo oratore nuntiata fuerint, nihil tarnen quod cxiftimationem meam vel tannbsp;toorn læderc queaqdiótum ab co fuifle.Nam fi talc quid accidifiet,dubitare non debesnbsp;HOin ta diuturni fiicntij ac moræ impatiens iampridem relpondilTcm.Cuius rei argumënbsp;to eft,quod fimulatq; ea quç à me audifti rcfciui,rclponfiun quod tibi recitandum,meanbsp;toaiiu fubfcriptum tradidi,dare maturaui.Quod quidem abunde idoneum efle iudico,nbsp;\^Oon ad ea foliim que file in me acerba amp; grauia dixi t, ver urn eriam quçcunq; in poftenbsp;Jq ^^dlabem vllam mco honori atq; exiftimationi inurendam comminifeipoterit,dilu-^odaS^ refutandafàtisfit.

D ait me ex illis mco Oratori d atis mandatis inrelledturû, fe verius quàm me ^Otoiflis quç Madrillij facta funt ftetifle, me illi aliquid pollicitum fuifl'c non pofliim rcnbsp;toifci.Namquodad paclumfcripto confignatum attinet,quàmnonfîmilloobftri-h I’nbsp;nbsp;nbsp;oftendifle me confido, quinunquam priùs liber neque ante ncque poft illud

ƒ tonfuijquàniinrcgnum redij : ncqjiurciurando præftito dimiflum mefuiflême-toft nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;feruandum religione obligatus videar. Cæterùm quoad longiflîmè po-

refpiccre Sc fermonum noftrorum memoriam rccordari, reperio ni-y nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;diiftum fuifl'e,nifi q? fubit de bclloTurcico,me,quoties id fiifcipcre Scipfè adiré

virib.comitem ad futurû.Hæc verb agnofeo amp; valde probo, Atquc omnium priuata ftudia amp; contentiones Deus ita ad communcm totius orbisnbsp;J'^toianifalutem quærendam conucrtat,vtomncs vires ad rem tam vtilem, honepl amp; fanétani conterre ferib cogitemus.Quod fane ad me fpcbtaqhoc ne illi dubiumnbsp;p,tooneo,etfinontammihi proximuseft Turcaquàm ipfeinVngaria atqueadeoinnbsp;^oipcr vicinum habere cœpit,non tarnen ilium tam cito ad equum confeen-^ton pedem fublaturum, quin me iam ephippi js (vt ita loquar) infiden tem confpe-Granvcllanum priuatim amicis amp; familiaribus ver-dimittir,feciali fuo,qucm vnàcum eo mittebat, qui fuperiusnbsp;Cæfari porrigeret, vt fidei publicæ tabulas curaret dandas rogat,atq; itanbsp;b ^^Q^'^^dimittit,

ejjer nbsp;nbsp;nbsp;^^æcquemadmodum diximus,in Gallia amp; Anglia fiunt,Lautrccuscum parte

^onf nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;tranfierat.Sed quoniam Heluctij, quos Rex ad numerû deeem miîlium excrcitu inltn

J Germanipedites quibus præclTc debebat cornes Valdomontius, aducnerant,eos dum præftolatur, in Aftifana comoratur. Vt aût quænbsp;Cejyp''^®^totus multitudo aliqua ex parte fciatur,ex equitib. eratipfius Lautreci turmanbsp;'cataphraólorujduce Grämontio legato,Valdombtianaparinumcro,duce Petri-pontio

94 nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;MART. BELLAII

I ç i 8 poiiriolegato:ducisAlbaniætoridem,Moriacolegato duce:Liniacuscumfuisquin-quaginta Fayettana turma totidem equitum filio eius duce : Monipenfatus, Pompe-rantiuSjTrimoUius Trimolli) illius nepos,cuius Ludouicus Bellouillerus FcrtæCcpanÇ dominus legatus erat,Hugo item Pcpolius B onouicnlis,Tur nonius, Claudius Stampæ-us FertæNabertanæ dominus frater eius amp; legatus,Nigropeliflius,Lauallus deniqgt;Dclnbsp;pninas cum quinquagenis cquitibus grauis armaturæ aderant. lermingus Anglus ex renbsp;gia vtrifquc regis cohorte, vir in re militari celeberrimus cum legato Caro ducentos le-uis armaturæ équités adduxit: hi ambo cum plurimis Gallis ad Neapolim ex cœli inali-tia interierût. Pedites Valdomontius Germanos fexics mille, Petreius Vafeones pari nunbsp;merohabebat, Burins quatuor Gallorum millia,Heluetiorum denique deceni nullia lonbsp;cum magna machinarum multi tudine duce Mondragone V afeone aderat. Lautrecusnbsp;aliquot dies in Aftifana commoratus,fit certior à comité Ludouico Lodrone duo Ger-manorum peditum millia {nam fex millia Alexandria: habebat} ad oppidum exiguumnbsp;Bofeum milfa ell'e,a quibus totius finitimæ regionis incolæ ad ftipendia foluenda co^e*nbsp;rentur. Hac re intelledta Lautrecus putat, li iUam Germanorum manum delerepoii^^nbsp;magnum hbi adiumentum amp;c hofti detrimentum inde futurum,Qua caulà addudus^'nbsp;quitatum làtis magnum cum Heluetiorumparte quiiam aduenerantpræmittitjVtupquot;nbsp;pido cindo holies fe Alcxandriam recipere prohiberentur : ipfe cum reliquo exer^it^nbsp;amp; machinis fubfequitur.Quibus confeólis rebus Bofeu celcriter peruenit,Ioco ad co 'nbsp;locandas machinas complanato, vbihoftes maxime terrercamp;lædere pofl'et, tamal'^i lonbsp;amp; continenti impctu mœnialabefaôtarc cœpit,vt hoftibus ad obftruendam ruinant Ip^nbsp;tium non daretur. Qm noftros iam vallum lubirc paratos quum viderent, paóhonefs'nbsp;ófa inco'umcs illi tjuidem fed inermes abire permittuntur. Hi poftea fub Rege meruenbsp;runt, amp;ad Valdomontianas cohortes accefl'erunt: quibus ctiam Lautrecus licetnbsp;dlo armis exuendi elTentjarma ramen pro bellica ingenuitate indullit.Hæcillis,ut2°quot;Jnbsp;dicio,caufafuit,vtiuriliurandi religioncfoluti,quödab Antonio Lena flipendiano P*'nbsp;folucrcntur,Regi poftea militauerint.

Per id tempus Andreas Auria, qui regijstriremibuspræerat, cum quatuordeciu* quas exillis habebat, Mafliliaprofeótus, taminfefto bello GcnuenfcsSauonafubiiwenbsp;prodicnsillucqucpedcm referons vexabat,vt toto mari Liguftico prodirenon aude- pnbsp;rcnt.Qiubus rebus fiebat vt commeatus amp; commercium illic deficerent,illeautcmoanbsp;uonam le recipicbat.Dumhæc marigercrentur,Cæfar Fregoza, quipatdo antcaVe^fnbsp;tis ad Regem tranlierat, per fuos quos Genuæ habebat, certior faftus magnam illiccnbsp;rerum penuriam,a Lautreco cum equitatu amp; peditatu quantum fatis elTe videbatafjnbsp;terreftri bello cos infeftaret mittitur. Id quod tanta fcdulitatepræftitit,vtintrapaaÇ®^nbsp;dies millia ab vrbe quoquouerfus pafluum duodecim nihil pccoris, frumenti aut vlu^nbsp;commeatus quo dues iuuari poflent fuppeteret.Genuenfcs extremainopiaconfli^ ’nbsp;vnam ftbi laluris rationem mari fuperefle arbitrati,fex triremes inftrudas in aluim anbsp;baria comparandafubuchiiubent.Nauigationeadeoprolperavtuntur,vttempcunbsp;id temporis orta coadus AuriaSauonamlereciperet,quo inreceptu capiturco^nbsp;Philippinus eius nepos,amp; Genuam ducitur. Quo ex euentu Genuenfes tantos nbi Fnbsp;tuslumpferunt,vtcontemptis Gallorum viribuseruptioncm inCælarem Fregoznbsp;tMtrecutCc facerent,amp; primos quos habucrunt obuios fternerent. Sed dum longius perimprunbsp;!•- *^dam p rogrediuntur,Galli inrerclufo reditu omnes ad vnum qui exierant,concidiinGnbsp;dit,OIK ca^it. comes Gabriel Martinengua imperator capitur. Tanta oftenfione perterriti Fregonbsp;Regis nomine deditionemfaciunt,amp; Lautrecus paucis interiedis diebus illucnbsp;ThcodorumTriuulfiumGalliæ marefchallumproregem conftituit. Nonmultisp®^nbsp;diebus arxipfa in Regis poteftatem venit, quæ à Cælàrianis amp; Adurnanæfadionis t

' minibus tcnebatur.Qmim rebus Genuenlibus cóftitucndisoperamdaretLautrec^’ fuis peditibus Germanis qui Bofei crant,imperat vti Alexandria pergeret, amp;auxin^^j^nbsp;gredi prohibcrent:iple compofito Genuenli ftatufquemadmodum diximus) illos cunbsp;exercitu fubfequitur.Quo poftquam venir, machinas cclerrimè ad oppugnationenbsp;ftruit.Qimdni Albertus Barberanus nodu mille militumfubfidiumintroduxi^nbsp;maximum periculum venifletne co ipfo die cxpugnarctur : quôd oppidanis tantnsnbsp;ror ex iadura Bofeana peditum Germanorum imraiflus crat, vtpauci armafume^'^^

GOMMEN T.. L I B. III.

habcrcnt. PoÆero die V eneti magnam bombardarum, pulueris corm entarij amp; plarum copiam mittunt. Quibus Lautrcciis tam acrem oppugnationem inftruit, vtànbsp;^omiteLudouico Lodrone,qui oppido præerat,haclegc deditio fieret,vti milites tumnbsp;^crniani tumrcliqui faluis impcdimcntis abirent,fide datafe ante fpatium fèmeftrenbsp;^uin Gallis focijs bellum non eflegefturos.Lautrecus oppido potitus in manus co-*^inquibus.Sfoitia mandauerat illud tradit,quemadmodum facro fœdere cautum Senbsp;^nftitutumfuerat. lifdem temporibus loannes lacobus Mediquinus Muzæ præfe-‘^uSjCjui poftea marchio Mariniani fuit nonnullos milites confcripferat quibus Sforti-^niiuuarer, amp; fe cum Gallis coniungerct. Q^d vbi reiciuit Antonius Leua, Se Mcde-^’^^nummiUiaquatuordecimpafTuü Mcdiolano caftra habere loco patcrióóminimenbsp;^oiïiunito cognouitjMcdiolano cum omnib.copijs ex improuifo jpficifcirur,amp; magnanbsp;^deritate vfus prima luce Mediquinum nee opinantem opprimit : qui omnibus fuis a-MuzaprofiigitJlle hacrepcrfeóta,veritus ne Mediolanum, quodnulio præfidionbsp;^matumreliquerat,.aLautrccooccuparctur, ad fuburbia magna celeritate reuertitur:nbsp;^’tgt;i nuntiû de Genuæ Se Alexadriæ deditionc accipicQua rc pcrmotus,fimul quod fibinbsp;Paucos eosq; nullo ftipendio fupcrcfl'e videret, de fcruâdo Mcdiolano deiperat, eoq; renbsp;^'doPapia ib recipcrc cogitât. Poftca parum illic comcatus fuppetere faóhis certior, fennbsp;^^ntianiutata comité LudouicumBclliioçfiim(qui propter côtentionéaduerfus Fedcrinbsp;,nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;Bozzolum à Rege paulo ante defcccrat) co cum bis mille quingetis peditib.mittit.

' ^autrecus Alexandria in Sfortiæ manus tradita Vige uam proficifeitur, quam cum tota ^^îiclinafubigit.Vigcuæ copias fuasTicinum traducit,vtBiagrafum contendat : quodnbsp;oppidum captum fimiliter Sfortiæ reftituit. Quibus rebus confettis Mediolanum fe irenbsp;^'aaùlat:fcd mox conuerfo itincre Papiam ex parte arcis obfidct,Veneto excrcitu ex al-^2ra parte oppugnante, vt grauiter vtrinque m achinis mûri collabeficrcnt. Ruina à Launbsp;ceo facta,fed non iuiia, Galli quidam imperio non expedato ad expugnationem pronbsp;'^cunefed rem tantam temerc aggrcffi,temcre etiam incepto defiftunt.Poftridie àLaunbsp;^ccanis caftris ta magna mûri pars deijcitur,vt oppidum ftatim vi caperetur: qua in ex-P^'o^atione vtrinque non amplius trecéti homines intericrunt.Nam oppidani fc impa-nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;cap ta.

, '^'î^^^dentes ponte fugam petierunt,quem prçtergrcflï cifringunt, quo ab infequentib. ¦ ’Wl cflet periculi.Oppidum diripitur,amp; nonnullis çdibus ignés immittuntur,mihtesq;

h autreci diligentia obftitiiret,to tum incendio,quód memoria cladis ante quadrien acceptæ eonim animis penitus infcderat,abfumpfiirent.

Servato oppido amp;in manusSfortiæ reftituto cardinalis Cibotuspapælegatus agereccepit, vtiquemadmodum exfacrofœdereinterpapam,Rcgem ôdAn-

° '’^ianciendoconuenerat,exercitum adCæfarianosèditione Ecclefiafticacxpellcn papamnberet ^°^Enoueret,Romamq;hoftiumterroreamp;dominatuliberaret.Q^rcintellcétadux mcnctur.

°Etia magno nob’iliû Mcdiolanenfium numero comitatus Lautrecum orarene vlte-. progrediatur,quin prius quæcunq; ex Mcdiolanenfi ducatu rcliqua crant,Cçfaria-h n’^ ^^^’^^crct,facilé fadlu id eile: A ntoniû enim Leuam militib. Se militum ncruo pécule carerCjMediolani rem frumetariam anguftilfimam cfic, propedic cum relicturum, ^‘nufquana vUus ad rccep turn locus patcrcuLautrecus tametfi çquaillû poftularc aninbsp;EèIvnbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;in cadê crat fentetia, tarnevrgéti papæ legato alTenritur, qui rcliquias

M nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;amp;:duce Sfortiaconfie!poflecontcndebat,vnum

'^diûlanum Antonio Leuæ fupcreirc,atq; id fame prope cncétum,copias etiam Cæfa ¦^oriiattritas. Diutius tamé Papiæ quàm ftatuerat cômorari cogitur, partim Gcr-5’pcdites quibus comesValdomontiuspræcrat,nodumomncsaducncrant,partimnbsp;oq Heluetij Romanam expeditionem repudiarunt.Gcrmani pedites poftquam ad-ç, “‘cnt,Lautrecus Placentiaprogrcditur.IllicAlfonfus dux Ferrariefis in fœdus fâcrûnbsp;S’! hnbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;Cæfarianafocietatc renuntiata coitùbi etiam de matrimonio attum cftquo

Q^îi’^ciles AlfonfiducisF. in matrimonium duceret Rcnatam Ludouici duodccimi jjp ^æRegis filiam,Rcginæ demortuæ fororcm. Nuptiæ paulo póft in bafilicaParifîennbsp;JJ P ^^dore maximo celebratæ funt, amp; in aula Ludouicana cpulum exhibitum. Non-h Qrum ea cft fententia, à qua ncc ipfe abhorreo, fi Lautrccus quandiu Placcntiæ amp;:nbsp;b comraoratus eft,hoc tempus in rebus gerendis pofuift'ct,cum Se facile totumnbsp;^diolanenfcm ducatum, vt pollicitus fuerat, Sfortiæ acquifiturum,nçc ob cam remnbsp;minus

MART. BELLA!!

I ç 1 8 ’^^^usNeapolitanamexpeditionemperfeâ:urumfiiiflc:iîamCç{arianis cxinfubriac-ieótis toti Italiæformidabilior longe futurus crat.Scd hominem ca prudentia credo tu-iße, vt quiequidhuius feceric, vel optimo confilio vel principis fui mandato fcciflcpu-tandusßt. Antonius Lcuavbi copias Regias agro Mediolanenfi exccfljflcvidct,ncc y enctum nec Sfortianum cxercitum, qui inter Padiim amp; Ticinum remaîifefant ïQj-gni admodum fecit. Itaque fuos latius explicare, vt commeatiun facilius compararet,nbsp;ßatuit.Mediolano profcclus ßiagraßim oppugnat^ amp; Sfortianis adimit.CoUeäisamp;colnbsp;ligatisnauibuspontemadTicinum,vtVigeuam,MorterramjNovariamamp;totatndeninbsp;que Omelinàm eodem pacto fubigeret j cogitat. Quibus rebus Lautrecus nuntiatis (isnbsp;cnim Placentix tum erat)comitem Petreium Nauarrum propere illuccumfexfercpc'nbsp;ditum millibus aliquot equitibus mittit.Is primo aduentu oppidum rccipit, hoftesv^nbsp;niuerfos quos oifendit concidit,duci Sfortiæ reßituit qui firmius quam antca prxßdi“nbsp;imponit.His rebus ira perfeólis Lautrecus Parma amp; Placentia ineûte hy eme anno i ƒ ’nbsp;proficifeitur, Rhegio Bononiamiter facit. Bononiæcardinalem Cibotumpr3:feduninbsp;vrbis oßendit : ibi cxercitum in hybernis ad initium vfque menfis Februafij

D V M BononiæmoramfacerctjCæftriani potentiam amp; fœlices holniw^’ fus vcriti,ne præda illis præriperctur,vt haberent vnde fuis ftipendium darentjP^PY^nbsp;demptionis pretium conftituunt, quod diccrent libi à Cæfare mandatum elTcnbsp;nbsp;nbsp;.

vt euni plenæ libertati rcßituerent, verùm vt militibus fatisfiat, cogi felicet iußu pecunias accipcrc,nequid ab illis tumultuantib. iniuriat aut dâni acciperet.Sed*'^nbsp;ucrahoc metucbant,ne Lautreci aduentuilium gratis dimittcrccogerentur.Namg’^*'nbsp;pafgt;4re^flt;nigt;- diofem pccuniam ab co exigebant, quam vtfoluendo eßet, ob camque ration^nbsp;feucrjßimam eußodiam ilium, quanuis obfidibus de pecunia cauißct,tradidf^^nbsp;{X”** Ad extremum rationcminuenit quacuß:odesfallcret,amp;confcenfoequoHifpaiß^^nbsp;arcem Orvietam fugafalutem petijt : fed obfides poflea pretium numcrarunt.nbsp;cusBononia profeólus Ariminum,Senogallum, Anconamamp;Rccanatavenit.Ilßc^j^nbsp;niam pontificiæ ditionis crant hæc loca, hbcraliter excipitur : nam Cælârianiilium a

Ne uetarc quumfenfiflènt,reliâ:atota Romania,Neapolitanumagrumpetierant.Rc^^ yjh,/, coiitt- t-æ aliquot dies commoratur,vt defatigatos milites rccrcaret, illinc profedus Piûuronbsp;per alia Vrbinenfis ducatus oppida iter facit. Deinde Aprutiæ fines ingreditur : ßu^f^nbsp;gio colles habet amp; agros copiofiflimos feraciflîmosque vini,tritici amp; olei,amp;:Lcnzam^nbsp;ftrafacit. Littore maris fuperi progreditur in marchionatum Vaßanumßndee^^^nbsp;milites Aquilcienlcm agrum ingrediuntur.nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;loco tanta cœliinclcmcntia

ex militum numero (licet fc cxitincrisdcfatigationeleuaflcnt) tûpcditcstûcquitcs^ plius trcccnti vi frigoris amp; tempeflatis fæuitiainterierint. Indein Apuliam iterconu^*'^nbsp;tunt, pioptcreaquôd Lautrecus nundinale tributum quodillicadtrecentûmducamnbsp;rum millia Ducanæ exigitur,intercipcre cogitabat,quæ pecunia ad flipendiumfol*^nbsp;dum prodeflet:quod etiam perfecit.In Apulia Cçfaris equaria erat,vnde equÜnturnbsp;Gallicanas diftributi funt.Eodem tempore Lautreco nuntiaturquumadhucinApi’nbsp;haberet exercitum, Philibertum Catalaunum, ad quem poft Borbonij mortemmnbsp;ma imperij in exercitu Cæfariano redierat, iter præcluderc conari. Quo audito nunbsp;ipfe cum peditatu Gallico amp; folis ex nobilitatc qui animi caulâ ad bellum vénérantnbsp;ceriæ coniedit, reliquum cxercitum Ecanam liue Foggiam quatuor aut quinqueunbsp;paßuum millia mittitutafeparatis copijs hoftis adTroiam,qua noftris iter erat,nbsp;cit. Lautrecus hoftem tam propinquum fentiens, equitatum Foggia ad le conuemnbsp;bet: qua re intelleóba hoftis totum equitatum è caftris educit, eo confilio vt nofttusnbsp;ftincret, amp; coniungi prohiberct. Poftquam noftrum equitatum pulcherrimonbsp;armis amp; lanceis inftrudum procederc vider, amp; ad dimicandum pararum fendt, copnbsp;inmunitiones reducit,vtne velitationequidemvUânoftroslaceîrcrer.ItaquenuUnbsp;gotio équités cumLautreco feconiungunr.nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;-,

Exercitv vnuminlocumconduiftoLautrecusquumfcirethoftêadTroiac^^^ fcdüre,Luccria cum omnibus copijs vt cum co prælium committatnbsp;ftris iuos cducit velutfui fadurus poteftatem : non valdc tamenpropc accellit-iMGnbsp;quam velitationibus toto biduo egregie amp; fortiter vtrique conflixerunr.Lautrecunbsp;terna tantumpaßuummilliaprogrcß’usfecundo diealueumcorrenüs tumare a

C O M M E N T. L I B. III. nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;5,7

fed aitu admodu,copias traducir, atq; ad montis radices amp; ad Troia cailris hoftiu caftra ^onferr. loco fingularis in militibus virtus amp; induftria in velitationib.commitreu-jus vtrinque extitinPoftero die,qui primus Sabbati dies erat quadragenarij ieiunij,GaI-«canusexercicusacieinftruótain procinótu progrediebamr,iugomontis fuperatoadnbsp;^uamhoftes habens, vt eos inpugnam eliceret. Quiimillife cartris con tinerent, no-aduerlis fignis in cos procedunt,machinæ ore conuerfo,nepe duodecim cannæ,iêxnbsp;^othæamp;: totidêmediæ,prouehuntur. Germanicæ cohortes fummo duce comité Vahnbsp;^otn5tio,ad numerû o lt;rto millium hominum, Heluetiorum tria millia duélore comiténbsp;endano (hi veterani erant, duosq; abhinc annos fub marchione Salurtlo continenternbsp;Jîdlicauerant) Gallicæ cohortes ter mille peditum, quibus præerat Burius, quatuor Vanbsp;ponum millia Petreio Nauarro duôtore, cui Candalla côiundus erat,dcniq; Italie! pe-^tauis cohortes,numero decies mille hominum. Hæc omnis multitudo acie inftrudanbsp;Prçeuntibus lîngulis fuo agmini dudoribus ad hune modum progrediebatur.Primum,nbsp;J^edium amp; poftremum agmen exæquato itineris ordinc amp;eadem fronte,procéderont, fie tarnen vt inter binas acics bis cêtenorum pafluum ipatium interertet. Nortro-tanta erat ad pugnam ineundamalacritasamp;: cupiditas,quanta vnquamin militions noftra memoria conipeda fuit: vt fi manus eo die conferere contigilfet, non dubi-^ni fit cos vidoriapotiturosfuifle. Singulis agminibus alarij vtrinque équités ad fubfî-^Uindilpofiti erant. Heluetijs dextri erant équités centum cataphradi ducis Albaniæ,nbsp;^oriaco legato dudore, amp;Pomperantius ctunfuis quinquaginta. Ab ca parte vclita-^'nnedimicaricœptumert: interim Heluetij pro more terrain prælijipe exofculantur,nbsp;^otius exercitus clamor ad pugnam cohortantium exauditur. Lautrecus machinas in dtmadpr^u.nbsp;^nntis cliuo conuerti ad hortes petendos iubet:illi tum licet iam ad manus ventum ef- ’*”*nbsp;otjtamen vtrique ex veHtatione ad fuos ic recipiunt, quôdiamiam certamen cominusnbsp;onttimiflum iri putabant.Ex Cæfarianis aliquot fed perpauci cadunt. Nortrorum pedi-^ni agmen qui machinas fubfequebantur,exhortium cquitatu trecentifere impetnnbsp;orto adoriuntur. Id conipicatus Lautrecus, ipfe galeatus gladium manu gertans Mo-^'ocum amp; Pomperantium in illos immittit:qui rtatim equis concitatis iuffi in hortem vanbsp;îo ^nnt.In co conflidu T urnonij cum fuis cataphradis equitibus adfuerunt, adfuerunt e-oniiuucnes GaUinobilcs,qui fponte nullo autoramento militabant: quales erant Bo-^'netus,Iarnacus,baro Contius,Cartaneræus, Cornelio, alijque numero circiter qua-'^’¦oginta. Tarnacriter dimicatur, vt omnibus qui ex hortium earths illuc proceflèrantnbsp;Pnllis amp; profligatis,infignia amp; vexilla auferrentur.

A L v M confliduülooccupantur,Lautrecusèregionc hortisinplanitic editaca- lautncmcon ofuoslocate iubct,vt inter bina caftra vallis fiitis lata intereifetequo loco multi vtrin- ßMfuosàp»

Wvelitantur,dimicant, capiuntur, capti eripiuntur. Poftridie quàm acies Gallica 'rtis pofitis confedit, Lautreco dicebatur fi in iuftum certamen pridie defeendiflet,nbsp;jO’^dnbium efle quin vidoriam reportaturus ertet. Quibus ille auditis, Nonpoteram,nbsp;h ^Hüit pugnam abfijue magna forcium virorum iadura committere : ied faxo tandemnbsp;‘^noftras manus velfupplicesamp;infulati veniant.Illic exercitus odo dies confedit:

^^otemporetantaventivisamp;impetusextitic,vt tabernacula omnia amp;tentoria deij-^otentur.Tam infefta etiam aeris fuit conftitutio tamépe acre frigus,vt antequam hinc J oederët,multi interierint. Lautrecum quominus eo die pugna decertarit quo fui ponbsp;^otemfecit, inter alias caufas hæc quoque ratio prohibuit,quôdHoratiumBallio-

K’^^^Pelt;^abat,qui tredecim peditum cohortes ducebat,qui vfu amp; difeiplina militari jj '^^ftaliæpræftantirtîmihabcbantur:cohortesnigræappellabantur,amp;:diufiibloan-Medice militau erant.

lli 7 nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;Ballio die quodam Veneris fub vefperum in caftra venit.Quod vbi ho

b^^rtiuit,nodeinfequentitintinabulaiumentorum ciftiscondit,vafisnecbuccina nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;«m-

j otympanoconclamatisperiÿluas redàNeapolim iter facit. Eare Lautrecus cogni--^’’quot;”quot;'’quot;*’* ’*î^otvtriufquearmaturæ équitésfubfequiiubet:hipaucosquofdam exhoftibusnbsp;Ofjuutiinterficiunt. Multis ex Gallorum dudoribus placebat vt Lautrecus Auran-fi audiflet,non leuis eft coniedura hortem profligatum iri.T an-Hugoncm Moncadeum tum temporis Neapoliprorcgem ôc alios quinbsp;Cæfahanos principcm locum obtinebant, inuidiaflagrabat, vt venienti in oppi-

i

58 nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;MART. BELLAIÏ

J J 2, 9 dum portas illi claufuri fuiflent:quam corum rixamnoftrorumintcmcntusdiremiflet. ScdDeo aliter vifum cft,quinoluitpotiorem IcntcntiamEautreco probari.Nondefiienbsp;runt qui cum exiftimarcnt Petreio autore aliter fcciflc, qui quum in illis rcgionibus e-ducatus fuiflct, aflerebat, poftquam ditionis Ncapolitanæ alia oppida fubegilfct, ipûmnbsp;vrbem qua conditione vellet,ad deditionem compulfurum efl'c. Scd contra ac illc ex-pcdabat accidit:qui illis Ipatium vt fuis rationibus profpicerent,dedit.

PosTRiDiE quamAurangiusTroiadifccffit,LautrccusPetreiolîrmumûtis peditatum, cohortes nigras, cquitatum amp; non exiguum machinarum numcrum cumnbsp;otnuibusquxvuiierantattribuit,datismandatisvtMelphamobhdcar,amp;Regifubigat.nbsp;Idcoconfiliofaciebat,nedum noftriadNeapolim efl'ent,PrincepsMclphitanus,cui lonbsp;peditatusadtriahominum milliaamp;cquitatus nonpœnitendus fuppetebat,crcbrise-ruptionibus commeatusiter infcftaret.Eöpoftquamvenit,remmachinariam expe-pedit, murum toto biduo fubruit, Hetrufeos milites ad ruina adhibet,qui licet cgvegienbsp;præliati fubmouentur tarnen. Altero afl'ultu oppidum à Vafconibus per vim capitur,fednbsp;non mcdiocri damno ab oppidanis fortiter reliftentibus illato. Galli commilitonmnianbsp;ólura incenfi capto oppido magnam cædem faciunt:cæforum numero inito rcpernininbsp;eft rrucidata fuifle turn militum turn ciuium ad feptem millia, ex ijs milites fêr^ad trianbsp;millia fuifle. Ipfc princeps arma in manu habens amp;: dimicans capitur, capiuntur emmnbsp;vxoramp;liberi quiinarcem confugcrant.Dum obfldcturMclpha,Lautrecus cquiw-turn amp; peditatum Venufium mitti t:qui ftatim vbi venerunt, fcalis aliquot muro exirn-prouifo admotis,tantum timorem oppidanis, quos inopinantes opprefl'erant, incufle-runtjVt relidto oppido in arcem,quæ munitiflima erat,conftigcrcnt : quam criamnon-nullis póft diebus,delperato omni fubfldio,paétione dedunt. Ea eft arx quamrégnantenbsp;Ludouico duodecimo anni totius fpatio, poftquam Galliens exercitus è Neapolita-na ditione cxceflrfltct, Ludouicus Aftanus inuito omni Arragoniæ régis cxercitu tenu-it, anno demum verteilte paclione cum hoftibus fadta, armatus galea amp; vcxillis cx-plicatisinGalliam redijt.

Melfh A direptaLautrecus copias fuas per Laborios campos adNcapolimCa-Caiiicui^cxer- lend. Maij, anno i y 15 adducit, caftra ad Poggercgalemlocat. Maxima oppidoruniôc üXsyrJef caftrorum totius Neapolitani agri in eius poteftatem Regis nomine veniunt,prêter ar-1®nbsp;cem Manfredoniam, quæ ad mare Adriaticum verfus Sannicolaum Barranuni amp; Ca-ietam fita eft. Nonnulli qui regionis naturam compertam habebant, caftraadPogge-regalcm facieda eflenon cenfebant,quod appetentibus æftatis caloribus ftatim aerobnbsp;aquas minime falubres inficirur : fed rcclamabat Petreius, vrbem prius ad dedirionctnnbsp;fame venturam,quam calorcs extarent : ca fuit præcipua noftratis exercitus pernicics.nbsp;Dum obfldetur Neapolis, quadraginta ex Albanianis amp; Valdomontianis cataphraftisnbsp;occupareVicumtum oppidum turn arcem dudorcGruffio conantur. Rem tantacc-leritatc adminiftrant,vt vtrunque ftatim opprimcrent.Illic prxdæ ingens copia depre-henditur, vaforum aureorumamp; argcntcorum amp; omnis generis alterius fupcllcdilb:nbsp;eumfa^a'^nbsp;nbsp;flngulis cquitibus milleni amp; ducenteni coronati præda diftributa contingcrcnt.Nec 4

dubium eft quin multa alia reperta lint quæ palam non funt cognita ; quinctiam ipium Cxfaris figillum illic repertum eft. Noftri ad Ncapolim acrius oblidendam caftcUntnnbsp;faciuntamp;communiunt loco paluftri ad Magdalenes, non longe ab oppido: quod ca-ftellum Cantabrorum appcllarunt,propterca quod commifTum eft duobus capitancisnbsp;Cantabris, Martino amp; Rcmoneto viris ftrenuis, quiquefui fimiles milites habebant,nbsp;quorum virtus fatis ex ijs quæ poftca narrabuntur fuir cxplorata. Aliud caftcHumnbsp;à Petreio Nauarro inceptum eft ad Sammartinum, fupcriore illo maius, quod nia-gnam hominum multitudinem capcrct, à quibus hoftes cruptionibus prohibcrentutjnbsp;quibus antea noftrorum equos,dum extra caftra aquabantur,intcrcipcrc folcbant.Aunbsp;hoc caftcllum,ncinceptum à noftris abfolueretur, magna contcntioneCæfarianiciUquot; fnbsp;ptionc fada dimicarunt : tandem illis ad ipfa portarum repagula compulfls perfedumnbsp;communitumque eft. Cuftodia Burio cum fuis peditibus Gallis traditur, amp; Baroivnbsp;Grammontiocum fuis Vafconibus:obcamcaufam caftcllumGallorum,ànonnu *nbsp;ceiä V afeonu diólum eft. Hoc caftcllu oppidanis obfeflis magnas attulit molcftias, prenbsp;ptcrea quod in cos Burius Grammotius noui aliquid toto obfidionis teporefubin^^^

COMMENT. LIB. III.

ttiolicbantur.Inter cxtera audafter fiifcepta pugnatum eft femel ad Virginis Pedcgrot-^æîvbiBoniuetus excelfoamp; nobiliiuucnis animo refortitcr gefta accepto vnlne-inteftinaè corporc crumpebant,faucius Venufiumdeferturzexquovulnere ^onualuit ille quidem,fed morbo poftea interijr.

Pentecostes vigiiia infequenti hoftes caftellum Cantabrorum, quo maxime clt;4n4»®r5 P’^emebantur,repentina eruptione occupare ftatuunc, amp; ex oppido odingenti fere honbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nu-

^ncsexeunt,vcnoftrosindufijs indutis fallerent. Circa mcdiam noétem vigiles câilcl ftatione excubantes ncfcio quid albi obfcurè videre fibi videtur, id aliusalij inter fènbsp;lo I* indicant. Alius tandem qui vftus acic reliquis præftabat, ftiipicatur efle militesnbsp;pronos iacêtes, indufijs albis indutos ad cafteUum occupandum. Duiftores fuosnbsp;^onunonefaciunt, qui per manus nullo ftrepitu milites excitatos adpropugnadum dif-P®nunt, ad excipiendum hoftem paratos.Ipfi deinde fupcriore loco confiftunt, falco-cllos commodis locis vndc hoftes lædcrent,difponunt.Poftea velut tuncprimùm co-Pcftis hoftibus, inclainant quinam amp; cuiates eflent. Hoftes nuUo refpofo dato valiumnbsp;valde altum toto impetu reóta petunt, ea audacia vt in fummum ftatim eni terêtur.

. quo impetu irruunt,non minori ftudio à noftris cxcipiuntur: vt qui illuc euaferant, ’^terficercntur, tum etiam qui idem faccre conabantur. Ex hoftibus intereunt ducen-^4^inquaginta, ex noftris vulnerantur ambo duiäores. Martinus paucis póft dicbus ènbsp;p'^cre moriturzRemoneto glande plumbea genu traijcitur : vnde quum ftarc no pof-ƒ juiu altero genu innixus pugnare cogitur. Is fuit rei fufceptæ exitus. Non multis póftnbsp;ƒ bus Horatius Ballio nigrarum cohortium duftor hoftes perfequi inter cafteUum amp;nbsp;Magdalenes inftituit : quos aflèquutus tanto impetu adoritur vtin vrbem com-P^ücret. Sed à fuis, qui fubfequi deftiterunt defertus, dum pedem referre cogitât, tan-alius effet, iàibus haftarum confoditur : cuius viri non mediocris fiait ialt;ftura.Illinbsp;•^cedit HugoPepolius Bononienfis, cuius in his commentarijs non femel memini-ƒ s. Per idem tempus comes Philippinus Auria, Andreæ nepos cum oélo triremibusnbsp;Neap olim erat.Hugo MoncadeusprorexNeapolitanus certiorfadus milites è daß-caftra ventitare,vt naues fæpius euftodib. vacua: effent,fex triremes in portu Nea-nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;cg„ßi_

b nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;inftruit, quibus Pliilippinas inuaderet. Eius rei Lautrecus per exploratores fa- f»

certior Plrilippinum commonefaciendum curat, fimul etiam clanculum quadrin y^tos fclopetarios leôhos mittit,du(ftorc Croquio V afeone, ad impetum hofhs fùftincnbsp;^.Hoc fupplemcntum fubmiftum effe ignar us HugoMôcadeus fuas triremes c por^nbsp;g übueliit,quaslelt;3:ismilitibus compleuerat : inter cæteros marclûo Vaftius,Rifiusnbsp;f^^^gundio amp;; alij erant complûtes magni viri.In noftros ftatim nihil cumftatiimpe tumnbsp;, ?’'’nt,necminoriftudio cxcipiuntur.Primocongreffu Gallipilistormcntarijs duasnbsp;^^ciucs deprimunt, reliquas cominus pede coUato aggrediuntur, fümma amp; pertinaxnbsp;Jbicatio per fefquihoræ fpatium multis vtrinqueamiffis militibus durât. Ex Ca:fària-?pfrpaucicuadunt,Moncadcus prorexocciditur,marchio Vaftius capitur,fimulnbsp;lo ^?’^Rifîus,Afcanius Columna,Valdræus amp; alij ex primarijs.Ex quadringentis fclope-blsGaUis fexaginta duntaxat fupcrfucrunt,reliquis vcl interfedis vcl faucijs.Hac par-^^iftoria ex triremibus qux depr effx non fuerant,dua: fuga fe Neapolim recipiunt; v-bs nauclcrum Aurangius iubet fufpendi, alterius nauclerus re perfpeda ad Philippininbsp;pcrfùgitmam duæ rcliqua: in ipfo congreffu capta: fuerant.

linvidoriæfamapcrlataLautrecuscaptiuosinGalliammittiiubct-.quodPhi /P’nusjVtiuffus crat,pcrfîcere inftituit fumptis duabus trircmibus.Q^m Genua: iternbsp;Andreas captiuos manu inied:aretinet.Retincndi caufam a^ebat,quód fibinbsp;' îfnbsp;nbsp;nbsp;l^dsfaótum eflè negabat de pretio quo redimendus fuerat princeps Aurangius

q .^’^portum Delfinium captus,quo tempore Rex ad Papiam caftra habebat. Hçc res b L,nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;caufa fuit à Rege dcficiêdi,noftra expeditionem amp; cxercitum Neapolitanu

Da ƒ nbsp;nbsp;^elcuit.Quinetiam marchio Vaftius,quern captiuum retincbat,adCçfarianas

^scumpcrtraxit.

animaduertedum eft quod diccre prætermiferam,paulo poft illam Lau fiiiflnbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;inftitutam,claflem à Rcge impcratam amp;: inftrudam

in Siciliam nauigaret. Hac fe vcl occupaturu Rex magna fpc ducebatur ope-confilio cuiufdam SicuU nomine Cæfaris Imperatoris,amp;: alioru quos in Sicilia fua-i X

MART. BELLAII

1 y 1 8. partiumhabebat:autcertèefFe£turuinvtCæfarianæ vires diftinercntur,amp;äNf‘'' politanadefcnfîoneabducerentur.Huic clafli RentiumCeretcmprincipem IcgaWtanbsp;p ræfe cerat, Andream Auriam Thalafliarchum co nftituerar. Sp erabat enira-f ore vtnbsp;tempore LautrecusNeapoIimperueniret,claffisetiamSiciliæportumteneret.Prïdanbsp;rum fane amp;::prudens confilium,iiqriidcmcxitum æquèprofperum diuinitushabuifle^'nbsp;Claflîs ex Hetruri æ naualibus in altum fubied:a,tanra tempeftate conflidari cœpit?nbsp;mutatavelificatione Corlicampcrcrc,amp; ad cibaria comparanda Sardiniam nauig^*'nbsp;ibique appellere cogerentur.Illic expofitis militibus prorex Sardinia’, quilulfuCxlarisnbsp;infulæpræerat,n.ofl:rorumexercituicum quinque fere peditum millibus amp;equitibusnbsp;quadringentis occurrit,quum noftri non plures tribus millibus elTcnt.Nihilo miniis^^nbsp;. ftri pulfis magna virtute fufis hofl:ibus,eodemimpetu Safl'arium vi capiunt,in cuiusnbsp;oppugnatione interficitur lacobus Bellaius,duorum millium peditum tribunus-Cap^°nbsp;oppido peftis in eos graflari coepit,quód ciborum vfiis largior,qui magna illiccopia^f^nbsp;perie bantur,milites poft fiimmam inopiam quam pertulerant,valetudine tentauit-pnbsp;queinfebresinciderunt,quæ pofteainpeftem conuertebantur.Accefsitetiami’^,^ ¦nbsp;quid contentionis inter Rentium amp; Auriam.His duabus permoti caufis confunip^^^_ unbsp;barijsquæadnauigationem Sicilienfem acceperant,nauibus confeenfis Gen'll.nbsp;uertuntur.Quo poftquam redierunt,miflus eft comes Philippinus cum oifto illisnbsp;mibus,quæadNeapolimpugnarunt,vtanteademonftrauimus.

y T plenius intelligatur q uæ caufa Auriæ à Rege deficiendi fuerit, prx ter illan’ Vaftij folicitationê,quçdam ex alto repetenda fimt.Na noftroru exercitus labnbsp;pernicies inde ortum habuit,prop terea quod Neapolitan! ablque illius fubfiæonbsp;niquiflîmis amp; miferrimis conditionibus in noftrorum poteftatem veniflent:quil’bSnbsp;meatus importari naualibus copijs(vt demonftratum eft)profligatis,nullo. paftonbsp;rat.GenuaaLautrecoinRegiam fidemamp; manum accepta,Rex certorum homibnbsp;confilio adduólus Sauonam communire amp; portum ædificare ftatuit,qux res Geniinbsp;fiftatui exitium aperte minabatur.Iamque ex eo tempore cummercium conuedao^^nbsp;tùm in primis falinarium velt;ftigal(quod antea Genuç pendebatur) tranftulit.Hoc P^*”^nbsp;Genuenfes magis dido audientes,amp;magis obnoxios fe habiturumlperabat,venn®nbsp;ter omnino feres habuit. Reienim tanta innouatioeorum animos miruminmoonbsp;often dit,quod ex ea re fuæ ciuitads ftatum penitus procedente tempore labefadai^^nbsp;iripræuiderentJtaquequiinter eos principemlocumobtinebant,Auriam adeuniinbsp;cent pofte ilium Remp.in veterem libertatem vindicare,quam ad rem primonbsp;tempore fufeipiendam charitatepatriæ permoueri deberet. Qmbus ille refponn^^’jnbsp;patriæ caulà omnia fadurum ,quæquidem exiftimatione amp; honore faluo licent-hanc animorum alienationem hæc captiuorum occafio quam commemorauinUi^’nbsp;celfit.Quos quum apud fe retentos haberet,per nuntium à Rege petit,vt fibinbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;u

ptione Aurangij amp; aliorum,quos bello vnacum eo ceperat,fimul etiam deftipedio triremes quas proprias habebat, fatisfieret.nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;resfiàRegcfibidenegaretur,ûe lO

cnfib.ft vt in libertatem reftituercntur,operam daturu confirmat.Hçc cófiliaLaub^ per Langçum nuntiatur:quem etiam ipfe ad Regem mittit,vtq; tantç reiprofpi*^!^nbsp;net. Langæus iter Genua faciens,in Auriç palatio pro magna neceftitudine amp; coninbsp;dine quç inter eos intcrcedebat,hofpitij iure diuerfatur,hominis animum quamaibnbsp;prudentia amp; diligentia explorat.lllc poUicetur, fi fibi Regis iuftii de captiuoruprr^i*^^nbsp;tisfieret,fi Cüinariam negotiatione amp; vedigal Genuç reftitui,fi libertates omnesnbsp;nbsp;nbsp;nbsp;-fj

ipfius turn maioru Regum memoria habuerat reddi intelligeret, fe cum populo vt ad fidem reifaciendamRegi duodecim triremes inftrudç traderentur,quas qni 'nbsp;le vellet dudorib.amp; militib.compleret,duas modo ad portus cuftodia retineret.Lnbsp;us veredarijs equis Lutetiam venit,Regem in ædib. Villeregianis conuenit,madata q ƒnbsp;à Lautreco acceperat turn quas ab AuriainteUexcrat exponit.Re ad confiliunbsp;minis poftulata cùmalijs tum maxime cäcellario Pratenfi, cuius fumma emtautof^j^nbsp;iniqua vidétur.Multa in cam fententiam â Langæo dida funt, quare hominemnbsp;fieri non oporteret, quo oftenfo amp; alienato miütum elfe periculi non folùm de ûnbsp;defedione,fcd de Neapolitan! exercitus intérims:cum,fi nuUâ fui rationé haben inbsp;geret,opcs fixas oês,quas no mediocres habeat, qui mari potétiftimus fit, amp; pccun’^r^ij

»

'COMMENT. LIB. III. nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;ioi

fcnti valeatjVitam denique ipfam,quó (e vlcifcatur,impendere non dubitaturum.Sen-tentijs vtrinque diólis placuic vt Barbezius Genuam mitteretur, qui triremes turn Rc-gias turn Aurianas occuparet,nauale imperium maris Mediterranei iUo abdicato fufei-pcret,quinetiam ipfi,fiquidem opus ellèfaólo videret,manuminijceret.

Res non tarn fecreto peragi potuit, quin Auria certior faótus fe falutis cau/a in triremes fuas reciperet. Barbezius Genua venit, eumvt in mandatis habebat adit. Re-(igt;ondct Auria fe nonRigcre quemadmodumdefe capiendo amp; triremibus occupan-Rex præcepjflètjRegias quidem triremes fe illi in manum traditurum,vt Rcgi placenbsp;lo ’¦^'^^tiebatjfuas fibi,quibus arbitratu fuo vteretur,Iiabiturum. Vaftius quique reliqui a-pnd ilium captiui erant, has turbas confpicati, clanculum remiam inchoatam perfici-ttntivtadCæfarianasfc partes tranfiturum illispollicerctur, quemadmodum tabeUisnbsp;confignatis inter fe cauerunt,quod ipR Cæfari fe probaturos recipiunt. Barbezio quidenbsp;tantum in animo eile dixit vt patriæ confoleret:fednon piulto poft defeótioncm panbsp;^amprofefl'uSjitaNeapolitanos hominum fupplemento fubmiflb iuuit,vtni hoe ftiiflèr,nbsp;f^nie confedi in noftrorum poteftatem quibus impcrafl'ent conditionibus,vcnturi fu-‘Tent.Equidcm recorder me, quum per veredariorum Rationes ex Italia Lutetiam adnbsp;Regent venircm,obuium habuifl'c ad pontem Agafonium no procul Montargiuo An-tonium Auriamhuius con{anguineum,quime deipftus defedione certiorem fecit,nbsp;‘luum quidem eum obturpefaftum amp;:deteftabile abominarctur. Sedpoftcanarra-mihi eft ilium ipfum triremibus,quibus à Rege præpofttus fuerat, abreptis ad C«E-^remtranftjflc.

. T) V M hæcagerentur,Laurrccus fubinde Regem folicitabatvt copijsamp; pectinijs « quot;tüaretur,fe multos ex fuis ob peftilentiam quæ exercitum inuaferat amiiifte.Rex ami- R.«?«nbsp;^^liumBrionium mitrerc decreuerat,quiftibfidiummari duceret,amp;:prorexNeapolitanbsp;conftitueretur, propterca quodftbi redeundi poteftatem fieri poftulabat. Ea rationbsp;Poftea nefeio qua de cauia commutata eft,miflb principe Nauarreno, paucis hominib.nbsp;’^tributisjijsque maxima ex parte ex nobilitate Gallica iuuenibus,qui animi cauia ad fanbsp;quærendam militabant :aliquid ctiam pecuniarum mifl'um eft,fcd non quantumnbsp;b ^^PQft’dauerat.Nauarrenus à Barbezio dudus Nolam nauigat, vbi propter hominum

7^citatem praîfidium à Lautreco vt tuto ad caftra perueniret,petere cogiturnlle Can-^^mittit.Quum ad Neapolim iter redeuntes faceret, oppidani cruptione fada eos tä ^jîrdoriuntur,vt multi occumberennlnijs Candallagrauiter faucius capitur,amp;:Neanbsp;.*tmabducitur:dcinde commutatione captiuorumfaiftarcuerfus ex vulnetibus accenbsp;|. ftatim vbi in caftra venit,interijt.Hugo Pepolius ctiam capitur, qui in Horatij Bal-°nis locum (vt diótum eft antea)fiiffèlt;ftus nigris cohortibus prçfueratas quoq; permunbsp;p °nc faè'taredditus eft.Hoc primumfuit certamenàIclquianno,ex quo Lautrecus ènbsp;^’aexierat,quo hoftes çquo marte cumnoftris dimicaucrût. Sed egreftb ex noftro-l^^ttrunitionibus fupplemenro ad ipia portarum repagularepelluntur. Per id tempusnbsp;. '*^00 Cereti,qui poft reditum è Sardinia ab exercitu populi Veneti amp; duels Mediolanbsp;no difceflcrat,rex madat Neapolim ad caftra proficifcerctur, quern fibi magno-

Putabat profuturum,quöd Vrfinamfaéfcionem fibi cupiente habebat.Itaq; ad por Herculis perucnit,vbi Nicolaus Bellaius eques Rhodius illi prçfto fuit,qui liburni-'îüibufdamamp;aduarijsnauib. exceptumadNoläeum tutó exponit. Ad caftrapoft- Ganwum ta-Vçj^^pcruenit,tantam peftilcntiæ vimrepcrir,vtvixtertiapars fupereft'et,quin omnes ßrapc/iUcntunbsp;morbo abfumpti eftcnt.Interierat comes Valdomótius,Gruifius mul-^^‘«ordines duxerant.Lautrecus ipfe tametfi ægrotabat, tarnen Rentium in Aprutianbsp;delc(ftum,qui fupplemento noftris eflent, mittit. Hoe enim erathonbsp;(jq ‘^öfilium,vt eo loco potius mortem obiret quam pedem referret: neq; ianè eo vi-fct' noftrorum caftra oppugnare vnquam aggreflï funt. Rentiopræterea ne-fuerat vt pecunias ad ftipendia in Aprutia acciperetiicd quæftoresnbsp;4^’ nee obolum, vt quidem prædiçabant, habebant. Neapolinus quidam lo-*^^ordaniVrfinifilius,milites proprijsfitmptibusquibusRegemiuuaret,coegerat:nbsp;aggregate coaftus cft. Nondefuerunt qui dicerent ærarij præfèôtosnbsp;interuertifle depcculatos elfe, ipfum etiam Focalderium, que rct

^'ariæadminiftrandæ Lautrccnspræfecerat.QuamobrcNcapolireuerfusadcau

i 5

XOI nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;, MART. BELLAII

T y i 8. famdicendamreusa(3:uscft:fcdAntoniusPrateiifîscancellariusfuaautoritâtedetn’£() Trincefs Mel-nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;fupplîcio cxcmit. Dcmonft ratum à no bis cit principcm Melphitanum in fuo op-

pbitauîéS inKe pidofortiterpropugnando cumvxorcamp;Iiberiscaptum fuifle.IslæpiflîmeCæfarisoquot; gis fartes tra-nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;imploraucrat, vc quoniam illius partes fouens in tantam calamitatem inciderar,vt

fortunis amp; principatu ipoliatus eiTet, de fe redimendo cogitaret. Quum illius auxilium à le nequicquani expelt;âari vidct,ad Regias partes tranfire cogitur, qui eum cum vxorcnbsp;proie liberum efle voluit.Iraq; renûtiata Cæfari fociali fide à Lautreco cum equicatunbsp;ôc peditatu ad Caietam obfidendani mittitur:quam,vt imperatum erat, obfidione cmnbsp;dam valde premebat. Verùm eodem tempore in noftra: claflîs conijjedu Auriafingu-lispenediebuscommeatumamp;fubfidiumNeapolitanisfiipportabat.Rcginûtiaturdu- mnbsp;cemBrunfwichum cumduodccim pcditum Gcrmanorummillibusamp; magnoequi-tatu fubfidio Neapolitanis venire,iamquc Tridcntinas anguftias tranfiife, Antoniumnbsp;item Leuam receptara Papiam duci Sfortiæ ademifle, èâ Cæfarianos inuito V eneto SiCnbsp;Sfortiano exercitu pro libidine regionê popular!. Quo nuntio accepto comitiSanipaanbsp;lio exercitum tradit equitiun grauis armaturç quingentorum,fcrcntariorumtondem,nbsp;quibus prçerat Bofius,fexies mille pcditum ductorc Lorgio,quater fcre mille pedim^nbsp;Germanorumduce Montijano. Equités crant turmæ ipfius Sampaulij,turmxCali«‘®nbsp;briâtijjduôlore Motijano,turmæ fummi Normaniç Senefchalli legato Annobaldo ccnnbsp;samfaiiiiitsin tenicquitcSjAllegrij quinquagintaamp;Bofij totidcm.RcxSampaulionegotiudedcrac,iinbsp;itaham eu e- JuxBtunfwicus Neapolimite adauxilium feredum contenderet, eumvtfubfcqncf^nbsp;teereitavtnit. ,nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;Prii

tur,ieq; cum Lautreco coniungcrct.oampaulius in ipio alpium tranfitu certior ni cw fxvûcum,quia ftipedium non dabatur,in Germaniam cum fuis copijs rcdijfiè. Iraq; exercitum yenetum,cuius imperator erat Francifeus Maria dux Vrbinas, ad fe conuem-re iubet.D um eos præftolatur,fubigit quçcunque à Cæfarianis oppida inter Padumnbsp;Ticinum tenebantur. Ad Papiam accedit exercitus Venctus: amp; concilio coado plae^^nbsp;ipfum oppidum obfiderc,quod capi magnopere referebat, quod in medio ducariiMenbsp;diolanenfi efiet fitû. Hoc conflituto Sampaulius amp; Vrbinas bipertitis copijs oppugn^'nbsp;re cœperunt. Antonius Lena fpc auxilij obfellis feredi Marinianum venit-.verùm fem^'nbsp;parem conipicatus,veritusqj ne dum alterum feruare fl:udet,vtrunq5 araittcret;Medionbsp;lanum ferecepit.SampauIius amp; Vrbinas deiedo muro vtruinaiufta eßet, in contendo inbsp;nem veniunt vtri ad murum eniterentur,vtrisqî id fîbi vindicantibus. Tandem placininbsp;vtimperatores taxillorûiaétufortircntur:fortitô Veneti obtincntvt priores oppugî’^'nbsp;Tafit-uiàLar rcnt.Q^s Lorgius quum diutius cundtari vider et,amp;tardius cxcqui quod aléa illis o“''nbsp;giocafta. tuleratjdum eminus fclopetaria vclitationeremtrahebant,mediumfecumfuisinf^^3nbsp;ijcit, in aduerfum vallum enititur: vt priufquam Veneti armafumpfiflcnt, oppidumi»nbsp;captum eflet.Lorgius primus afcendês duos ordinum duâores adhibuerar,Florimun-dum Challiumamp;: Grandizæum, qui latus vtrunq; clauderent, amp; laborant! fubfdio elfen t.Vterquc illic interijt vnà cum antefignano qui præibat ; lcd trib. alijs locum ftatimnbsp;occupantibus vi in fummum euafit. Biraguius amp; Butigerus,qui in oppido prçfidio erat,nbsp;Exfrntw Gai ^^^cem profiigiunt,amp; deditionem poft biduûfaciunt. Extreme lulio anno ipS’ pe-lictssad Nm- ftilentia etiain caftris Neapolitanis acrius læuirc cœpit,vt triginta dierû Ipatio ex quinq;nbsp;t'iaabßimfMnbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;pcditummillib.nÔ fiipercftentquatuormilliaqui bello eflentvtiles,ncqj cen

tum équités ex oébingentorum numero.IUic ipfe Lautrecus interijt,cornes Valdomo-tius,princcps Nauarrenus,qui nuper aduenerat,Turnonius cum fratre,Claudius Stam pæus FertæNabertançdominus,ValienfisDeIphinas,baroGrâmon£ius,Gruffius,Monbsp;riacus, Mondrago rei machinariæ duâ:or,Croquius,Caftaneræus, CandaIla,LuppinSnbsp;CorneliOjGrutturiuSjMalnurius baro Buzancæus, maiornatuIarnacus,Boniuctus,cornes HugoPcpolius,baro Contins, Comes Wbifius, amp;innumcri prætereaalijilluftrcsnbsp;viri,milites,nobiles qui nulle ftipendio illuc vitro in militiam profedi fucrat, amp; alij grc-garij,quos fi rcccnferc vclim,chartamc deficiauQuod fi RcxLautrcco fubfidium,vtfa y®nbsp;cultas fcrcbar,tum niilitum turn pecuniarum mifillct, regno Ncapolitano etiam nuncnbsp;potiretur.Nam exercitus nofter ea caufa perij t,quôd intégrés amp; récentes nullos fubnntnbsp;teret.Morte Lautreci intellecta an Rex mœroré magnû ceperit, nihil eft ncceß'c feribenbsp;re : facile enim exiftimari poteft quam illi detrimentofa fuerit tanti viri iadura. Vt honore debito afficcrctur,prætcreaquælegatisregijs fierifolcnt,iuftaei perfoluta fun“:nbsp;, in (um-

C O M M E N T. L I B. 111. nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;103

Parißcnfi tcmpio, aftantibus vniucrfis principibus confiinguincis, qui lu-^uincundcm atqucpro Delphini morte egerunt,

o RT V o LaurrccoMichaelAntoniusmarchioSalufliusmaximiviranimijO-^nibus viris militaribus ram charus quàm quifquam alius,laceri illius exercitus curam ‘^‘cipir,i-ejiqyj^5 dißcäras colligit ex iis quiarmaferrepoflent:deniqueobfidionemtolnbsp;^'’^cxconcilijfentcntiaamp;Auerfam fc recipere,ibique præftolari dum Rendus cumnbsp;.^bfidio veniretjCÔfbtuit.Dû difcedit,Cçfafiani oppido egreflî nouiflimos adoriuntur:nbsp;^illefuoagmini primo quodducebateaprudétiaprofpexerat,vtpauci caderent.Penbsp;f*^^^UinNauarrum medio agmini præfecerat, nouifllmi agminis ipeciem habebantPónbsp;P^fantius, Nigropeliflius Sc Paulus Camilius Triuulfius turmarum equcftrium gra-^J^atrnaturædudorcs.Hæc duo agminahoftesNcapoli egreflî fudcrunt,ipfePetreiusnbsp;^^polimabduólusillicobiit.SaluflÏus Auerfamfimulatque peruenit,ft:atim ab infe-'l^’cntibus hoftibus obfidctur. Poft acrem amp; diuturnam oppugnationem ipfe aftiilanbsp;'^fnicnto igniario in genu impaóla vulncratus,amp; genu frado inutilis ad pugnam red-’^ur.Qi^jinvulnusingrauefcereanimaduertcret,rcliquorum faluti quos fccum ha-^batconfulendum eflêiudicauit,amp;cum principe Auragio his conditionibus pacifci-'^fïvtiquod nunc oppidum,amp; ar cem, machinas, munitiones,cibariaamp;: quicquid il-opum Regis nomine occupat,id oppidum,arcem,machinas,munitiones, cibaria,amp;nbsp;j^^^’‘^’3uidillicopum eft,Aurangio aut iis qui ab eo mandata acceperint,ftatim poftnbsp;‘^^cpaftioncmconftitutamamp;chirographoconfirmatam in manum tradat. Vtiquenbsp;®^^us vtpote Regis princeps lcgatus amp; comes Guidus Rango captiui apud cum manbsp;^^^nt,quosliberaliterfehabiturumpollicetur,quoadlibertas illis aliqua ratione adfe-tique quorquot duftores Sc milites in exercitu funt,équités, pedites, cataphra-.'’^^gittarij,fercntarij,Galli, Itali, Gcrmani, Heluetij Sccxteti quacunque cx gente innbsp;’^’erfana vr bc Regi mercnt, Aurangio cuifta vexilla ligna militaria Sc vniucrfa arma tranbsp;ƒ nt. Vtique turmarum equeftrium præfeôtis omnibus,lcgatis,vexillariis, figniferis,c- Génial} a,,.

cataphra(ftis,amp;; ferentariis per principe liceat è tribus iumentorum gencribus nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;lt;

ntti abducere quod maluerint,equum breuiorem,ruffinum quem vocat,amp; mulam: nibstt fc [^^^’^nrnduftoribusjlegatisamp;figniferisbreuioremequum aut mulam. Vtique militi-h;tlis intra femeftre fpatium proximum Regj,fociis autalteri cuiuis aduerfus Cæla-militare nefas lït,fed domum aut quo libebit alió concédant: Galli, V afcones, Hel-ƒnbsp;nbsp;nbsp;cæteri militcs,tribuni,lïgniferi turn équités tum pedites domum lè recipiant, lie

i^.nihtatn omnino vfquam moram facere illis liceat,Vtiq; quotquot oppida Sc loca mu j^J^^*nCalabria,Aprutiaamp;cæterisinregionibusLaboriaamp;; Appulia Sc quicquid totonbsp;J^äpolitano regno à Regc,Vcnetis amp; fociis occupantur,ea oppida Scloca munira Au-iufl'erit,Saluirius tradenda eurer,quod pro virili omni opera, labonbsp;tiibgentia conaturum fe recipit:vti denique totum illud regnum pacatum Sc tran-*“nnireddatur,ineumquclocumreftituatur quopridem erat,quum Lautrecus innbsp;Ionbsp;nbsp;nbsp;cxercitum duxit. Vtique quotquot duftores amp; milites in aliis oppidis prçlîdio funt,

J, '’^nseadcmconditione,neque détériore quàm cum Auerfanis agatur. Vtique Au-vniuerfos turn duces turn milites illos tutó cum prælidio abfque vllo damno amp; Regni limites deducendos curct:dcinceps nulla obligatione teneatur. Hasnbsp;yjj''ƒ ^onditiones Princeps amp;Saluflius fide data amp; accepta fanótè feruaturos fe nequenbsp;n??^^'^^^’''iolaturospollicentur,idque fuis chirographis figno amp;S ftemmate infignitis,nbsp;veritas conftet,confirmant.In caftris imperatoriis ad Auerfam a.d.iii.Cal.nbsp;I’^rnbrisanno i y i 8.

ita confeftis rebus marchio Saluffius arceraNeapolimvchitutjvbipaulo ' _ hr'nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;ctiam Dodius Sc eques Nicolaus Bellaius. Incomparabilis huius

iafturafafta eft,ob integritatem Sc præftantiam,quæ in eo tanta cxtitit,quan 3^1'nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;ætatis pcrlpicerc licuitrquæ fin^ilares virtutes ftimmum omniü illi

^*11 nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;conciliauerat. Auerfæ morboperiit vir militari laude clarilfimus Pomperan-

p. ’hx noftris aliquot qui per valetudincm potuerunt in Aprutiam ad Rentium amp; ^ncipem Melphitanum fcrccipiunt,quiconiunä;is viribus Barlctam Sc alias mariti-tcnucrunt,vfqucdum ex pafto Cameracenfi Cx-'^^egercftitutxfunt. RcliquiRomam fcrccepcrunt,exquibus pauci demumin

lt;4

104 nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;M A R T. B E L L A I I

I y X 8. Galliamperücneruntjtantxillisacerbitatcsamp;ærumnæinitinercperferendæfùcruntî alij denique triremes noftras conlcendcrunt. Burius Sc Baro Grammontius cum frisnbsp;in caftcllo Cantabrorum ad N cap olim Ribftiterunt,donee poft aliquot dies fame coa-^fti Sc omni auxilio dclpcrato,palt;ftionc faóla armis filuis egrefli ftmt. Gramontius pau-cis póft diebus laboribus bellicis fraótus obiit.Qimndiu liç Lautrcci,Saluflij amp;Sampaunbsp;lij expeditiones fiebant,nonnulla erat incitcriore Gallia quies,pacate fe Picardisamp;nbsp;Belgis gerentibusmifi quod hyeme quæ Lautreci difeeflum fequuta eft, aliquid diuirijnbsp;extitit,quod tarnen intra odo ad fummum menfes compofttum eft.

V N V M prætermiii, quod filentio prætereundum non eft, comitem Rangoncm ad colloquendum cumlioftibus in caftra Cæiàriana profeótu fuifle.Dum eo abirecce- lonbsp;pifl'et,interim palt;ftiones quales recenfuimus illo nefeio fiunt: aeproinde fe illis tenennbsp;negauit:amp; fecundum cum ab omnibus duótoribus Sc tribunis indicium faftum ellBarnbsp;bezius quotquot potuit collcólis nauibus eonfeenfis cum clafle Venetafc coniungit,vtnbsp;Genttt defe- Autix iimul occurrcrcntus cnim marc latrociniis infeftabat,amp; G alios domum redeunnbsp;tes prædabatur.Vbi noftros cum Venetis coniundtos fenfit, quum fc ambobus impquot;nbsp;rem eile intelligcrct,iuxta areem infulæ Ifchiæ feu Ænariæ fe recipit, vbi noftnnbsp;duo obfidétjfic tarnen vt oppugnadum non eflè iudicarent,quôd loci oporturit^sp^nbsp;pter arcem quæ præiidio erat,tutumilium ab oppugnatione reddebat.Barbeziuso^nbsp;netorum imperator inutilcm moram ôôobftdionem arbitrât!, quod Auria caftnnbsp;dioteâusoppugnationinonpateret,curfuminGalliaminftituunt:Vcnetiinal^®Pænbsp;ueâ;i,noftris reliétis fuos portuspetunt. Auria vbi feparatam claftem pcr^exit,velisnbsp;paftis noftros infequi ccepit:qui in Genuenfem portum appulft,amp; Auriam ponê fubic-quentem certiorcs falt;fti,porru relidbo Sauonam nauigant.Fugicntibus adeo inftat no-ftiSjVt nauis prætoria dudloris lonæ comprebenfa caperetur. Eodem fado Auria Ge-nuenfium defedbionis autorcm fe dcmonftrat,amp;: ciuitatis dominatum occupauExno^nbsp;ftrisnonnulii cum iüisnauibus(exhocnumeroerantTermius,primogenitus Sercuunbsp;Sc alij)dùmin Calabriam nauigare conantur,àTurcis capiuntur.Is fuit exitus fupcrbiunbsp;lius Sc ferocis exercitus,qui toto bicnnij Sc quatuor menlium Ipacio in omnem Italiam,nbsp;Romaniam Sc regnum Neapolitanum dominatum excrcuerat. Quûmque hiunanis vinbsp;ribus fuperari nonpoftèt,Dcus ipfèmanum admouit,vtplanum facerctdecusoinneamp;Jnbsp;laudem ex vidtoriis comparatis illi vni deberi. Capuani fidei pariun tenaces quu®nbsp;feirent Rentium in itinere eflejVt Capuam ingrederetur cum odto aut decent coho^*^nbsp;busNeapolini Vrfîni(cuius pater loanncs lordanus fuerat)co confilio vtnoftrorum^nbsp;ftris auxilio eftet,Lautreci morte nuntiata,Fabriciiun Maramum monent, vt cuninbsp;tatuamp;spcditatulocoadvrbemoportuno infidias coUocaret,fe quidem daturos ope-ram vtexpulfis Gallis ilium vrbiscompotem facerent: quod ille corum hortatu facit-Capuani rebus ad proditionem comparatis,Gallis perfuadent ex vfu eflè cruptione w-lt;fta,pecora Sc commeatum in vrbem,antequam penuria cos premcrct,introduci,huiusnbsp;rci facultatem in præfentia dari.Galli quod vidèrent val de probabilia ab illis dicijcxcucnbsp;redireconantesportasclaufaSjamp;Fabriciumaliaportaàciuibus intromiflùni repenut- 49nbsp;Itafcquifquequocommodiifimèpotuit recepit. Nolæ amp;ccteris in ciuitatibus reonbsp;noftris labefadari cœptis idem fadlum eft.

Sampavlivs Genuædcfedione nuntiata,cum tribus peditum millibus, aliquotequitibus,quipræiidio ciTcntjCxagro Mediolancnfî proficifcitur,iperans le,nbsp;ccleritate vtcrctur,camrecepturum,comagisquôdnomiullos exoppidanisfibinbsp;tes habebat,qui fe ad earn opprimendam auxilio ftituros promiièrant-Verùmipeûeinbsp;dus,noftris ab oppidi oppugnatione fubmotispedem referre cogitunquodnequeinanbsp;chinas vllas duxerar,neque cibaria nifî in diurnum demenfum fecum extulerat:accenbsp;bat quod multa iam hyeme fuos admodum defatigatos videbat.Qmbus omnibusnbsp;fis compulfus cxercitum Alexandriam in hybernareduxit.Eodem tempore Theonbsp;nbsp;nbsp;j

rus Triuulfius cibariorum pcnuriaarcis Genuenfis deditionemfacerccogitur,uc^^_ Genntnfis Sa-nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;Vt fuos fiiluis impcdimcntis inde educeret. Arce tradita Genuenfes Sauonani,

fZw.” Morettanus præerat,proficifcuntur:quipaucisdiebusdeditionem facit.

omnibus vitio datum eft,proptcrca quod Sampaulius magna ccleritate opemiui contendebat.Sauonapotiti Genuenfes,arcem excindunt,amp;: portum obftruunt,«!^^.^

[ nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;C Ö M M E N T. L I B. III.nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;toy

fàcilius in fua poteftace Sc ditione tenerent.Sampaulium femper Genua amiflà vrebac, oninéfque rationes illius recipiendæ excogitabat. Tandern certior fadus vrbem nonnbsp;1nbsp;nbsp;nbsp;ädniodum firino pracfidio teneri,quinetiam ipiùni Auria fere in palatio quod ruri ex

tra vrbem habebatjfe continere,Montijanum cum militum manu mittit,qui vrbem a-dorirecur,interim Italus quidam capitaneus Vellecerra cum alia multitudine Auriam ^ecopinantem opprimere debebat. Sed ducibus itineris imperitis vfos lux,priulquamnbsp;“Uc perueniret,oftendit:quamobrem vtroque conatu irrito,nullo nec lucro nec dam-’to Alexandriam reuertuntur.

Verb ineunteSampaulius cu paucis quos reliquos habebat (maxima enim pars

amp; morborum pertaeli in Galliam redierant)præfidio egreflùs Morterram petit, ^capit,amp; quicquid hominu intus reperit,concidit.Qua re Philippus Turnielus intelle-'^aNouaria deferta Mediolanum fe recipit:hanc cum omnibus municipiis Sampauliusnbsp;redigit poteftate.Vrbinas audito noftrorum copias è præfidiis eduélas elfe,cumnbsp;'^etcitu VenetOjCui præerat,flumine Adda tranfinilTojfe cû noftris coiungitâdê quoq;nbsp;'nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;ani faciunt.Exercitibus Mariniani coniunóbs quid faóto opus lit conliliu capiunt.

I Mediolanum aggredi flipra vires elTe indicant, maxime quod milites è Gallia, quo hye I difcelTerant, nondum redierant, ter mille Hifpanorum fubfidium illuc intro-erat. Tandem placet vt Veneti CalTanum, Galli Biagralfum, Sfortiani Papiamnbsp;ij J'^eipiantjVtprole quilque commeatum conuehiMediolanumprohiberennitafa-in*'°pediemconfedumiri: quod decern pafltiummillia quoquouerfus agriculturanbsp;eflèt. Veneti amp; dux Sfortiaquo coftitutum erat, fuas copias reducunt: Sam-Genuenfisperpetuo eius animo obuerfabatur, confllium mutât, amp;re-'^^tagrafoiterLandrianumduodecim Mediolanopafl'uummilliaconucrtit.

^^^Sabbatino quum veniflet,nodc infequenti pluuiæ ingenti copia flume per fe valde j/‘^ümadeoault;3:umeft,vtmacliinæ tranfuehi nullo paóto poiTentutaquedie Do-, ,'ttico ceiTatum eft. Quo die Antonius Lena certior de omnibus fadus, velperi Me-Ç ?i proficifcitur,amp;: omnes liras copias loco noftris vicino ante lucem infciis noftrisnbsp;°^ocat.

b ƒ o M E s AnnibalNugolarius qui ducentos équités ferentarios ducebat,amp; Pito-ten ^^^*^otidem à Sapaulioiulli erant iter Mediolanenfe explorare,nunquid ab bofte n ^retur.Hi veftigiis exercitus Cçfariani deprehêlîs,neq; hoftes infequuntur,neq; nonbsp;q , cömoncfaciunt,fed(vt à nonuUis affirmatur)quum alter alter! inuideret,aliud iternbsp;n^’^pcratu eft inliftunt.Hæc verb noftri exercitus pernicies fuit,quod Sampauliusnbsp;L ^*-*r*gentorum illoru fide amp; diligentia fretus rebus fuis n on prolpexerat.DieLunx sampMiiutnbsp;^nis altitudine diminuta vt tranfiri poflet,Sampaulius machinas amp; omnia impedi-Papiam proficifceretur,iis quos præmiferat (vti diximus)confilus, amp;

Cq P*'^^atiscfleexplorata arbitratus.Ibi ex machinisvna cœno demergitur : cuius rei ^c^pfecumequitatuquiexiguusei reliiftus fuerat,amp; circiter mille quingentis pe-Ruftico cognomento Bolfulo fubliftcre coaftus,nbsp;domum iubet ad trabes eximendas,quæ rotis ad tranfuehendam machinamnbsp;t^^p'^etentur. Dum in ea re occupatur,aliud longe maius negotium obiicitur, fclope-improuifo irruentibus. Hos primo impetu equitatus nofter excipir,nbsp;«Xç ^cicm fuorum Germanorum compellit. Riuusquidam altus médius vtriufquenbsp;!nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;Gallorum amp; Hilpanorum intercedebat:poft hunc hoftium fclopetarij oecul-

I fiiq^'^’^inanguftiaquadam quadraginta ferme pedes lata. German! regij hoftes fu-j Vçj.^^’^jniagnaque virtute eos qui riuum tranfierant,omnes repellunt: ad crepidinem 'nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;quum ab iis qui in ripa vlteriore erant lùpramodum vrgerentur, extra

j ^Oçj^iaôlumfereciperecoguntur.Pridievefperifueratcoftitutumvtcomes Ran-I primo agmine diluculo Papiamverfus progrederetur. Q^d quum vt iuffhs 'nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;prius de prælio quicquam cognouit, quam Papiæ iam in tuto effet.

1 I Claudius Rango qui nouilfimos ducebat,ftrenuam amp; fidelem operam naua-Thomas Gallerafius arcis Laudanæ præfe(ftus,amp;:peditum Italorum tri-tijj ’'luum prælium committividerent,alioitinerePapiamcontendunt,alios,qui-finunt. Interim aliquot ex hoftium equitibus al-^ntcricdumtranleunt,quos noftri pro lira paucitate fortiter fuftinent : ibi Ioan-

lotf nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;M A R T. B E L L A I I

I y 5 o. nes Cameracenfis fummi Normaniaî fenefchalli fignifer equo deiicitur amp; capinir, cumque eo feptem aut oóto.Tum Germani noftri mulcitudine coaóki ,cumSampaulionbsp;pedemreferre ad villam quandamincipiuntjfic tarnen vt aciei ordines quantum pernbsp;loci anguftiam licebat,feruarent. Ad extremum équités certatim alueum tranfeunt,nbsp;cum Germanorum confertiffimo cuneo tanto impetu in Sampaulium irruunt,vt villanbsp;cedere cogeretur.Germaniadextremamdifficultatemreduéîi Germanis Cxfarianisnbsp;deditionem fuiferuandi caufafaciunt. Comes Sampaulius Sc Annobaldus cum exiguanbsp;valde equitu manu qui lupererant,fe recipercjfed aducrli femper,cceperunt.Qu^ trenbsp;centos fere palTus retrocedendo confecillent,occurrit illis falebra quam Annobaldusnbsp;tranfit,Sampaulius equo debilitato remanetiilUc quotquot aderant, aut interficiuntur, wnbsp;autcapiuntur,atquein his Sampaulius', loannes Hieronymus Caftellanus paulo antenbsp;Neapolireuer{hs,amp; comes Claudius Rango capti in propinquam villam ad Antoniumnbsp;Leuam abducuntur.Illuc Annobaldus cum paucis qui vna cum eo falebra tranfierant,nbsp;alio itinere peruenit,lîqua ratione hoftibus perterritis pollet captiuos eripere. Qiy®nbsp;rem fieri non polleconfpicatuSjPapiamfe ad ducem Sfortiam rccipit: Antonius cumnbsp;fuis captiuisMediolanumreuertitur.Haecfuitillius expeditionis cataftrophe.

/Mniiirei pa- D VM hxcinItaliageruntur,materRegisLudouica,amp;Margarita lt;i^P^ce in perpetuum conciliandainter fe agebant,remque eo deduxerant,vt diem*^nbsp;ter fe conftituerent,qua die Cameraci cum Caelaris amp; Regis cofiliariis adelfe cas opo^nbsp;teret.IlliccxtremoMaioconueneruntanno i y j o, cumliberis mandatis vt paceji inbsp;firmamamp;perpetuamlcmelcomponerent. Vigintidies contendendo Sc difccpt^”®nbsp;abfumuntur,vtinterdumres pene tranfadæ interdum prorfus delperatx viderentunnbsp;T andern aliquando pax conficitur his conditionibus,vti Rex redemptionis notniu^'^nbsp;cies centena coronatorum millia penderet, vaque duodecies cêtena millia ex haclunbsp;ma reprçfentarentur quum liberi Regij in GaUiam rediilTentjVrique polfelfiones amp;nbsp;dia quæ Maria Lucemburga duels Vindocini mater in Flandria, Artefia, Brabantianbsp;Hannoniahabcbat,quadringentis coronatorum millibus paóko redhibendiin certi^nbsp;tempus addiro venirent,item quæ in iifdem regionibus dux Mompenlerius Vindocnbsp;parruelis polfidebat.Dcnique quadringenta coronatorum millia(tot enim exillalunbsp;mareftabant)Rcx AngloperfolueretjCuiàCæfare mutui nomine debebantur. ’nbsp;dcbitiCæfarvtfidcmfaceret, Anglo pignori Santaudomaruamp;: Areamdarcdcbennbsp;quod tarnen nondum præftiterat. V tique præter immenfum hoc pretiumnbsp;tiam coronatorum millia Anglo penderet,quibus Cæfarcm debito liberaret. nuiu^nbsp;ti debitiquo Cæfar Anglo obftringebatur,caufa hæc fuit. Quille poft aui Ferdiu^^^nbsp;Arragoniç Regis mortem in Hifpaniam nauigans Angliäappulifiet,Anglus Mariaitnbsp;Iiamillidefponderar,quam fi non duceret, Anglo indemnitatis nomine quingenw^^^nbsp;ronatorum milliapcrfolucret.lsporrolponlàlibusiftisrenuntiatis Lufitaniae Re^nbsp;liaminmatrimoniiunduxerat.Etquoniam Philippus Cæfaris pater quum in Angu^nbsp;ventis aduerfis delatus pignori patri Anglidederatlilium aureum gemmis inugmtunbsp;fr ufto crucis Dominicæinclufo,(quod à Philippo illo viro optimo duceBurgundiÇnbsp;man US tranfinilfumfucratlquopignorequinquaginta coronatorum millia mutuonbsp;cepcratzcautum quoque fuit vti hoc lilium Rex rcpigncraret,amp;: Cæfarireftitucrct.nbsp;que fupremo amp; clientelari Flandriæ amp; Artefiæ dominatu fe abdicaret,Alconorananbsp;faris fororemin matrimonium duceretzvrique fi ex eo coniugio mafcula proies nnbsp;retur,huic Burgundiæ ducatus tribucreturzvtique Margaritæ Flandricæ cederet qnbsp;quidiurisfibiindominioSalinarumcontcnderetjVtiquchæredibus Borboni) lanbsp;cercr,etiamfi illius bona amp; poflciriones publicalfet.Pa(ftionibus ad hunc modum cnbsp;pofitis coijftituitur dies dccimus Martij proximi,quo dieadillapræftanda Bayonnnbsp;Fontirabiæ conueniretur. Cedebat infuper Rex ducatu Mediolanenfinbsp;litano.Id verb facere illi nefas erat,propterea quod hxc iam illius libcris ex Glaunbsp;ginæ eorum matris obitu obtigerantzad earn cnim ifta omnia legeredibant, qnbsp;Ludouiciduodecimi Aureliæducisfueratzporro ifte hæc ob V^entinam auiamnbsp;fibivindicauerat.nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp; . j-poii'

H I s rebus itacomparatisLangæus in Angliam mittitur, qui cum Ang 0 gentis illis quinquaginta coronatorum millibus mutui,indemnitatis amp; pignons

COMMENT. LIB. III. nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;107 .

Quod acçcrrimè ab co obrincn potuit,qui ad banc paccm conciliandam fe adbibituni non fuiflemoleftinîmèfcrebat. Turn temporis autem Anglus in animo habebat cumnbsp;Catharina vxorediuortiumfaccrc,qusc regis Hiipaniæfilia Cæfaris amita erat. Cau- An'riM^Hornbsp;lam aft’erebat,e]uôdeaprirnùm fratri fuo maiorinatu nupfifl'ct(amp;: rcs ita habebat)pa- f'«»» ßuertnbsp;PÇ veto non earn efl'e legibus foluendi poteftatem,vt vni eidémque mulieri duo bus franbsp;tribus nuberc concederetur. Hoc diuortium quominus obtinuifl'et,à Carfare eiusnbsp;adminiftrisadhucprohibitusfuerat.Hæccauiàfuitcur indignationem banc aducriusnbsp;Negern conceptam Anglus tandem mitigaret:quôd fperarct opera Langæi, qui apudnbsp;domines literatos in fcbolis Gallix,Italix amp; Germania: gratia amp; autoritäre valebat, im-

’o petraturum fc quod cupiebat,id quod etiam turn Lutetiæ tum in aliis Galliç academiis, prætereaPapiæ,PatauijBononiæamp;: alüs locis impctrauit,nimirum vt à viris eruditisnbsp;fntnium academiarum papæ nefas efle talc coniugium concederc(cui in leges diuinasnbsp;Suibusprohibetur,nibil iuris fit)pronuntiarctur. Itaque vt quod optabat perbeeret,nbsp;P^usetiamquàmpoftulabatur,largitus eft. Nam quadringenra millia prima,qua: adnbsp;Principem illam viginti tonnarum fummam conficiendam(hanc cnim præfen tern nu-’^ctari totam oportebat)perrinebant,mutuatô,quç intra quinquennium æquis penfio- làrZnbsp;ttibus reftitucrct,quingenta indemnitatis millia dono dcdit,lilium aurcum,quod quin-Httagintamillibus a:ftimabatur,bliolo Henrico Aurelia: ducilargitur. His ita confedisnbsp;bnbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;cum Langæo Briandum cubiculariummittit,qui omnes tabulas, iyngra-

P^3s,apochasamp;:quivvfui erant omnia, ipibm deniquelilium ,vt omnia in temporere-Ptæfcn tarentur, adfcrc ba t.

E X fumma Angliinfcpcrfpeótavoluntatcincunte Februario Blæfas ire conten '^’hvt omnia ad optatum finem duccrcntur,vtque die conftituta legati Bayonna: cumnbsp;^^ni'busncceftariis rebus conuenirent. Ad ca conficienda Mommorencium prarfe-, 'J^tuprætoi-io 3^ Gallia: marefcballumdeligit,quod maximam in omnibus fidem iUinbsp;^“ebar.His mandatis ille acceptis Burdegalam amp; Bayonnam proficifeitur,quern Rexnbsp;’^tum pofte voluit quantum ft ipleadeflet,vt omnia efficcrct amp; tranfigeret. Ei arebi-P'æopuinBituricenfcm,qui Bayonna: cardinalitio galero auóbus, cardinalis Turno-diftus eft,amp; nobilcs Gallos multos adiungir, quumquidem duodccics centena conbsp;^^^Corum millia, qua: in promptu numerari oportebat, fecum duceret. Burdegala:nbsp;^i^^’^ndus illi praefto fuit,quem veredariis equis Martinus Bellaius Langa:i frater addu-¦^^hcumiisquæcunque Angli nomine amp;: iuifu expromenda erant. Nam ipfe Lan-oh negotium diuortij cuius meminimus,apud Anglumfubftitcrat,vtpote cuiusnbsp;ad cam rem vti decrcuerat.

ticfl f 11 die dccimo(vt conftitutum fticrat)Mommorcncius Bayonnam, con-ablins CaftiIia:Fontirabiamvcnit,cumqueco Pratenfis Ca'fariani ordinis cques j^’^Iiberis mandatis. Vbi ad locum pra:£initumvcntumcft,ftmul diipiciunr quemad- »'»ynbsp;dum pecunix cum liberis Regiis permutarentur,vtres neutris fraudi eiFeqquod alijnbsp;b to ^'^^pceli erant. Res poft longas contentiones co tandem deducitur, vt ipfa corona-L^itifumma infpeélantibusccrtisadbocàconcftablioCaftilia: miftis numeraretur,nbsp;Çeis capfis viccnaquina millia coronatorum conderentur, capfx in fafeem compo-l)]5‘^’^tur,amp;:eorumftgillisnotarenturquos vtrinque ad hoc conftituiffent connefta-j^J.b'ScMommorencius,numideniqueaurci omnes cxplorarentur. Ad banc rem exnbsp;ptnbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;Gallia monctalium Eibrum prxfcdi adhibebantur:quæ res negotium am-

^tll^'î^^'’'^ormcnftumfpatiorcmoratacft.Tantæmoræ etiam aliacaufa extitit. Can-P’'atenfts(cui in paclo Cameracenft præter exteros Regis mater fidem habc-^^aT^^^^io Q’-bbus rei numarixperitis adduâ:us,quum Régi magnopcre proftiturum hnbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;medifi adduxit iatius amp; magis ex vfu Regisforc,vt numi aurci no quo

negotiatoru comercio xftimabantur(hxc cnim ratio Cxfarianis probabatur) ad pondus amp; libram exigcrcntur.Quiim fufi numi appenderentur,nbsp;maximoeftc detrimento. Itaque vt quantum pondus à numeronbsp;^ffarciretur,in fummam illam duodecies cetenorummillium corollarij vice qua-^‘^i'oi^^torum Cxfarianis dari oportuit,nc quantum d.unni vidcbxiturnbsp;Brando acccpturi,flagitare pergcrent

îo8 nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;M A R T. B E L L A I I

Flymen eft quod c montibus Nauarricis fluens,mœnia Fontirabia: alluitj ic in niarevoluitur,GalliâmqueàCantabriadiuidit,illucæftusmaris bis quotidie accedit:nbsp;vitra flumen eftFonrirabia, citra Andxapagus Gallicus.Placuicvtmedio vtriufqueitbnbsp;nereftatucreturponto iis fimilis quibus equi in Galliæ fluminibus traducuntuf,nifinbsp;quod in fumma parte conftratus iecundum naturam fliuninis porreólus cflct.Inqaonbsp;vtrinque extreme craflus rudens appenfa ancora religaretur:vt quoniam poft xftusnbsp;ceflum tarn exigua eft fluminis altitudo,vt vado poflit tranfiri,accedente xftu ponto aonbsp;fummam aquæ fupcrficiem fublatus ancoris tarnen ôc rudentibus immotus tenerctuf.nbsp;In eo medio repagulum cflct,quodfcaphis ad latera pontonis addutftis, inter Gallos Sinbsp;Hifpanos prætercuntes intercederet.Mommorencio ad tuto vehendam tantampecu-1®nbsp;niam San-jano Andæam venienti quatuor peditum cohortes amp; ducenti equites,con-neftablio Caftiliæ vitraflumentotidemattribuerentur, qui liberis Regiis prxfidio ei-fent.Mommorcncioliccrctfexnobiles Gallos in Cantabrorum amp; Nauarrorum finesnbsp;dimittere,qui vidèrent nunqui illic coirentndem etiam in Gallia conneftablius faceret.nbsp;Gallis concedereturinHiipaniam,amp;HifpanisinGalliam curforcs mittere. Tranintónbsp;porro faciendi ea fuit ratio.-Andæam vcriüs lenunculum efle oportebat, queniin’P®^'nbsp;tis numis aureis,lilio aureo amp; tabulis Anglicanism Mommorencius cum duodeeim no-bilibus Gallis, qui pxnulam,gladium amp; pugionem duntaxat geftarcnt,amp; duodeenn rcnbsp;migibus Gallis confeenderet.Ante Fontirabiam alium æquali magnitudine lenuncnnbsp;lum ferri eodem cum illis pecuniis pondéré faburratum, quo liberi Régi) amp; conneltnbsp;blius Caftiliæ cum comitibus amp; remigibus pari num ero amp; ornatu veherentunAd oiünbsp;fluminis duas feaphas eife,Galli cam vnam,Hiipanicam alteram, vndc vtrique fpeciua'nbsp;renturnunquid toto mari nouarumrerumtentaretur. Idem etiam fuperiorenbsp;parte ad Behalbiam amp; Sammariam fieri. Aliam infuper nauiculam qua fex nobiles bnbsp;li cum duo bus Hiipanis fex remigibus Gallis veherentur,quibus negotium dabaWGnbsp;ferutarentur num Hiipani antequam exportu Fontirabiæ foluerent, alia armanbsp;autmaiori effent numero quàm conftitutumfoerat.Idcm eadem rationedfexHifp^nbsp;amp; duobusGalUs in Gallia fiertRcginamAIeonoramalio lenunculo ad dextram fib^nbsp;rorum regiorum vehi,quam comitarctur cardinalis Turnonius cum deeem nobinonbsp;Gallis,amp;Pratenfis cumtotidemHifpanis,cuius regina: nobiles fœminæ comités pro'nbsp;pinquo lenunculo veherentur.In mari interim duas nattes belli cas Gallicas 5ônbsp;Hifpanicas effejficvt Galli ad Sanfebaftianum Cantabrorum, Hifpani ad S^n-jann^nbsp;Luzæum amp; Bayonnam effent, qui obferuarcnt vtrum aliæ naues aduenirent.nbsp;qui Aleonoram Rcginam vehebant eadem cum liberis Regiis celcritate remigare-'niqueqtticquidmachinarumeratFontirabiæ,rotis eximi. Q^m ad rem explngt;^nbsp;dam illuc duo nobiles Galli ingreffi erant.

R E B v s itacomparatisvbidiesconftitutusvcnit(iseratincuntcmenfelulin)^ morencius San-jano Luzæo millia pafluum ab vrbe Fontirabia quatuor cum duonbsp;amp; triginta mulis proficifcitur,capfas geftantibus,quibus condita erantnbsp;tena quadraginta coronatorum milliamam addi iUa quadraginta millia oportuit anbsp;ciendum detrimentum cuius meminimus. Proficifeimr autem de medianbsp;niam tempore matutino æftus maris accedere folet, illic prima luce adeffepoflc^-^^nbsp;San-janodifcederet,pcrnuntiumFontirabiammilfiimconneftablium (üx pronbsp;nis certiorem facit,quo in tempore adeflet.Qui mittebatur, quum Fontirabiam 'nbsp;fct,arcis portam nondum efl'e apertam amp; conneftablium adhuc inledo iacereconbsp;rit, Pratenfis ædes ingreditur, qui necdum furrcxerat:ei poteftate tarnen colloqunbsp;fadta aduentus caufam cxponir,cupcrc fe,vt iuflus fiierat,conneftablium moncre inbsp;ri fe accingcret,vt feciflet præfeôtus prætorio Mommorencius. Pratenfis Lfnbsp;nulla illis alia veniendi caufa fit qudm vt liberos Regios abduccrent, iam nihil e onbsp;diutius morarentur,fc in animo non habere illos reddere:à nobis enim (vt quionbsp;affîrmabat)violatæ pacis initiumfaólum efle,qui curforem Hifpanum Baycmn^^nbsp;nueramus.Quam ob caufam Regios liberos qui Rauteriam proccfferant,Koonbsp;o(fto paffuum millia regredi elfe iuffos.His auditis ad Mommoreciumnbsp;diofercitinereobuiumhabct,quæfibià Pratenfî didta fuerant, narrat. îs'cqucnbsp;hoc nuntio deterretur quin ad portum progrederctur,vt quæ fuarum erant p

COMMENT. LIR II I. nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;105

feciflc omnia doccrct.Quó poftquam venir, Cæfarianos rogat nunquid defiderarent ex iis quæ fe fadurum recepcrat.Reipondcnt fibi adhuc fatisfadum ellè,fèque vbicun-que opus cfl'cc,rem fîcliabere tertaturos.

Hoc reiponfo inrclleôto Mommorencius Guifchio ex curma regia propter lin-guæ Hdpanicæ feientiam,mandata dat ad conneftablium Caftiliæ,fe ad locum confti-tutum proceflîlîcjvt promilTis ftaret,omniaque quæ conuenerât,reipfa perficeret: pro-inde vMcret ille quéadmodum officio fungeretur. Quod il facere recuâret, fibi in animo elle ilium ineumlocumeuocarcjvbiadagnofcendam violatæ fidei culpam com-iQ nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;temporis articulo adfuit quidam ex conneftablij comitatu Sanjaco-

mcommendatarius.Ispetîtà Mommorencio fibi per eum conneftablium adiré lice-mt,effe(fturum fe fua oratione ne bis durioribus mandatis vllo padto opus fit-Qrod quu Mommorencius ex eorum quiaderantfententiaconccffiftct, tanta ille diligentia vti-mtjVtreuerfiis confirmarerliberos regios ante æftus rcceiTumin portuad Fontirabianbsp;Inbsp;nbsp;nbsp;futuroSjVt quæ promifla vtrinque fuerant perficerentur : id non diutius horæ ipatio ffi-

^nriim.Mommorencius illius verbis fidem habet, mulos exonerari amp; omnia ad tran- . . fitum parari præcipit,hora fere tertia pomeridiana Domini ad litus veniunt. Turn om—nbsp;'nbsp;nbsp;nbsp;^es ordine fuprà expofito ad tranfitum fe comparant. Nauicula quam confeenderant

^ncri Regij,ad locum peruedla ad pontonis latus porreóla applicatur,nauicula item pe-euniaonerata ad aliud latus,vtraqucvncis ad extrema retinetur.Inpontone duo nobi-.^gt;GalIus vnus,Hifpanus altcr,vt inter duos repagulum intcreft'ct (Gallus erat Sampe-buus Cantaber)Hifpanus conneftablium,Gallus præfedum prætorio Galliæ accerfit. gt;^.binisremigibuscomitati hic lenunculum Dominorum, ille pecuniæ nauictilamnbsp;'^teditur,cætcri deinceps ordine,quoad omnes Galli hâc,Hifpani illam occupafl'ent.nbsp;yispcrfeâtis rebus fuamvtrique ad ripam,quàm maxima fieri potuit celeritatc conte- Liber! Ke^ifnbsp;^'unt.Ncquc tamen Delphinus,dux Aurcliæamp;regina Aleonora, quantumuis feftina-’¦'^ntjSan-janum Luzæum antequam obtenebrafler,peruenirc potuerunt.

Mompesatvs confeftim Burdegalam ad Regem mittitur,qui ei totam rem ^'intiaret.Periucûdumftiiftedefiliorum libertate patri nuntium nemo eft qui nonia-jo ^^incelligat:quo accepto Rex Burdegala proficifcitur,vt Aleonoræ Régine amp; filiis ob-^'^naprocederetfidem etiamillifaciunr, vt Regioccurrerent. Fitoptatiffimus occur-

inexiguocœnobio inter RupefortemMarcanum Captium:quo loco horæin-^^niallo antequam diluxift'et nuptiæ regiæ confecrantur.Regina Burdegalam regio ad-^^ntuingrefla,Coniaco iter faciunt, Ambofiam,Blæfas amp; Sangermanum Layorum ve ^nnt:quolocotantifpcrcommorantur,dumcaparantur quæ vfuierant tumvtregiunbsp;‘^âemaSandionyfij fufcipcrct,tumvt Lutetiæ regioapparatu exciperetur. Quibusnbsp;^onfeéhisrebyjj^QpjQj^i^^chiain vico Antonianoquo folct iplcndoread ornandasre-^'HasinftituimrmcnfeMartio.Eodcm tempore Maximilianus Sfortia anteadux Me-^nlancnfis (qui poft pugnam Marinianenfem Régi iurc fuo ceflerat) Lutetiæ diem

^0 ^mnobiit. nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;lt;

P E R id tempus Cæfarquum Regem fibi placatumvideret,quemmaximè fuis co-^^busobfiftere pofte fcicbat,de imperatorio diademate fumendo cogitate cœpit. quia à papa fumendum efle inrelligebat,rationem qua eiun fibi conciliaret quæ-ƒ•Reperit papam in eo totum efte vt ipfius voluntatem demereretur, quo eius poten-ƒ atqueauxilio Florentinos ob illatam ab ipfis iniuriam,quo tempore inCæftriano-

1(1 nianibus erat,vlcifceretur: quum omnes Medicææ gentis opes prædæ habuiftent Ji'us caput fe papa profitcbatur)Florentiaamp;:eos omnes amp;:quotquot eorum caufafa-l’eautfentirevelleconftabatjCxpulerant.Hiscaufis adduélusvt in patriam reftitue-

?¦’ ds conditionibus cum Cæfare per legatos pacifcitur,vti fi fe Cæfar opibus amp; pol'! t pntriam r,eftitueret,ci diadema,quod à demortuo papa obtinere nunquam po h ip’’^Poneret.Hispa(ftionibuscompofitis Cæfar Barcinonefoluitnbsp;nbsp;nbsp;Genuamap-

js ^’¦’^no in loco papælegatigratulaturicipræfto funt, quibus ctiam magna Italiædy-iiib^'^^’^P^rsiendiungir.GenuaPlacentiamvcnit,vbiFrancifcus Sfortia res fuas pef-tis f nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;vidcns,(nam Papiam paulo ante amiferat)dcprecatoribus Papa amp; Vcne-

ç^^ns,auitumfibidominatum vt reftitueretur poftulare cœpitmullam in fe culpam '^jinarchionis Pifearij tyrannideamp; inhumanitate coaéliun rationcm quæfiifle qua

r y 5 o. fortunes amp; dignitatem,quibus ab co per fummam iniuriam fpoliatus fücratjfccupCl^’ ret.Tandern Cxfar à papa cxoratus in priftinum ftatü illum reftituit, certis additis con*nbsp;ditionibus,quas diim prçftaret,arces Mediolanenfis Sc Cremoncnfis tantifperinipii^*nbsp;conftaret,neptimnbsp;irtjiauit.nbsp;nbsp;nbsp;ei collocac Regis Danix filiamjqniquidem regno exutus captiuus tum temporis de*^quot;

nebatur. ,

C Æ s A R de bel!o Florentinis infcrcndo non tam maturè Gonfilium capcrc po* tcrat,quödTurcam audiebat cummaximis copiis prodiifle,quibus Viennam obiidc-re veile vidcbatur.Quæ quum ita edcnr,ncccdc fibi intelligcbatxflc vt copias feruarct)nbsp;quibus turn fratrem Ferdinand urn iuuaret,tum ditionis lux fines tuerctur. ßononix tfnbsp;tandem per nuntios fitcertiorTurcæ ab obfidionc Viennxfimileni fiigxptofecbo-nem cum damno dedecorc fuiïTcdtaque papæ quod cupiebat concedit, vtin Flore*nbsp;tinosexcrcitummoucrct.Etfccundum illam Papx folicitationem alia extabat cauU}nbsp;cur banc fibirem cogitandamamp; fufcipiendam putarct, quöd Florentiiiiin cxpcdldo-fiirmt!,,! 4 oc NcapolitanaGallis duce Lautreco auxiliumtuliflent.-fcdlpcciemfuiscon^'^^^j

M prætexebat,quôdMcdicxam domum in priftinam dignitatem vindicate cogi^^*’’ ^^^^^pc’^^ciendas PhiUbertumCatalaunumprincipcm Aurangium exApi^^^^’/nbsp;cum exercitu morabatur,accerfit,cui fummam imperij in bello adminiflxandonbsp;nbsp;nbsp;nbsp;’

amp;inHetruriamexcrcitumduccreiubet. Idemimperat Ferrando Gonzagxmagiin equitum,5c marchioni Vaftio peditatusHiipanici tribuno.Obfidetur Florentia conn i#nbsp;nentcr vndccimmcnfiumfpatio,quo tempore ciim multa præclarè acfortiternbsp;fellis gefta funt,tum ipfe Aurangius Cxfariani exercitus imperator in confliclu intetnbsp;citur,dum eos qui obfeflis fubfidio veniebant,delete conatur. Florentia: cuni fu^tnonbsp;imperioprxeratMalateftaBallioPerufinusamp;Stephanus Columna Romanus-^Onbsp;rum tam egregia virtus amp;induftria extitit,vt nominis claritatem amp; magnumnbsp;eus fibi compararint. Bellum hoc Thufeanumalij Uteris mandarunt,nbsp;vtmihi ab co fcribendo fiipcrfedendumcfle putem,tum quodnbsp;meiinftitutinoneft externa bella narrare, fed quæ tantunanbsp;ad meam patriam pertinent, quorum quidem no*nbsp;titiam habere milii contigit.

Martini bellaii

LANGAEI GOMMEN-

TARIORVM LIBER

Q_V A R T V S.

E B V s inter duos potcnti/fimos principes itavti demon-“ ftatumànobiseftconipofitis,nemofereeratquinon ipc-raretfirmamtoto orbe Chriftiano,quandiu illi fuperftir N»M«fceR; tes elFentjpacem efle comparatam.Sed qui longo vfu re-rum humanarum peritiam habere videbantur,ftatuebantnbsp;meo quidem iudicio,fieri non pofle quin Regis animonbsp;memoria infideret,quàm acerbum feeiin redimendis fi-^SliisCæiàr præbuiflet. Ferri enim arque ex animo recor-^^dationembreui potuifle deleri,fi in pecuniarum ingentinbsp;' ? tantum fiimma exigenda nimium rigide egifiet. Quod ve-SW* rotam iniquas conditiones addidiliêt,vt de Flandriæ Sinbsp;antiquitus in fide amp;;cJiente-te» ^’^^^‘^eptriperpetuofuiflentjVtducatum Mediolanenfem,Campaniæamp; Sicilia:nbsp;fófrnbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;ius non ad ipfixm fed ad filios lege redibat,remittere cogeretur, hoc ve-

ç ^^liusacdurius eire,quàmvt indignitatis memoria in perpetuum deponi poflèt, ^^Quando Rex aut certè liberi fadam fibi iniuriam reminifcerentur,quôd re-Vi(j ^^^ocproamplitudine aedignitate nimium anguftis finibus circunferiptumeflenbsp;enim qui Chriftia-Mednbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;bellis laborare quàm quiete frui malebant,Cæfari oftendebant,Rcgem,fî

Paipfacultas daretur,nunquam poftea quieturum,nequc Ojj^^’^^^vtNcapolimamp;Siciliamipfe libéré teneret. CommodiJflîmum ergo videri,finbsp;huius ducatus potiundi præcideret.id fieri nuUo negotionbsp;hnbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;dlum Sfortiæ reftitueret:fîc enim amp; pecuniam ingenrem ab ülo accepturum,amp;

çjp^erfisltaliædynaftisacpopulis fatisfadturum,qui Mediolani ducem vicinum fibi Vj^ ^^ent æqua vel etiani minori potcntia,quàm vel Cæ/àrem vel Regem, quotumnbsp;merito efient. Simuletiamhocfadoomnesab eo adduci pofiCjVtnbsp;focios amp;ami-alij perfore ac-ipfotranfituè Gallia in Italiamfî-ob ^^abet,ad hoc fœdns afcifceretdioc enim obftaculum amp;c tanquam firmilTimumnbsp;^®^oJ^e,quoimp9ditusRcxnunquamexpcdiaoncni in Italiam fufeipere in ani-tlie'^nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;perficiendam fuadebant, vt comitatum Aftenièm cum

cum fermonem venerunt, vt dicerent ope-amicitia Regis alienandos elle,quo æ^^’-’^’^^^P^’^estranfirent.DeniqueomnirationecontcnderuntjVt eum amicisnbsp;^^iliis deftitutum ita debilitarent,ne poftea ex ea folitudine emergere poftet.Et là-eftjiam cum Sfortia per papam Sc Vene-e ducatu tranfegerat. Cæfarihæc omnia iam inde narrabantur, quum Barcinoncnbsp;k a

MART. BELLAII

Gcnuam nauigare cocpiflèt.Qm conliliumhoc fcquutiis, verbo fuadentibus papxÄi

- ------ -------------------------------

Nec verb dcerat alia ex parte,qui Régi amp; Regijs libcris,quo ties res ita S: temporis facultas fercbatjfiibiicerêt indignum efle Cæûris fâcinus, qui in manu Sfortiç hominisnbsp;obfcurolocoamp;:fpuriamatrenati,quémqueipfenonfemel publice proditionis amp; per-fidiæincuiàfletjhuncducatumtraderemailet, quàm régi, cui fororem collocaiTetjautnbsp;certè filiis,quorum iure optimo elî'et.Q uem fi ipfe fibi feruaflet, eilet tarnen muffitan-rendumeire.Iamverôquisiùipicaretur ducem Sabaudum regiam autoritatem amp; o- lonbsp;pes tam paruiduôlurumfi.iifle,vt oblatum Aftenfem comitatum accipcret,quem abnbsp;omni vetufiate ad aurclianum patrimonium per tinere confiât? Quod fi tantam à Carfare iniuriam animaduertere non placct,au t fœdus nuper initû prohiber,in Sabaudumnbsp;certè experiri licet, aduerfiis que fatis multç ôâ idoneæ belli caufç extant. Cui fi Cæfar aunbsp;xilio eile volet(quod faârurum eum vix dubitari debe t) non pacem ipfe violauerit? nonnbsp;iufiiflimamcauiàmdedifie videbitur,cur Flandriæamp; Arteiîæ clientelarem autoritärem veruspatronusrepofcat?cur turn ipiê tum liberi de recipiendo Mediolano con-rendant’Nondéfunteisiümmahominum fiudiaamp; voluntares,quibus fummxindi-gnitates quas ab Hiipanis perferunt, Gallicum nomen charillîmü reddidcrunt.Siccinenbsp;prætereundacfieafacultas quamcafiis ipfe nobis obtuIiflevidetur’Huiufinodifermo- x®nbsp;nés crebro apud eum habebantur,amp; ali),quibus facile commoueri animus exulccratusnbsp;potefi, vt indignum fui faflidium amp; iniuriam non ferre fiatuat. Régi vehementer dolebat damnum acceptum,vehementius etiam cotemp tus:fi occafio quærenda eflet, iamnbsp;fibi iatis caufæ datum elfe intelligebat,pace iam inde ab initio à Cæfarc violata, qui au-licos Delphini amp;: ducis Aureliç minifiros emittere è vinculis nauticis(quô eos per fu«^'nbsp;mam iniuriam conicccrat)quanuis ab co per conditioncspadi Cameracenfis app^^^'nbsp;tusrecufaflet.Ncc verb cum fugiebatcoitionesamp;: coniurationes quas Carfaramp;F^’^*^'nbsp;nandus frater, quas item Sabaudus amp; Sfortia per fiios machinabantur, quibus Helue-tios reliquos ibcios alienate conabantunid quod plane pacem labefad:abat.His omnibus rebus vnum repugnabat,qubd quantum malorum fuperioribus bellis illatum jonbsp;elfer Ecclefiæ Chrifiianç rcminifcebatur,amp;: quantum porro acceptura eflet, fi bellumnbsp;denuo fufcipcrctur,perlpicicbat.Quamobrem placide potiusamp;: amice quodfuum eratnbsp;tandem velpccunia redimedum elle ftatuebat, amp; moderate agcre quàm bello ius petquot;nbsp;fcqui decreuerat.His caufis permotus Rabodangium ad Cælàrem amp; Ferdinandum eonbsp;ciebat,quod ad firmilfimam pacem amp; veram amicitiam eolendam tuendamque pct'nbsp;tincre intelfigebat.

/^^^^^^^^tiumefictinGermaniaMofettanusRegisapudCxlaremo-40 rator,cftccitillaytCurtibaroexCælàrianaturma(qucm archiduci Philippo patriinti-mumamp;maximc acceptum fuillc recordabatur)ad Regem SangermanumLayorumnbsp;mittcretur,qui pacem inter Regem amp;Genucnles conciliarcc, quo coramcrcia excr-coniunótronis fllius arai/fimæaurores elTent. Qimd rametfi Rcgi valde probabamr,nbsp;cui nihfl anriquius erat quam vt bona fide in gratiam rediilTe viderentuntamcn quonianbsp;iftareginæ coiifilio amp; dubbu adhuc adminiftrata fuerant,fe prius immi/cerenoluit,nbsp;quam negotium ampliusprocclfilTet. Itaqueremomne Alconoræamp;matris duchifltenbsp;Angolifinenfis diligentia: prudentiæque commifit, quibulcum Curtibaro fiepius egit, yonbsp;ac rem eo deduxit,vt regina cius verbis adduóta primùm T umbanum deinde armîgc-rum Sillium ad Cælàrem fratrem de loco amp; tempore adcongreflùm habendum coula tuen do mi tterer.

. Ç 5 nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;ttim temporisfiucqubdiftainmediumattuIeratjVtvelRegisIbciis Cu'

picionem iniiceret,vel ex fuorumanimis euellerer,fiue qubdvno tempore diuerlislu

COMMENT. LIB. 1111. nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;irj

cis com mu ni care conlilia cupiebat,vt quod libi ex omnibus maxime ncceflârium vi-deretur arriperet,cum cardinali Campcgio(is in Gallia legati Romani munere fungeba tur)per literas agitvt de farciendaEccIeliæ concordiaamp;vniuerfa inter Chriftianos co-ponenda pace curam fufciperet.Idem papæ per literas fignificat,fe quicquid cum Regenbsp;videreturagere,nihil tarnen eius cauiàfââ:urum,nihilquecaufæ eile cur in fufpicionenbsp;vllam apud eum veniret.Papa tarnen Cæfari affirmanti non tan tarn fidem habendamnbsp;putauit, quin cum Rege per nuntium expoftularet quod Ce inicio de tantis rebus internbsp;principes agcretur.Rex obiedam criminationem diluit, docet nondum coufquc remnbsp;progreflam efl'e vt cum illo temere,antequam aliud firmius fubefletjCommunicari de-cereuhæc duntaxatper Cæiâre inter fœminas agi cœpta eile. Itaque amp; de ca re ne am-plius ageretur vctuitjamp; à Cae^ire ifta confulto in medium prolam efle fenfit, vt aliquidnbsp;cliceret quo focios omnes fufpicione inieóla alienatos iibi conciliaret. Tarnen quumnbsp;decongrelTusamp;colloquijilIiusfpeirrita amp; coniilio reuocatopcr Pomeræum Cæfarinbsp;‘cfe purgaret,nullam afierendam caufam putauit quam matris reclricis mortem, quænbsp;r^umregina negotium illudhucufqueprouexerat. Huius primariæ fœminæ mores in-^^gerrimoSjingenium amp;iingulares virtutes, quantùmque fui delîderium fuperftitibusnbsp;J^cliquerit,iiconerdefcribere,opusfueritmaius quàm pro breuitate commentariorûnbsp;^fcepta.Cæfar Pomeræo quum ad fe venÜTetjdat in mandatis Régi nuntiaret quemadnbsp;lonbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;Germaniam proficifeeretur ad copias aduerfus Turcam comparandas,quê

.‘'‘tcraminAuftriamexpcditionemfufcipereaudicbat:petcrefe à Rege vt interim in ’¦^conciliataamicitiaperfeueraret.Rex non modo aiî'cntitur,fed ilium etiam rogat vtnbsp;Principumamp;dynaftarumquiChrifticultumprofitcntur cœtum cogcnduni euraret,nbsp;de exercitucommunibusimpenfis aduerfus Chriftiani nominis hoftis conatumnbsp;^^^igendo ftatuerctur.Eadem poftulataconditiones Rexad papam per epifeopumnbsp;•rifliodorenfera Tinteuillanum oratorê perferri curat. Peti t papa vt legatum cum amnbsp;P ^nunis mandatis amp; libera poteftate Romammittat,qui de tanta recum reliquorumnbsp;P^incipuna legatis agere poflît.Rex ftatim morem gerit, legatum ducem Albaniæ illucnbsp;'^frit,atqueadhancremperficicndamnon(olùm opes fuas exercitus fed feipfumnbsp;j. quot;^^^n^dicat vouétque.

-Æ s A R quum antea iam in Germaniam profeólus fuifTetjinuIta principibus cç-*^n^ue Imperij ordinibus pollicitus fuerat, quæ illi non præftari conquerebantur: rna-^^quuminhispræcipua:dignitates,iuraatquepriuilegia imperij agerentur. Quin-Cæfaris conhlium crat vt principes reliquos imperij ordines cogeret Ferdina-^ftatrem regem Romanorum admitterc,eiùfque eledionem confirmaret,quæ ta-

Qü J ^^^0^^‘^aerat,vtpote contra quam bulla aurcaamp;veteres imperij leges ferrent.Id exeis multiiniquiflîmo animo tulerunt,câmque ob caufam loannes Eledlor Sa-ijjnbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;loannes filius,GuIiclmus Sc. Ludouicus Bauariæ duces, Philippus Lantgra-

Qjj nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;amp;: alij principes conciliis aliquot conuocatis,tandem inter fe pachum ineût,

^^P^’^irura,priuilegialibertâtGfque tucrenturamp;feniarent.Regem etiamfa:penu-

. '’‘^pernuntios rogauerantvt pro vetuftiflîma quadam focietate coniunctionc, prinàfumad imperium amp; Gallicum regnum intercelîcrat, R-fi-

Perc^ nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;iniret. Ad ea Rex refpofum verbis commodis temperauerar, eofquc

CQj^^'^’^afiumquendamVanniumdoâorem genere Germanum in amicitia amp; fidc ’lUonbsp;nbsp;nbsp;nbsp;^’^jCiihil quod priuatim pacem cum Cæfare initam Ixder et promiferat. Porto

'lict nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;Cæfar ea quæ ad congrellùm amp; colloquium illud pertinebant,papæ( vti

Plur^^^^^^^^æ^’^'^’-^bcaufaque adeo nonnulla Régi dabatur cur animum amp;: aures J P’-æ'^'^r^bqcii Cæfarcmhoc agere monebant quemadmedum vanis eum vernbsp;tïi^^.®^yceret,dum interim coiundis omnibus amp;neccflariisnudaret, quosadfcqua-Germanorum nuntijad Regem reuertuntur cumnbsp;^’^^^^'¦aandatiSjquæipfi chirographis,fignisamp;ftemmatibus confirmarant, Ha-P^æ'’^rea exemplumpâôli bona fide deferiptum, quo peripiceret eorum men-°nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;imperij præfidiûquærercntzad quodtuen-

fœdercobftringi,neccircquôdvercreturne hac ratione Cæfare initam incurreret.Sibi denique,fi ab co deftituerentur, vcl in manbsp;”^um. certiflimûmque turn dignitatis tumfortunarum diferimen veniendumnbsp;k 3

eflèjVcI CæGrem pro libidine atque arbitratu imperaturumteuius mentem amp; cofilium efTefatisconftaretjVtillosfibifubigerctjimperiumque gentile amp; bæreditarium redderen Magnopere exeisquofdamtimereneillefpecic belli Turcici in fuumexitiu viresnbsp;quas iplimet ad oppugnandum communcm hoftem luppedita£rent,conucrteret.Innbsp;fummaita illi perluadent,vt ad eos legatum cui voluntatem amp;£: cofilium luum communicaret,mittereftatuerenHis promiflis nuntios à fe dimifit.

fubindeperliteras poftulataingeminarent,Regémque crebro nionerenr,faceret illc vt promilia quampritnum apparerent,idqueeomagisquôdCæfarillosintcrfe coitio-nemamp;fœdusperculfiirecertiorfadusmaturabat Ratisbonamvenire,nequeà minis tonbsp;dedurioribus verbis libi temperabat. Rex quod libi nihil niliconfcioamp; fuadente Anglo fratre coniunóliflimo tentan dum exiftimabat,iaminde quumifta agi cœptaeflènt,nbsp;legatos miferat,quiapud eum efl'ent,illorûmquc principum poftulata amp;conditionesnbsp;quas ferebant exponerent,qui denique ab eo confilium peterent quanam rationc hocnbsp;glusepifcopumVinceftrienfemVattevillam Normanorum adreo^dc nouo federe faciendomiferat.Hocenimtotisviribus conabatur,vt Regem^ad feedus afeifeeretnbsp;quod contra Cæfarem velinuadendo vel excipiendo fieret.Quqdille afleritiri nunquanbsp;voluit,quód fidem datam femper feruare inftituilTet.Illud quidem concedebat, fe iiu-penlis principes adiuturum, dum fuas fortunas,dignitateSj iura amp; libertäres tuerentur. xo

Iiusgratiampriuatimaliquidfacerelibear,nullafc ab illo ratione inuitari,exiguuJ®j” fe illius ftudium perfpicere, quernamicis omnibus fociifque alicnaris amp; fibi conciliatisnbsp;debilitare conabatur.

Episcop y s Vinceftriefis reb us cum Rege no confiicutis, venia accepta redüt. Quæ res Anglo iam in Cæfarcmexaccrbato (quem fibi contumeliofè Sc fuperbè mi-nitariaudiebat)adeodifplicuit,vtexiisquæpaflimRegis apud fcoratori dicebat,nonnbsp;leuem alienatæ voluntatis fulpicioncmpræberet. Regis orator vt huic malo obuiamnbsp;irct,eumrogatvtfcripto mentem fuamplane apcriat,Vinceftrium fortafie non ßtis janbsp;perlpicue rê oratione explicalîe. Qmbus verbis Anglus adduduscapitapadionisqtianbsp;inire cogitabat(quam ardiorem confœderarionem vocabat)deintegro tradit.Hæc capita magna expartehuclj5edabant,vtpadio de bello inferendo,nonfolùm propulfannbsp;do fieret, qua de rc a Regis oratore admonitus,multa ad leniorem fententiam traduxit,nbsp;ÔC ad Regem certo homini nominatim deledo perferenda dedit. Rex interim adprin-tia vlla accidifie,aut quod minus illos iuuarc cuperet,dum iura,confuetudines infti-tuta Imperij tuerentur,fed quod ad Angliae regem neceflarium Sc fratrem coniundil-fimum mittendum cenluifiet,quem in ea re fulcipienda fiimma erga eos voluntatcefienbsp;perlpcxiftet. Vinceftrium epifeopumab co milium menfem amp; co amplius apudfefuif-le,deindeadeumrediifle,lubprofedionemconfirmaire ilium non paruam pecunia:nbsp;fiimmam ad hanc rem collaturum, tametfi nondum plane id conftitutum eûet:. Quare ne diuturniormoramolefta illis ellet,néve (c de confilio capto quiequam mutallenbsp;ifiilpicarentur, Bellaium mittere decreuille,qui partim hanc morae culpam deprecarc-

r nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;¦' --nbsp;nbsp;nbsp;J—J—nbsp;nbsp;nbsp;--------— 1' --- nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;,

hæc res fiifcipienda cllcr,amp; Anglus mature fatis (quod tarnen ne fiilpicarctur quidem) de aggrediendo negotio conftituiflenonvideretur.

H A B E B A T prarterca Bellaius in mandatis,vt certo illis confirmaret,fi Cxf^r, cu p quo initam pacem colcre amp;inregram femper tucri cogitabar, bellum eis inferret,quonbsp;iura ilia amplilfimi Imperij amp; conluetudines violareconarctur, (quodtamcn tentatu-rumfibiminime vidcri)fic haberent, fe neque illorum iniurias neglefturum,neque

• nbsp;nbsp;nbsp;_ :II.' ...0

COMMENT. LIB. 1111. nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nj

lt;lUlhtamue ante bellum conflatum præfcntem confcrrct,nc forte adeo repentinus effet Cæfaris conatus,vt oppredis mittendi c tarn longinquaregione auxilij nulla dare-turfacultas:vberrima Bellaio fe mandata amp; poteftatem cum illis agendi dediile : Cic tanken vtdifertis verbis vetaretnepecunix adlacefl'endum bello quemquam exconfee-eicratis ac ne Cæfàrem quidem,verum duntaxat ad Imperij iura amp; inftimta feruanda amp;nbsp;Uos defendendos infumerentur: qua de re diligeter amp; prouide ab eis caueret.De ducenbsp;porro 'Wirtembergcniijfe omni ope annifurum efle, vt quantum pacti illius condition's ferrent, potentiam amp; auxilium ad eum defendendum Sgt;c ornandum nunquamnbsp;negaffe videatur.Cxtcrum eidem legato negotium datur, vt difpiceret quanam ratio-nediflidia religionis,quibus Germania confliótabatur toUi pofl'ent, ex quibus pericu-bim erat à bellis ciuilibus amp; innumeris calamitatibus quæ cum in cos priuatim tum in-''niiierfam Chriftianam Ecclefiam redundarent.Bellaius medio ferè Martio anno lyjinbsp;Honflæo Normanorum profedlus circiter medium Aprilem ad Principes Germa-niæ peruenit,

P E R id tempus duo legati ad Regem veniunt, vnus à loanne Vngarix rege, Hie- nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;à r.«

’^onyinus Lafeus virpræcipuæin aulanobilitatis amp; dignitatis, alter à CæiàreBalanco- nbsp;nbsp;lt;»hwZlt;»w

nius,qui fummum apud eum locum obtinebat. V ngarus affinitatis coniundtionem ex-Pccebat3amp;: pecunijs iuuari poftulabat ad opem patrix ferendam,qux fuperioribus bel-valde attrita,amp;: oppidis dirutis labefadlatafueracQ^d ad primum poftulatum atti-nebat j nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;eft deIfabeila regis Nauarrx forore fcrmo:de altero, concefla eft qux-

oam pecunix fumma, ea lege ne ad lacefl'endos bello Regis focios illa vteretur. Nomi-natiin verb Rex Lafco dat in mandatis,moneret ille Vngarix Regem, quocunque tandem bello appeteretur, ne auxilio T urcico aduerfus hoftem vti in animum induceret. ^od ft faceretjfeilium pro bofte habiturum, neque vllam pacem aut amicitiam relj?enbsp;^rurum,quominus T urcam religionis noftrç hoftemChriftianorum fines ingredi pro-niberet.His conditionibus quum padtam pecuniam Laftus abftuliflètjmiflùs eft pofteanbsp;Antonius Macaltus regius cubievdarius amp; à fecretis,qui earn retulit.

Balanconivs Cxfaris verbis docet maximum amp; grauiflimum exercitum à c^faraJbeim .^nrea in Vngarix fines ad Auftriam occupandam introdudtum efle, ad eins conatusT»«lt;c»w/'«z»nbsp;'^^fingendos magnas ft copias terra marique comparafle : vt quod ad vires attiner,-^quot;*quot;*nbsp;iam ftbi ab illo metuendum efl'e putaret.Petere tarnen à Rege vtpecunixnon exinbsp;bnam ftimmam ad.fumptus ferendos, equitum quandam manum amp; triremes aliquot,nbsp;Winnuj-i Méditerranée habet,mittetet. Ad ea Rex refpondet, Cxfarem àfe non itanbsp;^’dem vicies ccntenamülia coronatorum accepifle,vtfatisilli efl'evideatur: deindenbsp;Inbsp;nbsp;nbsp;nbsp;’rumelfe quöd pecunias tanquamà negotiatore quopiam aut trapezitapetere vide-

, nbsp;nbsp;j^^nr,ac non potius à principe Cbriftiano,qui glorix,periculi amp; iadturx particeps eflet.

. equitatu quod petebat, cum efle firmiflimum regni robur, quo femel amiflb, nihil .’’’^aftdeinceps fufeipipoflequod Chriftiano nomini glorixamp;prxfidioeflequeat,nbsp;fe ad omnes cafus hoftiuminiurias expofitum fore. Proinde nolle fe tanto peri-'^’0 illuxri obijcerc, quin ipfe cum tarn firmo peditatu amp; re machinaria fimul proficifenbsp;^^’’etur, vt nonnifi magno hoftis malo ilium amittere cogeretur. Æftatem iam prxei-equitatus multa demum hyemc in Auftriam perucniret: quo faefum iri vt iti-j,^^'^e,anni tempore amp; laboribus iam ante fradlus eflet, quam in confpedlü hoftis veni-!nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;’iliquam operam nauare pofl'et.Iam verb tanto excrcitu à Cxfare colledl;o(vt ipfe

! nbsp;nbsp;^.^quot;’’iconius inflatius prxdicabat)nihil efle opus auxilia in Gcrmaniam mittete, fed po

^^’rhaliam,qubfamafitTurcamcumalijscopijs expeditioneminftituere,quûne-cil nbsp;nbsp;nbsp;tefiftendum compararet,qub ctiamRex propterlocorum propinquitatemfa

j^-.p^rnitterequamin Auftriamqueat:fead illamtucndam quinquaginta hominum confedturum. Suftincret Cxfar tantihoftis in Germaniaimpetum : fe quidemnbsp;amanriflimoamp;in perpetuum coniundhiflimo ftatreparammefl'e,vtpro-tgf ^æff’rrecumhiscopijsautetiammaioribusinquancunque partem opus elle vide-ïii'b ^^P^’^ftfericmfaceret.Qiwdadclaflem attinet,fibimagnamefl'e orammariti-GallixNarbonenfis, piratarum incurfionibus(qui turn magno numenbsp;Vil'nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;^bfidct)obnoxiam:quâminimè xquum effetdefenforib. nudarc,neqj claffem

^^omodato date,ad quafuftinenda ftipendia ab ijs qui ilia ora accolunt penderentur.

k 4

MART. BELLAII

Hæc Regis refponià Cseiâr in ordinum Imperialium conuentu Ratisboncnfî omnibus audientibus narrauic,ßc orationetemperata,vt res indeteriorempartem accipere-rur,co cofîlio vt Régi apud principes amp; ciuitates Germaniae inuidiam conflaret,qui co-munc illorum periculum impendentem perniciem negligere viderctur.Quibus co-gnitis rebus Bellaius, quem ad Imperij principes miferat, communicato cum V elionbsp;alrcroRegis apud Cæfarem oratoreconfilio,exiguamdeconfirmandaintereospaccnbsp;atque amicitia fpem fuperefl'e intelligebat. Principes præterea ob tarditatemamp;ucitur-nirarem Cæfaris iam fibi tiinere ne ab eo opprimerentur,amp; à Rege deftituercntur, ani-maduertebat. His caufis permotus ijs conditionibus pacifcitur quas principumiegatinbsp;pctierant,amp;: Cebcngæ ( qui locus eft in Saxoniæ ducis ditione ) inter fe conciliauerant. lonbsp;caufa fuit cur loannes Federicus Saxonix dux , iam itcr Ratisbonam ingrefnbsp;fus,regrederctur,amp; Eftingnani Bauarorum legati concilio coaéto hæc paéH capita comnbsp;ponerentjfocietatemqj inter Regem,principes amp; populos fàncirent.

D VM apud Germanos comitiaImperialiahabcntur,Rex capita ab Anglo tcmpe-rata(v ti diôtum eft)accipit,quæ paulo pôft,nonnullis detraôtis amp; additis in Angliam re-milit, vnà cum poteftate quam Pomeræo faciebat vt in ilia verba pacifceretur. Capi-tum P otiflîma hæc erant, vti fi ex eis alteri bellum in fuis finibus inferretur, Rcx Anglo auxiliares quingentos cataphradosmitteret,quibusftipendia ab Anglo perfolueren-tur,vtique duodecim naues commeatu, tribus militum millibus amp; rebus omnibusne-cefiàrijs inftrudas ad pacanda maris loca àMahço promontorio adfretum Caletanuni iànbsp;mitteret. Vtique Angîus,fi Rex bello in Gallia appeteretur, claflem pari numéro confi-ceret,amp; Anglorum lèx milliamittcret,quibus tarnen àRcge ftipendium numeraretur.nbsp;Vdque illato ftatim alterutri bello, vicifiîm mercatoribus qui à principe belli aurore effent , quicunque in fua ditione reperirentur,manum inijcerent,ea tarnen lege, vtnbsp;cipi illi denuntiari curarenr,vt quos initio belli detinuilfetreftitueretzquodfirecufarct,nbsp;dederentur ifti in manus Regis bello laccffiti, quibus clarigationis iure adfuos recupcquot;nbsp;randos vcl damna farcienda vteretur. V tique neutri fcedus paétumùe cum alio quopi-amprincipe,dynafta aut ciuitate non admonito amp; afcito focio facere fas eflet. Hxc foederis capita Pomereus ab Anglo ad Regem pertulir,qui tum Caftellobrianti Britonumnbsp;erat,fimuliyngraphamquinquagiesmille coronatorumquos Anglus conferreaflen- jOnbsp;tiebatur ad ieruandas lacri Imperij libertäres amp; priuilegia.Habcbatinfuper mandata vtnbsp;decongrefii.1 accolloquio inter illos habendoageret,vtvnarationem quxrerentquanbsp;Turcæ obuiam iretur,li quidem Chriftianis infeftus efle pergeret:quæ res vehementernbsp;Regi placuit. Dum hæc renuntiantur, p ercommodc cadit quod adeflet Bellaius, qui anbsp;genitus delphinus Viennenfisdux Britonuagnofceretur, ealegevtquumilleregnüininbsp;ret,Regiæ dignitati ducatus adunaretur,vtq; primogenitus Regiç prolis deincepsdicenbsp;returdelphinusViennenfisamp;dux Britonum,ftemmataitê BritonicacumFranciæamp; 40nbsp;Delphinatusgentilitijsinfignibuspermifccrentur,ficqueeodemordinefierctinijsquinbsp;poftmcdumregnaturieficnc,fiquidem Delphinum abiqueliberis moricontingerer.nbsp;Ica antiquatum clt padlum matrimoniale Caroli o€tauicum Anna Britoniæ ducifla,nbsp;uecnonLudouiciduodecirai cum eadem,paól:um deniqueFrancifciprimi tumRegisnbsp;cum Claudia Ludouici illius amp; Annæ filia.Hæc in tabulas relata,amp;: omni cautionc,vtranbsp;ra in pofterum eflcnt,comprobata funt.

Bellaivs amp;;PomeræusinAngIiacumregededie,loco,ratione,ordineamp;ritib.

-- nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;*nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;•nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;—nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;«. A ,

ftraretur,non fecus ac idem fadlum fiierat ab eodcm Mommorencio amp; cardinali Yor-cano,quum hic Compendium ilJe in Angliam iter fecifiet: quemadmodumhorum c5 mentarioruinlib. primo dictum eft. Rebus confirmatis Boloniam nauigauit Anglusnbsp;circiter viccfimü Odlobris diem anno i y 3 x àRegeamp;filijsexceptus. Pofiamiciifimosnbsp;comp cxusód vera fraterniamoristefi:imonia,in ædibus cœnobij ßolonienfisambo

COMMENT. L I B. 111 I. nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;ny

coeunt j vt dimidiaillius pars ab vtroq; tenerctur. Ibi Rex Norhfolcum Sutbfolcum duces torquecoclileato (hocinfigneeft equeftrisin Gallia dignitatis) donat.Andusnbsp;WS ...___ • nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;« T^l .1.nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;X-nl tnbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;¦«-»».nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;11.nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;•nbsp;nbsp;nbsp;1.nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;• y»

^ornat.Poftepülasamp;reliquasomnisgeneris obletftationes Boloniæ cxhibitas,qui-1 ôUstumGalliætum Angliæ principes amp; cardinales cum maxima antiftitum amp;:nobili-parte interftierant,ambo limul Caletum proficifcuntur,vbi Rex non minori iplen-dorequant Anglus Boloniæ maximo totius nobilitatis amp;reliquicomitatus plaufucx-C’pitur, lUiceiuldemmenfisdieviceftmooiftauo eodem annofœdusinhæcverbain-dunt. Qu^quam non dubitarent quin maleuolis obtreétatorum fermonibus, quibusnbsp;° daexiftimatiolædebatur,nihil locinequefidei apudhomines fanoselTetjfed fetalesnbsp;dniper habitum iri confîderent,quales reuera ßnqnempe nominis Chriftiani ampli fi-nbsp;nbsp;nbsp;formula.

dandi in primis ftudiofos: (cuius rei teftimonio eflent oblatæ ab ipfis coditiones ad pro-pulfandum bellumTurcicum) tarnen quum magnopere ftia referre intelligerent hanc luam voluntatem omnibus in dies notiorem fieri,rcliquosq; principes fecum coniunginbsp;^dperentjVt omnium confilio difpiceretur quid quiiq; virium ad fandum hoc opus cö-^drrequeat,quarationelocis periculo viciniorib.confuli polfit, quibusTurca, fiue fu-^dptum bellum profequatur fiue aliud nouum machinaretutjimminere videtur,fc c 3-diaad earn rem fiifcipiendam in illo congreflu contulifl'e. Quamobrem licet fibi nun-datüclTe eo ipfo loco meminiftentTurcam copias abduxifle, tarnen veriti ne huiufiuonbsp;direceptus ad nouam cladem inferendam inftitutus eftet, ( præfertim quum bonam e-^dteitus partem in Vngaria rcliquiflcfftatuillc,liquid huiufmodi contingeret, exerci-^din cogere millium oäoginta hominum, in quibus équités ad numerum decem’millinbsp;cflent,cum tormentorum multitudine quanta fatis elfe:: neque nifi mutuo confen-dflas copias dimittiautfeiungi pofte. Deniq; mifluros fe ad eos per quorum fines iternbsp;K eftet faciendum,fiue in Italia fiue in Germania,vt fibi eorum voluntate fine vUo manbsp;^dcio, cibis pretio comparandis tranfirelicerct.

RÆTE R iftud feedus Anglus apudfratrem Regem grauiter deiniuria coquerirur

Hdam ftbidiuortij fieri cotendebat, quem eö etiam vellet adigere vtvel ipfe faduriorUm-proficifeeretur, vcl certum aliquem cum mandatis amp;procuratione,quiiplius Romæ litigaret.Hoc verb neqj vllam iuris rationem pati.necp vllo exemplo Renbsp;^‘Poftc.Imo quoties tale quiddam in fummorû principû caufa accidillèt,indices ad eo-ditiones mitti confuelTe: quod ÖL tale negotium, quo magis ex lefe nihil quifquamnbsp;^®Derepoteft,vt pote adanimi caufam pertinens, ac de quo fuis cuique verbis reipon-^)idum eft, parum tutum eft procurator! madare : principem verb relicfa regni ad-^iftratione amp; cura Romam proficifei,cuius æquitatis efl'et ? Conquerebatur ctia ni-^ 'Utn graues exaóliones ab Ecclelia Romana in Anglican! regni clerum amp; plebem Rc-•ftuib. verbis Regem in papam amp;Ecclefiam Romanam exacerbate conabatur.Sum-’ cnitn cotentione laborabat vt ambo legatos ad papam mitterent, qui eum ad totiusnbsp;quot;to tnbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;concilium quafi vadimonio denuntiato vocaret,vbi audiret quam multa præ-

fas per fummainiquitate in principesChriftianos Sc coru populos faceret,eaqj

°^nia conc’lij autorirate atq; iudicio cmendarentur amp; reformarentur.Id verb Rex no ftbi denegandum elfe cenfuit: verum quoniam papa ab eo per cardinalem Gramnbsp;'^tium petierat vt Nicæx vel Auenione poft Cæfaris in Hifpaniam reditum coràmnbsp;^°ftentcolloqui, Anglum amice rogatvtres inaliud tempus reijeiatur. Atquevtpla-faccret fibi quoque in animo cfl'e cum pap a expoftulare,fuas nec paucas nec lenesnbsp;^relas commémorât, qubd nimium grauate ille videretur concedere vt décimas

^^idam ex amplilfimis cleri facultatibus ad Turcicum bellum propulfandumacci-te VL nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;ab eo diurius per dilfimulationem trahi conquerebatur,quam an-

immodicxexaótionesquasRomx fieri ^plornatibusconficiendisEcclefiamGallicanam apudfe conqueftam eft'e dicebat,nbsp;H^ib.hæcmalaconfequfregnum GallicumpecuniaquçefFerebaturexhauriri,cle-xdificia non inftaurari, deniq; mendicos, vt æquum elfer, nonnbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;vc-

¦yuæ omnia vt vera elle conftaret, afferri à clero qubd caducarû facerdotiorum iu-

quibus nullus feruatur modus, fummo iure exigantur, qubd multitudo noua mi-/ nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;‘

*^onun præcer moremintroduda fit,quibus fatisficri,quum diplomata conficiûtur,

n8 nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;MART. BELLAII

J J , 2^ prxteridquodantcaperfoluiconfueirct,oporteat:quödquiindemortUórumlocuni allegendi fùnt,id pecunia quæ ad papx fifcum rcdcar, emerc foleant,quód hoftiarijs,cunbsp;. bicularijs,protonacorijs, eorumqj pucris curforibus amp;:famulis non Icuis pretij muncranbsp;danda fint: quöd ad Apoftolicas bafilicas inftaurandas ingentes pecunia: cogantur,quÇnbsp;fere^amen ad bellum cum Rege geren dum profunduntur: quöd diplomatummulawnbsp;do imperetur vbi vnico opus eftjmulta etiam alia per fraudem fiat,qua: nullaratio,nul-lum ius fieri poftulat:vt nihil aliud quam pecunix aucupiumamp;nundinatio videatur.nbsp;Qimd quum antea caducarium illud ius in ijs tantum locum haberet qui in demortuc-rum vicemfufficiebantur,nunc inijs etiam facerdotijs exigatur,quæ quis difpenfationcnbsp;(quam vocantjeonfequitur : quöd quum in re aliqua quæ iure prohibita fit, legis gratianbsp;vel relaxatio fit,ibi arbitrariæ compofitiones immodicæ fint amp; exitiofa::quöd deniqu^nbsp;femeftris ilia prorogatio facerdotij ineundi, qua: ijs decernitur qui in locum alicuiusnbsp;abdicantis alleguntur,caufa fit cur plurima p er falfimonium amp; adultcrationem fiant,vtnbsp;vera elfe euentus comprobat. Ad haec vitia emendanda multos fæpenumeronbsp;tendiflejVt Ecclefiæ Gallicanæ concilium indiceretur: fe tarnen adhuc cunäatumnynbsp;fe, quöd expeótandum fibiintclligebat, dum papa ipfe huic malo profpiccret.nbsp;quum ducatus Britoniæ ordines conuocafletjfibi à totius huius regionisnbsp;mas querelas fuifle exliibitas,in quibus multa effent adeo foeda amp; turpia,adeo onnbsp;dis piorum animis obnoxia,adeo ab ca cliaritate qua Ecclefiam florere decct

Rfx Je papa niliilfupràivtfibinequaquamcredibilefitiftapapænuntiataeffe.Adextremu'^Y uatim quoque grauiflimas expoftulandi caufas habere, quöd quum papamnon^nbsp;ret quam propenfum animum amp;: paratam operam ad defendendum orbem Chri inbsp;numoftendiffetjfetarnenfciretiUofinenteamp;conniuente pcrcalumniamaccuunbsp;efl'e,neque vllam interim ab eo fignificationem datam fuifïè,qua fe immeritonbsp;cufatum conftare veile videretur: quum tarnen fummam femper diligentiam adtnnbsp;iffetjVt quoties falfis criminationibus impetebatur, papæ purgatus efiet. Quinetianbsp;pifcopum Verulanum à papa ad Heluetios neceffarios fiios amp; fœdere conitinctosnbsp;fum, tum occultis coitionibus tum alijs rationibus nihil non feciffe, quö foedusqnonbsp;lis fe cum inter cedit folueretur : quanquam fe longe aliter tum de fede ApoftoÜoa mnbsp;tum effe recordaretur, tum de ipfo priuatim papa,poftquam ad fummx dignitatisnbsp;gium eueótus füerat: quiqs fe Ecclefiæ addiótiffimum amp; obfequentiffimmnnbsp;perpræftitifret.Nihilominustamenfibiplacerc,vtantequammifIolegato(quenranbsp;dum fratri fuo chariffimo fc faöturum recipiebat ) papam de hifee vitijs toUendisnbsp;monefacerentjleniore alia via rem aggrederentur,adquam tamidonea facultasnbsp;temporis dari videretur.

Pe R id tempus Cæfari GenuænuntiaturTurcam cum cxcrcitu Vngariarningf^ fum,in Auftriam ipfam contendere.Qro nuntio tarnen nequaquam de itinerc innbsp;am fufeepto dedudus eft, fed propriam ditionem amp; ipfiim fratrem libidini hoftis onbsp;dumdeferere maluit,amp; progredi,vt papam conucniret, perfeuerat, Rexiniquu^^*^nbsp;Cæfaris animum fatis perfpexifîè videbatur, ncque Anglus ipfe ignarus erat : cuicnbsp;Cæfârnon minus infeftus erat ob diuortiû quodille moliebatur.Cuius caufapnp^l^jjjnbsp;que acerbiori in Anglum erat animo : vt fufpicaretur à duo bus iftis Regibusnbsp;fuum incommodum fufeipi poffç.His caufis permoti ftatutmtvt adpapamTurnonbsp;amp; Grammontius cardinales, vt pote ipfius velut genimina proficifeerentur, quenbsp;profequendi in congreffu illo cfi Cæfare obferuarcnt, occurrcrenrqj nequid^auinbsp;feftatueretur,autcertèfiquid huiufcemodi accideret, perillos certiorespb'nbsp;lu-r« C'A»- nibusprouiderent.IisRexinmandatisdédit,vtpapamtaquamipfiusprolesamp;in Jnbsp;ghaJ pa^am fèquentiffimi monerent,quemadmodum duo potentiffimi Reges multos grämtenbsp;Zçjdh.nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;ri,cxpoftulare amp;: indignari ob præfentem rerum ftatum audijficnt. Qmbus rebus

dos ftatuifle per communes legatos denuntiare vtiftas çquiflimarum fas præcideretifin minus vellet,fè ita rem curaturos, vt illi conftaret qua non cl enbsp;rum duorum vires contemnendæ. Qj^re docerent amp; omni ratione perfuaderenbsp;cij illius efre,videre vt duobus Regibus fatisfierct,maxime ipfî Anglo,cuius res nonbsp;nus ac fi fuum decus amp; fiuna agatur,curç fibi effet. Monerent præterea vt file etianbsp;etiam apud fe cogitaret quàm commodum amp; vtile ci effet duobus Regibus

COMMENT. Liß. ÏÏIL

PJopitijs vd, quam dcrrimcntofum contra tum illi tum ipn fedi Apôftolicæfôrctïîcos ’wfealicnaret:pr£Efcrtimquum tam firma «Scintimainter cos coniunä;io coaluiflct,vCnbsp;Geminiiam vllo pacto dubitandum fit quin omnium quxgefturi funt vna vidcatur ra-^'0 amp; voluntas:hoc profeélo certiffimè ftatui poflitjCam elfe illorum potêtiam, vt cuninbsp;amp;auxilijs turn publicis turn occultis magnum quiddam, quumfufeipere libebit,nbsp;perficere poflè videantur.Qinm rem illifummopere confiderandam efie, ne eos irri-ad moliendum aliqui d perpcllat, ex quo in pofterum ingens damnum amp; immennbsp;dolor compataretur, Etenim fi concilium totius Ecclefîæ indici femel poftularcntjnbsp;7^11111 in fuo vterque regno ditionc cum alijs qui fc ad illos aggregate vellcnt,feparanbsp;^'^poffint cogéré ) idqs fi illis vel denegaret, vel fi dift'erret,eius moram tarditate pronbsp;^^Hcgatione haberentjae fie dbfque eo indicerent amp; conuocarent,fiiam caufâm cætc-^^ptiîlcipibus Chriftianis facile probaturos elfe, quum expoftulationcs grauilTimas innbsp;’’^^diutn adducerent,qüibus vel pares vel etiam gratüores expoftulandi caufç fuppete-^^^t.Hinc futurum elle vt omnes luis vetaret ne Romam pecunias ferant, neu mittantjnbsp;'“c direótó fiuc indiredè) fine collybo fine alia permutatione : talemquc mulôfam de-^untiarent,nifî decreto pareatur, vt facere contra audeat nemo. Ad ifta etiam addereqnbsp;Negern Chriftianilfimum audijfiè,quum dicercr, fi papa fuis diris potificiæ cenfa-^æioipcrio in fe fuosque fæuire vellet(quod tarnenillius maiores in Regem Galliç face-I5 ^haud quaquam confueucrunt)vt fibi Romam elfe tandem eundum viderct,quô ca- ,nbsp;deuotum malcdidis liberaret,fe tanto comitatu ftipatum iturum eflC) vt nihil libennbsp;faccret quàm vt primo quoqj tempore eum fibi placaret. Viderct infuper quo loconbsp;'^fintGermani,Helucti) amp;: complures alij populi ex familia Chriftiana, quernadmo-.ƒ fe ab imperio Romani pontificatus fubduxerint, Q^d fi duo potentilfimi Regesnbsp;facere in animum inducerent, idqj iuris non oblcura fpecic, quod æquiffimis finsnbsp;P°ftulatis nihil apud ilium loci fuiflet(quod non prorfus falfô ab his iadaretur ) periculûnbsp;multi ad cos fèfe adiungcrcnt,amp;: coiundis copijs, fociorum quos vel apertos vclnbsp;^^^ültosfvti didum eft)habent acceflionc,nihil mediocre molituros,vt eorum conati»nbsp;Çgtè obfifti polTetdîcq) pro ca pace qua nunc Ecclefîa Chriftiana fruitur,bcllû lon-jo ^uàm antca fuerit,grauius oriturum elfe.

J. î* R Æ T E R hase mandata Rex iftis cardinalibus iubet, vt fi papam animo în lenio-moderatioremfententiammaxime inre Anglicana propenderevidèrent, 1èr-obiter tanquam à fe ex tempore excogitatum de congreifu illo Nicæno aut A-^^lotienfî inijeerent : Regem deinde confirm arent effedurû vt Anglus quoq; illic ad-ƒ ^gt;vbi omnia pacatè amp; amicè tranfigi poflènt, commodiffimum fadu videri, fi ante çj^^^S^clfus haberetur, quàm denuntiatione ilia a Regibus fada rcs in neruum iamiaranbsp;’P^ura vidcretur.Hzcinter fratres coninnétiffimos Reges conucniunt.Dequibusnbsp;^^ccrtioremfieriTinteuillanumAltilfiodorcnfem epifeopum iubet,quem apud pa-Q^oratoremhabcbatjVt quoniamcardinales illiapudpapam adfuturiétant quumnbsp;hnbsp;nbsp;nbsp;nbsp;diluai conuenirctjViderct ille quemadmodum eorum mandata fua oratione fub-

'ï^^retur.Nominatim eis Rex difertis verbis mandat omni ftudio amp; cotentionc cum sgant, vt Anglo petenti indices in Angliam mittat. His confedis rebus Sanjoqui-^eges à fe mutuo difceduntnlluc enim Anglus Regem ptofcquutus cft. Mompe*nbsp;vnà cum eo nauigat orator Regis in Anglia fututus.

fç nbsp;nbsp;nbsp;E X illinc rcuerfus Lutetiæ amp; locis finitimis hyemat, multos regni antillitcs adnbsp;nbsp;nbsp;nbsp;?

jj^j^®^ücnireiubct,demonftrat magna fibi anteaobeundancgotiaextitillcimaioraim-^ ijsf.æ’î'^’Q^hbus prolpicinecelTefitjfpontaneumaliquod fubfidium adea confetti abnbsp;brtnbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;papa diploma proferretur ( quod in huiufmodi rebus fieri fo- p'-runiM Md-

iiQ nbsp;nbsp;nbsp;gratia binas aut etiam ternas décimas concedunt. Ibi àfuô oratoreTinteuilla-

1^ nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;fiteras fit certior, papam, vbi audilTet cardinales Turnonium ôc Gram moiitium

fç i nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;Cæfirem alloqueretur, præfto futuros, rem fibi valde gratam ellè oftendif-

^poftulaflèvtâRcgeautoritatêhaberentagendideijsquçChriftianærcip.profit ÇQ^?^'^ercntur.Rex Anglo ifta nuntianda curat,vt quid fentiret,an illuc quoq; mittetenbsp;tarer intelligat.Quod quû ipfejpbaret,duos illi legatos pari autoritäre illuc mittunt,nbsp;noftrates cardinales Bononiaveniunt, quo ià papa amp; Cæfarcoucr-e tant,nbsp;tinter cætcrapræcipuè fœdus quod antca cultaliç dynaftis inietat,renouate renônbsp;uando(^

MART. BELLAII

I y J nbsp;nbsp;uandoq; amplificare(fic tarnen vt in care ex Regis incomodis,cómodapararetfua)co-

naturiciqj vt Genua quoq; infcriberctur poftulanlnfcribedi caufam prattcxebat, quod Rex paótione Cameracenfi omni Italia atque adeo Genua fe abdicauerat:quarc quumnbsp;illam ccdendiformulam adrcm Genuenfemnon pertinerecontenderet,nona'nbsp;hominis mentemeïïèjquàmvt portam ßbircferuaret, quaingrefliisnouasdcnuonbsp;¦natm. rcliquæItaliæ turbas darct. A quibus vtprorfos arceretur, publice enuntiari opotterc,nbsp;Genuam inhocfœdusalcitamin Cæfarisamp;lbciorum Italian dynaftarumfidem amp;cli-entelam accipi.Papa iam nonnihil inaudierat de querelis illis Galliæ SsC Angliæ Reguiu,nbsp;vix vllam {pern fubfidij aut leuationis à Rege fibi reliquam elTe fentiebat, Cxfarem fibinbsp;inflate nunc prece ac pretio,nunc minis amp;: terrore videbat, vt hanc fœdcris promulga- lonbsp;tionemratam haberet. Qmbus rebus propeeo adducebaturvtCæfari gratificarctur,nbsp;feq; illi totum crederct, eodem rerum cxitu cum illo vteretur. Ncq; eumquicquainnbsp;remorabatur,nifi quod rem paulifper prolatabat, dum viderct quid aducntus cardina*nbsp;lium adferre videretur.

ctirdinaiesKe CARDINALES inipfoaducutuquolocotcseflentjutelligunt,nonparumcflcpc videntjfiprimo Regum querimonias ordincnarrarent,neilleomniabiedaip*^a-nimum delponderet,ex quo cfficeretur porro vt Cæfar quo vellet eum ftatimpr^*-’?^quot;nbsp;tern dater, cuius deinde autoritate fuo ar bitratu aduerfus Anglum vteretur : quonbsp;que exacerbato motus amp; turba in Chriftiana Repub. oriretur. His rebus confideratisnbsp;mandata qua: habcbant præpoflero ordine cxequi,amp; initium à poftremo capite duce-re flatuunt:quumque eis imperatum effet vt à duriori oratione exorfi in leniorem deli-nerent, diucrfam plane viam infiflunt. Itaque ei pro eo aciUi fedique Apoftolicæ feH'nbsp;ciffima omnia cupiunt, oftcndunt quantopcre fludere debeat vt Regis Chriflianifln’’^nbsp;animum retincat,quern dignitatis illius amp; quietis Italiç cupidifllmum efl'e fenfo^^^;nbsp;Eumcnim præterquàm quod plurimum ineo fludijpofuerat,vtcxulceratuin^^8nbsp;ch ariflimi fratris animum mitigaret : in quo non parum profccerat ( cuius reinbsp;ncm in aliud tempus reijciebant)fimulatque inteUcxill'ct quam illc cuperet Italic 4^^^quot;nbsp;ti confulere, verericjuc ne fp ecie Genuenfis controuerfiæ aliquid à fe turbarum orirc-tur,fibi in mandatis dediffcjVt fi per earn tantum contentioncm flarct quondnus pax -taliæ tuta ac firma effet, vt illi conditionem hanc fuis verbis ferrent, quicquid contro-uerfiæ fibi cum Genuenfibus intercederet, fe illius itidicio flare vellc : amp; quicquidnbsp;in re adhuc fibi feruaflet, eo confilio fcciffe vt de certis amp; priuatis Genuenfium often gt;nbsp;pcenas fumerct, quas ipfe papa no Het, Quare caueret ille etia atq; etia ne Genuenfe^ gt;ƒnbsp;vllti feedus afeifeerentur cuius ipfe par ticeps effet. Caufam effe,qu6d padto Camcraclt;^nbsp;fi Cæfar amp; Rex Apoflolicum indicium fe fubire profeffi fiierant, neque caufam dicersnbsp;quin fententiamin cum ferret qui prior padlum illudyiolaret : id vt fieret, caufanap^^nbsp;mum cognofei oportere,quod omnino papæ ius fit. Q^mobrem liquid Rex aduerlusnbsp;Gcnuenfesmoliretur,idque Cæfar contrafœdus fieri contendcret,nullum qn^^ynbsp;pfum iudicem inter litigantes quæri polfe.Quaiudicij amp; caufæ æquitatis cognolccnnbsp;autoritate feipfum priuaturum, atque adeo omnem pacandæ Chriflianç plebis racnbsp;tern fibi adempturum,imó in litigantium ordincm relidlo patris communis munerctcnbsp;hturum elle,fi feedus ineat in quod Genuenfes afeiti fint.Quineriam hoc illi conhrm*nbsp;J anr,fi(quemadmodum iam per legatos tentatum fuerat)eum Nicæç,Auenionc auta^nbsp;o finitimo loco conucnire in animo haberet,eum præflo cffe,eumque iudicem denbsp;. I Genuenfi controuerfiaferre conflituifle : quin amp;: operamp’'0 virilidaturum vt

’^lus frater optimus vcl ipfe adfit,vel cum vberrimis mandatis quempiammittat, qy diuortij caufic obfeuritate femel tranfigat. Denique quæ res a^i antea cœptæ nccnbsp;pcrfedla:interipfumamp;: ducem Albaniæ cum cardinali Grammontiofucrant,ptonanbsp;tunt fore vt in eo congreflu ( fi quidem habendus eflet ) de ijs rebus femelnbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;p

Hæc omniamirumin modumPapæplacuerunt,eoquemagisquodnonm opis amp;: præfidij à Gallia fibi adhuc fperandum videbat : haneque rimam fibi da tarnnbsp;vehementer Iætariccepit,quaCaroloinflantiamp;: ad hanc foederis amplificationem anbsp;genti elaberetur.Sicenim habendum efl, hosfermones ante a Papa cum illo u^nbsp;cardinali habitos quos nunc illi cardinales in memoriam reduxerant, eiulmo i e ,nbsp;maxime ad ornandam amplificandamque ipfius familiam pertinerent, quam e

COMMENT. LIB. 1111. nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;izr .

ßioftudio profequebatur. Qui fcrmones iam proferendi à nobis funr. Qro tempore ‘lux Albaniæ (vtifuprademonftratumeft) adpapammiïTusfueratvtcum reliquorumnbsp;ç^incipum ac populorum legatis de p ace quiete populi Chriftiani, quaque rationenbsp;furcæ infeftiflimo hofti amp;reliquis huicnominiinimicis obuiam iretur,poftquam Cç-bris oratorcs cum alijs negarunt fibi quicquam in madatis hac de re datum fiiifle, papanbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;’***

bcultatem naótus qua de neptis fuç ducifl'æ Vrbininegotijs cum duce Albaniæ cofan-guineo,qiuque illius materteram aliquando in matrimonium duxerat, priuatim age-

J veni t in eum fermonem qui à papa Leone antea in medium prolatus amp;: à fe denuo ''Hirpatus fuerat, de conficiendis nuptijs Henrici minoris natu Regis filij, Aurelij ducis

° ^ipfiusduciflæ.Qi^madrem papaipfèvtneptisfortunas augerct,amp;matrimonium örnaretjindominatus formamredaóturumfcpollicetur Rhegium,Mutinam,Rube- neftimnbsp;bam^PifamjLigornamjinfuperPlacenriam amp;Parmam,fi minus conditione vberrima,nbsp;äfconimutatione certè aliarum poflelTionum, vt fie paria faceret. Qua donatione ab i-Plo confirmata poftquam Albaniae dux amp; cardinalis menie Aprili anno 15-31 Regi hocnbsp;pröbari inteliexiflent,mandatumqueab eo accepiflent conditionem latam eiusver-Pisaccipiendi, papa iponfo futuro fe auxilium amp; opem laturum recipit quantum internbsp;biudicarent, quo ducatum Mediolanenfem recuperaretxuius nempe ius ad cumnbsp;pernneret, partim quia CæfarMaximilianusLudouicum duodecimumin illius pof-bflionem miferat, partim quia illi celltirus effet Rex ipfe cum reliquis filijs, Delphinonbsp;®^AngoIifmenfi,fepræterea duciifænepti auxiliofuturum vtducatum Vrbinenlemnbsp;^ecupcraret, Hanc donationem dielunij infequentisnono per literas fecitquas ma-Pu fubferipfit, iamque turn vt re præfenti fid.cm dat poffelTiones fupra commemoratasnbsp;^^Regi rraditurum quibus inter illos conditionibus conueniret,matrimonio nempe annbsp;^^confumixiatorquod porro ad Vrbini ducatum attineret,fe dimidiam fumptuum par-brn fuppeditaturum eife, exceptis tarnen equitatus regij ftipendijs, quod ilia ordinarionbsp;^^roramento perfoluuntur.

Papa tametfi hosdematrimonioillofermones antea habitos fuifle memine-br,non tarnen tantum fibi honorem à Rege habitum iri fperare audebat, vt rem perfi-^^ellet.Verumiftuddeintegro repetitum colloquium abiftis cardinalibus (exquibus ^‘terfiiperiori illi interflierat) nouam illi lætitiam amp; animi confirmationem attulit,vtlenbsp;omnino ad Cxlarisvoluntatem acnutum conformaret atqueobfequeretur.Ita-amp;congrefl'umilium cumRegefieri fibiplacereoftendit,ad quem litcrasmanunbsp;^äferipfit, quibus interim rogabat nequid enuntiaretur antequam Cæfar in Hiipani-venilfet. Cardinales noftrates, vbi ilium omni metu vacuum animaduerterunt,nbsp;reliqua illi mandata quam pofl'unt maxima dexteritateexponunt,tum veroremnbsp;^^glicanam aggrediuntur. Hanc enim nouis fubindeliteris quas quaternorumferènbsp;/‘^rutninterualloaccipiebantjRexillis commendabat,dilertis verbis præcipiens neil-negotium minore cura quàm fuum compleôterentur: imo de fuis quicquid in me-iUis afferretur, ne omnino agerent nedum ftatuerent, quin Angli oratoribus no-Pm fieret, placeret, probaretur. itaque cum illis cardinales confiliafemper non mo-dediuortij negotio,verùmetiamquacunque de re literas à Rege acciperent,con-^^’¦‘‘nt.His vbi res quo loco tum effet confideraffent,placuit in rem fui Regis maximènbsp;^nequijpræpj-opei-èagatur,neûe earesvllo paâ:o priusattingaturquàmCçfardi-'^eflîifet : fàtis fibi efle fi operam dent ne Papa in Regis caufa, quod illi incommodaret,nbsp;^^cquam amphus decernere maturarct.

Ali O T poft cardinalium aduentum diebus Cæfàr fàtis ex papæ vultu at-voluntatem minus quàm antea propendere intellexit, eiusque ' Huænam caufa effet fufpicari cœpit.Namde matrimonio nonnihil aliquando into fçnbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;, quum papæipfius iuffu hoc illi nuntiatum effet. Qumetiam quum hac de rc

’^tentiampaparogaret,Cæfàrquodremnon confeôlumiri exiftimaret, eamvtvr-quot; ’^^tautorfuerat;pofteaquum rcmvtfehabebat,liquidô cognofceret,vtRegis cona-'’noauerteret, Cannefio amp; Granvellano imperat vt cum papa de matrimonio ipfius ne fjFrancifeo Sfortiaagerent, Hancconditionem papa fibi ornamentoamp; glo-annbsp;nbsp;nbsp;nbsp;fntecur illc quidem, verùm de altera ilia orationem iam non parum proceffifle

oftcndit.Hoc quidem fatetur, illam tam fplendidam ob familiæ ac genris digni-

. nx nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;M A R- T. B E L L A I f

ï y 3 3* nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;fummumque gradü,fi cum foa conferatur,flbi videri, vtvix (5 qaodrcscÂdiac

re iibet)cô ßbi aipirare liceac : verùm quando fermonibus crebris Iiabendis res liucde-, d’jôta elfetj non polie fe abfque Regis oflcnfîone, à quo tantum ßbi honoris tribui vi-dcret, prius ad aliam conditionem accipicndani animum appelîere quàmRexipfedc yitiXA /^*'**^uaagere deftitifleviderctur. Accederehue,quod neptisin Gallia bona poflidcbatnbsp;quæ quinquies vel fexies centenis coronatorum millibus elfcnt, quæ omnino publica.-quidem extra reghum cuiquam abfque Regis voluntate ac venianuberet.nbsp;auertirecm^ ExciPiVNT Canncßusamp;Granvellanus,principió quod ad bonalpcótet,quo'nbsp;***• rumpublicatiometuebatur, Caefariinmanueflèquibusabundè hanciaduramcom-penlaret : bona ilia Gallicana, quanracunqüe ellent,a:qua aut ctiani ampliori conditio-ne permutaturum intradu Mediolanenli bonis quæ pleno mancipijiure ipû cum fuis poflideret,quibusque illam iam nunc potiri ipfius ducis confenfu iuberet. Ducemadnbsp;hxc omnia feruanda non reculaturum quin fidem obftringeret, amp; quibus papa vellet conditionibusin pofterum caueretur. Conditionem quidem illam Aurclij ducis fa-tis fcire ie iftafùalongè efle amplioreni ôc ornatiorem : fed caufam non ede cur camü-bi polliccretur,aut putaret aRegc alio animo de ea fcrmoncs inijci,nid vtfalfalpciHu-’unbsp;ladarer, illiusqueopead fuum commodum, quandiu fuaintereflevideretjVluSjpC'nbsp;Rea illu defereret.Id an verum dr,vt periculum faceret,cardinales rogaret, numde^“-matrimonio peragendo mandata habeant.Qundijnegarent,idveróidoneo efle^t-gumento Regis confilium non aliud efl'equàm quod ipfiindicalfent. Papa quod lua-debant facit.Reipondcnt cardinales fibi mandata tum literis fcriptis, turn oracioncco-ràm habitaà Rege datafuilTe: verùm licetfigno amp;chirographo nondum confirma-ta eflent,recipicbant tarnen alia fe propediem probatæ autoritatis accepturos eiTc.

Pergebat nihilofeciusinterimCæfarhancfoederisamplificationem enfibus ctiam afeitis vrgere : quum papa recufandi caufam fuprà commemoratamnbsp;ferret, quumiudex ambobus probatuseflet,fibiiamnonefleintegrumvtadalt^vt-trum fuflragio accederet. Dux Vrbini, quod ad fe rem priuatim Ipcdtare intclligcbat,nbsp;^Glæfare ad Senatum Venctum folicitandum mittitur. Veneti palam vno verbo ne-gant fibi efle in animo hoc fœdere arótius obftringi quàm obftridi client : itaquctc^quot;^quot;nbsp;fedta dilcedit. Horum oratores noftratibus cardinalibus leparatimdicunt, hocidconbsp;relponfum abillis efle, ne Regis animum oflènderent:papæamp; Cæfari aliam alferuntnbsp;caulam, hoc ab eis fieri non pofle quin Turcam grauiter oflenderent, quicum ßbi m-duciaeautpax etiam iurciurando confirmatainterccdebat,cui Andreas Auriabelloiu*nbsp;feftiflimus fuiflet:cum autem patria efle Genuenfem.Ita diuerfis locis alia atque alia ra-tionc fadum fuum defendebant.Ferrarienfis nullum non mouebatlapidem quotesnbsp;perficer e tur, quod hac quidem ratione,fibi Rhegienfem amp; Mutinefem dominatum lenbsp;in tuto coUocaturum fpcraret. Papæ hanc ferebat conditionem,fe fupra iudiciura àCçnbsp;fare in cofilio datum centum coronatorum millia prxfenti pecunia illinumeraturum.nbsp;Quam conditionem papa non accepit,neque hoc indicium ratum habuit.Cçfar quumnbsp;initio de hoc fœdere amplificando ad hunc confefl’um referret,fociosmonucrat,yt4nbsp;fumptuum çftimatione fada de impenfis in militum ftipendia faciendis,quantum cui-que conferendum effet vidèrent : opus efle magnis viribus ad quictcmltalixamp;pacemnbsp;tuto leruadam, ncqua rationc ab hoftc ex improuifo opprimaturdias impenfas in ra®'nbsp;fesfingulos poflead centenavicena coronatorummillia excrefccre,primimenlisln-pendiumiaminmanumcuiuldam mcnfularij Genuenfisprærogatum tradi oportetc,nbsp;tantxfeftinationis caufam efle periculum aducntusTurcici, ab hispecunijs contribu-endis le immunem eflè debere: fibi enimmaximos lumptusfaciendoseflefiquan onbsp;bcllum(a quo non longe abefle viderctur)ingrueret. Denique ita diligenter fuaferat, vtnbsp;tantumnon perfuafifle videretur. V erum fimulatque tanta contentionc fe de Genucn-fibus afeifeendis laborare oftcndit,coadus eft detrada larua ingenue fateri,fe,quicqui pnbsp;huius faceret,Regis mctu facere,in quem grauiflime amp; accrbiflime,quafi is eilet qui pu

• nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;blicampacemturbarcfoleretjinuehicœpit.nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;. .

Cdraw« a H vie occafioni cardinales Galliôc orator Regis minime defi.ierunt,quin rnn^ fima orationis ftindamcntaiacerent, qua tum omnes figillatim tum vniuerlos

COMMENT. LIB. HIT. nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nj

pellarent, firmiflimis rationum momentis demonftrantcs Cæfaris poftulata non ad pa candana fed turbandam Italiam pertinere,boc fine vUa dubitatione,dum ita vrget,agc-re vt luunj in Italia cxercitum alicnis fumptibus alat, quern nulla fua impenfi,ßniulatq;nbsp;®Pportunam facultatem fibi nadus vider ctut, in Regem moucret, lam verb fi pcrmit-tacur has in Italia copias habere,non eft dubitandum, inquiunt,quin Rex illas fui opprinbsp;*^aendi cauia haberi arbitratus,alias in limitibus Italiç,marchionatu Salufliarto in Delnbsp;pninatu paratas lithabiturus,ne Cæfar nee opinantem adortus negotium faceflàt.Quçnbsp;/^hta eflenr, magnopere rhetüêdum eft vt duo exercitus adeo propinqui diutius con-10nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;Poft'cnt, quin caufallinc vel inde præbereturvt in contentionem venirent, atque

ex modica fcintillagraue incendium ad totius Italiæ interitUm cxcitaretur. Acce-ctiam hoc mali,quód Italiæ dynaftæ interim fuis impends in fuana perniciem maxi-exetcitum aluifte videbuntur,quo ipfe tandem ad eorUm libertatem opprimen-‘^fortaflcvtetur.Illeenim hominis conatus, quo oblique hoc âgebat vt Genua non ’^quam libef a in Italia ciuitas, fed tanquam Cæfaris clientela in fcedus infcriberetur,nbsp;'®^aliæ eiufdcm latis apertæ molitiones ita illius mente teftantur, vt indicate facilè que-eiim totius monarchiæ imperium ad le rapere ftatuifle.

, HÆ c noftrorum oratio fie eos aftecit,in eamqj partem ab eis accepta eft, vt pedete hoc decretum fuerit, nullam pecuniæ repræfentationem aut depofitionem facien-cfle, fed focijs pro fe cuique videndum elle quotanà fumptuum partem ( quorumnbsp;^nimamenftrua ad centena vicenacoronatorum milliaexcrefceret) exortoin Italianbsp;cllo ferre deberct.Placuit etiara vt Cæfar legiones ex Infiibria deduccret, ne Régi iu-^occafio alium eXetcitura in Italiæ ora habendi præbita vidcrctur : tatùm Antoniuninbsp;^cuanifœderatorum iraperatorem relinqueret, aliquot ctiam cêturiones amp; tribunos,nbsp;ftatim copias coUigere, fiquid opus videretur,parati eirent:quibus in fingulos men-ftipendia ab omnib^us focijs quinquies amp; vicies mille coronatorurn perfolücrentür.

^^^itaconftitutisCælàrexfuoexercituinHilpaniam triahominumilliaremittitjNeà Polim totidem ferè,reliquos dimittit.Fcrrarienfis fœdeti infetibitur, ea lege vt papa af-^ûtiretur fc in fefquianni Ipatium illi non fore moleftum, nec quicquaitt Rhegij Sc Mtinbsp;têtaturum, neque tarnen idcirco Cæfaris quod fuprà diximus indicium probareùnbsp;ætibuntur etiam Genucnfcs,fed velut fœdus i pfi fuo nomine conttahentes, non tan-^^ätninfide amp; clientela Cæfaris eft'ent,liCet id ao illis rurfus Cçfar magnopere conten-^î’et. Adcratillic quinq; apud Heluetios pagorum orator,qui a papa amp; Cæfare auxiliîinbsp;^^^ebat,fi forte reliqui pagi,qui fc à papali dominatione fubduxerant,bellüm infer-^^•Quum isquoqjvt hoc fœdus am plecteretur eorumàquibusmiirusfuerat nominenbsp;. S3retur,negauit fibi ea de re quicquam in mandaris datum fuifl'e.

, R idtempus,imôiamindeà mediomenfeFebruario litcræàRegecardinalibus KexCatlar!.^ ^Otatori redduntur,quibus nominatim poteftas illis fiebatperficiendi quæad coniUginbsp;^ducis Aurelij amp;duciftæVrbinifpcâ:abanf.Quætes CæfâriValdemiraaccidit,qui ri^robat.nbsp;^'iquamfufpicatus fucrat(vt quidem Papç diccre folebat)Regem mifturû efte:quam-jnbsp;nbsp;nbsp;nbsp;papæ perfuadere conabatur, hæc tantum in IpCciem ab illo fieri, hoc inde facilè

pofre,quôd fi vehementius eos pfemere perfèuetaret vt tes ad exitüm deduce-5ür,tergiuerfaturos illos neq; progrefluros. Id verb quüm etiam cardinales amp; orator ^ghis fe perfeéturos rcccpiflcnt,multo magis obftupuitCçfar,qübd fpe failli fe videretnbsp;papa fibi aduerfiis Regem conciliarct. Hoc faite ab eo tum cotendit rte quatuor ilianbsp;jjjPRain pacifeendo prætermitteret,quæ fibi iam tum promifla fuifïè prædicabat, quu

* lutor fuiflet vt hanc affinitatis ine undæ r ationê ampletftereturzde quibus tarnen pa-*bi ab illo verbum vllum faètum vnquam ftüfle negabat.Primum erat,vt àRcge hoc U ^^ffum obtineretur,nihil ilium in Italia nouaturû efl'e:alterum,vt paétum Madrilia-' h^^^^^™^cracertferenoüaret: tcrtium,vtferibconfirmaretfêdecOnciliohabendônbsp;Q ^’^tiri:quartum,vt fide data fe obftrirtgeret Anglum nihil præter id quod hatienus fanbsp;^’Rfuerat,in caufa diuortij moliturum, Adiftapapa refpondet tanti apudfc elfe hononbsp;jji'^amp;decus quo gentem fuam àrtobiliffima clariflimafamilia cohoneftari illuftra-^idebat,quum affinitatem non refpueret, vt illius non fuum effe duceret conditio-b ^uas ferre amp; addere.Se quidem omnem operam amp; autoritärem apud Regem amp; re-, 1 Os principes eb conferre paratum effe, vt firma conftans in omnib. pax colatur.

1 Z

114 nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;M .A R T. B E L L A I ï

I y 5 Hæc conciÎ!jmentio,inquajmnuncincidinemevidco,commoîicfacitincamp;iMJ c.lt;far à papa tatjVt quæ aiitc ca dc re a«?ca fucran t reeenfeamiCæfar Germanis pollicitus cfFedurumnbsp;vt conc-.iium fe vt intra annum concilium cogeretur j cum papa per literas egerat vt huius rei periici-co^..tpeht.nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;jæ curam fufcipere vellet,fîmul capita aliquot milerat,quib.nonnullçmodcrationcs

lignificabantur,quas in eo conuocando obfetuandas elle putabat:maximc quodadhç rcticam prauitatem corrigendâ,adTurcicos furores reprimcndosamp;dilfidia interprinnbsp;cipes Chriftianos côponcndaattinet.Papahocperle6to fcripto,viris quosapudfeaconnbsp;dhjshabcbatdodrinaamp;eruditionepræftantib.imperatvtdenuo legantamp;examinettt,nbsp;deinde fententiam ad fe référant,quo vidcat quid ad ea relponderi operæpretiû lit. Hjnbsp;quæ paulo póft fubijcienturrelpondent, caqs Papa primùm per archiepifeopum Corto lOnbsp;cm'iiio her-nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;Bonoîiiç præfeclum Cælàri lîgnificat:pollea ctia eadê feripto cóprehenfalnnf)

fis nbsp;nbsp;ejfi re- quod illi à cardinali Campegio legato,deinde à protonotarioGambaro,qucni apud

futaJM, a: n: nuntiû amp; oratorcm liabcbar, exhibitum eft.Qu^d ad primum attinet, de refutandis amp; jtmcsaaocan reformandishærelîbus,hoc illi etiam atqs ctia confiderandum eflè contenue bant, quunbsp;papa etn coucilium totius Ecclefiæ nominatim amp; priuatim huius rei caufainftitueretur,»nbsp;illuc admitterentur hærctici,vt poteftas illis difputandi fieret,quo impias opinion^^nbsp;fenfarent,quæ à facrofandis concilijs iampridem damnatæ eflent:rem pelfimi eXnbsp;fore,amp;: pcriculum non obfcurû efl'e, vt in p ofterum licerc putarcnt,qua:cunq5 eóftitutanbsp;antiquitus,decrcta amp; diuturna obferuatione confirmata cfl'ent,eain dübiûamp;qualno*nbsp;néreuocarc.Itaprincipiaipfaamp;'capita fideicontrouerfijs nouisfubindeagitariamp;^''^’’'nbsp;fari,ncqj vllum doiârinæ cuiufqua certum fundamentum conftitui polie. Ex quib-nouæamp;innumeræ occafiones extarcntvclrecentiû errorum,velveteruin,quiintcrP‘’nbsp;lati rurfus prodirent. Sinautem nullus illis ad concilium aditus neqj dicendi facultynbsp;rctur,fola cocilij autoritäre fe conuinci non paterentur,imô palàm fe indida cauw“nbsp;natos elle diccrent,lecum durius quàm cum Arrianis agi conquererentur, quib.nbsp;concilijs veterib.coadis audientiamfecerint,quû quç de fidei capitibus fentircnt,eXp’nbsp;ncrc concederetur. Huiufmodi expoftulationib'.non expcélato concilij exitunbsp;renqatqj ira quos in fraudem amp; errorem induxiflent, his verbis eorum contumaciaWquot;nbsp;uerenr.Prætcrca,inquiunt,fi illis non eft religio concilijs vetuftis repugnarc,ijsqinbsp;taré derogate,qui fperadum eft cos futur! concilij iudicio acquicturosiQ^d ü contra-dicere femel audebunt,quagrauis olfendiculi res noftro feculo erit,conciliun^ ncqui^'nbsp;qua coadum fuille,maximê fi papa: amp;: Cçfari vel propter Turcicas incurfiones vclnbsp;pter principum Chriftianorum diflcnfîones,defît facultas armis cxcquendi quç ad^nbsp;lus inobfequentes iftos amp; rebelles conftitutafuerint?Tertio loco,quum omniufflM''nbsp;ticorum prçlrada lèmper fiicrit contumacia,hodiérni ifti,omnes qui vnquamnbsp;obftinati animi pertinacia luperant,qui fe Scripturæ verba fedari prædicanqfacror^^nbsp;conciliorum autoritäre amp; Patrum interpretationcs répudiant, qui tamê Spirit a diüiP^nbsp;afflati ea illuftrarunt quæ ex folo amp;: mero diuinorum librorum lcripto flcxiloqna vinbsp;bantur amp; ambigua.Qn^ quum ira fint,verendum elîet,ne fi res Sacramentaria amp;nbsp;fiæ auto riras in dubium amp;: in quæftioné caderent,nunquam eo adducerentur vt mannbsp;darcnt:quo non folùm fieret vt nihil conuocando concilio profedü elfe videretuisnbsp;riim etiâ vt grauilfimè corum mentes percellcrentur qui ab eo longe maiorafpcralienbsp;Ad hçc fi iftorû,quû conciliû conuocari poftulant,ea mens eft,vt tantifper in luis pmnbsp;dogmatib.mancant,du couocctur amp;;omnib.præfedis dimittatur(q, palàm ex i)sincnbsp;gi poteft quæ in comitijs ImperiaJib. Auguftæ habitis adduxerant)quû poftquacnaJnnbsp;dieccrtamindidûfucrit,necmaturius anno conuocariqucat,nec conuocarûdimnbsp;ante aliquot annos nedû menfcs,intra q, Ipatiû ali quid tur baru oriturum elfe fperant,nbsp;illud vel infedum dirimatur,vcl fi abfoluatur,præffcarino polfint quæ coftitutarucn •nbsp;quis non vider interim eos in de prauata dodrina pcrfeueraturos,amp;: pœnas quasnbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;p

^eflioperob nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;dcbercLiionluiruros?Hoc deniq; in primis expend! debet,li hæretici(vt Augu

fiuraf'vtr»m nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;Znbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;r rr- JTnbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;niCvl^

papa fiperior feccrut)occauoncarripiantcurcconciuoomnib.nondupcrrectisanceaac[qu«Ljf^ fit concd,o,a»nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nunquà,quü iure quaque iniuria,decrit) periculû ell nequid deterius qua in

£a»tr4. nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;Bafiliéfi accidat.Etenim fi tu Eccicfiç reb.quictis,amp;: paulo ante,cÔcilij Côllantie

creto lùblatum fuifl'c t diuturnû illud Ichifma, rame quæftio ilia ardua, vtrum papa a^^^^ ritati concilij fubiacca t,an verb fup erior fit, tantum turbarum dediqvt codé

Concilia haberentur,vndc crcato Felice papa fchifina extitit quod ad Nicolai papç tem pus pertinuit,dubium non eft, quum noftro hoc feculo pietatis amp; cultus diuin i doélri-Ua hæreticorum nefaria pcruerfttate, in rantam pcrturbationem dcdu eta fit, quin ea-‘Jeni ilia cS obfeura quçftio rurfus moucri debeatJbi fi conciliu defiriiet papa efte fupe-J'iorem(vt reuera eft)ifti mox nirentur ijs quae contra Conftantienfi concilio confti tutanbsp;fuerunt.Deinde,quia hoc nolent aduertere, turn tres fuiflb qui fibi papa: dignitatemnbsp;Konten arrogabant, ac non vnum Dei vicarium ( vt nunc habemus ) caufabuntur hocnbsp;Concilium non efte liberum,vt iam didtitare incipiunt, neque vllam rationem pari vt e-*us autoritäre, quæ fuprema non fit, tencri debeant : ficque pugnantibus fententijs raio Uonem quærent qua foluatur,fe ab alijs feiungendo :amp;na(fti aliquot epifeopos (extabutnbsp;cnim Temper nimium multi nouarum rerum cupidi, qui amplioribus opibus amp; digniranbsp;^*inhient,amp; hac ratione fe confequi pofte fperent)aliud pugnans concilium coget. An- dotunbsp;^papamaliquemcreabunt,quiillorum hærefesprobet,rcligionemque Chriftianam »»»»»lt;»»'ƒ•nbsp;•^aioribus etiam turbis inuoluat quàm quæ iam extant. Sin au tern concilium ftatuet fiinbsp;autoritärem papali fuperiorem efte, hinc verb nec difticultas minor nec periculum

‘Cuius nafcetur.Etenim fi Cæfar pro imperio amp; autoritäre qua poller, concilium vel di-^itterc,vclcertevt falt;ftionibus obuiam iret,quas aduerius papalem amplitudinem conaparari videret, alio transferre conarctur(quod vnum cll'et his malis remedium)ibinbsp;^um (iuie concilium aflirmaretnefas elTe, alia e]uàm fua ipfius autoritäre vcl dimitti velnbsp;' hlrinsferri,amp; Cæfareinuito fedem mutare anderer : vt Ca;far tanto vulneri, quantalibecnbsp;autoritäre valeat,mcdicinamfaccre minime poft'et.

N E longe abeamus,tale quiddam CæfariSigiimundo beatxmemorixvfiiuenit.

’uoc tempus expeélaretur.Qmnetiam multos,qui quû debeant, nolunt tarnen ad pro Puliirndti hunc hofte operam opes conferre, materie hanc fpeciofam negligentia: amp;nbsp;^ufxnalt;ftos,dióturos efte morem fc concilio gefturos, atque auxilium quantu ex om-^Um fententia vifiim fuerit,laturos. PrætereaTurcam ipfum,vel fi nondum tarn matunbsp;^cChriftianis bellum inferre cogitaflet, tarnen hac conuocationem aduerfiis fe haberinbsp;^crtiorem fadtum, amp; magis feftinaturum amp; maiores copias addutfturum efte, quo hu-*^s concilij fententiam,quam ad fe opprimendum conftitutam arbitraretur, opprim e-Poftremo fiha:retici ad fanitatem amp; concordiam Ecclefiafticam reduci non pofi-

‘^cas occupare amp; tenere,vtlibertatemverbo(vtiaa:ant)Euangelicam, re Mahumeta-'^æimpietati perfimilemkurpare liceat.Hinc verb Chriftianç gentis intcritumamp; per-^ciem confequuturam,aut certe perpetuum nobis cum illis belluni conflatum iri,non Ceils ac T urcis aduerfus nos intercefterit ac ctiamnum extet.

p Hæc à Cæfare papx Romano propofita capita cum his papxrefponfisPratcnhs ^æfiriani ordinis eques Regi communicauerat,vt quid de vtrifqj fentiret,cognofccre-

Ad ea refpondet Rex,tametfi in pontificis refponfo grauiflimæ caufæ ineifent, qui- nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;*

CIS periculum ex indido concili o demonftrabatur, ediuer fo tarnen permufta maxiini PMerisamp;momenti adferrifeexiftimare,inprimiseaquæ quo loco fit res religionisnbsp;'^ctnonftrant,quç quidem(nifi diuino fauore amp; dementia malum hoc auertarur)in de-[Cfitis lapfura magis quàm meliorcm ft atü acceprura vi deretur, vnde fumma or bi Chrinbsp;^latio calamitas impenderet.Id verb fi accidcrit(quod Deus prohibeat) fibi dubium nonbsp;cquinolimprincipesChriftianiidmaximo criminipapç ptincipibus qui hodic

116 nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;\nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;M A R T, B E L L A I I

J nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;Chriftianosfc haben volunt(cuiufcunqj tandem culpa fit )daturi fint, qui res in tanum

perturbationemamp;; c5fufionemprolabifiuehnt,dumvelconciliucoireprohibuerint, vel fi coadtumfuerit, ijs limitibus amp; cancclRs libertatem circuferipferint, vtfpeciemijsnbsp;præberepoffintqui obijeiet multos ob iftas pracfcriptiones intcrcircrecufafl'e.Seigitur,nbsp;poftquam duo ilia attenté confiderauit quæ in p apæ relponfo habentur, fic fentire, itanbsp;vnum fieri debere,vt alterum minime prætermittatur. Principes omnes Chriftiani no-minis, quxcunq; tandê priuata habeant dogmata quibus adhæreant,per literas amp; oratonbsp;res ante omnia hac de re fimul communicare:oratorcs deinde illos figillatim quam fierinbsp;celerrimé pofict cum vberrimis amp;: liberrimis mandatis Romamittcre,qui turn de tempore amp; loco quo comodiffimumamp;tutiffimum efl'et cocilium habcri, ftatuerepofient, 19nbsp;rum de capitib.quæillicdifceptari oporteret, ex comuni fentetiaamp;confenfiiiudicaret,nbsp;iudiciumqj fcripto exarato fignificarent.Neqs non tarnen cuiuis plenc liccret,quicquidnbsp;in mentem veniretfinodo priuatæ contentiones nullo paólo attingantur) libéré abfqj vlnbsp;lo metu in medium adferre,qj ad commodum,concordiam quietc Ecclefia:, Dei culnbsp;tum,vitia reprimenda, hærefes feirpitus euellendas pietatis doétrina confirmandamnbsp;pertinere videretur.Neq; de ijs priuatim amp; exprefie cauendu elle quæ in refponfop ƒ ?nbsp;liaberentur:qualiaefleifta,nequidqjfupcriorib.concilijsratumamp;confl:itutumfitgt;‘^^^nbsp;nuoinmediunijpponatur, eofeneftram apcriri alijsqui inpofterumidemintcb^’®^nbsp;concilio tr anfaélis amp; probatis tentare vcllent.Sic enim prima fronte, li ber taré coangu*nbsp;ftare,amp; modum nonnullis excipiendis ponere, idqj antequam oratorcs amp;viriàprin^^^quot;nbsp;pibus delcéli conuenerint,amp;: inter fc ad capitum de quib.agcndum videatur,limitcs cirnbsp;cundandos animumadiunxerint, hoc verb iamefle anfam ijs prarberc quibus alioquinbsp;interefie nonlibeat. Contra fi fuos quifque oratores amp; delcdtos non definitis mandatsnbsp;mitteret,tum nihil cuiquam dari quod cxcufaret,atq; adeo,vbi coirent,neminem lucrum cuinon valdeprobarerur in libellos referride quo quifque audirc arque dilTeti:'^'^nbsp;vellet,priuatas denique fimultates amp;: controuerfias intôçim amncftiafepeliri.Hxcpot'nbsp;ro capita fic fcripto comprehenfa idem Rex turn demum publicé proponenda elfe ccnnbsp;febat quum coaftum eilet conciliû, neq; prius enuntiada elTeioratorcs amp; delecb exemnbsp;plum dcfcriptum ad fuos quisqj principes adferrent, vt ad diem collitutam omnes pronbsp;bé meditati quid ad lingula dicendum fit,veniant:His ita conllitutis, qui hodie à Roma pnbsp;næEcclcfiæ dominatudifcell'erunt, liquidem cum alijs inilbis capitibus confentirent,nbsp;Ipem elTe eos tandem aliquando eandem falutis viam ingrclTurosdin minus,caufam ponbsp;Ilea non diéturos quin çquiflimam quanqj rationcm concilium^ ipfiun,de quo taiir^nbsp;pere laborairent,recufaiîè vidcrenrur.Cçterùm oratoribus ipfis in illo primo congre»^^nbsp;amp; priufquam dies ad concilium indiceretur, liccret inter Ic llatuere quæ ratio intern^nbsp;fequeda eilet, vt huic malo obuiam eatur: ac principes ipfi quoque pro fe quifque qriipnbsp;bus locis dominatum obtinerct, viderent ne errores amp; falfa dogmata pullulent. Hxc »nbsp;leruarentur,resqj ea finceritate qua didum ell adminiftrarentur, non alium quàm lau-llum amp;: optatum concilij exitum fperandum ellc.Hoc ergo Regi videbatur.

S v B finemFebruari)menfishæcRegisfententiaamp;rclponlioadCxfarcmpcrftr-4*^ liofententiam tut : qutE omiiia loHgé aliter arque illc fenferat amp; expeÆauerat accipit ac interpreutu’'-fcwXnbsp;nbsp;nbsp;nbsp;Principio qitod commodillimnmfadu dixerat, vt concilio fua autoritas amp;huclus con

llaretjVt principumamp; populorum Chriftiani nominis oratores de quib. agendum eilet, inter le prius dilpicerent, amp; prima quafi lincamenta adumbrarent, hoc Cxfar anbsp;minuendam concilij autoritärem pertinere obijciebat;in quo quicquid agitur. Spinroknbsp;fanéli afflatu non humano arbitrio aut prarfcriptione geri oporteat. Ad caput autemnbsp;terum, quo agitur de cohibendo Turcæ impctu amp; confilio, quod Rex neq; quicquanrnbsp;rclpondiirct,ncq; vllam fuam opem con ferre fe veile fignificall'et, id verb amp;: grauiterrenbsp;prehcndcbat,amp; vehementer cbquerebatur, quafi quum proximus paries arderct,incenbsp;dij pcriculum ab extero amp;; longinquo hoftc libi nullum eile iudicaret.HocCxfaris fcæ 1nbsp;ptum fpecie quadaaélionis expoftulatorixamp; accufationis Regi rcdditur.Quimirati anbsp;tis non potuir, nifi qubd animum fiibi) t ab aliquo criminandi cupido relponlum adultnbsp;ratum Cælâri fuifle exhibitum : ex quo hanc tarn grauis tamque indignac expoftulacionbsp;niscaulam illi præbitam fuifle videri,vtpotc qui de lecundocapitetantosmoruscier*'nbsp;conabatur.Nam quuin fuo rclponfo,poftquam fuam dcReligionis negotio fententi^

' 'C O M M E N T. L I B. 1111. nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;^7

Hon folum fignificaucratjfed etiara declarauerat, ad extremum addidiflet, oratoribus Icgatis pro mandatorum acceptorum poteftatc concedendum efle vt de rcliquis inter fe viderent conftitueréntque : ïàtis fe in eo videri quo eflet animo amp; voluntate ex-poluiße:aptiinmum enim efle ad tuendam amp;: fcruandam Chriftianamgentem, ab oratoribus deled:is,qui ftatim Romammitti poflint,ifta traótariac non expeólari dumnbsp;tticoncilioproponercntur. Quod-quum ante annum(vti diótum efl:)coginon pofler,nbsp;^inüs magnum interim fpatium Turcæ datum iri, qui iamiam Chriftianorum ceruici-nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;'

OUS itnmineat. Ad fccundum,quo Cæfar contendit,fi oratores amp; deleóti inter fe ante de conférant de quibus in concilio agendum fit,concilij autoritärem imminutum iri,nbsp;^bi omniaSpiritu iànélo aurore geri debeantdn’eo fuamfententiam calumniofa inter-pretationedetortamfuifl'e.Huiufmodi enim oratorum boni publici amp; Ecclefiafticænbsp;concordiæamantflfimorum cœtum non putarefèabfque Spiritus diuini aufpiciisamp;:nbsp;ttuiflu fore, atque adeo quiequid ab eis confl:itueretur,præludium quoddam amp; quafînbsp;exordium concilij habitum iri.

' Rex tarnen vt plane officio fatisfaceret,confiliumiuumC2EiäripIuribusfignifica ^eftatuit. Ac de primo quidem capite rcfpondit,quando illi placebat cocilium abique

' ^Uis reftridionibus indicedum cfl'e, neque vllos ante colloqui aut coire debere quiillic ’jjtcrfuturi eflent,fibi quoque idem videri.Se quidem non elfe à quo primo orta cflèntnbsp;hreftritStionum amp; præfcriptionum ver ba: vti indicate cuiuis facile eflèt qui capita Ic-Inbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;p^.j. Pratenfem à Cæfare exhibita fuifle meminiiret.Q^d porro addidifi-

’^tnequa de priuatis controuerfiis nientio iniiceretur,id fe optimo cofilio fcciflre,quód ^'tîîalo vellet occurrere,ne cogeretur cocilium, relidis rebus quæ ad procurandareli-amp;onem pertincnt,in diffidiis conciliandis tempus abfumere. T amerfi enim nullus eflècnbsp;^Chnftianis principibus cui de loci or dine atque præftantia tan ta fieret iniuria, fe ta-inbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;publicæ paci libenter priuatum dolorem condonare, quern vel obliuioni trade-

^ïVcI in longius tempus reiicerer. Quamobrem fe rurfiis teftificari, ac palam denun-^tCjfibi nullum vnquam tempus viderifuifTe quo resipfa magis clamaret cogendum oabendum clTc fiindum concilium,atque nunc fit. Proinde quum à Deo in eum lo-b Ijj^^^^’gnRutis ordinem cueóli eflrent,melius,fan6tius ac lalubrius Chriftianis popu-^uUum efle opus,quod fufeipere ipfi atque aggredi debeant,quam vt primo quoquenbsp;.^porehabeatur,idqucianólo amp; fincero confilio,ne fiquid illic vitiofè geratur, fiifpi-animoshominuminceflatamp;occupet,fiiperiorailla omnia eodem morbo laboraf-çæ doco opportune,ad que tuto accedi poffit, indicatur, nequis tergiuerfetur aut ad-^rccufet,neve concilium quoddam nationale aut gentile flue etiam prouinciale acnbsp;ƒ ^vniuerfüeappeUeturrvtprofedofietfi non ex omnibus populis Chriftianis con-tiatbello ante Turcico quod obiiceretur,licet duodecies iam centena coro-Pc c^';^^^^'^^i^Rgt;luerit,atque oifties centenamiUiaadhucfuperelTe ad vicies centenanbsp;çç ^^iendavideat,heetinnumerosfumptusfccerir,Iicet infinita damna acceperit,li-feiat, fibi tarnenhanc fententiamnbsp;flj,^°^’^^niinfediflc,vtfimulatquc'rurcamipfiim in exercitueireaudicrit,vt Chri-bello premat,non modo opes fuas ciuiumque amp; nobilium fanguinem profun-quoqueipfiusvitamimpendcreparatusfit,feque eundem eife Cæfarisnbsp;confilium omninoperfuafum habere. Rogat denique vt poftrcmumhocnbsp;' ^113nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;confiilat,atque illud ab eo proficifei ftatuat,cui nihil antiquius fir,

i nullam quam pacis amp;: amicitiæ cum illo eolendæ occafionem probari intcl-fueruntpoftulata, refponfa, cxceptiones amp; referipta quæ inter papam amp;. citroque de cogendo amp; habende concilie miflîtabantur.nbsp;fubinde nuntij amp; rumores adeos adferebantur,quibusaliquidma-adduci debebant. Nuntiabatur enimTurcamnbsp;ht ^ntinopolim reuerfum (quo tanquam viôtoria parta triumphans ingreflus fue-Vngariæregnum occupare,vtigloriabatur,prohibuifl'et)bellumnbsp;ho ^^’^^que aduerfus Cæfârem, aduerfus iUius clientes amp; iùbditos publico præco-' magnum ab illo excrcitum in Zacyntho cotnparari vt Co-lic^^’’^’^ccipcret,quameodemanno Cæfarianiamp;Melitenfesccperant.His tametfivenbsp;incitari adrem capelTcndani debebant, niliil tarnen aótum eft : neque papa

I 4

»« nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;M A RT. B E L L A I I

J y J J, amp; principes in vnum confilium coirepotucrunt,aut{meo quidcm iudicio)volucrunr* Q^m enim vnus alrcrius poftulatis acquiefeeret,tertio res non probabàtur tanta inter lé diffid.entiaamp;fufpicionelaborabant.Ita diflimulationibus mutuis atque altetnisnbsp;totum negotium effluxit,occulto fane quodam nobifque ignoto Dei iuclicio, qui no-ftrorum fcelcrum magnitudine oifenfus tantam nobis adhuc fœlicitatemiargiri noluit«nbsp;Df g-rf/er« ur IA M tempus cft vt ad fœdus illud Bononienfe redeamus : quo quidem Cæfar co-pofito atque confirmato in Hi/paniamnauigaredecreuit Priufquam proficifeeretur,nbsp;petit à papa tres in cardinalium collegium cooptari: vnum duntaxat papa concedit.Re-gis orator galerum coccineum Regis verbis petit: conceditur,amp; eo ornatur loanncs Aunbsp;reil US archicpifcopus Tolofanus ducis Longouillani patruus. Vnum prçterea dari idem i»nbsp;orator petit in Angli gratiam,cpifcopo Vigornenfi,intimo confiliariojid quod tum ob-tineri non potuit.Hoc verb pollulatum Cxfar indigniflime tulit,fiue quodhac rationcnbsp;peripiciebatduorum regum negotia eodem momentoimpelli,nequealteri resalte-rius minori curx quam iuas eflCjliue quod exiftimabat id à Regis oratore fadü eflèjquónbsp;oculi fibi dolerent,propterea quod iniquiorc in Anglum voluntate eiTetNeque vero fenbsp;contincrepotuit,quin palam indicaret hoc fibi oratoris noftratis fadum longe nwgi’snbsp;difplicuift'e,quàm li in Regis gratiam quatuor galeros petiflct.Bononia tarnenprid.cal.nbsp;Mar.ita profettus eft,vt nihilo apertius publice quidem fuum in Regem animum pa^e-facerct.DumhxcBononiægererentur,cardinaléfque Galli infcüs Carfare amp; Cïlaria-nis decongrefiûillo agerent quem fiipràmemorauimus, epifcopus Comenfis,poftea idnbsp;cardinalis Carpius cum Rege agere cœperat(nam apud eumpapar nuntius crat)vtnonbsp;folùmille cum papa in colloqiüumveniret, verum etiamvt Cæfar adhiberetur. Huienbsp;Rex aperte fignificarc noluit quam exploratum de ea re papæ animum haberet, nequenbsp;ante fiium confilium apertius indicare quam illius mentem refeifeeret,propterea quodnbsp;ill a opinia da ifto nuntio adhuc gefta fuerat. Itaque refpondet fibi vehementer probarinbsp;vtfi cü papacoUoquerctur,Cæfar non adhiberetur,nifi quartus etiam Anglus adiungcnbsp;retunquod tarnen facile fadu fibi vidcrinegabatife enim illuc non venturum,acne Annbsp;glum quide,quin fibi vtcrq; parem comitum multitudineadduceretatq; Cæfariadeifenbsp;intelligeret,quödfibi,ne per infidias circunuenirentur,cauendü efl'e putarent: atque icanbsp;parumprobabile effet tres triumprincipum copias,quorum non magna eflèt animoru pnbsp;coniundio,adeopropinquasadpacemconfirmandam,acnon potius ad nouum bellum excitandumeaufampræ bituras eifc. Hane nuntij orationem amp; fiium ad illamrc-fponfumfuis cardinalibusamp;roratoriRomædievndecimodidi iam menfis per literalnbsp;fignificari curaucrat.hfdem etiam litfcris ad earefcripferat,quæiJlianteadeloco adco^nbsp;grcfrumdeligendoNicæavrbeadeumfcripferantihanc fibi commodam non videri,nbsp;quodineiusprincipisditioncacimperio erat,quern defc ita meritum intelligebat,vtnbsp;illius opera nullo pado fibi efic vtendum putaret:deinde turn vrbe tu arcem fibi inma-num tradi pofl:ulaturum,alia enim rationc non venturum:quæ omnia nonnifi magnisnbsp;difficultatibus amp; fumptugrauiflimo fieri poflc,quum præfertim loca valdc accommo-data alibi non deefrent,in quibus papa non minus quam domi in tuto diet.nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;4®

CoMMODVM Rex ab Anglo literas acceperat,quum ifta Romam fcribere in-ftitueret,quibus ad fe hominem mitti rogabat quicum fiimiliariter coUoqui poffet: habere fcquafdamres,quas nee litcris committere,neccuiquam indicari vellet, prætcr-quam vel ip fi vel ei quem pro fide amp; taciturnitate quas in eo effe fitas intelligerct, ad fc mittcndumcuraret.Rex tumvtfratriiniRis moremgereret, tumvteum deijs quçRo-mæ gefta fuerant certiorem facerct,item de feedere Italico, quemadmodum V cneti fenbsp;in illud coituros negaffentjpapa Genuenfes afeifei noluifrct,quç primo adduda,refpb-fà amp; excepta de concilij negotio,de Turcicis conatibus cocrcendis, de rationc qua tuto in colloquium cum papa venirct,qui fermones de ducifla Vrbini nuptiis habiti fuif-fcnt,quid ad orationem Nhinrij de Cæfarc in colloquium fccumamp;cum papa adhiben- )nbsp;do rclpondilfct,quæ de Turea amp; Coronæa a Venetis nuntiata fuifl'ent, quicquid deni-que ex quo à fe inuicem Caleti difeefliffent acciderat,GulieImum Bellaium Langæumnbsp;(cuius iam in hifee Commetariis meminimus)ad eum mittit.Huic mandat vtinter cetera illud commemoraret,quemadmodum non folùm macrimonij conditionem accenbsp;piflet,qua duci Aurelio fecundo filio ducifta V rbini (vti inter eos conuenerat quum rc-luotn

C O M M E N T. L I B. 1111.

roods arbitriscolloqucrcnnir)veriim ctiani qu0papxfidemfacerct,etimque àCæfa-ris coniunchione auellcrcc, filium vnà fecum ad ilium cogreflum ducere ftatuiß'er,quo ctiamille ducill'am adducerct,vbi matrim onium illud conficcretur. Anglum prætercanbsp;^o-crctquàm fibi commoduinamp;apnim vidcrcnir, ipiumcoram ifti colloquio inter-dic:neminem efle qui vberius,efficacius firmioribus argumentis caulam illam diuornbsp;rgt;Jpiobarequeat,præfertimquumidamp;abfqucpericulo maximofuo commodojtfinbsp;fui purgationem turn ad rcrum iiiarum quietcm quærcndam perficerc poflcuNamnbsp;S!Uodaditerattinet,permediamGalliamilliprogrediendumefl'e,vbi nibiloplus peri-culiilli quAm in ipfa Anglia compararetur.Dc loco quod dubitaripolfet/eNicxam renbsp;cufafTcjquodab eo tenebatur,quo cur vterctur nullam libi caufam efle iudicarct : ope-roro daturum,qucmcunque tandem in locum veniendumcfl'ct, rrequid periculi, nccnbsp;rorra nec mari ab hoftibus vllo pacio efle poifit-His caufis adduiSturn (c Lutctiæ fubfti-W^Cjvbi equitatus amp; peditatus rationes inftitucret,dcnique cl alii ipfi, quemadmodumnbsp;Çroul ftatucranr,proipiccret.Rei quidem fummam, veniendum cenferet necnc, fe innbsp;î^'ojiis qui ipli à cóliliis funt,atque in rerum amp; flatus rationc reponere. Quod fi iter hocnbsp;’pfcfufciperc ncquaquam vellet,autorem fe illi eflc,vt hominem,cui non minus quàmnbsp;C biipfi fidci habcret,mittat.Hxc in primis Langxus in mandatis accipit,fimul v 11 lumnbsp;’^oncatjde iis qua; German! principes rurfus fummopere à fe obtincre per legatos cu-rant.Qua de re quid ille fentiret,eum fcifcitari amp; noffe iubet.

Qv o D Anglus Regi fignificarecupiebat,hocnimirum erat,fe, poflquam fui di-^ortij negotiummultismorisfubindeintcrpofitis ab epifcopo Romanofiic enim pa-p3rn vocabat)produci animaduertifret,curaire vt Ecclefiç Anglicanæ iudicio,cui archi '^pifcopus Canmarenfis Angliæ primas pra;ßderet,de co femel flatuerctur. Hane pro-^^ntiaiîefuperius matrimonium inceflu effe, quam indulferat papa relaxationcm,in-^'rci deberc,quam in re conceflifl'et quæ ncc in cius nec in Ecclefiæ ipfius poteflate fi-J^fiuHoc fe indicium fequutum,priori matrimonio relidro marchioniffam Annam Bonbsp;Jtiiam duxifle:cui rci archiepifcopum,fponfæ pattern, matrem,fratres amp;: ducem Nor-^‘ifolcum patruum,nullis præterea adhibitis interfuiffe. Horum omnium paucos con-^rostantifpcreflevclle,dumin illo papæ amp; Regis congreflu (qui futurus fpcrabaturnbsp;proximo mêfe Maio)fuum ius ab eo obtincre polfet. Quod fi dcncgarct,tum le flatuif-bvel inuita tota Romana Ecclefia,earn pro vxore palam habere,illiufque Ecclefiæ iu-profus excurere.De cuius etiam tyrannide,quam fibi in cæteras Ecclefias fumpfif-‘’^hfe librum non cxiguum confcripfiire,quem tarnen non prius emitters decrcuiffet,nbsp;Hrotnividcretquainfeille æquitatevticonflitueret. Quainreauxilium Regis iummisnbsp;^^cibus implorabat,fe totum illius fidei trades amp; committens, fi forte cam ob caufamnbsp;æiar amp; cpifeopus Romanus bcllum inferre cogitaret.Sibi nuntiatu cfic quemadmo-, lomanus cpifeopus iaélarct fe totius Chrifliani orbis vires in fe excitacurû,liquidenbsp;'^lt;11010 quod de diuortij negotio faccrer,llare nollet. Cçfar item quum bis cum conue-^'^ct,magnam orationem de belli immanitatehabuilfct quo fe prcmcreflatuerct, nifinbsp;^^roCatharinaamitaingratiamredircr,honorcmque fartum tedium reflituerct: fa-fr’ltatem prætercaindicaffet qua bcllum hoc acriter vrgere poflet, maxime ob confî-quod cQnimunc cum rege Scotiæ habere feprædicabat. Hoc profeéló indubita-eft,neminem fuifTcjqui paulum modo hac de re audiret,quin cxploratum haberctnbsp;æfarem eum elle qui hæc perficcret:eâmquc ob caufam multi optimi viri in hoc ma-.*roa curaamp;fludioincumbebant,vtinucnirctur ratio qua controuerfia ifla amice amp;nbsp;f ,^catè componcrctur,quôd verebantur ne bellû inde exardefccret,quo vniuerfî prin-Pes Chrifliani diuerfarum partium fludio implicarentur. Ac Cæfar quidem Scoturanbsp;^*0 cqucflris dignitatis infigni ad fc pertraxerat.

Jî jjj I s s I DI V M hoc inter Anglum amp;Scotum, patruum amp; ncpotê,abipfoScoto rempote natumcft::qua de re Anglus à Langæoprimùmcertior fadlus cfl. Is cnimnbsp;bellicaconfcenfiqua tranfuerfomariBoloniain Angliam nauigaret,iam dimi-*riiniteramp;eoampliusBoloniaDarvcrnumcmcnfus,hora fcrc décima matutina adnbsp;1nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;^ro Darvernenfem tres naues apparatu bellico confpicit, quæ pafTis licet velis nihil

Jeroen promouebant,fcd codem loco manentes fpeciem præbcbant, quafi illic naues ^rverno progredientes fpccularcntur:quo reuera confiUo illic erant.Itaquc Langçus

Ijo nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;M A R T. B E L L A I I

I y J J. tamctû nulla belli aduerfus Regem erat fufpiciojtamen quia ex CO rum geftupotiusiü' dicabat piratas nefcio quos elle qui primumqueque adotirenturjquàmquiduisaliu tnbsp;nulla intcrpolîtamoravelificationcmutata inaltumnauem prouehi iuber,vt pericu-lum faceret quid illi conarentur.Qui vbi eum perfpiciunt fui metu curfum non tener^»nbsp;prora obuerla ad decimam vefpertinam,dum amp; ventus poneret,amp;: noóbs caligo ini:^''nbsp;ucniens confpeébum auferret,eum infequuntur,pilis tormentariis contincnter pctunt»nbsp;quarum plurimæproximè eum pertinebant.Exiis vnainterficiturnauis Britonicxnaunbsp;clerus,qui eum Conferua comitabatur5amp; nauis ipfa capitur,quç non tanta celeritatenbsp;rebatur quam alia h£ec,in qua veils amp; remis vteb antur. Langæus no óturna nauigationcnbsp;ad portu Rayenfem peruenerat,inde poftridiemanecolpicitillorumnuttierumadn^nbsp;uem naues excreuifle,nauibus aliquot captis, quas militibus ÔC machinis compleiicrat,nbsp;quarum maiorem copiam fecum aduexerant quam ad tres illas primas inftrucnonbsp;opus efl'et.Denique à pifcatoribus qui in portum profugiebat,audit Scotos elle,qu“^nbsp;naues prima belli lignificatione rebus adliuc dubiis armaflentJta fumma celcritate vnbsp;fus primus Anglumcertiorcmfacit,quipaulo poft alios fubinde eadem derenuntio^nbsp;accipit.Q^dillivaldemoleftumfuit,non tarn lane quod illius hoftis potentiaadmnbsp;dum tcrrerctur,quam quod Cæfaris amp; Ibciorum vires fubfequi fulpicabatut. Scdnbsp;ifte motus paucis menlibus Regis Galliæ interuentu fedatus eft : quamobrcmnbsp;milfis ad Cæfarem redeundum eft.

KexAnrjint Is BonoiiiaprofeftusGcnuamvenir,amp;fextoId.Apr.eportufoluic,relt;ftàinHip i^i^m cutfum teucns.Hunc Vclius Regis orator comitatus eft : cardinales Galli pap^nbsp;act, Bononia Romam profecuti,fummacontentionecumeoagunt,vt Anglicana turnbsp;ita componi poller,vtnequa ad Ecclefiam tempeftas amp; motus rediret. A dhanc remnbsp;randam crebris amp;: literis amp; nuntiis à Rege admonebantur,qui liimmopere opmbarn^nbsp;gotiumilJudpriusdirimeretur,quàmpapærenuntiaretur quid ab Anglo faftum^nbsp;Earn ob caufam diligentius vrgebat vt congreftus ille accelerarenir, quod fperabai inbsp;ipfo colloquio rationem fe aliquam reperturum. Pra?ter exteras autem literas quas innbsp;Angligratiamanteamiferat,quumadeum milortus Rupefortius noux reginæ^^^^^nbsp;venill'et,lite ras ad papam fummi in Anglum amoris plenas lcriplit,quarum ab ipi°nbsp;gio aduerfaria acceperat. Harum ftirnma erat, vt caufam abfentiæ quam Anglm ane-rebat,papaacciperer,vt indices in Angliammitteret qui caufam cognolcerei^^’'^H^^nbsp;vadimonium Romæ obire ne cogeretur.Cæfaris orator contra,multi cardinales amp; qu*nbsp;ab eo ftabant,aut quiRomanæ Ecclefiæ autoritärem incolumê manere cupiebant,p^nbsp;pænon minus inftareamp;vrgere vtin Anglum lege ageretur, præfertim quum nuni^mnbsp;illiseiret(quamuisincertaadliucfama)non quidem Angli pofterius cum Annanbsp;nia matrimonium re iamconfe(ftumefle(vterat)fed ilium inftarevt papalis ilia prionsnbsp;relaxario induccretur:quod tentari aut lîrfcipi pofte negabant, quin fanâæ fedis Apo-ftolicæmaieftasautoritafquelæderetur.Papæconlilium erat rem producere,donecnbsp;mitius tranlîgi polfetdioc etiam oftendebat,fi contra Anglum pronuntiaretur ,ncqucnbsp;tarnen iudicatum poftea fieri,reipfa fieri pofl'et,rem fie fr i^ra fufeipi, quæ tandem dc-dccus,ignominiam amp; contemptumTandæ lèdi eftèt allatura:ad earn autem fufeipion'nbsp;VrfMx eß fint damfibinonlàtiscftèvirium,nifiCæfarisauxilioiuuaretur.Sideniqueconiun(ftis opinbsp;-vint«« ira.nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;j aggrederentur,metuendum fibi videri ne Anglus fibi Regem Galliæ,pro ma

xima neceflitudine amp; focietate qua inter fe lundi videbantur,afcifccret;quæ res maio res turbas feditiones quam antea in Chriftiana Ecclefia excitaret.Hæc excufabatpanbsp;pa,cui paulo póft nuntijcertiafteruntur,non quidem nouas Angli nuptias reipla connbsp;fedaselî'c:fcd hoc fine dubio affirmabatur,archiepifcopum Cantuarienfem rolm -cium fufcepifte:quæ res fandæ fedis maieftatem magnopere minuebat, quu prælernnbsp;fub iudicibus ab ea conftitutis litem adhuc elfe conftarct.Itaqucgrauiter papa cunr carnbsp;dinalibus Gallis cxpoftulat,quód dnmilli rem proferri, nequid ante ilium congrellum pnbsp;accelerciur,poftuIant,Anglusinterimaliquidlèmpcrnouimoliatur.nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;r C '

D v M ilia vtrinque magno ftudio vrgentur, certis nuntiis de profedionc a: ans ê portu Genuenfiacceptis,papacxtremo menfeAprili in frequenti cardinalium connbsp;feftu(non tarnen iufto conliftorio habito)Regis poftulata inmeditim propolucr^,qui^nbsp;busilledelocodeligendoagebat,vbide rebus ad Chriftianara religionem Ipe ann^

COMMENT. LIB. ÏIlL nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;iji

bus coUoqucrentur de Turc a fidei liofte repellendo,deque aliis quæ Rex per litcras fu’ fiusexpo{ucrat:quæ cam arquaamp;:{andlaeranr,vt cardinales quibus congrelîùs iile nii-cordi crat,nullam lion eft am orationem reperirent,qua reclamare pofîent.Cæla-ns orator omni ope,indufl:ria amp; diligentia elaborauit,omnia attulit quç comminiici ponbsp;tu!t,quo rem fi minus plane impediret,at certe tantiiper retardaret,dum Cçfar fuam denbsp;bocnegotioiêntentiamfignificaret:vcrùmtanta contentione nihil impetrauit. Acnenbsp;quidem cardinales qui illi ftudcbant,quique Cæfarem de his rebus certiorem fierinbsp;C';gt;Pæbant,quicquam inuenire potuerut quod quidem faluo pudore poftulari debear,nbsp;id tantùm,vt priuiquam res conftitueretur,papa ad Regem fcriber et. Qttàd quumnbsp;bftum efler,Rex exiguo póft tempore per literas reipondit.

Hoc refponfumfubfinemmenfis Maij papæ in cardinalium confeftu redditur, præfentibus Gallis cardinalibus.Reliqui cardinales,qui impediendæ rei ftudebant,adnbsp;^uod ctiam à Cçiarc folicitabantur,proptereaquód coram noftratibus liberam voeemnbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;*

^uiittcrcnonaudebant,aliamdiem ienatuihabendopræfcribipoftulant: cui intereftê ^a-llirccufarunt,quódcosnonlatebatquamobrem idilli poftulaflent. Quoconcefto,nbsp;^bi ca dies venir,principio caufas a Rege allatas tam pias amp; iuftas fibi viden fatenrur, vcnbsp;^ïicmine repudiari debeant:quas ft nihilominus,quü paucæ eflènt,non tanti efte arbi-^rarijVt papa è fua ftde pede efterre debeatd'arius eflê præmitti alique ex antiftitibus,quinbsp;^%^^^entGntiammagisperfpicuèintelligat. Quo à papa concelió mittitur epiftopusnbsp;^uantanus,qucm antea ipft a Rege accerfiuerat, quicum de loco opportune confti-^'^tet.Nam quod ad tempus attinet,iam c5ucnerat,nc caloribus, qui in Prouincia funtnbsp;^^Xirnijpapæ valctudo afficeretur,vt nonnifi refrigerato proximispluuiis cælo profi-S ccndumcftct.Rcxinterim(qui etiam hoede tempore confilium dederat) Galliamnbsp;^^bonenftmamp;Arvernorum fines pcrluftrabat.Nam de loco,papa(vtidi(ftumeft)Ninbsp;huic rei deftinarat.Qi^ quum in ditionc ducis Sabaudiæ cft'etjCum papa fuo no-?^Jpc(nani Rex fuis verbis hoc petere noluerat)vno ex intimis cubiculariis miflo, vt idnbsp;1 j|^’^^^oluntatefieriliccrctrogat.Ille aliquandiupapæ ft obftqui vitro veile demon-( ‘^bfecum feeliciter agi prædicans,quod tam piumnegotium infuispoftèflionibusnbsp;Î3nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;vidcret.Ac profe(fto,vtquod res eft dicam,idfortafte magno illi comodo ceftu-

crat,amp; ad clades auertédas commodum,quas pofteagrauiflimas accepit. Ea eniin „ P primis papæfuerat cur tato ftudio hoepeteret, q. ipfum ctia ad colloquium ac-vbi commodum videret,Rcgi placarc decreuerat. Cæftr tarnen, cui totumnbsp;°.^^^dedi{pliccbat,quiquefibi quiduis potius rentandum,quamid fieri finendumnbsp;„ ƒuuabatjcas rationes per nuntios hominiproponit,vt fibi non conftare, fed nutarcnbsp;cb IInbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;epiftopus amp; maref-

^ommorencius poftquam de Villafranca, Antipoli, Freiulfio, Tauroenta,amp; i'iia finaul egiflcnt,amp; loca inlpexiflen t,MaflIliam ad hanc rem deleger unr.

itti 5 nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;quærcre pergeret quibus vel omnino negotium iftud \

quodäcx fuis nobilibus milfo e^’^’''^getvtiniuriamreginæ Catherine amitæ illatam vindicaret : ft iam aduerfus .

-^^remvehemen- k'-'Pif nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;impulit,quôd eodem tempore Romæ nuntiatur archi-

^^^fuarienfem fibi nomen Legati nati in Anglia fumpfîllè, aduerfus papa-^^Pr'^^^^^tionempronuntiafle,Annam Bolaniam Anglo nupfifl'e, librum ab eo, cuius

1 ho ’^^niinimus,aduerfus primatumamp;fummamEcclefiæ autoritärem editum elft.

' nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;totum cardinalium collegium tamgrauiter commotum cft,vtvno ore om-

c nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;^^tn nefarium Angli conatum papæ fidem imploraret.Papa ab his permo-

fçr ^‘tirain Anglum animaduerfurum fc oftendit,nifi intra cermmtempus iniuriam tarnen ftcius de congrefttiagereperfiftitjfuamdeeare certamftnten-dioj p^qtienti cœtu cxponit,omnibus quos comités habiturus erat,vt parati eflènr,e-'tCü fræ^^ri^nireintelleôla,vbipapam vident triremibus Rhodienfibus nauigare de--%ô(J ƒ1 petunt,v't ad fubfidiurn Coronææ aduerfus T urcam mitterentur:nbsp;' fto(ç‘^^^erarcntvelitcrimpeditum iri,vel caufamfibiin pofterum dari, qua dice-^'^^tii^^^^^iu^’^ui triremes alio auertiflet,Cæfarem coaótum Coronæam deftruifle,nbsp;tanien ad falutem totius Chriftianorum Reip.valde referr et teneri, fîquado bel-

TJX, nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;MART. BELLAII

J y J jJiaducrfusTurcamfu{cipiendi,amp;GræcosfiatrestotûmqueConftantinopoIcos imperium duriflima feruitutc liberandi faculcas daretur.Id profpiciens p apa noluit fibi ran-tamignominiælabeminuri,nonfolùm illas triremes Coronaram duci concedit/ed Tuas infuper addit,Gallicis ad nauigationem vti ftatuit. Contra Cæfaris,Ferdinandifra-triSjducumSabaudiamp;MediolanenfiscæterorûmquelegatijVeriti nequid aduerfus lenbsp;in eo congrefl'u fieret,eodem omnes confilio omnia moliebantur quibus Heluetiotuninbsp;animos maxime eorum qui RomanæEcclefîîe obtempérant,à Regis fide atquefocie-- täte alienarent,docebant eum pro teftantibus aduerfus Catholicos faucre. Ad banc crinbsp;minationemamp;coniurationem maxime illosiuuit epifeopus Verulanuspapx apudu-los nuntius,quem paflîm prædicabant de Rege illic peifimè meritum efl’e.His verbis ira lonbsp;permoti erantHeluetiorumanimi,vtparumabfuerit quin fœderi illi Italico aducriusnbsp;Regem initofeinfcribicurarent.Rex tarnen huiufmodi cofîliis paruo negotio occur-rit,præfentempecuniammittit,adbellum,fiquodiilisà rcliquis pagis religio nis eau anbsp;inferretur,fe conferre fena coronatorum millia in menfem veile oftendit : aliquonesnbsp;apudpapamperliteras amp;:nuntios de Verulani iniuria conqueritur.Papahominemu’nbsp;de caufîs domum reuocat,fe de eo negotio Régi purgat, amp; V erulano imperat vtinTnbsp;congrefl'u crimina iila diluât.nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;..

Medio fereluliomenfeduxNorthfolcusadRegemvencrat,ab Anglos’* vt illius nomine illi colloquio intereiTet.Statimvbi aduenit,auditRomç aduerfusprgt;i\nbsp;cipem fiium aliquid noui conftitutum efl'e,quanuis quid tandem efl'et, liquidé fcire nunbsp;poflef.itaque veniam petit,vt domum rcdiret.Rex hominem retinet, fic tarnen vt quanbsp;tumpoflret,reigeftæ veritatem diflimularet, iperans negotium ad pacatum quendamnbsp;exitum deduci poiTe.Statim enim adpapam nûtium milèrat, qui docerct quemlocui^nbsp;Anglus obtineret, quadiu dubia euentus fpe fufpenfus fuiiret,nimia temporis diumrn^^nbsp;tate,ingenti animi æfl:u,qui fibi fcrupulum eximi optabat,amp; cupiditate qua adducenbsp;tur vt hæredem regni ex fefe rclinqucret,impulfum,non expeôtalTe Romanx fedisj^nbsp;dicium:rationemprincipisnonnullam habendam eire,præftare eum Eccleüx obie-quentem addiôtum,vt antea fuerit,retinere,quàm contumacem,immorigerûamp;P^*'nbsp;rohofl:em:quodpeflîmiexempliefl'et,amp;infinita malaexfe parerct. AddebatetiaeaU^^^nbsp;Anghnuntia intcr fc amicitiamamp;neceflitudineminterefle,vtquicquidineum grauius ftatuereruG)nbsp;laabiturus,ncque minus grauiter laturus, quàm fi ad feipiùm hxc pertin^^nbsp;fiiudiàum. rent.Tandern medio ferme Augufto Northfolcus vt res Romæ gefta fuerat certiorfanbsp;lt;5lus,milortumRupcfortemfummaceleritate in Angliam mittit. Anglus ilium ftaUnbsp;iubet venia à Rege accepta ad fe redire, ducem Richomontium nothum, queminaU'nbsp;la Gallicahabebat,itcmoratores quos Romæ habebat,domumreuocat. RexcumneUnbsp;precibus ncc vlla oratione retineri poflè conlpicatus, tandem dimittit : monet tanacUnbsp;fratre chariflîmo rege obtincat,vtprobum quêdam amp; eruditum hominem mittat,qunbsp;teftis efl'et quantopere illius caufa apud papam laboraretâd quod Northfolcus perfed^’nbsp;mittunturque epifeopus Vincefl;rius,quem antea doôborem Stephneum appcUabaUC,nbsp;amp;Briandusexipfiuscubiculariisamp;nouæreginæpatruelis.nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;,

Jo- Circa idem tempus Tolofam ad Regem venit Bonaccurfius Grynxus Gulie r«m lt;HOTRe- miamp;s Ludouici Bauatiæ ducumàfecretis,quemillitamfuoquàmaliorum principuuanbsp;nomine mittebant qui cum eo fœdereillo nuper i£to coniunôfi erant. Mittebât autcuanbsp;his mandatis,quod ad reprçfentandam cetum coronatorum millium fumma attinerci»nbsp;quaille expaéti formula promififl'et,illis vno confenfii placuifle vtfibi Bauarie ducm^nbsp;in manu traderetur. Rogare tamcn,vt quoniam fatifdare,quemadmodum poUiciti runbsp;rant,non pofl'ent,quin totum in vulgus efferretur,amp;: caufa innotefeeret cur tanta pecu^nbsp;nia numerata efl'et(quam tarnen incognitam elfe cupiebant,amp;: tes ita poftulabat) fibinbsp;des haberetur,qui illi cauerequarationevclletamp;incôfiliovideretur,paratierat. Hunbsp;Rex orationis humanitate fatisfecit,pollicitus fe, fimulatque è colloquio cum papa rc,nbsp;diiflet,ad principesmilTurum qui cum ipfisvel cum eocui rem committerent,agennbsp;mandata habcret.Interim parantur omnîa quæ ad congreflùm perrinebant. Dux Alnbsp;niæ turn triremibus Gallicis proficifeitur, quas papa confeenfurus état: illis alixnauc^nbsp;adduntur,quibus impedimenta amp; farcinæ cardinalium aliorûmque comitum vcnercnbsp;tur. Laurentius Cibotus amp;: cornes Maflàeus à papa mifli ducem Aurclium cummnbsp;neripu»

COMMENT; LIB. nu

^eribus falutant.Comes itemTonnerranus Carcaflbnna ad duciflam Vrbini mittitur, ^uamdonis Regiisprofequitur.

E o D E M etiam tempore Regij nuntiatur cædes Mervillij patricij Mediolanenlis, antiquitus in aula Gallica educatum amp; in hippocomiam rcgiam afcitum Rex a- • ’q’* * * “ *1'^nbsp;PüdducemMediolanenfemlegatum habebat.Venëratprldem in Gallia ad aulam Lu- rvnbsp;^ouiciduodecimijVnacumGaleacio Sanfeuerino,maximo poftea Galliæ armigero.nbsp;¦^ulico minifterio ad mortem vlque Ludouici funâ:us, eundem etiam ftatum fob Frannbsp;«fco tenuerauHunc dux Mediolanenfis ea caufa amp; ordine quern commemorabo ob-^'•^ncariiuflit.Anno i y 31 MervilliusaRegepetitvtinInfobriam ad foos inuifendosnbsp;Redire eins voluntate liceret.Et quoniam liberaliter in Gallia habitus non modicas opesnbsp;^cqiiifieratjComitatu frequentem habebatjlauteconuiuabaturjprimos amp;intimos du-aulicos excipiebat,illos amp;ipfom quoque ducem muneribus affecit,cui fenon vulganbsp;^'^r(vtquidemvidebatur)inlinuauit,amp;:comitiMaximilianoStampio,quiprinceps dunbsp;^^i^egotia adminiftrabat. Aliquanto poftquam in Galliam rediifl'et,quo tempore Cæ-5 exercitum aducrfos Turcam comparabat, Francifcus Taberna Mervillij nepos,nbsp;’duce(cuius cancellarius erat)in Germaniam milfos,quum iter per Gallia faceret, Re-^^mFonte Bellandi illius nomine falutat. De multis inter fe dum fermones mifcct,hucnbsp;‘^l^endo venit,vt Regi c0firmaret,fique illuc legatum mittere in animo haberet, remnbsp;duci gratiiîimam,eaque ratione multa commode geri pofl'emeque verb vllum ap-f'otetn amp; duci m agis acceptum quam Mervillium mitti poffe. Verum quoniam dux o-ratione videre cogebatur vt Cæfaris gratiam retineret, qui ß apud cum à Rege le-S^tutn elfe animaduerteret,duriori oratione vterctur,Regem etiam atque etiam roga-vtlegati nomen inter eos arcanum amp;: taciturn feruaretur:vtque Mervillio literæ a Renbsp;^’^feparatim ad ducem darcntur,quibus priuata illius negotia commendarct : idquc conbsp;’¦“rifilio, vt fiqua foipicio animum Cæiàris fobiret, iftis fo dux purgare, amp;: fidem facerenbsp;^'^'^'et,apud fe ilium eife no qui legati locum obtineret,fed qui res priuatas curarct. Rexnbsp;aflentitur,amp; præter epiftolam fiduciariam amp;: mandata alias literas dat,quibus tan-ea fcribebantur quæ de rebus priuatis amp; dcmefticis Meryilli efle vidcbantur. Mennbsp;‘^^um etiam aliquod ftipendium præter foperiora beneficia attribuit, quo fe pro loconbsp;H^oefleeumvolebatjfuftcntarer.

P V X vnacum Cæfare Bononiæeratquum Mervillius in Longobardiam vcnit: ^^djnedux Cæfariinfufpicionemveniret,progredinoluit,fed Mediolanifubfiftit-Du-de fiioaduentuccrtioremfacit,feliteras ad eum à Rege amp; mandata habere quænbsp;’’^reni eflènt totius Chriftianæ religionis,fe, nequid fofpicionis oriretur (quemadmo-^cancellariusapudRegem dixcratjnifi ipfius voluntate amp; iufl'u vlterius progredinbsp;^ftatuiffeifeenimaRegehocin mandatisaccepifle,vtmoremei per omnia gerercnbsp;j^^atetur.Dux per literas refpondet,quibus dies afcripta erat x v 11 Decembris anno

3 : quas ego ad verbum interpretatus fum.

admeliteris x 11 huius mcnfis die ftatim ab aduentu tuo fcriptis figni-vir ornatiflime amp; chariifime, ea intcllexi omnia, vtque te in omnibus ex Regis nbsp;nbsp;aZ ƒ

^bftianiflimi præfcripto geiferis pcrfpexi. Quæ mihi omnia mirum in modum pla-^^^runtjVtqui Regi poten tiflimo fidcm amp;: obferuantiam fingularem adhuc præftiti, amp; J æftareporroinanimohabeo,quiqueidpræcipuèfl:udeoamp;cupio,vtqua apud eumnbsp;^ogratia,eamtua opera tueri poiTim. Quodinmeaditione amp; ciuitate commorarinbsp;Pere te oftendis,fic habeas velim,hoc me,quandiu voles, libentiflimè conceflurum,nbsp;„Sratiflimumtemihi cum alias ob caufasfuturum,tum quod à Rege maximo profe-s inter eines meos vcrfaris.Studium meum,vbi opus tibi eile fignificabis,tuarum rc-^^rationibus nunquam décrit. Vale.

Qi Æ c fiiit illius literarum fententia.Cui Mediolanum poftea reuerfo Mervillius ƒ ^'^acancellarij qui è Germania redierat(huc cnim primo loco adiirjlircras Regis red-’^Oiandata fiduciaria figillatim exponit,quæ omnia ille fibi iucunda efl'e teftatur.Diunbsp;ƒ ’^illumcommoratur,vbiquecomitatur, priuata amp; familiari valde illius confuetu-Ij^^^htur.Fortafte etiam non ita diligenter fibi temperauit, quin fe legatione fungi a-H|^^'°^fodicaret;vtferefolcnt qui ab extern! principis famulitio in patriam reuertun-’Cupidius vt inclarefcant quærcrc. V tcunque fit,fama ad Cæiârem peruenit, Ô0 non-

m

134 nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;MIRT. BELL All

J - nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nulIadefideducisdubitationevifuseftaffici,vtqu2Ecunqjdcnuptiisipßusneptisamp;Jdu

cisaginonparuaperficiendifpecœptafueranc,propèirritafierent.Dux per nuntium • .. «nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;CælàrifepurgatjCuivcpcrfuadeatMervilliumapüdfeobnegotiaquædam priuataco-

' nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;,nbsp;nbsp;nbsp;* •’ morarijliteras illas commendatitiaspcrferriiubetjquæconfilio Tabernx fcriptxfue-

U nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;ad fepur^andum,liquid huiuûnodi accideret quale accidit,vteretur. Cæfar

bac làtisfadione non plane accepta j nonnuUam libi adhuc fulpicionem hærere often-dit:hanc Ipeciem capcari,vt callidius oecultarentur quæ maioris momenti interim age-rentur.Deniq; tam acerbe de iis cxpoftulat,vt dux amplius fe purgare cupiens,pernun-tium illi confirmaret fe propediem omni eum lulpicione liberaturum, elFedurumquc vt plane intelligat fe neque àMervillio neque ab alio vllo ad Regis partes vel amicitiam lonbsp;adduci pofl'e.Huius rei perficiendæ occafio mox narranda paulo póft data eft.

iAiTViBi» i n- nbsp;nbsp;nbsp;Cal. lui. Mervillius cumfuis duccminciuitate comitabatur. IbinobiliS qui-

fiiuparatw. nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;domo Caftillionça lîue cafu lîue iudi cio è famulis Mervillij Baptiftam nefcio qüe

hominem minime malum côpellat,nomen heri rogat.Ille oftenfo hero,hic eft, inqui^ Mervillius c Gallia.Imô,inquit ille,Mervillius à furca.Hoc malcdiétum alius ex eoaemnbsp;famulitio quum audiret,illo têporis articulo diflimulat: expeôtat dum duceinarcemuinbsp;greflo omnes qui eum comitatifuerategrcderentur.Tum hominem ponè fubfcq^^^^nbsp;itaalloquitur,Modô,inquit,herum meum Mervilliuminmalamcrucemabireiufl““' ,nbsp;Neque te fie loquidecet,nequeillehaccontumelia amp; maledidto dignuseft. Negat d-le à ft didumhoc fuilTe.Inftat alter,inficiando locum non elfe, ftipfo audicntehxc illu 10nbsp;cfRitiifle.Pernegat ille,amp; quilquis hoc affirmaret,mentiri ait.Imo, inquit ille,furci/er,tenbsp;mendacijjreumperagodimûlq; cum didto vagina gladium educit. Nobilisille quodlornbsp;tafle humilions fortis hominem præ fe min oris duceret,quàm vt cum eo fibi decertan-dum eflèt,fe fubducit,duo ex eius comitatu ftriétis gladiis ilium adoriûturzverùmnbsp;hanequi aderant,dirimunt.Mervillio domum reuerfo famulus rem tota,vti accider^bnbsp;ordinenarrat-Quaillius oratione addutftus nohilem quêdam neccflàrium CaftiUio^^^nbsp;confanguineu accerfit,quem ex illo quærere iubet num his verbis vfus eilet. Quod q^^^nbsp;illeiureiurandointerpofitoinficiaretur,Mervillius homine rurfus miflb fibi vehementer dolere fignificat tantam ftiilTe famuli petulantiam, id fibi ne vitio detur rogat. Duxnbsp;de hac cotrouerfia certior fa(ftus,vtriq; vetat ne acrius rem vrgeat,ftd defiliere amp; quæquot; Pnbsp;feere iubet. Relpondet Mervillius huiufmodivetationes adeos pertinere quidiffidianbsp;haberent,fibi quidemnihil controuerlîæ cum vllo mortal! intercedere. Callilliotarnen nihilo ob interditftum ft eins comités fccum ad duodecim cum tragulis amp; fclopsnbsp;deducit,crebró adædes Mervillij obambulat: tandem vefperiin quinque vel fex ilhusnbsp;famulos incidit,quibus ni ft rccepiflent,vim faccre parabat.Mervülius quum iniuriamnbsp;facere pergerent,veritus nequid grauius accideret,prætorem per nuntium rogatvtreinbsp;prouideat:fe quidem nolle vt quam fuis iniuriam inferre alij conabantur,hanc vUara-tioneillivlcifterentur:fedillud quoquefibi nequaquam ferendum exiftimare,vtalijnbsp;molefti eile pergerent.Pra:tor iuftam hominis querelam nihili ducit, Caftillionem pa-

Mfn/iCiw in tjtur fubinde,vtlc)lebar,ada:desMetvillij iterfacere.Tandemvelperiillosvtanteafc-40 cerataggreditur:verùm eos fibi præcauentes oflenditjqui itavim vi repellere infti-taujn iKcatur tuunt,vt Caftillionc interfcdlo reliqui fugx fe mandarent.Poftridic mane(is dies quar-tus erat lulij) pra:tor Mervillij ædes ingreflùs,omnium bonorum repertorium conlîcit,nbsp;in cuftodiam ilium amp; quotquot ex illius famulitio repcrit,tradit, exiis vnum ferè ofto’nbsp;gcnarium,qui prç fenio fenfum aurium amifcrat,arripit, de eo quæftionemhabet,vta-liquam aduerfus herum confeflionem exprimeret. Ad illum,quandiu invinculis fuit,nbsp;nemini aditum patere aut alloquendi facultatcm dari patitur. Tandern ex amicis non-nulli(vtMediolani in huiufmodi rebus mos eftjillius caufam feripto defcndunt,quounbsp;prætof fibi exhibitum lacerat,amp; ne ledum quidem comminuit.Die Dominico quiin-fequutus eft,poft mediam nodem, ducis voluntate cognita eum capite obtruncari iu- Pnbsp;betjamp;pofterodicantcluceminplatea mcrcatorum corpus obtruncatum publice la-censrepertumeft.nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;.nbsp;nbsp;nbsp;.

Nepos quidamMervillij aufugicns cquis veredariis ft ad Regem recipit,cut rem ordine narrat,amp; de accepta iniuria grauiter conqueritur, quæ fane fatis perlpicuanbsp;erat,quód Mervillius ad praetorem conftigifset, q? cius depulfionemrecufafset audirc,

COMMENT. LIB. IIII. nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;ijy

immature iudicium faâum amp; fupplicium lumptum, quod die fefto, q, noóte in-^etnpcfta,caufa neq; informata neque dióta,atq; to tuin id tridui fpatio. Quumque hoc «hnMediolanenfium more pofitu,vt cuilibet vin6to,cuiufcunq; loci amp;ordinis fir,poftnbsp;’^^pitalc iudicium triduum foleat prorogari, liquid ad diluedum crimen alFerre poteft,nbsp;magis hoc ei denegandu non ftierat,cuius à multis annis officia fummæ fidei ex-in eum qui rex eftet Galliæ,cuius etia iuflu legatione illic fungebatur. Iftam hormis querimoniam amp; genus mortis Rex amp; qui in confilio adcranr,iniquiffimè tulerut.nbsp;quilquam erat qui legatione Regis nomine obire folitus efl'et, quin fibi idem im-!qnbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;iudicaret.Itaq; omnes fumma contentione vrgebant vt tatum facinus Rex cum

5^^ ^dfe pertinere iudicaret,idque tarn manifefto declararet,vt documente omnibus ^^pofterum eftet nc ius gentium violaretur,neve legati(quorum nomen etiam inter arnbsp;^a apud holies facrofanólum inuiolabilc efte debet)maxime apud eos ad quos miffinbsp;^nt,vUo in periculo verfarentur.Rex,ne tä prçceps eftet in vlcifcendo quam ille in pecnbsp;^^ndo fuerat,primiim à ducc ipfo petere ftatuit,vt de tarn inligni iniuria fibi fatisfieret:nbsp;^^mde vniuerfos principes amp; dynaftas Chriftianos certiores ea de re facere, velut quænbsp;^^omnes ex a'quopertinerct.Adduccmfcripfitinhæcverba.

I’e R L A T V M eft ad me,mi confobrinc,tuo iull'u contra vetuftiffima quçque iu-^^jContraque morem quern omnes omnium ætatum principes feruare confiieuemnt, p^tum meum Mervillium ante paucos dies capitis fupplicio fuifte affeiftu. Q^d egonbsp;‘^pta quam dici poteft,pro tarn atroci iniuria quam accepifte videor,molefte tuli ac fe-’^^•quam perfequi etiam in animo habeo,dum mihi pro rei grauitate làtisfaélû fit. Eumnbsp;'nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;ad te miferam,quöd eius in omni vita tantam probitatem amp; integritatem perfpe-

j ^^inhabebam,vtvcrifimile mihi fieri non poft'et,facinus ab eo tali fupplicio luendum i P^^Eatumfuiftc.Quodetiamfi verum cftet,illud tame tibiexciderc animo non debuir,nbsp;'nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;pcragendam no prius fuilïè quam amp; me certiore faceres, litis alt;fta mitteres,amp; quid

^'^tiremintelligercs:ad quæ ego tarnæqua amp;iufta rcfcripfiftem,vt nulla conquerendi ^aufa ribi relinqueretur.Hxc erat via atq; ratio quam in huiulmodi caufis ab omni vctunbsp;'¦ate cunéli fibi Icruandam eftè ccnfiierunt.Qmim autem præcipua huius necis iniurianbsp;i io (nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;redeat amp; lpeÓlct,quam ego inultam vt finamnullavnquam ratione adduci pof-

^’aijtc fie habere velim,omni opera tibi videndum efte quo Icelus commilTum ira ex-P^^SjVt mihi quantum ratio amp; æquitas pofeit abundc fatisfaólum elle intelligam.Sinau-fctp hoc tarn æquum ius abs te obtinere non potero,tibi edico,me adu erfiis te quacun-lice bit ratione aólurum eft'c,effelt;fturûmq; vt à te per fummam ftultitiam, nulla cur fieret occafione præbita,minimè toleradam mihi iniuriam eftefaclam intelligas.Denbsp;etiam per litcras apud omnes Chriftiani no minis principcs,focios amp;fœderatos co-’î^cror,ad quos res ifta,vt pore inter nos c5munis,æquè pertinet:vt feianr illi atque Havant mihi iuftiffimam caufam non deeire,cur earn mihi pcrfcquendam,amp; re iufto bel-° ^ggrediendum,vlq^; dum mihi débitas pœnas deden s,exiftimem.

Ij Ad papam velut pattern omnium communem in eandem fententiamfcripfit:vt P'anum facerct,fi tantæ iniuriæ fatisfaclio fibi denegare tur,vt ad illam vi amp; armis vindinbsp;p^dadeueniendumfibividerct,idfeabfqucgrauiffimaamp;:idoneacaufanÔ faccre. Adnbsp;'-æfarem quoque,ne fi res ad arma progrederetur,matericm fufpicandi naólus videre-fi^’^aliam belli inferendi caufam extitifle,has literas mifit.

Amplissimo, potcntiftimoamp;:pra:ftantiffimoCæfarifratrichariftimo,confan KigUadct. S^ineoamp;focio.S.Quanquam legatos vlla ratione lædi aut violariomni iure atque æ-A'quot;'quot;nbsp;^^tate vetitum cft,qui ab omni hominum memoria ad noftram çtatem eximia amp; fin-^aria priuilegia maxime laudabili amp; vetere inftituto concefta obtinuerunr, eâque fernbsp;, omnium regum amp; principum valde intercftiproptereaquod fi ea res tollatur, pacenbsp;lo bnbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;amicitiam tandem folui contingerct: (vnde periculum cft'et ne regni cuiu fti

5^amp;ftatus publie! pernicics atq; interitus confequcretur)tamenduxFrancifcusSfor-^)Vt certo nuntio compertum habco,non ira pridem leganim meum Mervillium,quê ^pEi(lfehabebat,lccurifeririiuftit.Quem tanta morumamp; vitæ integritate fe perpetuonbsp;SeflîlTe compcri,vtvix mihi quifquam perfuaderc poffit,crimen ab eo defignatum ellenbsp;^^od tanto fupplicio dignum vidcretur.Quod fiquid etiam taie commifift'ct,non licuitnbsp;^cn duci prius fupplicium fumcrc,quàm ad me caufam amp;: litem feripta mittetet, no-

m X

MART. B E L L A I I

y J y ftramq-.deearefententiatnexpeótaretiquainrc vtillifatisficrct opera dediflemusJani verô hoc præter caetera alienum nobis accidit,qgt; biduo captus, aceufatus, damnatus Sinbsp;fupplicio afFeiäus eft. Q^iniuriatantummihi dolorem amp;: indignationcmattuliCjVtnbsp;ferre nullo modo decreuerim:eâmq; ob cauiàm ad ilium fcripfi,vt earn plenè queniadnbsp;modmn ius fafq; iubet,farciac,Qux quum ita fint,ad cæteros etiam Chriftianos principes focios fœderatos rcripfi,quos noftra omnium de re quæ ad vniucrfos çque perti-netjCertiores fieri intcreftme'quis mihi, quum pœnas bello expetam,aliam efiê caufainnbsp;exifi;imer,néve hoc captato praetextu putet me de recuperando Mediolanefi domina-tu cogitarc.Qupd hac ratione me non quærere Deum immortalem conteftans affirmanbsp;re non dubito,contrà me fatis habiturû elfe fi hæc iniuria expietur. Hanc culpam fi dux lonbsp;vt præftet,operam(quemadmodum debet)fe dare oftêdet,negotio ftatim defiftam^finnbsp;minus,ego quacunq; ratione potero,illi oftendam me non eum efie, qui tam infigne conbsp;cumeliam in me accipere,aut vt eamimpunè ferat,pati queam,teq; id feire volo. Et fane fi apud fe quifq; cogitet quo animo tantam indignitatê amp; contumeliam, fi fibi fielet,nbsp;laturusfit,quâmqucintolerabilemvideri præ fe ferat,reperiet me iufto dolore adidnbsp;compelli,caufamé]ucidoneam pœnas bello repofeendi mihi datamfuifle. Vale.

IN candcni fententiam ad regemFerdinandum, Anglum rcliquôfque principes, populos,adipfos deniq; Heluetios fcripfit.Romae papa i ter ad cogrcfl'um Maflîlicnienxnbsp;parabat,quum illiRegis litcræ de Mervillij nece redditæ funt. Cæfari Veliusnbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;o-

rator lireras reddit,amp;: coràm cum co,quemadmodum in mandatis habebat,agit.Rcfpo lO det illc,Mervillium débitas pœnas dedifle,nullum legati locû tenuhrc,fed priuatæ con-ditionis nobilem,cx dominatu amp;; ditione ducis,apud quem domeftica quxdam ac pronbsp;pria nego tia curar et. Velius ilico alias profert ducis ipfius ad Regem literas,quibus connbsp;Rabateumloco oratoris apudipfumhabitumfuilTe. Cæfarfeiftis leuiter commouec^nbsp;oftenditûmo de ducis fide iam fibi dubitandum non efl'e videns, neque vllam innbsp;rum fufpicionem relidtam vt ille vnquam Regis partes amplexurus eflet, paiicis m-terieôtisdiebusPratenfem(cuius non femel mentiofadta eft)in Flandriam

Papa Ksma alteram Chriftierni Daniæ regis filiam adduceret,quam ille neptem fuamduci,vtpolH fuerat,in matrimonium daret.Eodem fere tempore nuptias ducis Aurelix amp; du-ntuiat. ciflæ Vrbinicelebrantur.EtenimSeptembrisdie oâ:auo,eodemanne i y} J papaRo-ma difceflit,reli(Ro legato,dum abefret,cardinali MÔtano,Iulij Papæ demortui patriio,nbsp;qui tarnen paulo póft diem fuum obiit. Rex multos myoparones amp; celoces difponün-bct,qui omnia diligenter amp; alto mari amp; ad omnes oras perluftrarent, nequod illi pen*nbsp;culumincauto crearetur.Cuius aduentum etiadum expC(ftaret,Maflilixfinitimalocinbsp;pcragrabat,Mafliliam quoque iplàm raptim interea venir,vt videret num omnia ad il-,nbsp;lum excipiendum redlê curata efl'cnt.

Massiliam adRcgemàduceFrancifco SfortiamittiturFrancifeus Tabcr-na(cu,ius fiiprà meminimus)cancellarius, qui ducem de nece Mervillij obiefta pnrga-fe de ret.Hunc Rexin intimo confilio audiri iubet.Eius oratio hue pertinebat, ducemnun-îAerviiiij ntee^ quam fulpicatum fuiftè forc vt Rex hanc necem in cam partem accepturus effet,quam 4®, eancel^^m P^r Ütcras cxpoftulationis acerbiflîmæ plcnas fignificaffet. Mervillium legati ordinera

amp; locum nunquam tenuiffe,ncquc in aula ducis ea conditione habitum foiffe, fed fub-ditumamp;clientemducisillicpriuati negotij caufa,aliorum inftar quifuas rcs curant, verfari folitum : nunquam fciuiffe fulpicatumvc efle iftum Mervillium Regis domefti-Gumnedumnuntiumautoratoremfuiffe.Hocfi compertum habuifl'et, camillius ra-tionemhabiturumfuiffe, quam habendameorum efl'e intelligerct qui ex tantiprin-cipis famulitio fint,cui fe ex omnibus maxime deuiniftum effe,cuiufque honori pluri-mum offîcij amp; obferuantiæ fe fiiftinerc agnofeat : quo infeiente nunquam fe quicquaranbsp;in ilium grauius ftatui paffurum fuiffe. Verùm quum non alio ilium loco quàm quem-uis è fil Is haberct,permififlc vt in ilium ea conditione lege ageretur,amp;: tanquam eo fup- pnbsp;pliciodignum,obcædem nobilisè domo Caftillionæa,qui ordinarium in ducis domo locum amp;gradum obtinebat.IpfumporroMervillium hominemfuillè vitæflag-.nbsp;tiofæamp;: fceleratæ,qua multorum animos grauiter ofFendebat,ficariïs amp;facinorolisnbsp;hominibus illius xdes continenter patuilTe, qui etiam mortem ipfius ducis amp; aliquotnbsp;ind*

C O M M E N T. L I B. I I 11. nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;137

^tïmorum confpiratione fada machinabantur: vt fxpius dux ilium moneri iufleric (i-cordinon efl'e quod diutius Mediolani commoraretur. Addcbat ie quoque iuflii du eum monuifle vt ciuitate excederet,fcddi£to audientem eum nonfuilïè,interimnbsp;Caftillionaei cxdcm interuenifl'e.Qi^ quidem quo paclo accidifletjatq; ille com-pt’eheniüsamp;obtruncatusfuiiTetjeodempeneordinc commemorabatquo antea narrata eft:tantùm filentio illud præteriit,prætorem ftiifle a Mervillio rogatiim,amp; amicos,nbsp;Quuin in cuftodiam traditus eflet,cius cauiam 1 crip to defendere conatos fiiifle.

H Æ c legatio amp; oratio incredibilem toti concilio ftuporem attulit, amp; maxime a-’cna vifa eft,proptereaquód cancellarius ifte Mervilli j ex for ore nepos erat,deinde nc-^0 extabat qui certius eo foiret rem contra fe habere quam narrabat, itaque tota eius Ofatio grauiffime iigillatim refellitur,fieri non pofle vt ducem lateret ipfiim Mervilliumnbsp;legatum no folum domefticum efie,quern ad fe miifom recordaretur. Id verumnbsp;^^efatis tu exliteris intelligi quas Mervillius Bononiæfcripfifler,tum exipfius ducis re-pofo:iUarum exemplum deforiptum,huius archetypum apudRegem efle.Illum in au-Ludouici tumFrancifoi Regis amplius vigintiquinque annos verfatum fuiile, vtnbsp;wxhuiusreiignarus efie non pofl'enquem tarn negligenter res fuas geffifle non fit ve-”iniile,vtfuorumnominaamp;fortunasquiinaliena ditione regione eflent,non te-ipfum quoque cancellarium,qui fatis norat quibus de caufis mifl'us fuiflet,nbsp;cuius opera aditus illi ad duce patuerar,amp;: eo familiariter vtebatur,non elfer dubiûnbsp;^oniturum fuifl'e ducem fuum,ne adeo grauiter in tarn potente Regem per imprudé-I^^^peccaret. Excipit cancellarius Mervillium quidem ad fe adiré mcminifle,vtadnbsp;intromitteretur,fed nihil præterea cum eo rei habuiflemeque hoc colloquiumnbsp;*^niobcaufamhabitumfT.iifl'e,quamproneceflitudineauunculiamp; nepotis in rebusnbsp;Pfliiatiszaliud quod cum duce haberet,non indicafle : nifi fortafle eo côfilio vt aliquidnbsp;I ^^pifcaretur de quo Regem certiorem facereqvt denique Aqua facultasdaretur, ad a-^dainamp;confirmandam inter illospacemoperamfuamconferret. Si prior hominisnbsp;aliéna amp; parum confentanea vifafuerat,multo etiam abfurdior hæc exceptio hanbsp;'^eft.Obiiciturquamparumdecerctorationemhancexipfiusoremitti,qui memi-b f'knbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;Regia manu

/fignatumhabuifle-.ipfum cancellarium elTequi apud Fontem Bellandi Regem de omnibus monuiflet,qui hanc rationem inuenifl'et, vt literæ commendatitiæ priua-a Rege darentur,quibus negotium quod reuera agebatur,occultari pofTet.nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;e-

.^01 omnia vt defint,immaturitatem tarnen amp; præcipitantiam ac quiduis potius quàm æquum perfpici in toto hoc negotio,quöd fufpicione tantum inieóta amp; opinionenbsp;j^^7^pta,quafi cædem à fuis faólam non inficiaretur,die Veneris comprehenfus alre-, P^ftdiedamnatusclanculumnoótuobtruncatuseflèt. Nimirumhinciàtis eóftare,nbsp;j, '^^om metuifle,nc fl palam fupplicio affici iufliflet,exorto populi tumultu res impedi-^^’^:populum enim veriturum fxiifle,ne fi Rex iniuriam vindicaret, ab infontibus pœ-^luerentur : idenimMediolanifama vulgo iadari.

. A eft confcientiævis,quæmentemamp;: confilium iisadimit quos damnat.E- m««« J'^^^etnmeminiquumadolefcens iftum cancellarium audirem ex præftantiflimisamp;:nbsp;ç/’^ptiflimis in reipondendoamp;excipiendohaberi omnium qui caufas agebanr. Sednbsp;Vi '^J?°^otgt;ie(ftofolertiaftatimamp;ingenium defecit:aut certe conlanguinitas ipfa(cuinbsp;Purnbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;poteft)eum in abfurda amp; male cohærentia reiponfa im-

ciip^ nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;clandeftinum illud amp; nodurnum fupplicium excufaret,ducem ait hoc fe

Regcæ^ Ra vellet obferuare, à fcirct,vt palam ilium tanta ignominia nolet affici. Ad hanc vo-1qnbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;occluditur,quum fateretur ducem(quôd negauerat)non fiiiffe ignarum quo

Mervillius,nihiliam opus efle cum eo pluribus agcre qui tam pugnan-p(jf®H^oretur,amp; rem perfpicuam inficiarctur.Rege fatis compertum habere tota hanc Ru ^^^^°’aem verbis modo conftare,nullarationcniti:conti'à Regem literis amp; aliisar-Knbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;duci hanc purgationem extorfifl'e,cui obfeurum non fuit Mervillium legati

Eiiii nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;tenuiffeiatque adco velle(quodinitio per literas poftulauiflet)hanc fi-

j^j^^atam iniuriam indignitatem refarciri,alioqui denutiare fe armis rem perfequu-•Sic Rex homine abfoluit amp; dimittit. Nec vero quifquam erat ex toto Regis co

rn 5

13S nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;M A R T. B E L L A I I

£ j.miratUjquintantaminiuriæatrocitatcmefleamp;indignitatéiudicaretjVtnonfolùmiu--ftam de vltionecogitandicaufam haberevideretur,verum etiam vix defiftere poiTcr, quinmaieftaüs decus ignominia afpergeret. Qœdnil'i in congreflu illo mox futuronbsp;controuerha componcretur,fufpicabantur vere proximo aliquid curbæ datum iri.nbsp;siitr.maariuf M E N s E OótobriexturriTaxianaamp;ipeculatoria confpiciturclaflis quapapani*nbsp;,:i:iitefapa uigabativnde figno dato myoparones celoces magno numero obuiam illi prodeüt,nbsp;^rM„iat,o.nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;multi nobiles cum tubis lituis vehebantur.Quum portumingrcderetur,àtut

reipeculatoriajoaneaS)CcœnobioVilt;3:oriano,raultifquealiiseditioribuslocisftrcpitü amplius trecentarum maiorum machinarum falutatur,quibus reciproco boatu à tri-«»r remibusrcdditototusportusamp;locafinitimaincendio corripi videbantur. His rebus i»nbsp;confeôtisênauiadViéiorianamædemverfus(eaeftè regione vrbis portuintcrpofito)nbsp;ad palarium Mommorencij defcendit:quem locum ille parauerat quo eum excipcrer,nbsp;donee ciuitatcm cum Iplendoreingrederetur.IdemMommorencius (huic enim Rexnbsp;omnem dc cxcipiendo papa curam commifcrat)duo in ciuitate ornanda palatia,vnumnbsp;papa: alteru Regi curauerat. Inter illavicus intercrat,in quo ampliflimam aulamlign^nbsp;extrui iuflèrat,quaiter ad vtrunque palatium cflet:qux tanta etiam magnitudine crut,nbsp;vttumcardinalium conliftoriumcaperepofletjtumillic etiam papa cum Regccon-gredi.Hæc omnia palïis maximi pretij aulæis ornata erant.Papa ad illud palatium quodnbsp;ei trans portumparatumeflediximuSjdedudtojdomumfc quiiquein poftcrum diem

Irecipit,quo Cevtvrbem ingredercturparauit.IngrefTus illifummo fplendore magni- le ficentiffimo apparatuinftruitur.l£fe^thedrafcdens,liumeris duorum baiulorum or-

I natu pontifical!infignisgeftatur,nifiquödcapititÏ5fa deert,antean^ulonem habet e-! quum Afturcqnemalbum,cuiüs ter^impofitum quicfcitfacramêtum altaris:equum ƒ öuopeditesdecentirtimoornatuhachisCandidîsîericisducunt. Sequunturcardin^-j iGsceleberrimisvcftibus,mulispontificalibusinuehentes;tum ducifla Vrbini lepara-tiin fpicndidiffimè CcCe inferens,quam nobiles turn viri turn mulieres turn ê Gallia tumnbsp;ex Italiacomitantur.Eafubfequentipopulifrequentiaftipatus papaad locumvbi comnbsp;morareturparatumpcrucnit:tumomnesdomum redeunt. Tanti iplendoris pompanbsp;abfquevllotumultuautturbaadminiftrataeft. Dum vrbem ingreditur, Rex interimnbsp;myoparoncadcumlocumvndepapadifcerterat,nauigat,vtindepoftridieprofertus 50nbsp;teynbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;clientcls:papalisofficiunifupplcxhumiadpedesftratus,vtpoteRex Chriftianilfimus,

5“quot;** prærtaretMuIto ante conuenerat^tquum Rex papam adorabandus amp;: demilTus fal“quot; ‘/P A.nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;taret,Gulielmus Poyctus qui tum curiæ Parifienfis primus præfes erar,poftea cancel^'

riatu geflit,apud ilium orationem habcret.Is omnes fuæ aztatis oratores facile eloquen-tiafuperabat,amp;:linguamGaUicam omniu optime callebat illequidem, Larinxeredo, non valde peritus fuit.Qimm ob caufam orationem fuam iampridem à doftiflimis Galnbsp;liæhominibus confcriptam,diligentilîîmè edidicerat:vcriim contra acciditaeputabat.nbsp;Nam ccremoniraum antiftes Regem mane ê ledo furgentem monet quibus de rebiwnbsp;papa orationem haberi cuperet,ne aliorum principum animi offenderentur. Argume-tum ab illo didatum omnino aliud erat ab eo quod Poyetus meditatus fuerat.Itaque m qenbsp;opinatocafufeopprc/rumvidens,Rcgcmoratvt hocmunus alius obiret,epifcopi cu-iufdamprouinciam crte,quum de concordiaamp;: paceEcclefiæ agi oporteret. Hanc ver-bo caufam arterebat,refignificabat fibitempus non fuppeterc,vt orationis argumentum amp; feriem mutaret.Q^ quum ita elïènt,negotium loanni Bellaio Parifienli epiiconbsp;po committitur,qui licet repente res obtruderetur,fic tarnen pro temporis breuitate icnbsp;gcflit,vt amp; noftratibus amp; exteris fatisfaceret.

Rex paratus venitad papæ palatium,principibus confanguincis comitatus,ducc Vindocino,comif e SampauIio,Mompenferio amp;: Rupci urionio,duce Nemorenfi ducisnbsp;Sabaudi fratre, qui illic diem obiit,duce Albaniteamp;pleri{que comitibus,baronibusa-liiique nobilibus, exquibus Mommorecius præfedus prætorio abilliuslaterenunqua y#nbsp;difccdebat.Rexin palatium quum vcnirtet,fumma humanitäre à papaamp; cardinalibusnbsp;confirtorio coado excipitunfe quifque poftea ad locum defignatum recipit. Rex cumnbsp;nonnullos alios cardinales fecumabducit, quos regie acciperer,turn Medicem ip nmnbsp;papænepotem virum dignitateamp;: comitum frequentiaclarilfimum.Poftero die quiv-trinq; deledi fuçrant,conueniunt,vt de iis agcjtent quorum caufa congreflusnbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;ƒ

COMMENT. LIB. IIII. nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;15^

tUtus.Principio quum de fidci negotio traftandum effet, quo ni am res nondum eo de-duftæ erant,vt concilium cogeretur (cuius rei caufas antea demonftrauimus) diploma interim conficitur quo hxref es in hoc regno fuboricntes fiftercntur, ne rerum maiornbsp;perturbatio cofequeretur. Matrimonium ducis Aurelij alterius Regis filij amp; Catharinæ t^-atrhnonanbsp;^edicææ yrbîni duciffæ papæ neptis tranfigitur,ijs aut non longé diffimilibus conditionbsp;nibusquasanteaduci Albaniæpropofîtasamp;latasfuifledemonftratumeft.Nuptiæam- thîriMliùinbsp;pliflîniaamp; magnifîcentiffma pompa celebrantur,papaipfo nuptialia verba nuncup an-^c.Pofteacoaóto confiftorio quatuor in Regis gratiam creantur cardinales : cardinalisnbsp;I !.. ^^^^tor,antca Lexouienfis epifcopus,fumnius Regiæ ftipis erogator:cardinalis Bono-

• ¦ nbsp;nbsp;nienfis ex Cubiculariafamilia,ducis Albaniæ frater vterinus:cardinalis Caftellioneus è

• ¦ nbsp;nbsp;§ente Collinia,Mommorencij é fororc nepos,marefcliallij Caftellionei filius : cardi-^^sGiucrius Amiraliæ Brionise patruus. Milia Papalis celebratur, in cuius exitu papanbsp;^tiftianam gentem totam, vbicunque orbe vniuerfo Iparfa eft,fauftis ominibus pro-^uitur, amp; peccatorum veniam eandem largitur quam folet die louis feptimanæ fân-^æjquæfcilicetPafchaliaproximèantecedit. Hisconfcélis rebus papa Romamnaui-^^*^nbsp;Saturusèportu circiter die Nouembris vicefimumfoluit.Rex Auenioncmproficifci-’’^'*“’*’*’''quot;

De Angli negotio Rege fumma diligentia inftante fermo inijcitur. V erùm quonia eo procefferat, vt papa in eum iam execr ationis fulmen vibraffet, cardinaliü inter-^eflione Romam negotium reijcitur, vbi collegium totum liaberetur : placuit interimnbsp;vtRexper nuntiosei perfuaderet,quô fe Romanæ Ecclehæ iurifdiélioni rurfus fub-*^itteret.

E x ex quo Maflîlia profeétus eft,iter non intermifit, nifî quod biduo Auenione chrSftofhsnu ^ninioratus eft, donee adCoftam Santandreamperueniret. Ibi intimo concilio coa-

depoftulatis deliberatecœpitquæ turn duxiuniorChriftophorus ‘Wirtembergen gi^Óptjua 'ffuoamp; paths nomine, tu Gulielmusamp;Ludouicus Bauariæ duces illiuspatrui fcriptonbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;cona

*Snificaucrant. Demonftratu eft antea quam amico amp; humano refponfo Rex Bonac-^'^ffium Gryna:um alloquutusfuiiret,fecertum hominem cum mandatismiflurum, cuni eis quemadmodum optauerant poftulauerantq;,ageret atq; conftitueret.Hoc

. .,.^’’cfponfum fuis principib.per literas lignificauit, ipfe in aula fübftitit,dum coUoquio

I nbsp;nbsp;nbsp;° dimiftb Rex quern pollicitus ftierat deligeret. Is Chriftophonis Wirtembergenfis

J, ^’^äs à foeijs foederis Suauiêfîs iam inde à menfe Augufto acceperat, qui ad alias ipfius ^f^tas refcripferant quas prid.Cal.eiufdem menfis miferat, quibus oftenderat quam iunbsp;expoftulandi caufas habere viderctur, quodfeucrè amp; acerbe nullo fuo merito fecunbsp;amp;diceret.Quibus communi fœderatorum confilio mandatum erat,ij refpondentne-hoc tarn multis difficultatibus impeditum effe, vt literis vitro citroq} mittendisnbsp;ne vix quidem tranfigi conficiqj poffet : monent vt ipfe co ram primo Septembrinbsp;F^^Xirno comitijs interfit,quae Auguftæ habere cogitabanr, quibus de alijs negotijs de-“^tatio inftituçreturdllic fc de illo ctiam aéluros. Hanc ob caufam fidei etiam publicænbsp;Io th-nbsp;nbsp;nbsp;ampliflima verboru formula exaratas Triumuiroru manu amp; figno confirmatas

J‘^at.Hi turn erat Gulielmus Ketingcfis, Leonardus Bappahinenfis facri Imperij ma-j^æhallus,amp; Vlricus Natareius prçtor vrbanus Vlmenfis.Eft autem apud Germanos in pofltum,vt quifquis comitia de fuis rebus priuatis habcri poftulat, is qua maximonbsp;numero neceflarios, familiäres amp;: fui ftudiofos aut certe ab eis miffos deledosqjnbsp;adducat, vt illis præfentibus amp; audientib.negotium decidatur. Huius præfentiænbsp;^otnitatus ea conditio atqj lex cft,vt quotquot interfunt, illius caufam qua de agitur,nbsp;fecus ac fuam ad fe pertinere ducant, ipfoque faifto fuam illi fidem vel ad arma ca-^da,fi opus fit,obftringant, vbi iuris obtinendi denegatio vel diffimulatio aliqua cernbsp;J. ƒ J^-Hunc morem fcquutus Chriftophorus multos reges,duces amp; principes per nun-h ^^agnopcrc rogauerat, eorum^ hocnegotio fidem amp; opem implorauerat. Itaqs q^nbsp;^oria tenebaqducibus Bauariæ patruis fuis Regem promififtè fc aliquem dclcóhirünbsp;Jnbsp;nbsp;nbsp;cummandatis illuc mitteret,litcras ad eu fcribit fingularis modeftiæ plenas,qua-

(ç^icntentiam huic loco inferere libuit,fimul etiam Regis ad illas rcfponfum,deniqj al I eiufdem petitionem,adiun(ftis fummis Bauariæ ducum ipfius patruorum prcci-^¦•vt quidem à Grynæo tum verbis turn fcripto omnia Regi fignificata funt.

S AL V TE inprimis, vtfert confuetudo, dióla, oftendebatquemadmodum à de

ni 4

Ï4O nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;MÄRT. BBLLAH

I y 5 3. cemamp;{êptemannis,quumfortunisfuisexutiamp;pofleflionib.pulfîeirent,intantafiialt;k patris calami täte prima tum liberationis fpes afFullîflet,quû illi Regina Aleonoram Cç-ûris regis Romanorum for orem (quorum fifco ea bona addida fuiflent) nupfinem-tellexifl'er. Q^m enim Chriftophori mater Cæfaris Maximiliani neptis ex forore hi*nbsp;ill'et,cuius filius Philippus Caftiliæ Rex liberos habuerit Carolum,Ferdinanduniamp; A-leonoram,omnino confidere le,fore vt Regia autoritas huic negotio interpofita ytrun-que ob earn affinitatem quæ inter illos intercedebat, valdecommoturaefl'et, quohincnbsp;acerbitatum amp; calamitatum finis confequeretur. Hanc porro illius gratiam amp;L potenti-am ad fe fubleuandos adhibitum iri, fe non polfe non iperare, pro ea bonitate amp; com-miferatione qua omnes profequi foleret qui in milèrias amp; çr ûnas incidiflènt.QMniob- 10nbsp;rem quoniam fidei publicç autoritäre ad cœtum fociorum fœderis Suauienfis(a quibusnbsp;fpoliati amp; bonis deturbati fuerant) venturus elfer, illic querelas fuas expofiturus, Regenbsp;etiam atque etiam orare turn vt ad Cæfarem amp;: Ferdinandum feriberet, turn fœderausnbsp;iftis per legatum fumma ftudij fignificatione rem commendaret, fuum denique amp;p3-

¦ ’ nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;tris negotium in fidemfuamacciperet.Nondubitare le quinillofauenteamp;iuuantepro

• nbsp;nbsp;nbsp;fj5erèamp; fœliciterfereshaberet: fequehac ratione incomparabilis beneficij nienior^^

obligari illius maieftati in perpetuum fenfuros,cui tandem denuo fe etiam atque etiam commendarent.nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;.

Hæ cfueruntducis Chriftophori poftulatajadquaî Rex poft multamdebbcrano-flofhoritjgt;iß0 nemrelpondet feamp;natura amp;: inftitutioneadopem ijsferendam quibus opus la ref^onfum.nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;confanguineis,propenfum elle. Proinde le magnopere dolere,quôd neque illo-

rum negotium nifi CçfareôôRomanorum rege (ad quos totumilludinprimispernn^ at,quique illorum bona amp; dignitates publicarint) confcijs ac probantibus compleetnbsp;defendere, neque ad focios Icederis Suauienfis legatum hac de re mittere pollet,nbsp;quam cum illis habebat pacem amp; amicitiam violate videretur.Etenim fi vel peteret vnbsp;po lularet vt fœderatorum iudicio ipfi amp; patri omnia ilia reftituerentur, quid hoc aliunbsp;elle, quam quod obleurè illos damnaret taciteq; lügillaret, tanqua aliénas fortunaspe'^nbsp;fraudem amp; iniuriam occuparent atque detineret’Se certe libentilfime fafturum vt eosnbsp;per literas quanta pollet maxima voluntatis amp; ftudij teftificatione rogaret,rationem lUnbsp;tantaepropinquitatis quaj inter vtrolq; intercedit haberent, illorumq; rationibus pro- 1nbsp;lpicerêt,quó habeant vnde pro gradu amp; nobilitate generis amp; affinitatis, qua tantis priunbsp;cipibus coniunfti funt,viuere polïînt.Cæterùm ipfi Chriftophoro duci fuis bonis amp;ra-cultatibus vtendi poteftatem vbicunq; opus ellet,faciebat,de quibus fuo ar bitratu copnbsp;ftituere abfquecuiulquamiuftaolfenfioneamp; querela polfet,fe denique illorutn cauwnbsp;omnia fadurum confirmât, quæfalua fociorum amp; necelfariorumconiundione face-re liceret.

Res ira proculdubiohabebatjVt Rex fiimmoperehos duces in priftinum dignitatis locum reftitui cupefetjlibentiffimeqs rationem inuenilfet qua illos etiam proprijs in’ penfisiuuaret,partimVtvires Cæfarisamp; fratris dcbilitaret,partimvtinGermaniavenbsp;nouas necelfitudines pararet,vel veteres confirmaret,denique vt Cçfari par pari reter-ret, qui adle Regios amicos amp; focios pellicere omniratione conabatur.Sedhoc tananbsp;fpeciolb prætextuefficerevolebat,vtverêfcmper contendere pollet à fe nihil contranbsp;fœdus committi.-cuius quidem foederis formulç fi verbo tenus hçrere videretur,faân'nbsp;rum officio fatis fe exiftimabat,vt no etiam amplius earn in eius gratiam dilatarct,a qn^nbsp;fibi nullam tantæ voluntatis occafionem dari fatis animaduertebat. Hunc elfe Rcgis anbsp;nimum Bonaccurfium ducum Bauariç lècretariumnon Iatebar,id quod fuis principe'nbsp;perliteras notis exaratasfignifieauit,quiducem etiam Chriftophorum nepotemcctynbsp;tiorem faciunt.Longe enim in ilium meliori erant animo quàm in pattern, vt fi ducatHnbsp;illi reftituere patre relióbo fas fuillet, id libenter fiifcepturi viderentur, quod etiam nonnbsp;obfeure fignificarant. Sed id fe conlequi polfe delperabant, turn quod maxima coriin^nbsp;pars qui hunc ducatum rccuperandum curabanr,patris caufa præcipuè cupicbant,tu^nbsp;quod turpevidebatur,patre negledto defilio ornando laborare. Itaque quia quod vonbsp;bant, non potcrant, quod polfunt veile cceperunt, aut certe quod facilius faftu elle lO^nbsp;dicant,amp; ad legatum fuum fecretariumqs fufius Icribunt: qui amp; oratione illorum mennbsp;tern Regi indicat,amp; ftripto comprehenfam tradit.

COMMENT. LIB. 1111' nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;141

pR INc I p I o magnam feilli haberegratiam fignificant,quódhumaniflimo ami-ciflimo refjponfb Icgatum Rium profequutus fuiflet,fe cum illo Temper bona fide amp;: fim-pliciter aéluros.Deinde certiore ilium faciunt fiia opera amp; confilio occulto elFeótu efie publica fide data dux Chriftophorus nepos comi ci js tuto interefle queat. In Iiis nihilnbsp;aftum iri, in quo non ille per legatum quendam cum alijs reliquorum regum amp; princi-pum Chriftianoru Chriftophoro auxilio fubfidio efl'e poflic : qui etiä illorum opera,nbsp;ftudio fulFragationc confirmatus eu regi Ferdinando placare amp;c reconciliare p oterit.nbsp;Wane reconciliationem amice peraótum iri, eamq; vt facri Imperij getis Germanicænbsp;*ura,inftituta,leges,mores priuilegia ferunc, quibus Ferdinadus reclamare nec vellecnbsp;nec auderct,quin multoru inuidiam amp; in primis ordinum Imperij odia aduerfiis fe connbsp;nnarct.Ira Regem,fi huic negotio fauere inftitueret,e duob.vnum fine vUa dubitationenbsp;^ffeólurum eue,aut à Ferdinando ducum reftitutionem cofequuturum efie : quo fieret

amp; illi cum fuis Icmpirerna tanti beneficij memoria ilium colerent,amp;Ferdinando tä-nindein virium atqj amicorum decederet: aut ilium co rcdaóturum, vt quod iuftum æquum eft denegaret quo fibi totam Gcrmaniam infeftam redderet ; quæ non duca-ilium modo fed etiam dignitatem amp; nome régis Romanorum adimere poftet. At-9ne omnia ifta fic adminiftratum iri, vt Regem non tarn aperte eis immifeeri oporteat,nbsp;nicrito vt dici poftit ab eo primo exordium pacis cum Cæfare violatæ extitifte.Quam-^^nbremrogabant,vtquoniamiam decreueratLangæum inGermaniam mittere,quinbsp;principibus ageret amp; ftatueret quanam ratione pecunia deponeretur ad fœdus il-^ndineundum,quod excipiendi noninuadendi conditione cum eis pacifeebatur : amp;funbsp;fnriim eratvt legativeldeleófiquos principes omnes fœderis Smalchadici participesnbsp;^ntebant,his comitijsadducum reftitutionem vrgendam intereftent,negrauareturnbsp;^ocnegotium foeijs fœderis Suauienfis per literas commendare, Langæo imperare vtnbsp;’^•ceadem conditione quaalijadeiret,autqucmadmodum faltem ipfi Langæo cumnbsp;^luariæ ducibus conucniftet. Quinetiam ad Lotaringiæ ducem amp;; Guifiæ ducem illiusnbsp;natrem fcriberet, vt fi forte duci Chriftophoro aut nonullis ex eius famulitio per illorunbsp;®nes iter facercvel commorari contingat,hoc illorum voluntate facere,idque cum omnbsp;^iuftæ humanitatis ftudio atqs officio liceret. Quod facile ab illis Regem obtenturumnbsp;I“'onfiderent.

H Æ c poftuIataadhuncferemodumdefcriptaRegitraduntur,fimuIredduntur

Pnftcriorcs ducis Chriftophori literæ, quibus docebat non folum confenfii Cæfaris èc inandi hæc comitia cogi, verum etiam eorum nomine dclcftos Sc legatos mitten-efte,Ferdinando placere, vt hoc negotium ex lurifconfultoru difciplina in cœtu fœnbsp;^^ratorum decidcrctur.Id ita habere vt coftaret, exemplum mittit tabularum fidci pu-jjcæ quas Ferdinandus dediftet, quibus dies afcripta erat vicefima feptima menfisnbsp;luperioris 3 item literarum, quas poftridie dediftet, ad fœderis capitaneumde eo-negotio fcriptas, quibus non modo quod iure deberetur fe fa(fturum,fcd humani-^(j^^^^Q’-ioque erga eum vfurum efl'e promitteret: quinetiam apud Cæfarem quicquidnbsp;^“^^fUjCommendationc amp; au tori täte valeret, illi non deftiturum :vtiamRegi veren-minimè aut fufpicandum efl'et,ne commendando hoc negotio vel iure perfeque-

°Cæfarem velFerdinandum oftenderet,velquicquamcommitteret quod cuilibet ^°i^liceat,quietiaminfacrilmperij clientelahabeatur,neq; vllamhacinrciuftamre-P^'^henfionis caufam eife.

J HI s omnibuspoftulatisintelle£tis,literarumqueôlt;:fideipublicx exemplisper-^SRex tametfi ex eorum fententia fatis perfpiciebat non elfe earn Ferdinand! men-Q^vt ducatumreftitueret,fatistarnen habebat quodhæcfcripta prætexerepoterat, i^inmeliorem fenfum amp;c fuo confilio commodum (nempe eum qui ex ipfo verborunbsp;fç^'^’'^^^æætgt;at'^r)âccipiebat:neque fibi perfuadercpotcratFerdinandum aliter quàmnbsp;^'’^‘^î^jfcribere.Hiscaufisaddudusconciliohabito ducum Bauariæamp;Wîrtembergê i» cermanitnbsp;Poftulatis obtemperare conftituit.Langæum mittit dato negotio vt de pecunia depo

, ^aagerct,ea tarnen conditione, ne ad vllius ditioneminuadendam, fed ad tuenda nibiura,confuetudincs ôc priuilegia infumerentur. Alijs ctiam conditio-tlç ^^^pi^æÊcriptionibus cauit, quas tabulis ea dere confeôtis infcribiiuffit. Dat etiamnbsp;Sotiiimvtad reftituendos duces quantampolTe top cram Slt;:induftriam adhiberet,

’I4A nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;MART. BELLAII

J fictamenvtmaximèfpcciofiimnomcnpraetexcrct,neûefœderumamp;padionunivcr-bisapertèrepugnarer. Inprimisautcmeumomnirationeiubetconariquofodusillud Suauicnfe non inftauraretur, fed potius irritCi fieret. Qua de re fiduciarias ei literas dar,nbsp;quas Gæfaris deleä:is,quas item Ferdinando,fi quidem illic intereflet:fi minus dclcâisnbsp;qui eins nomine adelfcnt,quas deniq; omnibus confocderatis redderet.

L A N G Æ V s vbi adueniifet,audit Ferdinandum his comitijs non inter futurum. Traque eins legatos certiores de fuo aduentu amp; caufa facit, amp; literas vna cum ijs quas à Rege acceperat,ad ipfum Ferdinadum,aut ad eos,fi abcil'et,mittit. Eas hic inferui vna cum duabus orationibus, quas habuitinipfo confeffii, quibus ducum quot;V/irtembergenfiumnbsp;rcftitutionemfuadebat.nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;lO

cMmi Lan Q^ V M Galliç Rcx Chriftianiffimus,princcps meus obferuandiffimus,à Clirifto-ad ferdi- pfiori ducis W^irtcmbcrgcnfis amp;C Vlrici patris legatis rogaretur vt eorum caufam defcn dendam fiifciperer,viri clariflimi,tamecfivthoc illis concederet fiii effe officij intellige-bat,eo magis quod fuis calamitatibus dodus alijs ope ferre didicifîèt, tarnen Ferdinan-di regis propinquitate deterrcbatur,ad qucm hoc negotiu in primis pcrtinereanimad-uertebat. Verùm pofteaquam rem totam diligenter apud fe perpcndit,amp; quo loco rumnbsp;antea fuerit,tum in quern nunc deduda fit,confiderauit,maxime verb Ferdinandiipa-us rogatu diem concilio indidam efl'e,quó in fuum locum quern antea tenuerunr, rc*nbsp;tuantur,vt arnica quædam compofitio potius quam defenfio futuravideatur: tummasnbsp;partes efie intellexit (qui vtrifque ex aequo amicus fit ) vt cùmfiios fœderatos tum mue'nbsp;rum hune amp;infontem Ferdinando focio amp; necelTario commendaret:efle enim quam-obrem vtrifque congratuletur, illis, quod tanquam tempeftatefortunx calanutateia-dati, portum aliquem nadi videbantur:huic,quôd ad laudabilem fententiam defeeU'nbsp;derit,vt dementia vti ftatuat.Quare non ea mihi veniendi caufà fuit vtVlrici peccatu^’^nbsp;exeufem, quamuis nonnullam caufam fi minus iuftam, at cum iufto certê dolorccfßnbsp;iundam habere vidcatur:fed vtvel datam veniam amp; animaduerfionem Icnioremgr^nbsp;tulari,vcl(fi quidem res itaferant) precibus à vobis impetrare poflim. Sifatis hadenu^nbsp;malorum pcrtulit,domo profugus amp; à libcris,quos ab eo tempore non vidit, auulfuSji^nbsp;tempus eft vt patri filius vnicus,filio pater, amp; dignitas vtriq; quam obtinuit, reftituatur*nbsp;Florum alterum ex fola Ferdinandi clemetia pendet,alter um officij etiam rationepr^ )nbsp;ftari debet.Multç illi rationes hodie fuppctunt(alias etiam poftca fortaffe habiuirus cl Inbsp;' quibus opes augeat, digniorcs fane ipfius amplitudine, quàm vt ex confânguineo’^^’?’nbsp;iftoru inopia ditefcere,etiamfi liceat,in animum inducat,quibus, nifi eorum ipfumnbsp;fercar(vr video veile) niliil quam in opia folitudo per totam vita relinquetur.Hçc omnbsp;nia amp; huiufmodi alia etfi RexChriftianiffimus princeps meus plane intelligebat,ramc^nbsp;amicè monere eum voluit,ne ab hac tam pia amp; fanda fententia dcduci fe finat, qua mnbsp;hil ad pofteritatis memoriam prçftabilius poteft relinquere. Qiwd fi precibus hoc enbsp;ci po teft,eum etiam atque etiam orat amp;: o bfecrat : fiquid communis amici autorit^ unbsp;dirimendas controuerfias valet,huc fuam omnem autoritatem conferre paratus elt,nbsp;tis mihi mandatis,vt fuis verbis ea afferam quæ honefta amp; commoda videbuntur, qnbsp;res tam falutaris confici poffit. Quum verb Ferdinandum Regem, quia hue venturnbsp;non eft(contrà quàm Régi Chriftianiffimo nûtiatum fuerat) vobis audiam omnem fUnbsp;teftatem amp; autoritatem tribuifle,viri clariffimi amp; ornatiffimi,qua quicquid eftnbsp;uerfiç tollere poffitis:literas quas ad Ferdinandum Regem atque adeofquando is anbsp;ad vos feriptæ lunt,mitto;quibus intclligatis,quas à me dicuntur, ea Regis Chriluamnbsp;mi verbis,confilioamp;iufru omnia diciamp;exponi.Valete.nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;j

c/,r,gt;/,,w; nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;Dvx Chriftophorus ipfoiamNouembris die quinto amp;vicefimo eiufdem

diictf aduoca- lyjj Auguftam venit:vnà cum eo adfuerunt qui illi præfto efl'ent amp; ab co ftare^lo n arfiadiofi. Pgfierici ducis Saxoniæ cledoris nomine,Chriftophorus Tambalranius equeffiis ornbsp;nis amp;:Theodorus Spiegelus I.V.D.Hcnrici ducis Brufwicenfis amp; Luneburgêm jnbsp;confultus quidam : Erncfti etiam ducis Brunfwicenfis amp; Luneburgenfis,nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;jpjg

rus Santampergenfis amp; Baltafar Claucrius : Alberti ducis Pruffiæ,dodor Andréas us; Alberti ducis Mechelpurgenfis, Sebaftianus canccllarius Schweinfpurgmnbsp;nis ducis Cliuienfis amp; Iuliacenfis,dodor Carolus Harftanus: Lantgrauij Hanixnbsp;pijHcrmannusMalfpeirgenfis marefchallusamp;loamies FinfiusLocampius

COMMENT. LIB. 1111. nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;145

rius:Georgij comitis 'Vl/ïrtembcrgenfis,Iacobus Truchius equeftris ordinis, 8é doélor loannes Euoderus cancellarius.Ex principibus deniqueEcclefiafticis,ducis Francifci e-pifcopi Monafterienßs nomine,Thomas Hordo marefchallus, amp; doótor lodocus Rul-landus cancellarius. Langarus Regis Cliriftianiflimi legatus tametfivehementerroga-batur vt numero eorfi qui adcrant infcribi fc concederec, tarnen quia norat quanti monbsp;menti hoc nomen cfl'et(cuicunque enim caufç quis adeft,is illam (ham eflè ducit, vt fu-pra dcmonflratum eft)noluit eo loco fe haberi quail principis fufFragatoris nomine ad-cffetjfed tanquam eius nomine qui paci inter diffidentes componendæ Ruderet. Ac ncnbsp;ipfos quidem Bauariæ ducum legatos, qui eum à Rege mitti petierant, alio loco haberinbsp;animaduertit,quam quod focij client amp; foederis illius participes. Proinde nc facere co-gcretur, quibus potuit rationibus obnifus ell. Anglus etiam legatum co milerat ille qui-, fed tarn intempeftiue profeef us eft, vt fero coetu iam dimillo adueniret. Vngariænbsp;rex loannes propter itinerum difficultatem legatum nullum milit,Iiteras tarnen fumminbsp;ftudij plenas in ducum gratiam fcriplit.

Die Decembris odauo dux Chriftophorus certior fit caufie dicede locum die de-r:inio hora feptima in confelTu datum iri.Idem Langço nuntiatur:qui quum ipfo demu oftauo die adueniflet,toto infequenti die operam dedit vt verumamp;ius caufæ 'V/irtemnbsp;bergenfis liquidó poflet perlpicere,pr3eter nonnulla alia quæ in itinere à quodä c Chri-ftophori famulitio didicerat,quem dum Solodori iter faceret,obuium habuerana quonbsp;Hernpe prolixam chartam typis prid.Kal. Aug.excufam, vnde totum negotium intelli-§cret,acceperat.Nam quum è Gallia difcederet,nihil propemodum audierat ; imo tan-Rex rem totam a gemino ouo (quod aiunt) compertam habuifte t,fic ij qui de mitnbsp;^endo legato cum eo agebant,totum iftud omiferuntmeqj ea fuerüntprudetia, vt eumnbsp;''dorationevclfcripto docendum curarent.Vbi diei conftitutxhoravenit,adfiiitduxnbsp;^^fuis,qui omnes ferie collocativniuS ordinis fubfellia occupant.Datur alijs ex foederisnbsp;Qcleftis negotiu vt tantilper in alia aula cû Langæo verfarentur,dum quo loco amp; ordinenbsp;‘^^bëdus eilet, dilputabatur. Neqj enimpati volebat vtinferius latus Regis Ferdinädilenbsp;S^tis clauderet,fatis elfe ratus fi Cæfaris deleólis loco cederet.Regi fecundû deberi. Nenbsp;æc contentio negotium remorarctur,neûe alterius iuri præiudicium fieret, ftatuunt,nbsp;eo die amp; cçteris deinceps,fî alter comitijs intereirer,alterum abelî'e oporteret.Ita La-feaGulielmo Kneringenfi,vno ex foederis capitaneis,amp;: doólore Leonardo Eloquionbsp;•^elmi Bauariæ ducis,eiufdemfœderis fummo capitaneo produélus, Cæfaris legatisnbsp;Proxirnus alledit:hi étant Chriftophorus Stainus epifeopus Auguftanus, amp; cornes Mo-°^tius.Tum deledis amp; legatis confœderatorum liter as fiduciarias exhiber, quarum ini

•p duntaxat,ne totius feripti prolixioris leôfio molefta fit,fubijciam.

ƒ Ranciscvs DeigratiaFrancorumRex,Obferuandiftîmis,illuftrilîîmis,magni- nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;.

ele(3;onbus,principibus alijsqucfacrilmperij ordinibusinfœdere

^uienli cÔuentum agentibus,amicis,confanguineis Sc focijs charilfimis,S. Inter lum- ntie^ißola, 10 nnbsp;nbsp;nbsp;grauillima Reip.Chriftianæ negotia quæ noftro tempore extant,amp;c.

^^eR-lectis literisLangæus mandata Regis Chriftianilîîmi principis fui in couen .^Xponit.Deinde dux Chriftophorus in medium adducit quæ ad rem fuam faccre ar-qn^î^tur.Tota eius oratio omnibus placuit,præterquamFerdinandi Vngariç Rcgis(ànbsp;J* ° oucatus occupabatur)Iegatis qui eius partes fequebatur.Itaq} nihil eo die ftatue-licet vehementer comotos fuillè appareret oratione ex tempore àLangæo habi-’loatn nunc legendam exhibemus.

Galliæ Rex ChriftianilTimus princeps meus quid officij fui tantummodo amp; hu ’tatisipfiusratiopoftularet,adhucfpe(ftarc voluÛl'et,iampridemiUuftriumamp;: ta-ducum cauCam apud hos ordincs,id eft apudne-veteres focios defendendam fufeepiftet : quam ad rem recentis propriæ ca-'nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;exemple incitabatur, vt aliénas ærumnas lùarumipfius recordationc releuare

ç. ’’etür. Accedebant aliæ complûtes caufç,multorum magnorumamp;: clarorum prin-apud fe illorum caufalaborarc videbat,gratia atque autoritas, necclTirudo præterea egregia indoles, amp; fpes virtutis quæ vnà cum accrcfcentenbsp;}iiq^^^’’*^^accepturavidctur,eiufdemfatis compertaamp;indubitatainnocentia,cade-rnbsp;nbsp;boruna fors, quæ vel hoftium ipforum animos ad comiferationê poflit fleélere.

Etenira

144 nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;MART. BELLAII

J nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;Etenim alter profeóto fatis magnas pro facti graiutate pœnas dédit, alter nimis multas

proinnocentiaærumnaspcrtulit.Sed(vt vcrumdicam)quàm iftaRegis animumado-pem illis fer endam incitabant, tam refrigcrabat fama à nonnuUis Iparfa, qui quum veilrum r ei huius adminillrandæ confilium non intelligerent(quemadmodum latis nuc perlpicitur)ad ipfius aures pertulerant,illor urn fortunas amp; dignitates ediólo fempiternonbsp;a vobis in Ferdinand! manus translatas fuifie:vt timendu illi videretur,né fi hac cauftmnbsp;tueri inllitucretjin multoru olfenfiones incurreret,quib.firmiflimis cÓiunólionü fe-derum vinculis copulatus eft.Deinde tanti apud ilium eft decus amp; amplitudo Ferdinannbsp;dijimo vcftra ipforum exiftimatio,vt neque princeps ab omni ambitione alienus infu-fpicionem illi venire deberet,quafi vicinorum amp; fociorum bonapræter legum amp;mo-10nbsp;rum inftituta raperetmeque vos tanta vir tute ôc prudentia præditos ablque iufta cauftnbsp;paterna: noxæpœnam adfilium extendere veile arbitratetur. Nifienimimmaniscu-iufdam criminis atrocitas obtenderctur,tum vobis in perpetuum inhumanitatis amp; crunbsp;delitatis tum illi impietatis atquc auaritiæ macula hærerct. Verum poftquamper literasnbsp;ducisChriftophori figillatim fadluseft certior,quonampaôlohæc res principio ioitunbsp;atquc fufeepta fit,amp; quo nunc loco fit,poft diligentem amp; diumrnam confiderationen’,nbsp;auxilium fuum focijs principibus mifericordia dignis denegare noluit ,raaxime' vbi omnbsp;niumfbrtunarumamp;opum ratio agitur:aut(vtverius dicam)vbi tantam clariflïinoruHinbsp;virorum erga illos volun tatem perlpexit,qui ad eorum caufam fefe adiungunr,coniniitnbsp;tendumfibinon putauit,quin illis congratularetur,quôd recuperandæ dignitatis fpeSiO'nbsp;non ex incerta amp; dubia opinionc fulpenfa,lèd in vobis amp; in vcftra dementiaamp;Ferdinanbsp;di Regis humanitate pofita fit. Ac mihi quidem,vt vobis quæ congratulationis faciendçnbsp;mandata accepi fignificem,fpes eft me oftenfurum non modo illos in ftatum fuum reftinbsp;tui debere,maximè hune cuius nulla culpa eft,fed etiam per vos id fieri debereadque a*nbsp;dco verum efl'e,vt nifi quamprimum reftituantur,vobis culpa omnis,non Ferdinandonbsp;Regitribuendafit. Qtmdegofi perfpicuedemonftro,quumRex princeps meuseosnbsp;efte VOS exiftimet,qui æquitatem,mifericordiam,prudentiam amp; cteteras quas in vobisnbsp;clTe perlpexit virtutes non depofueritis,profeólo inde efficitur, vt iufta caufa fuerit,curnbsp;iftis vobis gratularer:iftis,quód tantæ tempeftatis impetu vexati amp; agitati,optatuinnbsp;portuin repererunt,vbi tuto confiftant:vobis,quod piumamp;laudabile confilium ample jonbsp;xi eftis,vt manfue tudine amp; mifericordia(qua nihil eft quo mortales ad immorcalis Deinbsp;naturam propius accedantjvtendum vobis efie duxeritis. Q^re ad rem ipfam venio,nbsp;vbi multis verbis opus non efte vidco.Mcmoria cnim omnes vos teuere arbitror,quuinnbsp;pâtre huius mortuo,iftius ducatus dominationem vosprimùm C£efari,dcindenbsp;Ferdinando tradidit,hanc diferte conditioncm à vobis additam fuiflc,vt cum Vlrico tranbsp;fige ret;deinde quod ad hunc innocente m attinct,qui annos quatuor natus,nullum cri-men,nullum turpe facinus admittere potuerat,facultatcm iuris fui perièquendi refer-iiatam ei fuiire,nominatim verb caftrorum Tubingæ amp;: Nciftæ,quum nonitamultonbsp;póft fe in iftorum poifeflionem mitti poftularctjquæ in régis Ferdinand! poteftate eracnbsp;denique quum fua repcterc perfeuerarct,ipfiim Ferdinandum vitro dixifie,per fe illi li- q'’nbsp;cere quicquid ius amp;: fas elTet pcrfcqui:ncquc hodiernum diem conuentui habendo Hi-citantummodo conceflîftç,fed præcipuumautorcm extitifle.Hocego Fcrdinandifi-élumquodiligentius apud me perpendo,eo magis ilium prudentius facerenon potu-ift'e reperio.Q^fi re vobifeum non communicatafuas illis opes ac dignitates reftituerenbsp;in animum induxiilèt,quæ nunc vobis autoribus tenet, vifus eflet vel veftrum benefitnbsp;urn nihili duccrc, vel libi feparatim illorum bcncuolentiam fic comparare,ficque illosnbsp;fibi obftringcrc,vt vobis infefti manercnt:quafi hoc optaft'et amp;: curaifetjVtquæ pervosnbsp;amifcrant,non per vos,ac fortalfe vobis inuitis, fe ex eius manibus,cui commodu ac vunbsp;le erat tencrc, recuperaife illi putarcnt.Nunc quu omnia adhuc in integro fint,amp;:penesnbsp;VOS elle cupiatjVtvelvterqjvcI alter rcftituatur,vcftructiaprofc(ftoindicium elfevultin pnbsp;quam ex dignitatibus reftitui placeat, illosque vcftra fententia quàm fuo beneficio re-ftitutos videri mauult.Qmim item veftrorum in fe meritorum magnitudinem memo-ria,vtdcbct,profequatur,quumvcftræquictis amp; rcconciliationis rationem haberevi-dcatur,quumhaclaudecontentus fit,vtqucmadmodum nullaminie arrogannainmnbsp;beneficio accipiendo oftendit, fic non tam aliéna per iniuriam occupare, quàm de mo

/

COMMENT, LIB. IIIL nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;I4y

beralis eflè videatur:facilè fane iudicari poteft eum nec benefieij collati laudem,ncc gio riamfadi vobis p inuidiam præripere voluifle.Nam ex his alter adolelcentiæ ornametanbsp;grandioris ætatis ipèm,alter fenedutis otiu amp; traiiquillitate vobis debebit^Sed glorianbsp;^ciildubio ipfa tota veftra erit:neq5 vtin bellOjVbi non exigiiam partem miles fibi tribunbsp;hac in re laudis focium habituri eftis.Omnib.enim notiflimum eft innocentem ,nbsp;Loftis filium veftra ope ac fauore recreatum,amp; hoftem ipfumvidu deiedumqj tanquanbsp;inanuporreda eredum efle. Ac Ferdinandus ipfe ft minus difertis verbis, certe ipfo fa-fto fatis oftendit,quicqd laudis amp; beneuolêtiæ inde expedari poteft, ita fe vobis totumnbsp;concedere,vt quodcunq; tandem futuru lit veftru in hac caufa indicium, nulla in eu vi-^peratio aut reprehenfto cadere queat. Qm enim caulam ftiam alteri iudicandam noanbsp;audet c5mittere,is omnino fe damnat:qui verb fe Icgib.amp; inftitutis fubîjcit,is alterum ènbsp;^uob.oftendit,aut ft bi in animo no eft'e aliéna bona p vim occupare,autfefperare,quo-tum indicium fubire vifus eft,cos contra ius amp; fas fecundu fe pronuntiaturos.Horu vnunbsp;Lcilc credo, alteru tu à veftra turn ab illius exiftimatione nimis eft alienu. Na eum qui-nunquam putabo,ctiamfi poffit,vclle aliquid q, cum arquo amp; iufto pugnet, molin’,nbsp;inio ilium fuam autoritatem adhibcre amp; vires conferre ad focios iuuandos magis quamnbsp;opprimedos cupcre iudico.Nec mihi vllum ius in illoru opes ftbi fumere videtur;potiusnbsp;^ud quærit,cafne p vim teuere liccat,an veftro cofenfu ac iudicio cedere. Qmequid ftt,nbsp;Nunquam adduci pofl'um vt creda, vobis autorib.eos ipoliandos eire,quorum alter im-^ane amp; inauditum nefcio qgt; fcelus dcftgnalle dici non poteft,alterum omni culpavacanbsp;^cplanum eft.Potius ftc fentio, quoniam crimina diftingui oportet, amp; pœnarû ratio di-eft,optimû fadu eft'e vt res veftro iudicio pmittatur,annon Vlricus pater ( nam denbsp;ftio cui dubium eft'e poteft?)icpremdecim annorum ipatio fatis multa pertulerit, amp;: poenbsp;!nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;fcelere dignas perfoluerit.Qj^nquam enim in vos peccauit, certum tarnen eft eum

I ^onfœdcrisodioaddudum,fed inui turn amp;imprudcntem,vindidæcupiditare,amp;iufto 'îüodam dolore incenfum hoc fecilTc. Atq; hoc fortaft'e eft hominis peccatum(pacevc-fttadixerim)vt nemo veftrum, ft eo loco eftet, non idefadurusfuerit. Scitis enim cluesnbsp;'nbsp;nbsp;nbsp;^aftri Rcuthlingani in Suauia(quod nuc huic feeder! adiundum eft ) grauiflimas ftmul-

^ates cum Vlrici maiorib.exercuifte,ipft infcftilfimos continentcr fuilfe: vt ex illis non-^tilli eos qui in ipftus fyluis domicilia habebant, fumma crudelitate occiderint amp; truci-‘^arint:quadciniuriavtftbipcr ipfos caftri præfedos fatisfieret, fummis precibus ob-^^crauit.Qui tantum abfuerunr ab eo vt in ftcarios illos débita exempla ederet,vt in oppidum ctiam intromift'os apud fe habuerint amp; aluerint. Cuius rei tata indignitate offen-; ^Vs,mirum non eft ft ira inflammatus cft,amp;: quidem tanta celeritate, vt caftrum citius ca ptum eftc quam obftderi audirctis.Hîc nihil dico quam grauiter illud fadum vindican-Qum eft'e cenfucritismunc enim iblum rationes afterre inftitui,quib.hanc peen am Icnienbsp;Qam eft'e dcmoftrcm.Hic ergo ante omnia vobis ob oculos ponatis velim cadauera co- ,nbsp;quos in ftia clicntela habebat,crudeliter dilaniata amp; ad illius pedes abicda.Perpennbsp;ftuæfo illoru confanguineosjvxores amp; liberos flentes, eiulantes, fupplices fe ad ciusnbsp;pedesproijcientes:animos veftros fubeat quam grauiter dolucrit fe ita contemni, quænbsp;Potuerit eorum eft'e oratio,qui ilium vt iniuriam vlcifccrctur moncbat,alioquin hoftesnbsp;^^oramachinaturos.Vos ipfos indices fero, vobis cogitandum pmitto quid tumilli a-^mi cenfeatis fuifte.Equidc ftc iudico,ft vllum tempus eft quum iufto dolori morem gcnbsp;’^eteamp;devindida cogitate oportct(vt vos non inficiabimini credo,huiufmodi tempusnbsp;^onnunqua inter homines inciderc) turn certe nccciTarium eft, quum implorata magi-¦^atus fide amp; auxilio,fcclerati qui iniuria fcccrunt,non modo intra vrbis mcenia nito renbsp;^‘piconfpiciuntur, verum etia ad honores publicos efteruntur. Certeid cum omnibusnbsp;dolori eft,tum verb nobilib.amp; fummo loco natis, quum fuam autoritatc fperninbsp;jo niliilifieri animaduertunt. Ad hanc defendendam no lege tabulis fcripta,ied icnfti Scnbsp;^^turamentib.infcripta moucri nos experimur, vt ad arma ctiamjpftlicdum nobis eft'enbsp;P^'temus,ft nullam leniorefacultatcdariintclligamus.Percurritevctcrum teporumhi-oftaszcomperietispaucaamaiorib.noftris bcUaaliam ob caufam ftifceptafuftfe.Equi-^Vofipfos(vt rurfus q, fentio apud vos libère veftra venia mihi^ferre liceat) voftpfos,nbsp;^Qwam,credo, ft codcm loco fuilfetis, tali dolori non minus cclTuros, easq; caufas nonnbsp;’^usviriuminvos quam in ilium habiturasfuift'e.Illcinftgni iniuria accepta iuftairanbsp;'^cenfus Ic cohibere non potuit,quin iniuftam fuorum cardem vindicarct. Q^od à me

n

.14« nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;. M A R T, B E L L A I I

I ƒ 5 3. nbsp;nbsp;nbsp;dici minime exifl:imetisvelini,quafi^vobislaudi tribui Hebet, id vkiovcrterccogî

tem, quiin eum animaduer tendum vobis efle iudicaftis, à quo veftros focios fœdera tos deletes eflè coftabat. Abfit etiam à me, vt hoc animo id dixerim quafi illius peccatunbsp;cum vellro fortilfimo faólo conferendum putem,nedum vt eu peccafle velim inficiari,nbsp;quem culpam agnofeere video gt; D e accepta iniuria conquer! in hoc conuentu debuir,nbsp;ex cuius fententia atq; autoritäre longe commodius ei fatisfaótum fùiflet.Q^niobreranbsp;crrauitjtemere fecit,taélü confitetur,fadi pœnitet,faôli pcena acerba amp; diuturna pertu-lit,ad veftram niuic clementiam fupplex confugit,peccati veniam petit,fe in pofterumnbsp;quietum fore recipitsqui fi aliquando ad contumeliaamp;vim promptior amp; intéperantiornbsp;fùit,çtate,exilio ôc diunirna miferia deferbuit amp; refrixit.Tgnofcite quæfo,viri clariflîmi, t»nbsp;ignoicite deliôtû deteftanti, ignofeite confitenti,ignofcice, inqua,nunc quû minus inui-di;p obnoxius eft,qui flagranti deliebo mifericordiæ fpcm reliquiftis, V os qux veftrç parnbsp;tes crant,prçftitfihis,amp; qui veftros focios Sâ confœderatos in teporc tueri atqjfcruare nonbsp;potuiftis,q, proximum fuit,fa(ftam illis iniuria feuere vindicaftis: focios ex feruitutelibenbsp;raftis.-qui libertatem illoru oppreflcrat,cû domo amp; poflèlfionib.expuliftis. Qux magninbsp;Scforas animi crât,ha(ftenus pftitiftis,eos vos elfe docuiftis, quorum fociosatqjanucosnbsp;'nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;impune lædi nefas fit. Vnum vos oro amp; obfecro, ne veftras aures eorum orationipate

re finatis, quos in iplb aduenni audiui, qui tarnen fc huius fententiæ autores haben no-lunt, qui vos improbis fermonib. obtundunt, vt conftantiæ famâ feruetis, nuUarationc concedendu vobis cfle,dequib. aliquando fuppliciûfumpfiftiSjijvtvobflcum in gratia 19nbsp;redire queant.Illud potius videte, ne q, coftantiâ appellant, verc fit pertinax crudclitas,nbsp;amp; crudehs ptinacia. Viri graues amp; confiantes fine vlla dubitationc veniam dare confuenbsp;ucrunt,vt ipfi fcciftis :atq; vt fe quifqj qui fupplicio dignus eft,à fcelere maxime abducit,

. nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;fie de fummo iurc amp;: feuerirate eft aliquid remittendum, Qmnetiam illud vfu ipfo

pertum eft,fummos amp;illuftres viros turn noftra tum patrum memoria initio nequ*“*-mos amp; improbiflimos fuiirc,qui tandem ad fanitatem redicrint:vt adolefcentiæcalorc refrigerato fiiperiorem imprudentiam rebus fortilfimè geftis amp; maximis in Remp.iM®nbsp;ritis compenlàrint.Eos nominate hîc pofrem,nifi odio dignum elle arbiträrer honefto-nim virorum lapfus in memoriam reuocare,quos iampridem dies ipià obliuione dele-uit.Veftros ipforum maiores legiftis bello fiiperatis hoftibus nonraro pepercifiè,exte- jonbsp;ris etiam (quod miilto maius eft ) interdum bona reftitui/Te : quæ res illis tum dorai tumnbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;,

foris non modo gloriæ fed magnæ vtilitati fuit. Qiranto plus ab ifto vobis eft expeftan-

, nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;dum,ncquc dubitandum quin deinceps velit amp; poflît cum finitimis paeem colere, Rei

publ. vtilitatcm afferre, qui iufto dolore permötus amp; fumma qua in fiios erat voluntate adduól:us,errore communi Reipub.quietem femel turbauitiamp;rcmpotius fe dignamfanbsp;cere vifus eft,quàm veritus ne inuidiam fibi conflarct,amp; faótum in malam partem acci-nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;j

pcretur.’Q^d fi tarn atrox cfiTct crimen vt nec longinquitate temporis deleri,ncc poena

mirigari,nec eorum precibus qui eius caulalaborant,remitti debcat,vcftra: tamencon

ftantiae eft vt condition! ducibus iftis promilTx, quum ipfo criminc flagranti amp; recens patrato ducatum ademptum alter! dediftis,ftandum eflè cenfeatis. Veftro honor! con- 49

îuluiftis, quum armain cum fiimpfiftis qui focios violauerat : himc honorem amplilfi-me retinuiftis,quum in iplb viôloriæ curlu refipilcentiæ locum reliquiftis,amp; mifericordiæ Ipcm exceptione ilia addita feciftis. Amplius dicam. Q^madmodum fummo vobis dccori fuit quod hoftis filio fub ueniftis, ita turpe hodie fuerit huius exceptionis co-modo cum per vos non frui,inuidiamq; ingrauefcerc,quam tempore leniri amp; cuanefee re oportebat. Turpius fhcrit ad prius fiipplicium hanc acccderc calamitate, vterronsnbsp;vel criminis fui caulà vnicum filium,qui criminis focius non fuerit,queqj feneftutis fuxnbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;|

columcn amp;: Iblatiu lperabat,mifcriarum fociu perpetub habcat.Turpilfimu fuerit,hunc innocenté pacis teporc reliquijs bonorûauitorû fpoliari,quas bello cóceflèratis:amp;alic-ni delidi peena in eum tranfmitti,in quem ne Icuiflima quidem fuljîicio cadere poterat, jonbsp;tantum abeft vtab eo perpetrata fit. Maiores veftri quumillatas fibiiniurias vlcifccren-•nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;tur, fæpcnumcro patrum errata liberorum mifericordiæ condonarunr,adolefcentium

culpâçtati potius quamimprobitatitribucrunt. Vos dcccrnetisvtinnocentiflimiisiftc, nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;j

, nbsp;nbsp;nbsp;qui ne verbo quidem vllum vnquam lædcre potuit,ob alterius dçliétum in perpecuanunbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;;

(eria conlcncfcat?cuius deUóti nec grauitas nec magnitudo tanta eft,quin amp; pœna pro-cedentc

COMMENT. LIB. IIII. nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;147

•c^cntc tempore minui amp; inuidia obliterari pofTit. Vos paterni criminis vltioncm in fi-^^unfafeijs inuolutu deuoluetis’Obfeniate quæfo vos viri ôrnatiflîmijCalamitofam hu-*üsfene(âutem,ærumnofam illius nullo fuo merito adolefcentiam: vc in vnius innocen çquitatis veftræ rationem habeatis^n pœnis ab altero expetendis veftram maniüetunbsp;^inêadhibeatis.Obfèruatcfummo locoamp;genereillos ortumhabere,illisnecamicosnbsp;confanguineos defuturos qui opem ferant,qui etiamfi pœnas luere permittét,om-tarnen deleri amp; funditus perirc non finent.Namvt de ijs niliil dicam qui hîc aurib.nbsp;^freétis attente expectant qualc fe quifqs veftrû in hoc negotio præftabit, videtis quànanbsp;illorum partes foueant,non ex Germania folùm, fed etia ex longinquis regionib.nbsp;oinncs beneficium iè accepifle putabunt, fi miferis iftis parcctis;fibi fadam iniurianbsp;^^iftünabûtjfi acerbiores vos præbcbitis.Et vt femel omnia,hoc vobis etiam atq; etiamnbsp;'otifiderandum puto,feueriori iudicio vobis amp; pofteris belli feminariû reliduros,præ-^^rnonnullam ignominiælabcm,quôd durius æquo in altcrum animaduerteritis,altc-’¦‘fidem datam non præftiteritis:contr.àlenior fententia Reip.quietem,vobis honoremnbsp;^eret.Hæc non co dico quod cos rationem quæfituros purem, vt vi amp; armis quç ami-^eriint récupèrent : neqj cnim deuidis tantum cft animi ôâ audaciæ.Verùm quonia audio efle no homines fed hominum pcftes,qui clàm virus fpargunt quo vobisperfuade-’^fjmetuendum cfie,ne fi in inregrû reftituentur,quæ prima dabitur facultas,ea ad vinnbsp;diélana abutantur,amp; fîbi priuatimillatas iniuriaSjin omnes publicè nullo turbâdæ pacisnbsp;fcpendanf.id adeo dico vt doceam, rerum nouarum ftudium potius ab ijs timennbsp;cfle quos in exiliû eicceritis,quàm ab ijs quos veftro beneficio reftitueritis. Vt enimnbsp;®^niuni bonorum iadura acerrimus eft ftimulus quo ad ea rccuperanda omni rationenbsp;*’’^pelluntur,ira femper aliqui extabunt qui calamitoforû mifericordia tangantur. Quænbsp;ita fint,animos omni belli fulpicione hberate,ærumnofiim infontem iuuate, illunbsp;^fipifcentê excipite:vt hoc nouo beneficio vetera mala omnia è memoria cuanefcanr,nbsp;ainborü mentes vehementius in eo laborent vtvobis gratiam référant,quàm id nuncnbsp;pcram dant vt in priftinam dignitatem amp; gradum reftituantur.Hoc fi facietis,firmiiri-amp; certilfimam pacem à Deo armipotente fummo cofequemini, qui rcfipifccntcsnbsp;h lonbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;recipir,qui infontes tuctur. Is enim eft qui pacem in veftra ditione poteft col

'^arcjqui nifi ciuitati feruadç prçeft, nequicquâ excubar qui ea feruareinftituit. Effici-qui finiftros iftos rumores fpargunt,agnofcant Deum opr. Max. fua dementia pla-cire,qu ç bellum dcpeUit,amp;: pacem firmat,non feditiofa certorum hominum coli uefarios cœtus, qui refipilcentem abigcre amp; innocentem opprimerc ftude bat. V enbsp;pro caufæ æquitate làtis multa,pro veftramanfuetudine ac prudentianimium mulnbsp;tanbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;videor.-q, fatis ipfi intclligitis æquum cfle vt amp; ambo exceptionis fupra memo

bénéficie ffuantur,amp; innocens in veterem ftatum plané reftituatur.Id à vobis prç-j ’^^j^obet, quorum indicium rexFerdinandus fubire voluit, eamêtevt totaiudicij feu j. '^’tdia feu beneuolentia, fiuc decus fiue ignominia in vos redundet. Quod fi eius Confinbsp;h t?.? ^^ft^æmttiijiudiciumqi ex æquo amp; honefto facie tis, necefle cft vt v trunqj reftitua-£ 'bn fummo iurc agere libebit,vt peflimè omnia cadant,fieri no poteft quin hic làltemnbsp;ƒ’^tunas amp; ornamenta cofequatur.Q^re fi in cadem fententia perfeueratis (vt vnde dinbsp;0 clla eft eo redeat oratiojnô dubitabovtrifq; gratulari:illis,q, omnib.ornamentis amif.nbsp;^xtremumin vobis perfugium naôti funt:vobis,q7 Ferdinandi regis dementia cavo-Qffertur occafio,qua illorumdemcreri ftudia poflitis.Poftqua cnim tanto vobis illosnbsp;^‘^'¦bttxeritis,nunquam non optima in vos amp; vcftros liberos voluntate efle ponbsp;j^^^’^t:quib.co maior dabitur feruandæ pacis amp; concordiæ publicæ caufa,quo fc vobisnbsp;obftridos recordabûtur.Hoc pollicctur qui vos fupplex orat, tam fiio quàmnbsp;nomine,hoc pollicentur omnes legati principum fiiorum verbis.Præter has p relu Lf P’^^ni’flà, fiquid ponderis eft in Regis Chriftianiflîmi principis mei petitione(de-tç],nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;e/Te no parumjtantundcm vobis pollicetur: vosq; etiam atqs etiam vehemen

di nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;bquidincidat (vtin huiufmodi controuerfijs ferc vfuuenit) q? plenam concor-

kt f nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;opera vti ne dubitetis. In quo fiquid amici communis autoritas va-

tchabetQj.g,j^ß^ß diligentiæ,curæ folicitudinis reliqui fadurum quç ab eo princi-qtit fummoperc cupit fociorum reconciliationem, cuiqj nihil cft quius quain vt paeem publicam promoueri amp; ftabiliri vidcat.

14? nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;MART. BELLAII

N e nbsp;nbsp;nbsp;liac Langæi oratiônc quam Regis nomine habuit,ncq; verbis corum qui du

cib. Wirtembergenßb.fufFragabantur deleäorum amp; capitaneorumfœderis Suauiefis (quorum erat indicium facere)animi vnquam fleéli pocuerût.Neqj à duce BauariçGu'nbsp;liclmo fummo ipfîus fœderis capitanco rcmedium vllum afferri potuit,quantumcunqinbsp;ic patris filij caufa cupereti^ppterea q, confilijs amp; machinationib.arcanis tumCçfarisnbsp;turn Fcrdinandi oppugnabatur.Qmmobrc precib.eorum qui ducib. Wirtembergen-fib.faucbant adduétus Langacus alijs rationib.proximo conuentu vti ftatuit, fiforte oranbsp;tio habita nomine amp; autoritäre amplilîimi Regis eos ad aliquam æquitatem deduccrenbsp;Aîifra i-d»- poiret.Itaqjquumrurfusconueniflentjhuiufmodiapudeosverbafecit.

SvPERioRi mcaorationc, viriprarftantillimi, dcmonfttaui quibus caufisad- lo dudus Chriftianiflimus Galliæ Rexprinceps meus principio diftuliflet, deinde ad extremum in hanc fententiam venifl'et, vt caufam Chriftophori ducis ’'J/îrtembeigenfisnbsp;qui hîcvos fua ôô patris gratiafupplex orat,c5mendaret.Demonftraui ctiaquçiUius elfer fententia amp; mens in hoc negotio,qucmadmodü quum me hue mittcrer,illi nunoa-batur,amp; ipfe cofidebat fo re vt veftra opera amp;: beneficio,dementia amp; manfuetudineSenbsp;reniflimi régis Ferdinand! hic conuentus porrus amp; pfugium eflet caufæ illorum tanûWnbsp;afflidç amp; agitatç.Quæ quum ira elî'ent,non ta mittebar vt illis vexarionis leuationcmnbsp;auxilium afFerrem, quàm vt amp;: illis amp; vobis amp; Sercniffimo régi Ferdinando gratularcr.nbsp;illis,q» aditus patuill'e vidcbatur,quo ad veteres dignitates amp; ftatus redirent: vobis Si ae-renilIîmoRegi,quôd pio fandoqj inftituto manfuetudinc erga eos amp; clcmétiavterenii-1»nbsp;ni.Nunc quum rcs illis tam male ceflèrint,vt no modo fpes eos fefellerit (quç exiguo adnbsp;modum ac propè nullo iam firmamento nititur) veriim etiam ad miferiæ cumulum manbsp;Icuoli homines(qui vt fuas vobis cogitationcs amp;: conatus jpbent,non tam caufx bonita-te quàm calumnijsamp;fallis criminationib. nituntur) huicinnocenti inuidiamapudvosnbsp;copararc ftudeant:prccib.iliius cogor, quibus mihi cotinenter idqj optima de caufa m-ftatjquando vid eo nondû plane deiper^,quin mea oratio amp; comendatio Regis Cm]nbsp;fttaniïlimi principis mei nomine valere polfit, vt vcl exeufationem accipiatis, vel adiU^nbsp;fine æquitatis hue miiêricordiæ viam reduci vos patiamini,à qua calûnijs abduéh foera-r!s:cogor,inquam,inftitutæ orationis ftatû cÔmutare, v t qui gratulari cogitaram, nuncnbsp;comendare amp; purgare incipiam.Quo in argumento tanta mihi in hoc loco loquendiamp; jönbsp;perorandi copia oftertur, vt neq; me neq; alium quenqua verba dcficere queât, cui hocnbsp;agendum datur,vt hune iUuftrem virorü delcdorum(id eft optimorû amp; iuftiflîmoruw)nbsp;ccetum oremjatq; adeo exorem, ne in veftram fidem mendaciumamp;iniurianicotravcnbsp;rum amp; æquum recipiatis. Vnum eft quo præcipuè deterritus fum, ne ta facile amp; alacH“nbsp;ter hanCjpuinciam iLilciperem,q, ducis huius adueriàrij regem Fcrdinandumfaills criminationib. (fie enim malo cxiftimare)in eum cxcitarunr,à quo tamê fummam beneuonbsp;lentiam amp;; ftudium expedabam.Cui tanta amp; ta arda cum Rege principe meo tantaffi-nitatis quàm conftederationis nomine neccflîtudo intercedit, vt nunc caulàm huius a-pud vos agere longe difficiliusmihivideatur,quàm prima fronte cxill:imabam.Acmihinbsp;quidera no paruæ difficultatis rcs vifa eft, quo pado in hac côtroucrlia in vnius gratiam 40nbsp;lo^i pollàm, vt orationc mea alterum minime oflèndam : in quem tarnen nec velimnbsp;ncc debeam grauius quicquam dicerc,qui fatis noui,fi hoc milii contingerct, Regis menbsp;odiûamp;iudamindignationemfubiturüelîe.Vertjmenimucrô quumapudmeperpédo,nbsp;li caufam hanc defcro,altcrîi opes omnes amp; dignitates,quas ingentes habet,faluas amp; intégras feruaturum amp; nominis etiam cclcbricatem acquifiturum,alterum eo iiiopiæ rc-dadum cflc,vt ex vellro iudicio pendcant rcUquiæ tcnuilhmæ veterum ornamentoiûnbsp;amp; fominarum quas a maiorib. acceperat, id efl quicquid ad vitam duriter tolerandamnbsp;fupercft,inluper exiftimatio etiam valdc laboret,lîquidem qualemifti /îngunt,talis à vonbsp;bishabeaturajuumanimaduerto me amp;:abeoacccrlitû,amp;vtilliauxilio eilèmmifliim:nbsp;reperio me iam nô elle mci iuris,neq; honefto ptextu quicquam alFerre vtilli patrocini yonbsp;um denegem, quin grauiflîmè turn vtriulqj Regis amplitudinem lxdam:q, principcmnbsp;meum efficercm videri folum ex omnib. inhumanum amp; inexorabilem,qui focij infon-tis caufa affliôl:a(ad quem defendendum video vndiqj cos etiam qui nihil cum eo commune habcnt,concurrcre,illiusq; caulàm,tanquâ ré fuam agi vidcrent,dcfendendà fii-feipere) ne vnius quidé ex fuis orationc veUet adhibere,qua vobis ilia i udicio comenda-rct:

COMMENT. LIB. 1111. nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;14^

J'ctTerdinandum autem eura eflè iudicarem qui vitro m alam amp; iniquam caufam tueri ^elit,qui contrains amp; çquuni bonaamp; omnes pofTefliones cofanguinei cgeni innoce-occupare conetur,qui grauiterfcratfiquisqua decetmodeftiaamp;rcuerentiarciverinbsp;tatem doceat,quæ à nonnullis transformatur, qui illius nominis prætcxtu ( vt oftenRirunbsp;confido) amp; non mediocri illius exiftimationis infamia priuatas inimicitias aducrfusnbsp;innocentera iftura exercere cogitant.Dabo taraen cam operara(idq5 xquum efle intelnbsp;^go)orationeraq5 raeäin hocnegotio intra eos rationis amp;: raoderationis cancellos con-^inebojVt turn sequi turainiqui illaranon contra régis ipfius Sereniflirai( cuius æqui-Ionbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;iuftitia raihi in dubiura rainirac venit) confiliura amp; voluntatem habita

• ^fl'e intelligantjied contra iudiciura quod iraprobi amp; violent! callide ad oppriraendum ^iferura innocentera ipfius confanguineura extorferunt. Et quoniaab hoc cœtu abef-video verbo ipfius delectos, refupplicis iftius afflidi hoftes amp; aduerfarios,vos clarif-^tni grauiflirai viri raese iftius orationis teftes amp; arbitres eft'e cupiojvosqj quura hincnbsp;^iftedara, diduros confido rae offieij raei rationera non neglexiflc, quara in eo fitaranbsp;intelligo, vt nec extra raodura egrediar, quura agedura eft de raiferriraa hominis forte,nbsp;Hiiem amicumamp; fociumRex Chriftianiflimus habet, amp; fic quidc vt de ijs agere cogarnbsp;ad alium eiufdcmfœderatumamp;propinquum pertinere poflhnt, neclatius in comnbsp;’^endanda iftius falute mca verfetur oratio,nec prudens ac feiens altcrius exiftimationenbsp;'ædam,nec deniqj quam cum vtroq; focietatem habet prætcrmittam.

H Æ c dum doceo, fi me tam attento animo ac beneuolo audire voletis quàm me ^nperiori orationc audiftis(fi modo prius longiufculum hoe exordium condonaueritis,nbsp;’lnoneceftariövfusfumvtperfpicuè Regis Chriftianiftimi mcntcra atq; conidium cx-Pnnerem)efteÓLurum me fpero vt nonfolùm animo cernatis, fed manu tantumnon palnbsp;P^tis huius ducis innocentiam,caufæ illius arquitatem, inimicorum infignera amp; impu-dentem calumniam,fimul vt huius defenfionem amp; fiilutem cum Iraperij vtiiitate, cumnbsp;^ninium qui in hoc iudicio adfunt exiftimatione, cu veftrain patriam, inciucs, in vof-^etipfos,in omnem veftram pofteritatem picrate atqj officio coniundam efte intelliganbsp;fis:vt eum defcrcrc nifi iaduram facere,crimen committere,amp;: dedecus admi ttere ve-’ds,vobis non liceat.Hxc omnia non modo fine offènfîone régis Ferdinandi (cuius iftinbsp;’lotnine ad tegendam nequitiam amp; calumniam abutuntur)fed cu bona ipfius venia co-^^lt;]uuturum me confido. At vt in re narradaeodem cxloco exordium ducam,vnde to-rei initium fumptum eft,memoria tcnetis,quum à duceVIrico ducatum amp; ornamenbsp;^^adempta ad Csefarem Auguftiflimum rum Romanorum Regem traftuliftis,idqj ad’nbsp;ditis quibufdamreftridionibus amp;conditionibus quarumfupcriorioratione memini,nbsp;Muifle VOS paterni criminis pœnam in filiumduccmChriftophorum,tum annos qua-^ornatum, perpetuo redundare.Quamobrem turn hoc illi referuaftis,vt ingenere denbsp;‘lucatu recuperando iure experiri licerer, turn verb in Tubingæ Neiftæ ( quæ oppidanbsp;^ominatimexceperatis)poflcflioncmillummififtis. Hæcoppidaquumpoffidcrct,ali-annis exti terut qui quum fe deledos procuratores auguftilTimi veftri Cæfarisnbsp;^ainpliflimi principis Guliclmi Bauariæ ducis iadarent(hos autem Cefaremamp; Baua-ipfius Chriftophori tutores affirmabat)per fraudem amp; dolum,fuis eu poffeffionib.nbsp;^i^pulerunt.Itaimpubcr ifte amp; fui iuris ignarus cum poffeffionib. hsereditarijs Screnifli-itio regi Ferdinando(cui Cælâr quæ ex ipfo ducatu fupererant, non ta dominio man.nbsp;'^ipatu quàm cuftodia amp; pofleflionc precaria tradiderat) educadus inftituendusq; tradi-pofteaquam per setatem rerum ftiarumrationes amp;ftatumintclligcrc potuit, quunbsp;’iilucri amp; benefieij loco reputaret quod tam feuere in ilium agere quàm licuerar, vo bisnbsp;libuilTet, beneficiu veftrum vfurpare cogitat, amp; vt fuarum reru tutelx fiat poftulat.nbsp;^ed quum putaret re in cum locum deduda efl'e, vt falte fuorum bonorum amp;: oppidorunbsp;Jq ^Qpos effet,repente fe hac Ipe deicdumvidct,quumqj hunc conuentu agi Ferdinandusnbsp;conceffilFet,!!! quo ius ei ex legum præfcripto dicerctur, hoftes amp; aduerfarij pro in-iieterato amp; acerbiflimo odio quo cu amp;: toram familiam profequfitur, idq; ob aliquot exnbsp;’^otum ncceftari js amp; ob vnius cuiufdam patre,qui aliquando reus,conuidus amp;: damnanbsp;maieftatis àducis Gulielmiminiftris fupplicio ex regionis legib. inftitutisq; aftedusnbsp;^ft,nunquam contendere amp; laborare deftiterunr, vfquedum precib.amp; importuna cer-‘otiiintcrpellationc ipfe Ferdinandus vinei fc amp;: impclli pafliis eft,hucq; mifit legatosnbsp;n 3

Ijo nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;MART. BELLAII

dcleóVos qui fcilicetip flus caufamagant, iftos omnis Wîrtembergicæ domus apertifli-m os amp; capitales aduerfarios. Ad quam opprimêdam amp; funditus delendam quum cani oportuna facultas detur,nihil eft quöd dubitetis quin latiffimè mandata fua amp; fiduciamnbsp;apud vos amplihcaturi lmt,vt commodiflimum ad conata perficienda efle videbunt.1-taque quod dederint principium aduenientes videte. Qiaum princeps de toto iure fuonbsp;quod defendere amp; perfequi intendit,verba faceret,os illi occludunt,nihil fc inmandatisnbsp;habere refpondent:quum interdiófo contendere cœpifl'et,vt priuatim illorum oppido-rum rcdintcgrationem obtineret,compenfationes obtrudunt, amp; conditiones æquas,ônbsp;dijs placet,amp;; quales ius poftulat,ferunt. Quas quoniamminime dignas qux accipiaturnbsp;cxiftimatjVtpotc quib.fê non folum ducatu in perpetuum,fed ipfo familiæ nomine amp; ci i®nbsp;tulo(quæ peruetulla eft)abdicari vider,hunc ideo vobis depingunt hominem ferü, connbsp;uimacc, qui nullam æquam padionê ferat, publicè coram vobis amp; omni populo palamnbsp;tcftificantur,non alia eum mente longè æquiflimas cÓditiones repudiate, quam vt bellinbsp;inferendi caufàm quærat,vt cöcordiam amp; paccm publicara turbet, vt incendiu excitetnbsp;quo tota ardeat Germania.Q^ç corû accufatio hue ptinet,vt hoc ptexcu vos in aliudfœnbsp;dus faciendû vel renouädum inducere conctur,cx quo, lî tale facietis amp; qua rationcilhnbsp;optant,oftedam fore vt infinira mala c5fequantur,vtvos amp; pofteri in pcricula innume-rabilia incurratis.Quæ quum ita fint,vos hodic(fi vnquam aliasjin deiibcrandograuicanbsp;te iudicij,coftantia,humanitate,virtutc,fidc amp; jpuidentia vti decct:grauitateiudicij,ncnbsp;fidem ijs habeatis qui fua commeta non quæ veri fpecie habent aft'erunt:conftantia,nenbsp;quern beneficio afFeciftis,cum nunc nulla fua culpa priuetis:humanitale,duminnocennbsp;tem vexatum mifcricordialeuabitis:virtute,quatenus libéré amp; palam vos no eos effeo-ftendetis, è quorû dilTimulatione amp; taciturnitate quifpia anfam arripiat qua innocencenbsp;opprimât amp; delcat:fide,quatcnus quumvetufta cofuetudine alij ad aliorum bona,digninbsp;tares amp;gradus coferuados mutuo obftridli litis, multo magis iftu vobis curæ elledccet,nbsp;cuius bona,fi familiç fucceflîo defit,ad Imperium redeunt,cui feruando amp; amplilîca^®nbsp;iurifiurâdi religione obligati eftisijpuidentia dcniq5,vt métis oculos aperiatis, videacisqjnbsp;quantum periculi amp; mali ex hoc exemple lingulis veftrum impendcat. Verùmvtprincinbsp;pi js cognitis quæ inde cofequantur videatis,amp; qd faciendum fit certius ftatuatis, atten-dite huius caufæ æquitatem,quas ille conditiones acceperit, autpotius quas n5 accepe- pnbsp;rit,quib. contràifti fallacijs amp; mendacijs vfi fint. A c primùm quidem exponere libet minbsp;rificumhocius commune,qj Impcrij legib. nunquafando eft auditum,vtcogaturqui-fpiam,antequam redintegrctur,pa(ftioncm aut conditioné copenfationis accipere, minbsp;nus etiam vt hæc coditio ab aduerfarijs feratur,dû vetuftis omnib.dignitatib.liccrarumnbsp;monumentis,fcriptis amp;: iuris rabulis paternæ domus,vnde genus duxit, renuntict. Acc-nim ad hanc copenfatione accipienda compellitur dux Chriftophorus ex paefo : namnbsp;huiufmodi quidpiam à tutorib. fadum elfe contendunt. Videamus fane verum anfub-di ti tium,cÔfiftens an infirm um paólum iftud fuerit.Quod ad me attinet, nunquam ad-ducar vt eredam padfum eire,nifi q paélum cll'e definiri folet,id in hanc rranligcndi ra*nbsp;tionem cadat. Itaqj quando hoc fhndamentum iacerc aufi Hint, doceant primiun duel 4®nbsp;Chriftophoro tutoribus vnquam opus fuifle, doccant quorum nomina laïc iacfantjCosnbsp;potuifte aut debuifle tutorcs dari,doceant hoc padum ab his adumbratis tucorib. internbsp;fc fadum elle,aut negotiu m datum efle iftis qui illorum nomine fecerunt:doccant hocnbsp;padum fadum, à fuppofitis tutorib.ratum habitum fuifle, aut fas fuifle vt faccrent, vclnbsp;ratum habercnt.Vbi hæc oftcndcrint, doceant hoc padum à Ferdinande obferuatumnbsp;ftiifl'e.Tum aflentiemur pofle padum appellari, turn concedemus vt hoc fundamentiinbsp;iaciant,amp;: hominem ad padi conditiones feruandas poflint cogere. Sed quum certtimnbsp;fit tutorib.illi opus non fuiflc,qui in patria crat poteftate, certum fit quos iftiintendunc,nbsp;tutorcs nunquam datos fuifle,neqj hoc nomine dari, admitti vel accipi potuifl'e,quoriinbsp;alter impubcris bona occupabat, alter cxercitus imperator fuerat ad cum Ipoliandum, pnbsp;certum fit ncq; padum ab illis fadum, ncq; qui fecerunt,vt faccrent cis mandatu fiiilfc,nbsp;neq; ab illis fuifle ratum habitum,certum fit,vt voluerint, non potuilTc, non licuifl'e, resnbsp;amp; bona foli,quæ impubcris eflcnt,fuo arbitratu alienate: deniqj vt demus folennia omnia fcruara fuifle, quum tarnen conftet temporis amp; conditiontun limitib. fuifle circiin-fcriptum,tcmpus abijfle,amp;: Ferdinandum regem conditionib. non ftetifl'c, quum illiiis

Yoluno

COMMENT. LIB. IIIl.

Voluntatem aliam omnino cffejquum permutationem, quam ex pacbo ifto quod prxte Xunt,fieri oportebat, iam penes eum non eflc conftet, quum qui ex hoc numero ab il-^oiatam acccpiftis,fciatis evun non pofle moram purgarc, vt qui vobis conicij.fitis nun-^uamvosreftituere velle: quid eft quod cuiufquamiudieium fuipenfumtencatur,acnbsp;^onpotius indubitatum fit, padum iftud quod vocanr, infirmum imo nuUum efte?

At excipiunt,quumreddercnturiftaoppidaeademiliapaótionequaeireferua-®3ntur,ac velut reddebantur,conucnerat vc poftea compenfatione quæ illi fieret,refti-^^ere obftringeretur,idque tabulis fcriptis cautum fùiftè. Quin proferuntigitur’Interçi ^AIe aiunt.Lepidum me hercule inuentumiQuia fuppofititias literas proferre non auynbsp;!nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;ent,ne temcratores comperiantur,intercidiire malunt dicere. Taceant igitur, patiafir-

, ^nr hanc fuarrt iaduram ad huius commodum redire, amp; inter caufie momenta ab có ^unierari.Scilicet quos tam diligentes vidctis,quos vi aliéna bona inuadere, quos tamnbsp;^n^cunipedos animaduertitis,vt iuris ipecie fiias violentas occupationes prætexant,eosnbsp;^’^edemus tam négligentes fuifl'e in feruandis tabulis quas caufic fiias oftà amp; ncruos durnbsp;^nnt.Sed demus rurfus (quod tarnen à veto plane abhorre t)in hac de oppidis padionenbsp;nifertè iftud caput de compenfatione aliquando danda additum fuifle:certè Ferdinan-’^nsnequetumintererat,neque conipedusautaudituseft. Quôd fipermutationis iusnbsp;^^npiamreferuaridebuit,debuitveftri fœderis bono id fieri. Qimd fi tum referuatumnbsp;t fuit,fatis hoc ipfo renûtiaftis, quod vtinoluiftis,quôd fiinpliciter,Iiberc,nulla cÔ-^fioneautperferiptioneadditaChriftophorumin oppidorum pofl'cflionem mififtis,nbsp;Hnod eorum dominium tanquam rci hærcditariæ reddidiftis,quôd fubditos omnes amp;nbsp;ƒ entes dominum agnofeere ac ei parère iuflîftis. Neque verb opus eft vt hanc puram,nbsp;’ntpliccmamp;libcrampoifeflîonempluribusprobare coner,quiapud eos verba facionbsp;H^iinterfuerunt,quimeminerunt,quihunc,fimentitur,fallî rcum peragere poflunt.nbsp;omnia quum ita habeant vt à me co mmemorata funt, quum hic impuber expofi-’^nionenonviolenta,nonclandeftina,nonprccaria eiedusfit,quam tempore legiti-à legibus pofito tcnuit,fi omnia omnium gentium amp; populo rum iura clamât an-^nninia decerc,vt qui ipoliatus eft,rcftituatur,fi dux quum poftulat hoc ius in fiia cau-^alere,id poftulat quod per leges ciuilesdenegari non potcft:videte quas conditio-’^'^saccipereparatusfit.Imôquam nouvel iniquiflimam conditionempati voluit, vtnbsp;^Pndhuneconuentumplanumfaciat,ienon tam difticilcmefièin pacifeendo quâninbsp;^gitur’Vtaduçrfariis tempusconccderct, quo tamacerbum odium concoquerent,nbsp;fjj æqnicatem aliquando defeenderent, poftulata fua noluit vrgere, fed quiefccre amp;nbsp;ere conceilît,modô fuperioris temporis prouentus ad hune vfque diem redderentur,nbsp;pofterum caueretur ad decem florenorum millia,quibus interim vitam toleraret.nbsp;Hoccine verb eft,iudices, quod ab aduerfariis dicitur æquas conditionesre-j^^niare?Hoccine eft cuius caufii c^umniofis iftis fuis teftificationibus cbtra iftum cas-^jterram amp; mare coaceruare conantur?Vtinuidia eum apud vos prægrauent, con-cd'o pra!:dicant,intra(ftabilem,ab omni æqui täte,omni iuftitia, omni rati one,nbsp;”^ni amicitiæ eonciliandæratione alienum, pacis quietifque publicas hoftem amp;: per-^’^natorem.Edicite quxfo ne quod non eft,pro veto affirmare pergant. Edicite ne pa-^^^omineappellent quodmaioresneque fic appellarunt vnquam, neque obferuan-^^eflèiudicaruntialioquinon iuris dobtores fedindobli iuris futuri funt.Edicite nenbsp;j.^*nccps aifirmen t hoc qualccunque fubdititium pablum ab autore feruatum fuilTe: a-fe manifefti mendaeij alligabunt,apud vos prçfcrtim qui rem contra habere pro-ƒ ^°ftis.Edicite vt quum iuraliquidb illis obiiciuntur,taceant fi idoneo rciponlb deftinbsp;Ç. W:ne pafta nefcio q comentitia proférant, quç ncq; extat, neq; extiterunt vnqua,nbsp;ç °üs, etiamfi proferrent,nihilo firmier caufa reddcreturialioqui fe totihuic hominunbsp;h ’¦Q^æridendospropinabunt. Edicitene iam teftificentur ampliffimas amp;plufquamnbsp;conditiones .à iè latas,a duce Chriftophoro repudiatasialioqui vos qui iftas no-rad'^^”^*“itisqu^mgrauem fecurim Chriftophorus in petitionis fua: ftipitem imb innbsp;/^ceiTi ipfam impegiflet,fiquidem illis morem gcififtct,hinc eos faceflere tanquam a-vos habent,iubebitis. Pene prçterieram, iudi-

’^gregiam aliam amp; loge firmiifimam rationem,quam impudentcr inter conuiuia amp; ^tetibus populi iaótant. Adveftramtumexiftimationemtuminhos principes ob-

n 4

lyi nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;MART. BELLAII

t y 5 3-^^’^'^^^’^’:^^gt;Tæ5auxiftis,alterumCçfaremalterumRomanorumrcgë,intcrefreaiiinf, huiusducatuspofl'effionem firmamamp;: perpetuam ftabiliri,qui adeoillis commodusnbsp;eft vt nihil fuprà,vt quoties ex aliis pofteflionibus quas in Germania teneur,in fuumBelnbsp;gium iter habebunt,fuos duntaxat fines ingrediantur.Annon hæc fingularis momcntinbsp;ratio eft,digna quæ ab illis apud vos ad tantam confirmandam caufam alFeratur? Tan-quam vos adeo ftupidos,cæcos amp; dementes habeant,vt non lentiatis, videatis, intelli-gatis quam potentiam libertärem,fi hoc concedatis,deinceps futuris Cæfaribus per-mifiùri fitis,vt fibi licerc exiftiment eadem vti lege,vt in vcftris amp; pofterorum bonis idnbsp;aggredian tur non quod lex ,quod ratio,quod naturalis inter dominum amp;: cliêtem fidesnbsp;J)oftulat,fcd quod fiiæ cupiditati,commodo amp;: libidini congruere videretur.

E ID E M vthancrationcm interim amp;:cæterasomittâ,libérerillosrogem(lcio ^chim,quænuncconfiliacaptant,amp;:quos{êrmones habent,hæc omnia infeio Cxlârcnbsp;amp;:infcio Ferdinando fieri)libenter,inquam,rogcm quo vultu,quo ore,quaconfidentianbsp;hoc confilium dare fuo principi,vobis,augufto amp;: inuidlo fuo Cæfari auderent : princi-piipfi,vtcontraiurifiurandireligionemquofeadiurafacri Impcrij ferûadaobftrinxttinbsp;occuparet amp; hune fibi ducatum afci(ccrct,qui ex primæ inftitutionis legibus, fi hor«®nbsp;ducum pofteritas deficiat,nuc æquè atque turn filco amp; çrario Impcriali addiftu^ efi-vonbsp;bis,qui Impcrij membra eftis,vt f'œdus coirionem ad hanc occupationem tûcndanbsp;faciatis:Cæfari,vtprobct,ratamhabeat amp; potiri faciat. Indignaprofeôtorestumnbsp;Imperio quod legibus amp; religione adminiftratur,tum fide quæ illi debetur, vt occupan xOnbsp;di huius ducatus gratia is legem déférât amp; datam Imperio fidem folüat,qui à vobisnbsp;manorumrexdele(ftus,aliisvtlegibus parcant,quamq; Imperio dederûtfidemferuet,nbsp;au tor elle debet.Non minus ctiam eo indignâtes eftet,qui ab aliis iufiurahdumacapir,nbsp;vt contra iufiurandum,infamiliamfuam,quæindubiratafunt Impcrij bonatransiertc*:nbsp;vindicaret.Mihi hacin re iudiccs fidem habcatis velimmihil ab his confiliismag'S^quot;nbsp;lienum quam duo fereniflimi fratres fieri aut fingi poteft,ncque vnquam iftoru macid'nbsp;nationibus fide habiturifunt,nifi aliis coloribus induótis adulterentur.vtprofcfto^^’^'^nbsp;qui Ferdinando fitnta confiliis(quod hodic virium late patet) vt fuam operant, ftudiu®nbsp;amp;diligentiamvcditcnt,quoiurequaqueiniuriaprincipumfuorum bonaamp; polfefi^ nbsp;ncsinteruertunt,priuatafiiaodia(quodpaulo antedicebam)excrcerecupiunt:qtiodvt )nbsp;pcrficiant,hanc caufam acrius amp; obftinatius agu nt quam à rege fiio eft imperatnm, autnbsp;certe quam ad ipfius nominis laudem amp; integritatem perrinet. Quin ea eft iftomm lUnbsp;calumniando audacia, vt quo ilium à regia prima amp;: pia fentientia, fuaque in hunt:nbsp;fuppliccm optima voluntate dcducanr,ei perfuadere non dubitenr,nihil vobifipfis vc-ftra Ipontc optabilius elTc quam vt hoc fœdus rcnouetur,quô illi hunc ducatumnbsp;pctuampolTefiionem afferatisfid tantum fuperefie, quod vt veftro nomini amp; diguuaanbsp;confulatis,id àvobispeti pofttilatis. Vobis quoque oftendcrcftatucrunt,fuamcupidt'nbsp;tatem amp; quod efle commodiftimum ducunt, lui principis confilium elle, vt inhancnbsp;fraudem vos inducant:eâmque in ilium veftram voluntatem efle arbitrantur, vtrog^nbsp;ti ftatim nullo negotio aftentiamini.Idque perfiiafum habent,id fi feceritis, .a vobis huenbsp;miferuminnocentemfi minus apertisamp;: dilertis verbis, at rcipfii certe damnatum m,nbsp;regem ctiam Ferdinandum prorfus deterritum iri nc illi fatisfaciat:quod iainpridcm(vtnbsp;audio)fcciflet,nil! falfo hoc de veftra volfitate rumorc,dc ilia fententia deduftusluiliet-

N V N c idconfideratciudiccs,annon quantævobislaudifùitamp;decori,quodar-mati amp; bcllo vidlores in ipfo vidloriæ curfu vindiólam in pattern temperaftis,filio Innocenti facultatem qua fefuftcntaretrcfcruaftis,amp;: bona dignitatelque in pofterum reçu pcrandi Ipem feciftis,tantæ nunc infamiæ futurum fit,quod non lolùm ad illius opptcl'nbsp;lioncm amp; interitum conniucatis,fed etiam ipfi ilium opprimatis amp; conficiatis. Ipli cct'nbsp;re hoc fccderc renouando hominem opprimeris,dum fulpicioncm hanc omnium me-tibusimmittctis,vtputent,quæinillumfaôlafunt,amp;:porrofienr,vobisomnia proban- jnbsp;tibusficri.Nemocniinfiuuruscft,quihunccxIelt;ftis omnium ordinum viris coaftnmnbsp;ccetum puretid fœdus,cuius exemplum in veftram ipforumperniciemolim tedun anbsp;bir,fadlurumfuille,quo quilquam bonis omnibus Ipoliandus cllct,nifi eum atrocininunbsp;cuiufdam maleficij manifefto conuidlum teneretis. Autfi elficietis vtquifquamm(gt;nbsp;rito purer vos aut non circunlpcdte neque cum grauilfimo c0filio,nulla^qni aut imqu

COMMENT. Liaini nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;Iy3

habita hoc fœdus confirmaflè,aut etiam confultó(quod abfît)hominis innocé-^‘^opprimcrevoluiflè,maculamveftronomini inuretis, quac nee Oceani aqua elui ^^conmibustenebrisobfcurari auttegipoterit.Ncqueenim vobisdubiumaut igno-eflè potcftjiftum, fi tam exceifo eft animo quàm illuftri loco natus,tam indigne opinbsp;Ipoliatum patriæ amp;i. ciuium confpedum laturum nô efle, ne vbi princeps natus eft,nbsp;’ ƒ mifer viuere cogatur.Itaque voluntario exilio fufccpto quid aliud quàm Ca;raris,rc-S’^ftatris,amp; omnium veftrum dedecus fecum circunferet? quid aiiudquam omnibusnbsp;^^tcriemafterec,vtdicanr,Hiceftquialiquando,quinunc,qui nuUa culpa,qui extranbsp;,^^^aniam?Cæteranoftis,amp;ip/elibenterprxtcrco,nefcncentias ab/ôluam.Videoe-Vos animis commoueri,vos tacite ipfo vultu amp;: lignis quæ dico ver a elle agnofcerenbsp;°^‘ateri.Nolite interim putare bonos iftos calumniarum architeiftos (dum quæ per fenbsp;^°^poflùnt,idper vos ementita principis lui aut Cæfaris autoritäre perficianr) quic-penfihabcre quid vel nunc dicant homines,vel in pofterum poft fcxentos annos

HI c ego polEim(quando ipfafeoffertoratio}commemorarccuialmodi fermo-ob talia confilia pallim tota Germania aduerfus fupra didos fratres principes ab iis ’’’^étur qui fallb(meaquidé fentcntia)eorumnunccæcamambitionemamp;immodicânbsp;^^^ritiam,nunc paruam fidem Sc nimium fufpedam potentiam defcribunt,qui vos vcnbsp;^®biscaueatismonent,coshuicvniprædæinhiare,quô totam Germaniam occuper,nbsp;fuam ditionem redigantxos dum modo hune modo iUum opprimunt, amp; faeuîta-'nuaduntjhoc agerc videri,vt multis amp; variis Germaniæ locis præfidia fua collocêt,nbsp;^poftea fuo commodojVbi cam fuis quafi membris debilitatam viderint,totam femelnbsp;^ori fiducia minori periculo adoriantur.PolTum etiam innumera exempla comme-°rare,quæ tam externa quàm vobis domcftica,tam vetera quàm hodierna de iis affenbsp;qui proximos fuos opprimi vel neglexerunt,vcl fe videre diflimularunt, nequenbsp;‘otiim opprelfione fuam parari prius intellexerimt,quàm ipfi eadem feruitute irreti-omniapropofitaeoljîcdantjVtveftris rationibus profpiciatis,vt de fer-.^MalibertatecogitetiSjVtfinitimorumpericulis memoria repetendis,ad ea quæ velnbsp;iü ^^’^^‘^^velmctuendafuntanimumaducrtatis.Scdcgoifta commemorate fiiperfe-qui fortalTe putant aut quacunque rationc cuperent, res inter Regem principenbsp;ôê iftos fratres non plane compofitas cflè,ij alios ex fuo ingenio metiantur,obii’nbsp;^’^ntquc me vel ab ipfo Rege meo de induftria fubornatum,vel mea fponte(vt illi gra-faciam)hanc captaflè occafionem,vt ea narrem amp; patefaciam quç in mentem no-'quot;is veftrum nondum venerunt. Verùm quicquid tandem dicatur,liquid mihi imprunbsp;^j^nci excidat quo principes illi fratres ofFendi queant(fi forte ad offenfionem funt pro-y '^oresjnolitc exiftimare me id iuflù,confcnfu aut verbis Regis principis mei dixifte.nbsp;^Ifrimelarti hilares vultusaiormulla ex parteinuitarunt, vtlibcrè dicercm quæ an-^^ccre dccreueram,coegitmcmaxima £x parteiftorum arrogatia, quiin caufa funtnbsp;Jillos principes huiufinodi voces dicantur amp; fpargatur. Arque vt de me bacnbsp;/^nonnihildicam,nunquam quilpiam fuit qui difficilius vera crederetquæ inprin-^^Pcsmalcdidaferuntur,quàmmetum ingenio turn inftitutione femper elfe fcnfi.Anbsp;^^^niffimis autem principibus in quos tam infignia veftra extant bcneficiagt;quos ira bonbsp;^ïOpibus amp; dignitate,veftræ falutis,opum amp; bonorum periculo auxiftis, nihil taie ti-Mum fufpicabor. Vnum hoc mihi videri noinficiabor,eos cum ea quæ illorum am*nbsp;^dinem decct rcucrcntia,nonnunquam ofïicij monendos elfe,ne fe areéto æquonbsp;ƒ Uis conlîliis abduci finant.Exorabiles funt,leni funt ingenio,exiftimationis ante omnbsp;bcnc fibi confeiæ mentis ftudiofi funt,quæ nobis à Deo honeftorum côfiliorumnbsp;^crum bene tota vita geftarum tanquam teftes tribuuntur. Quo molcftior eft ipfi dunbsp;îo Q^^^narum omnium amiffio,quôd intclligit amp; nouit (vt ego quoque intelligo amp; no-Ferdinandum, fiquis paululum modo officij' moneret, aut nemo eum ab in-« ^dementia dimoueret,ftatimaclibenter quæ iuri amp; ration! confentanca funt fa-^^nimcffc.

Æ Chriftianiffimi etiam Regis fententia erat,quum me hue magis gratulandi ç. ^^)quam altcrius rei cuiufquam gratia mifit. Qui rame quia fàtis norat in grauibusnbsp;^ftouerfiis, etiam vbi defumma conucnirct,quafdam leuiores circunftantias non

iH nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;MART. BELLAII

. ftatim neque facile cxpediriân hac autcm,liquid tale accideret,in quo hæreretis(quoA vfuueniflè comperio)fuæ autoritati aliquid ponderis futurum confidebat{vt merito ef-fe debet) literas fiduciarias milii ad regem Ferdinandum(quem hîc adfuturum iperaba,nbsp;amp; Regis gratiam non parum apud eu valitura fuifl'e puto) aut,fi abefl'et, ad eius legatosnbsp;dédit: neque vnquam rem vllam maiori ftudio cxpetiir,quàm vt quicquid autoritate amp;nbsp;gratiapoteft,adillosoonciliandosquosæquèamicos habet,totam confcrrct. Quamnbsp;ob caufam mihi mandauerat vt rationem pacis in medium adferrem,eâmque indubi-tatam,vtrifque commodam amp;C vtilem,quam in manu promptâhabebat. Quod li Deusnbsp;immortalis teciflet vt vel rex Sereniffimus Ferdinandus alios hue miliifet, qui legatorunbsp;non litigatorum partes fufcepilïènt,vel illos ego nihil moratus ipfum reélà adiilfem, cer t®nbsp;tô mihi perfuadeo cum non modo à clementiæ amp; æquitatis via,quam ingrellus iam e-rat,fe dcduci paflurum non fuiflè,verùm ctiam audiris mandatis quæ exponenda habenbsp;bam,illamingreirurumfuill'e:ncquetenunclllnftriirime dux Chriftophore hxc per-plcxitas implicaret,vt expeétandum fît tibi iudicium vnde tota bonorum ratio depennbsp;det.Sed quando ita cafus tulit vt hîc eum minime reperirem, qui verb hue ab eo nu inbsp;funt,quum eos adij,non modo hac in re principis mei autoritärem adhibendain non punbsp;tarint,fed literas etiam infolenter accipere récufarint,vt mihi iam non fît integrum?nbsp;mandatis denuo acceptis,Screniflimum regem adire:non eft æquum à te inmajain parnbsp;tem accipi quod tuis poftulatis morem no géra. Quod mihi honeftè amp; citraoftenno^nbsp;àmefieripofîeamp;debercintellexijVtapudhunccœtumncgotiumtuumRegisCMi ƒ zonbsp;nilfîmi verbis commendarem,id ftudiofe præftiti,amp; lubens prællabo-.nequenbsp;tam vt quicquam tua caufa faciam quod régi Sereniifimo vel officere vel merito diipu'nbsp;cere queat.Hoc Rex Chriftianiflimus neque fî velit, per fœdus quod inter eos intercc-dit,polfît:nequefîperfœduspoflit,pro confanguinitatis neceflltudine velit. Veruniuinbsp;cæteris omnibus quicquid falua fîde,cxiftimatione amp; fîmguinis iurc quod in rem tuamnbsp;fîr,præftarepoterit,fummam inteilliusvoluntatem perlpicies,vtne bonis quidemnbsp;opibus,fî tibi opus elTe intellexerit,parcere decreuerit.

A V L A Gallica femper quidem inter cæteras liberalitate excelluit, femperp^t)^^ amp; obuiafuit:fednunquamtamliberalisfuitquàmhocRege,vtpcrfugio ac rccepnunbsp;vniuerfîs principibus ê patriapulfîs amp; affliébis. Multo magis Iperandum tibieft te connbsp;fœderatum non exclufum iri,te qui pro caufîe æquitate,pro innocentia propria vel ipnsnbsp;aduerfariis miiêricordia digniflîmus videris.Spcs tarnen adhuceftamp; bene oniinannbsp;bet,meliustibiàSereniflimorege fperandum efle quam adhucres poUiceri videaunbsp;Qmnetiam lime qui adfuntviriornatiflîmi iuratum rogarent,non dubitemnbsp;reneciuflîfleilium,necfciuiire,necdenique vnquam probaturum,quumfuos legatonbsp;audiet Cliriftianiflîmi Regis literas rcpudialTecneque mihi vnquam perfuaderi finain,nbsp;vtquifuafponteliterasûtis conrumeliolàs à Solimano Turca commun! nofttx tonbsp;gionishoftenondubitauitaccipere,fuospatiatur vt literas humanitatis, commendnbsp;tionisamp;amicitiaîplenasà ChrijftianiflimoRegeamico,focioamp;propinquorepudjen •nbsp;Niliilo magis verifimile putabo,qui quum lis cfîèt de regno ampliflimo,vitro ipfiusnbsp;limanihoftis iudicium arbitrariumfubierit,eumnunc reeufaturum ne rationem aûnbsp;diat quæ à Rege(vt prædicolnecelTario, focio amp; propinquo adfertur, qua controllernbsp;ducatus,quiadaliaquæobtinct bona non magni moment! efle poteft,dirimatur-ƒnbsp;vtveramreicaufîimteneas,boniifl:ilegativeritifîint(quod fane accidiflct)ncredmnbsp;amp; recitatis literis,audidfque meis mandatis,facultas adimeretur explendi odij quo Pnbsp;uatimducuntur,quôqueiaminueteratotantopcreincitantur, vt fcipfos perdereotnbsp;uerterenonrccufarent,modôpatrem,filium,totamtamiliam, amp; familiæ memonanbsp;cadem ruina amp; exitio implicate queant. Vcrùm quum ipfe pio lit animo, neque connbsp;lium illius fît cuiquam iniuriam inferre,fcd à nonnullis prohibeatur,qui nequenbsp;neque autoritate plurimum valent,qui nunc rei per fe claræ,fuis maleuolis fermoninbsp;caliginemoflundunt,{peraredebeshanclaruamamp; prætexrumnon diu durare po gt;nbsp;ac tempus,quod omnia aperit,calumnias iftorum, fallacias amp; vanitatem üli obnbsp;pofîturum efle.Tum perfpcóta hac tua innocentia amp; tam aréba confanguinitate, anbsp;non tantum quæ poftulas,fed longe maiora obtinebis, qui fequi amp; probate non unbsp;tabitverum æquum iudiciû quqd celeberrunus grauflsimushic coctus in tuac

I nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;(Jixi ipcrare debet amp; poteft omnia.Si maiorcs veftri vc innocentium nulla etia

^cccllîtudineconiunâ:orumcaufamtuerentur,grauiffima Sc longinqua bella multa ‘^‘ceperunt:quam decet vos ampleóli amp;c in fidem veftram ültcm iudicij autoritäre ac-^’perehuiuspropinquicaufam, quælmperij veftri commodum aut incommodum,nbsp;^’Hniumque veftrum laudem vel infamiam fecum trahit?Ipfe dux,qui fupplex vos ob-‘Jcratjfummi veftri erga fe beneftcij locohabituruseft, fihodiernoiudicio iftud fœ-vel plané tollatis,vcl ii rcnouandum cenfebitis,fuam hanc caufam contineri pro nunbsp;^^^üs.Q^mopem veftram fi ei denegabitis, fi eum veftro fœdere excludetis,vaniffi-*^03 fermones quibus ifti regem Ferdinandum onerarunt,confirmaueritis, aditum in-^ocentiadrecuperandas fortunas præcluferitis,vofipfos obftrinxeritis vr nulla fiia cul-P^eum bénéficie veftro priuetis,amp; vcftris ipfijrum commodis male confulatis.Contrànbsp;’Cüm infœderatorumnumero liabebitiSjVt nihil aliudipfius caufa faciatis, hominemnbsp;^’^nioleftiffima vexatione recreaueritis,dum regi Ferdinande qux fit veftra fententianbsp;^ftendetis,amp;: quid eum hac in re facere cupiatisud quod adhuc plenè amp; verè intellige-^^tlonnnriiir ripni'nnf» vnnrn mihi r/’linnnm pHf* viJf-rnrnbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;vr mpnm prtra vnç fi-

tot regum,antiftitum,ducû,comitû,baronum Sc omnium ordinum prcccs:qui '^niniu in hanc caufam ftudium oftendant, legatos vnà cum eo ad vos miferunt, quinbsp;« Dnnbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;w O *________-_J____ nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;______—

15^ nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;MART. BBL L AH'

y J J. fimos illiuscœtus principes conringcbat.Itaque fóedus illud Suauienfc, qùod/êptua-ginta annos magno Auftriacæ domus emolumento fteterat,primùm antiqüaturamp;rc-figitur:deinde duces Bauaria;,LantgrauiusHaflîæ,eorûmquefocij amp; fœderati aliquo-ties inter fe cgerunt,vt ducem Wirtembergenfem in eas pofleffiones reftituercnt quas Cæfar frater V ngariæ rex per vim occupatas tenebant. T andern omnibus cxpcnfîsnbsp;nullam rationem fupcreiïè vident,quàm vt armis rem tentarent quumiureamp; legibusnbsp;certando niiiilprofici animaduerterent.Idvero quumabfque pecuniis perfici nô pof-fètjLangæum adeunt,amp; de centum illis coronatorum millibus(quæ iuprà commemo-- rauimus) deponendis cum eo agunt. Langæo hæc fieri à fe non poffe videbantur, quinnbsp;paôtum Cameracenfe plane violate tur.Itaque hanc inuenitcommodam rationem, vt lanbsp;Montifpelicardenfcm comitatumjqui ducatui amp; comitatui Burgundiæ item comita-tui Ferretano finitimus cft,dux Wirtembergenfis Régi centum viginti coronatorumnbsp;millibusvenderet, fie tarnen vt redhibitionis conditio apponcretur. Hac fummaduxnbsp;Wîrtêbergenfis accep ta arbitratu fuo fine ad res belli fine pacisvteretur,neq; tarnen id-circo Rex vllo pado in padû Cameracenfe incurreret. Ita vt conuenerat, res perficitur,nbsp;pecunia duci Wirtcbergenfi vel viris ad id deleä:is in manus traditur,Rex in comitatusnbsp;Montiipelicardenfis polfeffione collocatur,cui Cermefium præficit. Hac pecunia Ba-uarie duces,Lantgrauius Haflîæ amp; dux'V/irtembergenlis cum fociis amp; foederabs c^er-citum mira ccleri täte conducuntantequam Cxfar amp; Vngariærex profpicere poflènt.

Ita ducatus ille breui tempore Vngaro adimitur,ducîque amp; filio reftituitur : cuius beUi io_ dux fuit Lantgrauius Hafiiæ Philippus.Haud multo poil pecunia Régi perfoluitur, nifinbsp;quod quadraginta circiter millia deerantzeuius fiimmæ quum fideiuflbres ciTcnt Baua-riæ duces,ita comitatus Montiipelicardenfis illis reftituitur.Sed de bis liaâcnus.

Rex AuenioneadCoftamSantandræamcirciterCalend.Dec. pcrucnit,quum quidem incommodum profpiccret,quod ex iudicio papæ aduerfiis Anglumconfequunbsp;'^urum erat.Qi^m Maflilia difccdcret,à papa obtinucrat,vt tantiiper dirum anachema-tisfulmeninliibcrctur,dumde Angli voluntate conftaret,num ratio inueniri polletnbsp;quaEcclcfîæRomana: fe fubiici paterctur. Ad banc rcmioannem Bellaium epifeo-pum Parifienfem in Angliam equis veredariis mittit, qui ei perfuaderct vt legatos Ro-mammitteret.Is Anglumgrauiter aduerfiis papam amp; fedem Apoftolicam ira accen- 3®nbsp;fum reperit,de iUata iniuria conquerentem,quôd mittere in Angliam indices reeufafnbsp;fet,quide caufa cognofcerent,fed reliébo regno amp; patriaipiümRomæ iudicio expcri-ri iuberent. Vcrùm oratione epifeopi Parifienfis eo tandem addudus eft, vt fi papa lU-dicio fuperfedere vellet,quoad indices deledi in Angliam mitterentur, ipfe quoquemnbsp;aliud tempus dilferretquodfaccreconftituiilet,nempcvtprorfus ab Ecclclîa Romana deficeret.Epifcopus Parifienfis fcRomamprofedurum recipitzeui Anglus confir-mat,iè,quumprimum quæ poftulabat concedi certior fadus cllct,ci poteftatê amp; mandata pernuntium daturum, vt quod conueniflet ratum habereturziê enini illi fidem hanbsp;berepro'eaamicitia qua eum profcquutus fuerat, quum Régis legatusin Anglia pernbsp;biennium fuiflet.

HI s ab Anglo impetratis epifeopus Parifienfis ipfa brumaamp; byeme quàm fazuif-fima itineris tarnen moleftiam nibili duxit, præut laborem ilium profuturum elfe cre-debat.Tanta céleri tare iter confie! t,vt Romam veniret priufquam aduerfiis Angluin quicquam amplius quàm antea adum cflèt.Intromifilis in confiftorium docetquxabnbsp;Anglo magno Ecclefiæ bono obtinuilfetzquæ quum æqua viderentur, certum tempusnbsp;conftituitur,quo rciponfiim ab Anglo acciperet.Itaque curlbrem ad cum mittit,quemnbsp;4,ƒ. rG«•»***•'* camadbibercdiligentiamiubctjVtaddiemconftitutam adcfl'ct.Eavbi venir,nccre-»?•?Z-nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;diifletnuncius,cardinalesinconfifi:oriocoadiadS2gi)^pbcijirrogationemprogrc-

di cœperunt.Epifcopus Parifienfis turn apud papam priuatim turn apud cardinales vni-uerfosintercedit,ièxadhuc dies conccdipoftulat,fortaflc vel ipfinûtio aduerfi aliquid p contigific,aut mare tempeftate infcftum efl'c,vt ventos aduerfos cfic non raro acciditznbsp;nuntij diligêtiæ,fiue dum proficifccrctur,fiuc dum rcdirct,moram iniedam eflè,deni-iniquum eflcAnglo fcx dies prorogari,qui totos fex annos operiri non recuûfnbsp;tuminAn^iü fét. His cpHcopi vctbis qui maîorc prudcntia crant afienticbautur Z Icd iTiaion lUui-parti contraria placuit fententia : illi reliquos, qui malum Ecclefia; ex ca rc fiitu-

COMMENT. LIB. UH. nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;iyy

mm animo cernebanr,numero viccrunt. Tantaque fuit præcipitantia,vt quod tertio confiftorioabfolui non potcrat,primo perficeretur : ficque decretum fùlminatorium r j ..nbsp;ftringitur.Nonpræteriitbiduum,quum nuntius rediit cum mandatisamp; facilitate qua: ƒ'*nbsp;nbsp;nbsp;ƒ'*ƒ'

ab Anglo afferebat,quæepifcopusParifi,enfis fe liabiturum receperat. Quibus rebus qui aurores præcipitandi iudicij fucrant, grauiter turbari cœperunt.Itaque aliquoties^nbsp;confiftorio liabito hoc malum farcire conati funt:verùm remedij afferendi nullam vn-quam rationem inire potuerunt. Anglus rci indignitate commotus,quum perlpiccretnbsp;quàmparuam fui rationemhabuifl'ent cardinales,quemnihiloraagisquam abieótiffi-nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;quot;i

mum quemque totius nominis Chriftiani refpexerant,fe amp; totumregnum à Romanç EcclefiæiurifdiétionefubduxitjfcprotinusfecundumDeumEcclefîæ Anglicanæca-put conftituens.Is fiiit huius rei S)L mcæ hac de re orationis exitus.

Rex indigna legati Mervillij morte amp; contemptu ducis Mcdiolancnfis irritatus, quumanimaduerteretiurisa:quitatcnihilobtineripofle,Cæfarem ipfum audita ex-poftulatione id parui à fe fieri fatis oftcndilTejius armis fibi elfe perfequendû ftatuit. Etnbsp;quoniam fatis proipiciebat Cæfarem negotium non elfe negicclurum, fiiis rationibusnbsp;^onfulere decreuit,vt fatis viriumhaberet ad eorum conatus fuft:inedos,quos fibi mo-^eftosinrequam fufcipiebat,fore fufpicabatur:quumque externo müitc vtipoller, **nbsp;^allicis tarnen viribus fefe munire inftituit.Quamobrem vt primo ftatim iuflu præftonbsp;fibi cflentmilites,confilio cum fuis communicato lingulisregniprouinciis legioncm,nbsp;°nbsp;nbsp;nbsp;fenis peditum millibus conftaret,Romanorum excmplo inibtuere decreuit,qui-

fiusfenosnobilcspræficeret,quibinosmillenis peditibus legatos fub fe haberent,vt ^ohortes quinquies centenorum hominum efTcnt.Lcgionarios turn dudorcs turn minbsp;fites amplis priuilegiis ornauitdias omnes legiones femel quotannis recenferi oporte- 'nbsp;fiat. Vt militum culpam duâ:ores prçftare poll'ent,fingulorum nomen,cognom en amp; lonbsp;^timquernincolerctteuere oportebat,tum vt ligno dato protinus eos accerferent,nbsp;Jtimvt,fiquidpcccarcnt,pœnasdeillisfumerent.Hasresconficiendas certis homini-firndeledismandat.CircitermenfemMaium anno_£5- 3 4 nunrio acceptoiam infti-j^^^nbsp;fittas clTe legiones,proximas quafque inuifere ipfe ftatuit.Kotomagu primam Norma- 'nbsp;fi’æ ciuitatem adit,ibi legio illius prouinciæ ipfo præfente amp; inlpeótante luftratur. Du-^ores erant fex nobiles,Baccouillanus,Sallius,Santalbinus Hermitæus,Sâtalbinus Go-fiætanus,CantilupusBifamantius,amp;Salenellus. Conlpcâ:a Normanica Iegione,quanbsp;^irtiminmodum deleóbatus eft, Ambianum ire contendit, vtPicardicam Ipeótaret.nbsp;^tcefimo circiter lunij die legio hæc armata in planitie quæ ab oppido ad Safufeianumnbsp;^^tetjprodit.Dudores orantSercutus,Manlius, Auchius,Ioannes Brabantus Canifius,nbsp;^fieualliuSjHellius cognomento Piflclæus.Hanc legionem dum recenferetur, Ipe-pbant etiam matronæ,ad quas obleólandas velitationis turn equeftristum pedeftrisnbsp;’mulachra turn militum,tum nobilium aulicicomitatus édita funt.Cæfarid temporisnbsp;^'tcxpcJitionemTunctenfcmprofeólus erat. Rex è Pi cardia in Campaniam profici-^tt^I;Jc^j^5p^.Q^i£lQæ]egiQncminfinibusRemorumlpe(ftauit. Inde Malleriam con-^^UditjVt regni oram tum Campania: tum Burgundiæ perluftraret.

Masseri Æ fitcertiornobilemquendamBuzanciumefamilia Afpromonta- lumaadM»-^domumfuamnomine Lumammuniillemillepaflus MaireriaadMofam,quäitur ^tianum:qua communita eö vcnific temeritatis atque amentia:, vt neque Regis ne-Jfic comitisRetclij,vndepcndcbat,clicntelarc autoramentum agnofeere vellet.Cau-?t^ur earnarcem ædificare pcrmitterctur,crat quöd pattern habuerat Retelani agri amp;:nbsp;^^fieriæpræfedum-.cuiquoniamfummaapudOrvalium autoritäre amp; gratia erat, amp;

®^ima ei fides habebatur,quicquid libebat licebat. Quare qui MalTeriæ Regis mini-erant,iftum Buzancium arcem communirc facile pafti fuerant.Cæterùm prçfediis j^j t^Buzancijparerquumtabulasamp;literascomitatus Retelani haberet,eas abftuleratnbsp;Jfiæ Lumam pertincrc ad eins clientclam indicabant. Hac reintelleóbaRcx, prætereanbsp;J. miftros fuos audiens claufis portis illuc non fuific intromiflbs,quumiprandium para-t:onarentur,indigniftimè ferre ccepit. Sex machinas expediri amp; Campanam Icgio-^mprogrediiubct,fubditum rebcllcm adobfcquiumredigereamp; vlcifci ftatuit. Hisnbsp;tlitis rebus Buzacius territus,quód regias vires fibiimpendere vidcret,vitæmetuensnbsp;ttaciam remittcrc ccepit. Roberto Marcano Sedanio deprecatore errati veniam ob-

o

MART. BELLAII

Î 3 3’ tinetjCa legevtcâftrû in manusSantandræiequitistorquatiiufluRegis traderet.QiKgt;^ tarnen caftrum poftea Rex in gratiam Sedanij ei reftituit,fide data fe in Regis cliente anbsp;forcjatque caftrum illud in illius caufa aduerfus quemlibet hoftem tuenda penes lenbsp;turum.Poftea tarnen bcUo exorto Regis partes reliquit,amp; vxoris opera(qux exnbsp;ditionc genus ducebat)à Gallica focietate auocatus ad Cæfarem delciuit. Hcnricus Qi**nbsp;nuncregnumrenet,vtrebellionem hanc vlcifceretur,caftrum captum foloadxq^^nbsp;uit,amp; agrum fifco adiudicauit.

s^Juiiter Rex advindicandaminiuriamquamnecelegati acceperat, à comice Gulielmo Fuftembergo viginti cohortes peditumin Germania conferibi iubet. Legatos addii“

' nbsp;nbsp;nbsp;cem Sabaudiæ mittit,qui peterent vt per ipfius fines iter eins voluntate fibi facere lice- lo

retjVt quam acceperat a duce Mediolanenfi iniuriam vlcifceretur. Sabaudus ab vxore (vt fama eft)impulfus,fe iter daturum negat:quod Regi propter vetuftum fœdus amp;ar-ótiflimam conlànguinitatis cóiunólionem permirum accidit,eo magis quod poft mortem Ludouicx Sabaudæ matris de hæreditate cernenda moleftus illi nondum fuerat,nbsp;quam iure adiré licebat morte Philippi du cis Sabaudiæ. Is enim Philippus prinus nu-ptiis vxorem è domo Borbonia duxerat,cx qua Philibertum ducem amp; LudouicainKnbsp;gis matrem (ufceperar.Secundis nuptiis vxorem è famiUaPontiuerana acccpit,9^^ „nbsp;rolum Sabaudiæ ducem peperit,de quo nunc fermo eft,amp; comitem Geneuêfen^P®nbsp;ca ducem Nemorenfem. Quamobrem Rex magnam Sabaudiæ partem patrto*’’^)nbsp;refibivendicabar, quod mater c primis nuptiis orta,fola Philibertihæres, quiabiftU^nbsp;beris obüflet, reliéba fuerat. Iraque Gulielmum Poyettum quartum fenatus Parilie®^^nbsp;præfidem amp;: alios lurifperitos ad cum legatos mittit, qui ex iuris arque legurn difeipunanbsp;quid merito Rex fibi vendicaret docerent. Sabaudus ad hæc poftulata aurem nullopa-étovo]uitaccommodare,amp;legatidomumreinfeôtaredeunt. Eodem temporeRcginbsp;nuntiatur omni ratione Heluetios ab eo folicitari vt à Gallica focietate difcederençacinbsp;bat denique cum à Cçfare,priufquamTunctenfem expeditionem fufciperet,preuonbsp;to comitatum Aftenfem comparafle,qui ab omni vetuftate adfamiiiam Aureliamp^’^'nbsp;tinet.Exiftis facile Sabaudi auunculi iniquiflimam in fe voluntatem perfpiciebat.Tan-demnuntiomiftb vt fibi femel fatisfaceret rogat-.alioquife armisius perfequuturunbnbsp;Ad ifta poftulata quumidoneumrefponfum non acciperetjfimulquum feiret Geneua 50nbsp;ab illo obfideri,Verefium nobilem Sabaudum ex fua turma cum aliquot Rentij Ceteris equitibus Geneuam fubfîdio obfeflis ingredi palTus elE Bernâtes qui ciuitatem Ge-neuaminfuamfidemacceperantjperlegatos Sabaudum monent ne fociisfuis molc-ftus fit.Qjmm ille nihil æqui refponderet,decem aut duodecim hominum milH^ ^ubi»-dio obfelTis domo educunt.Horum copias veritus Sabaudus domum fe recipit.Atfte'^*nbsp;nates non ira domumredeuntûmo illius fines ingrefli partem feraciflimi agri qucimnnbsp;fua ditionehabcbatjVi ademptum fibi vendicant. Laufanam quum venift'ent,cpifto-puminde expellunt,oppidum fuç ditioni adiungunt,quod etiamnum tenent:nifi quodnbsp;aliquam fociis partem attribucrunt.nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;,

Rex inSequanorumfinibusnuntium accipit de Cæfiiris ad Tunettes viftona: 40 qua de re Lcidekerkio eius legato gratulari cœpit. Verùm de itinere quod ille ingredie-batur,nihil accepit,quoad Panormum ilium appulifle ex ilia expeditione reuerftim cernbsp;tiorfaébus eft,cxercitu propter ingenteslabores amp; fummos calores quos pcrtulerar,valnbsp;de affli(fto,amp; conuentu habito à Siculis pecuniam petiifl'e. Cui illMucenta quinquaginnbsp;ta coronato rummilliapromittunt,praeter decemmillium hominum ftipendia trime-ftria,quæ æftate fuperiori perfolucrant. Rex Diuione rurfus ad Sabaudum mittit,vtnbsp;quid tandem ftatuiflèt,cognofccret:ille fœlici Cælaris viôtoria confifus nihil refpondetnbsp;ex quo certi quicquam colligi poftet. Cæfar Panormum quum venifter, Vclio Regis 0-ratori fe gratiftimum habere oftenditquödRex voluptatemamp;Iaetitiäde Tunetenfi vi-óloria præ fe tuliftêt:fibi etiam pcriucundumfùiftè duarum fororû colloquium,reginx fonbsp;AIeonoræ,amp; Vngariæ reginae.Damnum deinde narrat quod ad Minorica infulam Barnbsp;fedithntma. baboftàintulcrat,fcdcputgandomaticonfiliumcapctc velle:ad hancrem perficien-«atert (9»4-nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;ß. aróBus fccdus cum Rege inire ftatuiire,vt communis tum honor tum fruftus ad

cos rediret ex iis quae ad Grçciam bello caperent.His diófcis orationem non abfo]uit,fed phwa ex Granvellano intellcéturum addit. Mihi quidem valde verifimile videtur Cx-farem

COMMENT. LIB. 1111.

faremrationes tumcaptaflèquibus regem occuparet amp; derinerct, quadyereretur ne ^opiisita debilitatis Rex Mediolanenlem ducatum tentaret,quem ille per iniuriamnbsp;tenebaqquum ad patrimonium Regis liberorum pertineret.Granvellanus enim Velio,nbsp;fimulloquerenmr,inmemoriamreuocauitquemadmodum Cxfar antea cen-^enacoronatorum millia penfionis nomine ex eo ducatu ipfis vel ei quern ex ipfis Rexnbsp;’aominareqpollicitus fuiflet. Deinde fermoneminiccit de nuptiis Mariæ Angli fiiiç,nestle tarnen, Velio licet valdevrgenteamp;inftante, Cxfaris mentem planius declarauit.nbsp;Qyæomnia teftimonio abunde ellepofli.mt,Cæiarcm tummetuifle ne Rex Mediola-inuadereqquum ad auxilium ferendum nullæ il li copiæ fuppetebanr.

h nbsp;nbsp;M E N s i Nouembri qui infcquutus eft, Cæfar quod fuipicabatur fuas technas amp;

^cum quo vtebatur, à Rege deprehenfum iri, quo fieri pofl'et vt maturius rem fufei-P^J’etjCo magis quod omniapatabat,vt aSabaudo armis obtineret quod arnica paólio-’^econfequinonpotueraticautiusilium vanaipa laótare conftituit.Itaque Granv'ella-’’^'spauloapertiusfecumVclioagere veile fimulat^ Cajfari in animo effe vt Lufitaniæ Puellareginç Aleonorç filia Delphino Galliç nuberet,huic matrimonio Hiipaniæpuel-per ætatem nondum elle maturam. Et quoniam coniunétiones firmiflîmas quære-Maria autem Angli filia maior eflèt quàm pro ducis Angolifinêfis ætate,àliam eumnbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;sfir •

^^'ptiarum conditionem reperturum,qux Regifatis ampla videretur.Qibç oratio ad Hi Mmon. paniæpuellampertinerevidebatur. Nonmultopoft FrancifciSfqrtiæducis Mediola-mors interuenit. Cæfar certior fa£tus Regem magis ac magisïcftïnâre, vt à Sa-quæpoftulauerat extorqueret, vereri cœpit ne in Mediolancniem agrum moue

^^^:quod facile admodum eratJtaque Granvellanus verbis Cxfàris V clio Regis oratori ^^onftrat, duce Mediolanenfiniortuo,omnium oppidorum præfeôtos fide data Cçnbsp;dominium amp;:beneficiariam autoritäreagnouifle. Quæ quumitaelTcnt, iam arâri-coniun^ftionis opportunam darifacultatem: prop ter ea quod illo mortuo Cæfarnbsp;ƒ ftri(ftus eflè defiiiTct, vt fuo iam arbitratu de Mediolanenfi ditione ftatuere poflet.Ibinbsp;, ’^fermones inüciuntur de nuptiis amp; matrimoniis, vti poftea liquebit. Vnde procul-^bio conftabit, quicquid Cæfar cgir, dilfimulandi ftudio egiftè, vtRegem diutius du-b P perfecit)nbsp;nbsp;nbsp;toti orbi perfuaderetpaci fe ftuduifl'e, cuius violatæ inuidia in

reduridaret. Qmnetiam rerum progreiTus amp;exitus fatis omniadocebunt.

Adhvc intelligerepotuiftisleôtores,quamrationemfequurusfim,vtresgeftasab P tyij.memoriæamp;literisproderem.Statuiautem temporum fericm perfequiadnbsp;J^ûcifci fœlicismemoriæ Regis obitum,vt fie aliquarationc irreparabilem iaóluramnbsp;*^01 farciam,quæ frater fub mortem feriptis mandarat,non quidem ea orationis co-ftyloquoiUefcripferat:vtexillius lucubrationibus conftare poteft. Verùm quænbsp;’pfevidivelaudirelicuitjCaquàm potui maxima fide amp;diligcntia conferipfi, vt iisnbsp;. tttentarios relinquercm,qui hiftoriam edere poterunt vberiorem illam quidem amp;nbsp;quæ adreiveritatempropius accedat. Sequunturergonbsp;^bbrîquosexeorumfragmentisquiàfratre GulielmoLangæo fcriptifunt,collcgi.nbsp;ad finbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;mortem Francifei primi acciderunt, ea proximo ad hiftoriæ fidem, quo-

- eripoteritjordineperfequar.

L I B R I Q_V A R T I F I N I S.

O 2,

GVLIELMI BELLAlI

LANGAEI PRAEFATIO

IN SVAS OGDOADES-

(pace eorum dixerim)puto,ßea tantum qua à centum annis apudnos conti^^^^^^ attentîs animis conßderare 'veUent,facile iudicaturosßriptores potius argutncf^^^nbsp;quàmargumentumßcriptorihus deßuiße:idmque hiEioriographumdiligentemamp;nbsp;induÜrium plura in lue em 'volumina amp; decadai,etidnulla re 'velßuperuacdne^'^^^nbsp;inutili admixta,edere potuiße, quam protulit 'velT.Liuius 'vel TrogusPomlgt;et'gt;^rnbsp;qui totßeculorum hiA:oriam complexißnt.Qjüquidemß tam ieiunè at que impolitefripfjrent,quàm noßrates Galli,ac non caußas eoru quaßribebant adiunxißont,nbsp;ducum deliberationes amp; conßlia, condones ü orationes tum militarestum ciudttinbsp;tumlaudatorioitumßaßriasadhibuißentiparumßane 'voluptatis iÜorum hiPio^nbsp;riaßua leSlione aßerret, ne que tanti etiamfacienda 'vider etur : qua tum elegantiitnbsp;ßngulari ornatußyli quoßripta e^i,tum rerum concinna dißributione commen-datur. Itaque merito Alexander eo maxime nomine Achillemfortunatum iudica-bat, quod Liomerum tarn nobilem laudumßtarum praconem nadui eßet.Enimue-roßnid:oriam deßniri conßituamus,'vt rerumgeßarunt diligens (^'vera expoßtionbsp;dicatur, inde efficiam,ß quis hi^loriamßribere aggrediatur, nonßtis eße vt dicatnbsp;hoc didum iUudfadumfuiße, niß etiam oßendatur quo pado, qua ratione,quo nomine amp; qito conßlio. Hoc quidem non inßciabor,fiquis cum exada 'veritatis fdenbsp;res Uteris mandet, dus opus -veram rerum narrationem didpoße:ßd rogabo in quonbsp;igiturßtaßt diligentia iüa qua in deßnitione aüata neeeßaria eße dida ed. Reßo-debit

?

inieriinf.'vtriußque q)o^ulata,querelie,contentiones paóliones adiungend^efunt. Sin de beÜo^quihus de caußs exortumßueritiquihus de rebus cert omina extiterint^nbsp;(^olloquia,prouocationes,apparatus3 conßliaßßepta ,inita, qua ratione qgt;erße~nbsp;bio.Qrationc adnjiuum exprimere decet adem indrudam concurßumiprAium^nbsp;^ochinarumflrapemßclopetorumßagittarum amp; telorum iadlumj.onparum haßa~nbsp;tum. idus,cataßhradorum equitum collifiones^equorum incurßones^gladiorumnbsp;'ruinera ,hadarum maßarum contußones: deßribendum ed quo pado vidinbsp;terrore iniedo ordinibus turbentur,inßugam coniieiantur amp; profligentur: vido-tes contra animi mapnitudine audacia vidosperßequantur.Ktnonßlum huiusnbsp;^ut dlius acid habitus narretur3 verum etiomquid quißqueßedatim dixeritße-^eritve.

H Î S pradibusperueniendum edadextremum caßus euentum 3 quem etiam t^otninatim multis dreundantiis de finir e oportet3virtutean hominum numero 3 di~.

P R Æ F A T I O. tnAtovberiorappareret. f^ecimine exhihitOifaciïèpoJJènt aaui rerttmnbsp;matoresiiidicare,finobisin GaÜta extitijjèt quidam T.LiuiuSfntmum in bifîorianbsp;Komanafortitudinisaufvirtutiiexemplumrcperirijcuinonparaüelum opponere *nbsp;poßimu^.Nuüus enim eß quodßiam inter omnes orbùpopulos(quodadaliorum^nbsp;riam obßurandam diéîum nolim) cuißepius aut diutius rerum ßecundarum amp;nbsp;uerfarum 'vicißitudines acciderint,nbsp;nbsp;nbsp;in quoßortuna njtriufque potentiaßua 'oim

apertiui ofiendere njoluijß videatur: vt aliü exemplum eßet ^^eculum,qao res aduerßtsfortiter amp;confianterßcundas moderatenbsp;nbsp;nbsp;placateßerre docerentur.

QJß nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;quum meo iudicio ita fit,multorum animos in admirationem

puit,quidßt cur Gallici nominis celehritas miüe annos nbsp;nbsp;eo amplius anteßorKttitt

quam extaret quifquam^ cuius quidem exi^iimatioßt paulo illußrior, qui mànam operi admoueret/vt tot egre^iaßacinora amp; caßs memorabiles hißoria mandaret.nbsp;Sedmaiores nimirum noßrinbsp;nbsp;nbsp;re^ni conditores hoc erant in^enio (ßortaßt it^

expediebat) ‘vt ad agendum quam adßcribendum alacriores eßent.Iam tutn^^ß^ rant uniuerß^e repnorum mutationes^regionum euerßonesßiterarum amp;nbsp;ratiograßwaturtqu^e tanquamßepulta multaßecula iacuerunt'.quamßußnbsp;arbitrer,cur huiusre^nioriginem,pro^reßum^ amplißcationem nemonbsp;expoßerit.Sedqutedamtamen'variislocis/^arß reperiuntureo cLiFlionisnbsp;cultu qui tum 'vi^ebat,quem mißericordia potius (ut mihi quidem nj idetur)nbsp;rißproßqui decet. Eßecerut,quoad tills licuit,ne rerumßux tetatis memürmß‘’T.nbsp;interierit'.materiemjcribendi Os pr^buerunt qui poßeaßjylo limatiorinbsp;ornatu celebrare 'vellent. Verum ex quo artium liberalium fßlendor rediit,^^^nbsp;ßriChri^ianißimißortißiminbsp;nbsp;nbsp;lißeralißimiprincipis benignitate'veteremß°'

pemodum dignitatem recuperarunf.'video tarnen quo ma^ in dies prouehuntur fiorent,eopaucioresinuenirihißoriographos,qui in tanta maximarumt^^^^nbsp;plitudine animum adßcribendum appellant,vt praßantißimorum 'virorum nomtnnbsp;ßriptis ßis illußrent amp; celebrent.ltaque quum noßra atas ab ißis immerito ACCHßnbsp;tur,quaßargumentumßribendi défit,mihi contra eiusßatü ärßorteiniqudmßßnbsp;^querilibet,inquanuüam artem autfiientiamadeo contemniÇf neglig}'^^‘^ß^nbsp;‘vthanc'vnam,quieproßua 'vtilitate pr^eßantia inter omnes maxime excoanbsp;bebat.Nequeprofeéîo res humanlt;ie meliore locoßuerunt, quam quum res Uude 'venbsp;'vituperatione digna ojerisßriptis ad poßeritatis memoriam tranfinittebantur-Q^madmodum enim laus virtutum nutrix homines liberali ingenio inß^mmätßnbsp;ßimulat,ita nihil eß quod tenues amp; abieéîos animos magis d 'vitiis deterreat qu^mnbsp;maloruminßaußamemoria:quorum exempla,qua 'velßequamur 'velßttgi^^^nbsp;hißoria ob oculosponuntur.Ex ea ergo hac omnia capiuntur commoda,primumnbsp;quißquisfiueprincepsßue priuatus hoc apudße cogitat,quicquidßeu reélnbsp;ram gerat,id olim tanquam in theatro in omnium con^^e^lu 'venehißorMnbsp;cognitum iri,operam daturusßt quo laudabilemßipotius memoriam quam abomnbsp;nandamrelinquat.

Fi A N C ob caußm Caßr Caligula licetplurimis in rebus merito damne tur,hoc tarnen nomine laudatur ,quod Labieni amp; Caßij hißorias,iußuSenatiiSnbsp;(quinonnullisgratificari liudebat, quißain tills'veraprobra animaduerterant^)nbsp;in ignem conieéîas ,denuo in lucem eßerri 'voluerit, quodpublicitus intereße

P R \Æ F AT I O.

^sret omniumfa^a, i quacunque tandemßnt » laudandaan vituperanda ^ßrilri atereafi continuât (quemadmodum non raro yfituenit ) vtcui^iam vir tuttinbsp;fiudij pnemium d^itum non perfiluatur ßue mortis interuentu, fiue fiacultatenbsp;'^elnon data velnimia occu^ationum mole impedità,princess ipfi aut quißccedit,nbsp;Optimo hoc ojficio ex hifioria comonefia^us^ vhi locus vel tempus pofiulaueritirenbsp;’^ttnerari iüudfiminus erga eü ipfism^at erga ipfius pofierosac nepotespoter it.nbsp;^l’reminteraulica Imperatorum Gracorum minifierianonpofiremum eratGom-^tntarienfis munus:gt;cuius eratficrihere eorum resgefiaS) deinde apud Imperatoremnbsp;^tcitare, ^ui domi vel bellifiecijfient qu^e reip. vtilitati aut decori efient^vt hac prinnbsp;^pinotafier ent, turn vt ea,cpuum commodum ejfit,pramio afficeret, turn vt aliasnbsp;^^orum opera in hegotijspublicis vteretur.Idquandiu fiet, (vti nofiri R.egfi memo^nbsp;faólitatum ePl)nemo caput amp; for tunaspericulo in principis caufii obijcere dubi-^‘loit : propt er ea quod nihil loci fupererit huic timori, qui natura hominum mentesnbsp;filot occupare,quoque multi fiepe deterritifiint, nefipericulisfiepenumero adeundisnbsp;Mortem oppetere contingat, liberos à fe relinqui videant quifortunis,amicorumflunbsp;lionbsp;nbsp;nbsp;principis non ingrati pra:fidio careant. ._Accedit quod eorum quifor titer o^

fs çg- 'vitam pro reip.velprincipisfalute nbsp;nbsp;imperio profuderintpofleris, vbi ma-

^°tumres pneclare geflas commendari intelligent,hoc fine vlladubitatione calcar ^‘^imitandam illorum virtutem addet. Contra fiquis in illufirinbsp;nbsp;nbsp;clarogenereÇvt

f^^onumerofit) velpraua educatione vel improborum confuetudine à maiorum vir degeneraret, qui poflea nafientur,quum inter tot decora in hoc probrum inci-i hanc maculam virtute amp; rerumgePlarum gloria eluerepro virili conabun-^^^¦Qgpps ad resf(eliciterperagendas hifloria dux ell fidelifiima.

B ea notitiam omn 'is difiiplina turn ciuilis turn militaris accipimus : in elt;t

i leges,inflituta,ar tes, vir tut es habemus,rationes item quibus noua re^a con-fl-^Kta feruatafunt, vitia peccata quibus alia labefallatafunt euerfit. ^‘ic magiflra Lucullus Imperator Komanus antea rei militaris imperitus, exiguonbsp;^^^pore praflantifiimus omniumfute atatts ducum euafiF.Hac Cyneas orationibutnbsp;^fiiafionibus, quas ab exemphs qua aflerebatpetijt, tarn multas regiones pro-^^^tias Pyrrhofuo comparauit ,vt illius operamaiora quam viribus amp; copijsjuisnbsp;^^]J'^^it:quod amicinbsp;nbsp;nbsp;hofles confefiijunt. Hac denique ell cuius nemo imperi-

^^lt;idremp.adminifirandamadhiberi,fedab ea arceri tanquam inutilis debet. E-^^^^^fi ad confilia de rebus ger endis capienda veter es belli duHores aduocdtur,qui ^^^^^rum rerumfiia atate vfum habent, multo aquius ell eos accedere qui praternbsp;temporum cafus pofiunt etiam multorum retrofeculoru resfitfeeptas amp;per-PJas commemorare,flrategemata, artes veteratorias amp; dolos quibus quidquege-qiiod res ell dicam ) quid interfit aliud no video inter hifloriam renbsp;f^iptamnbsp;nbsp;nbsp;hominem proueAa atatis,qui mult a viderit,animaduerterit amp; we

^lt;^neat, quam quod alter ell hifloria loquens nbsp;nbsp;viua ,fidmortalis:altera ell

J on't? mortua nbsp;nbsp;muta ,fid qua tarnen lellorisfludionbsp;nbsp;nbsp;nbsp;diligentia in perpetuum

^P^^^^rifiibinde vocifque vfitm recuperarepofiit. Q^n nbsp;nbsp;illudaddere non dubi-

^^I^iemadmodum finex quidam qui multa vidit ille quidem,fedpauca obfirua-tneminit,nulla re puerum antecedit : ita qui hifloria ignarus ^^aximèfisagentisnbsp;nbsp;nbsp;patria,non tantum pueri loco habendus ell,fid tanquam

0 4

I

P K P Â r I O.

feregrinusdofniexifiifnitripóté/l. Hàcdtim apudmecogitOjinirarißibitamp;ac-' cufare temporu conditionem, quod qult;^ res maxima, celeritate opemßbinbsp;nbsp;nbsp;auxdiif

inter omnesferripoflulat^n ea maxima tarditatem amp;negligentidprodimiis.Equi~ dem altar um artiu quas excitari videmus jpro^reffum remorari minime ijelim: ‘venbsp;rum otij abundee/l ut ilia iuuentur promoueantur,propterea quodbonißrinteres eos nob'is libros,inßituta pracepta rcliquerunt^ 'vtßftudiumodo diligentianbsp;aßerre 'velimus,in hispoßimusproßcere. At in hifioria quo breuior eß mortaliüvi-ta, eopericuloßor esd- mora.Qpßdßab ijs qui resßui teporis noruntnbsp;nbsp;nbsp;meminerunt,

nihilprorßtsßriptum relinquatur,poßeri quatumcunq-, ßylo valeantyquantucunq-, amp; Opera amp; labor is adhibeant,nihil certi poterunt hißoria mandare. Idiam 'vßue-niße ab aliquotproximis annis comperimus, de quib.plene amp; exaAe iam loquiper^nbsp;difficile eEi'.cuius rei caußc/l eorundemßriptoru “velßcordiaDel etiam temeritaStnbsp;Pt queruntur interimß dijs place t,ßbi idoneu deeße argumentü,in quo ingenij ner-P ii tu au ^^^^^^^^^dt.Atißi longe melius^ßbi Çj nobis conßuluißent,ßomni laboreabfiinu-tor, qui hoc ißent,qudm quodhißoria nomine ignotam neßio quaßabularü^ ineptarum vanßnbsp;pÏdonuacó rumq^ narrationumßarragin emßarßrunt: quaru hodie longe maior eß copia quamnbsp;aliud uTdu hißoriaru.Ipß in quodam Annaliulibro legi(quod'vereor nequis meperßomniuyi-uodnbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;ßfficetur) quendam Gallia Pegempomeridiano tepore,du ceruufugie^^^^

pendio noii nando inßquitur,Compendio Laudunu veniße : quod iter ducentaßere paßuutnih , gfn« indha liapatet.Nemoneßitprincipe ilium Carolu Aurelia ducem(cuius obßngula^^'^^^nbsp;paöïiuabeft.nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;poßquampro regni GaUicißalutevigintiannosm

, nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;Anglia captiuus 'vixißet,tandem redijße, amp; domi extremaßene elute maximo m wo

nore diem ßuü obijß. At qui quot;viginti amplius alij atq; alijßriptores eü maießatis ttu ßaAum amp; conuiÄum Lutetia,ßcuri pereußum fuißeßcribüt. Scotia rexpoßremusnbsp;nonne inpralio quod cum Anglis commißum ePl annonbsp;nbsp;nbsp;nbsp;, interijtl^t ipße legere,

me memini eum parta viSloria triumphantem domum redijße,

P L K P A huiußnodimedaciacommemorareßperßdeo ,quiaprolixitatem reßugio: quaßne in 'vulgus non eßeruntur niß oßcitantia,temeritate incogitantianbsp;certorum qui hißorias amp; annales conßribunt,quipro comperto quodquilibet dixe-rit,affirmare audent, de renuntiantisßde integritate parußoliciti.aut quodnudonbsp;aut ore invulgus iaPlari audiunt,'vbi ne mica quidem uerißibeß,in tabulas referut.nbsp;Q^ßt vt qui in eiußnodißcripta incidunt, qui quidem rem cotrd habere certo norunt,claßieis etiamnbsp;nbsp;nbsp;antiquisßcriptoribusßde dérogent, vt quos eandemßcriben-

di rationeßquutosßuißeßßicdtur.idemq; htcaccidat quodalia in remerito^in-re optimo dixit cardinale Beßario.Qgiiquum Poma totßnSlos,quaß minor u gentium deos, in diuorum numeru reßerri conßieeret,quorum vitamoresqßarupro-hauerat,^ apotheoßm etiamminus probabattEnimuero recetes ißi,inquit,diuieß ßciunt vt qua de veterib. leguntur,inßßieionemihi veniat.Atq-, vtina ißi Chro-nico^raphivelChronicorrhaphi quießceret,vclßas lucubrationes titulis debit'u in-ßcriberenf.qui vero rerumgeßarum verahabent notitia, adeoßuagentis gloria amp;nbsp;laudißuderet,vt quopoßent orationisgenere, qua velipßviderut velabhomini .nbsp;minime dubiaßdei acceperunt, liter ar um monumentis coplecli aggrederentur. Itanbsp;ßeret vt doSli homines quipolienda ilia or at or ijs ornamentisßußciperet,moleEtia i anbsp;^graui labore liberarentur, quo verum inter tot medacia,nbsp;nbsp;diSlainterßpugna-

tta

P R F A T 1 O.

expißari cogunturjC^uaah iflk Chronicorum conßtrcinatorilf.obtrHduntUY'jqiii ß quijq; exfama andiuijje pr^edicat^temere arripiunt. Qjm no eo dico quo ne-^^niputenißquod ipßßeälauitßcrihendum eße. Txmetß enim plusßdei habetur o-^tilato tefli 'vni quam auritis dece^^ loannes ipße Euangelißa/vtßdemßaciatß'vi-ß^untiareßribif.tamen nemoßolus 'vbiq-, rebusgerendis intereße, neq^ 'vt interßt,nbsp;^ßiumßmulmunus exequi^ amp; qua ab alijsgeruntur 'uiderepote/l. Sed tarnen quinbsp;^ßoridßribere inßituit^is aliqua eorum quaßcribit partem,quoadßeripoteß,ocu-^^commißam aut certb exploratahabeat: in reliquis exaclo ßngulari iudicio vtanbsp;^’^^idum ab ijs inquiritquipropiusvero referre queant,eaq- nonaßufolumßedetianbsp;^^hoilibusßcißcitetur. Id de Thucydideßriptumlepimus, quiquübedo Athénien^nbsp;détintnbsp;nbsp;nbsp;Lacadamoniorum int er eßet, neq; poßremu locum inter belli duces ob tine-

tarnen qua in vtrorunq-, caßrisßebat certius cognoßeret,ßisßmptibus (qui marnaspoßidebat,genus à Âliltiade Cimone Athenißbus Æaci louepro-poßeris ducens) homines ingenioßs ßlertestum Peloponneßos tum Atheni-alebat,quod alt eris tantum conßdere nolle t,neßas qußqi partesplusaquoßouenbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;c

^ßPoA iüius mortem ^bi deßjt,inde Timagenes lAileßus JCenopho Athenißs ^^Itoridperpetuo or dine continuarunt,qua qnißq-, 'TJelßeAauerat ‘velaudierat,ad-ß^^entes.Horu alter exßenatus p atriaprincipib. er at: alter poH Cyri mort em,in cunbsp;^^expeditiQne,quamaduerßisßatrem Perßrum regemßßcepit, or dines duxerat,

Qracorum exercitus imperatorßuit, quos innumerabilibuspericulis libera-^°^domum reduxit.

¦ö £ TV ƒ QßßE quiueteruhiAoriographorum locum amp; conditionemdili-l^nter perßrutari 'volet,qui resßa atatis Uteris prodiderunt, eoru,inquam,qui hi-^°tias ac nonßabulas amp; mendaciaßripßße exillimantur,reperiet eosfere aut im-I^fatores aut duHores öquot; tribuno5ßuiße,aut certe illu fires quoßdam öquot; eximia nota ’ß^^t,qui qua cor a ipß non'vidißent,ab alijs liquidb dißere poterant.Dares Phryxnbsp;^.^IßysCretenßsinbeüo Troianoplusßdei obtinent quam Dion amp; pleriq; alij:

^nim nbsp;calamo eyrgl^dio manum admouerunt. Qorinnus etiaPhryx in ipßo Ilio

^ß^^,quia ipßspralijs interßuit, teßispleni tefiimonij habitus efl : à quo Homerus Iliados argumentümutuatus efi. ÄParßas Pellaus régis Antigonißater,cu A-^^ändro ab ineunte atate educatus, Oneßcritus AEgineta, CalliAhenes Qlynthi-^AriAotelis dißcipulus amp; cdßanguineus,Ariflobulus ludaus, Diognetus Me-^^^hmus Sicyonij,qui Alexandri hifloria ( in cuius expeditione öquot;peregrinationenbsp;'^ßfitißnt) alij iam inde ab eius ortu, alij ex quo arma ferre noel regnare coepit, alij

^0 demum tempore quo exercitü conßripßt, hifloria texere cœperunt. Hisßdes ‘j'betur in ijs qua de Alexandra tradunt,necnd alijs qui po A eosßripßrut,QXIurrnbsp;^^'^Hrriano TiberijCaßris poeta domeßico amp;familiari,Arriano hißorico,quißbnbsp;'^^^iano confulatumgeßit,Plutarcho deniq;,qui Traiani atate confulari poteAate:nbsp;lt;y^icoprafuit,in omnes prouincia magiAratus autoritate obtinens. Cateroru,quinbsp;t ßß ^ef€runt,nec eorum qui viderunt hiAoriaßquuntur,verba leuißimafideinbsp;^^^tur.Itaq-, Palaphatus quum de Niobesßatua dißerere incipit,inprimisßeamnbsp;^ß^tur.Alibi vt qua decebatßde res narrare poßt,plurimas r clonesßper

. ^^‘^ßeßribit,quodnollet qua ab alijs commemoratafuiffent,proveris habere.Lu quum .Ægyptiacaßcrißcia cum Hebraicis conferre vult,fe cu vtriß; ver^

e'tee nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;P R-gt;£ P A P IQ.

Jaîum ejjè ajßrmat. A^vaphyrßdes Cnidius quum res ^ßaticairecenße,nonljaitcif lo.cisße illic diu mditaßeperhibet hac nimirum rationeßdemßia oraâoninbsp;Htecßuit caußcurPhilißoSyracußoinßi temporis bißoria credatur)qiiip^‘^^^quot;nbsp;ptiam repni Syractißni adminißrettionem habuit ex qua quum a Dionyßo mAiorenbsp;pußsßuißßt 3podlea d minore reflitutusnbsp;nbsp;nbsp;ad repnißcietatem accitus efl. Erato-

flbenem medacq nemo ar puit inßa à Ptolemai Euerpetis ad Ptolem^um quintum . bi^ioria:nam iÜorum nepptia adminiPlrauit.ln cateris nonperindeßdes ei babetur.nbsp;Hieronymus R.bodius quia Demetrq Poliorcète rerum curamgeßitnbsp;Pceoticispreßuit, 'veros annales de ipßus vitanbsp;nbsp;nbsp;rebusge/lis edidtjßputattirHe^

. rodoti Halicarnaßei amp; Hellanici Mitylenei biflorie eoßacilius teßimonijpogt;^^^ naEleßnt,quodßmma prima autoritate apud ^myntam ÄPacedonuwnbsp;valerent, qua ratione multarum rerumnbsp;nbsp;nbsp;maximarum notitiam conßqui^dßt^^'

Paremßdem meruit Simonides ÄPagneßuSiquiproßumma cu Antiocbo magno con ßetudine bellorum quegeßit, caußaSi conßlianbsp;nbsp;nbsp;euentapernoßcere plane

primis vero belli GAatici^in quo ilium ipße comitatus eEl.Decem libri quotEo^'^^quot; tubus amp; plapismaris DemoAbenes edidit,ab omnibus admittuntur,nbsp;claßis preße Aus öquot; imperator Ptolemei exercitus in ^pypto vidßßet.Idemnbsp;di accidit in libris quos de pereprinatione amp; prodipß Apollonij Tbyanei cßriß^^»nbsp;item P biloßrato^qui Damidis teAimoniumßquitur.

E N N nbsp;nbsp;S poet a ver apotuit deAE. Fuluq aduerßsyEtolos

tasexpeditione narrare^cuius ipß comesßuer at.Idem preßitit L.LucuUusint^^’’^^ Aoria quam contra Marßos a L.Sylla reportât am vidit ^ßcripto teflatus eA-OlEnbsp;non multo poA ipß imperator repnum Ponti Komano imper io adiunxit. lAale^^^'m’nbsp;^ntiatem cyr Polybium ceteri bifl or id tanquam preeuntes ßquuntur in Pnbsp;beUis deßcribedis.Ham alter Scipionis Aflicani primum preceptor deinde totaiii-ta comesßuif.alterßub Halerio Leuino conßule in eo bello quo Hamonem Poenumattnbsp;eoßuperatum eSs* Apripentum vi cap turn narrauit^ordines duxit.QdPabq PiEîortsnbsp;annales eo veriores put antur,quod ex nobiliflamilia ort us autoritärem babebat,amp;nbsp;Pome dim QÆabio Labeone Preturam pejßerat. Probant omnes que velPboo-pbanes Leflius de rebus Pompeqflcripflt^velPomponius Atticus de conßulatu dccnbsp;Tonis: quod illis omniüßamiliarißime vßßunt,vt ab eis ipßs omnia exaAe diflerepottier int. Id de vno ßatis ex Ciceronis ad ilium epiAolis conAat: de alt er o ex nomin^nbsp;communione ad quam illiusßlium Pompeius aßciuitj quem AP.Pompeium did 'voltinbsp;it.IseAquempoAeaCeßar AupuAus Aßepreßecit. Crißus SalluAiusCatilm^nbsp;coniurationem vera biAoriapotuit compleAE qui earn PomeßeAauit vtnbsp;tbinum bellumßriberet^in Aßricam nauipauit,ibiqi diu commoratus eA.Hodtii^^nbsp;tamus vera eß que de bello Galliconbsp;nbsp;nbsp;ciuili d lulio Ceßre amp;poA cum ab EAiYCto

flue Oppio traduntur-.ndamp;ßaciebant çyßribebant.Diodoro Siculo inyEpyp^^^'quot; cisßdem babemus:vißa enimßcribit^^ßmma lulq AupuAi Ceßrum conßetu-dine vßus eA:vti Aupuflißamiliaresßuerunt Feneflella Pomanus, Dionyßas Halicar naßeus amp; Nicolaus Damaßcenus'.quoplus autoritatis babent illorum biflorie-Artemidorusßde dipnus exiAimatur,quum .Ælq Galli in Arabia viAorias cele--braf.cuius tota expeditione comesßuit.Qyüd autoritate,exiflimatione amp;ßdem lo-fipbo in bellis ludaicis cdciliauit, Tacito in Germanicis, nißquodalter mißeriarumnbsp;' ^erum-

P K Æ F A T I O.

ïn patrU excidio partieels fuit 3 alter Gallige Belgicce qua ad infer io-Germaniam pertinet prafuit^Q^ denique ratione tant am nomini-s celebrita-^^confequutifunt SuetoniusTranquillus 3 Dion, Cafms3 Gargilius APartialit3 ^lliflus B emarchiusJulius Frontinu$3Fauorinus ^relatenfis 3 Dionyfius Mile-If^^pborus Cumau^3^iius Sparttanus3luliu5 CapitolinuS3 Æliu^ Lampridius,nbsp;^lcatius Gallicanu^3Trehellius Pollio3Flauiu5 J^opifcus3Herodianuó3FeiiuS3Aunbsp;Di^or3^mniianu5 Marcellinui3Mppianus Alexandrinu53FuB:athiu6 E-'^'^i’^aiieus3Eufebius Caßrienßs 3 alqq; huiufinodi 3 nifi quod fummumgratia locumnbsp;^^^dprincipes ohtinuerunt3'vt maxima arcanorupartis confcqfuerinADion Pru-tantafamiliaritate Traiani-vtebatur3'vteadem rhedafmulin agro'vrhenbsp;'^^^erentur.Qyßnetiam cum eo nondum ad Imperatoria dignitatis falligium fuhlanbsp;in expeditione Germanica amp; Gctica fuit 3 quas etiamhilioria mandauit. Dionnbsp;^^^ernbsp;nbsp;nbsp;Suetonius expracipuisfuerunt d fecretis conflq 3 Fauorinus rempub.gere-

Mdriano Cajare3jub quo etiam Dionyßus Mileßus Orientisßtrapafuit. ’^Hus Frontinus 'vir confularisMlexandri Cafaris praceptorfuit:cuius njita Gar-amp;i^s Martialis intim.usfamiliaru conßripßt. Sic lulius Capitolinus Diocletianinbsp;^^’^tßarius erat3Epborus Cumaus Gallieni3Bemarchius (ÿ* Eußbius Confantini,nbsp;^^B:atl}ius^naßaßj3CalliIlus luliani.Q^ipfe quo que lulianusßde dignus iudi-in qs qua de Gallqsßripßt 3 quod illic antenbsp;nbsp;nbsp;poA Imperatoriam dignitatem

'^^ßtus eß.Nonfecus Lampridius eSf cateri quosfupra recenßimus ijua quifq; a-omnes in imperatorum amp;principum de quibusßripßruntjaula non inßmum ^^^mtenuerunt.

O ST eosProcopij3Mlgatbia ^Theodoti Gotthicahifioriaßdemacce-l’^^^qui rebus velconfulendis3velfufcipiendis (St^perßeiendis interfueruntTufebiot * ^^itis antea meminimus3facilefuit3 resßbi non vifas ne quefua memoriagellas in li-j ^^quot;^'nrum monument a rédiger e. Q^cquid enim alq commentaries complexifuerantinbsp;'¦ ^°^flantinus Magnus illi afferri amp; in manum tradi iußit. Faits tum amp; alqs retronbsp;erat cura amp; diligentiaverashißoriasßribendiiquarumregesipß^princinbsp;N vel dillabant vel deßriptos commentaries vberrimos tradebant. Cafar hoc connbsp;i^^^ßos commentariesßripßttßd tales edidit3vt nemo repertusßt quivlteriuspro-amp;^di conaretur.ltaque prarepta(vt ait Hirtius) non prabitafacultasßriptoribus^nbsp;Cicero quum L.Luceiumpatricium Pomanum fummadoólrina ^auto-e virum fui temporis hißoriam ordirißiret,commetariosßi confulatus ad eumnbsp;longa epißolafummopere rogauit vt eosfua hifioria inßreret.Mgrippinanbsp;, ^^gt;nanicißlia depatr 'is vita amp; rebusgeflis commentaries confecit3 quibusfœlicesnbsp;aduerßs ipßusfamiliaßcceßus comprehendit. Zenobia Palmyrenorü re-poll mar it i obit um imperium Pomanum in Syria adminiflrauit3ßi tem-rerum Alexandri Orientis f3 hilloriam in epitomen contraxit3 vt alqs manbsp;praberet quam vberiusproßquerentur. Denique tempus me deßceret,ßomnbsp;tecenßre coner qui hanc rationem tenuerunt3 atq-, ad idaquißima amp; honellißnbsp;^‘'^^‘^cauß adduciilunt.Etenimprincipes^ excellentes viri cateris omnibus adßa-^^^tatem abundare poßunt3huius rei vnius nimia cupiditate aßiei non poßunt3nem-quot;^ßlfcelicem amp; praclaram memoriam relinquant.Nemo enim virtutisßudio-potefl,quinfama etiamfua potißima cura tangatur. ^c mihi quidem nihilnbsp;videtur

,et nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;P R. F A T I O.

'videtHreJJèquo quißjuamßmmergaprincipeso^cium ^ßimmamvolHntatem melius teflatd,relinquat,qudmfieius resfortiternbsp;nbsp;nbsp;praclaregeßasßriptis illufiret,

illiusq^ nomen à temporis iniuria cali^inoß ignoratU tenebris vindicet.Superiores illos imitât Ißint patrum noßrorum memoria Æneas Syluius, poßea papa P iu^ ßcundusjouianus P ont anus,Le onar dus ^retinus^^ntonius Panormitanusjno-ßra denilt;j; atate Qomminaus Argentonius egregium opéra hoc in argumenta naMnbsp;uit.Ante eum loannes Froßardus amp; EnguerranusPAonßreletus eaßriptis manda,-uerant cju^e diligenter inquirendo reperire potuerant: inquirendo^ inquam,ddigen-t er.Namßecundum eos qui uifa narrant^pr oximißtnt q quihus credatur^ qi^i cu iu-dicio amp;prudentia aliunde inueßigarunt amp;didicerunt. SiclubaNumidiarexco-ßnographi^eÇoientiam^quale inquirendo repereratßripto tradiditßcClaudiusPtonbsp;lemaus .Ægyptius partim vidit amp;ßripßt,partim c er tos per omnes orbisplagaimfnbsp;tios dimißtßde dignos^qui 'vera certd a^rmarent. Necßußraßde dignot dico : hocnbsp;enim opus hic labor eß.Strabo Eratoßhenem reprehendit^qui inßma conditiof^^^nbsp;minibus quot;yßisßt teßibus:eandem ob caußam Patrocles ab Fiipparcho amuU^^'''^nbsp;natur.Qjäntilianus in praceptore Seneca id notât, quod quum multaßiedi cHpdi-tate teneretur,opera nonnullorum 'vtebatur^a quibus,quia negligentiores erantßc-ceptus ePi..^tque hicßortaße metus doSlos quoßdam homines deterruitntßd^^^^jnbsp;dam hiAoriamßißiperent,quod libenterßecijßentßquidem de rebus certis 'oern coper ire potuißentddque iampridem -valde dolebam,nemine illis hac in re auxilio eße.

A N QJß A M autemmulticumeoßntiuntjquiolim rogatusF^^^^ interejß reßondit inter eum qui hißoriamßtribit^^ eum qui res hißoria dig^^f^nbsp;cit^quantuminterpr^econemnbsp;nbsp;nbsp;athletam : ego tarnen exemplts quot;virorum

adduAus quosßcpra nominaui,qui quü digna quteßriberetur facerent,ßrdendi e-tiam cur am laboremq^ nonfaßidierunt,poAadoleßentiam amp; primospubertdtisan nos quum armis aßueßere ccepi(qui mos eilnbsp;nbsp;nbsp;ordinarium nobilitatis Gallien mu-

nus,quibus etiamgradibus maiores meifiiperioribusfeculisfamamßbi ac di^mtates ßummas compararunt) non putaui me remfaSlurum indignam amp; alienamnbsp;nobilitate(licet multos longe aliter fentire non fim neßius)ßadilludliterarumg^^^nbsp;animum conuerterem^quod non modd tot clarifimi amp;praFlantifimi virhq^^^^^^^nbsp;antea meminimus,'vßirparunt,'verumetiam quod alq quamiüußri loconatinun-quam attigißecomperiuntur,'vfquedumL.OÄaciliusPompeffpermißu(cuiU'Sera[nbsp;praceptor) idfecit-.isenimprimuseßquinonnobiligenereortushißoriam conferi-pfit.ltaquevtaliquatandemrationeeorum quœmeaoetateacciderutmemoriAtnrenbsp;linquerem,fepiusanimi caufa in huiufnodi argumenta dialogos, epigrammata, ele-gias,fatyras, epiAolas, ^luas amp; panegyricos pro uarietatenbsp;nbsp;nbsp;ratione cuiufque^^^'

gumenti meo arbitratu conßripß:neq; ^nquam 'vel labor em defugi,'velitineris mo-leßiam d€treFlaui,'velßmptibuspeper ci, ut ex uarqs locis ea conquirerem qM^^ id de quofribere cogitabam,illußrddum pertinere uidebantur. Eadem me cupidi-tas, qua ar debam, ut diSla ,faA:anbsp;nbsp;nbsp;res Gallitie amp; Francité in lucem aliquando amp;

aliorumpopulorum conßeAum(quiinhocgenere fcriptorum diligentianosfip^-rant,nobifcum alioqui non conferendi,ß quidemfcriptoribus abundaremus)produ e uiderem,iampridem perpulerat,ut archiuis perßrutadis, euoluendis libris,chartes,nbsp;epitaphqs,collegiorum inAitutionibusnbsp;nbsp;nbsp;alijs antiquitatum monumentis,pericu u

P R F AT î O.

[‘^^ercni^an daarum iiiarumgentium origo ex alto repeü nbsp;nbsp;perpétua hiflorîie co-

^^^^fitisßriead noflra tempora deduci poffèt.

D quanuis 4 nemine tentatußcia meßpenumero deiner are meminerim^ ^'^ndem tarnen pro ferre decreui^vt 'variorum hominum iudiciumfubeatdeóÏoribusnbsp;^ff^igcndum,probandum 'velimprohandumßmul etiam excepta (jUiedam inßar dinbsp;^lt;^narif alphabetico or dine,omnium huius regni regionum,ciuitatum,oppidorum,nbsp;*'^^^^^imontium,'igt;allium,ßluarum,fluminum,nbsp;nbsp;nbsp;clt;eterorum locorum : 'vbi curßc

^^^‘l^ueappellatumßt ratio reddetur,pr^lia item,hofiiles occurßts,obßdiones,ca~ memoratu digna narrabuntur,'vbi quodq-, contigße reperietur.^liudpra^nbsp;i^aximi exemplo,defaélisnbsp;nbsp;nbsp;diólii memorabilibus^ Denique

“^^tarchum imitatus,quorundam Pegum,principum nbsp;nbsp;ducum noflratium 'vitoi

^ge^la cumtotidem Qr^corum, Latinorum 'velBarbarorum conferre decreui. cas resßßipiend^ quum rationibus qui^ recenßui adduólusßm,ndpar um mi~nbsp;p^oßciß 'videbor,ß hoc meo labor e aliorum ingenia excitaro qui tant am rem Id-l^^elius quam ego pr^eflare queantJam verd quum in hac aulam fludio multa di-adaudlusßm,nbsp;nbsp;nbsp;Pegi potentißimoprincipi meo obßeruandißimo 'vißumßt

tion modo inßuorum^ege ejße,illufiremqi apudß locum teriere 'vellet ,ßd etiam Maxima maximeq;ßriaßatusßui negotia tu domi tum apud exteros adhiberet:nbsp;^°^filum eapoßum vere narrare qua bellis ab eo tempore exortis acciderunt, quib,nbsp;exparte terra mariqi interßui : 'verum etianißacultos mihißbinde data elinbsp;’^^ßaußas bellorum, conßlianbsp;nbsp;nbsp;euentus inteüigerepotuerim, idq-, tum à noflris tum

*' Pßs etiam hoLlibus.

Qßß nbsp;nbsp;quum it aßnt, ceß.i,dum ab armts quies datur, nihilmelius aut pra-

'^‘gt;^tius eße in quo tempus amp; otium collocem, quam 'vt hac in re aliquid dodlis ßiit'u hifloriographis commodi aßeram j quipo/l me maiori didlionis elegantianbsp;Jnbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;tarnen neßius me longe minus calumnia obnoxiumßu-

fuiße,ß reb.ßußeptis incumberem,ac non tanti periculi opus aggredererjquii ’^^^orum 'virtutesnbsp;nbsp;nbsp;'vitiaßribendaßßipiam: quorum alterum inimicitiam êr o-

gt; alterum adulatoris iÿaominiamparit, l^erùm in his omnibus animum iudice Hem habeo: qua res mepracipue conßolatur, quod me necßmulaße quicquamnbsp;^ßmulaße mihißm conßius. Q^mobrem 'vt mihi le dl or um iudicium ('velim^nbsp;^^^^Ißubeundum eße'video,quod'vitari nullo modo poteß,ßc tarn candidosmihi lenbsp;°^^s contingere deßdero, quam candide me ßripßßeproßteor. Hoc ingenuefate-”'’^e in hocß:ribendigenere non tantum mihi tribuere,nec tarnperßedlum eße me-Hy Ium arbitrari.nec tantum mihi arrogare audeo,'vt aliorum rerum quotidia-ßf^tupatione impeditus eapoßimßribere,quaeruditorum hominum iudicioßa-Jßiane:quam laudem'vix conßequuntur quiinhoc'vno Hudent^^ élaborant.nbsp;ßßrmare,me omniaßimmaßde perßcripturum,neq-, -veri-^ß’^amp;^atia,ambitione,odio autHudio cuiujquam obßcuraturum: 'verum hocmeunbsp;Operpetuofuturum conßlium, •vt dodl'is elfr peritis hiHoriographis 'veram hi- •nbsp;’^^iamßribendi materiemßppeditem,illisqi quoad eiusfacer epotero,ea repraßnnbsp;^Ua reuera Hudijs domeHicis occupati noße nequeunt.QfMin reßhoc obtineonbsp;fdelisac'verus teHishabear,autaliumadmelius aliquidpraHandum ex-’^»'tiüde mihifatisfadlum eße('vti modo dixi)putabo,fatisqi amplum labor'ts met

ïgt» nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;P K F A r I O.

jruAumconßquutiü'videbor'.non aliter quam interßatuarios amp;ßculptores tantum arte 'valent 'vt Aatuam modii omnibus abßolutam reddere queant,idotit^^nbsp;tarnen lapidem aut lignum deligere,ruderare amp; dedolare item modulât amnbsp;rum magnitudinem deßgnare norunt^quo laboreperitiores alios amp;praßantioi'^gt;‘^^'nbsp;tißces leuantßatis hab entß architeAißocios opens illos haberenbsp;nbsp;nbsp;eoru opera vtht^^

que honoris parteßaudare ‘volunt.Qpßn illudfortaße confequar^ vt quewa^^^ dumßabricandoßabrißmies,exercitationeßcribendißylum ipßum perpoliamnbsp;ßciam^vt totum opus ipß tandem inprlt;xßantius dicendigenus relambendo reform^nbsp;rem:reuera enim hoe demum eßet oleum operamperdere, nißexercitationt ß'nbsp;due dißensplurimadoAior euaderem.

Nl^NC vtinAitutino^rirationemreddam^horumcommentariotii^^^^ tiumaprimis Hegisprincipis meiadoleßentilt;e annis ducetur. Eosßquis'volt^^'^^^nbsp;hiflorifs conßerre qua: nuper ieiunx adeo exiles coßriptaßnt, vtviginti^^^^^^^nbsp;ginta annorum aAa in earn molem non exereßant, qute vnius anni res innbsp;¦metarqs habet, vbi potius tarnen aliquamemoratu digna pr^terißßevidebot}^^^^nbsp;ßperuacaneum quicquam aut inutile attulißß:indeßacileßatuipoteritnbsp;Iqspratermißaßuiße dignißima qult;e ver^ hiAori^e mandari debeant.Hisnbsp;mentarqs,antequam narrationem ingrederer,breuiarium quoddam^ßimw^ß^'nbsp;ßxeram,quaprimam Gallorumnbsp;nbsp;nbsp;Francorum origpnem,nominis vetu/lateß

ncrispropagationem deßribebam :ßcedera item quibus duopopuliprimum demum in vnum reipub.corpus coaluißent,vtß in veteremnbsp;nbsp;nbsp;naturlt;x conut^^^^^^

libertatem aßererent, qui antea liomano iugo inuiti ßbqciebantur. bertatem tum recuperataadhucßeruarunt,amp;porro Dei immortalis benejicioß^nbsp;piternis temporibusßeruaturißunt.Hoc tarnen breuiarium poAea,quia nonnitfbit^^nbsp;micorum à loco amp; hiAoriaalienum videbatur,reßecuinbsp;nbsp;nbsp;penitusßu^luli'.not^^^ß

proßeAo damnandum eßeiudicarem:nißßorteeadem opera Thucydidem,Saiifdt^ T.Liuium damnare placet.Ex quib.vnusvt ad bellum ._Athenienßumnbsp;moniorum narrandum deßcenderet,vitio ßbißore non duxitß non duarumnbsp;rum ciuitatu verum etia totius Gr aecia érfinitimaru inßularum originenbsp;ßum deßcriberet. Alterpriußquam ad Catilinapriuati ciuis R.omani coniurationttf^nbsp;narrandam accedat,ab ipßa vrbe condita exordiumßacit, artes C’ rationesnbsp;quibus à minimis initqs adßmmumßaAigiump^ruenit,vndepoAea retroßublapßnbsp;labeßaAataeA.Tertius quum populi R.omani resgediasßripturus eßßet jOperte^^^nbsp;tiumßadlurusßbi vißus eA,ßoriginemnbsp;nbsp;ßccedendi vices Latinorum atq; Alh^-

norumregumKomaprogenitorumpraponeret.

NIHIL O tamenminusaliorumiudicioßtisßaceremalui,eop,magisqlt;^^ in iß o breuiario ilia qua commemoraui maximo compendio perßringebam, amp;nbsp;tandis autorum nominibus abßinebam: quoßebat vt multis commenta me a amp;nbsp;las narrare viderer.Q^dß,vt huic malo medererßnguhs rebus teAem citare'vo^nbsp;luißem,ipßaßla nominum ed^ndorum multitudo totam narrationem exceßßßt: itlt;^nbsp;dum ScyUam vitare Auderem,in Charpgbdim incider em. Q^bus caußs adduAfi^}nbsp;ßmulvt latius de his agerem,amp;nominandis autoribus verißmilia redderem qi^^nbsp;hi vera eße videntur,ne etiam vbi ad r er urn narrationem vetum erit,ßriemnbsp;rumpere cogarj^moleßiamßubire,vt prouinciarum,ciuitatum,montium3fluiti^^^'

‘ nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;P R Æ F Â T I O. \

item minißeriorum,dignitatum,officiorum magißratnum nomina, comutma ex-fonam(quorum omnium occaßo aut etiam opusßuhindeoccurret) ne deniq- idemi-i^i vjùueniat quodßoletpigris amp;ßcordibus nautis^ qui in ipßoßeuißim^e tempefiatis fericuloßßimo tempore dißßcultatibus ohrUunturßum coÿtntur tumultuariè lace-TAvela conßarcinare conßuere,rudetesq^ 'veteres aßrin^ere nodareÇquodmul-to ante poter ant debebant praßare, dum quietisßacultas inportu autßnu aliquonbsp;dabatur) his,inquam,caußs addudlus^ex qs qua: à me 'varqs eßriptorib.coUedla eßenbsp;ftadixi,ea in ‘vnamOgdoadem(hoc enim nomine tomosßue peculiareslibrorum nunbsp;tneros inßcribere placuit)ßeparatim contuli'.In qua odlo libris collegi 6* coplexusßumnbsp;^pimum Gallorum amp; Francorum Antiquitätemßorum ab excidio Troianoddorumnbsp;^longioribus retroßeculis, at q-, id tot um ad tempus illud quo duo iüi populi in ^numnbsp;tonuenerunty^coniundlaßnt amborum nomina-.^bi etiam annorumßpputationenbsp;tbronologidßeruata eflnbsp;nbsp;nbsp;principum nomina qui inuicemßuccedentes dominât um

diic obtinuerunt.Deinde diuißonemamp; deßriptionemaddidi Gallio: tamGiJalpina ^Ham FranßlpinAi^ Francis tarn CißhenanA quam FranßhenanM.inßper con~nbsp;ttenientiam nominum xieterum cum recentioribuS:, quatum in re 'valde obßcuraper-ßcerepotui.Tertio loco mores, conßetudines amp; leges tam militares quam ciuilesnbsp;collegi,nomina inßper oßiciorum,ordinum,dignitatum Cf magißratuum,nbsp;antiqua cum hodiernis conßerens, quam potui proximo commodißnbsp;ßme ,ßquutUS nimirum 'vocabulorumnotationem Exproprie-tat em. Fixe ergo alß iudicanda amp; corrigendaßbßnbsp;eiens, ad inßitutam narratio-

nem accedo.

GVLIELMI BELLAlI

L A N G AE I C O M M E N T A-.

RIORVM LIBER

Q_V I N T V S .

V Æ totofuperiorumannorumcurfiiàduobushi^^''^ cipibus inftituebantur, confulebantur amp;gerebani^nbsp;fanê temporc tametfi bellum ap ertum non erat, pac^*^ ^,5nbsp;men conftare nemo dixiflèt ) fans indicabant quodu®nbsp;. dem tota res euaderct. Licet enim de pace confiri^^^nbsp;ß amp;fand:ioribus fœderibusincûdis fcrmones paflimnbsp; ótarcntur,iam tarnen omnia non obfcurè ad armaip^'^nbsp;gt;0 re videbatur : fatis^ omnibus üno iudicio præditis notnbsp;erat ab vtroque id vnum captari,quemadmoduinei^‘nbsp;mines prætcxtvi fpeciofo belli illati crimen à fe amolifÇ’^'nbsp;, Regifuppetebätgraues ofFenfioniscauix,quasfuper^nbsp;bus libris commemorauimus.Cæfar,quôd iuftam hac doloris caufam fatis animadyetnbsp;tcrct,eamq; ignis inftar in excelfi principis animo potius ali amp;foueri, vt tadem cmicc^»nbsp;quamlanguefccreamp;cxtinguiopertam,omniratione operamdabatvt aduerfusfi^' ’nbsp;ros impetus vires compararet,Regem ita opibus,focietatibusamp;finitimorumneceflit“nbsp;dinibuscxarmaret,vtetiamßmaximecuperet,facultastamenvlcifcendideeiret.Vc-rumforcunavel(vtveriusdicam) Deusnoftrisfceleribusirritams,quumindignos ƒnbsp;quot;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nos iudicaret qui firma amp; beata pace frueremur, permifit,imö voluit, vt quas occ^*’'

nes Cæfar perueftigabat,quibus Regis cofilia auertere, aut difficultadbus obiedi^ bus fufcipiedis deterrere conabatur, ijfdem accelcraretur amp; inflammaretur. QuotlSa-baudus monilia oppigneraflet,vt Borbonium qui aduerfus Regem rebellauerat, pecU'nbsp;nia iuuaret,quöd ipfo capto per litcras gratulatus fuiflet,quöd Heluetios à Gallicafocicnbsp;täte alicnaret,quód comitatum Aftenfem emifl'et, quodNicæam denegaflet, vbipap^nbsp;cumRegecolloqueretur,quódnuperdeniqucperfuosfinesiterfacerenonconcclnf’ 4®nbsp;indignitateminiuriæ quam innece Mcrvillij legati acceperat vindicaret : omnianbsp;Sabaudum de lîæc fatis teftabantur quo in eum animo eilet. Hæc fuerat cauia cur Rex nonnihil imponbsp;ƒquot;'ƒlt;•nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;dimcn ti Sabaudo Geneuam obfidenti aft'crri paterctur fi non omnino palam, fie tame

vt prorfus latere veile non videretur: vt fatis ille intclligeret fibivtilc non fore fi Rege no amico vteretur.Neque verö ipfi verifimile eile poteratV erefium Sabaudumgenere,li-cet ad familiam amp; comitatum Regis pertineret,tantum fibi fumpturum, ncque Rentranbsp;nos équités id aufuros fiiÜTc, vt populo Geneuenfi ope aducriüs fe infeiente amp; non probante Rcge,imó abfque occulto quodam eius præcepto ferrent.Hæc quum nefeire nonbsp;poiTetjquumexpendcre apudfedeberet quanti interfit Regem tam potentem finiti-mum habere, cui facile eft intra breue tempus ducem Sabaudum aut valdc iuuare aut fOnbsp;lædcre,quum item animaduertere deberet lianc tantam po tentiam perpetuam cenferinbsp;poftcjfilijs patri iüccedentibus,præ Cæfariana dignitate,quæ fuffragijs creatur:his omnibus fatis moueri poterat vt cum Rege in gratiam rediret, ac non tam veterem, finin-mam amp;perpetuamconiunctionem,nouæ,longinquæamp;:parum diuturna: pofthabc-rct. Sed quum multarum rerum fibi eiîèt confeius, qui bus Regem vehementer oifen-derat,

COMMENT. LIB. V. nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;175

, vix fieri pofie credebat vt in gratiam cum co rediret : in qua cum fententia vxor ducifi'a(cuius hortatu ifta inceperat) quàm poterat maxime confirmabat. lam Hcluccijnbsp;^eneuenfium fociorum rogatu ducem per nuntium monuerant, fiillis moleftus cflenbsp;pergeretjienon negleÆuros: neq; illis tame eius refponfum fatisfecerat.Qmre grauifli-fibi bellum imminere fatis videbat, quod fine dubio non conficeretur,quin Rexnbsp;‘Cfehis turbis immifceret. His caufis permotus ad hoc bellum auxiliumàCæfarc,quinbsp;nuper Tunetis rediens Panormum venerat,pcr nuntium petierat. Quæ omnia nonbsp;clandeftina elTe potuerunt, quin Rex paulo póft certior fieret. Quin amp; illud nun-Iq ?^^ur,ducem cum Cæfare per nuntios cgifte,vt illi quicquid cis alpes tenebat, cum alijs

Italia rcgionibus pcrmutaret.T otum autem illud à Nicæa ad Hcluetiorum fines per-^netjVt Geneua ipfa comprchendi intclligeretur.Enimuero fi hçc permutatio fieri po-^’flet,non erat dubium quin Cæfar vndiqueGallicum regnum cingereamp; circunfc-pire cogitaftet, ficque conata tandem perficere amp; Regem totfiibinde obiedis difiicul-^2ribus intricate potuiiTet, vt multa ante tiinenda illi ac prouidenda fùiftent,quàm vin-’iiftam expeteretjanimiue ægritudinem oftenderet.Qi^ quum ita eflent omni iuri at-Sucæquitati conftntaneum eratvt tanto malo obuiam iret,neque huiufinodi velutica *^admoueripateretur,quibuspofteainuadere amp;tranigredi regni limites hofti facilenbsp;^fiet, Voluit tarnen nonnihil adhuc temporis differre, turn vt mandata ad Velium mit-

Iq nbsp;nbsp;nbsp;quern apud Cæiàrem legamm habebat, turn vt Sabaudi animum poftremo per- r« matemX

ftntaretù quo non iam vt iter fibi per eius fines facere liceret,petere inftituit,fed vt fibi ^3gna oppidorum pars traderetur,quæ fibi vendicabat,amp; fua efle contcndebat ob manbsp;^fis LudouicxSabaudæ mortem: quçquidem deinceps penes hominem tam dubiæ fi-’^ei relinquere nolebat, à quo in manus hoftium venirent. Neque tarnen ob hanc dila-öonem committendum fibi putauit, quominus comiti Gulielmo Fuftembergo impe-^•irctvt Germanospedites confcriberet,tametfiidantea prohibuiiTetfierijamp;Sfortianbsp;^Hortiio centurionibus tantum ftipendia dari iu/fifl'e t, dum copijs fibi opus efl'e intelli—nbsp;Serctadperfequendam Mervillij nece.Tumigiturfeftinato opus cfl*eiudicat,amp;:Ger-’’^anos inGalliamadduciiubetjCoconfilio vtfileniori ilia ratione nihil à Sabaudofeimnbsp;PcCrare videret,copijs iam paratis vti poiTet.

C V R mandataadVelliumRexmittereconftituifletjCaufahæc fuit. Granvella-cum Velio dum in comitatu Cæfaris iter facerent,quum loqueretur,dixerat Cæïâ-ris confiliuni cfle,vt non prius de Mediolanenfi ducatu quicqua certi ftatuerer,quam à aliquid audflfet.In hos fermones fæpius inciderat, fie tarnen vt eum moneret ne-^uid nifi mandatis nominatim à Rege prius acceptis, apud Cæfare de his rebus loque-Ad ilia Velius exceperat,fi rem tranfigi Cæfar cuperet, ipfum quidem Regem fa-

aperte quid in animo haberet indicafl'e, quinetiam fcripto teftatum fuifle, quemad- dieiantnfijL ^'^odum agi cum Norcarmio cceptum fuerat,Dum hæc fiunt, quum Velio occafio in-nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;c*

^difletvt Cæfarem conueniret,eumquc certiorcm faceret quemadmodumipfius ro-Siciliæproregiequi eflent reftitu ti,amp;certus quidam Ragufanuse car cere dimif-^^Sorationem hac de re apertius ingreflus,oftendit, Regem,fi quidem ipfe de patrimo ^’0 libcris fuis reftituendo tandem ftatuerc vellet,libenteradmaioremamp;arótioremnbsp;^iiandam coniundionem ineundam venturum effc. Hanc veram cfTe rationem, quanbsp;^iiarum familiarum voluntates firmiffimis amicitiæ vinculis copularentur : quo mini-’’le dubium eflèt, quin eorum vtrique res alterius non minori curæ aduerfiis quoslibecnbsp;^iiam fuæ ipfius efl'ent:præterquàm quod iftud maximo Chriftianæ totius Ecclefiæ bonbsp;^0fiiturumeflet, quum viribus amp; animisconiunótis Turcæ hoftis communis minasnbsp;^conatusfrangèrent. AdiflaCæfar refponderatlibiperiucundum femperfuiffeat-^Heetiamnum eflè,quôd Regis poftulatarepeti audiret:quibus fi minus adhuc fatisfe-’^et,hoc eo accidifl'e quod nulla omnino facultas tantæ rei datafuiflet:omnibus enimnbsp;^onftarc Sfortiam à fe ex Regis ipfius confenfu amp; pacandæ Italiæ caufa Mediolani du-fuilfc confti tutum. Quamobrem viderer Rex, amp; palam exponeret quid ad hæc amp;nbsp;^lieaquædepace totius Chriftianæ Ecclefiæ cflenr,fibi agendum arbitraretur. Sibita-illud inprimis necelfarium cflcvideri,vt quràm fieripoflet firmiffimisamp; tutiffi-^isvtrinquerationibus cauereturhæc bonafide fcruatumiri:fèquidem operamda-

P 5

174 nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;G V L. B E L L All ¦

J turumnequidRexmeritó dçfiderarepoflet. Illa tum rcJ^Qi|4ep,^u«fiip«circÄ,.fe Granvellano addenda committerc.is rem planius totam expofuötat, liquidem animusnbsp;cum oratione quadrare.r,T ria-vfl'e ad quæ Cæfar poftulabat Regis fentcntiam perfpicunbsp;trn c^rarii vctbis fibi declarari.Vnum erat de bello Turcico : in quo banc conditionem fereba^nbsp;^ofiuiata.nbsp;nbsp;vt damnum amp; emolumentum ex æquo vterque pérciperet. Alterum de farciendatc-

cleiiæ concordia:quain re Regem nihil quod æquutn eßet, repudiaturum confidetcfj maxime de Anglia reducenda: Cæfarem enim nihil à Rege petiturum cflè,quodno omnbsp;ni æquitatis ratione imo etiam magno fuo cumhonore concedcre poßet. T ertium caput quodpubhcæ Chrißianorum pacis erat,ad Italiç quietereferebatdianc porro con-ßare non pofle,niß Rex negotio Genuenfi dclifl;eret,amp; Aureliæ dux Mediolanenfidu i®,nbsp;catu excluderetur: libentius proinde de duce Angolißnenfi agi Cælarem paflinum ci-fe.Nimirum omnia hue ißa redibant, vt omnem femel fpem præciderent, ne vnquamnbsp;Mediolanenfis dominatus ad regnum Gallicum rediret.Poßremum fuit, quod Gran-vellanus in primis obnixè Velium rogauit,vt omnia hçc paucis confcijs occulta mane-rent,neq; pluribus enuntiarentur.Illud quoque addidit,quô magis res tota lateret,optimum faâu eße vt cardinalis T urnonius fpecie itineris Romam faciendi, tanquamnbsp;gradu quem obtinet,apud papam commorari velit,Cæfari,quumilluc veniret,pt^nbsp;cflet.Q^ fl cum amplis certis à Rege mandatis veniret,fperare fe omnitun eamjorenbsp;rationem,vtre aliquoties iam difeufla, ßatim facile fudicaretur quis eflèt tandcuaWtu-rustotiusnegotijexitus.

V E L I V s Regem de hifcemiflbSperciaeocertioremfeceratjidcm^jr^^^^®^ modißimum locum dedudlasfvt quidem cxißimabat)poßea videratdtaquc conduce^nbsp;re in primis arbitrabatur( quod etiam Rcgi fignificauerat) vt Galliæ amir alius ad Cçiamnbsp;mittcretur, qui de omnibus ageret Sc conßitueret. Atqj ea fuit caufa quamobremRc^'nbsp;ad V elium mandata perfcripfiflet. T ametß enim quicquid ille fcribebat, faufta oiniu^nbsp;portendere videbatur, Rex tarnen nuntijs certis compertum habebat in Belgio omiu^nbsp;ad bellum parari, magnum excrcitum à Comité Naflàuuio in Germania compatan,nbsp;CæfaremFcrrandum GonzaguamSc Hifpanosqui inSicilia remanferanr,inltaliainnbsp;tranfportari. Qi^mobrem veritus ne res incommode cederet,hatuitadeaquæàCxfanbsp;re amp; ijs qui ipfius negotiacurabat,indefinitis verbis aflerebantur,diuti,us auresnópta:- jOnbsp;here: Sperciæum remittit cu refponfo ad ea quæ attulcrat, V elio per eu madat vt quamnbsp;poflit celerrimèjin fümmavt ante exaétum menfèm lanuarium (cuius iam eratinitium)nbsp;quid tandemCæfàr ftatuat perfpicue Sc'plcne refcrib at. Porro que Sperciæo inraanda-tis deditjhæc erant:Primùm quod ad maiorem neceflitudinem ineundam attinet, idfcnbsp;non foltirn optare,vcrum etia tam firma ratione conficivellc,vt vnius ampHtudo amp; po-R ¦ o^cj!-nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;fufpicionis autmetus aflerrct.De duce Angolifmenfi jcui Mediolanu

concedi vellet,exclufoAurelio,fibiidnullo paóto probaridioc enim fimultatemiamamp;J: rcj^oKjmn. odium inter fratres, Sc bellum tandem allaturum efle, quos àpucritia coniunâiflîmosnbsp;educauerat,amici tiamque inter eos perpetuam fouere ßatuebat.Dc ipfo Aurelio,qiienbsp;fibi comitem Cæfar dari ad expeditionem Argerianam petebat, nihilo id fibi æquius vi 40nbsp;deri:fic enim obfidis potius loco futurum,quàm pignüs quoddam beneuolentiæSc trunbsp;tuæ inter ipfos fiduciæ. Non tarnen ideim fuam illi opem Sc auxilium ad hanc expedhnbsp;tionemdenegare,imotriremesßiasinp jximum ver polliccri cumduobushomiiiunbsp;millibus fuo ßipendio,quibus virum bellicofum Sc rci militaris peritu prçficer et-Q^dnbsp;fi ille Conßantinopolim mouei^ anno proximo cogitaret, libetiflimc fe cum omnibusnbsp;copijsaffutLirum. 'nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;,

D E Ecclefiæ reformatione Scconcordia,fefuifle, eße Scporro fore in Germania , Anglia Sc nufquam nonparatiflimumatque cupidiflimum. Ad Anglum aütem quod fpeciatim attinebat,vt ^eciofior fuppeteret prætextus,quo illead vniuerfamnbsp;Ecclefiæ fentcntiamampledtendamvrgeretur,fibividerivtPaparogatu Cæfarisom- yonbsp;nium Chrißiani nominis Principum fidem Sc auxilium imploraret, quibus ille compelnbsp;leretur vt iudicio ab Ecclcfiafado obtemperaret.De ItaUæ pace ac quiete,fe,modö Aunbsp;relio filio Cæfar Mediolanenfem ducatum traderet, nihil vnquam de regno Neapoli-tanolitigaturum,curaturuminfiiperncipfefilius deFloretinoScVrbinenfiducatulitenbsp;vllam mouerct:quarum rerum Cæfarcm quam vellet in fe fidem accipere concederct.

Q^is

C O M M E N T. L I B. V. nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;lyy

Qualis effet,fi fœdus vniuerfumfieret,quo omnes obftriiigerentur hanc renuntiatio-nem ratam habere,feruare,amp;: collatis viribus eumadoriri qui primus illud violaret. Se tarnen non affentiri vt Aurciius filius aliaratione amp; ritu ducatui Mediolanenfiinaugunbsp;raretur quam fiii maiores confuelfent.His conditionibus fe fponte ad quadringenta conbsp;ronatorummiliiadaturum,quibus illeadbellum quod primum fufciperet,vterctur:nbsp;Præterea fe in Cæfaris gratiam erga principes amp; ordincs Imperij effeóturum (quod e-tiamimpetraturum fe confideretjvt Ferdinandus frater omnium confenfu Romano-rum rex legitimus ac verus baberetur:auxilio illi futurum,vt quiequid domus Auftria-ca iure fibi vcndicat,reciperct:deniquc op eram fiiam nulla in re,quantum quidem fasnbsp;Jo amp;iuspermittcrct,illi defuturam, vt nullis opibus fuis parcerer,dum adipfum Cælarem

^Romanorum regem fratrem ornandum atque augendnm adiumento effe pofl'et, federi cuilibetrenuntiare quodillis detrimetofum cffet.Idfolùmexcipcret,nequidnbsp;Contrains amp; æquum aducrlus veteres fociosamp; fbederatos aggredi cogeretur:quo-ruminnumeroducemGhcldriæhabcrcgcuifidemdediflet. Quinctiam nee illud fenbsp;negaturum,fiquidcm Cælar maioris fiduciæ argumentum pofl:ularet,vt iuri renuntia-fetquod fibi queatfumere obipfius ducis Ghcldriæ donum: cui integrum volebatnbsp;cffc,vtproarbitratudciamdatisbonis,vclin ipfius Cæfaris amp; pofterorum vtilitatemnbsp;conftitueret.Etquoniam Granveilanusnonnihilde Germanorum copiis quæ Regisnbsp;Jiomineconfcribcbantur,dixerat,fcnoninficiarifexmilliumdcledumbabitum eile,nbsp;Jo fed eos nonalib mittcre ftatuifl'e quam vt à Sabaudo(fi ius fuum ab co obtinerc nopof-fot)poffeffionesamp;oppidaauferret qua: ad femorte matris redire afiirmabat. Quas adnbsp;tes perficiendas fuos fc iam legatos miiîiîc,qui iffa çquis conditionibus quas ferrent re-petercnt.Qui fi dcnegarct,fe armis ius fuum cxcqui conaturû,perfuafum fibi cfie,Ca:-f3rem,qui de cæteris omnibus tranfegifi'ct,àSabaudi partibus in caufi iniqua contra fenbsp;JJonftaturum.Hæc ftieruntRegis reiponfa,qui infuper etiam pollicebatur, fimulatquenbsp;lt;îuæ Cæfarad ifta vellet perlata cffent,amiralium(quem poftulabant) quo cclerius iternbsp;f^ceret,Neapolira aut Romam,vt illi mandatum eilet, nauigaturum, vt omnibus pro-^antibus res tota componeretur.

HI s madatis confedis Rex animo femper quodinceperatagitans,inintimo con-b ciIiocontrouerfiamquamcumSabaudohabebat,exponit,ex illiùlqne fententiaquo

padofeluegereretconftituit.Poyctumpræfidem adillûlegatummittit,quinihiloplus gAtumrcpnît ^pud ilium quàm fuperior es profecit:propterea quod ille ab vxore,quæ omnia fummanbsp;’Cæfarc cxpcdabat,inillafentcntia confirmabatur.Sperciæus intérim Neapolim à Renbsp;Sc dimiflùs venir. Velius orator mandatis Rcgijs abcoacceptis Cæfaremconuenir,einbsp;^oe ex mandatis illis quantum c re nata communicandum videbatu r, exponi r : fed ni-Jj'loapcrtius ilium fenfitadrcsinceptas componendas accedcreyelle.Verbofim cer-quandam pollicitationem rcpcrit,lcd quæ intra verba tantùm confifterec, nihil ipe-J-JatirnattingcreuquinetiamCæfir denuohæc vtfilcntio tegerentur obteftari cœpit,nbsp;vel ipfî papæ enuntiarétur,qui fi ifta clam fe agitari refcifccret,non dudium quinpro

’Je acfacilcpotcft,multis ex oblique interiedis difficultatibus totum curfiim retarda-\^J-Qjure videndum etiam atque etiam ne ipfi Bcllaio cardinal!qui apud papam erat Huo fc totum pendere affirmabat)hæc nuntiarêtur,nc fi ab illo forte papa difcerer,ni-^'Iperficcretur.Ipfc tarnen interim papam certiorem fieri curauit, idque Andreæ Au- qtiit tarnen tüinbsp;hæ opera,qui partim priuati negotij caufa papam adibat,vt priuigno veniam obtineret,nbsp;'l'Jajlege folutus Antonij Leuæ minorem filiam in matrimonium d uccret, cuius anteanbsp;JJJaiorem habucrat(id quod etiam impetrauit)partim ad cum à Cçfare mirtebatur,tumnbsp;''Jffunetcnfcmexpeditionem narraret,tum verb vt hoc negotium aperiret : quod plc-’Jjflitnc declarauit,fidem illi dans,quanuis Cæfar regiis ca de re agentibus aurcm acco-^edarc præ fe ferret,fixum tarnen hoc apud fc habere, vt nilûl omnino, nifi quod illenbsp;’•ônfuleret probarétquc,fadurus eilet.

.Non multum temporis intcrcelfit, quum Rex Cæfarcm refciuit amp; fummopere ^borateneiftaadpapamemanarent,amp;:ipfum tarnen eftcrendacuralle. Exquibusfu-P’cari cœpit hoc cftè hominis cqnfilium (maxime quum longis verborum ambagibusnbsp;JJeindevtcrctur,necadremvcniret)vt interfe amp;papamhac inre fulpicionisSediffi-•JJiüæ fcrupulum iniieereuHis caufis permotus V elio difertc mandat, vt diligeter Cæ-

P 4

176 nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;GVL. BELLAII

fari amp; iis qui à confiliis erant inftaret,vt tandem miflà iftliac oratione perplexa apertius 5nbsp;nbsp;’ loquerentur,alioquifu{picarifedebere,Ca:farem caufisquas illi comminifcebantur,

ne Mediolanenfis ducatus Aurelio traderetur,id agerevt verbis fe,dum copias SiC arma paratjproduceretamp;ludificaretur.NainquodalFerebant Aurelium ducem nimiumadnbsp;regni fucceflionem prope accedere,neminem elle, cui Delphinus frater amp; ex xtate ècnbsp;ex corporis conftitutione liberos non potius fufeepturus, quam prole cariturus vidca-tur.Deinderationi minime elfe CO nfentaneum,fe,qui vtriufque pater elTetjmaiori ex-clufo,minor! natu tarn ampli ducatus pollellionem dare aut dandam curarezquodhincnbsp;dilTidia rixx inter fratres oriturç effent,qux grauium olim malorum caufam prxbe-rcnt:tantùm abeft vtltaliæpacemamp; quietem(quod Cxlàr fe cupere diótitabat)vllara-10nbsp;none afferrent.E duobus enim altcrum omnino fore : aut ducem Aurelium dolorere-pulfx commotum bellum fratri illaturum,aut(vt optime res cadat) confilium fimidca-ptur oSjVt Aurelius Angolifmenfi minor! natu Mcdiolanenfem ducatum concederet,nbsp;ea ramen lege vt ab eo,tranfitu,commeatu,milite,omnibus opibus imo feipfo expcdi-tionis fpeio iuuaretur,quö Florentinum dominatum amp; V rbinenfem recupefarecq^-rum turbarum metu Cxfarem Mediolanum tradere cundtaturum. Quare expediw 1-mamhancrationemtumad Florentinam amp; Vrbinenlem rixam conlópiendaii’/‘^^nbsp;aditalix paccmconfirmandamfibivideri,vt Aurelio ducatu Mediolanenfi traded 0nbsp;fatisfieret,qui prxterea cum vxore cçteris omnibus renuntiaret,ad quamreriiU^^ jnbsp;ncm confirmandam atque conferuandam fœdus (vti fiipra diftum eft)iniretur. Addequot; 10nbsp;batinfupcrRex,vellcfcvtCxfarplaneamp;perlpicue explicaret,quum iftum ducatun^nbsp;tradcret,quo nomine,quibus conceptis verbis,quibus denique conditionibus inaugu-rationem fieri velletffequidempoftularcvtquamlatillîmè pateat; atque adipfi^snbsp;doui ci primi ducis Aureli j pofteros pertineat.Nam quod ad leipfum attinet, vt Cxladnbsp;fatisfaceret(qui hunc ducatum in vllius Regis Gallix manus fe traditurum negabatjnonbsp;nifi vfusfrudus nomine fibi tradi poftulare,vt nomine liberorum,quorum pofledio uiinbsp;prouentu interim frueretur.

H Æ c fuit mandatoru fumma qux Rex ad Velium mittebat ; quibus ad ea relpo^^' debat qux file ex Spereixi verbis de iis qux poft Sforeix mor tern aCta fiierant, fcripdcquot;nbsp;rat.I.nfuper Leidekerkio Cxfaris oratori,qui eadem coram loquutusfueratqux Velius 50nbsp;per literasfignificabat,eadem plane relponderat:hxcetiamadiicicns,fe,fiquidiniquio-ris erga Cxfarem voluntatis reiiquum lcruaret,recufaturum non efie quin quauis ob-lata condirione ducatumiftum acciperet,deinde pofteavt res ferret faólurum: vcrui«nbsp;fincerius fe veile agerc,eas fe conditioncs cuperc quibus vtrique fatisficret,aniiciua iij'nbsp;ter eos bonafide coleretur,neurrius amplitudo alter! fufpedaellct,amicitiacnini,q^'nbsp;diu fufpicio fubeflet,firmam no foreffe quidem Mediolanum vellc fux ditionis ac pol-felfionumlimitemeffe,Cxfarisamplitudinemnon minoremquamquo ipfe proino-uereeampoffet,cupere:adquametiamaugcndam nullas opes, ftudium amp; potentiamnbsp;dcnegaturum,modô fociorum amp; amicorum vtriufque interim ratio haberetur, quorum nulliun à fè alienate vellet.De re Genuenfi,fe, vt Cxiari gratificetur, afl'enciri vt in 40nbsp;aliud tempus reiiciatur,dum pacatè componi queat.Summa fuit(id quod etiam vc Cx-ûri per literasfignificaretrogat)non pofte certius de fua fide Cxfari conftare,quamnnbsp;illudfciat,fe potius fuperiorafœderaviolarurumeft'e,quàmvtinuitus nouum aliquodnbsp;inirecogatur,quod ieruare poftea non fir integrum aut nolit.

D V M hx fiunt vitro citróque itiones,Cxfar fit certior Bellouacum Venedas pro-feótum de noua quadam conditione proponenda cum fenatu egift'e : ab oratore quern apud Regem habebat,monetur epiicopum Winceftrium etiam de nouo federe abnbsp;Anglomifium effe: à Germaniadeniqueintelligitqux àLangço Regisiuffu aftafiie-rant. Iraque(vt fere homines fulj?iciofi omnia in detcriorem partem rapiunt) eificit vtnbsp;geZntiJie Ptateufis,Canuefiusamp; GranvellanusgrauiterdehiscumVelioexpoftularentrinpri-cunjwe- jnis dc te Germanica,de qua acerbe apud papajn ipfe conqueritur:qui ramen rem 0111-nem à cardinal! Bellaio amp;: cpifcop o Matifeonenfi régis legatis audierat: atque hxc cau-fa fiiit quod Cxfaris oratione minus commoueretur. Ad illoru expoftulariones relponnbsp;det Velius,ab xquitate amp; ratione no efte alienu, quod Rex in amicitia amp;: focietare cumnbsp;Cxfare facienda focios fuos amp; neceft'arios retinendos cfic cefcreuDc reporro Germa*nbsp;nica

C o M M E N T. L i B. V. nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;177

Langæum illic palàm peroraflèjneque àliüd egiflè quàm v t Ecclcfia in cundem do yirinæ confenfüni reduceretutjie tarnen dé ca fufpiciûculâ quæ Cæiàris animum fifb-’£evidcbâtur,Regem faóllif um certiorem:iperare huiufmodi refponfum datum iri vtnbsp;'-ælar illius plane latisfaóliónèm acciperet. At Cæiàr tarnen illinc cau:fem aut certe prç-^^xtumàrripuitjVtremiflîus deMediolanenfitràditionealiquandiuloqueretur.Pratennbsp;in Germania mi ttitjVerbo vt quæ illic Rex agi tabat liquide cognol'ceret, rc autemnbsp;^era vt aliquid aduerfus eum moliretur,amp; noüam Germanorum peditum manum co-‘*uceret:quemadmodum poftea patuit. Aufiam item Genuam ad clafl'em inftrüetidamnbsp;’^**:t^ibquifatnam(quod etiam effecit)de expeditione Argeriana iaótaret, Sed vera eratnbsp;^aufa,velqiiödvanus timor illiiniéótusfueratjVelquód ex diffidentiafulpicio eiusani-occupauerat,Regem de Genuenfi defectione çonfilia agitare.Legato tarnen Renbsp;S’snoluitrem vllo pa3:o notam eile, fuitq; Auriæ profeólio clancularia.Q^ ex re, vbinbsp;Poftea innnotuitjomnibus caulampræbuit vtinitiumpotius belli proximi ominaren-

I ^'bquàm pacis amp; amicitiæ confirmationem iperarent.

, REX interimàprælîdcPoyettofitcertiorquidSabaudusreipondiflet,ncmpehi-adrhombum,quod aiunt. Ab eo quidem miilùs ad Regem venir cornes Chalanus,

*1111 de equitibus Rentianis ab illius exercitu profligatis fatisfaeerejamp; malum far cire co J^Batunfed hoc totum nihil quàm merus fucus erar.Rex quod nihil à fe diligentiæ re-^^uifaétumellefciebat,armisdecernendumeileftatuit.QuareSampaulium cumex- sampauiiMànbsp;^^cituinSabaudiamimpreflîonemfacereiubet. Quodea celcritate ab eo faólumeft,nbsp;'^^antètotamregionemoccuparct,quàm illefuisrebus profpexiflet. Nemo illius im-Petum fuftinuit,præter vnum Francifeum Claromontinum Neapolitanum,qui Mom-^eliani præûdio eranqui amp; ipfe quum rei frumêtariæ inopia premeretLtr,ncquc vlîa aunbsp;^^hj {pes fi.iperciîèt,deditionem impedimentis faluis facit: ad extremum à Sabaudo co-^^'nptus ad Regem tranlnt,egregiàmqueilli multis locis operam nauauit. Interea Rexnbsp;’^^gotio apud Cæfaremfufccpto minime defiftebar,neque vllam conditionem,quæ e-detrimento, modo ne ignominiæ effet, repudiabat, vt amico amp; pacato Cæfire

Y^diolanenfem ducatum Aurelio obtineret. Quamobrem vtilli fatisfaceret, ab A n-j(j ^*0 inipetratjVt quæ cum Winceftrio agi cœpta erant, illius voluntate in aliud tempus ^^iicerentur,Bellouacum Venetiis domû reuocat,de Langæi in Germaniam legationenbsp;’^^fcribitjVt Cæfar illius fatisfaâ:ionem acciperet,aut faltem id præ fe ferrer. Itaque dienbsp;^Dtuarij decimonono Velius iamiam curfbrem ad Regem milfurus erat, quum Càn-^efiusamp;Granvellanusmaximis precibus contendunt vrreminpofterumdiem differnbsp;attente apud fedifficultatcmobieéfam de fratribus Aurelio amp; Angolifmenfî ex- cæfarferfitoinbsp;P^nderetjfe quidem pro virilivthæcobfcuritasexpediretur, operam daturos. Poftri-S'émané eum rurfus accerfunt,quûmque poft longam altercationcm nihil ab co extornbsp;Hquot;ere poflent, Aurelio Mediolanum concedunt,fîc tarnen vt viderct Rex ciiinam Sfotnbsp;vidua,Cæfaris neptis nuptura cflet.Quam orationem ira temperabant, vt licet per-

P'euènon exprimerent,fufpicioncm præberent cupere fe vtScotiæ régi nuberct.Cur

Potro eorum verbis plus fîdei haberet Velius,eôfq; tanquam de re conftituta loqui ex-*;amaret,hæcfuitcaufa,quôdillioftendebant,eûmqucvtRégi oftenderet rogabant, hac in re non tam leuem fuiffe operam,quin ira de Rege meriti elférit vt quæ fibinbsp;'‘^ftgt;rtiaMediolanidatafuerant,falua retinerent. Qua eorum oratione Veliusin maio-fe^n fpem ereôtus propius de omnibus ftgillatim agendum céfuit, maximè rogat quamnbsp;, °jfidem dari poftularent.Refpondent fe nonnifi æquiftîmam poftulaturos,qualémq;nbsp;’Pfi viciflîni date parati efl'ent.Sermonem præterea iniecit de inaugurationis formula.nbsp;P'tumloquenteminterpellant,fatis efl'e in præfentiaquod præcipui erat mometi connbsp;^ciire:amiralium,quumvenifret,cæteraadie(fturum. lllienim iniuriam non exiguamnbsp;Ju ’ftumiri,quum tantæ effet apüd Regem autoritatis,fî tantum accerferetur, vt quæ abnbsp;^quot;stranfaftaeflen^ratahaheretjaenonipfeadea tranhgenda adhibercrur. Cæterùmnbsp;’^^dubitaret Régi confirmarejamiralij aduentu fine vlla diffîcultate fore vt omnia comnbsp;Ponantur.Interim ante omnia orare vt hæc arcana inter fê effent, neu quiequam ab cisnbsp;^retdicereturuc,quocardinalisBcllaiusnoflc poftet exemptrtm eft'e hunc ferupulu:nbsp;^*luidemcuraturosnequidcomitiSisfi.tentefio Cæfaris apud papam legato enunria-f^tür. Huie coUoquio præter Cannefium amp;:Granvellanumduo Cæfiiris fecretarij in-

M A R t. BÊLLAIl

lt iciium î, nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;par te fidem derogabant,quam alioqui habiturus erat. Principio papam à Cxfa-

/cicrfarefa uanis figillatimdc totaliac tranfadioncaut (qucmadmodum rei euentus comproba- lo wi uit)fimulationccertioremfaétumfuilïe:vndc vehementem illius animum fiiipicionenbsp;fubiifle.Præterea reuocato ftatim Bellouaco, V enetos fumma Cæfaris contentionc fœ-dusnominatimproMediolano tuendo iniiiTedn eins gratiam cui Cæiàr ilium tradercnbsp;vellet:quinetiam id eum dare operam quo papa hocfœdus ingrederetur. Acccdcb.it,nbsp;quod Anglû ampliflîmis poliieitis in fuas partes pelliccrc conabatur.QuMto loconun-tiabatur Pratenlis in Germania Drofcótio,qui Mediolano iter faciens. nl.uic pusnantianbsp;paratus.C^ omnia co maiorcmRegifufpicioneminiiciebanr,quöd Cæfar furdmiUinbsp;nuntiari iubebat,hæc omnia alio pcrtinerc,alia ad Argcrianam expeditionem compa-rari,aliavcfacilius clam papa eflet quod illam de Aurelio amp; Angolifmenfi diificulta-tem expediifl'ent. Ac Rex interim multis ex locis compertum habebat,omnia minua-tim p apç fuflfc cxpoflta.Quæ quum ita cflcnt,excrcitum in Sabaudia amp;eo vlteriiispro-moucre ftatuicita tarnen vt quæ cum Cæfare agebat, quicunque tandem futurus efi'etnbsp;cxitus,minime interrumpcret.

HI c an^usprophetias prognoAicamaximo numero tulit,quibus mira fodici-

Sabaudiæinferendo omnem Cæfarianæpotentiæ molem in fe conuerterct, tametfie-tiam fatis fcicbat quemadmodum qui hæc vaticinia ad proiperos fiicccfliis referebanr quo s iamdiuCæfarjquicquid fufcipicbat,habucrat, animis alij ad Ipem alij ad nictuinnbsp;nucarent,tanquam iftis veluti diuinis quibufdam oraculis veriflima omnia contincren-tur,vtmuItteaaminGaIliamrcIigioncmifl;atrahcrcnt:ipie tarnen animo nunquamnbsp;percuuus elt,neque confflium vnquam mutauit, quantumeunque confiólis iffis pro-gnoiticis eumnonnullipcrtcrrcfaccrc conabanturdpfc fui femper fimilis efl'e pcrfcuc-rauit,excclfo conftanti animo ad fiipcrftitiofa hæc vanorum hominum commenta,nbsp;vt qui à veri Dei notitia ac fide ne latum quidem vnguem difeedebat, quern vnum ellenbsp;pcriüafiim habebat qui futura omnia amp; prænotionc tenet,amp; prouidentia moderatur,nbsp;qtuque hoc fibi proprium referuauitjVt tcmporumamp; momentorum gubcrnationcranbsp;habeatiqucm fibi denique propitium amp; auxiliariuni fore ipcrabat, quum fibi confeiusnbsp;eflet quas conditiones fubirc non dctrcótaflct,non tam vt quod fibi vendicabat recu-perarct,quam vt quiilludper vim occupabat,ialtcm'fibi commodarct,ac non quali leanbsp;larum inftar(vti antea diäium efl;)hofl;ibus ilia ad inuadendos amp; tranlgrediendos regninbsp;limites, obuiaprçbcrct.Has ob caufas exercitumparariiubet numero pridem adhancnbsp;expeditionem à (e defl;inato,vt quæ Sabaudus per iniuriam tenebat,bcllo iuflo quxrc-ret.Impcratorem cxercitus Philippum Chabotium comitem Buzancæum, Galliæ aminbsp;ralium,deindcinfcrioris dignitatis duces alios qui fequuntur conftituit. Equitatm fuitnbsp;oflingentorum deccm cataphraélorum,turmæprimùm centenis equitibus conftan-tes,ipfius nempe amiralij,cui fummam imperij dctulcrat,Iacobi Galioti fummi Galliænbsp;armigeriamp;reimachinariæpræfcidi, Roberti Stuarti Galliæmarcfchalli, qui centumnbsp;Scotis ex cuftodia Regia præcrac,amp; Renati Montijani. Turmç deinde quinquagenumnbsp;cquitum,Francifci marchionis Saluflij, Claudij Annobaldi, Antonij Mompclàti,Ioan-nis Totovillani Villaboni) LutctiæpræfcftijGabrielisAlcgrij, Caroli Tcrcclini Rupe-nipnii

menij:turmæ dcnique locnnis PauliCeretani fexaginta cataphradi.Ferentarij equitcs mille,ex quibus Eflæus,T ermius, Altiflunus, V erelius Sabaudus centenos ducebant: v-niuerlis autem præerant ipfe Annobaldus cques torquatus, poftea Galliæ marefchal-lus.PcditesGallicarumlegionumadmillia duodecim, Picardorum duobus millibusnbsp;præcrant,MichaelBrabanconius Canius,amp; Antonius Manlius Auchius:Normano-rurn duobus millibus prxerantSallius öcSantalbinus Hermitæus-.totidé Campanos dunbsp;cebatAnglurrius Iuriusamp;Quintius:milIe ex Gallia OcitanaequesAmbrenßs:Delphinbsp;natum quatuor millia ducem habebant Brefiçum de alij eiufdem prouineix mille For-gæum ex ordinariis Regis prxguftatoribus. Totipeditatuiprxerat ipfe Montijanustunbsp;’ö eques torquatus, pofteaGallixmarefchallus. Germanorurn peditumfex millia ducenbsp;comité Guliclmo Fuftembergo.Pedites Galli extra legionum cenfum quingenti Arti-godio duce,totidcm habebat Blanchus, Algarius, Wartius Nauarrus.Italorû duo millianbsp;duce M. Antonio Cufano patricio Mediolanefi ex Regiæhippocomiçpræfc(ftis,amp; milnbsp;leduceChriftophoroGaftonc. Machinarum prxterea ingens numerus,quibus prx-Icfti tresjobferuatores duo,tormentorummagiftriquadraginta,aurigarum magiftrinbsp;''ndecim,fabri materiarij,car rucarij,amp; ferrarij conftituti erant.Prxter hunc numerumnbsp;cafus inopinatos conftituti crant homines fexaginta, foflores o(ftingenti,equi fex-centi O(ftoginta.T oti rei tormentariæ prxerat Carolus Cocius Burius,ex turma Regia.

Cremi o Delphinatumdie Martij fexto proficifeunturtriamilliapeditumex ¦pfiusprouincixlcgionibusjcumaliis mille quibus prxeratForgxus. Annobaldus vnanbsp;cumhisproficifcitur,amp; cumeo fe Ceretanij cataphraifti Brigantij coniungunt, quosnbsp;^iquotpofteadiebiis veredaria celeritate aiîèquitur Montijanus: German!pedites binbsp;duiitinereintermiiTo fpbfequebantur.lllic Annobaldo S£ Montijano nuntiatur comi-^cm Philippum T urniellum amp; loannem lacobum Mcdicem marchionem Marinianunbsp;quatuorpeditum millibus ad occupandas Sufanas fauces properare. Q^o auditonbsp;^aturanrliim fiFi rYin-imanr.vrrnnrrar)rnarfgt;rli^»nrpconreiiprr/*rp nnflenr nlindvere-^

‘oftcseoperueniirent:quosGuumfubfifterenonauderent,noftri quotidianis dein- G4Z/«T.»»rj-cps caftris iniequuntur,donec ad Taurinos,quod oppidum eft 1 edemon tana: regio-',’^caput,peruenirent.Quodoppidum quumhoftisingredi non anderer, deditione à '^dbus poft primam denuntiationem fada,in Annobaldi amp; Montijani poteftatem venbsp;dfiqui ingrèflî in Regiam pöteftatem illud redigunt.Hoftes Chiuafum deinde progrenbsp;mntur,quö quum tubicinem de deditione noftri miiiifennftatim difeedunt, amp; Regi

, -'*«1 uiii iota mUllltUUO aauciut,quiliuut, nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;uuvt oaiit. uie

^'^cimoquinto Chiuafo difeedit eo coni ilio vt ad maiorem Doara caftra faceret.Doa-maiorem vocat. vt à minori diftin2uatur,cuius initium eft à Coâiis alpibus. Exer-

ï8o nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;G V L. B E L L A I ï

j g, manisordincfeflumcntraiiciendomouit.ItahoftitantoimpetuappropinquantjVtille f lb i minime cxpedandum cfle duceret,fed fumma celeritate fe V ercellas recipere con-tcndit.Quöd li noftri équités qui ad hanc rem conftituti fuerant,aut etiam plures aduc-nill'entjVcequitatu noftri fuperioreseflent(quo lioftcs præftabât) qui aduerfarios fub-indc laceflèndo ordine progredi cogèrent,dum pedites eos confequerenturmon eft Hunbsp;bium quin deled fuiflcntjpriufquamVerccllas peruenirent. Legionarius quidam flumen tranauit,vt nauiculam c ripa vlteriorc cape ret,quaminuitis hoftibus adduxit : quinbsp;tametfi innumeris ilium fcloporumglandibus pctcrcnt,nunquam tame atdgcrunt. A.-miralius vt cæteros ad candemlaudem inflammarct,ilium,quemadmodum a Regeimnbsp;peratumerat,aureoannulodonat.Eodcm die noftri ad Sauillianum caftra locant, to-tumque diem pofterum ibidem commeatus caufa morantur, qui ponte nondum per-fe(fto,quu exercitus flumen tranfîret(vtdemonftratû à nobis eft)côuehi nonpotuerat.nbsp;NI HI L o interim fegniusNcapoli de pace confirmandaamp; fanétiori fœdere rc~nbsp;nouando inter Cçlàrem amp; Regemagebatunquarum rerum fpem eo ftudiofiusalebafnbsp;Cçfar,quôdlperabat(vt poftea cognitum eft)fore vt hac colloquij fpecie Sabaudicaex-pedidoremifliusadminiftrareturflibi contra plus temporis amp; facultatisad paranduntnbsp;bellum daretur,liquidem hæc negoda ex fententia conficere minus poflet. Sibi cniui anbsp;Regcfalt;ftaminiuriamputabat,quamvalde exaggerabant fuis quaarelis Cannefus^nbsp;Granvellanus,qui principes Cæfaris negotia adminiftrabant:quorum eo precipue pct-tinebat oratio,nefas ftiilfe Regem,dum de pace colloquia habebantur, bellum infe^re.nbsp;Velius contra docere hoc bellum ad Cæfarem nihil pertinere, colloquia de pace inftiquot;nbsp;tuta tantum elle ad componendum quicquid contentionis illi cum Regeincidilfet, denbsp;Sabaudo nullo paóbo agi,aduerfus quern Regis exercitus comparatus eflet, amp; fic quidcnbsp;vt nominatim iufliim eflet Cælàris poflêflionibus parci,ncq; quicqua illarum vllo prx-textu attingi.Neque tarnen fieri non poire,fiquidcm Cælàri hoc cordi eflet, vtSabaudi-cailla contentio eadcra opera componeretur.Cæfar non plane fe à conftituendapaccnbsp;abhorrere oftendit,rémquc variis ftrophis amp; artibus protrahebat,nunc fpem oftentas,nbsp;nunc fcrupulos iniiciens:vfquedum Neapoli profedurus eflet.Tum enim Velio fepro-fedione impeditum negat quicquam certi pofle refpondcre,a Cannefio amp; GranvcHa-no eum Caietç omnia dilucide intclledurum. Velius haric dilationem quam in partem gt;nbsp;accepturuseflet,nonfatispoterat conftitucre,cflctne veluti quædam ceremoniavtnbsp;omniagrauitcrfierent,anporius quoddam moræ neôtendæ genus, dum de peditatunbsp;Gcrmanico nuntium acciperet.Intcrim Cæfar nihil diligentiæ prætermittebat, quop^nbsp;pam in fuarum partium ftudium pertraheret-Caictæ Velio, quum inftarct, refpotidC'nbsp;tur nifi quid à Rege accepifletjexpcólandum elle dum Romain ventum elfer: interi®nbsp;à Gallia nonnihilallatum iri,Cæfarem porroillicde rcSabaudica aliquid fortafledi-üurum,quam omnino ncgligere fibi turpe exiftimaret. Velius rem nequiequam diflrinbsp;ri obiieit quoad à Rege vllx Uterx mittcrentur,illum nequaquam prius feriprurum el-fe,quamfciretqux illi Caietærcfpondenda elfe promiferant. Excipir Granvellanus Icnbsp;vercri ne motus aduerfusSabaudumcxcitati magno eflèntad pacem confirmandamnbsp;impedimento. Prxterca quod de Mediolancnli ducatus vfufruftu Rex attulerat,nbsp;quöd item negauerat fe quenquam fociorum amp;fccderatorum defcrturum,qua de re nenbsp;verbum quidemantcafadbumfuiflèt.-hæcCæfarem fic acciperequafi Rex cius facilitate ad maiora poftulanda abuteretur. De fœderatis nihil opus cfle agi,antequam quxnbsp;præcipui fimtmomenticonciliatacflcnt,amp;:iplà Cælàris nonnifi æquilTima poftulatanbsp;Cifar muita fore.Dcrc Gueldrienfi,poflclfionemintotumvita:tcmpus coccflum iri,modo paiftflnbsp;consentis ftarcr,ad quæ Rex padione Madriliana aftridus elfer: reliquas cum Germa-nis focietates Cælàrcm nequaquam turbaturum, modo Rex ne abuteretur, Velio ali-quo t dierü intcriedo fpatio relpondetur,Caclàri placcre,vt liquid conftituatur, ab om-nibus Reglisfociisfiibfcribatur,feafuisidem vt faciant impetraturum. Deinde quo-niam ducatu Mediolancnli ftatim excludi vellet quumprimum cuique regnum Gallionbsp;obtingerct,placerc vtidàGalliæamp;Mediolaniordinibus iurciurando conlirmarctur,nbsp;edido publico amp;immutabili promu]^arctur,ad quod pari religione leruandum atqucnbsp;vetuftilfima quæque iura tum Gallia: Rex tum Mediolani dux in ipfo inaugurationis rtnbsp;tu iurciurando adigerennir.Pctebat infuper vt fibi fide data caucretur Lotaringiç duce

COMMENT, LIB. V. nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;i8i

ftihilin ducatu Gucldrienll petiturum,vt Rex fflâtrimôniLim Scotia* régis cum Vindo-cina irritum facerGt,cUiipfe neptim fuam Mcdiolartcftfem duciflani locate vellet : hæc potto Vindocina principi Auragio nubcret,denique de Lotaringi filiâ,de cuius cum Aunbsp;fangio nuptiis agi cceptum fuiiTetjVideret ReX,Cui tèÓlè pro amplitudine vxor daretur.

Ad huncmodumCxfarfeNéâpoli Marinamvfque geifit(eft autemid caftrum ^elpalîaniColumn2einagroRomano)confiliadcpacc confirmahdanon peflimo lo-f^Ojipemodömaiotejmodó obfcuriôtefaciendàfiilpertdéns) mödóhancmodó aliamnbsp;f^onditionem addenSjVt quiCquid fentirctjntelligitninimc vellet. De fe autë fie ab om-’^ibus iudicafi volebat,quafi optima eflet voluntate ille quidem, fed vererctur ncà Rc-ge negotium eoConfilioprotraheretutjVt interim exploraret ad quam tandem condi-tionem adduci ipfe poflet,iibi veto ille integrum eße cüperet,vt pro re nata aßcntircturnbsp;^el dencgarct,quemadmodum ex temporum fatione libi conducere arbitraretur. Vt-^^iitique lit,hoc de fe indicium fieri volebat,hâlque fubinde conditionesproferebat, vtnbsp;bate omnia neminividereturfadturuscflCjUifi rem confici cuperet. Ac tametfi Veliusnbsp;^•¦’ndis maiotem quam aUtea difficultatenl obiici viderat,Marinæ tarnen omnia in fpc-corredba appatebant,vt id duntaxat fuperelle videretur, quod Rex fibiipfi vfum-^fiiâum tribui poftulabat.Itaqüe Velio confirmatur iam nihil obftare quominus ad Rsnbsp;de mittendo amiralio fcriberet,qui totum negotium velutiamcompofitum abfolnbsp;^cret.Hoc tantum poftulabatur,vt Rex in primis copias ex agro Pedemontano dedu-cetet. Vclius quod hate omnia ferio agi putabat,Sperciæum ptopinquum cum manda-^‘snïittit,qui Regem de omnibus figillatim moneret,querelas, conditiones amp; dißrcul-obieélas, deniqueoptatam ad extrcmum(vtipfi quidem videbatur) padionemnbsp;^xponcrct.

S I Cælârfibimetuendum exiftimabatne Rex negotium per fimulationcmpro-ƒfri curaret, ac tantum illud captaret,quafnam tandem conditiones fubire vellet,id-^pltim Rex multo magis neque ex leuibus conieduris mctuebat,ne Cçfar(quod verum tandem eucntuscomprobauit)fe varia ratione incertum fufpenderet,immodicisnbsp;tibus conficeretjdum ipfe commode bellum pararet. Quarum rerum fufpicionenbsp;jonbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;commemorata funt alFerebant,quôd Cçfar eorum confeientiam in his rc-

tantopere fe reformidare fimulabat,quibus ipfe omnia,vt caufiim fuam iuuaret,pa ^^lacicbat,tum veto q, per certos nuntios compertum habebat Cæfarem Sabaudo pernbsp;'^ctas lignificafie ne molcftius,quicquid acciderat,ferret,paucis diebus Ce vt omnia re-htuetentur eftcdurum.Id quod fortalfefie accipi potefat,quafî Mediolano reftituen-ohocetiambonaveniafeaRegeimpetraturumconfideret.Sedhuiufmodi interpre- aJbeUim nt.nbsp;^^doquominusquadrarct,effîcicbatquodfummainterimceleritateGermanicum pe-vrgebatjVir alioqui fumptuum fugirans,vbi fe abfque fumptu aliquidnbsp;. ^‘‘-'ete polie fufpicatunquöd Ferrando Gonzaguç vtferentarios équités conducerct,nbsp;*^Perarat:quæ res etiam abfque fiimptibus fieri nequibat. Accedebat quod per Germanbsp;ex oppidis Imperialibus machinas æneas amp; munitiones expromptas Italiam ver-conuchi iubebat. Ac ne quis hæc ab eo fieri fufpicarerur,vt armatus inftar Regis at-viribus potius fuperior quàm inferior, de pace nihilo fecius ageret, obftabat, quodnbsp;legatis papanis indicauerat(idque opera cuiufdam cardinalis,cuius nomen iufta denbsp;^^ufain præfentia elFerre nolo,ad Regem perlatum fuerat) le Régi neque Mediolanumnbsp;’^^dditurum,nequevelpedcm latum ex agro Italico teuere petmilTurum. Qinnetiaranbsp;'^^’npapa,fenatu Venetoamp;aliisltaliæpopulis fecretôagebat,vtex compofito obfta-’’^nt ne Mediolanêfis ducatus ex gête extera cuiquam traderetur. Ac ne ifta in Regis in-^^iam fieri apparerct,fîquis forte exitaliæ dynallis adumbratamhanc intetcelTionemnbsp;^crrer,clanculûfermoneminiecerat,vt Lulitaniæ Rexingentiquadam pecuniç fum-ln diahunc ducatum fratri peteret.Hæc omnia ex illis legatis,vnus papæ, ab eo religiole lànbsp;^famento adadus,vt quæ ex Cæfaris fermonibus didicerat,clarc enuntiaret,indicauc-

illudetiam atque etiam confirmans,Cæfari amiciun nullum ac ne Iratrem quidem ’deo charum elîe,cui iftum ducatum tradere vellet:quicquid tandem accideret,eum fî-diabere conftituilic.

, E X quü lùos adhuc léntius progredi voluiflèt,acrius rem ab eis geri tandem præ-

Q^rc Ludouico Rabodangio, quem in numero prægullatorum habebat, mif-

4

iSi nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;G V L. B E L L A I I

1556 nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;quid fieri vellet certioremfacit,nominatimiubetvt Ci fuperiore vel ctiara

æqi’.a couditione in hoftemincideret,prælium committere ne cunä;arerur : imo reda A»»(raî««Re Vcrccllas contenderet.quo eos ad fiibfidium atque adeo ad certamen clicerct. Rabo-daugius uofttos in procinclu ad Sauilianu ofFcndit,amp; ipfum amiralium iam de oppiaonbsp;tentando cogitantem,quod à tribusmilitmninillibus,ex quibus mille erant Germani,nbsp;Sabaudi iuflu tenebatur. Ab eo quatuor paflùum millibus Antonius Lena cum fexcen-,tis fere equitibusamp;peditum millibus duodecim confederat, qui fe non Cæfaris lega-tumfed principem fbederatorum ducem haberi volcbat,geftu ramen præ fefer£bar,amp;nbsp;oratione fignificabat fc in noftros,fi vlterius progredi conarenturdmpetum eile fadu-rum.Porroiamindequumamiraliusadexpeditionem proficifeeretur, Galterus Tin-10nbsp;teuillanus ad Caguinum Gonzaguam,comitem Rangonem, Annibalem Gozaguam,nbsp;. comitemNugolarium, qui omnes annua congiaria à rationario Regio liabebant,inifnbsp;fus fuerat,qui fex peditu milliajamp; quingentos ferentarios équités confcripferant,ledosnbsp;ornnes milites amp; fuperioribus in Italia geftis bellis alTuefaélos.Hi cum amiralio fefe co-iungere,nifi cum Antonio Lena decertarent,non poterant. Hanc ob caufam aliquo“^nbsp;antèdiespernuntiosàLcuapetierat,vtfibieiusvoluntate iter facere liceretjrogai^quot;nbsp;ratque amico an hofte illo vti deberet.Refpondet Antonius tuto licere, modonbsp;tis auxilio venirent,quoru fe imperatorem iuflu C«Tfaris profitebatur. Amiraliusnbsp;liano quum difeedere t,quöd memoria tenebat fl bi difertc à Rege vetitum elle neq^’nbsp;quod nomine Cæfaris teneretur attingeret, Antonium Leuam rurfus folicitare deere- ionbsp;uit.Itaque buccinatorem ad eum,vt illius mentem pernofeere pofl'et, cum liters nuttit. Ad eas Lena fuperbius fed non abfque dilfimulatione refpondet,vt nihil indeceranbsp;colligi poflct.Quo accepte relponfo amiralius V ercellas ire contend! t. Eo die inter pe-dites Gallos amp; Germanos orta feditione,multi vtrinque interficiunturmiultóq; maiornbsp;clades exritifl'et,nifi comes Fufi:embergus,fuo interuentu tumultum fedalfet. Is enimnbsp;fiios tarn facile cohibuit,vtnemo pedcm,fimulatqueannuit,moueret, licet inferioresnbsp;antea fùilTentjfuùmque aliorum accelTionc audum elle numerum cerncrent, vt cladenbsp;acceptam larcirc pofl'eviderentur. Id adeo commemorate libuit, quod documentonbsp;fit quantopere referat difciplinam militarem fcruari,amp; ducem exiliere quiinfuosin-perio vti norit.Secundis callris noliri ad duo millia Vcrcellis veniunthbi Galli amp; Ger- jonbsp;mani,vtcontentionisamp;rixæcaulàtollcretur,fcparatimcallra habuerunt. Seddelusnbsp;hadlenus.Nunc ad pacis negotium quod agebatur,redeamus.

D V M hæcgeruntur,CæfarRomamperuenit:vbi multo anteparabantur oiunM 'nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;CZ- Q'^æa^^c^’TifpIendidiflimèexcipicndumpertinebant.Quamobrcmvtviaingredieu-

di latior amp;: reflior c5planaretur,cùm multa ædificia diruuntur, turn verb tcmpluntP‘t-ciseuertitur,quodintercætcravetullatismonumenta,qualesillicmultæ molesvete-rumfubllrudionumvifuntur,ad hoc tempus feruatumfuerat. Hoc fatlum plurimo-rum animos religione occupauit: (magna eft enim illic hominum copia,qui huiul'niodi curiofa fuperftitione tcnentur)qui portend! affirmabant Cxfarem non ad pacemcon-firmandam,quod cupcre fe iadtabatjfed ad omnem pacis memoriam tollendam amp;:cx- 40nbsp;tinguendam in vrbemingredi:quam hominum opinionem Cæfar iis quæ paulopollnbsp;geflit,nonparum confirmauit.Eodem fexto Aprilis die Cælàr cum papa fepte fereho-rarum Ipatio colloquium habuerat, Poftcro die Matifeonenfis epifeopus Regis apudnbsp;papam Sc Velius apud Cælârcm orator ad papam intromittuntur. Loquendipotcllatenbsp;faéta docent,Rcgcm ad hoc vlquc tempus pacis compohendæ rationem quæfiifle,nbsp;quod earn fperaret ipfius papæ autoritäre Sc arbitrio tandem conftitumm iri : hanc v-Ktghorator» nam vidcti rationem fuperefl'e,vtfufpicioncs Sc omnes diffidendivtrinque occafionesnbsp;UjZmnbsp;nbsp;nbsp;tollantur,Sc plena inter eos fides concilietunpro inde rogarefevt operam fuamtanta:

rei dicarc vcllet,maxime vtMcdiolanenfis ducatus Aurelio traderetur : quam adrem VeliusCæfarisvoIuntatemfummamcfi'c,vtquicumeodiu hac de re egerat,affirma- pnbsp;bat.Tantum hac de re loquutus fubllitit,nc plurain hac fenrentiam diccret, quod pu-tabat Cæfarem ne ea quidem cum papa communicalTc, de quibus inter cos conuene-rat, non magis quam à Rege enuntiari volebat.Cætcrùm illud in primis ab co petunt,nbsp;Vt quæ pridie inter fe tarn multisdepaccSc quiete ChriftianæEcclcfiæ,diuinocultunbsp;amp; lànflæ fedis dignitatc amplificanda egiflcnt,corum Ic pai'ticipes fieri ipfius voluntatenbsp;lice-

COMMENT. LIB. V. nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;i8,

liceret.PapaCæûrisanimum pacis cupidiflimumfe perlpexiflè rcfpondet,fe ex illius arbitrio amp; coniênfii poftero die fratrum fanétç ièdis cardinalium fenatum habere con-ftituiflè(quod etiam præftitit) vt quicquid faóto opus eilet tum ad tempus concilio cogênbsp;do indicendum,tum ad firmam inter iümmos iftos principes amicitiam cociliandam,nbsp;vnde vniuerfæ Ecclefixpaxfequeretur,inter fe viderent.Sequideminhis controuer-fiis medium manere,neque alterius partes fouere(vt ration! confentaneum efl'ct)conftinbsp;tuiflè. Ibi latius orationem effundere cœpit,quàm fui elfe officij intelligeret, vt ius fâfq;nbsp;^eruaret,quemq; ad æquitatcm adduci nolle animaduerteret, eius vt pertinaciæ atqucnbsp;luiquitati obiillcrct.Interea hoe dillimuladü fibi non videri,quantum quidem animad-uerterepotuilïètjCæiârinoneiTein animo Mediolanum Aurelio ducitradere. Ad iftanbsp;^atifconenfis Velius ne verbum quidem proloqui audent,ne Cæfarem,ii abfq; ipü-^sveniaeaefFutirent,quæ arcanaferuari tanta diligentia iuilîiTctjOiFenderent.Pofteanbsp;VeliusGranvellanum conuenit, hominem rogatne Regem cum papa committerent,nbsp;Qui occultum id feruaflet quod iph Cçfari ita placere videbat. Ac ipfi quidem reuera fienbsp;ftatuebant,quicquid difficultatis à papa obijeeretur,inde nafei,quod Cæfar confulto fcnbsp;uiorofiorem præftitÜTetjVtpapa fibigratularetur,quöd ad hanc difficultatem prçter cç ne lAediolanänbsp;^eraSjComponendamfequeftrumfcconciliatoreminteruenifl'e putaret. Granvellanusnbsp;uiitio de iis expoftulare quæ aduerfus Sabaudum gerebatur, pollea Cçfarem nihilo fe-ciuspromifiis ftare veile afièrif.quaquamfiadeo inique tradariSabaudü intellexifiet,nbsp;^unquam iftud polliciturum fuifle. Deniquehuic conciliando ncgotio vnum papamnbsp;ubftare,quifamiliæMediceæparumîequuserat,atque adeó Mediolani duciflamval-^cinuitus,quç inde genus ducerct,confpefturus erat. Id quo verum eile intelligcrctur,nbsp;*eliopermittitvtlibéréamp;feriôpapædiceret,fiquidemftudiofc àCæfare contenderenbsp;'teiletvt Aurelio duci Mediolanenlem ducatum traderet, iliumproculdubio obtem-Pcfaturum eile.

E 0^ IDEM quidnaminterpapaamp;Cçiàremarcaniconfilij interccderet,pror ^^snefciojvnum fcio,MatiIconenfem amp; Velium poftridie eius diei papam adijfle.Ibinbsp;efius aperte nuntiat fibi iam inde Neapoh facultatem fuifle datam,fiquidcm libuifler,nbsp;rt^^^'^^5-^urcfijinauguratiotranfigeretur:Regem tarnen ipfi tantum tribucre voluifle,nbsp;Ucetfuamagnopereintereflefatis videretomnemdiflidij caufam inter liberos, atquenbsp;pUeo in regno ipfo quaprimum toll!) vt eo inconfulto nihil ftatuendum fibi exiftimarer.nbsp;^apa feu fortafle quöd praîuaricabatur,feu vera erat quæ Granvellanus dixerat,rclponnbsp;ƒ t de duce Aurelio nullam ipern dari,fe commune vniuerfi orbis pattern efl'e,non mi-ur* curæ fibi Italiæ pacem quam Galliæ efle debere.Excipit V elius inter fratres diflidiunbsp;Ui non poire,vt non in ipfam quoque Italiam tempeftas redundarecDcniq; adeo ho-’ui infl:at,vt tandem fe de co cum Cælàre aóturum polliceretur.Cçfarem Velius priornbsp;^Ujtogat ne fe diflicilcm præbeat:ièd ab eo querelas duntaxat amp;:expofl:ulationcs audit,nbsp;* Quod tandem ingencre pollicetur,ie non commiflurum vt quicquam a fuperiori denbsp;confenfu fententia alienum faceret. Cannefius tarnen amp; Granvellanus fpem il-. gt;Quum à Cæfare difcederet,faciunt,imó confirmant,!! papa de Aurelio afléntiretur, il-^nunqua verbum comutaturû.Ç^aorationeMatifconéfis ereóhis,poftridie omnianbsp;1 œæ ’^5^^untiat,docet,fi Cæfar vbi Romam veniflet,amp; cum eo confilia contulüTetjmu-æcoperireturamp;dencgaiTequç anteaNeapolipromiflà aliquotics poftearepetijifet, Papil Cajîiritnbsp;idoneamfufpicandimateriemnaduros,cur dicerent hanc varietatem ipfo au-nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;‘‘-

J’fecontigifle,quumpræfertim hæipfæ diflicultates principio ab eo allatæ elTent.Papa fe tam acriter vrgeri videret,fubijcit Cannefîum amp;GranvelIanum ftatim à collo-1 10 quod pridie eius diei habuiflet,fc adijfle,omniaque dida refponfa amp; excepta vtrinnbsp;Q 0 narrafle.Itaque fufpicarife,fiquidemidquod res eft verbis apertis eloqui oportet,nbsp;hnbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;cum fuis hoc negotium data opera ad eos laólandos producere,vt illi vicifllm

'¦^gemvanalpe retinerent,dum interim ipfc cxercitum compararet.Se tarnen vt illis O apirn faceret,rurfus annifurumvtquod de Aurelio póftulabant obtinerent,quan-le oleum dopera perditunimcertófciret.Id vcrönifi concedetur(inquit Matifco-nunquam alTenfurus eft.Credo igitur(inquitille)infe«fta omniaamp; irrita fore:nbsp;Cçfar vnquam volet,neque fi velir,poflit Mediolanum nifi dequorundamnbsp;; ulenfu tradere,quos ego quidem confenfuros efle nequaquam puto.Venetos hac o-

q 1

184 nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;G V L. B E L L A I I

J - rationedcfignabatjCjuosCxlarmiflislcgatisvt aflentirentur,quemadmodum dióHta-’ bar, rogauerat : veriuii âcuti paflim narrabatur, vt huic rei fe reclamare lignificaren^ fubmonuerar.

E o D E M temporereuertiturSpcrciæus,quemanteademonfl:rauimusniiïruni fùifle ob ea quæ Cæfar cum V elio expoftulauerat. Qi^am ob caufam V clius ftatim in-tromitti fc ôd audientiam fieri poftulat.IntromiiTus Cæfarcm Regis verbis falutat,adfinnbsp;gula vr iuflus erat,refpondet Sgt;c excipit.Principio quôd Cæfar obijciebat Regem iatis o-Itendere quàm a pace facienda alienus eflet, qui quum ad cam rem amiralium mieterenbsp;deberet,alió Sr ad aliam longe rcm,nempe ad bellum gerendum,mifîflet:Regis reiponnbsp;lùm eile,quum expeôlarct dumad illamde vfufruôtujqucmfibi referuari pofiulabat, i®nbsp;difficultarem relponderetur,videret autem rem Neapoli Caictam inde Romam rciici,nbsp;exercitum porro quem aduerfus Sabaudum (üius amp; æquum ab co non pofièt obtine-ri)comparaucrat,inutilcm fibi interim defidere,iis de caufis amiralium àfe mifiùn^nbsp;fuiflè,qui tâtiiper cum Sabaudo armis deccrneret,dum Cælâr eum accerferet: idquodnbsp;nondum fccerat.Q^ quum gerebantur,fc rogante amp;: vrgente Cæfare nobilem exnbsp;turmaquendam,quemapudiènatumpopulùmqueVenetumhabcbat,domuinreu®quot;nbsp;caflè,interea verb Cæfarcm cum Venetis per legatos communicafle,Quo fado tatnet-fiiure queripoterat,aliquid à Cælare elle nouatum, tarnen hoc le in primisnbsp;difertè interminatum elle,ne quid corum quæà Cæfare quocunque nomine tcnere^'nbsp;tur ac pollîderentur attingeret. Deinde non deipfo nominatim amiralio cautumftd- ,nbsp;fe, lèd petitum vt vel ille vel alius quifpiam qui magnum locum teneret,mittcrctur.Inionbsp;fermonem de quodam cardinal! iniedum liülftzqua de caufa loannem cardinalenrLonbsp;taringum à Rege huic itineri deftinatum fuilfe, qui fpecie cius loci quem apudp^P^*^nbsp;cardinales tenentjOccuitius hoc negotium obirct,quod tantoftudio tegi cupereÇ^'nbsp;far prç feferebat,cui ctiam,quôd princeps eflet, amp; quidem tam Régi propinquus qn^^nbsp;alius quifpiam,Cæfarfidemhaberct. Ad extremum quum resin optimum lociun dc-dudæ vidcrêtur,tum accerfendum elle amiralium,qui cum ampliflîmis niandatis,quÇnbsp;iamacceperat,illucfeconfcrret. Res porro plane fie habebat. Neque à Cæfare nequ®nbsp;abeius miniftris initio de amiralio fermo exprclfis verbis habitus fuerat,iraônbsp;pofteaeummittirogarentjVifumfuerat non eflê ration! confentaneum imperatoren gt;nbsp;relido exercitu proticifci,prælèrtim tam propinquo Antonio Lcua,quem làtis conita-batjfiquadaretur noftros opprimendi facultas,eamnon prætermiflurum. Verùmqa®nbsp;omnis præcideretur fufpicionis caufa, tanquam Rex de confirmanda pace ferib age^'^ fnbsp;nolletjcuifummopereftudebatjipfumcardinalemmitti placuerat.Amiralio pernbsp;tium nominatim milTuinhæcfignificata füerant, eique imperattim (id quod virisnbsp;rumgerendarumperitisfimpliciusquamprudentiusfadumvidebatur)ne vlterius,^'nbsp;fi à cardinal! monitus eflet,progrederetur, copias in locum tutum deduccret,dciib^nbsp;omnibus AntoniumLeuam certioremfaceret,necurforemqui iftaad Velium peric-rebatimpediret,quemadmodum antea Sperciæum, quum ad Regem proficifcereturgt;nbsp;haipedierat.

Hoc relponlb Cæfar ad primam fuam expoftülationem aüdito,loqucnteVeliun intertur bar,ncque ad alia capita tranfire patitur.Niliil le apud Venetos noui feciflè, tannbsp;tùm ea confirmaflè quæ Bononiæ gefta fuifl'entmeque ifta ad V enetos legatiqne inp^nbsp;diriquominus cum Rege agat. Deinde fe intra verba manere. Régi aliud quam vernbsp;cum Sabaudo intcrccderc,quum verba rebus præire oporteret. Qimd ad mandata anbsp;miralio data pertinct,id totum elle extra rcm,fe ad hunc modum agerc nunquam connbsp;fueuiflemicminifle fe,quum alias multo inferior Rege eflet quàm nunc fit, nilfll tarnennbsp;feilliuspotcntiæmetufeciflè:eumfe nunquam fuifle, nedum in præfentiaeire,a qn®nbsp;per vim quicquani extorquer! polTit-Sabaudo quominus deefle queat,clicntelx ndenbsp;ac focietatis nccelfitudinem obftare.De vfufrudu,quando Rex ipfe refponfum expe^nbsp;ótarct, Velium quodnam eflet Icire poire,ex fcripto quod papæ porrexiflet. Anbsp;qtium exciperct Velius à le confpeclum fiiifle, libique immutatum aliquid vi e jnbsp;quod Angolifmenfis in ducis Aurclij locum fubftitutus elTet; fubiicit Cælâr, qn®nbsp;antea alicnfus fuiflcr,leconditionecerta feciire,modôfcilicet ea fide caucretin q^^^nbsp;fibifatisfierct,quamque fatis tutam aefirmam pu tarer,quæ omnia præft^ütini

C O M M E N T. L I B. V. nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;kS;

^ïTet integruîTiîprxtereaquamconditionem à felatatn Rex antea non acccpcrat,ei Claris fcvtnunc ftarecogaturadigi nondcberc. Velins re^ondet,conditioneniàRcgeac-ccptam eflè fatis ex ipfius literis perfpici,quibus dies oólaua menfis afcripta effet, de R-defirmanda, Cæfaris ipfius perpetuam fnifle orationem, non poftulaturum Ce vt aliisnbsp;Huam æquis conditionibus caueretur:qnein ctiam,fi alias ßbi dari flagitaret,videri pof-fc omnia hæc ad Regem circunueniêdum excogitafle,cui id promitterct, quod pofteanbsp;^opromilToflagitando,cuius præftandi nulla eflet facultas, irritum redderet. Excipitnbsp;Cæfar fe antea promifîiïè atque etiamnum promittere,nihil præter ius amp; fas poftulatu-fe denique papæ amp; reliquorum fœderatorum confilio vti dccreuilfc.Pcrgit infta-^0 te Velius,monétque ne femel promiffa retraôhetialFcrt etiam alia quæ dum ifta gereba-aliis atque aliis locis pollicitus ipfe fuifletjquibus non parua Regis animû fufpicio denbsp;ipfius voluntate fubire poterat.Q^ia hæc eflè,quæ in Anglia ipfius iuifu traôtabantur,nbsp;S'^æLufitanoperliterasdeMediolanocius fratri tradendo fignificaifet : quæ item innbsp;orc étant omni populo cùmRomæ turn to ta Italia atque Germania,Régi verba dari,nbsp;Huibus deceptus exercitum inertem confenefeere patiatur:deniq; mmutata hæc quænbsp;•ic Aurelio promiffa priusfuiflènt. Hæc omnia concurrere, quæ attendus confidera-ta effeôlura omnino vt Rex vel defperarer,vel certè vt ea cum aliis gercret atque polli-’^ctctiir,quæ poftea necreuocarenee diftimulare honefta ratione integrum eflet. Sicnbsp;conqueri atque altercari Velius,vtpote qui maxima animi ægritudine afiîciebatur,nbsp;4Uod tantam earum rerum expcélationem Régi concitaffet, quas nunc retro ferri in-uertique perfpiccret: quôdque tanti principis quan tus effet Cæfar, orationi nimiam fi-ycm habuiflct.Cæfar contra acrioribus fe quàm volebat aculcis pungi fentiebat : itaq;nbsp;’fatior fatftus Velium rogat num quid mandati amp; facultatis à Rege de fumma rei conftinbsp;^enda accepiffet.Hoc quum negaffet, vellet autem rationes affcrre,deinda ad reliquanbsp;^lt;^gis refponfa tranflrc,quibus Cæfaris expoftulationibus omnibus fatisfaceret : Cæ-arinterfatus atque ad ilium,ne pcrorarer,conuerfus,Ergo quum nulla,inquit,manda-^^habeas,iam nihil eft quod verba tibi à me dari conqueraris:quin potius tu mihi nihilnbsp;Suam verba das. In fumma te fie habere volo, quæ adhuc à me atfta funt,de iis non am-pliüs me ante aôlurum efl'e quàm te mandata accepiflè mihi conft et.

HviVS refponfîeaeratfententia,vtfîVehuscæterlquequiRegisnegotiaRomç P’^ocurabant,perfuafîflimumhabuifl'entipfumpacis,quandiuhoneftarationc eamaf-^qui poffetjftudiofiflîmum cffc,fatis caufæ haberent cur hoc negotio defiftendum fi-, ^xiftimarent,donee aliud mandatum ab eo acciperent. Matifeonenfîs tarnen quumnbsp;^papaintellcxiffet,fui mentionem à Cçfàre,quum fimulloquerentur,faólam fuifle,quinbsp;*’^ari fe dicebat quod ex quo Romam vcnerat,fe nodum adiiffet: ftatuit hac occafio-V ti,amp; periculum facere num loquendo in eum fermonem incidere poflet.Poftridic,nbsp;«t tertio die quàm Cæfàr Romam venerat,omnibusceremoniis in bafllica D. Petrinbsp;P^feftis, (his aute intererat Cçfar imperatorio ornatu,diadcmatc capiti impofito,quünbsp;4o Petrus Ludouicus Farnefius cora illo malü aureum gcftaret,marchio Brande-^’fgenfis fceptrum,Iacobus Longouallanus Boflulus fummus armiger gladium manunbsp;^cneret)Matifconenfis ab eo petit qua hora aditum ad fe falutandum dari vellet. Tem-Pus in m atutinum diem pofterum conftituitur. Vbi h ora quam conftituerat venir, ac-^^dunt fimul Matifeonenfîs amp;:Velius,reperiuntoratoresVenctos Cæfaris cubiculumnbsp;ßiingreffos,vndeilleftatimegrcflus miffam adit. Tum propius accedunt oratoresnbsp;Matifeonenfîs prior alloquitur,fe,quum Chriftianiflîmi fratris optimi apud panbsp;01 orator efret,committerenoluiffe quin eum quàm poffet officiofiflîmc falutaret,nbsp;operam,ftudium amp; obferuantiam dicaret. Refpondet Cæfar fibi pergratünbsp;quod in illius notitiam veniffet,quód laudabile illius vbique ftudium extitiffe à pa-proinde fe illi ex animo bene velle.Tum oratione ad Veliumconuernbsp;^'^antum,inquit,rcminifci poffum ex iis quæ proximo colloquio dicebas, quum in-carem quæ cum papa egcram,amp; feripto tradideram,non videtur frater Rex coditio-s accepturus efle,quia de duce Aurelio fententiam mutaui.Quamobrem liquid am-confilio amp; voluntate habes,libentiffime audierim. Refpondet Velius tannbsp;Um intcrcclfilfe temporis ex quo hæc de Aurelio diftîcultas fuborta fuerat, vt ipfe fanbsp;uitclligeret nodum quicquam à Gallia potuifle afFcrri,quum vix ad aulam peruenif-q 5

G V L. B E L L A I I

î r ? 6 fc poflet is qui litcrasperfcrebat.Qmbufquidcmliteris,inquit,non dubito quin vehementer illecommoucatur,quas tam parum cohærere videbit cumiisquæ pcriataad eum ante foerant,amp; quæ ille cum fumma læti animi fignificatione reiponderat, deniq;nbsp;cum iis rebus ad quas gerendas fuam operam conferre fe veile oftêderat, arque etiam-num velletjli modo quæ de duce Aurelio conuenerant pra:ftarc non rccufarcs. Tumnbsp;ille,Neque illius res gcftas,inquit,damnarc,neq; meas in abdito coUaudare eft animus.nbsp;Itaque gratiflîmum mihi fueri t,fi tu amp; Matiiconeniîs coràm ifta audiatisÆquimini menbsp;quxfo ad papam,illic quæ mealit fententia plane accipietis. Hxcloquutus, Venetis e-tiamoratoribus{evtfequanturiubet.Itacubiculum confiftorialevn.àingrediutur,vbinbsp;foletpapaornatupontilicaliindui.IbicardinalesolFcnduntqui papam præftolabatur: i9nbsp;cumiisampliusquadrantemhoræftansamp;confabulans conlümit. Interim certioremnbsp;de illius aduentu papam faciût,cuius adhuc ignarus erar. Papamiflbnuntio rogatnumnbsp;Vciit ad fe in cubiculum:ille fe præftolari malle relpondet.Paulo pôft delccnditpapa,^nbsp;vnà profedi ad extremum quendam leôlulum qui in cubiculo erat,fe applicant amp; im^^Jnbsp;tuntur.IbiCæfarfede maximis rebus coram fanôlilïimo atque amplillimo cardin^iïnbsp;collegio agere velle ait. Adhæc papareliquos omnes cubiculo cxcedere iubcc, fêd iP®nbsp;vt vniucrli mancat fummopere rogat: non reeufare fe quin omnibus audiêtibusnbsp;tut.Tum cardüiales coUcdi eos femicirculiinftarcingerecœpcrunt, in quorumnbsp;oratio dia turba ftabant oratores Galli,ponè orant Vcncti,pollremô magna oratorumjanbl“quot;nbsp;tum,ducum,comitum,baronum amp; clarorum hominum mulirudo.

T V M Cælarmanu pileum tenens docere cœpit duas przcipuè cauûs eflê eut hune veniflet. Vnam,vt beatos fanôlitatis Romanæ pedes adorantis cuitu dcofculare-tur,quô fefuâque illi dicaret,atquc ab co peteret vt concilium vniucrfale conuocandunbsp;curer.Q^m ad rem quum eum non modo attentum,lèd etiam fumma alacritate amp; cunbsp;piditarc præditum repcrilîct,magnam fc illi gratiam haberc,quôd tam fœlix exordiumnbsp;fecifletjquódque proximo cardinalium vniuerfo cœtu coaólo id fieri oportcre confrnbsp;tutum eflct:maótc ergo clTet tam egregia voluntate,amp;: rem orbi Chriftiano tam ncccl-fariampergerctpremouere:fcquidem omni ftudioamp; opera tam fando opcri proue-hendo libentiflimc inleruiturum. Alteram Ihi aduentus caufam eirc,vt illi planumfacC'nbsp;retquamfemperquodcommodoChriftiani nominis faccrc pollet,amicitiam bona jdnbsp;fide cum Gallo colerc cupiiirer,neque verb fibi graue fiaturum fuille,fi nunc demum tonbsp;turn illudnegotium fœlici amp;optato exitu concludi potuiflet. Vcriim feGallix Rdgcnbsp;tam iniquo femper vfum fuiflejVt nunc cogeretur turn vitæ fuæ totius tum omniûqna^nbsp;fibi cum illo interceflerantjaudiente facro cardinalium collegio,principum ^dynalbi'nbsp;rumoratoribuscartcrifqueornatilfimisamp;clarillimis virisqui illic aftabant, rationemnbsp;rcddere,vtperfpicuum fitvtriiuftior caufadealtero conquerendi datafuerit: fibi vc-niam dari,fi prolixior in narrando videretur,petcrc, turn propter magnam rerum va-rietatem,memori2eimbccillitatcm, turn corporis fuinon valde firmam valetudincm«nbsp;His adluipurgationcmallatis,narrationemiamindc repctirabco quu Maximilianusnbsp;Cæfar amp; Ludouicus GalliæRcx nuptias fieri conftituillènt,quibus Claudiam Ludoui- 4®nbsp;ci primogenitam,qux poftea Galliæ Regina fuilTetjfibi qui Maximiliani nepos crar,nunbsp;here oportebat. Docct quemadmodum quoniam Ludouici culpa ha; nuptix faiäxnonbsp;fuerantjCxlar indignatus bello ilia to Mediolanum illi ademillc. Aliquato póft fc qum-decim annos nato Francifeus regno fuccelfiller,quicum ipfe focietatem amp; foedus inm^nbsp;cupiiflcr.Quanquam autem turn primes adolefccntix annos agebat,tarnen fatis intelli-geret quanta languinis propinquitas fibi cum co ob Mariam Burgundam auiam intcr-cederct.Quibus caufis adduótus amplilfimaamp;nobiliflimalcgationcmiflà(adquacon-languineum comitem Naflauuium adliibuilfetlfcedus cum illo renoualTet,atque ampnnbsp;ficaftet, quum quidem de Regis glorc à Ic ducenda adum fuiflet. Poftea expeditionenbsp;Mediolanenfi Rex vi(ftoriamconfcquutusfuiflct,qua nihil fibi iucundius potuilîètac- )nbsp;cidere,atquc auo Maximiliane non obtempcraflet, à quo vt eum pro virili impediret,nbsp;iuflùsfuerat.Nihilolècius pofteaRex nouas fecum paóliones inirc ftuduiiret,dumionbsp;matrimoniummodo primogenitam Ludouicam, modô(hac fublata facultate) altemnbsp;Carolam dare cogitaret,a Ic turn contcndillct,vt coniunólis copiis bellum cum Ang onbsp;ad ToruacumNcruiorum recipiendum gcrcrcnnid quod illi ddTuafill'etjatqucvt^

C 'O M M E N T* L I B. y. nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;187

conatu dcfifteretjfuis precibus cffcciflet. Haud ita multo póft quum fîbi ob Ferdinandi ArragoniçRegis morte in Hi^aniam nauigandnm eftet,quo fibi à Rege nihil eftet me-tucndum,dc integro pacifci coaólus fuifl'ef.cuius rei ne iniquiflîmas quidem conditio-ncs recufafl'er, vt illi centies millcnorum coronatorum annuam penfioncm ex Neapo-litanoamp;Sicilienhrcgnoperfoluerct. DeindemortuoCæfare Maximiliano,ambo adnbsp;fummumlmperatoriæ dignitatis gradum eniterentur amp; contenderentJbi vero verbo-bâilleadmodum orationedemonftrare cœpit, quàm graues ftbiac iuftas fuifle cauiàsnbsp;putafletjcurhanc dignitatem præcæteris petcret,quam tot exfuismaioribus tenuiflcnbsp;recordaretur,vt fcedam fuæ famili x macula inufturus videretur,fi ad hanc confequen-dam non omncs ingenij vires amp; neruos contulifl'et, quæ iam velut aui ta amp; gentilitia fa-fta eflet.Neque tarnen idcirco grauiter fe tulifle quod competitorem GaUiæ Regê ha-bcreuqui etiam oratori quem apud cum habcbat non femel dixiflet, hanc Imperij petinbsp;tionem eflè velut amatoriam quandam inter riuales contentionem, qui eandem ami-lt;^am ambirent:vt vno aflequuto nihil caufae eflet cur alter ad hmultatem vUam exerce-dam commoueretur,fed primam inter fe beneuolentiam amp; neceflîtudinem integramnbsp;niliiîo (ècius tucri debcrent:atque hoc idem fibi videri.Illum tarnen poft blanda huiuf-i^odi verba fibi Caefari defignato amplitudinem perpetuó inuidifl'c,adfcedus renouannbsp;düm etiam mutatis conditionibus amp;: forma compulifl'c,vt Renatam glorCjhodieFerra-hç duciflam,vxorem duccre cogeretmeque dum fatis illi fuifle,veriim có etiam venif.nbsp;ftjVt obfidibus datis huic fœderi caucndum elfe inftaretfld fe,quoniam fummç iniqui-taris elfetjrecufaflè : Regis tum in Germania oratorem multa valde culpanda clam ma-thinatum fuifle:quæ tarnen vtru ipflus Regis mandato ficrent, fe nec fcire nec affirma-tcvcIle.Vnum fe certo pronuntiarc,oratorem ipfum fibiin os aufum fuifle dicere, Re-S^m, nifi qua ratio ne poftulabat feedus confirmaretur, no pofle fidem habere fibi in a-^imo efl'eillud obferuare. Vtcunque tandem efl'et, tum coepifl'cGallum quàm malo ef-^ct in fe animo non obfcurc demonftrare, atq;dereNeapolitanacogitare:quidporronbsp;quaratione, fe nihil amplius dicere conftituifTe. Addebatinfüper quemadmodunSinbsp;!nbsp;nbsp;^ex vna ex parte Roher tum Marcanum hominem idoneum ad nefarios conatus per-

j ^^iendos,amp; tanquam feledum ex animi fententia organum (qualis etiä effet dux Guel-^hcnfisinre propcmodumcadem, his cnim duobus Gallus öcmaiorcsvti confücuif-,^nt, quorum opera fibi amp; fuis ab omni vetuftate negotiumfacelfercnt) ad bellum fibi ^ferendum excitafl'et. Alia ex parte eodem tempore Albretumimpuliffer, vtregnumnbsp;^auarræ recipere conaretur,taquam ei auxilium ad earn rem ferre licerc t, quod patftonbsp;illis inito cautum eflet vt Cxfar cum Albreto decideret. Quodfe nunquam recufaf-gCjaffirmaretjfed ipfi tantundem daturum fe promififfet quanti efl'et ipfum Nauarrç re-

IT A bellum exarfiffet (quo tempore Lutherana hxrefis in Germania cœpitgrafla-Hifpania veró,dum abclfet, ruftici tumultum excitarunt) quod ad Papienfem pu-|nam geftum oft, quum Rex in fiiam poteftatem prælio fuperatus veniflet. Qi^m po-eadimififfetcertis tarnen conditionibus,quædimiflionispa(fto ad Madrillium inter ƒleófos vtrinque viros fado comprehenfæ fuerant. Qimd quidem padum non mo-° fleledi illi accurate feruatum iri polliciti effent,fed ipfe Rex adCrucifixi quandam i-^3gincm,quam quum iter vna facerent,obuiam forte habucrant, iureiurando confir-Qua caufa addudus ita fore fperaffet, quanuis antea certior fieret Regem nonnbsp;einini inarcaffe,nihil fe corum qux polliccretur præftiturum effeiatque htec vna veranbsp;'ÜS fuifPet oratio, qui nihil omnino præftitit nifi priufquam dimitterctur : quse omnianbsp;uemlcuiffimo prætcxtu eluderet,quumhis conditionibus feftarc pofle negaret.nbsp;deinde vrgcrctur,rediret ergo captiuus in Hifpaniam,vti antea fuerat, quandonbsp;b anbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;præftare ncquiret:rcfpondcret fidem fe in hçc verba non dedifîe.Tum fœdus

quod fandum appellarunt, fadum fiiiflct, ex quo fibi denuntiaretur vt liberos ^giosreftitucret,quafimagicisquibufdam artibus amp; incatationibus eos allexifl'er,acnbsp;rç flâtos accepiflet,quibus de padionis conftantia caueretur.Quos quia nonnbsp;Qi Pnbsp;nbsp;nbsp;nbsp;¦gt; ncque facrifeederis præcepto obtemperauerat, bellum conflatum fuifl'et:

Pof nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;Albaniæ ducem,priufquam bello caperetur,fic turn Lautrecum Nea

cxercitu mifîflct,vbi interijt.Poftea Sampaulium mififl'et qui Infubriam in-

4 4

188 nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;G V l: B E L L A I I

I î 3 nbsp;nbsp;feftiscopijs {ngrcderetur,vbicaptusei1;:quofcrc tempore ex Italia fein Hifpaniamn^^

uigafl'e reminiicerctur.Ibi verb Rex, qui antea femper quiddam tentare foiebat, priub quam de pace agendum libi exiftimaret, turn demum pacem efle faciendam non om-nino denegauifiet.

T V M têporispaâ:umCameraccnfeconftitutumeflèt,quodipiumquoq;paniin {yncerè feruafl'ct.Quinetia quum poftea fama late iadaretur T urcam maximo appara-tu bellico rurfumin Germaniamimpreffionem moliri, atq; ci ipfe obliftere cogitaret,nbsp;Rex multainfegrauioradixiflêt,occafîone inde cap tara q? acccrfitus no fuerat, fenonnbsp;indignum efle qui accerferetur diótitaiTe^affirmafletqs ie n o alia de caufa hanc expedi-tione nullis adiunótis focijs fuicepiire,quàm quod reliquos principes Chriftianos afpet-naretur,ambitioneq; ac ftudio monarchiæ occupande tencretur.Q^s quidetn obtrc-âationes fe inpræfentia diluere vclle dixit. Acprimû quidc de ipfoauxilioquodR^^nbsp;fe laturum cfl'e promiliflèt, eo fe vti noluifle pronütiauit, propterea quod Ballanconio,nbsp;qucm cius rei cauià mifer at,ille rcfpondifl'et îe in Italiam auxilio venturu cum quinqua-ginta peditum millibus, equitum fcrc quatuor millibus: quæ omnia ipfe nec ad fuani v--tilitatcm priuatam nec ad Italiæ quietem accommodata efle iudicabat. De monarch’^»nbsp;fl earn affed:ailèt,affirmauit Rege nunquam impediturû fuifle, qui contra foum aducf'nbsp;fus quofuis auxilium amp;: opem promittcbat,dîi Mediolanenfem ducatu obtinerct-^^’”.nbsp;tinenti deinde narrädi ferie cxpofuit,fc,quum è Germania redijftèt, fœdusnbsp;defendendam Italiam pcrcuflîflc,qua de re illegrauiter conqueftus eiret,quuintaffle’^nbsp;nullam conquerendide fe iuftamcaufam dediflêt : hoc enimfœdus amp; bono conHHonbsp;cum principib.Chriftianis initum fuerat. Qmb.dicendis eum oris habitû prçfe feteb^hnbsp;ex quo amp; ijs quæ non femel dixerat,appareret Regem ab co perftringi, quod fœdus eunbsp;principib.nonChriftianis pereufliflèr. Addi dit queadmodum Rex de ncce Mcrvillij conbsp;queftus cilct,qui ducis Mcdiolanefis iufl'u rclt;äe cæfus flierat, vir fceleratoru confIjo^^nbsp;autor amp; machinator.Has querelas inde ortas efle dicebat, q, ille maxime fibi occalionenbsp;præberi vel prætcxtum optabat,quo pada proxime inter fe conftituta violaret,quç etianbsp;iudicari faeüe poterat qua hde ille feruarct ac tueretur:qui quum inter cætcranihil feinnbsp;Germania moturum promißflct,is tarnen ciim alia innumera molitus fuerat, tuinvcronbsp;Hafïiç Lantgrauium ad Wirrembergicum tumultu cxcitairct.Quodnc ipfc quideinn- Ji?nbsp;ciari pofl’et, quippe à quo pccuniæ ad rem conficiendam fuppeditatæ fucrint.nbsp;porro non magis fibi temperafle, quin multa egerit contra qu.am paólorum ratio polWnbsp;labat,maxime paucis abhinc diebus Tintivillani opera, atq; etiam antea quumiplc cX'nbsp;peditionem in Africain inftitucrct. Docebat cnim quemadmodum tue temporisR^’^nbsp;vt fe metu fufpenfu m tener ct,maximum belli apparatum quafi ex aduerfo ipfe quoqJnbsp;cifl'et : quanquam illo facile poftca deftitiflet, non illud quidem vt fibi gratum täccrct,nbsp;fed quod proprijs rationibus m agis accomodatum putabat, fi ipfe periculofobellolnl-ceptomaximosfiimptusfaceret, quo, vt nihil grauiusacciderct,fepoftcaillcinfirinio-ri vteretur. Adiecit infuper grauiflimam querclam, quöd Rex contra paiäionem non-nullos ex fuis per yim in ergaftulo nautico haberet, hanc folùm caufam habens qu^i®nbsp;aifcrat,quöd ipfe nonnullos Gallos reprxfcntare non pofle t, qui in fuis triremibus a répliqua clafl'e vnà cum Portundo dccralTent. Q^s tarnen ipfos reftituedos ftatim curai-fet atq; in fua manu habuiflet, nempc poft vido riam T unetenfem : vt ex ca hoc faltemnbsp;boni ad Regem priuatim redierit. In quo nc illud quidem fc inficiari veile dixit,quin lunbsp;os etiam poft illam vidoriama Rege redditos habuiftct:Icd fubijcicbat tarnen quemadnbsp;modum illc femper nouam expoftulandi occafioncm aucuparetur, qui per Velium o-ratorem à fe pctijftct alios quoÖam captiuos reddi, qui in Antonij amp;: Andreæ Aurix tnnbsp;rcmibus dctinebantur:qui tame ob aliam quam ob belli caulam in vinculis crant,quiq»nbsp;Vt dimittcrentur multa contentione opus erat.

Mort VO deniq; ducc Francilco Sfortia vcl fibi vcl vni liberoru ducatum Medio- y? lancnicm petijflet : cui ita relpondiftct iple, facile vt quiuis intclligcret quantopercnbsp;paci ftudcat. Etfi cnim Rex prorfus omni iure ceft'erat, multæq; amp; grauillîmæ extaxentnbsp;caufæ cur fibi fcruandum cenferet, non tame omnino voluifte denegare. Hoc quidemnbsp;primo loco fcirccupijfle, quid Rex in animo haberet de ijs quæ ad Chriftianærdfta-tum pertinent,de cogendo concilio, dc Lutheranis ad fanitatem rcuocandis, de firma

C O M M E N T. L I B. V. nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;189

pâce in Italia conftituenda, quam magnas denique vires ad bellum Turcicum conferee ftatueret : quibus quidem conditionibus de Mediolano duci Angolifinenß traden-do fe aflenfum fiiifre.Qux fane poftulata tarn cqua efl'e contendebat vt Regi repudian-da vidcri non deberent,præfertim quum ipfe à forore Galliæ regina certior faftus fuif-^ct,Rcgi nihil ciTe optatius, quam vt certa pax bona inter ic fide c5ftituereair:quod hac demum ratione perficeretur,fi ex liberis Regijs vni ducatus Mediolanenfis traderetur.nbsp;^oc quidem difertc fcriptumfuifl'e fatebatur, Regi magis placerc Aureliumid conic-fluijVerùm fi minus illi obtineret, fatis ei futuru modo alteri daretur. Qmbus fe reb. ad-duól:um,tamctfi parum fibi caufç dari videbat,cur deRegc benemereriin animuindu-^?^hqui legatos de pace ad fe miLtcret(quo tempore ad regnum Neapolitanum amp; Sicinbsp;^'cfe luftrandum duntaxat venerar)intcrim maximo apparatu bellum moliretur, quin-^dam Sabaudum bello lacefleret,nulla confanguinitatis habiu ratione, paéti condi-^*onib. negleótis,quibus nee illi in Italia quicquam mouere,nec Imperij feederatos vio-btelicebat: tarnen vt planum fiat fe optima quæque cupere,nihilciue fibi antiquius efiènbsp;’ïuam vt Chriftiana pax cocilietur, deniq; vt turn diuino mm humano iudicio in pofte-[r’tn purgatus eflet,coram papa, facro cardinalium fenatu reliquisq; omnibus qui afta-dantjtres conditiones Regi ic ferre profeifus eft.

Vn A M, ducatum Mediolanenfem vni ex liberis traditurum Ce eftè, modo ratio re-Pcriatur qua pax firma amp; perpétua conftet: abfq; co enim fe nihil fad tirum. Se porro vi dere non pofte qui hoc fieri queat,quandiu Rex hunc ducatu Aurelio petere pergeret,nbsp;H^cmadmodum vcUe videbatur: quod fuperiorum teporum euentus fatis doceretRc-Sem id non ambire, quail co contenms deinceps ab inuadenda Italia temperaturus fit,nbsp;Jdvt hoc quail gradu fubftrato altius confeendedi facultatemparet. Aurelium fiqui-dem Florcntinum amp; V rbinenfem principatum tentamrum efte, cuius vxor eftetpapa-’’üm Leonis amp; Clementis neptis. Qród fi excipiatur dueem Aurelium renuntiattuumnbsp;, huic renuntiationi niliilo plus fidei habendum videri, quàm quum Rex ipfe idemnbsp;de ducatu Burgundiæ feciftet.Quam obre quod in Angolifmeniis caufa tanta cautioncnbsp;^fturus eftet(amp;: digitum fimul cum verbis porrigebat) in Aurelij cauia idipfum ne tan-jq ^^S’-fidcm(brachio cxerto)fe fadurum dixitzidque propterea quod nouam cum Regenbsp;P3ccm faccrc cuperet,quç vera pax ac non belli ftminarium eilet. Atq; adeo poftulabatnbsp;^dam vt Rex pacifeendo peripicuc declararet qua in re amp; quibus opibus fibi adiumen-eftet ad concilium celebrandum,ad eaque omnia quae ad remp.Chriftianam refor-d'^ndam, ad hærefes tollendas amp; ad bcllum aduerfus impios populos fiifcipiendu per-^deant. Q^ omnia quum niii omnibus offenfis fublatis coftitui nequaquampoftenr,nbsp;Poiculabat vt Rex primum omnium,atque adeo priufquam de pace ageretur,copias funbsp;- 1 edemontana regione deduceretzfe enim ni hoc fiat, nec pacifei velle, necpacemnbsp;are pofte.

Alteram deindeconditioncmferrecœpif,fiquidemRexpriorenonacciperet,’ fnbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;intra viginti dierumipatium reiponderi poftulabat(non quo fortimdinem ille

’?^^aiadarcr,ied quodduas acics intra hoc tempus tam^ppinquas fore putabat,vtvix °^Q5confiidudifcefturç viderentur)vtquoniamæquum erateos caput periculo obij-quorum caufa tota tempeftas exorta eftet, ficq; humano fanguini parccretur, quinbsp;ƒ nimium mulms eftufus illor urn caufa ftterat,hac litem fingulari certamine dirime-alias à quibufdam faditatum fuifl'e, vt à Dauide amp; alijs : qui tametfi reges eranr,nbsp;tçnbsp;nbsp;nbsp;nbsp;ramen quàm homines fuerunt, licet cæteris politiores amp; inftrudiores. Hac in

cria addidit,quando multis valde vidcretur difficile hanc theorian in praxin amp; vfum ^^oducere, quod innumeræ difficultates extarent in deligendo loco communi amp; aptonbsp;‘^crtamen,fibi nihilo difficilius videri quàm quu locum ad colloquia de pace haben-h H^p^P^re oportetzdeniq; vt illud fitdifficilius,iniri tarnen aliqua rationem pofl'e, nem-ftnfula qua:dam,aut pons,aut nauis in medio flumine ad decertadum dcligatur.Denbsp;e-lnbsp;nbsp;nbsp;æ Paciic coftituturos, vt cquis vtcrentur,fe quidem nullu genus detredaturu,fiue

^loffiuepugioneindufijstcdosdimicare oporterer.Sibitameplacerc,fidecertami ratione coucnirct,vt vidor fuas opes papæ tradcret,quib.ff ctus cociliu indicere,ha-^'^rcjrebelles atq; inEcclcfia commaces ad obfequiu cogere,amp;Turcç cômuni hofti refinbsp;^re queat.Qjws ad res pficiedas efta is qui certamine inferior eftet fuis omnib.copijs vinbsp;dorem

Ï9O nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;GVL. BELLAII

öorcm iuuaret.Qnod fe faóturum iam tum,tanquam re præfentijpapæ amp; Roman® fc-di recipit atqj obftringit: id præterea poftulans,vti ad ccrtaminis pignus Rex Burgüdi® ducatuiiijipfe Mediolanenfem dcponerctjqui ambo viótori cederéc: vtiqs de his omnibus vterqj idoneis obddibus datis cauerent.

Te RT I A M conditionemdebellogerendoadiccit,adquamfenunquanificoa-dum defcenivirum elTe teftatus eft, quod illud tarn cructum fore animo iam cemebar, VC ad vióhorem parum vtilitatis rediturum effet, hofti verb religionis Chriftian® communi hac Cadmæa viótoria aditus ad nos laccffcndos pateficret, quum non leuis cflctnbsp;coniedura,fore vt propter mutuas clades vitro citroqj acceptas,minus illi obfifti polTetnbsp;quam Chriftian® religionis interellet.Qmm caulam efle affirmabat cur ad tarn iniqua lonbsp;conditionem perinuitus dcueniret, amp; neceff täte tandem cogi quam diutius detfcda-re,fi honori fuo conftilat, non eflet integrum, qui à Rege tanta cum iniuria prouocatusnbsp;effet, quo tempore de pace fcilicet fecum agebat, neq; tarnen quenquam cui mandatanbsp;vel autoritärem pacifeendi daret,mittebat.Itaq; poftquam fe hac ratione inuitumadatnbsp;ma compeUi videbat,minitabatur fe eo animo ad bellum acceffurum,vt nulla rc policenbsp;deduceretur,quoufqj ex his alter ad extremam rediret inopiam, milèrrimus^ todmpjnbsp;triæredderetur. Qimm acerbiffimaamp; turpiffimam clade cer to fciret in Regemnbsp;effe, fibi diuinam opem adftituram, quemadmodum antea adfuiflet. Cuius tant®nbsp;tres iuftiflimas amp; certiffimas caufas afferebat, vtde viótoriaminime dubitatet.Vnam,nbsp;•nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;quod ius amp; æquum à fe effet, quem nee autorem belli nee aggreflbrem eflè conftat^^•

^teram,quöd Rex eo tempore bellum inferret quo ßbi commo dins amp; aptius vUum m mi non potuillet.Tertiam,quöd ciuium omnium, ducum belli amp; militum eum in fe a-nimum amp; voluntatem effe perlpicerct,eaqj rei militaris pcritia valere feiret, vt illis maxime de tota re confidendum fibi effe ftatueret.Q^ omniainRege aliter habere aflit-mabat,cuius ciues,duccs amp; milites eo animo effent,vt fi fuos illorum fimiles effeintelli-geret, non recufaret quin reuinótis mani bus amp; refti coUo innexa fiipplex ab illo pacemnbsp;amp;£. veniam pofceret.Hoc loco perorationis vice teftari ccepit,qu® de pace attulerat, nonbsp;metu vllo Regis ie feciffe, morem fiium non eflè, vt quum beUo inferior fit, ad pacemnbsp;petendam fèfe demittat,fed rebus duntaxat fecundis:vcrum occurri optabatmalisqu^nbsp;inde coniècutura eflè non dubitabat. Turn prolixa oratione diflèrere coepit infinitam j®nbsp;malorum iliadem illinc orituram effe, præter illam innumcrabile Chriftiani populi c®-dem,regionum nempe amp; oppidorum vafi:itatem,feä:arum amp; hærefum originem, p®'nbsp;pulorum motus amp; rebellione mrdeniqs indigniflimam illam neceflitatem in quam pnt’nbsp;cipes ipfos incidereneceflè efl:, vt fe cupiditatiamp; libidini ciuium fiiorum eorumetiamnbsp;qui abieâiflimi amp; improbiflimi funt,fubmittere cogantur; quum pax cotra omnia bona afferat.Quaraobrem rurfus teftari cœpit, fiqua honefta pacis concüiand® ratio da-rctur,eam fe minime repudiaturum eflè,ncqj ab ea priuati cuiuiquam emolumenti cannbsp;fâabdudum iri:fic tarnen vt Rex,priufquamvlla de pace ineunda oratio inftituatur, icnbsp;giones ex agro Pedemontano deducat. Atq5 turn magna voce quum fe pacem fuadere,nbsp;optare, petcredixiflet,loquidefijt, capite demiffo chartulamintuensquamdigito cit- 4®nbsp;cunuoluerat.

Papa Cæfaris orationem fiibfequi coeperat, vt illius ièntètiam Sâ coditiones quas ferebar,verbis ampliffimis collaudaret,quum ille inipeóta chartula fermonem fic interrumpit. Prætermileram, inquit, Pater fanóte,quum perorarem, terogareamp;obiècrare,nbsp;vt hanc meam purgationem accipias,rationum momenta attente expendas, amp; vter nonbsp;ftrum fit in quern culpa conferri debeat. Sic enim tc habere vehm, fi me culpam comnbsp;meruiffe iudicabis, caufam me non dicere quin Regem fauore amp; ope aduerfus m^nnbsp;ues.Sinautem contra vacate culpa videbor, neqs quicquam quod ®quum fir fubtermnbsp;gere,a Rege nullum ius obtineri poflè,ibi ego Dei opt.Max. tuam,totius huius fanctu inbsp;mi collegijjomniumdeniqjmortaliurafidemaduerfiis eumimploro.Hacabfolumo j..nbsp;Frff/ tione, papa ad interruptum lèrmonem rediens,Cæfiirem coUaudare cœpit, quodeinbsp;conditioncs ad pacem fpedarent : cuius Regem etiam non minus efle cupinbsp;confidebat,quifuam hac de re iam voluntatem patefeciflèt. Qmmobrêlperarelenc^nbsp;que ad bellum neqj ad certamenfingulareillos eflè ventures. Qupd fi alterum optannbsp;dum effer(quod tarnen Deus aucrtcrct)fibi tame ira videri, quum præcipuaeffcn^rei^^

O

COMMENT. LIB. V.

Ghriftianæ columina, non tantum calamitatis ex bcllo etiam calanïitofîflîmo ac fune-ftiffimo quatum ex fingulari certamineaccidere polîè,fi quidem ^ter ex eis(quod me-tucndum videretur) aut fortalle etiam vterq; interiret. Qi^ quum ita eflenr, fuadebat vt reliótis duabus iftis conditionibus ad tcrtiam animum conuerterentjVt pacem atquenbsp;amicitiam inter le conftituerent. Ad banc rem perficiendam le quicquid gratia amp; autonbsp;ritate apud vtrunq; poflet, adbibiturum elle, eoqs confilio ex fententia fratrum fanétænbsp;fedis cardinalium medium fc, vt in neutrum propenderct, ablque partium ftudio tan-quam vtriufq; ex xquo pattern fcruaturum, vt fic ncutri fufpectus rem facilius ad eumnbsp;finem perduceretun quo fore Iperarct vt fe æquos, quemadmodum cupiebat, prxbe-rent.Hoc quidem teftabatur,fi alteriniquum fe amp;: præfraéfurn prællaretjfe omnino fa-fturum vt Ecclebafticæ difciplinæ cenfura atque autoritäre vterctur.Hoc refponfo Cænbsp;far fibi abiuide fatisfaólum elTe præ fc tulit, manumq; iilius fubmifle dcofculari grariasnbsp;agens voluit.

lt;aputduntaxat refponfurum eflcjad quam facicndam non dubitabat Regem paratilb- fit. Cium amp; cupidillimum fore. Cætcra collegæ fao V elio rclinquere, qui propterea quodnbsp;diutius ineius comitatulcgatione funges verfatus fuerat,omnia melius percepcrat, Velins interim accedit, fibiqj dicendipoteftatem fieri poftu'at, Cælar cxcipit, de pace la-^0 tisiam muItadidaclTcjfenon iam verba fed res ipfis qua:rere:addir etiam,quicquid di-

Xeratjfe fcripto traditurum clTe, in prælcntianullam cliccndi potefcatem fadura iri. Tu fnrguntdifceduntqs papaamp; Cæfir,fccedunt etiam oratorcs Galli,dû papapontiHcalib.nbsp;Veftibus ornarctur.Vbiindutus cft,Matifconenlis eum adir,rogat opcram det vt Cæfarnbsp;orationem fuam,ficuti pollicitus fuerat, defcriptam tradat. Idem V elius à Cæfarc petit,nbsp;qnifefadurumrecipit.llleopportunum tempus fenadumarbitratus,quód papa abcf-let,oftendit,quod nemo à Rege cum mandatis nominatim de pace miflbs cfl'et,nuilamnbsp;’neo culpam clle,quum ipfe nunquam fignificalTct libi in animo elle banc Romç Eice-’^e.iinó fibi non placere dcclaralfet papæ nuntiari quo loco res client, donee plane totunbsp;negotium trafigeretur. Ad ilia Cæfar refpondet,Iampridem,inqiüt, fatis notas me buenbsp;5o Venire, idqj adeo te monueram vt Regem tuum certiorem facercs. Hæc loquutus rur-fns papam conuenit,atq5 vnà miflam adeunt: qua finita noilrates legati Granvcllanumnbsp;Cannefium adeunt,qui vultu ipfo fibi rem valde difplicerc fignificant,fc non putallenbsp;f^æfaremilluc venilTe vt huiufinodi concionembaberet, cuius tarnen prima duntaxatnbsp;pars obferuanda elTet, Refpondent illi non deelï'e Régi rationes quibus ad omnes ora-nonis partes relpondcat.Ita fatis amice difeedunt.

S V B noélemnanaMatifconenfem ad foarrerfir. vflIpJr.anteauamadReffCm

¦ nbsp;nbsp;Contra voluntatem plane accidillè, cui Cæfar nunquam antea verbum fccilïèt, alio-

lui fe nunquam pallurum fuille,vt bæc loqueretur. V crùm qu ando quç faóla funt,cul-P^ripotins quàm emendari pollùnt ,rogarc fe illos vt paci quantum polfent confulant, Huas vellent bifee de rebus ad Regem literas dare, tanta prudentia dexteritate tem-Pcrent,vt ea prætermittanr quæ prætermitti citra perfidiæ notam pofle,amp; quibus iliumnbsp;potins exulceratum iri intelligcrcnt.Excipiunt illi, quum ilia à Cæfare palàm in tam ce-^^bribominum ccetudict3fuilient,vixàfedilfimulari,amp; aliter Régi per literas fignifi-cari pofTeifc tarnen quàm lenifîîmè fieri pofret,omnia perferipturos. V ereri quidem nenbsp;^balijsilla difeeret, acfortafle ctiamalio fenfuquàm abipfisferiberentur. Sibienimnbsp;plcrosque nuntiallc quemadmodum àmultis varieamp;:à quibufdam in peflimampar-ilia accepta fuill'ent:vndc fierinonpolfe quinà multis amp;: varijs rationibus ad cumnbsp;Pcrferrcntur.Ex bis illorum verbis papa occalionem naclus,fe purgare cœpit quodCç-fari adeum modum refpondill'ct,fe enim nccopinantem opprellum fuille, ncc vn-HUatn cxiflimairc aut Cæfiircm diclurum fuillè quæ dixilîct, au t vllos fore, qui quæ ipfe dixerat, in malam partem acciperent. Neque enim fibi animum vnquam fuille ac nenbsp;^Urn quidem elle vt ab en liberrare diïeederer, nna vri mnd-iriiiller-vr neiirri narri fe ad_

I?Z nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;G V E B E L L A i î

fepoteftatcEccleïïafticavfürumdenuntiaueratinéuniqüi çquifatinonacquie/ccrcç *5 * id fè ad exhortandi amp; monendi rationem referte, quemadmodurtl fui efle muneris in-telIigebat.Legati gracias illi muleis verbis agunt,hoc fic habeat roganr, Regem nó eumnbsp;efle qui æquitatem vUam rcfùgiat.T andern flgnificant fè ftiagnöperc cupere vt cx Cx~nbsp;fare ipfo audianc^dq; papa præfente quö ienfu quædam fli^ of adonis capita velitacci-pijVt fie quam maxima poterie fieri lenitate omnia ad Regem perfefibantur.

Kegit erato. C Æ s A R tuminpfocindu ctat j quiiftisloquentibus interuenitjVtpapamiâluta-rjj i nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;ret.Itaq5legatipaulumfeceduntdumiterum accerferetur,vtbreuitemporisfpatioin-

teriedo fadum eftifed prius à papa monentur neloquendo Cçiàrimolefli eflênt,quód eo die magnum iter ei conficiendum efl'et. In huncfermoncm primùm veniunt, quod lonbsp;Casfar de duello,liquidem pax componi non poflet, verba feciflet : fed an vlla caufa vclnbsp;diflidium interceflilfet,cuius dirimendi gratia hoc duellum inftitui vellet, hoc vero nonbsp;fads perfpicue ab eo fuiflet explicatummifi quod forte videbatur id dixilTejrtcqUödbelnbsp;lum ex his diflidijs oriretur, fatius efle fingulari certamine colli quicquid controuerûxnbsp;intercedcret. Q^mobrem optare fe vt hæc planiora fietent, putaréme Cscfaf Wsnbsp;bis Regem fingulari certamine à fe prouocatu cfle.Q^d fi efl'et,non dubitafe fuipt«^’nbsp;cipis verbis fpondcre eum non elfc recufaturum, quin ipfum Cæfarem lads reniin“Ogt;nbsp;rale quiddam antea condgilTemunc verb nihil tale agi,quod fciant:ac ne Regem qmucnbsp;ipfum in animo habere,aut certè nullam dedifle fulpicionem, quafi ducatum Medio^”nbsp;nenfcm per vim auferre cogiter. Quæ vera elfe lads conftare ex ijs quae eorum alter Vc lonbsp;lius Cæfari etiam certis lads conditionibus dixifl'et ; ad quæ etiam Cæfar earelponaifnbsp;fet,ex quibus Régi elfet fatisfaólum.Qi^ omnia teftimonio lads elfe pofl'e quod htRenbsp;gis conliliuni. Hue accedere quod amiralio iam inde ex quo Gallia exercitum educe-bat,Rex(vt fæpe diffum eftjdiferds verbis vetuilfetjUequid eorum quæ à Cæfare tenc-antur omnino attingeretnd autem ilium nec fecifl'e nec faéfurum elfe. Qi^dporroadnbsp;ea atdnercc quæ inter fe illi egiflènt,omnia feripto comprehenfa elTecquæ deinde vtrin*nbsp;que fequuta elTcntjde ijs papam facile iudicare polie, fc in hanc fententiam pluranô ef-fè diéturos: id le tantum nunc à Cæfare peterc, num eius mens eilet, Régi hoc obijccrenbsp;quod verbis fuis non fteterit, aut fidem foluerit, aut quicquam fecerit quo dedecus vl-lum admilèrit:deindcnum putetRegem haciplius oratione adlîngularecertainepro- jonbsp;uocatumefle.

aei Kf D V M ilia loquuntur,multi in aulam papæ ingrediuntur,fcd tarnen feorfum nemi ^,5 aratorum ne accetfico audiuntur,quoufq; Cæfar fe ad rcfpondedum pararet. Is tum ait, quoniatnnbsp;foßuiat^i re- pridie vniuerlîs allantibus atq; audientibus verbafecilTet, veile etiam fe turn palàmrc-fpondere,eoq; magis quod multa à fe diôla male accepta fuifl'e intelligeret.Itaqj propitrsnbsp;accedere qui ingrefli fucrant iubet,amp; lingua Italicaloqui exorfus narrat quemadinodunbsp;à Gallis oratorib. rogatus elfet vt planius fe aperirec in ijs quæ pridie dixerat,quôdmultos audiret à fe difla male interpretari:quibus fatisfacere vellet, amp; apertius quatuor capita quæ pridie fua oratione fe complexum recordaretur, exponerc. Primo loco quodnbsp;fùlius quæ antea inter fe amp; Regem interceflerant commemoraflet, id non Regis accu- 40nbsp;fandi aut culpandi,fed fui purgandi caufa fecifl'e : fe vehementer dolere quod lira verbanbsp;alio quàm quo dida elfent animo accipi viderct. Na de Rege fie fe iudicare, vt nihü eaunbsp;fæ libi elle fateatur,cur grauius quicquam in ilium dicere velit. Nonnullaquidcm minus fi bi probari quç ille dixilfet aut fecifl'ct,quibus facile quiefeere potuilfet, pro ea quçnbsp;inter iplos intcrcedebar jppinquitate,proq5 eo ac de illo meritus fueraf,amp; deinceps me-reri cogitarer. Verùm quicquid à fe didum elfet, non fibi fuilfe animum vt res acerbio-fes reddercntur,aut amicitia folueretur,imô cupere fe ( quod etiam perpetuo cupierat)nbsp;ab illo nulla in re difcordarc, atqs firmam pacem confequi amp; colere: id quod crat fecunnbsp;dum orationis caput.Hac fe optare, quam putaret libi omnium rerum maxime necef-fariam amp; accommodatam,quamqj li obtineret,tur^^îiagnum diferimen publicum vi- Pnbsp;tari perlpiciebat,tum priuatim rerum fuarum llatum,fuum decus amp; quietem in tuto fenbsp;locaturum confideret : illud certè verum elfe, fe non palfurum vt vi ad earn adigaturamp;nbsp;compellatur.Quod fi femel fuas in Regem copias,vti fl:atuebat,conuertifl'et,nihil omninbsp;no poftea obiedum iri quo à rc lèmel lulcepta deterreretur, ne fi quidem Turcam cumnbsp;vniucrfis copijs in fuas regiones, quas ponè relinquerçr, imprelfioncm facere audireu

COMMENT. L I B. V.

quod fatis intclligeret fibi non tantum efle virium vt ambobus fimul obfifteret.Itaq; po tins fe de Regc debellando cogitate: quam ad rem fe in dies quam maximu poflet exernbsp;citum conducere, vt totam rem femel tranfigat, li quidem ad bellum ßbi veniendumnbsp;clTe intelligeret. Verum ne co tandem defcehdere cogeretur,fe omni ratione (vti poUi-citus fuiflet) opera daturum,omnesqj ex fuis ip llus fadis facile iudicaturos qu.àmnullonbsp;proprio emolumento à pace facienda alienatus fuiflet.

P o R R o autem(quod tertio loco dixeratjfi nulla ratio ineundæ concordia; poflct inueniri, fibi amp; magis accommodatum amp; minus damnofum vifum cffe,vt inter fe pri-

Uocalfe vellet,maxime coram papa, ablq; cuius venia tantam rem aggredi noïlct. Præ-terea fe non fugere Regem turn animi turn corporis magrtitudine prçcellere,qui quantos gerat fpiritus,non femel dcmonftrafle t: vt non temcre fibi cum eo congredicndum cflc iudicaret:quum præfertim nullam extare neceflària caufam perfpiccrer, nifi vt ma-iori malo obuiam iretur,fi quidem impendere appareret, aut maius incommodum vi-taretur,cuiufmodi eft bellum ChrifbanæEcclefiæ intcftinum, cuius probabile effet in-tcritumvelccrtelabefadationem ôôinclinationem maximam indeconfequi debere.nbsp;Ibi turn in earn narrationcm denuo ingreflus eft,quam fuperiori die inftituerat, de ma-

illius conftituendç rationcm inueniri,idque vt fimul diflidium Regis amp; Sabaudi conci-liaretur.Cuius orationis hie fuit exitus, vt diceret, fi mutuam inter fe, firmam ac tutam fidiiciarnftatuerepoffent, adeofœlicemac fortunatamindeplebcm Chriftianamfo-tCjVt nihil fupra : quemadmodum contra omnia ex bello infirufta amp; funefta,aditu Tur-patefadum amp; ingrefl'um ad nos adoriendos conceffum-.fedæ Lutherana: amp; alijs hænbsp;tefibus facultatem da tarn, vt non folùm impunè maneant,fed ctiam in dies atigeantur;nbsp;t^oncilium impeditum,feiblatam rationem qua ifti hæretici ad Ecclefiafticam vnionem

1

GVL. BELLA!!

üt,quanto item ftudio teneretur vtRex ïî bi fidem habere ne dubitarct,idq5 ab eo funi'' mopere contenderet.

Li I s didis papaamp; Cxfariam confurrcxerant,vtin difceflu fe falutarent,qdu{nVe hu lius alter ex Gallis oratoribus proxiinc Cæfarem acccdit, fummis precibus contendi“^nbsp;ne recuietcoram papa amp; toto illocoetudicercjannon aliquando libiipflconfirmalftcnbsp;fe Aurelio ducatum Mediolanenfem traditurum. Hoc quippefe ad ipfum Regem ßri-piifle,atque adeo, quum Cæfarcmvidcretin eademicntentianonperfeucrare vcrerinbsp;ne in repr chenfionem incurr eret, habereturque à Rege homo vanus, qui ifta confin-xiflecCsefaripfovultufatis oftendebatlibenterfca reipondendoablHnere,vtnihila-pertius eiiuntiaret,Tamenagnouitfeidpollicitumfuiflè,nequeidfolùm,verùmcnamnbsp;hoc ipfum ad fuum oratorem fcriphfl'e,quem in Gallia habebat,qui idRegi iignificatet:nbsp;fed tarnen hbi nunquam vifum,ac ne tum quidem videri,fieri polfe vt fatis tuta fide ca-ueatur, nequc Regem coditioncs illas accepturum,quas ipfe fcmper poftulaturus elfct.nbsp;Subijcit Velius hanc demum elfe rationem qua Rex fibi parum fidedum efle huiufn’®'nbsp;di pollicitis ftatuat,tantum abefl'c vt fiducia excitetur amp; alatur, fi hanc conditioncm f^^nbsp;rct,quam nollet aut non putaret prçftari poife.Præterea fe ab co fempcr audijlfc,nuU^5nbsp;conditiones nifi çquiifimas adiun£lurum,quu Aurelio ille ducatus traderetur,fed nom a ®nbsp;nullis in rebus de iure fuo,rationibus amp;c nomine deceifurum.Ibi Cæfar purgatfe, quddnbsp;Rex in tempore conditionem non accepiifet, quod etiam copias initaliam traduxidc^nbsp;quodinnumera damna Sabaudo intulifl'ct,cuius iniurias negligere fibi nefas efl'et,nô‘Onbsp;lùm propter furnmä coniunä;ione,fed etia quia in fua cum clientela haberet. Efienbsp;mutuç o bligationis ins inter eos qui in clientela alij alijs fe dant amp; accipiünt,vt ali ƒ viedquot;nbsp;fimaliojum falute etia capitis periculo tueantur.Poftremo de ducatuillo nunqiw kco-cefliire,nifi ealege vt omnes fœderati amp; focij ratu haberent: qui quidem totfi illud vehonbsp;menter im^pbabant, incendium nouu Italiam fic occupaturu efle ob cas caufas quas prinbsp;die comemoraflet.Q^d fi Rex duci Angolifmenfi hunc ducatum tradi vellet, fe ab eonbsp;non alienum fore ijs partim conditionib.quas ia tulifletjpartim quas adijccret qiiumres 50nbsp;conficienda eifet.Nain de Aurelio non efl'e iam q? quis loquatur : in quo prætcr ca qn-'r^nbsp;commemorafl'et,hoc incomodi efle, quod omnino Regias partes foueretac tucrctut»nbsp;quu AngolifmenfiSjVt Regi cupiat amp; frudeat, tame du£ta vxorc,qua: Cæfarianarû eHetnbsp;partium(vrpotefua nepte) non magnum haberet pondus, fed res pari prope moinentonbsp;eifent.V elius iam os aperire cœperat,vt doceret hac fufpicione amp; mentioneftudijnbsp;tium neeftatui necindicari vllam fiduciam : prætcrea ipfum, quum Aurelio Mediob-polliceretur, nc verbo quidem eius conditionis meminifle, vtfœderatisprobare-tur:quum Cæfar manu filentium imponens ad papam couerfiis, Annon bellum eft, 10-quit, quod Gallia: Rex mihi orandus eft vt ducatum Mediolanenfem vni ex fuis libcns

JeftKcmijjin. amp;:ijs quç Cæfiir dixerat,certior erat fa(äus(quib. tarnen dereb.nihil certipriuatim acre pcrat

C O M M E N T. L I B. V.

perat ncq; à luis oratoribus neqj àCçfariano quern apud fe liabcbat)non tamcn idcirco ^pfiim CardinaJem reuocauir,idq5 eo cpnfilio vt quicunqj effet reru exitus caufam fuanbsp;turn Deo turn hominibus probaret, ac nullis no conftaret fe nunqua pacis condirionesnbsp;recufaffcjfed quacuq; potuiffe t ratione expetijffe. Cardinalis dccimooclauo Aprilis dienbsp;helper! ad eum locum vbi noftri caftra habcbant,cum literis fiduciarijs peruenit.-amiranbsp;Jio quæ mandata ad eum habebat exponitjcaueret ille futnma diligetia nequidinnoua-, locum comodum deligeret in quem copias fuas tuto deduceret, nc deniqj vlteriusnbsp;progrederetur,donee aiit à le literas ex eo loco acciperet quo proficifeebatur, aut aliudnbsp;aRege mädatum afferretun Hoc accepte nuntio amiralius maxima perplexitate afficinbsp;^æpir,quam rationem in t eb. gerendis fibi fequedam effe ftatueret. Nam certis nuntijsnbsp;C’fploratum habebat Cæfatem magnos belli apparatus facere,pacis verb Ipem eflè per-^^iguamutaq; maXimi periculi ré eflè iudicabat ( præterqua quod exiftimatio amp; honosnbsp;illic agebatur)pedem referre,aut faltcm codé loco in ipfo vidoriç curfu exercitum lifte Amiraiimnbsp;’^e.Rurfus verb animadüertebat,idqj ob oculos fibi continenterftatuebat,fi exercitumnbsp;promouerct,accepris illis à Rege literis ac mandatis quibus idfacere vctabatur,etiamflnbsp;feliciter omnia cederent,Cçfarem,quod de ducatu Mediolanenfî promiferat,fi retra-ftare vellet, hune prærextum allat urum qubd paétione faéla à noftris nouum ali quidnbsp;defignatum eflèt. Quod faétum non dubium effet quin vehementer Régi improbare-^^’’¦;4^dquidem inprimisilludcupiebat,vtfuumarnicapotiuspadione recuperaret,nbsp;armis experiri cogéré tur:qubd fi ferro decernedum aliquando eflèt,cum ta per-TÎcua iuris amp;æquitatislpeciefaceret,ne cui obfcurum effet nihil non à fc tenta turn lu-dlè, ne ad banc neceflîtatem veniret. Qi^mobrem concilium aduocat,vt dere ad ornées ordinum dudores referret. Coado côcilio literas recitari iubet,item fiduciaria manbsp;Qata quæ ex cardinalis ore feripto excipi curauerat:lèntentias deniqj rogat. Dicuntur ànbsp;’’onnullis breuiflimæ fententiæ,vbi difertum extaret principis mandatum,non conful-^fed fado amp; obtemperato eflè opus. Addunt alij incertum eflè amp; ancipité rei exitum,nbsp;^ui fi par um fœlix eflèt,nihil fore quod exeufare t is qui contra imperium pugnaffecBunbsp;rei machinariæ præfedus, qui Vercellarum fitum explorauerat, fententiam roga-confirmât fefe intra proximum diem tantam mûri p artem deic durum elfe, vt ma-

5^^ gno oppidanorum incommodo amp;iniqua conditione oppugnatio fieri poflèt.

Obiici v N T alij non fatis eflè murumlabefadari, rationemhabedam eflè quo Numero eflent propugnatores,quanta eflèt noftrorum multitudo, eorum denique quinbsp;J^onprocullübfidiocrant,quibusfreti oppidaniacriter propugnarent.Inoppido trianbsp;^orninum erant millia,cx quibus mille erant Germanimoftri non plures erant fedecim

5 peditum millibus, équités feptuaginta cataphradi, amp; centum arcitenentes ex ipfius a-^’ralij turma: ex turmis loannis Pauli amp; marchionis Saluflij circiter quadraginta cata-pfitadi, bis totidem arcitenentes: ferentarij ad numerum ducentorum:reliqui nobiles ^^linuUo autoramento ad famam tantum amp; nominis claritatem quçrendam vénérant,nbsp;fexaginta.rehquæ copiæ tam equitatus quàm peditatus cateruatim alijs atque alijsnbsp;diebus accedebant. Antonius Lena quatuor pafluum millia à noftrorum caftris caftranbsp;fiabebat ad flumen Sefia cum ferè quatuordecim peditû millibus amp; equitib.ad numerunbsp;æxcentorum.inde facile poterat oppidanis,fi primo impetu non expugnarentur, fub-*dium amp; commeatum mittete, noftros verb pabulatores amp; frumentatores impedire:nbsp;dum noftri muro fuccederent,aliunde venions prælium committere, aut deniquenbsp;ytnine alibi traiedo Taurinorum oppidum non fatis adhuc munitum occupare. De-vt V ercellæ prima oppugnatione' caperentur, ibi imponendum erat præfidiu, vtnbsp;^’^Creitus eo infirmior ficrer,vnde periculum amp; iadurç hominum amp; ignominiæ lèque-^^tur. Ad has diffîcultates non deerat qubd à quibufdam refponderetur, poffe exerci-bnbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;oppugnari Vercellas, dumreliquihoftem tranfituprohibèrent. Quodfi tam

osliciter fuccederet vt caperctur oppidum, turn verb,quemadmodum à Rege iubere-^^bnoftrorum copias illuc amp;: in alia oppida deduci tantilper poffe,dû nuntiaretur quid 'Cardinalis cum Cælàre egiflèt.

H Æ c fententia multis non dilplicuiflèt,!! rcs ante cardinalis aduentum aut faite an-ƒ quam Antonius Leua eum adueniflè audirer,confeda fuiflèt. Verùm amiralius ia An ®niiun de cardinalis aduentu certiorem fecerat, tutb tranfeundi facultatem illi dari

r X

I

1^6 nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;G V L. B E L L A I I

ducemtp itineris præberi poftulaueratjà quo ad Cæfare deduceretur.Quib. reb. ficbar, vt fi V ercellarum oppugnationem tentarent, neqs conata perficcrent,nihil amiralio funbsp;pereflet quo ie purgaret,Cæfari porro prætcxtus,lèu fœliciter feu male pugnatum elfer,nbsp;præbcretur, vc irritum faceret quicquid eilet polliciLUs.Quämobrcm omniû fcntenrianbsp;fuir Régi parendum elfe, amp; exercitum reduci oportere. Annobaldo vlterius progredi-endum elfe non videbatur,fcd nec recedendum etiam fuadcbat, ne banc fibi concilièrent ignominiam,neûe gloriaretur hoftis id fui metu ab illis faftum efle.In ciusfententianbsp;omnes difcelTeruntjVt vbi erant,eodem loco tantilper fublifterent, dû cardinalis ex Annbsp;tonij Lcuç exercitu quidfufto opus elîctfcriberet:vt li turn recedendum effet, id hoftisnbsp;rogatu ôô confenfu fadum videretur. Hic nu ntius nun tiantis aduentus magnx nfth'nbsp;turn parti,qui iam Vercellas animo captas gerebant, amp; quos prædæ Ipes crexerat,niinfnbsp;me iucundus fuit.Hi quo magis tranfirc vctabantur,eo ferocius le iaâ;abanr,amp;: ad vallunbsp;duci poftulabantjtantaqs inter fe confidentia loquebantur,vt multorum ea fit fententianbsp;turn ex noftris turn ex hoftibus,illos oppidtun,fi permilfi eflent, expugnaturos fuifle-

J. J- nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;Cardinalis ab Antonio Leuafummahumanitare cxceptusmandataexponir/

Antà^umLe docctqjquemadmodumRexrogantiCæfarimoremgererenonreculàret,quivtm^' Kam Mctdit. tuam amicitiam amp;: pacem ci gratiflimam elle conftaret, noluilTet hoc denegare,vrnbsp;citum fuum gradû liftere iubercr, licet id à fe vix fieri, tam propinqua Ipe vidoriar, abl-quenonnuliaexiftimationisiaânraintelligeret.Itaque tametfi haeviôloria facile reçunbsp;perare amp; obtinere polfet quicquid à Sabaudo per vim amp; iniuriam occupabatur, nolu- lonbsp;illè ramen fuum ius ita armis exequi, vt rationem ineundæ amp; confirmandæ pacis tollere videretur, qua ipfum quoque Sabaudum comprehendi in Cælàris gratiainnonre-eufaret, malletque vitro i js quæ fibi lurc vindicare poftet, cedere. Ad ea cardinalis verba làtis humaniter refpondet Antonius, non tarnen vt viéloriam tam elfe certani fate-retur. Simul quædam ab illis conftituuntur, ne Leua citra Sefiam tranlirct, arniraliusnbsp;trans Doariam cxcrcitum reduceret, quoad rcnuntiarctur quid cardinalis Roma: ciimnbsp;papa amp; Cçfare egilTetnllos enim adhuc vnà Ce reperturum elfe cardinalis Iperabat.Hçenbsp;ƒ miraiiiisexnbsp;nbsp;nbsp;nbsp;umiraliuinperferuntur vnà cum literis quibus denuo Regis mandatum perfcribeb^

trcütm rfdih tur.Is turn vt morem gereret, turn quod noftrorum exercitus loco valde angufto con-fédérât, quiquidem tribus aut quatuor oppidis Monferratenfis ditionis cingebatur, nr 5 0 quibus hoftes præfidium habebant, quibus facile erat maioribus copijs introduftisno*nbsp;ftrisincommeatuducédo negotium facelTcre : optimû faétuefte iudicauitvt copias adnbsp;Sangermanum reducerct.Illic enim fperabat Ivrçam oppidum fibi commodo fore, r^'nbsp;tamq} illam vallcm quç ad Heluetiosfpeôtat, vnde milites Régi cducercntur,fi quideninbsp;bellumproduccretur,amp;:Taurinis,fi opus elfer,fubfidium mitteretur.

Cæs a r orationeillahabita,quafuammentê(vtdemonftratumeft)cxplanaucrat, Pnpævaleredixerat,amp;nullamoraRoma egreftüs Cannefium amp;Granvellanunireli-querat,quiàpapafubfcriptum libclluraafFerrent,quofeneutri fauere veile nec caulxnbsp;immifccre teftabatur. Cum ijs regij oratorcs ita fuadente papa adhuc de pace egerant,nbsp;neque omnino de fpe deiedifuerant. Qmnetiam quum fibi tcftificationisillius exem- 40nbsp;plum(quemadmodum Cæfarfueratpollicitus)dari poftularent, rclponderàtCarfareninbsp;grauiflîmis amp; iuftiftîmis de caufis Icntentiam mutafle, illudqj exemplum in Galliam adnbsp;Leidekerkium mifilfe, qui Régi illud recitaret,quique,fiquid inelfet acerbius,orationcnbsp;micigaret,vt ne hoc incep turn negotium interrumpcretur,fcd ad optatum finem perdunbsp;ceretur.Hocrefponfumamp;quæ Cæfaradfarciendam olFenfionem adhibuerat, Velionbsp;fpemfaciebant fore vt tandem aliquid melius elieeretur.Itaq; exiftimare cœpit vel Cx-farem arrogantioribusverbis vftim palàm ftiifte,vt oftenderet regiû exercitum fibi nonnbsp;elfe formidini,neq; quicqua à fe per vim extorquer! pofte,amp;: hac oratione heroicianiminbsp;laudcm quærere voluilfe, vt hac ratione videretur quali aduerfo libramine bellum Sabaudo à Rege illatum defignafteivel cardinalis aduëtu(quem propinquum elle fciret,amp; Pnbsp;quocum omnia commode tranfigi pofl’ent)impulfiim hæc dixilTc, vt Iralicis dynaftis amp;nbsp;alijs fœderatis occafio daretur, cur exiftimaret nuUum antea promilTum inter ipfumnbsp;Regem intercefiîfté.

H A N c Velijlpemnonmediocriteralcbatpapa:itaquequôdverebatur necardinalis hac initinere accepta de Cælàris oratione fama confeftimin Galliam reuerte-retur,

15,8 nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;GVL. BELLAII

. J (5. 'Ce : duel tarnen Angolifmenfi non recufarc quin traderet, vna cum fua nepti, quarrt illi in matrimonium daret,idque certis conditionibus quæ in agendo conftirucrentiir,nionbsp;dó illic Rex nihil quod curaret haberct.Sperarc enim fe,ducem Angolifmenfem, præ-ter intimam illam affinitatem valde fibi obftriftum fore,à quo tam amplum munus ac-ceperitjita himma pace amp; coniunótione fecum vióturum : fe viciflîm tanta ilium bene-uolentia ftudio complexurum, vt fumma quiete hunc ducatum obtincre poflet abf-que vllis præ{îdijs,quibus populus grauaretur. Deniqj vfomfruótum nunquam fe Reg»nbsp;nec direótó nec alia ratione conceflurum elfe. CardinaUs demonftrat, ß cum Rege agenbsp;re in animo haberet,no elfe cur htme fcrupulum afferret, aut fidem ab alio quam ab eonbsp;ßbi dari poftularet, vtpote quicum rem fibi eße intelligerct, amp; à quo non ab eius liberis,nbsp;fumma omnia iam nunc expeôlaret.Prçterea quu hie ducatus aliquado Regi, «à quo iurenbsp;tcnebatur,ademptus eflet,æquitati eße confentancum, vt quoniam ei non erat reflitu-enduSjfaltem eius eßet ßatuerevtri ex liberis tradi oporteret.Tum Cæfar interfatus,funbsp;X.nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;urn eße hunc ducatum non alterius cuiufquamrefpondit. Subijeit Cardinalis, Regem

ipfum quidem,qui renuntiaßet(quodßrmum eßet,an infirmum, fenuc non agere) vi-deri quodammodo fibi non pofle vindicare : ad liberos verb ipfius quod attineret, ne-mini dubium eße poße quin ad eos hæreditatis iure redeat, quibus nifi per iniuriam a-dimi nequeat.Qui tarnen ne ipfi quidem recufarent ab eo traditum accipere,fiuelt;lo*^® fiue alia quauis ratione,quaille præfcri beret, modo ißud eo modo fieret quem ad mo- ,nbsp;dum oratori Regis faólum iri pollicitus fuißet. Ad hanc vocem Cæfarhomini os ptæ'nbsp;cludit, negat fe quiequam viua voce conceßiße. Cardinalis quod nollet primo aduen-tufpemomnemrei conficienda:abijccre,lpeciemobtendere coepitquafi cum Velionbsp;oratorc colloqui vellet : fieque ab eodifeedit. Cupiebatetiam priufquam res plane innbsp;defperationem adducercntur,tempus præcipere quo curforemnominatim ad Regemnbsp;mitteret,vt quo loco res adücntuipfoeirecomperißct intelligeret:fimuletiamvtprat-teriens amiralium certiorem faceret, id adeo ne fi tota res poflum ruerc t, ille imprudesnbsp;opprimeretur.

Postridie mane quu Cæfar in cubiculo adhuc induerctur,rcdit CardinaBs,renu tiat fe de fuis mandatis accurate cü Regis oratore communicaße,atq5 ab eo quç prius a-äa fuerant audijß'c.Omnia verb hue redire dcniq;,vt nifi de Aurelio quæ cœpta erant^, 50nbsp;peragivellet,fe nihil iam habere quod prçterea agatJllum enim eße veluti fiindamentunbsp;quod fuis mandatis fubßratum eßet, quæ perferenda Rex dcdiß'ct,pro co acipfe antcanbsp;Icfabturum eße recc pißet. His caufis addubtum rogare vt eius voluntate papam fibia-dire licerct,quem certiorem de Regis voluntate faceret, quibus conditionibus pacemnbsp;obtinere contendcretrfimul quemadmodum ipfe æquiflima ißa recufarct,quçqncan-tca de A urclio pabtus fuerat,rctrabtaret. Cæfar fibi ingratum eße non oßendit quodnbsp;cardinalis difcedcretæantùm caufas repetit fupra commemoratas, cur de Aurelio nonnbsp;aßentiretur. Q^niam porro inter cætcra negaucratfe vnquamdifertis verbis quiequam promifiße, Velius, ad quem res pertinebat ne vanitatis apud Regem argucrctur,nbsp;tantaminiuriammultisverbis dcprccatur,nefibitanta maculahærcat.Ibitum Cæfar 40nbsp;agnofeit Cannefio amp; Granvcllano hac de re mandata fe dediße,fcripfiße etiam ad Lei-deKerkium, qui Regem de illis faceret certiorem. Ilium verb conditionem mm quamnbsp;tulcrat,non acccpißcümb plane pugnantia fuperiori fœderi, fiquis verba exabhus velitnbsp;captarc, feeiße, qui fuum amiralium quo modo omnes norunt hue miferit : quam remnbsp;nonnifi indignißimc fe ferre pofic.Prætcrea non poß'e tantam fidem dari,quanta cauennbsp;dum eße vidcrct in caula Aureli), vt nimirum fociorum iudicio fatis eße videremr. Ro-gat cardinalis quafiiam tandem conditioncs addi poßularet, eas enim valde iniquas eßnbsp;fe oportcre, fi Rex fubirc detrebf arct, tanta pacis faciendæ «Sc fiduciæ mutub conßitu-endæ cupiditate tenebatur.Relpondet ille, abunde fe quid fentirct, papæ fignificafl'e, ànbsp;quo Regem certiorem eße fablum putaret. Excipit cardinalis vix eße verifimile,eum, pnbsp;c/fdrnbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;dc Aurclio aßentiretur, non præuidifiè qua fide caueri poßulaturus eßet : rogat

rationemque- nc fibi,quitam procul huiusrci conficiendæ caulavenerat,quid confilijhaberctoc-‘^^dtarct.Turnillenegatefibiin animo eße,nifimandata Scfacultatemvidcat, focio-fi'Jiata reeufa tumqucfentcntiam compertamhabeat ( quibus tarnenquod femel probaflèt, placim-ret, nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;rum certb feiret) vt amplius quicquam loquatur. Ad extremum addit, cuicuq; ex Regis

liberis

C o M M E N T. L I B. V.

liBcris ducâtum traditurus efletjCafe conditionefaöturum, vtnouaamp; mera efie tradi-^ointelligatur,tanquam poflcflionis clientelariS) quæ ad Imperiale ærarium redierit, cuiufque iuftum arbitrium penes fe fuerit.

Hls diólis Cæfar adproficifcendum paratus Senis mcnfe Aprili difcedir. Quem l’aluni extra oppidum cardinalis profequutus eum valere op tarer, rogat eum Cælar vcnbsp;rediens ad fe iter habere t, Cardinalis domum reuerfus,antequam Romam iter fufcipc-^etjquid coUoquendo profecilïet ad Regem per{cribit,eum quantum po teil monet nenbsp;ad Cæfaris orationem refponderct,quibus pax maturius foluenda elle videretur. Ea-. dena opera amiralio etiam de iifdem fcribit, quemadmodum fe fadurum receperat;nbsp;^onet,quicquid à Cçfarc vix elicere potuerat,ambiguumfuilïe atqueflexiloquum,ficnbsp;feinen vtmoxoriturum bellum potius expedandum quam diuturnior pax videretur. Amiralimnbsp;•^miraliuspropterea quód literas à Mommorencio turn prætorij præfcdo amp; Galliænbsp;’’iarefchalio acceperat,quibus intellexcrat fe nihilgratius Regi facerepoiïe(qui turn e-rerum ftatus)quam h loca quçdam munitionibus firmarer,vbi dum fubhdium è Galnbsp;1’amitteretur,copias contineretji forte Cæfargrauiore exercituimpctum facere infti-fueret;paulo ante Taurinorum oppidummunire cœpcrat,amp;;Stephanum Columnrmnbsp;centum cataphradis amp; quatuor peditum millibus miferat,qui tum municndo opnbsp;pidooperamdaretjtumadodopafl'uummilliacitra Padum locum muniendis caftrisnbsp;idoneumdeligeretjtumdeniquenedumpaucipcrtotum hunctraólu prxhdio erant,nbsp;^ûîacobusScalengius(quodnonmcdiocritertimendum videbatur) qui Genuam vene-’^atjMondeuifumjFolTanum Sc Sauilianum ad defedionem foli’citaret. Quin ipfe quo-amirahus Ivræam inlpexerat:quam tamctfi muniri non pofl'e reperiebat, (fic enimnbsp;amp;acft,vtmonsvndique earn impendenscingat) tarnen M. Antonium Cufanum cumnbsp;,nbsp;nbsp;duobus hominum millibus quos habebardbi præfidio rcliquerat,vt hohem ad aliquod

tcinpus detineret,dum Taurinorum oppidum muniendum curaret.

Hoc itaquenuntio accepte opus Taurinis inceptum maturari iubet,amp;: locum ^allo foflaqs cingi,quo lùum exercitum contineret, li Ca:laris tantæ irruercnt copiæ,vtnbsp;illis apertolocopugnare tutumnon effet. Regem de his omnibus àMarcenefconbsp;tertio rem facit, cui confirmât,iî vel menftruum Ipatium interccdat,non dubitaturumnbsp;fevniuerfas Cæfaris copias fuftinere, ciûfque vim àTaurinorum oppido dcfendere.Ponbsp;ftea certior fit Cæfarem fumma cclcritate vti ad copias augendas amp; coniungendas, An- c^/ari^norSnbsp;^oniumLeuamin Aftifanam tranfireccgitareadcommeatumàtergo impediendum,nbsp;f offanios item à Sabaudo ad defedionem occultis confiliis folicitari. Quibus rebus in-^cUedis,vtctiamtotumPaditraduminfide contineret, equeftres Mompefatiamp;fum-’’ai armigeri turmas cum peditibus Gallis ad numerum quatuor millium amp;Italis odin-S^ntis mittit,quiFofïànum,Vigoncm, Sauilianum, Conium, Mondeuifum ôc aliafini-^’Oaa oppida occuparent. Quæ omnia Régi per lireras, quas nono amp; vicefîmo menfisnbsp;dederat,fignificat,quâfque à cardinaliacceperat mittit. Suadet denique, fi Cæfarisnbsp;^onditioncsacciperenonconftitueret,tarnendiffimulatione remin menfem protra-*aeret,intérim Taurinorum oppidum ira munitû iri, vt fi Cæfar oppugnare aggredere-^^ir,turpe illi ac ignominiofum futurum cifet.Eiufdem menfis die poftremo Sc nuntiusnbsp;ad Regem peruenit, amp; ei fimul Lcidekerkius Cæfaris orator ipfius orationem alla-^auiadvcrbû récitât, atnonillamquidcmqualcmRomæhabucrat,fedqualis pofteanbsp;^niendata fuerat.Huius excmplum dare,quum rogarctur,recufauit, nec caufam cur fanbsp;5crenollet,indicauit,fed earn poftea Rcxrcfciuit,vtalio loco à nobis dicetur. Rex exnbsp;quæturnrccitariaudicrat,tum quæ«à fuis oratoribus acceperat,relponfum conficit.nbsp;Hoc quoniamipfcfcribcntididauit, qui omnium optime remfuam narrare poterat,nbsp;^erbo tenus huic loco inferere vifum cft,atque ea quidem fide vt nihil additum, immi-^utum aut mutatum fît.

V E L L E M rcs itatuliflct,pater finde, ampliflîmi fandæ fedis cardinales amp;:'clarif- R.e^uaJc.:/a Hini oratores,vtiftic turn præfcns adefle potuiflem,quum Cæfir longa oratione palamnbsp;r, .nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;rnbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;•nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;-Air 1nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;.nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;X r J n' *nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;re/bonjum,

inter nos lunt communia narrauit. Ad lingula enim coram relpondillcm^vt vos a-Hnüs fufpenfîs hærcre non eflctncccflc,qui alterum dunraxat audiftis.Scd quum id af-^^quinonpotuerim,quodreliquumcft,ftatui fcriptoadearefponderequæ meus hollos Sc rei veritas flagitat. Quod quàm mihi difficile fit,fatisperlpicio,quumrecmeis

r 4

loo nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;GVL. BELLAIÏ

J - nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;legatis Cæfar quod dixeratjfcriptum dare voluerit,nec ipfius apud me orator vt vein-

teras quas acccperat,vcl,eas vbi recicauit,exemplum traderet,adduci potuerit: vt ad ca duntaxat relpondere cogar que iftinc à meis legatis mihi per literas fignificata funt. Tuanbsp;tarnen humanitate iudicij integritate, totiùfque ampliffimi iftius cœtus (cui qux fcri-turus fum,ea nota eflè ?gt;!: communicari cupio)exiftimatione fretus, fimplicem ac nudanbsp;ipfius veritatis caufarn vos attentis animis amp; omni partium Audio vacuis intelleóhirosnbsp;efle confido. Atque vt inde dicedi initium faciam, mihi videtur Cæfar mutilos amp;L dinu-diatos tantum quafi quofdam annales contexuiflè, dum ea excerpit qux in rem fuamnbsp;cfle putat,ea omittit quç mecum facirmt.Qimd vt verum efle intelligatis,quum fic ora-tionem inftituit,vt diceret à (c Nafl'auuium fliifle ad me,quum regnum excepiflcra, de lonbsp;amicitia inter nos firmanda miflum,id me dcnegafle credo non r eperiet. Ne illud qui-dem opinor inficiabitur,meam amicitiam amp; confilium fibi non nocuifle, vt è manibusnbsp;Margaritæ amitæ amp; tutoris aui,in cuius poteftate erat, libcraretur. Qimd ait meam denbsp;Heluetiis vi£toriam fibi ƒ pro ea quæ inter nos conftabat amicitia, iucundiflimam acci-difl'e,idem mihi meus apud eum orator fignificauit: quo quidemfaóbo non mediocn-ter me fibi deuinxit,nec minus illi gratulaturus eram,fi tarn infignis viéboria contig^-Quod prædicat fe auo fiio non ftiifle dido audientem,a quo folicitabatur vt mih^)“^^nbsp;illud bellum gerebam,in Gallia cireriore moleftus eflet,id verb fœdere quod padus nicnbsp;rat,amp;iureiurandoconfirmauerat,minimeillilicebat. Nequevero hoceum laterepo-teft,me turn ac deinceps totis viribus elaboraflè vt illi rota Hflpaniapacaretur : fatifque 20nbsp;poteft ipfe teftari quid à meo legato fieri iuflerim : meumque in eum tale ftudium exti-tifle puto,ex quo nihil incommodi turn temporis acceperit. De filiarum mearum nu-ptiis,tametfi earum mortem pro animo paterno grauiter tuli,non minus tarnen eo nomine dolui,quôd affînitatis cum eo illarum caufaipem mihi excidifle videbam.

D E petitionelmperij,quamdicitfimultatis originem fuifle,agnofco lanemeaver ba quæ tum ipfius oratori dixi,vt iple commemorat,perinde id efle acfi riuales eandemnbsp;amaremusmeque de noftra amicitia,qui tandem efl'et euetus, quicquam remiflumin-HæCjita me Deus amet,vere ex animo dicebam.Qtmd addit me,pofl:quam clTet Cçlâtnbsp;defignatus,ab eo petiiflc vt fœdus noftrum renouaretur,datlfque ab eo obfidibus con-firmare tur,illud quide quoad potui opera dedi,vt firma amp; perpétua inter nos necclfitu pnbsp;do conftitueretur.Namquumprimogenitamea obiiflet, altera verb ætate adliuc tamnbsp;immatura videretur,vt tantæ moræ ilium tæderet,redire ad illud fœdus in animo habe-bam de quo egcratNaflàuuius, vt glorê illi in marrimonium traderem. Quod quidemnbsp;necnouumerat,nectaleexquofufpicarideberet,me non quibufcunque rationibusnbsp;poirem,ad fuam amicitiam a^irare. Ad obfidesjporrb q, attinet, qui vt darentur nie aitnbsp;pofl:ulafle,non eum fùgitita internos conuenilie, vt quotannis centena coronatorumnbsp;millia mihi ex regno Neapolitano penderet : quæ lùmma quia non perfoluebatur, fi-deiuflbrê me aut Iponfionum fequeftros poftulaflc:quod non eram faâ:urus,fi iftc p^^*nbsp;élis flare voluiflèt.Q^d me in Germania multa molitum fuifle legati mei opera obü-cit,eflillenuncapudme,fepernegatquicquam aduerfiis eum machinatum fiiiflê. H- 40nbsp;lud quidem femper meo nomine,qui dux eflem Mediolanenfis, apud Imperij ordinesnbsp;curafl'e,vt mihi cum illis optimus confenfus amp; focietas,quemadmodum obflringebar,nbsp;conflaret. Siquid amplius tentauit, me inuito fecerit, neque, fiquis me docuerir talcnbsp;quicquam eum comififlc,inultum feret.De rege Nauarræ, ipfe Cæfar meminit quod-nam tempus præfinitum fiierit quo illi làtisfacere debuerat:quod quum non prçftarer,nbsp;licuitmihiNauarreno opemferre,nequeidcirco fœdus violate. Atqui ego tempus illud præfixum aliquot annis elabi fiui,qubd ilium làtisfaôhirumefle confideremTednbsp;nimiahominis tarditas me promilfis flare coegit. Quod verb ad Robertuni Marcanunbsp;attinet,nûquam ego illi vt belluminferrct autor fui. Id verum elfe teflimonio eft quodnbsp;amp; ipfius legato recepi,me,fi rogaret,ex paéto bellum cum Marcano gefluru: amp; reipfa pnbsp;mcos reuo caui,quos illc me imprudente in meo regno conduxerat : quæ caufa fuit, vtnbsp;multa oppida amp; arces amifèrit.Quæ quum ita fint,ipfe iudicare potes pater fände, primo illo bello me perturbatæ pacis crimine non teneri.

D E pado Madriliano totiestâmque prolixe «à me refponfumefl,vtrepetinilul fit neceffe. Vnum illud affirmabo, neminem nefcium efle,cum quicaptiuusincuftodianbsp;tene-

COMMENT. LIB. V.

tenetur,fîdé non obligarixgo verb ad Fontirabiam ip fam atque adeo toto itincrc dum redirem,diligentius quam vel in arce Madrilianaa{Ieruabar,neqi vnquatneuftodibusnbsp;carui.Vnde efficitur,mc ex captiuitate,libera fide nuUifque obftriótumpromiffis exilfi-feJtaque quod addic quemadmodum antea certior faótus fiierit, me illud paétiun irri-tumfore dixi{re,agnofco diôtum,nimirumquodprçftarinondebereintelligcbâ;quôdnbsp;^ïfidemdariftipulatusfuifl'et,conditionemnoncramaccepturus. Dcfœdere pofteanbsp;inico ac de iis qux agi cœpta funt vt liberos meos reflitucret,id totum eo pertinet, vt adnbsp;æquam tandem conditionem deduceretur,vuque redemptionis pretiumjquemadmonbsp;dum æquitas poftulabat,perfoluerem:nequc alia fuberat caula. Lautreci expeditio fu-fceptafuitmcoiufl’uvtpapacaptiuusliberaretur:quain remaiorum meorum pietatenbsp;iniitatus fum.Id nc fieret,quum Cæfarem obftare viderem, neque eum ad vllam æqui-dabatur,vtendum efl'e cenfui.Lautrecus,inquit,illic obiif.fateor, neque ipfe folus,fednbsp;Maxima pars mei exercitus.Quod fi Deus illos alue atque peftilentia ferualTet, quem-^dmodu ab hoftibus tutatus fuerat,llaud fcio quorfum ifta euafiflcnt.De pa£to Came-’^¦acenfiquodaffert, quum multainiquilTima in Madriliano mitigate oportcret,illi co-^gt;^a alia etiam iniquiora addiderunt: que,quoniam liberorum captiuitatem meam ipfiusnbsp;ducebam,recufare non potui. Ac tametfi padum illud tale era t quale narraui,nun-H^iam tarnen conftabit à me quicquam contra illud, multis licet datis occafionibus,nbsp;commilTumfuiflc.

D E Turcica expeditionc in GermaniamSi de Balanconio,quemhacdercadme ’^iferat,ilium à me petiifle memini, vt pecunias amp; equitatum fuppeditarem. Negauinbsp;menfularium quempiam aut negotiatorem eire,a quo pecunia peti deberet:Cæû-¦^emnuper à me vicies centena coronatorummillia accepifl'e, qux fatis illi efle debe-Acmilii quidem fatis caufie turn eratcurquicfcerem:fedniliilo fecius me tantumnbsp;j laturum efle recepi quantum maiores mei confuefl'ent,(quibus pretium certunx

’^ficior me à ducc ATirtembcrgenfi comitatum Montifpelicardenfem emiflè,redl-ubi-donis intra annifpatium conditione addita.Is pofteamutuum reddidit:quç res non ad-^odummihi grata fuit,maluiflemquippe comitatu illo frui.Quid porro illc pecunia Accepta fecerit,nihil eft quod accuratius inquiram.

.Ex fuis nonnullos ait in mcis triremibus fuifle. At fatis nouit, fi reftituendos curaf-

taz nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;G V L. B E L L A I I

J ç î uicibusimponi,fînuUiItalofasfitinalccriusprincipisquàmCxfansfidemfeJdarc,idq« demiim eflet fpecies libertatis feruitute illos premere. De petitione ducacus Mediola-nenfîs,quuni à Cæfarianis viuo Sforria paflim audirem ilium dolcre quod mihi farisfa-cerc non pofleCjidque quoniam Sforriæ cóiunótionc impediretur,quum fublatuxn hocnbsp;impedimentum Sfortiæ morte viderem,mihi hune ducatû petere inftitui. Qoum mallet ab vno ex meis liberis teneri, Aurclium obtuli,caufis allatis quæ turn ad res meas pn-uatim pacandas, turn ad Chriftianum ftatum pertinebant. Cæfarem rogare cccpi vtnbsp;perljîicuè fententiam fuam apcriret,quemadmodum illius apud me oratori hberenbsp;fentirem indicabam.Tandern poft crebras itiones alîentitur, vt quidem ex eius orato-redidici:nequequicquam fupererat, præter vfumfrudum, quem initio mihi feruari lonbsp;poftulabam,poftea vitro deftiti,illùmq; certiorem fieri curaui. Quamobrem nihiliamnbsp;obftare video quominus pax conftituatur,fiquidem Cæfar quæ mihi fignificari iuffic,nbsp;prçftare dccreuit.Nam quod ad conditiones attinet quibus caueri oportet,fenon aliasnbsp;quam æquas poftulaturum affirmat:amp;: fane fi ahas poftularet, plané oftéderetfe nullamnbsp;pacem facere cogitafle.Qi^ quum ita fint,dici illud verè non poteft,pcr me ftare quo-minus res componantur.iNam quæ illius orator poftulauit,ea concefli omnia, vt ah ƒnbsp;non à me diftidium oriatur. Iam verb ne ob ipfiim quidc ducatum amp; mihi amp; hberisnbsp;nbsp;nbsp;nbsp;,

negatum quicquam aduerfus ilium fufeepiâmo quum T urca in Auftriam venilî^^’’ non commoui,quin auxilium obtuli quod fupra commemoratum eft: quûmqn^*’^^’nbsp;fricam proficifcerctur,pacatum me,vt illi placere vidcbam,fine vlla belli fufpicione co- lOnbsp;tinui:quum quidem bello moleftus illi longé facilius efse poteram, quàm nunc,quumnbsp;Italiam tenet: vt tu pater fände fatis nofti. De iis quæ ad Chriftianum ftatum bene co-ponendum attinent,equidem nulli principi hac in re curanda cedam: id quod ex eo lads in telligi poteft quod pacatè meos contincam.

Q^ ARE quum tantapatientia tot ac tam infignibus iniuriis acceptisvtar, quu® mcorum liberorum patrimonium per vim occupari videam,exercitum deduci in prÇ'nbsp;fidiaiußerim,neipem pacis perttirbaret,ampliftima mandata de pace facienda card^nbsp;nali Lotaringo dedefim,vfiifrudu quem poftulabam dcftiterim,fatis hinc quiuis iu(h-Cârepoteft,numquodmeumeftarmisaniure auferremalim. Etverbmeamin dicen-do libertatem boni debet confulere.Qm enim aliéna occupât, fi iure conqueri videtur, jonbsp;quid quæfo mihi faciendum eft, qui mea amp; Uberorum bona contra ius amp; las detinen vinbsp;deo’InSabaudi fado nullam video idoneam expoftulandi caufam,qué toties vtmimnbsp;tisfaceretrogauijtûdeiisquæ iniuriamilii ab illius maioribus adopta tenentur, tu deùsnbsp;quæ hçrcditate ad matrem mea redeût. Nam amp; ilia quû viueret,cum eo per grauilfit’’®^nbsp;viros aliquoties egcrat,amp; ipfe poft illius morte complûtes viros magnç autoritatis mo-numentis amp; tabulis abundé inftrudos mifi,qui ilium eôfque qui à confihis illi funt docenbsp;rent quàm multa mihi iu re in agro Sabaudico vindicem, quæ ille per vim amp; iniuriamnbsp;occ upat:quæ omnia nihili fecit,vt ferro resmihi fit repetcda.Qimd dum facio,nequa-quam pada cum Cæfareinita violate putandus fum, quibus cautum eft ne me Italicisnbsp;rebus immifceam,neucuiufquamdynaftæ partes foueam,quod Cæfarisincommodo 49nbsp;fiat. E quidê videre nequeo qui cotendere poflit hoc bellum ad iê pertinere,quum nihunbsp;omnino eorum quç polfidet violatu fit, imo diièrtè femper bonis illius parci iufierim-N E 0^ E verb fiSabaudus in padum Camcracenfc tanquam fœderatus afeitusnbsp;cft,idcirco lege omni folutus eft,ne quod detinct reddat. Nam neq; ille vnus crat expa-di autoribus,neqj turn de meo iure difeeptatum eft: quod pado illo nec coprehenfumnbsp;nec remifliim eft.Sperabam porrb fore(quod ne nunc quidem dcfpero) vt Cæfar tantanbsp;mihi propinquitateconiundusinhaccaufameSabaudo antcponeret,meumqtie lUS,nbsp;quod potius eft,complederetur. At ex omnibus qui in bona Sabaudi manus inieccru^nbsp;vnus lum cuius fadu dànet,qui fororius fum,qui iure meo id mihi fumo, qui nifi quodnbsp;meum eft,nihil peto.Qubd fi iubes,amp; tibi eft cordi,pater fände, tabulas idoneæ auw-ritatis proferam,quibus doceam quæ dico vera eire:ac quum mihi meu rcddctur,qiuc-quidprætereaûccupaui,reftituereparatusfum. Quod denique Cæ/aradditadR^iP’nbsp;Chriftianæ falutem referre(fiquidem pax conftare non poterit)omnes controuerhas anbsp;nobis fingulari certamine dirimi, relpondco, quando nihil in quo meushonos agatur,nbsp;obiedum eft,cui non abundc iàtisfecerim,hanc deferendi certaminis côditionem vo-lunta*

C o M M E N T. L I B. V. nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;203

luntariatn efle,ac non earn ad quain tuendi honoris caufa fubeundam impelli poflïm. Quare brcuiores mihi quidem noftri gladij videntur, quam vt canto locorum intcrual-lo diiiuntäi decertemus.Quod iiqua nos occalio vt propius accedamus, adducct, (vt ianbsp;belloc vfuuenirepoteritfibellumfufcipiendumcft) ineaqi voluntate Cæfar perièue-^abitjVtme ad certamen prouocet,fi tum honori meo,vt debeo, non inleruiero, causam non dico quin omncs boni meritó me damnentâd quodlongè magis metuo qiiamnbsp;certamenipfum. Q^dveró Cæfar poftea tcftatus eft nihil «à fedidum quo honoremnbsp;aut exiftimationemlæderet,quôd item per iiteras fignificauit libi pacem non-dum violatamvideri,ego verb hanc eins fatisfadionem amp; cXeufationemlibenterac-C'pio.Hxc funt,pater fände,ampliflimiiandæfedis Apoftolicæ cardinales atqueora-^Mesquiadeft:is,quæcupioinvettroccetupalam cxponi,nonquó lædere quenquamnbsp;*panimohabeam:duntaxatpurgareme atqueomnibus planum fàcere ftudeo quàmnbsp;'incero amp; integro ad pacem coleildâ firn animo,quàm vniuerfi Chriftiani populi lalutcnbsp;promoueri cupia,belii initiü à me nee ortum nee orituru eïTe. Q^d ex eofacücintelliginbsp;Pot:eft,quód nullam non conditionem fubire paratus fum, dum illud arceatur. Valere.

H Æ c funtquæRexadCæfarisorationemRomæhabitam refpondit. Etquonia tempore amicitiam amp; inti mam coniundionem cum Anglo confirmauerat, hocnbsp;*ßtcrfeconftituerant,vt quicquid ad altcrutrum adferrctur,quodquidem alicuius monbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;’urt^-

i^enticiret,item quid de eo decreuiffetjalteri fignificaret:PolifiumTrecarum prçfedû ƒ inteuillanum cum harum literarum exemple ad eum mifit. Eundem paulo ante mi-erat cum cxemplo literarum quas à Velio amp; Matifeonenfi acceperat, amp; orationem il-Inbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;Cçfare habitamfuifl'eintellexerat.Cur verb hunePolifium Rex mififl'et,in caufa

dæc erant. Anglus epifeopo Tarbellenli Regis oratori exfamilia Caftelnouiana literas Communicauerat,quasfummi ftudijamp;am.oris plenas àCæfare acccperat,quaruminnbsp;?*nmaquinque erant capita.Primo iignificabatur quo die Cæfar fc Romain venturunbsp;I Peraretjamp;quidillicagerecogitaret.AlteromultainSabaudi hnibusaRcge occupata

!^'c:in quo Anglum rogabat,lLia opera amp; apud Regé autoritäre cfficerct vt omnia re- clt;/dr cH a». 'tuerentur.Tertio timere ic lignificabat,nequeid abfq; maxime probabili ratione,nenbsp;f '^^cerius progrcderetur,atquc in agrum Mediolanêfem impreflione facerct.Quodnbsp;*dcrct,eum fibi vtauxilio cflbt,rogabat. Quarto petebat vtquicquidftipcrioribus an-fimultatis ac diffidi j inter cos exorrum fucrat ob diuortiu illud Catharinç amitæ,to-illud è memoria deponeretur,cuius caufa illius morte fublata efl'et. Ac qub bona finbsp;eiugratiam rcdirent,om nifque odij fufpicio femel dcleretur,vetera amiciti^j amp; fœde-‘^padarcnouaripoftulabat.Poftremocertioremeumfaciebatmaximumafecxerci-ƒ 1 aduerfus Turcam ad populi Chriftiani falutem comparari, ad quod gercdum quûnbsp;Uerfus religionis hoftes fufciperctur,vt pecunias confcrret rogabat.

A N g l v s eo eft ingenio vt homines variis locis a!at,à quibus quid à quoque gcra-^dicaturveintelliganmultos etiam ampliflimis muncribus clanculum miffis fibi con i '^^hquibusadituspatctadeosquiapudprincipcsamp; dynaftasexteros præcipuamne-j ö^^iorum adminiftrationem habent.Quo fit vt dum omnia fibi nuntiari cupit,pecunianbsp;male collocet,fimulq; ctmi vno aut altero veto nuntio multa falfa pro veris amp; in-^i^tapro compertis ad eum perferantur. Tarnen quæRoma affcrebantur, eaferenonnbsp;^^nino vana aut incerta cran t.Quinetiam illud audierat,confilium Cæfaris effejVtRonbsp;æ prorfus diuerfa ab iis quæ ad fe feribebat ageret,arque molire tur. De altero capitc,nbsp;Inbsp;nbsp;nbsp;H^tim non eflè fuis in tclligebat,vt id à Rege fratre peteret, quû in re fufeipienda con-

’1 Particeps non Juillet. De tertio,fatis notât Cæiarem non modb nihil Mediolanenfi j o''otnctuere,fedetiacum Regio exercitu præliumin regionc Pedemontana primonbsp;tempore cômittere ftatuifle.Quarto loco refciuerat à Cæfare fe Romæ aceufatûnbsp;h c'î æ,qrcginam Catharinavcnenofijïlulifi'et,amp;multos alios fermones defehabitosnbsp;^‘le. Poftremb non dubitabat quo confilio Cæfar exercirum conduceret, nimirumnbsp;ƒnbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;oppugnandum, populùmue Chriftianû defendendum, fed ob caufam

^ccommemoratam.Qmbus adduótus caufis Cçfari eo modo relponderat quemipfî ^cbellenfi epifeopo indicauerat.

JL I B R I Q_V I N T I FINIS.

GVLIELMI BELLAII

LANGAEI COMMENTA-

RIORVM LIBER

S E X T V s.

, S*

Æ s A R dum omnia nioliebaairamp; clam nihilo fecius Velio aliquid fpei dabat : non eo quideni ilienbsp;confiliovtadaliquidconftituendû rèsdeduceretur(‘iuolt;inbsp;reuera nunquam in animô habuerat,vti paulonbsp;nbsp;nbsp;cicmo-

ftrabitur)fedaper£um bellum non prius ingredi volebat, quàm cercior fieret comité NaiTanuiumparatum eflèjVtnbsp;quo tempore ipfehoftemfe Régi profiteretur,iUeP^^^quot;nbsp;dorumfinesinfefto exercituintraret. Aliumprætereaex-w, ercitum cogéré decreuerat, non tam mature ilium qume,nbsp;fed quo demum tempore bellum fæuiflîmum exaruilcr,nbsp;quem in Campaniam defenforibus nudatam (vtpotcab-duâ:ispræfidiis)immitteret,quipofteacumPicardicisco-piisfdquodetiam contigit) coniungeretur.Hanccfl'eCælàrismentemneRegebi qui- Jnbsp;dem latebat, quanuis fe icire diffimularet. Etenim præter ilia quæ in Italia, Gallia, Germania amp; Anglia rumore nuntio ferebantur, paflim è Germania certior fiebat quos milites Cæfar confcribiiuberet,quis eflèt ducum numerus,quo tempore,cuius opera,nbsp;quo çrario ftipcndiumaccepturi eirent,quo denique temporefimul eflcpolfenr.Exl i-cardia quoque Belgarum aliquam multitudinem cogi audiebat,amp;: pecuniasillis LenliJnbsp;Artefiorum numerari debere.Illud quidem fciebat,fieri non polfejVt hæ copix tam cito paratæ eflent: quamobrem fatis habebat,dum vidcret quid tempus aflcrrcr,fi Picar-dicae orae profpiceret,nequid per infidias ac dolum occuparetur,in Pedemontano agmnbsp;tutoferuarctquæiamarmisquæfierat. Nondeerant tarnen ex iis qui Régi in confilifnbsp;quotidieaderant,alfifquequosadefre,quumdeillis negotiis ageret, iufl’erat, qui alitctnbsp;longé fcntiebant.Quinetiam quum nuntiatum fuiflet quàm dura amp; aliéna cardinal! Ponbsp;taringo Cæfar refpondiflet,valdchoc confilium Iaudabant,vt quemadmodum illenbsp;gem verbis ducebat,Rex ita hominem fimili arte ludificaretur : dumque vitro citroqu^nbsp;crebróventitaretur,fpecie aliorumatque aliorummandatorum quae cardinal! Lojanbsp;Vrfrix !» Ke- ringofubindemitterentur,pecuniasinltaliampermutädas, aut alia rati one mittendanbsp;cenfebantjVt fic Caguini amp; Rangonis copiaé augcretur:eodcm temporeHeluctioSnbsp;jententM. quos Rcx c0duxerat,in Italiam traducendos efle : vtgeminusifte exercitus cum iisnbsp;iamin Pedemontana regio ne crant fele coniungeret : deinde fimulatque facultas danbsp;vjderetur,eam non prætermitterent.Neque enim tantareligione erga eum ius feruadnbsp;dum efl'e,quern nullam iuris rationem habere apparebat. Aliis veto hxc fententiaptPnbsp;babatur quidem,fed Caefarianum exercitum adeo noftris iam vicinum efl'e iudicabadt»nbsp;vt hæc in tempore fieri polTe minime arbitraretur. Accedit quod illi intima quadani funbsp;titia Regis mentem renebant,qui fe cum hominibus turn Deo purgatum eflè ftudebanbsp;cui optimo Regis confilio acquiefcebant,amp;iam bello parta tueri optimum eflenbsp;bant, à maioribûlqueimpenfis abftinendo præftolari, dum Caefarembelliautorcfinbsp;aggr^^'

COMMENT. LIKVI nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;loy

äggreflbrem cfle omnibus conftar er. Tum Rex in concilio de to ta cotrouerfta in liane fcntciitiam pronuntiat.

SI in rebus humanis adminiftrandis vni Deo Seruatori fatisfaciendum nobis eflet, T'i hominum confilia amp; cogitata explorât atque iudicat,qui compertum habet quo innbsp;animo fit Cæfar, fi vt illius in me voluntati occurrere,fatis eflet iuftam conquerendinbsp;^aufamhabere : iampridem id efticerc potuilTem, neque fane mihimagno conftitiflèt,nbsp;'^elquo tempore beUumin Aufl:riacumTurcagerebat,vel quumfiue exercitus Ger-J^anicijqui ducem Wirtembergenfem in ducatu refl:ituerat,fiue Heluctici, qui pofteanbsp;Geneuéfibus fubfidio miflus fuerat,copia mihi nuntiis miflîs fieretnllius, quum Cæfarnbsp;funetenfem expeditioncm fufcepifletdiuiuSjquum in Siciliam viribus valde accifisnbsp;f e numeraria mirum in modum labefàétata rediiflet. V erum tunc amicis ipfis iudici-^üsçquiflimis caulàm meam amp;res geft:as,nifi conieóturis quibufdä probare no potuif-icnijalienis parum acquis ne nuc quidem alia ratione probare queoivólq; ipfos quidnbsp;perpetuo me in huiufmodi rebus fentire,quoties in concilio difeeptaretur, oftedenm,nbsp;Memoria teuere arbitror.Sed vobis tarnen fie perfiiadeatis velim,nó nunc demû mensem fubifle,amp; me quafi diuinafle,Cæfaris in me animum amp; iam inde priufquam profi-cifccretur,amp;poft:quam ab expcditionc TunetcnfireuertifiTct, continenter eum fuiflenbsp;4uem quidam veftrum deprehenderenunc cœperunt.Quod fi anteain dubio animusnbsp;inihifuiflèr,fichabctote,metumfiiltemproindubitato cr^iturum fuiflè,quummeonbsp;® oratori,quifevllummandatumautpotefl:atemhaberenegabat,relpondit fibi nihil abnbsp;quàm verba dari.Quid enim caufæ erat cur hanc rationem meo oratori afferret’Ni-^itum quod alios ex fuo ingenio metitur:amp;; fatis meminit, quum Naflauuium comiténbsp;(^ui abfq; vUis mandatis venerat) ad me mifit,hoc à fc eo faclü confilio fuilfe vt mihi vernbsp;daret,meque vanis fermonibus intetum detineret,dum iter fuum perageret : vt hacnbsp;‘pedelufuSjiniuriam quam à Francifco Sfortiaacceperam perfequi definerem. Ille ve-^0 amp; fiium iter fecit,amp; in Germania interim dämme opera Nafl'auuij (qui fpecie illiusnbsp;oellælegationis permediam Galliam itineris compendium quæfiuit) hune exercitumnbsp;^oUigebat quem nunc auditis comparari. Ipfi fatis noftis quoties à meis nccelfariis eXnbsp;^crmaniafalt;ftusfuerimcertior,qui,licetipfe Nafl'auuius hanc militum manum coginbsp;^fl^itarctcomitatusCatznelembogi) recuperandicau{a,me tarnen vtmihi caueremnbsp;^onebant.Certumefttamen,quicquidfiueprolpere fiue contra euenturum fit, remnbsp;^otam adminiftrare pro eorum magis ratione quæ nuntiari mihi iubet,quam quæ con-^¦^aabeo fieri video:quo id prorfus vitem incommodum,ne,fi ilium adoriar,famanbsp;^orum quæ aduerfiis me parare dicitur pcrmotus,habere videatur quod dicat, fe bellinbsp;propulfandicau{a,noninferendi,illaparauifle:autme,qubd nimio Audio anfam vio-^ndæ pacis captabam,incertis rumufeulis leuiter fidem habuiAe.Ne putetis autem menbsp;’deohocconfiliumcapcre,quôd diflîdammeas copias fatis mature parari pofle:hocnbsp;^niniconfirmo,antequam Cæfapea loca occuparepoflit quæ in Pedemontanoagronbsp;J^uniri iuflî,facilè illuc peruenturas efle.Sedhoc affequi flxideo,vtplane tanquam bel-^autordamnarimereatur. Quoqueapertius omnemilli fucumamp;laruamdetraham,nbsp;^gite,quando tantopereinftat,reducaturfanè exercitus citraalpes,relinquanturdun-^^xat præfidia in iis oppidis quæ communiri iuflî. Quod fi hoc confilio rerum mearumnbsp;‘^cceAum nonnihil remorari aut rationes perturbarc videor, Deo indice æquiffimo amp;nbsp;^rtinis perfidiæ acerrimo vindice fretus fpero, quo magis Cæfar belli initio me tar-^^itnfuiflèfibi gratulabitur, eo plus, quia pacem ab eo violatam amp; bellum exortumnbsp;^iflenondubitabitur,dcdecorisamp;:damni ilium accepturum ex ca temporis iaéluranbsp;Tero,quam poftea diligentia,afliduitate amp;:virtutc abunde vt farciam,operam me datu-f^mellcconfido.

CoMMQDVM Rexloquidefinebat,quumàVelioliteræadconciliumaffcrun-''^^’hquæcurfori datæftierant:apertæ palam coram Rege recitantur. Scribebat Velius '-annefium amp; Granvellanum ex fe quæfiuifl'e num,quemadmodum conuenerat,ami-^^liusadCæfaremventuruseflèt. Addebat ctiam non inutile futurum, fi hoc de An-^olifttienfi negotium aliquandiu traherctur,quando Cæfar nullam de Aurelio men-^‘oncmfieripatiebatur: vt fie vel temporis quædamvfura produceretur, dum Tauri-^lt;^rum oppidum, quod muniricœptumcrat,abfolueretur,etiamfi nihil aliud emolu-

ab jiio iperare vclimus. Alterum profcdo vcriim efl'e habendum eft:aur Germani iliius pedites nondum aduenerunt,auc ß illos iam apud fc habetjimperatorem mei excrcitusnbsp;tanquam or atórem accerfere vuk,vt interim exercitum abfq ue duce improuifo adorianbsp;tur. Qimmodoobfecroergaiftumnosgeremus? Si mietere recufabimns,prætexcuninbsp;Eine accipietjVt dicat,quum ad rem vêtum eft, nos fatis argument! dedilfe, cur omnesnbsp;intelligant nos omnem pacifcendi rationem defugere : finautem mittemus,nihilo pi usnbsp;efficiet. At ego interim æquitatem meam probauero, illi alia qnærenda erit occaffonbsp;quam prætexat.Iaciatur fanè Deo fecundo alea.Id ego iam fixum amp; conftitutum apudnbsp;me habebam,vt exercitum hue reuocarcm,iilic tantum militum numerum relinque- lonbsp;rem, quantus fatis ad oppida præfidio tenenda videretur.Largiamur quodpoftulanvi-deamus ecquando foetum quem iam olim parturir, editurus lit:planum amicisamp;iniminbsp;cis faciamus nullam no bis culpam obiici pofle, imó nos etiamplus quam fasamp;J iuspoftunbsp;. . labatpræftitilîe.

Amiräb/tf ex nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;i r /*nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nnbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;i 1 k '

freitHin ridu- H O c conltituto,amiralio per literas hgniheat ne ftatiua amplius fub dio haberet,

XX nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;Xnbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;Xnbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;Xnbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;•'ix

duceret,quæ aliorumvicinia tutareddere poterat : fingulis oppidis vnumprxncerer, cui omnes didlo audientes elï'ent, reliquum exercitum in Galliam remitteret : ip^c paraats effet vtCæfarem moxliteris à cardinal! Lotaringo acceptis adiret : cxtertini dcnbsp;iftis omnibus V elium certiorem faceret. Hæc mandata amiralio perfert Rabodangiusjnbsp;alia Rentius Carolo duci Vindocino Picardiæ amp; Claudio Lotaringo duci Guifio Cam-paniæ prxfeóto perfert,quibus iubebantur nonnulla in vtraque prouincia oppida comnbsp;munire, équités Se peditum legiones locis commodiffimis,Se vndc cxpeditiffimè adnbsp;bellum cduci poffentjdifponerc. Pecuniam ad cos pcrfcrriiubet, ad gregariorum militum quatuordecimmillia,primo quoque tempore confcribenda,qui etiamper totiusnbsp;oræ oppida deducerenturdimulaliametiam pecuniam in ftipendiaquæ duobus alüs pnbsp;militum millibus tribuerent,quos quu opus eflet,cogere oportebat:aliam deniquenonnbsp;mediocrem fummam,ad muniendas Se commeatu præhdiifque firmandas vrbes. Pri-uatimautemadFrancifcumMommorenciumequitem torquatum fcribit,qui Picardie præcrat aufpiciis tarnen Se abfentia ducis Vindocini,vt recte hec Se attente curaret,nbsp;maxime vt ipfe adeflèt dum commcatus T croanam oppidum conueheretur: deniquenbsp;iter faciens Montroliuminuiferet,ac quiequid neceffarium effe viderctur,fcvtcertiorem faccret.Cur autem hæc curanda priuatim Mommorencio dcmandarct, caufanbsp;erat,quödVindocinumbis rebus impedirinolebat,hunc enim feiebat in nuptiis fili^nbsp;maioris natu, quam Scotiæ regilocabat,conficiendis occupari.

P E R id tempus marchio Saluflius iumentis curforiis in aulam venerat, Huie Rex 4® oppida numero decem Se fepte dat ex agro Pedemontano,quæ ille contendebat anti-quitus fuo marchionatui attributa fuiffe,inhis Sauillianum,Conium,Fofl'anum,Ca-balIimontem,Mondeuifium. Hæc oppida petiturus non venerat quod feimpetratu-rum fperaret,vt res ipfa poftea latis oftenditffed vt fi denegarentur, Ijjeciofum haberetnbsp;prætcxtum,quem fuo fadto quod fequutum eft,obtenderet : iampridem enim (quem-admodum deinde compertum eft)ifta confiliaagitabat,quæhuiufinodicranc Is mar-chio cum Antonio Leua comitis Paucopalæi cuiufdam fui œconomi opera agebar,nbsp;vteiusfiliamvxorcmduceret. Recipiebat Leua Ic effedturumvt caufam obtineret,nbsp;quaapud CæfarcmdemarchionatuMonferrateniîlitigabat. Eumcnimiurefubftitu-tionisfibi vend!cabat,quam interccdere eaconditione affirmabar,vt fideeffcthæres pnbsp;mafculus,a fœmina non adiretur,fcd iure gentilitatis ad eumrediretquimarchiona-tumSaluflianuobtineret.Iam marchio Monferrateiis ex fororeducis Alenconij duosnbsp;liberos fufceperat,marem Se fccminam.Filia, duci Mantuano nupferat : filius marchio-natu adeptusjdum equu calcaribus cócitat,equo prolapfo moritur,nondu dudta vxo^.

’COMMENT. LIRVl nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;107

Vnde contendebat Saluflîus fibi banc hæreditatem,non forori demortui ccrncndam efle.Præcereais Saluflîus vehementer fuperftitioni erat addidus,amp; vaticinia ilia confi-^apro veris habebat,quibus prænutiabatur fcilicet Cæfarem fore orbis monarcham:nbsp;’taque iam id metuebat,ne ipfo Salufliano dominatu fpoliaretur.Qmnetiam quum ali—nbsp;^uando Foflani cum Martino Bellaio loqueretur, amicorum fe fatum miferari prædi-cabat quos in Gallia habebat,qui fuis bonis ipoliandi erant: oraculis enim diuinis, quænbsp;^prophetisprænuntiabantur,nulla rationeobuiamiri.

Iam inde à die Maij fecundoRabodangius ea mandata ad amiralium quæ com-^emorauimus,perferenda acceperat.Poftea quum ille fuum exercitum,quern caftris adCarinianum vallo cindis continebat,nondumdimittendum elTe cenferet,aliaà iu-pcrioribus illis mandata afleruntur,quibus iubetur vtpræfldiis T aurinos, Folfanum ôânbsp;alia quæ viderentur oppida dedu0tis(quibus primus Cæfaris impetus,liquidem bellum prior inferret,infringeretur)reliquum exercitum in Galliam remitteret. Nifi fortenbsp;Antoni urn Leuam,qui viribus baud fuperior videretur, Seziam flumen traducere ex-crcitum velle,contra quam ille cum cardinaU Lotaringo paótus fuerat, appareret. Hocnbsp;cnim fl eiret,iubcbatur cum hofte congredi,flc tarnen vt rationem belli fcruaret,effice-retq; vt ab hofte ortam belliiniuriam,iure propulfare omnibus videretur.Qu^ omnianbsp;claraamp; perlpicua animaduertcret,fequeretur quæ primis mandatis à Rabodangionbsp;^atisimperatafheratjipfefeaditer copararet, fimularq; a cardinale Lot.accerferetur.nbsp;to P I s T Æ I Vcliusperliterascertiorfitquæmandata Rabodangius adamiraliumnbsp;pertulerat:quamoccafîonemna(ftusCæfarcm rurfus conuenire amp; cum code pace a-gcre ftatuerat.Relpondetur vno vcrbo eum non ante aurem ad ifta accommodaturu, c^faris nj}»-quam Regius exercitus alpibus fuperatis in Galliam rediiifetjSabaudo autem quicquid fi ^nbi^uanbsp;ademptumeratreftitueretur.SubiicitVeliusidnimirumeirequodfibiamp;Matifconen-fi “ papa prædiôtum fuerat,ea primo loco poftulaturum ilium quidem,fed fatis tandemnbsp;Iiabiturum,fi belli oftenlis duntaxat fuperfedcretur.Quam conditionem Rex non modo accepiiret,fedetiamiuflîflLettomm exercitum prælidiis exceptis in Galliam redire,nbsp;Caguiniamp;Rangonis milites dimitti,amiraliumad cardinalem Lotaringum,vbiabeonbsp;ucccrfitus ciret,proficifci.Cælâr his rationibus nihil comouetur,nec de poftulatis quic-fluam remittit, nifi quodfeconfilio capto refponfiirum elfe addidit. Hoc reiponfumnbsp;poft tertium diem fcripto exhibet,fed adeo anceps amp; obfcururn,vt tale de induftria videretur dediflre,quö èrenata,fiquid aUud vtilitatis ratio fuaderet, in alium fenfum tor-querepoflct.Intereanihil diligentiæreliquumfaciebat, omnibus temporum articulisnbsp;iniminebat,vt vires fixas accelcraret. Iam ipfo menfis oólauo die Lena violato padonbsp;fuum equitatum vndecim Germanorum pcditummillia,ltalorum ftptem millia, amp;nbsp;Hiipanorum duo Seziam flumen traduxcrat,præter eos qui é Sicilia vénérant amp; quosnbsp;Cælàr fecum adducebat:iâmque inter Taurinos,V ercellas amp; Sangermanum caftrahanbsp;bebat.Cardinalis Lotaringus interim Romam vcnerat,vbi fermones nullos nifi de bel-lo haberi comperit.Cæfarianos iam pafiim didi tantes eum eflè Cæfaris animum,vt belnbsp;4o lum Régi non folùm in Pedemontana regione inférât, ad repetenda quæ Sabaudo a-dcmilfetjfed quàmlatè patent ipfius regni oræ,imô in ipfis inteftinis amp; penctralibus,totnbsp;dcniquefimullociSjVtquôfeverteret Rexplanè incertus eifet. Diccndi poteftatemnbsp;ftiiflbnuntio à papa fibi fieri poftulat,tum die amp; hora conftituta intromilTus huiufmo-di orationem habet.

SI antea dubitandum tibi elfe putafti,pater lande,vtrius culpa, Cæfaris an Regis, adhuc fadum fit vt tua autoritate permoti pacem inter fe bona fide amp; quæ nihil habe-fetmixdiarum,noniacercnt,uexusquæpoltCælaris aduentum partim vidifti,partim {raigt;am igt;aMnbsp;uitellcxifti,nondum ca dubitationeliberatus es:certo mihi perfuafi tibi omnem fcrupu fquot;'“quot;nbsp;lumexemptumiri,fimulatq;audieris quas conditiones Regis iulTuamp;tuo confilio,hîcnbsp;îû apud te Cæfari eram laturus,quafque quum in ilium Senis vercdariis ftationibus iter fanbsp;ciens incidiflem,cxpofiü.Hîc ego fruftra têpus non abfuma, vt quo pado abhinc quinquennium vitro citrôq; itum ac reditum fit, conditiones latæ amp; acceptç,fîmulata pluri-naaac difsimulata,res produdæfint,dum de pace confirmanda,ardifsima coniundio-ue amp; amicitia verè fraterna conftituenda agitunquæ non folùm tibi lîgnificata atq; de-clarata fatis fcio,verùm etiam,nifi ftudium pacis Chriftianæ tibi vires ad tolerandti fuftî-

f i

xo8 • nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;GVLBELLAII

j ceret,teiampndemtædiopotui{rcafficinondubito.Venioadipfumtotiusreîcaput,ç Rex,quuni illinc difcederenijpro indubitato èz. tranfaólo habebat, Cæfari tandem ali-quando placere(vtipfe pater memoria tenes) vt ducatus Mediolanenfis Aurelio ducinbsp;Rcgis filio fecundo traderetur: Regi tarnen vtendi fruendiius, quod poftulauerat,coanbsp;ceders nuila rations veile. Addere etiam, vt Rex interim bello quo Sabaudum laceflï-ueratjfuperfederetjdonec illórum controuerfiæ caufa cognofceretur amp; ftatuer etur.Sunbsp;per bifce negotiis pater à Rege hue milTus fum. Vbi ad nollra caftra perueni, primura ànbsp;Regij exercitus impcratore obtineo vt re fufcepta dcfifteregquum quidem à vero nonnbsp;abhorreret,V ercellas noftrorum impetu expugnari poll'e.Dcinde quum Antoniü Le-uam exercitus fcederatorum totius Italiæimperatorem conuenirem, efficiovtRegius lOnbsp;exercitus trans Doariam pedem referr et,milites præfidio in oppidis relinqueregvt nihil hoftile prorfos ab eo defignaretur.His rebus perfeótis rurfus Cæiàré adeo,Regis vernbsp;bis amp; iufEi quæ de vfufruólu adhuc petebantur remitto,conditionem accipio,vt Sabaunbsp;dica lis iudicio difceptetur,omnes Regis copias offer o, quibus no folùm ad falutem po-puli Chriftiani,fed etiam ad fuas priuatim res ornandas atque amplificandas vteretur,nbsp;modó illius focderatiamp;focij cximerentur,quos ille deferere turpe atque ignominiofumnbsp;fibi effe exiftimabat.

D V M iftapro legatimnnereilli expono, tantum abeft ab eo vteodem illumanimo amp;: conhlio atque anteareperircm,vt contra primùmfateti cunólaretur (quod tamc ad extremum verum effe agnouit)fevnquam ifta concefliilêïtadcmquumingenuèlö-quendum erat,palam declararet,faltem conieóturam fatis magnam præberet, cur nonnbsp;fadtnrum intelligerem. Nunc quantum ex fama quæ per totum eius comitatum percrenbsp;brefeit intclligo,re(fta ad bellum cum Rege gerendû feftinat. Atqui, pater fände,ûnbsp;genter attendatur quemadmodum omnia inter eos fuperioribus bellis ada fiierint,v-terque vel in fua,vel in aliéna,vel in communi etiam amborum fortuna fatis caufx,cte-do^reperturuscftjcuræquasconditionesftbinon eile repudiandas intelligat : rebusnbsp;alterna viciffitudine fecfidis aduerfis ambo cdocti,fatis habebunt vnde iudicét quàianbsp;confidere aut deiperare defortuna debeant. Nam vtdemus Cæfarem ilia amp; fæpiusamp;Snbsp;magis præter Ipem propitia atque arnica vfum fuifle,comperiet tarnen in omnibus vi-doriis quas adeptus eft,viâ:oris res non minus in pcriculum,quam eius quern prælio funbsp;perauerat,veniffe.Robertus Marcanus,a quo omnia hæc bella initium habuerunt, ali-qua in Cæfaris poffeflionibus occupandi fpecie vfus fueraf.ille turn maximamditionisnbsp;partem ei ademit.Deinde tanquam hæc iniuria à Rege orta eflet, in eius regnum cumnbsp;exercitu impreffionem facit,Mufonem capit, Mafferiam obftdet:poftea à Rege expel-litur,aliquot non obfeura oppida amittit,profed;ione noóturna fugæ non abfimili fe innbsp;Hifpaniamrecipit.Ibi Fontirabiam,vnum ex regni Hifpanici clauftris amp;: propugnacu-lis,a Regio exercitu captam effe comperit. Fortuna poftea quafipariafaciens,aliaexnbsp;parteillifauet,Tornacum Neruiorumper fuos occupât,ducatum Mediolanenfemànbsp;Regis fide abducit. Is nouum exercitum mittit, qui initio fœliciter pugnat, tandem adnbsp;Bicoccam profligatur. Alius porro à Rege exercitus comparatur,cuius tamlæti funt amp; 4®nbsp;proiperifucceffus,vtvixtotalnfubria oppidum vllumin Cæfaris fide atque focietatcnbsp;permaneret.Rurfus fortunæ fubita extat mutatio,Regiæ copiç labefadantur, Cæfaria-niprouinciamingrediaudent, Aqucnfem ciuitatem totius regionis caput amp; alia nonnbsp;pauca oppida defertaoffendunt,Mafîiliamobfidentamp;: valde infeftant:ad famam dc-mum Regij exercitus,quemaduentare audiebant, incompofitiamp;palantes difeedununbsp;Rex vlterius erumpit,alio amp; breuiori itinere alpibus fuperatis totam ferê Infubria fub-igit.Cæiàrianæ copiæ paulo poft inftaurantur,Regiç atteruntur,deniquc delentur, ipfcnbsp;captiuusin Hilpaniam abducitur,conditionibus valde duris dimittitur. Qi^ quumnbsp;moderari poftulantibus vniuerfæ Italiæ,Galliæ amp;: Angliæ fociis recufaret,eô propènbsp;venir vt non folùm Infubriam fedNeapolim etiam amitteret. Fortuna eumdenuo e- Pnbsp;rigit,amiffa recipit,papam Clemcntem capciuum tenet: ad quem liberandum Rexnbsp;exercitum mittit,quialiquandiuvilt;ftoria turn in Infobriatum regno Neapolitano po-titur: quoadfumma Cæfaris pcrnicie inIpeciem proxima, quumcopias naualesàRc-gia claflè profligatas non femel amififfct,præcipui belli duces capti effent, facultas ramen illis datur qua Regio s corrumpcrcnt,amp;: vié^oriam in cladem conuerterent.Haudnbsp;mulco

COMMENT. LIB.VI nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;109

ttiulto pórt: viribus redinregratis Italiam ingreditur,amp; trépidante primurn Italia infceli-cem tandem exitum fortitur.

E N tibi pater fände vera renifn adhuc geftarum contrada in fummam biftoriaj cuiusneipfequidemesnefcius.Inquanonvideo Cæfaremtam conftantiamp; perpétuanbsp;rerum fuccefl'uvium,aut Gallicumroburadcolabefadatum efl'e,vt haefpe fretus,d-quidera redamonentes audiet,rurfus fortunç arbitriovidorias fuperiores debcatco-mittere:vbi non minus caufæ eft cur timear,ne vno die amittat quicquid laudis amp; famçnbsp;per tot annos fe confequutum eile prædicat,quàm cur illi fummum cumul um amp; fafti-gium fe impoli turum elle confidat.Hoc quidem confiât,pacem inter illos initam fuifîènbsp;to dum illcfccundis rebus fuperior efl'et,vtpacem dedifle potius quàm accepifl'e vidcrc-tur.Hoc vnum ell quo mihi quidem præcelluille viderétur, nili earn pacem certis ni-rnium duris coditionibus dcdill'et, ex quibus iullam habuilîè nietucndi caufam vide-iur,nc Regis liberorum animisademptihac pace patrimonij iniuria perpetuo relide-ret. Qj^rebatur ratio qua omnis argritudinis radix euelleretur, amp; principum illorumnbsp;amicitia atque pax foueretur.Hæc ratio iam non modo inlliaita fed eoufque prouedanbsp;ftieratjVt tantum non inuentam elTe omnes confiderent : quod llatuerent hac recon-ciliatione Caefarem eo metu libcratum iri quo fe retineri diditabat,quia Regi diffide-bat,quominus fummas res aggrederetur,quarum alioquifoelicemamp;facilem exitum vinbsp;deret.Qmn amp; illud fore lperabant,quum Chrilliani populi pars illi lluderet,pars Regi,nbsp;to vtomnium loluslludia coniundis lociatilque Regiis viribus amp;:copiisfibiconciliaret:nbsp;qua opum accelfione tarn late Cbriftianæ dominationis fines propagate pofîèt, vt nihiJnbsp;rammagnilicumabvllopoflCarolummagnumfadum fuerit. Qua.’(malum) iflafibinbsp;vultmutatio?quidadCæfarisfœlicitatem amp;gloriamaccefliirum Iperare aut commi-uifei pofïùnr,qui ab hac lêntentia eum deducunt tam tu ta,amp; quæ tanro illi tum cmolu'*nbsp;tuento tum decori futura fit’Deduci eum ab hac fentcntia dicerc non dubito : auertatnbsp;enim hoe Deus Opt. Max. ne in exccllêtilïimiamp;: ornatiflimi principis ingehio adco turnbsp;pisfimulatio reperiatur,vtcontraquàmfentiret,hac orationevti confulto voluerit. Sinbsp;Cæfaris vtilitate mouentur,quid ad ilium commodi redit ex ducatu quern amp; magno a-deptus efl,amp; pluris fcruabit? Interim duas iflas potentilTimasnbsp;nbsp;nbsp;inuidas familias, quas

50 portumamp;perfugiumnaufragioChriflianoprxberedebent,perpetualimultate difli-, nbsp;nbsp;nebitjfumptibus immodicis actereqamp;vrrique facultatem occafionémque præcidet,ne

res maioris gloriæ amp; fplendor is moliantur.

Iam veto conflituamus quæfo tanquam in libra quicquid bello vnquam Cæfâr qua:fiuit:deinde ex aduerfo appendamus clades quas interim accepit. Primam ordincnbsp;coIlocemus,quóddumiflafiebant,Chriflicrno Daniæ regi praeflare non potuitqutcnbsp;hater a fratre exp edare potefl,quiquum nihil auxilij vfquam haberet, amp; regno amp;li-hertatc fpoliatus ell.Neque item Ludouico Vngariæ regi, quicum fraterna propinqui*nbsp;täte etiam coniundus efl,fublidio elle potuit,qui bello contraTurcam communem fi-. dei noflræ hoflem amp; vitam pariter amp; regnum amifit,cu grauiflimo vulnere quo Chri-40 flianam Rcmp.omnem acerbiflime affedam atque afflidam feimus. Mcdiolanenfemnbsp;ducatum ampliflimum elfe non inlicior:fed fi omnia rede a:flimentur,cû damnis qua:nbsp;accepta efïè commemorauimus, non efl conferendus, cum tanta fanguinis Chrillianinbsp;¦nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;t:opiaqui in hac caufafofus efl,cum tot fortilfimorum ducum iadura, cum tot cxerci-

j nbsp;nbsp;nbsp;tuum terra manque internecionc.Qua: omnia fi ad fandiora amp; iufliora bella contulif-

htnus,nuncSeruatoris noflrilefu Chrifli notitia ad maxime exteras amp;;barbaras genres ,inbsp;nbsp;nbsp;nbsp;propagata fuillet.Regem quidem ipfum,pater fande,qui illo fpoliatus efl, iura omnia,

turn diuina turn humana omni acculationieximunt in iisquæ hadenus geffit. Siquid porrohacinrebello tentabit,vtipla padionis formula incufandus videatur,(quave-t^tur huiufinodi quidpiamconari)tameniifdemilliscaufisquasattuli ad lui purgatio-fo ncmvti poterit,pro eo acliberis,regno acpopulo obflridus ell,vtliberorum luamcui-qtte patrimonij partem attribuât, ncquid tota hacreditas detrimêti accipiat:quibus fi itanbsp;wtisfietjVt quod cuique obtigerit,co contentus fit,hinc fequutura efl totius regni atquenbsp;populi quies, pax amp;: Concordia.

Sjnavtem ifbmonitoresCæfàrisIaudeamp;gloriaducuntur,quamamplioreni ^uçfogloriam confequi poffit,quam fiinfigni parta vidoria,etiam infigniorem modo-

G

lia nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;GVL. BELLAII

J y J rationislaudcmaflequatur:eodémqucfaôloamp;liberalishabeatur,fimùlqucinaioresil-li res gerendi materies occurrat,amp; facultas Regis fœderatorùmq; ope præbeatur? Por-ro ß hoc illos habet folicitos, quemadmodû certa fide omnibus caueatur, cuius ratio-nem idoneam ab illis inueniri non pofle audio,inter duos principes fcilicet, qui ex tam grauibus inimicitiis nuper in gratiam redicrint:ego veto contra,parer lande, affirmo,finbsp;nihil vnquamfimultatis intercclfiiret,nequealteriquicquam aduerfi contigilTetjquê-admodumfacilius conciliaripotcratamicitia,itafacilius polie dirimi ; proptereaquodnbsp;quum pares amicitiaminirent,neutriuspotiore conditione, sequaßs etiam futura eratnbsp;necelfitudinis obligatio.Nunc tanta Cælàrisliberalitate Rex deuindus, quantum fibinbsp;olficij fuftinendiun fit,vt gratiam perfoluat,fatisintelliget;nifi forte fe prorlùsingratum lonbsp;haberi volet,omnique auxilio, ope amp; ftudio turn diuino tum humano indignum. A.u-dacius loquar: fi bene Regem noui,eiùfquegenerofuni animum ex diuturnaamp; ûnû-liari confuetudine perfpedum habeo,hoc acceptum beneficium aliudpoftea viciflimnbsp;mutuum pariturum eft,cum ilia grati animi memoria cuius mcmini.Ita mutua h arc ne-celfitudo duobus maximis amp; firmilfimis vinculis quæ vnquam poft hominummcnio-riam in huiulmodi caufa extiterunt,reuinda conftrida ellèt,communi vtilitate,quxnbsp;ad vtrunque pariter rediret,ac fide: cuius quidem hoc ingcnium eft,vt nemo alterw^ ß*nbsp;bi fidem melius obftrirtgere queat,quam fi illi fidem habeat. Atque hæc, pater fände, anbsp;me dida funto partim vt qui à Rege ad te millus fum,partim vt qui princeps fum Cht^'nbsp;ftianuSjCui falus amp; quies publicapopuli Chriftiani more maiorum charilfimafit.

H o c infuper illius nomine Ipondere non dubito,eius confilium efleamp;porrnfoquot; rc,(vrinam tam fcelix quam pium) vt nonnihil de iure fuo potius remittat,quàm vt fum-mo iure exigens quæ fua elfe intelligit,ad bellum cum Carfare gerendum compelhnir-Qua tarnen necellitate fi tandem vincetur,vt ferro quod fuum eft répétât,bellum tanta contentione tantoque ftudio perfequetur, vt timendum videaturnenos (iam enim,nbsp;pater fande,loquorvtcollegaamp;cfrater fandæhuius Apoftolicæ fedis)nos,inquam,comuni amp; auito noftræ Religionis holW nimis Içtum huius belli fpcdaculum prçbeamns:nbsp;neve corporibus fortillimorü hominum tam funefto bello cæforum(quç propugnacu-li vice eiusfurori obiicienda erant)pontem faciamus, quo aditum fibi ad nos in ip^^nbsp;noftrispenetralibusinuadendos comparer. Deus meliora,tu verb,pater fände, quem jonbsp;non latet quo loco tota res fît,quàm potens amp; terra amp; mari hoftis nobis immineat, videnbsp;vt tale ftudium amp;operam hue afferas,quó amp; apud homines immortale nominis tui de-'nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;eus relinquas,amp; cælo triumphum gloriofum inferas,captiuorum turbam tua innoccn-

tia,prudentia amp; communis falutis cura deuidam abduces, odium nempe,fîmultatcm, diflldium,bellum,crudclitatem cum reliqua atrocilfimarum calamitatum fentinaquanbsp;hodie Chriftiana Relp.mirum in modum afflidaturrquam Deus Opt. Max. tux curxnbsp;amp; fidei æterna fiia prouidentia commifit.Tuü eft,pater lande, hue omnes ingenij ner-uos intendere,atque eo magis(mihi enim Ubere loqui per te liccat)quod iam rumufeu-los nefeio quos audiui(quæ eft hominum peruerfitas)Cælàrem animo nonmalè adpa-cemcomparatohucvenilïèjlèdvoluntatcalienatadifccfliire.nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;.4°

H A c oratione papaintelleda,turn verbis tum vultu præ fe ferre ccepit, quàm iUi doleret res alio non potuilTe deducirquinetiam quae cardinalis extrema oratione dixe-rat,ingenuèfatetur,fibinuntiatumelî'equemadmodum hirumores tota vrbe fpargc-rentur.Ibi tum multis verbis commemorate cœpit, amp; quantopere in hoc negotio ela-borairet,amp; quàm obfirmato animo Cçfare reperiillet,qui maxime confiderct Régi ex-iguas ad refiftendum vires lùppetere,fe diligentillîmè prouidille ne G ermanorumvllanbsp;prætcreaauxilianévéHeluetiorumillimitterentur, Quæ omnia adeó fibi papa veranbsp;elfe perlûaderi lîuerat,propemodum vt Régi autor elïèt,vt quancunque pacem Cxfatnbsp;ferre pro fuo arbitratu vellet,earn quauis conditione etiam deterrima accipere ne reçunbsp;faret.Ad extremum tarnen duos legatos ad duos illos principes mittete decreuit,vnu Pnbsp;cardinalemCarpcnlèmadCælârem,alterum cardinalem Triuulfium ad Regem,ßcnbsp;tarnenvtitervnàfacercntdonecad Cælârem peruenirent:ita enim poftquam ambonbsp;cum illo coUoquuti fiuflcnt, qui ad Regem profedurus elî'et, eum certius quæ diceretnbsp;amp; quid Cælâr polliccretur,habiturum videri.

CARDiNALisà papa his confedis rebus dilcedic,V enetijs iter facit, tàdcm ad Cæ-farem

COMMENT. .LIB.VI nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;211

o

farein Petrofandû pcruenir.Q^c denuo partim verbis fuis,par tim mandatis à papa ac-ceptis diccndo amp; moriendo hue adducerc conatur, vt qux antea pollicitus fuerat con-firmaret, amp; rata haberet. Tandern vbi videt monitis nihil cïi'c loei reliólum fub difcei-fum huiuftnodi cum eo verba facit. Tametli, Cæfar Augufte, ex itincre quod inftituis, carJinaiùia cx ijs qux paras amp; loqueris » fatis peripicio,Regi fratri tuo nihil iam efi'c quöd aliam abs farinai ad. cenbsp;te conditionem quàm armorum cxpeóletiquin ôâ ab ijs quorum fide amp; diiigêtia res tuçnbsp;potiffimùm adminiftrantur,audio tuaconfilianon tam eö fpedare vt Sabaudum reili-tiias, quàm vt Regem in ipfis regni vifceribus adoriarismon tarnen defiftam quin te e-tiam hodie orcm,vt animi perturbationibus paululum moderari cogites, neu odiumnbsp;amp; /pem,quibus nihil infidum magis aut minus tutum fieri po reft, in confiliu adhibeas,nbsp;aut te tranfuerfuin rapi patiaris.Bellorum exitus comunes funt amp; ancipites : quo fæpiusnbsp;Viâoriam confequutus es,eo te diligentius cauere conuenic, nequid fufcipias,quo rerunbsp;geftarum iplendor obfcurari qucat,quoq; detrimentu maius accipias, quàm caufa gratis viderctur extitillè,quæ te in hoe difcrimen vocare potuerit.Vnde profeóto fieret,vtnbsp;calamitas hæc temeritati amp;immaturo confilio tribuerctur, res fecundæ fortunæ arbi-trio non tua virtutc aut lapientia contigifle putarentur.DeRege fratre tuo hoe non du-bitas affirmare pofiüm,eum, nifi prior arma capics, nifi à teprimùm claflicum dabitur,nbsp;Hifi prior ilium lacefles, bellum non elfe tibi illaturum. Sinaurem ilium adoriri maximenbsp;in ipfiiis ditione amp; regno inftitues,quemadmodum palfim tui gloriantur,hoc tibi vati-cinari amp; prædicere non dubito(liceat quçfo cum bona venia libéré quod fentio eloqui)nbsp;fiillius regni robur amp; Galliç florcm,fi populi in vnam voluntatem conipirantis conien-fum amp; concordiam,fummumq; erga principem ftudium ac fidem bene noui, fi me nonbsp;fallit ipfius Regis(à quo educatus fum amp; ornatusjanimi prçfcntia celfitudo,atque in-defatigabilis in re præcipui momcnti,quam femelfiifcepit alacritas, non procul iam ef-fc,quum pro maximo beneficie à Deo optabis amp; petcs,vt te faluum ex hoc bello extri-carc polIis.Sic enim habeto, aliam eile Galli militis rationein tueda regionc bello quæ-fita ,atq5 quü pro patria, oppidis, agriSjpolfeffionibus, templis, delubris,focis amp; aris pu-gnandum fibi eile videt : pauci eum abfijj vcl repentina pernicic vel maximo diferimi-ne domi adorti funt. Quocirca te Cæfar rurfus ctiam atqs etiam moneo, nc committasnbsp;^ttcmerarioconatucuipiâGalliæloco anteaobfcuroamp;:incognito,nomenamp; celebri-tatem tua calamitate afferas. V eriim vt femel dica, fpero fore vt potius te à fententia de-^uci liic patiaris,quàm in Galliamiter facias, vnde no parum periculi eft ne res tibi tumnbsp;’gnominiæ tum damno fitfutura.

C Æ s A R tametfi hanc orationem parum grato animo audierat, non tarnen fibi Valde dilplicere oftendit earn loquendi libertatem qua cardinalis fibi fiimpfcrat.Quodnbsp;}'tfacerct,no ta mouebatur hominis autoritate,digni fané cuius ratio haberctur, quàmnbsp;*pfa facundia amp; vcnuflate,quain diccndo valebat. Gratias illi pro fideli confilio agit,Denbsp;nm precatur nc cum verum vatem eifc patiatur : addit fibi aures ad æquas pacis condi-noncs nondum prorfiis eile occluias, modo Sabaudus ( cui deeife nifi cum fiimmo de-decorenon polTctjin primis reftituereturifin minus,fiiorum confiliorum (quæcunquenbsp;tandem effent)rationes tam apté inftitutas effe, vt omnia fibi profperé euentura eflc nónbsp;tlübitaret.Ipfè tarnen poflea quum cardinalem coueniret,humaniffimé fafliis eft, in ijsnbsp;S UÇ ad Petrofanâum dixifrct,ipfo rcrum eucntu didiciffe eum vatem non vanum elf.nbsp;^ardinalisdecimofeptimoMaijdieinaulamad SarrambertumForeftanorum venir. cardinaOsadnbsp;^egi renuntiat quiequid ex oratione,vultu atque habitu turn Cæfàris in profedionc amp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;in Gal

teditUjtum papæ in vrbe,dcniq5 ex fama paflim à füo ex Gallia difceffu compercrat,auc t^onieftura affequi potucrat.Summa erat,nihil æquitatis à Cæfàrc iam eflè expeólandu,nbsp;t^crtuni effe in Galfia infefto exercitu venire,Cæfarianos prædicare ira omnia efié pro-nifa,vtnulla Germanorum auxilia Regi finrlperanda,neque pagorum qui exHelueticanbsp;tep.papæ adhuc dominium ferrent: qui veró à Romana fede defeciflent, tum Germanos tum Heluctios,itafuorum opera Regi elfe infcnfos,vt nihil illinc opis aut auxilijnbsp;^^pedandum cfl'et.Nuntiat infuper quemadmodum Antonius Leua(vti fiiprà diétum

copias fuas Seziam flumen traduxiflet, neqs diu difÏÏmulaturus viderctur aut cüóta-tnrus,quin noftros prælio lacefleret.

Hoe accepto nuntio Rex amp;: fimul ijs quæ ab ora Picardica amp; Campania de mili-

s 4

ill nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;G V L. B E L L A I I

.. nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;o

¦j y J nbsp;nbsp;turn numero qui cogebatur multi affcrcbant, rem primum cum intimis communicar,

amp; ijs quorum prudenciæ in fummis negotijs maxime confidebat,deinde concilio con-uocato exponit quæ partim trans alpes partim per citeriorcs regni oras fiebant. Enim-uero,inquit, tandem aliquando Cxfar fimulandi atqj diflimulandi fînêfaciet:deinceps m catKt confilio capicndo non erit cur in hac difficultate hxreamus, 0£ deliberatie inftitua-tur,num hollis loco iam fit haben.dus,amp;: bellum aduerfus eum par ariopor teat, an verb aliquandiu cundandum, dum faóliscum oratione pugnantibusfeipfum elle bellinbsp;autorem demonftretmunc,quantum ex ijs quæ nuntiari auditis intelligi poteft, prope-diem laruam deponet.Qimd fiqui funt quibus adhuc religione nimia in hac caufaducinbsp;vifus film, quàm vt regni mci rationes ferrent aut vtilitas poftularet, nóndü tarnen me 19nbsp;vllius rei panitet.Nunc enim res eo deducetur quó,fecijdum pacem tutamamp; arquam,nbsp;in primis venire cupiebam,nimirum ne ad bellum mihi cumillo veniédum efl'ct, quodnbsp;nó Deo primùm deinde etiam hominibus probaretur. Qimmobrem fi bellum iultumnbsp;eft quod quis necelfitate compulfus gerit,isvcró omnium hominum iudicio ad bellumnbsp;adigitur, amp; meritó arma fumit, qui omni alia fpe exclufus eft : profeólo humano etiamnbsp;iudicio,nó tantum diuino(quod mihi nunquam in dubium venit) ius amp; fas anobisnbsp;tota iniuria hollis eft. Atque vt de Sabaudo primùm agam, teftari omnium mortahïimnbsp;confcientiampofl'um,quàmfaepelicueritnondico capereautoccupare,fedquumifinbsp;manibus iam haberem, retinere maxim am meæ poflcflîonis partem quam tenet,nbsp;quum nondu tantopere focijs atqj fœderatis valeret. V crùmfatis perpetuó habui,quan 10nbsp;diumeper meas poflelfioncs, quoties vellem, tranfirenonimpediebat, quódcumali-quoties de meo iuremoncndum curarem,id adeo nelongioris temporis præfcripuonenbsp;obtenderet:in quo etiam perfeuerarc omnino decreueram,fi fe mihi commodum vicinbsp;num fempcr prxbuiftet.Omitto diccre(quod fatis ipfi memoria tenetis) quemadmodunbsp;pollquam ex Lufitanica pr opinquitate in Cæfaris focietatem afcitus efr, lê erga me gef-fcric,prctiofa fupelleélilc oppignerata rebellem amp; transfugam contra me pecunia iuuc-rit,me bello captumelTe per literas gratulatus,Heluetios a mea focietateamp;fidc alienarcnbsp;conatus fuerir, meum amp; liberorum patrimonium emerit, vt etiam Nicaram ( quæ mcanbsp;eft) papæ Clementi, vbicolloqueremur, denegaret. Sed quod proximè me per mcasnbsp;poflelfionesiter facereprohibuit, in caulameaperfequenda, quum quidem tarn indi- jonbsp;gnam in me accipere contumeliam nollem, quam mihi Galliæ Régi minime fords illenbsp;Sfortia intulerat, qui nomine tenus amp; precario Mediolanum tenebat: quis non quxfonbsp;de fuo iure ftatim armis decernendum fibi efl'enonputaflet î At nihilo tarnen Icciusnbsp;düm ifta paro, rem pacate amp; lenitcr tentarc inftituidd quia obtinerc non potui, hoc mtnbsp;hi faltem licuit,vt armis,quae iam in manu habeo,quod æquum fasque eft auferam.Iatanbsp;verb Cæfar,quanuis conlânguinci fimus, amp; eius lororem in matrimonio habeam, voluit tamenSabaudi caufam defendedam fufciperc. Primùm petijt vt bellum inceptumnbsp;intermitterem: feci, amp; indubitatæ vibtoriæ apermm curium inhibui. Poftulauit vt ex-creitum ab Vercellis obfidendis abduccrcm:morem ctiamin eo gelfi.Rogauit vtexer-citus mci imperatorem ad fc de pace mitterem ; quod quanquam vix vUa arquitate po- 40nbsp;ftulabatur,concelfi tarnen. V oluit prxterca vt copias meas cis alpcs rcuocarem: nehocnbsp;quidem reculaui,fed mei excrcitus imperator! iulfi,vt difpofitis per cer ta loca prçlîdijs,nbsp;reliquum excrcitum hue remitteret, nifi qubd Italica auxilia Caguini amp; Rangonis di-mittiprxcipicbam. Poftremb petijt etiamvt cum Sabaudo in iudicio contenderem:nbsp;conditionem accepi,amp; papam iudicem tuli.Deniquc,vt vno verbo omnia, quid tandenbsp;à me prætermilïùm eft,quod quidem fieripolfit dcbeat,vc Deo amp;: homimbusfatisra-ciam,amp;: caufam illis mcam probem?

Ille verb interim exercimm fuum extra præfcriptos limites deduxit,quaritum ex meis copijs detraxi,tantum fuis adiecit,ncque iam quicquam deeft,nifi vt(quod nabet prouerbium)oppugneturSaguntum,dum ego Romx,hie amp; alibi tempus délibéra- JCnbsp;tionibus abfumo. Imb hoc tantiim inter fuos magnified prædicaqiam hoc fe agcre vtnbsp;bcllo me in Gallia pctat,mequc ad infimam omnium inter quos regnum obtineo conditionem redigat. Enimuerb vt vniuerfi mortales animo plane lint excxcati, non ocu-lis corporis,non poteft tarnen Cæfar Deum,cuius oculis omnia patent,qui omniaprænbsp;fentit,decipere.Qmfi non alia caufa adduceretur quàm vt Sabaudum reftituerct,

COMMENT. LIB. VT. nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;tij

illi c/Te deberet, vt ca recipiat qux illi bello ademi, ac non vt aliqua ex meo regno oppx-da occupet. De quibus fane pretio cum Sabaudo decidcre malim, vt quod meum eft, belli vitandi caufaredimam, quàmpenes hominem adeo fufpcctiim dubiæ fidei re-linquere. At enim è duobus ille alterum euenturum efle prædicat,amp;; difiunóli enuntiaunbsp;antecedens vt verum fumit, deinde bellam fuæ ratiocinationi, quam fibi confinxit,nbsp;complexionem,fidijs placet,fubiungit. Ait enim autfe Galli æ Regem for e,aut me Cx-farem. Equidem Cæfar eftc non cogi tomeque verb ille, fi omni officio erga eum, erganbsp;Sabaudum, erga Dcum ipffim, omnium padionum teftem amp; arbitrum, fundus furanbsp;(^.uod præftitiflè me confido)Galliæ regnum vnquam obtinebit.

Imo Deusipfeomnis fupcrbiæincoleràbilisq; contiimaciæ iudex aevindex, àno-bis ftabit,nosqi ab cius prauis confilijs amp; conatibus (quemadmodu ipero)tuebitur,atq5 in eum iram fuam vlcionemcp conuerter,a quo nulla ratio fircicndæ pacis amp; deponen-dæ fimultatis, quantumuis æqua, impetrari poteft. Itaque quum làtis feiamus quid in-terfitinter eum qui Dco propitio amicoque vtitur, amp; eum qui aduerfum amp; inimicumnbsp;fibi conciliauit,liceatque nobis animis bene confcijs hoc bellum ingredi:agite,rcm ag-grediamur no ibium ea animi alacritatc qua cçreris in bellis vh fumus, fed iufta ira amp; in-dignationepcrcitiaccedamus,qua noniam perduelles,fcdfœdifragosamp;: captionumnbsp;perfidiæque artifices vlcifcamur.Nunc quoniam audimus duos exercitus ab hofte connbsp;duci,videndumreftatinvtrampartempotiffimas vires noftrasconuertendaseflepu-fenius: vtrumue magis in rem noftram fit ( quanquam id ab innere pendet quod ab illonbsp;’nftitui videbimus)alpcs,vt illi obuiam procedanius,fuperare,an expedare dum in Galnbsp;fiana cu infefto excrcitu vcniat,ciusque aduentu paratis copijs prçftolari,vt tandc in pa-^ria cum illo congrediamur : nam vtriufq; extant rationes amp; exempla. Sed quando huenbsp;^os conuenire iuffi,vt quod quiique fentit,libéré amp;:aperté eloquatur,non vt quod mihinbsp;^agis placcre intelligecis,id fequamini:rationes que vtrinque aft'erri poffiint, non coninbsp;^eniorabojfed ex varijs fententijs qua: à vobis dicentur, quibus res plana fiat, quod vi-Qebitur Optimum efle pronuntiabo.

H V I c Regis orationi vniucrfiquiin concilio aderantaflentiuntur. Etenim pra:-jo nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;quod omnes perfuafum habebant omnia fecifle cum amp; officio abundefatis-

Reifte, priuiquam bellum Sabaudo inferrct,nonnulli fentiebant eum non minus re- ^ifcoitcUiojea ƒ c atque ordine fadurum fuifle,fi cadem alacritate perrcxifl'ct, quam quod tories Cæ-^tem refpexiflet. Qui fi grauius coqucreretur,non minus æquum quàm facile rclpoii-^tn in promptu fore,dum nihil quod ipfius eilet,nofter exercitus attingeret, quemad-^odum expeditionis initio vifumfùerat. Necdeerant quioptaifentamiralium nonnbsp;^rn cito mandate Regio obtemperafle, fed vtpotiusVercellasoccupafl'et,dum Rexnbsp;enuo bello interdicercr.

Sed quod fadum eft,fieri vtinfedum fit,non poteft.Porro quod ad res præfen-attinebat, omnes exiftimabant ( idque valde verifimile erat ) quando Cælàris confi-iiim(qucmadmodum ille quidem didirabat)de Galliç regno occupando crat,vndc Rc deturbaret,eumque funditus euerteret:vbi illc eifer,ibi exercitus totum robur fu-^^rum, ibiq; eu vniuerfas vires fuas, aut certc maximam partem habiturum elfe. Quodnbsp;^9^id alia ctiam ex parte aggrederetur, id futurum duntaxat ad Regias vires diftinen-3 amp; maiores fumptus faciendos, non ad vUam rem magni momenti perficiendam.nbsp;^^lîicnimRex muniriamp;: teneritria autquatuor oppidain agro Pedemontano iuf-/‘ec,illucque magna amp; firma præfidia tumequitatus tumpeditatus deduci, belli ra-'oticm omnino pofeere, vt vel Cæfar ilia, antequam in Galliam irrump eret, vi occu-P^i^et, aut in Pedemontana regione fatis virium ad ilia obiidenda relinqueret, aut de-^‘que aliapari multitudine præfidialocis finitimis difponcret,quæ noftrisimmine-jijnbsp;nbsp;nbsp;nbsp;ne modicaacccffionc audi fefe coniungerent, c prxfidijs egrederentur, amp; facul-

momentiperficerenr. Itaquenoneflè ^^fflimilc,modô omnes in officio erga Regem eirent,Ca:farem, fi Pedemontanam re-amp;onem noftrorum prçfidijs liberate amp; expurgate vellet, antequam in Galliam moue-^^beo anno Gallias magnum damnum inferre poifemeque rurfus, fi aliquot modo op-Pda ptæfidi js firmata,ac non iuftum ad noftros qui illic manebant obfidendos exerci-..nbsp;nbsp;nbsp;relinqueret, pofle cum abfq; externis auxilijs code temporelmaximé quum paulo

X14 nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;G V L. B E L L A I I

I J J nbsp;nbsp;ante ingentesEitnptusaduerfusBarbaros in Africa feciflet)duosmagnosexercitus aie-

re,quibus in duobus regni locis magnum quidpiam occuparet,in primis verb inPicar-dorum amp; Campanorum finibusdn has cnim duas prouincias non facile per vim irrum pi pofle, neqj iniuriæ amp; prædæ hoftium admodum cas patere. Iraq; optimum efl'e om-nes cenfebatjVt Rex præcipua harum prouinciarum oppida præhdijs hrmaret, reliquesnbsp;belli duces ftrenuiflimos amp; viros rei militaris vfu præftantiflîmos quàm maximo poïTetnbsp;numero apud fe haberet:exercitum denique potentiflîmum Sgt;â firmiflîmum compara-ret, quem ilico in earn partem conuerteret, fiue in citeriores fiue vlteriores regni prouincias, in quam hoftis primum impetum faceret. Addebant alij huiufinodi exercitumnbsp;accelerandum elle,quo in tempore iam parato vteretur,hoftis^ aduentum prius occu 10nbsp;parer,quàm alpes rrâièundi facultas daretur: potins in locis nuper bello quælitis bellumnbsp;gereretur quàm in ipfa patria amp; vetere regni fedc,vnde omnia petûrur quç ad bellifumnbsp;ptus fuftinendos funt neceflàriaiquæ non adeo commode prçftari poflent fiinipfisnbsp;nis amp;: vifeeribus regni bellum exardefccrer.

H I s fententijs Rex auditis idem fibiquoqueviderirelpodet,vt quàmmaximum numerum cogeret atqj in manu promptum haberet,his copijsvel coniunèhs velnbsp;hgmntiißa- feparatis vteretur pro ea occafione ac facilitate quam hoftis ipfè bello inferendo prxbcnbsp;ret y fiue tranleundæ alpes effent, fiquidem ille Pedemontanis locis noftros conareturnbsp;expellere, fiue expeôlandum efièt dum in ipfo regno prxlio exciperetur, fi quidem re-gnum ingredi pararet.Sed quocunq; tandcm,inquit,impetum facere cogitet,mei con- ionbsp;filij non cft, vt vel illi pugnæ poteftatem faciam, vel ille me ad pugnandum compellat,nbsp;fed vt eum finam obfidendis oppugnandisqj oppidis milites,tempus,commeatum,munbsp;nitiones rem pecuniariam abfumcre,vt belli incommoda ille etiam experiatur, quxnbsp;nos antea in r c fimili pertulimus. Illud quidem ex ratio ne belli adminiftrandi lacis con-ftat, expeditionem hue fufeipere eum non debere. Etenim quum meis Pedemontanisnbsp;oppidis tantum præfidij impofuerim,fi alia pari numero in fua oppida deducet, quibusnbsp;meos milites,ne fe commoucant,impediat(quod ad minimum illi præftandumnbsp;non poteft vt fatis illi virium fuperfit,quibus in nos coiunétis omnibus copijs impetumnbsp;faciat.Quod fi etiam cum vniuerfo excrcitti tranfiret, id verb eft quod ego maxime 0-ptarim,ob earn quam oftenfiirus fum caufam,in qua cciam hadenus acquiefcoivtnei- jonbsp;fto quidem incommodo mouear,quo afftci eum demonftraftis qui bello in fuis finibusnbsp;premitur.Talis enim calamitas autincommodum nonifi certam noftræ Gallic partemnbsp;infeftare potcft.Caufa qua vt fic fentiam adducor,hæc eft ( vt interim oriiittam ilb qu^înbsp;attuliftis,noftros etiä præfidiarios aliquid illic molituros efle, fi paulu modb fupple®^®nbsp;ti aut fubfidij accedat) quo maiore adducet exercitilm, eo maiore commeam opusju-turum efle, eo plures equos amp;: iumenta ad ilium per alpium iuga comportandum adef-feoportetitatam enimmultitudincmcomparare cogetur,vt duplicata pabutorum copia,qux alendo equicatui vniuerfo fatis eflet,iumentis illis farcinarijs non fufficiat. Munbsp;quum perealocaiter fit illi faciendum (vt etiam frumentumamp;pabulum quod repene-tur,illinc vel auehi vcl etiam vaftari non iubcam, quod tarnen facere decreui ) quæ 1 *1nbsp;amp; folo funt parum commodo ad exercitum vel focialcm amp; amicum alendum,qui cenbsp;riter amp; ftationibus certis iampridem conftitutis ad commeatum conuehendum ^P^nbsp;ratis progrederetur: quàm female accipi quçfb,experieturhoftilis exercitus,quiau Jnbsp;gulos aditus aut tranfitus anguftiores eflrados (nam ego omnes demolitione tollen osnbsp;curabo,amp;: quidem maiore numero vno die,quàm quindecim farcire queant) commonbsp;rari alibi diem vnum, alibi duos, tres, imb vel olt;fto aut totos decern cogetur, oum qnbsp;difrupta fticrint,reficiat? Ne dubitate quin priufquam adloca plana peruenerit,iamnbsp;midia ex parte profligatus fit.nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;,

Tradvctis deindecopijs quumlautioremamp; commodioremfe conditio^^^ naéturos fperabunt, tum verb occurrent oppida mûris cinóta, opéré communita,nbsp;chinarum amp; tclorum multitudine inftrubta,maximis præfidijs firmata,quç egonbsp;plurimis, fortiflimis Scperitiffimis rei bellica: viris complete poflùm, innbsp;oculos ebuertent,nihil videbuncquo vti queant, nullum oppidum nifi vaftatumnbsp;fertum,quo excipiantur,vndique inimicam regionem efle confpicient. Ac quumm^nbsp;demontana regionc ponè haberent Longobardicum feraciflimum agrum,nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;°

COMMENT. LIRVl nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;uj

Cïos amp; amicos, fluminalatiflïma ad coinportanda cibaiia, facultatê promptaamp; ad ma-’iü,vt integri defeflis fuccedcrêt;nunc cÔtrà alpes éditas,cofragolas j fterilcs habebunt, ïiditus oblideri fentientjfubinde pugnandum bbi efle poftquam hac traniïerintjidqs panbsp;ftim tutó, rebus præfertim ita comparatis vt ipfe apud me conftitui : deniqj bis impedi-^entis fiet vt ftipendiü tardius militibus perfoluatur.Hæc profeóto difficultas,quæpernbsp;maxima eft,deinde temporis ipatiu,depreheniîones inopinatæ in hoftico, loca igno-fa, infidijs opportuna, commeatus penuriaquæindefequetnr : hæc omnia huiufmodinbsp;^ihiquidemvidêtur,vtnumerofumexercitumadmiramhominum paucitatemre-ducerc queant.Nos verb circunieólam vndiqs regionem noftrahabebimus, nihil con-Ipiciemus quo non arbitratu noftro vti liceat, fumma omni ex parte vbertas amp; copia fenbsp;oftendet,agri feraces frult;ftuofi,fluminum noftro vfui commodiflîmorum maximusnbsp;iiumerus : res numaria quæ cogcretur, tutô abfque vlla præfîdij neceflitate aduehetur:nbsp;ternpore hoftis labefaiftabimr amp;: clanguefcet,noftri numéro amp; viribus augebuntur, acnbsp;belli exercitationeadvirtutem acucntur: iucundoillo,fiIibebit,{peôl:acuJoperfrue-^ur,vthoftem àfeipfo confici fedendo (quod dicifolet) vel in caftris amœnis amp; muni-hs ambulando cum voluptateconfpiciamus. Non quo tamenillud velim,aut confili-meum fit,vt illic defides ignaui femper torpeamus.Hoc diccre cogito, quo ties a-bquid fufciperc placcbit,forc vt iudicio amp; facultate quç dari vidcbitur,vtamur,non ne-cclîitatc aut hoftis libidine impellamur. Id eft, vt vno verbo omnia, vires habebimusnbsp;^0 intégras amp;reccntcs,acres erimus,impigri tSlt;sfolcrtes,nc occafiones nobis oblatas negli-g^nius,neue hoftibus opportunas amp; commodas quas in tempore arripiat,pra:beamus.

H Æ c infummaftmtqua:faccrcdecrcui,quæiamvtfiant,nullointcrpolîtofpatio ^ggredi oportet.Ego enim iam amiralio per nuntios imperaui,vt dilpohtis præfidijs,re-bquumexercitum hueremittat,copias Caguiniamp;Rangonis dimittatjduftorcs tan-^iitnordinumamp;rpræcipuos aliquotmilitesmihi ftipendiarios referuct,Nunc verbadnbsp;lUos quod attinet, cenfeo, quum primum Cælar bellum aperte facere incipiet, eis pernbsp;Nuntios fignificandum cfle, vt fuas copias inftaurent. De reditu autem amiralij, adhucnbsp;ea fum amp;: ero porro fententia quam oftcndiûdque vt fie ftatuam, duabus moueor ranbsp;^onibus. Vna eft, vt tota belli iliati iniuria penes hoftem apertius rcfiderc amp; illi vni tri-5o Duendaagnofcatur,Altera,qubd præfidijs dcdu(ftis,hofti fub dio impar efieuStatigiturnbsp;fententia,vt ilium ad me primo quoque tempore reuocem,quum præfertim nihil am-pHus caufæ fit quare expedier, dum à cardinal!, qui hue iam redijt, accerlatur. Qm illicnbsp;felinquentur, omnibus cdicam, vt, dum abeft amiralius, marchioni Salufîio pareant,nbsp;^uem illic (vt illi fum pollicitus ) cum imperio velut principcm meum legatumefle vo-lO-Delphinatui aliuminfignem virum præficiam, qui milites illinc redeuntes cxcipiar,nbsp;^prudenter locisdiiponatquæ opportuna amp; commoda ad alpium tranfitusobfiden-nos Sc impediendos videbuntur, interim dum copias meas vndique comparabo. Qui-‘nbsp;nbsp;bas omnibus coniundlis fi Cæfar apudPedemontanos diutius cundlabitur,illucmeura

^xercitum ita inftrudlum traducam,vt illi occurrcrc non dubitem., amp; cum magna Gal-^orum multi tudinc pcriculum facerc,num mea Gallia adhuc homines procrect,à qui-bus toto vitæ meæ tempore Hifpanos in fùgam conijci videre folitus fum,an verb in Hi ^pania alijhodic nafcanturabijsqui iampridem Gallorum virtute territi fugere con-ßietierunt. Noninficior eos à certis annis nonnullis in rebus potiore fuifte conditionc,nbsp;^onditione,inquam, amp; loco:cætcrùm quoties paribus vtrinque momentis,lbla virtutenbsp;: uitnicari oportuit,nunquam vidifle me memini, quin Gallus perpetub Hilpanum licetnbsp;‘Croculum profligauerit,amp;: porro profligaturum fe fperet.Equitatui noftro nimis grauenbsp;j ^uriam faccrcm,fi cum co Cæfarianum conferendum putarem.

It A LOS habcbit,credo:ncquc nobis deerunt,imb aderuntquanrocunquc numero placebit, neque ij omnium poftremi. GermanipeditesCæfarianifinoftrosnu-Uiero fi]perant,at virtutc,animo amp; vfu non vincunt.Quod numero deeft, Heluctijs far ^^ctur,quicquid Cælàr tadem fuis ardbus moliatur amp; fe perfedluru glorierur.In Germanbsp;^]aquidêipfius partiü homines fortafle mcas rationes fuis calûnijs Sc vanitatc ( qui illo-•quot;Urnos eftjnbnihil turbauerint:fed femper ipfo reru cuentu didiciftis, veritati locii illic,nbsp;’Ïüoties demonftrare licuit, datum fuifte. Qua etia caufi addudlus non abs re fore fta-^^3 vt illuc homine negotiorü meorum gnarum mitta,qui quç locum ôêtepus poftulare

t.i6 nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;GVL. BELLAII

£ y 5 inteIliget,adeaorationem{uamaccommodarefciat.Q^metiamvolotummeotum liberorum nomine peterc vt ordinum Imperi j conuentus in diem ccrram indicatur, v-biius noftrumamp; rationum quæ à nobis aft'eruntur pondus exponaturamp;expendatur,nbsp;vnde ortumeft quicquid inter nos amp;Cæfarem controucrfiæinterceflitzvttotacaufanbsp;ab Imperi) ordinibus cognofcatur,qui reuera indices {rmt,amp;quorum eft de controuer-fijs pronuntiare,quæ inter Ctelàrem eos qui in Imperij clientela lunt (quales me amp;li-beros meos Mediolani nomine agnofcimus)incidere polIùnt.Prçterea limulatq; Lug-dunum perucnero(quo me paulo póft recipere,vt meis rebus prolpiciam, decreui)cennbsp;lèo,quando nunc eft nundinarum tempus, negotiatores Germanos qui illuc conueni-cntjaccerfendos ad me eflc,amp;: oratione temporibus data alloqucndos,qui vbi opus ciFe idnbsp;videbitur,maxime liquid in patria aliter quàm res habet fama nun tiante in me dici repenbsp;rient,veritati aduerfus mendacium patrocinentur.

Apfaratui bel nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;I in concilio adorant, in Regis fententiam eunt vniuerlî, principis tantain

lie, Jejcri^tio, nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;j-gßys prouidcudis prüdentiam amp; maturitatem ampliffimis verbis coUaudant, I-

taque vti vifum fuerat,iplô Calend.lun.die loannem Humerium equitem torquatum, qui centum equitibus cataphraétis D elphini aulpicijs præerat, mittit,qui Delphinanunbsp;cumimperiopræefl'et. FrancifcumNocetum comitemPontremiumexlua turma adnbsp;amiralium exercitus imperatorem denuo mittir,qui diceret fi bi valde probari quæ modern nuntio fibiftgnilîcaftct,deijs quosprælidijsTaurinorum,Foiraniamp;ConijpræpOquot;nbsp;nendos putaretûubet rebus ita perfcdis ad fe reuerteretur. Gulielmû Bellaium Langæ-um,ipfumetiam ex regia turma nobilem inGermaniam mittit,tum ob caulâs anteanbsp;commemoratas, tumvtàducibusBauaria: centum ilia coronatorum milliarepofce-ret,quæ anno lyjj apud eos depofuerat,quum id cuius caufa depoliti fuerant,ianivrge-re delijftet, tempus quo mutuum reddi oportebat iampridem prætcrijftèt, negotiumnbsp;denique valde premeret, vt quicquid vnlt;^ique opis poftet, corradere cogererur. Quæ-ftorem in Picardiam cum ingcti pecuniarum fumma mittit, turn ad mill turn deleftumnbsp;vbicunque opus eftet, habendum, turn ad oppida amp; caftra amplius munienda, fimulnbsp;duos rei machinariæ præfedos, Lufarcium amp; Magdalenium cummultis tormento-rum magiftris, loannem Crcquium Canaplium comitem Mantium amp; Molantium,c-quitem torquatum amp; centum regiæ turmæ nobilium præfedum, Odardum item Du- jonbsp;betium quinquaginta cataphradorum ducem Boloniæque fenefchallum ad fe accer-ftt:hunc verb equeftris dignitatis infigni torque aureo donat.Maftiliam Antonium Runbsp;pefocaldum Barbezium cquitcm torquatum amp; quinquaginta cataphraétorumpræf“^quot;nbsp;dum mittit,qui cum imperio præelFet.

E 0^ I T v M clafles augct, trecentarum lancearum numero adieólo. Antonio comiti Marleano turn filio primogenito,hodie duci V indocinenfi, loanni A urclio marnbsp;chioni Rotelino, Francifco Cliuio comiti Niuernenfi, amp; principi Rupeforionio quin-quagenos équités attribuit. Ferentariorum item equitum claftes amp; peditum cohortesnbsp;augetzloannem Paulum Ceretanum duccntis ferentarijs equitibus amp; duobus peditumnbsp;millibus præficit, Canaplium pari numero, Martino Bellaiototidemferentariosequt- 49nbsp;tes,ducentos hippofclopiftas,amp;: duo millia peditum Italorum attribuit: ex quibus loannem T aurinenfcm, Sampetrum Corficum, CoIlium Corficum amp; Chinchæum quin-genetis præfecit. Non multis póft diebus Régi nuntiatur in Hilpaniamilites confcribi,nbsp;quibus impreffio inAquitaniamfieret,vtquidemfamaferebatur.QmreinteIlelt;fta,ta-metli verifimile illi vix ficbat Cæfarem veile tot locis fuas copias diftinerc, tarnen ne in-cautus opprimeretur,ftmuletiam vt Hilpanisipfis metumincuteret,quomagis gra-uatcpccunias Cæfarifuppeditarent,quatuor peditummillia confcribiiubet,quibus,nbsp;vtcunque res caderet,amp; quocunque loco opus elTe videretur,paratis vti poflet.Qu^-obrcm Nauarræ regem cum imperio illuc mifit,qui tori Hilpaniæ non modicam lulpi-cioneminiccit.

Apvd DelphinatcsHumeriusGratianopolicuriæpatres,ratiommaRegiarum m præfedos amp; tribunes plebis conuocat, docet maximum à Rege belli apparatum ften,nbsp;(om^oiüt.nbsp;nbsp;nbsp;quo nonmodó hofti refîfterepoftèt, vcrùm etiam ali quid aduerfus hoftem magni u~

fciperet:proindc animo ne deijccrentur, neu metucorriperentur,fcdinfideamp;ob e-quio Regis fefc continerent.Progr editur deinde Ambrodimum vfq;, in eandem quo^

quefententiam illosalloquitur. In duobus illis oppidis amp;inreliquis quoquc populum timoré nonexiguo perculfum rcpei'itillumquidem,fedopumotanien adhuc in Regem animo: cos omnes orationc fua vehementer confirmauit. De illius Icntetiaamp;iuT-Tu ex fenatoribus, rationalibus amp;: nobilibus aliqui per totam prouinciam dimitxuntur,nbsp;qui frumentijvini amp; reliquorum cibariorum ccnfum inirent,amp; locis ftatis diftribuendanbsp;curarenr.Gratianopoli ampliffimahorreaconftituuntjVt parata illichaberent,quçpo-ftea quibufcunque locis opus eflc videretur diftribuerent. His confedis rebus Hume-tius fumma ccleritate Exilias, Cafl;elIodelphinu,Bufleria, Bellocombam, Aualonem amp;nbsp;alia turn oppida rum caftra oræ Delphinaticæ viris,re machinaria amp;â' frumentaria, qua-tu fans eße vßum efl:,comunit. Ad Roccam miluiam defendendä loannes Bulerus duumvir Riuêfis venit:is frater eratCetaIij,qui loci ipßus dominatu renebat.Humerius abnbsp;co rogatus quinquaginta milites fubfidio mißt.Sed ifta poftea acciderut.Et quonia Antonius Lena banc arccm amp; alias dcditioncmßbi tradiper buccinatorem iufferat, Hu-Uicrius prçfidia amp; munitiones,quemadmodum rei gerende neceflîtas ac temporis op-portunitas pofcerc videbatur, commutauit amp; innouauir,vti fuis quæque locis demon- •nbsp;ftrabimus. Ipfe fere Ambroduni commorabatur, ßc tarnen vt totam prouinciam obiter,Brigantium,Exilias,Gapum vcntitarct, quocunque regni rationes eum vocabar.nbsp;Eius deniqs fumma inRegem officia,ßngularis prudentia atque diligentia, qua vfus eft,nbsp;Uon vulgari commendatione amp;laudc digna extitir.

° L A N G Æ V s in Germaniam quum perueniflet, Regemillic rantaob res exacer- nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;in

Troteftantibus inuifum reddidiftent, vt àneutris milites habiturus eft'et. Reperit etiam T'»’ Uon absrc fuiftequôdCæfar,quænoftratibus legatisRomæpollicirusfuerat,vtora-tionis fuæ,quam illic coram papa amp; cardinalibus habucrat'exemplum illis daret,pofteanbsp;tetraftaftet. Totenimcxemplaria illecum fuistota Germania fparferat,adeointerfenbsp;diuerfaamp; difcrcpantia,proingenio eorum ad quos mittebantur,vt tot genera extarent,nbsp;S!uot (eôlæ in religione Mahumetana confpiciunrur. Proteftantibus talia deftinaban-Uir,acde illorumnegotijsmulta eiufmodi fcribebantur,vtexeorum leiftionccuiuisnbsp;ptomptum eßet fufpicari,Ca:farem in eorum caufaapud papam dcprecatorcm potiusnbsp;quàm aliud quicquam cgiße.Ipfc infuper literas priuatim ad non neminem eorum fcrinbsp;pferat,quem fcicbat ca:teris omnibus communicaturum. His fignificabat fc bis aut ternbsp;^ungoamp;: intimo colloquio cumpapäcgiße,adhibitis etiam aliquot cardinalibus,quosnbsp;pâpæaccerhri placuißet : illiccaufasàieexplicatas fuißc, quibus adduifti Proteftantes

XI« nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;G V L. B E L L A I I

J nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;dato exuîare:quotquot c ditioneRegis inGermaniaverfati aliquädo fuiflent,oinnesin-

difcriminatim tanquamLuthcranosamp;impictatis damnatos atrociffirao fupplicioaf-fici. Hac ratione amp; Proteftantes in Regem inftigabant velut illorum doôlrinæ infeftii-fimum lioftem, SiC alios concitabant, quad eodem ille omnes loco haberec, ac eadem trutina libraret. Vtrilque præterea perlüaferant, quod Rex bellum faceret, id non tamnbsp;ob priuatam caufam facere, quam ob initam cum Turca locietatem, eamque efle hominis mentem,vc Cæfaris Imperij vires aliö auerterct, dum ille totius Chriftianipo-puli hoftis alia ex parte eum adoriretur. Quin amp; dmiles labris laótucas epifcopos quof-dam reperiebanr,qui vel animi morbo,vel quod ita elfe crede rent, in vulgus efferre au-dcbant,atqueadhancrem vel operarabularum quorundampro fuggeftuinpublicis wnbsp;concionibus abutebantur,velprogrammata typisexcufa valuis templorumper fuasnbsp;diœcefes affigi curabant. Poftremönequiddeellct quodadfidem faciendam condu-cere viderctur,certam epiftolam prouocatoriam typiseditam cumpriuilegio fcilicetnbsp;Cæfareæ maieftatis (ncquis de rei veritate dubitarct) cuulgarunt, addito fecialis nonii-

• nbsp;nbsp;nbsp;ne, die afcriptaamp;quo loco Regi in magna principumamp;nobilium corona exhibitafu-

iflet. Quam quum fecialis porrigeret, manugladium tcncret, cuius lamina vnaexpatte in flammarum ipeciem cufa er at,alia encauftica piólura tota rubebat. Cuius rei hanc interpretationcm attuliflèt, Cæfarem principem fuum illi bellum exitiale amp; ctuentunrnbsp;denuntiare,quo omniaferro amp;: flamma vaft:arct,nifi à turpi,fcelerata amp; execradafocienbsp;täte feu coniuratione quam cum Turca in Chriftianorum amp;: Chriftianq religipnis pefquot;nbsp;niciem inicrat,difcederet.

H Æ c belli denuntiatioitaper totamGermaniam pnblicata,incredibile didu quanta hominum odia aduerfus Regem concitafl'et : quód valde pauci erant qui no eernbsp;to ftatucrent id reuera accidifle. Non erat fcilicet fuipicandum earn à tali Principe tan-er-nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;dicieudam efle,nifi ncfariam illam cum Turca confpirationem fadam ede con

ineen- ftaret. Per id tempus etiam acciditvtnonnulli extarcntincendiarij,quinodu obam-vexa- bulautcs multos in Germania vicos amp; oppidula rufticana incendcrunt. Quant occa-fionem Cælàriani nadi famam {parferant,iftos incendiarios à Rege fubornatos amp; di-miflbs efle.Hac fama amp;: cçteris artibus eifeêfum eft,vt qui antea domo nonnifi acccpto ftipendio egredinolebant, turn, tanquamhduerfus cömunem quenda totius humaninbsp;generis hoftem pugnandumelTeqvltroadcenturiones properarcnt,rogarentq;vtfeadnbsp;bellum ducerent.Earesadmodum opportune Nafl'auuio ceflit ad cogendas Gernia.-norumpeditumcopias,quaspaulopóll:in Picardiamduxit. Supererat tertiusexerci-tus comparandus, qucm Cæfar (vt antea didum eft) in Campaniam deducenduin eßenbsp;conftituerat quum maxima eflet rerum perturbatio,quique ad tempus prçftitutum innbsp;procindu fliturus erat,atque id modica Cæfaris impenfa, nifi Rex fua prouidentiaob-ftitiflet,duminGcrmaniam dimifitqui explorarçntquid illicturbarum amp;tragœdia-rum ex citatum eflet.

L A N G Æ V S vniucrfos Germanos itain Regem animates reperir,vt qui fupc-tel obie^ite. riotaillaveriflîma effe crederent. Itaque quum eos adiret quibus plus fideihabebat,amp; quorum fide, diligentia amp; opera plurimum antea alias in Regis caufa vfiis fuerat,hi denbsp;iUo fe turn non leuiter mereri putabant,fi tantum difcriminisadircnt,vteum Cxfa-ris vel ffatris Ferdinand! Regis miniftris non indicarent, ac pro amicitia monerentvtnbsp;reditum maturarct,ncq; vlterius progrederetur.A c profedlo reb.ita exacerbatis,honunbsp;numqjanimishuiufmodiCçfarianorû artib.inflamatis,fiporrópcrgereinfl;ituiflet,iternbsp;illi facereinterdiu nullo paä:olicuiflet,quin vel agnitusvel ex fulpicione manu inie-€ta progredi fuilTet prohibitus.Noóturna ctiam itinera nibilo fuiffent illi tutiora,proptenbsp;reaquôdàcrepuiculoadlucem vfq; rufticiomnesinagris excubabant,quinullositernbsp;facere finebant quos non copcllarent.Quamobrem quenda fibi priuatim amicumnanbsp;lt;5tus, qui no recufabat quin apud fe ad aliquot dies delitefceret,dum prudenter interimnbsp;amp; quata fieri poflTet dexteritatc aliquorum voluntatem tentaret amp; explorâtet(quorumnbsp;maior cratpotentiaamp; autoritas vt ill urn iuuarent, rationemqueinuenirent qua rei veritas proferretur , dclereturque turpis ilia labes quæ Regi ab obtreótatoribus inu-ftaeratjeo confiliovtiftatuit. Illius operadealijsduobusintercæteros,pcriculumnbsp;facit,

COMMENT. LIB.VI nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;ii?

facit, qui colloquendo(vtrcs alia aliam trahit) in cum fermoncm veniunt,vtcuperc ie in primis diccrcnt,dari aliqucm, à quo de tota re, cuius tanta fama ferebatur, vera Scnbsp;prolixa oratione ccrtioresfierent:fibicnimvixverifimile fieri;, Regem à Deo in tan-tani amentiam furorem mere permifTum fuiile.Ille turn fide filenti j inter eos tres da-tijindicat Langæum domi nemine præter fe cofcio latere:quem illi adiré eumqj coràmnbsp;loquentcm audirc ftatuunt,

Eos ego, ne débita laude officij carcant,alio loco,quern opportuniorcmdeligam, nominabo: nunc tacere vifum eft ne eius odio obnoxios illos reddam.cui faiftum hocnbsp;nimium difplicuit. Pofteaquam ad eum accclTerunt, etfi oratione amp; habitu ipfo pra? icnbsp;lerrcnt atrociflimis illis in Regem maledidis fe fidem non habere, nonnuUa tarnen ef-icd’cuntinquibus culpamin eum conferrcnt, idquefe magnorum virorum exemplonbsp;faccre, qui quæcunque dicuntur non temere credant. Langæus ad omniaficreipon-^iCt, vtilli fatisfadione accepta fe nihil iam expoftulare dicerent, multis alijs non minusnbsp;fatisfaiftum iri,fi eadem refpondcrentur. Quibus caufis adduótus Langæus quæ coràmnbsp;diflcruerat,fcriptocompleiftitur,effïcitvtclam typis cxcuderetur,amp;tota Germania.nbsp;tuin Latina tum Germanica lingua eiferretur : quin amp; in Gallicam linguam conuertic, nehuiatiUjeit’nbsp;'luöàpluribusIcgeretur, acrci veritaslatiuspatefieret. Prætercavtproteftantibus o-ftenderct verba illis data eile, amp; cos ludibrio habitos, qui cùm literis a Cæfare icriptisnbsp;fidem habuiftent,tum vero illius orationis quamRomæ habuerat diiperfis exemplis:il-curat veraóó fideli ad verbum G ermanicainterpretatione typis edijamp; quoquouer-fum dimitti.

E A reefteÆum cftvtProteftantium ergaCæfaremftudiavalderefrigefcerent, odium tarnen quod tum illi tum Romanenfes in Regem conceperanr,non väde remitnbsp;tcbatur.Tamctfi enim Langæus ijs quos conuenerat, rei veritatem demonftrauerar,exnbsp;’pfius Lcidckcrkij literis,inquibus manusamp; fignumhominis agnofcebatur,confta-batque cum adhuc apud Regem eile, quo fatis rcfcllebatur euulgata illaamp; typis excusa belli denuntiatio : literas infuper negotiatorum Germanorum oftenderat,Lugdu-^0 ante paucos dies datas, gratulationis plenas,qui fummaminfe Regis humanitärem in fuis rebus prædicabant, Langæoque, à quo introdudi amp; commendati fueranr,nbsp;’° par literas gratias agebant, quod fatis commenti illius de exilio prom ulgato vanitateranbsp;arguebatæamen vulgo ipfijCuius animis penitus illa ex rumore inhæferant,nondum venbsp;htas innotuerat.

Percommode turn temporis acciditvtnegotiatores,qui ànundinisLug-dunenfibus redeuntes feftinabant,vt in tempore Argentinenfibus interefl'ent, fingulis 'abinde diebus aduenirent. Id vbi refciuit Langæus, nonnullos ex fuis amp; qui Régi ftu-cbant,quos in aliquot oppidis habebat,fui aduentus certiores facit:cisque iubet vt va-diebus, cœtibus locis maxime frequentibus negotiatores ilios rogarent ccquid ênbsp;Gallia afterrent. Refpondent vno orc omnes quæ cum fuperioribus cohærebant. Ro-Satinum bcllum denuntiatum effet,affirmabant, quo temporeLugduno difeeffifl'enr,nbsp;rrullum eftc inter Cæfarem amp; Regem bcllum indidum, amborum oratores adliuc a-Pudeosmutuóefrc,fcrmonesdcpace confirmanda etiamnum paffimhaberi,quan-Quam,fi quis ex ijs quæ fiebantiudicium facere vellet,rem ad arma fpedare. Quin amp; il-fiidnon dubitabant affirm are, quo tempore exlibello impreffo denuntiationem illamnbsp;^egi, quum Lugduni effet, fiuftam fuiffe apparcbat, Regem ante hunc diem ampliusnbsp;dienfc amp; quindccim poftea diebus Sancheri,Sarrambertiamp;Mombrifone verfatumnbsp;fir^ftè. Rogatifuper profcriptionc amp; exilio, refpondentRegem contra liberaliffimènbsp;Pr’omififfe,fi forte pax inter fe amp; Cæfarem (quod abeflet) violaretur, Germanos tarnennbsp;rron minus tuto inGallia quam Gallos ipfos verfandi facultatem habituros.Imo quoni-exteri fortafl'c propter bcllum minus libéré fe itineri commiffuri effent,aut magnasnbsp;Pocüniæ fummas negotiandi caufa allaturi,illos in fuo ipfius ærario,vt nullum à prædo-^ibus itincre faciendo diferimen fubire cogerentur j reperturos coronatorum bis, ter,nbsp;4^atcr autctiam quinquies centena millia, quæ in merces fuo more coemendas infu-’^crent, quæc|ue vel in Gallia bello confedo, vcl ctiam in Germania belli tempore, fi-9^id illic opus effet, reftituerent : cæterùm tanta orationis humanitate vfum fuiffe, vt

c z

ioi nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;G V L. B E L L A r I

j y j ^ eam ampliflïmis verbis pr^rdicandam ßbiefle exiftimarent.RoganteosnonniiUi ex ProteftantibuSjUum adeö acritcr in fuam doólrinam illicßeuiretur.Refpondcntipfumnbsp;quidem Regem non pari quicqnam in religionis negotio mutari,nin fano amp;: graui co-rum demum conlïlio,qui Eccleliæ præfunt, quorum ifta facere intereft: veriim tan-CÛ abelle vt fumma nefcio qua fcueritate in cos animaduerteretur, vt contra Rex cdi-ólum publicari iuflïflet(cuius etiam exempla dcfcripta nonnuïii ex illis profère bant)nbsp;quo libéré domumredeundi,amp;bona poffidendipoteRatem ijs omnibus faciebat,quinbsp;folum vertiflèntquód dclati client aliquid contra eccleliafticam doólrinam vclfcnlillenbsp;vel dixifl'emeque grauiore poena boe dclidum 'puniri veile,quàm vt apud fuum qiiifq;nbsp;Epifcopum,in cuius dioecefi agerct,fandtovotolèobRringcrct,dcincepsfe vitanipio tonbsp;Chriftiano dignam amplexurum,ôi: indoétrinaatque poteftate facrofandx Ecclcliænbsp;Catholicae futurum efl'c.

D v m reiveritaspaulatimglifcit,Langæus,quoniam vidcbatfibi tarnennondu pTsGermanotnbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;omuibus locis vcrfandifacultatem futuram, quæ adeunda libi iudicabat, vtfui

mittit. principis amp; liberorum mandatum curaret,amp; ordinum Imperij conuentum haberipo-ftularetjvbi caufæillorum firmamenta amp; potifiimç rationes,in quibus cum Ca'farccó-tendebant,explicarentur:fiduciarias,quas à Rege literas habuerat,vnà cum aliis,quas i-pfefuo nomine priuatimfcribebat,quibusque quid in mand atis acccpiiret,fulïus dc-clarabat,ad ducem Bauariæ Ludouicum, comitemPalatinum,Elcclorem mittit.Eum r ogat vt quoniam inter fecularcs Eledores principcm locum ob tinebat, ôc Gallix pto-ximuserat,ipfaRegisamp;: liberorum poftulata coUcgisfignificandacurarct. Jpfedumnbsp;nuntius ex eo itinere redit,duces Bauariæ Guliclmum amp; Ludouicum adit,à quibus pe-cuniam illam depofitam,cuius meminimus, repofeeret. Ab ijs verba,tantum fattsfa-dliones fatis ieiunas aufert, timere fe nimirum, ne fi turn mutuum redderent, bello inter Cæfiirem amp; Regem coorto,Cælar materiem cxpoftulandi naôfus viderctur, quodnbsp;Regem adfe oppugnandum pecunia iuuilI'ent.Qmnetiam hoc illorum verbis amp;iul-fueidenuntiatur, vt fuis finibus quamprimum excederet : pcriculum cnim elfe ncrcsnbsp;ad Cælàrcm aut Romanorum Regem dimanaret,à quibus iuberentur(quod reçu-50nbsp;lare nefas clfct) cum in illorum manus trad ere. His rebus fact um eft vt hoc itinerc pa-rum admodum proficcret.

Literas etiam Palatini Elcdloris manu amp;fignoconfirmatasaccipit,qnibus non minus ieiunumrcfponfum continebatur,Significabatille,quasab eo accepillcttunbsp;Regis libcrorum turn ipfius priuatim de Regis mandatis literas,cas fe ad Romanorunbsp;regem Impcrij fummum vicarium milllirum elle,qui fuo iudicio de illis ftatueret.Hocnbsp;accepto rcfponfo,Langæus quod cupiebar,vt fi minus Rcgipoftulanti conuentu babenbsp;ri concedebatur,ac illudfaltem omnibus conftaretquàm illc nullam conditionem re-cufaflet,nequepcr ilium ftetilfctquin res ab ijs quorumintcrerat cognofccrctur,aliasnbsp;literas ciufdem autfimilisargumentiad Elcdlorcsamp;rcliquos Imperij Principes mittit:nbsp;quarum quidem litcrarumfimulamp;carum quasaRegeamp;liberis attulerar,fuumcuiq; 4®nbsp;illorum exemplar deftinat:quas etiam à cbalcograpbo cxcudcndas amp; pafihnpcrGcr-maniam dimittendas curauit.Porro carum litcrarum quas fuo nomine dabat,hxc cratnbsp;adprin fêntcntia.

tb« Germa- nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;o temporcRcx Chriftianiflimus fummusmeus Princepsac dominus, ob-

ornatinimi Principes,mcinhanc Germaniameumman-dacismific,ipfecumSerenifl!mis libcristumfama ipfatumfuorumliteris conuentum Imperialem propediem habiturum iri didicerat.Quam ob caufam literas mihi amp; mandata ex æquo ad vos omnes dedcrant,nominatim autem me à vobis petere iuircrant,vtnbsp;diemcertum conftitueretis quo denuo ordinum Imperij conuentus babcretur,qnonbsp;illis tutôôrabfquevlliusoffenlio ne legatos cum ampliflîmis litcris mittercliceret,qui pnbsp;in concilio vobis exponerent amp; perlpicue docerentquidfibiiuris,nominisamp;canfxnbsp;fumendum amp; vindicandum cenfeant turn in ducatu Mcdiolancnli turn ahjslocis,quænbsp;per vim amp; iniuriam fibi pridem extorta adbucque occupata rctineri conqucruntur:fi-muletiamvobis illorum faótaprobarent, coramque hocfacrolamfto Imperio(apu(lnbsp;quodfuum Iplendoremamp;dignitatemintegram atqueillibatam mauere fummopcrenbsp;ftudent)

COMMENT. LIB.VI nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;iii

ftLident)non criminafed calumnioamp;s obtreótationespurgarentamp;refellereiit. Hacigi-tur Ipe fretus poftquain hue adueni, duas res reperio obftare quominus quod mihi ma datum eratexequipoflim: turn quod conueiirusillc,dequo adeos perlatum fuerat,nbsp;non habebatur, turn quod fi veftrum fingulos adiré cogitarem,ad id faciendum itineranbsp;niinime tuta mihi dari videbam. Accedebat etiam quod à nonnullis qui principem gra.nbsp;dum amp; autoritatem obtinent, amice fed ferio etiam monebar, certum mihi imminerenbsp;ipiiusvitæpericulum,quocunquelocoin Germaniadeprehenderer.Hoc ego nuntionbsp;(fatebor enim quod res eft ) non leuiter commoueri ccepi. Cuius rei cauia non fola hæcnbsp;erat(quanquam amp; hæc nonnulla reuera erat)quöd me de falute periclitari,amp; Regis ne-*0 gotiavaldelædi videbam, fed etiam quod rei turn nouitatemtumindignitatem valdcnbsp;niirabar.

I N hac enim prætcrquàm quod Regiiniuriam fieriperipicicbam, reperiebam etiam huius facrofamfti Imperij amp; gentis Germanicæ exiftimationem non parum labe-faftari. Nam quum fuperioribus feculis ea in vobis habita fit animi magnitudo amp; po-tentiæ dignitas, vt iniurias non modo vobis fed alijs etiam illatas vindicaretis : quis nonnbsp;hodie ad commiferationem moueatur, qui ipfam libertatem veftram, non folùm ampli tudinem, adeo opprimi videat, vt illud tolerate ac tacito confenfu probare cogami-ni,vtfitquiipiam cuius nuturegum amp;principumlegatos veladmitterevel repudiatenbsp;oporteat’qui vobis præfcribat quibus concedi,quibus denegari aditus debeat ? qui eti-anrnominatimijs concedivetet,quorum genus (feuFrancifeuFrancogermanifint) abnbsp;ijfdem autoribus atque Imperium ipfum profe£tum eft ? Qi^dquidem Imperium vobis ab illis conciliatum eft, ab illis àGræcis ad Latinos tanquam poftliminio reftitutumnbsp;eft,qui fua Iibcralitate,præter ampliflimas prouincias,quas ingenti labore,fiidore amp; fannbsp;gnine ad augendum amp; ornandum hoc Imperium, ad ftabiliendam atque firmandamnbsp;Veftram libertatem quæfiucrunt,nomen amp; limites Germaniæ amplificarunt,ipfum Imnbsp;Pcrium tot latiiTimis poft'eflionibus decorarunt, quas antique patrimonio ad vtranquenbsp;ft-heni ripam tenebant:qui denique præter vetufta ilia in vos merita,cum veftro Impe-fio tanta necefljtudine,cofuetudine amp; confilio ipfo coniumfti funt,vt etiam quum belli maxime inter eorum Reges amp; veftros Cæfares(quod non itapridem faótum efteipfinbsp;meminiftis) intercédèrent, nunquam tarnen necfocietas inter vos dircmptaeft,necnbsp;communicatio intermifta,

Hæc quam ita fint, ficcine vos Ilîuftriftimiamp; Clariflimi principes patiemini ab ‘ftisius gentium in vobis labefa(ftari,eorumlegatos violari quibufeum tanta focietasnbsp;Vobis in hoc Imperio, quod ipfi vobis pepererunt, intercedit î quorum nomini facro-locto tanta debetur rcuerentia,vt tuto amp;extra omne periculum inter ipfa hoftium ar-verfentur?Rex qui dem ipfe princeps meus hanc amp; alias inufîtatæ indignitatis iniu-vias fibi illatas diuino iudicio plane committit. Ad me verb quod attinet,qui ab co amp; e-’Us liberis non alio confilio hue miftus fum, nifi vt apud vos ( quorum eft vt Cæfaremnbsp;5^eare,ita etiam de controuerfijs rerum Imperialium cognofeere atque pronuntiare)nbsp;lus exponerem quod illi habent,amp;: fibi deberi contendunt,vtq; in iudicio veftro (quodnbsp;1 u fubterfugere velle vaniftlma calumniaincufantur) fifti eos poftularcm,qui quæ R c-Sis amp;liberorum funt per iniuriam occupata detinent, quibus fe ipoliari eo grauius fc-*’unt,qub J dum illis potiuntur(funtautem illorum optimo iure) fe ex numero efte prin-^ipumlmperij pofluntaffirmarememea legatioillisplaneinutilis cflet,nonpotuihocnbsp;*iieum officium prodere,quin eaper literasamp;: nuntios agam,quæabfque fummoamp;:nbsp;Præfentiffimo periculo coràm expromere non licet.Itaque Regis principis mei amp;c libe-oriim lireras,cum alijs meo nomine feriptis, quibus mandata mea exponebam, ad il-iiftriffimum principem Ludouicum comitemPalatinum dederam : nam cum illo menbsp;^Sote minore periculo pofte cxiftimaba,propterea quod ei,.quum Galliç maxime fit vinbsp;^iutisjfacilior mei recipiendifacultas darctur. Ab eo fummis precibus contendo, vt denbsp;^^gis óclibcrorum poftulatis ad collcgas Eleótores, aliosqj principes amp; ordincs Impe-J’iJjquorum intereft'e cos fieri certiores videretur, referret, turn ipfi ex commun! confi-lu Se fententia refponderent ac ius rcdderent.Ille per literas refpondet fe omnia ad Se-^unilfinium regem Ferdinandum mifturum,qui ad Cæfarem fratrem perferenda cura-^^uillum optime rationem tenere quemadmodum hæc negotia fint adminiftranda.

xxi, nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;GVL. BELLAIÎ

î y 3 7. Hoc egoreïponfo accepta ( prudcnnfnmiamp;clariffimi principes) quid à Cæû-re amp;: tratre-Ferdinando expeâ:are aut polïum aut debeo,nifi vt iiteras mandata ab ijs fupprimantur ? Alter enim fe Ipolijs indutum amp;: patrimonie principibus meis ademptonbsp;locupletatum nouit : ambo autem id agunt vt Rex princeps meus apud oinnes vbiquenbsp;male audiat : eumque quum aceufent, quod bodie contra ius amp; fas ducatum Medioia-nenfem aflè£tet,antea nullo iure autlegitimo nomine tenuerit occupant,itineranbsp;oblîderi èc explorari(vti videtis) iubent quôd verentur,ne quoniam rcs omnino fe aliter habet, falfoque ab illis aceufatur, hue mittat qui crimina diluant, atque in eos ipfosnbsp;accufitionem meritb retorque ant.

Hoc profeéto finevlla dubitatione verum elle omnibus confiât,Maximilia-1»

inde Francifeum principera amp; dominum mcumiplîus Ludouicigenerumin clientc-laris fidei profeflîonem accepifle, amp; ducatum Mediolanenicm vclut antiquum amp; aui-tum patrimonium tenere iufliire.

Idem meus princeps in hac caula difeeptanda non modo ordinum huius Impc-rijfubire indicium non recufat,verùm ctiam vitro ipfe non femel poftulauit: tantum abeftvtinhaccaufavelinSabaudica(quametiammaleuoIi homines vobis depraua-runt) vnquamvadimoniuna defererccogitauerit. Hisegointot difficultatibusconfti-tutus, quum hoc mihi exprobrari minime vellem, quaii fufeeptam prouinciam tanta iônbsp;negligentia adminiftrarim,neque, fi officio meo omni ex parte refpondere minuslice-bat,aliquid fiiltem in principum meorum caufa tentauerim,nonnulla fpe adduci cœpi,nbsp;fore vt à vobis aliquid refpondcatur,vnde iliis oftendere poffim,quam perfugij amp;; auxi-lij expeôtationem in veftraæquitate locate debeant.

Qv Æ quum ita effient, expedite mihi vifum efi: vt has ad vos communes Iiteras turn alias ad fingulos priuatim per certum nuntium darcm, quibus fidem veffiam im-plorarem,àvobispetcrcm vtfanélæillius aevetuftæ coniundionis rationemhabea-tis, quæ femper noftræ parriatamp;noftris Regibus cumveftro Imperio inrerceffit, antique amp; toriesrenouatæpropinquitatis,neceffitudinisnunquâinterruptæinternoftra-tes amp; veftti Imperij principes : cogitetis quinam fitis, quemlocum tencaris, ecquod fit 5 0nbsp;munus veteris illius amp; germanç Germanieç libertatis,ecquid huic Imperio,huius autonbsp;rum amp; conditorum memoriæ,vniuerfæ deniq; ipfi teip. Chriftianæ debeatis.Nc com-mittatis vt duo potiffima huius reipublicæ columina mutuo confliôlu arteranttir amp;de-bilitentur. Cogitate quemadmodum in corum iplendore amp; roborc poffit iliaac de-beat fperate quærere fiiæ glotiæ atque amplitudinis inctementum,fui contra res ad-uerlàs amp; pericula tutelam:quemadmodum vtriuique maiores præter cæteros iuas for-tunas, potenriam amp; vitamad cam tuendam, amplificandam propagandamqueperpe-tuô contulcrint.

Hoc ego à vobis potiffimum pero, hoc etiam potiffimum à meis principibus negotium datum cffivtpetam,fiaduet/àriorummaleuolisfermonibuspræiudicatæa- q»nbsp;liquid opinionis vcftras mentesoccupauit,idvt deponere incipiatis,amp;qua ex partenbsp;ius eiTeagnofceriSjeôiudicumfentcnrias inclinariamp;: propendere finatis.Idegoà vobis fane fpeto, fi quidem ifta fimul in memotiam reducaris, turn hoc illorum peruetu-ftum ius amp; hærcditarium publicèdeclaratum,ac probatum fuifle in caufa Ludouicinbsp;Regis, idque Catfaris Maximiliani tcflimonio amp;: iudicio, turn ipfiim Regem ab eoderanbsp;Maximiliano inde per fiimmam iniuriam pulfum fuifle. Qui quum ab eo amplius centum quinquaginta coronatorum millia extorfiifet, hand ita multo póft ac fortafle etiam hisipfis pecunijsquasab eoaccepetat, magna coatta manu eum pervim detur-bauit. Hunequum pofteaRex princeps meusrecepiflet,amp;:exmanibusiniuftioccu-patoris extortumper complûtesannostenuilTetjCæfitrvefterindidha caufaeumfpo- ƒ«nbsp;liauit, etiamfi i tire ipfo oporteret (id quod à maioribus veftris amp; vobis femper eft vfur-patum ) poteftatem amp; autoritatem,qua pofleffiones qua: in Imperij clientela funt, ad a-lios dominos transferantur, legis eflè, nonab vnius cuiu^iam (quifquisillefir) arbitrionbsp;ac libidine penderc.

Hoc

COMMENT. LIB. VI. nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;iij

Hoc iuSjhanc legem quumvcftrapriuatim interfit ôi veilrum reuera fit cogno-fccrcjveftræ quoque partes fiint diligenter videre quidnam ad æquiflima ferenilfimo-rum mcorum principum poftulata reipondendum efl'e putetis. Hi à vobis petût ob-Iccrant ne tantoperc fc faft:idiatis,vt fuam caufam minus quam aliorum Imperij principum cognofeendam fufeipiatis. Mihiquidem minime dubium eft quiUjfi rccordami-ni quales fitis,principes fcilicct libertatis vindiccs,omnium cotrouerfiarum qua: in hoc Iniperio oriuntur, fummiiudices,ipfi Cælâriferio inftare debeatis,vtiusiliiparamp;æquunbsp;poffint obtinerc,caufa diiceptetur atque cognoicatur,ipie quoque çquitati fe fubiici panbsp;tiatur,vcftro iudicio magis ftare animum inducat,qua opinionem fuam prxfraótè tueanbsp;Io tur,quigloriaturfe(haudicioanfaluadignitate) omnes fuas copias amp; opes coaóturum,nbsp;quibus potius aduerfus Regem, quàm aduerfiis T urcam hæreditarium iânguinis Só nonbsp;nxinisChriftianihoftcmvtaturunauûltquc quafeunque à tergo regiones relinquit, il-lius prædæ exponerCjquàm vt ab hac fententia fe deduci patiatur,amp;ab expeditione le-gionesabducat, qua ad cum Regeopprimendu femel fufcepit,a cuius patribus acma-ioribus orta eft occafio,qua amplilfim x illae opes bona familiæAuftriacç obtigerunt,nbsp;quæ potiflîmùm cam in fupremum dignitatis faftigium, quo nunc locatam videtis, ex-tuIerunt.Qupd fi ilic in fentetia femel inftituta perfcuerarc volet, fi femel infeftum ex-creitum in Regis Chriftianiflimi principis rnei regiones ducet,quod ie faifturum mini-/nbsp;tatur,aLque adeo fortaftc iam re aggreflus cft,rcpcriet,fcio,amp; patre St Sereniflimos prinnbsp;io cipes filios ita viribus amp;animis ad excipiendum irrumpentis impctumnuUo minarumnbsp;nictu paratoSjVt nihil Deo fecudo corum omiifuri fint quæ ad principes vigilantiflimosnbsp;patriæque ac ciuium amantifiimos pertinent.

V E R V M antequam hue veniatur,antequam tempeftas excitetur,qua perniciem vaftitatem vniuerlb orbi Chriftiano importatum iri proipiciunt, vifum illis eft, vt denbsp;üs quæ dicta fiint vos per me ccrtiorcs fieretis,vôfque obfecrarem,vt pro eo loco ac di-gnitatc quam tenet!S,de inuenienda ratione cogitetis, ne tantum fanguinis Chriftianinbsp;eflundatur,autfaltcmvt pcriculi impendentis atrocitas leniatur. Idque faciunt, vt hacnbsp;’llorum tcftificationc vobis conftct,fi bellum cum Cæfiregercndum erit,non ipontenbsp;fua aut confilio ill os hoc fu fcipere,fcd ad iniuriam propulfandam amp; fe tuend os neceifi-îo Ute coaóhos defeendere. Quam ego illorum teftificationem milii demandatam amp; im-peratam, quia coràm exponerc,multis licet rationibus apud non paucos principes ten-Utis,non pofl'um,adliteras amp; feripta tanquam ad extremum perfugitun me contuli. Venbsp;fttas ego cclfitudincs fupplexoro,negrauevobis fit, vt hoc ipfo nuntio quid adha’c æ-quiflinia poftulata rcfpondcrc vobis fit in animo,cognofcam. Obferuadiffimi,IIluftrif-lùni,amp;:c.Deus Opt.Max.veftras cclfitudincs feruet ac bene fortunet,in hoc veto tantinbsp;^omenti negotio,quod ad vniuerlos reuera pertinct,vobis earn mentem confiliumnbsp;inimittat, quod ôc vcftrum officium amp; Chriftiani populi falus flagitat.

D V M has amp; alias literas Langæuscxpcdit, veritas per totamGcrmaniam dimana-^^ccœpitiniis quæRegi falfo obiectafuerant,amp;: caliimniarum vanitas prorfiis patcfaóla *10 eft. Qumetiaminciuitatibus Impcrialibus aliquot negotiatores nuper Lugdunore-'ierfi(vcdiximus)bonamoperamnauarunt, vtfuæ quifquc ciuitatis fenatoribuscom-memorarct quàm liberaliter illic habiti fuiflent,quàm luculentas conditiones Rex, antequam illinc difcedcrent,tuliflet. Quæ rcs adeo indignationem illam aduerfum Rcgënbsp;eonccptamdiluitacmitigauit,vtcxtredecim hominummillibus quos rex Ferdinan-lt;lus in Campanorum fines fe miftùrum fperabat(quiquc priuato quodam magis ftudionbsp;ànpulficoieranualij prædæ fpe,alij vindidæcupiditateincitati, quàmvt velilii vel Cæ-fiiri obfequcrenturjnon plurcs reperirentur quàm ad duo aut tria millia. Reliqui facra-^lentum militate fe nonnifi toto ftipendio perfoluto dicturos plane negarunt,idque innbsp;illo excipi volucrunt, fi aduerfus Regem arma bello inferendo fumenda ciTent, in iisnbsp;tegionibus quæ antiquitus Galli ci feeptri Sr pofleffionis fint. Ita exercitus iile impedi-tur:quivtalia conditione làcramento fe obligarcnt,adducipotucrunt,alij in Italiamnbsp;ptoficifeuntur, alij cum Nafl'auuianis fe coniungunt.

A P V D Pedemontanos amiralius iam,vtilhimperatum crat, Taurinis præfidium aw/mZw: Rf ttnpofuerat,cuiClaudium Annobaldum quinquaginta cataphratftorum præfeclum,nbsp;cquitcm torquatum, cumimperio præclfe iufsitjôc Carolum Cucitun Burium, cuius

*^4

2i4 nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;GVL. BELLAII

I J 5 7. ante iammeminimus,amp; Gabrielern Alacriuni cum Riis quinquaginracatapliradiSjfe-rcntariis AlfunuSjTermius amp; Deflæus centenis præerant.Præter illos multi nobilcs ex indy tis familiis oppido fe conclul'erunt,vt fortitudinis laudem amp; famam fibi compara-rentjRegiqueacpatriæfuamoperamdicarcnt. Ex his fuerunt Piennius cognomentonbsp;Halluinus, comes Tonnerrcniis,LiftenæuSj Guido Chabotus larnaci primogenitus,nbsp;Paulus Chabotus Clareuallenfis^fcarius,Ludouicus Bullius comes Sanccrranus,Frannbsp;cifcus Viuonnius,Carolus Coflæus Briflacus, loannes Dofius, loanncs Claromontiusnbsp;Trauius. Pcdites collocantur Alchiusamp; Canniusquimillenis Picardis prxcrant,Stilus cum milleNormanis,Qmntius cum pari Campanorum numero,Lartigodius,Bla-cus,amp; Anguarus cum quingentenis V afconib us,deni q; M. Antonius Cufanus cu duo- 10nbsp;busitalorum millibus. Toti peditatuicumimperio præcrat Burius,vt Regis legatusnbsp;vna cum Annobaldo haberetur.Ipfe amiralius cum fua centum cataphradorumamp;nianbsp;refchalli Al binij totidem equirum turma,item Rupemcniana amp; V illaboniana quinquanbsp;gcnum,all'umptis etiam comitis Gulielmi peditibus Germanis Pinierolamfe recipit.nbsp;Reliquum exercitum marcliioni Saluflio tradit,quem etiaminfuum locum impera-torcmrelinquit.

Salvssivs ab amiralio(is Pinierolæ erat)per nuntium fupplementum petit, quod imparem fe diceret tantæ multitudini,quam aduentare audiebat. Amiralius tur-niam equeftrem Bonouallani abfentis,quam Broffius legatus ducebat, Rupemeniumnbsp;etiam amp;: Villabonum cum fuis quinquagenis equitibus,centum cataphrados Montija- 10nbsp;nijducibus Vaflæo amp;:Iallio,amp;: fexagintaIoannisPauli Cæretani équités, equitem Am-brenfem cum mille peditibus Vafconibus, Santalbinum cum totidemNormanis,Oar-tium Nauarrenum cum quingentis mittit. Hi quo die ab amiralio dimittuntur,Vigonenbsp;perueniun t,inde Villafrancam;vnde miflb nuntio à Saluffio petunt quid fado opus fit.nbsp;IspoftbiduumdemumadRupemeniu fcribit,vt ipfecumVillabono pofterodiema-me- ne VillanouamSolleriorum veniret,fc illic cumMompefato,comite Pontremio aliisnbsp;afFuturum,vt de rebus adminiftrandis confilium caperent. Illi imperatafaciunt, manenbsp;tran/eat.nbsp;nbsp;nbsp;confilium ingrcdiuntur,eôdem ctiamtemporemeridiauo redeunt, neque quicquam

conftituitur,nifiquödSaluflïusiubet Montijani equeftrem turmamalallio ^Vaifato (is legatus eratMontijani) in GaUiamrcduci.Nihilprætereaftatuitur,fedvndequifque pnbsp;venerat,redire iubenrur,dum à Saluftio accerfantur.

B I D V o póftrurfuscoscumfuiséquitibusSauillianumvcnirciubct,fictamenvt Villabonus præiret ad diuerfoi'ia defignanda, Rupemenius cum equitibus fubfequerenbsp;tur:videret au tern diligenter quemadmodum tuto illos duceret, proptercaquodhoftisnbsp;cum mu'iittidine non exigua hand longe abeflet. Eo poftridie quumillivenifiènt,nbsp;adeft Monpefatus Foftano reuerfus,quô profedus fuerat vt de oppido muniendo fta-tueret.Is nuntiat,quanuis mcenia valde infirma eflent, fibi tarnen huiufmodi videri, vtnbsp;propugnari pofsit,modö teporis aliquid darctur quo vallo cingeretur,amp; caftella ceipi-titiaquæinchoariiuflerat,perficercntur. Salufsius hanc fententiamlibiprobarinegat,nbsp;amp;quicquidmiIitumhabcbat,inGalliamremittendum efle cenfet, Verefium quam- 40nbsp;cclcrrime ad Regem mittendum,qui eum turn de fuo hoc cofilio ccrtioremfaccret,tunbsp;’caufasquibusadduduscfletafrerret:hasefle,hofte cum tanta multitudine adeo pro-pinquo,nullamrationemvideri,quavllumin regionePedemontana oppidum muni-riadarcendameorumvimprxterTaurinospolfet: cæterùm alios milites illic haberenbsp;prætcr eos qui iam aderanr,id nihil aliud elfe quàm confultó homines neci obiicere.

Respondent centuriones fe quidem adefle vt illi dido efl'ent audientes,qui iulTu Regis fummamimperij tencbat,fibique hoc eflTe imperatum : fibi tarnen operæ-pretiumviderivtprætcrTaurinosvnumautalterumoppidum feruarctur. Etcnim finbsp;vnum duntaxat teneretur,id erat nimirum hofti inGalliam tranfitum præbere, qui autnbsp;leui obfidioneinterimTaurinos nihilo fccius prcmcret:aut tarn oportunafacultate da pnbsp;ta,quum vnum vidcret oppidum expugnandum occurrere, idque nondum fatis vallonbsp;amp; uggere munitum,omnes co vires conuerteretjamp;multorumlicet militumiadurata-dem cxpugnaret,nequid in Galliam progredienti à tergo relinqucrctur quodnegotiunbsp;facerct.Mompefatusinfcntcntia conftat, Rupemenius cenfebat Conium potiusefi'cnbsp;muniendum, quod ampliori oppido mains præfidium capi poflet, deinde nontantisnbsp;muni-

j nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;COMMENT. LIB. VInbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;215

’^unitionibus opus efl'er, atque Foirani.Nam fi iuburbana ædiHcia cum oppido cinge-’^entur,vallum non maiori fpatio quàm quingctorum pafluum duel oportere. Præterea conuneatum,telaamp;armailliciam cfle,quæFüflanum,fi quidem illud muniri placc-^^tjomnia indc client couchcnda.Hoc etiam accedere, quod circuniedus Salulbanusnbsp;paratill)mus eilet,item Delpliinatus amp;c Prouincia, quod comes Gulielmus cû fuisnbsp;Peditibus Germanis Barfclonx aut licubi commodius alibi videretur,locari polïèr,alianbsp;’^^ttipræfldiaadDemontium,Roccam miluiam amp; aliis locis dilponi,quæ iiollibus ànbsp;clfent.Ita holli multas dilEcuItates obieÆum iri,antequam aut de Conio oblidc-‘^ocertö ftatueret, aut eo pone relidlo montis iugum fuperare aggrederetur, Cæterinbsp;’’ ccnttirioncs in eius fententiam frequentes eunt. Mompefatus recipit fe in alterum exnbsp;“IS oppidiSjVtrum placcretjingrelfurum elfeJllud in primis rogat ne deliberando tempus abfumatur,iam enim mature fado non confulto opus elle.

Salvssivs, quantumuisomncsacriter contenderent, eo die adduci nonpo-^uit,vtcertiquicquamllatueret,nilivtRupemcniusamp;: Chriftophorus Vafchopoftri-

Folfanum rurfus cxplorarenr,quorum renuntiatione audita, quid fieri operæprc-ùumeilet,dcmumconifituerctur. Illipoftridie profedti eodem die reuertuncur. Rv-j penienius pertinacius etiam quàm pridie fuam de Conio fententiam vrget, eóque ma j S's quod Foll'ani nulla aquæ copia quàm ex quinque puteis elfer, præterea ex vniconbsp;; fonte qui extra oppidum cll'et, que hollis facile in obfidione adimeret. Saluflius quodnbsp;‘liflîmulandiamp;remproducendirationemquærebat(vt polleaconllitit) nihil pronun-Oarevoluit,tantùmllatuitvtomnesamp; equitatusamp;; peditatusduces poftridievnàfccunbsp;’nrempræfentemvenircnt,vbidetoto negotio femel llatueretur,fuam quifquctut-Uiam amp; cohortem ducerct,qtiæibi prçfidio relinquerctur,fiquidem iilic placeret mauere : fin minus Conium ctiam recognofeerent: quod fi ne iilud quidem defend! pof-fe iudicarentjtum vniucrll in Galliam redirent; ipfe recipit fe operam daturum, vt ma-diinarummulritudoponêpermontiumiugatutotraducatur. Réclamant ccturiones,nbsp;^urpilfimum fore,vt etiam fc rccipere cogercntur,machinas rchnquerc:neque verb il-lis hoc probabatur,vt vniucrfi milites Folfanû contendcrent:fic cnim cibaria confum-pUiros,quibus pollea carcrent,lîqi lidem locum tueri placeret. Marchio contra inllarcnbsp;Vtomnes proficifcerentur,non ampîius node manfuros elTc.Quade re certiorem Rc -gern per Verefium fumma celeritatc facit (ad quem etiam iam Icripferat) conqueriturnbsp;uiiupcr ordinum dudoribus fe parum morigeris vti.

Fossanvm poftridie vbi perucniunt,repcriunt temporis fatis elfe, liquidem uauiteramp;; diligenter opcriinftarencjvtquæcœpta étant perficerentur, id fieri pofte finbsp;unilitcs ipfi vnà cum ampîius odingentis foft'oribus, qui inchoaueranr, ad valhun du-ccndiim operam fuam accommodarent: Mondeuilc)(quod non procul abeft)cibarianbsp;oonueheda curaturos,vt Conio parccrcnt.Ita hoc ingratiam Regis elFcduros, «Se vtro-que oppido defendendo hoftis impetum fraóluros amp;remoraturos,facultaremqj no-^fiis daturoSjVt copias in vnum coniungerenr. Ea cft omnium ducum amp; centurionumnbsp;“12 lententia,quamSalulfiofignificant,eumrogantvtprotinusccrti aliquidftatuat. Netunbsp;quidem pronuntiare quum vellct,rem in dicm fequentem rciicit,interimfolTores totonbsp;Uoclis fpatio aufugitint, vt vixquadragintaremanerent: quin illud quoq; pollea cogninbsp;turn eft,ab ipfo Salulfio vt fugcrent,monitos fuille.Id verum cfl’e non turn quidem pa-tefadum eft, fed multi erant quorum animis non Icuis infidebat fulpicio, maxime quunbsp;pollcro die aperte præ feferret tenendum fibi oppidum videri:id quod minime anteanbsp;airenticbatur,quandiuficultasadmuniendumlàtiscommoda fuppetebat. Ira quibusnbsp;tam nefariæ rei fufpicioncm nondum venire po terat,ij tanram mutationem Icuitatinbsp;faîtem aut animo in certa quadam fententia parum confirmato tribuere omnino cogenbsp;bantur. Alij deterius aliquid augurabantur,quibus non placcbat comitem Paucopalæunbsp;10 ex cius comitatu, tam crebro in hoftium caftra ventitare : vcrùm ille controuerfiamnbsp;Monfcrratenfcmobrendcbat,addebàtque,illiusrei prætexttieum àfe exploratoremnbsp;Piitti,quô illorumconfiliailluftraret.Qiiibus verbis alij fidem habebant, alij fimulatè dinbsp;ei putabant.Martinus quidem certè Bellaius inipfo cocilio omnibus audientibus, ci innbsp;es dixit Bufotumquendam ex hippocomiaregia, quum Mediolano veniens Alla iternbsp;faccret,eius diuerforiumproximê Cælârianum ipfuminferiptum confpexifte. Ibi fub-

115 nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;GVLBELLAÎI

ridens Saluflîus certó fe fcire refpondetiHe ipfi quidem Bcllaio nedum vIÜ ex toto hocvenfïmilefieri.lbionincsalfentiuntür,lcdeilliLiscandore prcbitate itaieniit^»nbsp;vc tantum nefas in ilium cadere pofle ncquaquam Ib fpicarentur,rogare ramen vt dc rc-rum adminiftratione certi aliquid tandem conftituat, neu tempus longis iftis amp;£¦nbsp;nbsp;nbsp;ƒ

deliberationibus fruftra abfumat.Rclpondet tum Saluflîus,quod adliuc diflîmubfle*^, rem traxiflet,id à fe fxdum vt quid animi haberent non ipli quidem duces (quotut^nbsp;virtus libi nunquam in dubium veniflet) fed milites qui adcrant,cognofcerct.Q^os qtquot;^nbsp;animo tam alacri efl'c confpiceret,iamnon ambigere quin Foflanum defendere opot'nbsp;teret.PetitvtquodnonfolùmpolIiccndo,verùmetiaminfl:andofefaâ:uros recipiur-t,nbsp;nuncre diligenterpræftarent,de Coniopofteaconfilium capturos,flpriusquisnbsp;numerus FolTani relinquendus elTet conueniret.Subiiciuntilli,modô qui mm aderantnbsp;foflbres,quum id promifîflent,exhiberentur,aut alij pari numero,nihil iam fe cundaji,nbsp;fed bona fide perfeóturos, vt promilfi fides conftaret. Interim docent non leuitet fedonbsp;lere quod tantum temporis diflimulando amp; moras nedendo periiflet, neque opus vuOnbsp;paóto inchoatum eflèt.Saluflîus foflbrum fugam, quæ tum incommode accidiilet, no’nbsp;inter cætera vehementer dolere dicere, bono tarnen client animo inhere, poUioe’^’nbsp;ex fiio marchionatu quamprimum duplo plures accerfiturum, amp; quidem rci inil’’^^nbsp;non impcritos,vt fiquid vrgeret,etiam milltû amp;: foflbrum numero elfe poflenevetumnbsp;ne vnus quidem extabat.Ipfe concilium quotidie apud fc in cubiculo cogebar,vndeaunbsp;ces qui accerfebantur,nihil certi in difeeflu auferebat, nifi quod propter multitudincmnbsp;cibaria in dies minuebantur, Mondcuifo aut aliunde ne mica quidem aduchebatur,

S VPR A demonftratumeftSalulfiumiam inde ab initio amp; priufquam Verefium mitteret(quemconfciiscenturionibusmiferat)Regi perliteras fignificafl'e tumqu^uinbsp;magnæcflentCxfaris vires, turn quàm parumfibi dido audientes duces experiretur,nbsp;quas ob caufas nec Fofl'anum nec Conium defend! vlla ratione polfe videri, atq; adeonbsp;nihil niagis expedite quam vt omnes milites,iis exceptis qui T aurinis crant, in Galliamnbsp;remitterentur.Quo nuntjo Rex accepto Schenafium quam celerrime ad eos mirnc,quinbsp;videret quo loco res client. Rogatvtfiquoderga feofliciofiim oblbquiumextarcflu-derét,operam,quoadeius fieri pollet,darentjVt ilia oppidapræfidioamp; operefirmaren-tur,ne tarn cito hollem in regni penetralibus nondum paratis viribus accipcre cogete* ήnbsp;tur.Id fi faeerent,polliccbatur fc ante menfis fpatium fubfidium elle milfurnm, fiquiuonbsp;ad hoc vlque tempus flare amp; primum hollis conatum infringcrc pofl'entdiuius fe tanunbsp;oflîcij,quodadfummûdecus amp;: regni falutem pertincrc vehementer iudicabat, nunquam ex animo memoriam depofiturum.Quæ tarnen li fe propugnaturos dilfiderent,nbsp;malle fe vt cu machinis falui redirent,quàm vt tot fortes viros amitteret.Schcnalius duces ipfos optime animates coperit : qui tarnen quoniam Cæfar cum omnib. copiis tarnnbsp;prope aberat,(nam Foflanum intra odo dies obfeflum efl) trepide admodum iüa defennbsp;dendalufciperevidebantur,quum adeo infirme vallo cinda client, ipfis null! folTotesnbsp;cxtarenr,neque facultas aliunde habendi vlla oflendcretur.De Salulfij ctiam dillunu-lationegrauiter conquer! animaduertit, qui tantum temporis rem protral-iendo,neq; 4®nbsp;certi quicqua flatuendo elabi fiuilTet.Præterea qua ille de fe fufpicione prxberet comenbsp;morat:adeo quide,vtparu abefletquin oppidorû propugnationeomnino dcfperata,denbsp;feruandis tantùm viris amp; machinis laborandum fibi flatuerenneas autem faluas auehennbsp;di rationem facilcm tarn propinquo holle nullam dari,nifi vnam hanc,vt alicubi depo-nerentur,vbi tutb elTent.Saluflius Rauclum deuehi volebat, quod fuum caftrum dice-bat elle inexpugnabilc,ac reuera etiam firmifsimum ell,nec facile capi potefl. Sed du-cibusparum tutumvidebatur(quaHuis aperte fignificare non auderent)inillius mani-bus ac poteflate eas relinqui.Mentio iniicitur Roccæ miluiæ,num redê illic dcponerc-tür,modb locum fatis elTe firmum coflaret.ExpIoratu mittuntur ipfe Schenafius,Chri-flophorus Vafcho amp; plcrique alij. Renuntiantid parum tuto fadum iri.

D V M inter fe quid fieri expediter contendunt,adefl Sanlacus, quern Rex poll Vc-refij aduentum(qucm mandata exponentem, amp;: quid præterca ipfe vidiflet narrantem audierat)ad eos miferat.Is præterliteras quæ ad Salulsium datæ erant, alias priuatim cunbsp;madatis Mompefato amp; aliis ducibus reddit,quibus difertè Rex orat, vt vcl fupra quamnbsp;vires fcrant,alterum laltem oppidum retinere quindecim ad minimum dies conentunnbsp;id

id mirum in modum fibi grAtum fore.Itaque id fe faduros inter fc recipiunt, Sakiflio quid confilij habeant oftendunt, (c rem, licet periculi plenum, aggreffuros,nbsp;nbsp;nbsp;dngulos

foflbrum operamprxbituros. Rogat Salufliusvtri ex duobus oppidis mallentfecom-niittere,an verb vtrunque defendere cogitarent. Refpondent,ilium pro impcriojaudi-. tis fententiisjftatuere debere vtrius defenfio iùfcipienda efletmam vtrunque fimul prç-ftari pofle fibi quidem turn non videri,quando res tarn negligeter adminiftratafuifièt:nbsp;iatius efiè alterum nauiter defenderc,quam vt hoc periculum adiretur,vt alterius falu-tis ftudio alterum periclitaretur. Turn ille, Ego verb, inquit, vtrunque defendendumnbsp;eiTe cenfeo:amp;: quoniam Rupemeni hoc infirmius tibi videtur,ipfe in co mancre decrees ui.Tumfeipfum oftendens, Athic tibi adeft, inquit Rupemenius, vir nonignauus, quinbsp;vnàtecum libentiflîmê manebit,quoad omnia,vti æquum eft, obfequentiflimo vtinbsp;poteris.

R E LI Qjv I duces vniuerfi reclamarc cœperunt. Caufam aflèrunt, non aequum cfle vt Regij exercitus imperator primi oppidi amp; periculo proximi obfidionem experi-rctur:ea enim ratione ftudium expugnandihofti acceflurum, qubd illo capto totusnbsp;conatus irritus cftct,amp;: obfeflis nullam fubfidij {pem,quod ab co fubmitti deberet, reli-ftum iri.Longe fatius amp; commodius fibi videri, vt præfidio quantum fatis effc iudica-ret,Foirani relicto,ipfe cum reliquo exercitu Conium fe reciperct, quod quandiu lice-ret,defcnderet:dum autem circumuallando muniedóque oppido durent operam, ipfbnbsp;^0 interea vini amp; farinæ copiam ad fe comportadam curarct,quarum rerum magnam ef-feConijamp;locisfinitimis vbertatem, Fofl'ani penuriam, maxime verb farinæ, vbi necnbsp;piftrina eflcnt,ncc quicquam vnde conficipoifent. Ifta quidem ab eis obtendebantur:nbsp;fed vera caufa cur cum à fententia deducere conarentur,alia fubcraf.verebantur enimnbsp;He fi Foffani maneret,oppidum fimul amp; milites in manus hoftium tradcrct. Nam amp;: fu-fpicio in dies augebatur,amp; variis fubinde nuntiis certiores ficbant,eum cu Catfare traf-egifle. Verum hanc fulpicioncm apertius prodere,nifi Regis fentetia audita non aude-bant.Saluffius eo die vefperi(quicquid tandem caufat illi obiicerent) fc Fofl'ani manfu-rum efle conftituit,Rupemenium,amp; alios adnumerum ducentorum grauis armaturtenbsp;niilitum,amp; ter mille peditumfecumfuturos,reliquos Conium mifluros: his conftitutisnbsp;concilium dimittit.Poftridie ante folis exortum rurfus illos accerfit, vt quid faciendumnbsp;Videretur,deliberarent.

C o A c T o concilio rogatMompefatus quidnam effet de quo deliberatie infti-

^ii armigeri turma,peditum duces Anglurius amp; Santalbinus, quorum alter mille Cam Iranis alter totidem Normanis pra:erat,Oartius cum quingentis Vafconibus,amp;: Sampe-^nis Corfus cum Italis quos fere quadringentos habebat,Fofl'ani manerent:fe poft pra-Qiumeum reliquis Conium profeóturum,vnde cquitemAmbrcnfem cum peditibusnbsp;^ille Vafconibus remitteret,qui cibariis,machinis, glandibus,pulueri (hate enim fc Ulisnbsp;^iffurum pollicebatur)præfidio eflent. Prandio fiimpto, duces amp; milites commcmo-tatos Foflani relinquit,quibus Mompefatum equitem torquatum cum imperio præfi-^kjipfe Conium difeedit.

Post illius difeeffum Mompefato Sé reliquis ducibus Fofîàni nuntiatur,fed incer Sâiufsij

Ic venir et,neque de grauioribus machinis aduehedis folicitus efl'et,fe illi oppidum vnà JûCumviristraditurumefle. Pratterea Foflano profetlum,quum Conium iter faceret,nbsp;f cuæ nuntiandum curaffe cur confilium mutafl'ct, iuffifle maturaret, vt prius ad oppidum adeflet quam opus promoucretur,omncs turn milites tum duces manum admo-^crc,vt propediem fatis ad vim propulfandam oppidum firmu effet. Sin feftinaret,ne-^incm reperturum effe quiobfifteretnmb potius quum ad vnam e portis caftra face*nbsp;retjGallos alia fugamfacluxos efle. Huie rumori co plus fidei habendum elfevideba-

2x8 nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;GVL. BELLAII

1537. tur, quod Saluflius quæ de vino, farina, machinis ac telis'promiferat, nihil præftabaf. Quibus caulîs adductusMompclàtus,Sanfacum, Caftelpcrfîum legatum cum vigintinbsp;cquitibus aiTumit, quibus comitatus Conium ire cotendit,vt feiret quid caufæ eifet curnbsp;hæcnon adueherentur.Saluflium reperit valde fcilicec occupauim, vthæc reâè cura-rentur: quippe iam longiorcm colubrinam tres cannas eduxerat, glandes puluerenbsp;plauftrisimponiiubebat,farinæ ad mille amp;duccntos laccos,amp;: vini non exiguam co-piam.Machinasin{peôtanteMompefaroegrcdiiubct,polliceturforevtantecrepufcunbsp;lum omnia Foll'anum perducantur.

Mompesatvs pollicencifacilefidemhabet,comagisquodvnàciunverbis aliquid reipfa præftari vide bat: deinde Foirano,cui præfeôlus fuerat,non diutius abeife 10nbsp;decreuerat-Q^mobrembonalpefretus illucrcuertitur,fecumcquitemAmbrenfeinnbsp;saïufiim finbsp;nbsp;nbsp;nbsp;mille pedites Vafeones,quibus præerat,habens. Poft eum aduehitur duntaxat can-

tjfiua vna,colubrina vna,pulueris quinque cadi,amp; glandes aliquot, fed eæ amp; paucx nume ro,nec ad machinarum rationcm accommodatæ. Reliqua tcla totam etiani vini amp;fa-rinæ copiam Rauelum c onuchi iubct,feque eôdem nodte infequenti recipit. Hxc dienbsp;louis lunij feptimo gefta funt:eo qui fequutus cft Marris die prima Antoni) Leuæaciesnbsp;fecundahora pomeridiana aduenit, qui ante quintum diem à Saluflîo monitus à Tau-rinéiî obfidionc difceflerat,reliâ:o Scalingio Aftæ prxfelt;fto,qui cum decern hominuninbsp;millibus oppidum obfîdione premcret:eo die Carmaniolamperuenit.Eodeindie An-nobaldus loannem Cameracum legatum in Galliam mittit, qui rei Pedemontanxft^,-10nbsp;turn Régi lîgnificaretjViciflimque quo loco res Regiæ eflènt renuntiaret.Per id tempusnbsp;moritur loannes dux Albaniæ,cques torquatus, centum equitibus cataphraéhs ptæfc-lt;ftus,Borbonij,Arverniæ,Foreftæamp;'BelIiiociprætor,HuicinpræturafticceditIoannesnbsp;Britannus dux Stampenfis,turma eius equeftris bifariam diuiditur,dimidia: præfici turnbsp;Chabannius Baro Curtonius,reliquapars Fayettano attribuitur. MorituretiamLudo-uicus Aurelius dux Longouillanus cornes Duncnfis,qui amp; ipfe eques erat torquatus,amp;nbsp;quinquagintacataphraâosducebat:hos pofteaduxiteius frater Ludouicus Aureliusnbsp;marchio Rotelinus. Antonij Leuæ prima acies milites qui ad Follanum in ftatione erat,nbsp;ï-eun ’Polpini .nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;.nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;,nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;ii- 'nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;i r •nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;•nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;¦nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;-r-nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;•/'

caUosoÿidit primoimpetulocopellit,parumqueabftutqumeos oppnmeretquiin Francilcanoru cœnobio extra oppidum erant,amp; campanarium rempli aliaqj ædificia euertcbant,qux 50nbsp;oppidipropugnatoribusobeflevidebantur.Illichoftibusacriternoftrircftiterunt,quinbsp;eruptione faéta turn fuis opem ferre turn foftbres eripere conabantur,quorum iam aliquot mortui, alijfaucijerant. hieaeruptioneexCæfarianis multicadunt, nonfolumnbsp;telisjgladiisautglandibus fclopctariis,(edetiam à bombardis, quæ ex oppido noftrisnbsp;magno erâtprælidio:prælium nox internen tu fuo dirimit. AntoniusLeuacumvniuer-foexcrcituaduenit,quiadfclopi iadtumab oppido in ipfo Francifeanorum cœnobionbsp;caftrahabuit.Illacnim ædificia propter temporis breuitatem amp;foflbrum paucitatemnbsp;omnino dirui non potuerant.

Interim SchenafiusadRegë veredariis equisrcuertitur,quiàSaIufsiodifcel-ferat,fimulatque fententiam de Foftàni defenfione placcrc audiiftet. Huic quæ viderat 40 amp; repererat,renuntiat omnia, maxiraè Salufsij diceftum amp;fulpicionem quæ omniumnbsp;ferè animos inccfterat,narrar: quç res omnium iudicio qui audiebant,aliena ab omni fide vifa eft. Qimm enim apud Regem à puero fuiftet educatus, atque ab eo auftus, vtnbsp;Iplendidamconditioncmamp;gradumviuofratre Michaele Antonio teuerer, in equitunbsp;etiam torquatorum claftèm allcdhus,quum Rex marchionatum fibi iudicio commifiænbsp;clicntelxaddi(ftum(nammortuo Michaele primogenitus loannesLudouicusrebel-lionemfccerat)'ipfidonodediftet,quumprætcrca ex iis quæ Sabaudo ftierantadcm-pta,ad decem amp; feptem oppida proximo attribuiflet, quæ feracifsima erant totiiis agrinbsp;Pedemontani loca, quorumque vberior prouentus quam ipfius marchionatuse-rat,quumdeniquetantopereiUumcomplcdterctur,tantamqucfidem haberct,vt luo yonbsp;cxercitui,quem illius fidei committebat,Imperatorem præficeret: nouus hic atq; mmi-dittis furor, cuius exemplum apud omnes vetuftatis hiftorias nullum cxtat,faclum hoenbsp;non modo mirum,fed omnino incredibile cunótis reddebat, Ac profedo nunquamnbsp;poft hominummemoriam aut fando auditum aut legen do compertum eft, tam nefa-riumócperfidiofumfacinusabvlloimperatorc aduerfus principem optime meritumnbsp;defigna-

defignatum eflè, vrinillius fines iino inipfius regni vifccra, quantum in ipfo fuit, Iiofti-lem cxercitum,quo nullis antca ieculis quifquam firmiorem, cxercitatiorcm amp; dili-gentius inftruótum alium viderat,introduxerit,idque rebus fatis ex anipii fen tentia ce-dentibus,amp;: quo tempore minima fufpicio dabatur.Fuerit fane perfidus Cinna, qui Vi-tcllium deferuit,atque ad eius aduerfarium transfi-igit,a quo amplificatus ornatus fue rat. At non prius id fecit quam Vitellij rebus plane deiperatis:at fe ad motu fortunæ mo-uebat,quæiamalteripropitiaidvidcbatur adiudicare,quodvterquc per ambitioncranbsp;afteflauerat. Sir fane fimüe amp; par Stiliconis Sgt;c Narfis fcelus: fed illi iuftam indignationisnbsp;cauiam nad:i,quam immerito ab ingratis iniuriam accepcrant,iure videbantur vlcifci.

b Hie nulla accepta iniuria rebus fatis fecundis,quo tempore maius ac maius principis in fe ftudium expcriebatui',amp; magis acmagis dignitate, autoritäre amp; fortunis ornabatur,nbsp;eum turpiflîmè arque fœdiflîmè prodidit. Q^mobrem mirandum non eft Regem hoc nuntio valdc fuifle commotum.Neque ramen huic cafui voluit fuccumberc,nbsp;vcriim pro ingenio ac more fuo, qui fempcr rebus aduerfis magis crigebatur, amp; ie ho-ftimagisetiam ex his formidandum præbebar, ftatim loannem Paulum Ceretanumnbsp;cumingentipecuniæfummamittit,quifumma celeritatc vel Foflanumvel Coniumnbsp;contendcret, quique fi opus efte videret,Italos ad numerum trium millium,amp; ducen-tos équités fcr en ratios confcribcret. Schenafiumvna cum eomittir,cui lircras ad Sa-lufiium datjCaufas quafdam grauifiimas extare cur ad fe venire vellet: itaque loannemnbsp;b Paulûamp;MompeiàtumalterumFoflanialterum Conij rclinqucret. Ad collem Agnelli qui vocatur,quum veniftent,incidunt in ipfara loannis Pauli Ccrctani equeftrem turnbsp;mamamp;aliamBonouallanijChripLOphorum item Vafconemeum mille Italis quibusnbsp;præerat, qui in Galliam reuertebantur.Foflanum obfideri narrant, amp; Saluflium palamnbsp;aduerfus Regem rebellafte, llteras ad eum fcriptas ad ftationem angarias mififte, qui-bus(quantum ipfi audierant) Regias partes fe deferere fignificabat, caufis allatis quibusnbsp;vt id faccret adduetus fuerat.Qihbus intellcdis rebus loannes Paulus illic gradum fiftcnbsp;re decrcuitjdum Schenafius Regem adirer, quid ille audito hoc nuntio faciendum vi-dercmrintelligeret, Ac ne fruftrainterim tempus abfiimeretur,rationeminuenit,quanbsp;Annobaldo adT urinos amp; Mompefato ad Foftanum cur veniret, cur fubftit^t quaenbsp;niandatahabebat,fignificaret.

C A v s A s fiiæ defeótionis Saluftius has adfercbat,vt quidem Martino Bellaio Qu/ufui fuU

*um Delphino ius fu erat, ne ipfum quidem vllum fibi meritö vindicate, fed totum lo-^nnis Ludouiciefle.Sed non hincreueraillse étant lacrymæ. Iftefuperftitionefacina-bs vanis nefeio quibus futurorum prænuntiis fidem habebat, qui futurum cecinerant ''tco annoCxfar Regem Galliæ regno exueret, Qui^netiam Bellaio ipfe promifttat,nbsp;^üum Cæfar Gallia potiretur,de co fe bene mereriveile. Duo erantptæcipuè quæ ani-^riUmilIinci-n-ilppKih/’l'i-inr rnm mind mefiiehaf nefiin marcliinnnrii iDoliatetUt. tum

130 nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;GVL. BELLAII

impcrarvtadduorummillium numcrumillas augcret, eumquc inillaregni oracôô-liftcrciubct. lilcenim quoniam vercbatur rtcquâ forte in fuîpicionem veniret,pro-ptcreaquod Salufliotam eiretvicinus(nammulta amp;diuturnaeius ccnfuetudine vfus fucrat,quinquumad Cæfaremille pcrfugeret, aliquot dies cumeo fucrat,quemfi autorem audiiIet,Rcgias etiam partes deferuifl'ct)alió mitti poftulauerat;fed Rex illius fi*nbsp;deSóconftantiafrétas illic eile iubet. Mittitur etiam Exilias Turrianus cum trecenrisnbsp;fcIopetariis.Humerio præcipitur vt firmum præfidium Sußs collocaret, quo de Tauri-norumftatu crebrius nuntium acciperet. Qdo etiam dentio mittitur Camcracus, quenbsp;fuprà nominauimus,qüi ftipendia militibus ferebat.Equites loannis Pauli amp; Bonoual-laniinProuinciamproficifciiubentur,vtalleuatioquædam Delphinatibus aderretur: 10nbsp;comitiGulielmo Fußembergo, vt cum fuis Cifteronem contenderet, impedimenuf-queillicrelidis milites Barfeloncm amp; Terranouam duccreqquosillic tantifper moderate amp; abfque vlla populi vexatione contincreqdnm conft aret,num Cqfar alpes ex-ercicumtraduceret:quodfimulatque certo fciretur,ilico vaftitatemregioniinferret,nbsp;neCæfar exhofticofviosalereautvllare fuftentarepolfet. Gratianopolimpulucrisaliquot cadi mittuntur,amp;pecuniæquibus forum vinarium omnibus locis inftrucliuseßnbsp;{ct.Burio,quiTaurinispræerat,quinquagintacataphraâ;i équités, quos duxeratSalui-ßus,attribuuntur,SciienaßusFoiranumad Mompefatum denuo mittitur, quem Régis iuffumoncret,vtüquarationdficripoflct, ad triginta dierûfpatiumduraret,vtfub-ßdium quod mittete cogirabat,ßrmius eßet amp; maiori diligetia inftrudum, quam fi tu- ionbsp;multuarie amp; properanter cogeretur. Sinautem fieri id ntillo pado poffe vidcrct,neeonbsp;periculi veniret,vt colloqui cum^boftc nimium diu recufarcqne fic tandem turpi qua-dam conditionepacifei cogeretur. Sebenafius nullam tuto tranfeundi facultatcm fibinbsp;dariquumvideret,ChriftopboroVafconi litcrasamp;: mandata manu fignatatradit,quinbsp;perferenda fe curaturum recipit.

N V N c vradnoftrosFoH'aniobfefids redeamus, fic habendum eft: quo tempore hoftcsaduencrunt,propugnacu!uminquo vno totum oppidirobur(fi quidem vllumnbsp;erat)confiflebat,nodum ad fex pedum aitirudinem extrudum erat, amp; plerifq; locis fo-lum exterius ipfius aitirudinem fupcrabat.Itaque Antonius Leua vt machinas antêad-moueret quam maior propugnadi facultas adefler, poftridie quam aducnit, fofias duci jonbsp;iubet,vbiacriter vtrinquefclopis dimicatur.Hoftium magna multitudo cadir,quifofianbsp;ducenda minus confiderarefeaperiebant: exnoftris etiam nonnulliin ipfooperefa-ciende intcrficiuntur amp;: vulncrantur,proptcrea quod (vti didum eft)terra exreriorip-fumcaftellumexccdebat,vtillicnonnifimagno diferimine verfari noßris liccret.Cuinbsp;malovtrcmediuminucniretur,nodudolia viminea illis locis conßituuntur. Verumnbsp;quoniamterraaridanonautem calcata aut aggeßa oppleuerant, fimulatque glandesnbsp;catanultiscmiflæ attigerunqin puluerem minutiflimum omnia dilfilieruntrqux resnbsp;maximo noftros terrore aftecit.Machinæ nec primo nec fecundo die ad concutiendunbsp;mumm adhuc collocatæ fueranqdum hoftes potiflimtim in folßs ducendis amp; doliis vi-mincis obuertendis operam fuam ponebant, noftri etiam operi accelerando inftabât. 40nbsp;Tertio die oppugnatio duobus tormentis maioribus inchoatur, fed fatis remifia: oppidum tarnen adeo infirmis mœnibus cindum erat,vtpoßridie omniamunimentalateralia dirucrentur.Noßri ad vefperum de eruptione facienda cofilium ineunr, quahincnbsp;équités illincpeditcscodem tempore hoßes adorirentur. Caßelloperfio Mompefarinbsp;legato equitatus ducendus committitur,pcditatus Oartio Nauarreno.Equites porra ar-cis cgrediuntur:pedites infimo propugnaculimunimento (quod cazamatam appellat)nbsp;cgrcfliinvallcmfic fatis ab oppido dißantem euadunt.Gcrmani pedites,inquibus totanbsp;Cçfariani exercitus firmitudo erat,in prato caßra habebant,qui quoniam longius ape-riculo le abeße putabant,excubias negligcntius conßituerant,contra tarnen quàmgé-tis mos ferat. Oartiushuiusreinon ignarus, quique opertus (vtididum efl)eruperat, ƒ•nbsp;eb redà tendit,eóique aduentu fuo turbat;tum Caßellopcrfius cum equitibus confpi-cuum fc præbês,clamorem totis caßris excitât. Quamobre Antonius LeuaHiipanorü,nbsp;quosapud fchabebat,magna multitudincpræmittit,qui noßris reditu intercluderent.nbsp;(^i foßbribus præfidio erant C0ßituti,quü tanto ßrepitu ad arma cÓcurri vidcrét,illucnbsp;curfufcruntur,foflbrcfquepaucis defenforibus relinquunt.’Sampctrus Corfus, qui eunbsp;ViJlabono ,

COMMENT. LIB. VI. nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;131

Villabonocaftellodefendendo conftitutus crat, fofforibus tarn infirmum prxfidium reliùtumconfpicatus, erumpit, amp;nonnullis turn Campanis tum Normanis alia partenbsp;cgrelfis comitatus in hoftiu munitiones tanta vi irruit,vt primo impetu triginta fere homines interficeret,reliquos in fugam ad Antonij Lcux ædes coiieeretus maximam eo-rum partem quos feruarat, fuis fugietibuS fubfidio mittit. Hie cSfliflus in caufa fuit curnbsp;primi illi quos ab eo præmifl'os fuiTfe dcmonftrauimuSjConuerfo itinere fuis auxilio ac-currerent.Equites interim noftri, qui alia ex partehoftes reliä:o cœnobio paflîmvni-uerfos ad ilium eófliftum proper are con{piciebanr,eô fedà contendunt, tum ctiam vtnbsp;Sampctrum confirmarent,qui ad locum fortitcr eos qui munitionibus præfidio erant,nbsp;*0 compuleranCogitur Antonius Lena ex a:dibus baiuloru opera elatusfalutifua: profpi-ccre:cuiadeo ftrenuc noftri inftant,vt à baiulisin fegete depofitus relinqucretur,ftue vtnbsp;illifibiipftsconfulcrent, fine vtalio itinerenoftros lui infequendiftudio, dum interimnbsp;clinicus ille feruaretur,elicerent.Ille in cathedra fedens in fegete delitcfcit,lpicarum al-titudine te(ftus,quæ infequentium oculos, ne conlpiceretur, impedicrunt. Noftri ne-mine ex fuis defldcrato fe recipiunt:ex fauciis paucis tres aut quatuor paulo poft moriûnbsp;mr. Ambo centuriones Sampetrus amp; Oartius vulnus fclopetaria glandc,alter manu alter pede accipiunt:fcd paucis diebus ex vulnere conûalelcunt. Captiuum fecum Nea-politanum quendam adducunt,qui trecentis peditibus præerar.

H O s T I v M oppugnatio ad hune vfquc diem no valde acris fuerat. Quiim cnim verum elfe confiderent quod Saluflius affirmauerat, oppidum à noftris defenftimnonnbsp;irilîbi perfuaferannquæ illorum opinio non parum etiam noftris profuitzhac cnim Ipenbsp;adduôîus Antonius Leualiberum illius exitum porta Coniana reliquerat,atq;etiam-num ad decem aut duodecim dies rcliquit,quöd ilia abituros eos fperaret. Id quod noftris magnam leuationcm attulit, quod ex feprem oppidi puteis quinque iam biduo a-tefaftisjhae porta,quam patentem’ habebant, aqttam è fonte qui ilia ex parte fub oppi-do fluebat,fcloperariorum prçhdio vli hauriebantzquod nifuiiret,oppidum nunquamnbsp;tueripotuift’cnt.Subiit autem Leux animumfulpicio, obfcfl'os, Vt honeftiorem fui rc-cipiendi caulam nadi vidcrentur, expedarc dum muro deiedo aditus patefadus ef-ftt.Q^amobrem biduo poft illam eruptionem primaluce quatuor cannis murum cœ-3° pit quatcre (fie tarnen vt por tam Conianam aper tam relinqueret) vt fingulisglandibusnbsp;emilfis murus traiiccretur, quod fieri non potuit,quin multis noftrorumvulnera in-ftrrentur.Anteipfummeridiem deiicitur murus tantalatitudinCjVttricenos hominesnbsp;aditus capcre polfet: deinde duarum fere horarum Ipatio intermittunt. Vnde noftrinbsp;fiifpicari cœperunt eos ingreft'umvi iamiamefl'etentaturos,quippc quumnulla fofianbsp;mtereiret,amp;:adconflidumexæquovcniriab oppido atque excaftrispoterat. Equiti-t»us imperatur, vt in foflam defcenderent,qux poft mœnia intra oppidum fada fuerat,nbsp;ad quos flcfcndendos fclopetarij in labro folîæ collocantur.

Hostes ipfi fpeciem prxbent tanquam oppidum aggrefluri eftènt. Itaque no-ftti ad mûri ruinam totum dicm fteterunt,equites nempe galeati, pedites quemadmo-dum coUocati fuerant : vniuerfi illuc conuencrunt pra-’ter cos qui in platea conftituti ’ ftterant,vtlaborantibus fubfidio mitterentur. Sic prætcriit illedies,neque admanusnbsp;'^cntumeft.Hoftes tarnen ex fuis lcdos milites magno numero inmunitionumfolfisnbsp;3ocant,qui pcruigiles illic nodem tranfcgerunt,fi forte ex improuifo aditum occuparenbsp;polTcntzquod ne accideret, noftri itidem quinquaginta cataphrados in cxcubiis collo-cant.Prætcrea continenter vix tempore vllo ad quietem intermifib, ritinæ aditum ob-ftruunr,cui intcriorcmfofiâm amp; aggerem eu propugnaculis ab vtroq; latere obiiciunt:nbsp;ftio quifque loco nauiter omnes infiftunt, neque ab opéré defiftunt, qtianuis hoftes il-lis molcftiflimi elTcnt,.! quibus certis temporum interuallis glaiidibus tormentariis im-petebantur. Duodecim totos dies eodem loco res manfit, neque hoftisad irrumpen-3° dum prodibat.LeuaHifpanisparcebat, neque ad hanc rem eos adhibendoscenfebat,nbsp;ftd ad maiorem vfum leruabat,in quibus, quum omnes veterani efl'ent, totam Ipemnbsp;pofuerat. Itali nififtipendiumpcrfolucrctur,aggredirecufabant. Germanife Hifpa-nis inferiores haberi non fuftinebant,neque compelli poteranr,vt ad oppidi expugna-fionem foli progrederentur.

IN fummaLcuæomnino confilium non fuit aditum tentare,tum hui us contro-

V i

aji nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;G VL BELL AH

J ç . uerfiæcaufa,tumquôd noftrosfamead dcditioncm fccompcllcre pofleconfidcbar,

5 nbsp;nbsp;vtfuospericulo minime obiiceret.Illosenimamp;:vino amp;:farinacarereperfuafum habc-

batzquôdlitriticum fuppeteret,atpiftrina nuUacfle:artificcs quos ad ea facienda ha-buerantjà Saluflîo iam initio vnà cum fofl'oribus fuille emiflbs: arque vt ex mili tum numero quidam artem tenerent, deeife tarnen inftrumenta. Denique quantulacunque cuiuiquerei copia fùppetcretjipfeSalufliuscenfum inicratamp; defcripferar,amp;:ad omnianbsp;citius abfumenda, quammaximam populi fuperuacaneam multitudinem quàm potc-rat diutiflîmè continueratdiancquc defcriptionem iam tum ad Leuam miiérat.Itaquenbsp;iamàdecimofeptimopoft obiidionem die in earn fepcnuriamrediÜfe duces compe-riuntjVt ctiam duriffimè viditando cibos in dies quatuor aut quinque ad fvimmura ha- lonbsp;berent,pulueris vix quantun\ad vnum oppugnationis impetum fatis effet: auxilium cnbsp;Gallia ante decimumquintum diem non expedabant, idque cei td fcicbant, à Salulfionbsp;nullum omnino: quo enim abiifTetlâtis fciebant.Sed ne Antonius quidem tandiudu-raturumiUis commeatumputabaf.quodGallicam gentem nonparuo cibo contentamnbsp;elle paflîm arbitrantur:quare Saluflîum putabat in defcriptione tacienda hallucinatumnbsp;fuiflêjiaméjue ilium tam diuturnæ obfidionis, ob infirmum oppidulum tædere cœpc-rat. Itaquetormentaadpropugnaculum labcfadandum obucrtiiubet,quodfibimaxime impedimento fore videbat,lî ad irruptionem lüos accedcreiuberet.

H V I V s propugnacuUferuandicura Villabono cum fuis quinquagintacataphr^ dis data fueratjcuiadditus erat Sampctrus Corfuscumtrecentispcditibus:àquonec lonbsp;interdiunecnodudifcedcbant. Hoftesre machinaria expedita non magnamgl^'nbsp;dium copiam emifêrant,quum iam obftaculum diruerant, ex materia amp; canabe fîmulnbsp;coaceruatis confedum,paucifrima terra congefta. Dcmiflîs machinis infimampm-pugnaculi partem cocutcre cœperunt.Simul lama per oppidum peruagatur, aggers®nbsp;cditumconftituendis machinis ab hoftibus parari,vnde in intimumcaftellumgl^^quot;nbsp;des adiicerentur.Quibus rebus commoti duces, fimulquod vidèrent quàm parua unsnbsp;commeatusamp;pulueris copiafùpereflct,Regem per literas(quas Vafconis opemacce-4e\onoquh peranqfignificafTememinifrent,netamferôdepacifcendo cogitarent,vtturpcmcon-habcndeto^i- ditioncmaccipere cogerentur: interfcagere cœperuntquænam ratio honeftainueni-tAof. ri nnfTer vrab nnn à fb rnllnmiprifli inirinm firrpf t ïîr rnim -»-rïiii’/^rpmfbrC

C o M M E N r. L I B. V I. nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;155

luni cibariorum tum tclorum quæ Saluflius vobis reliquit: (ßmul autcni cum di-dcfcriptioné cum ip/ius Saluflïj figno oftendit) vnde fic omnino liabendu eft,quan-tacunquefueritveftrafrugalitas,nonmulcum abeoabefle,vt omnia confumpta fint. Quæ quum ita fint,mirari fatis non pofltim cur duces vcftri,rei militaris periti, tam in-firnium amp;: miferum oppidum defendendum fufceperinr. Enimuero Cæfar fiimma eftnbsp;princeps humanitate,non fæuit in Chriftianos,tantum impios amp;perfidos delete cogi-^nbsp;tat.Itaq; Sc vobis amp; veftris ducibus autor fiim, ne Saluflïum reipiciatisj me potius adite,nbsp;quo deprecatore æquiflîma omnia à Cçfarcimpetrabiris. In primis Rupemenio nûtiesnbsp;yelimjme,proeanotitiaquæmihicumeointercedit,eius vicem vehementer dolere,nbsp;^0 ilium alibi efl'e me malle quàmibivbieftrfiqua in te officium meum amp;:operampetet,nbsp;uon fruftra petiturum: fi me audiet,pro meo in eum amore fuadere,ne meum cofiliumnbsp;amp; orationemaijîernctur.Sâmartinusnegatfe de bis rebus vel agendi velaudiendima-dcatum vllum habere, nequeinoppido fe vUam occaiîonem datam eflè animaduertifinbsp;fe.Se tarnen non reeufare quin ifta imperatori Sc ducibus renuntiet, pollridie rcuerfu-^nijVtcumtubicinc Aftamproficifceretur,amp;quidilli refponderint renuntiaturum.

ï L LI rebus diu deliberatis,cenfentSammartino poftridieilluc efle redeundum, vt tubicinem afl’umeret,fimul quoque à Leua difeere conaretur qua tandem cum illisnbsp;conditionepacifei cogitaret.Is occafione captat a hæc mandata exponit.Refpondet Lenbsp;'la,fi quisle exducibus ea dere conueniret, fe cam conditionem laturum,quamnihilnbsp;caufæ cfict cur recufarcnt.Idfe ad fuos perlaturum Sammartinus pollicetur.Illi mitterenbsp;pofterodie flatuuntmiittitur Villabonus eodem tubicine duce. Aduenientem Leuanbsp;iifdê verbis alloquitur quæ cû Sammartino feceratdioc addit,fe, tametfi non dubitarer,nbsp;quin tandem qua placeret conditione oppidum eflet capturas, ea tarnen in duces, no-biles fortes viros qui illic étant, humanitateamp;; lcnitatevticonftituifl'c,vt faluis abirenbsp;liccat,nullo redemptionis pretio numerato, fie tamen vt feipionem album manu quif-quegeftaret. Subiieit Villabonus fchuiufmodi verbis audiendisnondum afrucuifle:ponbsp;'eftatem fibi redeundi fieri petit,non ea oppidanos egeftate prcmi,quam ille fibi perfuanbsp;derct;quæctiamficontingcret,tantam tamen adhuc in cisefle fortitudinem amp; animinbsp;iuagnitudinem,vt tam dura conditio dimidiæ exercitus partis intérim prius illi eflet re-lt;luiicnda,quàm ad earn fe deduci patcrcntur.Simul ctun dido nullo expedato refpon-io venia accepta difccdit,fulfque narrat quæ à Leua audierat.Tum illi vno confenfu fornbsp;'Uerpotiusoccumbereconfl:ituunt,quàm adeo turpi pacto acquiefccre. Poftero dienbsp;luane tubicen Augufliiius ad portam oppidiadeft,quiamp;;fruélusrecentes alios affert,nbsp;^Rupemenium humanifsime falutat, Antonium Leuam valde mirari,quum nemonbsp;ab eo ad fe veniflet,quê non iufsiflet renuntiare quanto illius videndi Audio duceretur,nbsp;quid caufæ eflet cur nihil refpondifl'et. Quodfiadprandium in caftra venire placeret,nbsp;polliceri fe operam daturum vt laute cum exciperet, libcntilsiméque ilium conui-Hamhabiturum.

M OMPESATvs amp; reliqui duces ad portam ftabant quum tubicen aduenirct, aderatetiamipfè Sammartinus,qui alios rogarecœpit,vt(quirerum flatus effe videba-'ur)amp; orationem tubicinis attente audirenr, Sc quæ ex ipfis nonnulli ab Antonio Leua lt;» ^fira igt;ro-Rupemenio dici intellcxerant.Sibi quidem ita videri,ilium, quumferoci amp; fuperbanbsp;^ratione nihil eos commoueri fcnfiflet,tandem mitius cum Rupemenio adurum efle.nbsp;Hæc fen tentia vehementer omnibus probatur;Rupemenius ipfe,quum vnus à cæterisnbsp;Hollet difl'entire, tubicinem renuntiare iubct,quando ille fui videndi tanto defiderio flanbsp;ggt;'arct,feinpoflerumdiemprandiumilli condicere,rogarcvt mature appararctur.Vixnbsp;ictnihoræ fpatium intcrccfl'erat, quum rurfusadefl tubicen, pira fifcellis quatuor affe-icns;quirefpondctfepoflridiehora feptima rediturum,vt Rupemenium deduceret.nbsp;Hecfefellitillc-.vcriim Rupemenius manc fe iturum negat, rem in meridian am horamnbsp;reiicit.Hora conflituta adefl tubicen;ille equitem Ambrcnfem comitem adhibet. Ad-Henientes excipiunt eos multi nobiles Itali, Gcrmani Sc Hifpani, quos illis obuiam pro-cedere Leua iufl'crat: ipfc in cathedra à baiulis fcgeflariiuber,côfqueamplcditur.Ibinbsp;Haultis quæ folcnt incongrefl'u vltro,citrôquc didis, Rupemenius contendit deditio-Hem non alia conditione fieri poflc,quàmvt eademrationc egrederétur qua ingrefsinbsp;^ucrant.SubiicitLeua,ctiamfi afl'entiretur,neid quidem abeis præflaripofle:quumà

V 5

154 nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;G V L. B E L L A I I

J - J Saluflîo deccm duntaxatcquiiugalesrelidi eflent, qui to tam tormentor iimmulritudi-nem vehere nequirent.Reipondet Rupemenius faltem quantum poflent, fc abdudu-ros eflètatille plane fepaflurummachinas abducinegat:equitibus Scarcitenentibusv-num bellatorem equum duntaxat habere permittit,infignia manere iubet: tandem au-ferri quidem concedit, (cd non cxplicari.Ad extremum padio in hanc fententiam tranfigitur.

roijant icJeit P RI M V M, vti ducibus Gallisliceret(fi quidcm itamallcnt)oppidum mcnfis vnius M etiulittantfnbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;jenerc, cuius numerandi initium fieret à die litcris quas à Rege acceperant afcri-

pta,cuius temporis quatuor iam dies prxtcrierant : quo tempore exado oppidum Leute traderetur,cuius rei obfidcs ilatim dari oportcrct,ex quibus ipfe Rupemenius eflet, lO adiundis duobus tribufve domefticis nobilibus. V tiq; fi maturius egredi placcret, con-cedcretur,feruatis iifdem conditionibus qute fubiicerentur. Vtiq; fi per id tempus Rexnbsp;vel Regius cxercitus aut oppidi obfidionem tollerct,aut alia rationc auxilium fcrret,Lenbsp;uaobfidesreftitueret,atque oppidum quo turn erat ftatu relinqucret. Vtique totoillonbsp;tempore oppidum non muniretur, neque vallum aliud quam quod erat, cxcitarctur:nbsp;nifi quod qua deiedus erat murus,ruinam inftaurarc licerer, quam ad rem Letta certunbsp;hominem iam turn conft:itueret,quilocum diligenter inlpiceret. Vtique nullum negotium oppidanis aut moleftia interim exhiberetur,exercitus quoque trans pontem Stu-rium reduceretur. De machinis,telis ac munitionibus, vti rum omnia hacc, turn equinbsp;quotquot fex palmos amp; quatuor digitos altitudinefuperabat, in oppido manerennex-ceptis duodeeim cquis,quos ex toto numero cximios fibi feruarent duces, legati, antc-fignani amp; vcxillarij.Cæterùm fignis clatis amp; explicatis egredercntur,cum toto reliquo-rum equorum numero qui infra hunc modu efl'ent,vcdariis, afturconibus, mulis, ntu-labus amp; iumentis. Vtique eis vt tuto fe reciperent, ille comités adderet, qui eos in ditio-nemvfqueRegiamfincvllainiuria deducerent, pontes infuperamp;: cibariatoto itinercnbsp;fiippeditaret.Mompefeto præterea Lena concedit, vt duos aut tres nobiles ad Rcgei^inbsp;mittetet, quos ille deducendos adregnivfque aditumanonnuUis fuorumcuraret,quinbsp;etiam eodem loco quo illos reliquiflent, duodeeim dierum fpatio praeftolarentur, nc-quod in redcundo periculum illis crearctur.Dcnique permittebat Lena vt ftipendiumnbsp;interim tuto oppidanis à Gallia adueheretur.

Hæc itacompofitaamp;tranfaóla Lena voluit à Rupemcniofignoconfirmari.Hoc ille facerc recufiuit,tum quod ifta communicate amp; renun tiare fe veile Mompefatonbsp;cætcrisducibus dicebat, turn quod fubiici fignum Mompefati oporteret,qui pixfid^j^nbsp;præpofitus amp; eques torquatus eflct:illum fc poftero die adduólurum ad xdiculam qua-dam medio ad oppidum itinere, ibi totum negotiumconfcótumiri. Quodreceperatnbsp;fefadurum,pra:ftitit,fcqueobfidemdedit,vna fecum habens Paliflæum vnigenituninbsp;marefchalli Chabannij demortui,amp; Aflcrium.fummi Galliæ armigeti vnigenitum. Lcnbsp;uafibifatiscfledixit,fibihominisfidemamp;indiétis conftantiam femper fuifle perfpc-äam.Tum illealiquidfc habere ait quod abeo vellet petere:etiam atque etiam orat,nbsp;quandofibitalcmcompertum fuifle prædicabat,nercpulfamferat. Id petit antequam 4®nbsp;quicquam figno fubferipto confirmaretur.Lcua quod putabat cum de obfidibus ado-lefcentibus liberaliter habendis aól:urum,aut petiturum vt illis inter aulicas puellas ver-farilicerct,libcnter fe coriceflurum recipit. Rupemenius hac fide accepta, petit vt wtonbsp;illo temporis fpatio quod conuenerat,oppidanis,tum viris turn equis cibos prçfenti pecunia præbcriiuberet.Nam alioqui,fiquidfibiauxilijmittcrctur,cumnoneadem con-ditione redditurum illos cire,quaanteafuerant,quemadmodum conuenerat. Hanc pcnbsp;titionem fibi gratam non efle Lena fatis præ fe ferre cœpit ille quidem, fed ^entitur e-tiam,ca tarnen conditione,vt non plus quam diurnum demenfum acciperétûdque caput fuperioribus addi placuit.His confeä:is rebus duo fcributur anrigrapha: vnum An-tonij Leuæ chirographo amp;: figillo confirmatum Mompefato traditur: alterum vicilfim )nbsp;Lena chirographo amp; figillo Mompefeti adhibito accipit.

Die mcnfislunij vicefimo quarto eodem anno I y 5 7 mittiturSanlâcus,qui Régi rem totam nuntiaret.Dum menftruum tempus labitur,nonnihil contentionis inter noftros amp; hoftes oriturifed ducum prudentiares ita componitur, vt nihil nialiacci-deret,amp; Gallis in caftris Cæfarianis non minus libère quam in ipfo oppido verfari lice-

COMMENT. L I B. VI nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;tjy

ret.Oóïrauo ferme die quàm Iiæc tranfaéta fuerant,Cçiàr qui Afta Sauilianum venerat, adeaftra Antonij Leuæ ipeôtanda proficifcitur,multis Principibus amp;magnisviris co-ttiitatusjveluti ducibus Sabaudiæ, Aluæ,Bauariæ,Brunfwicenii,Principibus Salernita-no amp; Bifiniano, marchione Vaftio èâ alijs. lUuc ad horam fextam matutinam peruenic,nbsp;Vniuerfiexercitusaciem inftruiiubec,quam ipedare optabat. Quæquumillivehe-nienterpIacuiiret,Rupemcniumamp; alios acceriiiubet, quibus eam fpedandam often-deret. V eniunt illi confceniîs equis,paludamentis induti quç armis folebant imponere,nbsp;crucibus albis coniperfa.Cæiàremexequofalucant:illeporreôto bracliio Rupemeniunbsp;äniple6titur,iubec caput aduerfus çftum tegat,{c non cupere vc morbum contraliat,fednbsp;ex animo illi bene veile,exercitumque fuum,quód illi iît voluptati,oftendere.

Responde Tille multumabeflè vtvilamexearevoluptatem capiat,quûexerci-turn firmû amp; optime inftrudum feiret : qui fi male acceptus grauiter attritus exhibe-retur,tumverôlongèiucundiusfibiforehoc fpeôtaculum ,quàm quum ita integrum Videretmifi forte duo illi potentiflîmi principes voluntatibus ôâ viribus fefe coniunge-fët,acnonvalidiffimosexercitus magna clade amp;lu(5tutotius Chriftiani populi inter fcnbsp;eommitterent.Quodfi fipcrent,coniunéfiscopijs Turcamipfum amp;:vniuerfos hoftesnbsp;facile domare poflênt:falli autem vtrumque,fi alterum penitus dclere cogiraret.Quan’nbsp;tafeunque enimille copias oftendar,Regi adefl'enon inferiores,quas poffitopponere:nbsp;^uód fi primus exercitus profligatus eflet(quod tarnen Deus omen auerteret)alium annbsp;to te dicrum quindecim ijîatium confcôturum effe.Imo quan tus effet totus ille Cçfaris exnbsp;ercitus,ex omnibus omnium ordinum viris conflatus,Regem Galliæ ex folis nobilibus,nbsp;qui pedites militarenr,pari numero colligere poffe. Deinde ad inffitutam orationemnbsp;teuerfus optimeeos faôturos dixit, fi pace fada coniundis animis forciffimos vtrin-que exercitus ad propagandes Chriftiani Impcrij fines ducerent. Subijcit Cæfar ne-que fuas neque Regis vires fibi ignoras efl'e.De pace quod ille addidifi'et,nunquam fiiasnbsp;adhuiiiimodi orationcaures occluias fore, modo æquapoftularentur.Marcliioni Va-ftio amp; nobili euidam Hiipano iubet vtilliamp;comitibus vniuerfiim exercitum often-ff'int,Germanorum Principum prandio adhibeant:poft prandium fe illos rurfum con-üenire vellc.Tum ilium rogat ecquid placerct exercitus quem pcrluftrarat.Rcfpondetnbsp;5° fibi optime inftrudum videri,vnum id dolcndum effc,quôd tantæ vires ad aliam remnbsp;fiifcipiendam non conferrentur.Rogat Cæfar quam in partem fufpicaretur has copiasnbsp;lt;ludumiri.In Prouinciam, inquitille. Subijcit CæfarProuinciales fibi efteobnoxios,nbsp;fuç ditionis. At valde,inquitille,rebelles amp; parum morigeros fe prçbebût.Ex ipfa pornbsp;ro Cæfaris oratione facile iudicari poterat,eum hoc fibi perfuafiffe, Rege de refiftendonbsp;nuquamcogitaturumeffe. Itaquevt aliud ex alio nafeitur, hue tandem euadit,vtinter-togarc t quot dierum itinere illinc abeflet Lutetia.Quiim autem ex linguæ Gallicæ(quanbsp;^tcbatur)confuctudincficloquerctur,vtrogaret quot dies hinceflent Lutetiam vïq;:nbsp;î^upemenius in ambigua voce ludens,refpondet, fi diem pro pugna accipcret(nam amp;nbsp;Gallicc fie loquimur,vt dicamus diem Rauennenfem, aut Papienfem ) qui Lutetia bel-^0 contendere vellet,hune duodecim ad minimum dies habiturum,finon etiamipfonbsp;primo caput eiimminueretur.AdhocreiponfumCçfarfubriderecœpit. Turn quidamnbsp;cxipfo cœtu qui Rupemenium norat,Ego verb Cæfar,inquir,te redè monueram,Ru-pemenium,fi liberet,aliquod fcftiuum feomma didurum effe.Cçfar rurfiis illam orati-onê ingreditur,v t diceret,fi quis de pace modo amp; ratione agere inftituat, fe aures clau-fas non elle habiturum.Qmbusdidis humaniter eosàfe dimittit,fuifquevrliberaliternbsp;âceiperentur commendat.

M A R c H I O Saluflîuscumillisnonnunquam vcrfabatur,eifque perfuaderc Vehementer contendebat vt in Galliam quamprimum reuertcrentur,neque expeda-fentdum tempus concelfum adeffet;alioqui rem illis non bene cefluram, proptereanbsp;jq quod Cæfar vlterius progredi conftituiflct.Itaque fi poft exercitum rcftitarent,pericu-fiim efte ne ruftici extremo agmini inftarent, ac delercnt, aut certè multis eos damnisnbsp;afficerent. Atilli in fua fententia perfeuerant, vtSanfaci reditum expedarent. Qjmd finbsp;Gæfav cum totis copijs deiefta mûri maiore parte quàm opus eft'et,ad oppugnationcmnbsp;tarnen non acccft'erat,multo magis rufticos verituros effe neque aggredi aufuros,dehi-que amp; Sanfaci reditum amp; diem præfinitum cxpcdant.Q^ rcs magnæ moleftiæ hofti-

V 4

^6 nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;GVL. BEL LAU

bus nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;enim eos ponc relinqucre decreuerant, ne inftauratis viribus aut nouiflî*

mis molefti client,aut eos adorirentur quos inTaurinenfi obfidione relinquere confti-tuerant. h.c ipH quidem Cæfarimagnopere diipliccbat, quod tantum ipatij Rcgi dare-tur,vt fe ad bellum pararet.

P o s T E A nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;M amp; Sâlâcus redijt, amp; dies conftituta venir, eques Ciconiiis Medio

lanenlis ab Antonio Lena amp; Sammartinus ab oppidanis equis metiendis praliciunttir quos educi oportebat. Qua in re ipfe Ciconius afperiorem fc rigidiorem prxbuit,nbsp;'nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;Sc multi præterea Galli non leuem acceperuntiniuriam, quibus equiadimebanturiam

inlpe(fti,amp; quos modum pratftitutum non exce dere conlbterat multi item gradarij c-. nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;qui amp; afturcones,contra quam ipfis padhi capitibus conucncrat.Scd ferendatuic visma le

iotjtam propinquo Cæfaris exercitu. Cæterùm armati exeunt vexillis explicatis, turn équités tum pedites : quosprætcreuntes Antonius ex cathedra duobus à porta lagiuxnbsp;iadibus Ipeftabat. Quum quingentos ferè palTus ab oppido procelïîlTent, ex Cxûtia-nis quidam nouilïimos qui fub lârcinis erant, quique iter fe tuto faéluros ex palt;3:o confide bant,adoriunturV illaboni carruca auehitur, amp;: alia non exigua præda agitur. Hocnbsp;ftrepitu fedato, duces, nequid 11 mile poftea accideret, leelos mille ducentos pediteJnbsp;deinceps ante impedimenta præirc iubent,ad latus vtrunque treccntenos,eosqueoin-nes fclopctarios.Poftrcmum agmen claudunt centum quinquaginta équités, qui ar-mis equis optime erant inftrudi.His ducenti fclopetarij attribuuntur, à quibus fulci-rentur.Inter eos équités amp; impedimentorum multitudinem reliquus turn equitatus tu tenbsp;peditatus conftituebatur. Equitibus qui poftremisprælidiofubliftebantprxerat Martinbsp;nus Bellaius,peditibus cques Ambrenfis.

* Hoc ordine totumdicm iter faciunt, quum ad latus perpetuo haberentCæla* rianos équités, qui V illafranca egreflî, vbi prælîdio erant, in noltrorum impedimentanbsp;impetum facere decreuerant. Quod quum aggrederentur decem ferè ex illo numeronbsp;glandibus fclopetarijs conficiuntur, reliqui perterriti propius accedere non auli tademnbsp;fc recipiuntmollri ad Cardeum pcrnoclant.Poftridic eodem ordine pergunt, amp; aûvi'nbsp;cum quendam fub Pinierolis fitum perueniunt, quum quidem Cælarianiéquitésnot^nbsp;aliter quàm fuperiori die amp; nouilTimo agmini amp;: vtrique lateri inftarent,quibufcumnbsp;llri fubinde, fed nullo accepto damno, velitatione contendebant. Die tertio ruftto^^'nbsp;mati medio mote occupato,qui inter Pinierolas amp; Perufam intererat, diuerticulis qor*nbsp;bufdamoccultis iter facientesnoftros à latere premebant, negotium fubinde facefemnbsp;tes,amp; non paucos vulnerantes.T andern repelluntur tarnen,amp; multis ex fuo numéro a-miflîs fe rcciperc coguntur. Noftri cnim duabus è partibus fuperato montis iugo,^!^^”nbsp;damillorum multitudinem circunueniunt, amp;interclufos ferè centum quinquag’^^^nbsp;concidunt : qua cædc perterrcfaèli hoc tantum reliqui quærere cœperunt, quonbsp;luælàluti coiifulerent. Noftri fub noètem FeneftrellasRegiæ ditionis oppidum faim ocnbsp;incolumes perueniunt. Inde mittitur maxima céleri täte ad Regem Martinus BellaïuSnbsp;qui omnia ci quemadmodum acciderant narraret, fcirctquc ex eo quam in partem i quot;nbsp;los abirc iuberet.

R«eClt;4rM»- L) V M obfîdereturFoflanum,amp;deditionifaciendæ diespræfixusnondum ve ratoremdimit nilTet,Rcxtamctfincque fecialimifl'oneque litcrisfcriptisCælàr feadhuepro nonbsp;denuntiarat,tarnen tam aperte illato bello iudicat oratores iam internbsp;nbsp;nbsp;nbsp;’

bendos non elfe. Qua caulàadduâ:us,cunôtistotiusoræ regnipræfedisper literasto bet vt deinceps omnes curfores fifterent,qui vel Cæfarem adirent, vel ab eo aut ab emsnbsp;miniftris profecti ell'ent.Velio oratori fuo imperatvt à Cæfire difcederet,oratorcm xnbsp;farianum itidemàfe dimittitccuiLudouicum Perræum Caftillionenlèm ordinariumnbsp;fuç cohortis nobilem attribuit, à quo extra regni limites faluus dcduceretur:munere cnbsp;tiam ilium amplillîmo donat,v ti mos eft principum amp; populorum,vt fuosvicilfim omnbsp;tores honorificè dimittant.Is quum ex V elio, quem iter faciens obuium habuit,intenbsp;xilfet eum à Cæfare oblatû munus repudialTe, illud etia quod à Rege acceperat, ad nnbsp;rnerium,qui Regis iulFu Delphinatuipræerat, remittit. Paulo póft ad eûdcm literasnbsp;fefîmtilatjetli- Sufis quinto dcvicefimo diemcnfis,fc à Cæfare mandata de pace acccpiire,fiRcxiIbpnbsp;autoritatem amp; poteftatem dare non detrcètarct. Rex primùm le miflurum neg^nbsp;re, rem vlterius iam proceflilTc quàm vt de pace iam mentio inijciendà yiderctur: fulp^

«

COMMENT. HR V I. nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;137

^abatiir cniirt ftouam quandam fui ludificandi rationem inftitui. Vcrum aliquot póft ^’ebus reuocato dccreco,mandata ad Humcrium mittit, id nimirum agens,vc omnemnbsp;culpæ fufpicionem auerteret. Poftea etiam eidem oratori iter per fuos fines facerenbsp;perinifit,quum inBclgium pacis caufa fe contendere diólitarct.Sed nihil prorfus adumnbsp;poftea cognirum eft5Cç{àrem(vt ipfe aliquando agnouit)hanc rationem ad iti-compendium exçogitallè,vt Naftauuium comitem de fuis rebus certiorem facc-vt Belgicum ftatum cognofeerer, quo eandem vterque exercitus in rebus ge-^endis rationem fequeretur.

J R E X, qui non male has artes noucrat, iftis oratoris itionibus amp; mandatis ft per in-® ^ogitantiam(quod ille futurum confidcbat)Ialt;ftari Sc dccipi non permittit : verùm reb, ^^hadminiftrandis operam dare, vt inftituerat, pergit. loannem Bellaium cardinalemnbsp;^^’fttiam (in qua epifeopatum gerebat)principis legati nomine amp; autoritatemittit,quinbsp;Populum c metu recrearct,amp; terrorc fupra modum occupari impediret: quod populisnbsp;'^ontingere folet qui belli incommodisnonalTueucruntjquumpatriamtam multisamp;nbsp;^^i js locis bello peti vident, quemadmodum Cæftr fe faóturü minabatur amp; porro ag-Sfediebatur : qui etiam ærarij rationem haberet, quod ex pccunijs quæ locis vndequa-‘iue finitimis cogunrur,illic conftitutum eft, vt hac ratione, fiquid opus effet, Picardiænbsp;^Campaniæfubueniretur. Humcrioimpcratvt noftrosFoffanoreuerfos permonta-regiones ad occupandos amp; feruandos aditus dilponeret.In primis creberrimos ex-ploratoresfubinde dimitteret,quidchoftium rebuscrebronuntium affcrrent,qua-n.

ex parte Galliam ingredi cogitarent.Quód fi iter alpibus Codijs cos facere conari ^Pparcret,magna fofl’orum multitudine celerrime comparata aditum demoliretur,nbsp;P'oipanum quod in monte erat perfringeret, ne ad fubuehendas machinas illis effet v-^bCaftellodelphino Monninum cum mihtibus prxficeret, quorum numerum fuppicnbsp;J^ento addito ad quingentos conficeret.Piquetum recognitore mittit qui loanni Pau-*%prætereaspecunias quasilliantea tradi præceperat, quibus milites Italos colh'gerecnbsp;'l^od ille fiimma fide prçftiterat,amp; magnam eorum partem ex hoftium caftris eduxe-^^t)ftipendia militum qui T aurinis erant traderet, quæ ille fua induftria amp; V rtute aditunbsp;Patefado perferret.Id quod perfecit ille quidem,ftd ægcrrimè tarnen, propterea quodnbsp;'hoftium præfidia adBozzolinum, Santambrofium, Riuolas amp;Grolianum conftitutanbsp;'^rant:quçoppidainterSuzasamp;:Taurinosfitafunt,regionçanguftijsamp;montibusvrrin-cinda.Pcrrupit tarnen nullo fuorum defiderato, præter Sebaftianum quendam denbsp;^onte cuculo ex ferentarijs Italis.Ipfc fclopeto vulnus in humcro accepit, ex quo paunbsp;diebus conualuit.

No ALLI VM infiipercumquæftorc quodamamp;: Borrano ordinario recogni-mittit,qui Foftano reuerfos reccnfercnt,amp; ftipendium foluerent. Qmbus quia for opcram nauarant, fimul vt fe ex afflido ftatu rccrearent, quadrantem ftipendij adnbsp;j^^tilum addiiubet.EidemNoallio negotiumdat,vtequitatum Auenioncmvcrfiisnbsp;^cendum curaret, vbi totum exercitum coiügerc decrcuerat, vt inde quo vidcreturnbsp;“ ^Pus elft, iter faccrct. Deliguntur qui locum ad cam rem idoneum diipicerent,prin-^‘^ps Melfitanus Neapolitanus,StephanusColumnapatriciusRomanus,equitesambonbsp;^°rquati,Poto Raffinus fenefchallus Agenefis, qui centum prætorianis præerat, deniq;nbsp;P^ulo póftloanes Bonouallanus quinquaginta cataphradoru ex equitatu Regio præfc « Kutnionnanbsp;'^J'Js.Huic negotiû darur vaftitatis faciendæ qualeminfra cómcmorabo.Mandatis No-nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;**

‘io datis, Rex quia in ea femper ftntcntia fuerat ( v ti dcmonftrauimus ) vt cxiftimaret . ælarem in Prouinciamimprcflionemfadurum,nouamandatadimittit.Humcrio imnbsp;Pcrat vt équités Foffano reuerfos,quia equis ipinus erant inftrudi, redà Mafliliam connbsp;^^t^dere iuberet,quód illic non adeo multis equis ad oppidi defenfionem opus eiftt. Vnnbsp;ÎÛ equis magis abundabant,in caftraproducuntur, Bonouallanafcilicct turmanbsp;alijs.Ludouico Angerando Bofcorigaldo per literas fignificat Heluetios quos connbsp;ƒ hpftrat, maturate iuberet amp; Montiluelum adducerct. Quo etiam ipft perucnit quonbsp;•citer fadurierant.-centurionibus torques aureosquinquies centenosaureos pen-'•entes dono dar. Inde Valentiam contendere illos iubet,ipfe pofteafubfequutus eft,nbsp;Poftcaquam fcilicet Cæiârcm in Prouinciam tendcre ( quod etiam antea fulpicabatur)nbsp;}-^rtoperfpexit.Quó antequam proficifceretur,Robertum Stuartum AlbiniumGalliç

\

138 nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;G V L. B E L L A I I

1 y J y. marefchaUum,equitenitorquatum,cétumcataphraâ:orLunequitum,amp;:totidemSco-torum ex prætoriana cohorte ducenr,amp; lacobum Galeotum equitem ctiam torquatu, totidem cataphradorum ducem,Riinrnum armigerum amp; rei machinariæ Gallicç nia-giftrum pr æmitti t,qui turn duces tum milites equitatus amp; pcditatus Auenionem con-uenientcs cxciperent. Sedpræter illos omnes Ann am Mommorencium equitem tor-quatum,centum cataphraftorum duccm,tum præfeôtum prætorio Sc marefchallum^nbsp;nunc Galliç conneftablium deligit,cuivni totius imperij fummam traderct.Eumtanienbsp;adviceh'mumvfqslulijdiemapudfeadhuccfl'eiubet.

txncitii “mL nbsp;nbsp;nbsp;C ÆS KK dum noftri dédit io ne facta Follano migrarent,SaIuflas profeôtus fuerat,

^»4 co^ia ƒ4- vt omnia quàm celerrimè pararct. Itaque Sauiliani,Mondcuilij,Conij Sgt;c Tendx omni-bus piftrinis amp; clibanis,quotquot extabant ingentem panis rubidi copia coqui, amp; quæ quid iumentorum vndiq; reperiri poteraqin vnum colligi iubct, quibus tum panis lui’nbsp;iulmodi tumreliquus commeatus comportaretur. Antoniusquoq;Leua,netempnsnbsp;fruftra abfumcrct,dum dies adefl'c t,qua oppidum dedi oporteret,iam ipfo lunij dienonbsp;uiflîmo Roccam miluiam miilb buccinatorc fibi dedi iulfcrat. Huius loci dominatumnbsp;obtinebatloannes Bullerus Centalius,cuius frater duumuirRiuenlisillicprefidiqlue*nbsp;rat conftitutus.Is reljîondet oppidum Regiæ ditionis ac poteftatis clîè,huius fc eflead-didiflimum cli entern, neminem illuc fe viuo ingrelfu rum,qui Regis principisfui ann-cus amp; focius non efl'et.Quod oppidum vt maiori præfidio fîrmarct, ab Humcrio fuW*-dium petitûs milites amp; tormentorum magiftros quanto numero pcticrat mittit.Itaqncnbsp;Lcuanihil ampli us inillud oppidum tentauit: fuos iter Caftellodelphinum conue’^f“^^'^nbsp;iubct, quod caftrum exitincre occupaturos eos efieconfidebat : cuius rei fpemilnvo*nbsp;fefefellifleanimaduerterentjiuftamobßdioneminftituere cœpcrunt.Tandcmnunuonbsp;accepto Chriftophori Vafconis milites amp;Turriani cohortem auxilio aduentare,Sam-petrum,quod oppidum eft in marchionatu Salulhano,fe recipiunt. Rex nihilo minusnbsp;Paulinum Monnini Icgatum cumfuppleméto illucmifitdiunc enim pauloantêMoi^'nbsp;ninus ad eum miferat.

Cardinales à Savilianvm vcniunt Cardinales T riuulfius amp; Carpius à papa hic ad Cxûrcni, ƒlt;»ƒlt;» mijji.nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;ad Regem mifli, quiillis conciliumdenuntiarent, quod Mantuæ feptimo amp; viccû'

mo Maij die anni proximiindicebat,qui annus erat i y 3 yiqui ctiä de pace inter eosin-cunda ageren t.Magno illi fplendorc Û apparatu excipiûtur,atq; in multorum principe aliorum magnæ autoritatis virorum corona audiuntur.Cæfar quod ad conciliumnbsp;tineret,aftentitur,feq; interftiturum recipit, ncque alia quàm diuina vi fe impeditum mnbsp;confirmat.Dc pacedcire eos quid Romæ teftihcatus elfet,fe bellum,ß femel illuc venire compcllerctur(neqjenim nifi inuitum valde fufeipere conftituilîe)ram acrirergcHu-rum,vt nulla vnquam ratione,qu£ccunq5 extarct,niß perfedis quæ cogitabat,àiclufcc-pta deduceretur. A qua quidem fententia fe deceirurum omnino negar, nifi Rexin pænbsp;mis Sabaudum plane in dominatum integrum reftitueret, damnaqs iliaca farciret.Qui-bus confedis ß nuntios poftea de pace mitteret,tum fe ßbi confilium capturû,amp; quu^nbsp;res pofeere vidcrctur refponfurum.

Cardinale Cardinalis Triuulßus quün GalliamadRcgemprogrediiubebatur,noabs Tn•«»Zƒƒ cum rcfadurum feexiftimauit, ß remotis arbitris Cælàrcm conucnirct.Tarnetfienimora-c*/4re coda- jjone paulo arrogantiore palàm vfus fueraqpriuato ramen colloquio longe fe lenioteu*nbsp;præbiturum ilium arbitrabatur, amp; ad quafdam pacis conditioncs magis procliuemfi’'nbsp;turum. Dicendi poteftate fada, inter cætera rogat,fi Rex de redintegrando Sabaudonbsp;condicionem acciper et, aut certè quæ bello occupata erant, apud fequcftrum depomnbsp;aflèntiretur,num gratum ipfi effet, vt Régi nuntiaret ducatum Mediolanenfem Aurelio datum iri.Cæfar negat placere.T um cardinalis obnixè ilium rogarc cœpir, ne quic-quid P oftea accidifïct controuerfiæ, quod faccre conftitucrat, commutaret, fed in conbsp;perfeucrarct quod Romæ in ccleberrimo amp;grauifl'imo cœtupapæ, collcgij cardinalenbsp;amp; coram tot exterarum gentium oratoribus pollicitus fucrat.Ncgat fe Carfàr quod co-ftituerat mutare veile,vtqui nunquam in animo habuifl'ct hune ducatum traderc,con-ßlium duntaxatfuiß'e Regem blandis verbis delinire, amp; omni rationc cfßcere vrarniiinbsp;deponcret,dum ipfe exercitum compararct,par pari illi referons,quiSabaudum vcroisnbsp;ladaucrat, ßmul etiam adortus Ipoliàucrat. Nullum aliud refpqnfum cardinalis clicercnbsp;’nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;'nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;.nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;'nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;potuin

COMMENT. LIRVl nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;2.39

potùit.Iraq; venia accepta alpibus ftiperatis ad Regem proficifcitur.CoIlcgam Cçfar a-litjuotdies apud fehabuit,deinde Mediolanum mißt,illicq, præeiîe iuflîc.

T o T V s C^fatis ad bellum apparatus inftitui ad iter in Prouinciam faciendum vi-ccbatur.Hocipfepalamprçdicabat,neq;abeafententiadeducifepariebaturChartam chorographicam vel in manu vel ob oculos habebat, qua alpiu ÔC Prouinciæ inferiorisnbsp;defcriptio continebatur, HacàSaluflîo datam continenterfummaattentioneinfpicie-bauomnia deniq; ita ad fuam cupiditatem referebat,vt iplam regione non minus quamnbsp;topographiam in manibus habere libi videretur.Hoc vr iibi periu aderet, præterquamnbsp;quod vitro he cupiebat,à multis impcllebatur, qui iucundius quàm vtilius coliliura illinbsp;dabant: quiq; eorum inftar qui equo iponte currenti calcar addunt, illi autorcs erant vtnbsp;exercitu primo quoqj tepore alpes traduceret, vt cceptum vidoriæ curium cotinuarct:nbsp;in quo fideinceps pergerer,non dubitarefequin abfq; prælio,abiq5 periculo ccrtè,bre-ui totam Galliam domiturus eilet,ii quidem alpes tranigredi maturarer, Iraque facilitate quæ diuinitus dabatur, qualcs nec crebro dantur, nec quoties danrur,diururna: funt,nbsp;in tempore acciperet atq5Vteretur,priufquam Regi fpatiumdarctur ad parandas vires,nbsp;quib.tantum impetum iuilineret.Quod ad poifremum hoc attinct, no abfurda illi lanenbsp;affirmabant,fi quidem tarn facile hoc eilet faófu,quàm diâu próptum. Huie fententiænbsp;alij amp; quidc maiori numero,reclamabanr, qui operæpretiû magis Cæfarcm faóturü di-cebantjiï quæRcx armis Sabaudo ademerat,pergcret,vti fœliciter ccepiiret,bello recu-perare.Præltareenimquçlainmanib.erant,earccupercrc,quà nalienalocisadeo diflïnbsp;tis appefere, ac pace quietcmqi Hrmam tranfalpinis regionib.cÓftituere, quàm bellumnbsp;GalIiæinferre.Hoc confilium,inquiunt, fi ampleéti placebit, è duob. alterumomninonbsp;euenturum iperamus.Nam vel quæ fuperfuntjpropediem recipiemus,amp; loca hçc cite-tiora hoffcib.planè liberabimus,amp;:perpurgata reddemus: vcl Rcx,qui id Verebitur,ne i-ftis deuiélis eo potentiores amp; recenti viéforiaferocioresGailiam aggrcdiamur,quiquenbsp;’n aliéna potius regione quàm in patria bellum fuilinendum cen febit, vt tato malo ob-uiam eat,ftatuet hue cum omnibus viribus accedere.Si prius illud fict,nihil crit cur turnbsp;bæinc quicquam oriri timeamus, fedfummaalacritateamp; fpc in Galliam mouebimus.nbsp;Sinautem alterum hoc continget, turn multo potiore conditione euni venientem totonbsp;exercitu excipiemus,quam fi pars tantum copiarum ill tic ducenda fit,qua cum illo pu-gna deeertemus,alterahîcreliôlafhoc cnim omnino faciendum erir) quæ viÆoriam op ¦s.xercitum in.nbsp;pidis rccipiendis perfequatur. Qua in re hoc etiam periculi metuendum eil, ne Rex Pro.-lt;;»aï«o«nbsp;fide amp; Concordia fuorum fretus, ac firmiiîîmis munitiifiroisque oppidis confifus, fatisnbsp;babeatjfi ilia claufis portis feruet ac tueatur: deinde totam regionem, qua nobis triduonbsp;ÄUtquatriduo iter fitfaciëdum,pupulatus,qub nihil nobis quam vaflitas amp;:folitudo oc-enrrat,præter aliquot oppida quæ commeatu,militibus, machinis ac telis abundè mu-nierit ( vt illa nobis ex belli ratione fint oppugnanda, ncquid infeftum ponè rclinqua-tnusjille poflremó caftris loco cSmodiflimo amp;ipforum oppidorum præiîdio pofitis,innbsp;fingulis oppugnandis tä diu nos ad minimû remoretur quàm hîc ad Foflauum confedi-’nus.Quod quum valde infirmum fit oppidum,amp; ægrê defendi quear, vt omnes noui-’nus,tam diuturna tamenfuit eius obfidio, quàm fi ipfa Lutetia totius regni caput, oppugnanda fuiflet.

Hæc quumitahabebunt,no poterit nobis talequidpiam incommodum acciderc quale illi non femel in Italia vfuuenit ? Non poterit etiam in Italiam vihbus nudatain, finbsp;eonducere fuis rationibus videbit, alium exercitum è Gallia mittere:aut in ipfa etiamnbsp;fialiafin qua noftri metu liberata facile hocperficiet ) exercitum conficere, eorum fei-licet opera arque dudu qui copias non pœnitendas illi nuper collegerant ? Qua re per-fieda, non poterit turn viribus tum arte amp; confilio, quo tempore res ei cum genre crit,nbsp;uuius Ingenium ad res nouas amp; defedionem eft flexibile, amp; populos Sc vrbes fibi con-® ciliare,dum nos in oppidi cuiufdam obfidione tempus terentes defidebimusîNofirumnbsp;ptofedojCæfar inuidiiïime, confilium minime eft vt finiftrum vllum omen hac in renbsp;^fieramus, commemorandis magnis fummorum principum, ducum Sc imperatorumnbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;gt;

cladibus, qui dum aliéna nimia cupiditatc inuaderent, non folùm ali quid de fuo ami- nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;•

ficrunt,fedetiam tantum damnum accepcrunt,vtnequeipfisneque pofterisindee-Dicrgcre licuerit:nequc illud ctiam oftcudere decreuimus,fi, quæ femel acciderunt, vc

GVL. BELLAII

ctiaiîirurfus accidant fieri poteft (quoad nempe rerumhumanarum ratio amp; conditio eadem crit)nemincrn temerario amp;: inconfulto conatu in alterius fines ingredi,quin ea-dem fortunæ aleam fubeat.Scimus enimjCeiàrjCas tibi vires fuppetcre,j;am iufturn beinbsp;Ium fufcipi,tanta maturitate omnia eile prouifa,Dei fauorem amp; fortunæ fecudum fuc-ceflum ita virtutem tuam comitari, vt nihil tibi ab huiufinodi offenfione metuendumnbsp;fit. Veriim vt noftro in te officio fatisfaciamus,vtque difficultatibus quas afierimus, pronbsp;ea qua femper vfiis es prudentia profpicias,faciendum nobis putauimus5Vt hec profcr-remus, tibiqs in memoriam reduccremus gt; tibi cum ea gente re_m forc, qua: tum dominbsp;tum foris valdc fe bellicofam pra:buit illa quidem : verum quæ domiprudentius fegerit,amp; cofilio plus V titu r quam foris : qua: à nuUo vnquam quam à te fup erata eft,quin vi- i«nbsp;ótori ipfi grauiffima clade accepta vidoria magno conftaret : quæ tametfi à te fæpenu-mero profligata eft,fic tarnen ita res tulit,vt nihil adhuc videamus, quo vei te tot vióio-rijs auótum,vel illam omni iadura attritam effe confier.

N E E verö his omnibus caufis vllo paólo moucremur, quin tuum confiliura Cæfar,amp; eorum qui tecum fiimma fidc,maiori etiam fortafie quàm nos prudentia fen-tiunt,fequendum nobis eile iudicaremus,fi quidem cum folo hofie nobis efl'epugnan-dum videremus.Superandæ funt alpium fauces, fuperandum efi longum ac molcftumnbsp;iter.His dcui(fiis,nufquam,nec fi progredi conabimur,nec fi commorari fiatuemus,ocnbsp;currct nobis vllahominumamicitiaautbcncuolentia,quibustutó fidamus. Adhuc pernbsp;amicorum fines exercitura duximus, qui pacem colere quàm nofiras in fc vires conci- 24nbsp;tare malunnpone habemus populos didto audientcs,aditus expedites, vt coinmeatumnbsp;amp; militum fupplementum,quoties libebit,acciperc Jiccat.Dcinceps quancunq; in partem oculos conuertamus, à fronte, à tergo amp; vtrinq; infefia omnia amp; aduerfa habfiurjnbsp;fumus,coclum infuper ipfum{quod non parum timendum efi) infalubre, amp;:grauifl’ni«nbsp;ijs qui non affiueueruntfil modo in Prouinciam mouerc ccrtum efi,vt confiituiflcvidc-ris.Italonge nobis difficiliuseritcertamen cumlongoamp;molefioitincrc,cumrcifru-mentariæ inopia,cum cœli n-ialitia,cum fame atque adeo cum pefiilentia quæ inde exnos inprimis veremur,Cæfar,cuius caufain ea^confifiimusfcntentia,non prius alterius 'nbsp;1 cgioncm inuadendam eflc,quam file in hac arma fie pofiterit, vt nulla rurfus fumendinbsp;familtas aut ratio illi extet.Q^a etiam in fentetia perfifiere nobis eflet in animo,nifi cer-to fiatueremus tibi aliquid no leuis momenti exploratum eflèjquod nos lateat, quodq;nbsp;rortafle nefas fit ab vllo nofirum adhuc intelligi.

E A fuit cum maximæ ducum partis oratio,turn ipfius Antonij Lcuæ, qui eoufque inum orabatamp; obtefiabatur, vte cathedra Ze deponi iubcrct quo ad iilius pedes acci-dercr,fummis prccibus contendens vt aliquid apud fe pondcris eorum oradoni efl'e panbsp;teretur, quorum fummam fidem amp; bcncuolentiam iampridem perfpexerat. Non deerant tarnen qui Lcuam in ea fententia clanculum cZîe putarenr, vt CæZâr illam expedinbsp;tionem fu fcipcret,verum id feiente illo amp; volente coram cæteris diflimulaZTe, vt quura 40nbsp;fuaiUcconataperfcciZret(quemadmodum fpe non exiguaduccbatur,imöficfuturumnbsp;certo fiatuebat) to ta inde gloria amp; decus ei tribueretur,paffimqj di(fiitarcttu’,tanta eumnbsp;animi magnitudine,tanta in rebus gerendis prudentia amp;prouidentia exceIluiZre,vt connbsp;tra omnium Zentetiam rem plane delperatam amp; aggredi aufiis cflct,amp; ad foeliciffimumnbsp;cxirum ducerc po tuiZîèt. Q^rc qua Zemel in Zententia fuifiet, cam quum tucri vellet,nbsp;huiufinodi verbafacerecœpic.

Nisi amp; bellum quod ZhZeipimus quale fit, Zatis Zeirem, amp; hoftem quicum nobis res futura efi,atque adeo nos ipfos,qui hçc confedluri fiimus,prçclare nofiem,veftrumnbsp;hoc confilium profecto aut ( vt verius dicam) vefiram hanc conZidcrationem minimenbsp;damnarem, imo probarcpotius,amp;: fequime debcreiudicarem.Sed quum feiam beilu yonbsp;aduerZus feedifragum amp; perfidum hominem fiifcipi, qui contra quàm fœderc cautumnbsp;crat,Sabaudiæ ducem(qui in focdusCamcracenfe aliorum fociorum infiar,afcitus fue-ratjbcUo Iaceffiuit,quod quidem ad nos Zpedarenon dubitabat : mihi quidem minimenbsp;eftdubium quin Deus ànobisfiet, qui pacis turbatæ amp; fidci violatæ iudexac feucrus

effcaduerfus quem annos propèiamviginti perpétua viiftoriavfifiimusjamp;quidemea ex qua(vE contra quam dixiflc vos memini, doccam aliquid extare, quo nos vicifl'e re-cordcmur,illi fe vidlos fuifle fateantur)etiamnum ducatu Mediolanenß potiamur, quinbsp;amp; gloriofum monimentum amp; opimum fpolium illius viôtoriç fupereft.Quo nos ita af^nbsp;fici conucnitjVt ad hoc bellum {pern amp; animum vidoribus dignum alFeranius illis ter-forem amp; defpcratione,qualis vidtos Temper comitari folet, relinquamus. Acmihi qui-dem præter ilia qux dixi, noftras vires cum iUorum copijs conferenti ( quas amp; numeronbsp;longe majores,amp; viris rei bcllice pcritiflimis inftrudliores habemus,vt parte hic relidla,nbsp;ctiam iatis virium aduerlüs hoftem nobis Riperfit) nullum videtur tarn extimefccdumnbsp;periculum immine re quam à vobis fingitur, neque ii copias partiamur, ncque fi alpesnbsp;tranigrediamur,amp; in ipia Gallia hoftem adoriamur. Atque vt de hoc lecundo priore lonbsp;co dicam, quod noftram poftea oratione m ad illud alterum conuertet, innumera pof-Turn exemplaproferre multorum, qui quum bello in patria premerentur, inde hoftemnbsp;reuocarunt introdudto viciflim in illius fines exercitudta amp; patriam fcruarunt,amp; aducrnbsp;Tarij regionem occuparunt.Sedmalo mei inftituti firmamentum habere ratione quan-dam certain, quam exemplum tantum, quod vix re omnibus fins partibus pari amp; fimili®nbsp;feperiri queat.

Censetis, antequam bellum in Galliam transfer atur,totahac cifalpina regio-ne eliminandum eflejVt hinc,quicquidhoftium fiipereft, eijeiamus. Ego contra con-tendo, idq; non vna tantum addudlus ratione, nobis ex vfu eft'e vt potius illuc tranfea-nnis,quam hic bellum in noftris amp; fociorum finibus alamus, potius in G allia geramus, quam in Italia fiiftineamus. Quæ quum antea per tot annos valde afflidla ôc vexata fue-htjæquitatimaxime eftconientaneum illivtnunc parcamus,eamque,quandolicet,nbsp;quiefeere amp; ft ex tarn diuturna iadfatione recreate finamus : dum interim G allia vicif-firn incurfionibus vaftabitur,diripietur, conflagrabit, metum, terrorem confternatio-nem amp; fugam ciuium,ædiumpopulationcm,folitudinem, vaftitatem amp; incendium opnbsp;pidorumexperietur,amp; cæteras id genus clades quæ fere bcllacomitantur,quætotosnbsp;triginta annos pend continenter initaliagraflata fiint. Lutetiam ac ipfiim Gallicura dianbsp;)o ‘^^æ'^nonTaurinorum oppidum aut Pedemontanum agru huius noftræ vidtoriç mernbsp;cedem elle oportet.Nimis adhucRegi in alienis finib. bellum gerere permifimusmuncnbsp;quæfo hominem eö adigamus,vt de fuis pofl'eflionibus defendendis fit folicirus. Videa-nius numGalli tanta fit domi quam foris virtus. An veto eins Ingenium,'cuius toties pe-nculum feciftis,nondum perfpicitis, primo duntaxat impetu valere, temporis mora amp;nbsp;diflimulatione illius vim ftgneftere amp; extingui ? Ego præterea Regem tanta efle animinbsp;magnitudine aut verius temeritate noui,vt fibi maxime pudendum exiftimaturiis fit, finbsp;nie in fuos fines ingrediamp;illicmorari fineret,vtpugnandipoteftatem mihinonface-^ct.Quod fi faciet.o uis ex veftro numero eft. oui de viétoria fibi ambistendum elle exi-

. ftnet,Imperium amp; Hifpaniarum regnum me pulfo occupet,vel ego fupra ea quæ pofli-^cOjGalliæ Rex cius loco effici^r. Jd.vt perficiatur5 propins accedendum eftjQUærcn*quot; dus eft in ip ƒ is re^ni vifteribus.Non eft quod hic conftnefcamus,prçftolantes dum accédât , ficque faœltatem ei præbeamus vt fuis regionibus parcat, vnde pecuniæ continenter illi luppeditetur,Sr cxercitum hic noftris fump tibus alat, earumque return præ-dalocupletet, quibus potius vti nos par eft, adftipendia noftris militibus perfoluenda.

O V O D verb metuitis nein Gallia commodius militum fupplementum poflit col l.._nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;_nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;___ - nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;-nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;.

noftis non poterit iufto bello attingere,focius latrocinio diripiet, commeatum præda-^fiur,res nummaria contrahetur amp;imminuetur:vnde tumultus,ftditiones amp; rebellio-

242gt; nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;G V L. B E L L A II

bcat,quo infigne diuiiii fuppiicij vindictæ cxemplum coràm cernamus, vt qui toties aliénas terras fcrro,fiama prarda diucxauit,is nunc proprios agros vaftare, incenderonbsp;agere amp; ferre cogatur, quod metuere vos video ne ante meum excrcitumfaciat: ficqjnbsp;ipfe delïgnet quæ ab bofte nonnifi inuito fierent. Q^naobrem neque res quicquainnbsp;me mouet, neque nos impediet quo minus re frumentaria abundemus. Nam præter-quam quöd bæc à me diligenter prouifa funt, in ipfam penitus Galliam progrediemur,nbsp;vt cibariagratis maxima nobis copiafuppetant. Quod autem vercmini nc in citeriorinbsp;bac regione nouas copias colligat,boc vobis confirme, fatis negotiorum me alijs inlo-cis illi concibaflc, vt ab ea cogitationc animum facile auocaturus fit. Nam prxter huncnbsp;cxcrcitum,aduerfiis quèm non dubito quin omnes vires in aciem fit produdurus,prc- I«nbsp;ter alium itemjqucm paratum efl'e auditis,vt ducibus Naflauuio amp; Roxano in Picardo-rum fines impreffioncm faciat:præter tertium ctiam qui mibi obuiam Gallia Narbonê-fi proceflurus eft,vt illis iungamur,quêIm|)eratricis rogatu mei in Hilpaniarüregnisei-ucs c6ficiunt(ad qua ego nunc tres viginti triremes amp; quendam cum certis niandatisnbsp;mitto,qui meum confilium illiexponat,doccatque quo tempore proficifcendum fit)nbsp;^lium prxterea conducendumcuraui, qui flagranti belle in Campanorum deinde innbsp;Sequanorum fines ingrediatur,quiinduabusillis prouineijs,corum operaquos illicminbsp;hi ftudentes babeo,non minus meas res promouebitjquàm quiuis ex dijs tribus, fingu-lis locis facturus eft.

IT A totlocis tanto belli apparatu coftituto,Rcge adco pcrplexo amp; occupato,vtvi-1* res idoneas fatis mature nequeat colligcre,quibus codem tempore tot exercituum monbsp;le fuftineat,fieri non poteft,etiamfi nulli fint qui rebus mcis clanculum cupiant, quina-liqua faltem ex parte in ipfius regni penetralia vi pcrrumpamus,quantamcunqj iHc ma-num comparer.Quare nçftras copias feparar e ac difiungerc ne dubitemus:quantu fatisnbsp;eft adTaurinorumobfidionemrelinquamus:quodillucduccmus,valebit adillu ptçliônbsp;fuperandum,pra:fcrtim fi,quod obieciftis,ille etiam fuas feparare cogitat,quib. oppidanbsp;ferner ac tueatur,quæ aduerfus m c communirc decreuit. Accedit,quöd ipfi non minusnbsp;quam ego noftis quid peditatus Gallicus polfir. Equitatum fiium magni fieri volunt, acnbsp;reuera huic gencri aliquanro magis afl'ueuerunt, amp; nonnibil valcnt.Sed hoc fatis feitis,nbsp;quemadmodu Foflani Conflandi ducentos quinquaginta carapbradtos plane cquis 5atnbsp;Ipoliauimus.Taurinis ferme ducenti funt,qui fecum melius adum iri non cftquodlpenbsp;rent.Reliqux turmx quæ hue venerunt, iam ipfa defatigatione propc dimidia ex partenbsp;deletarfunt,quxbreuiflimo temporisIpatio alpiumiugabis cmenfæfunr. Itaquenonnbsp;iam cum Gallico illo equitatu, fed cu laceris quibufdam reliquijs vobis eftdimicandu.nbsp;Tota illorum fpcs in Germanico Heluetico peditatu pofita erat,quorum quantu poft ularent num erum fibi miflum iri cofidebant. Vcrùm nosDei beneficio camadliibui-mus diligentiam,vt Germanos nullos fint deinceps babituri:quos autem nunchabent,nbsp;no eft quod rationem cxponam,qu2E mihi ad manum eft, qua magnam corum partemnbsp;abalicnarc pofl'um. Ad Hcluctios quod attineqboc mibi indubitato promiflum eft,necnbsp;mefalfaIpe laólari arbitrer,illos fuis non pcrmilTuros, vt principi cuiquam extrafuosfi- 4^nbsp;nés militent.

Æ quum ira fint,idem ego quod antca fentio, vt exercitum quantum opus elle videbirur,ad T aurinos relinquamus,cum eo quem bïc habemus, lundis etiam ijs quosnbsp;ex Italia confcribemuSjin Galliam tranfcamus,casque difficultates,quas prudenter ob-fcruaftis,n ibil morati,iter in Prouinciam ora maritima taciamus.Nam quod de diffici-li aditu attuliftis, non patiemur à Gallishuncnobis honorem præripi,vt fortius ilianbsp;quam nos ferant.Rei frumentariæ fatis fuperque profpeximus, vt mari nobis fupportc-tur: qua etiam via machinas amp; impedimenta accipiemus, quibus alio itinerc vehendisnbsp;nimium magni fiimptus faciendi cflent. Catli porro intempéries quam in Prouincia ta-topere videmini reformidare,non cft,opinor,grauior quam Africana illa:quam tarnen pnbsp;noftri tanta virtute pcrtulerunt,Quare omnibus rite confideratis nihil video cur magisnbsp;fufpiccr in hac vidoria quiequam efle pcriculi, quam purem parum nobis gloriatfore,nbsp;vtpotcaduerfusboftcmitaeximprouifodeprchenfum,virisquefortibusamp;ftrcnuisa-dco paucis ftipatum.Ea eft igitur,vt femel dicam,mca lentcntia : quam tarnenprçfradenbsp;nolim tueri,fed id tandem cóftitu ere in animo habeo quod milites ipfi cÓfulentamp; fua-debunt.

COMMENT. LIB. VL nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;Z45

dcbunt, vtpote quorum opera ad hanc rem nobis vtendum eft. Suos quilqj eonuenire iiibcatiproducantur Iegioncs,ßgna explicentur, vt eos fimul conipiciam, amp;publice a-pud eos verba faciam.

Hoc Cælarispræccpto omnibus fignificaro,ftatim militum concio conuocatur. ' Q^s illepaulifper intuicus lie alloquitur.

n c V n qxe jri partem oculos conijcio,milites, hilares vndiqs vultus colpicio, quib.mibinuntiatur amp; tantumnon fpeftandii proponitur ingens veftrum ftudiu,qualenbsp;in animis geritis. Video Horentilfimum exercitu, ex viris ledis amp; fere figillatim ex quo-daaceruo excerptis conftante,pcditatum egregiu ex veteranis militib.conflatum, equinbsp;lo tatuniinftru(ftiflimu,rem machinariamamplillimam,omnib. quæ requiri folent refer-nffimam,vt(meo quidemiudicio)nihiliam defiderarepoftimus,quamhoftedariinco-lpe(ftum,qui noftrum aduentum cxcipiaqqui nobis facultatem non adimat,qua prçclanbsp;rç ranti cxercitus virtutis periculum faciamus.In cifalpinis quidem regionibus tails nonnbsp;exrat,qui dignus lit ad quern conliciendum tantç copiç adhibeantur.Nam temere huenbsp;concurreran t, inftar auium quæ gregatim in agrum fatum conuolant : veftro aduentu,nbsp;(juemadmodu illæ primo fagittæ ftridorc exaudito,pauore attoniti fe receperunt. Hocnbsp;nunc in quæftione verfatur,llntne nobis tranfeundæ alpes, vthoftem minus indignumnbsp;noftra virtute quæramus: an hic expe(ftemus,dum ad nos accedat.Si laïc cunä:abimur,nbsp;noftræ huic region! male confulimus, ôâ vos veftrum ftipendium nequicquam confu-^0 niitis:vt interim illud taceam, parum elfe verilimile eum hue venturum. Galli antequanbsp;noftras vires experirentur, bellum temeritatemagisquàm conftantiafvtingeniolüntnbsp;flagranti ac præcipiti)nobilcum gelferuntzdeinceps non puto eos aggrefturos, poftquänbsp;iios libilonge præftare rcipfaintellexerût. Sinautemilluc tranfeundü eile cenfebimus,nbsp;ne illos quidem noftrum impetumexpedaturos eile arbitrer,no magis profedo quamnbsp;inefuftinucrunt.Nifi forte putamus eos viribus nunc tertia ex parte labefadatis,maiorinbsp;animo ac fpe duci,quam quum intégras haberêt. Id modo fortalfe efficient,vt Ipcciemnbsp;Suandam præbcant,pcdem tarnen fubinde nunc vnius nunc alterius dici itinere référénbsp;do,v t nunquä obfiftere aulInt.Quöd li eö tandem neceffitate adducentur,vt prælio illisnbsp;flt decer tandum (nam Iponte fua aut animi virtute nunquam hue venturi liint ) procul-dubio hocprorfus ftatucre debetis,fortunam belli,penes quam indicium eft, vidoriamnbsp;nobis conceffiiram, qui æquitate amp; iure nirimur, qui fidei violatæ feelus vicifei cona-’nur, qui ca recuperate contendimus quæ contra fœderis initi padiones per vim amp; in-niriam occupatafunt.Hoc nunc fupereft quod feiam, an ij adhuc litis qui aliquando fui

, anita vos gerere cogitetis vti adhuc confueftisûd eft, vtrum fatis vobis lit animi vt ^Ipes fuperetis, vt non dico dimicetis,neqj Galliç regnum armis fubigatis,fed vt ad vidonbsp;nam ex hofte accipiendam,amp; ip liu s regni polTeffionem ineundam,quæ fe ipfa ia offert,nbsp;properetis.Si deficit animus,hîc reftandum eft,vt turpiter noftræ fortunæ,quæ fe vitronbsp;nbijcit,defimus.Sinminus,hoc tantum veftrævirtutis,animiamp;ftudij teftinionium cx-P5to,vt ai acriter excitata militari acclamatione.velut ia ligna lint inferenda, hoc ipfumnbsp;^’gnificetis.

A D hanc orationé omnes vno animo fublato clamore moueri exercitû amp; iter fufei-poftuIant.Tumille am pliflimis verbis eorum voluntatem, fidem amp; animum coUau-darecœpit.Mea,inquit,ômilites,fœIicitashancvcftram acclamationemcomitabitur, liifcipicmus,bene fbrtunabit.Quod li Gallus eos milites haberet,quales vos video,nbsp;naihiqj taies effent qualcs ille habet,hoc iain grauiffimo cœtu dixilîe me mcmini,quodnbsp;nunc ingenue rcpetcrc non dubitabo,mihi manus poft tergum vinciri iubcrem,amp;: Iponbsp;^^niea dedititius atqj captiuus veniam fuppicx ab eo petens imperata facerc,neq; vllamnbsp;^onditionem recufarcm,qua ille mihi vellet i mponerc.Neq; veto idem illû fadurû du-nito livos tam ille noll'ct quàm cgo,aliaq; arcanafeiret que nunc declarari nihil attinet,nbsp;mihi adeo facilem Galliæ occupationem amp; pollèffionem reddent,vt Iperem pro-P^dicm me Lutetiæ meo arbitratu quicquid libebit pro imperio fadurum.

iîA conciodimittitur.Iplêverôorationcmeavultusfirmitateamp;:conftantiapro-nuntiarat,vt fuis animum addidilî'e videretur,eisq5 nimium iam turn moræ eilet, quod pondum progrederentur. Quænam porto effent ilia arcana nondum efterenda, quænbsp;^^bere fe diditabat,nondum refciui.Hoc quidem paulo póft patefadum eft, nonnihil

X t

144 nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;G V L. B E L L A I I

I y 5 7. deprodendaLingonumciuitâtetentatumfuiflèrquadereproximocomnientariotîi-cemus.Quidam fulpicati func aliquid occulti confilij Sc quidem de maximis rebus illi in Gallia cum Saluflio intercefllfle.ld Vt verum putarêt, inufitatum illud rebellionis genusnbsp;faciebatParum enim rationi confentaneum videbant, vt qui rerum humanaruninonnbsp;paruam peritiam amp; vfum habebat,pratter fœdiflîmam illam turpitudinis notam, quamnbsp;iibi inufl'eratjfui principis vcri patrohi ödiü inimici tiasqj vitro fubire änderet, a quonbsp;nihil tandem quam certiflimum exitiumexpedafepofl'etjniii multos haberct cofcicsnbsp;amp; amentiæ fuæparticipes,ac fibi,priufquam deficcf ct j plane perfuahflet aliquam Rcgjnbsp;tantam amp; tarn vicinam cladem imminere, vt nullain pollerum caula fuperelfct,cur illynbsp;hbi timendum putaret. Ac ipfe profcâo Bauarix dux Gulielmus,quum menfeluniolu 10nbsp;periore Langæo(quem tum in Germaniam profedum fuille dcmonRrauimus) quæ denbsp;Saluflij rebus audierat, narraret, ita ftatuebat, imo etia fe ab ijs didi Cille prxdicabat quinbsp;non infimum locum apud Cælàrem tenebant (fortalle Ludouicum fratré Bauariætlu-cem defignabatjiplb euentu comnrobatum iri huius colilij ineundi Salulfium non eflcnbsp;folum auto rem,multos in Gallia alios idem conari, qui in tempore illuftrarcntur. Alijsnbsp;Celâriftadixilî'evidebatur,quemadmodumàperitis ducibusamp;imperatoribus fieri funbsp;pcrioribus feculis folitum eft,vt diceren: le aduerllts hoftc occultis infidijs aliquidmo-clt;jir4»ônK(îiri}partim quo fuos alacriores redderent, partim vt aduerlariorum duci fcrupuluni in-I« lt;»gt;»gt;er«toijcerent,vtfuisiplipofteadilfiderent,eosq;haberentfufpeétos:idquodn5rarôrcsina-ocMî«/.nbsp;nbsp;nbsp;ximas fulceptas labefadauit. Alij poftquam comitis Sebaltiani de monte Cuculo con- lo

fellionem refciuifl'ent,fufpicari cœperunt id demum efle quod clam molitus fucrar, in quo tantam fpem collocaret,tanquam Regis amp; liberorum proximam mortem fperanbsp;ret,quibus fublatis facile fe totam Galliam peruadere pofle confidebat. Sed huiulmodinbsp;Ipes cum tarn immani fcclere coniunda eft,vt animum meum fubire non polfij»nbsp;principemfacinorofaiftaamp;sturpillimaproditionevtivoluiire.Qmtameninealuntuanbsp;taiH,tentia,fuljpicionis fux materiemnaóti ex eo videntur,quöd Sebaltianus cófelfuseltGxnbsp;nHtn ‘veneno fiircm cx fequxlluiflc,num fcirct quam rationem in cibo amp; potuRex fequcretur.Prx-ßißuiit,nbsp;nbsp;nbsp;tcreaquumFerrandusGonzagaiftumSebaftianumCçlàrilîftcret,quempararumelle

ad ea perlîcienda affirmabat qua: fibiAntonio Leuæ atqj adeo ipli Cxfari fcfaefuru reccperat,Cçlàrcm,lî eorum mentem de vrbe tantum aliqua aut ar ce per prodnioiKm 50nbsp;occupanda elfe putairet(quod alFcrunt qui tanto hirori amp; fceleris atrocitati locu innbsp;laris animo ftiifle non audent pronuntiare)caufam nullam habuilTe, cur de Regij viótusnbsp;ratione quicquam ab eo fcifcitaretur.Hanc etiam fufpicionem in nonnuUis auxir,quodnbsp;Loppius Soria Cxfaris apud Venetos orator quo tempore iftaacciderunt,percontaba-tur quifnam Rege cum liberis mortuo eilet ad quem regnum rediret,vt Cxfari cum eonbsp;bcllum eilet gerendum.Id verb quçri omnino abfurdum elfer amp;:alienum,nifi qnao^ninbsp;fulpicione moueretur,qua Regem breui cum liberis moriturum elle apparcrct.

IN fumma,quifquistandemhuiustetcrrimiveneficijautorfiicrit(mequidcmclain eft,Deus nouir,neque quenquamimmerito velim inlîmularejCçfar in certillimamle-cundi euentus fpem efterri cœpit,quaffetus in Prouinciam exercitum ducerefta- 40nbsp;tuit:quod etiam ftatim aggrellus cft.Cuius rei fxpenumero ipfum pœnituit,nbsp;iplèq; coràm apud Regem fàteri non dubitauit quàm fibi turn malenbsp;confuluillèt,quum luo vnius arbitrio ftaret,qui aliasnbsp;fuorumeonfilio vticonfue-

uillct.

LIBRI SEXTI FINIS.

GVLIELMI BELLAII

LANGAEI COMMENTA-

R I O R V M LIBER

S E P T I M V S.

O s T E A A M inGailiamingrcdiphcuitjamp;conftifu tum eft quis milita numerus relinquendus eflètiquiTau-rinos obfiderent, Pedemontanum bellum conficerentnbsp;(quod facilius multo Cæfar fore putabat quam re ipfa ex-pertus eft)tripartito copias ftias, quo comodior eflèt tran-5 fttus, diuidit. In primo agmineerant cataphraâi équitésnbsp;cum Germanico pcditatu,cuipræeratThamifius. Hife-cundo flumine Genuenfî proficifcuntur, propterea quôdnbsp;tormenta ænea ducebant, quæ Cæiàr, ad itineris diflicuftnbsp;tares tollend as, nauibus vnà cum clafl'e fupportari, vt Ni-cçæ fibipræfto eflent, conftituerat.Hilulij mefls decimo-ïêrtio die profleifeuntur. Deinde Ferrandus Gonzaga, qui princeps ferentarijs prxe-nonnulli cum eis Neapolitani cataphradi, Germani cum fuis equitifcius, lielfthei-’ïus, Dietrichus Sepchius, quot;V/blfius Dietrichus Kutringhenius. Subftqtiebatur mar-chio Vaftius cum Hiipanis, deinde comitatus Cælàrianus Antonius Leua, Germaninbsp;pedites,qui Marco Ebenftenio parebant, Cæfar ipfe demum, fecum duntaxat fex havens efuis cubicularijs Hifpanorum cohortem : quos fequebantur Germani peditesnbsp;^ucc Galparo Fronfpergio. Hi reóta Foflàno Nicæam ire contendunt. T ertium agmennbsp;Italorum,qui iter Conio facere cœperunt. His imperatur vt primo quoque tempo-Nicacam peruenirent,atque ad Sallaurcntum amp; Villanouâ,quæ loca funt Nicçæpro-Xima,conflderent.

Rex interimLugduniconciliumfubindccogebat,mandatapaflîmdabatquçfti-periore libro commemorauimus,omnibus locis prouidebat, quibus hofti aditus in re-gnum præberi poterat.Vbi certum de hoftis confliio nuntium accepit^ niliil flbi moraä ^^ciendum cenfuit,quin ea perfici iuberet, quæ antea ex concilij ftntentia facienda ef-^sfiquishuiufinodicaflis accideret,decreuerat.ItaqueIoannemBonouallanumquin-^uaginta equirum cataphradorum ducem iubet cum fua turma(quam feMaffiliam re-^ipere ob caufas fupra diatas voluerat)ad alios centurioUes amp; belli duces profici/ci (quinbsp;’^iruad Cifteronem erant) vt regionem deuaftarent,aditusqî Roccæ miluiæamp;Terræ-^ouæ obferuarent.Huic quæ fieri vellet mandat,literas dat ad illos ccnturiones,ad ornées vrbium præfeâ:os,prætores cæterosqs magiftratus, quibus omnes Claudio Sabau-^0 comitiTendano amp;ipfi Bonouallano no fecus ac fibiipfi more gerereiubebat, quosnbsp;’îüidem amp; cÔiunélèambos amp; feparatim vtrunqj fuos legatos conftituebat. Huic in priais difertisqj verbis,quum à fe dimitreret, imperat, cauerent omnes nequani hoftibusnbsp;’’cibenegerendæ primoaduentuoccafîonem,quævicecuiufdam vifeerationis elTet,nbsp;''J Præberêt.Bonouallanus comitem Gulielmum Fuftembergum cum fuo Germanico pcnbsp;‘litatu Cifterone repcrit,qui magnamiam vaftiratemedere cœperant, direpta Barcelo

amp; toto Terræ nouæ tra(ftu,nifi quod in earn partem præter Regis mentem peccaratj Siuum nec à templis ncc à rebus facrismanum abftinuiflent. Cifterone Aquas Sextiasnbsp;'quot;cnit,vbi tribus exploratoribus fibi vt prçfto eflent quumRomano eosà fe dim ittereti

X 5

14^ nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;GVL. BELLAII

J J. J y, iuflerar.Ibi cum comité TcnJano olTcnditprincipcmMcIphiranumjSfcph'amini Co- , lumnain amp;:alios antea nominatos,qui iam oppidum infpexerant,iudicauerantG}non i-doneum clTe obßdioni fuftinendæ. league locum oportunum caftris locandis amp; mu-niendis difpcxerant,quç oppidum tutius tenerent.Quam ad re cerrum quendam dclc^^nbsp;gerant vbia:des facra eratloannis Hicrofolymitani:qui capiedis copijsidoncus eratillcnbsp;quidem,verum cum multæ aliæ ohftabant difficultates; ni mons altiffimus impedebar,nbsp;qui defpeóhis in eum locum habebat, QuamobreRegem his de reb. certiorem facicri-dum cenfent: interim StephanusColumna Bonouallanus Grafl'am oppidum periu-ftrarenBonouallanus dum iter facit,Regias literas oppidis diftribuit,Trexij,Sammaxi-minijBriniolis ,quot;Draguiniani,amp; cçteris.Iubcr,quemadmodû in mandatishabcbar,vtconbsp;meatum omnem 3$ peeps in oppida cogant, qui equid Grafia rediens non abaâ:û oifennbsp;dcret,fe publicaturum.Draguinianum quum vcniflcnt,turmam cqueftremMontijani,nbsp;qui poftea Galliç marefchallatum geflit(conftabat autem centum cataphradis equitib.nbsp;amp; in ijs locis confcderat)fimul earn cui præerat Bonouallanus,quam Maflilia acccrfiuc-rar,aflùmunt.Graftæ partem quandam equitum cataphradorum comitis T endani re-periunt,ducc ipfius legato Germano Vrrço Miolano,cum quatuor peditum Prouincianbsp;hum millibus,ducib.Maflio,ToanneEbcnaldo VillanQuano,IoannePonteno Carfioamp;tnbsp;'nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;alijs.Hi oppidum exterius amp;: interius obambulantes circufpiciunt, quod nullo prxfidio

tencri pofl’c iudicant.Cçfar iam ipfo lulij die vicefimoquinto cu duob.primis agminib. non fine magna rei frumentariæ difiîcultate Sailauf dum peruenit. Id primum ditioius lonbsp;Regia: oppidum eft cis fiume Varum fitu, quo Gallia ab Italia diuiditur.Is dies anno vernbsp;rente crat,quo Ca:far in Africa exercitum expeditione Tunctana depofuerannbsp;id acciderit,fiue Cæfar(vt multis vifum eft,eo magis q, co die palTuum milliaduodecimnbsp;procefterarjeonfuito idoperam dederit, vt eo dieilluc peruenirent ; quo omencxcarcnbsp;arriperet,quafi id non iudicio neqs voluntate accidiifcqquod fummo ftudio meaita-tione decreueranQuamobrS quoniam aliquando vfu ipfo copererat nihil elle quod adnbsp;mouendos amp;impellcndos populianimos adquam quis vellet fententia, maioreni vimnbsp;habeat quam fupcrftitionem,hac occafione ad fua negotia accomodatavti ftuduit,prç-fertim quu is dies lacobo Apoftolo facer fit, quern th Hifpani antiquitus fingulari vene-ratione profequuntur,qucmq; fuæ gentis amp; patriæ tutelaré amp; defenforem habent, turn j 9nbsp;Germani amultis fcculis in Hiipaniafolutat amp; adorant.Quib.duobus populis,Hifp^‘'*nbsp;co amp; Germanico quum fuarum copiarû robur conftare ihtclligeret,tnaximc veto duonbsp;ilia prima agmina,horum concioncm aduocat.Apudeos orationevtitur,cuiusfcnten-Ctfar'n apuJ tia ca crat,quam quis ab homine fpcrare amp; expeótarepoftè^qui totusimpIacabilimR®nbsp;»ratit. QtJio flagrabat.Quem omnib.probris amp; conuicijs,quq poflunt excogitarijinfe«^*^*nbsp;tur,profcindens cotumelijs, perfidiofum,firdifragum,pa(ftoru perturbatorem,impionbsp;rum defenforê,Chriftianæ quietis atq; pacis hoftem amp;:,eucrforem.De fo veto fuisq; vitnbsp;tutib. tanta pra:dicar,vix vt diiudicari poiîèt in vtro plus ftudij ponereqvcl voluptatis canbsp;pere t,quum fiiam conditioncm dilaudarct,än quum hoftem vituperarenT urn fbslix ilnbsp;lud fortunatuq; fui aduentus omen celebrarc amp; magnified elFcrre cœpit,rem adeo per- 40nbsp;fpicuamefle,Vtdubitarenemo pofiTct, quin Dei rerum humanarurir moderatoris ar-bitrfo, nutu confilioqj hoctotum iter adminiftraretur.Quq Cnira die anno fupcnqrcnbsp;in Africam appulifl'et(qui dies ijs gentib.ex quibus milites in fuis copijs habcret,facroiannbsp;dus habetur,qui infuper,quq tandem caufa fit, omnibus fauftus amp; aulpicatusfucratin-figni vidoria qtiam obtinuerant, quum co die fe duce amp; fuo autoramento in Africainnbsp;venifl'ent, quam prouinciam ex vi amp; iniuriaTurca: communis omnium Chriftianorunbsp;hoftis eripuerant)eo ipfo die in Gallia: fines pedem intulifle.

His itaordine commemoratisfubijciebatillis multo magis non fperandummo-dó,fed indubitata perfuafionc ftatuendum efte forc,quum in Gallia codem die,eodein ducc,eodem Dei aufpicio amp; fauoreingrederentur, vtmulto foelicius belium hoegere- pnbsp;rent, quod aduerfus Regem verbo Chriftianiftimum, re nihil minus quam Chriftianunbsp;fufcepifient:aut verius certo fic illis habendum cfie,Deum ipfiim religionem fui nonii-nis violatam amp;c5tempta vindicaturum efle:eos autem,qui fecundum Deuni vndcuinnbsp;ipfo iniuria affedi crant, id tantiim ipedarc oportcre, vt fe Deo regendos ducendosq»nbsp;permittercnt,qui illorum manu atq; opera rem perfedurus cftet.Qu^ fi in Africa tain

C o M M E N r L I B. V 11. nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;»47

^üftrcm aduerfus Tur cam vidoriam adepti fùerant muko illuftriorcm amp; glorio-fiorem fore hanc,quam eos relaturos cfle no eflec dubitandum.T urcam enim, etfi im-pius eft amp; noftræ fidei hoftis,id errore facerc amp; veri ignoratione:Gallum verb,qui pic-tatis myfteriis initiatus inftitutus eft, nonnifi perucrfitate malicia ab ca alienatuin, turpi amp; nefario aduerfus cam fœdere fe cum impiis coiungere potuiife. Irane verb mi-inquit,pucatis cum,nift religionis repudiate ftirore amp;: atrociftimi facinoris infor tunbsp;agitatus in cxitium rueret,qui totics à vobis,quum Germanica amp; Heluetica auxilianbsp;habercr,prælio fuperatus eft,nunc,quum ab vtrifquc defer! tur, vt nulla fpes fubfidij aSnbsp;iUisfuperlit,eb audaeixautpotius incogitantiæ veturum cfl*c,vtcum tyronibus raptimnbsp;confcriptis,fcfe huic exercitui opponeret, qui ex vobis militibus veteranis conftat, quinbsp;totvidorias ex co reportatas numerarc poteftis,quot praelia cum eo commiliftis? Hocnbsp;t:crte,miliicrcdatisvelim,nunquamfaduruseflet,nififuo icclcre cxcæcatus inmani-^eftum intcritum properaret. Itaque quod nuper aggredi ilium vidiftis in Sabaudicanbsp;Pedemontana rcgione,licct eos improuifo,quum ab illo nihil ftbi cauendum elTcputa-tent,adortus fit, ncilludquidcm vnquamfufeiperein animum induxiiret,nifi falfafc-tpfum fpc non minori mehercule impietate quam tcmcritate ladaftctjqua ftatuebat nonbsp;ftrumiliumvidoria darum exercitum nunquamex Africa incolumem reuerfurumnbsp;cftc:qubdfcilicctarbitrabatur(vtcgoquidem fufpicor)Deum nobis in hoc bello openbsp;tronlaturum cfle, quod pro eiusicaufa amp; nominis gloria fufeeperamus.’Sed nimium 15-gusfumfortaflcmilites,amp;nimiummulraverba,vbi nihil opus eft,profundo,dumiftanbsp;pluribus comcmoro amp; doceo. Nam vos reipfa fatis comperiftis, eum, fimulatquenbsp;aducntarc audiuit, illinc fuos excederc,amp; trans alpes redire iuflîflê: ex quibus tamenbsp;pauci aliquot, qui prædæ ftudio rcmanferuut,in tempore adcflc,vt fe cum reliquis con-tungcrcnt,nonpotucrunt.

N E q_v E enimeft qubd exiftimetis velFoflanios vel Taurinenfes alia de caufâ ^soppidisfeconclufifle,nifiqubdnecefljtateeb adigebantur,vtfemûris tegerent acnbsp;tuerentur,nedu vt fua virtute fortitudine vim à mûris defenderent,amp; oppida tu erennbsp;^r.Hoc tantum agcbant,vt aliquantulum temporis prorogarent, qubd ipcrarent menbsp;J^udiö progrediendi(quum prsefertim non magrtopere intereflè vidèrent me fua egufixnbsp;*^ic fubfiftcre) facile eos in deditionem accepturum, vitam coceflurum, amp; poteftatemnbsp;fadurum vt domum falui fe reciperent.Hoc verum eflc teftimonio eft, qubd veftra in-duftriaamp;virtuteFoflanios coirtpulimus, vt deditionem equis, armis amp; impedimentisnbsp;traditis facerenuTaurinenfes certc eb iam rei frumentarix amp; exterorum omnium in-®piaredcgimus,maximè ex quo arcem adpontem Padi cepimus(vndc commeatus hanbsp;t’endi prxciptiaillorura fpes pédebat)vtnon obfcuraneque dubia fpe propediem po-tiundi oppidi teneamur. At inillis crat amp; eft etiamnum regij excrcitus flos amp; Icdiifimïinbsp;^bur.Et iftos nuper in militiam alledos, homines pene inermes, à ftiua per vim abdu-70s,qui nee ducibus noti fi4nr,nec duccs norunt, putabi tis no dico prxliaturos, fed velnbsp;’ticonfpeóhim veftrumacie inftruda prodituroseife? Scitote milites,quiequid internbsp;•^^pes fitum eft,quod à mari ad Oceanum pertiner,qüicquid inter Rhenû amp;Pyrençumnbsp;^altuniintereft,id totum vno prxlio, aut(vtverius dicam) vnius prælij fpecic amp; fimula-tioneveftrum fore:itincris duntaxat longitude, non certamenvllum hanc vibloriamnbsp;tcrnorabitur.Hancvobis Deusmercedem parauit amp;feruauit,qua totveftros laboresnbsp;^rnoleftias remuneraturus eft,quas illius caufii,amp; ad ornandum illius nomen ac decusnbsp;Perpeifi eftis. Ea fuit concionis qua habuit fumma,nifi qubd plurima alia didu maximenbsp;widigna in Rege cfl'utiit,fc verborum mxandris amp; ambagib. adeo impheans, vt eorumnbsp;‘lriiaderant,.plurimis(quemadmodum ipfeanorinullis audiui) tædiumac moleftiamnbsp;PMixaamp;infolenti oratione pareret. Extiterunt tarnen aliquot (hand feiovtrum illiusnbsp;„, ^uribus feruirc ftuderent,qubd rebus iècûdis nihil fibi aliud dici volcbat, an reuera itanbsp;^entirent,neque vllam fortunæ mutationcm illi accidere polFe confiderent) qui milita-bacclamationeicidvnumdolerc fignificarunt, qubdrem cumhofte fibi fore perfpi-cerent,qui fuum conipedum non fuftineret:atque adeo facultatem fibi adimi videret,nbsp;^ïüaoftenderent quantum induftriæamp; peritiæinrc militari tam diuturnis bellis amp; ex- Summa Cafanbsp;creitationefibi comparaiTent. Quiim igitur tam optata occafione carerent, ncque iamnbsp;jonfilium fibi capiendum putarent qua rationc vidores eflicerentur,iam inter fc dilpi- n-t

X 4

4» nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;G V U B E L L A I I

ï y 5 7- cerecœpcruntqucmadmodüinvidoriîefrüdumamp;ampliflîmafpoliapartircnturîncc deerant qui præcipuorum ex aula regia vel dignitates amp; magiftratus,vcl poircflionesamp;nbsp;bonapeterent.Q^busaudiendis Cæûr,tum certaipeSgt;c expedatione rei præfenus e~nbsp;latuSjtum præteritorum fama,gloria atque felicitate inflatus,incredibilem voluptatemnbsp;capiebat(vt homines facile quod cupiunt,credunt}iâmque mentem ob vidoriamanimo præceptam,lætitia explebat:quam non minus fuam elfe,atque fl iamcontigiflet,arnbsp;bitrabatur.Itaque toto dierum odo tempore quo illic moratus eft,dum aliquot cohortes ex agro Pedemontano operiebatur,nihil agebatur aliud quàm qubd dignitates, manbsp;giftratus,præfeduræ,pra:turæ,oppida,arces ôû poireflioncs eorura qui apud Regem c-rant,donodabanturamp;:difl:ribuebantur,nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;w,

Octavo demûdieFerrandusGonzagaferentariosomnesexercitusCæfariam équités (quibus præerat) ad iter inftituendum produxit, progredi iubet. Alphonfumnbsp;etiam Sanfeuerinum princip em Salernitanum cum quatuor peditum millibus aflùmit.nbsp;Iter Graflam verfus facit,regione montibus valde fcabra amp; alpera: quare magnam ho-minum multitudinem præmittit,qui vidcret nunquid infldiarum locîs illis lateret.Pro-pius etiamGalliaprocedereveile noobfcurè videbanir,niflilliuspræcurforcsnoflrosnbsp;animaduertiflènt,qui acie inftruda cliuo quodam adillius iter accedebant.Horumnunbsp;m erus erat fcrê ad duo hominû millia:fèd verebatur Gonzaga ne plures in infidüs col-locati elTent, illi autem pauci conipiciendos le præbuifl'ent, quo cum in loca iniquioranbsp;ad prælium elicerent;quicquid flt,nullanequevelitatione,nequeiuftapugnainftituta, lo. ti;nbsp;eb rediit vnde profedus fuerat. Alia ex parte incedcbant ad Antipolim aliquotpeditesnbsp;Hifpani,quos duælegionariorum Prouincialium cohortes acriter adortæ funt, verùmnbsp;non diuturno impetu.Nam fclopetariis Hiipanis pulfl duces fuos in grauiffimo pericu-lo defèrunt:qui tarnen fortiter fe inde recipiunt,hofemque infcqucntê fliftinent,quoad incolumcs inlocum tutum peruenerunt. Hæcgefta flint pridienbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;Columnaamp;:

Bonouallanus Graflam peruenirent.Qm quum oppidum tcneri non pofl'e animaduer-tiflent,ftatuunt vt alter ad Regem proficifcere tur,quem hac de re certiorem faccret: is tnuinMà fuitStephanus Columna:Bonouallanus vaftationem regionis aggreditur, quicquidef-ferriautvelripoterat,aufcrendum curat,reliquaincêdio abfumit, oppidimœniaquin

que autlèxlocis diruit,vt ruina paflrusferèquadragenospateret.Dumifl:aflunt,trigin- jo nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;h

ta équités Antipolim mittir,vt res hoftium cognofceret: hi tres captiuos adducunt, qui narrant hoftium multitudinem valde à fup eriori die au dam elfe, eôfquc ad numerumnbsp;ferè fex millium elfe aflirmant. Bonouallanus celeritate opus effe ftatuit,Miolanum mitnbsp;tit vnà cum equitibus quos ex turma comitis Tendani habebat, cui duo peditum millianbsp;attribuit,qui Galliam verfus progrederentur,clibanos amp; piftrina demolirentur, frumê-tum pabulum incenderent,vinum eifradis doliis efEmdercnt, iis qui in loca munitanbsp;mature conuehere neglexerant, puteos etiam iniedo tritico corrumperent. Ipfenbsp;Calienumproflcifcitur, cuius dominatum obtinebat Maflius, quiquidem primus piftrina diruere,horrea incendere amp; frumenta cœpit.Idem Caldis fecit is qui dominiumnbsp;loci tenebatJndc Draguinianiun cum fuis venir, vnde Gronguetum Vaflçum cû quin- 40nbsp;quagintaferècataphradis ex turma Montijania (cuius ipfe legatus erat) qui Miolanonbsp;efl'ent fubfldio,mittit.Ex ea montis parte quæ Dinam vergit,Maurum Novatum loan-nis Pauli flgnifertunmittit,cui mille ex Chriftophori Vafconis peditibus attribuit,quinbsp;turn ab Humeriovcniebant,hisvt toto montis cliuo eandem vaftitatemedantimpe-rat:ipfe redà Carfium redit, omnia etiam deuaftans.Ipfe Carflj dominus frumentis fuisnbsp;quæaceruis congefta adhucin agris erant,ignem fubiicit, quicquidvini habebat, mili-tibus ebibendum præbct.Tanta omnes omnium ordinum turn locupletes tum tenuesnbsp;publicx falutis cupiditate ardebant,vtpriuata damna nihili facerenr.

D V M ifta geruntur,ad Cxfarem veniuntij quos è Pedemontana regione prçfto-labatur.Tum illc fuas copias Auenionem vlque ducere cogitat:id quod non minus flbi nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;h

facile quàm commodum ad conata perficienda fore iudicabat. Poftea tanquam ratio-nibusfubdudiSjfperabatoptionemflbi datum iri,vtram in partem Rhodani flummis cxercitum ducere magis ex vfu elle videretur.Hoc illius elfe confllium Régi nuntiatur,nbsp;qui multo etiam ante præuidcrar,hoftem,fi in Prouinciam moueret, nihil commo-dius autaptins poflè ftatuere,tumvt re frumêtaria nuUo negotio abundarer, tumvtrc-gionem

COMMENT. LIB. VII. nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;149

gioncm per totum Rhodani tradum vtrinque quammaxime infeftaret. Nam quum Auenionemtencret,fluminis quoqueipfius compos flitufus erat^pfopter ponrem adnbsp;^pfaoppidi mœniaadRhodanumædiftcatum; tdiscaüfis addudus huicmalo fempernbsp;occurrere omni oratione parabatjVt hoftis conatum ahteueniret, Auenionémq; priornbsp;occuparet.Quas ob resjflmül quohiam orhnes copias nondum coniunxerat,vtabfquenbsp;damniamp;ignominiæpericulo hoiliobuiam prodire pofTet, Mommorencium dcligit^nbsp;præfedum prætorio,Marefchallum bôdle Galliæ Conneftablium,cui propterfingula-’^cinvirtutem,prudentiamjcoiïfiliumamp;:diligentiam,maximam inter eos orhnes qui-bus ad negotia regni adminiftranda vtebaturifidem habebat. Hune pro regem in vlte-’o riore amp; citeriore Gallia creauerat,amplifllmânïque amp; pleriam autoritärem habere vo-bierat,qua fe abfente omnia turn publice tum priuätim pro imperio non minhs aefi ipfenbsp;adeflet,adminiftraret. V ertim quoniam fuflus cuni illö àgef c amp; confilium capere dc tä-tinromenti rebus cupicbat,RobertumStuàrturhAlbiniumipfumquoque Galliæ ma-refchallumpræmittit,quiAuenionem occuparet. Huicodo Heluetiorura millia quinbsp;Uuper aduenerant,attribuit,fimul cataphrados numero quadrihgentos, fed ex aliis at-4ue aliis turmis coados,vtquiq; primi, quiaproximi, aduenerantjdum feliquiinterimnbsp;accedebantjVtaddiempræftitutû adeflent, Cumeamultitüdine Albinins Auenionenbsp;Venit:dumqueMommorencijaduentumexpedat)qüicquid confilioamp; virtute rebusnbsp;adeo vrgëtibus prouideri potcrat,fumma diligeritia adminifttabat. Quain re omniumnbsp;grauiflimaamp;maxima,non vulgar! adiumento illi erat Gulielmus Poyetus ttirii ctirixnbsp;Parifienfis fecundus præfes,Regis inintimo cohfeffu confiliariusjpoftea Galliæ cahcel-briuSjGilbertus Badius amp; ipfe confiliarius, regiique ærarij fecretarius, RobertusMar-tonnius SrÆgidius Pomeræus vterque regius celLirius, tum Carolus Petrouiuus vnusnbsp;ex quatuor fummis Galliæ quæftoribus.Hi Auenionem præmittuntur,qui rem frumennbsp;tariamamp;reliquum commeatumconuehendumexiis Galliælocisvnde commodiffi-IUÛ erat iter,curarent,quo tarn qui iam conuenerat,quam qui aduenturi crant, aleren-Uir.Id quod tanta diligentia amp; cura adniiniftrarunt,vt in noftris caftris non folùm nihilnbsp;decflet,fed etiam multa fuperelTent.

Rex interim cum Mommorencio de omnibus negotiis confllia inibat, quanam

15 oinniaratione optime fœliciflimo,nempeexituamp;:minimopericuloregerenturatque adminiftrarenturiquæ amp; maximi in præfcns tempus ponderis,neque minoris in pofte-^^um moment! elTc peripicicbanuMommorencius apud fe tacitus quum expenderetnbsp;quantum ex ea protliilcia qiiam fufcipiebat,gloriæ amp;: ornament!, ß ex fententia res cc-derent,rediturum efler,quanthm ctiam,ßquid ofFenderet,dedecoris amp;: ignominiæ fibinbsp;eonciliaret:cohtinenteroboculos ponebat quanta hoftis animi obftinatione adhocnbsp;bellum accederet,tantis viribus inftrudum clfcjquantis nunquam anrea Galliam quif-fluam adortus ftiiflet,magnum elle militum numerum,nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;fortillimis gentibus con-

flatum,quîcum fibi dirriicandum efle videbat,tàm infuper vicihum,vt tantumnon prç-fensadelTetzmagriamefle virtutisamp;fortitudihis illotum ciiftirhatiohêjdiu iam fimul

^0 ’nilitaire,vidoriæ, non folùm bellöamp; præfioaïrueliiflejidqùenonpeiegririô quodam ^uce,fedeoquinatusPrincepseis imperabat. Sibicontranon tarn exercithm quamnbsp;exercitus nome amp; fpeciem adeflbjquos haberef iam,amp; quos expedaret milites, magnanbsp;ex parte mercenarios efl'e,inter fe ignotos,quos fortafle prihs educere cogeretur quàmnbsp;''el duces impcrare vel milites impe riä exaudire amp; exequi didicifTcnt.Qui fi aduerfo fenbsp;*''elcafu ab hoftibuscæfi eflent,nullum Lugdunopfopiofem locum vfquam videbat,nbsp;vbi vel vidoris impetus fifteretur,vel vidis perfhgihm pateret.Iam verb quuni ea fit honbsp;tempor urn conditio, vt indicium non ex confilio, fed ex euen tu rerum fiat, peripi-animaduertebat fore,vt quid eucniret,non quid ipfe cogitaftetj omnes expendeh-dum efle cenferent.Regi qnoque ipfi eâdem ilia aliaque huiufmodi in ment'enl vehie-bant,quç quumlegato fuo,cui imperij fummani deferebat, proponeretatque coihmunbsp;J'icaret,ad omnem denique enentum quid fado opus efle vidcretur,præfcriberet,am-boinprimisfpemcnmmetn,rationemcumeuehtu comparabanr, Quumq; iftainternbsp;fe expenderent amp; conferrent,nihil talc ex fua vidoria fperanduin efle videbant, v t ho-feemvellmperatoriadignitateexuerent,vcl Hifpanico aut vllo alio ex iis regnis qua:nbsp;^euet^fpoliarenthoftis vidoriam non tantum cxercitui quem parabant,interituni ^la-=

I

ijo nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;G V L. B E L L A I I

I j 5 nbsp;turam,fed totiregno maximum pcriculumamp;ingcntesturbasimportaruram: Rhoda-

ni quidem certe tranlitu amp;: mari mediterraneo hoftem potiturum, vt comracatus nun-quamiliumdeficeret,amp;regnumquacunqueliberetparte infeftandi ratio inpromptu eflet.Hæc ad minimum elle qua: hofticxvitStoriafperanda videdantur. Quamobrcmnbsp;Ipei metus non erant paria momenta.Q^rum etfi diucrla erat ratio,omnia tame incerta amp; dubia erant,magifq; ex fortuna cafu quam ex confilio ingenio pcndcbant:nbsp;vt quo diutius Icinquircndo Sc confulendo fatigabant, eo minus cer ti quicquam de rebus gerendis ftatuere pofl'enr.

Tandem multisvltrocitróquehabitisinvtranqucpartemfermonibns,Rexad jK:cii.,mdam ad cum conuerfus,Q^nta,inquit,fortiirime Mommorenci virtute intrepidâqueani-(fhortatw. æipræfentia bellis fuperioribus omniapericulaadieris,fatis teftatum rcliquifti: tuaquenbsp;in meis rebus adminiftrandis opera fummæ fideijlingularis fortitudinis,iudicij,pnidcnnbsp;tiæamp;conlilijlaudemmeruit :quædotes potillîmùmin eo requiruntur qui imperatornbsp;ad magnum aliquod bellum fufeipiendum deleótus cft,quibùlque no minus quam viribus régna amp; imperia ftareacferuariconfueuerunt:neq; quod in te defidcrarcm vn-quamcxtitit.Sedpoftremisiftis virtutibus plusbodie vtendumelle quàmaudaciaautnbsp;animojbæcnegotiafatis docent. Illud quidem lie ftatuo,nominis amp;famx clantatcinnbsp;quam ex hoc bello te confequuturum certa fpe confido, cumulum fore Sc colophone,nbsp;quo gloria omnis Sc fplendor quem antea tibi conciliaAi, ad fummum laudis faftiglumnbsp;cuehatur. Itaque quod tibi rei adminiftrandæ onus ilia fpe fretus impono,hocliifci-perc tevolo,illud interim confirmans,me profpedlurum nequid quod in caftris vfui fit,nbsp;tibi vcl defit,vel tardius accipias.Quod adrationcm attinet quam fequi debcas,ipfefii-tis nofti quantum fortuna cum in rebus humanis turn in bello polfit, ac fiepe qu^æ exnbsp;leui re quam magna rerum comm utatioamp;inclinatio fequatur. Inrem prx’fcntemvc-nies,omnia coram videbis,vt de omnibus cognofcas ac iudices.No dubito quin pro rc-rum temporumqj articulis Sc occafionibus,imó ex iis quæ holies ipfi cogitabuntamp;i tennbsp;tabuntjConfilium vtile Sc commodum fis capturas.

H Æ c Regis verba Mommorencij animum mirum in modum confirinarunt:qub bus à Rege dimifius,quarto poll die Auenionem peruenit.Rebus omnibus cum Albi-niocommunicatisjducesvniuerfos turn equitatus turn peditatus conuocat, aliquot e- )nbsp;tiam vctcranos,qui magnum in re militari vfum amp; autoritärem ex diutina confuetudi-ne habebant,adliibent. Condoneillorum aduocata; rem vt eratproponit Sc oftendit,nbsp;quam magnæ eflent hollis vires,quantas Rex vcliairihaberet,vel adfitturas expedla-ret,eafquetumdomellicas turn exteras, nempe Germanicas vel Helueticas,quam rcinbsp;frumentariæ angullia laboraturus efl'et hollis, nos quam rebus omnibus abundacurr.nbsp;quid fruólus,emolumenti Sc opum ex vidloria nobis accefl'urum efl'et, quid contra da-ni,periculiamp;turbarum ex clade plane metuendum videretur: vnde mcuis impcndc-ret,vnde Ipes aflulgcre poflet,quanto Audio elaborandum efl'et vtilli occurreremus acnbsp;mederemur,illamcapcremus,foucremusamp;:cxequcremur,hocpræfertimtépore,quonbsp;(fi vnquam aliàs)opus elfer vt omnes viribus omnibus amp; fortunis contcndcrcnt, quo c-gregium aliquod Sc infigne opus ad liberandam, tuendam Sc feruandam patriam edc-rcnt,hoflcm inde fubmouerent amp;expellerent,quinimia fortuna: acvirium pra:fidc-ria,noArarum fuperbo Sc intolcrabili contemptu, pulchcrrimum hoc arque opulen-tiflimum regnum fpe iamdeuorabat.Ibimultaetiam alia, fed prelfis verbis orationeqjnbsp;acuta,breui ac limata doccrecœpit,fententias fingulorum rogat,vtrum vltcriuspro-grediendum an codem loci expedlandum elle videretur, dum omnium quosRexac-cerfebat fupplementum Sc numerus accedcret,dcniquc quam rarionem commodilfi-mam die iudicarent,vt bellum hoc prudentergcreretur,acfcelicitcrconficcrctur.

S E D ne hoc quidem illos latere voluit,Rcgi,fi quidem vellet,facile eflèjVtipfcprç fcriberet acconAitucret,quarationc,quo ordinc,amp;quibusrebusvcllct hoc bellum ad-miniflrari.Se quidem,quum ex eo loco vcnirct, acceptis mandatis ab co cuius remre-de adminillrari potilfimiim intereflet,qulque ram in his negotiis obeundis iudicio,vfunbsp;Sc peritia quam alius quiuis polieret, no valde perplcxum hærere,vt quid fado opus elfer iudicarct.Voluilfe ramen ambos illorum prudentiar, notitiæamp;fidei tantum déferre,nbsp;vtdum res adhucintegra eilet,omnium fententias fibi nofeendas cxiAimarent. Seita-que

o

que ab eis cxpeTarc,vt quid quifquc fentirctjUbere amp; aperte cloqucretur. Ea fiiit Hlius ÙI concionc oratio.Quanquani verbid cum Rege omnino conftituerat,ne ad præliumnbsp;cum hoftc conferendum venirent, neve de fumma rei, nißneceffitatc compulfi,aucnbsp;tutamquandara amp;certamfacu]tatcmnad:i periclitarentur : quod fcirent imperatorisnbsp;cas eifepartes, VC quum inpatriaamp;rpro patria dimicandum eft, tardais amp; prudentiusnbsp;quam maturius atque audacius omnia gerat:fic tarnen orationem temperauerat,lic vulnbsp;turn amp; os compofucrar,vt eum contra fentirc quiuis facile iudicaret. Idque confultb itanbsp;faciebat,qubd hunc apud omnes c fte morem fciret,vt ex ducibus aliifque qui in conli-J‘um adhibentur,plurimi id fere ftudeant,vt quam imperatoris efle fententiam fùfpica-fur,camfibiprobarioftendant,omnéiqueingenij vires ad earn rationibus confirman-dam ac ftabiliendam conferant,qub omnibus anceponenda efle videatur.Quibus cau-fopermotus operam dederat,vt{ulpicionemillisiniiceretfeinaliaeflc fententiaquamnbsp;reuera cflèt.Ita dum fententiam quam probabat, ab ijs confutari videret, qui contra fenbsp;sgcre putabantjfe multo liberius rationum inter le momenta expendere amp; iibrare p of-feipcrabat,

Dicvntvr initio fententiat multæ amp; varias, fed induas tandem diuiduntur. AlijJongiusprogrediendum efl'ecenfebantamp;: propius hoftes accedendum,vtadipfasnbsp;rraniitus fauces amp;anguftiasprælio dimicare cogerentur, priufquam aciem explicatenbsp;totis copiis pugnare poirent,ac non expciftandum clTe dum latiori planitie occupa-üdilatato exercituftmul vtercntur.Aliis contravidcbaturlatius eflevt vbi conftiterantnbsp;ruorarentur, vt fuorum fupplemcnto amp; auxiiiis fpatium daretur, quo cum reliquis fefenbsp;coniungerent. Qui itafentiebant, rationibus fupra commemoratis ducebantur, quodnbsp;ptoximus efl'et Cælàrianus exercitus, magno liominum numero conftans,qui diutinanbsp;^ilitia bellicofinimi habebantur, quod maximo apparatu expeditionem ftifcepifl'ent,nbsp;rctoces recenti ilia vicloria,quam in Africa obtinuerant, quod longa confuetudme infer fcnotiflimi amp; coniumftiflimi elfcnt, qui multos annos fub eodem duce principe fuonbsp;’bpendia meruerant. Noftri contra magna ex parte vel exteri mercede coduóti eflent,nbsp;'^el Galli nuper tumultuarie confcripti,qui nulla adhuc notitia vel coniunclione inter lenbsp;coalueranndcniquequinondumij eflent,quibus tantopcre confidendum efle videre-f'ur,vt adpræliumproduciidque loco fortafleiniquiori,fiqua vrgeret necefitas, debe-rent.Tutius ergo iilis efle videbatur,vt du milites qui inter fe lingua, moribus amp; religio-*

fore quamilliiterftcrnere,pabulandique atque frumentandi pro arbitrio facultatem Pri’bere.Ita quanto virium illius metu perterriti eflent oftenfuros, amp; tacita quafl con-fcflioncfe ad illum propius venire non andere indicaturos. Qua ex re animi ferociamnbsp;^^Sjtrepidationem amp;: metum noftris accefliirumüis verb qui adhuc fufpenfi ancipi-fcs tcnebantur,viri fc parti adiungerenr,dum rerum quandam commutationem exta-fc ccruercntjoccaflonem datum iri(quippcquibus rei geftx veritas noneflet comper-

iy2; nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;G V L. B E L L A I I

j - , ta,nequc diflïmulandi caufas tenercnt) cur famæ quæ vulgo ferretur fidem habcrcnt, quæ qui dem ad eius gloriam fpargi confüeuit qui aliis terrori cfle putatur : atque adeonbsp;inpræceptailIaCæfarianxfœlicitatis (cui omnia tribucrcnt) opinione cofirmarcntur,nbsp;vt tandem vel illius partes ampleólerentur,vel ccrtè à Rege alicnarentur, amp; de illius fucnbsp;tLatiancs eur cefluminusïpeihaberent.Q^dfi(inquiunt)adhoftemaccedemus,eiüfqueimpetum,nbsp;antequam pedcm in Prouincia fixum ponat,morabimur,ac primam imprelfionein in-fringemus:fierinonpotcftquin,etiamli neque Freiolium neque Tauroentam tcnea-muSjfaltem nobis fpatium fuppctat,vt Aquenfem ciuitatem liuius prouinciç caput,velnbsp;muniamus,veliuxrapofitiscaftristegamus(vt iam conftitutum eft)priufquamnbsp;illucperueniat.Itadefendendooppido traniitu ilium prohibebimus, amp; vlterius acce- lonbsp;dendi facultatem adimemus.Neque veró eft cur quibus tantopere diflïmulationes ai-ridentji) metuant ne ad pugnandi neceflïtatem,vt fignis collatis dimicemus, inuiti adi-gamur.Quin potius quotidianis infidiis per femitas amp; cæcos anfraólus qui inter alpiumnbsp;cliuos amp; conualles intcrcedunt,moleftias illi fubinde exhibebimus,damna inferemus,nbsp;nee illi per nos quiefccre licebit,vt maius aliquid fufeipiendi oportunitatem nunquamnbsp;fit arrepturus,quod alioqui cum non dubitamus conaturum.Enimuero amp; belli ratioamp;ïnbsp;rcrumnoftrarünccelIitasomninopoftularetjVtillis locisimpeditis eaaggrederemur,,nbsp;quæ Ine locis planis amp; apertis aggredi aut efficere nefas fuerit.Etcnim vt quodres eft fanbsp;tcamur,exercitum Cæfar tum numero tum virtute militum,omnium habet potentiffi-mum, quos vnquam quifquam noftra çtate comparauit.Diftinentur illi quidemdiuer-1»nbsp;h,neque adhuc fimul collcóli funr,intricati locorum difficultatibus atque itinere defa-tigati,qui Alpium anguftias amp; traniitus neque experti funt,neque norunt.nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;û nul-

lo obicólo impedimento in planiticm cuadere lïnemus,vel caftra in vnum locum confèrent,aut locis patentibus atque commodis confidebunt,fe ex labore recreabunt, nouas vires Sranimum fument, itinerumpcritiam tum inquirendo tumexperiendo fibi comparabunt.Si denique fupplemcntum amp; auxilia ex noft ratibus,Heluetiis amp;Germa-nis exp e£tamus,id vero Cæfari ipfi multis partibus eft facilius. Accedit quod quiequidnbsp;apud Pedemontanos virium habemus,no adeo tame potens eft,vt impedire queat quonbsp;minus excrcitus,qucm Cæfar illic ad vidoriæ extrema perfequenda reliquit,antc mennbsp;fem exaólum hue tranfire,amp;: cum iis copiis quæ iam adfunt,fe coniungere poflït: ibi tu jonbsp;uduerfus vtrofque veteranos amp; pcritos necefle crit vt noftros tirones tumultuariodc-leiftucollcótosacicinftrudaproducamus. Prætercahoftis ctiam Auriæaduentuminnbsp;dicsexpc(ftat:isvbi aduenerit,nouü nobis bellum trans Rhodanum flumeninGallianbsp;Narbonenfi excitabit;illuc cnimappcllerc amp; quo libebitloco milites exponercliccbinnbsp;Cui fi ctiam minus validæ crunt copiæ,quàm vtmagnum aliquid cfficiat, à tergo ccrtcnbsp;HifpaniashabebitjVnde noua in dies turn equitatus tum peditatus fupplementa acci-piat.Hæc omnia hoftis vbi ex fententia adminiftraucrit(quod illi fane nobis ita procra-ftinando ceftàntibus pcrfacilc futurum eft)quid poftea vel optare amp; eligerc,vcl illi comnbsp;modius cuenire polfit,nos quidem videre ncquimus, quam vt poftcaquam nos gemi-no vtrinque exercitu conclufos cinxerit,hinc Narbonenfem Galliam amp; Hifpaniam pa 40nbsp;tefadam amp; fibi dido audicntem,illinc Italiam amp;: Siciliam, magnam etiam vndique fa-cultatcihbabuerit,quaremfrumentariamamp; omnia quæ ad diuturnum bellum fufti-nendumfuntvfui,amp;mari,amp; terra fupportaripoflint, nos in ifto dift'erendi amp; perendi-nandi inftituto pergamus.Etenim ille ex Hifpania,Italia,Sicilia, Germania,amp; iis quæinnbsp;Bclgio poflidet, abunde numorum,qui ncrui amp; arms belli funt,contincnteraccipict.nbsp;Contra nulla ratione fieri poteft vt regnum hoc noftrum,ciim bellis fupcrioribus, turnnbsp;nouo ifto inPicardorumfinibusprçfterilludProuinciale moto,vehemcn ter atffitum,nbsp;Regi fatis pccuniarum fuppeditaturum fit, quibus diuturno bello tantu exercitu alcrcnbsp;poflit,quantum fupplemcntis omnibus neceflariis adiundis conficerc cogitatdamverb quemadmodumbelluabfqucmilitibus fieri nequitjfic abfquc ingenti pccuniarum jonbsp;fumma fe alere amp; fimul verfari nequeunt.nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;fi aliquando, quum maxime opus erit,

deficient,quid obfecro profuerit tandiu dilfimulaflc? Si ifta diflimulationc hoc confe-quuti fuerimuSjVt pecunia defit,(cuius fbrtaflc nonnulla hodie copia fuppetit, fed quæ àpriuatis mutub fumpta eft)quorfiim tantam hominum multimdinem cocgcrimus, finbsp;horum nuUus erit vfus,quia ftipcndij penuria difccdcnt’Cætcrùm iUud etiam confidc-randum

/

C o M M .E N r L I B. V I î. nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;lyj

randum eft,noftrumcxei'ci£umferè ex Gallis,Helüetiis amp;Germarüs conftare:quarum gentium hoc Ingenium cft,vt diferimé amp;: laboremmagis quàm quietemamp; dilarioncmnbsp;ierant.Si quis ftatim illis vtatur,audent, aggrediuntur, perficiunr etiam füpra quàm vires humanæ ferant:fi ex hoc primo impetu amp; æftu redücantur,elanguefcüt,delaflanturnbsp;prorfus euancfcût.Cuius rei ne àlonginqua vetuftate exepla repetamus,nuper fi quonbsp;animi ardore V ercellas cStendebamus,pergere nobis progredi côcefsû fuifl'et,pociu-di oppidi certiflîma fpes dabatür.Nunc in hoftiû fines viôlricia armagerefcmus,noninnbsp;ipfa Gallia bellû fuftinere,ac pro patria, pro aris amp; focis dimicare cögeremur. Quæ quûnbsp;ira fint,vtque tu vir clarilîîmc, qui hîc prorex fummâ imperij obtines,fine dubio ftatuasnbsp;’° tibi comités afiàituros qui excclfam animi tui cogitationem re ipfa perficere coiientur,nbsp;cenfemus tibi hincmouendumefie,ibique confiftendum,vnde nonitamâgno inter-icâofpatio quo iterfaciat,aut quid moliaturhoftiSjCértior fieri queas :vc fi forte non-nihil offender, aut(quodipfc in oratione tua attigifti) fiue nimiafuæ potentiæ fiducianbsp;fiue noftrarum contemptione v el incautiorem fe prjebebit, vel negligentius fua caftranbsp;locabitatque communier (quodfere iis âccidit quihoftem nimiurnlpcfnunt) illic pa-rato excrcitu datam facultatem in tempore arripias, amp;fortunæ beneficioj antequam ènbsp;nranibus elabatur, vtare. Ira eft fané, iæpenumero homines dum audent,dumfijfci-piunt, dum manum ad rem ipfam adhibent, res graüiffimas amp;: maximi niomenti con-fecerunt, quas alioqui defides ac fupinineque fcrineque iperari poffe vnquam ex*nbsp;iftimaflent,

H Æ c illiadfuam fententiam confirmandam afferebant. lamque in earn bortà pars illorumdifcedebat,idque cum alias ob caufàs faciebant, tum quia rem imperatorinbsp;niaxime grata fe facere arbitrabantur,amp; ca dicerc quæ cü illius voluntate valde quadra-renr.Hunc enim tum ob natura infitam cupiditatem,qua ducebatur, vt res m aximasnbsp;principifuovtiliflimasaggrederetur,turn ob recentem proximas expeditionis Pede-nrontanæ memoriam(in quanonnulli vitio imperatori ducebant, qubd coftantius for-tunam fuam non foiflet perfequutus)nihil antiquius habiturum putabant,quàm vt quçnbsp;prima darctur facultas atque occafio,ea vteretur, vt amp; virtutis pcriculum facerer, amp;fà-ixiam rebus bello geftis partam augeret. Ac ipfc fane Mommorcncius(v ti iüpra oftendi-mus)quö certius fententias libéras ab iis quæ aflèntatorio animo dicebantur,diftingnc-’’et, omnibus qui aderant(idquodàmulris magnisducibus amp;fummis imperatoribusnbsp;fïepe faôtitatum eft)magnam präbuerat Ipeciem cur hanc illi fententiam probari fufpi-carentur,multàque verba confultö, tanquam fibi imprudenti atque alias res agenti ex-cidiffcnt,enuntiauerar,exqüibus occafio illis iudicandidaretur,cumplané aliter fen-quàm reuera fentiebat. Quamobrem fîmulatquc attenté fingulorummon ora-^mnem modo,fedgeftum, os amp; vultum obferuafier, datàquc opéra præ fe ferrer fe co-ptabundum memoriaquæ vtrinque diétafilerantrepetere, quo vniucribruip animosnbsp;/ voluptate expleret, quafi pugnantibus licet fententiis, omnes tarnen ex æquo fir-^isamp; veris rationibus niti compcriret.-primùm magnamic Dèo immortali gratiamnbsp;habere dicit,quöd fibi nihil öptatius acciderepoffer, qüàm qubdin diuerfas diuifi fen-^cntias,neutri tarnen animi alâcritateamp;magnitudine caterent, imb aliis ilia magis fu-pereffe quàm deeffe viderentur, aliifque freno potius opus elîèt, quo cohiberentur,nbsp;^üarn aliis cohortatione,qua ftimularenturamp;incitarentunnbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nommorincif

Video, inquit,peripicuéab vttilque idem ftatui, vt vineâtur hollis, quâcunqiic a4 dwa fiat ratio ne : video omnes ad hoc bellum omnem operam, confîlium, vires amp; indu-‘mam ad principis amp; patriæ falutem ac defenfionem conforte vellci Omnes eôdem cu-pitis peruenirc:de ratione qua hue perueniri poflît,inter vos minus conuenit. Aliorumnbsp;hxc fententia eft,vt hîc fubliftamus,nôfque caftris contineamus,hoftis aduentum prç-folantes; aliis contrà progredi amp; caftra vlterius locate placet. De hac pofteriore fen-Î6 tentiaprioreloco dicam.Qui fie fontiunt,ij(quantüm ex eorum verbis aflèqui poftum)nbsp;hUo metuunt,nccimmeritb fané. Vnum, ne fi caftris munitis maneamus, amp; quantumnbsp;me ad eum locum vbi hoftis nunc caftra habct,regionis intereft,totum ilium traélumnbsp;herum ci amp; pacatum relinquamus,maiotem illifoumentandi amp; pabulandi faculta-^^mpræbeamus,vthomines amp;:equos longé comnioditis alat,quàmdum anguftias amp;nbsp;'Geiles alpiumtranfîtusexercitumtraducit. Alterum hocvcreri videntur,ne Cælàr

y

GVL. B E L L A I I

- nbsp;nbsp; i!e3l:rnirihanctîilationeinamp; cunétationcm tiraorisarquetrepidatiotiis confcflîoiicni,

' quóJquc viribus noftris omnino diffidamus,interpretetur,amp;: huius rci maioreni tiam veritate famam circunferendam ad fuuin dccus eurer : qua rarione fiat, vt tos anbsp;Regis fide abducat quorum mentes incerto adhuc rerum exitu fuipenfx nutanr,vt-que noftris metum incutiat,eos cofirmet quos fibi ftudere perfpexit. Ego vero, vt priornbsp;file metus tollatur,nunquam lüc caftraponenda arque munienda cenfuerim, nili prinsnbsp;ex omnibus agris,vicis oppidis infirmioribus(quemadmodum conftitutum eft) qui-bufeunque locis iter hofti faciendum eft,quicquid eiferri, euehi aut abigi aL duciq; po-teft,id omnein arces amp; oppidamunitiflima cogatur. Hac rarione comperietis,quo manbsp;gis ad nos hoftem alliciemus,id eft,quo longius à mari abducemus, eo maiore cibario-1»nbsp;rum egeftate ilium preftumiri, vtmaiori irapefaamp;difficultate comme arum dcincepsnbsp;accipere cogatur.

A D alterum quod attinet, latis equidem perfiiafum habeo, hoftem, quoadpote-ritjhuiufinodi artes adhibiturum efle. Verum nihil inde accidere poteft, quod xque metuendum fit,ac fi eo progrederemur amp; caftrametaremur,vt hofti(quod Ixpe vfu vcnbsp;nit}eam oportunitatem afterremus, qua fuperiore fua conditione nos inuitos necelTitanbsp;te adigeretjVt cius arbitrio, non noftro, confligendum eilet, amp; patrix falutem, qux cxnbsp;huius belli cuentu maxime pender,fortunæ aleæ amp; iudicio committeremus. Hoc qui-, dem vcriilimum eft, bellum omne,quacunque tadem excaufainter mortales exiftat,nbsp;autneccflariumautfpontancum efl'e:atqueadeo rationem fufeipiendi amp; gcrendi a- ionbsp;iiamatquealiamciTe. Quemadmodumenim qui bellum externum aggreditur,eum,nbsp;antequam aggrediatur,excrcitum omnibus rebus inftruâum habere conuenit,acprima ftatimimprcifione,dum hoftem adoritur,longe lateque fui metum amp; terroremin-cuterc:fic(diucrfalicct prorfus rarione) noftrx partes funr,qui bellum domifuftme-mus,cunlt;ftariamp;:diifimularc,hoftis impetum amp;: confilium fruftrari,temporislongin-qui täte ardorem reftinguere,amp; vires eneruarc.Hoc enim fi faciemus,fi vbi Opus vide-tur,illius vires nobis maioriefle formidiniamp; terrori,quam reuera fint,demonftrabi-mus,aut ilium in tamcxcamfuxpotentix præfidennam,tâmque temerariuni noftrinbsp;cxcrcitus contemptum adducemus,vt eum ad munitiones noftras oppugnandas amp;nbsp;prxliuminiquo loco committendum alliciamus: aut certe negotium idi fubindc fa- 5®nbsp;ccilcndo ita occupabimus amp; atteremus,vt animi elationem deprimerc,fpcm paulatimnbsp;abiicerc,cxercitum denique ipic iuum conficerc amp; difiiccre cogatur.

Q_y o D aftertis Cæfari cxercitum hodie adeo potentia, numero, viris rei bellicx periris prxftantem adefle, vt vix potentior optari poftet, qui tarnen adhuc iparfus amp; fe-paratus,montium cliuis impeditus,itinerum magnitudme defeflus, commeatu nonnbsp;valdeabundetdiadenusvobifcum plane fentio. Q^dautem additis,fi temporis fpa-tiumdabitur,illosfc vnuminlocum coniunduros,locis commodioribus amp; patenti-bus confeiruros,feex itineris moleftia recreaturos, animum denique amp; vires nouasnbsp;» iumpturos:egoverbcontendofore,fiquadecetdiligentia amp;induftria cospabulariacnbsp;frumentariprohibebimuSjVt tempus ipfum duplo maioresdifficultates afteratquàra 4®nbsp;nunc fuftinent.Quod fi ctiam Cxfari placebit (id enim vos fufpicari fignificatis) accer-fitasexagroPedemontano legiones, quasillicreliquit,cum propinquoexercirucon-iungere, ncque illiverendumeritncnouxcopiæ exvitcrioribus regionibusillisater-go inftent; (quod tarnen non parum metuere debet) hoc tarnen affirmo, quo maioremnbsp;hîc exercirum colliger, co citius (fiquidem illius fpem fallcre amp; bellum h oc cunftatio-neproduccreinftituemus)rcifrumentarixinopiaatqucfame laboraturum.Sedrcpc-riat ianè in aliquot dies cibaria inProuincia,quód omnia tam fubitó vaftare ac popula-rincqueamus:at poftquamprofedo tantulum illud abfumpferit,non eftquodfperetnbsp;ex regionibus quas ponè rcliquit,alia fupportatum iri. Neque enim vos later, quiequidnbsp;vel fuperiore autumno inhorreacongeftum cft,velhoc anno dcmeflhm,id omne tum ƒ onbsp;à noftris turn ab illius militibus,loca vacua amp; defenforibus nudata nadis, deuaftatumnbsp;amp; abi ump tum fuiflè.Quod fi forte nónihil ex co feruatum eft,fcirote nequ e in multumnbsp;tcmpus,neque tanro exercitui qucti^ab illo ad ratam expeditionem adduci auditis,fuf-ficcre pofte. Hæc deriique vt aliter le habeant atque à me cómemoratum cft(quod vosnbsp;tarnen ne fulpicari quidem velim)nunqua tarnen tantus iumentorum numerus illi fup-petet.

COMMENT. LIB. VIL

peter,qui ad omnia tam procul ferenda fatis futurus lit.

IA M vero vt ad copias quas in Pedemontanis linibus reliquir, redeam, hoc Vobis etiam atque etiam cofirmo,nihil ehe cur aut m etuatis aut ille Iperet vllum illinc fupple-mentum accefl'urum cfl'e.Etenim quantum adhuc irt telligere potui, noftri nódum tamnbsp;ar£taobfidioneillicpremuntur,quin crejbris eruptionibus hollem laceflänt, vnde fæ-piffime viólores præda onulli ferecipiunt.Quinetiam comitem Rartgoneamp;i Cagui-num Gonzagam fe cum illis breui coiiiunduros lperamus,nouo cXercitü quem nupernbsp;compararunt,amp; quidem Cælàriano,qUiiUic eft, non minorem, flue numerunij fiùe v«nbsp;lüm,fiuevittutemlpeótetis.Nölitc eniniputareCæftrieoshodieàdelfe milites qui tofnbsp;’0 illiviélorias pepereruntdii funt quos eX omnibus paücillîmos habet. Alij bellis Longo-bardicis,alij Neapolitanis,alij Vngaricis perierunt, complûtes caloribusamp; intempérienbsp;autumnali in A frica liiblati func,multi in mari intericrunt, multi denique cum liicro amp;inbsp;præda bellopartadomumfereceperunn Quas nunc habet copias, eas fcitotefupple-mento ex militibus recens conferiptis elle completas,qui labores, moleltias amp; dilficuLnbsp;tares militares non multo plus quàmnollrieXperti funt. De Auria quod obiieitis, nonnbsp;video qui Cæfar in eomagnamlpem collocate poirir,quum res tanti momenri agitur,nbsp;Vtell bellum hodiernum: fatis enimfcitis quàmpatum tuta amp; certa lîntconlilii quxnbsp;jntenauaIicapiuntur.NequemeherculeipfeAuriaitainmariimperiumobtiner,vtcûnbsp;quilpiam ad diem conflitutamprællo fore confidat.Quod liin rempote non adetit, lienbsp;habeatisvelim,Cælarcmcumvniuerfo exercitu propediem refrumentaria amp; pecu-niarialaboraturum elle. Sedfacite fane iliumfecundo venroprofpcra nauigationenbsp;vti,amp; ad diem prælîxum atque in ipfo temporis articulo adelTerat ne illud quidem alKr-marepotellis,veltantas elfe illius triremes,veltanto plures virosqu.im nollras capercnbsp;poire,vtpropterea vobis tantopere mctuendumlît,ne trans Rhodanum tantam militûnbsp;tnultitudinem in Gallia Narbonenlî exponat, quæ vel ad eos expugnados làtis lit quosnbsp;ego prælîdio oppidis impofui.

NI H 11 o quoque plus id vobis timendum ell,ne in Hifpania tanta fît hominum fertilirasautprouentus, vt illinc fupplementum fatis magnum in Galliam Narbonen-fem ad eum mittatur,nudata interim Hilpania,quam præfîdiis noninfirmis muniri ex-pedit, nequidnoui à Granatenfîbus nuperfubaélis moueatur,quigrauatc amp; valdeini-quo animo iugo ceruices fîibmÂferût.Quæ quum ira fe habeant,ecquod obfecr ô,auxi-lium,fîrem diligenter perpend «relibet,putâtis Cæfarem hoc tam optato Auriæaduennbsp;tu accepturum,nifî commearus aliquantum,amp;: pecunias in aliquot menfîum aut ctiamnbsp;dicrum ftipendium militibus erogandum?In*lùmma,quicquid alFeret,nô tanta erit copia,quin tandem polfît exhauriri:quod vbi accidetir,haüd fcio(nequc vobis certius c5-tare arbitrer)vndc alioS rurfus numos quæliturus lit, quibus rot exercitus,quos diuer-usamp;adeodilîitislocishabet,alantur.llludenimnon ell profeftoquôd dubitcmus,il-rius ærarium,prætcr bellorum fîiperiorum impenlàm, poflremailla expeditione Afri-cana valde exinanirum elîe:etiamfî Ibmniare libeat in inlulis illis recens inuentis, qua-^0 tumcaulàtantosfîbifumitfpiritus, Paclolos nelcio quosamp;: Tagos aurifluos manure,nbsp;qui nunquam exarefcant.Q^d de gentiû moribusamp; ingenio alfertis ex quibus nollrenbsp;eopiæ conflatæ funt,hoc dico,neque vos fugit,magnam iplius exercitus partem (fî ma-tius cum illoconfercndaerit)nonminus quàmnollri, ex hominibus conllare qui lingua Germanica vtuntur.Itaque quum in eodem folo amp;: fub eodem cæli fîtu nati educa-^iquefînt,nunquammihi fier verilimile,eos alio elfe à nollris ingenio, aut ad inediam,nbsp;fîtim,frigus,ællum rolerandum mclius elfe comparâtes, aut in officio magis,fîflipen-diumdefît,contineripoire,autcosnon elfe qui temporis progrell'u tædio afficiantur,nbsp;iiuimis deficiant, amp; de ilia genuinaalacritate atque audaciaaliquidremittant.

N E E non illud adiieere audebo (ita enimad alteram fentenriam orationcm itieamconuertam)quæinhacrenobismetuenda pericula videntur,grauilfimamclfenbsp;caufam cur hollis ilia multo magis timenda fîbi elle flatuat. Quippe fî tcmpefliuè, vtnbsp;dccetjdolo amp; arte hoc bellum adminillrabimus,multum non folùm ex illius ardore amp;nbsp;æftujfed etiam ex apparatu amp;: numero decedet. Ac profeôlô multi exillenr, quorum a-itunos,vbi bellum fuaopinioneamp;fpediutius produci videbunt, domus defîderiumiSlt;Jnbsp;^emoriafubibir.Hi quum omnia itinera à nollris obfîderi videbunt, vt longius vagarinbsp;y

G V L. B E L L A I I

J y 2 y äcl pabulan Jiim non îiccat,quin vel pcriculnm fît ne dedecus nbsp;dâmnnm accipiat, vcl

tanra mnkitudo mi trcnda lit,quæ ftatim coniùmat quantamcuque pabuli copiam na-lt;d;ifucrint:tumneccffitatceôadigentur,vtficubuS)Vuis aliifquc frugibusjquæcircum cafLra occurrenqlatranti ftoniacho obiiciendis famem expleant. Vnde pauio póft connbsp;fequividebitis,vtquuniprætercæliamp; foli mi3tationem,qua: fuorum corporum con«nbsp;ftitutioni aduerfa expcrientur,præter calorcs autumnales, amp; huius rcgionis aeremho-ininibusnonaftuetisparumfàlubrcm,cibos{ubitô mutare coaôlifticrinqamp;iisvefcicœnbsp;'perint,quibus referti nonmultum tarnen alimcnti accipiant, morbis amp; porro peftilen-tialaborent. Nobis contra, ft hîc caftris munitis nos contincbimus, diuturnailla moranbsp;ea fuppetent amp;fupereruntquæ illis deerunt. Nos enim ad caftrorum munitionem in lonbsp;dies aliquid addemusmouarumin dies copiarumacceflio fier, vtnulla eanim quxiamnbsp;adfunt decefîîo contingat,ita vtvirium atque adeo animiincrementum fenftiri fimus.nbsp;Atque vthinc initiumdemonftrandi faciam,hîc ad ra union da caftra quammaximanonbsp;bis facultas datur,amp;: temporis fatis ad opus perficiendum ftippctit. Sinautem vlteriusnbsp;progredi placueriqquot dies nos hoftem verfus procedcmus,quôquc illi pauciores fupererunt,vt nobis loco patenti occurrat,totidem nobis deerunt, amp; ex eo temporede-tralicntur quod ad cingêda hîc caftra vfui nobis elTet.Deinde hoc video, quo pluspro-grcdiemur,co difiicilius amp; maiori ftimptu commeatus nobis ftipportabitur : cotrà ft adnbsp;lariirimurn hoc flumê Rhodanum caftris collocatis amp; munitis commorabimur, cibarianbsp;turn exhacrcgione turn ex aliis Galliæ prouinciis affatim amp;: abfquc vUo periculi mctu zqnbsp;ad nos conuchentur.

AMOBREM hoc ftatucfepoiTcvidcor, non modo plus periculi efte in pro-grcdiendo,quàni tædij aut damni in cuniftando: verùm id etiam adiiciam, noftram vi' doriam magis in eo lîtam eflè, vt prudentcr amp;; lente,quàm audader aut fortiter nos gcnbsp;ramus.Ponc enim habemus(quod non parui xftimandum eft) totam regioncm auxiliärem amp; tutam,habemus Regem,qui iam optime prouidit amp;e deinceps prouidcbir,naquis aliunde inopinantibus nobis mctus immineat.Memini enim aliquem «à vobis fcrunbsp;pulum de bello Picardico inicdum cfl'e:vcrùm hac cura vos libero, vófque fecuro elfenbsp;animo iubeo.Nam vt hoftis quicquid eft in agris agat amp; ferat, quid tandem eft quodef-ficcrc poflît aduerftis tot munitiftîma oppida amp; arecs,quibus ilia regni ora circundatur,nbsp;qu2camp;mcenibuscindaamp;: prxftdiis firmara funt, vt quoftiis hoftes excipere queant?nbsp;Quod ft Régi illic prælij aleam fubirc placerct,habctis ilt;Àdigenas ipfos,qui tanta rei bel-nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;le

licæperitiavalent,amp;tamftngu!ariinRegemfuntvoluntate, Germanos adeo propin-quos(quos optimo inRegem elle animo non dubito affirmare)adeo apertumamp;cxpc-ditum iter,quo turn ipft turn Heluetij in Galliam introducantur,vt nihil caufx vidcam, quamobrem Rex,ft videbitur,id non amp; poflît amp; debeat facere:præfcrtim qtium hoftisnbsp;vnius certaminis vidoria tot oppidis munitis regionem ftbi non poflît comparare. Verùm quandovidoriaftnepuluercamp;fanguineobtineri poteftjprasftat hoftem propriisnbsp;viribus conficere,quum(vtvno verbo dicam) cundari quandiu libebir,nobis liceat,vtnbsp;intérim(quod tarnen mihitimere videmini)res numarianos non defteiat. Koc enim 40nbsp;vobis perfuadeatis velim,plebem ipfam Gallicam id Régi ftgnificandum curafl'c, vt adnbsp;bcllumhocfuftinendumamp;regnum propugnandum,omnes turn publicas opes, turnnbsp;priuatas ftngulorum fortunas paratas efle intelligat. Qui^d fl autem hoc nunc ad ilia ve-ftra exciperem, Regem nondum in arcani thefauri ferinia manum immiftfle,quemnbsp;eximium habet, cuique parceredecreuit, donee ad extremam quandam penuriamnbsp;rem rediifle vidcat?

Qy Æ tarnen non eo dico quo vcftrum indicium reprehendam, aut quæ attuli-ftiSjhæcà vobis obferuata fuifle velim culparc, aut denique fententiam veftram im-probandam putem : imo idem ego quoq; vobifeum fentirem,ft quidem ex prælio id tantum metuendum eiTe viderem, quodinferiores difceflùri eflèmus,Verùm quum pnbsp;in hoc bello adminiftrando totius etiam regni rationcmhabendam efle perfpiciam,nbsp;cuius falus maxima ex parte in huius exercitus virtutc amp; robore atque in huius rcinbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;îii

exitu poftta eft: tumnoftræ deliberationis amp; conftlij capiendi adhoc negotiumad-miniftrandum,præcipuumcaputamp;fcopumefle ftatuo,vtinitium, progreirum,cxi-tum,periculura amp;vtilitatem reétè æftimemus amp;: expendamus. lamvero quumex initio

COMMENT. L î B. VU. nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;ip

initio amp; rationc gerendi exitum pendere, inde etiam periculum 8^ vtilitatcm cmer-gercintelligam,vtilitatis porro amp;periculi æquano eße momenta perip iciam, propter-ea quod pulfo hoc exercitu hoftis nihil non aufurus eß,nobis contra omnia timenda e-runt:viótoribus autem nobis,neque hoßi quicquam decedet, neque nobis accedet: lie in Rimma ßatuo,non eße in bello tarn formidolofo rem cafui 8^ fortunae committenda,nbsp;neque ipem in oßenfionibushoßis ponendam eß'e:fedhoc aulpicatißimum initium,nbsp;prudentißimam rationem,amp; tutißimam fpem nobis iniri,feruari amp; dari poße, (quo nihil detrimenri hoc rcgnumaccipiat)vtdemus operam ne prælio fuperemur.

Non damme eß,fortunam aliquando tantam fœlicitatem tamque proiperuna *0 exitum,velut rebus nonmeditatis obieciße,vt nemo maiora,fi optio data fuiß'et, ver bisnbsp;cupere aut animo fingere auderet:at neque raro hoc etiam viu venir, vt no nemo, quianbsp;prudenter non aduerterat quid inter tempora, facultatem datam, ipem, periculum 8cnbsp;exitum intereß'et,fua ipe deieótus fucrit,cui alioqui no modo pares, fed etiam fupcrio-res quam hoßi vires adeßent. Vt femel dicam, neutram harum fententiarum non gra-niflimis amp;apertiflimis rationibus niti video:led altera diferimini obnoxia eß, quod facile contingerepoteß,altera tutaamp; ad omnemeuentumcerta mihi videtur. Equidemnbsp;illud fummopere cup erem,fi modo fieri poßet,(id enim rationibus illis feite à vobis al-latis permotus optimum eßefateor)neciuitatem Aquenfem deieramus:fcd mcmini,nbsp;quo tempore Borbonius Galliam inuafit,iudiciufadum fuiß'e, non videri illam muni-^0 tionibus vllis amp; opere latis firmareddi poße,vt aduerfus hoßis vim. feruarctur, nifipoßnbsp;diuturnam demum operam amp; laborcm:itaque defertam fuiß'e,idque ex multorum fornbsp;nßimorum amp; rei bellicæ peritißimorum virorum fentetia,qui regionis fitum amp;: aditusnbsp;optime callebanuNequid tarnen præpropere ßatuatur,quod tarn inclytæ ciuitatis(quænbsp;regionis caput eß)incommodo fiat,cenßo eras primo diluculo equos eße conßenden-dos,vt non minima hominum leótorum manu eo nos conferamus, ibiquc rem coramnbsp;oculis vfurpemus,amp;: de toto negotio conßituamus.Quod fi videbitur fatis mature pof-ß muniri,ilico magnamhominum multitudinem opus aggredi iubebimus : finautemnbsp;illud ne tentandum quidem eße conueniet,omnia eßerri,portas dirui, amp; quiequid ho-fti vfuießet(fiquidemdeferatur)tolliprxcipiemus,vreamapertam,inanemamp;beiioin- gt;nbsp;utilem illi relinquamus.

H v I c iudicio omnes beî|ji duces amp; qui ad concilium adhibiti ßieranr,vno animo nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;««,•

^entiuntur.PoßerodieMommoréciusprimaluce,vti vifumfuerat,profedus Aquas Sextiasvenit:quam prxtergreßus, fitum caßrorü (de quibusantè diólum eß) circun-ipexit,quemlocum caßris muniendis minime idoneum eße iudicat.Oppidum circunnbsp;quaque perlußrat:quod tandem duabus ex partibus facile communiri poß'e comperit,nbsp;äb aliis duabus ægcrrimc,ob certos colles à quibus non procul inde in medium oppidunbsp;deieißusamp;:defpeä:userant,vt hoßibus aggeris vfiim, adßatuendas machinas amp;op-pugnationem faciendam,præbituri viderentur.Quamobrcm plurimi eorum qui ade-rant,quique accerfitifuerant, vt exrei præfentis intuitu indicium fieret, deferendumnbsp;eße cenfent,quöd opus illud aliquot menfium non folum dierum fpatium poßularc vi-dcretur.Non defuerunt tarnen qui non modo communiri poße 8c debere contende-rentjfedctiamfedefenfuros Iponte reciperent. Hancfententiam princeps aßerebatnbsp;Montijanus,virmaximiadquidlibetfufcipiendumanimi,quifummisprecibus contennbsp;debat fibi vt huius rei cura committeretur.Mommorencius hominis animum amp; egrenbsp;giam volütatcm collaudat,amp; quanqua cum exißimabat plus poliieeriamp; fperare quamnbsp;vcl ipfc vel alius quifquam prxßare poßet, tarnen vt illic fubfißat permittir, maioriquOnbsp;otioamp;t diligentia videat quantum onerisfubire cogiter, apud fc etiam atque etiam re-putet quidnam andere, quid fperare debeat. Seinterim Maßiliamiterfaä:urum,in-de poßeareuerfumanditurumquid præterea narraret,acdetota re ex eins orationcnbsp;quid fieri expediretimperaturum.nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;o

His ita conßitutis Maßiliamire contendit. Eb poßquam pernenit, oppidum ’utusamp;totoexterioriambitu perlußrat, circunfpicit munitiones,ac Barbezij diligen-in his curandis collaudat:maiora etiam præfidia conßituir,equites nempe qui nu-per ex obfidione Foßania redierät,amp; Italicas Chrißophori Vafconis cohortes-.belli du-‘^ßus 8c centurionibus fuam cuiqueprouinciamamp;ßationem,quara curaret, attribuir,nbsp;y 5

ij8 nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;G V L. B E L L A I I

I y J 7. Regisnomiiieamp;:verbisConfirnTJs,olinifore,quÛ£am.ftrcnuæfideifeiIIciriefiiôrenîiil temporcpræberet:additctianifccrga tantum principem deprccatorem illoslibcrev-furos elle.Rebus oppidiiticonftitutis claflem inuifit,cireunlpicitquam diligenter rebus omnibus ad hoc bellum ncceflariis inftruóta clTetjmilitum amp;ve£torum cenfumin-iri iubct,rcmiges explorari,num re£te inftituti efl'ent,nunquid ex numero debito defi-deraretur.Ex tota clailc tredecim triremes delegit,quæ maxime expedite amp; viris,ciba-nis,armis,tormcntis,telisomnique naualifupelledile inftruftxvidcbantur. Ex duci-bus vnum toticlaifi præficit, cui cærcros parère iubet(is erat baro Samblacartus) quidnbsp;denique ab illis fieri,qua occafione atque oportunitate dcccrcr, oftenditzreliquispor-tum,vt tuto teneant ad oppidi falutem ac defenfionem imperat.Eo Maffilia decedente lanbsp;præfidio manêt Barbezius cum impcrio,Mompefatus, Villabonusamp;Rupemcnius, quinbsp;caraphraótis equitibus quinquagenis præerant,Butcrius cum quinquaginta cataphra-ébis ducis Aurelij,cuius legatus crat,Roquius cum centum turmæ fummi armigeri: Antonius Rupecoardus Cadenarius tribunus mille peditum exlegione Ocitana, cui cumnbsp;ipfo pediratu portç cuftodia commifla fueratdacobus Ambofius Albiiugus, Futrallius,nbsp;baro Scuflbnnius amp; Chriftophorus V afco,qui millenis peditibus præerant:deniq;nbsp;tins Nauarrenus cum fexccntis,Sc Sampctrus Corfus cum totidem.

Mommorencivs dumiftisomnibusprofpicit,omniacuratquxnccciraria autcommodaadrespra:fentcsvidebantur,dequeoppidipropugnationc folicitus eft,nbsp;alias res tarnen animo nihilo fccius verfitt,illiùlque mentem cogitatio fubit de munien- 29nbsp;da ciuicate Arclatcnfi.Cuius rei quu apud fe commoditatem incommoditatémque a-nimaducrtiirct,rcm cum ducibus quos apud fe habebat,communicandam elTeftatuit.nbsp;Omnium ca fuit fcntcntia,vt quoniam per tempus licebat, illuc in rem præfentemve-niret,antcquamquicquamcertift:atueretur, Hocconfilio Mafsilia proficifeuntur, A-quas Sextias primum veniunr,vbi Montijanumreliquerant. Is aliquot tcmplaatquca-lia ædificia fuburbana dirui iubcbat,tfi quod impedimento crant ne certo iudicari pof-{et,quantumilli colies oppido nocituri vidercntur,tum quodhoftibus rcceprumamp;agnbsp;geris vfummachinis fubiiciedi præbituri eflent.Ibirurfus deferuado autdeferendoopnbsp;pido refertur.Montijano nihil dum de animi celfirudine decefrerat,pari etiamnum cu-piditate accedebatur,vt gloriam bello fibi amp; decus conciliarct. Itaque rurfus prodit,fi- pnbsp;bivttradaturcuftodicndumfiimmacontentioneelabd;^at,hoft:cm nunquam fe viuonbsp;pedem illaturum confirmat,modó grauis armaturæ équités centum fibi,prxterluos tonbsp;tidem quos habebat,artribuercntur,præterea peditum fex millia cu re machinaria qua:nbsp;neceifaria viderctur.Nequc quicquam orationefuapræteriir,vt doceret quanti intcr-eflethoc oppidum caftodiri fi minus inperpetuum,atinaliquod certe tempus,vttan-tifperillichoft:isoccuparctur,dumhycmemfibi infeftamvideret. At verb Mommo-rencius quod opcris difficultatem fatis animo cernebar,vt vix ac ne vix quidemniunirinbsp;pofte videretur,quicquidctiamcfiet,opus hoc non paucorum dierum eftc appareret,nbsp;rem mature fieri necefsitaspoftularetjfoflbrum autemno tanta multitudo quanta re-quiri videbatur parata effctiftatuit tandem deferendam efle.Sic enim fecum cogitabat, 49nbsp;quemadmodum Cxiar fi quod primum oppidum oppugnaret, ab eo reinfeâa difee-dere cogeretur,ea ratione fuorum animos valde imminucret,amp;cauiç fux fcelicique rerum fuccelTui hoc quafiprxiudicio ac deljîerationc valde obeflet : ita noftros,fi primanbsp;ac principem Prouineix ciuitatem defenJere conaren tur,quam tarnen amittcrent, minbsp;rum in modu rationes fuas pcrturbaturos,animos fuis amp; fpé labefaólaturos,hoft:ibus venbsp;rö addituros ac confirmaturos elfe.Itaq: fi hoc cofequeretur,vt hoftes fuperare noftrosnbsp;fuperari dcdoceret,fatis fauftu initium fa£lurus,amp; futurx optatxq; viólorie arrham ha-biturus videbatur.Quaredifertis verbis cofeftimindemigrari,cx oppido omniaefter-ri qux hoftem iuuare aut fublcuarc potcrat,portas amp;: fornices folo xquari, Sc quicquidnbsp;propugnaculorumreliquumcrat,cucrtiiubet.nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;p

Bonovallanvs dum omnia vaftarc amp; populari pergit (vti demonftraui-mus)interim Briniolas venerat,vt illic Miolanum, VaftTxum Sc alios vcl oftenderetvel prxftolaretur.Illos enim fibi prxfto adeife co loco, poftqua imperata perfeciflenyuf-îèrat,vt quid deinceps faóto opus eftet de comm uni confilio ftatuerent. Ibidem comi-tcmTendanum magnum fenefchallum Sc Regis in Prouincia legatum,atque vnà cumnbsp;co

lyj)

’eoClaudium GotFcrium Bodum, cquitcm torquatum.primumque Rcgiæ cohortis nobilcrni'epcrit,àquibusMoinmorencijproregislircrasaccipit,quibu$fignificatillos .nbsp;àfe mißos eße,quibuicuni communicato confilio Regis negotijs infcfuiret.Darent er- tM^ro^redi-^nbsp;go opcram, fi fieri pofi’et, vt aliquos hoftium præcurforcs opprimerent, ex quibus eo- *“gt;'•nbsp;rum confilia amp; rationes difcercntjquo denique iter conuertere cogitarent. Interim ta-menvafiationcm quam cœpifi'ent jedcreperg.erent,eoquediligentius,quód Cælâ-rem fefiinare nuntiabatur.

Nam amp;inplanitiem Cannefiamiameuaferat,amp;noftriperejcploratoresfiebant certiores, Ferrandum Gonzagam poftero die progreflurum elTe : is enim primum ag-rncnducebatjfecumfereduo cquitummilliaamp;pcditum Germanorum fexmilliaha-bens.Noftri quumin concilio efi'entjnuntium accipiunt,Lucas ciucs(oppidum eft exi-guum qua Freiuiium itur) milites vafiatione facienda prohi bere:itaque quingentis pe-dicibus illuc miffis inceptavaftatio perficitur. Valfieus Freiuiio quum venircr,amp; Lucanbsp;iter faccrct,primumillud hoftium agmen iliac tranfiturum audierat, metatorem infu-pernonnunquam rcliquum excrcitum oótofcrc pafluum millium interuallo prarce-dereütaque petit fibi liceat illi occurrere^ quem fi potiore fiia conditionc ofFendcrct,canbsp;peret, vtquemadmodum aprorege imperatumfueratjhoftium confiliadifccrepollen t.V erum hoe illi ab omnibus denegatum eft, turn quod verebantur nequid incom-modiaccidcrctjtumqubd difcrtêaRegc amp;prorege vetitumiilis ftierat,nehoftibusnbsp;infclicitcr pugnando quandam quafi vilcerationem Içtiore belli primordio prçberent.nbsp;lilud enim nouerant, imö ipfe Bonouallanus afidis exploratoribus,quos in Cælàrianisnbsp;caftrishabebat,àquibus verafempcrfibi renuntiari experiebatur, certiorfaftus eratjnbsp;hunc elfe hoftis morem, vt quoties exiguum aliquem numerum emittebat, diucrfo i-tincrealios longe plures fubmitteret, qui prioribus fübfidio elTent. CuiuS rei etiam pe-riculum eoipfodiefecerat:quumenimnonnullos mittereftatuiflet,quiodogihtae-quitesexpiftrino difcedere cogèrent quatuorferèà Freiuiiopafluum millia(hunce-nimlocum ad perno(ftandum occuparant) ab exploratoribus fubinde monitüs eft no-clu adinfidias circailludpiftrinum collocandas amplius fexcentos équitéspofteave-celcriter ad Montijanum redit (is turn vna cum Mommoreiicio erat ) cui omnia narratnbsp;quae ex eo tempore accidüTe memoria tenebat quàm ab eo difceflifl'et.Monrijanus,qui rew^it.nbsp;perpetuam ex eo moleftiam animo lentiebat, quöd nullam fibi dah occafionem vide-bat,qua in ipfo belli primordio aliquod fuo principi gratum amp; patriç falutare facinus e-deret, fummis precibus à Mommorencio contendit, vt düm ipfe Arelatum pfoficifei-tur,fibi per eum ad fuam equeftrem turmam contendere licere t, vt fi qua rei bene ge-rendæfacultas daretur,eam naiftus arriperet: fimul rationem itincris faciundijqua metator caftrorum Casfarianorum vtcbaturjquum ad locum caftris ponendis deligen-dum venirct, exponit. Neque prius petere amp;rogare defiftiqquam ei Mommorenci-us licet perinuitus id aggredi conccderct. Sedulö tarnen hominem monet ne in hofti-um manuSjquos opprimere conaretur, incideret, lente omnia aggrederetur, fubindenbsp;reftitaiis, prudentia potius amp; arte quàm audacia vteretur. Illud diligentiffinie vide-*nbsp;ret,ne vnquam eo progrederetur j vnde non eodem die in locum tutum equis non ad-s’nbsp;niodum defatigatisfc reciperepofl'et,ncqüid fcilîcét indifcrimenadduceret,vndei-pfo belliinitio oifenfio quædamexifteretiquæhominum iudicio(fieenimhumanænbsp;mentes confternari folent)infauftum omenhabereamp;: trifte aliquidin reliquüm bellumnbsp;portendere viderctur.

H A v D multo póft idem Mommorcncius,qüód verebatürne Montijanus, quem ad omne diferimen adeundum promptum, amp; ad aggrediendum audacioremnbsp;quàm ad dilfimulandum prudentiorem nouerat,quse preferipferat non latis animo te-nerct(quod cti^m aceidit)curfore ex hippocomia cum literismittit,quib.illum quiequänbsp;huiufinodi tcntarc vetat.Caufam mutati cofilij fingit,fibi in allimo efle aliquid aggredi.

G V L. B E L L A I I

JJ . J inquoperficjendo(quodperfacileerat)longcplusMontijanusgloriæadepturiis,amp;rc Regigratiorem faóturus elFet, quam eo ipfo quod faceredecreuerat. Verùm res ira tu-lic vt curfor aliud iter fequutus Montijanum ferius quàm expediebat aflequeretur. lUenbsp;enimfimulatqucquodpetieratimpetraflet, nulla incerpofitamora equum confcendcnbsp;rat,atq; impedimenta obuia habens,quæ Sammaximinum verfus ( vti diélum eft)pro-grediebantur,reuerti iuflerat.Bonouallanus, qui dcuaftationem perficiêdam curabar,nbsp;impedimenta reduci non patitur, fed redire rurfus compellit gt; iter p erficcre quod innbsp;conciliopræfcriptumfuerat,iubet.

Montiianvs intereaiamBriniolasingreflusadTendanumamp;Bofiumac-c‘^^cratgt;quibusquidconlilijhaberetexpofuerat,vthoftisgeftumpropiusexploraret, -® bofiecon^rtiii amp;metatoremillum opprimereconaretur.Cuius reitentandæ quumBolitunnonmi-ßatMMt.nbsp;nbsp;nbsp;jjys quàm fe cupidum,adgloriam comparandam naélus efl'et »facile ab eo obtinct vrfa

éti huius participem fe præberet.Placuit tarnen rem itcrum cumBonouallano comrau nicare,qui ætate omnes antecedebatûtaque hominem acccrfunt, vt fadumilli proba-re conentur, S£. co ingrefl'o» inter fe videre inftituunt quid faóto opus cfl'etjquod Regisnbsp;rationibus commodum efle videretur. Montijanus commémorât fe à prorege miilinnnbsp;eifc vt vn«àcum illis eifetjd quod æquiflîmum quoque vidcretur,vtpote quum illius curnbsp;ma equeftris ibi adeffetdîbi permiflùm efle,Iioftem,fiqua daretur facultas»adoriri:tuncnbsp;præclaram occafionemob cauias iamcommemoratas extare. Bonouallanus contra,nbsp;quæièmelconftitutafuerantjinijsmanendû cflècontendit:exhocenim,eriamfiexfennbsp;tcntia gercretur,non tantum commodi redire polie, quantum detrimenti ex olfcnfîo-ne acciperctur,fi hoc expeditionis quah præludium hoffci tam prolperè cederet: id tumnbsp;à Rege ipfo tum prorege præ cæteris mandatis imperatum elle zitaqueparendum eflenbsp;fibi videri. Subijcit Montijanus no negate fe quin Régi pro régi obtemperandum fît,nbsp;smaudiLiniu vcrùmillosnoniullilî'e,fiquid vtilcoccuiTcretjidvtprætermitterent.Bonouallanusta-Montijattum mctfî apud fc Moiitijani alacritatem animi magnitudinem non damnabat,neq}illudnbsp;tantoperccumhoftedimicareoptabat,aduerfusquembelloPederaon-tw,nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;tano nuper fuæ virtutis fpecimen edi derat, tarnen huius orationis aculeis fe peti fentie-

bat.Itaque fibi temperate non potuit,quin relponderet,feiam id operamdedilfevt hollis propius confpicererur:quôd liquid animaduertillet quod vel ad fuum dccus velad lt;3 Regis negotia redlè geri refèrre videretur,id fe non pra^P.ermilTurumfuillèjVtncqueu-lum neque alium quenquam expedtandum libifuilfe iûdicaret.Quamobrem quumi-fta de hollibus nuntiari audirenr, quum ea eilet principis voluntas, quum deniq; rancinbsp;momenti res agerctur,fc in ca lèmper lèntentia permanerc,vt Sammaximinum quaranbsp;tioneamp; quibus de caulis conllitutumfucrat, redeundum elle cenlèret. Quod fî Mon-tijano quç femel animo agitauerat,ea perfequi certû elTet (quod quidem fe aurore nun-qiiamfadhurus eilet) æquum tamennon ellè vt reliqua multitudo,quam illicregiorumnbsp;negotiorum caufa habebant (quas equitibus cataphradlis non amplius ducentis quin-quagintaamp; tribus peditummillibusconllabat)præfidioillimaneret, qui grauillîmumnbsp;fibi periculum accerfcbat,vt tota primi hollium agminis moles in eum incumberct: fie 4»nbsp;grauilfimi detrimêtipericulum omnino certum elle,leuilfimilucclli Ipemvalde obfcu-ram præberi.

A D hune modum omnibus inde profîcilci amp; omnia depopulari placuit : regionis incolç primo loco progrediuntur,pollremosfubfequiturcenturioClaudiusVafco,quinbsp;reliqua vallarct quibus alij pepercillent.Ille cnim minus hocfacerereformidaturus vi-debatur quàm incolæ i p fi, quibus dolebat propinquorum amp; vicinorum triticum amp; æ- ¦nbsp;des vallare. Dum Turbis tranfeunt, medio fere Briniolarum amp; Sammaximini itinere,nbsp;Montijanus,ex cuius turma viginti cataphradli illic confederant,ex equo ibrdefcendit:nbsp;idemBonouallanus ad cibum capiendum facit.Ibi rurfus de ilia controuerfia fermain-ijciturmegat fe Montijanus eo die vlterius progrell'urû, fe pollero die in holles imprei- f dnbsp;fionê fadlurum.A BonouaUano contendit vt ex fuis aliquot fubfillcre pateretur, quodnbsp;regionis fitum iam tenerent. Qui quum à lèmel fufeep ta fententia ilium dcduci nÔ pof-fe videret,tandem alfentitur, arque ex fuis cataphradlum vnum cum duodecim arcite-nentibus quos vocant,illi attribui t, rem vt fecundo, Deo aggrederetur, omnibus votisnbsp;exoptans. His perfeôlis rebus reliquos Sammaximinum verfus alicquitur. Pollero dienbsp;fummo

COMMENT. LIB. Vît nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;2^1

lummomane Bofius armatus TentlanumBonouallanum accediCj quinqj amp;viginti cataphrados ex fuis egregiè inftrudos habens:eos falutat vt quemadmodum Montnnbsp;jano pollicitus fuerat/f urbas reucrtercruf. Hie rurius Bonouallanus omnia facit quonbsp;Hominem ab hoc incepto non modo deducerct, fed etiam illi perfuadcret vt alijs mu-^nbsp;tandi conhiij autor eflèt. Docet, liquid aducrli illi s contingat, co fiimam qua: indc pcr^nbsp;crebefeeret,rebus fuis magis nocituram quod ambo equeftris ordinis elTcnt,ambobusnbsp;niagnus elfec ad Regem aditus amp; gratia,alter etiam ex regio cubiculo ell'ct,centum ca.-taphraólos duceret,amp;: totius Gallicani peditatus prxfeólus efl'et.Bofius quia ride data iänbsp;integrum non crat de itincre conhlium capcre, Turbas fe iturtun affirmât : alioqui nonnbsp;poiliciturum iam elle,fi quidem nondum fe id faclurum reccpilfet.Se præterea, quoadnbsp;eins facere pollet,datum m operam vt hominem à conlilio dimoueret.His verbis^vale-rc iilis ditto T urbas ire contendit.

Tend ANVs amp;:BonouallanusSammaximinimoranturjVndeccnturionêCîau dium Maffiliam verfus ad omnia deualtanda mittunt. Peditatum amp; equitatum cui lo-annes Paulus Cerctanus præerat,BargelIo accerfunt, quo antea miffiis fuerat, eumquenbsp;qua parte montes ad dextram imminent, Bargello Aquas Sextias Maffilia ad læuam recela progredi iubent, Pollridic Montijanum amp; Bofium captos elfe audiunt : qua de renbsp;poftea fcribemus. Quo accepto nuntio équités numero viginti Turbas feltinareiuber,nbsp;qui rem vt gelta fuerat,cxplorarent.Hi caraphrattum cognomento Burgundionem exnbsp;Boliana turma obuium natli adducunt, qui pradio fe interfuilTc affirmât,feque vidilïè,nbsp;quum caperentur,amp;: Briniolas rcducerenturjnarrat. Eadcm notie Joannes Iallius,vnusnbsp;ex Montijani legatis ad illos acceflerat : ifque vehementer cupiebat vt Briniolas ad ca-ptiuos hoftibus eripiendos contenderent. Tendanus amp; Bonouallanus contra often-dunt fibi tantum quinque equeltres turmas, casq; non valde plenas,pcditum verb nonnbsp;ainplius tria milia adefl'c:eum numerum no idoneum eflè ad profligandos équités mille fexcentos amp; fex Germanorum peditum millia.Itaque Treffium ire contendunr,quónbsp;quum aduenilfentjrepcriunt loannis Pauli milites Porrerijs non proculillinc eßc,iam-que cibo corpora curalle:quare viginti équités Sammaximinum ire iubent, qui cxplo-rarent num holies illos verfus progredcrentur,reliquos in cullodia clle,dum illi cibumnbsp;1 reffij capcrent. Ibi dum eflent, iilis Claudius Lauallius Bofcodelphinus prællo fuit,nbsp;qui literas fiduciarias à Momorfficio afferebat,vt vidcret num quod imperatum iilis funbsp;crat pcrfécilîcnt.Eum llatim rcftiittunt,amp;: Briniolanam cladcm quç contigerat,renun-tiare iubent.

Cibo fumpto oppidum diripi iubent, propterea quod cities, quantumuis iu-berentur, nec cibaria efferre nec vaftare voluerunt. Poftea Aquas Sextias fe rccipiunr, ''^biquicunqueindiucrlasregionis partes ad vaftationem inferendamdimiffifuerant,nbsp;iilis, quemadmodum dies delinitus ftierat, præfto flint. In ca ciuitate maxima annonænbsp;Copia reperta eft.nam prætcr id quod eines fibi priuatim condiderant, ex multis etiamnbsp;Vici nis oppidis alij, Vt iuffi fuerant, ftia cibaria conuexcrant, quod cam Icruatum iri ad- j]gt;ecîacHiü.

‘Io uerfus holies lperaban£,quum muniri animaducrtiftent.Quo grauius indignius vtrh que hoc damnum accipiebant, vt fuas facultates turn abfumi vidcrent.Nam amp; ciucs,ninbsp;li ea fpe addutli ftnftcnt,fua bona fcruare potcrant,amp; vicinis antea fua facilius alio con-Uchere licebat.Itaque nil! militum aduentu maior vis adhibita fuifret,Bonna amp; alij qui-bus hoc fueratdatumnegotium, ægrè illos morigeros habuifl'ent. In tanta tarnen re-ttim anguftia quod potuit quifque feruauitueliquum omnevel incendio corrumpitur,nbsp;''^el in plateis abijcitur,vinum in cellis,eftraólis dolijs effimditur,piftrina diruuntur, mo-læ in frufta comminuuntur, ferramenta auferuntur, quiconque piftrini ædificandi fei-entiam habebant, ad caftra mittuntur, verbo quod illic eorum opera vti necclTe elfer,nbsp;te autem vera ne hollis eos pillrina inftaurare cogeret. Ibi turnmiferumamp;flebile fpe-ftaculum edcbatur,partim ob cos qui patriam répété defcrcre amp; migrate cogebantur,nbsp;partim ob fubitam ciuitatis folitudinem.

N E E tarnen ( quanuis magna admodum propter conueblam ex tarn multis locisopum vimvaftatio heret) ciuitas tarncommeatu exhauftafuit,quàmlîmaturiusnbsp;maiori otio, ante mcmoratam cladcm acceptam res adminiftrata fuilfer. Ibi co-mitiTendano reliquis nuntiatur hoftiumexercituiamSammaximinum aduenille.

z6z nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;G V L. B E L L A I I

I y 5 7. Qaonuntiopcrmott AquisSextijsSalonemCraxiorum veniunr,quó marcfchalJiAl-binij équités ad depopulationem facicndam præmiffi fuerant.Sed ipfius marcfchaUi legatus qui turmæ præerat,cui eciam rei adminiftratio mandatafuerat, plus diligen-tiæ po{uerat,vtloculosnummisgt; quam vel ccllasgranariastritico velhorreapabulo e-uacuaret.

M o M M o R E N c I V s (vt adeum iam noftraredeat oratio}dum Maffilia

Céjar lAaJjiU r n n 1 nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;\nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;inbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;lï

am abfiden profcctus Arclatuniadexplorandumfitumconrenderer,tum ab exploracoribus jtuni -ue/Ze nuntia- jjjnbsp;nbsp;nbsp;nbsp;bcllo capti ad cum ducebantur,ccrtior fïebat,licet multi ôc varij de Cæfaris iti

nere rumores dilièminarentur conftantem tarnen famam cflc,cumrcóla Maflïliam decreuiflè contcndcre,quam mari amp; terr a obfideret,amp; ex duobus alter um aflèqui ço- wnbsp;naturum,vcvelrepentina amp;acerrima impreflione expugnaret,vel Regemad auxi-lium ferendum,atqueadeoadprælium alliceret:quôdfi neutrum perficcret,tum adnbsp;Arelatenfcm obfidionem vires conuerfurû. Ad banc rem aggredîendam niliiliamni-fi Auriæ aduentum præftolari, quod maximambombardarum partem, telorumamp;:nbsp;eorum omnium quæad mœnia dirucndavel füfFodienda amp; oppida oppugnanda vfuinbsp;erantjinclalTehabebat.Hæc quanquam omnia per hoftes nuntiabantur(quonim ver-bis adeo moueri vt de fumma rei,quæ tanti momenti fît, ftatuercplaccrct,leuiratis fpc-cienon carebat)tamcnitafiebantverifimilia,ita ad belli adminiftrandi rationêamp;officinbsp;um accedere videbantur, vt Mommorencius turn rationem ipfam turn eorû per quos

AreiatumM^ if ta nunciabantur,conditionem negligendamnon cxiflimaret.Qmmobrem de muni lo wruXTnbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;oppido fibi maturandum efl'e exiftimat:quô vbi peruenit,diligenter ipfîim tribu

nisamp;centurionibusquosadduxeratjComitatus circumfpexit.Omniiun eafuitfenten tia,vt oppidum muniri reineceffitasprorfus flagiraret,veriim pcrdifficile cfTc atquea-deo nullam propè fpem dari vt tam cito communiretunllle tame quum viderct quantinbsp;referret hoc mature fieri,quamque detrimcntofum cfl'et, fi hoftis oppido itafito potircnbsp;tur,opusinchoandumefl'e ftatuit,amp;:quicquiddifficultatis occurreret,diligentiaamp;la-boreimprobo fuperare dccreuit. Foflores amp; opéras tota regione circumieôla eô coUi-gi iubetjloca amp; rationem valli duccndi defignat,manum operi admoucri præcipit,ccr-tos homines conftituit qui opus vrgcrent,oppido duces præficit,commeatum,raaclû-nas amp; omnis generis munitiones conuehendas curât. His confedis rebus Chandena-rio, quemin Gallia Narbonenfilegatûhabebat,datnc^tium vtparatos milites habe-nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;3c

ret,quorum delectus haberetur,fimulatque certis nunfjs hoftcm illam rcgioncm ado riri veile appareret.Idabeo prudenter amp; accommodate fuifîe prouifum,rei cucntusnbsp;haud multo póft comprobauiulllinc profedus Tarafconeamp;Belcario itcr facit, quxnbsp;duooppidaad vtramqueRhodaniripam fîtafimf.vtrumquevallo cingereamp; munirenbsp;cogitât, nequem locum ncgligeret,cuiprofpicihumanaprudentiapofret.Vcrùm deçànbsp;re nondum plane conftituit,fèd totam inillud tempus reijcit,quàm AuenionêrcdijfTet-Nam amp; oppido appropinquabat,amp;illi iter facienti nuntiatum fuerat pulfum elle Mon^nbsp;tijani amp; Bofîj exercitum, ipfos etiam in hoftium man us venifTe. Qiæ nuntio perculftis,nbsp;vtomnibusincommodisoccurreret,Auenioncmcelerirerproperabat,quôdferchoc 40nbsp;fieri non efl'et ignarus,vt ex primorum prçliorum eucntu vel metus vcl fpcs milituma-nimisinijciatur.

H Æ c autem clades hoc pado illis accidit. Qmim fuos Turbis,quemadmodunx }.\lt;gt;nt!janixd- conuenerat,coegifl'ent(eratautem numerus ferc centum odoginta equitum turn cata-phradotum turn fagittariorum ex duabus illor um turmis, præter eos quos vel ex Tcn-fiani turmaTorinius fignifer adduxerat, vcl Bonouallanus attribuerat : aderantetiamnbsp;Sampetrus Corfus,Oartius Nauarrus Mola Prouincialis,pcditatus duces,cum dele-dis peditibus quot fatis effe iudicaucrant)fortê accidit vt hoftes Freiulio profedi (ibi e-nim triduum commorati fuerant, dum quid fado opus efl'et vidèrent) ad Argentiamnbsp;fiumcncaftrahaberentjacipfeFerrandusGonzagaflumentranfijfTetjVtcumcquitatu pnbsp;cui præerat, Lucam veniret. Id vbi Montijanus amp;Bofius perexploratores refciuerunt,nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;,

mane equos confcendunt,amp; pomeridiano tempore ad Lucam pcrueniunt,quô meta-

tor ille,aut illius vice alius qui^iameum nonnullis venerat, qui prxmilTi fuerant adio-

cum inuifendum amp; defignandum, vbi primi agminis milites caftraponerent. Paulum

abfuitquinhiàVafi'a;oMontijaniIcgatoôôToriniocapcrentur:namabiftisprçcurfo-

res

^'Cs due eb an tur. Til min vallcm iubiectam fc recipiunt, vbi primi agminis milites com ^cderantzquosnon minus perturbatos rcddiderunt,quam fiin eos nonpiæcuriores ta-^ümfedtotum noftri cxercitus primum agXTienincidiflet.Itaque clamor adarmavni-^erfum caftroru ambitum peruafit : vt toto illo vndiq; tradu nihil quam circuncurûn-öuna hue illuc hominum tumultus, equorum hinnitus, tubarum fonitus, Sc tympano-rurn ftrepitus longe latcqj exaudiretur quibus ad arma accelerabantur. Quo tumultunbsp;acri intelledo Montijanus Sc Bofius receptui canereiubent, redi turn parant, vcnbsp;longiflîmè fieri poflet Arelatum verfiis progredcrentur.Briniolas quum iam cc-tenebrafcerc ccepifiet, veniunt, vtriquepedites amp; équités valde fefli amp; partim ingentinbsp;fills diei calore,partim longi itineris, quod eundo Sc redeundo confecerant, moleftianbsp;'^exati.Ob earn caufam quum pedites,nifi cibo vires recrearent, progredi iam vlteriusnbsp;^on poflent,earn nodem Briniolis commorarifl:atuunt.Dû milites locum pernodan-‘io quærunt, duces in cquis manent. Vaflæo datur negotium vt obices faciendos cura-excubitores ad omnes vici illiusaditus difponeret. Qiubus confedis rebus ad cunbsp;*^lt;inda corpora vniuerfi fe conferunt.

H o s T I v M caftrapoftquam co clamorcperfonuifient,amp;omnesprimi agmi-^is milites in armis eóftitiflentjFerrandus quum exiftimaret(aut certc prat fe ferrct)eos ^quibusis clamor exortus per caftra percrebucrat,intotum noftrorum agmenpri-^umincidifl'e, fubfequi, facultatemque quærere conftituit quaillos nouiflimos loconbsp;iniquiori adoriretur.Ledos aliquot a{l'umit,quibufcum pratire gradu concitatiore cce-pit J rcliquos pone fequiiubet, qui mille amp; fexcenti équités erant, cum fex Germano-^um peditum millibus :idque eo confilio, vt fiquidgrauius ingrucret, ad cos fe reciperenbsp;poflet. Quyim medio Briniolis Lucam itinere effet, ab eins loci incolis, quos forte ob-'iios fubinde habebat,audit quis eflèt noftrorum numerus,qui tantum tumultum in canbsp;ftris excitaflènt.

Qv V M tarnen rem cerrius explorarc, fimulquofe recepiffent noffe cupercü, ^onnuUos præmittitquiprocurrefent,itincrisduce datoquodam patriaBriniolano,nbsp;quialiquando apudBorbonium fiierat,eum^iuepoft obfidioncm Maflilienfcm co-^itatus fuerat, cuius ctiam ftudio Sc gratia Mediolani in fenatorium ordincm coopta-tus fiierat. Is fumma ccleritate renuntiar noftros non plures effe centum odoginta e-quitibusamp; peditibus trccentis, Asque fupramodum defatigatos : atq; ad vires inftau-tandas Sc cibum fumendum Brliiolis fubftitiffe, Sc poftridie antequam diefccret, difi-^^elfuros, Ferrandus illorumpaucitatc cognitacertum ex fuis numerum deligit,quosnbsp;præireiubet, amp; Briniolas à latere prætcrgreflbs, vitra victim loco remoto infidias collocate,non procul ab itinere quo noftri poftridie progrefluri erant. Illiimperata faci-itnt,ac paulo poft mediam nodem vnius horæ fere fpatio poftquam noftri excubias lonbsp;t:afrent,iuxta victim prætereunt,fic vt à vigilibus neque confpiccrcntur neque audirennbsp;Canes tarnen villatici,qui ruri pabulis incubabant, eos fenfcrunt,'amp;prætcretinti-^us fatis dill allatrarimt.Itaque Montijanus Sc Bolîus ftios ftatim ad arma excitarunt,amp;nbsp;^oexcitatos inftruxerunt. Aliqtianto póft vbi canes latrare defijflentjamp;rcuertiftcnt ali—nbsp;quotab illiscmiflî,ouiexolorarentvndehic tumultus ortus fuiffet,nequeouicotiamnbsp;tidare, fie tarnen ne leuiorem armaturam exuerent, neque fellas cquis detraherent.nbsp;î'orro turn temporis erant breuiffimç totius anni nodesûtaque nonmulto póft auroranbsp;Pilgere cœpit.

N o s T RI ramen iam profedionem,dum diluccfccretjadornabantflntciimnon-nullos cmiferant qui loca vico proxima luftrarent. Hi in decem ferentarios équités in-fidtint,qui ex eortim numero erant quos Ferrandus (vti didum cft ) ad infidias citra vi-cumlocandas,quâ no ftris tranfeundumerat, præmiferat: feque adfuos rccipiebant, vt quid geftum fuerat, amp; quo loco infidiæ latebant, renuntiarent. In eos noftri impetumnbsp;laciunt,amp;exdeccm odo capiuntzreliquiduo fugaelapfiad Fcrrandumperueniunr,nbsp;quiiam qtiingentos duntaxatpaflus Briniolis aberat.Huic narrant qucmadmoduinnbsp;infidiælocatæjfui præliocapti effent,amp;noftrifeaditeraccingerent. Quonuntio illenbsp;^cccpto,noftros ftio cxcrcitu SC infidijs circumuentos eflefvt cupicbat)intcUigcns,nbsp;ïhiÂ..«. r* Z* -nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;-nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;-nbsp;nbsp;nbsp;-

2^4 nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;GVL. BELLAII

I y J 7. imparatos amp;perturbatos,in vicooppreflùru,cuius minime obftruéLos adituseffe,fed vndique apertos arbitrabatur,quemadmodum cxploratores die fuperiore vcfperi eflenbsp;conipexcranL

H A c fpcfrerus fuos iubet cocitatis equisin noftros,quacuq; ingredi pofl'cnt,prx-cipitiimpetuferrijVteos nondumequis confeenfis nequeacie inftrudaadorirentur. Qrodprofedto facile perfeciflent{erant cnim exnoftrisquiequos adbuc frenabant,nbsp;alij vcl loricam vel galea afferri expedabant) nifi o bices, vti didii cft3amp; ducu prouiden-tia coruminduftriaquibus negotium datum fucrat, obftitiflent. Nondum plane di-luxcrat:quo fadum eft vt ab hoftibus obiccs non conlpiccrenturjdonec in eos cqui imnbsp;pingerent.Qi^rcnonnulliexcis deturbantur, alijànoftrocquitatuamp;peditatuquün 10nbsp;cxcubijs erant cxcipiutur, maxime ab Oartio,quicum præftantilîimis fclopctarijs duonbsp;aditus latera,quo illi irruebant, obfidebat. Huius cnim rci caufa vna cum equitibus illicnbsp;fuerat collocatus,vt primum impctum fuftinerent, dumMontijanus amp; Bobus fuos in-ftruótos educerent. Acriter illic amp; for titer protanta paucitatepugnatur,multiqueexnbsp;illis amp; quidem viri illuftres cadunt. Principes banc impreflionem faciunt Valcrius Vr-finusRomanusamp;: JoannesBaptifta Peliacanus Bononicnfis,qiiiintercseteros illicin-terijt:StepbanusitemDclcampius,quiFerrando maxime acceptus erat, equiintcrfici-untur ampbus quadraginta. Montijanus amp; Bobus vbi fe co anguftiarum redaftos ebcnbsp;intelligunt, vt vel ie turpitcr recipere amp; pedites boftium bbidini amp; po teftati exponcrenbsp;cogcrentur,veldifcrimen interdecusamp;cladem bibirent,tametbbbimultispartibus zonbsp;minus efle virium quam animinon erant ignari, fuos ramen acicinftruda producunt.nbsp;Oartium ad fe accerbint, quern amp; cæteros peditatus duces cum ipbs peditibus ad du^nbsp;V trine ue alas diiponunt,cquitatu in media acie coUocato.Nouiflimum agmen claudc-du Vaftço tradunt,b forte boftes à tergo imminercnt,cui dtiodccim caraphraftos,qtiosnbsp;debgere ex toto numero voluit, attribuunt. Exiguo interpobto fpatio adfunthoftes,nbsp;qui tarnen initio non propius quam quo ûgitta adigi poflèt acccdunt,prætcr capitane-ura quendam Hifpanum nomine Sanebium Leua.Is prodiens Vaflæum adlanceç cer-tamen prouocat:quod ille non reeufatJtaque confradis lanccis,clauarumilt;ftibus tan-diu dimicannvt Hilpanus tandem bdem darct.

Nostri intcreapedetentimconfertiprocedunt,peditibuscgrcgièvtroquccor- 30 nucin(fti.Paulatimcertameninitur,quodnoftrinun(^mdctreótarunt,illudinterimnbsp;diligenter caucntcs,nc fe ab agminelongius auellcrcigt;,ne boftes perrumperent.Qua-revt quifqueprocurreratjamp;impetum fecerat,ftatim ad fuos ordines fe rccipiebat.nbsp;Q^m ad rem magno ilbs pedites adiumento crant, qui boftium non paucos fclopeta-rijs glandibus intcrficiebant amp; vulnerabant.Dum ita aróliore lo co progrederentur, v tnbsp;hoftis multitudinem laxare non pofl'et, fed pari numero pugnare cogeretur, noftrifercnbsp;prælio fuperiores crant. V erùm poftquam in apertam planiticm ventum eft, amp; boftium circunfufa multitudo noftros à poftremo agmine amp; ab altero latere aper to adoririnbsp;cœpit, qui node fuperiore citra victim procefl'erant, ex infidijs alterum latus aggredi-untur:it.i noftrorum acies vndi que circundata tenebatur.Hoftium copix alijs fubinde 40nbsp;accedentibus augebantur, German!pedites iamconipici amp;:appropinquate incipie-bant:amp;: prefens auxilium boftibus animum addebat,noftros paucitas amp; fubbdij defpe-ratio perterritos exanimabat.Ita enim vndique prcmebantur,vt neq; poftquam in ho-ftem irruiflent,in aciem fe recip ere (quemadmodum initio fecerant) liceret, ncq; quif-quam femel auerfus,proprium ordinem repetere pobet. Ita noftri pedites (quorum fane in boc conflidu amp; centurionum ipforum egregia admodum opera amp; bngularis vir-tus extitit)fe equitibus tandem perturbatis ordinibus permixtos repcriunt: vtvidoria,nbsp;qua:aliquandiu ancepsamp;:dubia pendebat,adboftesinclinare,noftrosctiam animus,nbsp;quo magis quam viribus adbuc pugnauerant, deficere incipcrct. A prima luce ad nonam fere borampugnatum eft, quo toto temporis ipatio noftri non ampbus duo paf- fonbsp;fuum millia proceflerunt.

Msnti Illic omnino pulfi amp; profligati ftinf.cx peditibus ad centum viginti intereunt, itttifL'viyfu odo ex equeftri Montijani turma turn catapbradi turn fagittarij, quatuor ex Bofianis,nbsp;fKwreliqui magna ex parte faucij : vt ex toto equitatu tres ad ftimmum catapbradi euadc-rent, reliquis velinterfedis vcl captis. Ex boftibus prxtcr faucios circiter centum équités

COMMENT. LIB. V I I.

tes cqui numero ducenti ihtcrelint : veriim multitudine virtus obruitur. Capiuntur Moiitijanusamp;:Boßuscumc;lt;cteris ducibusamp;:aliquot illuftriloconatis iuuenibus,quinbsp;i'los vt bello aß'uefcerent comitarl fuerant. Inter reliquos Ludouicus Sillius cogno-tnento Rupcguionius adolcfcens capitur, qui tam conipicuum fortitudinis 8^ magni-tudinis animi fpccimcn ediditjVt amp; à noftris amp; ab hoftibus vehementer commendare-tur.Captiui Briniolas reducuntur,quo paulo poft acceduntGermani pedites, qui cumnbsp;^errando profccbi fuerant.

I s quum primum illuc peruenit, omnes vici aditus cuftodijs collocatis firmat,reli-’Ïuos vt fe quieti darent,amp; vires reficcrent dimittit.Ipfe dum caftra difponuntur,ad fcri bendum feccdit, amp; Cæfari quæ accidcrant perfcribit.Hanc vidorix famam fibi ingen-, ti glorix ducere ccepit,non iccus atque fi virrute non multitudine partafuiflet. Qi^m-obrem huius rei famam quaquauerfus literis fcriptis difleminandam curat, omnia lü-pra rei vcritatcm larius atque inflatius locupletans : vt ex literarum fententia non aliudnbsp;kgentibus occurreret, quam vt noftrorum primum agmen intcrnecione deletum elfenbsp;fiifpicarentur-.alij etiamplusdimidiatavidoriaillicontigifleadderent.Hisartibus adfenbsp;cos alliciebant qui antea fufpenfi hxrebant,incerti advtrum fe applicarent,fuos confir-tnabat,amp;: diucriarum partium homines metu afficiebat.

H Æ c poftquam Auenionemperlatafuntjibimagnusomniumnoftrorumincef-fit timor : oui etiam variis hominumfermonibus in dies augebatur. Vnufquifqueenim

•SI nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;¦gt;

dum de tanta oftcnfione reftituenda,quod fibi honori amp;patrix faluti elfer,laborat.Hac cnim Briniolanacladehoftes ferocioresredditos,noftrosveró terrore perculfoselfenbsp;ocrtö perfuafum habebat. Noftrorum etiam paucitatem illis compertam elfe fatis fcie-bat ; quam ob caufiim timendum fibi cxiftimabat,ne hoc fcelici confliótu elati audaci-tis aliquid fufcipcrent, Sâ noftros prius adorirentur quam fupplemcntum amp; auxilia ac-oeHîflènt.Ipfeporronolebat,remc]uenimij elle periculiiudicabat,antequa fatis viriumnbsp;baberet, fuos tarn paucos in certamen ex xquo loco cum tanto numero militum vete-tanorum,qui tot bclla geflerant,produccre,prxfertim quum ipfc Cxfar adefict.Sin ca-ftralocarc amp;: munire cogiraret, vt illic hoftis aduentum cxpeiftarer, non minus mctu-eudum videbatur,ne hoftis aiuè adueniret quam caftravalloamp;folfacinóla, amp; virisnbsp;bombardisque abundc munitÆfient;quam rem,fi ita contingcrct,quum imparcs lip-ftibus clfent,amp;: fibi turpem amp; Régi damnofam fore videbat. Porto, fi Auenione fubfi-fteret, id verb erat obfidendum fe oppido male firrao prxbcre, quod etiam paruo fpa-do communirc vtdcfcndipolfct,non,eratfacilc,Reliquum eratvtMaftiliam fecon-fierrct,qux vna ciuitas totius orx videbatur fatis munita clfe,vt exercitus Cxlariani o b-fidionem ferre poftet.

I D verb nihil aliud erat quàm cxpeditum amp; apertum iter hofti prxberc,qui Maf-filia ponèreliblareblà nemineobfiftente pergeret,atquead vtram velletRhodani ri-pam loco munito confideret-His cogitationibus cfficiebatur,vt dum vni malo remedi-tuualferrccogitabat, inde aliud grauius nafceretur.Dumita altcrnis curis amp; difficul-^atibus æftuat,hæc tandem vicit fentcntia,vt fuos ex oppido educerct, call risque clau-deret,vt hofti vidoria fuperbo audacix fpeciem prxberct, velutilli occurrere non du-bitaret,atque olfcnfiuncula ilia amp;:primo detrimento fuis non omnino fpemamp;: ani-^umdecelfift'eoftcnderet. Prxcipuaoccurrebatdifficultas,quaratione caftra com-

2

zGG nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;GVL. BELLAII

jyjy, Mommorencivs vt Aucnioncm pcruenit,concilio coaâo capiranch quod dccrcucrat communicat, vt milites fub pellibus habcrct, quo illos ex terrorc illonbsp;amp; iadura nupcr ad Briniolas fada colligeret atq; confirmarct. Hoc hominis confiliumnbsp;quum omnibus probaretur,impcrat vtfiios quifqucin planicicm educat, in pratumil-, lud quod inter Aucnionemamp; Druentiam flumen intereft. Ibiquumcoadicfl'ent,vtnbsp;«smiiitiiani- quædidurus cflctaudirent, inmcdiaillorum corona rem vthabebat, exponit, fed o-nwtonßrmat ratiouc fictcmpcrataVtnihilcfl'et curilliferrore afficerentur, quod noftriinfœliciternbsp;pugnairentjacMontijanusamp;BoflusabhoftibuscaptiefTent. Docethuiufmodicafi-bus (qui fere bellis grauiflimis folent accidere) ftrenuos milites non modo non debe-repræterreri, fed animum potius illis augeri amp; cupiditatem farcienda:iaduræ immit-ti, cum prudentia tarnen, arte amp; iudicio, vt nouum diferimen nullum fiibeatur. Fierinbsp;quidem non pofl'equin maximum ex eo nuntio dolorem percepiflètjatquc etiam-nu m in animo haberct,quód ea res imprudentius amp;: incautius,quum nulla fortalTe fub-efletaggrediendineceflitas, adminiftratafuilTet. Verumeoleuiustantam iaduramànbsp;fe ferri,quód noftri,licet virtus multitudini fuccubuiiret,amp; omnibus quæ cogitaripofnbsp;flint,diflicultatibus obfciTi fuiflent,nunquam tarnen animo defccerant, nec quicquamnbsp;quod viris fortibus amp; ftrenue præliantibus indignum fit, admiferant.Qmn potius tan-ti banc vidoriam hofbbus vendidilTe, vt ex cor urn numero quos vel amiferant vel fau-ciosreduxerant,fatispropriopcriculo didicifl'ent,nec regnum Galliæabfqucdamnonbsp;inuadi,necquicquamilloinuadendoacquiripofl'e,quodnonmultispartibusmaiori iamp;nbsp;damno rependatur.

Qjv Æ quum ita eflent,id iam reliquum efle,vt quoniam tarn infigne nofitonim virtutisipeeimen aduerfiishoftcseditumeiret,fufciperetur amp;{umma dexteritateat-que induilria perficcretur aliquid, quo tails clades vindicaretur, neque ignaux quo-rundam voces audirentur, qui Icues illos primarum velitationum cafus ita arripiunt,vtnbsp;male de toto belli euentu inde ominari non dubitarent. Se quidem potius ita ftatucre,nbsp;quum res maxima: perfici nunquam poflint,quin vcl initio, vel medio vel ipfo demumnbsp;cxi tu aliquid incidat aduerfi, hac vna Briniolana iadura, quicquid finiftri cafus form-na noftris copi js paraucrat, id omne expiatum amp; auerr uncatum elTc : imo id ipfum nobis tantæ V till tati amp; bono ccirurum,vt co noftri duces moniti deinceps cautiorcs amp; pernbsp;fpicaciores forent, milites quoq; alacriorcs ad virtuteni amp; induftriam ducumimperionbsp;amp; nutu exhibendam. Hanc concionem Mómorcnciu»a animipræfentiaamp;vultus hi-laritatehabuit, vt omnium militum afTenfionem amp; acclamationem cum tanta vniusa-nimorum alacri tatis fignificationc cxcitarit, vt omnes lætilfimum totius belli exitu tan-tumnon in manibus amp; ob oculos habere viderentur.

caflrorti Hac orarione habita Mommorenciuslocum caftris ponendis, idoncumdeli-git,paulo fupra eum locum qui aliquando ad cam rem captus fuerat, inter Rhodanum lt;Si Druentiam : qua: duoflumina hancilli oportunitatem aflferebant, vt altcro com-meatus amp; omnia quæ vfui crantincaftra fupportarentur,altcrumpropugnaculi vicenbsp;hofti aduenienti obijeiebatur. Flumen porroiftud,quodProuinciam perfluit,amp;in 4®nbsp;Rhodanum labitur, alueo eft amp; curfu valde incerto atque inconftanti, vt a:gre ab ipfisnbsp;incolis locorum peritiifimis vado tranfiri poflit, idque paucis admodumlocis. Ac prx-tcr illam altitudinis inæqualitatcm, Ixpius amp; pluribus locis aquis audum, tanta veloci-tatc fecum magna laxa rapit, vt duabus iftis difficultatibus impediti turn homines turnnbsp;cqui veftigio fixo hærcre vix poflint.

H V I c tarnen naturali fluminis diffîcultatinoluit ita Mommorencius confidc-rc, vt ex hac vna caftrorum falutem amp; tutum fitum pendere fincret: fed prætcrea qux-cunque oppida amp; caftella trans flumen fita defend! polTc vidcbantur,ea impofitis prx-fidijs diligenter firmat, vt hoftibus procurrendi amp; pabulandi facultatcm adimerct, im-pcdirctque ne ad illos quæ in caftris noftris gerebantur perferrentur, neu facile atque p fuo arbitratu vadum explorarc fe pofte lpcrarcnt,vt nemo illis fc oppofiturus cfl'et.

, • nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;Dumquæfupràcommcmorauimusprzfcribitamp;impcrat,caftrorum etiamformara,

lpatiumamp;: ambitumdefcribit.Circumilla foffamaltiffimam ducit,quatuorSeviginti pedes latam, cuius ima pars ad fummum labrum cam habebat rationcm, vt triente ar-dior

COMMENT. Lllvn nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;267

ftior effet. Aliam infuper foffain magna latitudinc altitudine facie, qua riuus fluebat, qui media fere caftraperlucb at. Eoomnistotiusloci colluuies illabebatur, meatibusnbsp;quibufdam aquxdudibus qiios tranfuerfos multis locis duci iufferat.Ita tabernacu-^alocoficcoftatuebantur,purgamcnta efferebantur, caftrorum denique locus mun-lt;iiflimus faluberrimus feruabatur.Huius riui amp; aliorum qui in eum influebat alueo-^’s,rcgioncs caflrorum gencratim militibus diftinguitj vt fuus cuiquegenti locus ad ri-^i^as amp; controuerfiasvitandas attribuerctur:viarum quibus caftra perambulada efl'ent,nbsp;^OGum, fpatium longitudinem defcribit. Mediis fere caftris tumulus erat tefreus nonbsp;Valde grandis,Collis cuiufdam infl:ar,vnde in omnes partes vbi milites tabernacula ha-bebantjdefpeduserant.Ibiconfidere amp; prætoriumhabere conftituit: vbi dtlccs omises fingulis diebus fibi,vt imperia exciperent, præfto effe iubet. Illinc quicquid vndiq;nbsp;gerebatur,de{piciebar,ncquevlla contentio aut tumultus oriri poterat,quin ftatim ani-n^aduerterct. Illinc quinamin opcrefaciendoftrenuieffent,amp;quinam ceffarent, ob-fcruabat,nequc vnquam vel præicribere aliquid deflnebat, quod ad cam rem promo-Vendam conducerct.

Q_v o T I D I E ad folis ortum (nifi vel litcrarum vel nuntiorum aduentus horam intcrdumrcmorarctur)coramcomifl.a rccitabatur.Hocpcraâro circa tabernaculumnbsp;31iquandiufpatiabatur,fumma comitate duces excipiebat, qui ad cum, liquid fieri iu-bcre t,vcntitabant,ius diccns omnibus qui illud pctebant,denique omnibus dicedi polo ^eftatem ôcaudientiam facile prxbcns,ciuibus cum eo aliquid rei efl'e contigebat. Interim adducebantur cqui,ac tu ducibus aliifque illuftribus viris comitatus, fermones denbsp;rebus gcrcndisamp;: colloquia cum illis habcns,vel caftra fine foris flue intus circuibat,vclnbsp;tranfuerfaetiamobequitabat, opus vtgnauiter perficerctur vrgens,profpicifensquo-que ncquid tumultus aut rixç excitaretur,itinerc faciendo alios fubinde atque alios co-nbsp;nbsp;nbsp;•

pcllans. Illud cnim certo ftatuebat, imperatoris cum milite colloquia amp; confuetudi-ncm non multominorem vimquam ipfam exercitationcm habere,vt cxcrcitus ex multis amp;variis gentibus conflatus morem gcrerc amp; iuflafacere condifeat. Hac con-fefta dcambulatione cibum fumebat, tribunes amp; centuriones inuitans,aliólquequinbsp;Vellongo rerum vfu pcritiam amp; nomen libi quæfiucrant,vel gradum quenda au t digni-jo katern tenebant,vcl qui denique conlilio valebant. Sumptoeibo,pronegotiisquæ oc-currebant, concilium habebA : deinde idem quod antemcridianis horis faótitabat,nbsp;ucquevigilandiaut negotia o|»cundilaborem vllo pado deftigiebat. Ita dum qua: libi quifque mandata fuerant diligenter amp; continenter adminiftrat, caftra quindecimnbsp;diebus foffa foris aggere intus cinda funt,lateralia munimenta amp; caftella locis oportu-nisconftituuntur:vixvt multas vrbes repcrire potuiffet,in quibus minor! periculo amp;nbsp;mctu magnum hoftis excrcitum expeótare auderet:tempus tarnen5c ipfe vfus nouamnbsp;m dies muniendi rationem adiicicbat. His ita conftitutis machinx igniarix collocan-tur,quibus hoftis impctum faciens vel à fronte cxciperetur,vel alateribus pcteretur, vtnbsp;ncque propius ad machinas admouendas accedcre, ncque ad irruptionem faciendamnbsp;4o contendere non grauialiquodamno accepte illiliccret. Cxterum fingulis interuallanbsp;prxfcripfcrat,quibus Vigilias accuftodias locarcnt,ccrtàitem loca quibus vel fingulosnbsp;Vel vniuerfos adcfle 5c confifterc oporteret, fiquo forte inopinato cafu aut clamore ex-citato ad arma concurrendum effet. Quod tarnen nunquam accidit,tanta illc diligen-ria omnibus rebus prolpcxerat. Ita non modo quam magni 5c fortis animi eilet do-cuit,qui tarn exiguis copiis,quas initio habebar,hofti occurrere auderct,fcd ctiam pru-dentiamfuamaeprouidentiam incomparabilem declarauit, fatifque oftendit fe 5c ànbsp;Rcgcprxclare de omnibus monitumdifceffiffc,5cmandatorum non immemoremfcnbsp;prxftitiffc,quicquid denique accideret,omnia qux opus effet fieri,prouidendi 5c exe-quendi non igna/um elle. Ipfe Rex Valentiæ non tantum gubernatoris cuiufdam in-ftarquiadclauum fedet,cun(ftainpuppi 5c prora prxfcribcbat 5c adminiftrabat, verum ctiam prxtcr fupplcmentum quod Mommorcncio in dies fubmittebat,ipfum oppidum communiebar,5c tantas copias comparabat, vt liquid in caftris etiam offen-fum fuiffet, Cxfar eum obuium, ÔC adaliud certamcncommittendum paratum ha-buiturus fuiffet.

2 Z

z6^ nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;G y L. B E L L A I 1

D V M hæcmProuinciaamp;GalliaNarbonenfigerunturjHcnricuscoîncsNafniii-uiusamp; Adrianus Croæus conies RoxiuSjCæfariano prætorio præfeélus infcllo excr-cituPicardorum fines ingrediuntur, quacunquc iter habent, oninia in agris amp; infir- * mioribus oppidis depopulantur.Iam Bibraâde ad Somonam amp; aliquot oppidula vicinanbsp;ceperant, Sarriqucriuni tentarant, vt vel inopinato velirruptionc cxpugnarcnt: fed rc-pulfiindefuerant, aliquot bombardis Sc hominibus non paucis, vt in rc tam leuiterfiif-cepta J defidcratis.Inde.profc(fti,quum aliô fc contendere fimularcnt,paulum ab co ab- •nbsp;fucruntjVtGuifiam ex innere occuparent. Carolus dux Vindocinus, Picardix prorexnbsp;praefidiarios milites extotaregioneadtrecentorû cataphradorumnumerum amp;pedi-tumfexmilliacoegcratjquibuscopiisnon modo illos compulerat, vt milites flumen lonbsp;rurfus traducerëtjled vt cû iadura accepta paria faccret,illorû fines ingrefliis oppidulanbsp;aliquot, arecs amp; vicos ceperat diripuerat. Marollis(quod oppidum eft male cindtû amp;nbsp;apertum)hoftiumduomilliaconfedcrannillucexcrcitumparat duccrc,vt cos oppri-mercr.nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;de rc Naflauuius per cxploratores certior faâus, cuius cxcrcitus auxilio-

rumacceïïioncaudusfuerat,maturat,vtfccumcisconiungat. Hæc Vindocino caufa fuit quare rurfus tranfmifib flumine fuos reduccrer,quos temere periculo obiiccrc no-lebatJbi Claudij Lotaringi ducis Guifij Campaniæ proi cgis aduentum cxpcótat,vt co-iunctis viribus hofti refifterentunterim iubet vt ex totius oræ oppidis, quæ defendi nc-quirentjbona amp; opes efferrentur.Inter cæteradeferi Guifiam iubet,arcem autcni prx-fidiofirmari,nc oppidum hollis occuparet.nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;ao

cnipad comi Nassavvio exploratorcs nuntiant, quanta diligentia ex oppido commea-MpHnr“'*““’ tus,armcnta(Scopestollerentur,quiautem arci defcndcndæreliidii fuerant, cosinex-hauriendo oppidoamp;munimcntismurorum diruendis tam attente occupari,nc ho-Ilibus ifta vfui eirent,vt interim negligentius ipfos aditus obfcruarcnt. Quo nuntio ac-cepto maturare IlatuitjVtcosimparatosamp;pcrturbaros opprimcrct.Idquod ctiamac-ciditmeque tam mature milites inareem confugercpotuerunt,quinexeorum nouif-fimis non pauci tardiorcs ab hoftibus cædcrentur. Reliquos qui Riga fe in areem re-ceperunt,mifro tubicine deditioncmfacerciubet. Cenrurio cum nonnullis militibus, quos honoris amp;; famx aliquod adhuc ftudium tenebat, areem defendendam elle cen-febantunaiori parti aliud videbatur.Qmnctiam ex illis nonnulli extiterunt tam demif- jonbsp;foamp;ignauoanimo,vtexmuri pinnis infoflas fe præciktes datent, quod mallentvi-tamcumprobroamp;dcdecore perpetuo paululum proi^cerc, quàm falutis amp; mortisnbsp;diferimen ad quxrendam famara adiré. Itaque alij fc hoftium voluntati dcdunt:qua exnbsp;rc non leucm ignominiæ maculam fibi contraxerunt. Quorum in ea dcditionc minornbsp;fuit culpa,in eos poftea ita animaduerfum cft,vt qui nobili familia nati erant, omnibusnbsp;patriciorumamp;ingcnuortim priuilcgiisatqueinfignibus abdicarentur. Qux infamixnbsp;nota ad eorum quoque polleros tranfmiflà eft,vt tributis amp; vcdigalibus pendendis picnbsp;beiortim more obnoxij efl'ent.

R E X Valentiæ codem die de Montiiani amp; Bofij infœlici pugna amp; turpi Gui-fixdeditionenuntiumaccipit. Quæ omnia inaliam atque aliam partem ab aulicis ac- 40 cipiebantur,vtcuiquefcilicetdchis iudicare amp; fendre libebat. Aliishæc incommodanbsp;leuia videbantur, præut fuperiores illæ iadluræ fuerant, ex quibus tarnen Gallia cmer-ferat. Alij quanquam hoc damnum non magnum ducebant, nihilo tarnen fecius ex hisnbsp;veluti præludiis de rota re indicium faciebant. Non deerant, qui non tam ipfam iadu-ram æftimabanr,quanti referre arbirrabantur quorfum ifta Cæfar rapcret,quiifta omnia, vt fuæ gloriæ fcruiret,fupra rci veritatc prædicanda curabat.Rex fe iftis nuntiis nonnbsp;magnopere comoueri prç fe ferebat:fed quû omnia inter fe côferrct,ac cogitationc re-uoluerct,fimul quæ his malis remedia aiferri pofl'cnt prolpicerct,alia loge grauior cala-mitas amp; iadlura ad atilam perferturmûtiaturenimmortuumcftèFrancifcumDelphi-.nbsp;numipfiusprimogcnitum. Quiquumàpatre ficeducatus eflcqvtincredibilemde fe jo-cxpedlationem omnibus concitalïèt,forc,vtcximius quidam ac clarifiimus princeps

• nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;cuaderct,Turnoneægrotansreftiterat,quum patrem Valendam nauigantem comi-

taretur.Illic quarto poftquam decubucrat die mortem óbiitmcquc abeft fulpicio, imó valde verifimilis fubeft opinio, eum veneno fublatum fuifte. Non modica in delibe-rando

COMMENT. LIB. VII.

randooccurrcbatdifficLiltas,quumquxrerctur genus, exordium amp; ratio inftitucndæ orationis,qua res tam dura, tam acerba amp;Iucbuoia patri fignificaretur. Sed tarnen amp;nbsp;prorfus fignificarinecefl'c crat,nec diutius,vt omnes cupercnt,celaripoterat : vcrùm vtnbsp;repcriretur qui negotium hoc fufcipcre vellet, id verb omnium longe difficilimum vi-debatur. Hoc quidem omnes ftatuebant, fingulari quadam dicendi arte vtendum einbsp;fore ,quilu6lumamp;:mtcrorcm,quopaternus animus ftatim exeo nuntio corriperetur,nbsp;lenireilLidcrct:atcenfolatoridoncusnemocxtabat,quód confolatione omnes potiusnbsp;egerent.Tantam enim vniuerfi limul amp; ligillatim omnes dolorem amp;: acerbitatem per-cepcrant, vtnemo ex omnibus elFet qui lacr^unas contineret,ita omnes vno animonbsp;Sc voce non fecus hanc mortem lugebant, ac fi ex fuis liberis findet. Hæc tantum illinbsp;turn humilium turn clarorum hominum omnium ftudium ab initio conciliauerat, locus vnde natus erat,fpes regno fuccedendi, ætas amp; fimilitudo qua pattern exprimebat.nbsp;Sed fua hoc virtute exiguo tempore afTequutus fuerat, vt fummiillius amoris quo eumnbsp;ornnes profequebantur, minima pars his rebus relinqueretur. Nihil enim vnquamnbsp;confulto prxtermiferat,quod in eum cadere poiret,qui iuturus expedfabatur totius or-bis maximus amp; excellentiflimus princeps.Itaque conditio infeelix dura præbebatur,nbsp;Vt patri nuntiandaefletfilij mors, cuius tanta crat expeótatio,mortxfque genus tam indignum, vtnullus pater reperiripoiret,nedumRcx,quinonextremoanimiÔ!:ingenijnbsp;mcerore atque triftitia afficeretur,

Q_y v M adeoindeligendo viro ambigeretur, qui tarn funeftum amp; luduofum nuntiumperferreanderer, nemo alius idoneus occurrebat quàm loannes cardinalis tarin^«^ r«-Lotaringus, cuius intima confuetudine Rex vtebatur.nbsp;nbsp;nbsp;At verb quum primum pe-

dem cubiculointulit, verba eum Sc vox defecerunt, neque vultum vnquam ad con- tiat. ftantiam fingere fic potuit, quin Rex primo intuitu exipfa facie aliquid infauftum Scnbsp;calamitofum accidilfefufpicaretur.nbsp;nbsp;nbsp;Itaquequafi animus illi hoc infortunium prss- •

fagiret,ftatim rogat ecquid filius valeret. Cardinalis linguam palato hærere fenrir, Sc viralioquiegregiedifcrtusScfacundus, murmure potius obfeuroquam voce oratio-nemenuntiat,balbutiénfqueduntaxatægrè effatur, grauius quàm antea ægrotare il-

tnum efl'c morti nuntiare comas. Ad ifta cardinalis ita refpondet, vtnutu magis quàm orationediemobiiflefaterctï.Ibi tum nihil quàm lacrymasvidercs,tum plangoreSCnbsp;lamentatione omnes qui ad^ant compleri audires, Rexedito clariflimo gemitu,nbsp;vtexaliiscubiculisexaudiretur,folusSctacitus adfeneftramfe confert, animum luiftunbsp;fauciumgcrens,qucm tarnen fupra quàm vires humanæ ferrent, reprimere ftudebat,nbsp;vfquedumipfe tandem virtutis Sc naturæ conflitftus alium illi gemitum vi expreflit.nbsp;Turn capite aperto, oculis, manibus amp; mente in caelum fublatis, Non me later, inquir,nbsp;fummePatcr,æquumelfe, vtpatientianimo quæàtc proficifcuntur,accipiamomnia,nbsp;Sedvndeoptemautfpcrem,nifiabstevno,hanc mihi conftantiam Sc animi firmitu- d«nbsp;dinem dari? lam medominatu imminuendoattriuifti, acceflit incomparabilis ex filijnbsp;morte iadtura.Qwd iam fiipcreft,nifi vt me prorfus deleas? Qubd fi ita quoque faccrenbsp;dccreuifti,hoc {altem me doce,vtvoluntatcmtuam hanc efle lciam,ne aduerfari animum mcLim fubeat.In hac me patientia confirma,qui vnus id prçftare vales,natura in-fitam humanæ menti imbeciliitatem iuuans atque fuftentans.

Hæc fuitprecum illiusfumma,quamtampiaScChriftiana claufula finiit. Vc-riim qui mihi hæc narrabanr,qui fimul ctiam tanta paterni animi cbftantia admiraban-turScfufpiciebant,reliquaprælacrymisobortis Sc gemitu narrare non poteranuqux mihi quoque caufii eft cur in his narrandis longior non fimfuturus. Hoc tantiim, ante-quam ad alia tranfeo,addam,Cæfaremipfum,cui propter Delphini famam vnà cumnbsp;ætate crefeentem ipfe pater erat formidolofior, (quanquam nonnullicxillius intimisnbsp;huius mortis fufpicione non vacant) continerc ramen fe perlato nuntio non potuit,nbsp;quin de hominis ingenio ac moribus præclarc Sc honorificè loquerctur. De quo fanenbsp;idfperarcScftatuercdebemus,quum iuucnis iispræditus eßet virtutibus, vt in plenanbsp;viri ætate perfedæ virtutis fpeciem non effigiem folum quandam vocarcmus, quod in

3

iyo nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;G V L. B E L L A I I

J. . coprxftandorisvirtuns iniciiimcrat,quum ill florcnriflimi regni cxpcólarione efTct, quum tali educatione cteuifl'cr,vt iliiusexpcclatio iam regni amplitudincm fupera-rct,eum à Deo ad maius amp; fœlicius regnum vocatum efl'e quam iftud eft, cuius incolasnbsp;ingens hominis dcfidcriura tenet amp; in perpetuum porro tenebit. Quiniilud quoquenbsp;peri'uaium habeo,non ca ratione Sz. mortis gcnerc ad bcatorum fedes ilium efte cuoca-tumjquin Deus pro fux iuftitiæ feueritatc,mcriti fupplicij cxemplum in eos pararit,quinbsp;huiusadeonefarijacdctcftandifceleris autorcsfuerunt,ad cuius indignitatem expri-mendam nulla humaniingenij facultatenomen idoncum repcriri poteft.

N V N c ad Regem redco:quiftatimatquc de bcllo Picardico certior faftuseft, qunminProuinciæ ftnibusßbiremcum tam potenti èc inipcrato hofte eile videret, i«nbsp;ïamitatibiu magnafc amp;multipüci difftcultatc ptciiii videbat, (tamctllpro fuaprudcntiadiflimula-bat)quemadmodum eodem tepore totlocis bellum abfque externo auxilio fuftincrct.nbsp;V bi tarn en ad caetcras molcftias mœftiflimum hunc nuntium cumuli inftar acccpidct,nbsp;cui quiuis alius fuecumbcrc potuiftct,is ipfo temporis articulo quo cæteri omnes dere-periendo orationis gencrc idoneo laborabant,quo animum atgrum confolarentur, illisnbsp;vultum,geftumamp;orationem talem pra:buit,vndcipficonfolationempctcrcnt. Poft-quameniminfummisillisdifficultatibusomncmin Deo fpem fixiftet atque locaflct,nbsp;vt nihil aliunde ipei amp;: auxilij cxpeä:arct,nuUum poftca perturbati animi fignuni dedit;nbsp;verum vbi alij confternato animo obftupefcerent,ipfe omnes animi vires cö contulir,nbsp;vt rebus fuis profpiccret.Eo ipfo die vefperi concilium conuocat,vt deillis agerct : con-ciliodimiflblitcrasamp;nuntios ad proreges amp;: prouinciarum atque ciuitatum prxtorcsnbsp;dimittit,denique iis omnibus madata dar, qui rerum adminiftrationem de quibus turnnbsp;agebatur,aliquam habebant.

Ktgiidd Hf» P o s T E R o die Henricum fccundum filium,qui paulo ante dux Aureliuspo^“ flUiimnbsp;nbsp;nbsp;DelpIiinusVicnncnfis amp;Britonixdux fuit,acccrfitum cum paucisin cubiculw®

¦ nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;ducit,eümquc breui Iiac duntaxat orationc alloquitur.Mi Henrice,inquit,tufratte cha

riftimo,ego hlio primogenito orbatus fum.Cuius in morte qux res mihi luftum defi-derium augct,eadcm ipfa mihi folatium Icuationem aftert,rccordatio nimirumamp;: fa-tisfaftioilliusftudijamp;ftimmx voluntatis quam ab omnibus tum fummis tum infinis huius regni fibi conciliaucrat.Hunc ita imitari ftudeto,vt tandem fupercs,téqueita vir- 50nbsp;tutibusornatumprxbetOjVtquiillius defiderio conhciiintur,idinte récupèrent,quonbsp;deßderium hoc Icdarc amp; tandem dcponcrc poflint. Ttwelim ad hoc vnum onincs in-genij vires conferas,omnem induftriam,operam amp;: ftucHum coIIoces.Deus quidem tibi conantiamp;: pro viriii adnitentiminimè décrit. Hac orationc pater filiumcohortatusnbsp;cft,qux ilico lacrymis amp;: fufpiriis cxcipitur,vcl (vt verius dicam) interrumpitur, qux exnbsp;corum qui aderantimo corde ob alterius dulcem amp;:iucundam memoriam,altcriusgranbsp;tarn prxfcntiam, patris deniqueamp;: domini amborum communis admirabilcm virtu-tem amp; conftantiam exprimebantur.Qux omnia mcipfum quoque mouent amp; cogunt,nbsp;vt qux in earn fententiam dici pofl'unt,reliqua in alium locum rciiciam, ne ßmul amp; mihi in fcribendoamp;ledtori in reminifeendonimia huius rei commemorationc moleftus 40nbsp;ftm:à quo tarnen animum auocarc nequeo, vt lacrymarum curfum aliquando fiftam,nbsp;quas mihi demortui memoria fubinde cxcutir. Deum Opt.Max. oro vt Chrifto omnium iudicc,fuprcmo olim die clcmctiftimo vtatur,fuperftitibus patriamp;: fratribus diu-turnamamp;foeliccmvitamcxopto: qua: omnia ad ipfius gloriam,falurem5c amplitudi-nem ipforum regni amp; ciuium vtilitatem conducant. Nunc ad concilium redeamus,nbsp;quod ftipcriori die vefperi habitum cft.

ue.v Mddata R E x CO tcmporc ad mandata quoquouerfum dimittenda animum coepit appel-Icrc.InPicardiamadVindocinumamp;Guihumlitcras mittitdiis imperat,vt Germanos pedites primo quoque tempore,quemadmodum conftitutum fuerat,confcribcndosnbsp;curaret.Comiti Rangoni,Caguino amp; exteris Italis ducibus iu bet,vt q fieri poftet celer- yonbsp;rime cxercitum quem ipfe iuft'eratjcompararentdioftem ita in Italia vexarent ÔC negotium illifaccircrent,vtingcntes illas vires quas in Gallia habebar,illucconuertere cogc-rctur?Mommorccio,vt quemadmodum cœpcrat,dareoperampergerct,vtquo hoftisnbsp;cotcnderetjvbimoraretur, quidcogitarctacdclibcraretcognofccre poftet:ipfe quxnbsp;fach'

facienda fufcepiffet, pro locorum amp; temporum rationc vel acccleraret vel dilîer-ferrct. Ad Helucrios ctiam viros regionum amp; itiner urn gnaros miccit, à quibus breuii^ fima via in Prouinciam adducerentur. Duo hæc proxima capita poftrcmo loco recen-fcbo.Nunc de Rangonc narrationem inftituam,amp; quæ apud Pcdcmontanos poll Fof-fani dcdicioncm ad hoc tempus gefta funt,poftca ad Picardica duccsVindocin urn acnbsp;Guiliumvenicmus.Supcriorccomcntario demonftrauimus quemadmodu Rex quum

leere, (nequod paci conciliandæ impedimentum afferretur ) atque ob earn controuer-fiamquæillorumcaufaincidcrat,quicquidiamcopiarumcoaôtumfucratdimitti,do-mumquercuertiiuffiflet. Poft:cadefpcrataprorRispace,quumperpetuuseflètimöin dies maior fieret bcllici apparatus rumor quem Cæfar inftituebat, quo in Galliam im-prcflioncm faceret, co ipfo Rex quo antea nuntio vtus fticrat,Rangoni principis Icgatinbsp;autoritärem defert.Is tribunos Sc centuriones fuperioris delcôtuSjCæfarem ctiam Fre-gozam fororium monet, vt fuos denuo quifque colligar,amp;: Mirandulam ducat. Resnbsp;quindecim dierum fpatiopcrficitur, licet non mediocris initio difHcultas occurrcrct,nbsp;proptcrca quodin altera fluminis ripa,eregionc Mirandulx Tamifius Germanosc-quites circiter oâ:ingenros,pcditum fex millia habebat, quibus deledum habcri impe-diret. Veriimhisdifficultatibus prudentia amp; folertia ducum militumquelaborc atque

° induftriaoccurfumeft.

Ipse comes Rango princeps legatus amp;c Caguinus bina peditum millia, totidcra Cælâr Fregoza cum ducentis equitibus ferentarijs cogit:Palvefinus Vifeontius Medio-^anenfis, Petrus StroiTius Florcntinus, Baltafitrius cognomento Eques Afl'alius Fcrrari-cnfismiilenos:BeringcriusCaldoriusNeapolitanus,comes Montcnfis,Rifius,amp;Ioan- ,nbsp;^esTaurinus Florcntinus quingetenos: Aueroldus Brixianus quadringentos, rotidemnbsp;ßandinus Thufeus cu ducentis equitibus fcrentarijs.T otidem numero equites habuitnbsp;Taxius.Is tametfi gcncrc Gallus crat atq; adeo c Regia cohortc,tamc quu in Italia clTet,nbsp;quo iampride mifliis fuerat,vt Galiotum comitem Mirandulanum in Regis fidem accinbsp;peret,turmam fuam cxitalis equitibus confecit. Collcda hacmanu,Rango omnibusnbsp;lubet pararent fe,vt vicefimo Augulli die proficifeerentur.

Interea Annobald^amp;:Burius,quiTaurinorumoppidumtenebant,nihil GaHiXifiiriwi ^cque nodu ncque interdiu rÆqui facicbant, quod ad fcdulos d uces Sc rci bellicæ vfunbsp;Præftantcs pertincret. Nam amp; diligenter cauebant, nequam facultatcm aut rationehi ter fujcij!i,!nt.nbsp;’'^cl hoftibus vel ciuibus ipfis nupcr regno Gallico adiundis darent, vt res nouas moli-’^entur : amp; quum id fibi non fatis eflcducerent, vt excubitores collocarent, crebroquenbsp;^^plorarent ac commutarent, paratiflimi omnibus temporum articulis imminebant,nbsp;^*^fiquaabhoftc,audacius per incogitanriam appropinquante, crumpendi amp;molc~nbsp;illifaciendi oportunitasdaretur,nequeréméré periculofe ncquaquam obijcc-’^cntjCa prudenter vterentur: fcque tuto recipieban t,re tarn prudenter foeliciterquc ad-

’^ent. Fabricius Maramus Ciriam ( quod oppidum fatis firmum pafTuum circiter fep-millia abeft) quicquid ex omnis generis commcatu ex vicinis agris cogcrc pome-^ät,conuchendum curauerat,quo excrcitum Cefarianum iuuarct,trecentorum homi-præfidio impofito.Hi quum non admodum diligent! cuftodia fibi opus clTc, Gallos potius in defendendo oppido fatis occupari exiftimarent, vt nihil foris tentandum fibi putarent,quafi nulli tota regione holies eflent,fic fecuri Cirix fe gercbant. Anno-baldushacdereper cxploratorescertiorfadus,Eflxumcum feptuagintafere cquiti-bus,Caniiimamp;r Alrhinmcum ouinventcnisncditibusiHurmirrir Hi vio-ilum llationi-

xyx nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;G V L B E L L A I I

J . 5 póft diebus oppidacapiuntRiuollas,Auellianumamp;:Santambrofîum:quanuis Aucllia-' nbsp;nbsp;nbsp;* ni amplius d uccntorum militum non pœnitendum prxfidium cflct.

Levicvla iftaquuinexfententiagererentur,maioraetianiaudendiamp;fu-fcipiendi cupiditatcm illis inieccrunt : itaque Annobaldi animum fubit Fofl'anum ino-pinato occuparc. Veriun quum ifta cogitaret,amp; ipfe temporis vcftigio quumviros ad rem adminiftrandam dcligerct, Marcus Antonius Cuiânus per exploratores fitccrti-or,Sauilianifcdecim machinas tum grandiorcs tum mediocres à Cæfarercliftascflc,nbsp;pulucrcm,ipha:ras,rudcntes totamqueillamfupclleftilem, cumnoncxigua armaturxnbsp;copia turn Icuioris turn pedcftris : qui porro præfidio collocati fuerant,cos fecurê vici-nos vicos abfquc vllo metu aut cura populabundos amp;: palantes pcragrare: itaqueillos fa lonbsp;cili negotio opprimi,oppidum amp; quæ illic feruabantur omnia,occupari pofle. Hxc omnbsp;nia quum Annobaldo amp; Burio nuntianda curaffet, remque fib'i adminiftrandam con-cedi poftulaffetjannuunt vt i js duobus peditum millibus quibus prxcrat,aggredererur.nbsp;Comitem illiamp;fociumaddunt Cameracum Annobaldi legatum,cumlcô1;isexipfiusnbsp;turma circiter fexaginta equitibus. Qmim progredi cœpillent,audiunt aliquot ex ho-ftibus cum ingenti præda fc in caftcllum non procul ab eo loco vbi conftiterant, nupernbsp;reccpilFe, Quamobrem conuerfo in earn partem itincrc, caftellum vi expugnant,Iicctnbsp;fumma contentione amp;c virtute defenderetur : ibi Beneftiusex Prouennia genre vnànbsp;cum ffatre capitur. Dum locum maioriforte præda: cupiditatc quàm prudentiadiri-piût(multorum enim ea eft opinio, Sauiliano potituros fuiiîe,fi quidem nufquam corn lonbsp;morati rcôlà illucperrexiftent)hoftib. quid facerein animo haberent enuntiatur. Quanbsp;illire intellelt;fta,quàm polFunt maximam hominum multitudincm Sauilianum mit-tunt,dum illi maioribus copijs fubfequcrentur.Qm primi hue perueniunt, pontes attolnbsp;• lunt,portasrepagulis obicclis obftruunt,fuoscircummœniadifponunt,munimentis,nbsp;quacunque latera porrc(ftapatebant,fclopos vncinatos,facretos,falconnellos,amp;:lenio-res machin as collocant : fc denique ad primamimprefsionem fuftinendam, fi opus effet,parant.Quqd eo audacius amp; fecurius faciunt, quod auxilium fibi ftatim fubmiifuænbsp;iri fatis feiebant.

N O s T RI ad fuburbia quum veniftent, fuumque confilium patcfaólumamp; op-pijum defenforibus communitum elle perlpexifl'ent, id faltem curarunt, vt holli jo quammaximum damnum in fuburbio inferrent. Du^ grandes cannas, quas illicrc-periunt, afcijs amp;: malleis perfringunt amp; comminuunt, w nifi in caminum denuo con-ieftx nulli iam vfui effe poflcnt:armaturam Cxfarianam inter fc vniuerfampartiuntur,nbsp;reliquafuoarbitratudiripiunt. Protinus adfuntex equitibus nonulli, quos procurrercnbsp;duces iuflerant,fiquid forte eminus confpicerent,qui aduentare Scalengiû nuntiant eunbsp;duobus ferè hominum millibus ( quantum quidem coniedrura aftequi poterant ) amp;c to-tidem regionis ipfius incolis, quos paflim ex vicis coegerant. Itaque quum fibi nccef-fiirióadpugnamveniendum efieintclligerent,omnemeuadendi fpeminvirtutecollocant, fuos fumma celeritate collcdosamp;: confcrtiflîmo agmineinftrudos in agrumnbsp;cducunt,équités vtrinque ad latera dilponunt. Rebus ita conftitutis, nullo interiedo 40nbsp;Ipatio ftatim hoftes obuios petunt, quorum non parum impeditos ordincs oftèndunt,nbsp;vtqui mirum in modum feftinarant,quôd noftros imparatosamp;: toto fuburbio difiï-patos, dum prædæ congerendæ incumberent, fc opprefluros fperaueranr.Hoftcs pri-raum hune impetum maiori audacia quàm animi firmitate fuftment: ftatim pedem re-ferre, amp;: in cuneum ilium qui ex incolis réméré colledis conftabat, fe rcciperc ccepe-runt. Vnde tanta perturbatio confcquuta eft,vt ad iuftam profligationem nihil fuperef-fet quàm vt aucrfi fugam caperent. Hanc illorum trepidationem confpicati noftri c-quites, dum in dubio funt num pugnare an fugerc mallent, tam acriter eos adoriuntur,nbsp;vttcrgaverterccompellerent-Fugicntibusinftantpeditcs,eosqjitaperturbatosagunt,nbsp;vt plus cædis quàm pugnæ deinceps fieret.nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;p

ScALENGivs vbitantamfuorumftragemconfpicit,ncqueiamimperiaex-

• nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;audiri aut cohortando quicquam profici vider, quos ex equitibus maxime expedites

habebat, propere ad loanncmiacobum Medicemmarchionem Marinianummittit, qui ilium quanto in diferimine vcrfaretur,doceant.Is duo Germanorum peditum mil-lia

C' o M M E N T. L I B. VÎI. nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;175

lia fccum adduccbat : qui ß ftatim acceflifl'ent vt noftri iam defatigati tot numero ho-ïuinesintegros rccentcs in prælio fuftinere cogerentur, dubium non eft quin ad in-tcrnecionem dcletifuiflent. Cufanusamp;; Cameracus confpeóloprocul puluerequem adueniêtes Germani excitabant,receptui canere,amp;:fuos, qui hoftcs infcquebantur, renbsp;direiubcnt. Hi tarnen amplius trcccntos interficiunt, multo plures vulnerant,feptemnbsp;ßgna militaria,quum nouem toto numero eßent, auferunt : reliqua duo illorum équités fugicntcsex iigniferorummanibus, ncàiToftrisitidem arriperentur,extorquent.nbsp;Noftrorum duccs quum puluercm augeri fubindc,amp; appropinquate aiiimaduerte^nbsp;tcnt,atque adcb vererentur ne milites,qui amp; corporibus itinere faciendo amp;: brachijs cxnbsp;dendofeßierant,adeorumqui recentesfubfidio vcniebant, impetum fuftinendumnbsp;itnpares eßent,fuos colligunt, amp; reditum alio itinere quam quo vénérant, parant : An-nobaldum mißoquodam expcdito équité, quo itinerereuerti cogitarent,ccrtioremnbsp;üciunt.Quod fanê coniilium foclicißime illis ceflît, vt exitus ipfe comprobauit. Quuinnbsp;enim prædam atquc impedimenta quæ præmiferant(quibus etiam fclopetariorum co-hortem præiîdio præfccerantjfubfequerentur, pedetentim incedcntes, ne fcilicct ho-ftes eos fefl:inando aßequuti defatigatione potius quàm virtute delerent,inß:ant illis honbsp;ftium præcurfores, qui cos adoricndo ac per vices fubindc fe recipicndo, rcmorari eosnbsp;amp; velitando occupare fl:udebant,dum ipià acics adeflbt.

Hoc hoßium conlilium quum nofl:rorum duces fatis intelligerent, id potius a-^0 gebaut vt progrediendo fuos è præfenti diferimine eriperent, quàm vtirruentes hoßes longius fubmouerent. Qubd fi nonnunquam adeo premebantur, vt aduerfos in ho-ftem vadere neeeß'e eßet, hoc tanta induftria amp; virtute facie bant, vt hoftis damni fem-per aliquid accipcrctzipfiftatim peditum agmenaßequuti,feßinarc eos monebant.nbsp;Accidit tarnenvt Cufanusglandcm fclopeto emiß'am capite aeciperet,quo vulnerc •nbsp;impeditusnonitapotuitrem adminißrarevt adhucfecerat. Hoßium numerus fen-fim augetur, alijs atque ali j s fubindc accedentibus : vt noßris exitium adeße appareret,nbsp;nifi auxilium ab Annobaldo fubmifllim in tempore accefliflèt. Sed adeo commode amp;nbsp;tempeßiuc adfuit,vt eo loci temporisveßigio quo hoßes explicatis cornibus noßrosnbsp;Vndique circunuenire inßituebant, equites ab Annobaldo fiibmifli promifeuè in illo—nbsp;5'^ rum pedites fparfos incidunt,agitant,concidunt,fugant, denique ordines repetere co-gunt,noßrisq; equitib.fui rcci Andi fpaciu amp; facultatem dant,qui alioqui lalîicudine dinbsp;inidia cx parteia erant profliga®. Equites ipfi numero circiter ducenti crat, quos duce-bat Alacrius,vir ßrenuus, tantaq; ad fufeipiendum alacritate ac prudentia quanta aliusnbsp;quifquàturntemporis:eumpeditesmilleducentifubfequebantur.Quo eßedumeßvt ,nbsp;noßri panels admodum fuorum defideratis,cum prædaamp;: impedimêtisTaurinos fe in-columes reccperint.Cufanus tarnen tum itinere defatigatus, turn vulnere debilitatus,nbsp;Einicrolis refißere cogiturubi paucis pöß diebus, clara fui nominis famam amp; viuis magnum fui defiderium mortuus reliquir.

D v M hæc apud Pedemontanos geruntur, cornes Nafiàuuius poßquam Guifi-am cxteracjue vndique infirma oppida diripuiiret,omnia flamma amp; ferro vaßans, homines , pccora amp; omnis generis bona agens amp; ferens, cxcrcitum redaSanquintinura verfus ducebat. Qua re nuntiata marefchallus Marcanus,qui Laudunum munire in-cepcrat,illinc ßatim proficifcitur, vt Sanquintinum petat. Tanta eins rei cupiditate in-cendebatur, vt in obfeßa vrbe cum impcrio eße poßet, quo demönßrarct quanto ani-mo,cura, indußria, virtute amp; diligentia obfidionem perferret, oppugnantis hoßis ag-grcflionem fußincret, Sc rationem repcrirct qua obfeßiim oppidum fortiter tueretur.nbsp;Dum itcr facit, à fuorumnonnullis prxeurforibus fit certior hoßem relido Sanquinti-no,qubd oppidum illud egregic munitum eße audijßct, iter ßatim Peronam verfus in-ßituißc. Hoc enim oppidum etfi natura loci munitum erat, tarnen operc Scarte non-Jo dum fatis firmum eße, multo minus etiam defenforum multitudinc teneri, qui aduer-fus tantas copias ßarc poßent, intcllexcrat.Q^mobrcm ipfe quoque marefchallus munbsp;tato confilio iter eode conuertit.DiemcnfisAugußidecimo hoßium exercitus cxiguonbsp;quodam vico autpotius villa nomine Catella proficifcitur. Aplincurium caßrum cxi-tinere faeßa deditione capit:quod quum ob infirmitatem defendi nequirct,defcrtu fuc-

licm populabundus vaftat amp; incendie, dum proximo Pcronam acceflit. Eodem die ScrcLitus illuc ingrcflus erat cum mille peditibus, quorum propriam præfeâuram ha-bebar ex legione Picardica,cui alioqui princeps præerat. Quanquam autem illi Hamo,nbsp;vnde de media node àVindocino mill’usfucrat,profeólo,viculis amp; villis iter faciendum fueratjincendio ab hoftibus faóto adhuc fumantibus, adeo tarnen peritis ducibusnbsp;vfusfueratjtantaquediligentia ßbicauerat,vtnulloaccepto damnoomnia locapcr-uaderet.

PöSTRiDiE eins diei marefcliallus ingreditur, cum centum grauis armatu-ra: cquitibus;cui etiam caligo fumi cx viels ab hoftc incenfis profuit,nc iter faciens con lo fpicuus efl'ct.Naflauuius vefperiPeronam circumequitans explorât, tandem caftraponbsp;nit non procul à cœnobio Montis Sanquintini,animo admodum ægrè ferons quôd oppidum non ex improuifo defenforibus nondum ingreflîs occupaflèt.nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;res quanto

illi dolori erat, tan tam inde voluptatem V indocinus amp; Guiiius ceperunt, quum mare-fchallumamp;SercutumfaluosillucveniiTe audierunt. Sperabantenimomnino forevt noux cohortes quas tota Picardia amp; Campania conferibi iubebant,cum peditatuGer-manico(quem duceNicolao Ruftico cognomento Boflülo expedabant) lâtis maturenbsp;paratx ad tollendam obfidionem adelî'ent. Ac Bclgicarum quidera rerum is erat tunanbsp;temporis flatus.

Utltteiiorfifitp ^*5 f • i j nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;r-r'*nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;x _________

/,Zem^»t»m.«ranusBolcorigaldus confcripfcrat,(qui maxima ex parte iamincaftravenerant^reli-quntmcrelongiorcquidemamp;rcmoto, fed tutioremulto propter obfefï'osamp;impcditos tranhtus,quam h reéfa progrederentur, in dies accedebant) alios etiam pari fere numero Stephanus Aquius Bellouacus amp; Gulielmus Yzerna:us {ex quibus alter c Regia no-bj mm cohorte,alterRegis etiam cubicularius erat) confcripferant.His quoniam varijsnbsp;tria infcio aut certe connmente reipublicx magiftratu,furtimfubduccbant)itinerisnbsp;duces amp; corameatus prxfedi attnbuebantur,qui cos per loca certa, quibus forum vi-nanum inftitutum erat,qua fcilicet breuiffimum erat iter Valcntiam,dcduccbanr.Q^nbsp;quum aduenirent, iulTu Regis excipiebantur, qui etiam ducibus hngulis torques aure- ?»nbsp;os,qui(Ccntenos coronatospendebant,donat,amp;ad Mommorencium proregem di-mittit.Is certam caftrorum regionem illis defcribit, vbi|um fux gentis hominibus connbsp;hderent. Vniuerfos etiam qui nullo iuflu extra caftra, cafas amp; tab ernacula conftitue-rant,intra munitioncs fè recipcre iubet. Quod dum facit, atque in tanto excrcitu diici-plinx militaris fcueritatem xquitate temperatam,vt facultas dataferebat, adhibet, hoenbsp;Ultra breuc tempus confeqüutus eft, vt quanuis exercitum haberet ex viris non varia-rumraodó gentium,fedetiamfedarumamp;: opinionum diuerfarum conflatum,eatarnen ratio amp; ordo inter eos feruaretur, vt qui ad caftra accedebant, potius ciuitafis bene conftitutx quam cxercitus ex tot Sâ tam varijs gentibus comparât! fpcciem confpi-

ftU'^e^pcditioneminGalliam fufciperct, hasfccumrationes

P ’ nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;^^rmaniapcditcsacccpturumcflc,amp;Taurincnfesobüdio-

efl’eatqueafe poflideri e^t.Verum paulo poftquam Prouinciam ingrcflus cflct,acpcrnuntiosnbsp;aiquot u in c »^i^^nicas cohortes ad Regem accedcrcccrtior fieret, Heluetios c-f nnbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;peticrat venire : collcólam iam in Italia manum amp; ad iter paratam ef-

Afinibus opinionc diuturnius amp;: diflïciliusforc,fijosinOceano fc accre, noftras in mari Méditerranée triremes libera nauigatione vti ; turnnbsp;cro cconata perficereSf. quernfperauerat cxitum,obtinercabfque externisauxilijs

COMMENT. LIB. VIL

inuaderc der cuiller, id fe nullius priuata: contentionis caufa fecifle, fed quod publico totiusiraliæ bono ac quicticonfulere cupcrer,vEinfatiabilem Regis eupiditatem in- , de auocarct, qui bello continentcr illis molcftus efle pergebat. Hoc ne ipfos quidcninbsp;fugerCjinib aperte fc eos teftes appellate non dubitarc,a fe nullam fuille rationcm prx-termillam, quo id a Rege obtineret, vt quicquid crat controuerßarurn,vel iure expo- c^/ar exttunbsp;riundo vclpaedione ex æquo bono potius dirimerctur,quam vtvi amp; armis decernc-rccogerctur,vtnchanc quidem turn conditionemrecuiaret,quinducatumMedio-lanenfem Angolifmenfl minim o name Regijs liberis conccdcret:quem tarnen nonnbsp;folum Cæfarei principatus nomine, fed ctiam priuato iure tenebat, primùmiure ipfonbsp;belli, armis ncmpcquæfitum, deinde quod Franc! feus Sforti a vcrusamp;: germanus dominus iure ceffiflet : banc porro caufam veriflimam amp;planiflimam efle. Quam etiamnbsp;pacis in RepublicaCliriftiana redimendæ arque conftim endæ rationcm flue conditio-nem ne nunc quidem à fe rcpudiari,vt Mediolanum fuis manibus auclli,remquc planenbsp;conftitui ex omnium Italiæ principumconfllio acfentcntiapatiatur,nedumvtpriua-tum commodum publicx faluti antcponcret.

Has tarnen conditionesquas amp; ferre amp;accipcrc,pro eoac pacis flngulari Audio tcnebarur,paratus crat,Regem intolerabili arrogätiaamp; animo obfirmato recufaf-fe,nibil quantumuis asquum conccflifl'c,belluminîullum, fxuum atque anceps, quam boneftam,vtilcm amp;: certam pacem maluifle, amp; quidem vfqueeo, vt iam nouum in Ita-,nbsp;lia exercitum conferibi iubeat. Hoc verb fatis perfpicuc declarari, quanto magis Italic quietem turbarc concupifceret,quàm regno ipfl fuo defendendo confulere, in quonbsp;grauifTimi belli molcm fuftincrc cogeretur. Siqua tarnen ratione occurri pofl'et neRexnbsp;quas in Italiavires coilcgcrar,flmul coniungeret,flbi quidem minime dubium elTe quinnbsp;tarn inflgncmamp;rclaram deGallia vidoriamconfcquuturuseflct,vtltaliainperpetuam •nbsp;quietem amp; otium vindicaretur, quum nemo efl'et, pratter vnum Galliæ Regem, à quonbsp;turbæilliinfcrrentur.

H I s caufis Cxfar allatis,mandatorum banc adbibebat claufulam, quum ipfe fli-premus eorum princeps amp; Cæfar, varijs locis, codem tempore, terra amp; mari quatuor gtauifîîmos amp; potentiflimos excrcitus babcrct,id adeo magis quöd communis eo-turnquictis quàmpriuatatvllius oflènfx rationcmbabcrct,Italiæqueprofpeótum cu-perct, ne in alicnum dominât Ar incideret, eorum profeólo partes efle,vt lîbi ipforumnbsp;Caufa laboranti opematqiautflium ferrent, aut veriusvt communi animo amp; impends falutemitaliæ dcfcndcndamactuendam fufcipercnt.Cuiflintantopcriculo nuncnbsp;deeflent, qua tandem in re quantum erga illam officij fuftineant, demonftraturi efl’ent,nbsp;quæfœlicitcr illos in pulcberrimaamp;arnœnilTima totius orbis regione procrcauit, alu-

3 educauit ? Ecqua tandem in re ipforum opéra egere poffer, fi nunc non in libertate ptopugnanda ac tuenda egerct?

H Æ c Afeanio in mandatis Cæfâr dedcrat,qua:omnibus gcncratim amp; figillatim

^ligationc arccrentur , aut faltem nonabfquc pcriculofefc mari crederent : maxime jç) quiaGalliæRex proculdubiofceduscumilloinierat,omnemquediflimulationis fpc-cicmamp;Iaruam dcpoflicranqucm aperte inuitabat arque vrgebatvt expeditionemma-türaret. Quas ob caufas nonefle iam papæ cunôtandum aut difliniulandum , quinnbsp;ßio cxcmplo omnium ChriflianæReipublicat ordinum ftudia exci tarer, princeps omîmes coborrarctur, princeps ipfe arma caperct, omnes denique ad commune diferimennbsp;^iquod remedium,amp;: Icuationcm afferrent, quemadmodum ipforum in commu-

nem pitriam, fidem amp; religioncm Chriftianam officium acpotiiis pietas,caufæ, temporis,falutis in præfens tempus libertatis in pofterum ratio poftulabat, ac ctiam fla-girabat. Addebat porró, vt aliquid ex hac re ad papam emolument! rediret, Cxfarcm 111), fi hoe fieret, conceffiurum, idque iam polliceri, vt de Mediolanenfi ducatu fuo ar-bftratu plané ftatueret:quam ad rem tarnen conftituendam fenatus populusquc Vene-tus adhiberetur.

Ascani VS RomamCalcnd. Auguffi veninPoftridie dicendipoteftatefa-éta mandata fua exponit, quum quidem coram adeffiet comes Sisfiientanus, qucmC^ far apud papam ordinarium oratoremhabebat. Poft cuius difeeftum Afcanius papamnbsp;remotis arbitris conuenit, Cxfarcm ducatu Mediolanenfi ceffiirum confirmât, quem i»nbsp;ctiam vni ex ipfius nepotibus traderec : effeduruminfupcr vt Ferrarienfis deijsinqui-buscLimeo diffidebat, Vrbinenfis etiamdeducatusCamerini controucrfiacumeoi-pfius voluntate atque arbitrio tranfigerent,modöid tantum concedcret,vtfœdusltali-cum fubiret.id eft, vt Regem plane inde eijeeret. Htec mandata etiam GenuXjLucx,nbsp;Florentiæ, Senis Afcanius quum iter faceret, expofuerat : à quibus relponfum in ean-dem fententiam tulir,fe,quicquid opibus, fortunis amp; potentia valerent, id omne ad li-berandam,dcfcndcndam,tucndam amp; feruandam Italiam, quemadmodum papxamp;^^'nbsp;pfiCælàricx communiIcntentiaplaceretjlibcntiffimèeflc collaturos. PapaCælàrisnbsp;voluntate ampliffimis verbis collaudata, qui cum propriam Italiæ tum cominunemnbsp;ChriftianæEcclefiæ quietem amp; pacem quærerenad cætera refpondet,nonpoflcfeno lonbsp;vehementer ipfius confilium probare,qui bellum ab Italia transferre conaretur,Iêdfi-bi hoc multo gratins fore,fi nec illic nec vfquam alibi inter Chriftianos gereretur. Vbi-nusfundatur, amp;præcipuæ totius Chriftiani populi vires debilitentur. DeTurcaquodnbsp;affierret,feid fatis fcirc,non pofte ilium ad iucundius fpeétaculum inuitari,quàm vtpo-*nbsp;tentiffimos Chriftianinominismonarchas interfetamfunefto amp;fa:uo beUo inteftinonbsp;committivideret.

Facile enimhoc cuiuisperfuaderipolTe, vter tandem hocbello fuperaret aut fuperaretur, pontem T urcæ hac ratione fterni,amp; optionem dari, vt altcrum ex cisnbsp;arbitra tu fiio poftea adoriretur : quum minime dubium eftèt, quin vidoria ipfi vidon pnbsp;incommoda valde atque detrimentofa elTet.Se tarnen Itoc Cæfari fine vlla dubitationenbsp;confirmare audere,Turcam eo anno nihil aduerfus Ch^ianos moturum eflciid enimnbsp;multis nuntijs ijsque certis amp; conftantibus,ipforum etiam Vencri fenatus oratorumo-pera,qui Conftantinopoli erant, didicifte, T urcam, quod eo anno fupererat tempons,nbsp;nihil aliud faccre decreuiflc,quàm vt feexcladc amp; iadura Africana quoad eins fierinbsp;poftet,colligeret,quamantea quæficrat,cius reifacultatem poftmodum ademptamnbsp;denuoarriperet,vtltaliamquumliberet,clafle aggrederetur. Hocquidem noninfi-ciari fe,Turcam interim defeenfionemin annum infequentem adornare, claflemna-uium numéro amp; toto apparatu maiorem amp; firmiorem inftruere, ærario, commeatui,nbsp;munitionibus,exercituidenique comparando profpicere,vttoto conatuampliffimo, 40nbsp;amp; validiffimo exercitu cam impreffionemfaceret. Idque veriffimum efie quodCx-fàripfemonucrat,potiflima illius confilia amp; conatus ad Siciliam amp; Italiam Ipedarc.nbsp;Cuimalo vtremedium afferretur amp; obuiam iretur, nonaliam pofte aptioreminueni-ri rationem, quàm quæ ab ipfo Cæfare commemorata fuerat, vt fiias quifque contro-uerfias amp; contentiones faluti ac paci publicæ condonaret, fimulque omnes eodem a-nimo ad conlèruandam amp; defendendam communcm lalutem incumberent. Qu^-luntatem gratularetur, tanta etiam fe cupiditate teneri j vt non folùm opes impendercnbsp;fed etiam caput cuiuis periculo obijeerepoftet, quo tam optatx pacis arbitcraclèquc-fter fieret.Q^am lui animi cogitationem amp; cupiditatem vt aliquando reipfa præftarct, pnbsp;non alium fibi aditum dari inrelligcrc,quàm vt medium fe, neurri ftudentem autaddi-dum amp;neutriuscaufa damnataperpetuo fcruaret:nedumvt fibiautfux genti vllumnbsp;principatumaut dominatumea arteconciliare inanimum induceret,qua damnum,nbsp;molcftiam autiniuriam cuiquam inferre videretur. Quod fi tantum a Deo immortalinbsp;benefi-

beneficium fibi conferretur, vt vcl minimus effet ex ijs quorum operaillc ad tantam re perficiendam vti decrcuiffet,ipfam Dei voluntatem,quam fequeretur,abunde fibi manbsp;gnum operæpretium fore:vtmori fe potius optaret, quàm vt aliamlaboris mercedemnbsp;ac remunerationcmquæreretautacciperet.

C Æ s A R commodum Aquas Sextias venerat, quum hæc ad ilium mandataperfe-runtur. Inipfo itinere nonnihil damni acceperat, fed quod reipfa non tarn graue erar, quàm ob corum indignitatem amp; infimamlortcin, qui intulerant, pudori magis quàmnbsp;dol on crar.Nonnullis enim cxipfaregione amp;montofislocis ruff ici, occultis i emi tisnbsp;cliuis qui alpium anguff ijs impendebant, in infidijs collocati, facultate reigerenda: na-ijfubinde cgredicbantur,amp; nunc in primos nunc in nouiffimos mop in a to irruebant,nbsp;Vticgiones nequaquam laxare poffet. Neque vllus dies intermittebatur, quin lingulisnbsp;ducentenorum paiffium fparijs interiedis fubfiff ere, ac fc defendere cogeretur. Ac nenbsp;tum quidem ramen multum ipfis rufficis nocebat, quippe fimulatque fegrauius preminbsp;ntiebantjin fumma iuga ftatim fe recipiebant, quam ad rem tramites obliquos ac nulnbsp;lis præter fc nota diuerticula habebant,vt non tam difcederc quàm ex oculis amp; confpe-dltieuanefcercputarentur.Cæfarquum inde cafframoueret, ad turriculamquandam c^faradturrinbsp;iterfaccrecoeitur,quæàrufficis numeroquinquasinta occupataerar,qui fclopetos

f- nbsp;nbsp;---- --------- ----------------

etienturum eflet,interficercnt.Non enim dubitabant,fiidperficerenr, quin tantæauda ciæ facinus magno illis ff arct. Ac paulum fane abfuit quin quod ffatuerent perficerent:nbsp;ttamvnum quempiaminterfecerunt, quernCæfarem efl'efuipicabantur tumexinfi-gni amp; ornatiffimo paludamcnto quod armis impofitum geffabat, turn ex magno hominbsp;tium comitatu, à quibus etiam obferuari amp;: magno honore affîci conipiciebant, Cæffrnbsp;^d banc turriculam oppugnandam, coaélus machinas admoucri, oC totum exercitumnbsp;perincommode fine fubfiff ere iubet.Turris oppugnatur,rufficiin eius poteffatem dc-ditionc veniunt:quos omnes turn moræindignitate commotuSjtum ad reliqnos exemnbsp;plo perrerrcndos,nequid deinceps eiufmodi tentarentjfiifpedi iubet.Quum porro pi..-

Milites eniti non poflent, eo autem nonullos cum vxoribus, liberis ac pecoribus fecef-ignemvarijs locis fecundo rento immitti iuber. nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;faffum eff vt omnes miferè

t^ternati interirent:pauci quum ix incendio effugere conarentur,in hoff es incidut, qui vni quidem peperccrunt.Ea re plebs tantum in Cæfarianos odium cocepit, vt quif-^tiis in illorum manus poff ea vcniret,non mitiore conditione vtebatur, quàm vt fçuif-f nio amp; crudeliflîmo mortis genere periret.

C Æ s A R ad Aquas Sextias literas per curforem ab A feanio accipit, quibus ille Stiid apud eos perfeciffet ad quos miffhs cum mandatis fuerat,fcribit,non elle nimirum

hderaret, intelligere cœpit quid effe t Regem Galliæ in Gallia adoriri andere : vider etî— ( quanquam paulo ferius ) fupra vires eile, pecunias diutius ad tot exercitus alendosnbsp;^Uot varijs locis habebat,fuppeditare.Quamaddifficultatem vt remedium aliquaexnbsp;parte adferret, ( quando illuc femel ingrciiùs erat, vnde pedem Icuiter referre non po-^^tat,aut certc nolebat) hæc ei ratio in mentem venir. A mercatoribus Antuerpienfibusnbsp;”agctem pecuniæ vim mutuo acceperat : his cauerat turn numis quos illi Bcigij ordinesnbsp;^d bcllum gerendum^'onceffcrantjtumijs qui annuo reditu ex Hifpania,Neapoliamp;Si-'•diapendebanrur. Eos per nuntiumrogatvt reffitutionem inannuum tempus proro-intérim illis numis ad rei præfentis neceflitatem vteretur, fe damnum, quanti in-h ^'“’¦‘^ffctjex illorü fententia poffea repenfuru cffe,quôddiutius mutuumreddi expeda-’¦'^tat.Quos ad hanc fentenriam vt adduceret, nihil omnino reliouum facit, oreces pro-

GVL. B E L L A I I

Q nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;-nbsp;.............

Hoc miironuntîoCsefarh'iîranduïnînmodumdolerecœpitjquôdquumbel-lis fuperioribus,qüç per legatos folùm gefferatjtoties fœliciflîmè pugnaJlctjOuncquum ipfc intereffet ac prxeffct cum potentiffimo firmiffimo exercitu, poft tantam verbo-rum arrogantiam amp;c ferociam qua eum omnes vfuto fuiffe recordabantur, tandiii de-ftderc cogeretur, vt nihil honorificum vel illuftre hoc bello defignaretJtaquenouumnbsp;inire ccepir coniilium,aut(vt verius loquar) conftliü quod antea animo agitauerat, pcr-ficere amp; cxcqui ftatuir,fed ferius quam par erat, vt nimirum Fortuna tentarct, hoftem-que acrius inuadcrct.Quod quidem conftlium magno faUe illi bono ccffiffet, fi mature

r-K coß,t,„t. OS coli es ab imo leni ter accliues, ex qui bus in ipfam planitiem vtrinquc defpecius crar, occupabanuLarius exiguum Humen, quod oppidi mcenia alluitj per media in longitu-dinem caftralabebatur.IIlic Cæûr quum decimoquinto Augufti die cflet, communi-catoduntaxat cumducibus confiliojtnaHifpanorumjquatuorltalorumamp;quinqucnbsp;Germanorum milialcélade medianoÓte proficifciiubet, vtantêadlocum quemde-lhnabatperuenirent,quàmnoftriquicquamfcrciuiffent.IpFepriüfqüâdilucefceret,ianbsp;equum confcenderat, comices habens ducem Aluam Hifpanum , Alfonium Aualofi-um,marchionemVaftiumamp;FerrandumGonzagamItalos,amp;comitemHomiuroGcrnbsp;manum cum lediffimo vniuerfi equitatus flore. Cum hac equitum multitudincpcdi-tes paulo poft Fobs ortum non pr ocul Maflilia aflequitur, quum quidem ad conuallcmnbsp;quandam, quæ ad plagam maritimam pertinebat veniflent.

r N ffla conuallefuisfubfiftcre iuflis, ipfe vno marchionc affumpto cum fclopcia-P’™ manu adcxplorandiun oppidum progreditur, vtïdcbris faupeiSc oW,qu.siunenbus.ncedcret,ncaboppidanisanimaduerterctur,donecabbombardxnbsp;iaaumacccdcict:ïbifcparwnnisa;diumquæœodèdiruta.-fuerant,teaumconniiet.nbsp;lliinc marcluoncm cumkais aliquot fclopetarijs progredi iubet, qui locum comi- Pnbsp;percommodumeffc adcoUocandas machinas,op-pidumqaciUacmfamius effc audictac. Illc dum loci Äum circunfpicit, funulÂ: oppidum dthgentcrvallo hac parte cinaum videt,amp; fcab ijjquiadœœnia in ftationc mutnbsp;confpeaumeik fcnut ; complûtes euim iam oppido cgreiTos fuperiora itinera capef-lt;cre,vtatcrgorecircunucnircnt.Conlpicicndicaufaha:cfiiit.EquiquosCæ(3rincou-

conuallis hinc môtibus,illinc mari claufa reFonare cœpit: vt inde ftrepitus ad oppidum ipFum perueniret.

Æ cauFa fuitquamobrem fpeculatores eo attendus macerias illas amp;falcbras, quantum quidem oculorum acies pertingere poterat,circunluftrarent.Qimd dum di- 4®nbsp;ligenterFaciunt,marchionem non procul paucis comitatumdeprchcndunt. itaquenbsp;fclopctarij illi emiflî non exiguo numero Fuerant,qui cùm eum circumuenirent, fl quidem nullos haberet comités quàm quos obièruarant, turn verb, fl plures Fortafl'ein in-fldijs Femitis occultis amp; implexis laterent, inFeriores,vbi res poftularet, ne eflènt. Mar-chio vbiFeconfpedum eflêanimaduertit, alia Fc via quàm quavenerat,admaceriamnbsp;illam,vndc proFeétus Fucrat,recipit, Ita cauiàm euftodibus præbet, vt alios prætcreaadnbsp;macerias illas ftantes deprchcndercnr.Qiumobrem amp; alios Fubfldio milites cmittunt,nbsp;amp; aliquot machinis ad cam partem obuerfls ignem continuo immitmnt. Emiffæ in manbsp;cerias glandes ruderum magnam vim excitant, quibus diffdientibus multi turn interi-munturtumvulnerantur.nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;P

CæsAR fequamcelerrimclongiusaboppidoextraglandisiaduminvallcrccipir, quam vndiqumpendens maximal latiflimarupes tegebat, vndeFons aquæ perennisnbsp;featebaedbi cibum propere capit. Communicato deinde cu prarcipuis ducib. confllio,nbsp;ducem Aluam amp; comi tern Hornium circum Maffiliam manere iubet, qui Fpecie præ-berent,quafl oppidu obfidere cogitarent, Vaftium cu. equitib.mille ducenris amp; Paulum

COMMENT. LIB. VIL nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;175

Saxanum cum fex pedicum cohortibus mittit, qui Arelatum expIorarent-His mandat, L oppidum irruptione facile cxpugnari pofl'eiudicarent, Aluæ ôê Hornio per nuntiumnbsp;Lgnificarent, vt copias illi iimul coniungerent, dum ipfe cum toto exercitu aduenif et.nbsp;Sinautem ita munitum illis videretur,vt diuturnam obfidionem tolerate poflet,fe cumnbsp;Alua amp; Hornio confeftim ad Mafliliam rcciperent, vfquedum ipfe quid fieri placeret,nbsp;fignificaret.

His itaconftitutisGæfarincaftraquoveneratitinerejreucrtitur. Noftfiquos qppido exijfie demonftrauimus,aliquot ex hoftibus capiunt,vt nimirum illi globotumnbsp;iftibus perterrefaóti,quibus parietinas ilias dirui animaduerterant,palantes varijs lociSjnbsp;Vt quifque locum oportunum naiäus videbatur( quippe locorum ignari ) diffugiebant.nbsp;Captos ad Barbezium Regis legatum amp; alios duces Mafliliam adducunt.Ex quibus di-fcunt Cæfarem ipfumpaucis comitibus pone maceriam tumfuifle,quummacbina-f urn glandes illuc adigerentur,in capite caflidem Burgundicam cum plumis albis aunbsp;reis,amp; paludamentum Damafcenum album armis impofitum geilantcm.Hac re nundata n5 eft quod quifquam roget num plurimi turn extiterint quibus in ilium eruptio-nem fieri placeret: tanti eifeCa^farem vel capere viuumvel interficcre(qua in re tota vi-ftoria pofita effet) vt non dubitandu effet vel multorum morte,fl cafus ita ferret,rem të-tare. Alij, quibus immatura confilia amp;: periculofa minus cordi erant, oppidum militi-bus exhauriendum non effe cenfebant. Cæfarem non adeo prope acceffifle j quin fub-fequentemtantam multitudinem liaberet, qua?ad dimicandum, fi res flagitaret, cumnbsp;totoMaflîliæpræfidio idoneaefletiquinneillud quidemavero abborrere,vttotumnbsp;excrcitum pone fequi putarent.

A D banc fententiam dux illos caufx deducebant : Vna, quod fpeculatores Ion- « giufculeaboppido(ineafcilicct vallevbiCxfarfuosreliquerat)armorumemicantcmnbsp;ad folis radios fulgorem videre fibi videbantur. Altera, quod captiui fe, quum è caftrisnbsp;ptoficifeerentur, feiuiffe n egabant vel quam in partem ducerentur, vel Cxfarem fub-fequuturum fuifle. Qmbus caufis permoti verendum effe illi exiftimabant, ne fi pluresnbsp;ex oppido emitterentur,amp; prxlio commiffo hoftes maiore multis partibus numero fu-pcrucnirent, vel cogerentur ipfi fuos coram infpeiftantes fincre trucidari, vel fi fubfldi-Wm ferre conarentur, in oppidan compulfi hoftes fecumpermixtos forte introducerent. In hac altercatione alij mÆium quoddam confllium fequuntur, vt qui emifli fue-rant, reuocarentur, nec longins abire permitterentur, ne in hoflium infidias incurre-rent:horumloco alij integri celocibus amp; pifeatorijs fcalmis emitterentur, qui oramle-genres plagamillam extra hoftis confpedum adnauigarent, quoad locum ilium fupe-rarentjvbi armorum micanrium fplendor extarevidebatur.Hucufq; prouedti, fiquamnbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;.

boflium iliic multitudinemviderent,à quibus fc nequaquam confpeëfos efl'e putarent, turn egrefli conuallem quç adplagam pertinebat,circuirent,donec dumetaperagran-rcs ad arma eos cxcitarent,darentque opcram vt fpccie fimulati receptus eos ad certamnbsp;plagam,quam illis defignari oporteret,allicerent.Illuc aliquot triremes mitteretur,quxnbsp;îid certum temporis fpatium cundtatx eos tandem mediosmachinarumglobis neco-pinantes turbarent. Hxc fiita adminiftrarentur,nondubitabantquinabfquedamnonbsp;dedecore multos ex hoftibus intcrfeóturi eflènt : quin illud quoque addebant, fortenbsp;Vel Cæfarem ipflim vel ex primatibus quempiamfvt fortuna fiimmis non minus quàmnbsp;Uifimis minatur)illic,vt infortunium ferret,adfliturum.

Hac fententia omnibus probata ad rem pcrficiendam accinguntur : veriim Cx-far inde iam difceflerat. Noftri in litus expofiti, vti conftitutum fiierat, longo circuitu myrtosjlentifcos amp;:reliquaarbufta, quibus tota hxc regio obfita eft, peragrant, deinde fe confpeëlui dant, velutlongealijs è locis venirent. Dux Alua fimulatqueillos vi-dit,aliquot fcrentarios in eos immittit,quos adeo appropinquate, vt eorumnumerumnbsp;° Unirent, amp; ad fe rem confeftim renuntiareiubet. Equités pofteaquamillucperuenif-fent,noftrorum paucitateanimaduerfa, Aluamilico certiorem faciunt, ipfi interim vtnbsp;cos rctinerent,dum re cep turn parare videbantur, amp; ad eum locum elicerent, vnde nenbsp;Vnus quidem cladis nuntius euaderet,impetum in eos faccre cœperunt, Noftri qui omnbsp;liesfclopetarij erant,glandibus emiffis fibi eorum impctum non magno effe terror!

A z

tantifper velitando morari, dum fuonim confcrtam multitudincm pïæftolabantur: quum quidem nolhi artem arte deludentes, eam quoque allicere duderent. Qua pau-io póft conlpcifta noftri velut re inopinata fc terrore affici ftmulant,pedcm referunt,licnbsp;tarnen vt in fugam fe plane nondum conijcerent. Quum ad locum ad quem eos allicere iuflî fuerant,perucnifl'entjtum terga vcrterejfeque contcntiftimo curfu arbuftis pro-ripere cœperunt.Eo temporis veftigio iphæræ è tormcntis apertaplagain medianiho-ftium multitudincm crebræ emittuntur, quos breui ita exornatos rcddunt, vt aliorumnbsp;Corporibus, aliorum cruribus ôc brachijs ftratis, niorientium lamentationeamp;ftigien-tiumpauore arque confternatione, reliquis quiintegrierant amp;:incolumcs,tantumti-moréimmifcrint, vt omnes de fugiendo magis quàm cxperiundopcriculo laborarent.nbsp;Horum fuga fubita amp; terroris plena ftt:fed accidit quiddam quod eum valde auxit. Nonbsp;ftri enim qui arbuftis amp;: fruticibus fe rcceperant,ftigi entes tam acriter adoriuntur, v t il-lorum animos hæc opinio fubierir,efle cos primæ noftrorum exercitus acieiprxcurfo-res,quaft accepto nuntio Cæfarem è fuis caftris exijfle, ipfi quoq; Aucnione cgreflî pu*nbsp;gnandi poteftatcm faéturi eflcnt.

vt procul ab ora maritima diflîpatam multitudincm in vallem rupibus collibusque cir-cundatamcolligèrent. IbiIpeculatotcscollocant,quividcrentnumquipraztereaaccédèrent. Illic Alua dum fuos recenfet, cùm multos fe amiftfle etiam illuftres viros a- lô gnofcitjtum veto comitem Hornium,aliumq; cius propinquum ex Germanorum du-cibus, magno fane omnium ludu. Noftri pcrpaucis dcfîderatis Maftiliam fe recipiunr.

• Hoftes vniim ex noftris viuum captum ad ducem Aluam adducunt : ab co rem totam, quemadmodum ftifceprafucrat, audit, falfum etiam cfl'e rumorcm qui pcrcrebue-rat noftros caftra mouifte. Ipfe Dux cum reliquis centurionibus, quod iibi tot illuftresnbsp;viros perijftcindignarentur, hominem per fummam immanitatem quatuor cquisci-catis difeerpi iubent. Caufam tanta: immanitatis prætexebant quod Irai us cftet,quipounbsp;lo ante facramentum apudCæiàrcm dixiflèt,atque adeo trans ftiga amp; proditor omninonbsp;efle conuincerctur.

vaßiutAriia D VM hæc ficbant, Vaftius amp;Paulus Saxanu^quâ iuft] fuerantprogrclEdo-3® Craxiorum planiticm pertranfeunt(quos Campos^xofos appellant) neque quen-quam obuiumhabent. Adhancplanitiem paludes vernis non longe à ponte Craxiorum fubfiftunt, V t quid faifto opus eflet, inter fe deliberarcnt. Saxanus illic cum mulri-tudine manct, marchio triginta tantum afttimptis equitibus ad pontem venir,ad quemnbsp;'nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;feruandum viginti exillorum numero relinquit,ipfc cum reliquis pontem prxtergrcft

fus ad tumulum vnde oppidum defpiciebatur, peruenit: hune enim valde ofortunum efle narratum illi fuerat,vt oppidani mirum in modum obïîdione premerentur. Ac resnbsp;quidcmfichabebat.Subdudis enim illucaliquot machinis, deinde oppugnatione a-lijsmachinislabcfaftatoillo mûri brachio, quod cummuro huic colliiùbiefto inan-gulum coibat, ex eo çpllein mûri partem deicótam glandes cmiftæ facile dues fubmo- 4®nbsp;uifl'ent, ne ad irrumpentes hoftes arcendos concurrere auderent. Illic Vaftius gradumnbsp;ftftit, feque pone duo piftrina ventilata occultans, animaduertit folertia ciuium com-moditatem illam quam fe reperturû Iperabat,fublatam elfe, ipfe quoque à noftris ex opnbsp;pido confpcôlus eft.

Enimvero fiCæfarinitiojVticonftimcrat,Arelatumrciftàvcnirematuraf-fct,priufquam Mommorenciusprorexoppidum munire inciperet,perfacilcillierat nemine obfiftenteillo potiri : vnde liberum Rhodani traniîtum nadus, vel in Prouin-cia vel in Gallia Narbonenfi nos adoriri potuiflet, pro eo ac tempus amp; occafio in alteranbsp;Areiati/m mi harumregîonumrci bcncgercndæfacultatem præbuifl'cnt.Scdipftus proregisiuiluamp;:nbsp;r« Mi^entiii cohortarionc,ducum diligétia, militum indefatigato labore, ciuium denique ipforum jonbsp;induftria breui tempore adeo communitû eft,vt dccimotertio diepoftquaminceptumnbsp;opus fuerat,firmius multo ibi cftet,quà ante tredecim dies maxime hofti patere amp; mininbsp;me propugnari pofte videbatur.

C o M M E N r L I B. VII. nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;iSi

chia diuiditurcvnde duobus oftijs in mare influens infulain triquetram nomine Caina-roilam compleótitur.Calend. Auguft. illucingrediuntur loannes Caracciolus Neapo-litanus, princeps Melphitanus, amp; Stephanus ColumnaRomanus, quorum par eraf amp; amp; a:qua autoritas, vc vrerque Regis ibi legatus dicefetur. Eodem dieiilgreditur Antonius Antiuillanus cognomento Villerius rei machinariæ du6tor;.fecum duodecim tor-^nbsp;mêta turn maiora turn mediocria,ducentos item quinquagintafo flores adduceiis.Po-flcro dieBonouallanuscum fua equeftri turma quæ equitibus cataphradis quinqua-ginta conftabat, viginti infuper equitibus ex turma Boflana duce Montrolio Bonninonbsp;Bofïj legato. Hunc Bonouallanum, qui frugum amp; omnium reriim vaftitatem facien-lo dam vna cum comité Tendano fufccpcrat,vtfupradiólum eft,Mommorencius perli-teras Arelatum proficifci iuflerat, vt oppidum vna cum Melphitano amp; Columna tue-returjatque adeo equitum commemoratam multitudincm ad eum miferat. Quo iUenbsp;mandato accepte celeriter ad caftra fc confert, vt proregis fenten tiam amp; confilium plenbsp;nius edifceret,quid à fe fieri vellet, ecquid in muniendo oppido diligentiæ adhibitumnbsp;efle15 qüod antca ipfe ægerrimè defend! poffe nouerat. Breuiflima in caftris morafadtanbsp;Tarafconem venit:ibi équités fuos præfto habuit. Huius loei arcem,deinde Belcariumnbsp;quoque ad alteram Rhodani ripamfltum explorât,proregi quid flbi viderctur per lite-ras fignificatdd enim difcedenti illi è caftris mandauerat.Prorex ex eins fententia, quunbsp;nihil omittere vellet quod humana prudentia profpici pofl'e inrclligeret,ea loca muni-io ri iubetjijs Rabodangium Regis ordinarium prasguftatorem amp; Sarremigium rei machtnbsp;nariæ præfeôlum cum quingentis militibus præponit.

Arelatvm poftquampcruenit,literasamp; mandata principi Melphitano amp; Stephane Columnæ communicat, qui iam loca infîrmiora munire cœperant. Qua ta-nien munitione inchoata dues turn viros tummulieres magnus timor occupaucrat, #nbsp;niaximè verb vulgus ipfum, propterea quod complures matronæ nobiles, quæ oppidum antea incolebant(caeftenimillius regionis confuetudo, contra quàm in medianbsp;Gallia fieri folet, vt nobilcs.viri amp; mulieres in oppidis non ruri habitent ) farcinis colle-ftisalio migrate inftituerant. Eares plcbimagnum timoremincuflit,qubdinde oppidum non mcdiocriter periclitari fufpicarentur. V erùm Bonouallani aduentu, quod amp;nbsp;30 Gallus eflèt ,amp; eins linguam magisquàm aliorumciues intelligcrcnt, quum deniquenbsp;proregis Mommorencij verbi^f cui totius regionis incolæ maxime confidebant) con-drmaret nihil illis defuturum ^uod ad tuendum amp; defendendum oppidum conduce-revidcretur,matronæ illæconfirmato animo migrandi confllium abijciunt,Quofa-ö^umeft vtdcinccps omnium ordinum homines in opère efle incipercnt,locupletio-res etiam pccuniamfc collaturos pollicerentur. lUic præfidio étant circiter centumnbsp;triginta équités exijsturmis quas fuprà commemorauimus,pedites milleVafeones,nbsp;^ui tribunumhabebant loannem Foxium comirem Carmanium,totidemCampa-,nbsp;ï^i J quos ducebat loannes Anglurrius Turins, præterea fclopetarij Itali prope quadrin-gentLHunc numerum non fatis magnum iudicarunt dues, vt vim Cæfariani exercitusnbsp;4° ôccontinuas aggreflîones fuftinerent.Triticimagna fuppetebat copia,farinæ parumnbsp;admodum, ne vnum quidem piftrinum : itaque ftatuitur vt viginti quinque confleian-tur,quæ vel hominum induftriavel equorum vi verfàrentur. Vini quidem magna eratnbsp;pcnuria,fed magna fupportandi Rhodano facultas dabatur:quinetiamtum ducumnbsp;turn militum is erat animus, vt vel aqua bibenda, fl neceflitas cogeret, fe fuftentarent.nbsp;Quorum cnim fortitudine præditus eft animus, amp; ad res præclaras bene comparatus,nbsp;’j nc exprofluente quidem bibere detredant.Decreuerunt tarnen vt vinum aduehen-dum curaretur.Qwd ad carnes attinet, poterant nnllo negotio vno die ex Camarollanbsp;infula decern bourn millia accipere: hate enim è regione fita eft, fic vt Rhodani brachium duntaxatinterfit.Salc valde abundabant,pulucremvcró Sd reliqua qua: ad rem nia-Jo chinariam pertinent,non ita magna copia habebant.

Qv I B V s omnibus diligenter conflderatis optimum fa(ftu efle vifumeft,vtçrin-ceps Melphitanus ( qui hanc curam omnium rogatu, quod Regis negotia id poftulare videbantur,libenter fufcepit)ad caftra,qu3e ad Auenionem erant,proficifceretur,Momnbsp;naorenciumq; moneret vt quæ ad oppidum propugnandum vfui efle viderentur, mit-

A 3

181 nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;G V L; B E L L A I I

J J J nbsp;nbsp;tcret omnia, Dumillcabcft, rixa inter duos milites cooritur,quojfuftiakcr ex Ailgîùr»

ArcLt^ifedith i'^niscohortibus,altergenercerat Italus. Orta inter eosprimùm deinde paulatim in-inter milites, tcr vttiufquc commilitoues contentio ita exarfit, vt pene tota ad extremum multitude in Italos commouerctur arma fumcret,quorum parua crat fane pro Campanis mul-titudo:ficdeniquedimicaturvtferè octogintanumcrovtrinquecaderent. Italiadi-pfas Stephani Columnar aîdes Gompelluntur:eöfe rccipiunt,quódisamp;Gonterraneusnbsp;erat,amp; regij legati in oppido dignitatem tenebat.

C A M p A N I incenfis pugna animis adeo nullam loci quem illc ob tine bat, ra-tionem habcnt,vt non promifeue foliim cum ip fis Italis in çdes irruere conarentur, rum etiam non fecus ac fi cum perducllibus res cfict, figna co propere inferrent. Ma-chinam ad fores vfque trahunt,qua alij fores perfringendas cenfent,alij iclopetarijsnbsp;glandibus cos petunt qui colloqui ad feditionem pacandam cupientes, è feneftris pro-fpiciebant, quorum tres aut quatuor occiderunt:alij domos confeendunt, vt detraâisnbsp;tegulis irrumperent. Res ad miferrimum exitum fpettabat, vt magnum regijs negotijsnbsp;dctrimctumadcfi'c appareret: nifi Bonouallanus audito tumultu, cum decern autduo-dccim duntaxat c fuis equitibus, quos forte apud fc reperit, ftatim accurrifl'et, rcliquisnbsp;armatis amp;: cquis confeenfis propere fubfequi iuflis.Ipfe præfeftinatione, quodmetue-ret nc malum glifcerct,parmam manu geftans amp; gladio accinólus adeft,quum temporis Ipatium vt alia armatura fe tegcrct,nullum daretur.Vbi ad locum vcnit,Villerio pri-mùm,quern obuium forte habet, imperat vt tormentum inde abducat. Ægrè hocabnbsp;co perfici poterat, proptcrca quod vi amp; tormentarijs inuitis à feditiofis aduedumfiic-rat. Anglurrio infuper præcipit vt fuos milites hinc facclfcre iubeat:vcrum is necimpc-rio ncc autoritate qua apud illos valebat,quicquam profeeit.

• E o D E M temporis veftigio Broflius Bonouallani amp; Montroh'us Bonninus Bo-fij legatus adfuntcum totocquitatu armis amp;:lanccis inftrudlo,quemadmodum iulfi fuerant. Bonouallanus ex co numero viginti équités lcdosdifcedereiubet,quifingu-lis ædibus Italos inueftigaren t, cosque ad locum remotum amp; muni tum, quem ipfc ali-quando defignaucrat, pone Ecclefiam quam Maiorem vocant, ducerent : dcniqueil-lisvel capitis pcriculo cdicit, videantnequid illi detrimcntiacciperent: reliquosiubet J®nbsp;ad Colum.nx ædes fubfiftere, donee quid fieri vellet oftendcret. Ipfe cum decern ca-taphraâ:is,quos ex equo defilire iubet,xdcs obambulaiK,rationem inuenit qua eos po-fticointroduccret, ingrelTos adfeneftras prodirccompdlit, vtfeditiofi tandem illas jedes præfidio non carcre intelligcrcnt. His rebus conféras ad feditiofos illos fc confert:nbsp;qui équités ad feneftras colpicati in ipfum Bonouallanum fc tumultuari vellc prx fe fernbsp;re cœperût. At ille amp; vultu amp; oratione imperiofa atq; minaci cos obiurgans, demoftracnbsp;prætcr equitatumilium quematergo vidèrent,cohortes Carmanianasiaminplatcanbsp;armatas efie ( comitem enim Carmanium ipfius ex fratre nepotem elle illis conlhbat)nbsp;quibusfe accerfitisamp;alijsviribus quasadmanum habcret,facileeorum impetumnbsp;cfFrenatam audaciam reprelfurumcfle.Hacillioratione pereftifife recipiunt,quum 4®nbsp;prætcrca Villcrium rci machinariæ præfeôtum, amp; fuum etiamipforum tribunum, An-glurrium cum Bonouallano Bare vidèrent, qui etiam magnafideac diligentia in fe-dando tumultu vfifunt. Hos etiam comitabantur exipfis Campanis militibus nonnbsp;pauci, quibus hæc feditio aduerfus equitem torquatum amp; Regis legatum mota vehementer difplicebat.

Seditione pacataCoIumnaBonouallanopcrnuntiumvtadfevcniat,pc-tit. Quopoffceaquamvenitjoftenditle taminfigni accepta iniuria ineooppido non diutius morari decrcuifi'e ; ab co fummis precibus contendit, vt fc egredientem præfî-dioamp;:comitatuiuuarcvcIit,duminlocumtutumperuenirct,Bonouallanus contràdo- '¦ 'nbsp;cet nefas illi efie ita difcedcrc, quum amp; ipfc in oppido Regis iuflu cum imperio efiet, amp;: Pnbsp;Cæfitr loco tarn propinquoinplanicicAuilianafub Aquenficiuitatccaftra iamhabc-rct : iatius efie vt tota res vel Rcgi vel proregi nuntiaretur, vt feditiofi ifti exautoraren-tur, fupplicioque debito afEccrentur, in cuius locum alios poftea milites fubmittima-gis morigeros amp; publicæ vtilitatis magis ftudiofos oportcrct. Dum porro relponfumnbsp;à Rege accipcretur,nihiIcaufiEcflccur fibi metucrct,obfequentes milites amp; numeronbsp;amp;viri-

COMMENT. LIB. vil

amp; viribus ctiamnumfuperiores efle.Additinfuperfeinipfis ædibus pcrnoélaairu cfle, nupcraturum præterca vttotusequitatus amp;dimidix comitis Carmanij cohortes ex-,nbsp;cubiasillicagcrent,nequiddenuo feditionis oriretur. His tarnen Bonouallani verbisnbsp;Columnaàièntentiadcducinonpoteftdedquum timeret ne primahæcrixaaliampa-rerer,quæres publiais ncgotiisimpedimen to, iibidedecoriamp; probro efl'et,ahhrrcte-tiam fe oppidum abfque praefedo non defcrere,ipfum Bonouallanum remanere, quinbsp;quoniam lingua Gallicavtebatur,facile iis ipßs feditionis autoribus morigeris vteretur,nbsp;niaximè ft Cæfar prius appropinquarct quàm alij milites acccderent: quod femel ftatuenbsp;rat,in eo pcrfeuerat,nequerogare defiftit,quin cxoraret. Bonouallanus triginta ex fuisnbsp;cataphradisequosconfcendcrciubetdiorum decern pra’ire conftituit, deinde Colu-næ famulosprocederejpofteaipfi cum dece aliis,quos tandem reliqui decern nouifli-molocofequebantur.HocordineadportumTrincotalliumperueniuntnllic Colum-na flumen tranflt,Bonouallanum falutat,amp;: ab eo difcedigreliquos Italos qui in oppidonbsp;non itamagno numero fupcrerant,ei commendat.Quod ctiam eadem ratione præfl-dij ad profedionem dadi perfecit, amp; ad eum portum commeatum illis in pofterum vC~nbsp;que diem fuppeditandumcurauit.

R E B v s itaadminiftratis Anglurrio difertè imperat vt ex vniuerfis cohortibus principes feditionis autores perquirerer,quos flbififti vellet.Dum Anglurrius iulTa cx-equi parat,(erat autcmvir cum primis honefl:usamp;:probus, fed milites longe diflîmilesnbsp;habebat)ipfe interim ad Mommorencium proregem fcribit,dc iis quæ acciderant cer-tiorem facit,rogat aliquem primaria autoritäre mi trat, qui de rota re cognofcat. Mom-niorencius ilico principem Meiphitanumremittit,cui Potonem Rafinum fenefchal-him Agcncnfera amp; vnum cx prætorianorum præfedis attribuit:pofl; illos denique ma-chinaria impedimenta amp; alia quæ vfui eifent magno numero mittit.Cùm enim in vni-nbsp;nbsp;*

Uerlùm fumma diligentia profpiciebat quicquid hoftis conatum infringere, impcdirc Velrcrardarcpoircgtum verb huic oppido inprimis prouidendum eireftatuebat,nonnbsp;niodo quod magno futurum efl'et holii adiumento, fl co potirctur, fed quod folus ferenbsp;cxtcrisdiuerfumfentientibus illud muniendumeflTc ccniherat. Itaque flngulari quo-. dam Audio opcram dabat,vt omnia abundê, qux ad propugnandum vfui erant fuppe-ditarctur:quôd videbat,fl res male cefliiret,multos obielt;Âuros fatius futurum fuiflc ho-fti apertu dirutis munimentis rg^inqucrc, quàmnegligentius muniendo ei poftea obii-cere,qui à fe expugnatum illud cloriaretunvnde amp; illi maiores fpiritus fibi flimerenr,amp;:nbsp;noftrisanimivirtusamp;fortitudo labafceret. Anglurrius Bonouallano duosex fuarumnbsp;cohortium feditiofos in manus tradit, quorum iter fe nobilem efle prædicabat.Hi adnbsp;imbrices domus publicxfufpenduntur, cohortes in caftra remittuntur, ipfe Anglurrius grauiter morbo aftectus in oppido fubfiftit. Cohortes poftqua in caftra venerunr,nbsp;publica ignominia notantur,vexilla eripiuntur amp; haftilibus eximuntur,icditiofl omnesnbsp;publico praeconio exautorantur, rcgiis ftipendiis in perpetuum illis interdicitur. Duonbsp;bominummilliain eoruralocum mittuntur, quibus præerat Ludouicus Lucembur-gius comesRoflius.Is tarnen paulo poft ynà cumfratrcloanne Luccmburgio Chiftel-bo à pro rege acccrfltur,vtapud ilium in caftriselTent.Itaque mille cx iisquos adduxe-rant illic re]inquunt,quingcntis prxerat Marius Delphinas,totidcm rcliquis Gutta Bornbsp;bonefius.Reliqui mille numero vnà cum Luccmburgio in caftra reucrtuntur-.quorumnbsp;in locum mittuntur quingcnti duce Palaflio patriaFoxiano,totidem ctiam alij duce ba-tonc Rixouio Ocitano.

O p p I D v M interim contincntcr munitur, vt decimotertio iam die vndc maior mctus impcndebat,indc minus pcriculi quàm aliunde appareret, fexque propugnacu-lorum amp;: Citftellorum fubftrudtiones ad illud defcndcndum extarent. Illis machinenbsp;imponutur,aliifque locis collo cantur,quibus maximo vfui fore videbantur : prxfcrtimnbsp;Io in vctcritheatro quod Arcnarium appellant. Illinc prolpeiftusin ilium tumulum edi-turn,dc quo à nobis diétum eft,rcóta ferebatur;vt nulli quanrumuis cxiguo numero vl-laratione tuti illic conflftcre poflent.In hoc theatro dux machina: loco maxime oppornbsp;tnnocollocantur, vndcin omnes vndiquepartesglobi cmittercntur. Has munitiones lat»,»nbsp;Vaftius ex eo loco profpiciebat,vbi fepoft piftrinavcntilata occultauerat,quemadmo-nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;con/pich

dumànobisdiétum eft. Illinc opus fpedansfatis iudicat commoditates illas omnes

A 4

184 nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;GVL. BELLAII

I J 5 7. fublaras eire,quibusfeinoppugnandooppidovfurum efle fpcraucrat. Sedremitaha-bereipfo vliinonfolum afpeólu haudmultointerieólo Ipatio, neq;idlincvitæ difcri-mine,didicit, A noftris enim Gonfpedtus,ftatim à fenefchallo Agenenfîjqui vnà cum Bo nouallano deambulabatjVillerio reimacbinariæ prçfecto peritiflîmo diligentillîmonbsp;indicatur. Istamfcka colliniatione duas machinas dicatro impolitas ad ilium locumnbsp;obuertitjVt nifi Vaftius accenfum ignem confpicatus, fubita corporis declinarioneènbsp;loco execlïïflet,a6tum de eo plane vidcretur.Glandes proximo ilium delapfæ magnamnbsp;terræcopiam excitant, qua Iparû forte petitusequus cuiinhdebat,conuerfus iniHudnbsp;iter quo vcncrat tanta rapiditate fertur,vt nulla ratione cohiberi potuent,donee ad vi-ginti iUosequitesquosadpontemcuftodiendum reliqueratjperuenirct. Illincfecum 10nbsp;luis maiori celeritate recipit quam venerat : qubd oppidanorum ad arma coneuffumnbsp;clamore lîgnificari audiebat. Itaqueverebaturne prins opprimerctur,quàmadfuorûnbsp;multitudinem veniret,quæ pone ilium tumulum condita late bat, quâ ad loca paluftrianbsp;itur:qui locus fex ferè hominunl millia capere poterat,vt ab oppidanis minime confpi-cerentur.Quæ fane fuerat caufa cur fibi ab illo tumulo tantopere metuerent. Etenim lînbsp;illud tantum periculi extitiflct,qubd illinc in oppidum profpedus dabatur,quôdq; machina: èloco fuperiorioppidum interius nullo obiedo vallo toto muribrachio noftrosnbsp;prohibiturçvidebantur,ne ad irrumpentes hoftes arcendos ad mûri ruinam concurre-rent,ac non etia patuiiretlocus,vbi tefti hoftes magno numero collocarentur, quima-chinisprçlîdio elîcnr,nc egreffi oppidaniillas vcl occuparct,velclauis adadis obftrue- 20nbsp;rentmon fuilîèt profedfco tantopere illc locus editus pertimefeendus.

Princeps MeIphiranus,Bonouallanusamp;fenefchallusAgenenfis,vrtotoop-pido magn^a feftinatione ad arma conclamarctur efficiunt,non quô eruptionem vHam

• faccrecogitarent,fcd vtmilitum virtutisamp;animipericulumfacerent, Horum tantam alacritatem cxperiuntur,vt non minus fpes quàrnftudium ftrenuaillorû adpropugna-dum oppidum indullriadeincepsvtcndieisacccfl'crit.Mœniaflatimlàtis conh'rtoho-minum numero complentur,certa ex hngulis cohortibus multitudo ad locum qtiö c5-clamati one faóta coire oportebat,præfto cftdîgna in loca conftituta infcruntur,qua: ta-ta militum multitudo comitatur,vt qui circum muros in ftationibus coHocati eranr,de-lîderari non putarentur: vulgo toto oppido crumpendum elle ingenti clamorc iaétaba- jonbsp;tur.Atduces,ad quos crebri ex hoftium caftris nuntij -.||'crebantur (maxime monachinbsp;cuiufdam exFrancifeanorumgrege opcra,quemillicB^nouallanushabebat:nuntiumnbsp;acceperantCæfaremnonnifi de Arclatooblidcndo verbafacere) fuoscrumperenonnbsp;patiuntur,nerotus Cæfariscxcrcitus nouiflîmoloco elTet.Horum tarnen egregiamvonbsp;luntatem ampliffimis verbis collaudant,in ea vtpergat cohortantur,quam adillud temnbsp;pus refcruarent,quod duces oportunitate oblata commodumiudicarent ac præcipe-rent.Deccm tantummodo équités cataphradlos oppido cmittunr:quos co progrediiu-bent,dum deprehenderent quanta cum iis effet multitudo qui in tumulo confpeéli fiienbsp;rant,quid deniquehoftisconlilij habcret,cognolcerent.Longèilliprocedunr,vtncmi-nem obuium haberentdn ca quidem vallc depreflaamp; paluftrivbiin infidiislanierant, 0nbsp;equorumveltigiaobfcruanr,tumitineris ligna, quo fe vnà cum peditatu receperant,nbsp;agnofcunt.Sedillimaiore feftinatione quam vénérant reuerfi,feex noftrorum oculisnbsp;amp; conlpedu fua celeritate fubduxcrant.Duo ruftici in fruticetis reperiuntur,quô fe prçnbsp;metu abdiderant:cxiis noftri audiunt,amp; in oppidum renuntiant,hoftcs rota multitudi-nc illinc fcrecepillè,omnes fimul adSammartinum qucmvocant tranßilfeiquilocusnbsp;ab oppido amplius mille palîùs abeft quâ iter efl Maffiliam.

Interim commeatus,machinarûmultitudo,amp;; rcliquæ munitiones quæMel-phitanumamp; Agcnenlèmfubfcqui debebant, aduehûtuninter cæteradecemautduo-decim vini naues adfunt,quamaxime re ex toto commeatu illi egebant: pulueris tormë tarij amp; fclopctarij non cxiguacopia,rcrum præterea c quibus lance.-r,ollæamp;malograna pnbsp;taigniuomaconficiuntur. Horummagnam multitudinem faciendam curant: erate-

• nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;jjim quidâ in oppido tormentarius huius artis fcientilfimus : qui aliquando cquitibus

Rhodienßbus opcram fuamcolîocaucrat. Eodem tempore aliquot Cæfaris triremes ad turrim oftio Rhodaniimpoßtam accedunr, quam tormentis diu concutiunt. Quinbsp;turrim euftodiebant, nullo fè metu alEci præ fe fcrunt,acritcr propugnant, in vnam exnbsp;trire-

COMMENT. LIB. VIL

trireniibusglandibusimpaólis h oft cs vehementer lædunr, quos ad extremum fthne . ft [feeder e cogunt, ægrè admodum ferentes quod conata pcrficere non potuiftent. Co-filiumenimfiierat capta turriRhodanum ponte iungere, quo in Galiiam Narboncn-Lemtranftreliceretjfpe non dubia addudi,fore vtmultaoppida cius regionis occupa-î^cngquç opibus ditiffiina,defcnforibus parumrefcrta,(5c opcrc minime munira erant.nbsp;Rex quod huic turri mctuerct,iam Nemaufum, Biterras amp; in alias vrbes prxfidiade-duci cafq; muniri iuflcrat,præter eos qui à Candenario tora prouincia Narbonenfi connbsp;Icribi prarfto eftediquid vrgcret,iufli crat:quorum maximus poftea vfus fuit, tametflnbsp;turn quidem nihil effet neceffê. Itaque Régi mire grata fuit eius opera virtus qui tur-rim défendit: qui quidem prarter iniîtum illud reifortirergercndæftudium,eo maio-rem adhibebat diligcntiam,quôd adolcfcens inrixafacinus commifîffet, cuius culpamnbsp;amp; memoriam dclere conabatur. Ncque fpes fane eum fefellit : Rex cnim tam ffre-nuum fafttum remunerari ftudens culpam illi condonauit : quin ipfc poftea (Vicontionbsp;üli cognomen erat)ordincs duxit,amp;quingentis peditibus in regiis bellis præfuir.

H A V D multo póft oritur alia feditio,non minori fceîercneque leuiori perieuîo quàm ilia altéra.Cuius hoc fuit initiû. Arzacus Brixius patria Burdegalcniis n. peditibusnbsp;fub tribuno Carmanio præerat.Ex iis duo quû in ftationc eftènt, duos annonarios præ-rercuntes(qui arietes in caftraducebant)côfpicati,ftatimè muro fcalis admotis defeen-

quioperifaciêdoincûbcbat. Egreffiquinq; autfex arietes illis per vimadimunnquiad Comité Carmaniû (ex cuius cohortibus eos elle fcicbant)hac iniuria cxpoftulaturi cofunbsp;giûtjftbi vt fatisfîat,pctunt.Ille ius non denegat,mox fontes coprehendi,amp;: Mclphitanonbsp;atqueBonouallanoinmanustradiiubet,quosftatini in vincula carcere publico con-iiciunt.Exiguo intcrieftlo ipatio Arzacus Bonouallanum adir,captiuos reftitui, amp; hancnbsp;nbsp;nbsp;•

culpam illis ignofei poftulat.Reipondct Bonouallanus fe cum Mclphitano principe ea de re aClurumffe quidem quicquam conftitucre in re tanti moraenti,nec v elle nec de-bcrc,qu£epericulofî admodum exempli duabus de caufis erat, primùm quod ftationcnbsp;reliâramuros addeprædandumtranfiliifl'ent: deinde fi nulla de iis pœna qui huiufmo-dilatrociniacommittuntjfumatur,futurum vt oppidum in cgeftatem,prasfertim Carfare tam propinquojincidcret. Abacus cùm alia quæiratus animus fubiiciebar,rcfpoder,nbsp;turn verb nifi reddantur captim,permultosefte quibus hoefafthum minime probare-tur.Excipit Bonouallanus,amp; dÜèrtè Regis verbis illiimperat,vt q uotquot ex fuis elle in-telligeret,quibus difeipUnæ militaris amp; inftitutorum belli vioîatores caftigari non pla-ceret,ipfc cos oppido eiieeret. Arzacus nihil ad hæclocutus, vultu amp; geftu indignabun-do cgreditur.Eodem die poft cœnamquumMelphitanusamp;: Bonouallanus oppido ex-dffentjVt in agro procubitorcs collocarcnrfvigilias iniquasverbo caftrenfl appellant)nbsp;^milites quibus ad cam rem vtifolebant,variislocis iparii eflenr, vt omnis opprimé-di oppidifacultas toUeretur: Arzaci milites quingentinumero feditioncm mouent, acnbsp;Vafeoniam magna voce inclamantes,vtconterraneos commouerent, refttà incarcérénbsp;^agno impetu ieruntur,fores effringerc amp; euftodibus vim inferre parant:nequis ad o-pcmfcrcndamaccurrat,adomnesplateæaditus quæante carcerem erat, fclopetariosnbsp;haftarios difponût.Tumultus rumor ad aurcs Carmanij peruenit,qui quod tribunusnbsp;militum erat,eô propere accurrir,amp; ftriôtum manu gladium geftans fe illorum audaciçnbsp;bis proficit,imô bis aut ter paulum ab eo abfuit vt interficerctiu'.Melphitanus amp; Bonouallanus rc intellcdamagna feftinatione accurrunt. Verùm non ita potuerunt tempe-ftiuèaccedcre,quin fores curiæmunicipalis(vbi career erat) effraébæ, tabulae amp;: moni-menta in ignem conieifta, milites amp;: reliqui quotquot vinéli erant, foluti plane ex erga-ftulo extrafti client.

D V c E s tantum ho cfacinus co tarnen die diffimulandumcffecéfent,idveriti,ne dumfccleris autores coquiriiubercnt,deteriusaliquid cotingeret, domus diriperetur,nbsp;Virginesacmulierespervimconftuprarentur,aliâquc defignarentur quæ fetê folentnbsp;hominesimprobi,quibus facultas quædam £cdesnoâ.eintempcfta(qua:,Vtaiunt,pudonbsp;re carct)perfcrurandi obiicitur.Præftarc ftatuunt,vt Bonouallanus accerlîtis ad fc omnium aliarum cohortium ccturionibus,cum eis agereqvtfuæ quifquc cohortis prima-

185 nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;GVL. BELLAII

r 5 7’ riosmilitesfibiconciliateftudercnt, quoauxilio adexemplumin iftosaudaciafuren-tes edendum effent,bæc ab omni ratione amp;: æquitate pro ribs aliéna effe, quanti omniû genere Gallorum qui militabant,apud Regem intereffet, eorum culpa huiufmodife-ditiones crebro contingere,qua: caufam ci præberent,quamobrcm milite externo de-inceps non domeftico vteretur.Hac oratione Bonouallanus Ôc autoritäre qua: valebar,nbsp;eorû animos fie affccit,vt fe omnes operam daturos pollicerentur,v t in fontes animad-uerteretur,amp;quiaduerfariauderent,vniuerficoncidcrcntur. Pofterodie mane Mel-phitanusamp; Bonouallanus comunicatoprius confilio comitem Carmanium ad feac-cerfunt,hunciubet tympani ftrepitu amp; vexillis explicatis fuas cohortes ex oppido edu-cerc,vtin caftra ad Auenionem proficifeerentur, nolle fe homines turbulentos in oppi ronbsp;do diutius pati,cuius tantum eilet momentum,quódquehoftis obfcil'urum fe quoudienbsp;minaretur.Multa ille tergiucriàtus amp; reludatus tandem porta Craxiana fuos cmittcrcnbsp;cogitur.Melphitanusamp; Bonouallanus equitatum omnem, duo peditum millia ex aliisnbsp;cohorûbus ôcciues circiterquadringentos(quibus Aquarius oppidiciuis præeratjpor-taTarafeonenfi exire iubent. Hisitaconftituüs Carmanio imperantvtduas cohortesnbsp;fcorfiim inftruatjvclle fe videre quantus in vtraque militum numerus eilet. Arzacumnbsp;vocant eius cohortis centurionem àqua tumultus initium fadtum fucrat,prxcipuos fe-ditionis autores i n confpeélum dare eum iubét.Is duos miferos gregarios producit, hosnbsp;eile maxime feditiofos affirmât.nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;illi quum fibi iàtisfaôtumcilè negarent, prxcipe-

réntquc,vt alios amp; quidem præcipuosadduceret, de quibus capitale iùppliciumcæte- lo-^ ris inipedtantibus fumereintenderent,reipondetArzacus,fi in omnes fadti participes a- 'nbsp;nimaduertere liberct,ne vnum quidem exceptûiri. Duo illi in manus latrûculatori tra-dunt,quosinoculisexercitus fuipendi iubet zcæteri omnes vultu amp; voce fignificarc,

• grauiori etiam fupplicio dignos eile homines contumaces amp; feditioibs,qui bonorum omnium congreifu arcendi eilènt. Arzaco fignum adimitur, ille cum fuis ex cœtu de-turbatur:hiabfque tympanototammultitudinem peruadunt,iubenturad proregemnbsp;in caftra proficifci,cuiusarbitraruicommittebant,vt autveniam illis dater, aur debitonbsp;fupplicio pergeret afficere. Cafmanius Arzaco fignum militare comodatô rcddit,quonbsp;in caftra proficifccretur,ea tarnen conditionc ne illi deinceps explicate abfqueprorc-gis permiffuliceret.Ille aliud iter arripit, neque vnquam reperiri potuit,quantacunquc jonbsp;diligentia vndique perueftigarctur.Ipfe quidem MomÂorencius conftitucrat abipfonbsp;Arzaco non à militibus fadti rationem repofeere. Militef quoque diuerfi amp; palantes arnbsp;lio atque alio itincre dilapfi abierunt:neque vllum poftea in eo oppido facinusjcontu-macia aut tumultus extitir.

HI S omiffis ad Regem nuc'rcucrtamur,qui Valentiæ de illo Cæiâris ad Maflïïiam aducntu,quem commemorauimus,nLmtiumacccperat.Q^nquam porto ftatim póftnbsp;nuntiatumfuerat eumnondiumotatum, parua admodum fpe oppugnandinedüpo-tiundi oppidiilico diiceffiile,tarnen huius rei fama breui peruagatur,amp; tota aula incrc-brefeir: vt non modo de ipfo iam hominis aduentu amp; machinis ad oppugnationem ad-motisipargerenturfermones,fed etiam narratetur eum otfto dierum ipario ipias no- 40nbsp;ftrorum munitioncs aggreffurum eile. Hic rumor à tenuibus ortus ad primates ipfosnbsp;permanauit: nec veto ranquam de re formidabili id dÜl'eminabatur (qualiter folentnbsp;rumufeuli cum metu in aurcm infufurrarijied publice data omnium voce prxdicaba-tur,vclut rei cuius fœliciffimus fperaretur exitus. Hæc quû palàm enûti arentur,non eftnbsp;Weitrici nei- quod quis roget vtrum Henrici modo Delphini amp; Britoniæ ducis,qui apud Regem pa-trem ac dominum colendiffimum erat,incredibilis quædam cupiditas animum fub-cHÿiditM. ierit,vtrum omnibus quos apud pattern gratia amp; autoritäre plurimum valere inrellige-bat,valde inftaret,qui fibi adiumento eflent,vt cum paths venia caftra adiré licerct. Acnbsp;tanta lane ille cupiditate huius rei ardebat,vtpræ metu quo afficiebatur ne ferius adef-fe tjCxfaris audaciam amp; alacritatem ad nos adoriendos vberius multo quam cxitus iple pnbsp;comprobauit,prædicarct:neque vllos nifi his de rebus Icrmones inter familiäres ac no-tos habebat.Pra-’cipuc verb quiritari folebat,fi res infaufto cafu ita ferret, vt Cçfar priornbsp;hucadueniret,nccipfeadeum excipiendum præfto effet,ccqua inpofterum Ipes Ib-perellctfore,vt tarn opportuna fibi daretur facultas,qua tyrocinium edcret? ecquandonbsp;arquius aut gloriofius bellum contingerct, quo poftquam diuinitus in hunc gradumnbsp;elatus

COMMENT. LIB. VII. nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;287

elatus cfletjcum tarn nobili aduerfario comparatus fui periculutn fa'cerct’Bellum énim gcri pro chariffima patria tuenda,à qua fubmoucndus cfl'etjpotentiilimus hoftis Cæfarnbsp;muleis antea viótoriis clarus ille quidem,fcd nunë, fi amp; apparatus noftef fpeélarcair,nbsp;æquitatis ratio haberctur,cladi accipiendx ptopofitus.Deilique eum efle hoftem, quonbsp;^uperato viótoriam omnium maximam amp;illùftriflîmam quævnquam homini conti-gcrunt,ccrtö expeétari: vidoreautem ôftenfiônemfôrtiterpræliandonullo dedecorcnbsp;contaminatam futuram.

H Æ c p affim animo agitabat amp; diôbtabat:quæ tarnen quia non fatis mature fe co-^equuturum Iperabat, quandiu eorum duntaxat opera vteretur qui apudRegem étant b (fie cnim animus magna cupiditateincenfus vel breuilfimæ moræ impatiens eftjom^nbsp;nés alias rationes inire cœpit.Cum Mommorencio per nuntiosj quos in caftrà crebronbsp;mittit,agit,vt ab eo literas ad Regem feriptas quales cüpiebat,amp;; çcrmm hominem cumnbsp;mandatis impetraret.Rex qui reuera fummanl ex eo voluptatem capiebat,quôd in filionbsp;falem ad bellicam gloriam amp; res præclaras ardorcm agnofcerer,qualem in feipfo fuiflcjnbsp;quum ea ætate effet,recordabatur,quo magis apud fe animi fummam alacritatemlau-dabatjCo fedifficilioreminconcedendo præbebat: quôd fîmulatione repulfæhtinca-nimumiamhoneftacupiditate quxrendæ nominisgloriæ inipfo iuuentutis flore flagrantem magis ac magis inflammare vellet.Tandem fe ptecibus expugnari fînit,aut(vcnbsp;'^erius dicam)fe vinei flmulans,quodin primis cupiebat, velut nonnihilinuitus concc-^0 ditlarn vires fuas coniunétas amp; paratas vidcbat,ac talcs quidem vtabfque remeritatisnbsp;culpa illis cum hofte cogredi minime dubitarct,pcrflcerétque reipfà quod iampridemnbsp;m animo habuerar,vt ipfe redà eo exercitum pra.’lio decertaturus duceret,quô hoftemnbsp;progrediaudiebat. Itaque quumfatis feiret filiofquemndriquam profedo fiuift'et pri-mum belli fpecimen ac tyrocinium in expeditiijne nimium periculofà ederc) talcs futu-nbsp;nbsp;nbsp;•

foscomités,vtdiuinofauorefretus.necdamnumvllumaccepturus, nec dedecus ad-niiflurus eflet,quum infuper ipfe breui eum fubfcqui cogi tarer, vt hanc honoris ftirpê, ex qua incomparabilis virtutis friuftus expcctabatur,in gcncrofo iuuenis principis cor-‘^efatam aleret atque educaretilibenrer hanc ci gloriæ vfuram concedit,vt iili apudnbsp;tantum exercitum,tali ætate,aduerfüs tam potentem hoftem, quiipfe aderat, proregisnbsp;5® Scimperatoris nomen tribueret.

A M O B R E M vbi quc petebat conceflîfler, amp; animo amp; oculis in eum con-nerfuslicalloquitur,Nunc,inqiÿt,Henricefili,cumbonameavenia cûmque eoanimi ^rdore quem in te nequaquam damno,proficifceris eins arris futurus difcipulus, quamnbsp;^ealiquando feire acfaâ:itare(quætuiiftaeducationc dignaexpeftatio eft) oportet: lienbsp;^amen vt turn ea tibi vtendum efte intelligas,quum caufam ea rationc tollere te purabis,nbsp;ne pofthac,vel fæpius vel maiore populi damno Sc regni pcriculo ea vti necefte lit. Illicnbsp;Mommorenciumamp;: multos cum co belli duces peritos repcrics,quibus equidem pronbsp;fingulari in me amp; regni falutem ftudio debeo plurimum.Huie feparatim te eo venire dinbsp;ces non imperandi,fed difeendi caufa vt in poftcrum impcres: huic porro vna cum cæ-tcristeeos adiré dices, vtfuamilliteartem doccanr, rogabis vt tcei tyrocinio alfuefa-ciant,quod turn tibi turn illis honor! lit,ad Dei in primis cultum atque huius r egni vtili-tatem conducat. Comem teillisamp;affabilem præbeto,eoruih tibi amoremac ftudiumnbsp;conciliato,qucmadmodum frater optime inceperat. Potiftimùni id operam dato vt tavern teomnesexperiantur,vtriiliis efl'eSj qui eSj cum tc ell'echr optent caufam haberenbsp;^idcantur.His ab fe eum verbis dimittit, qui minima inora adirer faciendum accingi-nir.Ibiveroiuuenesaulicinobilesfatisprodunt,quamvehement! voluhtate arma ca-pelfenditenerentur.Nemo cnim fuit cui non honoris infitumnatura ftudium punótonbsp;temporis omnia ad proficifeendum necellaria parata confecerit. TriduO Delphinusnbsp;^ncaftra venir, MommorcnciusobuiamillicitrapontemSorguiumprocedit,vt eumnbsp;Î0 niagnatribunorum,ccnturionumjaliorùmq; qui aliquem dignitatis gradum in caftrisnbsp;tenebant,multitudine exeiperet:quibus eum comitatus in ædes fuas dcducit, eifque il-nceirit,vt illic tanquam imperator ptætorium haberet. At Delphinus eum migrate norinbsp;patitur, fatis lib i elle diccns 1Î ædium partem teneret.Itaque limul habitant,vt Momme»nbsp;rendus omnia pro imperio,vt antea fecerat, adminiftrarct, Delphinus illius conlilionbsp;,fcntentiaperpetuó vteretur.

facile iudicabat hollem fame breui compulfum iri, vt vel nollros in ipRs munitionibus • loco iniquillimo adoriretur,vel Prouincia maximo dedecore dano excederet, Ne-que verb quicquam referre videbat,fi eum abfque pugna amp; difcrimine potius confiéenbsp;^etjiis fubllrahendis fine quibus confillere nequibat, q fi periculofo prælio fuperaret.

Hoc fueratperpetuumamp;:conflanseiusconfilium.Sedextiterantfemperapudeu

^on pauci,qui quanuis initio,quum de rei fummadeliberarctur, rationibus vtrinq; exit» penlis in earn fententiam pedibus iuiirent,non tarnen earn penitus probabat:fiue quod illius autoritati magis tum defeÄent,quam fententiam mutarent : line quod reuera itanbsp;tumfcntirentilliquidcm,vióli jationibus quas contra fe facere animaduertebant, lednbsp;polleaadprimamfententiamredirent,quumRcgiascopias indies augeri perlpiceret,nbsp;^tiam ad prxlium cum holle committendum pares viderentur.Q^cunq; tarnen cau-fa fitjij ipß plerunque fermonibus priuatis cundabundam illam hominis prudentia nonnbsp;Jta laudabant,quin nonnulla tantæ tardiratis partem timori amp; animo pufiUo tribuerent.

* orum poll Delphini in caflra aduentum,iuucnes vniuerfbs conlentientes naéli, (quotum hoc Ingenium efl,vt pericula eo minus timeant,quin eo dulcius bellum videatur, quo magis inexpertifunt)quoties pollea concilium de rerum fummahabebatur,difce-ptabatürque num ex vfu magis eilet propius holle accedere,anprællaret cunólando amp;nbsp;diflîmulando rem,vt adhuc feccrant,protrahere:toties illi fententiam fuam denuo fua-^erc cœpcrunt:vt profeótó liberius amp; apertius hac de re iam cœptum erat agi, multiq;nbsp;iullabanr,vt promoueretur exercitus,amp; MalTilia obfidione liberaretur. Quam fenten-tiam non Iblùm lêquebantur,qui initio earn lîbi probari apertè ollendcrant,led ad earnnbsp;iis quoque qui diuerfum antea fenferant,nonpauci adducebantur,vel quodpræfcnnbsp;tibus Régis viribus confili de priore fententia decederent,vel quod iuueniliprincipis a-tiimo gratificari amp; oblêqui lluderent,quem incredibili cupiditate flagrare videbant, vtnbsp;luæ virtutis dimicando tellimonium daret,amp;nominis celebritatem propagaret. Namnbsp;t^urtandem(fîcenimdiâ:itabant)illitamhonella amp; excelfa cupienti non obtempera-îo rent?CurilIumfallerent,amp;:quadamquafimalignitate, tamopportuna amp;:aperta facul-tate famæ ex bello in ipfo iuuentutis flore quærendæ fraudarent, quam diuinitus datenbsp;^Ppareret?Quàm rationi confentaneum eiret,vt copiis auôlis quas Rex immenfo fum-Ptu conduxiflèt,eodem le munitionum vallo defides continerent,quo fe in illa paucitanbsp;to,quum hoRifullinendo impares étant, cinxilTent’Satin’ hoc fibi elfe deberet, quod tanbsp;tiumcrofo amp; forti exercitu fupra hoflium vires callris conclulî,expeôlarent dum illi adnbsp;B

hoilibus conteniptum venirent,quiinipfo propè exercitus confpcdu oppidum quale eft Maffilia,obfiderc non dubitarent,præfercim tam exigua hominum manu,qui vix fanbsp;tis multi eftèntjVt pedibus equorum vice ftraminis ftibicdhi prius calcati comminuerennbsp;tur,quàm Cæfar to tis copiis fubiidium ferre pofl'et?Minimè verô,inquiüt:id potius no-ftri honoris difpendio fpondemus,ncque reeufamus quin nobis iempitcrno in pofterunbsp;probro rci bellicæ imperitia amp; infeitia obiiciatur,modô copiç c caftris educantur,fi quinbsp;Maflîliam obfident,è noftris vnquam manibus aufugient.

Non deerant tarnen qui in prima fententia nihilo fecius perfeuerabât,cenfebant-que tutius efle,vt vidoriam fine fanguinc amp; pulucre reportarent, vt lànè certa ipes da-batur fore vt breui talis viôloria confequeretur,commeatu duntaxat vndique interclu-dendo,quemadmodum adhuc fecerant. Mafliliâ fiquidem viris, re frumentaria amp; cæ-teris rebus probe communitamefle perfpedum habebant, cæterùm opéré ipfo adeo firmam,vt humanis viribus aut conatu nulla ratione expugnari aut capi poifet.Q^m-obrem fi eandê modo belli gerendi rationcm fequi pergerent qua vfi antea fucrant,fierinbsp;nullo pacto polTe quin Ca:faris exercitus à feipfo conficeretur amp; diflîiparetur,præfertimnbsp;quum fames amp; lues in corum caftris acrior in dies grafl'arctur. De Mommorencio hocnbsp;ftatuebanr,Regem,quum eum à fe dimitteret,tam apertis mandatis confilium fuum il-li patefecifl'e, quæ ille amp; memoria tenebat amp; articulatim fequutus fuerat, vt noUet tamnbsp;firmis iadis fundamentis reliquum negotium ancipitiinfœlicis exitus aleæexponere.nbsp;Itaque tametfi maxima diligentia amp; induftria omnia velut ad pugnam poftero ipfo dienbsp;futuram parabat,certû tarnen efl'c nihil quod quidem alicuius momenti efler, toto hocnbsp;hello cæco fortune arbi trio committere,nifi forte extrema quædam ncceflitas occur-• reret,qua inuitus cogcretur,quamque nullo humano confilio cauere aut prxuidcre li-ceret. Cur enim,inquiunt,vidoria,quam rantumnon in manibus iam haberet,vitro innbsp;dubium adduceret,quum hoftem non minus confilio amp; arte quam armis vinccre glo-riofum fit’Cur fuorum fanguine ac vita abuteretur,ex quibus in prælio permultos eófq;nbsp;omniu fortiffimos cadere neceife eflet, ctiamfi fplendidiifima viéloriam cófeque-tnorentij cott- rctur’His rationibus quas vtrique pro fe afterebant,Delphinus auditis,etfi dubius non-fihumprobat nunquamnutabat,feque illo animiinfito ardore acm^nitudine in diuerfiun fenten- }o

ftrum acquirebamus.Quare ira conftituit Delphinus,vt omnia earatione gererenturquam adhuc fequutifuerant,nifi forte nouihoftiumnbsp;conatusnouiconfilij occafionenxnbsp;praeberent.

LIBRI SEPTIMI FINIS.

MAR.

MARTINI BELLAII

LANGAEI COMMENTA-

RIORVM LIBER

O C T A V V s.

Jo infingulosdiesexpe6tabat,qui commeatuamp;: numis exercitumiuuaret,amp; lætum ali-quemnûtiumaiferretiàNaflaiyiodeniquealiquid magni perfedumiri iperabat,quo Rex fuas illuc copias conuertcre cogeretur.Rex interim Valêtiæ quum eßet, oppidumnbsp;quammaxima ßeri poterat dil^entia communiebat, vt nouum hofti obßaculum obii—nbsp;ceretjfiquidem defperataProuinciaiter in Delphinatum fleclere conftituiflet.Ad eumnbsp;Vniueria quae turn in omnibus regni partibus turn in exercitu Pedemontano,tum apudnbsp;Lciosamp;fcederatosgerebantur,perferrifolebant:omnibus pro temporum amp;occafio-num ratione profpiciebat.In primis hoc c5ftiruerat,ne ad fua caßraproficßccretur,nißnbsp;Telhoßis eaadoriripararet,(tum enimtantæreideeflè nolebat) velipfècopiis coniun-’^isnullo apertopcriculoaduerfus eumieexercitumducere poflevideret. Noncnimnbsp;4o cum fugiebat quam de ipfa rerum fumma periclitaturus eRet,h in patria amp; regno à tamnbsp;potentiamp;infeftohoftcpræliofuperaretur,cui omnia poft vidoriam paterent, vt quonbsp;liberet progredi liceret:quum Cæfari contra,etiamßpugna inferior eßet, niliil horumnbsp;htnendum videretur.

' Per id tempus Andreas Auria cum Catfarianis triremibus venit,qui commea-tumamp;pecunias exHifpaniaconuehebat: cum Cæfarincaftris humanißime amp;hono-rificentißime aduenientem excipit.Statim poft illius aduentum concilium faepius con-Uocatur,in quo quid adum fuerit,nefcio.Cae{ar certe præconio publico in caftris mili-hbus impcrar,vt omnes ad recenfendum exercitum amp; ftipendium accipiendumpara-h cflent,certóque denuntiato die quo ipfc iuberet proficilcerentur: nequid denique in ,nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;itinere illis dceßet,odo aut decern dictum viaticum fecum quifque efferret.Paulo ante

machinas omnes in veterem Maßiliam miferat, amp; triremibus imponi iuflerat. Ea res fufpitionem Regi inieccrat,decreuifte eum alio nauigare,vt defcéîione fada quædamnbsp;locainuaderetjvbi minus diligenter profpedumfuifl'ct.Ç^amobrem fummaattentio-ne circunfpiciebat,vt ei quancunque in partem iter flederet, ftatim obuium fe præbe-rculllepoftea tarnen, ßuequod ventus aduerfus incidiflet, flue quod Auriæ aduentunbsp;B z

cardinal! Bellaio,quern Lutetiæ principem legatum conftituerat, mandat vtloannem Ludouicum Francifei fratrem(is cnim marchionatu exutus, in vincula coniedus ob ronbsp;aliam noxamcommifl'oriam foerat) è car cere edudum ad fe mitteret.Valentiam addu-dus coram Rege fiftitur;quem ille aftantibus Totouillano comité Sampaulio Delphi-natusprætore,cardinal! Lotaringo,archiepifcopoMediolanenfi aliifque multis mar-chionatum teuere,amp; clientelaris fidci facramentum apudfe dicereiubet, cuiusfenbsp;fallum ipfius marchionatus nomine,qui ad Delpliinatum pertinebat,aduerfus quemuisnbsp;Regis hoftem profiteretur. Pccunias illi præterca ad comitatum apparandum atquenbsp;inftruendumtradiiubet,inmarchionatum dimittit, eomitem illi à quo deducerctur,nbsp;armigerum San-julianum attribuit.Is exnobili Vafconia: genre ortus intamilia Saluf-fiana educatus fucrat, fignum militate in Michaelis Antonij marchionis demortui tur-ma equeftri geftauerat: poftea Francifei legatus fucrat. Huie Rex mandat,vt nouum 20nbsp;marchioncm diligenter obferuarct, omnes eius profediones amp; itinera cognofcerct:nbsp;ne ille per fimplicitatem afratre Francifeo, quern multo aftutiorem eife nouerat, innbsp;fraudem impellcretur.

Hoc Regis mandatum San-julianus diligenter curanac pcrcommodèfanèacci-dit quod hominem tantæ fidei nadus effet.Non multo enim temporis interiedo fpatio Francifeus Carmaniolam vcnit,fratrcm qui in arcc erat,de fuo aduentu certioreni faciendum curat, cupere fe cum eo colloqui.Ioannes Ludouicus tametfiprudenrer afuisnbsp;monebatur,nefratremnimiamultitudine ftipatum in arcem ingredi pateretur,neuenbsp;iilius verbis fidem facile haberet,imö quidam Regicupientes rebcllionis fcelus id efiènbsp;palam teftificaretur,fi homo perducllis,qui feRcgis hoftem aperta perfidia prodiderat, pnbsp;intromitteretur: tarnen portam ei aperiri iubet. Aduenicnti obuiam procedit, multif-quelachrymisamp;largiflimofletufcmutuo compleduntur. Præcipuc verb Francifeusnbsp;huius rei mirus artifex,verborum blanditiis amp; illecebri^ adiuuante vultu ôegcftu, fra-trisanimumitafibipaucis diebus conciliar, vtvni illiincautus fidem fuo magno malonbsp;haberet.EumFrancifcus,quum fallend! amp; verba dandi occafionem nullam prxtermitnbsp;teret, Carmaniola elicit,captiuumque in arcem V alfencriam ducit : atque adeo totumnbsp;marchionatumbreuiinfuamditionem atque poteftatem denuo redegifl'et, nifi San-julianus(qui iam ante quorfum ilia loannis Ludouici fimplicitas autpotius ftupiditas e-uaderetverebatur)interim Saluatoris Aguerrij,qui Francifei iuflu amp;nomine Vrezel-lianæ arci munitiftîmæ præerat,animum in fide conrinuiflet. Huie enim oftedit, quum 40nbsp;ipfogenereamp;ortuadRegisditioncm pertineret,non pofte ilium facramentivllareli-gione quod apudFrancifeum ipfum quoque Regis clientem dixiftet,obftri(ftum ad ali-quidpræftandumteneri,quodeumaut fponte faólurum efl'e parum verifimile fieret,nbsp;aut certe facere non effet iuri amp; xquitati confentancum. Quamobrem quibus iurifiu-randi conceptis verbis marchioni fe obligaftet,vt pro co aduerfus quoflibet ftaret,ho-rum verborum formula indefinita comprehefum Rcgcm,qui fupremum dominatumnbsp;obtineret, non videri. Quibus ille hominem verbis in fuam fententiam adducir, ar-cemqueabillo traditam Regis nomine atque autoritäre teuere cccpit. Qmercs Francifeo fummo dolori amp;: moleftiæ crat,vt fazpius V rczcllum fibi fiidem in oculo eife dice-ret,impedimentóqueeftèconqucrerctur, quominus pacatum ac rutum marchiona- pnbsp;turn poffidcret.

quo illos ducere cogitaretfqucmadmodum diximus)fequerentur;quam autêinpartem eos

COMMENT L î fî. V î I I. cosdudufUSCfTetjnihilcertinuntiabaturdioc qliidem fama ferebatur, eurn adcaftranbsp;Delphini ad Aucnioriem oppugnanda venturum elTc.Hoc Rex nuncio accepto concilium cogitjde fummarei deliberate cœpit. DecreUeratille copias cum Delphino con-iungere,vt quoniam Cæfar ad caftravenicbat,ipfe quoque pugnæ interefl'et. Summanbsp;cnim cupiditate afficicbacur,vt cum co manum confereret, amp; quid virtute poHet expenbsp;rirctur,arque itain potentiflimorum exercituum oculis pcrficeret,quod miflo iampri-dem ad ipfum Caefarem prouöcatorio fcripto tentaueran At contra maximæ parti vi- fira-xicnireflitnbsp;dcbaturjqui præftare iudicabant,vt hanc filio Delphino rei gerendægloriam relinque-ret,non eftè dubium quin ille fapientiffimo Mommoreneij conhiio, adhibitis etiampe^nbsp;ritiflimis amp; prudentiflimis belli ducibus vteretur,vt æquitate ac iure belli quod fufeeptunbsp;eratjfretus Cæiàri oftenderet,ei cum Gallis in Gallia rem efle, qui fibi pro vxoribus, U-bcris,arisacfocisdimicandumell'cintelligcrent. Demonftrabant infuperancipitemnbsp;cum rerum omnium turn in primis belli exitum efle. Quod fi aduerfo Deo Cæfar fortenbsp;pugna fuperior elfer,ipfum ramen V alcntiæ cum iis copiis rum quæ iam adcrant,tü quçnbsp;in dies accedebant,reliquos qui ex pugna fuperelfent colledurum, ex quibus iufto ex®nbsp;creitu confefto prælium denuo cum hofte inire amp; viótoriam cxtorqucrc poflet.Multanbsp;quoque in hane fententiam rum externa rum domeftica exempla afterebant,

A D extremum conftituitur, vt in Auenionenlia caftra mifl'o nuntio Rex feifeita® returquantæ reuera vires eftenr,quid de Cæfaris rebus noui perferretur, quid deniquenbsp;^0 coni ill j ad eas res Delphinus,Mommoreneiüs Sâ reliqui duces haberent.Hanc fibi fen®nbsp;tentiam Rex probaripræfefert: verum quid faciendum elfe intelligerct iamipfeapudnbsp;fe conftitucrat.Lâgæo hoc negotium datur,qui pridie cius diei à Cxftrianis caftris quænbsp;fupràfcripfimus attulerat.Isvbiad Delphinum amp; Mommorencium venir, multis fta®nbsp;rim ad concilium belli ducibus conuocatis mandata quæ apud Regem coram difeepta-riaudierat,cxponit.Plurimum temporis deliberando abfumunt, cundifque rationibusnbsp;vitro ci troque attentiflimê trutinaris, omnibus placet Regi minime hue elle veniendu.nbsp;Qm prxter rationes fuprà commcmoratas hanc quoque caufam affcrebant, ftquideninbsp;Cælæ- admuniciones accederet,neque Delphino neque Mommorencio probro datunbsp;iri ft fe caftris continercnt,eumque ad fe inuadendos iniquiftima conditione compellenbsp;Î0 rent.Quod quum nunqua ille facturus elfet(vt qui caftra litu amp; opere munitiflima ellenbsp;fcirct)necefl'e omnino forc,vt inuitus cum magna gloriæ imminutione tadem difeedenbsp;rec. Ac ft Rex ipfc in caftris elfa^,Cefarem,vbi municiones tribus modo aut quatuor manbsp;chinariis glandibus impartis ^tigilfetjilico difcelfurum, deinde fi Rex eum non fubfe®nbsp;queretur,gloriaturum elfe,fe ipfos Regis fines ingrefl'um, amp;: ad bombardæ iaétum pro®nbsp;gteflum prælio lacelfere aufum ftiifte:qui tame præ ignauia fui poteftatem nonfeciflet.nbsp;QródflRexvthanchoftiiaétantiæmateriempræriperet,etiamècaftris,quæ vallo amp;nbsp;follà cireundata étant,egt edi conaretur, periculum fore ne in ipfis caftrorum porcisnbsp;propter exitus anguftias ordinum perturbatio incideret,vtCæfaricüdimidia tantumnbsp;excrcitus parte decertandum eflet.

P R Æ T E R fuperiora ilia plurimi étant turn in aula apud Regem tum in caftris,qui de Regis làlute fuperftitiofo quoda metu laborabant,ob certos nefeio quos prognofti®nbsp;cos libellos, arte amp;:doloCælarianorum in vulgus fparfos, quibus Regi vel mortem velnbsp;captiuitatem in eum annumimpendere fignificabacur. Horum fiquidem (criptotumnbsp;Vanitas tantum fidei in auribus amp; animis no modo plcbis, fed eti am illuftrium virorumnbsp;repcreratjVtRomæ cciam pecunia his conditionibus Sc hac perfuafioneapud collybi-ftas tradcretur. Antequam concilium dimitteretur, nuntium etiam accipiunt quo fuperior fama de Cæfaris profeftione confirmaturtfed quo iter facere decreuiftet,ad op-pugnandas munitiones,an Maftiliam obfidendam,an alio quopiam confilio, nihil po-tcrataffirmari.Langæo vt hoc quoque Regi renuntiaretjimperatur,maxime verb ope-Jo ram darctjvc Regem ab animi illopropofito abduccret,ne in caftra veniret. Veriimnbsp;tantum abfuit,vtvel Langæivel aliorum qui crebrö cum talibus mandatis mittebarur,nbsp;nuntio Rex moueretur,vt fententiam mutarct, vt potius naues confeftim parari iube-retjomnibüfqueinpoftcrumdiem profeótionem denuntiaret : fe nunquam commif-furum,vtid fibi mcritó olim exprobari poftet, quum Cæfar tam propè dimicaturus ac-ccfliftctjfe V alcntiæ tinquamannonarium quendamreftitiftc.Se fatis fcire,qui hociter

2gt;4 nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;M A R. B E L L A I I

I y J 7, difliiadercntjCos magna ex parte vanJsillis amp; ineptis prædictionibus delufosamp; fafci-natos elfe:quibusfe,qui Rex Chrifl:ianifliinuseflet,nec veile nec debere fidem vUani adliibere.Sperarefe fore, vt pro eoac plena atque indubitatafide Dei verbum ample-ól;ebatur,quo huiufmodi Riperflitiofa vaticinia damnantur amp; vetatur, Deus ipfe bella-

- tor armipotens viótoriam libi amp; fœlicem exitum concelfurus elfer,quo omnium hario lorum impiorumque huiulmodi augurum in diuinandovanitate argueret amp; refclleret.nbsp;R« in eaßra P o s T E R. o dic Dcum callè amp; piè adit, cuius opem omnibus votis implorât,vtnbsp;iter hoc faullum fœlixque elfe vcllet,nauem confeendit, firmo y alentiæ rel:cto præfi-dio. Biduo in cadra per uenit cum Iplendilhmo comitatu turn lupplemêti quodlêcumnbsp;adducebar,tummagn£eexercitus partis quæ ex caftrisilliobuiam proceflerat. Nonita 10nbsp;multos dies illic moratus fùerat,dum omnia ad pugnam parabat,quum ipfo etiam Marnbsp;tino Bellaio nuntiante audit Cælârcm cum vniuerlo exercitu quo veneratitinere fecusnbsp;oram maritimam profcctum elle, præterinnumeros mortuos, quorum fœtore totiusnbsp;vndique regionis aêrinficiebatur,longe maximam ægrotorum multitudinem ponèrenbsp;lictam ellc,qui exercitu nec pedellri nec equeftri itinere fubfequi poflent. Ego tametfinbsp;fumma diligentia inueftigaui, tarnen comperire non potui num Cæfar quod Regemnbsp;audiret in cadra peruenille, hoc nuntio motus indtaliam reuerti condituidet, an veronbsp;iam inde ab initio hoc facere decreuid'etdllud me intellexide mcmini,cum,quum ex-creitum ad Aquas Sextias ante profcÆioncm recognofeeret, reperide ex qtinquagin-tahominum millibus quosNicææhabuerat,vix triginta millia dTpercdc,quos in acie zanbsp;ad pugnandum coIIocaret.Præcipuos amp; maximè honoratos amidt,Antonium Leuam,nbsp;Marcum Budinum,qucndam criam confanguineum ex Germanorum ducibus, cominbsp;tern Hornium,Eaptidam Cadaldum cum aids plerilque. Profeótio quidem ipfaprimisnbsp;diebus valde prxeeps fuit,quam etiam cadem rationc vrgere pergebat, quoad fe pro-

• cul admodum ab hode abelle fcndt.Ipfo profedionis die, quo T redium venit,regionis incolæ qui arma lümpferant,nouidjmos adoriunturûbi Francifei Edenfis qui Fcrrariænbsp;ducis dater erat,œconomus cum non paucis aliis interficitur. Neque veto vllus diesnbsp;prætcribar,qLiiri eos rudici Iaccdercnt,iis armis indrudi quæ vel argroti abiiciebant,velnbsp;mortuis ipfi adimebant. Omnes aditus atque angudias oblîdebanr, pontes rorrentibusnbsp;(qui turn magno impetu è locis lùpcrioribus ferebantur)impofitos fubruebant : quibus pnbsp;rebus illivaldcvexabantur. Hacre Cæfaranimaduerlà magnam fodbrum multitudinem ad locaindaurandaconuenireiubet.InterimquaiAim per rei difficulratem lice-bat,omneslaucios amp;ægroros colligit, ôr media acie collocandos curat, vt cos hodisnbsp;periculo eximeret.Sed cfficere tarnen fua diligentia non potuit,quin multi fingulis die-bus ira viribus exhaudis debilitatircfiderenr,vtpcrrupiumfolitudines iaceremallent,nbsp;ibique expedaredumab irritatisrudicis conficerentur, quo fie omni femel milêria li-berarentur,quàm vt morbo languefadi ægrè itineris molediam ferrent. Ad eorum im-petum fudinendum mittuntur ferentari),led tantum illis molediæ exhibebatur,vtmuinbsp;tainopiaamp;famelaborarent, quod parumillis tutum erat extra ipfum iter pabulandinbsp;caufa vagari.His rebus fadum ed, vt Aquis ad Freiulium,vbi Cæfar primiim cadra col- 40nbsp;Iocauerat,itinerapalîîm mortuis, ægrotis,loricis,lanceis,hadis, fclopis aliisque armisnbsp;drata eirent,equi item ab equitibus dcferti,quibus ad dandum nuliç vires fuppetebant.nbsp;Ibihomines promifeuê amp; equos aceruis colledos videres, moribundos amp; animam a-gentes cum mortuis congedos,tam horrendo amp; tridi Ipedaculo, vt ipfos infedilfimosnbsp;amp;acerbifiimos hodcs ad commiferationemflederent. Quod quifquis confpcxit,ni-leuius exidimarc poted,quàm teterrimamillamcladem quamiofephusin excidio.

Hierofolymitano amp;:Tucydides in bello Peloponnefiaco defcribunt.Ego quæ oculisv-furpaui,eanarro.Excadcfatigationequammihicontraxi,quum équités quibus præ-erâ,vnacumIoannePauIo Ceretanoamp;: comité illos fubfequcntibus ducerem,Mald-liamquumreuertiirem,totosdies quindecim vires me ad equum confeendendum p deficiebant. Tarn exiguo itinere Cæfar (vt quidem ex ipfo rei confpcdu iudicarinbsp;ûtis poterat) Aquis SextiisFreiuIium vlque duo ferè hominum millia amifît. Suade-bantnonnulli, vt cum fuis Hifpanisnauesconfcenderet: fedquum Germanorumlè-ditionemmctueret,ne tumultuarentur,fifehodium periculo relidos exponividerent,nbsp;hoc confilio vti noluic.

Rex

COMMENT. LIB. VIII.

Rex interîmexercirumrcccnfcriamp;ftipendiumperfokûiufleratjeoconfiliovc îpfe hoftem perfequerctur,amp; quocunquc loco alEcqui poflet, pugna decercandi occa-fioneniai'ripereCjCademoperaimprclîioiicni in Italia faceretjvbiiamexercitumpote-tcni habcbat. Verum dum hæc facerc cogitat, adeft Longouallanus quidam quem manbsp;refchallus.Marcanus nominatimmiferat. Is nuntiat Peronam grauiffimc abhofcibus fimiiéifarianbsp;Oppugnari,mœniapermultis locis diruta amp; perfralt;3:a,vt de propugnando diutius oppi-do nulla ip es fuperefl'et: tamctli ipfe marefcliallus amp; cæteri duces omnino conftitucrat,nbsp;idquc Rcgi turn per literas turn per nuntium Longouallanum non dubitabant confir-niare,nulla le vnquara conditione deditionem elle facturos,ncqihoftem nili omnibusnbsp;^0 intcrfedis aut fame encens ingreßurura effc. Hoc accepto Rex nuntio magnam equi-tatus partem Lugdunum verfus progredi iubet cum decern peditum Gallorum milli-busûpfc magnis itincribus fubfequi llatuit: vt vel Peronæ obfeflæ fublîdium, fi in tempore adefiet, ferret, vcl certe prius earn reciperct quàm hollis munijflet, amp; commeatunbsp;introduxifict.Intelligebat enim quàm multum in hoc elTet pofitum, fi ad hac rem per-ficiendam otij fatis hofti datum fuifict ; quod Cæfar hoc oppidum facilè milite ôc com-loeatu firmafièqcui propinqua alia ipfe permulra Scnbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;habcbat.

LVTETîÆ cardinalisBellaius(iscniminVrbeRegislegatuserat)quumPeronam

1 nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;¦nbsp;nbsp;nbsp;_ ¦ _nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;1nbsp;nbsp;nbsp;__________TT- 1 nbsp;nbsp;_•_______ O. r' ¦ r - •________ù _ • -1 r • nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;. rgt;.nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;. L

turos recipiunt,quandiu neccllc elfe viderctur,prçterea machinariam fufuram cû pul-Ueris amp; globorum ingenti copia-.pollremó ad munienda vrbis locaquæ maximeinfir-nia erantjfollbrû quinquaginta minia,aut coamplius,fi opus ell'et.Cardinalis machinas tantùmamp;fi:ipendiummilitum,quumopus elfe vidcretu.r,acciperelèpronuntiat.Pccu •nbsp;niarum fumma ftatim imperatur amp; conquiritur: decem illis hominum millib. Stratæusnbsp;præficitur.FolTores etiam aliquot accipit,ad fpcciê potius muniendæ vrbis,quàm quodnbsp;reipfa adhibendos elfe iudicaret, quo minus hoftis de ilia inuadcnda côlîlium caperet.nbsp;Hisperfedisrebus,fcireetiamconllituit quantaclTet frumenti amp; cibanorum copia:nbsp;5^ non enim turn huic rei profpiciendum elle iudicabat,quum hoftis ad portas eflet.Qua’

teccnfii inito coperit abhinc viginti annos ta exiguam annonànô cxtitiire:cuius rei du-as elle caufas. Etenim quumPaWfini de congerenda annonanon valde laborent, quod omnia in diem ad forum abup^e proftare confidant, idq; ob magna eoru copiam quænbsp;fluminibus in vrbcm fupportantur,quæ multa ex feracillimisGalliæ agris in Sequanamnbsp;fiuunt : hyeme fuperiore aquis gelu concretis nulla nauis toto trimeftri tempore addu-ci porucrat,deinde ea quæ infcquuta erat æftate minima fluminis altitudo fuerat, vix vtnbsp;portitorias nauiculas ferrct.Tamen(vt hinc foli vbertas in quo fita eft Lutetia,intelliga-fur )fimuîatque à cardinal! imperatumeft,vt quantum fuoquifquecommodo facerenbsp;nbsp;nbsp;f„acitai

polfet,duodenisvndique ab vrbemillium palfibus conueherct, nominatimvttertia *10 triticiparsexhorreo velcellagranaria expromeretur,repcrta eft ododierum fpatio

annonæ tanta copia, quanta non folùm ciues fed præterea hominum trigintamillia toto anno alercntur.Hæc omnia vbi cardinalis parall'et, ac decem ilia hominum millia co fcribiiulfilîbt,Marcanus eum per nuntium certiorcm facit comitem NalTauuium obfi-dionc relida excrcitum Perona abduxilTe. Regem quoque idem nuntius in caftra adit,nbsp;cui hocipfum nuntiaret.

SvPERioRE commentariooftenfumeftqùemadmodum Naftauuius exercitum Peronam adduxeripcaftraqs ad Montem Sanquintinû locarit : nunc fupereft vt reliquanbsp;ordine percurram.Duodecimo Augufti die hoftes circiter mille ducenti equitesamp; pe-. ditum nouem cohortes ad villam qüandam oppido proximam veniunt. Poftridie flu-racnadcaftrumHaplincuriumtranfeunt: quod deditioneftatim(vrididumeft) acci-piunt,proprerca quod nullum eftet præfidium.Hoc tradu aliquot vicos diripitmt,amp;: penbsp;coris prædam agunt.

P RI v s Qy,A M verb ad alia tranfeo, fie habendum eft, miram omnium rerum hoc ptront oppido turn fuillè penuriam,vt ciues de eo deferendo cogitarët.Sedpaucis antè diebusnbsp;nobilis quidam nomine Strumeliusvicinus oppidum cum vxoreamp;sliberis ingreditur,

Z9amp; nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;M A R T. B E L L A I I

I y 5 7. frumcntum turn fuum turn vicinorum fuis impenfis co cofcrr, pecuniar ad militiimfti-pediumquicquidhabcbatvelab aniicis corrogare poterat, affert: quo ciuiuin animos non paruin conhrinaiiit. Quamilliusfidcm Rex poftearemunerari volcns,eum apudnbsp;fe ccllarium efle voluit, atque vnum ex quatuor primis rei ærariar creauit. Illic præfidionbsp;erant marefchallus Marcanus (vt ante didum eft) cum ftiis centum cataphraftis.Medi-ancuriuslegatus,Philippus Bolinvilerius comesDammartiniis,ducis Angolifmenfisnbsp;(qui dux Aureliuspoftcafuit)lcgatus, quihuius équités cataphraólos quinquagintadunbsp;cebat:Sercutus item èc Salleuallius cu millenis Picardicælegionis peditibus. Naflauui-us vt caftra liberius dilataret, limul ne finitimis locis munitis coirent quidam qui coin-meatum præcludercnt,ad Clarium (caftrum hoc ad flumcn Somonam ft turn quatuor 10nbsp;pafluum millibus Pcronaabeft)miflb tubicinc ftbidedi iubet.Quiloco præerat(nami-pfe dominus in caftris regijs, ad Auenionem militabat ) diem ad reipondendum fumit,nbsp;interim à Marcano auxilium petit. Is centum milites ex Sercuti amp; Safleuallij pcditatunbsp;mittir,quihoftium caftra prætergrcffi incolumes ingrcdiuntur,quamuis nouiflîmos exnbsp;Cæfarianis aliqui fubfequerentur. Naflauuius admotis decern machinis mœnia acerri-mè concutitded nihil ramen eo die perficit,imö ex fuis nonullos amiftt,quos noftri fclonbsp;pisvncinatis interficiunt:poftridiemane machinariam oppugnationcm redintegrat.nbsp;Res illi adco commodé cedit,vt co dicMarcanus Pcronç fuburbia inccnderer,quôd exnbsp;hoftium caftris nonnulla peditum multitudo ea occupaftet. Qi^ ex re occaftonem na-ólus Naflauuius obfcflis narrat Peronam expugnatam,direptam amp; incenfam elle: qui- 2,0nbsp;bus verbis pertcrriti, quod vera efl'e putarcnt,deditioncm faciunt. Is feptem exillis fuf-pendi iubet, reliquos quaternorum coronatorum prctio addicit,

P o s T E R o die,qui dies erat Aug.decimus fcxtus,lecti aliquot ex hoftium caftris ad oppidi portas accedunt, vt noftros ad prælium elicerent: erumput milites ferè cxx-

• Qm aliquandiu præliati,quû hoftes fenftm numero augeri confpicerent, in oppidu aliquot captis hoftibus fe recipiunt:Rocurius ftgnifer Roxij faucius capi tur. Locus eft fa-tis cdirus non procul ab oppidi fofl'a, in vineis inter arcem amp; portam Nicolæam, vndc in oppidum defpici potcft. IIluc hoftes quatuor minores machinas fubuehunt, quibusnbsp;noftros vcl ad vallum inftaurandum vel ad propugnandum vagari prohibèrent. His adnbsp;noiftcmvfque noftros infcftant,ftc tarnen vt neminem neque interficerentnequevul- jonbsp;nerarent. Poftcro die fcx duplices cannas ad ipfam portam collocant, tribus alijs piftri-na aquaria quæ ad portam Pariftnam erant,petunt, vt i%ftros cibaria molere prohibe-rct.Sed paru fane ea rationp profccflrent(quód glades ai^molas amp; molctrinç rotas adiginbsp;no pofl'ent)nift molitor quidam,qui antca è Cçiaris ditione co comigrarat,ad cospertunbsp;.nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;gifl'et.Is commonftrato certo loco fofl'am duci iubet,qua piftrinis aqua adempta, amp;:lo-

cus ille paluftris magna ex parte cxiccatus eft : in quibus maximum oppidi prxfidium amp; firmamentum pofttum erat.Q^od nifi fontem quedam in piftrina deduxiflent, quonbsp;tantillumillud aquæ quodadhucinflucbat,corroboraretur,farinæinopiavaldelabo-rafl'ent.Interim piftrinain quibus cqui vcl homines molercnt,multa fiunt, quibus datrinbsp;num illud ab hoftibus illatum abundc farcitur. Alia ex parte duob.locis maxima vi con 40nbsp;tincntermuros toto biduo concutiunt,quâadNicolæam,quâ adParifinamportam:vtnbsp;muri fatis magna ad aggrcflionemruinafieret.Tamen ne fuos præmaturè periculo ob-ijccrent, toto poftcro die machinas torquere conftituunt, quod faciunt ab ipfa auroranbsp;ad crcpufculum:quo die(vt oppidanis narrantibus cognitum eft)glandes numero mille odingentas cmittunt, quum quidem dcnæ quinæ fingulis interuallis eijcerentur. Tonbsp;tarn nodem oppidani laceros muros obiedis virgultorum fafciculis, fimo, terraaggc-fta amp; laneis praegrandibus fafcibus obftruunt : quam ad rem omncs operam fuam diligenter conferunt, Nam amp; milites opus faciunt, duces ip ft defcriptis oppidi regionibusnbsp;præficiuntur : amp; ciues omnium ætatum viri amp; mulieres nihil diligentia: prætermittunt.

Sic cnim amp; ftngulari funtin fuum principem ftudio amp; obferuantia : ftmul etiam ani- p mo cernebant oppido capto omncs fibi acerbitatcs amp; indignitates perferendas efle.

IT A Q^E poftridie mane, qui dies crat Auguft.viceftmus,hoftcs quum irrumpc-re cogitarent,ruinas omnes inftauratas confpicati machinis denuo vti coguntur, quod ad fecundam horam pomeridianam faciunt. Difiedis mûris vi irruptioncm facere ag-grediuntur,Germanoium fex millia ad portam Nicolæam,ad Parifina duo millia Han-noniorum

COMMENT. LIB. VIII.

noniorum,Artcßorum S)C Flandrorum. Naffauuius cum quadringentis equitibus Germanos producit,deinde ad Motem Sanquintinum fc recipit tum vt prælium ipcclarec, tuin vt viderec quam in parte integros feflis fubmitti necefle eflèt. Comes Roxius præ-torioapud Cæfarempræfeduscnin trecentisequitibusHannonios, Artefiosamp;FIan-dros producit.Marcanus, Dammartinus, Mediancurius cæterique duces Iiia quiiquenbsp;inftationc non ceflant, fed fuos locis ftatis ad propugnandum diiponunt. Dammartinus ad portam NicoIæamjSafTeuallius ad Pariiinam coUocatur, Sercutus ruinam defennbsp;dit qu^infraSanforcinumparebat.VniueriifeitavirosgefTeruntjVthoftes fortiterfub-mouerentur,amiiris fuorum fere quingentis.Ex oppidanis nonnulli vulnera acceperut:nbsp;fed nemo quiilluflrior cfl’et,cecidit, præter commendatorem Strepinium cognomen-to Humcrium, cui caput fphscra machinaria ablatum eft. NaiTauuius amp; Roxius fua ipenbsp;deicóti,rcceptui canereiubent.

TrIDVo totoinfequcntiædes oppiditemereiactisglandibuspetunt,magnum-que damnuminferunt.Dic qui Bartbolomæo facer erat, NaiTauuius tubicinem ad op-pidanos de deditione mittit,quam nifi intra diem facerent,oppidum Ie flamma amp; ferro deleturum comminatur. Marcanus adhibitis in confilium omnibus centurionibus re-Ipondetjomnes ita ad propugnandum efîè comparâtes, vt nullum nifî fc fupinis calca-tis ingreflum cuiquq^m datum iri confiderent: imo potius fperare fe per mediaipforumnbsp;cadauera firata cgreiTuros elfe. Quo nuntio Naflàuuius accepte iubet poftridie acriorênbsp;io quam antea machinarum oppugnationem vndiqj inftitui. Morcm libenter gerit rei manbsp;cliinariæ magillcr,amp; maebinis feptuaginta duab. multis locis mœnia diruit, maximaqjnbsp;oppidi turrim valdc labefaftat.Totanoârc vallum oppidaniinftaurant tanta diligentia,nbsp;vtpoftridie mane holies agnofeerent fe ncquicquam tantam murorum partem ta con „nbsp;fertis maebinis deiccilTe.

Die Ludouici machinis admotis quatuorloca acerrimè pulfant.Duarum turrium intcrllitium,quæinterNicolæamamp;:Seruatoriam portam interfuntjfex tormentis qua-tiunt:ipfas portas vnà cum mûri braebio quod ad eas pertinebat, deeem alijs impetunt.nbsp;Paulo infra fex alias ad ruinam Itiperiorem obuerterant, quibus ea continenter difijcienbsp;bant quæ ruinæ obieôla fuerat,impediebantquc ne amplius obllruerctur. Alijs feptemnbsp;Parilînam portam,amp; murum proximum, vt fuperioribus diebus cœperant, labefafta-re pergunt. Id nulle intermilTo^atio ad tertiam pomeridianam faciüt. Simulatque de-lij t tormentorum fulmen, tum milites maxime imp ctu aduerfus noftros feruntur : alij Alia veronanbsp;fcalas prægrandes amp; firmas miMs admouent, alij ad partes mûri deieôlas cnituntur. Sicnbsp;cnim fperabant, fi varijs fimul locis aggrederentur, non fatis magnamfore nollrorumnbsp;niultitiidinem,quam vbique collocarcnt.Ter in fummum euadere magna vi conatur:nbsp;terànollris fortilïimè non fine fuorum iaólura repelluntur.Tresfigniferi præteraliosnbsp;qui in murum ad portam Parilînamlabefadlatumfiibierant, intcrlîciuntur(hanc defen.nbsp;débat Saiîeuaîliusjcum quinquaginta tum equitibus tum arcitenentibus promifeuè exnbsp;alijs atque alijs turmis.

Nassavvivs interim amp;: Roxius inllruélaaciellabant, alter ad montemSan-quintinum,alter ad portam Parifinam. Itaque tantam fuorum llragem confpicati rece-ptui canunt: quam ad rem fuos alacriores multo experiuntur, quàm quum ad prælium inuitarentur. Etenimpræ feftinationevigintifex fcalas admuros ercdtas relinquunt,nbsp;quas oppidani ad fe fiibduôlas accipiunt.Pulfo bolle Marcanus amp; cæteri duces facramnbsp;ædemDcum fiipplicaturi adeunt.Ibi facricolarum cœtum olFendunt,qui oppugnanti-bus hoflibus oppidum fupplicantes obambulauerant, Deoilliuscuram atque tutelamnbsp;commendantes.

Nassavvivs amp;:Roxiuspoftquamfcnihilproficerevident,maximamarcis turrim vtrique ruinæ prælidio elle, tum quæ à Dammartino tum quæ à Sercuto defen-îo debatur, adeoque fibi valde incommodarc ; ad cuniculos fiibterraneos fodiendos ani-mum corniertunt. Nibilo intérim fecius pilæ in ædes oppidi, non dellinato idlu emit-tebantur,ignés etiamarte confeéli adædificia quæmateria ligneaconfiant,inflam-inanda conijciuntur, quibus etiam multa conflagrarunt. Quiim enim domum incen-dio correptam conlpiccrent,cô protinus machinas obuertebanr, ne ad incendium re-ftinguendum populus concurrere änderet, vt ex alijs in alias Ipargeretur.Itaq; tam latè

t

158 nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;G V L. B E L L A I I

J ç . - certoquodamdicædifîcia populari cœpcratjVt propè abfuerit quintotumoppidum flamma abfumeretur. Qiwd etiam contigifletjUifi Deus fingulari bcneficio copiofuninbsp;valde imbrem demißflet,quo incendium extingueretur : quæ res turn à noftris turn abnbsp;hofti bus in religionem verfa eft.

Mareschallvs amp;cæ£eri duces muros ab hoftibusfiiffodi non dubitabant: quo loco id facerent, non plane illis conftabat, Quamobrem Damiatum Sercutifigni-ferum arcis pfeudothyro emittunt,cui ad quindecim leólos milites ex peditatu attribu-unt.Hi egrelfi,amp;: foflas quas hoftcs dux erant confpicati,eö properant, foflbres ad maxinbsp;mam arcis turrim in operc offendunt : quos necopinantes adorti ex eorfi numero quinnbsp;que amp; viginti interficiunt, fex captos abducunt, in eis centurionem quendam Nucel- 10nbsp;Iium,qui opus facientibus præfîdio erat.Ita rem omnem renuntiant, quo loco cuniculinbsp;agerentur : cui rei diligenter à noftris profpicitur fubterraneis meatibus tranfuerfis agenbsp;dis.Scd res ihfœliciter adeo ceflit,vt Damartinus obrutus moreretur,vtpofteadicetur;nbsp;Vnum erat quo noftri vehementer pcrcellebantur,quöd lîbi pulueris amp; fclopetariorunbsp;mijicWmnbsp;nbsp;nbsp;Humerum cxiguum adefle videbantivt ft denuo hoftis irruptionem tetafl'et, xgerrime

ittcfabßdiüpc fuftincre impetum poflb viderentur.VcrùmMarcanus paucis ante diebus huic rei pro-{pgxerat: egregium quendam militem ampliflimis muneribus amp; pollicitis ad rem fufei-piendam adducit,vt ad Vindocinum amp; Guifium Hamum proficifeeretur, quibus oppi di ftatum nuntiaret. Is fune in paludem fubiedam demiftLis,fe tadem inde proripit, amp;nbsp;Deo bene iter fortunante ad illos peruenit:qui hbi rem curæ efle demonftrarunt.nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;î»

Clavdiys LotaringusduxGuihusremfufeipitperficiendam.Proficifciturcum ducentis fere equitibus cataphradis, nolt;ftu ad hoftium caftra perucnit qua parte ten-= debat Roxius, leótos quadringentos fclopctarios fine vllo ftrepitu ad paludis ripamad-• ducit,quibus itineris dueem ipfum militem attribuit qui rem nuntiarat, ipfe totahoftmnbsp;caftra conclamationead arma édita turbat. Nam huius rei caufa quofcunquepotucratnbsp;tubicines adduxerat:quos vndique eftufos clafficum cancre iubet. itaque torus exerci-tus ilico in armis eft, Naftauuius amp; Roxius coniunifti aciem tanquam prxlio decertatu-riinftruunt, Dum hoftes tanro tumuitu occupati animum alio aduertere autaquæfttcnbsp;pitum exaudire nequeunt, fclopetarij noftri dueem itineris fcquuti,ad eum locum pcr-ueniuntvndeantca ille profedtus erat.Deindc ab oppidanis fubleuati muros fcandunt, Jonbsp;finguli laccum denas pulueris libras pendentem humrWis geftantes. lam diluxerat,Scnbsp;Guifius cum fuis extra teli iadtum fe rcccperat, quum fclopetarios noftros hoftcs con-IpicatiNaflauuioamp;Roxio figillatim confeendentes inSicant.Quæresmagnoillisdo-lorifuit,quódnequcquot numero eflent, neque quantum pulueris artuliflcntfulpicarinbsp;poterant.Guifius re ex fententia confedta,rcdit: ad eum infequendum amp; nouiflimoslanbsp;ceflendos,aliquot équités emittuntur:fed quum illos ad congrediendum paratos amp; in-ftrudlos cernerent,ab impetu faciendo temperarunt.

Qv^aKTo SeptembrisdieNaflauuiusmifl'o adMarcanum tubicinepollicetur,fi oppidi deditionem facere velit,vt tridui fpatio diripiendum militibus permitteretur, i-pfum,reliquos duces amp; milites vniuerfos incolumes abituros: fin minus,fe cxdeamp;fan- 4°nbsp;guine omniacompleturum,nequevlliquocunquegenere autloco efler,parciturum.nbsp;Refpondet Marcanus,quum fclopetariorum amp; pulueris inopia laboraret, ne tum qui-dem fe huiufmodi fermonibus aurem fuifl'e præbiturummedum vt id facere nunc animum induceret,quum omnibus abundarct quæ ad ilium excipiendum pertinent. Hocnbsp;refponfo nuntiato Naflauuius imperat vt poftridie mane cuniculis fubterraneis quibusnbsp;maxima arcis turris fiift'ofla erat, ignis fiibijceretur.Comes Damartinüs,qui fumma fide ac diligentia di urnisnodturnisqdaboribus omnia faciebat quæ à viro mill tari Seduce vigilantiflimo præftari poflunt, quatuordecim fublicas quernas ad interiorem turrisnbsp;partem f ulcicndam applicauerat,amp; aggerem ad earum altitudinem in media arce exci-c»wtsDrfW4r tauerat,vt deieda turri ad prælium veniri poflet. Itaque eo die prima luce locum fubter yonbsp;öiToppr/W- rancum fubierat, quern fiiflbdi iuflerat, vt hoftium cuniculos mcatu patefadro fallerer.nbsp;Dumilliceft,ignefubiedo turris maxima pars firccuflaconcidit, cuius ille ruina obrui-tur : quæ res Gallis incomparabile damnum amiflb duce forriflimo attulit. Rex poftcanbsp;fidei amp; offieij memor eius liberos in fuam clicntelam accepit.Turre fic dirutahoftes ir-rumpere inftituunr,ex quibus primo impetu tres vel quatuor cohortes in arcis planicicnbsp;per

COMMENT. LIB. VIII.

per muri partem dciedam cuadut.Mediancurius cum cquitibus circiter quadraginta, quos turn ex Marcanitum ex Dammartini turma collegerat, accurrit, exanimatos milites confirmât,holies impc tn fadlo fortilîimè adoritur,in foflas præcipitatos deturbat,nbsp;Coryletium aliosqj ex ijfdem turmis ex turris ruina extrahit.DeniqueCæfiîriani nihilnbsp;perficiuntjfed circiter trecentis ex fiiorum numero amiflis,fe recipiüt.Poftero die ( quenbsp;ob Virginem natam facrum colunt)quicquid ex ea turri cratrcliquum,machinis diru-unt:deinde ad irrumpendum nihilo remilfiore quam vnquam alias impetu irruuntifednbsp;ftrenue refiftentibus noftris fe recipere coguntur.Poftridiein ipfa turri interfecli repe-riuntur amplius trecenti ex Germanico peditatu,amp; viginti equitcs.Poftridie incertis amp;nbsp;temerarijs iótibus teóta oppidi pulfant. Die toto dominico qui infequutus eft, turrimnbsp;Ipeculatoriam,vbicampanaadexcubiasfignificandas fitaerat, tormentis quatiunt,amp;nbsp;irruptionis facienda: nonnullam Ipeciem præbent, quin fcalas quoquemagno nume-to admuros applicant. Ad decimam tame horam vclpertinam tormenta abducere ccenbsp;peruntjfecunda matutina fuis tugurijs amp; vicorum finitimorum ædificijs incenfis difee-dunt.Exercitum duces inter fepartiuntur,amp;:diuerfisitineribus domum redire inftitu-Unt. Naflauuius cum Germanis peditibus Attrebates iter conuertit, Roxius cum Han-noniis, Artefijs amp; FlandrisCameracum,denique Leodienfes amp;; Namurcani Bapalmamnbsp;contendunt,amp; fingulæ turmæ machinarum quandam partem fecum abducunt,

Rex hac re nuntiata in caftris fupplicationem omnium principum, turn lâcro-rum turn aliorum,tribunorumitem, cenrurionum amp;militumomniumdecernit,vbi diuinam opem qua res fteterant, ampliffimis laudibus celebrant. Qu^bus confeiftis rebus amp; cibo fumpto concilium cogit, deliberate cœpit,num,quemadmodumantea co-gitauerat, Cæfarem fubfequi, amp;:in Italiam porro cxercitum ducere præftaret.Veriimnbsp;quum equitatus iam cum pediratu,vt ab eo præceptum fuerat, Lugdunum verfus non •nbsp;parum procefliflet, non videbatur cxercitus denuo polTc coniungi, quin Cæfariam a-deo procul abeflet,vteius alTequendi nulla fpes dari viderctur.In ïtaliam porro ip fi tarnnbsp;propinqua hyeme tranfeundum efte non cenfebant. Exercitum tarnen dimitti, non-dumplacuit.

C Æ s A R E M enim, vti diximus, ad Freiulium fubfiftere nuntiabatur : quod quum omnes ob aduerfos ventos fieri cxiftimarent, Rex tarnen ne ille nouum aliquodnbsp;captaret confilium verebatur.ld fane conftabat, Caifari moleftiffimum elfe quod ramnbsp;infceliciter rem gciriflet,neqL^ à veto abhorrebat, eum, fi Rex leuiter difcelTiflet, tan-tam occafionem non prætermilTurum fuiflè,vtcum exercituadrem denuo tentan-dam rediret.Sed ille nihil adeo excelfum animo agitabat: imo in concilio viftim fuerat,nbsp;vt cum fuis Hifpanis in Hifpaniam nauigaret.Mutauit tarnen poftea confilium, veritusnbsp;fcilicet(yt fupra demonftratum eft)ne Germani pedites tumultu( quod faduri videbannbsp;turjexcitarenr, fi ab eo, firmiflima amp; maxima cxercitus parte abduda, præfidio nudarinbsp;atqj hoftibus obijci vidererur.Rex cjuotidie de Cæfariani cxercitus ftatupartim noftronbsp;ru opera, qui hoftem abeuntem fubfequebantur, partim per exploratores amp;: captiuos am bdiZffitnbsp;certiorfiebat.Verumnequidaudendinouam(vtdidueft)occafioncmhoftiprçberet,nbsp;omnia adhuc fufpenfa,nec immeritö,habebat.Interimvcró ne nihil eflet quod ageret,nbsp;caftris marefchallum Albiniu præficit,ipfe cum prçtorianis copijs alFumpto Mommo-rencio regionem ab hofte vaftatam obire inftituit,vt omnibus rebus diligenter prolpi-ccrct,plcbem bello grauilîimè vexatam leuarct, denique vt oppida præcipua extremænbsp;tum Prouinciæ tum GalliæNarbonenfis communiriiuberet. Mafliliam primùm in-uifit : Aquas Sextias noluit adiré, ne horrendam illam oppidi defeni atque defolati Ipeciem coram intueri cogeretur.

Langævm eö mittit, quem diligenter omnia circunfpicere, amp; quæ in pri-mis inftauranda videbantur, rcficienda curare iubet. Langæus Maflilia profedus, A-quas Sextias venir : oppidum oftendit omni defolationis genere feedatum, quæ loco inferri poteft qui omni defenfore nudatus, hoftium libidini relinquitur. Hoc vnumnbsp;deerat, quöd ignis iniedus non fuerat : quod etiam quum multi facere cupijflent, ipfenbsp;Cælârdifertèvetuerat. Palatium tantummodo conflagrauir, maxime auditorium râ-tionumRegiarum,iubcnte nimirum atque allante tam trifti Ipcdaculo duce Sabaudo.nbsp;Putant nonnullijfed fulpicione duntaxat moti,hanc illi caufam incendendi fuifle, quod

JOO nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;MART. BELLAII

J . J - lie putabatmonumcnta omnia,tabulas amp;fcriptaflammisdeletumiri,quibiiscon:abaf, no biles,ciuitates amp; municipia Ped emontanas regionis clientelari fubmiflione Prouin-ciæ comitibus nomen profiteri coniüeuifle. Verum irrita foitliominis lpes:etenim Monbsp;morecius quumprimum deferi oppidum placuerat,fuipicacus accidere pofle quod re-ipfa accidit,hæc monumenta loculis condi, amp; mulis impofita in munitiflimum quoddam fuum caftrum nomine Ballas ferriiuflerat. Langæus curite Aquenfis prtefidem,nbsp;fenatoreseosqui interciuesprincipemlocum obtinebantconuocar,amp;exarcliite-dorum fabrorum arque cccmcntanorum fententia rationcm iniri iubet quanti damnum acceprum farciri poflet.Rei æftimatione cerra pecunie ftimma fada ad Regem renbsp;dit,cuiinitinere occurritArelatumvenienti. Rexaudito Langteirclponfofummamnbsp;ipiam iubet quxftoribus amp; commiflarijs,qui opus faciendum locarent,in manus tradi:nbsp;infpeólo Arelatenfi oppido Auenioncm redit, vt ad fua caBra ell'ct. Ibi nuntiu à comiténbsp;Tendano accipit : is porro ex quo à fe Bonouallanum dimifcrapvna cum Joanne Paulonbsp;amp; cteteris Ctefarem regredientem perpetuö fubfcquutus Nicæamvfque fuerat. Indenbsp;Régi per nuntium conftantiflime amp; certiflîmè confirmabatjCtefarem, û denuo in Gal-ham pedem referre cogitaret,nihil omnino commeatus reperturum eflc.Cuius rei te-ftimonio eJIe afferebatjquod ipfe amp; comités,licet in pacara amp; arnica regione cfl'ent,fe-penumero totum diem inediam ferre,amp;: virgultis duntaxat equos alerc cogerentur.

H A c re nuntiata Rex Lugdunum redire conftituit,ibique aliquandiu commora-ri,dum negotijs omnibus prouideret. In itinere Tarafconcm, Belcarium amp; Valentiam perluftratjimpenfammenftruam definit,quam necefl'ariam ad opus abfoluendum elTenbsp;iudicabat.Dum iter facit,literas à fuo apud Anglum oratorc epifeopo Tarbcllenfi acci-pit.Ex his intelligit, ab oratoribus Angli quos apud fc habebat, de Cælàris expeditioncnbsp;receptu omnia longe aliter ad ipfum perferipta fuifle quàm eueneranr. Difcefiîfl'e il-iLimftrategemate quodamamp; dolo militari, quod videret, Regem,quantacunq; ineiusnbsp;/{.argtndMett ditioucvaftitas fieret,ad pugnam elicinulla rationepofle.Q^re Jpeciequadamfereci-piendi periculum facere inftituilTe, num Rex reuera exercitum abijfle ratus fubfequinbsp;auderet,vt vel ea rauone ad pugnam cum compcileret. Vt porro verifimilis efl'etprofenbsp;dio,ipfummet huius rumoris autorem extitifle,in caftris fummam elle rerumomniumnbsp;egefl:atem,milites plus tertia parte fame intcrijfle, religiös breui eodem fato perituros, 5*^nbsp;nifi mature de reditu cogitaret. Re autem vera non earn eflè egeftatem quæ vulgo prx-dicabatur, poft egreflum ex Italia ne duo quidem hoir^û millia pcriifle, Addebat etiänbsp;ipfi oratores,poft Montijani amp;: Bofij cladem, regios milites ne femel quidem vUum tu-multum aut vllam ad arma coclamationem in caftris Cxlarianis cxcitare, aut etiam di-feedentium agmen nouift'imum prælio laceflere aut fubfequi aufos fuifl’e. Qua de cau-fa Ctefarem Nicææ fubftitifle,dum Rex longius difeederer, vt mox in Prouinciam red!nbsp;ret, quam viris vacuam reperiret: ita fperare fe, antequa Rex exercitum redintegraret,nbsp;firmiflima quæque Prouinciæ amp; Galliç Narbonenfis oppida ad ipfum Hifpaniç ingref-film occupaturum eflè.Qimd vtfacilius expediretur,exercituminHflpaniacollcdumnbsp;fibi in Narbonenfi Gallia occurrereiuflifle.

Hæc Anglo ab oratoribus fiiisperIiterasfignificabantur:quiIànèquæadCæfa-ris profeótionem réfquepoft Montijanumatque Bofium captosgeftaspertinebant, fallö fcripferant.Nam quod de confilio Catfaris addcbant,totam Prouinciam amp; Narbonbsp;nenicm Galliam eu fubigere cogitare,vt quiequid ab Italia ad Hilpaniam pertinet occunbsp;paret,probabile cft cum tantum de fua fœlicitate fibi promififl'c,qua potiflimiim fretusnbsp;omnia folebat aggredi.Q^d ex eo facile poteft intelligi,quöd non multo poftquam fenbsp;è Gallia recepifl'et,Hflpani in oram Narbonenfem defcenfionefaóla oppidainfirmioranbsp;prxdariamp; vaftare cœperunt. QmbusingruentibusIcgatus Mommorencij colleótain-colarum manu fortiter obftitit,vt nulla impenfa Regem grauarct ob inopinatum iliumnbsp;aduentum. Pulfos elTe amp; è regni finib. eieàos Rex prius refciuit quàm in fiios fines ad- Pnbsp;•nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;uenire iHos audiflet.

seotifingttiii- nbsp;nbsp;nbsp;Hæc poftquam Rex ad Anglum ab oratoribus perferiptafiiiflecognouit, magni

rcferre arbitratus cft veram rei geftæ hiftoriam declarare.Accedebat quod Magda lenam Scotiæ régi in matrimonium dare cogitabanquod Anglus quia timebat, pro vi-rili femper fieri impedierat.Rex verb aegre hoc poterat nobilflfimo principi denegare,nbsp;qui

COMMENT. LIB. VIII. nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;304

qui diu multumque iibi earn in matrimonium dari poftulauerat : qui etiam ccrtior fa-élus canram belli molem varijs vndique locis Regi incumbere,eodeni tempore non ro gatus led vitro, non modo eandem belli aleam fubire fe veile lignificauerat, fed etiamnbsp;ipic exercitu fuæ gentis non pœnitcdo coaéto ad auxilium illi fcrendum maturate connbsp;ftituerat : quod profeélo officium non vulgari remuneratione dignum videbamr. Hisnbsp;caufis pcrmotus Rex Pomeræum œconomum in Angliam mittere decreuit:is enim amp;nbsp;notus valde acceptusque Anglo iampridcm ob crebras legationes erat, amp; rem vti geftanbsp;fuerat,memoriatcnebat,vtpotequiipfo belli initio commeatum inoppidaconuehennbsp;• dum curauerat.

Io Hvic mandatvtamp;reiveritatemnarrarct,amp;matrimoniumilludfiliçcumSco-torum rege Anglo probare conaretur : fimul etiam vt exploraret quæ illius mens effet, de matrimonio ducis Aurelij cum Maria,quamille ex Catharina prima vxore fuffepe-rat, id adeo quod memoria tenebat illius oratores fecum ea de re non iemel egiile.Obnbsp;has caufas quum Rex Anglum à fe nollct alienate, imo quum pro innata animi conftannbsp;tia fœderatorum amicitiam tueri ftuderet, quam nili inuitus nunquam vellet deferere,nbsp;Pomeræum illuclegatum mittit. Is vbi aduenit, amiciffime acceptus hæc tria quæinnbsp;mandatishabebatexponit. Adprimum quod attinet,opinionemqu£E animo penitusnbsp;infederat,non omnino fed aliqua ex parte toUit. Verùm ftmulatque de nuptijs Scoticis 5« ‘»fenfiar.nbsp;Anglus mentionem inijci audijt, ibi adeo commoueri cœpit, vt toto quatriduo homi-io nem fe conucnire noluerit:quöd vcrebatur(fic enimilium moneri iuffit ) ne ftipra mo-dum excandefceret.Interim quofdam etiam ex fuis conftliarijs fubmittit,qui docerentnbsp;quamgraues conquêtendi amp;molcfteferendiliac in re caufas haberet. DeniquePo-merçus nullam reperire rationcm potuit qua eum placaretutaque non magno legatio-nisprofectu redirecogitur. Rex quumAuenione Lugdunumcontcnderet,Pome- *nbsp;ræo quardiximus mandata dederat leodemitinere ducem Totouillanum Sampauli-um mittit cum Germanico peditatu cui comes Gulielmus Fuftembergus prxerat ( ad-iunélis prætereaalijs tum pcditibus tum equitibus) qui Tarentaßos Sabaudiæ populos,nbsp;quipauloantèrcbellauerant,adobfequium cogcret.Totam regionemfacile recipir,nbsp;ÖC in pcrfidiæ pœnam totam vallem Germanis diripiendam dédit, maxime veto oppi-

30 dum Confluentiam.

I T A Rcxdum negotijs omnibus prouidet,Lugdunum venit.Ibires omnes turn cifalpinas turn tranfalpinas in^oncilio traétat:quæ à me prætermi ttentur omnia, vt adnbsp;Pedcmontanam hiftoriam iamdiuinterruptam reuertar. Eum paulo antequamèca-ftris Auenionenfibus difcedcret, imo priufquamMaffiliam proficifceretur, Annobal-dus amp; Cæfar Fregoza adierant:ab ijs audierat quicquid apudPedemontanos amp; ali is I-taliæ locis velfuiceptumvel geftumfuerat,quo tempore iùperioraea quænarrauimusnbsp;partim in Prouincia amp; Gallia Narbonenfi, partim in Campanorum amp; Picardorum fi-juibus contigerant.Dimidio iam luîio menfe, quo fere tempore Mommorencius Aue-nioncm profeélus f uerat, Gaucherius Tinteuillanus Vanlæus à Rege in Italiam miflus Exercitwre^inbsp;erat,quipeditumadduodecim milliaamp;:équitésferentariosfexcentos confcriberet.Etnbsp;quoniam Mirandulæ ducum amp; præcipuorum militum bonam partem reperit, qui fu-pcriori illo dcletftu, cuius mcminimus, collechfticrant, non amplius quindecim dic-rum Ipatio exercitum inftaurauit. Idque faétum eft ad ipfam Mirandulam tantumnonnbsp;infpeétantibus tribus peditum millibus amp; feptingentis equitibus, qui modo è Germania Tridcntum vénérant, quique ad Cafalum Maioremè regio ne Mirandulæ caftra-rnctati étant, lie tarnen vt flumen Padus intereflet. Imperator exercitus Rango confti-tuitur,cui priuatim tribunus attribuitur qui duobus peditum millibus præcffet, Cagui-nusGonzaga, Cælàr Fregozaamp; Vifeontius totidem fingulipeditesducebant; equesnbsp;Aflalius nobilisFerrarienlis amp; Petrus Strozzius,millenispræerant,Belangerius Cal-ÎQ doraNeapolitanus quingcntis,totidemIoannesTaurinenhs: AueroldoBrixienfiqua-dringcntijBandino totidem parebant.Fercntarios équités ducentosCæfar Fregoza,Tanbsp;xius Gallus exRegiaturma nobilis totidem, Bandinus denique alios pari numero ducebant.

ViCESiMo Auguft.dieRangocumexercituMirandulaprofeétuSjfecundis caftris medio itinerc Parma; amp;:Regij confedit : inde cœpit exercitus diftributis ordi- coMtnrnbsp;c

M A R T. B E L L A I 1

nib us iter facerc.Parmæ muros prçtergrcffi Caftelloguelfium vcniunt,poftridic quinque pafl'uum millibus àPlacentia caftralocant.Poftca adipfius Placentiæfo flarum cre-pidinemprætercuntjamp;Trebiam flumentranfeunt: media fere nodte clamor ad arma editur, fed nullo autore. Die viceflmofeptimo Pontremam exiguum oppidum peruc-niunt, quatuor pafl'uum millibusTortona. Ibi magna aquæ inopia laborarunt, quamnbsp;incolæabduxerant, ne illic caftraponerent : ad mediam noef cm ad arma clamore ex-citantur.Die oârauo amp; viceflmo Tortonæ fuburbiaingrediuntur, vbi diem rotum adnbsp;folis occafum commorantur, amp; Petrus Strozzius ad eos accedit. Circa folis occafumnbsp;Rango clamorcm ad arma edi iubet,vt ad fuum quifque vcxillum aggregaretur.Ita di-ftributos progrcdiamp; totam notlem iter faccreiubct,vt ante auroram Sarauallum tran-flrent, totum etiam infequentem diem pergunt, dum Bczolinum, quod exiguum ca-ftrum Genua,ni fallor,quatuor millibus abeft, peruenirent, vbi panis inopia premutur.nbsp;Die rriceflmo, qui dccimus crat aprofeclione, fub prandij tempus circanonam matu-tinam ad pontem vcniunt,qui Genua duobus millibus aberat.Ibi confldent, amp; Bcfani-ammittuntur Cæfarisôô Vifeontij cohortes, équités item fcreiitarij quosBandinusamp;:nbsp;Michael Angelus ducebant, qui Genuam ilia parte aggrederentur. Rangoni infupcrnbsp;nuntiatur conlilium fuum patcfaólura efl'e,duo hominum millia Genuam fubfidio vc-nilTe. Poftea compertum eft, Lucenfem quendam ex ipfls Rangonis cohortibus fupe-riori nofte clam egrefl'um,Gcnucnfes ciues fibi vt cauerent monuifl'c,Rangonemamp;Cçnbsp;farcmFregozam oppidum ex improuifo occupare inftituifl'e, id fe ex itineris rationcnbsp;celeritate qua vtebantur,fufpicari.

E o D E M die adducitur ab equitibus captiuus quidam cum perafarcinaria cqui

• tergo impofita,cx famulitio nobilis cuiufdam Burgundi, qui ipfe quoque captus, quoquot; rundam rufticorum ope cuaferat. Adduciturpræterca alius captiuus cardinalisAunxnbsp;àfecretis,qui mox tarnen liberaturmam amp; Cæfaris partium erat, fcquenominatim ve-niiTe vt cu conuenirer,prçdicabat.Interim aliquot fclopetarij ad templum quoddam amp;nbsp;vicina ædificiamittûtur nonlongius mille paflib.Genua,proptcrea quodRangoninunnbsp;tiabatur nonnuUosrufticos inde equites,quû iter iliac habcrcnt,fclopis petijfl'e,cos eflenbsp;quorum operaBurgundi illi euafifl'ent. Hi tarnen flmulatquc fclopetarij peruenerunt,nbsp;monqumiugapetunt.Aliainfupercxparteduoequi in^xercitu Gallicoglandibusex î®nbsp;oppidomilTisintcrficiuiituruum enim milites adoppidiim inftruebantur. Ibiinftm-fta acie ad vcfperum manent, fl quid forte nouarum rci^m ij qui Fregozæ partes fo-uebant,inoppido mouerent. Vcriimnihil illi tentare audent,quód prxter ciuiumnbsp;multitudinem milites erant ad numerum trium millium, quorum dimidia pars Ger-manis equitibus conftabat, ex ijs quos paulo antcTridentum venifTe comtnemoraui-mus. Quamobrem Rango fuos reuocat,amp;:loco caftrisponendis deleólo fingulos cer-tis regionibus diftribuit. Locus crat duobus vtrinque montibus feptus,mille fere Genua pafl'uum interuallo.In fummo montis iugo fpeculatores conftituit : turn fcalas magno numero conficcre inftituunt. Media fere noéte cxcrcitus nullo neque tubæ ncquenbsp;tympaniftrepituinftruitur,deinde alterum emontibus futureconaturmagnaprofe- 4*nbsp;éioincrcdibilislaboris defatigatione. Nam præterquam quod montis magna eratal-titudo,arduusquevaldeamp;diflicilis afcenflis,hocaccedebat,quódtritisfemitisnonin-ccdebant.Itaque milites diurnis illis fuperioribus noóturnisq; itineribus,amp;:reifrumen-tariæ penuria copfc(fti,pr3eterca fcalarum pondere,quas humeris gcftabant,defatigati,nbsp;viribus deficientibus fefe humi tanquam femimortui abijeiebant, vt vi ac minis ad fcalas tollendas cogi eos nccelTc eflet.

Gf«».« Off»- D v A B V s fere ante lueem horis primum agmen ad imam muri partem venir, conMfn admoucntut, fedduæ tantum reperiuntur qtite iuftæelTcnt magnirudinis : acnbsp;fane ad cas conficiendas non mains quinque horis Ipatium datum fuerat. Nihilo tarnen fecius qui ad hanc rem conftituti erant, fcalis in fummum cnitiincipiunt, fclopc- fonbsp;tarij oppidanos qui ad propugnandum concurrcbant,cmurofubmoucnt:acriteramp;nbsp;flunmacontentione atqueimpetuad Iclquihora: ipatium poftexortum Iblem dimi-catur. Quod fl breuiores ilia: fcalæ ad iuftum modumfadæ fuilfent, multorum ea eftnbsp;fententia, vt eos vi irrupturos fuifle purent. Ad extremum Rango quum alijs fcalis adnbsp;expugnandum oppidum opus efle, flios cloco fliperiore àpropugnantibus oppidanisnbsp;interfici.

COMMENT. LIB. vut

intcrficijVtnullum illis auxilium ferri pofler,perlpicerct, receptui cariit. Ex oppidanis pauci interficiuntur, faucij non ita multi reperiuntur. Ex oppugnantibus multi cadunt,nbsp;Vt alij quinquaginra,alij centum fuill'e affirment : inter ext cros quidam ex centurionib.nbsp;non obfeuri nomin is,inffiperHedor Caracciolus patricius Neap olitanus,qui nullo aunbsp;toramento militabat.Eum oppidam apud fe fepcliri.patiuntur : quemadmodum miflbnbsp;tibicinc rogati fuerant. In hac dimicatione præclara miufdam ex Rangonis cohortib.nbsp;figniferi virtus enituit, qui cu vexillo in fummum muru euafit. Is pauciffimis licet propter fcalarum breuitatem fubfcquentibusjmultisqj in eum irruentibus, ac fignum milinbsp;tare arripicntibus,fibi tarnen extorqueri paffiis non eft,fed haftile vna cu manipuli par-te(namreliquumlacinijsdiuerfisruptumeft)adfuosrctulit.

Comes fuos ex prælio colligit, amp; quo vénérant monte reducit, quod nemine ob-ftantc fadum eft, vt ne illi quidem équités vel pedites, ex oppido egreffi ad nouiffimos Vrgendos prodirent. Poftea noftris iam ilia planitie montibus interieda caftrametatis,nbsp;inalterius fummo montis iugo fub quatuor vexillis colpedi funt. Eos comes miffis fclonbsp;petarijs ad prælium elicer e conatur,fed illi confeftim difeedunt. T otum diem illic mo-ratur,expedans num redirent équités illi amp; pedites quosBefaniammiferat:hoscnimnbsp;ad fe redire iuiferat. Sed illi aliud iter arripiunt, amp; Placcntiam verffis alia via quàm quanbsp;Vénérant contendunt. Ad eum quidem illuc redijt proprius eius tribunus, quern pridienbsp;miferat, vt eodem tempore oppidum inuadcret qua parte eft Auriæ palatium : fed exnbsp;*¦0 trircmibus confpedLis,machinarumftrepitu territus,a re fulcepta dcftitit. Milites indi-gnati quod ruftici pabula cremairent,aliquot vicos incendunt.

Comes tribuno reuerfo concilium cogit. Omnium fententia eft, vt quoniam niaebinis ad oppugnandum carebant, fuos à periculo adeundo, ad Genuam contine-rennSilcntio de media noifte difcedunt,poftero die, qui Calen. erat Septem, continen-ter progrediuntur,donec ad caftella quxdam perueniunt, Herniam, Taierium amp; Va- •nbsp;dam,quç Genua circiter triginta pafluum millia abcrant,ad altiffimorum montium radices iita.Ibi parum duntaxat tritici equis alendis,amp;: nuccs caftancas,quibus vefeeren-tur,rcperiunt: namincolæ cumimpedimentis amp;: cibarijsin montes fe receperant. Cuius rei odio incitati milites aliquot vicos incendunt, amp; caftra ilia diripiunt, quanquamnbsp;nonita magna præda fuppetebat. Poftero die quum iam horæ fpatium diluxiflet, pro-ficifcuntur,amp; duodecim paflti^m millia progreffi, caftrum V ifanum nomine perueniunt. Illic Vanlæus cumvigintiequitibusferentariis ex FregozæturmisTaurinosireiu-bctur,vt Annobaldo copias aduentarenuntiaret.Die Septem, tertio quindecimpaffii-um millia progrediuntur, ad caftrum nomine Cauam. Poftridie Tanaram flumen va-fto tranfeunt,amp; ad caftrum Serifollas perueniunt,quod millia quatuor paffiium Carmanbsp;niolisabeft.Hoftes vbi comitem appropinquate audiunt,Taurinenfem obfidionem c^fariantrS^nbsp;relinquunt, fparfo rumorc fe prælium commifTuros obuiam ei accelerate. Tarnen nul-lumcincgotiumfaceffiint,amp;liberoitinerc quinto mends dieoppidum Carinianum mr.nbsp;ingreditur. Annobaldus vbihoftes difeederefentit,egreffiuscum circiterodingentisnbsp;bominibus nouiffiimos adoritur. Adturrim pontis ad Padum flumen quum veniflet,nbsp;(quamCçiar à fuis antea captamfuifte plurimi faciebat)eius fibi deditionem fieri iubet.nbsp;Hoftes impcrata ftatim faciunt,quód nullam fubfidij fpem fibi dari videbant. Poftridienbsp;Burius cum fere odingentis ftrenuis viris egrellus Grollianum capit, vbi magnam fru-menti amp; vini copiam adTaurinos iuuandos reperit. Comes Carinianum poftquam venbsp;nit,iuxta arcem inftrudum exercitum ducere cœpit,quam circiter fexaginta Neapolitan! Cæfaris iuffiu tenebant : qui prætereuntes milites dum fclopis petunt, vnum ex eonbsp;numero interficiunnlrritatus comes tubicinem de deditione mittit:quod quum fadu-ros fc negarent, rurfus miflb tubicine comminatur fe omnes interfedurum, fi maebi-

. nas adducere cogeretur.Tum illi tempus fibi dari petunt, dum eos monerent quorum iulTu arcem tenebant. Hoc acceptorefponfo maebinas ab Annobaldo perliteras pe-tit:qui ftatim acceptis literis ipfe cum duabus cannis, totidem longis colubrinis amp; toti-demetiamminoribusproficifcitur,quinquaginta catapbradis amp;: centum ferentarijsnbsp;comiratus:propterea quöd ad Moncallerium fibi tranfeundum elle videbat, quo Sca-lingius Aftæ præfedus fc rcceperat. At illc quum tormenta ænca adduci audiret, veri-• tus ne Annobaldus amp; comesRango coniundis copijsMoncallerium obfiderent,eo re-

I y J , lido oppido Aftam contcnderat,quó etiam fe vniuerfus Cxfaris cxcrckus reccpcrat.

AxnNobaldo iterfacientinuntiaturquemadmodumcenturiones,quosQ^rfi-um miferar,quöd audiflent Cæfarianos ab eius oppidi ciuibus iummam quinque amp;vi-ginti millium coronatorum ad ftipendia militibus p er fol u end a exigere (hxc vna enim pecuniæconficiendçfoppetebat)eo audaciusprofectieirent:quamquumncnbsp;deditime gligentius cuftodiri oftendifl'ent,qubd milites in pecunia à ciuibus corradenda occupanbsp;bantur/ubita irruptione ceperant, quum quidem quadringentorum militum præfidionbsp;Cæfarisiufluteneretur. Moncallcriànorumlegati ftatim poft Scalingij difceflüm An-nobaldoobuiamproceduntjfefuaqueRegisfidei dedunt. Indeprogrefl'usantemeri-diano adhuctempore Carinianum venir. Hoftes addudasmachinasconfpicati,duosnbsp;ex fuis cum tympanift a ad comitem mittunt,quos ill e initio durius alloquitur, quod adnbsp;parum firma arcem oppugnadam machinas adduci coegifl'ent. Dum expedaturquidnbsp;tandem comes reipondere ftatueret, Neapolitanus quidam ex Caguini comitatu, occulta arte efficit vt qui in arce erant Neapolitani in illius p oteftatem veniret. Ac codemnbsp;fane die duarum fere horarum ante nodem (patio, ipfe Caguinus legatum cum mani-pulorum dudoribus mittit qui arcem ingrederentur : horapoftquam contenebrafietnbsp;Neapolitani emittuntur,ccnturio amp;; fignifer cum fingulis cquis,rcliqui pedites : decernnbsp;ex eorum equis in arce manent, vna cum ipfo militari figno. Hoc enim ipfe legatus ma-nibus arreptum tenuit, quum omnia Caguini elfe prædicaret. T um paruit fimultas co-mitis amp;: Gaguini : qua: res profedb negotia regia nihil promouit. Illic prætcr frumen-tum circiter tria farinç faccorum millia reperiuntdam enim faccis conditam in hoftiumnbsp;caftra mittcre parabant:colleda eft ctiam vini aliqua copia.Id totum comitis iulTuTaunbsp;rinos conuehirur.

Die eiiifdemmenfis vndecimo àSalufiianis ciuibus miftîvehiutit qui deditionem

• facerentjamp;magiftratumpcterent: idem fitlt;acompluribus oppidis amp;caftris rumPede-montanx regionis rum Marchionatus:quo etiam tepore Q^raflîumànoftris capitur. Die decimoquarto literxaRege accipiuntur, qui bus amp; Cælârcm difcelfiftè fignifica-bat,amp;: fe integros milites mittere,duo Gallorum peditum millia, quibus prxerant tribunbsp;ni Renatus Sâ Godincrius,totidem etiam duce équité Biraguio, KosRexiubcbatTau-rinis prxfîdij eflc,edudis ijs quimultaacerba ab hoftibus obfellî pertulerant. idemeti- 5®nbsp;am Annobaldum cum cæteris ducibus amp;: toto equitati^atque peditatu perliteras adfenbsp;accerfebat, oppidum Burio cum rcccntibus militibus, qui feflîs fiibmittebantur, tradinbsp;iubebat. Hune Burium turmx quinquaginta cataphraélirum præfecit, quxFrancifconbsp;Saluflio ante defedionemparucrat.Eodem die SampetrusCorfus amp;Ioannes Tauri-nenfiscum hoftibusfœliciter pugnarunt,ablatisquatuorfignis niilitaribus,captiuif’nbsp;que abdudis centurionibus Baronc, Senegallio amp; Pacerio. Die quinto ôc vicefimo lo-annes Ludouicus Saluffius, mifl'us à RegeCarinianum venir,quo etiam dieCarma-nianiolamvelperiprofeduseft. Quæabeopoftca geftafunt,fuprààncbis funtcora-memorata.

Supplicia ƒ«- R E X Lugdunum interea venir. Ibi concilium cogit omnium principum conlân- 4® mitur de eo guineorum,equitum torquatotum amp; totius tcgui illufthllimorum virorum. Adhibetnbsp;legatum amp; nuntium papx^ cardinales quotquoc in aula tum verfabantur, orato-lerat.nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;Tcm Anglum,Scotum,Lufitanum,Vcnctum, Ferrarienfemamp;reliquosunfuperprinci-

pes amp; honoratos viros exteros turn Italos turn Germanos,qui tum temporis in aula ade rant,ducem Wirtembergenfem Gcrmanum,ducem Sommanum, Arianum, Atrien-fem,principcm Melfitanum, Stillianum Neapolitanum,Hippolytum Eftenfem,marnbsp;chionem Vigeuanum cxfamiliaTriuulfiaMcdiolancnfem, loanem Paulum Ceretemnbsp;Romanum,Ca:farcmFregozam Genucn(em,AnnibalemGonzagam comitem Lani-uolarium Mantuanum, aliosque magno numero. His conuocatis arque audientibusnbsp;perlegiiubetadacaufæfcelcratiffimi hominis qui Dclphinumvenenofuftulerat,vnà J®nbsp;cum percontationibus, confeflîonibus, teftium repetitionibus, cæterisque omnibusnbsp;quæ in capitis iudicijs folent feruari. Quibus perledis qui aderant omnes (quibus quidem lege licet in huiufinodi iudicijs adcfl’e)fcnrentiam de tam horrendo amp;c nefario fee-lerc dicunt, indices reum damnant,amp; (iipplicioaffici iubent,vtequis concitatisinnbsp;quatuor diuerlâs partes difcerperctur. Rex Lugduni aliquot præterea dies commo-ratur,

COMMENT. LIB. VIII.

ratur, vnde priufquam difcedat, ftipendium omnibus militibus perfoluiiubct : quibus fe non egere vider, eos dimi trit, Germanos amp; Heluetios,cohortes tarnen GuliclmiFu-ftembergi Sgt;c Heluetiorum centuriones omnes rerinet: his commeatum liberalitcrnbsp;pra:bet quo in Gallia habitarent : ægrotis faucijs turn Germanis, turn Heluetijs tedcsnbsp;diftribui Sc pecunias extra ftipêdiüm numerari,vt fanarentur, iubet. Qtms in Gallia rc-tinuit, ex ijs alios in Picardiæ oppidis præfidio collocat,alios ducemTotouillanUm co-mitcm Sampaulium fubfequi iubet, cui auxilio elTent aducrfus nonnullos Sabaudiæ ponbsp;pulos, qui quoniam apud eos fama percrebucrat Regem à Cæfarc prælio efle fuperatû»nbsp;rebcllionem fecerant.Sampaulius tanta diligentia rem perfecit, vt totam Sabaudiam amp;nbsp;lo Tarentafiam Régi fubijceret, fupplicio de autoribus fumpto. Ab co tempore in Regisnbsp;fide amp; ditione abfqj vllo tumultu aut rebellione permanferunt.

Rex omnibus profpeebs quxad regni limites quoquouerfus firmandos pertinc-bant,Lugduno difcedit.Locus eft: nomineCappella in funlmo montis Tarare iugo,qui mons eil inter vicumTararamamp;Sanfaphorinum. Ibiquu Rexpranderet,acceditSe:o-tiærex ,qui, vt alio loco demonftrauii nuntio accepto de Cxfaris inGalliam expedi- itinere

uerfo portum repeterc compulfus fuerat:tandem cum aliquot nauibus inNormaniam Venit,amp; ad Deppæ portum appellit.Ibi quum audiret Cxfarem amp; Regem iam in eo eRnbsp;io fcvt fignis collatis dimicarent,neà prælio abelTetjequos veredarios confeendit: verumnbsp;nuntio poftea in innere de Cæfaris profedione accepto, diligentiamcœpitremitterc,nbsp;Vt fuos pone venientes præftolaretur.Quibus Rex auditis nuntios obuiam mittit,rogatnbsp;Vt comitesnihil moratusproperarepergeret. Ita Regem in illo montis fupremoiugo,nbsp;(vti didum eft) accedit,a quo honorificétiftimè exceptus,multis habitis lermonibus v-nam exfiliabus fibivxoremdaripetit.

Rex tametfiægrèhocfeAngloprobaturumcftcfciret,fimuIquódnonnuJlaVin-do cini filiç iniuria in co fieri videbatur,quam ille iam veluti futuram Scotiæ reginam a-doptauerat,tamcn quod Scotus petebat plane noluit denegare: partim quöd fyncerum

3° tiam regum Galliæ amp; Scotiæ apud fe reputabat, quin Sc ipfius régis patrem memoria te nebat Ludouici duodecimi paires fequentem, in prælio occubuifl'e, Neq; etiam planenbsp;quod ille petebat conccdendü efle putauit.Iraqj de ijs poftea fe afluros refj?ondet,poft-quam ille puellam confpexiflet|^æc fane caufa fuerat, cum alijs duabus maximi pondenbsp;hs,cur Pomeræum antca Rex ad Anglum mififtct,vt à nobis oftenfum eft.Regem prç-terea in itinere adeunt legati Heluetiorum feederatorum, qui rogatu amp; impenfis ordi-num comitatus Burgundici vénérant : ab eo petunt nequid in ipfo comitatu innouarecnbsp;sut molirctur. Id Rex in annuum Ipatium concedit, Helucticæ focietati gratificari ftu-dens,difl'uadentibus tarnen quamplurimis,qui cenfebant cohortes Fuftembergi cominbsp;hs illuc in hyberna deducendas efle, communiendam quoqj elfe aliquam arcem, quæ

4o totius regionislibertati poftea immincret.

Præterea etiamliterasRomaaccipit,quibusfignificabatur papamfpontefua in ipfo confiftorio de obitu dcmortuiDelphini ad cardinales retulifle,çquum fibi vidc-tijpro fummis Regis amp; patrum in federn Apoftolicam meritis, vt iufta illi eadem pom-paatque cardinal!cuipiam perfoluerentur.Quainre contcntionemnonnullam exti-nfl'e,quód aliquot cardinales id à papa Alexandre faólum quidem fuifle diceret, quumnbsp;Ferdinand! Arragoniæ regis filius obijlTetTed illum,quum Hifpanus eflet, id potius pa-triç ftudio qu«im ex coUegij conlilio fecifte. Ad extremum tarnen omnes Pontificis vo-luntati ceffifle : adeoque exequias honorificentilTimè in facrario pontifical! celebratasnbsp;luifle.Regi infuper nuntiatur Cæfarem in Hifpaniam perueniffe, nauigatione tame valnbsp;de molefta atqs diffîcili,læuiflima in mari tempeftate vexatum.Na Sc in ipfo portus Ge-nuenfis confpelt;ftu duæ naues perierant: quarû altera ipfius equitiû altéra vafariû habe-hanprçtercafex triremcsamiferat,atq; in ijs plurimos mili tares viros.Eû rame nihilo minbsp;norcs ob tot iaéluras fpiritus gerere, minarife propediem maiore quàm antea exercitunbsp;inGalliam impreflîonemfaâurum. Nuntiatur etiamNormannos denuo Hilpaniscxnbsp;PcrcanouainiùlaredcuntibusoccurrflTcjprædamnonminorembiscentenis corona-

qui vere ineuntc milites conferiberent,multos rumores a Cæfarianis confîngi fpargi in Regem contumcîioloSjin Cæiàrem honorificos,quibus etiam nonnullade Delphi-^li morte lècus quàm res habebat ferebantur: quin Roma qvioque ex ahjs Italixlocisnbsp;eadem illi ntmtiantur.Non ita multo poft certior fit de morte Alexandri ducis Florentinbsp;ni.Deniquc ab ipfa Picardia perfertur ad etim Hannonios oram illam regni incurfioni-bus popular!, prædam agere, amp; magno iam numero coijlfc. Quamobrem vt ad tot négocia quæ vndique nuntiabantur,quid fad o effet opus, fimul vt de Scoticis nuptijs traunbsp;figeret, Ambafia Blæfis iter Lutetiam facit. Ambafiæ illi præfto cft m arefchallus Marnbsp;canus,eumque fubmiftè falutat.Hunc Rex ob eximiam fidem amp; fingularem virtutem, ’°nbsp;qua Peronam obfeft'am defenderat,cum maxima amoris Si. bcneuolcntias fignificatio-ne excipit.Is tarnen quum ob Robert! Marcani patris mortem(is enim paulo antê obie-ratlScdanum redire pararct,initinercfcbricorreptusLongumij,quod oppidum iniilianbsp;Bdkrh’M^r-paflùumdecem Lutetia abeft,dicmfuum obijt,vir fane ob virtutem mihtaremamp;fum-(aui mers, nram fortitudinem omnium bonorum defiderio digniffimus.Blæfis Rex Magdalenennbsp;filiamScoto deipondet,nuptijs faciendis dies Lutetiam reijcitur. Eo poftquainvenir,nbsp;ex fuorum fententia de omnibus quæ ad banc rem pertinebant conftituit.lnGermani-am ad Imper! j ordines literas fcribit,quibus veram de morte Delphini hiftoriam expo-nit : rurfus profiretur fe eorum iudicio ftare veile, de iurc quod fibi in ducatu Mcdiola-

Monfcrratiagnofcercnt(Cæfarenimfccundumeumpronuntiarat,contendentibusli-cetSabaudo amp; Francifeo Saluifiojmonachi cuiufdam Francifcani,patricij etiam Mon-ferratenfisnomine comitisClaudij Biendrafij,item Petri Antonij Valentin! opérav- 5® ftis, centurioncm quendamNcapolitanum Damianiiin curialem fibi conciliauit, quinbsp;CalàlipræfidioàCæfare præpofitus fuerat.IsBuriovnam feex oppidi porristraditu-rumpollicetur. Buriuseade reRangonemmonendu|hnonexiftimauit,veritusnefinbsp;negotium ad plures dimanaret,ftatim erumperer arque illuftrareturffed adhibito Chrinbsp;ftophoroquifecum millcduccntos pedites Iralos habebat, amp; Taxiocum aliquorc-quitibus,remperficereaggrcditur. Bicndrafiopecuniasfuppeditaratadcoemendosnbsp;batillos,ligones cætcraque fofforum inftrumcnta, eo confilio vt occupato oppido fta-tim follâ duifta milites è caftro erumpere tantifper prohiberct,duin exercitus amp; machinbsp;næa Rangoneadillud oppugnandum adducerentur,quodoppidopotitis facilecrat.

parade. Itaque dum alia ad foiîàs ducendas conquirit, multum temporis abfumitur, vt marchioni Vaftio Cæfaris principi legato, qui turn Aftæ erat, otium ad exercitum colligendum daretur. Itaquccaftrum porta qua rus exitus erat, ingreditur, inde in oppidum irruptionem facit, foflîsvix dum inceptis. Burius cumpeditatus numero quemnbsp;demonftrauimus,tantis copijs impar,impctum non poteft perferre,à circun fiftentibusnbsp;hoftibus capitur arque vna cum eo T axius, Chriftophorus interficitur, reliquis vel ca-ptis vel interemptis, Bicndràfius amp; Damianus cum aliquot alijs quos confilij participesnbsp;habuerant,falui euadunt.Qtiod fi Burius cum Rangone confilia contuliffet,vr ille cumnbsp;exercitu regio ad Aftam veniffet, valde vcrifimilc cft marchionemVaftium nunquamnbsp;opem laturum fuift'c,ncdum vnimederi cuperet, alterum amitteretivrBurius tantumnbsp;incommod um accepturus fuilîe non vidcretur.Rcx re per nuntios intelledla Guidonenbsp;Guift'rcdumButteriumTaurinisIegatumpræficit:cardinaliTurnonio,qucm Lugdu-ni legatum habcbat,rcrumqj fummam ad eum dctulerat,mandat vt Guiftredo quç ne-cedaria edè vidcrentur,fupp£dicarct.Marchio V aftius quum fatis haberet quod Calalunbsp;recuperadet,rebus omnibus perfeétis Aftam fe recipit, vt fe Rangoni opponerct.

C o M M E N T. L Î B. VUL nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;307

N V p T 11 s ScotiLutenxin epifcopiædibusperfediSjReginumiaturqucmad-niodum 'ioftes in ora Picardiæ auótis pra:fidiis,in noftros quçdam molircntur.Inter ex. ttraquuni équités ferentarios,quibusvidamius Ambianenlis prxerat, (ij autem Dur-leni prælidio erantjaudifl'ent de Auenna opprimenda confilium ccpiflcj quod oppidûnbsp;Attrebatibusfexpaflùummiliibusabeft, in quodam vico delituerant, noftrôfque exnbsp;in{idiisadortiproHigarant,nequc abeft fufpicio quin ab eo quenaitineris duccmha-buerantjproditifuerint. HocnuntioRexaccepto, Martinum Bellaium cum ducen-tis cquitibus ferentariis quibus prçcrat,Durlcnum mittit,Georgium item Capuflemé-titim cum totidem paulo poft eôdem mittit,Vervinum turma equeftrem comitis Mario Icani(isVindociniducis eratprimogcnitusjquinquagintacatapbradis conftantcm,Sa-quintinum centum ipfius Vindocini équités mittit:atque adeo totam Picardiam maionbsp;ribuspræfidiisfirmauit.Totahyemsincurftonibus vitro citrôqueinfeftaftüt,nibiltaménbsp;commemoratu dignum geftum eft,propter intenfum gelu amp; ingêtem niuiumcopiam:nbsp;Vt menlibus hy bernis équités iter facere prohiberentur.

H A c ratione Picardiæ rebus,vt temporis anguftia ferebat, profpeiftiim eft. Intérim Rex alitid quiddam longe maioris momenti molitur.Etenimin augufta vrbe Lute tia,in ipfa baiilica palatina,quæ curiæ fedes eft,par es Franciæ qui vocâtur,principcs cÔ-' lànguineos,epifcopospropèquadraginta,amp;totumParifienfemfenatumconuocat,ad- reMa^ititr.nbsp;bibitis etiam multis illuftribus Sgt;i. honoratis omnium ordinum viris.In celeberrimo illo

^0 clarifl]morumvirorumconfefl'u,aftanteRege, Cappellus regius aduocatus, poteftate diccndifaéta,Cæ(àrcmFlandriæ, Artefiæamp;r Carololiæcomitem,qui alias etiam pro-uincias,quæ ad regni Gallicani clicntelam pcrtinent,occupat,rcbellionis perfidiæ innbsp;Regem fiipremum natumprincipem reum agitûtaque pérorât, vtlege commiflbriainnbsp;bcnefîciarium lata ex fenatufcÔftilto bona ilia fifeo addici amp;pubiicari depofeat. Adhæcnbsp;aduocati poftulata,in conlilium itur,omnibûfquc accurate expends fenatufconfulto fa. •nbsp;^Loplacetinomnes regni oras, ad qs’asquidem tuto accedi licerct,præcones dimitti,nbsp;qui tuba Cæfari diem diccrent,vt ille quos libcret,paratos ad vadimonium obeundumnbsp;caufæ firmamentis inftruôlos mitteret,quæ ad ilia aduocati amp; cognitoris regij poftula-taquæviderenturafterrcntûnterimfummam iudicij inhiberi, neq; Cappello poftula-

30 ta adiudicari:quos Cæfar mittete vellet,iis fide publica data accefFum difcefltim nul-lifraudifuturum.Diesàfæcialiÿiore maiorum rectè arque ordinediciturzquùmque nemo extaret qui vadimonium Cæfaris nomine obiret,Cappelli amp; cognitoris regij po-ftulatio,quibus verbis ab ipfis t»Lmcupatafucrar,addicitur.Rcx adfenatufconfultum a-liquafaltcmexparte exequenuum quammaximum cxcrcitum primo quoque tempore cogéré conftituit.HoftesveroquumLutetiamad caufamdicendam mittere debe-rent,dcimpreflione inRcgisfinesfaciendaconfilium’capiunt.Itaq; quum Teroanamnbsp;viuiinopiapremiamp;præfidioadmodum exiguo tenericonftaref,quôd nupercataphranbsp;’ftiquinquaginta,quibus BcrnelliusCrequij frater minor natu Morinorum præfeâusnbsp;praterat, ab incurfione, qua vallem Caflellam depredatifuerant, rcuertentes non lon-^0 gcàMorinis pulfi amp;:profligati fuerant, hoftes Areæ, Betunæ amp; Santaudomari manunbsp;Goaâa conuenerant,ac Roxius ipfe magnopere maturabat, vt ante oppidum occupa-ret,quàm maius præfidium introduceretur. Quamobrem Rex Martinum Bellaiumnbsp;Durleno decedere amp; Morinos cum equitatu,cui præerat,contendere iubet. Bellaiusnbsp;Calend.Fcbr.cumfuisnulloaccepto incommode ingreditur, licet hoftes cum otftin-gentisfereequitibusitineraobfiderent.Sedtemporeadmodum nubilo,gelu acutiflî-mo amp; nodis denfiflima caligine efFcélum cft,vt hoftis nocere nequaquam poftet. Paulo pôft circiter hilarior um dies Sanfacus cum pari equitum numero eôdem ingreditur.nbsp;Rcliquumhyemis tempus ad medium quadragenarium ieiunium quotidianis certa-nainibus cum hoftibus qui finitimis oppidis præfidio crant,tranfigitur, fie tarnen vt no-îc ftri fuperiores eftent. Neq; vllus ferc dies prætermittebatur, quin autnoftri ad hoftiumnbsp;portas,autilli ad Morinorum munitiones præliarentur. Quo etiam ad bellum fpedan-dumfecontulit bona pars iuuenumnobilium ex Delphini comitatu, in quorum numero eratSantandræus,Dampctnis,Dandecanus,Ecarfius amp; Lanoæus, quinuUo nonnbsp;die eo fe fpeiftaculo oblecftare potuerunt.

Medio circiter Martio rnenfe Rex Annobaldo,qui in omnes ferentarios équités

C 4

tribuitTaxium,T cnniuni amp;:AifLiniiim Gallos,Maurum Nouatum amp;Francifcum Ber-nardinum VicomercatumltaloSjGeorgiumitemGapulTemcntiumamp;TheodumMa-netem Albanos,qui ducenrenos équités fcrcntarios linguli ducebanr,Dubetium infu-per lenefchallum Boloniæ Crequiuni Montroli) præleôhim, quibus quinquageni ca taphraóti iuberant.Commeam Montrolij comparato, Annobaldus Teroan am nuntiiinbsp;mittiqqui diem certumamp;tempus indicaretquofe inlylua Foccobcrganaadtuturumnbsp;eflè Iperaretjtum vt ex fuis aliquot præmitterent qui totam regionem Aream verfus amp;nbsp;Santaudomarum explorarenqtum vt obuiam adcommcatum excipicndum procedenbsp;rent.Egrelfi oppido ferentarij non procul inde in equitatum Sautaudomari Arcx in- tonbsp;cidunt,qui expifcandi caufa vénérant.Eos noftri ilico adortifùnduntfugantque,atqgt; adnbsp;ipfius portæ repagula compellunr. Deinde Foccobergam, vtillis mandatumfiierat,nbsp;adcommearumexcipiendum contendunt, nonnullis tarnen equitibusad fpeculandunbsp;relidis,quirenuntiarent iiquos ex hoftium prscfidiis egredi conlpicerent.Santaudomanbsp;ri erat Roxius,qui re per nuntium intcllcCla,ftatim egreditur cum equitibus ferme fcx-centisquosexfinitimisoppidiscoegerat. ExiisaliquotTeroanam mittir,qui noftrosnbsp;ad equeftre prçlium elicerentaplè cum tota multitudineloco poft Icalas patibulares te-ólo in infidiis fe collocat.Inter eos quos à noftris ad fpeculandum reliclos fuifl'e commenbsp;morauimus,amp;Roxij prtccurfores prælium accrrimum committitur : in quo noftris loco cedere necefle Hüllet,nifi équités Bcrnclliani,quos Notlius Halluinus lignifer ducc^- lonbsp;bat,fubfidio adfuilfent.V nde faótum eft vt diuturnius prælium, fed remiflius quàm initio redderetur:quippe Roxius luis vetuerat ne longius progredcrëtur,ne ipfius inlidixnbsp;viderentur. Ac profedo tametfi non longius ab oppido locus ille aberat,quàm quo me-

O nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;c/inbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;'nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;Lnbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;Al 1nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;.jr?

• Veriim noftri eoufque procurrunt, vt tandem ilium colpicerentütaquc fiios qui ad r oc cobergam crantmonendos curant,

Existimabat ante Roxius Hiturum,vt qui comeatum adduxcrant,ftatim co no ftris tradito fe pro more rcciperent:quod fane fi accidilTctjfatis illi viriumfuppetcbat,vtnbsp;noftros adoriretur,amp; commeatum interciperet. Verum aliter oinnino accidit : pro-ptereaquod Annobaldus amp; Dubetius infidiis cognitis turmas fummo monte ad finiquot; jonbsp;ftram Santaudomarum verfus progredi iubebant, vt li^oxius vim inferre pararct,fta-timadopemferendamaccurrerent. Qua re ille perfpeifta Santaudomarum fer^cipit:nbsp;illi Morinos velperi venerunt, rcliquos Montrolium ^mittunt, ne cibaria multitu-dineconfumercntur.Eodemipfiquoque biduo póft pcrluftrata finitimaregionerc-uertuntur.

Extremo fere Martio Rex copias colligcre cœpit: Ambiano profedus Flftburiu, hinePernoium venit:quotemporemoriturCarolusduxVindocinus, qui xgrotus ardent! fcbrcAmbianireftiterat.Hicmagnum roti Galliæfui rcliquit defidcrium,quódnbsp;excellianimiprincepseflctjamp;deRegeamp;GallicaRep. optime meritus. Mommoren-ciuspræfedusprætoriOjCuiRexinexercimfummamimpcrij detulerat, Pernoiocuro 40nbsp;prima acie proficifeitur. Caftrum eft Alchianum nomine ad flumen Othiam medio innere Durleno Hedinum:quod quum magno eflè noftris incommode audiret, fiuc comeatus duceretur,fiue Durlcno Motrolium iter fieret,adillud proficifei dccreuit.Q^nbsp;fimulatque cum machinis peruenit,hoftes faluis impedimentis deditionemfaciunt.Eonbsp;poftridie Rex venit. Poftea ad Hedinum copias ducit : quod oppidum munitiflimumnbsp;eft,amp;adfinitimorum làlutemcommodilfimum,Cæfarique maxime incommodum,nbsp;fi Rex eo potiretur, Dum ad illud oppidum quæ ad machinas promouendas pertinemnbsp;fiunt,xA.ntonius Mallius Alchianus millepeditu tribunus, fclopo ièlus moritur, quæ nonbsp;leuis fui t ia(ftura,Hellius item tribunus militum vulnus in crure accipit. Admotis raachinbsp;nisamp;oppugnatione inchoata,oppidani cum vxoribus,liberis fortunis omnibus innbsp;caftrum fe recipiunt,oppido noftri nemine obfiftentc potiuntur. Caftrum fupererat ca-piendum,quodmunitilfimum opéré amp; arte erat, in eóque Roxius quæ ad propugna-tionem pertinent omnia abundè collocandacuraucrat, quod magni adfalutempubli-cam refcrre,illud tencri intelligcbat.Rex tamê expugnare illud omnino decreuit, rem-

Ibi

' nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;COMMENT. LÏRVIIl 505

Tôt cumimperioCæfarisiuflupræeratSanfonquidamvctcranusequcsNarnup-canus,qui magnam in re militari apud Cæfarianos au toritatcm obtinebat, Buberius cû pedicibusquingentiSjVandeuillanuscognomento Strumelius cum pari numero, de-nique circiter fexcenti tû Namurcani turn inferiores Germani.Rcx eo die Fileriis con-feditad flumenCalchiuminfra Hedinum.In Regiiscaftris oôto crant peditum Ger-manorum millia duce Gulielmo Fuftembergo,Picardorü quatuor millia, quibus præ-crant Sercutus,Mallius pridie fclopo interfedus, Hellius amp; Saflèuallius; Baccouillanusnbsp;Salliusamp;SantalbinusNormanosmillenosducebant, Qmntius amp;: Haraucurius Lota-ringusCampanosmillcnos. Plurimiinfupcr crant quos lue nominatim non fignifica-.’o mus: vt tota multitudo tum Germanorum turn Gallorum ad fex ôdviginti peditum millia in eo exercitueflèr.

P O s T E R O die Rex Menilij manet non amplius quingentorum pafluum interual-lo ab arccHcdinenfi,inter Contiumamp;sHcdinum. Inarce Contiana præiîdiumerata Roxio impofitum,qui eins loci dominatum obtinebat. Pedites partim in oppido He-dineniî partim in fepto caftra habebant,v t cailrum vndique circûfiderent.NonnulIi exnbsp;ducibus,qui arcis Hedinenfis fitum amp; naturam teuere Cc prædicabant,quôd omnia fa:-pius amp; per otium perluftralfentjRcgi Mommorcncio, cui Rex maxime confidebar,nbsp;oftendunt commodiflimum cft'c,vtarx futt’oflis mûris caperetur:nullam clic rationcra,nbsp;vtmœnibus glande concuflîs aditus fiat,mûri craffitiem obftarc,amp;: aggerem quo pondnbsp;'° fulciebatur.Itaque foffores omnibus locis ad opus conftituuntur,viri iùmmæ autorita-tisoperipræficiûtur,princepsMelphitanus,Barbezius,Buriusamp;;Villerius:isenimreim3nbsp;chinaria: præfedi locum tenebauTanta diligentia res adminiftratur, v t vicefîmo circiter die dimidia pars turris quæ oppidum fpeéf at,quâ in caftru m ingreiîùs eft ad læuam,nbsp;labefadata ruerct:verùm reiiqua pars quæ caftro adhçrebat incolumis ftetit:vt perexi-guum ex ca re incommodum lioftis acciperet.

Rex magnaamp;tempoiis amp;reipecuniariæ iadurainca rcperfpeôfa,an!mum ad jjtdimam machinariam oppugnationem conuertere cœpit,præter multorum opinioné,qui mu-riamp;:aggerjsnimiameraffitiemcaufibantur. Itaqucipfe quodamdiemaneprofectus,nbsp;locum commonftratvbi machinas collocari vellet. Moremomnes iubenti gerunr,amp;:nbsp;tormcntaadcopropècollocantur,vtipfoorc labium fofl'æ contingecent : verùm nonnbsp;fine iadura amp; morte aliquot rôémachinariæpræfcôlorum tantum opus perfici potuir,nbsp;Lufarchius ôâ Pontibrianus ambo huius rci peritiifimi inter cæteros interficiuntur. Vil-lerius, cui fumma curadcma|data crat,tantam adhibet diligentiam,amp; admotis machinbsp;nis toto biduo mœnia tanto impetu fragore concutiuntur,vt tertio die meridiano te-pore muro collapfo ruina centum oótoginta pedes lata pateret.

Rex ipfe omniahæcadminiftrariïpeôfabatamp;vrgebat. Quæfane cauïà fuit cur nonnulli iuucncs præcipuç nobilitatis,famç fibi cOnciiiandæ gratia, quum Rege ipfumnbsp;virtutis induftriæ teffcem adefle cernèrent, non expedato imperio, neque rebus ad-fiuc ad irrumpendum confti tu tis,neque vllis qui fubfequerentur confpedis, tanto im-petu ruèrent,vt ad fummam labefaôtati mûri partem eniterentur : fed non minori vir-tutc repclluntur quàm proruperanr. Itaque alij in ipfo loco interficiuntur, alij grauiternbsp;vulnerati reuertuntur.Ex iis Carolus Buellius cornes Sancerranus glandé traieôto corpore accipit,quo vulnerenoétcproximamoritur. Is magnam fuiiam expeélationemnbsp;iuuenisconcitauerat,vtomnesmaiorumvirtutem imitaturum elle confiderent. Alfi-nius item Sercutilegatus,amp; Damiattus fignifer, Haraucurius Lotaringus tribunus mi-litum,vnàcumfratreIegato,Parefiopâtreprognati,quilegatusGuifij tumin turmaip-fius equeftri tum in prouincia Campania erat.Fleuerius Mardicoquij filius, amp; complûtes alij faucij.Q^amobrem Rex præconio publico per tubicinem Sctympanifiam vetatnbsp;Hcquis imperatoris iniufiù ad irrumpendum profiliretiqui fecus faxit,capitale futurum.nbsp;Hacre confcéfa omnes ad fignamilites,advires colligcndas aggrerari iubet:eo ipfo dienbsp;vclperi cataphraólos magno numero pedites pugnarc iubet, cum ferctariis circiter ièx-Centis,hisduccndisAnnobaIdumfercntariorummagiftrumpræficit. Imperat deindenbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;•

rcliquo cquiratui,Gcrmanis pcditibus,atquc iis qui ex reliquo peditatu ad oppngnan-damarcem non crant conftituti,vt omnes adhoftium aditus acie inftruda ftarent,nû hoRes interim molcfti client, dum noftri inarce per vira expugnanda occuparentur.

trebates,Aream,Betunamamp;Santaudomarum pergerent, qui 11 forte hoftis adturban-gnaturi erant,excitarentur.Omnibus ordine conftitutis,qui primi progredi, quifubfe-qui,qui denique feflis fubmitti deberent;oppidani qui pridie re ipfa didiceranr,quavir-tuteatqjalacritatenoftri vallum fuperairent,veritivtaudaciamamp; impetum ferre pof-

*

is autem in foflis erat,fuos cohortabatur,amp; omnibus profpiciebat quæ ad futuram op-pugnationem pertinebanuHoftes poft diuturnum colloquium lèfe Regis fidei permit-tuntjVt machinas,commeatum amp;: munitiones relinquerent,ipli cum impedimentis fal uiabirent.HxcquumMommorenciusmaneRcginuntiafletjille padionis omniaca-pita rata amp; firma efleiubet. Oppidani meridiano tempore egrediuntur,quibusprxfi-dium ex noftris attribuitur,vt tuto abirent.

Rex tum oppido tum caftro Sercutum prteponit, qui eum locum alias fiimma fide virtute defenderatdiuic quinquaginta cataphraótos amp;:mille pedites attribuit.Ipfe exercitum quatuor à Sampaulopaflüummillibus ad Munclium Caæum locat,poftri-die Pernas venit.Et quoniamfæpius metionem ànonnullis iniici audierat, quiaflirma-bant Sampaulum oppidum amp; caftrum facile muniri pofte, qua ex re magnum hofti in-commoduminferretur,quod oppidum illudita fitum erat, vt millia pafllium duode-cim Bctuna,o£todecim Attrcbatibus,duodccim Durlcno,totidem Morinis,fcxHedi- 10nbsp;no amp; Lillerio decem abcflet,iam inde quum Hedinum veniflet, eo Annobaldum mi-ferat,qui oppidum êcarcem in poteftatemacciperet. Oppidum hoc cumtota regionenbsp;amp; municipiis quæ ad illud pertincnt,antea amp; fuperioribus ipfis bellis in fide amp; clientelanbsp;Regis continebatui'jVt fiipremum illic ius obtinerct,tametli omnia à magiftratibus iuß-fuamp; nomine Cælàrisadminiftrabantur.Scd omnia ipfo ftatim Annobaldi aduentuinnbsp;Regismanumaepoteftatemveniunt. lUica CæfareSenefchallus conftitutus cratLi-gorellius:qui cum aliis multis magiftratu fungentibus belli iure capti magnam pecuniænbsp;fummam redimendi fui caulà pendere poterant.Sed nuUo illos pretio dimitti Rex iuf-fit,quodfupremamillamiurifdiiftionis autoritärem in eis adhunc vlque diem valerenbsp;vellet,mulris licet diflùadentibus,quimultadicebant ab illis contra imperium faftaef- jonbsp;fe,quàm idoneam elfe caulam cur caimmunitate noné^uerentur.

O p p IDI ar cis deditionc fadaRex denuo vtrunqueinfpiciiubet,vtquàmbreui temporis fpatio muniri poftet intelligeret. Aliis aliud vid|tur:fed vna ad extremum ob-tinct fententia,quam princeps tuebatur quidam Antonius Caftcllanus Italus. Is recipitnbsp;fe intra fefquimenfem inexpugnabile illud oppidum non Cæfari modo fed totius orbisnbsp;viribus efledurum efle.Id quod tarn ferio confirmât fe præftiturum, vt Rex fidem ho-mini habere in animtim induceret,multifque rebus aliis omilTiSjquas aggredi antea co-gitauerat,caftra ad Pernas fieri iubcret,vthoftem incurfionibus tantifper prohiberet*nbsp;dum munitiones abfoluerentur.

D VM noftricaftrametantur,Mommorenciusamp;Guifius aliquotcataphradis amp; ^0 fcrentariisalTumptislocafinitimaperagrareinftituunt. Lillerio quum appropinqua-rcnt,quatuorPernispairuummillia,aliquot équités præmitrunt:qui quum ad repagulanbsp;procurrilTent, ac neminem nec intus necforis confpicerent,exiisnonulli in pedes de-filiuntjfcalisquas in luburbio forte naólifueranr,murum confeendere inftituunt, idq;nbsp;nullo obfiftente perficiunt. Nemo enim toto oppido erat præter aliquot moniales vir-gines in parthenone,quæ noftris fcilcitantibus narrant Leuinum oppidi præfe(ftum,fî-' mulatque exercitum Gallicum appropinquare intellexiftet, fe porta paludana prori-puille,amp;; fuos Sauenantum amp; Maruillam ad Humen Lilium reduxifte,illic eile Roxiumnbsp;cum parte Cæfariani exercirus.Hæc ab antecurforibus Mommorencio renuntiantur,nbsp;qui confeftim oppidum venir,peena capitis edicit nequid vel virginibus vel earum for 0 jnbsp;tunisnoceatur.OppidoMartinumBellaium cum fuis ducentis equitibus præficit,cuinbsp;mille P édites duce Landa attribuit. Cuius rei caulàm habere vifus eft, quod oppidum ilnbsp;ludloco perquam commodo fitum elle perlpiciebat,vt quandiu caftra noftriadPernas haberent,itineratuta client,névehoftesSauenanto ScMarvilla caftra lubinde clamore turbarêt,aut noftris pabulatoribus molefti eflcnt.Noftri turn pedites tum équitésnbsp;crebris

crebris incurfionibus multam pic dam turn hominum cius reg: ou is iucolarumgnm ar-ttientorum ex illis paluftribus locis agebaiinilluc enim fc contuleran r, vbi latere fe poß-Ic arbitrabantur. At Sauenantij MarviUani niliilo fecius ob noftrorum prælî-lt;iium,alia babe bant itinera obliqua atque occulta diuerticula,quibus egrefli noftros pabulatores amp; annonarios infeftabant, deinde Sauenantum fe recipiebant: qui locusnbsp;erat natura amp; fitu munitiflimus, vt occupari minime polie viderctur. Illic enim flumen Liliuminfulamefficir,quamvndiquevallocinxeranr,amp;:cataradis aquam cohi-buerantjVt vndique c flumine refl:agnaret,vnûfque elTet duntaxat aditus, atque is nonnbsp;amplius centum pedes in latitudtnem patebatiquo etiam aditu tranfuerfam foflam manbsp;gnçaltitudinis amp;latitudinis duxerat,latera caftellis extrudlis municrangquibus fcloposnbsp;vneinatos magno numerous locis diipofucrant,quibus hofteni aditu maxiraeprohi-biberc pofl'ent.

H V I V s lociadituniXlomnioi'cncius vioccuparcinftituit. Iraquccomitcm Gu- sauenantunt liclmum Fuftembergum cum quatuor Germanorum peditum miilibusamp; totidem -v/acd/Zunbsp;Gallis afl'umit, atque Pernis eo conlilio diuina ope fretus proficifcitur.Vi,quemadmo-dum conftitueraqperrumpitjfed nonnifi ingenti diflicultate labore : nam Germaninbsp;pedites initio ab hoflibusfumma virtute repelluntur, multis interfedtis, ncc pauciori-bus fauciis. Ac iam dies in vefpcrum declinarc cceperaqquum Carolus Martellus Bac-covillanus Normanus fubfequentc LaudaPicardo, locum in folia cófpicit minore de-fenforum numero exteris relertum.Itaq; dum boftis animo aliis locis occupatur,vt ag-gredientes fubmoueret,Normani intrepid! nullo periculi metu in foflam proliliunt, amp;:nbsp;vbi ad parem pugnandi conditioncm loco adçquato peruenerunt, gloria: cupiditate amp;nbsp;principis ftudio ita rapiuntur,vt multorum cxde foflam,vallum amp; caftcllum perrumpcnbsp;rent.Hoftes vi noftrorum ad earn partem animaduerfa^reliqua loca deferunt:cçteri nonbsp;ftrorum turn Galli turn Germani confetti fubeunt, quibus ftipatus Mommorencius, *nbsp;eosadvirtutcmcobortatur. Denique omnibus ex partibus fit boftium Riga, qui àno-ftris infequentibus Normanis amp;: Picardis magna ftrage conficiuntur,vt fuorum cçdem.nbsp;qui in prxlio occubuerangvlcifcerentur.Reftabat alterum propugnaculum vi capicn-dum,cuius aditus vno tantum ponte cuftodiebatur,qui magnisSc cralTis tignis cxiguonbsp;intcruallo iumftis feptus erantignorum interualla fclopetariis complebantur. Ad pon-tcmmolendinum erat lapide qvAdrato ædificatum, variis locis commodiffimepertu-fum,fclopis vneinatis amp; aliis magna multitudine refertum: vt nifi immodico cerrore bonbsp;lies primo loco pulfi,ad illud alferum confugientes trepidationem fecum attulilFcnt,nbsp;(quosnoftritamacriterfubfequebanturjVtfuicolligendi aut fpiritus ducendi fpatiumnbsp;nullum darcnt)longemaiorfuiiretin eofecundo occupando difficultas. Sedtantofer-Uore turn à Germanis turn Gallis vrgebantur,vt eodem impctu fuperati omnes internenbsp;clone dclercntur,amp;: ad mulieres ipfas Germanorum iracundia pcrtincret.Cçlbrum nunbsp;merus ampliuE mille trecento rum fuigprætcr eos quos nonleuis coiedura eft vna cumnbsp;ædificiis crematos fuifte:nam prxda colleda,qux ingens fane fuir,tcclis omnibus ignisnbsp;inieduseft. Mommorencius multaiam node receptui cancre iubcgexercitum multis Ipoliisonuftum Pernas reducit, vbi à Rege cupidiflimo expedabatur, qui magnamnbsp;ex ea re voluptatem percepit. Caftellobriantius cum aliquot maebinis cos lequu-

BID V o póft Mommorencio nuntiatur bolles Sauenantum reuerfos,locum vallo tum rcMi-fi cingere amp; rurfus munire decrcuille:quod minimo negotio fieri poteft, quum infula tri- rurfusfu^art-quetraaditumpcrdifficilembabeat.Itaquc Martino BellaioLillerium ftatim mandat,nbsp;Vt rem cxploratu eat: quod fi libi fatis militum elle pcrfpicerct,vt perrumpcregrem for-titeraggrcdcrçtur:finminus,fubfidiumccaftrisaccerferet,quod cueftigio milFum irinbsp;poUicctur. Hoc accepto mandate Bellaius amp;: Lauda Lillcrio profedi équités circitcrnbsp;Î0 triginta præcurrcrc iubcnqattribuunt aliquot fclopctarios ex maxime expeditis, quodnbsp;tota ilia regio crebris foflis amp; canalibus intercepta eft:reliquos équités cu peditatu fub-fequiiubent.Hoftesquiinopercerantjfimulatqueantccurforcs noftros confpexerut,nbsp;confeftim locum relinquunt,quum qui dem ad fexcentos fere bomines client,amp; in fu-gam locis paluftribus feruntur:priufquamtarnendifeederent, vtnoftros fubfequi prohibèrent,pontem eftringunt. An tecurfores Galli ex cquis defiliunt,fclopctariorum co-

311 • nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;MART. BELLAII

J J. J nbsp;nbsp;mitum Opera tutnultuario pontcm reficiunt, crates èc ædiutn fores iniiciiinr, qux cX

proximo inccndio fuperfuerant,cquos pontem ffænis traducunt,Ribfequentes peditcs monent,vt ad cuftodiendum aditum maturent,pontcm maiori otio firmiorem inftau-rent,quöredeuntesexequotranßrepoffint. His perfcctis rebus fugicntes holiesinfe-qui pergunt,quorum alij redla Marvillam contendebant, vbi Roxius cum quatuor pe-ditum millibus amp; aliquot equitibus caftra habebat,alij Motam Bofcanam fe recipie-bantjCui proxima ell arx quædam.Sed illi tanta celeritate non potuerunt vti infugicn-do,quinfcrentarij nonnullos alfcquuti caperent, amp; opimam praîdam circa Motam amp;nbsp;lyluam facerent. Qudd fi hominum fatis magnus alfuilTet numerus, qui Saucnäti lùb-lilleret,incredibile damnum hollium lînibus intulilîcnnfed quum vererentur ne Ro-1»nbsp;xius Marvilla profcclus eos reditu intercluderet,Lilleri um cum præda reuertuntur.Ronbsp;xius à fuis fugientibus ad arma excitatus,cum equitibus circiter quingentis nollros procul fubfequebatur,quos tarnen nunquam adortus ell.

Cal. Mai) holles qui Betunæ præfidio erant,Lillerio tribus palKium millibus,cer tioresperexploratoresfadimagnam plaullrorum multitudinem ènoftrorum callrisnbsp;emillam clle,quibus ingens farinæ copia Lillerio adueheretur(nam nollri pillrinis illicnbsp;inftauratis cibariis molitis caftra iuuabat)de hoc comeatu intercipiendo colîlium inirenbsp;cœperunt.Itaque in exigui pontis aditu,quingentorû Betuna paflùum Ipatio mille quinnbsp;gentos pedites in inlîdiis collocant,cquites circiter trecentos cmittunt, qui noftrisitcrnbsp;ante Lillerium præcludunt,vt eos inter fe amp; pedites in infidiis latentes inrercipcrent.Ita zonbsp;quadrigæ omnes amp; bigæ capiuntur,atque vnà cum eis queflor quidam,qui apud femilnbsp;lequingentoscoronatos habebat,quod pretium eratfarinarùm.Hoflesinhis capienjnbsp;dis tantum clamorcm attollunt,vt Lillerij exaudiretur.Nollri qui illic erant, initiôqtiunbsp;llrepitumôccquorumhinnitumaudirent,fufpicaricœperunt holles è callris Marvd-

• lanis ad fe opprimendos fubito aduenilî'e, id eo magis qudd in paludibus quæ Marvillam fp celant munitiones ad folum iplùm dirutæ hieran t, vt aditus centum quinquagm-ta pedum in longitudine pateret.Itaque initio adlocum fit concurlùs : deinde lelt;äis pe-ditibus ad feruandum aditum collocatis,Martinus Bellaius cum centum equitibus egrc ditur,vt rem certo exploraret.No multum proccllèrat, quum Burgundiones conlpicitnbsp;præda agentes.Inhos nihil cumUantcs impetû tanta vifaciût,vtillinollrorumadr)rien- jonbsp;tiummultitudinenondum plane cognita fugam arriérent. Ita plaullra,equos,capti-uos,numos nollri recipiunt,amp; holles in fugam præcipites ad ipfum vfque infidiarumnbsp;locumagunt.Peditesquiillicdelitcfccbant,confpeóla fiorum equitum fuga ad armanbsp;conclamare cœperunuquod ni feciirent,nollri in illorum inlîdias fefe incauti coniieie-bant.Sedtympanorumllrepitumonitijfenfim confetti fe Lillerium recipiunt, prætcrnbsp;prædam receptam captiuos fex cataphraâ:osamp;o(3:oarcitcnentes exturma Roxiananbsp;adducunt,prætervnumqui ab hippofclopillainterfcólus ell,amp;: alios fauciatos atqucnbsp;prollratos.Qtmd nifi imbris interuentu nollri Iclopos inccdcrc prohibiti fuill'ent,mul-to plures interfecilTentzpræterea nollri lubrico itinere quum vidloriam vrgerent, cre-brblabebantur.nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;40

R E X per crebros nuntios quum certior fieret hollium copias Pedemontanas in cit. dies augeri,Germanicum peditatum proximè conferiptum breui illuc iter parare, fup-plementum eomittere cogitarat.Itaquequumlatishaberet quodeo anno Hedinumnbsp;cepiiret,acSampaulum(vtquidcmexillimabant,communiiret)die Maü tertio Pernisnbsp;profedluSjContæam non procul Albinio venit.Inde miflb nuntio ducibus imperat quinbsp;Lillerij fubllitcrant, vt fe fubfcquerentur, oppidum incenderent, monacharum dun-taxatædesacreliqüatcmplarefcruarent,murosquàmplurimis polî'ent locis totoam-bitudiruerenr,ne hollis occupato rurfiis loco Teroanæ amp; Sampaulo molellus elTet.nbsp;Hæcilli vtiulfi erant perficiunt.Rex ad Contæam quinque circiterdies commoratur,nbsp;dum Sampauli opus promouerctur.Eo tempore comes Gulielmus Fullembergus Ger yonbsp;manos qui Attrebatibus præfidio erant,clam in regias partes pertraxerat,quibus trime-llrcllipcndiumdebebatur,amp;làcramentireligione liberati erant. Quare is adiunólo.nbsp;Annobaldo amp; ferentariis equitibus(quibus ille vniuerfis præerat) incurlione Attrcba-tes vfque contendere decreuit,eo conlîlio vt German! Ipecie prælij committendi cru-ptioncfaôlafc cum illis coniungerenr,atqu,e adeo oppidum defenforibus inane facilinbsp;negotio

ncgotio occuparctur.Verùm Diftanus comitis Burani filius timore aut fufpicionc qua-dam motus,ne id accidcret quod Fuftembcrgus intendebat, egredi eos nunquam paß-fus eft, caufam fpeciofam illisgratam aft'erens, fe in boras quæftores, antigrapbos amp; pecunias expe(ftare,vt cobortes recenferentur: quo faélo concciTurum fe vt ad latieta-lem vfquc eruptionibus dimicarent. ItaFuftembergus amp; Annobaldus irrito conaui fenbsp;incaftraadRegem recipiunt, quern reperiuntiter Sampaulum inftituiflevt opusillicnbsp;Coram infpeóbaret.Qim confiUo Côtça profeétus Samartinum venit,quod caftrfi Sam-paulo quingentorum pafluum interuallo abeft : vnde ctiam oritur riuulus quo oppi-ftrat,opus ineboatum infpicit.Porro quum nullas dum Cçfari copias adelîè videret,ne-que ex iis quidem quç nuntiabantur,apparcret intra trimeftre tempus eum copiascoa-€turum,quibus magnum quiddam aggrederetur,ftatuitin eo oppido militum, maebi-narum,munitionum amp; cibariorum relinquere quantum fatis ad tam oportunumlocunbsp;tuendum elle videretur, deinde cxercitus partem dimittere,partem ad Pedemontanosnbsp;mittere,quibus coniungcrentur Germanipedites, quos magno numero Cbriftopbo-rus dux Wirtembergeniis adducebat.

S AMP A VLO loannem Totovillanumcognomento VillabonumLutetiæpræ- quot; fedum cum imperio præponit,cum turma equeftri quinquaginta catapbradorû quosnbsp;ducebat.HuicMediancurium cum pari equitum numero attribuit, Martinum itemnbsp;Bellaium cumducenris ferentariis,Salliumamp;SantalbiniunNormanos,Blerencuriumnbsp;deniqueamp;YuillanumPicardoscumquingentenis peditibus. Inipfaarce Renatû Pal-laterium conftituit, quem mille peditibus praefecit. His ita conftitutis, amp; pecuniis adnbsp;foflbrum ftipendium amp; opus perficiendum rtliclis, Sercampum venir, poftridie Dur-lenum.Ibi exercitum dimittit, Fuftembergum cum Gcrnianis peditibus, quorum nu-merus ad oifto bominum millia crat,Durleni præbdio collocat : addit Srratæum cû du-cisStampæicquitibuscatapbraôtisnuméro quinquaginta,amp;Rupemenium cum toti-dem,quibus præerauHos voluit Durleniftatiuababcre,qui tubiidio opus Sampaubfa-cientibus efl'ent.

E O temporeLangæusad Regem venir,quoloco res Pedemontanæ eflcntpienè rcnuntiat.De quibus multa iæpc coacto concilio ftatuuntur, Langæus ipfe denuo illuenbsp;mitcirur.Quæ turn décréta fue Ait, erit poftea narrandi locus: aune ad Sampaulum re-deo. Villabonus polt Regis ddceilumonincs belli duces fecum reliôtos conuocat:exnbsp;quibus quum nonnulli oppidlm non infpexifi’ent, ex quo muniri cœptum fuerat, pla-cuitvrvnàomnesomnialocaobirent,quæquilqucanimaduertiftet, in concilio decla-rarent,vt quibus locis maxima diligentia opus eile videbatur, iis præcipuc opus vrge-tetur. Omnibus diligenter circunipedhisea fuitvniuerforum fentcntia,præteripfumnbsp;murorumambitum,qucm vallo obiedto muniri oinnino oportebat,ne ipiaquidemnbsp;caftella,in quibus totum oppidiroDLirpoßtum crar,pone ante trimeftre tepusadpro-pugnandum fatis hrma reddi. Q^are vt res maturius conficeretur, oppidi regiones de-fcribuntur,quas Gngulisducibusdefendedas,fi obftderentur,attribuioporteret, vtiamnbsp;turn fuos quifque milites in opere cum fofioribus continerct.

ViLLABONO Regis legato cum iuis cquitibus amp; mille peditibus quiSallioamp; Santalbinoparebant,obtingit maximum propugnaculum quoditer Mundtii ipedta- sampautumnbsp;batiMediancurio cumfuaequitum turma amp; Rcnati Pallaterii peditibuscaftrumcumnbsp;propugnaculo proximo quo regebarur: Martino Bellaio cum ducentis fuis ferentariisnbsp;amp; peditibus Blcrencurij amp;Yuiilani,(quos mille numero efle oportebat) duo infimaca-ftellaquæHedinumamp;DurlenumverguntjVnà cum tribus muribraebiis quas ca con-tingebant.His ita defcriptis omnes ad opus fe accingunt,foflbribu s inftant,ipG quoquenbsp;ccrtatimmanumadmotunnvcrtimexiguaadmodumfurgcnris operis moles extabatnbsp;ob incommodum oppidi iitum.Nondum exadfo menfe Maio perfertur ad eos boftemnbsp;Lanfij Artciiorumamp; locis finitimis magnas copias compararciqua de re Regem cer-tioremfaciLintjamp;fupplementumniittipoftulant. Multum quippe adiuftum militumnbsp;numerumdeerat: vbitriabominum milliaefle oportebat, amplius mille quingento-rum numerus debcicbat: ex centum cquitibus vix odloginta,cx ferentariis deniqiienbsp;ducentis vix centum fcxagintarcpcriebantur. Renuntiari Rex iubet, fi’.pplementum

314 nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;MART. BELLAIl

J y J quodpctcrentjpropcdicmmiffurairi.Interim mittitur iunior Piquetus quaeftor cum pecunia, qui exercitum rccognoi'ccrct,ftipendium diftribucret, cibariorum etianiamp;nbsp;municionumcenium iniret, omniadenique Regirenuntiarct. Sampaulo obuiam illisnbsp;præfîdium Sercampum vfque miflum ftieratmam ad hunc locum Duricnij illos profe-quuti fLier ant. V ix illi Sampaulo difeefl'erant, quum rure fugientium concurfus fit innbsp;oppidum, holies non proculhinc vifos cfl'c,qui omniaagerent ferrent, captiuos c-tiampræd«àmqueabduccrenü.C5fellimMediancuriuscum aliquot ex fuis equitibusnbsp;AsMartinusBellaiuscum ferentariis equos denuo confeendunt. Mcdiancurius Icn-tius progreditur,Bcllaius præit, itincris duces fequens eos qui profùgerant. Nonmul-tum progreffis illis nuntiatur holies vicum Sammartinura diripuille,nonnullos ex Bel-1©nbsp;laij equitibus captiuos abduccrc,quos fcilicet arci ipfius vici præfidio reliqucrant,dumnbsp;quællores illos profequuti reuerterentur. Hoenuntio intelleä:o holles infequunturnbsp;ad fex palluum Sampaulo millia, AttrebatibusautcmoÓlo.Hos alîèquutiadoriuntur,nbsp;praidam omnem amp; captiuos recipiunt, équités eorum quinque amp; aliquot pedicesnbsp;Sainpaulum abducunt.

Ktjits alt;isa^ nbsp;nbsp;nbsp;1 AJA ipfo luiiij odlauo die Roxius,qui primam aciem Catfariani cxercitus ducc-

bat,cum mille ducentis equitibus ad oppidum explorandum accedit, aditus obfetuat, mitumfarat locum callris coUocandis idoneum deligit,ad fcalas patibulares confillit,vt omnialatcnbsp;circunfpiceret.Nollri turpe fibiforc arbitrati, nili eruptionem quadam facerent, équités aliquot ex omnibus turmiscollcólosemittunt. Committiturlcuis inter cos vclita- lonbsp;tio,qua vnus ex eorum agmine capiturds eques erat ex Aullrati turma.Ex co noftti au-diunttotum exercitum Albinij elle quatuorpalluum Attrebatibus millia. Sed vthxcnbsp;veracirccertiusconllaret,iubetur Martinus Bellaius circa folisoccafum cum aliquot

• èfuis equitibus illucprogredi,vt ante auroram co pcruenircr,atque aliquem caperct, ex quo intclligcretur num vera ab illo captiuo narrata elTent.IUe remiufius aggfcditur,nbsp;lîlentioproximèAlbiniumaccedunt,ibiex incendiorum multitudinc holies callra-metatos elfe intelligunt. Bellaius cum deccm ex fuis inter vigilum llationcmamp;primas excubiasiter intercipit, deinde fubito conflexo itinerc primos illos excubitorcsnbsp;abducitjfequc prius itineri dat quàm holies in armis client. Ab his captiuis in animo honbsp;llibus eße inteJligunt,Sampaulum oblidionc cingere.^c tarnen habendum ell, comi- 30nbsp;tis Burani non fuifl'e initio hoc confilium,vt Sampaulum aggrederetur; led prius comi-tem Fullcmbcrgum,qui callra ad Durlenum habebat,adoriri dccrcueratrquod cxilli-maretjli hunc Gcrmanicum peditatum delerct, fe Durllno amp; Sampaulo pcrfacilc po-titurum cll'c.Porro Liquxus duels Afcotij legatus quu iter Durleno Sampaulum facc-ret,obuium habet tabel!arium,quemFrancifcus quidam Italus ad aliquem ex aulicisnbsp;proceribusSampaulomittcbat.îsquiafollbribus in operc faciendo prxerat,pcr lite-ras lignificabat, quam infirmum elfet oppidum illudnamen fpcrare, ft hollis vigintinbsp;dierum tempus conccderet,ita comraunitum iri, vt defend! polîèt. Quo nuntio Bura-nusaccepto, confilium flatim mutât, amp; Durleno omill'o iter Sampai3uni conuertit.nbsp;Dominico dic,qui lunij nonuserat, circa foils ortum, conlpicitur corum prima acies 40nbsp;adinfimumcallellum,quod Durlenum vcrgit,duce Roxio prxtorio apud Cxfaremnbsp;præfeôlo.Hi ex itincre callrum Sammartinumpaäionc ccperunt,in quo rclióli tantum fuerant ad fores occludcndas quinque numero duntaxat milites, alÿsqui antcanbsp;fucrant inde abduÓlis.

A D primæ aciei aduentumnollri turncquitatu turn peditatu cumillis vclitari cce-inferiores efl'ent, quod nollri loca oportuna fclopetariis compleuc-rantqui fibi efl'entfublidio ; dimicatumclladmeridianum fere tempus. Interimaccedit Buranus princeps Cxfaris legatus,quimediam aciem ad Sammartinum amp; loca finit-ma coilocat. Ad foils occalum quum vigiles in Ilatione coUocarentur, a-crius prælium à nollris ante iHud callellum inllituitur, lie tarnen vt foil pedites prodi- j © rentrnam équités por ta il!aiamobflru(3ra(vtpotcquæinutilis vilà fuerat amp; incomm o-da)egtedi non potcrant. Pollcro die totus cxercims riuulum qui vicum Sammartinumnbsp;perluit,traniit, locis illis quæ fupra callrum Hint iter faciunt, inter lÿ’luam amp; ipfum callrum. Peditatusfui partem in vico quodam amplillimo fupra munitionum maximum

COMMENT. LIB. VIII.

mum caftcllum collocant, rcliquum turn equitatum turn peditatum loco paluftri qui reclà Mundium ipeótac, vicis Hnitimis collocat. Vigilum ftatio apud hoftes mille ducentisequitibus,amp;: duobus pedimm millibus conftabac,collocabatur itinereinter Hedinum amp; Durlcnum. Vcrcbantur enim ne Durlenij cuniHediniis iundinbsp;magno equitatu amp; peditatu eos adorti caftris aliquodincommodum inferrent. Qjm-ties é caftris vigilum ftatio commutanda erat,ante infimum illud caftellum prætereun-dumilJiseratjVbi erant équités fercntarijamp;; pedites Picardi,qui feneftraquadamma-chinaria erumpebant.Itaque matutinis horis quum vigiles collocabantur, ad meridia-numvlquetempuspræliumferecommittebatur,vbi fortiflimi è caftris CsEiarianisamp;:nbsp;i« ex oppidanis aderantdatiflima quippe illic erat planifies ad dimicandu aptiflima. Idemnbsp;etiam vclperi accidebat.Inhis confiictationibus complures vtrinq; vulneratifunt: inter cæreros Gomicurius Roxij fignifer fclopi glande traiedo corpore faucius grauiffi-mê ægrotauitjfed poftea tarnen conuaiuit. Dumhuiufmodi prælia committuntur, ni-hilo fegnius hoftes machinas promouendas curabant : quöd verebantur ne Rex,cuinbsp;magnus adhuc militum numerus fuppetcbat,fubitö inftauratis copiis opc ferret : quodnbsp;profedo praeftitiflctjfi aduerftis tantü exercitum noftn aliquandiu ftarc potuiflent. Dunbsp;machinas promouent,cùm alia munimeuLa nuu uuAimum orcis turrim petebant:pfo^

ducentibus mirum in modum nocebant.

Die Mercurij manc(is dies erat lunij duodccimus) noftri hoftium foflas depre-hendere cœperunt, quibus tormenta ad mœnia labafadanda promouebant. Porro cam muri partem quatere parabant, quæ à porta Mundianaad minimum caftellumnbsp;portæ Hediniæ vicinum pertinet:quæ lanè pars erat totius oppidi maxime infirma, necnbsp;fofl'a nec vallo nec munimento vllo tuta, præterquam illo vno caftello, quod tarnen nonbsp;adeo editumerar, quinduobus montibus obnoxium eflet, è quibus in illud delpcdusnbsp;crant.Qinbus rebus permoti duces eonueniunt, vt diipicerent cuinam locus attribue-retur,quémque illic propugnare oportcret,fî aditus bombardis patefadus eflet. Martino Bellaio cum fuis ferentariisamp;Blerencuriocum fuispeditibus hæc prouincia ob-tingir,Yuillanum cum luis placet ad caftellum Durlcnium defendendum coUocarLEonbsp;ÎQ die dum hoftes machinas apjlt;llunt, glande fclopetaria ex oppido cmifla vulneraturnbsp;Conradus Bcmnelberphus,quem in caftris Cæfarianisminorem Hcflîum agnomina-bant,quo tarnen ex vuînere ^ftea conualuit. Mûri brachium quod Bellaio amp; Bleren-lt;uriocuftodicndumtradebatur,quadringentosferèpafl'us in longitudinem patebar,nbsp;quo toto fpatio nec foffanec vallum erat, murus ipfe non amplius tres pedes craflîis, vtnbsp;folTorum numerus pro operis magnirudine valdeexiguus eflet. Vniucrfi tarnen ma-numea diligentia admouebant, quaputabatfuæquifque iàluti fibieflè confulendum,nbsp;ócfamamcomparandam. Duces ipfic loco non difeedebant, turaipfi opus faciendo,nbsp;turn alios cohortando, illuc cibumamp;potum aflerriamp;militibus diftribui iubebant : fcclnbsp;operis vaftitas diurni laboris perexiguam molem oftendebat, Prætereanon minus temnbsp;poris ponere cogebanturin diruendis ædificiis,quæ murum contigebant,quaminipfonbsp;vallô amp;fofla:quumquidem hoftis eaparte machinas promouens,aliis locis nihilo ma-gis quielceret.

borefoifas ducendiliberabat:quamquidem noftrisperotium complanareflibitoCæ- ^**''—*•*-farianorum aduentunonlicuerat.Hac tedi hoftes appropinquant, iamquc die Marris circa meridiem imo muro,qua caftellum in mucronem prominebat, fuccedunt, vndenbsp;fubmoueri nulla ratione potucrunt. Illic abdiri interdiu ae noâu murum continenternbsp;fuflbdiebant ad diemlouis vfque, qui lunijquartus amp; vicefimus erat.Hac inualionemnbsp;feccrunt,vt poftea demonftrauimus.Qm brachium illud mûri quod diximus commu-îo tiiebanr,nullumnequedieineque noôtis tempus ab opere intermittebant,nequc vel

vlla operis diffîcultate,vel bombardarum impetu, vel multi tudiriisexiguitateimpedie-

bantur,quin aflidua v/i diligentia triduo amplius ceïitum paflùs vallo muniflrcnt,quod nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;*

Spatium à porta ad xenodochium pertinebat.Ibi opus intermitrere coguntur, dum xe-ïiodochium illud diruunt:quam ad rem mora temporis opus erat. Eó die tertio hoftes admotis machinis tubicinem cum fœciali mittunt/adhibito etiam centurionc Ton-

D Z

ncrro Hifpano,GraueIinæ præfcclo,ad minimum cafteIlum.Hi circa fob’s ortum Vil-labonum amp; cætcros duces deditionem Cæfaris nomine facere iubenr, vüomnes in co-mitisBuranitotiusBelgijprsefediamp;: Cæfaris legati ante vigintiquatuor liorarum ipa-tiumpoteftatem veniannquod fi per vim oppidum caperetur,(quod fane per loci in-firmitatemægcrrimècfFugerepoterant)omnes internccione deletum iri. Villabonus cum cæterisrefpondetfeiufiuamp;nomine Regis iilicconftitutos elfe, officio fenüquamnbsp;defuturosjfed vita ctiamprofundendaltrenuèpropugnaturos elle. Fœcialis amp; centu-rio multis cum eo verbis agunt,vt conatu dcfiftcret:ad extremum hæc Burano renun-tiantjfimul conqueruntur quofdam ex militibus perludibrium monuifl'e, ne prius denbsp;,dirent,fe poftea quid refpondcndum videretur confilium capturos.

Hoc refponfo Buranus accepto oppugnationcm inftituit, ab eo loco vbi machinale horologium erat,ad caftellum portæ Hediniæ proximum.Continuus fuitmachi-narumftrepitusàquartahoramatutina adquintam velpcrtinam,vt amplius millefc-ptingentæ glades in oppidum adigerentur,atque adeo ruina fere quadringentorum palfuum longitudinc pateret,vt plurimis locis ex equo irrumpi pofl'et. Hoc etiam rna-liacccdebat,quôd hoftes in edito loco Duïîenum verfus, vndein caftellum defpcftusnbsp;oppugnareinftituuntjproduéfisprimumcirciter fexcentis militibus : non eo quidem lonbsp;.confiliojvt CO impetu inuadcrent,fcd vt deiedum murum duntaxat agnolcerenr,fic tarnen vt confilium pro facultate quæ daretur,ex tepore capcrent.Potcrantfanèillinullonbsp;periculo ad imam mûri labefactati partem venire,quod caftellum(vti diximus) iam ue-.fertumànoftris erat,quiquidem proniadipfamruinamhumiiacerecogebâtur. Namnbsp;alioqui machinarum illarum idibus fefe eximere non poterant, quæ ex loco fuperiorenbsp;totamillamregionemintrinfecusinfeftabantcquibus tantus noftrortim numerus quinbsp;in opère erant,domibufque diruendis amp;: ruina obftruenda occupabantur,obrutus fire-rat,vt amplius tertia parte vcl interfedi, vel ita faucij crant,vt plane inutiles redde-rentur.

Hostes exploratoaditufeptem velodo cohoftes conftituunt,quæ infoflam ftefeenderent, qua maximum caftellum ab oppido diftinebatur, quæ fie fatis altaea-que arido folo erat.In illud caftellum ex oppido ingredilt;fitibus,ima ilia folfa tranfeun-dumerat.Etquoniarn temporis non fatis fucrat,vt duobusmuri brachiis tranfitus v-crone collapfo noftri qui ad propugnandum illic erant colîoeati, in hoftium fofl'as dc-iioluerentur.Itaqueftatimeo loco inuadunt,Sallioamp; San talbino cûfuisfortiffimèpro-pugnantibus,vtnunquamhac quidem parte caftello potituri viderentur. Verùm no-ftrorum animis ad hune locû intentis,hoftcs qui in foflàm defeenderant, itinere circû- 40nbsp;ado doliailia oftcndunt,quæ quum à triginta ad fummum fclopetariis tenerentur, facile vi perrumpunt,proptereaquôd fimulatque ad imam foflàm venilTent, ex omnibusnbsp;partibus fie tegcbantur,vt nullum illis incommoduminferripoflet.

N O s T RI fugientes partim in caftellum fcrccipiunt,alij oppidum fubterranco mcatu pctunt:vtrofquc hoftes infequuti permixti vnà cum eis ingrediutur.Qffi caftellinbsp;mucroncmdcfendebantjpræteropinioncm quatuor Burgundionumcohortes ponènbsp;fe confpiciunt,vt ab vtraque parte circunucnircntur. Ibi quicquid virtute amp; robore abnbsp;hominepræftaripotcft,noftrifortitcrrefiftendofaciunt,verùmcircunfiftentimultitu-dine obruti,ad vnum fere omnes conciduntur.Santalbinus cum legato amp; fignifero in-terficitur,Sallius capitur,fcd ita faucius vt paulo poft moreretuneius legatus amp; fignifer pnbsp;illic fimiliter cadunt,Villaboni item fignifer cognomento Sammartinus,interit.

D V M hæc ftrages editur,ad ruinam quoque à porta Hedina ad horologium acri-ter dimicatur,noftris ftrenuc propugnantibus. lamqucignari quid alio loco accidifl'ct, maximo impetu ruentes hoftes fubmouerat,quum alij maximi caftclli porta oppidumnbsp;ingrcffi,platea occupata co reda conferti vcniunt,amp;propugnantes noftros à fronte amp;

/

rerat, vt laborant! Bcllaio collegæ opem ferret,qni ruinæ extremam partem plateç pro-ximam tuebatur.Is quum lióftes ponè accedentes animaduertcret, plateam rurfus oc-cuparc feftinatjvbi prælians interHcitur,vnaque cum eo frater Yuius,amp;qui eum feque-bantur omncs.Qmbus confedtis hoftes vidtoriam vrgentes atergo adruinamveniunt, vbi Bellaius decertabat:ex cuius turma centum quadraginta vndique ruentibus liofti-bus trucidantur,inter cæteros Laubius Villabonilegatus amp; ex fratre nepos: reliqui co-dem tacto p'erfuncli funt.Ex hac cçde folus euafit viuus Bellaius,quem Germanus quidam centurioBofius inter cæforum cadaueranaélus feruauinitem cumeo Blercncu-Î0 rius fuperfuit. Villabonus qui alia parte pugnabat, à Tonnerro Hiipano capitur, quumnbsp;quidem fe in turrim recepilfet, quo fcalis admotis afeendi oportebat. Capitur itidemnbsp;Yuillanus,quicaftellumportçDurIeniædefcndebat.Huicmirificum quiddam accidit,nbsp;aepeneeißmile quod Roma Borbonio capta contigit:hoc ipfe vifumnarro. Yuillaninbsp;ßgnifer,quem ftrenuum hominem amp; animi præfentiflimi exiftimabant, quum in pro-pugnaculo ftaretßgnum manu tenens, hoftes ad oppugnandum venientes confpica-tus,tanto repente terrore corripitur, vt quum in oppidum (credo)ftigcrc cogitaret, fe-neftra tormentaria cgrcft'us ad hoftes figno elato excurrcrct, à quibus ibidem trucida-tur. Alium vidi apud me ftantein,tanto metu fubito confternatum, vt nullo vulnere accepte exanimatus caderef.nam cadauerpofteainlpiciiufti.RenatusPallateriuSjCuiarxnbsp;’¦o cuftodiendacommiflàfuerat,hoftibuspropugnaculo,quodnondumcommunituni{à pauU exits .nbsp;tiserat,viirrumpentibus capitur illc quidcm,{edducontendunt,cuiufnamfefideiper-mififtet,in ca controuerßa interimitur. Cæforum numerus militum, ciuium, feu etiamnbsp;foftbrum repertus eft ad quatuor milliaquingentos: nemonachæquidemamp;: impubc-nbsp;nbsp;nbsp;°

res ncci cximuntur:nota eft enim in Victoria Germanorumlenitas amp;: dementia. Qqjn ipfeBellaius belli iure captus,quum per muri labeni extra periculum duceretur,bis aut

Burani comitis ßlius interuenilfetjqui eum ad patris tabernaculum deduxit. Velperi re- /gt;*gt;•» •“‘7 '7^* miflb cædisardore Buranus Cæfaris princepslegatus caftris ediciiubet,vtqui captiuos *'*‘*’^nbsp;habebant,ad (e eos adducercnt.Villabonus Grauclinam mittitur,qui poftea decem co

30 ronatorum millium pretio reÄmitur.Bellaius ipfo poftero die tribus coronatorummil libusaddicitur,fideinterpofitadimittitur,ea lege,vt vel decimodie reuertcretur, velnbsp;earn pecuniæ fummam mitt^|tet.GIadiolio iudicatum folui fatifdat: is erat é Cæfarianonbsp;comitatunobilis,abadolefcentia in Gallia educatus.nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;‘

V M Cæfarianusexercitusprogredicœpiflctjiamtuminftituerat Rexfuasco pias inftaurare,vt Sampaulo auxilio veniret,quöd amp; munitorum verbis confifus Sc ex-leritatc,quafummavtcbatur,fretus,fperabatCælàrianorum impetum tantilper ano-ftris fuftineri polfe, dumipfe cum vniuerfis copiis adelTet. Ac ipfe iam Delphinus amp;nbsp;Mommorencius cum magna nobilium multitudine itineri fe dederant, equitibus quinbsp;adPedemontanum bellum proficifeebantur, magnis itineribus fubfequi iuflis, (hos e-^0 nim Rex nütio huius expeditionis accepte à fufeepto innere reuocauerat) quum ad eosnbsp;venit Regius quidam tubicen,qui ßmulatque captum oppidum conlpexiffct, ccleritcrnbsp;inde difiielfcratzqui ad eos meeftum nu ntium perfer t.Huius rei famam initio noftri cc-lareconabantur,ne populo nimiumterroreminiicerennverùm tandem ea dexterita-te res enuntiatur,vt clades non tanta videretur,quanram vulgus earn exiftimaflet, ß te-mere,aliis certatim alia ad auditum rumorem(vt ferè fit) adiicientibus,fama peruagatanbsp;fuiflet.Delphinusamp;Mommorenciusquumde Sampaulo adumefle vidèrent, nihilonbsp;fecius tarnen quamcelerrimeprogredi conftituunt, tum vt caeteris oppidis ipfius oras •nbsp;profpicercnr,tum vt acceptum incommodum farcirent.

Capto Sampaulo Cæfariani ad oppidum tridui fpatio caftra habent:quo tempo-ÎO re comes Buranus oppidum incendi,arcem folo adçquari amp; maximam turrim dirui iu-bct,quód re omnium confilio accurate conßderata,reperiret,nec oppidumnec arcem itapofte communiri,vt potentioris cxercitus vim ferre poftet.Die quarto,qui lunij de-cimus crar,Gcrmanici peditarus cenfum agit:reperta fimr amplius viginti duo hominunbsp;millia,Bclgarum ferc fex miliia,equitum tarn ex Cliuiaamp;: fuperiori Germania,quàm exnbsp;. Belgio miilia oóto. DieMercurij caftra moucnt,primum agmen Alcium Monachoru

venir ad extremamfeptiHedinijpartem,mediaacics Blangium Tcrnorum occupât: quæ caufa fuit,vt Gallis dubium elfer,vtrum illi iter Hedini an Montrolij infifterc cogi-tarenr.Hedinum tenebar Sercutus cum quinquaginta catâphradis, quibus præcrat, amp;nbsp;mille pediribus,quibus Philippum Malliû legarum prçfeccrat:aderat eriam Piennius eunbsp;fuis quinquaginta cataphraéhis.Murum regiis tormentis labciaclatum prorfus inftauranbsp;uerant:quæ ad tan ri momenti oppidum defendendum pertinebant, omnia illis abun-dè fuppetebant.Scd quanta illic omnium return erat copia,tanta Montrolienfes penu-ria laborabant.Canaplius fiquidem qui oppido præfcôlus état, triduo ante demum eonbsp;venerat cum mille peditibus tironibus amp;equitibus fubcuocatis Normanis ferè ducen-tis.Oppidi ambitus nullis adhuc folïîs interius erat coar(ftatus,vt adillud defendendum ionbsp;nonpaucioribus fex peditû millibus amp; trecentis cataphradis opus cfl'et.Buranus omif-fo Hedino redà Montrolium ire contcndit,caftra locat partim ad portam Hediniâ, quçnbsp;infima erat pars oppidi, partim ad Cælcftinorum ædes, quâ iter eft Tcroanam, partimnbsp;etiam ad maximifori portam Abbauillam verfus:quibus conftitutis rebus machinas adnbsp;infimam oppidi parte promouet, fie vt pars ad fcalas patibulares clTct conftituta, pars innbsp;loco paulo editiore ad maximifori portam,vnde in totuminfimi oppidi murum intrinnbsp;fecus tormentaria: pilæ adigerentur,parsdeniquein alio tumulo,vbiædiculaeft,qniinbsp;iter eft Belloranium, Mûri logo btachio labefa(ftato,quod à porta Hedinia ad aliam manbsp;ximi fori pertinet,oppugnationcm parant.Ruina iufta erat ilia quidem, fed adituhofti-busperdilncili,quôdfolfæaquis abundabant. Quanquam cnim aquam inde deriua- i®nbsp;z anr,manebat tarnen locus paluftris.

Oppidani quoque non mcdiocri incommodo vrgebantur.Nam fi ad defenden

• •damruihamconcurrcrent,àduobuslocis hoftium machinis erant obnoxij. Deinde quum ibi propugnatcnt,apcrto vrrinque latere hoftibus patebant : neque otium daba-turvtfoflisamp;aggcribusrranfuerfisfefcabhaciniuriatcgcrent. Denique non idoncusnbsp;1 c 111 r 11 m Mil m /'?•ne 17 f ir a*1 i m i z-li i-vi i lt;-» A t-v-» inbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;Jnbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;•'•vrt- zinii TTA

efferrepoftent. Tarn honorificamamp;xquampaftionem Buranus nunquam illis con-celfilfct,quos omnibus rebus ira carcre intelligebat, nifi vfreretur (id quod ctia accidit) ne dum Monrrolio intentus crat,Morinis hominum Scpulucris fupplementum lubmitnbsp;tere tur:quibus eos rebus admodum egere non erat ignarus.Quôd fi quû Hedino profenbsp;ôusMontroliummoucret, Teroanam redapetiifletjXgerrimê profedo auxiliumei

Franciscvs Mommorcncius Rupcpotæus turn temporis in Picardoru finibus regijlegati dignitatem obtinebatJs quiim perlpiccretquanti referret Teroanam muninbsp;ri,illic vix trigin ta ad fummum cataphrados ex turma Berniellij,qui oppido illi prccrat,nbsp;totidem ex turma Crequij fratris eins maioris natu,pcditcs circiter centum, ftamarios 4®nbsp;deniquemilites totidemnumero eflepræfidio: Canium ftatimlegatum duels Vindo-cini mittit cum quadragintaillius turmç cataphra6l:is,viginti ex fuaipfius turma,quibusnbsp;Foldralfiuslcgatuspræerat,totidemcx Delphini turma cum Dampctrifilio fignifero:nbsp;Sambrilfium vnum ex Landæ Icgatis cum quadringentis peditibus. Hi vix fans maturenbsp;ingrediuntur,q,Montrolio iam capto Cæfariani quatuor Morinis pafiüum millia cofc-derant.Quod li Buranus Montrolioequitatu nulla interpofita morailluc præmififl'ct,nbsp;aut eriam Sampaulo capto iter ftatim conuertifl'et,oppidu ob hominum paucitate quanbsp;commemoraui,non mediocriter periclitabaturma quas Delphinus copias fubfidio ad-ducebat,nunquam in tepore adfuificnt.Die lunij x x 11 Delphinus Ambianu venit Mo-morcncio comitatus,qui fummam imperij fecundu cum tenebat. Comité Gulielmû Fu pnbsp;ftembergum cum Germanis peditibus accerfiuerant,NicolauitcRufticum cognomc-to Bolftilum,quiquatuorinferiorûGcrmanorûmilliaproximc adduxerat. Hi egrcgienbsp;inftruifti bclloqs Monafteriefi amp;.Danico in armis excrcitatiflimi erat.Hos Abbauille fibjnbsp;lunij xxir diepræftoefleiufierat,q,illicexercitûcolligcre inftituilfet.Fuftéberguscunbsp;fuis in fuburbiis Vimelliis cofedit, Rufticus in fuburbiis Ægidianis qua Pódormiü itur.

COMMENT. LIB. VIII.

D E IPH I U vs quumrcIiquumcxcrcitumcxpC(ftat,AbbauiIIçcommoratur: quo temporeftatuarius quidam milesMorinis profeótus,qui mediam vigilum ftatione Xnbsp;pcruaferat(huic Petro Volucri nomen erat)ad eum accedit, docet quanta eflctin oppi-do fclopetariorum paucitas, quantaitcm pulueris fclopctarij inopia. Placet iftarum return copiam introduci, Annobaldo negotium daturvt cum ferentarijs quorum magi-fter erat,auxilium oppidanis ferret.Is mandato accepto Hedinum fe confert,quódis Ionbsp;eus ad rem fufeipiendam comodior vidcretur. Cæfariani Montrolio proFcóbi prima a-ciem ad Rcntium,mediam Viridarijs collocauerant,poftridie ad Morinos confederut.nbsp;Buranus caftra partim ad Dclettam, partim fub fcalis infœlicibus, partim ctiä trans ar-lt;0 cem Iocat,quo loco Tallobotus annonbsp;nbsp;nbsp;confederat. Machinas quam polTunt maxi

ma celeritate admouent, ad quatiendum murum obuertuntjà turri paludis ad ipfam caftri turrim,ad locum quern Patroliam appcIlabant.Tantam adhibent diligentiam, vtnbsp;ante duodecim dierum intcruallum caftrum ipfum quatcrent, quodquidemduabusnbsp;tantiim turribus conftabatmam quum Anglus anno fupra dido hoc oppidum cepiflèt,nbsp;caftrum folo fucratadæquatum.Noftri tam acri oppugnatione compulft,caftro relidonbsp;in oppidum fe rccipiunt, fofla pone duda aditum præcludunt. His ita perfedis murumnbsp;catapultis arictare pergunt ad ipfam Patroliam,vt ruina ducetos pedes lata patcret.Ne-que tarnen facilis ad earn erat aditus,propterea quod noftri ( vt diximus ) quum fereef-pcrentjfolfam pone duxerant, imumq; vallum ita foderant, vt hoftes in fummum cni-

quxinmandatis acceperatexequcretur.Quadringentosfclopetarios oppidum intro-ducerc conftituit, vt faccum coriaccum puluere plenum ftbi quilque concinne circu-ligatum geftaret:ad hancrem centurioncmBriandaftum delcgerat. Rebus conftitutis * Hedino ad primam face cum fuis quinquaginta cataphradis proficifeitur: Piennius to-tideni ducit,Taxius ducentos ferentarios,Termins, Alfunius, Sanfacus,Francifcus Bernbsp;nardinus Vicomercatus,Maurus Nouatus,finguli totidem numero, Georgius Capuf-fementius Albanos ducentos amp;;Thcodus Manes parem numerum. Iter Guinogattxnbsp;ingrediuntur,vtfupcrioralocaincedendo tenerent. Equités ducentos præcurforcs ininbsp;5“^ tio emittit, pedites fubfequi iuî»ct, ducentis alijs pone iter facientibus. His mandat vt

tiam deleri permittant, quam|ion co perrumpant. Ipfe cum equitatu grauis armaturæ 00 reliquis ferentarijs amp;: multis nobilibus qui co animi gratia, ad dccus ftbi cociliandumnbsp;Venerant(cquibus erant comes Villartius,Dodius, cum alijs aliquot) fupraGuinogat-tam conferto agmine fubhftebat. Ferentarijs negotium dederat, vtpeditibus intro-miftis ftgnum continuo receptus procul attoUerent, deinde nouiftimo agmine equit a-rcnt,vt li fc hoftis moucret,pcr eos certior ficrer. Pedites in oppidum fineincommodonbsp;aut ftrepitu introducuntur, ligno ftiblato Annobaldus fe recipit : denique omnia commode Atnullonegotio perficiebantur. Verum ferentarij équités qui ad alas conftitutinbsp;fuerant,àiuuenib.illis indudi,quilanceas confringeregcftiebat,hoftes in caftris prçlionbsp;laccfiere cœperunr:quos quidem iam equos cofccndiflc repcriunt.Nam quum de An-nobaldicxpeditionemoniticfl'cnt,impcdireeumdecreuerant:quodperfacileillismconbsp;quidem iudiciofuiffet.Scd quumequis confeenfis ad eum locum diuerft ex primo amp;

de plurima perturbatio confcquuta eft,multi vtrinque faucij,amp;: noftris oppidum ingre diendi facultas datur. Hæcfuitcaufa vt noftri qui caftris Panicum inijeere cupicbant,nbsp;paratos illos oftenderent.

Annobaldvsquumfeiamreciperet,vbifuosferentariospræliojmplicatosefte Annobatduf audijtjcuntftando eos extrahere conatur.Scd hoftis celeritatevfus euinpontis tranfitunbsp;antcucrtit:^quô poftquam ventum eft,cum fuis ille tanta virtute pugnat, vt plurcs è Cæ-. farianis quam c noftris caderent. Verùm quum ad extremum totus ex caftris exercitusnbsp;conuolaret, Annobaldus ex equo deturbatus capitur,Piennius, comes Villartius, Do-dius,Gcorgius Capuflementius,Fracifcus Bernardinus,Sanfacus ac duces pene omnesnbsp;prarter eos qui iam pontem tranlierant.E quib.cum alij nonullijtu ipfeAlfunius,poftqua

1

3X9 nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;MART. BBLIAII

J - , HedinumcuniÏLÜsrcucrtiflet,equiscommutatis,adlocumprælürcdeunt,hoftcsnulIo ordine palantes offend unt,v£qui nullos fupercflè qui fibi negotium faccflèrent fufpica-bantur.Eos necopinantcs aggreflï profligant, multos capiunt, atq; non paucos ê noftrisnbsp;captiuos récupérant. Hoftes hincgloriabantur fe tali vióloria potitos elle, bine contranbsp;moleftê ferebant fubfidium oppidanis intromilïüm elfe.Superioribus dicbus fecuri adnbsp;ipfius folTæ labrum accedere confucucrant, quód oppidani fclopetarijs puluere carenbsp;rent:fed fclopêtarij illi qui proximo introdudi fuerant, eis tam crebras glandes fubmininbsp;ftrabant, vt confuetudine illa ftatim defiliere cogerentur. Itaque breuis admodum fintnbsp;illa voluptatis vfura quam ex captiuis perceperunt.Paucis poll diebus Canius Vindoci-nilegatusSccumeononnulliquumanimaduerterent,fummæquofque autoritatisvi- lonbsp;ros ex callris ad folTas vcntitarc,cos incautos opprimere decreuerunt. Itaque crupnone aliquando faóla eos imparatos Sc paruin inllruólos in folfis opprimunt/êxaginta autnbsp;oóloginta ex eis concidunt, inter cæteros Afcotij figniferum. Hannoniæ Scnefchallusnbsp;clarilfima natus familia illic capitur, quem Canius,ne fimul cum czteris interficereturnbsp;feruauit:is pollea cum Piennio commutatus eft.

D V M hæc fiunt,Delphinus Sc Mommorencius coadis copijs auxiliu obfelfis ferre inllituunt.Itaque Hamum veniunt exiguum vicum inter Durlenum amp; Alciiim: inde rebus omnibus profpeiftis Alcianum callrum veniunt ad flumen Othia, pollea Fer-uentum ad Canchiam,co confilio vtad Pernas faólo innere interTeroanam amp;Guino-gattam callralocarent,pollremó ex loco fuperiore holles glandium multitudineab eo loco qui trans flumen Guinogattam verfus crat fubmouerent, fieque oppidanis auxili-um ferrent,aut certê eos prelium iniquo loco inire cogcrcnt.Nollrorum exercinis có-ftabatfcrè mille fcxcentis cataphraclis,ferentariorum duobus millibus, peditatus eratnbsp;duodecim fermemillium Germanorum,Gallorumcirciter quatuordecim inilHnm.nbsp;Interim ducis Afcotij opera amp;reginæ Vngariæaulpiciis cœptum efl: de conciliationcnbsp;agi,vt vel pax plena conftaret,vel induciæ faltcm cbmponerentur, quo res interimali-quarationelenirentur.Negotium eoufque promouctur, vt placeret deleólos vtrinquenbsp;conciliatores ad Bommium conuenirc, Vicus ell ex Sampauli comitatu quatuor Teronbsp;anapaflùummillia.Delphinuseo deleólosmittit Santandræumequitem torquatum,nbsp;Poyetumtertiumcuria: Parificnfispra:fidem,amp;Nicol«um Bcr£hera:um,quiRegiamp;^ 5®nbsp;Mommorencioafecretiserat. Hi pollquamlococonftituto cumCæfarianisin colloquium venifl'ent, multis vtrinque habitisfermonibus,l|ptuuntvt bellum in trimeftrenbsp;fpatium intermitteretur, nequid inter Gallos Sc Belgas hollile gereretur : interim dare-tur opera vt pax inter duos potentilfimos principes amp;focios componeretur.Hicquianbsp;diu Pedemontanam hillpriam intcrmifi,vtPicardica bella melius defcriberem,ad ilia iänbsp;mihi redeundum elle cenlco.

amp; Rex quumHediniam expeditionem fufcipcret,Humerium in Pedemontanos E-flcs mifcrat.Et quoniam audiebat inter belli duces non leucs illic contentiones coortas fX/**quot;*clfcjGuIielmum Bellaium Langæum co cum mandaris milerat,qui Sc contentionum ilnbsp;larum caufam,amp; quo loco omnis res diet, renuntiaret. Is pollea ( vti demonllrauimus) 4®nbsp;Regem Conrææ,quum Pernis ab ilia expeditione vnàcum exerciturcuertilfet,conue-nit,ollenditquid illicà fe gefl:umamp; adminiftratumfuilfet, quo ordine à nobis omnianbsp;narrabuntur.Memoria tenedum ell(quod huius libri initio à nobis diólum eft) qucin-admodum comes Rango cum regio excrcitu Mirandulaprofedus Carinianum venir,nbsp;vtTaurinis auxiliumferret:Caguinus verb infeioRangone cum ijs paólus litquiarcemnbsp;Cariniani iulfu Cæfaris tenebant.Qwd grauitcr moleftcqueRango tulit,qui fe hac ra-tione contemni arbitratus eft,quum Rex ei fummam imperij detulifl'et. V nde fimulta-tes inter ill os ortæ eo tandem cuaferunt, vt Rango Sc fororius Cæfar Fregoza inimiciti-as cum Caguino exerceront. Ea Regi fuit caufa Langæum illuc mittendi, qui contro-uerfiam lt;'ognofceretamp; componere ftuderet. Simul negotium illi dat vt rationes Pedenbsp;montani bcgt;i perdifeeret Sc renuntiaret : cumq; à le his mandaris paulo fiib Hedini ob-fidionemdimittit.

Langævs adRangonempoftquamvenit,abvtroqucfigilIatim dilcordiæcau-foßaiatio. fcilcitari conftituit.Comitis Rangonis expoftulatio hæc erat, fc, tametli fummam imperij in exercitu Regis iuflu teneret,tamcn Caguinum, quantum per earn dignitatcnbsp;licerc

gomment, lib. VIII. nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;jx,

iicerc putaflet pcrpetuô coJuilIè,id fc feciflc turn gcn tis claritate nobilitatc,aim fum-rnis cgregiæ fidei officijs permotu,quæ ab co amp;eius familia iam olim in regium nomen extarent:cuius rei argumento eflè,quódfæpius ipfe apud cum concilium cogi iuberct.nbsp;Quibus quidcm officijs, ad qux fe libcnter etiam infra dignitatis modum demiferat,nbsp;nunquamfehominisanimumretinercpotuifl'e,quin fempcrdifliiendæ potiusaute-tiam folucndæ quam tuendæ amicitiæ ftuduilî'evideretur,quumquidem malediólisnbsp;cuminccilcret, fc non illius inftar ad alias partes ex alijs traniijfl'c, ordinem Regis con-chulatum fe fcmpcr in propatulo,nunquam teôlum gcftalTcjaliisque maleuolis fermo-nibus muleis vteretur. Addebatinfuperfenon mediocriter oft'enfum fuille quurnillcnbsp;arcem Carinianam nouo more in deditionem accepifl'et. Has inimicitias etiam grauionbsp;rcstumextitifle,vbiCaguinusaliquos exlùis peditibus expunclos elîè refciuilîct,amp;:nbsp;Cæfarcm Fregozam, quum ad caftra Auenionefia vnà cum Annobatdo veniflct,à Rege humanilïimc acceptum fuiflc,quinetiam Regem ftatuilfc vt ipfe fibi decedenti fuc-cederct,atquclegatus exercitui præcflet.Tum temporis libellos quofdam in ipfum Ca:nbsp;farem Fregozam famofos Arctinipræfixo nomine fparfos, quosCçfar compcrifl'et ac-que patcfcciflctàCaguino conferiptos friilFc, quem denique mifl'a tabcUaprouocato-ria huius rci caufa lacefliuiflet.

H I s ambobus oftendit Langatus, quantopere negotiorum Regiorum curlùs his controuerfijs rctardarctur, cquitum torquatorum regij fodalitij legibus caueri, nc-quisequescumalioeiLifdemdignitatis prouocationead duellumagat,niliRegis per-milTujqui ordinis princeps ht.Cæfar purgandi fui caufa aftert hxc ordinis capita à fe vi-fa non elfe illa quidem, vcriina fibi famæ fuæ amp; exiftimationis dignitatem tanti fuillenbsp;dcberc, vt quæ fccillèt, fibi omnino facienda friiflè putarct,pro ca malediótorum atro-citatc quæ ementito Aretini nomine litcris editis fparfa fucrant.Se tamen,ne in Regem *nbsp;contumaxefle, vclin commoda publicapcccare videretur, vlterius iam minime pro-grefiurum efic,quandiu quidem bellum hoc conftaret : modo ne Caguinus ipfe malc-dicercpergerct.nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;“

C A G V I N V s vicilfimconquerebatur,quuminRegiaspartesipfeRangoncm Crf»«;»! w/» adduxilfetjfeque ad eins voluntatem, licet cxigua inter cos antea ncceffitudo intercc-derer,ftudiofcconformafi'ctj’Äquantafieri pofièt maxima concordia negotiaregianbsp;adminiftrarent, fc ramen ab co minoris quam par erat fieri animaduertific : aut certe finbsp;qua in re forte coli videretur,|d perpetuó verbis dubijsamp;flexiloquis fuille ab eo figni-ficatum,fe gradu lempcr ab eo friilfc dimotum,vt CæfariFregozæ amplificando ftudc-rct,ea femper ab illo fada amp; curata fuiire,quibus ad regias paries deferendas indignita-tccompelleretur,'

. Af FEREB AT infiipcr vctcra lu£c gcntis in Rcgcnon Icuiafl:udiaamp;: officia,fui a pucro cducationem,conftantcm in Regis fide amp; perpetuam fuam rationem, licet am*nbsp;plilfimis conditionibus addefedioncm folicitaretur. Addebatprxtcrea fenon minusnbsp;quam Fregozam,fi perfonarum ratio habenda videretur,bello vtilem efl'e, fe fuo, vxo-ris amp; nepotum,quorum tutor erat, nomine regiones tenere, vbi cxcrcitum Regi con-duccre poiret,atquc adco conduxifi'et, oppida parata ad cogendas amp; traducendas copias habere quæ Regi militarcnt. Comitem Mirandulanum fua opera Regis partes fe-quutumfquam etiam fuifl'e caufam Cur fortunis aliqua ex parte fpoliaretur, amp;: nonnul-la caftra folo adæquarentur. Sc cum Rege, quo tempore belli initio deledus habeba-tur,noluifl'e pacifci,quod alij facere foierent, ftudium modo amp; voluntatem declarallc,nbsp;quo Regis partibus tuendis famæ celebritatem, amp; principis gratiam fibi conciliarct;nbsp;abfque eo enim fuiiret,potuiire fc domi in otio cum dignitate manerc. Quum autemnbsp;hoftes inGalliam infeftocxercitu imprelfionem fecifl'ent,feftudioduntaxat Regemnbsp;laborantem iuuandi addudum,nominis amp; dignitatis imminutionem paruiduxifl'e,nbsp;quam fibi propinqui ac necelfarij obijeiebant, qui fibi autorcs erant, ne tam humilemnbsp;amp; parum honorificam conditionem acciperet.Qmn amp; illud adijeiebat, Cæfari Frego-zæGenuæ deditionem fuaopera atquediligentia pollicenti amplilfima quæquc pro-înifta fuille, quibus vel Mantuanus quifpiam vel eo potentior dux Regi cociliari polfct:nbsp;cum tarnen non modo quæ reccpilFetno prçftitilTejfed multo minoremquàm plerofq;nbsp;ïHosad rem pcrficiendam opcram contulilTe: quo quidem verbo feipfum defigna-

3xi nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;MART. BELLAIl

ï I 3 8. bat.Itaque Regem mericôquæillipromififletjinlongius tempusfiiiflc rcicftunim,fal-tem iftum in militiam modo afcitura non pluribus ornamentis Sc beneficijs quàm initio pollicitus eflet, auóturiun: quæ dignitaris acceffio aliorum exiftimationi officeret, quorum fides amp; integritas iampridem eflet peripeóta.Iniuriam fc non leuem accepiflènbsp;vidcri,quód fibi peditatus imminutus efièt,quo ifti augeretur.Quod fi vitandx aut cir-cuncidendæ impenfæ caufa id faclum eilet, ac non vt alteri daretur quod fibi detradunbsp;fuerat,aut fi Rex per literas id fibi fignificailet,ac non ca ratio ne id perfedu fviifict^hancnbsp;autcm conquerebatur fniflc,quod fiios eile exautoratos nonnifi maleuolorum fermo-nibus,quos fui contemnendi caufa paifim iadabant,intellexiil'et)id fc æquius multo la-turumfuiiTe.Quqdporrode fcriptisobijciebatur,hancfibi caufamfuiifecurealiteris lonbsp;proderct qua: conduccrcarbitrabatur,vtignaris often deret,quod fe negledo Cxfar ornbsp;naretur, idnullo iftius merito fieri, aut quo fibi virtute pra:ftaret. Sc à Cæfarehisliterisnbsp;commotoadduellumprouocatum, conditionemccrtaminis faluafua exiftimationenbsp;dctredare non potuiiTe. Ad quod tametfi eum omni ratione, etiam a:quioribus quàmnbsp;par fit conditionibus propofitis,adduccrc tentaret,ne ramen Regis negoria dctrimentunbsp;vUum acciperent,non recuiare fc quintotaharc cotentio in belli fincm difterrerur.Nifinbsp;forte poft rciponfum ad hanc tabulam prouocatoriam,aliquidFregoza fcripfiftet quodnbsp;poftea ad fe perferrctur:aut etiam deinceps fcriberctjad quod reipondere, quodfiiamnbsp;cxiftimationem agi viderer,cogcrctur. Quam fi fartam tedam tueri vellet, à Rege ma-gnopere contendere ne in malam partem accipcrct. Poftremo Langæo oftendit, quo- z»nbsp;niam bellum rcmiil'è admodum geri videbat,vt valetudini cofuleret,cupcre iêfide publica accepta do mum redire,vt aquis thermarum vteretur. Bello deinde rurfus ghfcen-tCjfi honcftum locum apud Regem obtincre poftet,fe co apparatu vcnturum,vt res fi-

* bi decuSjRegi vtilicatem aiferretdin minus,domi quictum fore: aut certe fi Rex ipfo’fl cxercitu eil'et,ei fuam operam nauaturum: fe profedó,quocunque res caderet deniq«nbsp;crucem rubram nunquam eile geftaturum. Hæc omnia Langæus Régi Coutææ rcnû-tiat,quum Pernis caftra locaifet ab Hedinia expcditioncreuerfus. Caguino Rexpci'*nbsp;mittit,domum vt fc valetudinis caufa rccipcrer.

Ali qv a nt o priufquamhæc fièrent, miles quidam patria Conienfis,cogno’^^^quot; toToloiànus, collecta quadam manu abfque' tarnen ftipendio, tantum Rangonis per- 5®nbsp;miftii, oppidum Querfiiim Cæfarianis ademerat. Rango quum marchionem Guaftiunbsp;audiret ad illud recipiendum expeditioncm parare, illucKquitem Aifalium cum duab.nbsp;peditum cohortibus quibus præerat, mittit, atque quingentos aÙos ex equitis Biraguijnbsp;cohortibus attribuit.Hi vnàcumTolofano oppidumfummavirtutedcfendunt,amp;bisnbsp;inuadentes hoftes rcpellunt.Qua ex re Aifalius tantos fibi fpiritus fumerc cœpifjVt literas ad Rangonem non minori fallu aut laudum fuarum prædicationelcripferit, quamnbsp;fi imperium quoddam fuis armisfubegiflet. Hanc Rango infolenriamvalde culpauit,nbsp;quicquid hac in re laudis aut honoris cifet, T oloiàno magis quàm illi tribuendum eife:nbsp;fe tarnen non inficiari quin miles ftrenuus haberctur, cuius etiam fides atqueinduftrianbsp;laudanda eflet.In fumniaLangæus Regis negotiadeterrimo loco eile comperit.Itaquc 4®nbsp;vbi marchionatui Saluifiano quemadmodum ei mädatum fiierar, proipexiilct,ad eumnbsp;reucrtitur,quis rerum eilet ftatus plene narrat, huic mederi primo quoque tempore o-pus eile,ni velit totam prouinciam amitterc:Cæfarianum exercimm in dies augeri,no-ftrum imminui, idquefaólionibus amp; contentionibus quæinter duces intercedebant,nbsp;Hexnbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;G)ftendit,nifi Humcrius(quem Rex Hedino difccdens adPedemontanos profici-

rcbuimo fci iuil'crat) aliquo Heluetici aut Germanici peditatus eoque non minori quam quatuor «(f«« igt;ra/}ice i-nillium,aliquo item equitatus Gallici fupplcmcnto comitatusillucveniret, le quidemnbsp;re cmfitfM, j^oQyjjgj-gquüncaftrishabendis iüperior futurusciTct.Q^dfi copias femel exagrisnbsp;deduceret,oppidis adeo male proipeólum eile, vt omnia Régi infœhciter euentura ellenbsp;appareret.

His rebus Rex inteUe(ftis,Hcdino amp; Sampaulo, quæ proxima expeditione fubc-gerat,proipicit,exercitum dimittere ftatuit, ferentarios équités inPedemontanam rc-gionem reôlàprogredi iubct,vt exercitui fupplemento cil'ent.Ducem Chriftophorura Wirtembergenfem cum Germanico peditatu quern adducebat ( is decern hominumnbsp;millibus conftabat)eôdem ire iubcr,vtfe cumHumciio coniungerent. Verum ante-quam

COMMENT. LIB. VIII.

quam équités Lugdunum prære rij lient, nuntiato Cæfarianos magno excrcitu Sam-paulum venire,(vcfupiademonftraium eft)equitesillos reuocat,Germanos inceptum iter pergereiubetjRagonem imperio abdicatum initaliamad alias res fuo nomine ad-minillrandasmittercconftituit. MittunturinfuperRupematinioamp;Borranus ordinarius rerum bellicarum quæftor,qui Germanorum excrcitum exciperent, recenferentnbsp;deducerent. Præterea Rex catapliraélos propè quadringentos delegerat, quinqua-genos nempc ducibus Barone Curtonio, Fayetta amp; principe Melphitano, fexagintanbsp;deinde ex Delphini turma,quibus Humerius legatus prxcrat,ferentarios ducentosnbsp;Briflaco duce, Laflinium Allegrium cum millenis pcditibus,præter équités tum ca-tap h radios tum ferentarios pedites partim Gallos partim Italos,quos in excrcitu Rannbsp;go habuerat.Eodem denique Nicolaum Rufticum cognomento Boflhlum mittit,cumnbsp;quatuormillibus peditu,quos in Germaniainferiori ex coru numero fubtraxerat quosnbsp;Cæfar ad Sampaulinam expeditionem colligebat : ducentos item ferentarios ex Picar-dico exercitUjqui iam non parum procell'erant, vt Humeri urn aflequeren tur. Ad extremum tarnen,quum au direr quancis copijsBuranus inPicardiam contcnderct,Bolfunbsp;lum amp; ferentarios reuocamt.

Non multo ante comes Rango metuens, ne fi hollis in agris fuperior eflet, tota pido cumreliquis copijscontineret,hoftiqucrefifteret,dumfupplcmcntume Gallianbsp;io initterctur.Quod profeäro iàpienter ab co prouifum fuit,vt pofteaintelligetiir. Paulonbsp;poft Vaftius eduiStis legiouibus, Francifeo marchioni totam Saluflianam ditioncm rc-ftitucrar,prætcr caftrum Verculium Carmaniolanum, qux adhuc à noftris occupa-

•lt;. nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;Zill

centi militesItaliprxhdio impohti erant. Vaftius addudis copijs deditionem eos face- niolam intcr^ te Cæfaris nomine iubet, amp; rccufantibus machinas admouct. Marchio Francifcus,cuinbsp;caftri htus magis quam alijsexploratus erat, duas bombardas dextraverfus promouet,nbsp;qua ab oppido ad caftrum iter eft,duas ædes quæ ïîbi doliorum vimineorum vfum prç-berent ad machinas collocandas,diruit,quas collimatas ipfemet bis torquet.Eum milesnbsp;quidamexarcefupra portam conipicatus,mofcati glande corpus traijeit, quo illefta-timiiftusinterijt.nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;•

V A s T I V s veritus ne eins mors militibus terrorem iniiccret, pallio iniedlo tegi iubet, noftros æqua paclii|nis conditionc ad deditionem rurfus folicitat: ad extremum cum impedimentis eos abire fide data permittit. EgrelTos coram mirifice col-laudatobftrcnuamoperam amp;virtutem,rogatquisadco feitè ex feneftra fupra portam collimalFet. Miles ignarus quid accidiiret,ncc qua ille mente haec diceret fulpicans,nbsp;fii eum efte reipondet qui in ea feneftra perpetuam ftationem habuilTct. Vaftius refponnbsp;Ib audito hominem perfidioiâleuitatc comprehcndiamp; ex ca feneftra fu^endi iubet.nbsp;l^oftea Rex marchionatum denuo fubalt;ftum Gabrieli Areenfi cpifcopo ( oppidum eftnbsp;in Vafconia) Francifei demortui fratn rradit. Is quum Annobaldi filiainmatrimoniumnbsp;dufta abfque liberis decefliflet,marchionatus ad Regem denuo rediit.

D V M hæcgeruntur,Humcrius circitcr odauo lunii die Pinierolam venit.Qua te V aftius intelleóla copias fuas Pyrino cducit, amp; Aftam ire contendit. Deinde nuntia-to Germanici peditatus aduetu,qucm Chriftophorus dux Wirrem bergenfis ducebat,nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;z

relifto Aftæ Antonio Arragonio, ipft cum reliquo excrcitu Verfaeumiterfacir. Hu-tueriusPinicroIa: pernuntium certior fadus hoftes Ceuafum dcferuifle,Ludouico Biraguio Vorlinci præfedoimperatvt exeorum numero quoshabebat,ducentosin

cirn dies illic morarentur, quo temporis fpatio hoftes fefe commtmirent. Præterea di-‘is etiam quoipfis Germanis ftipendiumnumerandum erat appropinquabat : quæ fane non minima caufacxtitit,quamobrcm totahæc expeditio paruam admodtim v-dlitatem afterret. Etenim rnarchio Vaftius interca ( vti antea diximus ) Germanos

314 nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;M A R T. B E L L A I I

J - , g peditcscelcriterconfcribendoscurauit, qui poftea duce comitisGulielmiFuftcmbcr-genlis fratre maiore natuTridentum venerunt.Calen.Iul. Itali accepto rnenftruo dun taxat ftipendio, fide data reliquum poftea numcratum iri Moncallerium proficifcun-tur. Ibi Humerius cum belli ducibus centurionibus de itinere deliberare coepit, A.-ftâmne an V ulpianum progredi placeret. Aftam omnes proficifcendum cenfent, hancnbsp;MtobßJionbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;occupari pofte, in qua pauci admodum pro oppidi magnitudine milites præfidio

eftcnt.Quamobrem triduo poft profedus exercitus Ripam (^eraffiam venit: ibiGer-Mtd. nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;manis poftulantibus machinarum cuftodiatraditur. Poftero dienoftri Belotum veni-

untjdie menfis fexto mille ab Afta paftxiü interuallo caftra faciunt. A ftç erat Cæfaris le-gatus(vti diximus)AntoniusArragoniusVaftijfororius cum duobus peditummillibus, lo equitibus ducentis.

Castris collocatis,amp;: oppido explorato, node infequenti foftàs duccrc con-ftituunt,cuius rei curam fibimandari German! poftulantmcque alterum præficipatiû-

tur, licet crebrb amp; magn is precibus v t loan nem Paulum Ccretem id f acere finerent,ronbsp;garentur. Circafecundam nodis vigiliam Humerius cum alijs ducibus opus inuifunt,nbsp;vt Germanorum celeritatcm perfpicerët, reperiunt ne inchoatum quidem adhuc efte.nbsp;Dum inter fe quid fado opus eftet contendu nt,lux oritur : itaque opus in nodem pro-ximam reijcitur.Vbi diluxit, German!, quód ftipendium co die deberetur, tumultuarinbsp;coeperunt:quamadremloanncs Ludouicus Landebergenfis eosprincepsinftigabat.nbsp;Aperte denuntiant,nifi ftipendium eueftigio numerctur,fe complicatis militanbusfi- lonbsp;gnisdifcedereftatuiire.Q^dincommodumvtvitaretur,proptercaquodpræcipuuinnbsp;noftri exerdtus robur ex eagenre erat, Humerius viritim ex toto cxercitu pecunias as-grè corrogat,vt fingulis coliortibus quingentenos coronatos mutui nomine reprxfen-

• tarer, dum totus numerus penderctur. (^la illi fumma fibi in prælentia fatisfieriprxfc ferunt.Hora circiter tertia pomeridiana oppidani eruptione in noftros fada clamorcmnbsp;caftrisinijciuntûnterim à parte potis qui eft adTanaram ftumen, è rcgionc caftrorum,nbsp;oppidum ingrediuntur feptem peditum cohortes arque équités trecenti.Qua de caufanbsp;Humerio amp;reliquis ducibus fpes potiundi oppidiautetiam famepremenHideceifit,nbsp;Aiba à Callis atquc excrcitumindeabducercconftituit.Porro quum Al bæ infirm um valdeprxfidi-um eft'e audiret,occupare earn aggreditur. Afta egreftiis hoftium exercitus nouiflïmos 30nbsp;noftrorum adoriri conatur:veriim Brilfacus cum ducentis ferentarijs extremum agmcnbsp;claudebatjcuietiam aliquot cataphradi attribut! cran t|Hi hoftium conatumadeofte-geruntjVtnullo detrimento accepto totus exercitus ad^andamianum perucniret.Po-ftcro die quum Albam verfus progrederentur, loannes Paulus Ceres in Hftpanos ferènbsp;odingentosincidit,qui Alexandria profedi Albam ingredi conabanrur:quosprxlionbsp;fuperauit. Quamob caufam oppidani omni prxfidio deftituti fcamp;oppidum Hume-ri) fidei permittunt:ibi noftri viginti dies commoratur,dum oppidum inftauratur.Qimnbsp;etiam temporeQueraftïum(nam illud'in Regis poteftatem vencratjcommunitur.

nm/,«- D vm noftriadAlbamcommorantur,CxfarNeapolitanusVulpianiprxfedus, uaagni ingenij amp; fummæ ad res fufeipiendas induftrix, fed par um fœlix, quum no- 40nbsp;doiocafm ftros proculTaurinis abelTeanimaduerteret,quo in oppidoprçfidium perèxiguum pronbsp;Jqj-j magnitudine erat,cohortes nimirum Oartij amp; Algartijmianipuli quendam duifto-rcm genere Vafconem ad fe pellici t,qui propugnaculum traderet quod eft è regionc ç-dis Virginis marris Doariam verfus,arque inter Le paciicuntur.Qua nocle rem promif-fam præftare debebat, vicis ordine manipule cius obtingi t vt iilius propugnaculi euftonbsp;dix prçponeretur.Itaque fccum duos aur tres modo ex manipularibus cosqueignauif-fimos ducit,vtfaciliusconata perficerct. Cxfar Neapolitanus Vulpiano proficifeiturnbsp;(abeft autem Taurinis non multo amplius fex paft'uum millia)cum deeem peditum co-hortibusamp; trecentis fereequitibus. Adlocrun vbi veniftènt,iilelocumcommonftratnbsp;ad quem fcalx eilent applicandx. Quod illi tan ta diligentia perficiunt, vt ante quinque pnbsp;cohortes ingreftæ eflcnt,quàm ad arma oppidani excitarentur : qui enim in ftarione e-rantmanipulares,fugafc proripueratcointeruallo terreo quod inter murum amp; foftàmnbsp;intereft. lam verb in oppidi muro porta eft qua ex propugnaculo in oppidum eft adi-

tus, quam quum apertam hoftes propter tenebras non animaduerterent, ea rcs oppidonbsp;amp; ciuibus falutifuit.Dum enim hoftis in admouendis fcalis occupatur, clamorc fubla-

co

COMMENT. LIB. VUL nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;jiy

to ad arma omtics concurrunt. Butterius præfedus prorex in multam nodcm tabula In foriç lud um pr oduxerat. Aula egrefl'us quum Cc in cubiculum rccipcret,clamorcm exaudit, domo ftatim in plateam profilit, Heluctios tantum ftipatorcsamp;paucos nobiles comités fccum ducens, ciues magno timoré fugientes confpicit, à quibus fuæ falutinbsp;coniulere monetur,holies oppidum eße ingrcß'os. Ille tanta trepidationc nihil commonbsp;tus redà ad propugnacuium fc confert,pilum tantùm manu geftans, quod repente o b-uium arhpuerat-Sequebantur aliquot ducs quorum egregia crat voluntas, atque adeonbsp;arma ceperant.Reftàin portam curfu contendit, quam adhuc patentem quum offen-difl'et, pili mucrone claudit, idque tanta fcftinatione,vt cius propinquus quidam nobi-lo lis qui præibat,vnàcumhollibus propugnaculo includeretur.

Cæsariani, quiiammachinasillicreportasinftruxerant,colubrinamno-tham ad portam obuertunt,quam glande cmifl'a eflringunt,eaque traieôlaglobus pro-ximè Buteerium perrumpens nobilem quendam interficit. Interim ciues fummum x-dis facræ cuimen petunt,magna celeritate régulas in viam deijciunt, ( ell cnim viaquæ-dam non ampliusoôlo; pedes lata, qua: inter ædem illam amp;oppidimurum intcrcedit) quam ßatim complcnt,vt tegularum multitudo portæ obieâ:a valli vfum præbcretJn-terun Oartius Nauarrenus, quiduabus peditum cohortibuspra:crat,reliôlisexfuo-rum numéro quantum fatis eflè putabat, à quibus turn caftellum cuius curamgerebat,nbsp;turn alia oppidi loca cußodirentur,ne pluribus lîmul partibus hoftes infilirent, cum dunbsp;10 centis fclopetarijs in prçlium venir,qui fummis turribus amp; mûris occupatis tam ftrenu-os amp; diligentes le præbcnt,vt fclopis vncinatis alijs hoftes à propugnaculo fubmouc-rent non abfquc magno dedccorc amp; detrimento, amillîs nempe amplius feptingentisnbsp;militibus.Qui cumhoftibus paólusfuerat, capituramp;fufpenditur : quum quidcmfe nihil nißButtcrij voluntateamp;t mandato fccifle conftantcrafiirmarct,vthoftcsirretitos •nbsp;fallerer,deindc cum diei conftitutç oblitum non prouidiflè vt decebatde verb illius in-cogitantiæ pœnas nullo fuo merito lucre. Sed ifta, meo iudicio, producendæ vitæ ftu-dio mifer dicebat:ncquc cnimButterius is erat qui tanti momenti rem negligendam fî-bi elle putarct.

Hvmerivs pernuntium Albæ fit certior quantum in diferimenveniflentTau-jo rini.Germanorum prætercaiq^uiorem animumperlpicit, amp;:febriiaóhatus, quaoóla- «{»rf»»,.

uum iam dicm laborabat,neminem tamenhabebat cui de fummarei confideret,quôd multiplici dilcordiaamp;faóliorubus exercitus vcxarctur. Nam Sein ter Czfarcm Frego-zam primi agminis dudorerrrecloannem Paulum graue erat dißidium,ncc Icuius internbsp;Annibalcm Gonzagam comitem Laniuolariumamp;: Brißacum. Nuntiabatur infuper Hinbsp;fpanosadfcxmillia,amp;mille ducentoséquitésècaftris Cxfarianis Mocalcriumingrefi-los eße. Qujbus difficultatibus perculfus,amp; quöd vercbatiir nc du tempus tcrcbat,Taunbsp;rinis ob inrirmius praeßdium aliquid mali accideret, Albç lulium V rßnum loannis Pauli confanguineum relinquit,cui mille pedites attribuit, item Artigodium Vafconem amp;:nbsp;Petrum Strozzium cum quingentcnis:Qtæraflio Catfarem Fregozam prçficitcumminbsp;litibus quoteilibuitaccipere. Ipfecüreliquoexcrcituad hoftcmredaproficifciftatu-it, que Moncalcrij nccopinantc opprimi poße fperat. Ea rc Vaftius audita illuc rcliquasnbsp;copias varijs locis fparfas colligit: quæ res irritum Humerij confilium reddidit. Certiornbsp;poftea facFus Vaftio in animo eße Pinicrolä occupare(is porro amp; facile fe hoc faólurumnbsp;propter defenforum paucitatem confidebat, amp; hoc perfeólo, anguftijsque Sufanis ca-ptis,noftris fui recipiendi atque auxilij accipiendi facultatem fc adempturum Iperabat)nbsp;cxducumfcntentiadieAuguft.xxiii,AlbaprofcóhusQ^rafliumirc contcndit.Intc-rim comitem Francifeum Pontremium cum c x x ferentarijs amp; ducentis hippofclopi-ftis pra:mittit,qui fumma celeritate Pinierolamingrederctur,hos quam celerrimc Gabrielis Ariminenfis tribunum fubfequiiubet : Laflinium amp; Alacrium cum millenis pc-Jo ditibus Gallis Taurinos mittit: Aramontianas cohortes, quarü numerus mille peditumnbsp;cr.'.t,Querfium ire iubet: huicpræerat cques Aßalius,quem odogintafccum milites hanbsp;bcrc oportebat : denique loannemTaurinum cum mille Italis Sauilianum mittit. Iplcnbsp;rebus ita conftitutis cum Germanico peditatu, amp; reliquo exercitu marchionatum Sa-lulfianum petit, vt illic mandata a Rege ac fimul ftipendium quod Germanis debeba-tur expcólarct;

MART. BELLAII

I y 3 8. Dvm iterfacitjBufquam exigu um oppidum oppugnare inftituit, quod oppi-imperatafaccre recufaiîent. Machinas expedir, quibus fane parum admodum in-Jm, 'tumnitu- ftrudus erat,quôd maximam partem in oppidis in quæ præfidia deducebat,reliquiflet. antesfirreCO- Muvis machinarumiâ:ibus dirui cœptis cornes Annibal Laniuolarius, moræimpatiensnbsp;dumiuftaadirruptionemruinapatefâôlaeilet,cûfuis aliquotItalisinuadcrc conatus,nbsp;ab oppidanis propugnantibus repcilitur, ipfe quoque fclopo idus moritur, amp; cadauernbsp;Pinierolam defertur.Noftrisloco pulfis quum holles Pyrini client numero plures,propter auxilia Germanica quæ accell’erant, placet Bufquam r elinquere, arque iter antcanbsp;inftitutum perficere. Ira Salulîiam veniunt. Vbi quum aliquot dies commorari cogita-rent, dumRex quid fieri velletper literas fignificaret', Germani Humerium proficifei lonbsp;compellunt.

OsTENDiT ille fibi elfe in animo oppidum illud feruare : quo fi totus excrcî-tus migraretjCibaria citius quàm par lit cofumptum iri, præfertim quum frumenti exi-gua,vini minor copia efleLExcipiunt fe fibi frumêmm quæfituros, vini penuriam aqua bibenda facile toleraturos, certum elfe Pinierolam proficifei, vtillicllipendium expe-darcnt,non palTuros machinas vel ipfum à fe abelfe.Ita morem illis gerere cogitur,eof-quoad riuum quondam Perufa fluentem mille ab oppidopalî'usrelinquit: nam in oppidum abire illi concelîèrant, fie tarnen vt machinas apud fe retinerent. Biduo poil al-latis pecunijs Humerium cogunt, vt ftipendium ad veteris cenfus rationem pendere-tur, neque capitum num erus iniretur, qui tarnen exiguus admodum erat : nam ex de- ionbsp;cem hominum millibus ( ad hune enim numerum exigenda erat pecuniæ fumma) vixnbsp;quinque milliafupererant. Harum feditionum autor eratloannes LudouicusLande-bergenfis,qui firmilfimam exercitus partem ducebar, quemqs dux Wîrtembergenfis,nbsp;• cuius minor per ætatemautoritas erat,cohibere non poterat.

Per idtcmpusCæfarNeapolitanusVulpianipra^fevlusCazellamexiguumop-pidumRegiæditionismedioitinercTaurinisVulpianumoccupareinllituir. Deccm fere cohortes fectun ducit,oppidum tribus locis magno conatu inuadit, fed non mino-ri virture ab oppidanis rcpcllitur. AmilTis amplius c x x ex fuis non fine dedecore re in-feóta difeedit, quadraginta fere fcalis infolTis reliólis. Vallius quod videbat Humeriumnbsp;fe Pinierolam recepille, tredecim peditum cohortes Sljiam mittit (quod exiguum op- Pnbsp;pidumellinmontis cliuo) co confiliovttranfitusSufani angulliasobfideret,ncq'aidenbsp;Gallia adTaurinenfes perferri polTet ; Riuoliam amp; Vilamam arces miffis militibus occupât. ItatranfituilloSulano Taurinenfesægerrimè quicquamè Gallia audfe autac-ciperepotcrant.NecveroPinicroIa faciliorpræbcbatur ratio, proptereaquod Valliusnbsp;Moncalerium, Carinianum 5c Carmaniolam tenc bar, ac campis patentibus longe fu-periorerat.

Rex Langæum,àquototius Pedemontaniflatus narrationem qualemantea perfcripfimus,Conta:ædidiccrat, illucmultas ob caufas denuo mittit. Is reuerfiisRegem Meloduni, vbi febre correptus decumbcbat,adquintum5c viccfimumAugull.nbsp;diemconucnit:huicomniafigillatim narrat,quæpollHumerij aducntumgclla fue- 4°nbsp;rant, cum tandem coaólum elfe vtcallralocis patentibus habere defincret, copias innbsp;oppidarcducere,Taurincnfes re frumentaria 5cnumaria vehementer laborare:vtni-fi ante proxima Martinea iuuarentur,dubium non eilet quin maxima fame premeren-Rfx txerc'iu ^’-”^gt;^^^^^'''^’^^c’^‘^v’^‘-pi‘^lt;^*^^‘^^^’:’^‘^’^^’æNouembremperferrent.Rexquodiamnbsp;etipestraduce- maximamfuiexetcituspartcmdimifcrat,periculumimmiucrevidct, uePcdemonta-re inßituit. noagro,quemmagnis fumptibusamp;multo exercitudomuerat,pclleretur.Itaquevtiamnbsp;parta tucri pollet, ipfe copijs colleólis eo progredi llatuit. Delphinum filium 5c Mom-morcncium Lugdunum ad colligcndas copias præmittit, quos Fullembergi 5c Bofl'ulinbsp;cofiortes fubfcquiiubet : équités caraphratfos 5c ferentarios,quiiamin præfidia varijsnbsp;locisdiflributiabierant, advicefimumquintumSeptembrisdiem Lugduniprællo cf- yonbsp;feiubendcniqueadquindccim Heluetiorum milliaconfcribendacurat. Hisitaconllinbsp;tutis rebus,veritus ne flipendij penuriaTaurinenfes tumulruarcntur, rurfus Langæumnbsp;mittit, qui Humcrio vigintiquinqj coronatorum millia aflerrct, quam pecuniæ fummanbsp;Taurinosdeferriiubctjdumiplemaiusauxiliumfubmittcret.

Langævs HumeriumSuzæoffenditdiuccnimreliâoPedcmontano agro

fc

COMMENT. LIB. VI IL

fe rcceperat. T aurinis Butterium prxfcccrat cum ipfius turma equcftri catapHraéloru, aliquot ferentarijs peditum quatuor raillibus.Queraffij(vti didtum eft) Cæfarcrn Prenbsp;gozam, Albæ lulium V rfinum,Sauilliani loannem T aurinen fem,Pin!erolæ deni que conbsp;mitcm Francifcum Pontremium reliquerat. Humerius Langæo oftcndit quàm difficile cftct pccunias illuc pcrferrc, turn quod lioftes Bozolinum, Villanam, Santambrofi-um amp; Riuolam tenebanr,tum quod vallis anguftum valde tranfitum habebat, quo iternbsp;inipforum oppidorum confpctPu faciendumcrat. Langxus tarnen quumpericulumnbsp;cfl'e perlpiceret, ne Rex Taurinos, li pecunia milites carerent, amittcrct, nullum nonnbsp;difcrimen libi adeundum,quó idpcrficcret,exiftimauit.Itaque Vrfam contendit, quonbsp;loco fubftitcrantGcroianipedites:àquibus petitvtfecumSufamvfqueregrederentur,nbsp;cuius caftrum à noftris adhuc tcncbatur.Id hoc facilius cis pcrfuader, quod gratia apudnbsp;cos non exigua valcbat, maxime quum in caufa fuiflet vt dux Chriftophorus in fuæ dignitatis pofl'effionis locum reftitueretur.Eo quum perueniflent,Ca:lariani qui Bozonbsp;linum,Villanam,Riuolam amp; rcliqua per totam vallem loca occupaucrant, noftros to-tis copijs ad fe iter conuertifte rati,dum V aftius ad Queraffium cftet,caftra ilia deferut.nbsp;Quamobrem Langæus Germanos rogat vt fe Suhs prçftolarcntur:quod quum illi pro-inihftentjfecum Mottam Gondrinu aft'umit cum viginti quinqj ferentarijs equis amp;; pe-ritis itincris ducibus.Dic Auguft.dccimoquinto T aurinos cu pccunijs ingreffiis magnanbsp;Butterium amp; milites lætitia afficit : Tum cninl totius hnitimæ regionis ruftici magnamnbsp;lt;o cibariorum vim in oppidum conueherc cœperunt,quod antca non folebant. Langæusnbsp;peditum cohortes rcccnfet, cibariorum multitudinem dcfcribit, in Galliam fe recipir,nbsp;vcriim non abfqs diferimine. Hoftes cnim quum Germanos Suhs fubftitiftc audiftent,nbsp;rcucrtcntcm cum per inhdias opprimere parant:vnum tarnen ex ci us comitibus dun tanbsp;Xat intcrftciunt,duos captos abducunt.nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;•

Dvm iftagcruntur,VaftiusAlbæcollclt;ftocxcrcitu,Querhumcontendit,fficum

ducens peditum viginti quinque milia,tria equitum,bombardas viginti quatuor, duo- ^raflius lt;ztnt decim nempc cannas,rcliquas turn maiores turn nothas colubrinas. Die octauo amp; vicenbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;quot;ƒlt;gt;»

fimo Aug.rem machinariam expedit,vt murum duobus locis quateret. Tanta celerira tc rem gerit,vt quarto die iufta vtrinque labefaólati muri ruina patcrct.Bifàriam fuos adnbsp;oppugnationcm eodem temparis veftigio inftruit,hmul hominum ferè tria millia cumnbsp;fcalis adhibet,qui pluribus hmul locis inuadercnt.Qmim noftri tantum hoftium impe-tum ferre nequircnr,vi oppic^m captum diripitur. In caufa fuit defenforu paucitas pronbsp;tanto oppidi ambitu,propterTa quod cohortib. iuftus militum numerus magna ex parte deerat,ijs maxime quas Ahalius ducebat.Quamobrem capitis caufara poftea dixir,innbsp;qua ipfe iudex fedebam:damnatum tarnen Rex debito fupplicio exemit, amp; eins operanbsp;nihilo lecius vhis cft.Vaftius præhdio quantum latis vifum eft reliÆo,Albam corendit.

Iulius Vrhnus quumfubhdium nequicquam fperarividerct,oppidumiphimnec vallo rajjîi vndiq; adhuc cinâum,nec caftellis vfquam munirum,hoftibus præterca deicclo muronbsp;irrumpentibus noftris ad propugnandum conhftcndi facultatem adimi,quôd quatuornbsp;machinis trans flumen collocatis à tergo infcftarentur,cum Vaftio ea conditione paci-feitur, vt Pinicrolam cum fuis incolumis ôc impedimentis dcducerctur. V aftius biduunbsp;illic commoratur,vt omnibus rebus profpicerct.Excrcitum poftea adQueraffium ob-hdendummouet,quodoppidumquinq;pafluummilliaaduerfo flumineTanara Albanbsp;diftat. Ad hoc oppidum fummo monte htum vnicus eft aditus Mondeuihum verfus,nbsp;qui pedes ferc quingentos inlongitudincm patebat: ncque alia via adiri poterat. Ab canbsp;parte Vaftius machinas difponir,murum fatis lato fpatio diruit, fuos ad irruptione pro-ducit: quorum maximum impetiim CæfarFrcgoza(hune cnim oppidopræpohtumnbsp;ftiilTe oftendimus)cum fuis magna animi præfentia virtute fuftinuit. Bis hoftes exnbsp;fummo loco in foflàsdeturbantur:triumferehorarum fpatio contincntcrdimic*itur,nbsp;vt magnum hoftes detrimentumacciperenr. Vaftius vbife magna hominumiaôltira,nbsp;ab hac parte fc nihil prohcerc animaducrtir,machinas aliquot illic rcîiquit,quæ noftrosnbsp;murum dcieéfum obftruere prohibèrent, alias node infequentiad murorum com-miflùram Mondeuihum verfus obucrtit.Muro glandib.pcrcufl'o amp; collapfo noftri quûnbsp;ad defendendum concurrerent, àlatere aperto conlpicicbanttir, vt conhftcndi in vallo nulla omnino darctur facultas. Idquc Cxfaris amp; corum quos ad opus faciendum ad-fi x

rarer,11 co oppido potiretur,amp; Suzanas fauces cominuniret,Taurincnlibus omne fubfl dium leerepturura,atq; adeo elfcóturum vt omnisin pofterum Gallis in Italiam tranfe-undi caufapræfcinderetur.Dum Pinicrolam contendens ad Sauilianum irerfacir, Ioan

gis iuft'u amp; nomine loco præfeélum efle : poftquam cætera Pedemontanæ regionis op-pida cœpiflêt,ad fe turn demum rcuerti iubet,daturum operam vt laute amp; prolixe acci-

Sauilianum defend! ob commeatus inuchendi difficultatem non polTe, fulceptumiter contendere pergit. Pinierola Humerius Suzanam fercceperat, relido illic Francifeonbsp;Pontreraiocum quinquepeditum Italorum millibus.Magnum eftilludoppidum,amp;nbsp;vaftum, iitu inamceno inæquali,quôd multis collibus amp;: cliuis intcrceptum commu-niri argerrimê pofte vidctur.Quamobrem prætcr omnium opinionem, qui deferendûnbsp;illud ob cas caufas cenfebant, vnus cornes Rango ab architeäiis impulfus, maxime abnbsp;Hicronynto quodam Marino Bononienft,adco illud opère amp; arte communierai,vtVanbsp;ftius quum illuc adueniftêt, ex fuorum fententia vi non elle tentandum reperiret. Itaftînbsp;fame noftros premere conftituit : ipfc cœnobium fe rccipitquod in Peruzæ itinerefttiinbsp;erat,re!iquas copias vndiqj toto oppidi ambitu collocat, vt vix ac ne vix quidem corneanbsp;* tus introduci poftct.Noftri tarnen quotidianis ferc eruptionibus Cçfarianoslacefl'cbât,nbsp;vt necinterdiuncc notftu illis elfe ouietis liccrcr.

qui imperator! diifto minime crantaudientcs.Totfeditionumautor præcipuus Joannes Ludouicus LandebergenfisjCrat vnus ex potiflimis tribunis quos dux Wirtember-genfts adduxerat.Is inter carrera Borranum ordinariumèellici çrarij quçftorcm,quum 50 munerefuo fungeretur,iniuria afièccratiimo ne ab ipfo quidem proroge Humenonbsp;ftinuerat quingladio aduerfus cum manum inieciftet. Q|mrum tarnen fcelenim pœ-nænullo paôtofumi vnquampotuerant,quôdamentiænirnium multosfocios liabe-ret. Ille tandem quum hoftes ad Pinierolam obfidendam accédèrent, Lugduni in vincula conijciturjdeinde caula cognita theatro in platea Granetaria obtruncatur.

R E X copias fuasquanta fieripoteft celeritatc maturateiubct,ipfeLugdunum

mifift'e cum decent hominum millibus, quiSufianas anguftias comuniret, quodfum-mo ftudio amp; diligentia adminiftrarat. nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;rc intelleda Rex vt huic omnium reru ino-

piæoccurreret,cxtotoDcIphinatu,Arvernia,Forefta,Bclliiocana,Domba,Lugdunê-fi Prouincia amp; Galliæ Narbonefis parte omnes mulos,m ulas,afinos amp; iumera doft'uaria cogi iubet,quibus farinæ amp; omnis commeatus tanta copia fubuchererur,quç toti alen-do exercitui fatis cft'et.Et quoniam in Italiam ipfc tranfire decreuerat,ne regnum,dumnbsp;abeifet, abfque regimine defer! videretur, Carolum ducem Aurclium minorent natunbsp;pro regem Picardiæ,Normaniæ,Lutctiæ,Infulæ Francicæ amp;; finitimarunt regionum conbsp;ftituit:eiquc,quöd per ætatem nondum magno rerum vfu valebat, cardinalent Bcllaiûnbsp;comiteni amp; confiliarium attribuitiinBurgudiam amp; Cantpaniam ducê Guifium ntittir, yonbsp;in Aquitaniam amp; Galliant Narbonefem Henricum regem Nauarrar, in Britoniam de-nique Caftellobriantium.His omnibus prolpcdis Delphinum cum excrcitu prxirciu-bet vnaque cum eo Momniorcnciunt,cuius confilio omnia adminiftrabantur: rei nta-cltinariæ Burium præficit,cui quatuor peditum cohoi tes attribuit, Motijanum decernnbsp;Gallorunt peditum ntillibus prarponitiamp;i quoniam Annobaldus equitum ferentarioru

COMMENT. LIB. VIII. nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;3x5

dux, apud Morinos captus nondujn redierat,Cæfarem Fregozam illius locum tenerc iubet. Expeftabantur équités cataphraóti ad numerum mille quadringcntorum, Hel-uetiorum quoque quatuordecim millia, qui eius iuflu confcripti, Geneuaamp; Cameri-no itinere fado ad Gratianopolim fe cum exercitu coniungerent.Ipfe aliquandiu Lug-duiii commorari poftDelphini difcefl'um ftatuit,vt reliquos milites quiillucèPicardia,nbsp;Normania,Britonia, Campania amp;: alijs longinquis locis quotidie confluebant, ad excr-citum properarc iubcret.

Die Odobrisdccimo Delphinus Lugdunoprofedus Gratianopolim vcrfus amp; Ambrodunumiterfacit.Ei Humeriusamp;Malgeronius Regis in Delphinatulegatus quunbsp;Io comes Sampauljus abedet,Brigantij præfto hint, cum duobus aut tribus millib. homi-numex legione Delphinatica,amp;: reliquijs exercitus Humeriani, ijs ncmpc quos Alba amp;Snbsp;Q^raflio padione cum hofte fada cgreffos ehe demonftrauimus.His cum Germani-co Fuftembcrgi peditatu,qui odo fere hominum millibus conftabat,coiundis,Vrfamnbsp;ire contendit, vbi reliquas copias cxpedaret.Abefl; VrfaBrigantio odo pafluum millia,nbsp;totidemSuza: qui locus equitibus conftituruserat,inqucmvndique diuerfi vcnicn-tescoiredcbebant.Eopoftquam ventumeft,Mommorenciusex omnium fentcntianbsp;Exilias proficifcicum exercitus parte conft:ituit( altera cum Delphino Vrfærelida)vtnbsp;hoftis animum cxploraret, hmul belli aleam tentaret, num Suzanas anguftias vi occu-pare pollet:deinde re cognita Delphinum qui fubfequeretur,certiore faceret. Eo poft-10 quamvenit,aliquot equitum præhdio alltimpto ipfeprogrcditur,vt tralltum quern bodes munierant exploraret. Locus crat opere communitus mille palTuuminteruallo ci-tra Suzam, in ip fis faucibus cliui quo Caldomonte SuzaiPx defcenfus eft : is porro vicusnbsp;poftrcmus eft qui marchionatum Suzanum à Delphinatu diuidit. Mommorencius e-ditumlocumconfccndit, vndehoftiummunitiones defpicerepollet. Animaduertit •nbsp;duo caftella ab hoftibus in duobus collibus ædilîcata efl'e, qui anguftijs vtrinque impennbsp;debant, fofl'am præterea altam valdc atque latam quæ tranfuerla ad vtrumque pcrtincnbsp;bat:in qua milites tedi delitefcebant, duobus caftcllis ab vtroq; latere cgregie commu-niti.Porro alios colles duos ijs etiam altiores fufpicit, qui bus fuperatis arbitratus eft facinbsp;le elfe nodes è locis luperioribuspetere,amp;:cadellis illis expellere quibus fretiaditumnbsp;Jo obßdebant.nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;•

His ita exploratis Exilias reuertitur, Delphino nuntiari iubet vt codem ccleri-terad fe fudinendumvenirerTe quidem fub aurorampodero dieproficifci cogitate,vt trandtum vi occuper. Hora condituta proficilcitur, cohortes Fudembergi fccum ha- Siiz^anas ¦vinbsp;bens,Gallos pedites fere mille ducentos,qui è Pedemontano exercitu redicrant, deni-1’”’’''*quot;’?quot;-quelegionarios Delphinatus adnumerum trium millium. Reliquos enim turn pcdi-tes turn équités qui nondum aducnerant,prædolandos elle non iudicauit,nc dum cunnbsp;daretur, hodis maiori dato temporis Ipatio vires augeret. Equités vix centum fercn-tarios duce Brifl'aco ( qui ipfe aderat ) habcbat,aliquot præterea nobiles,qui præi-hant,impcdimentis pone relidis.Cum his Mommorencius Caldomontem perucnit,nbsp;4o hancprogrediendirationempræfcribit.Fudembergoimperatvtcumfuopeditatucli-uum montis dextrum teneat, ex eo mille ducentos fclopetarios præniittat, qui in fupc-riorcm collem cuaderent cadello dextro impcndentem. Ad læuam centuriones Arti-godium amp; Soricem cum alijs tdm Gallis turn Vafconibus mittit : ipfe cum reliquis media via incedit. Galli amp; Vafcones quum Germanis edent expeditiores,læuo cadellonbsp;imminentem collem occupant : hoc porro cadellum trandtum ipfum magis impedie-bat, quod longe altero propius elfer, vt inde in ipfum iter librata collimatione glandesnbsp;adigerentur.Huncigitur collem priores occupant quamGerman! dextrum. Hodes v-bi fe à nodris è loco diperiore vrgeri animaducrtunt, quinetiam Gauaretum Artigodijnbsp;legatum felopetarijs fretum ipfo cadello occupato omnes interfecilfe qui fuga clabi nonbsp;Jo potuerant, relidis angudijsfugæ fe mandant.nbsp;nbsp;Hos Mommorencius Delphino ponè

fubfequente ita acriter vrget, vt Suzæ confidendi facultas nulla daretur, fed duo millium paduum itinerein fugam præcipites ferrentur. Suzæmaxima impedimcntorum pars diripitur.Quid nouilfimis hodium fugientibus fadum dt referre nihil attinetipro-pterea quod quilquis fugam arripuit,ci non deed qui fugienti indet. Quod d Mommonbsp;rcncio adfuillcnt duccnti cataphralt;di,autfaltem quingcnti ferentarij,qui eos velitando

E 3

I 5 3 detincrentdumpeditesGcrmaniappropinquabât,exingcntiilIonumero(nafnadde-cem hominum tnillia erant)pauci credo eualiirent qui rem cæteris nuntiarcnt.

Delphinvs Mommorencius praeter multorum ipem tranlîtu adco dif-' ficili,munito magnis prçfidijs firmato potiti,quôd fiios defatigatos efl'e perfpicerciir, ea noâ:e medio itinere Sula Bofl'olinum caftrametari conftituunt, vbi in vallem ingrcf-fus patet.Ibidem quoque totum diem commoraridccreücrunt,dum machina:, cqui-rum cataphraólorum turmæ amp; peditum cohortes aduentarent, quos cateruatim itine-ri fe dare conftabat.Commorandi illis caufa fuit,quôd Sufanam arcem ducentiHifpaninbsp;præfîdio renebant,quosilli relinquerenolebant, ne commeatumiùpportari prohibè

tione accipiuntur, vtinermes tunica induti emittcrentur.Delphinus poftmachinarum amp; reliqui exércitus aduentû (praeter Heluetios, qui duce generali comité Tendant, venire feîlinabant) Santantonium, deinde Villanam contendit, Vaftium illic fe repertu-rum fperans, quicum prælio dimicaret. Is Riuolæ caftra quum haberet, de noftroruranbsp;aduentu pernuntios certiorfadus, certaminisalcam iibi non fubeundam efl'earbitra-tus , Moncallerium verfusprogreditur, illicque ad partem pontis citeriorcmrcflftif-busvtfe dedantimperat,recufwtibus machinis magnacelcritate,muroslabefa(3:at. 3®nbsp;Quibus ftatim deiedis,quód vallum nullum pone obiedum crat,obfefli ( erant autemnbsp;Hilpaninumero fere ducenti)quum nec aggerem nec finjam ad obftruendam ruinamnbsp;haberent,quippe arce in viuo faxo pofita,fe colloqui vellcoftcndunt, fed iêrô : proptc-reaquod Galli interim, perterritos illos confpicati, ab oppofltaruinæparteaduerfaru-pefubeunt,amp;admotisfcalisingrefli omnesobuiostrucidant,præter centurionemamp;nbsp;.Hosviuos captos Mommorencius fraftagulafuipediiubecquz res docu-mento cæteris eflèt, ne primo impeturuentes Gallos loco minus firmo expeófarcina-nimum inducerent.

Capta arceamp;pfæfidioin'ipôfltô,prid.caLNoucm.Riuolam iter facimus.Ibibi-confederant. V aftius D elphini celeritatc per nuntios intelleda Moncalleriu fe recepc-rat(vt à nobis iam didum eft)tanta quidem trepidatione vt cibaria vaftare feftinanti no vacalTenquin ipfos quoque ægrotos noftræ poteftati permiiTos reliquerant.RiuoIæ torus coit exei'citus, eXceptis quinque fere Heluetiorum millibus,qui nondum aducne-rant. Illic res ad concilium defettut quonam itinerc progredi præftarer,hoftémne inlc-qui,an redà V ulpianumiCheuaflium amp; V ercellas contend ere,illic enim nonnihil pof-fe perflei quod in rem noftram eflet, quippe oppidis infirme præfidiomunitis, quibusnbsp;à Vaftio auXiliumferri alibi ocCupato, mature nonpoifet. Ad extremum omnes idemnbsp;fentiwnt amp; probant, vtGrollianum cxercitus ducatur,oportunum locum efl'e adv-trumuis iter fuicipiendumiabciTc cxiguum hoc oppidumTaurinis tria pafluum millia,nbsp;totidemMoncàleriojquofüashoftis copias deduxerat : commodiifime illinc Taurines fupportari pofl'e frumentum,quod ex vicinis vndique locis colligeretur, in quibusnbsp;magna copia fuppetebat. Denique aptiflimum efl'e locum vbi panes alendo exerci-rui coquercntur,quodcunque tandem iter infifterc placcrct. GroUiani quum eflemus,nbsp;renuntiant ferentarij hoftem cis Padum flumen caftra, êregioncMoncalIerijfecifl'c,

C o M M E N T. L I B. V ï II nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;331

IÏctarticnvtpontemjJtcrgumhaberct,quófequuin videretur,reciperct. Qüo ïiün-tio accepto reóta illuc excrcitum conucrterc placet,vc vel ad pugnam hoftis compelle-rctur,vcl turpitet cranfmifló fliimine difcederet. Q^amobrem explicatur acies,Marti* nusBcllaiusRiuolaaccerlitur,vbi cumfuis ferentariis duabus Galloriim peditumnbsp;cobottibusfubßftereiunusfueratjVtHeluecios cateruatim aduenientes excipcret, fi-mulque coaélos fecum adduceret. Itaque cum equitibus amp; Heluetiis in Moncalerijnbsp;planitiem venire iubetur,peditibus Gallis ad cranfitus cuftodiamreliclis.

D V M illeiter facit,Delphinus amp;Mommorenciusiam in planitiem proceiTerantj aciemque inftruÆam ea forma conftituerant qua decertare dccreuerant.Intcr Padumnbsp;amp;: duas acies cqueftri prælio dimicari cocptum erat, vbi multi ex illis occidunt vel ca-piuntur,ex noftris pauci.Intcr cæteros ex noftro exercitu Alfunius ducentorum equi*nbsp;turn præfeôlus lanceavulneratur.Interim noftrorum acies magna alacritatc procedit,nbsp;hoftis pcrterritus,quum fe noftrorum impetui fuftinendo imparem cernerct, pontemnbsp;cxercitum traducit,fuoscontinentcrvclitariiubct, aliquot etiam cümfclopisamp;longisnbsp;pilis relinquit,ad quos fe illi fubinde reciperét: idque eo animo vt tutum fuis receptumnbsp;pararct.Q^ hominis confilio Delphinus amp; Mommorencius cognito, nonnullos turnnbsp;équités tum peditcs fubmittunt, qui partem exercitus hoftium,qua: pontem non-dum tranfterat,adorircntur, Sedobftititillisfoflàquam duxerant,quæ aqua abunda-bat,amp;: propugnaculis erat ab vtroque latere munita,vr confetti in eos impetum facercnbsp;’ ® minime poftent. Tradudo toto exercitu qui pone fubftiterant, idem faciunt, pontemnbsp;pone cft'ringunr,ne à noftris vrgercntur. Neque tarnen tanta celeritate rem conficerenbsp;potuerunt,quin ex nouiflîmo agmine multi turn caperentur turn interficerentur.In Renbsp;gio exercitu équités cataphracti erant centum ex turma Delphini,duce Humerio lega- •nbsp;to.Mommorencijrotidcm,Guichio legato: marefchallus Albinius centum cataphra-ctos Scotos ducebat: Motijanus Gallos totidem,BelIomontiusBrifaius,Bonouallanus,nbsp;duxMompenfcrius,baro Curtonius,dux Niuernenfis,Fayettus amp; Fertæus Cepariusnbsp;quinquagenos,Ioannes Paulus fexaginta:ac complures aiiæ turmæ,quas fi commemorate aggrcdiar,prolixus fim. Vindocinus ipfe etiam aderat vt Delphinum eomitaretur:nbsp;cuius tarnen équités in Picardi^reftiterant.

Delphinvs amp;Mommorencius Vaftiumcopias traduîtiftcconipicati Garinia- nbsp;nbsp;M0Ä1-4I

num contendere ftatuunt,vbi vcl pdiitcm fradum reficerentj vel vado infra pontem nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;«»•

flumen tranfirent,Itaquenon|?arua hominum manu ad Moncalerij pontem reliótay qui hoftemtranfitu prohibèrent, poft lolis occafum Cafamamp; Carpenaium, poftridicnbsp;Carinianum proficifcuntur,quo loco pontemreficiunt. Ea nod:e quidam Moncale-riani dues,qui Gallis ftudcbant,flumen tranfeunt,Langæum aliófque quos fecum ha-bebat conueniunr,docent Vaftium veiperi oppido egreffum cum toto exercitu Quer-*nbsp;fiumfecontulifte,frumenti faccis fcreadtrigintamillia reliólis, quos ex finitimis locisnbsp;collegerat: quodillic confiftere noftrumque aduentum expeólare decreuiflet. Lan-

• gæus re intellelt;fta,fcalis,foribus,gerris,cratibus cxterifque rebus efficitvt ftrato tranfi-tu vno comité aftlimpto Moncalcrium perueniret. Ciues obuiam illi procedunt, fum-nio ftudioamp; celeritate ponteminftaurantjVt antequam diluxiftet, mihtcs à Delphino pontis cuftodiæ relidi oppidum abfque vlla iniuria aut maleficio ingrederentur- Lan-gæus rem totam Delphino amp; Mommorencio per nuntium fignificat. Illi nuntio accepto Cariniani copias flumen traducunt, Viliam Steloniam proficifcuntur. Properandinbsp;caufa erat,quod Vaftium adhuc Querfij fercperturos fperabant: qui tarnenftatim quanbsp;¦^cnerat,Aftam,quator hominum millibus Querfij praefidio relidis, amp; Antonio Arra-goniofororiopræefteiufi'o,difceflerat. Quare noftripaflîm libéré nullo obfiftenteva-gantur:Pyrinum capiunt,Ripam Quer fiam, V illanouam Aftanam, Montafium, Avti-nianum,cæteraque caftellaad portas vfque Aftæ, Querfij,Albæamp;:Foirani,quæ omnianbsp;Itnpofitispræfidiisfirmant,quodilluctotumregionis frumentum comportatum eracnbsp;Idmaximofuitadiumentoadcaftraamp; oppida commeatu iuuanda. Mommorenciusnbsp;Poyetum curiç Parifienfis præfidem aliófque annonarios Moncalcrium mittit,qui fru-tncntum omne illinc turn nauibus turn plauftris Taurinos conuehendum curarent. Itanbsp;cffedum eft,vt paucis diebus in annuum tempus reconditi frumenti amp; vini copiam ha-bc£cnt.Intcnm ad Qucrfium crebra committebantur pr«lia,caftra noftri habebant ad

’ nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;E 4

551 nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;M A R T, B E L L A I I

J nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;VillamSteloniacproptereaquodRexMommorenciovctueratncPadotranfmiflovItc

rius procederet,phufqnam ipfe aducnidet.

Rex Brigancij quiim efl'et, exercitum fuum monte liiperato fnbïèqui ftatuit. Et (« ^xnfubr'iam quoniamperpaucoshabcbat comites^quodDelphinus totamfecumaulæ freqiiétiainnbsp;fubfee^uitiir. abduxerat, Martinum Bcllaium, quern fciebata Moncalleriana planitic Riuolam re-uertifle,vttrandtumtutum feruaret, ad fe cum equitibusBoflblinum acccrfit, qui adnbsp;montisradicempreftofibiamp;præfidioitineriseflènfimul quofdamex cquitibus mittinbsp;fluminisDoariæ ripas luftratum iübct,nehoft:es qui Vulpianum tenebantdmprouifonbsp;negotium faccrcnt.BclIaius mandatum Regis curat diligenter, eumque Boflblini cumnbsp;cardinal! Lotaringo,comité Sampaulio amp; primariis aliquotviris circitcr v 111 No- xonbsp;uembrisdiemoffendit.RexBofl'olinoprofeäusad Santantonium in montis laterefl-tum non procul Santambrofio prandet:deinde Villana iter faciens lavanum vclpcri venbsp;nit,quo loco Fertæus Ceparius ei cum fuis præfto efl:,huius rei caufa à Mommorencionbsp;miflus.Iavano poftridie Carinianum contcndit,in innere Mompenferij équités amp; Seo-tos obuios habetjàquibus deducitur.Carinianum poftquam venit, Delphinus amp;:Mo-morcncius ilium adeunt,vt de fumma rei limul deliberarent. Dum iimul coniilium ca-piunt,nuntiaturVulpiancnfesvallcmSuzanam excurfionibusinfeftare,multäque damna noftris inferrc qui cadra fequebantur:id adco propterea quod Riuolç amp;ViUanæ nulnbsp;lus cquitatus eilet. Quo nuntio Rex intellcóto Martinum Bellaium rurfus illuc properenbsp;mittit.Riuolam vbi venit,ex clamore atque cócurfu audit Vulpianenfes egreflos quin- lonbsp;que aut fex mulos pecunia onuftos,quæ ad militum ilipendium ducebatur, ad Santantonium intercepiflcjcófque abigcre. Quamobrem tranfmillb flumine Doaria, corum

* itcrantcuernt,tamqucaccommodatèprogreditur,vttribus Vulpiano paiTuum milH-busCæfarianosaflcquutusinfugamageret,quimulis reliólis folos quæftores captiuos abducunt,vt ne ad fafccs quidem fcindedos otij illis fan’s fuerit. Bellaius illos abireünit,nbsp;tantum de feruandaRegia pecunialaborat : quam tutó nulla iaólurafadain Riuolanünbsp;caftrum deducitullic enim reliquæ pccuniæ afl'eruabantur.Rex comunicato cü Mommorencio coniïlio,adhibitis etiam rcliquis bellis ducibus,ftatuitvt Delphinus amp;: Momnbsp;morencius poftridie Villam Steloniam exercitum reducerent,ac Q^rllum cxplora-rent.-omnino enim Rexillud oppidum oppugnarc decreuerat, Dum Mommorencius 5©nbsp;miflh Regis oppidum explorât,fortiter vndique tum equeftri tum pedeftri velitationenbsp;dimicatumeft.nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;|

E X induciarum formula quas in Picardia conftitutas eife demonftrauimus, con-ceftum eft Mariæ Vngariæ reginæ,vt aliquot ex fuis tutö per Galliam in Hüpaniam mit tcret.Idem enam Regifacere licet,vt vcl pace vel inducias per vniucrias vtriufq; princinbsp;pisditionescomponerent.Dclcdivtrinqueadremadminiftrandameadiligenüavtü-tur,vtbellotaminvlteriore quam citeriorc Galliaiifdem conditionibus abftineretur.nbsp;Quibus cauetur,vtquæquifq; occupatatcncret,quuminduciæ publico præconio dc-nuntiarentur,iis potiretur.Q^ accepto nuntio noftri qui Taurinos,Vorlingum,Saui-lianum amp;: cætera oppida vicina tcnebant,fuos limites quàm latiftimè fieri po tuit propa- 40nbsp;gare cœpcrunt,omnibus caftellis amp; exiguis oppidis milites præfîdio regia autoritatc cÔ-ftituuntûdcmfitabiis quiMondeuifij erannlnduciarum forma inter VaftiumCæiàrisnbsp;in Italia legatum amp; Mommorencium prorcgcm,quam vtrique fequerêtur,in hæc verba concepta eft: Vtiquæ oppida ab alterutro excrcitu cis alpes tencntur,iniis oppidisnbsp;præfidiacollocêtur:in regia quidem ditione amp; poteftate,Mommorencij arbitratu, innbsp;Carfaris dominatu, ex Vaftij iudicio atque voluntate : vtique reliquus exercitus vtrin-qucdimittatur:vriqueMommorenciusipfo infcquentidie,qui xxix ciusmenfise-rat jRegias copias dimittat. V tique quandiu conftabunt induciæ,in oppida amp; caftra co-mcatus amp; omnia quç ad bellum gerendum pertinent comportari,opus ad communie-dalocafieri,quarationeipfisoppidorumamp;caftrorum præfectis Iibebir,ncmincobfi- pnbsp;ftcnrcautinterturbanteliceat. Vtique fiquaeotroucrfiainciderit,eacotrouerfia Vaftijnbsp;Mommorcncij,aut eorum quos ipfi decedetes legatos relinquent,iudicio dirimatur.

CarmaniolædicNouembris xxviii, anno i ƒ 3 7-

E O die Carmaniolæ vbi Rex erar,induciæ publicantur,necnon Aftæ apud Vaftiu, quæadfccundumamp;viccfimumFcbruarij infequentis diem conftarent. Triduo póftnbsp;Vaftius

COMMENT. LIRVIU nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;535

VaftiusCarmaniolam Rcgé ßlutatum venir, à quo fumma humanitate cxcipitur. Et quoniam ipfo induciarum pacto conuencrat, vt vtrinqu e dcledi Locatæ coirent,vt denbsp;firma amp; integra p ace inter potentillîmos principes conftituenda inter fe ageren t, Rexnbsp;ob cam caulamin Galliam redire dccrcuit,amp; antequam difeederet, Pedemontanis rebus profpiccrc ftatuit.Montijanum illis regionibus proregem præficit, Guliclmum Belnbsp;laiu|TiLangæumTaurinis,Pinicrola: comitem Francifeum Pontremium, Sauillianonbsp;baronem Caftelloperfîum,Mondeuifio Carolum Drofium Pedemontanum,cuiusvir-tute atque induftria Cælàrianis ademptum fùcrat,amp; ab eo feruatum dum illi viribus funbsp;periores elIènr.Vorlingij Ludouicum Biraguium relinquit.

*0 His itaconftitutisPinicrolaiterfacit,Heluetiosadminuendosfumptusdimittit, nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;Caii.

comitemGulielmumFuftcmbergumvnacumpeditatu lècum abducit, Carmaniolæ '^o^’taniscoa Boß'ulum relinquit. Delphinatu progrelFus Lugduriû venit,vnde non multo poll loan- ßitutis retttir*nbsp;nem cardinalcm Lotaringum Mommorencium Locatum mittit, vt de pace cû Cæ-(àrianis agerent.Qui poft diuturnam moram amp; difeeptationem quum nihil effici polienbsp;vidèrent,ad extremum inducias in femeftre tempus a x x 11 Febr. die prorogent : vtnbsp;intra id tempus rurfus conucnirent,quö pax tandem conftitueretur.Quæ omnia illi te-tierfiRegi ad Molendinum,vbieosoperiebatLir,nuntiant. Per id tempus Regis Ferdinand! exercitus in Vngaria cæfus eft, maxima clade accepta omnium qua: noftra x~nbsp;täte contigerunt.Rex quum fuos rcmunerari ftatucrct,quorum bellis luperioribus fin-gularem fidemamp;cgrcgiam operam atque virtutem peripexerat,intercæteros Annamnbsp;Mommorencium,cuiuscùmmultaàtrigintaannis fumma officia conftabant,tu verbnbsp;proximaCæfarisinProuinciamexpeditionc,amp;in faucibus Suzanis,vnde hoftem fuanbsp;virtuteamp;prudentiavi fubmouerat:prætereabellis Picardicis,quumamp;Hedinum c. pa- 9nbsp;rctur,amp;:Morinis obfellis fublidium fiibmittcretut ,qui quidem abfquc eius induftria atque diligentia fame vrgente oefiduo deditionem coadi fccilî'cnt,fides fumma amp;C incre-dibilis alacritas enitueratieum ad fummum equeftris dignitatis gradum datum Connenbsp;ftabliu créât : qui bonos nemini poft ducis Borboiiij profedionem habitus fuerat. An-nobaldum,qui omnibus fcrentariis cquitibus præerat, marefcballum in Roberti Mar-cani demortui locum fufficit.Pari etiam dignitate afficit Mont janum,quem proregem

Jo in Pedemontanis finibus reliqderatmcmpe quia Mommorencio conneftablio creato, (qui marcfcballus antea ftierat)aliqucm fuccedcre oportebat.

T RID V o aut quatriduo ^oft dirimitur controuerfia, inter quatuor nobiles Bitu-ricenfes pridem cxorta,Turrianum,Sarzæum,Veneriumamp;Galcurium.Primus accer- ter duos nobi‘ fitur Sarzçus,aquo controuerfiæ initium nafccbaturirogatur num dixiftètTurrianumnbsp;cpugnaPapicnbauiugiire.Allentiturille,amp;aGalcuriofe acccpift'e addit. Accerfitumnbsp;Galcurium rogat Sarzæus annô libi dixiffet T urrianum c pugna fuga cxceffîfte. Galcu-rius nec agnolcit ncc inficiatur,fed,Ipfe mihi,inquit,narrafti hoc te de Venerio audiff'e.nbsp;Confeftim Sarzæus, Hoc, i nquit, eriamnum aio, amp;: confirmo,V enerium mihi narrafle.nbsp;Turn Galcurius,Quando,inquit,iudices,ipfcmet Venerium autorem profert,nihil ne-ceffe eft,me refpondere.His didis Galcurius amittitur,Vcnerius accerfitus negat fe di-xiffe,amp; Sarzæum mendacij reum agit.V t rei veritas illuftraretur,amp;: calumniæ autor co-gnolcipoirct,ftatuiturvt lingularicertamineloco canccllisleptopugnarcnt. Régi duelnbsp;lum præfcribendi hæc caufafuit,quôd tres illi delatores prælio aberant,fcép domi molliter quietc eo tempore tradabant, vtquis in pugna tuifier, difficile illis effet iudica-rc. Veneriusarma præfcribit, thoracem cumlongis femoralibus, manicas loricatas,nbsp;maniculas militares,cairidem,gladium præaeutum manu dcxtra,amp;: alium læua. His ar-niisinftruôbàfideiuiroribusincertamentradudi,amp; fuis vterq; neceff'ariis ftipati pro-dcunt.VenerijBonouallanusfideiufl'orcrat,Sarzæi VilIabonus,proptercaquôdBqlîusnbsp;aberat.Poftpub!icampromulgationem,iufiurandum aliafquc ccremonias, certaturinbsp;dimittuntur.Summavirtutebiniscnfibusdiudimicant: fedquum huic pugnæ generinbsp;parum aftueuiflent,tandcm illis abiedis fe inuicem corpore prehendunt. Venerius iamnbsp;pugionem manu tenebat,Sarzçus fuum viciffim vcftigabar,quum Rex,quôd progredinbsp;eosnollet,bacillum proiicitiatque adeo à præfedis duelli(ij étant conncftablius,comcsnbsp;Sampaulius dux TotouiiIanus,Ludouicus dux Niucrnenfis amp;c marefchallus Annobal-dus)dirimuntur,amp;: in fuam fede vterq; reducitur. Regis indicium taie cft, vt inter duel-

biliendæautoreftec. Conditionem vterque accipir,dies ineuntc menfc lunio anno I y 3 7 confticuitur. EÓ quum tres conuenill'ent,papa maxima diligentia,ftudio dopera omnem controuerliam dirimcre conatur.Tadem quum nulla ratio pacis ineun-dxpofl'etinuenirijinducias décennales proponcrecœpit, fperans fore vt tanto fpationbsp;inimicitiæ,quæanimispenitus infedifl'e videbantur,eueUi pofl'ent. Itainducias in decern annospacifcuntur,quibusmcrciumamp;: omnium return libera communicatio vitro citroquepermitreretur,atqueabomniiniuriahoftiliamp;damno vtrinque tempcra-retur.Hæc ambo fe feruaturos iurciurando papa fequeftre confirmant : inde domumnbsp;qnifque rcucrtitur,papaRomani,CæfarBarcinoncm,RexAucnionem. Quo poftquanbsp;perueniflct,àCæfarenuntiumaccipit,cupcrefeamplius cum eo colloqui,fi ad Folfasnbsp;Marianas proficilcinonrecufaret,lelibenter co venturum. Paret Rex,amp;: Caifarcumnbsp;co in continente prandium fumit cum maxima bencuolentiæ amp; amicitiæ fignificatio-nc:poftca Rex Cæfiris trircmem ingreditur,ibi de rebus maximis inter fe colloquun-cedcrct mittit,amp;Langæum Annobaldilegatum,Martinum itéBellaiumTaurinis pi'X-clîeiubet,quaille prouinciapaulo ante Regi celîêrat.An^obaldus in itinere Montijaninbsp;morte audita,maiori celeritate progredi pergit,nc proregis morte reruni ftatus aliquidnbsp;detrimcntiaccipcrct.Hocprætcreainduciarum tempore Rex Pedemontana oppidanbsp;opercmuniendacurat.Taurinisquatuor propugnacula, quæin quatuor oppidi angu-lis funt,lapidc quadrato obduci,amp;; foflas qualcs nunc vifuntur,fieri iubet. Pinierola: ca-ftrum de integro in veteris loco cxtruit,quæ quatuor caftellis amp; totidem muri brachiisnbsp;conftaret,veteri caftro medio loco rclidto, quod pro rocca eflet : idem Moncalerij facit,nc ex monte nudatum,vt antea,confpiceretur:tria propugnaculaSauiliani ædificar.nbsp;Riuenfis duumvir Regis beneficio Centalium oppidum, in quo dominatum obtine- 40nbsp;bat, communiit : comes prattcrea Beinenfis Bcinam oppidum fimili induftria cinxit.nbsp;Hx’c oppida tanta arte communitafunt,vtpoftca quum Cæfarianus exercitus crebronbsp;iliac præterierit, nunquam tarnen aggredi aut oppugnare fit aufus.

Anno i y 5 5) Gandauenfcsquôdnouaquædamamp;:inufitatatributa,quæiuftu Cæfaris cxigebantur,grauitcr fcrcbant,ipfum porro abefl'c in Hilpania feirent, nec facile in Belgium ad componendum tumuitum reuerti pofte, iniuriam acceptam vlcifcinbsp;ftatuunt,atquc adeo nonnullos Cxfarianos magiftratus nccant. Porro vt vires aliundenbsp;fibi^adconatapcrficienda compararent, miftis clam nuntiis Regi oftenduntfeeiusfi-dei ac poteftati permittcre vcllc,qucm fupremam in fc dominationem obtinere agno-fcebantjinaximas quafque Flandriæ ciuitates ciufdem cofurationis parti cipcs fore pol- f®nbsp;licentur. Rex ne quam Cæfari fratri fidem dederat, violaret, præfcrtim induciis antenbsp;biennium fanólèinterpofitaiurifiurandireligionc conciliatis, amp; coditionem répudiât,nbsp;amp; Cæfarcm certiorem facit.Is tum ex eo nuntio turn aliis quibus a fuis monebatur, in-telligitBeîgium(inquopræcipuum robur iitum habet) non obfeure ad defeâioncm

GOMMENT. LIB. VIII. nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;335

facilcm nullam iniri poflè videret.Si Germania iter facere inftitucrer, fibi à Proteftanti-bus metuebat,ne tranficu eum prohiberent:fi nauim confcendcret,periculum eflè per-Ipiciebar,neventoinAngliampotius quaminFlandriam contra voluntatem delatus in Angli manus incideret,cuius non optimum in fe animum eflefuipicabatur, ob veterem illam fimultatem,cx eo natam quod ille cum Catharina ipßus amita diuortium fe-ciflet. His difficultatibus circunfeflüs tandem fe Regis fidei amp;integritati committercnbsp;decreuit.Itaquenuntiis adcumCompendij adhucægrotantémidis cùm aliamulta polnbsp;licet ur,fi media Gallia fibi trafirc liceat,tum ducatum ilium Mediolanenfcm vel ipfi Renbsp;gi vel alteri ex liberis fe traditurum confirmât.

Rex quum alios ex fuis morijfus atque ingenio æftimaret, neque Cæiàrem tan-turn ilium principem fibi verba dare vnquam veile fu{{5icarctur,poftcrcbros nuntios Uamiteran-vltrocitroquemiffos non modo tutu iter qua ille conditione pctebat,concedit,vcriim etiamipfe quamuis è morbo nondum confirmatus,vt obuiam venienti proccdcret,iti-nerifccommittit.HenricumDelphinumVicnneniemmaioremnatuamp; CarolumAunbsp;reliumducemminoremBayonnamvfqueprxmittit,qui eum in prima Gallia êxccptû 5«^ •••*»¦•’nbsp;co dcducercntjVbi fimul congredi poffent.nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;porro Regi fe faéturum pollicitus fue-

rat,rogatnemanuamp;: fignoca confirmare compellcretur,nc multis poftea viderctur coaótus, vt tranficum liber urn ob tineret,id fecifle:fidem fibi à Rege nulla re interpofitanbsp;quamvcrboliaberipetitjfe tandem,iimulatque in primum ditionisfuæ oppidum pe-fo dem intuliïîêt,iis conditionibus cauturum efle,vt Rex nihil quod præterea requirerct,nbsp;habiturus viderctur.

Porro C xfar ingenio vir callido amp; vafro,vbi Galliam fibi ad iter faciendum patere intellcxitjVt Regem fociorum amp; amicorum auxilio nudaret,huiufmodi tcchnam comminifeitur, V eneti feedus cum Cælàre aducrfiis T urcam inicran t: quod quum fibinbsp;detrimentofum eife animaduerterent,quippe fuas opes in dies imminui,amp;: Reip. falu-temincofitameire,vtpacatoTurcavterentur,paccm cumcoaut certe diuturnas in-ducias facere,atque adco foedus illud cum Cæfarc initum relinquere cogitabant.Id Ca:nbsp;far metuens,amp;r fibi maximo incommodo fore prolpiciens,Regiperfuadet, vt Annobalnbsp;dum marcfchallum amp; apud Pedemontanos proregem vna cum Vaftio V enetias profi-Î6 cifei iuberet,quilegatione honofifica mifli,ienatui populóq;Vencto oftenderent quannbsp;ta eflet inter fuos principes amicitia amp; voluntatum coniunftio, proindc bono effent a-nimoGalliæ Regem eodem cum ill is foedere copulatum iri,omnes eodem confenfu amp;nbsp;animo copiis terra amp; mari coacfts expeditionem fufcepturos,vt ex Europa Ottomano-rum gentem exigèrent. His rebus etfeólurum fe fperat, vt amp; Veneti à fœdere Turciconbsp;cogitationemabducerent,amp;:TurcaRegiinimiciorrcdderetur,necnon Anglo ipfi fu-fpicione quadam animus commouerctur (nec vana fuit hominis fpes:quippc Anglus adnbsp;illius fe amicitiamiam turn cœpitadiungcre,amp;aRegealienari) omnes denique fociiamp;nbsp;foderatihacnouitatepercellerentur,quumvtriufque principis fummos miniftros innbsp;Italia coniunótiflïmos fimul verfari perfpicerent. Rex ergo, quemadmodum poftula-f0 ucrat Cæfar,Annobaldum eo iubet proficifci:qui nauicula ad pontem Path Taurinen-fem cofcenfafecudo flumine Cazalummaioremnauigat.Ibi Vaftiuspræiloilliquumnbsp;effet,eandem nauiculam ingrelfiVenetias ad obeundam legationcm deuehuntur. '

Dvm hæc quo modo narrataà nobis funtgeruntur,menfeDeccmbri anno iJ4o Cæfar Bayonnam venir, vbiàDelphinoamp;duce Aurelio fplendidiflirao apparatu cx-cipitur,oppidum Regio moreingreditur,fontibus impunitatem concedit, cófque no-Xæ cxemptose carcere libérât,non fccus atque in proprio regno ac ditionc faccret. II-lincDelphinoamp;: Aurelio comitatuscæterasvrbes pari fplendore amp; dignitatc ingredi-tur. lanuariomcnfeCaflelloraldum venir, vbiRex eum fummo fplendorc morefuonbsp;accipitjà quo nihil mediocre au t ieiunum fieri poterat:inde Ambafiam venir. Iam vetonbsp;ÎÔ in arce Ambafiana duæ funt maxim æ turres à Rege Carolo oótauo ædificatæ,quibus innbsp;ipfam arcem afeenfus eft.Tanta funt latitudine atque eo artificio extrudæ, vt carrucis,nbsp;arccrisamp; mulis in fummam arcem in montis iugo fitam confeendere liceatPorro Rex,nbsp;Vt Cæfàris ingrelfus fplendidior efl’ct,noétu altera ex iis turribus ilium fieri iubet.Ea oranbsp;Hi cultu amp; ornatu Rcgaliquc luxu infl:ruitur,tot Rinalibus aliifque luminibus colluftra-tur,vtnonmaior efletin apcrtiifimaplanifie lux meridiana. Dum Cæfar media turri

MART. BELLAII

incedcrct,ncfcio quis male caucus qui faeem præfcrcbat,igncm iniccit; quo tota turns fubito conflagrate coepitHuius incendij tantus fumus ex aulxis flamma correptis exti-tit,quimeatu nullo cxhalarcpoterat,vcniagnusomnestimorinccfl'critncCa:(arruftb-caretur,quippc omnibus fl-igafalpti profpicientibus. ComprehendunturnonnuUi, innbsp;quos huius f àdi fufpicio cadebat.Eos Rex,licet de induftriaminime fecill'e putarentiir,nbsp;(ufpcndiiubctzCatfar tarnen veniam illis dari voluit.

A MB A s IA BlæfaSjAureliamFontem Bellandi denique venit. Is Locus à Rege ad venationisvoluptatemcommodiflimccxtruólus fucrat.ltaq; quicquid cxcogitari autnbsp;comparariad oblcótationem poterat,prolixèillic exhibctur,vcnationiS) hoplomachiænbsp;velitacionumamp;rcertaminum tumequitumtumpeditum fpcdaculis,denique nullumnbsp;hilaritatisgenus prxtcrmittitur.Inde Delphino contincntcratque Aurelio comitatusnbsp;Lutetiam venif.ex Vr be prodeunt omnium ordinum ciucs,qui eum non alia cercmo-nia aut ritu excipiunt quàm Regem ipfum folcnt. Vinótos omnes turn ex Palatina culto

cifcitur,àquohonorificentiflîmèfufcipitur.AdextrcmumPicardorum fines ingrcfl'us tuto V alencenas peruenit,quod primum eft Belgicæ ipfius ditionis oppidum: ad quemnbsp;vfquc locum Delphinus amp;: Aurelius eumprofcquuntur.

E o quumperucnifletjRegij oratorcsabco confirmatum iri crcdcbant,quodex Hifpaniadifcedens polIicebatur.Atprinceps ingenuus, qui promilTis ftarc nuquaminnbsp;animo habucrat, rem in illud tempus reiicit, dum cam ad concilium Belgicum rctulifinbsp;let:cîetcrùm fimulatque fupplicium de iis qui rebcllionem fecerant fumpfiflTctjfc Rcginbsp;fatisfadurumrecipir.Hoc cquidem à veto non puto alienum, promifla fortalTc eumnbsp;• præftiturumfuiflcjfi Belgicæ coniurationis tantam vim rcpcrilTct, vt coercerc no pofi-fer,idc]uc adeo vt Regiis opibus atque auxiliis ad cos fubigendos vteretur. Sed vbi Bel

vidcrcnt,acipfum Cæfare cu ingenti cxercitu progredi ciufqjvim à fe 1 uftincri pror-fus defperaratjCcfiftcndi confilio abiedo miflis nuntiis fupplices vcniampctunt.Cxfir poftulata concedit,iis tarnen conditiönibus quas ferre libct.In oppidum cumvniuer-fis copiis venit,portas amp; platcam collocatis prçfidiis occupat,fcptcm aut odo qui ciucs

amp; libertates illis adimit. Ad cam arcem xdificandam loannem lacobum Medicem Ca riniani marchionem conftiruic.

oratore monetur vt qux libi ex Hiipania difeedens pollici tus, Galliaiter faciens fæpius repetierat,præftaret.Ibi turn Cxfarîc Omni metuliberatum vidons,difllmulationis lar-uamdetrahit,iequeplane quicquampollicitumcflencgat. Qro rcfponfo Rex offen-fus iniquiorem in conneftablium voluntatem præ fe ferre cœpit, quem diccbat maio-risinCæfareingenuitatis quafi Iponforem fuilfe. Conneftabliumnon inficior Rcgiid 4®nbsp;perfu'afiire,quôdnimirumdetanti principisfidcamp;r integritatefibi minime dubitandûnbsp;cfte arbitraretur,quem Regis apud fe oratori ferio pollicitum cfte certo feiebat. Eodem,nbsp;anno de ducis CIiuicfis,Gueldrienfis amp; Iuliaceniïs nupciis agitur,cui Henrici regis Na-uarræ amp; Margaritæ Regis fororis filia nubcrct. Rcs tandem componitur, ftatuitûrque,nbsp;vt.CliuienfisduxinGalliamadRegcmveniret. Caftelloraldum venir, amp; a Rege arai-cilfimc excipitur.Nuptiæ cclebrantur verbotenus amp;: con{cniù,non reuera, quodfpon-fa nondum per ætatem viro matura eflTet.StatuirurjVt fimulatque ætatc attigiîîet, Aquif-granumfqux ciuitas duci Cliuienfi parct)ducerctur, quo nuptiæ illic confummarétur.nbsp;IiThis nuptiis certaminaludicra magnifico Ijîlendorc in fepto CaftclIoraldenfi inftau-rantur,vbialiquotequites erronés qui vocantur,dcccrtarunt,qui omnem ilium ritumnbsp;exadèferuabant,qui de equitibus illis menfærotundæ cclebcrrimo vocabulo narrarinbsp;literarum monumentis fólent. Qmbus ludis,cpulis amp; Ipedaculis editis, Cliuiefis domünbsp;redit.Rex Lutetiam reucrfusmarefchallum Annobaldum apud Pedemontanos pro-regem ad le acccrlir,cuius cólilio in rcrum adminiftrationc vti voluit,cuius locum Gu-liehnum Bellaiuin cognomento Langæuni tenerc iußit.

I

C O M M E N T. L I B. V III. nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;537

Demonstratvm eftanteaRegemalpesfuperafTeanno 15-37 anguftiisSu-fanis occupatis,vt fuis laborantibus opem ferret:Cxfarianos edam quo noftros tranfirc prohibèrent,agrosvaftafle,induciaspræterea interceflifle,quasviri à Rege amp; Vngariænbsp;regina deledi compofuerant.His conftitutis rebus quum Cçfar amp;c Rex domum rediif-fentjRex tarnen ob induciarum breuitatem milites Gallos,qui magna ex parte in Gal-liam fe rccepcrant,noluerat prius dimittere, quam cardinalis Lotaringus amp; Mommo-renciusLocatarediflent,vbiinducias adfex menfes prorogarant. InterimMontijanusnbsp;Pedemontanærcgionisprorcx,quiaftipcndium nullum mittebatur,cogiturmiliribusnbsp;permittcre,vt arbitrio fuo vel potius pro libidine viuercnt,qui breui quicquid fuperfuenbsp;Io rar,confumpferunt.Q^replcbsipfafamevexatacoannofementcmnonfeccrat.Vn- cr/utis tpuinbsp;de tanta anno 15-38 confequuta eft egeftas,vt frumenti faccus decern aut etiamnbsp;duodecimcoronatisapudTaurinosvæniret,quianteavnoduntaxatconftareconfuc-uerat.Siquid frumenti in foro proftabat,cuftodes apponi neccfle erat, ne caîdes per tu-multum in plebe fieret.Qi^di ob caufàm agri inculti atque inutiles relióti funt. Qidbusnbsp;caufîscommotusLangæus periculumeflèexiftimatne noftricx his regionibus bellonbsp;partis excedere cogcrentur.Etenim ft hoftis legiones violatis induciis educeret, necef-fe erat vel oppidis ob egeftatemcedere,velcibariaè Gallia ftipportari,quæ ôdoppidisnbsp;fubminiftrarentur,amp;: plebi tum ad viärum tum ad fementem faciendam fufficcrent: idnbsp;quod prorfus fieri non poterat.Nam quum Rex proxima cxpcditione omnia omnis gcnbsp;neris iumenta ex quatuor prouinciis conduxiflet,tarnen nec ad exercitu ipium alendünbsp;fatis cibariorum hac quide ratione fuppetebat.His rebus addudlus ab A uria muncribusnbsp;aut alia rationeobtinct,vtfrumcntum nauibusSauonam,inde plauftrisinPedemonta-num agrum conuehipaterctur,ea conditione,vt nonnulla pars pretio numerato illi ve-dcretur.Sequano agro vberrimus eratfrumenti prouetus: inde fecundo ArariScRho- *nbsp;dano magnam copiam deuehendam curat,vtpoftea mari nauibus imponcretur,nbsp;ad rem tanta diligentia vtitur,vt breui Sauonæ cxonerarctur. Deinde montem Dolia-numoperehumanoamp;;laborepatcfecit,quâplauftraducerétur,vt tridui innere Que- cuHeimiLannbsp;raffium,inde RaconilTum peruenirent.Q^ ex loco per totam Regis ditionem diftrahinbsp;iubetjVtfaccustriniscoronatisvenderetur, qui anteadenis conftabat. Ex ftngulis vicisnbsp;50 defcriptûnumerumafferriiullt;et,quantumfrumenti,amp;adferendosagrosamp;adpopulunbsp;alêdunijdum meffis fieret,diftribui oporteret:pretij dimidiam partem reprçfentari, re-liquam mefl'e faóta numerari. qua fummam vno aut altero ciuc fatifdarent. Hac ratione omnibus agris fementc faaa regionis falus coftitit, quippe bellum paulo póft denuonbsp;eonflatum eft,vt mox narrabimus:alioqui certa pernicies toti populo impendebat.Hçonbsp;porro omnia Langæus fuis fumptibus adminiftrauit,vt ego ipftus frater poft eiusnbsp;obitumvni creditori centum millia francorum reliquationis nominenbsp;difloluerim, Vcrùm ille parui ftia referre arbitrabatur quantinbsp;cflent fumptus facicndi,modô principis rem fuo ftudio

amp; opera promoucren

L I B R I OCTAVI FINIS.

MARTINI BELLAII

LANGAEI COMMENTA-

RIORVM LIBER

N O N V S.

Vemadmodvm CzfaripermediamGalliamitetface* re Rex non modo cocelîêrit, fed amp; cum quàm fieri poteftnbsp;maxima amoris fignificatione amp;fimóliflimihofpiti)fum-mis officiis profequums fucrit : quu illi ad Gandauefes quinbsp;rebcllaucrantjdomandosfefiinandum cfler,ncqucvelnanbsp;uigationcm fibi tutam vidcrer,quod Anglus inimico in cunbsp;erat animo, vcl iter Germania luicipere anderer, quod amp;:nbsp;longum crat, amp;: fibi à Proteftantibus cauendum efleiudi-cabat:dcniq; nee Gandauenfes dediti tios, qui (c in cius fi-demfupremidominijiure conferre ftatuebanf,idémqucnbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp; potilTimas quafquc Flandriæ ciuitates faóturas confirma*

b.u t,aclt;ipcredecrcucrit,fed fide feruareCa;farimahierit,vt paria ab co cxpedarct:fu periore à nobis commentario dcinonftratum eft. Quæ^^uum ita habcrent, ftatuebant 50nbsp;fjrc omnes boni,Cxfarem quæ promiferat non denegaturum, imo amplius quàm pol-Iicerctur,poftquam in Belgium perucnift'et,prxftiturum_Scd non dccrant compluresnbsp;qui quidem Cæfarcm eo efte ingenio noucrant,vr fine fallcndo fine alia quauisrationcnbsp;conarcturquç(èmclinftitucratpcrficcrcamp; ambition! fuæferuirc:idquod euentusipfenbsp;fatispoftcacomprobauit. Qu!namp;:illuddocuimus,qucmadmodum illequo omnibusnbsp;principibus amp; dynaftis,nccnon ipfi T ufex fufpicionem quandam iniicerct, fimul quonbsp;vniucrfosfaljcret,Rcgiperfuafcrar,vt Annobaldum, quern apudSubalpinos protegenbsp;habebat, ad Venetos vna cum Vaftio,amp;:Gixum ad papam ciufdem rei gratia mittetet.nbsp;Rex qui bona femper fide cum co agcre inftitucrat,neid quidem recufarc voluit, vt tc-ftatum omnibus facerctquàm cuperetvcraamp;: firmam pacem inter Chriftianosftatui. 4enbsp;Poftquam veto fe vana fpelaiftati amp; Cxfarem diftimulationc tantumfecumagcrcin-tcilexic,focioscertiorcsfaccre,vtömniageftafuiftent,inftituit, fimul vtfufpicioncm exnbsp;corum animiscuellcrct,indcnatam quod Cxfarfuorum opera clam illis fignificadumnbsp;curarat,Regcm fecum ita cgifte, vt fibi cam rationem damnofam fore arbitrarenturûdnbsp;adco vt illi apud omnes Chriftianos principes inuidiam conflaret.

H I s caufisadduftusCxfarcmFregozamequitcmtorquatumadVcnctoSjAnto-niumRinconemcxRegiacohortcadTurcamlegatummittitjVt quo loco res interfe «1K »™ le^a ôâ Cxiàrcm efient fignificarcnt.Et quoniam RinconiitcrVenetiis faciendii erat, fimulnbsp;iulfit.Rinco Lugdunum quum vcniflet,ob priuata quxda negotia aliquan-diuilliccommoraturûnterimFregozapriorSulâm vcnit,vtequcftrcmturmâ,cuiprx» yenbsp;•nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;crar,luftrarct,cui proxime Rex cum præfcccrat.Dû illic cómoratur,Lag.'eus apud Sub

alpines prorex,qufi Taurinis turn teporis cfter,rumufculo quoda audit à Vaftio coUoca tasclleinfidias,licetinducixconftarcnt,vtFrcgozamamp;:Rinconcitinerefacicndo op-pr.mcrct. Quamobremeospernuntium monetnc prius Riuolam tranlgrcdercnturnbsp;quàmadeosvcnifl'etmuntios quaquauerfiis dimittit,vt de Vaftij rebus ccrtiorficrct.

A L»

COMMENT. LIB.JX

Cal.luLquidieslouiserati y 4 i Riuolamveniunt:quoetiamcîrcitermedia!ƒ noélem Langçus venir,reuertuntur quoque omnes ex variis locis quos ille dimiferauHinbsp;vnoomnes ore nuntiant turn omnia itinera certis hominibus aVaftio conftitutis ob-fefla tenerijtum ipfa etiam Padi loca,pr opterea quod Rinconem au dierat propter obç-fi corporis grauitatem nauigando, quam equitando iter facerc malle : quæ omnia il-lis Langæus exponit.Quumque fibiin animo eiPe illi fignificarent flumincnauigarc, ronbsp;garéntque vtnaues iibiin Padi ponte ad Taurinos præRo elle iuberet, quibus iterper-agerent, Langæus, qui Vaftij ingeniumpcripeduni habebat, quum fatis animo cernc’nbsp;ret quantum in ea re eilet periculi,à fententia cos dcducere conatur,pcrfe6lurum fe rcnbsp;*0 cipit,vttutoitinere terreftri proficifcerentur.ApudfcclîccenturionemquédamMe’nbsp;diolanenfemHerculcm Vifeontium,quo duce prima noólis vigiliaprofeâ:i,fub dilucunbsp;Ium Cifternam venircnt,quod cailrum in Ailifana Regi parer: vbi ie pofterum totumnbsp;diem clauils portis continercnt,noóte infequentiin aliud caftrum contcnderent, quodnbsp;a Vifcontij Iratre poflidetur,vbi idem facerent: tertia dcmum node in agrum Placenti-num accedcrenr, vbi tutó illis elTe Iiceret,quippe papalis ditionis. Ad illud itcr Rinconinbsp;cquum Hiipanum tolutarium oifcrt,quo commodiflimè vehcrctur.

FREGOZA,q, tantum fcelus V aftij animum fubire pofl'e ne fufpicabatur quidcm,vt Regis Cbriftianiflïmi legatos trucidare cogitate t,prçfertim induciisfaclis,pergiciniênnbsp;tentia,vt flumine nauigaret:Langæo inftat,vt quemadmodura a Rege imperabatur, nanbsp;ucs parandas curaret.Rinconi Langæus non aliéna quidcm dicere videbatur, fed Fre-gozæ fentêtiæ no aude bat repugnare:ne fiquid ea mutata infœliciter acciderct, probronbsp;illi poftea vertcretur,quü Fregozæ ducendus traditus fuiilet. Iraq; de nauigando etiamnbsp;Fregozæ aflèntitur:quæfanè itineris ratio commodior,quanuis minus tuta,erat.

Die lui.fccundo quum duabus nauibus ad turrim vfq; Simeniamnonprocul Vor lingo progrelîî cil'ent,Langæus id metuens quod poftea contigit, quonia rumorcs fub-inde percrebefcebant,eis nuntio rurfus miflb pcrfuaderc conatur vt de fententia deccnbsp;dcrent:aut il minus id vellent,rogat vt literas fiduciarias, tabulas amp; comentarios mittat,nbsp;ne,fiintcrimcrenturvelipoliarcntur,iftahoftes interciperent-.ie operam daturumvtnbsp;Venetiis tuto acciperent.Sententia de itineris genere non mutant, literas comitiPetronbsp;Gentilincpoticomitis CamilliSueftani,quiFregozæ legatus crat,perferendas tradût.nbsp;Eodem die nauemiplî vnam cum Camillo confcendunt,pars comitum amp; miles quidanbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;er

Ludouici Biraguij nomine Bonifacius Sannazarius altéra vehuntur, quæ quaternis re- nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;Rsg«

niigibus pellebantur. Remigift totum diurnum nodurnû tempus, duo ferè à Cazalo Monferratcnfi palTuum millia.Poftridie circa meridiem quum ad plagam Cantilupamnbsp;quæ appellatur vcnift'ent,tribus paflîiû fupraTicini oftium millibus, obuios habent honbsp;minesarmatosinduabusnauibus.HirepentènaucFregozæamp;Rinconis aggrediûtur,nbsp;Sc quia vi iniuriam propullàre parabanr,naucm ingreflî ambos interfîciût.Ea res ftatimnbsp;ad Langæû perfertur,ac paulo póft per nuntiû certior fit comitem CamiIIu,cuiin ea exnbsp;de pcpercerant,in caftrûPapienfe,deinde node proxima inMediolanenfem intima arnbsp;cem dudû eft'c:rcmiges omnes amp; vedores qui turn Gallos tum Hifpanos vexeranr, innbsp;imum caftri Papienfis crgaftulu demiflbs efle,neq, ab illis tcftimoniühaberipoflet:mi-lites qui hoc flagitiu feccrant,cx Papienfi præfidio vcnifte,triduo ex nauibus non eft'e e-grcflbs,fcd in illis armatos fclopis,pilisamp;parmis delituifle, cibos extaberna diucrlbrianbsp;proxima ad cos afferri confueuiflc,equos loco inferiori paratos tencri qui SteUç porrusnbsp;Vocabatur. Alteranauis qua Bonifacius Sannazarius amp;legatorû comités vehebatur,adnbsp;portû deduda eft.Hi in fyluas fuga contendcrunt,qua ad vefperû vfq; abdi ti in loca tutanbsp;fe receperunt.His omnibus nuntiis Langæus no valde dubiis aut obfcuris acccptis,Tcrnbsp;mium,qui ducentis ferentariis cquitibus ex Regio cxcrcitu præerat, arque ad ducis Au-relij comitatumpertinebat,Mediolanum ad Vaftium mittit, qui eum de cæde ceruorenbsp;îo facerctjfibi non verifimile videri tam indignumfacinus contra omne ius naturale,diui-num Se humanum,ipfo fcientc,iubente vel volente patratû elfe. Rogattam atroci fup-plicio tantum fcelus vindicct,vt omnibus coftarct id ilium pati nolle, nedum vt probate videretur.Dum Termins eó proficifcitur,comes FrancifeusLandrianus cum Vaftijnbsp;literisTaurinos venit.ScribebatVaftiusCæfarisFregozævxoremfibi per literas fignifinbsp;cafte quemadmodum maritus interfedus eftenid fibi omnium maxime mirum accidif-

F Z

340 nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;' M A R T. B E L L A I I

I J nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;fc.Qiiînetîâmputa(refe,quumhæliter« redderentur,cosiam Venctias pcnicnißc,id

ita eHe ex dierum numero quo Cazalo illos iter facere audicrat, conieóturam fe fecille. Nondubitare quin (e omnia infeiente contigiireLangxusftatuercufcquidcmnonmi-nus ea re affici,quam fi in feipfum commilTum crimen illud elfer, quod Regis mmiftrosnbsp;non minori loco habere confueuifl'et,quam qui ad ipfum Cæfarê pertinent Porto quianbsp;fem maximi efl'c momenti,amp;vtrique principi moleftiflimam fore intelligcbat,operamnbsp;fc dare decrcuiflejVt totum iftud fadum illuftraretur,amp; fiquos tanto fceleri affines re-periretjin quos autoritäre habcat, fc tarn achter vindicaturum, vt exempli memoriainnbsp;poftcrum extaretmegotium dedifl'c prxtori Mcdiolanenfi,quern non dubitarct officionbsp;diligenter funcluru.Proindefi vellet ipfc quoq; ex fuis aliquot mittere,qui vnà cû prar- ronbsp;tore illo rebus gcredis intereflent,fibi vehemeter probatum iri. Ad extremum, liquid q,nbsp;ad caufam pcrtincret nuntiaretur,vt impij ficarij debito fupplicio afficerentur,lc vt cer-tiorem faciendum curer,rogatud enim amp; vt inita inter principes amicitia colatur, vtnbsp;vtriquelatisfiat,nccclfariumclfc.Exiftimabat porro Vaftius rcmadeo occulté confe-dam atque omnia tanta prudentia à fe effie adminiftrata, vt nunquam crumpcre autinnbsp;lucemprodirepoflcnt,fcquc omnibus verba daturumeflé confideret.

quiiamfibiveriratisnonnullasfcintillascmicantcsccrncrcvidebatur, patefa- iâtis deprehendit,quæàVaftio fcribebatur,meras eile verborû prçftigias.Quarc adiftanbsp;nihil refpondere ftatuit, dû Termins rediret. Quipoftridiereucrfusreiponlumaffert,nbsp;quo Vaftiusfenihilhabcrcq9fcribcretlîgnificat,nffiquælitcris comiti Landriano da- i®nbsp;tisfchpferat.Gratiasagitqjeamfui exiffimationéapud illûeffc videat,vt tamimmanisnbsp;fceleris participé vel aurore elfe minime fufpicaretunfe quidem à tanto furore toto animo abhorrerc.Langseus dum rem plane patefacerct,diflîmulare decrcuit,Vafho oftennbsp;dens interim fibi cû faeînoris iftius participé vifum non fuiffie, idq; eo conhlio ne ab illonbsp;impediretur,quominus fadum dcprchenderet.Illud tarnen ab eo petit, ne moleftc fe-rar,quöd ipfe ad rem patefaciendam operam fuam conférât, quam poftca compertamnbsp;papæ,C«fari,Rcgi, Anglo,fenatui populoq; Veneto ac rcliquis Chriftianis principibusnbsp;per literas fignificaretdros cnim poftea iudicaturos,tori orbi coftare,fi induciarû turba-tio fcquerctur(quod noller,nec futurum ctiam putarct) vtrius culpa viderctur accidifte.nbsp;Inquifttionem iam «1 fe inchoatam efl'e,quam vbi perfcciffiet, ad Regem mifi'uruin, quinbsp;quod optimum efle iudicaret,cx eorum fententia quosapud fe habcat,fadurumiquorûnbsp;fane non adeo hebes effe indicium,quin rem quæftione ilia perleda fatis animaduertc-rent.Scribit preterea fc ex comité Landriano,qucm ad fetniferat,audiuiflé,quû diccrctnbsp;metuendum efle ne dux Vrbinenfis,cui cû Cæfare Fregozaftmultasinterccdebat, velnbsp;Auria ob Genuenfem controuerliàm,cius cædis autor effet. V crtim fperarc fe rei vcri-tatem cognitum iri ea quæftione quam ipfe faciendam curarct : hanc porro de malefi-cio quæftionem Placcntiæ inftitui,quç vrbs neutri parcret,nequa falli fufpicio fubeftet.nbsp;VastiVS Landrianumdcnuomitrit,cui«àLangæorationcmfubminiftrari poftu-lat qua tutó Regem adiré amp; redire liceat,qui eum doccret quanta diligentia de fcclcrc,nbsp;amp; iis qui tam nefandum facinus in ipfius legatos defignarant,inquircret. Addit quoquenbsp;ïîbimirumvideri,qubdLangæusipfc priuatim derc illuftranda tantoperc laborarer,nbsp;tanquamftiædiligcntiædiffideret. Refpondet Langæus, præter fuperiorem illamex-poftulationem de capto vel cæfo Fregoza amp; cæteris,ad fc perlatum effe quemadmodûnbsp;îiteræ Venetiis ad Regem ac viciffim Regis ad Venetos. in di tionc Cæfarea intercept«nbsp;efl'ent,amp; quidem ab iis qui ipfius Vaftij notas atque infignia geftarent : id verb cÓtra in-duciarumrationem faéfum efl'e.Quamobtcm rogat, vt cius autoritatc,ctiamfi infeicn-te ipfo ifta acciderint,fibi fatisfiat. Adca priufquam Vaftius refpondcret, cornes Lan-drianus à Rege reuerfus literas illi rcddidir,quibus feribit fe à Landriano ipfius mandata iiwellcxiflé.Sibi minime videri tam cxccrandum feelus co confeio commifium eft'e,nbsp;quodeumamp;virum efteprobum crederet, neque ignarum quanto hoc in poftcrum |9nbsp;probro amp; vituperio dignum foret. Quin potius,quando illc remedium tanto malo af-fcrrcpoflct,vtqui feiret quo loco capti client lcgati,amp;vbiin carcere detinercntur,lcnbsp;perfuafum habere,illos quamprimum ipfius autoritäre libcratos remiflum iri. Nam cosnbsp;captos tcncri,non occifos eftc,Rex confiilto fimulabat,vt vel aliqua cçdis confeffione ènbsp;Vaftio eliceretjVclfi criminis non eilet fibi confeius, id cxemplo edédo teftatû facerct.

COMMENT. L.IB. IX nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;541

Qjv v M LandrianusTaurinis Mediolanu ad Vaftium redire pararctjLangasusvn*^ cum eoTermiummittir,quieudocerct,libi,vtantea lignificauerat, in animo efl'e,quænbsp;inquirendodecædenefariacompererat,adeummit£ere, tum vt Régi ira iubcnti pare-retjtum vt ip/i, qui fummis precibus à fe id cótendifl'et,gratum eins rei communicatio-nefaceretzQuas quidemliteras quumTermioperferendas dare conftituifl'et,non po-tuifle tarnen,quód per nimiam Landriani feftinationem fatis otij ad exemplum deferi-bendum non Hiiflet datum.Illud quidem,pro eo ac illius honori amp; exiftimationi ftud e-ret,(ne vel noftra vel pofterorum memoria vitio ei tantum nefas verterctur, velut ipfonbsp;probante patratum eilet)omni afleueratione cofirmarc,fc amp; alios Regis miniftros poß-le demonftrare quinam,quotnumero,qua denique ex genre client, qui cædem ill a ninbsp;commiferannquonam captiui,à quibus,quota hora,quo itinere,quo ordine, qua portanbsp;abduéli elTent,quota hora in primam cullodiam Sgt;c in cuius manus traditi, quandiu il-lic morati:denique à quibus,quo die,quotahora,quo itinere,quo ordine,quanto hominbsp;num numero inde eduób elTent.Sic enim habendum eft, Langæum, vt rem rotam fa- ,nbsp;cilius coarguerct,in partes Regias nonnullos etiam maleficij focios p'crtraxifle, aliquotnbsp;præterea nautas, tum qui Fregozä tum facinorofos iftos ficarios vexerant.lllos quippe Hgeinia.nbsp;Vaftius in infimum Papienlis caftri crgaftulum,vtfadi veritatem occultarct,detru-di iulTerat. Per hos indices Langxus omnia comprehendit, quos ex carcere extraxit.nbsp;Cuius reiperlîciendæ earn inuenitrationem,vtlimis furdis quas vocant(qux nullum

2-0 ftridorem edunt)crates fcrreas,quxin imo carceread caftri follas erant,radi iuberei:’ta extrados adfeTaurinos ducendos curat.Id quod fane nonnifi magna impenfaamp;vigi-lantiaprxftaripotuit.nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;’

S c E L E R E illo hac ratione ex tenebris in apertam lucem extrado, Rex à Langæo per litcras petit quinamidoneusillividcretur,cuilegatioilla Rinconi commifl'a perfi- *nbsp;cicndatraderetur,quamqueilletutótranfeundifacultatemdare poffer. Langæus Ca-pitaneumPaulinumpeditumducem nominat,qui poftea baro Gardianus didus eft,nbsp;quem quidem flatim poft parricidium illud patratum ad Regem mifcrat:vt tutö Venc-tias perucniret,curæ hbi fore.Ita Paulinus negotium datum fumma fide amp; induftria ad-miniftrat,vt illius deinde opera Rex ad maiora fibi vtendum elle exiftimaret.

50 Per idtempusCxfarinöermania Ratisbonenfibus comitiis Proteftantibus Interim quod appellatur,conccffit.Eo quos quifquc ritus 86 ceremonias diuini cultus v-furpaflct,tantifper retinere poterat, dum conciliumhaberetur, quo rcligionis contro-uerlix 86 diflidia conciliarentÏir.Qi^ conditionc ab Imperij ordinibus cÓftitutum eft, vtGermaniciærarijfumptibusSabaudusin fuas opes ac fortunas reftitucretur. Nonnbsp;multo poft Gulielmus Rocodolphus,ad quem in Ferdinadi régis exercitu fumma imperij lpcdabat,aTurcicis copiis,quum quidem ei pugnx iple intereflet,ad Budam prç-lio ft]peratur,quo viginri Germanorum millia cæla funt.C^a re intelleda Cxlar quumnbsp;ftbi dccori minime fore videret,fi in Germania tantæ cladi adeo vicinus Turcico exer-citui non occurrcret,vt timori prxtextum quxreret, Argerianam expeditionera fufei-

4o pit,quamfacilioremquamTurcicamarbitrabatur. Præterea Italia iter faciens obiter periculum facerc cogitat,num Regem imparatum nadus adoriretur. Nihil enim penftnbsp;habebat,quödfuumipfius patrimonium prædæ'obnoxium defereret, modo fuum innbsp;Regem odium exaturare poft'et,quêlegatis perfidiofè interfedis offenderat; à quo tan-to fuerat affeótus beneficio, vt eum media Gallia iterfacerelïneret, atquead fubigen-dos rebelles iuuaret.MedioIanumvbi venir,videtomnia Langæi proregis cura86 ftu-dio diligcntilïimo prouifa eftc,vt nulla occupandi facultas daretur : Regê infuper Maf-liliæ 86 oræ Prouinciali profpexiffe. Iraque ad Argerianam expeditionem animum co-tiertit,quam infœlici fucceffu obiit.Q^d quum ab aliis memoriæ proditum lit, vt remnbsp;à meo argumento alienam prçtermittodioc interim obiter monens,eum Lucç cum panbsp;Jo pain colloquium veniftè.Rcx ad eorum vtrunque miffis nuntiis,vt de accepta iniurianbsp;fibi fatisfîat cum eis agit: verùm rcfponfa nugatoria accipit.Iam ad inftitutum noftrumnbsp;redeamus.

V A s T IV s vbi fadumlîiumdeprehenlum,fcquc fua fpedeiedumeffevider, quod Regis conlîlium neque ex literis 86 chartis legatorum,nequc ex eorum oratione,nbsp;qui interfedi eflent,cognofcere poftet,infuperpernuntios certiorfadus Regem apud

F 5

34X nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;MART. BILLAII

I y 4 I. Cæfarcmamp;Imperij ordincsde accepta iniurù cxpoftulatum rnifiïîèzad comirialm-perialia,quæcogebantnr,vt de Germania aduerfus Turcicum furorem defendenda agerc tiir,literas purgandi fui caufa mittere dccreuit.Litcrç in iplis Ratisbonenlîbus co-mi tiis redduntur,quæ poftea ex Latinis Gallicæ faâ:æ funt. Quarum hæc erat (èntentia.nbsp;Vaßijad ïm-nbsp;nbsp;nbsp;P OST Qv^A M iBihi reiiuntiatum cft, viri clariffimi ôc colendiflimi, me falls apud

Cæfaremamp; Regem Chriftianilîîmumviolandis comIos e^ißo, Chriftiani populi pacem turbalfem, vtrum ad bas Calumnias mihi refpôdendum effet,nbsp;diu multûmque dubitauî.Quum enim veritatemipfam fatis claram elle iudicarem,pu-tabam ipfam per fe fatis virium habere, vt abfque vlla mei purgatione tandem in aper-lUmprofcrretur.Accedebatquodlîrefpondereconarer, videbafore, vtab innatami- i*nbsp;himodeftiadifeedere cogérer,proptcrcaqubdhoc crimennon pofl'em autoris iplîusnbsp;çxiftimatione falua idoneo refponfo depellere.Sed quum viderem fæpcnumero veri-tatem tanta arte tegi amp;:verbis adurabrari,vt luce fua amp; autoritäre carcat,amp; fuam cuiquenbsp;famam charillimam efl'e debere,faciendum mihi putaui,vt veritati genuinam amp;pro-priam claritatem arque lumen vindicarcm,!! minus honori meo conlùlcndum arbitra-rcrme lilentium mihi probro verteretur.Vobis ergo viri ornatilfiminuntiatum cil:Regis Chriftianilîîmi oratores interfeótos,nuntios fpoliatos à viris mca nota inlîgnitis fuif-lè,militesàmeinltaliamè Germania accerfitos: ex quo induciasà meviolatas videri.nbsp;Ad primum quod attinct,quoniam idem mihi aliquando obiedum hrir, vnum in præ-fentia afferre conftitui.Tum earn tuli conditionem,vt ego amp; quiconque Régi illius fa- i®.nbsp;ôli nomine hifpeóli elfentjin manus fanetilîimi partis noftri traderemur, quo lierci veritas elucefcerd. Has ego côditiones denuo tuli, poftquaillehincprofeótus eflet.Quasnbsp;fiquis non idoncas elfe putabit,a!ias ego extremis hifee lieer is feram,quæ inter viros minbsp;•litares locum potius habere poterit. De altero quod obiiciunt:hoc vnum relp5deo,quûnbsp;TridentumCæfareæmaicftàti ebuiam procedercm, amplius triahominum millia innbsp;comitatumihipræftofuiire,quimcisinlignibus amidiprodibant. Quod lîetiamtantum lceluspatrarivoluilîèm,meos facile ornatu murato incedcrc iulhlî'cm,ne ex ramnbsp;obuia nota agnofei poflent.

D E Germanis in Italian! traduéliSjquutti cum locum amp; dignitatem hîc Cxfate^: maieftatis iulîù teneam,vbcrius mihi refpondcndum cllfe ftatuo.Quamobrcm hocfci- 30nbsp;re vos velim,viri clarilfimi,quum ad me perlatum efleq-à Gallis ad quatuor Heluetiorunbsp;milliain Italiam accerllri, quamgentem non præfidio oppidis imponi, fedadaciem amp;nbsp;pugnamadhibericonfueuiirezàmequoquccomitem Ltmroncmin Gcrmaniam duonbsp;milliapeditum conferiptum millùm fuilfe. Quod lîquis diem mcis literis afcriptâ, quasnbsp;ad Romanorum regem dabam,cum tempore,quo Heluetij profeóti erant, conferre vonbsp;Ier,repcrict Heluetios iam in itincrefuiire,quum de confcribcndis Gerraanis agerc cœ-piflcm.Ex quo efficitur,vt fi hoe fado induciæ violatæ videantur,is violafl'c exilhmeturnbsp;qui prior Heluetios,non qui pofterior Germanos introduxit.Hæc ad maleuolorum crinbsp;minationes dida efl'e velim. Quodlî vlterius mihi progrediendum cflèputarem, nonnbsp;declfetquödobiicerem Cæfarcæ maieftatis curforcs lpoliatos,litcras interceptas, in 40nbsp;ipfius oppidis conlîlia proditionis inita, Maranum ex improuifo occupatum, deniquenbsp;Granveflanum mari in fugam adum fuilTe.Quæ omnia qui fleri poflînt nonviolatis in-duciis non intelligo.Sed ifta nunc vrgere omirto,de me purgando prçcipuc mihi labo-randum elle exiftimo.Hoc addere non dubitabo,quorum opera vcl iuflu litcræ illæ in-terceptæ funt, eos Cælaris menrem facile potuiflè animaduertere, quum difertis ver-bis me vetabatquicquamfaccre quod ad induciarumviolationem Ipedare vider ctur.nbsp;Quod quum principis conlilium clTetjCredibile non eft miniftros contra faccre dccre-uiflê.Iam verb poftquam in cum fermonem de induciis venimus,hoc dico,quum fan-,nbsp;diflfmofacrilmperijdecrctoconftitutum fit arma aduerfus verorum Chriftianorumnbsp;hoftes fumere,qui perfpicuê cognofccre cupiet,vnde violatio hæc orra fit, eum viderc pnbsp;oportetcui bono fit bcllum inter Chriftianos conflari. Porto vobis non eft obfcurumnbsp;quantopere Cælàreæ maieftatis interfit bellû contra impios geri, quanta diligetia huiusnbsp;rei gratia concordiæ inter Germanos conciliandæ ftuducrit,quata animi alacritate hocnbsp;bellum fufeipi cupiat:ad quod gerendum nihil aptiuseft quam pacem amp; locietatemnbsp;Chriftianorum bonafide iniri.Hocpofito,quis eft cui verilimile videaturipfius miniftros

C O M M E N T. L I B. I X. nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;345

ftros de turbandapace, aut de ijs impediendis quæillc tantopcreprotnouere flddetjco girafle? Ab vtro vcrilimilc eft pace banc impediri, ab eo qui Sc illius autor eft coponen-dæjSc de bac facienda continenter laborat,an qui onines ingenij Sc animi vires eo confère ne bellum cumTurcisgeratur’Vtrumprobabilius eft, Cæfarem hoc aduerfusTurnbsp;cam formidolofo bcllo occupatum, nouo alio fufcipiendo veile fuas vires feparare, annbsp;qui nolunt hoc bellu geri,eos hac rationc copias Cîefarianas diftincre conari’Quis tandem eft qui fatis fibi caufte putet cfle,cur Cæfarem id agere exiftimet, vt vires Turcicænbsp;irhminuantur, eumne qui illius depreflionem fibi ornamento eflenouit, an eum qui ftnbsp;Cçfaris atqj Imperij dignitas augcacur,id ftbi derrimenco Sc imminutioni efle exiftimat?nbsp;Ï® Germania,viri illuftriflimi,vt maxima eft orbisChriftiani pars,ita totius Impij columcnnbsp;eft ac fulcrum.lam cuius magis qu.im Cselaris intereft illius falute Sc dignitatem optarenbsp;Sc quærere’Nullius fanê.Quî verö^nelius Icrqari integra poteft quàm ft Turcæ inuadetinbsp;fortiter Sc fumma contcntioncrefiftat?Quîfacilius reftftere poteft, quàm ft quamcon-iuhiftiflima ftbi conftet’Si ex coniunStione illius falus pendet,ft illius falus Cçfari eft chanbsp;riflima,cui veriftmile fieri poftit eu bellis alijs recentib.illius vires bipartito feparare atq;nbsp;adeo debilitarc,vt de fitlute poftea periclitetur’Hoc vnum recordari vos velim viri da-riflimi, quifnam illc fit qui perpetuo hoc cgit,atqj etiamnum agit, vt hæ vires difiunda:

' maneant,qui illas firmiores reddi non vult, qui quæ Imperij fuut, ea per vim occupare conatur,qui bellum cum Turea geri non cupit.Qmimcjj certo ftatueritis, ifta ab ijs agi-*'® tari atqj tentari,qui ad feiungendos Gcrmaniæ animos quictem paccmq5 Chriftianamnbsp;interrumpere cupiunt, id nimirum metuentes nc vel facrofandi Imperij ftatus viribusnbsp;redintegratis ditioncs ademptas recuperet, vel hoftium lefu Chrifti tyratmica potentianbsp;Imperio hoc amplificato atq; confirmato Iabefadctur:vobis (opinor) dubium non critnbsp;quin violati foederis Sc induciarum crimen illis fit tribuendum,non vllis corfi qui à Carfare ftant,cuius animum ab hac amentia plane abhorrere conftat.Scd ne hac in re pro-lixior fim,quam vobis iamnotiorcm elfe confido quàm vtlongiorc oratione poftulet:nbsp;quod ad me priuatim {pedat,ad id nunc redeo: quodq; antca dixi, rurfus pronteor, monbsp;purgadi mei nullam ratioUem dcfugefe,quoties ab eo rogabor ad que res pertincar,ftcnbsp;tarnen vt id mihi facere per Cæfaream maieft ate liceat, vt fane mihi coceflum iri Ipero.nbsp;5® Et quoniam duas funt purgandt fui rationes,ciuilis vna,militaris altera,priore demoftranbsp;turum me profitcor à meinduciarumviolationis initium minime efle fadum.Quqdfi-:nbsp;quis eft loco non obfcuriorc cataphradus eques,qui huius me infimularc aufit, Sc réinnbsp;ira habere armis probarc con?endat,hunc ego falft reum ago,Sc mendaciu,quotics hocnbsp;mihi obijciet,ab eo didum iri affirmo.Hçc vt dicerem,viri illuftriflimi,adduxit me fuin-ma qua teneor cupiditas,quaq; me vobis purgatum efl'eftudeo.Quqd ft aliam extare ranbsp;tionem intelligerein,qua à me tarn atrox crimen amoliri licerct, ea me vfiirum credatisnbsp;Vclim.Etenim quum res tarn fanda, iufta ac religiofii agatur, nolim iri me vel leuiflimanbsp;caderefulpicionem,quaft arma aduerfus Chriftianos ftimere in animum induxerim.Idnbsp;adco dico,quód aduerfus Chriftum ipfum capere merito vidercr, ft bellum inter Chri-4-® ftianos inteftinum foucrem,quöd ita bellum quod contra eius hoftes fufcipcretur, im-pcdirem.Quinpotius beatiflimumme iudicarem,ftdiuinobeneficio fanguineinhacnbsp;caufa tuenda profundere,animumq; in fummiPatris mantis tradcre cotingeret. V alete.nbsp;Langævs, quern pauca quæ gerebat Vaftius latebant, huius epiftolæ exemplum,nbsp;quum aduerfaria duntaxat perfcripta eflent,clanculum ablatum accepit. In quaquumnbsp;Ic ita perftringi animaduerteret, vt licet minus aperte, deprehendi tarnen polTct, præ-tereamodeftiæfinesVaftiumtranftrepcrfpiccrct,qui contumelioftus de RegeChri-ftianiflimo principe fuo loquerctur,quem tedis aculeis pungebaf.rcfpondere per literns ftatuit:quas Sc Latine conferiptas ad Imperij ordines(vt Vaftius fecerat)Sc in Gallicunbsp;fermonemconuerfasadRegcminhancfentcntiammiftt.nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;•

E T s I mirumfortalTeprimoafpedu vobis vidcripoteft,viriprrftantifl)mi,quid nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;dJcöf

caufic fit cur vobis in hac grauiflima occupatione patriæ defendendæ laborantibus Ion gcaliafcribam, atq;adcertasliterasrefpondcaminquibusnominequidemnequaquanbsp;accuforitamen ft qux fcribo pcrlcgi vobis non molcfte feretis,ad calce epiftolç rcpcrie-tis,quæ mihi ad vos fcribedi occafto data cft,hanc coniunda cum ea efle de qua nuc adnbsp;dchberandum conuenitis, neque cam fine graui dcdccore à me omitti potuifle agno-

F 4 nbsp;nbsp;nbsp;’

544 nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;MART. BELLAII

J feeds. Etfi enim ijs litcris ad quas refpondco, nominatim minime defignor : qui tarnen * ex varijsitaliælocis ad me earum exemplamiferunt, hoc ea mente fecerunt, quod easnbsp;in m e aculeatas torqueri exift imarct, ijs permoti rationibus quas i pi i legendo animad-uertetis, Arq; vtinam viri celeberrimi, quorum æquiffimaexpoftulatio marchioni Va-ftio has literas fcribendi ad quas refpondco,occafionem prxbuit (quibus verbo fe pur-gat,re alios accuût)ij tam grauem conquerendicaufam nunquamhabuißent.Hocfiitanbsp;cfl'et, neque veftra negotia interturbarem, neq; grauiffimis occupationibus moleftusnbsp;interucnirem,vt ad me interim animum aduerteretis,dum illius orationem refiito, autnbsp;verius oftendoquemadmodumipfaà feipià refutarctur. Qmquumfèpurgareinffi-tuerit,aliosimmeritóaceufat,cumnonferendocontemptu amplitudinisatquemaic- lonbsp;ftatis principis mei Regis Chriftianiffimi. Quo nullus acriorftimulus vibraripoteftin,nbsp;animum generofom amp; excelfum,vt ad tam indignum fui faftidium vlcifccndum amp; co-,nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;tumeliofa malcdiéta quædemonftraturus fum, vindicanda commoueatur atquecom-

pellatur : quanquam eó nonnifi valde inuitus defccniürus eft. Cuius rei amp; ille iibi apud fe Dcum tefté habet, amp;:rcliquimortales vniuerfi ex co facile pofli.intintclligere,quódnbsp;tantalenitatc de tam atroci iniuria cxpoftulauit, amp;: tam diuturna patientia vt fibidenbsp;eaiatisficret,adhuc cxpcélauir,

Q_y E R I T V R apud vos Vaftius, viri illuftriflïmi, fe in veftro confeflu inducia-rum inter Regem amp;Cæfarem violatarumatqueadeo quietisamp;: pacis Chriftianæper-ttirbata; accuiari. Cuius reihæc argumenta aduerfus fe proferri, legatos Regis trucida- io tos,amp;: aliquot ex eius nuntijs à certis viris ex improuifo vulneratos, qui eius nota ornatinbsp;crant,deinde Scrmanorum peditum copias in Italiam tradudas. De Icgatis violatis crinbsp;mena fe depcllit, quod conditionem ipfc tulerit, qua tum le tum alios quos Rex tand

• maleficij reos agcret,in manus papæ tradi poll:ulabat,vt ita rei veritas pahtm emergeret.

De nuntijs, ait le magna hominum multitudine llipatum fuifl'e, quum Cælàri obuiam prodiret,qui omnes eum ornatum geftabant. Vndc effici vult,alios fortafle à fuis hoc ornbsp;natu indui potuilTejà quibus nefariam cædem patratam cll'c verifimile videatur: prætc-rea liquid tale à fuis delîgnari voluill'et,non prçtermiflurum hoc fuilîe,vt ornatum mutate præciperet,ne ex eo agnofei pofl'enr. De Germanis conlcriptis, profcrtHcIuetiosnbsp;priusàRegefuiflèinmilitiamafcriptos.Quod adlegatolt;attinet,viri ornatilïlmi,quumnbsp;Rex à me pro officij ratione, qui eins iulîü cundem locum atque Vaftius Cælâris nomine hie teneojccrtior clfet fadus nefandum hoc parricidium in ditione Cæfarea patratunbsp;clfcjin Pado flumincfrcquentilTimo, quo turn fecundo tilhi aduerfomercatores nodunbsp;atque interdiu nauigant, vtinfeiente Vaftio hocgeftumfuilTe vix credi polfet : licariosnbsp;illos fuilfe Hifpanos non obfeuri nominis,qui illi militat,amp;apud ilium alhdui funt,quiqînbsp;poft crebras ad ilium itioncs eius qui coniuratorum princepsac caput erat, amp;crcbrasnbsp;Vallij ad cum literas, varijs portis vefperi Mediolano egrelh, amp;in itincrc inter fe obuianbsp;fadi,nodu in Papienfe callrum ingrclli, vnde pollea aflumptis alijs ciufdem gentis mi-litibuSjin inlidijs ad Padum confederant, vbi delitucran t, vfque dum facinus hoc hor-rendum patralfcnt.Eos infuper abijfle, captiuis fecum abdudis quotquot inlcgatorum 40nbsp;naui huic cædi fuperfucrant turn rcmigib.amp;s nantis tum cæteris omnibus-Hos captiuosnbsp;aliquot pollea diebus in alium locum fuill'e abdudos, vbi tarnen Vallius dominatuninbsp;eundemhabebat.Pollrcmocacdis illius infandæautores ad ipfum reucrtillelpcpotiusnbsp;p.ræmij accipiendi,quàm metu fupplicij pcrferendi,vt quidem ex eorum vultu iudicarinbsp;facile poterat.His nuntijs acceptis,ipli per vos llatuatis licet, num Rex pride perfuafumnbsp;habere debuerit,Vallium huius fccleris confciumamp; affinem efl'e, certc nullam allerrenbsp;caufampoire,quin fupina quadam incuria incogitantiaque in adminillratione fuapro-' curandahoc accidiflet,

•A T quoniam ille fuis quibufdam ad Regem litcris hanc cædem nomine Iccleris appcllauerat (quo verbo videbatur, aut faltem vidcri cupiebat ab hoc fado abhorrere) pnbsp;Rex comiter ab eo per literas petit, deinde à Cæfarc ipfo, pollea à papa velut induciarunbsp;arbitro,dcniq ue à Cæfare rurfus,fed interpoli ta iulla tellfficatione,vt de iniuria faltemnbsp;autorum fupplicio libi fatisficret. Aeprofedo rem fortalfe diffimulata prætcrijlfer, neqjnbsp;Vallij dedecus prodcre lluduilfet, potius latis habuiflet quod rem nollræ vel pollcrorûnbsp;memoriæ iudicio rclinquerct,fi fadum hoc tamillullrib.argumentis patefadum credinbsp;pollet

COMMENT. LIB. IX. nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;545

poffer àfe no refeitû eß'e.Nüc porro videtis viri illuftrifiimi,quid tarne profccerit,quam diuturna patientia vfus fit,dum aliqua fotisfadio cxtarer,quam deniq; nullo pudorc quot;V anbsp;ftius fuæ culpx illam conditionem obtendat, quam fe fubire voluiffe prædicat. Erenimnbsp;ßvel tantillo veritatis patcfaciendæ ftudio teneretur (quemadmodum feiaftatjnonnbsp;potcrat vel carccre vtrofque nautas emittere,qui quæ oculis vfurpaucrant, atque vtge-fta fucrantjUarrarent ? quibus nulla caufa erat cur vllius odio vel ftudio mentiri vcllent?nbsp;Q^od tantum abeft tarnen vt faciendum fibi putarct,vt contra prætcrquam quod illosnbsp;in vinculisdetinuit(exquibus tarnennonnullos qui aufugerant,apud mehabui) inijsnbsp;etiam locisvbi res nota efle vulgo poterat,pra2conio publico interminatus fit nequisnbsp;Xo de ea mutirct,ac fiquis fccus faccret,nouum hoc crimen capite fiinxcrit: qui paulo libe-riorem antea vocem cmifiilent,eos male acccpcrit:ipfos non folùm ficarios, fed cosnbsp;qui adrcivcritatcmobfcurandam ingeniumô^operam contulerunt,blanditijsamp;honore profcquutus fir,ac dignitatibus auxerit.Quæ omnia me hercule eiufmodi funt, vtnbsp;iure optimo Rex conditionem quam ifte fc tuliifc diditat, reeufandam iudicauerit, vrnbsp;qua: cum ip fis cfFcdis pugnet, quamque ipfe fuis ad vos literis pinguiori mincrua quàmnbsp;reapfe tulerit,commçmoratjcredo quôd rei pridem fiidæ memoria cum fugic.Malo c-nim hominem oblitum elle fufpicari,quàm apud vos, id eft in clariflîma totius orbis luce de induftria mentiri.

Qjv O D ad Regis nuntiosattinet, illud dolco quod in co quoque capitc refcllcn-* to do impudentiam illi obijccrc cogor,quumnihil ineptius fingi poflît quàm quod ad illo-rum ornatum refpondcr,fe,fiquid taie à fuis fieri voluifiet, non ita imperitum eire,quinnbsp;de CO commutando illos moncrer,ne bac ratione deprehenderentur : d^nde vt docc-at alios àfuisid potuifle committere, qui tarnen cundem ornatum geftarent,aitnonnbsp;pauciores tribus hominum millibus ira veftit.os Tridentum vnà fecum Cæfari obuiam •nbsp;profedos fuift'e.Enimuero de illo poftrcmo nequaquam cumeo pugnauero, imo plane afirentior,qubd rem ita habere ijs teftibus credo,qui coaéfi adillumcomitandum arma ^veftimenta amp; cquos fuis impenfis comparare, ica fiium patrimonium oppignera-runt,vt iam ad immcnfailla vedigalia quæ ab co in dies imperantur, pendenda opes il-lis non fuppetant. Sed de ipfa aggreffionc, quum negari omnino nequeat ( nam Vene-50 torum magiftratus,inquorunjditione accidit, captos fimtesfiipplicio capitali affecc-runt,non foliim illo ornatu indutos, fed ctiam Vaftij mercenarios ftipatores ) vellcm il-ICjVanx iftius inficialis purgationis loco,tatum fibi fumcret, vt doceret fe in ipfam quoque Venctorum ditioncm ecfc perfequutumfuifte,cumq;magiftratuegiflevtdebitisnbsp;pœnis afficcrentur.

Nimirvm verumcftvetusillud,amp;toticsrcpctitum,vtdecoiamnondebc-«t ambigi, qui femel verccundiæ fines tranficrit, eumgnauiter impudentem clfeopor-terc: atque adeo quidem, vt qui eo impudenriæ venir, neminem elle purer cui pudendum efle videatur, cuius iam fe pudere defijfl'e intelligit. Hoc verum eflTc non duo ilia modoexempladéclarant, fedilluderiam quodadGermanici peditatusdelcdumre-4® fpödctnn quo fané facilis clTet purgatio, fi quidem aliunde nulla extaret violatarum in-duciarum caufa, ac in alijs multis non iam ipfas violalTcr. At quod ifte rcfpondet,huiuf-modi eft, vt fi etiam concedamus, nihil tarnen illius caufam iuuet, neque fummalicetnbsp;arte fimulatum, vcftrum tame maximam partem fallere polTit.Nihil enim refert quodnbsp;Heluctij noftri iam iter ingrefli erant,quo tempore ad regem Ferdinandum deGerma-norum deledu habendo à fe feriptum elfe ex fuis literis conftarc afirerit:fi ex vobis non-nullinoruntjiamindeàmcnfelanuario amp;:eomaturius tribunosamp;: centurionesab conbsp;dcfignatos,monitosefl'cvt fuo accerfitu quamprimum parati effent:fiiamHifpano-rum copias amp; équités ferentarios magno numéro auxcrat,fiiamnumerofipcditatusnbsp;Italici duces conftitucrat, apud quos omnes milites toto ducatu Mediolanenfi, nomi-y® naprofiterifuapublico edi(fto,eoque non abfquc grauilfimsc pœnæ fandione promul-gato, iulTcrat, innumera polTum alia commemorate, quibus bellum ab eo parari nemo non intelligat:quödoppida communiripratter paiftionis capita,bombardas récentes conflarijpuluercm amp; qux ad rem machinariam pertinent reliqua congcri,pontes ad tranfmitrenda flumina, fcalas ad oppugnandas arces,ciftas ad panes conden-dos, qui in caftra comportari debebant, confici, amp; alia omnia comparari, non procul à

M A R T. B E L L A II

I f 4 I, nobis,occulte qui Jem illa,fedfumma tarnen ccIcriratciuflcric.HæcporroomnîactîâS non ita cflcnt(quæ tarnen a me verè affirmari credatis vclim)etiamlî Rex priorHelueti-os conferibi iuiferitjquinctiam bellum reipfa intulerit y ecquod vnquam niftius bellumnbsp;motum eft,quàm ad perfequendam legator um cædem y de qua fibi fatisfieri tanta leni-tate poftulauitjtanîa patientia cxpeôbauit, denique omnibus exmore tentatis amp; teftifi-cationibus adhibitis defperauit?

IA M verb quando his fermonibus in cædis mentionem rurfum incidimus, quod totius huius controuerfiæ caput ac ftatus eft:illud mihi quæfo videte,etiamii oui ni openbsp;crimen à fc ingeniofèdepcllerc ni tatur, tarnen adeoieiunas adletegendum rationesnbsp;affcrrCjVr veritas vndique luce ipfa clarioremineat.Vidctequcmadmodum hoc dices, lonbsp;illud negans,amp;; canis inftar(qui quamin partem caput rechnet circunfpicit)in omnes fcnbsp;partes circumagens,aperte tarnenloqui detreâ:et,vtplanèveliniîcicturvel cofiteatur.nbsp;Hoc modô ait, non reeufaife fe quominus in manus papx tradatundeinde in extremisnbsp;literis ( vbi homim bus terrorem incuterc veile videtur, quum duclla amp; pugnas crepat)nbsp;nihil quod ad rem omnino pertineat, difertè dicit : fed ijs ver borum ftrophis tanquamnbsp;aliud agens cludit,vt pollicum fibi femper referuet, quo pateat eftùgium. Deinde illudnbsp;quoque vobis peripicuum cft,quod ijs vfuuenit qui in percontatione deprehenduntur,nbsp;neque firmtun quicquam afièrunt,vtalijs pcrcontationibus clabi conentur, idemab i-fto nunc fieri.Nam quum le tam frigid a purgatione vti intelligat,vt apud iàni iudicij honbsp;mines tacita: confcflîonis locum habere videatur, poftca rccriminationes tergiuerfan- lonbsp;dicaufafubijcit,haberefc5fivclit(quodetiamfacit)quôddicatCæ{ârianosnuntiôsaRenbsp;gijs deprehenfo s,interceptas literas,Regem confilia occulta in cius ditione fouifiêjMa-ranum eximprouifo occupatum,Granvellanum mari in fugam compulfum. Hispofi-• tis orationcm fie claudi t,vt roget quonam pado ifta queant fieri vt non violen tur indu-ciæiquafi ad tam obfcuram quæftioncm quid refpondcri poflît, non reperiat. Hoc egonbsp;laborehominem paruonegotiolcuabo,amp;vnoverbo tam molcllum ferupulum exi-mam,ab eo no violariinducias qui iniuriam propulfatiqui ab holleinducijs violatislae-fus eftjhuic fas elle vt quauis rationeillatam iniuriam vlcifcatur : maxime quum fatisfa-élio illi non denegatur tantum,fed etiam aduerlàrius iniuriofus elle pergit,nouas fubin-deiniurias fuperioribus adijcit,tam aperto amp;: indigno faftidio contemnens amp;:delpicics jènbsp;amplitudincm amp;maieftatem cius quem oft'endit. Ac mihi quidem viri illullrilfimi, c-tiamlî iuftum hoc amp; latilfimè patens rcfponfum non extaret, quo tota hæc Vafti) recri-minatiolabcfactaturamp;pelTumruitjnon deeft tarnen qyod ad fingulaquxobiicitrc-Ipondeam.

Proxima hyeme miflb ilie buccinatore conquellus eft,certum curlbrem exHi-Ipaniaprofcdluminter Coniumamp;Fofl'anum,incæduaquadam lylua abequitibus ar-matis,bulgis,litcrarum fafeibus Sé pecuniis Ipoliatum fuilfc. Quos illc fàâi fufpedos ha bebat,in cius côlpcdum exhibcntur,quos noxæ eximit. Quum in expoftulationc per-fèucrarct, mifli funt qui cum CO locum perlullrarcnt : lÿlua eft medio inter ilia oppidanbsp;irincre,vtrunque oppidum Cæfareæ ditionis cil, non Regiæ, neq; vllum ex Regiis præ- 40nbsp;fidiis propinquum habet. Hoc polTum allerre,illic diuerfos literarum fafees lparfos,a-lios rcfignatos,alios minime,confpedlos fuifiè,ex quibusnonnullos a Cçfare ad papam -repcrtos.Ex quo facile colligi poteft,fuiirelatronum confilium,vt curfori pecunias adi-merent,nonvtCælâris literas aperirent:alioqui non minus id inlitcris ad papam feri-pris quamin ca:teris,faduros fuille.Qmn amp;illud polîùm addcre,milites Regios nequenbsp;diuinare potuillc diem,tempus amp; locum quo curfor ex Hifpania vcnics cuni literis iternbsp;cfl'ctfaóluruSjVtitain tempore ad cum Ipoliandum adelîent: neque illud præfenfurosnbsp;fuill'e,eum,vt qui curfor ordinarius ad pontificis diplomata amp; referipta negotiatorum-que literas perferendas erat,literas Cæfaris allaturum elfe. lam illud cuiuis iudicandumnbsp;relinî5[uo,fidiuarmatiillicininfidiislatuillcnr,num vcrifimilefireostanto teporis fpa- yonbsp;t’oà viatoribus illacprætcrcuntibus conlpiciamp;agnofci non potuilTc. Neque verb ab-fi-irdum fueritjfi dixero,hominem ipfum,quum fibi exhibitos lulpebtos culpa exonera-rct(fiint autem nobiles ferentarij Régi militantesjdixilîe, Conii (quo media circiter no-deveneratjduarum horarum fpatio fc detentum fuifl'e,antequam equi præberentunvtnbsp;fulpicio non abfit(a qua ncille quidem abhorrebat) ipfos Comanos,quum feirent illiusnbsp;bulgas

COMMENT. L î B. I X nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;547

.bulgas pccunijs rcfertas cfle,confultó cum rcmoratosfuiffe, vt interim ad infidias occu pandas tempus extrahcrerit.Id vt verum efl'e eredam,eo adducor, quod memini me a-liquando in regia ditionc capite quendam Cæfarianum non obfeuri nominis damnai-fe,quiiniiidicioconfitebatur fein ipfosmilites Hifpanos latrocinia SiC csedes patrafle,nbsp;quos meditato coniilio no aliam ob caufam trucidarat,quam vt illorum auro potiretunnbsp;Nam quod obiicit Vaftius anoftrisinhacregione deCçiàrianis oppidis quibufda locif-que munitis occupandis conliliafuifl'e capta,cgo,ii apertius agcret, tempusque locumnbsp;atque autorcs denotaret, vel prorfus inficiarer, vel idem ab co cum fuis aduerlum nosnbsp;tentatum clfcfta cnim res habet) inipfum transferrem. Necnon illud refpondeam, vtnbsp;Xo nefas fit induciarum tempore vrbes mutuo occuparc,nihil tarnen prohibcre, quin au-rcs præbcre ci liccat qui fidem fuam atque focictatcmvltro olFcrt,aut focios conciliare,nbsp;vel in fide continerc, aut alias excogitate rationes quibus induciarum tempore exadtonbsp;liofti damnum inferre poifisi

P o R R o de Marano quod obijcir,primiim non dubitabo affirmafc neque Regem ¦vnquam neqj quenquam ex ijs quorum opera in re bus adminiftrandis vtitur,vel confcinbsp;urn huius reivel participcm fuifl'c.Id non ita habere,fiquis eft qui cotendcre aufit,is feiatnbsp;extare non paiicos qui armis contradifeeptare non recufabunt.Hoc quidevltro fateor,nbsp;qui rem tantä fufcepcrunt amp;:perfeccrunt,cos, quum Tatis vidèrent tâtas fibi vires no fupnbsp;pcterc, quibus quod ccpcrant tuerentur,nifi potentioris patroni ope fulti cllent,auditanbsp;to infigni haciniuria Rcgi à Cxfarianis illata, exifiimafi'e non iniucundum illiforc, fi tarnnbsp;munito oppido potirctur, vt quadam quafi comutatione legatos fuos, liquidem adhucnbsp;viuieircnt,reciperct,finoccifi,vtindeiufi:ævindiôtæinitiumduceret:qu%ftatimfpefrcnbsp;tos fublatis Gallicis infignibus,arccm Regi per nuntios obtulilfe. Qua in rc co fermonisnbsp;genere vtcbantur,vt tcllificari tantumnonviderentur,non decfl’c alium cuius fidei fe amp;: •nbsp;oppidum permitterent. Atque ea fuæ voluntatis indicia prxbuerunr, vt quicum nego-tiari ftatuercnt,non obfeure cognofei pofi'et, talcm ( vt vno verbo abfoluam ) negotia-tioncm cum papæ, Cæfari amp; populo Vcneto figillatim, tum vniuerfx Chriftiana: rei-pub.dctrimcntofam fore.

I D Rex quanti clTct momcntipcrfpiciens, cum illorum principum quos commc-‘ 5® moraui,lcgatis quos apud fe hai»ebat,ncgotium communicat,vtad fuos fcribcrent. Cunbsp;Maranijs certain diem conftituit,intra quam fi nullum ab iilis principibus vtilius confi-»nbsp;liumaudircnt,feoblatumoppidum accepturum pollicetur, nonillud quidem vttan-quam fuum retinerct(ctfi enin?iurc fuo fibivendicarc potcfi:,nulli tarnen commoditatinbsp;fibi elle profpicit)vcrùm hoc animo,tfi nein cius manus veniret à quo rcsChriflianain-comparabile damnum acciperct, turn vt quod æquum probum principe facere de-*nbsp;cet,quum res amp; tempus pollularc videretur,faccret.Hic vos indices fero, viri celeberrinbsp;miiquid hac in rc aliud Regi faciendum fuille cenfetis.’Nifi fortcRomanorum regi oppinbsp;dum reddi iubcrct. At hoc prarfiarc non crat in ipfius potcflate, Potcratnc vlla rationcnbsp;Vel ip fi Regi vel Carfari fratri amplius fatisficri ? A t cnim, dicet Vaftius ( quod amp; Cæfarisnbsp;legatus cxpoftulauitjRex cum qui de tradendo oppido nuntius vcncrat, comprehendinbsp;amp;;lufpcdiiuberet,niRomanoru regi illud reddcrct.Atctiamfiiftudfaiftueftct, no idcifnbsp;co fortafic illud rccupcralTct.Prxtcrea fiCæfiiriani fuo principi tribuendu putant,quôdnbsp;legatorum amp;: nuntiorum venerandum nomen violare,ius gentium nihili du cere, nihilnbsp;lacrofamftum aut inuiolatum habere foleat, Rex tarnen nonita vitam inftituit : nequenbsp;profefto æquitati confen tancum eft,vt qua: iura in fua ipfius caufa violate ncquaqua a-nimum inducerct, cain alterius gratiam violet, eius in primis qui vt ei noccat, ilia vio-lat,acreipfa demonftrat, feno ob aliudnatumvideri, quàmvt eiuspcrnicicmamp;intcri-tum quauis ratione machinctur.

SvPEREST vtdefugato Granvellano quæ iftc fcribit,adca rcfpondeaiyus. J’ Non diueft,viriornatiirimi,quum CæfarNeapolitarius atque alij Cxfariani duces Vul*nbsp;piano cgrcfli, noftu cum magna cquitum amp; peditum multitudinc Taurinis appropin-quarent : quod illc inprimis oppidum vt ceruum canis latratu petit. Non patitur tarnennbsp;V aftius vt vel iudieem vel fufpiccr animo occupandi oppidi iUos venifl'e : quamuis m enbsp;non lateat alios pra:tcrca milites Cçfarianos magno admodum numero codem temponbsp;rc,Qucrfij, quod quinquemillium à Taurinis palTuum interuallo abeft, fe continuiftc.

54« nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;MART. BELLA I I

J ad itcr,fimulatquc acccrfcrctur,parati:quamuis etiam nobilis quidam fubmifTus fit,qui certis ædificijs igncminijccrcc, quo omnibus ad rcftingucnduminccndiumoccupatisnbsp;fcalæ interim mûris admouercntur:qui à noftris deprehcnfus, reus pcratdus amp; crimennbsp;in iudicio confefl'us, pœnas in quatuor partes diilccius dedcrit. Hæc quum ita fint, fic-cine æquum eft,ctiamfi fateri velim triremium Regiarum duces,quum efl'ent in portu,nbsp;aliasquetriremes feinfugam conijccrc animaducrtercnt(quod quifquisfacit,alijsfuinbsp;infequendi prçbetoccafioncm)in altumfubduétosfugicntes adaliquodipatium per-fequutos cfle,vt Vaftius inde fibi pcrfiiadeat ac iudicct eorum fuifie confilium vt Gran-velianum adorirentur’Si bene veftram prudentiam virtutem noui,homini tarn çquanbsp;nobis iura defcribere non concedetis,vt fibi licerc putet quod mihi nefas fit ; vt qux illc lonbsp;fufpicionibus leuillimis obfeuriifimis fretus affirmât,vcriifimahabeantur,cotrà quanbsp;veraaffero, quxquciam confequutis rcrum cuentis exponendis demonftro refeUan-tur atque repudientur.In banc mihi fentetiani plura Sc liberius de illo liccret dicere: fednbsp;modelbam feruare etiam nihil pollicitus dccreui,quam ille multis verbis pollicitus nonnbsp;praftitit tarnen.

Non fum nefeius cum pofle ad ifta cxcipcrc,licct extra cos canccllos quos fibi cir cundederat(quum fponderct fc tantum fui purgandi caufa fcripturum amp; refutandi qua:nbsp;fuam cxiftimationcm la:dcre videbantur,ac non ad aliorum accufationem venturum)nbsp;egreflus fit,pedem tarnen fe intra eos continuifl'e: vt fi in aliquem obiter inuchi vifus fit,nbsp;dicere queatnon fuiffe fibihunc fcopum propofitum,fedcrimina coadum transferre,nbsp;vt purgatio manifeftior extaret, doceretquc, liquid à le contra inducias fadum videre-tur,eö fe non fea fpontc,fcd antegreffis noftrorum iniurijs amp;:machinationibus prouocanbsp;turn deucnifle. Liceat fane hadenus ifta ad cxcufandum fe obtendere. Sed qua: pofteanbsp;• addit multo maiorc turn verborum copia tu orationis vehementia, quàm in fe purgan-do vfus fLicrat(qua: quidem purgatio non m agis illius innocentiam arguit, quàm fi fac-co madido,quod dici folet,ad imbrem arcendumvtcretur)cavcró dicere non queat,fibi in mentem,vr aliud ex alio folet inciderc,vcniire:imó conftatdeftinato cum confilionbsp;velutfubimis terrælatcbris occafionem qua Regem accuftt, rimari, cius nominepernbsp;calumniam abuti, vt eum in totius Chriftiani populi odium Sc inuidiam vocet. Vcrùmnbsp;ft mihi Dei, qui ipfa eft veritas, num atque beneficiovdfcis ad audiendum bcncuolisv- Jonbsp;tar,dum paucis folum defigno Sc prima lincamenta duco,non iuftum refponfum profcnbsp;ro ad ipfius accufationis capita,fpero fore vt vidrici veritati locus apud vos detur, quonbsp;confiftat 5^maneat,quibufcunqjtandem mendaeijs Sc cSlumnijs oblique coniedis ob-trcdatorcs earn obruant,vel certe obrucrc conentur.

V A s TIV s fuæiftius accufationis tarn fandum reueraiacitftindamentum,vtfi quç fuperftruit,eiufdem eftent gcneris,non minus fandum opus abfolucrct,quam cxecrannbsp;dum futurum eft illud quod quis ex ipfius opificio,lapidibus amp;:cçmcntis fperare queat.nbsp;Hoc fundamentum,viri pcrcelebres, ea ipfa eft fandiffima Icntentia, qua vos omninonbsp;decreuiftis arma in communcm Chriftiani nominis hoftem conuertere.Hoc iado funnbsp;damento fandam quandam orationcm,amp;:fapiens confilium abfq; odio, ftudio autin- 4*nbsp;uidia adijci conueniebat, acccderc oportebat inftrumenta Sc apparatum necefl'arium,nbsp;vtpium hocconfiliumDco fortunante bene inftituatur,foeli citer adminiftreturamp; glo-riofe abfoluatur.Iftc contra calumniolàm accufationem addit,qua RegemChriftianiftnbsp;ftmum profcindit,Regcm vobis focium atque amicum, Regem qui quantum vires tu-Icrunr, Sc quantum per corum malitiam licuit, qui culpam qua fc teneri vident in cumnbsp;transferunt, hanc tempeftatem in v os redundare prohibui t, de qua nunc à veftris ccr-uicibus auertcndalaboratis. Regem ipfum nominatim no dcfignatille quidem, verumnbsp;vt maiorem apud vos inuidiæ molcm fuftmeat, velut digi turn intendit, eumq; non fuisnbsp;(qued aiunt)coloribus depingit,led(vt ex me antequam litcras abfoluamintelligctis)a-dultcrinis,quos ipfi triuerunt Sc tcmpcrarunt,indignc adumbrat atq; transformat.nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;P

Hoc vosperfuafum habere vult, illuftriffimi principes. Regem nulla occafionc data bellum aduerfusCçlàrem inftaurarc velle,vt vos veftrum aduerfus Turcam fufei-pcre prohibcamini,aut certe difficiliori illo implicemini, viribus nempc diftradis atquenbsp;feiundis: deinde illud quoque nihilominus vobis probarc conatur, eidem prorfus nonnbsp;placcrc VC bellum illud aggrediamini.Ego verb ft ftlud ita efte cocedercm (quod falfumnbsp;eflb

COMMENT. LIB. IX. nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;549

efl'e confirnio)Regi contra putarcm quauis rationc dandam efle operam,vt bellum Cæ fari fuadcreuir,lcgioncs ediiccret amp;bellum fufcepium acccleraret,quó viribus alio ab-dudis eo dcbiliori vterctur.Etenim fi bellum inferre cogitat (vt quidem Vaftius fe vercnbsp;putatobijccre)faciliorem victoria: obtinendærationcmquærere debet: id quodprofe-do ab co commode prællatur, qui hollis vires dillinet. Ex quo fit vt qui alium bello la-celfere aggreditur,eius vires fibi diliungcndas ac feparandas efie iudicarc debeat.Quænbsp;quum ita fint, Rex fi quidem in Cæfarem tam potentem hollem bellum gcrere decre-uitjoptarc, non timere ac multo minus obflare debet quo minus Cxfar aducrlüs Tur-cam bellum fufcipiat.id eil, vt vires difiungat,amp;: facilioread vidoriaaditum patefaciat.nbsp;lo Habetis iamviriprxftantiffimi quid ad hoc in præfentia mihi dicendum purem : nunc Vallij demonflrationcs ratiocinationes iniprciamus. Is primùm quantonbsp;damno Cæfari fit hoc futurum oftendit(qua:ftum amp; compedium vult dicere,quodCç-fari ex ijs armis aduerfus impios fumptis fperandum fit)vt doccat quato hoc bellum fuis priuatis commodis anteponere ftatuat. Tandem ira ratiocinari pcrgit, vt multiplicesnbsp;ncólens Iyllogifmos,inutili corundem verborum repetitione, interrogationibus atquenbsp;intempeftiua orationis vehementia rogitatqui veri fiat fimiicjhuius pacis amp; concor-diæ violandæ initium à Cxfarianis faclum eile : qui credi queat, qui aduerfus Turcamnbsp;bellum fufcepcrit, cum nouo bello mouendo proprias vires leiungere veile : cui quàmnbsp;illi magis optandum fitpotentiamTurcicam imminui:cuius tandem magis referat Gernbsp;maniam faluam atque intcgram feruarizquanam ratione fcruari poflit, quàm fi fortiternbsp;atque acriter Turcico furori refiftat:quç porro refiftendi commodior rat io iniri queatnbsp;quàm fi domcilicam cÓiunólioncm Sc pacem colat:hoccine fit crcdibil«,Cçfarem,quinbsp;G crmaniam-faluam Scincolumcm cupit, quiqucin coniundionefolaSc pace falutem,nbsp;pofiram cfl'e in tclligit, veile alijs bellis feiunólam illam debilitarc,atq; adeo in lalutis pe-riculum vocarc. Pollca à vobis ctiam petit vt reminifcamini quifnam ille fit qui illas vires dillinendas curauerit,qui Imperij robur augeri nolit, qui vi amp; armis quæ Imperialisnbsp;dirionis funt occupare conetur. Hunc denique perorando colligit efl'e, à quo induciasnbsp;violatas, turbasque ac vcxationcs qiix in Chrifliana Republ.metuantur, immifias eflenbsp;Ilatuatis.

3 E ciy^i DEM quod V aflius {•rimo loco afleritjagnofeo Sc credo veriflimum cflc,idq; reipfa comprobatur,Cæfarem nihil magis optare quàm nonTurcæ folùm,fed omniumnbsp;principum Sc dynaft:arû,quocunqj vel dominationis nomine vel rcligionis profcflïoncnbsp;ccniêantur,amplitudiné imnflnui, modó hinc fuas opes atq) potetiam amplificare pof-fit. Ad altcrum hoc rcfpondeo,illius reuera partes efl'e omnia Germanix caufavelle,fa-lutem eins atq; incolumitatem fummæ illi curæ efle debere : quid porro in ea caufa effi-ciat, vos re ipiàfatisvidetis, qui præimmodicaambitione Sc cupiditate,ipretahoncfl:anbsp;amp; cqua conditione quç ab ijs quos acculât ferebatur,qua vobis licebat in otio Sc quictcnbsp;dignitarcs veftrastencrc,tamformidabilem vobis hollem concitarit.Ita eins temeri tätenbsp;ex ipfius regno non multo minus Chriflianis perij t, quàm fupereft. Ad caput tertium,nbsp;quartumScquintum,fatcorhacdcmumratione Germaniam incolumemconferuarinbsp;pofl'e,fi fortiter ScIlrenuèTurcæ obfiftanfatcor optime turn obfiftcre pofl'c J fi coniun-flis voluntatibus coalefcaf.fateor illud quoque,hoc eins confilium minime elTcj vt alionbsp;bello illius vires diflipare atq; labcfaclare cogitet. Cur ergo, qnum ifta tarn bene noritgt;nbsp;non omni opera cauendum fibi efl'e iudicauit^ne Regi hanc tarn vrgentem belli ineun-di occafionem daret,imö neceflitatem imponcrctfltanc opcram dat, vt officij prætex-tu,quo ilium funflurum efl'e credibile fuerat, id vobis verum efl'e perfuadcat quod omnbsp;nino fecus habere res ipfa clamat’De fexto capitc,is meo quidem iudicio(quod Sc lanisnbsp;omnibus probatum iri confido ) vires veftras difiungerc minime cupit, qui quoties vclnbsp;minimam diflenfionisfcintillam inter vosanimaduertit,occurrercfeftinauerit.Idqnodnbsp;3° diligêtiflimè prællitit princeps meus Rex Chriftianiflimus.Nam Sc ex vobis multi funtnbsp;telles quàm fæpe ipfius miflù Sc iulTu ad vos vencrim, vt rationes exponerem, quas illcnbsp;æquiffimas Sc commodiflimas reperilTe videbatur,quibus alios alijs placarct Scingrati-am reduceret,inter quos nonnihil controuerfiæ incidcrat.

A D feptimu excipio,qui bcncficiarios principatus à fuprema Impcrij autoritäre ab-flraherc conantur, quos pollca inpriuatas ditioncs Impcriali clientcia libcras eriganr,

jyo nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;MART. BELLAII

I J 4 1. quiAuguftaniscomitijs adducifenonpaflifüntjVtquicquidnóillonimfiimptibusaut pcriculo vclTurcæ adimeretur, vcl ab eo reciperetur,idimperio Romano adiungidc-ccretjfcd ad dias domefticas gentilitias opes accedere debcrc contcndebant:cos demum aio cfl'c qui non modo Impcrij potentiam augeri non cupiunt,fcd cam labcfaóta-i c amp; imminuere ftudent. Quin amp; eos ipfos affero efle Ç vt ad poftremum caput tandemnbsp;veniam) qui Imperiales poUelIîonesfibi afeifeere cupiunt,non cosquiiuftiflimis denbsp;cauiisin antiquafe patrimonia, quæ ad Imperialem clientclam pertinent, reftituipo-ftulant, fefeque pro linceræ fidei erga facrum Imperium beneficiarijs gercre conftitu-unt atq; pollicentur.

Hactenvs vobisviriornatillimi,reiprimaquafilincamentaduxureliquum lo crit duntaxat vt poftea ( liquid fieri poftulabit ) perpoliatur, amp; fupremaimpofita manunbsp;dilucidius ob oculos vobisponatur,acdiligentiüs omnibus Vallij rationibus ligillatimnbsp;refùtandis exprimatur. Quod tarnen vt necelTe fit fieri, li bene vellram noui prudenti-am accuratum indicium,quo verum à falfo diftinguitur, futurum non puto. itaquenbsp;prolixiore ratiocinationis ambitu circuncifo, fic caufefummam in pauca contraliercnbsp;pofle videor : Quis Chrillianorum pacem atque concordiam turbat ? bellum aduerfusnbsp;impios difficile reddit?arma aduerfusChrillum ipfum fumit’Si quidem appolîtê refpo-det Vallius ab eo fiimi qui bellum inter Chrillianos fouet, vos iilud, opinor, non eftisnbsp;inficiaturi,fi bcllum is fufeitare videtur qui renouandi caufam præbet, li bellum quifu-fcitat,difficultatem oppugnandiTurca:obijcit,profcélo qui belliîntcr Chrillianos no- lonbsp;uam caulam præbuit, bellum ab co contra Tur cas impediri amp; difficilius reddi non ellnbsp;dubium.Iamiliud quoque alTenfuri cftis,fihxc renouandi belli caufa ab iniuriaRcgiil-lata(quo nihil certius elljnata ell, dum eius legati indigno facinore contra ius gentiumnbsp;• violatitV necati funt, lincfandæ illius cædis aurores Cæfarianarum funtpartium, hincnbsp;cfficivt à Cæfarianis caufam amp; initium belli renouandi extitille dicamus. Quin amp; hocnbsp;pollrcmum conccdetis,cum iniuriæ faôlæ agnitionem profiter!,qui in fuos ob illatam,nbsp;quumpoffit,nonanimaduer tit: qui agnofcittanquaminferrimandaucrit, codem loconbsp;habcriilium atque fi intulerit:vnde confequi vt iniuria ab co illata elTe vidcatur, quinbsp;cifei, quum pollet, ncglexerit. lam verb Cæfar iniuriam Regi legatorum nece illatamnbsp;vlcifcipotuit,ncc virus efl. Quarc Cæfariniuriæle auteremagnofeit, Cælàrinimiam 50nbsp;intulit,Cæfarhaciniuria inferendabelli renouandicaufam præbuit,Cæfar pacemnbsp;cocordiam Chrillianorum perturbât, Cæfar bcllum aduerfus T urcam difficultate ob-ieda impedit. Denique ( vt fummatim concludam ) CæÂr ipfa Vallij orationc Sc indu-dione arma contra Chrillumfumit,dum bellum inter Chrillianos fouet.

V I D E T I s ornatiffimiviri, quemadmodumhæ argumcntationcs atque enthy-mcmata præ illis alijs optima ferie ex dillcrendi arris legibus incedant,quemadmodum firma conlillant, vt nulla ratione labefadari Sc expugnari queant, propterca quod ip£ànbsp;veri rate nituntur.Itaque quid habet Vallius quod ad ilia adferat? Nifi forte æquum cennbsp;fet vt Rex tarn infigniàCælàre accepta iniuria, qua vix alius vnquamprinceps illiparnbsp;affedus fuit, de ilia tarnen perfequenda non cogitet,fed patienti animo fit illi muffitan- 40nbsp;da,fimodoCæfarpollea diditetfepopulis impijsSc infidclibus quos vocant bellumnbsp;inferrcdecreuiUe.Enimucroquis impiusaut infidelis magis cllquamqui fideSc legenbsp;caret ? cui nihil ell facrofandum ? qui quid agat, nihil fua referre putat, dum fua paretnbsp;commoda’qui quicquidlibet,licere putat : quicquidlicere putat, audet ? quicquid au-detScconatur,ineohabere fe arbitraturquod prætexataduerfus eosquiiullam vin-didam parantîfi apud omnes vociferetur,Iibi negotium faceffi Sc exhiber! molclliam,nbsp;dum fandas expeditioncs pro tuenda vel augeda pietate fufciperc cogitat? Id nobis omnbsp;nibusnonellcompertum,præclaras illasexpeditioncs,quas iadatSc obtcndit,nun-quyn ad pic tatis negotium fpcdallc, ac ne nunc quidem fpcdarc ? ilia priuatætantumnbsp;ambitionis,dominationisque ac tyrannidis augendæ caufa ab eoinllitui?nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;yo

Non laris illi ell quod Rex Chrillianiffimus arma quæ in manibus habebat, vt legati Mervillij fceleratam necem vlcifceretur, depofuerit tarnen, ne Tunetenfem cx-peditionem rcmoraretur?Quid porro ex ca rc boni Chrillianis acceffit’qua tandem rcnbsp;nollra religio amplificata eft?Equidem nihil prorfiis video, nifi forte inde amplificatamnbsp;ellerelpondet, quodregnumiUud Mahumetano ademit, vt alter! itidem Maliumcta-

no

C O M M E N T. L I B. I X. nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;3p

no tradcrenquafîreligio noftra co fît potiorc conditione,quódTuneten{c rcgnu Mau* rus tencar,quuni antea T urca i 1 lie regnaret.

O D fîillam Regis patientiam Ciefar fîbi minus fufficere ducebat,atilla cer-tccxpleridcbuit,quôdRexfccundam hanciniuriam Icgatisindigniflîmc illatampaA fus cft,amp; multa alia quæ in præfenti omittOjdiôturus fîquis me prouocare pergar,arquenbsp;ab caperfcqucndaabftinuiCjdonecilleab Argerianaexpedicione reuertiflèterametfînbsp;occafîoncmvalde oportunam turn nadus videbatur,dum ille abcrat,ac poftea ctia pul-fo Sc profligato Cæfariano cxercinuqua fî vti voluiflèt,poterat turn banc iniuriam pau-cis obfîftcntibus vlcifci,tum auitum illud patrimonium recuperare quod Cæfàr domi-10 nismcisliberisRcgijsademptum pridem per vimamp;nefas occupât. Quoufque tandem viri ilJuftrifîîmi, quoufque bac Regis paticntia lenitate Carfar abutetur ? Hocci-ncpoftulatvttumdeniquetotiniuriasille perfequiamp;fua repetere incipiat,dum omnibus prouincijs fîgillatim adimendis, toto eum tandem regno ac patrimonio fpolier,nbsp;deindenclatrocinioablatarcpctantur,rumorcm ipargcrcdccreuitexpcditionemad-uerfus Turcam à fe fufeipi î Ego verb boc illi faciendum elfe nego : imo boc afiirmarcnbsp;nondubito, eins efle partes, vt non modo fines populiquem fuæfideiàDco creditumnbsp;tenet,defendat, verùm etiam arma aduerfus iftos primo quoque tempore, amp;faculcatcnbsp;qux maxime opportuna dabitur, fumât. Cuiufmodi fane facultas quum illi nuper longe commodiffimadaretur, quôd Cæiàris vires diuerfis locis difîundæ fcparatæque c-rantjipfipcripicucanimaduertere poteftisquàm finccrè vos per legatos monuerir(vcnbsp;qui publicam Cbriftianorum ialutem priuatæ cupiditati femper anteponendam exiftinbsp;mauit)vtantcquam bellum hocTurcicum fufcipiatis,confîderatêapud^osamp;pruden-ter confulatis,num ad incipiend um amp; ducendum tam graue bellum fatis vobis viriumnbsp;fuppctar,quod profefto vno prælio aut certaminc non conficictur.

E X quo etiam certi cuiufdam fycopbantæ calumniam cognofeere poteftis j qui quumfePhilalethennominct,bocpiumamp;: prudensRegis CbrifîianiiTimi confilium,nbsp;fumma impudentia vituperate, amp; animum candidum fînifîra obrreftationc in malamnbsp;partem rapere conatus eft.Qucm tarnen dubitare non poteftis,fîquidem facilem amp;pa-raram Victoria: occafîonem arriperc voluiftèt, ac non vcftra omnium negotia pluris fc-ciftet:quodquidcmcolumcn^cueraeftac fulcrumImperij,Cbriftianique orbisparsnbsp;potiflîma (quemadmodum Vaftius ipfe non minus verê quàm loco parum apto in.lire-ris cxclamat,quafî folusvelut guéri fabam,quod aiunt,in libo id reperifl'et)fi inquam,prinbsp;uatacommoda publicævtilitati antepofuifl'et,fuafurumpotius vobisfuiftevt temcrcnbsp;inboc bellumpræcipitesrucretiSjVndcfacilioremmulto viftoriamfîbi polliceripoffer. Sed ira ab ineunte ætate familiam fuam inftituit, vt vitam viuat Cbriftianam amp; in-culpatam, in qua ad extremum vfque fpi ritum perfeuerare dccreuir, Quamobrem ii isnbsp;qui buiufmodi declamationes excudendas amp; fpargendas curar, fe coràm fiftere audet,nbsp;vt affirmer Regem boc vobis bellum diftLiadere(quemadmodum Vaftius extremis fuisnbsp;litcris vobis oft endete conatur)ne vcftrum Imperium confirmetur, amp; fidei noftræ ho-ftis debilitctur,pro qua fcilicet tuenda ifte fanguinem proiundcre amp; animam cxbalarcnbsp;cupitjboc vobis cofirmo, viri ornatiffimi,buic declamatori amp; nouo ifti ac gloriofb marnbsp;tyri non defuturos bomincs Regiæ dignitatis arque amplitudinis ftudiofos, qui armatinbsp;docebunt cos turpiter amp;fœdê mentiri,ac rôties metituros quotics id dicere in animumnbsp;inducent.

Invitvs mebcrculc,viriccleberrimi,faciovtinbæcverbapronimpam,ita-que vobis bac de re purgatnm me efle fummopere cupio,qucm bue non ferenda in Re gern principem meum malediCtaamp;: conuicia adegerunt. Atque finem bîc feribendi fa-ecrem, nifî amp; ex fuperiori mca orationc fatis vobis conftare poftet me Vaftij litcris pri-uatimperftringî, quod ilia Régis aduerfus eum expoftulationon aliunde nafci pdtuit,nbsp;quàmexijsquæilliperliterasfignificaueram,quemadmodumnefariaillacædespcr-petrata fuerit, amp;: Vaftius ipfe præter id quod dixit, de integro iadaret ad fe purgandumnbsp;rationc vel ciuili vel militari fe vti côftiruifl'e.Q^æ quum ab eo dicta fint, male profeétonbsp;meo nomini amp; exiftimationi confulere vidercr, fi hæc ab illo ad bunc modum dicta fi-Icntio prætcrircm.Quamobré vt rcfpondeam, Regis principis mci voluntate fretus, ànbsp;quo me repulfam non laturu cfte confido,palam dico banc me conditionem libenti'ffi*

MART. BELLA 11

quum præterea nullum neque domefticum neque externum confilium fibi dari per- lo Ipicerct, quod non huiufinodi efl'ct, vt non folùm fçntent ia ilia confirmaretur fed eti-am necelîê eflê iudicaretur animum ob tam infignem iniuriam iufto dolore exulcera-tum oftendi, nc in pofterum fi illam nunc in fe accipcre t, vel focordiæ vel abieéh ani-mi vitio notaretur, ac pacis à diflimulato bofte adumbratx fimulacrum impedimcntonbsp;fuifle viderctur,quominus arma,quæ focij omncs amici necefl'aria iudicall'ent, fiim-pfill'etdiis omnibus,inquam,caufis permotus bellum fufciperc decreuit.Exiftimabat e-nim, qualis tandem rei euentus Dei nutu futurus eflct ( cuius in arbitrio rem totam rc-poncbat,fuique iuris amp;: æquitatis fpem omnem locabat ) quod rem fufciperet, nonnifinbsp;laudi datum iri,quöd inultam negligerct,turpe amp;: dcdecorofum fore.Etcnim fi tarn dc-teftadum facinus impune boftis feret,quis,inquit, dignum me co loco iudicabit,quern ionbsp;maiorcs mei tanta cum dignitate quæfierunt, tenuerunt amp; feruarunt ? Quis tandem eftnbsp;qui fibi ad buiiTs diadcmatis, maxime cclcbratum portum fibi confugiendumefie pu-

• tet aducrfus tyranorum oppreftiones ac tempeftates : vt multi fuperioribus ftculis tum reges tum principes vexati non minus foeliciter rcpererunt,quam ncccfiario quxfic'nbsp;rant ? Sed quid ego ineptus externa amp;: friuola excmpla congero ’ quid alienorum fen*nbsp;tentiam confcólor?

H A B E o rationes vcrnaculas amp; familiäres, quæ rei gerendæ quafi formam pt^^' fcribant, vt nibil neccfte fit externa incommoda refpicerc quæ decoro tantum nitun-

quod vtilitatem cum boneftate coniundam babct.Si Irndie patior vt cius autoritäre,a 5® quo minime omnium mibi vllam iniuriam oriri oportebat, nulla de caufii aut occafio-nCjtam proietfta amp; impudenti audacia mei legati cæfi amp; maétati fint, ( at qui amp; quanti vinbsp;ri Deum immortalem? dignitate, fama amp; familia clariftimi, qui fua virtutc amp; probitatcnbsp;confequuti fuerant, vt alter gradum inter eximiæ nobilitatis primarios viros obtincret,nbsp;alterius laus edito loco arque illuftri inter magnates lira eminerer,ambo principumfranbsp;tresamp;amici appellarenturjvt nullam ex corum cædcdoloris fignificationcm przbe-am: fi temporis duntaxat longinquitate amp; rerum præteritarum obliuionevt ûlorumnbsp;fanguis oblircrctur expeôto, fi dum illorum cladcm fepelire ftudeo, cam denuo cxci-to,fi mca turpitudine illorum calamitatem augeo:quis dcinccps reperietur, qui ad hu-ius monarebiæ falutem tuendamvitam periculo obijcerefuftincat ? Omnesme bereu- 4®nbsp;le non folùm eins caufa diferimen adiré detredabunt, fed amp; earn indignam cui fua quisnbsp;operam nauare velit,amp;: mcindignum qui cam adminiftrcm,iudicabunt.Quibus rebusnbsp;breui fict vt rcipub.cui infidiantur inimici, dcficiant amici, nullæ adfint firmæ bominûnbsp;volunrates ftudia, eum interitum experiatur, qui fere ijs dominationibus imminercnbsp;foiet, quæ vel à minime làpicntibus viris adminiftrantur, vel prudenti amp; falutari confi-liodeftituuntur.

Principibvs vitiotribuifolet,quoticscorumcædcmnonvindicantquos feedere fibi in focietatemafciuerant; quanto id fieri æquius eft in ijs quos à natura ipfanbsp;in fi^em amp;: clicntelam acccpcrunt?Parumbonorificum eft fiquis non refiftendo ditio-nis fuæ partem adimi finit,quamàmaioribusaccepcrit:multo minus futurum eft, fi- Pnbsp;quis abfque vllo indignationis documento cum opprimi patitur,qucm vel naturafub-ditum, vel eleftio addictum ad iàlutem feruandam conciliaucrat. Erenim non raro ac-cidit vt qui prouinciæ, cui dominus præeft,partem ab abo occupari finit, cam non dc-teriori léaut ctiam præftantioriccdat:vtifta dominij mutatiopopulo nonfolùm to-lerabilis, verùm etiam vtilis interdum ac ûlutaris exiftat : quod oppreflio nifi molefta

COMMENT. LIB. IX.

eflè non potcft. Quarc ncgari hoc ncqiiit, quin maiori probro dignus fit qui in qiios autoritatcm habet,eos iniuria affici patitur,quam qui per vim manibus cxtortos ab alionbsp;auferri fini t.Quæ quum adeo vera fint, ecquod tandem probrum,aut potius quod nonnbsp;tandem probrum mereri vidcar,fi ad meos tuendes tardiorem me præbuero, qui aliosnbsp;opibus auxilio tanta alacritatc iuuare confueui? Q^m mihi turpe fucrit,fipotenti-an meam exponerenon aufim,vtmeorum quietem tuear, qui toties caputmeum pe-riculis obicci vt prouincias defenderem? Priuatus aliquando non dubitaui populumnbsp;fifum, fugatum amp; perterritum hoc corpore tegerc, qui aduerfiis duos principes ocu-lo; tollere non fiiftinebat,ex quibus alter prxpotensamp; viâroria clarus rex erat, alternbsp;xo non ignauus bello,licet parum fortunatus Cæfar.Nunc quum eiufdcm populi caput amp;nbsp;Rex fim,illi præfîdio efl'e reformidabo,vt aduerfum vnius iniuriam eum tuear,qui huicnbsp;pjpulo nec damnum vnquam intulit, nec terrorem incuffit ? aliquoties tentauit, nun-cpiam domuit?arte non femel, vidoria nunquam vexauit? Ilium verear ab cius prxfentinbsp;eppreifione liberate, quern pridem pra:lio fuperatu illi in mantis tradere potui, fi poft-cuamme tantapetulantia totiesprouocauit,velfemelimpetum meumamp; aduentumnbsp;fxpciftaftet’Roma, Germaniaamp;Hilpania ilium immodicaverborummagniloquenrianbsp;fxultantemaudierunt: Valcncenæ amp; Prouincia fugientem fc vidifl'e teftari poflunt.nbsp;Hoc demum confilium, haec r ata eft fententia, quam nos ampleifti vrilitas monct, ho-- nor incitat,neceffitas cogit.Nam quod ad induciarum violationcm pcrtinet,quam no-xo bis aduerfarij pro vetcri more obijeere poterun t,reperio me in ea re abunde ipli Deo(finbsp;loqui fic fas eft ) fatisfecifle, hominibus quidem fatis fuperque meam c:^ufam probafle,nbsp;vtomnes fani iudicij homines cognofeent, amp; finceri animi fatebuntur : quid alij cogitent vel loquantur,non valde fum folicitus.nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;'

His rationibus facile aflentiuntur quotquot Rex in confilium adhibucrat,quo- KiUionts qui-rum vel integritati maxime confidcbat,velprudentiam perfpeótamhabcbat. Non de-crant lane in diuerfam fententiam rationes,quibus bellum difl'uadtretur, nec fuo nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;fuadshMt.

dcrc aut momento illas carebant : nam amp; publice optabilcm illam pacis quietem, bonorum vbertatem, amp; commercij libertatem oftendebant: deinde priuatim quoque,amp;: quidem principum in primis (^aufa,eorumquc qui primariam dignitatem obtinebant,nbsp;30 occurrebantvoluptates,obleâationes,honoresSclufus;prætercætcrosautemiftaadnbsp;Regem ipfum Ipedtare videbantur.Is enim, vtpote homo, ( vt quod res eft dicam ) hu-iufmodi hilaritates in tcmpotie non aipernabatur: ac pàcatis quidem temporibus, qua-lia tunc erant,illis abunde frui fiipra reliquos poterat:bellum ingrelTo ijfdem carendumnbsp;erat,quippe quæ in aliquod tempus, amp; forte etiä in totum vitæ reliquum curfum pone-recogebatur. Hæfuntrationesquæinitioad difltiadendumbcllum proponebantur.nbsp;V criim poftquam cum alijs coferri cœptæ fiint, ftatim ipicndorem omnem amiftrunt,nbsp;non fecus ac quum gemmæ adulterinæ cum germanis amp; orientalibus comparantur. I-tares omnibus approbantibus, nemine diflentiente conftituitur. Q^nquamnonnul-lis videbatur operæpretium elle eam,quum tanti momenti eiret,in aliquod tempus tranbsp;40 hi,dum auxilia vndique conciliarcntur,amp;:res pecuniariaexpedirctur:præfcrtim quumnbsp;plerique principes ac dynaftæ Regis amicitiam focictatemque ambirent,qui vel fanguinbsp;ne redemptum cupiebant, vt bellum inter potentiffimos iftos monarchas conflarctur,nbsp;eo confilio vt fe in alterius tutelam amp; fidem coferrent, quo ab alterius metu tuti eflent.nbsp;Quern quum totius orbis Imperium fpe pridemvoralTe certb fcirent,Regi,cuius fidemnbsp;fatis exploratam habebant, nihil denegafient,quod quidem ex æquitate ab eis petilîèt,nbsp;vtarma aduerfus communis omnium libertatis hoftem caperet.

I L L V D quoque contra verifimile erat(quod fuperiorum temporum euenta fatis fuperque docuerant)poftcaquam femel fua Iponte bello indiclo incerti exitus aiçam folus fubijftcr,reliquos de certamine duntaxat Ipedlando folicitos fore,ac Régi votis ponbsp;yô tins qu«àm factis,ftudio quàm viribus,focietate amp; confœderatione quàm re numaria o-pem efle laturos. Ac prætcr cæteros quidem ab Anglo exiguam fidem expedtandamnbsp;eftevaldeprobabileerat.Neque verb Rexipfc ambigebat,quumille fuperiorebellonbsp;tot padlionibus amp; verbis fe belli fociumfore pollicitus, foli ramen omnem molemgra-niflîmi belli ferendam reliquifte t, quin confimilis ab illo deftitutio ac forte etiam dete-rius aliquid metuendum eilet. Cur id fiiipicaretur, in caufa hæc erant,quôd ille fibi non

G 3

3J4 nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;M A R T. ' B E L L A I I

I f 4 2. pliicere præfcfercbatjCæfari tarn honorificum permcdiam Galliam iter ac tranfitum conceflL!m,amp; tantam vbiquc humanitatem præftitam fuiflc. Sed magis hominem ( Snbsp;remipfamlibcrconfiderare) vrcbat,quódRex Scotumduobus amplillimisconiugijsnbsp;alternatim ornaucrat, primiim quum filiam Magdalenen illi defpondifi'et, deinde duels Guihj filiam ducis Longouillani viduam-.prærcrea quod Ardream comuniflet, qua:nbsp;Calcto inftar freni cfTct.Hoc aueemilli longe omnium moleftiflimum erat(tametfi difi-fimulabat)quód nullis nee pollicitis nee paólionibus quamlibet amplis ( vt ipfe quidonnbsp;diditabat,fed reuera fupra modum iniquis ) Regem co potuerat adducere,vt religior isnbsp;ftatum amp; morem receptum mutaret. Verum nc fic quidemfpes omnis de co adïbci:-tatem afcifcendo crepta efie videbatur,quöd amp; de Rcgepræclarè fentiret, cumqs feu- lonbsp;per non leui honore afFeciflcc,amp; Cæfari infenfus videretur, quum memoria tcncret eunbsp;fidem fibi datam foluiflejamp;illius ambitionem aperte damnarct.

Sed tarnen vtæquis quibufdam conditionibuslpescflct ilium belli focium fore , fpatio certè nonnullo temporis opus crat,vt ab eo propter ingcnijleuitatera^atun aliquid ac conftitutum habcrctur.Idcm fperari ctiam à nonnullis Germanis,maximêinbsp;Proteftancibus poflc videbatur. Etcnim quum antea confoederationis quam bona co»nbsp;rum pars vitro propofucrat, repulfam pafli vidcrentur ( caufa quippe reeufandi fueratnbsp;quod Rex rei huius fiuc excmplum præbere, fine fufpicionem populo ob fcótarum va-rietatem inijcerc vcrebatur:fimul quöd Cæfarem jcui omnem dc Ic expoftuladi anfamnbsp;prçcidereftudebat,fufpicarinolebatcum eius hoftibus,licet non omnino apertis,quictonbsp;quam fc necefl|tudinis habere) huius rei colloquia intermifla turn fuerant. Poftca quidam cx cis interrupta clanculum denuo contcxcre conabantur : cuius rei perficiendznbsp;• multo maiorem quam antea fpem dari apparcbat.Nam quod Rex Cæfaris cum tarain-. tegritatis religione rationem habucrat,nüc taminfigniIçfus iniuria caufam rcperilfevi-debatur cur hunc metum deponcre t.De cxcmplo illo quod rcformidarat,rcs in multonbsp;commodiorem locum redaólafuerat,

E A enim confœderationis incundæ ratio oftendebatur,vt magna amp; rantumnon certiflima Ipcs Germania: ad fanitatem fideique concordiam reducendx fieret,vtgra-uiflimx iüecontroucrfia: componipoflcntâtaexeofœdercplus boni quammali exempli etiam homines maxime aucrfosavero prxberiiudicaturos. Accedebat ctiam, jonbsp;quód quum Gxfrr antea huiufinodi fœdus amp; focictatem iniri prohibuiffer,huius rei penbsp;riculum magna ex parte fublatum crat. Etenim hominis ^mbitioneGermanis princi-pibus magis patefada quam turn fuerat,amp; fimulationis larua dctrada,facilius crat huicnbsp;malo occurrcrc,amp;r quod ille impedimentumpbijccrc conaretur,auferrc-

H r s igiturinlbmmarationibus addudiplerique difterendum cflcbellumcen-febantjdum illos ad focictatem adduxifl'et, maxime verö vt rei pecuniarix maior copia parare tur,Nam Rex confedo proximo bell o,id po tins operam dcderat,vt populi ege-llatem minuendis vedigalibus fubleuarct,vt nobiles amp; primarios viros muncribus amnbsp;pliflîmis affîceret, vt canonem ipfum partim à maioribus partim à feipfo alienatum re-dimercr, vt denique pecunias mutuó à multis acceptas reftitueret, quam congcrendis 4®nbsp;nouis ftuduerat.Hoc vt faceret, ea prxcipuè caufa permotus fuerat, quod Cxfarcm, ànbsp;quo vno ad tan tos illos fumptus faciendos adigi potcrat,purabat vel fidei totics interponbsp;fitx religione tadum,vel tot bencficiorum amp; ram crebró acceptorum memoriaaddu-dum,vcl denique cura aliqua ac ftudio fi minus publicx Chriftianorum quietis, atpri-uati certè commodi cohibitum, ncque bellum renouaturum, neque vtipfe renouarenbsp;cogerctur, occafionem præbiturum, Ac ipfx fanè Regis rationes hoe potillîmùm po-ftulabantjVt tempus aliquod prorogaretur, cùm ob illas fuperius allatas caufas, turn vtnbsp;fpay urn darctur ad aliquot oppida munitionibus cingcnda,quæ partim in cifâlpinis parnbsp;tim tranfalpinis regionibus cœpta, nec dum abfoluta, aut certè nondum co perduda c-rantjVt ad vim hoftium arcendam fàtis firma clTcnt.nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;jo

«.rtt;.»« H(- His caufistamentriarepugnabant.Vnum,quôdpacisiftiusadumbratxfimula-crum Cæfari opportuniflîmum prætextûfuppeditabat,quo extremæGalliæ oppidarc-lum fufci^ienr- pentina occupatione auferre fubinde tentabat.Ei^cnim hoc quotidic in apertamlueem »«nnbsp;nbsp;nbsp;nbsp;“ cxtrahebatur,quôdpatcfadoquodamarqueimpcditoclandcftinoconlîliojilicotan-

quam Hydræ caput, aliud fufeeptum inclus locum crumpcbat.Rex autem ægerrime huic

COMMENT. LIB. IX. nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;jyj-

Iiuicmalooccurrcrepoterat,proptercaquöd perinducias commcrcio amp; cofnmuni-cationc Cæfarianïs inrcrdiccrc nefas dbi efle videret, vndc proditoria ifta confiiia nafci intelligebat. Akcrum,quód fuos non pofle impediri perfpiciebat,quin ad Cçfaris ditio-nes amp; fines commcarct:nifi hoc diferte vctarct,acque adeo non obfcurc bellum (quodnbsp;vniccinetuebatJdenuntiarecJlIiporroquuni tutafibi omniaicinera pollicerentufj in-cauti in hoftium manus delapfi fumma crudelitate trucidabantur, vt ius nullum in tanta iniuria obtineri poflet.Hoc nuper ad Padum flumen (vti à nobis fupra diclum eft) amp;nbsp;aliis locis accideracEx quorum necc Rex,qui fuorum tutclam ad fe iure naturæ percinenbsp;re ftatuebat,nonleuem iniuriam ad fe peruenire arbitrabatur,vt nifi illam vicifcerctur,nbsp;vitiofibi tandem efleiudicarec. Tertium deniqueadeo vrgebat,vt vitari nullarationenbsp;pofTet-Multa fiquidcm cócurrcbant,cur Rex conieótura faceret (ac iânè præter opinio-nes prxfumptas id ad illu nuntiis nec incertis nec obfcuris perferebatur)Cçfarc,quoniânbsp;fibi bellum aperte indiólum iri cognofcebat, nifi intra pra:finitum tempus de cxecran-dailIacædefatisfaceretjVthuicpericuloobuiam iret, tempulque interim producerct,nbsp;dumqua:macliinabaturpcrficipoirent,nouumaliquodfpe(ftaculum ftudij quo totusnbsp;fcilicetergaChriftianamRemp.ardcbatjobieóturum: qualiafuerant ilia de Tunctenflnbsp;amp;: Argeriana cxpeditione,ficque apud fe diduçmn, Obtundam atque implebo homi-numaurcsmagnificoquodam rumorc belli Chriftianæ religionis hoftibus inferendi:nbsp;ingentis cuiufdam apparatus fpccimcn oftenrabo,fedmcorum fumptibus, atque eorunbsp;quibusmaius à finitimis hoftibus periculum impendct,quibufque verba dare minusnbsp;difficile eftjVt ad tantas impenfas quamminimum ipfc conferam. His rebus fier, vt Regem idonea occafione dara,magno verborum fplendore hoc bellum c:tDrnans,rogarenbsp;imo fcria adiuratione obfecrarc obteftarique,tum per nomen quo ipfe nuncupatur, tunbsp;per amicitiam noftram non dubitem,ad illud gerendum vt me vel viribus vel pecuniis •nbsp;itiuet. Tametfiautemeumnon putemeflequi facile in re adeo pcrfpicuadccipiatur,nbsp;prxfertim cui meæ artes non funtignotæ, tarnen hoc faltcm(corum exemplo quiini-quapctunt,xquavtobtincant)impetrabo,vttantifpcr fuohonoriamp;: publics omniumnbsp;opinioni,dum expeditionemiftam aut apparatus nomen obtendi audiet, adeo fcruicnnbsp;dum efleputet,tantamquc rationcm habeat corumquævulgifermonc infe alioquidinbsp;5° dum iri profpiceret, vtmininîê dubium fit, quin fe quietum contineat, quo famæ fuæ

(qua nihil habet antiquius) confulat,ne fcilicet hoc bello quod mihi intulcrit,falutcm pu blicam retardatam efle homines paflim obiiciancSic fuas rationes Ca:far inftituerat, a-ftutc profedo ac veteratoriè*fiquidcm cu homine parum prudenti amp; qui dolos artéfq;nbsp;illius no tencret,re habuiflet.Etcnim fi in vulgus femel fparfus ante fuifl'et ille belli Afti-.nbsp;cani autTurcici fumus,quam bellum inter duos principes conflaretur,non eft dubitannbsp;dum, quin qui vniusingenium non callcbant,altcri tam landa: expeditionis rctarda-tionem vitio daturi efient.

His caufis Rex addudus,fimul quum videret nihilo leuiorcm impenfam fibi efle continenter ferendam,ncc paucioribus militibus ftipendia numeranda turn in Italia tunbsp;40 inoraNarboncnfi(ScProuinciali(quibusclanculariasCxfaris machinationes adoppi-daoccupandaimpediebat)quàm fiaperte indidumbellumgercret,his(inquam)omninbsp;bus confideratis,nondiutiuseundandum fibi efle ftatuit, quin mature quæ confuluc-ratjfacerct.Omnino dux occurrebant rationes, quibus hoc bellum capefleretur. Vnanbsp;occultioramp;:nonabfqucdolo,qux plus tarnen vtilitatis oftendebat: altera apertiornbsp;fimplicior,longe minus commoda.Qiiod enim ad primam fpedat, Regi multx condi-tioncs à certis viris fcrebantur,vel offenfione quadam,vel vindidx cupiditatc, vel partium ftudio,vcl auaritia,vel alia animi pcrturbatione,a multis denique patrix amore imnbsp;pulfis,cuius falutem quxrcbant,amp; libertatem opprimi dolebant. Qmbus quidem con-ditionibus nonnulla oppida in Cxfaris vel ditione fita,vel fidei eiusamp;s clientelx crédita,nbsp;JO repentino amp;: clanculu occuparc poterat.Atque ea tanti crant momcnti,vt illoru acqui-fitio iuftum prxmium diuturni amp; formidolofi belli merito haberi debcret. Itaq; quumnbsp;illisoccupandis(qui veruserat belli gerendi ftudusamp; fcopus,quem fibi quifpiam im-pcrij propagandi cupidus bellator ob oculos ponere debebat)Rex iniuriam abundc vl-cifeipoiret,pauci has conditiones rccufandas putabant, quum ilia nullo ftrepitu, nullonbsp;periculojUuUo detftmento,nullis armispcrficipoirct,pccuniatantùm, eâq; pcrexiguaj

5^6 nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;M A R T. B E L L A I I

I f 4 a firciquxcomparandaeratptetiumæftimarclibcret. Inalterabelli 1‘nfcrcndirationc, qtiæaperta clarigatione conftabat, minus vtilitatis confpiciebatur, fed plus honeftatisnbsp;publico hominumiudicioinerat. Namßclanculumoccupatisoppidis bellum facercnbsp;exotfus fuilTetjCalumniæfeneftra mukis aperuilTe videbatur, qui ilium cupiditate ma-gis quam æquicate iure(id cnim eft quod hoc loco vkioncm appellamus) addudumnbsp;efle criminarentur.Qu« quum apud le expenderet,famæque maiorem quam commonbsp;di rationem habendam iudicarctjconfilium répudiât quod multi fuadebant, quódquenbsp;ab illo Iperni nioleftiflîmè ferebatjac bellum aperte duobus locis inferre decreuit, hincnbsp;ab HifpaniajVt comitatum Roflilionenfem inuaderetjhinc à Belgio, exercitu inditio-nemLucemburgenfemdudo.nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;lo

D V A s iftas regiones libi deligendas ccnfuit,quas inuaderet,vt manifeftioremiu-

adoriri licet,fed aliam magis propriara,vt eas prouincias bello repeteret,quas fibiadem ptasnullo iure ab illo occuparifeiebat. DcLucemburgenfi enimditione prseter illudnbsp;ins auitum quod fibi fuperiorum «tatum reges vindicabant, maxime quöd eins dominium Ludouicus dux Aurelius Carolis Regis fexti frater acquifierat, aliud infuper tran-feriptitium proxime accefl'erat, quo ill^tum Icgitimi germani amp; gentilitij domini (quosnbsp;Philippus dux Burgundiæ amp; Carolus filius per vim tantiim amp; iniuriam fpoliauerant)tanbsp;ctiam Marcani ipfi,quibus in cam non vulgare ius erat,ccfl'crant.Dc Roifilionenfi por-rofcuRufcinoncnficomitatu,nonpauciadhuc funt fuperftites, qui memoria tenent iOnbsp;Carolum odauum Fcrdinando,qui tum Arragoniæ rcgnuin tenebat, ilium tradidiflè,nbsp;deccptumamp;iiÂrroremindudumàFrancifcanoquodam Oliuario Mallario. iseninrnbsp;quumRcgi eflctaconfcflionibus,amp;niira quadaminfpecicm vita: fandimonia com-•mendarctu’r,aRege Arragonia: pecuniis amp; largitionibus corruptus (quod iisferevfu-uenit qui pietatis amp; virtutis fpccie fefc oftentant) principe fuum nefaric amp; impie prodi-derat.Quamobrcm nec cam prouinciam Carolus emancipate Gallici fifei incommo-do poterat:nec( vt potuerit)cöditiones in tranfigendo vicifiim aferiptas vel Arragoniusnbsp;vcl hatredes præfti terant:ac proinde Carolus Cæfar,qui nullum aliud ius obtendereponbsp;tcratjhunc comitatum nonnifi per vim atque iniuriam occupatum tenebat.Nequc verb Régi bellum inferre cogitanti deerant alialocatumcffalpina,tumtranfalpina,àqui- jonbsp;businitiumduceret,adquæamp; occupanda maior facultas amp; ad repetenda non minornbsp;lt;aufaamp;iuseidabatur: verùmeaduopra:cæteris deligenda cenfuerat,in quximpref-fionem faceret:RoIfilionem,vt aduerfarium ad prælium ^liceret. Nam quum in propria ditioneadeopropinquus effet, imbdomi cum viribus federet, in eorum confefiunbsp;apud quos nominis fui gloriam maxime prædicare amp; eflèrre confueuerat, vix credibi-le erat eum pugnam detredaturum efiè- Lucemburgenfis regio commoditatemfum-mam habere videbatur, vt minore fuorum periculo Germanorum auxifia cxciperet.nbsp;Potiffma tarnen earn deligendicaufacrat,vtlocorumpropinquitate facilius duci Cli-uienfi præfidio cffet,cüi Cæfar extremam perniciem amp; miïèrrimâ inter vniuerfos Chrinbsp;ftiani nominis mortales conditionemcontincntcrminabatur,lcpotiusipfo diadema- 40nbsp;teabdicaturairi, quam vtilli vel tantillam agrilatitudinem relinqueret.nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;quidem

mina: clara ab illo voce efferente exauditaefiierant,acipfe in Belgio grauem aduerfus eum tempeftatem clanculum concitaucrat. Itaque Rex de his omnibus certior fadus,nbsp;fuum hoc effeconfiliumCæfarioftenderc conftituit,vt iis locis ilium adoriretur, tumnbsp;vbi ipfc præfcns aderat,tum vbi maiorem apparatum bcllicum fecerat.

Reb VS itaconftitutisconfcftimhuic bello gerendo imperatorem præficit du-cem Aurelium minorem natu filium,cui cataphrados ad lexcencos attribuit, Germanorum peditum odo millia,Gallorum fex,Claudium ducem Guifium legatum adiun-gi r,qièi propter illius adolefcentiam rebus adminifi tandis præefi'er, Iamcfium,Sedaniu, Aumalium Guifij primogcnitum,Francifcum Borbonium Anguianum Vindocinifra- yonbsp;trem,Rupcmenium,turmam equeftrem conneftablij dudorc Guichio,atq; alios multos équités rei militaris peritia,virtutc amp;vfit præftantiflimos.Roflîlioncm Delphinumnbsp;mittit,cuitanquam Regia: dignitatis amp;: nominis hasredi, iplendoris amp;rerum gerenda-rummagnitudinisftimuloanimumcxcitare ad virtutis maiorem imitationem cupie-bat.Annobaldo,quê virtutis crgôauxcratamp;: ornauerat, cuique nonparuam fidem habe-

C o M M E N T. L I B. I X. nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;5^7

bebatjimpcratjVt apud cum in fumma rei bcllicæ adminiftrationc adcflet:cui molcfti ç amp;:curæfocium Mompefatum,qui prouinciam Narboncnfeni turn temporis prorexnbsp;tcnebat,amp;: alios magno numero principes,viros nobilcs,ordinum duclores,honoratosnbsp;ac return adminiftrandorum peritos attribuit. Delphino hoc maximo ftudio mandat,nbsp;vt quam cclerrime fieri pollet,partem copiarum proximc Perpinianum adducerct, dunbsp;reliqui milites accéderent:fe ftatim ad ipfa loca venturum. Ad cam rem cum multæ eunbsp;rationes dcduccbant,tum verb Cælàr em ad prælium allicere cupiebat. Hæc vna cogi-tatio illius animo obuerlabatur,ad eâmq; cçterç omnes reducebantur.Sic enim ftatue-bat,fimulatquc Perpinianum nofter cxercitus cinxiflet,caput feilicet Roflîlionenfis co

10 mitatus,atqueHifpaniarum meridiem verfus potiflîmum,imô vnicum repagulum propugnaculum,amp; ab eo oppido multarum rerum commeatum interclufiirct,quas adnbsp;diuturnam obfidionem tolerandam deefleintelligebat, Cæfarcm turn demum vcl honoris cupidicatcvcl necelfitatc impulfum ad certamen venturum : nifi mallet fe coràinnbsp;confpicereprouinciafpoliatumàquacæteræ finitimæ alcrentur,portu commodifli-mo amp; maxime necefiario totius illius oræ maritimæ,oppido denique,quo capto no fo-lùm quæ citra Pyrençum faltum tencbat,amiirurus eilet,vcnim ctiam vel vltcriora omnbsp;nia præde exponere vel ad pugnandum venire cogereturnd quod pridé tam multis lo-cis tanta verbortim arrogantia fc cupere prædicauerat.Dum Delphinus quæ ad bellumnbsp;pcrtinebantparar,equitatum,tormenta,commearumamp;: impedimenta promotiet,Moto pclatus etiam præter côfuetas illius oræ copias legionarios Galliç Narbonenfis collige-bat,rcxitem Nauarræ alias ex Vafeonia neenon Annobaldus exitalia Heluetios, équités fcrcntarios,amp;; veteranorum turn Gallorum tum Italorum cohorte* adducebat:Rexnbsp;cos ponè fubfcqui incipicbat,non adeo propinquus ille quidem vt militibus itinerisralt;nbsp;tioncm perturbarcr,autforifacultatcm impediret,fcd neque adeo ab eis rcmotus,quinnbsp;crebronuntium acciperet : dux etiam Aurelius vires fuas quoad eius fieri poteratma-xima cclcritate in vnum cogebat.

OsTENDiMVS autemnonpaucosfuilicqui Régi autores étant, vtmulta lo-ea facillima,amp;: in quibus minimum état fufpicionis,Cæfare in cauto occuparet.Intct cæ nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;muU

teros Langæus qui prouinciæPedcmontanæ prçerar,dcillaCæfatianorû iniurialcgatis

30 illatacertiorfaclus,fatisforeprolpiciebat, vtdeeaRcx vindicandacogitarer,vt nem- la» uaïufie pe ius amp; æquum flagitabant.Quamobrem multa oppida amp; oppidorum præfebtos clan-culuminducatu Mcdiolancjnfiin fuas partes adduxerat, eo confilio vt copias fuas Mi-randulæ cogerer(quorum centuriones iam paratos amp; ipfis paludamentis clanculum ornbsp;natos habebat)quæ decem peditum millibLis,oélingentis equitibus amp; decem tormen-tis conftarët,dcindc reftà Ctcmonam contenderetmam arcis præfeblum amp; prçcipuosnbsp;milites fibi ftudentes habebat.inde Laudam moueret,quam fc accepturumamp;duo de-dititiorummilliareperturumcôfidebat.lnde Mediolanum cogitabat,vbiquum fuarûnbsp;partium homineshaberet,atcemmunircciuium fiimptibus conftituebaf,qua amp; oppidum callrum,nc illic fe holies commoucre pollent,côtinerct,Cælarémque pecu-

40 nias inde ad belli fumptus exigere prohiberet. Has tes principes fufeeperant Petrus Strolîius, cornes Petilianus,duxSommius, alüque complûtes tum Neapolitani, Romani tum ex Venetotumditione.Iamvcrofimulatque bellum geriplacuit, Annobaldus cumoâ:oHeluctiorum,Gallorum fex,amp;; Italorum totidem millibus, cataphradisnbsp;quingentis amp; duobus ferentariorum millibus in Pedemontanorum fines venerat, prç-ter firmilTimaptæfidia fingulis oppidis impofita.Itaquc fi Vallius ex fuis locis profeclusnbsp;vel Mediolancnfibus fubfidio vcnirc,vel cum Langæo prælio dccertare conllitueret,fiinbsp;turum état, vt Annobaldo Querfium, Alla,V erccllæ,Alexandria,Cazalum Monferra-ti,Foflanum,Coniû,AIba,Quetalfiumamp;: alia magno numero exigua oppida paterent:nbsp;proptcrca quod ne decem quidem hominum milliaillc cogéré poterat,quin vriiuerlànbsp;jo oppida præfidiisnudaret Sinautem exercitumducere inftitueret, inter duos nollrorunbsp;cxercitus interclufus mancret.Huic Langæi côfilio fi nemo obftitilîct,illo fefquimenfisnbsp;Ipatio quo Annobaldusinutilis cum fuiscopiis defedit, negotium omne confie! pote-ratStrolfij amp; Neapolitanorumnominc,quibus belliinfercndicaufa erat,quodfuabona quæ Cæfar per vimamp;nefasoccupabat,fibirellitui flagitarent. Vcrùm quum Rexnbsp;(vti anteadiôluracll) bellum aperte ac no eximprouifomouereinftituifl'et,abhaclcn-’

3^8 nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;M A R T. B E L L A I I

J nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;tcntia,quam initio fibiprobaripræfctulerat,nonnullorumorationcdeduâ:uscftjcon-

ditionémque recufauit.Sed verum eße vêtus illud à maioribus didici,qui belli commo da pcrcipit,ad eum decus ipfum «5d rei benc geftæ laudem peruenire.

R E X quum Aurelio cxercitum duccndum mandaflet, Nicolaum Boßtiuiu Lon-D«.vA»rfZlt;«lt; gouallanum ad duccmCliuicnfemamp;cIuliacenfem ad copias turn equeßres tum pede-xïiXötfOT ßrescogendasmittit, vt itincrc per mcdios Brabantorum fines fado fcc um Aurelio f.wrc)#»CT Ju coniungeret.Quod ab eo perfectum elfe poftea conftabit. Dux Aurelius à pâtre Regenbsp;ad Linium Barrorum dimiflus ad ducem Guifium cum G allie o peditatu peruenit. Po-fterodic,quidiescratcircitcrmenfis luni) decimus , anno i J 4 x, ' cquitatumnbsp;peditatus partem in magno quodam vico, qui medio itinere Viroduno Dunû caftren-îcad Mofam fitus eft,conducunt.Ibidummachina:adueherentur,triduum morantur.nbsp;Illinc profedi caftra ad Danvillcriumfaciunt, quod oppidum in Lucemburgenfi pro-uinciacftinCxfarisditionc. lUicfccum iUisconiungitbaro Hcdccanus (is aliquandonbsp;GuliclmiFußembergi Icgatus fuerat)cum peditum Germanorum quatuor millibus.nbsp;Eôdemetiamcornes MansfeldiuSjPiguclinus amp; tribunus Recroquius cum fuis quifq;nbsp;pcditibusGermanisveniunnvttotusillepeditatus Germanicuç adduodccim fereho-minum millia cfl'et.Tum Mansfcldius Régi mererc cœpit, Se cornes etiam Ringrauiusnbsp;iuucnis,qui non vulgarem exiftimationem concitauit, cuius poßea nonnbsp;obfcurateftimoniaedidit.Caftris ad Danvillcrium locatis machina: promouêtur, quxnbsp;iitßladeftinatapetitioneablquevlloaggerisautfoßxapparatu dilplodûtur. Milites quinbsp;Jiri- in praefidio crant,acriorem oppugnationem veriti,colloquendi fibi poteßatem fieri pcnbsp;runt.Dum collo5uuntur,noftri milites neminc obfiftente oppidum ingreflî diripiunt.nbsp;id verb propter oppidi infirmitatem pcrfacile fuit. Aurelius oppido potitus, ex ducumnbsp;/enten tia,quibus léruari pofle non videbatur,excindi amp; incendi illud iubet.Quod fum*nbsp;ma celeritate perfectum eft,quippcinftigantc Iamefio,quôdlamefo fuo hoc oppidumnbsp;maxime incommodum efle feiebat.

N O s T R I DanvillerioprofediLuccmburgumirc contendunt. Poßridie nun-tiaturaliquam mûri partem oppidi Yucficollapfam efle: qua re audita iter ad cum lo' cum conuertunt. Aurelius amp;Guifiusflatimfoflîs dudis machinas promoueri iubent,nbsp;quod loco pcrincommodo fit. Collocantur très cannæ ô^vna notha quam vocat, pro- î®nbsp;ximè oppidi foflam,abfquepluteis,aggere amp; aliisquæ ad tegendos milites pertinent,nbsp;quibus feruandæ committebantur.Q^are fimulatque diluxit, noßri crebris ex oppidonbsp;glandibuspetitißationemdcfercrccoguntur.Hoßes plena luccjin cxcrcitus noßri o-culis oppido cgrcdiuntur,vt à ncminc prorfus Içdi pofl'cnnmachinis lora iniiciunt,quibus eas in fofl'as deturbaret. Vcrùm partim ob nimiam grauitatem,partim aliquot fclo-pis impediti^quibus ex noßri nonnulli paulo cæteris audaciores cminus illos petebant,nbsp;conata pcrficere nequcunt.Quare plaußra quibus vehebantur incendunr,vt machinçnbsp;ipficlapiçiacerent.ScxtofcrcdiequamflratæfucrantjCxtradæScdanummittunturjVtnbsp;«ouis plauflris imponercntur.Ncque verb ea rc noßri deterrentur, quinfoflàs amp;agge-res duccre ad alias machinas Arduennamverfus collocandas pcrgerent.Deiicituriuflû 40nbsp;mûri fpatium,non tarnen aditus tentatur.Oppugnatio deinde machinarum duodccimnbsp;ferc dies intermittitur, dum Sedano, Mufoncamp; aliis finitimis oppidisaliæmachina:nbsp;glandes conuehuntur.Quibusacccptis alia inflituitur oppugnatio,èrcgionefupcriorisnbsp;adlamefiiter.-quoperculfioppidaniadcolloquiumveniunt. Multis habitis fermoni-bus,Guifius(quiadhanc rem ab Aurelio mandata acccpcrat)faluis impedimentis abfnbsp;re,fcxfalconcllosamp;pulucris quantum ad fenas glandes mittendas fatis eflet, eucherenbsp;illis permittit. Hæc deditio percommodè ceflît, qubd pro militum, machinarum amp; tc-lorum numéro ablque permagno diferimine amp; hominum iaôtura oppugnari poflenbsp;miniifiè videbatur. Accedit qubd in media maiori ruina atquc ima fofla fubtcrrancumnbsp;erat propugnaculum, quod nulla rationeobßruipotcrat: vndc noßrorum magna in î®nbsp;oppugnatione cædcs fieri potuifl'ct: vt non fit dubium Deum illis mente ademifle. Oppido Ca:faris iuflti præcrant Nothus Sombrctus,Nuccllius Hannonius, qui ferentariisnbsp;præeratjFamafiuSjÆgidius Leuantius amp; alij ad duohominum millia.Quiimillic Aurelius caßra haberct,ad eum venir LongouaUanus,quc m Martinus Roflenus marefehaî-lus Gueldrienfis cum deeem Germanorum peditum millibus, amp; duobus ferc Cliuicn-fiura

C O MMBNT. L I B. .IX

fium millibus comitabatur, quipcrmcdiam Brabanciamitcrfcccranr, vrpoftca à nobis narrabitur.

Capto Yuefo prxficitur Sedanius,deinde Vitrianus prxtor Nantollius, Anto- Arlonii opfi-nij ducis Lotaringi legatus.Quibus conftitutis rebus Aurelius Lucemburgum ire per-git:Arlonemprimùmvenir,quodexiguum eft oppidum odopafluum ab ipfo Lueem burgomillia,cdi£o loco fttum,amp;: natura, fed non perinde arte munitum. Quum no-«nbsp;ftriappropinquarentjFrancifcusBorbonius Anguianuscum fuaequeftri turma amp;:a-liis comitibus præit,atquc oppidanis Aurelij verbis vt deditionemfaeiänt iubet. Oppi-dani Y uefi capti fama pcrtcrriti(quod munitiflimum totius prouineix oppidum, militenbsp;Sc re machinaria inftruiftiflimum habebatur)fe Sc oppidum dedunt. Sub oppido caftranbsp;noftri locant,Aurelius ipfum oppidum ingreditur. Ibi nonnulli prxdx cupiditate ad-duifti (tametli diripere quicquam prohibitum erat)dum aliquidquodrapiant perue-ftigant,oppidi partem incendunt,vt xgerrimc impedimenta inde abduci poftent, quinnbsp;flammis nonnihil periret.Incendio reftindto aliquod prxftdium relinquitur, ne hoftesnbsp;illooccupatonoftros commeatu prohibèrent, qui Stenxo Sc Mufone in caftra cora-portabatur.

A R L o N E exercitus Lucemburgum proficifcitur. Statim foftïs amp; aggeribus du-étis machinx promouentur adfuperioris oppidi partcm,quç ad dextram eft portx qua in oppidum à Gallia ingrelfus eft.Murus deiicitur,fcd no iufto acceftu, proptereaquodnbsp;magna eft amp; prxrupta foftarum altitudo,quxin viuo faxo excifx funr. Milites qui prx-fidiumillic habebant,quum numero ad tria millia eflènt, Sc quadringenti équités, tan-to tarnen terrore perculii funt,vt faluis impedimentis deditionem facerapt, ciuibus fuanbsp;libertas feruatur.Egreflîs militibus fecûda fere pomeridiana, Aurelius oppidum ingre-ditur.Restantaprudentiaadminiftrâtur,vtpoftvnius horx ipatiummercatorum ta- •nbsp;bernis apertis merces emendx proftarent,non minori quiete atque Lutetix aut Roto-magi.Ciuitati in fidem acceptx Aurelius comitem Mansfeldiû amp; Piguelinum cû Ger-manico peditatu prxftcit. Hi bonafide ab omni hoftium vife ilia feruaturos pollicen-tur:fed parumfteteruntpromiftis, vt infraànobis feribetur. Ad Mommedium Aurelius poftea iter facit, quod in fummo monte fitumvnum habet aditum. Aurelius oppi-danos obuerfis dutaxat machiwis adeo perterrefacit, vt illi totiam oppidis fiibaólis per-culfi,illiuspoteftatifccommittercnt:cuiprxfidiumquatum fatis efle vifum eft,impo- lt;lt;lt;«».nbsp;nitur.Ita ex toto Lucemburgêfi ducatu vnaTionvilla Cxfar reliquapotiebatur.Eft au-tem oppidum ad flumen Mofellam oóto palTum millibus infraMetas,quâTreuirorumnbsp;oppidum iter eft.

Avrelivs quum apud patrem Regem amp; fratrem Delphinum efle fummo-pcrccupcret,quödprxliumadPcrpinianum commiflumiri iperabat, illuc icrecipere noLuctmbnr decreuit.Ducem GuifiuminLucemburgenfi prouincia amp;Campania proregemrelin-quit,ipfc ad dimittendas copias Virodunum proficifcitur: Longouallanum cum Martino Roflenoamp;Germanico peditatu Lieftam contendere iubet, qui locus inter duas

40 regni oras fitus eft,vt illic ftatiuahabercnt,amp; vel Picardis vel Campanis,fiquid opus ef-fet,auxiliumftatim ferretur. Viroduni aliquot dies commoratus, vt exteris rebus pro-uiderer,vcredariis equis ad Regem Agathopolimvenit,eafpe vtPcrpinianu indccon-tenderet:fed Rex de exercitu reuocando confilium ceperar. Biduo quam ad Regem vcnit,nuntiatur amiiTum eife Lucemburgum, deditione à Mansfeldio amp; Piguelino le-uiifima de caufa fada.Hoc nuntio Rex accepte grauiter Sc in ipfum filium Sc in cos cx-canduit,quibus autoribus excrcitum dimiferat:fed ipfe fibi meo iudicio huius rci autornbsp;fuerat.Hoftes prxtcreaMommedium rcceperut:qux res turn Stenxi turn toto flumine Moû magno erat nobis incommode. Verum Guifius confeftim conuocatis ex ternnbsp;pore equitatus reliquiis (nam maxima pars dimifla erat) cum aliqua peditumpaftimnbsp;Jo Germanorum partim Gallorum multitudine Mommedium aggreditur, priufquamnbsp;hoftes quo eftentnumcro animaduertere poftent ; oppidum denuo capit, cui Petrumnbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;*

Landamprxficit,cuiusegrcgiapoftea fides cxtitit:vndc Rex nonparum plaçants eft. Guifius quum fiib die caftra diutius haberenequiret, milites in prxfidia deducit, Re-crocum Germanum cum iis quos babebat peditibus,in Pedemontanorum fines mittit.

D V M hxc adLucemburgum ôe^Perpinianum geruntur, Antonius dux Vindoci-

fidiis ex to ca prouincia equitum Sc peditunijdeinde etiam machinis aliquot coaclis ho-tuor oppidula,quæquumab hoftibus tencrcntur,nonparumtumipfi Ardrcç tuniBo-lonienfiagronocebant. Inter cxtera caftrum erat Montorianum loci natura munitif-limuin,in inontis exigui iugo fitum,quâin terram Oyanam,quae vocatur, ingrcflus eft: exquoquicqnid Ardrea egreditur,facile defpici poteft:altcrum eft Turnohanuminnbsp;ipfo Bolonieniis agri veftibulo fitum,qua Ardrea Santaudomarum iter eft:in eo caftronbsp;comesBuranus dominatum tenet,ac totius regionis firmiflimum omnivetuftatciudicanbsp;batur.HæcVindocinusfibiexpugnandaefl'cftatuit, Refrumentaria proipe(fta,A:foronbsp;vinario ad Doeram conftituto,Montorium primo contendit, quod ab hoftibus ftatimnbsp;defertum ipfos regionis incolas cxcindcreiubet:quodillimoleftiarum mcmores quasnbsp;illius caufa pcrtulerant,lubentiflime faciunt. Illinc Turnohanum vires fuas cóucrht,amp;:nbsp;machinis muros quinq; vel lex dierum fpatio labefadat.Oppidani quum propter oppi-di exiguitatem tantu oppugnationis impetum àfe fuftineri pofte diffiderent{nam quxnbsp;hodieoppugnandi ratio eft,e am anguftioraoppida ferre diutiusnequeunt)deditionemnbsp;faciunt,vt impedimetis faluis abire licerct.Hoc etiam caftrum funditus dirui iubet. Sednbsp;quoniamob murorum craftTitudinem,imprimis autem maxima: turris,rcs diuturnamnbsp;morampofccbat,cuniculoslUifodiftibet: deinde fubiedis aliquotpulueris tormenta-rij vafis Sc aditu cuniculorum obftrudo,muros in fublime puluere accenfo fuftulit, re-liquam partem à foftbribus iblo adxquari iubet.Erant alia magno numero vndique ca-ftella quæ holies T urnohani firmi täte freti renebant: qua: ftatim deditione fada excin-duntur.Vindocinustotamrcgioncmad Santaudomarum, Aream amp; Betunam incur-ftonibus vaftat,quum quidem hoftis maiorelicet hominum numero eius aduentfi nft-nimè fuftincret:tadem fuis in pra:ftdia dimiftis domum fe recipit. Ac parum fane abfuitnbsp;quincomitem Roxium necopinantem domi opprimerct : qui fubito lintriculumna-dus flumine tranfmilfo Santaudomarum fuga fe recepit.

P A V Lo ante oftendiRègem in animo habere fuos à Perpinianaobftdionereuo-care,quum Aurelius ad eum acceflit.Cuius obftdionis fumma breuiperftringere Übet, difceftùmquamprimumnarrcmus.Dclphinuscopi«fuas Aucnionecoegit,vbiAn 5®nbsp;nobaldus ei prçfto fucrat,cum odo Heluetiorum millibus,veteranorum peditum Gal-licx gentis fex millibus,quibus pra;erat Carolus Coft'æus Briflacus, Italorum ft'X milli-bus,cataphradis quadringcntis,fcrétariis mille fcxcenti?,quibus Termins pra:crat.Delnbsp;phinus ÂuenioncNemauftim amp;Narbonem Martium profleifeitur : illicMompelâriisnbsp;vires cum eo fuas coniungit,Narbonenfem legionc amp; Aquitanicæ nonnullam partem,nbsp;Germanorum peditû fex millia,Hcluctiorum deniq; qui proximo confcriptierant,ma-gnunumcrum:vtvniucrftHeluetijadquacuordecimmiIlia client. Ita totius exercitusnbsp;numerus fuit ad quadraginta fcrc peditum millia,cataphradorû duo,ferentariorû quatuor millia. Nat bone profedusad Locatamcaftra facitjindcSaulfas caftrum ad dcxranbsp;relinquit,miflis aliquot ex fuis, qui eos eruptionibus noftris negotiû faccrc prohiberet. 4®nbsp;Namadilludoblidendummorarinondecreuerat,quôdfc improuifo aduentu Perpi-nianum capturum clîè Iperabat. Verùm longe aliter accidit. Hominum quidem multi-tudo minime tantaillic crat,quæ ad tantum oppidum feruandum requiri viderctur:fednbsp;bellicusille totus apparatus machinarum,glandium amp; rcliquorum inftrumentorum,nbsp;quem Ca;far ad expeditionem Argcrianam congelTcrat,illic alfcruabatur.Itaquc ad nonbsp;ftrorumaduentumex cannisamp; colubrinis non minor glandium copia quam ex fclo-pis vndique cmittebatur.Quç res ftatim argumento fuit Mompefxttun dubiisamp;fallaci-bus nuntiis dcceptum hanc expeditionem fualiflc.Non obfcuris côicduris iudicari ponbsp;teiyioftcsfuiftcpra;monitos,quû Annobaldusampliusmenfis fpatio apud Pedemon-tanos cû cxercitu delediftet, iamq; inde fama vulgo ferebatur ircr Perpinianû inftitui: 50nbsp;id q, etiâ ex iplâ itin cris rationc,quû proficifei exercitus cœpitjfacilè potuit deprehendi.

Perpinianvm poftcaquaraventumeft,quibusexplorandiaccelî'usadpro-mouendas machinas cura commilî'a crat,ij fuo quifque loco mandatum curant diligé-tenfed locus tam glabro æquorc planus crat,folum autem adeo arenofum,vt neq; foftç ducineq; agger es excitari poftent, quorum vllus cfl'ctvfus.Nâôdtcrra venta ftatim difpelnbsp;lebatur

COMMENT. LIB. IX

îcbacur,tololia viminca quuin arena c6plcrcritur,qiic vfum præbere poâcnüjVt milites tuto pone confinèrent, facileiudicaripoteft. Accedit hue quod tamcrebra crant totonbsp;murorum ambitu caftella difpofita amp; impofîtæ machinæ, vt hyftriccm diccres iratumnbsp;tptum fetis horrefcentcm.Omnino duo erant itinera quibus auxilia in oppidum immitnbsp;ti poteraqmari vnum,alterum angufto quodam aditu,quo Arragonia tranfitus fere fin-gulisviriserat. Hasanguftias occupatum Termins cumferentariis equitibusmittitur:nbsp;fed fcro profedus no ante illuc peruenit quam fubfidium in oppidum intromiflum cC-fet.Quo fado hoftibus ftudium propugnandi oppidi acceflit, noftris potiundi ipcs de-ceffit.Oppidani aliquando è vallo confpicati noftras machinas ncgiigentius feruari,erii

10 ptionem iùis machinis freti,quæ ex loco fuperiore noftros arcerent,faciunt,noftros loco fubmouent, vt machinas noftras in foftas deturbare conarenturud quod faduros cos eftevaldefane verifimile erat. Sed BrillacustotiusGallici peditatus duófor, cui tarnen huius rei cura nequaquam demandata fuerat,pauciffimis comitatus,inerrais,prç-ter gutturale quod folum geftabat,quum ex infperato hue adueniftèqtanto eos impetunbsp;adoritur,vtcœptodefiftcre cogeret. Machinam in locum reduxit, vulnere tarnen adnbsp;guttur aut Collum accepto.

Rex interim Agathopoli comorabatur,in animo habens ipfein caftra proficifei, fi Cçfar ad fubfidium obfeffis ferendum cum excrcitu vcnirct, Tadern qutim fuosillicnbsp;coficijCsefarem nullum diferimen fubiturum eflepfpicerctjq, oppidum ablqs vllo prç-lo lio feruari poterat,Sampaulum amp; amiralium Brioniu ad Delphinum mittit,quibus negotium dat,vt quis ex tanumerofo excrcitu frudus fperari poftet explorarenr.Renun-tiant de capiendo oppido minus eft'e fpei q quo die exercitus illuc appuic?at,hoc efl'e renbsp;gionis ingcnium,vt inftante hycme(cuius initium proximum crat)primis imbribus nulnbsp;la ratione copiæ illinc auclli polfent, torren tes ingenti aquaru copia ex impendentibusnbsp;vndiq; montibus deferri,quæ in p lanitiem delapfæ obiedo mari reftagnarent, vt noftri x«nbsp;gemino tanqmariamp;:montibuscircunclufiteuerentur.Turndemu,quanuisfcro, remnbsp;no magna diligentia adminiftratam fuifte animaduertit: itaq; Delphino per nuntiu im-perat vt obfidione foluat.Exercitum illciuft'us ab oppido abducit,fedperinuitus amp;nionbsp;lcftefcrens,q,videret florentiflimum ilium nequicquam coadum fuifte. Sed culpa innbsp;30 illo nulla erat,quum in eos dunSixat coferri debcret,qui Regem vel ignoratione amp;im-peritiarerum,vclinuidia,ncaliuspræftantiusdaretconfilium,fcfcllerant.Duftaaboppinbsp;do dftccduntjHftpani multis cruptionibus eos adoriuntur.-verùm tanta diligentia amp;prunbsp;dentia profedionem fieri curaticrat,vt ab illis nihil incomodi acciperetur.Profedio ilia adco te mpeftiue inftituta eft,vt fi triduo adhuc illic exercitus cófediftet,quód de magna aquarum illuuione timcbatur,omnino futurum diet vt accideret.Ipfo cnim poftenbsp;I’odieócinfcquentibus tantaimbrium visexrintjVtqui extremum agmen claudcbancnbsp;turn équités tum pcdires,natando tranfirc cogercnrur,vbi nonulli eriam fubmerfi funr.nbsp;Hie fuit expeditionis tanto excrcitu fufeeptx exitus,qui fi in Italiam milfus fuiftêt, remnbsp;Mediolancnfem vehementer labefadaftet,quemadmodum ex euentis fubfequutis fa-4o eile coniedura fieri poteft. Verum Rex ab iis impulfus quidePerpiniano primo impetunbsp;expugnando confirmabant,detcriorem conditionem elegit. Equidem mihiita prorfusnbsp;'videtur,quanquam fieri fortafle poteft vtfallar.

Annobaldvs quumèPedemontanaditioncdecedcsPerpinîanùmcontcn-deret,illic Gulielmum Bellaium Langxum, Buterium, V aftzum Pinicrolæ præfedum, Klar.Bel.principemYuctotiumTaurinorum,amp;AlfuniumSauiliani prçfedum rclique-rat.Illi fuos quifq; turn équités fcrentarios turn pedites habcbant,Heluetiorum duo milnbsp;lia,aliquotdeniq; partim Gallos partimitalos pedites,quibus oppida modo ab hoftiumnbsp;vi ægrè defenderent,ne fubita incurfione occuparentur,fic vt tota regio hoftium libidinbsp;ni pateret. Hisde rebus Vaftiuscertiorpernuntios fadus, copias ad pontem Sturiimnbsp;colligit,qui locus maxima illicomoditatempræbebat,vr quo vellet loco vel ciipadana,nbsp;Vel tranfpadanam regionç inuaderet,q, fluminibus pro arbitratu vti ei licerct.Langcusnbsp;poftq hoc efte V aft ij cofilium refciuit,copcrit Conium,Queraflium amp;: Albarn infirmisnbsp;valde pratfidiis teneri,q. Vaftio non fiebat vcrifimile,LangsEum,cui adco dfent tenuesnbsp;copiæ,aliquid armis tentaturum.lllc tarnen tria ilia eodem tempore oppida aggredi co-»nbsp;ftituit:quam ad rem perficiendam aliquot pedites ex fuis oppidis abducitAlfunium Sa*

H

M A R T. B E L L A I I

X y 41, uiliaftiprxfcâumQi£craflîümîtiittit,amp;CcntaliumRiucnfemquibusmilitcsconume ro attribuit,non qui ad vim infcreftdam fatis cflènt,fcd qui rcpêtino ingrcflù oppidumnbsp;occuparcnt:alios Albam,alios dettiqï Coiiium mirtit.Qui ad hsec duo oppida mittebannbsp;tur,ab itinere abcrratuntjVt dies illos ante ortus deprehendcrct, quam eó peruenirenr.nbsp;rfnbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;fationc ciFeótum cft,vt q. Langæus certö fibi pollicebaturj irritum maneret. Alfu-

gm«» nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;niüs Siâ Centalius Sauiliano ptofedi/ummâ celeritate cum fcalis Qi^raflium vcniunr,

acceptis à Langxo ducis itincribusjà quibus ad locum pcrducercntur,vbi fcalas ad mu-tum applicari oporterec.Etquoniam exiguumillic caftrum cft, duz cannæ parata: fcr-liantur,quæ illuc,fiquid opus efletjducercntur.Ncq; tarnen illi tanta celeritate itcr con-ficere potuerunt,quin ante dilucefceret,quippe breuilfimis totius aeftatis nodibus.Vn-de fadum eft,vt quos in oppido coniilij participes babebant,ij Ic aperirc non auderent. Nihilo tarnen minus illi q,tantum laboremfruftra fumpfilTe nollcnt,ad eum locum per-üeniunt,quó à dücibus perducebantur:ac toto licet oppido clamorc ad arma cdito,oninbsp;niumqj ad Ria loca propugnanda cócuriü fado,fcalas applicant,vi capiunt, amp; primi Al-funiusamp; Centalius in fummum murumeuadunt. Oppido potiti machinas aduchi poft ulant:quibus acceptis caftrum oppugnare cœperunt,quô ie milites receperantPrimanbsp;ftatim dilplolione altera è machin is fubuertitur, fimul etia nuntium accipiunt Vaftiumnbsp;magna celeritate aducntare,vt oppido laborant! caftrum ingrefllis opë ferret.Hxc Lannbsp;gaeo,qui iam cum Hcluctiis amp; paucis aliis quos c prxfidiis abduxerat,ad Carinianum canbsp;ftrahabebat,nuntianda curant, machinarum alteram nulliiamvfui clTc, fibi de reditunbsp;cogifandum videri,oppido tarnen prius incefo amp; diruto,ne ab hofte occuparetur.Qupnbsp;nuntio accept® Langæus ftatim Vaflæum ad eos mittit,cum cataphradorum quinquanbsp;gintafupplemenEo,hortatur ne illinc difcedant, in caftro duos tantum farinæ faccosS^

• vnum equum efleipro hominum multitudine quam illic efle fciret, futurum eófirmaf, Vt poftero die vel fame périrent,vel ad colloquium venirent, quód ipfo matutino teni-pof e cibaria illos deficerent; Vaftium porro triduo ad opem ferendam non afRiturum,nbsp;fe in tempore illos certiores fadurum,amp;: facultatem præbiturum qua fe tutó Montlcui-fium vel Beniam incolumes reciperent. Poftridie milites ad colloquium veniunt, ar-fflati egrediuntur,compertümquc cft eos totum fefquidiei fpatium cibo caruific-Lan-gæus illic Centalium præficit, qui ftatim duo hominunftnillia è fiia ditione amp; aliis locis 5®nbsp;colligit,quos præfidio conftituit.

V A s T IV s vbi ifta per nuntios didicit,conatu defiftit, amp; paria alibi facere con-op- ftituir.ItaqucaponteSturioprofedus,VillanouamAftatiorum vires conuertit, quam fiäu occupât, propter loci infirmitatcm(quanuis Langçus diligenter omnibus rebus prolpexiflct)pcrnbsp;vim, paucis tarnen intcrfedis,occupat:Pirinum itidem, Cambianum amp; cxigua aliquotnbsp;atque infirma oppiduh. Langæus tametfi fibi non fatis efle virium animaduertcbat,vtnbsp;fc Uli opponeret, (quod fibi non amplius quinque peditum millia fuppctcrct,illumadnbsp;quindecimpeditummilliaamp;duomillia quingentos équités habere vidcbat)tamequunbsp;fciret illius confilium efle, vt tranfpadanis locis negledis,cxcrcitum flumen ad Carinianum traduceret,atque caftris ibi coUocatis toram planitiem quæ à montibus ad Pa- 4®nbsp;dumpertinet,nobisadimcrct,quóTaurinos, Pinierolamamp; quicquidin cifpadanarc-gione habebamus vexaret,prætcrcamagnis præfidiis Q^rfium, Aftam, Foflanum,nbsp;Albam amp; Conium firmarct,quó loca tranijjadana eadem dmicultatc afficeret, nos dc-niq; iis comoditatibus excluderct quas c Salulfiano marchionatu perdpiebamus: vt totnbsp;maiis obuiam iret,Carinianum cum copiolis fuis redit, ibi locum opcre munirc ccepit,nbsp;vt quod vi minus poterat,arte tueri pofletmam hoftem æquis conditionibus exciperc 'nbsp;per hominum paucitatemnequaquam illi licebat. Vaftius perfpelt;fta noftrorum cele-ritatc ad conatus fuos infringendos,ad ipfum flumen è regione munitionum caftra facit. Porro quum menie lulio aquarum minima eflctaltimdojflumen vado tranfiritumnbsp;fiipra turn infra Carinianum facili negotio poterat. Qiubus rebus fiebat, vt totos quin- pnbsp;•nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;decim dies duobus exercitibus oppofitis creberrima prælia committercntur,noftri no-

ftu amp; interdiu in armis elle cogcrentur, quo hoftem tranfitu prohibèrent, vt per vices duntaxat quietemfelfis capcrc liccret.Langæus quum fuos tantis moleftiis perferendisnbsp;procedente tempore impares fore animo cerneret,lc quidemmagnisamp;diuturnisla-boribusbellicis,quosfupcrioribusannis exandaueraefradummembris captum efle,

vt

C O M M E NT T. L I B; I X. nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;_nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;3^5

Vt ingcnio duntaxat iam öc fermonc valcret,rationein iniit qua kalos pedites äd Cex fere millia, amp; équités aliquot ex hoftis exercitu ad fe alliceret,quo fuas copias auxit, ho-ftem debilitauit. Hacrcperculfus Vaftius,detraiiciedoexercitu cogitationcm abiicit, vcritus ne poftquam flumen tranfiiflet, perfugæ illi reliquos ad defedionem folicita-, rent,iieque copias imminuerent. Itaque Viliam Stelloniamverftisferccipit,vt Qi^r-fio appropinquaret.

L A N G Æ I amp; ducum magna ex parte fententia erat, vt exercitus Padum ad per-fequcndum hoftem tranfiret,vt quæ tum in illius caftris tum aliis locis conlilia occulta habebat,reperficcret. Sedplerique nefcioqua cauia permoti(namdnmdeearedeli-lo beraretur,coniiliumhocfibi probari aperte oft:cndcrant,amp;cx eorum fententia cumnbsp;Heluetiis egerat,qui illispræfentibus fe flumen traniituros confirmauerant)fententiamnbsp;mutant,amp; rationem inueniunt, qua Heluetij concitati tumultuarcntur : vt quum pro-gredi exercitus deberet, illi couerfls militaribus fignis reóta Pinierolam, qua reditus eftnbsp;in Galliam,proficifcerentur. Huius rei non obfeura fufpicio in Sanjulianum illorum imnbsp;peratorem cadebat,ncque meo quidem iudicio,immeritó.Buterius Pinierolam fe vnanbsp;cumillisrccipit.Langxushac tarn inopinatadefl;itutioncperculfus,quodfaceret aliudnbsp;nonhabuit,quàmvtcumreliquisquoshabebat,feàbaiulis cathedra fedentem referrinbsp;iuberet.Italos quos Vaftio ademerat,Gazellas amp; Siria dimittitdiæc funt inter Taurinosnbsp;amp; Vulpianumexigtiaoppida. Vafl:iusdefubitanoftrorum profeótione certior faftus,nbsp;10 aliquot ex fuis mittit,qui Padum tranfirent. Hi quum in caftro Çariniancnii centurio-nem quendam è GalliaNarbonenli cum quinquaginta militibus efle comperiflent, eunbsp;Vaftij verbis deditionem facere iubent : quem,fl cundarentur dum ma^hinæ illuc ad-uelierentur, iulTurum omnes fuipendi affirmabant. Centurio cum fuis perterrefaftus ,nbsp;nullamorainterpofitadeditionemfacit. QuarcLangæus Taurinis feptem illincpaf-fuum millibus intclleda,veritus neVaftius cum copiis {ubfcquutus,munitionum opus, ‘nbsp;quod ipfe inchoauerat,pcrflccret,confcfl;im Martinum Bellaiumfratrcm Taurino- ,nbsp;rum præfeétum mittit.Huic mandat vt cum fliis co profedus videret quemadmodumnbsp;omnia gefta fuiflent,quinam oppidum Sc caftrum tenerenr, vt ex iis qua; poftea fignifl-caret,feipfum illuc defcrri,amp;: machinas conuehi iuberet. Martinus vt omnia recte atq;

30 ordinegercrer,oppido egrefl'ys, centurionem Marvillanum amp; comitem Maximum AntoniumSueflanum legatos cum equitibus fere quinquaginta præmittir, qui locumnbsp;inter Carinianum amp;: Padum flumen occuparcnt,cxploraréntquc num Vaftius flumennbsp;denuo tranfirecogitaret. Illic quum perueniflent, Maximus Antonius coliegam innbsp;fpecularelinquit,ipfe per tubicinem ad colloquium aliqueme caftro cuocat.Qt^ renbsp;concelTaprxfedusdataamp;accepta fide egreditur, qui Maximo Antonio noms crat,vtnbsp;qui cius duCtu aliquando militauerat. Ei oftendit quam magnæ copiæ aduentarent,nbsp;quanta machinarum multi tudo aduehcretur,ie præmiiïbs efle, vtlocum tantifper cin-gcrentdumexercitus accedercnfipaululum modo cunólarcturquin deditionemfa-Gerer,fibi iam minime integrum fore, ilium mortis pcriculo eximere:qua derc, pro eonbsp;4o ac ilium diligebat,plurimiquefa,ciebat,moncrcvoluiiret. Negotium ita agitaturvtillenbsp;eaftrum ei in mantis traderct. Cæiàriani milites Querfium incolumes dcductitur,præ-fidium firmiflimum,ncquiddetrimentideinceps accipcretur,imponit! Rex audito Canbsp;rinianum à Cæfarianis captum cfle,Langæo per veredarium mandat, vt cæteris omnibus omiflis in vnam hanc curam incumbcrer,quo illud recipcretur. Nuntius vti adue-nitnoftros eo iampotiri comperit:qua ex re magna Regifatisfaétio accidit.

Havd multopoft Vaftius Padum rurfus adCrefeentium tranfit,amp; Chiuafum obfidetjcuipræcratHieronymus Biraguius. Poftquam impetubis fitifto repulfus ciTet,nbsp;Cazalum cu exercitu fe recipit. Per id tempus Cæfar Neapolitanus iter Vulpiano Tau-rinos tutum reddere cogitat. Gazcllas capere inftituit: quod eo fibifacilius fore arbitra-jo tur,quöd illicitali duntaxaterant, quosLangæus è Cælariano exercitu abduxerät : eosnbsp;porro facile fibi conciliaturum fe fpcrabat. Langarus rc intelleóla equitem Villaganio-nem propereilluc mittit, quifummam imperij obtineret ; verebatur cnim,dum nemonbsp;vnuspræeflet,nequid inter duces controuerfiæ nafeeretur. Cæfar ad cos oppugnan-dos venit,fed tantanoftrorum virtutc excipitur, vt amiffis fereoóloginta viris fcalliqucnbsp;tanquam pignori reliótis ie turpitcr rccipere cogeretur.

' . nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;H 1

M A R. B E L L A ï I

V A s TI o Cazalum reucrfojLangæus animaduertit oppidutn Bargas, qüod itcf Pinicrola Rauelum amp;c Saliilîas claudit,magnuni toti planitici nocumétum afterrc, pro-pcerca quod noftris oppidis interieâum cit,Vaftium vcro non facile fubfidio illi venironbsp;poire.QuamobremBLitcrio mandat, vt Pinicrola profeâ:us,ne Heluetij dcfîdcs inancnbsp;rcntjBargas obfideret. Ad banc rem confîcicndam quicquid militum liabebat, ad eumnbsp;mittitjpancis cxccptis,quosadTaurinorum oppidum cuftodicndum retinct.Iilcaccc-*nbsp;pto ftatim mâdato fex cannis Pinicrola cduftis profe(âus,Bargas venir. Cœnobium ca-îlro proximum ab Hifpanis munitum elfe repcrit,q, expugnarc prius oportcbat, quàmnbsp;ad caftrum veniretur, Quare pcrfpedtaButerius machinasfumma cclcritatcpromo-uet amp;muros quatitjVt vigintiquatuor horarum fpatio aditu patcfaélo,milites Galli cumnbsp;aliquotequitibus,qui pedites pugriabant,viirrumpcrenti quicirciter trcccntos homines illic interficiunt.Poftea caftrum adoriri cœpit(eft autc arx quadrata)infcriora muninbsp;menta occupât. Ruina facia hoftes colloqui vclle ic dicunt.Tandc multis habitis fermonbsp;ni bus pacifcuntur,nih Vaftius aut alius cius iuflu intra fcx dies tanto cxcrcitu venirctjVtnbsp;obfidionem tollere pofl'ctjincolumcs inde abituros: qua de rc obfidibus datis cauent.nbsp;VaftiushanccHcpadirationcccrtiorfaduSjCxterisomnibus pofthabitis magnis illuenbsp;itincribuscontendit.Q^umPadumiam copias traduxiflet, neque procul Villafrancanbsp;eflctjButcrius quod fe tanto excrcitui imparcm elfe fatis feiret, redditis obhdibus Btc-queraflb fc Pinicrolamrccipit. Vaftius impolito propere prçfidio,veritus nedumabeC-fet,aliquot è fuis oppidis occuparentur(ncquc cnim nefeius crat multaclanculum vbi- **nbsp;que tentari)Q]^erhum redire maturat.Ncquc tarnen tanta vti feftinatione potuit, quinnbsp;Langæus arte amp; dolo caftrum Montaltium amp; tria alia Môfcrratcnhs ditionis oppidulanbsp;adimeret:quæ rccipcre ille nonnifî ægerrimè potcratjquod hyeme proxima machinasnbsp;•illuc aducherc minime facile cfIèt.Langzus quum Bargas in Regis manus non veniHenbsp;doIerctjValTxo qui Pinierolæ præcrat, imperat vt Paulum Monnetum loci pratfeótumnbsp;ad fe alliccret: (cuius rei perficiendæ rationcm ipfc oftcndit)deinde aliquot milites quinbsp;proxime c Gallia vénérant,ciim quatuor cannis aflumptis reôtà ilIuc contcndcrcnt.Illcnbsp;quod iubebatur celcrrimè perheere aggrcdituncrat enim ad res magnas amp;:cum perieunbsp;lo coiunôtas fufeipiendas valde impiger.Poftquam eo venir,collocatis machinis,quumnbsp;nulli adeflent tormétarij magiftri neq; duétores,cùm cæ^ri comités manumrei admo- 3*^nbsp;uentjtum in primis Picardus quidam nobilis Manlij frater,qui ad hanc rem natura effi-ôtus videbatur.Horum diligentia turris murus dciicitur,fed non iufta ruina:vcrùm locinbsp;præfeétus ex ea rc colloquij ipecie naâ:us,caftrû Vaflæo t,^dit,ac in Regis partes tranfit.

Kex Amalal OsTKNsvM cft antcaquibus cx copüs conftabatcxcrcitus qucmRexad Per-«/«fzicomfw pinianumhabucrat,quiscriâfrult;Stus ex tanta cxpeditionercdicrit.HuncRcxne inutile relinqucrct,fed quadam illius parte idoncum anni repus fupercratvteretur,Annobalnbsp;mitlit dum in Pedemôtanorum fines proficifciiubctjCui Rccroquianos pedites Germanos,nbsp;veteranos Gallos,Italos,fcrentarios omnes,amp; quadringêtos grauis armaturç milites at-tribuit,hac fpc dult;ftus,vt tara cxcrcitus acceilîonc (Vaftianis viribus quia ftipendiû nonnbsp;numcrabatur,valdc accifis)aliquidmagni perfici pofTct.Annobaldus cum co cxcrcitu 4®nbsp;Brigantium venit,copias partim Pinicrola partim Sufis tranfmiflas Carinianum mittit,nbsp;propterea q, Vaftius Carmaniolæ confederat, quod oppidum tras Padum duo pafluumnbsp;millia aduerfo flumine abeft:ipfcTaurinos,vt cofilia cum Langço conferrct,proficifci-tur.Langxus cia naues parandas ad Padum flumen curauerat,q’uibus quû nofter cxcrcinbsp;tus Cariniani cflet,neq; Vaftio côftaret q in partem progrefluri eflemus,pedites amp; ma-chinçfccûdo flumine dcportarcntur-.prçtcreaLudouicûBiraguiuVorlingiiuflcrat panes coquendos curarc,quibus noftri dccédies alcrentur.Quç omnia co pertincbant,vtnbsp;Cafalû amp;: alia oppidain quibus côfiliorum fuorû cofeios habebat,opprimcrcntur.Quipnbsp;pc noftri illuc diurnaamp;: notturna nauigationc dcuchi poterat, quo Vaftio, quatûcunqînbsp;feftinaret,vix quartis caftris accederc liccbat.Sed extiterût maleuoli, qui hominis indu î®nbsp;ftrix inuidêtes Annobaldum ab hac fentétia,.à qua no alienû fc prxftabat,dcduxcrunt.

L A N G Æ vs vbife oleum amp; opera perdidiflè cópcrit,aliam tarnen rei bene ge-dendæ occafionê aftert.Erat ei quida apud V aftium ncccflàrius,à quo nuntium accepc-pcrat,fi noftri Padum noótu tranfirêt,finc dubio fore, vt in Cxfarianos in ipfo trafitu ad Villam StcloniamcidcrentjVnde nulla rationc euadcre pofTentjmodoprçraiftîs circitcrnbsp;qua-

C O M M E N T. L Î B. 1 X. nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;^6^

quadringentis equitibus inter Carmaniolam amp; Viliam Stelloniam,cxercitus illi aduer-liis inter Viliam StcUoniam Querlium occurreret : Vaftius enim veritus ne cingere-tur,noâuQucriium fcrecipere decreuerat. Deniquequi Lagæo nuntiari iuflerat, fe itineris dueem fore pollicebatur. Hac de re ad confilium refertur, placet aggredi, con-ftituntur qui primum agmen duccrent, amp; qui poftremum clauderent. Sed noÂis in-teruentunefcioquæcaufiiincideritcurexercitus nufquamiret. Tantum Francifeusnbsp;Bernardinus Vicomercatus cumducentis equitibus ferentariis exploratum mittitur,nbsp;qui rem ita habere comperit,vtnarratumfuerat,imb expoftremo eorum agmineipo-lia multa impedimenta abduxiuNon dubium erat quin res fceliciter euenilTet, quumnbsp;in hoftium excrcitu tria duntaxat eflent Germanorum peditum millia, amp; Hifpani millean quibus omnia auxilia externa pofita erant. Qmbus pulfis amp;: cæfis facile erat dein-ceps vlterius progredi,quumV aftio tantum Italicæ vires abique vllis Germanis,quos innbsp;ipfa fronte collocaretjfuperefTent. Langæus tandem quum negligi videretquæ multanbsp;cura amp;:magnisfumptibusparauerat(multos enim viros magno pretiofibi conciliaue-rat,amp;: multa ad tantas res necefl'aria magna pecuniarum fumma confecerat) profpexitnbsp;fe aliis in rebus non minor! contemptui habitum iri.His caufis adduólus amp; corporis va-letudinc affeä:us,vtqui diuturnis laboribus in paralyfim incidfifet, venia à Rege impe-trataTaurinispcnfili vehiculo fedens proficifeitur, eo confilio vt ad Regem venirer,nbsp;eui ante obitum cupicbat multa quæ in rem illiuseircnt,aperire,quænullialt6ri com-mittenda cenfebatjUe iis obefl'etqui fibifidemhabuerant. Verfimiter tantumpermornbsp;bumilliconficercnonlicuit.EtenimnonoIanuarijmcnfisdie,anno I y 4 x adSan-laforinum in Tararo monte moritur,magnum bonis omnibus eruditis viris fui defi-derium relinqucns.

Amiralivs Annobaldus quum à tantis rebus pcrficiendis aberraflet, Car-,.» maniolxjvnde hoftis difccfl'erar,cafl;ra facit. Illic ab Alfunio amp; Corfio Sauiliano nuntiunbsp;accipit,Conijtantameflehominumpauciratem,vt ficeleritcr progredi vellet, quo il-lam,priufquam fubfidiumfubmitteretur,cingerct,primoipfoaduentu potiturumeflenbsp;minime dubitarentmeque enim fatis magnam intus eiîè hominum multitudinem,quçnbsp;veivnumimpetumfuftineret. Hacreintelleótacum quatuorcannis proficifcitur,reli-lt;fto Martino Bellaio Taurino^im prxfeófo,cuius fidei omnia cilpadana comittit, pro-ptcreaquod hoftis cum excrcituad pontem Sturium confederat. Poftero die Bellaiusnbsp;fit certior cohortes Recroquianas Riuolas venifte,quibus vt Padum tranfirent,ad pontem T aurin enfem veniendu^ eraqquod Carinianenfis amp;Moncalerienfis confraifti effent. Quamobrem locum amp;: cibaria ad cos excipiendos parariiubet, eo confilio vt eorum opera aliquid obiter facereaggrederetur. lam verb trans Padum tria ab oppidonbsp;paftuum millia fita erant in iugo Monferrarenfi aliquot oppidula, Turris Samboniana,nbsp;Caftellioamp;SarraphacfiquçTaurinenfibusmaximo eratincommodo,proptereaquódnbsp;inde,vclut è fpecula,quicquid oppido egrediebatur,facile coipici poterat: vt Cazalum,nbsp;Burgonem amp; adalialoca,cx quibus cum rcliquum commeatum,tum verb vinum ma-¦40 gnacopia accipiebamus,noftri adduccre nequirent,quin hoftibus eflent confpicui.nbsp;Hæc oppida quum antea tentaifet occupare, fpe deceptus fucrat, nonnullbfque ex fuisnbsp;amifcratjinprimjsMalicorniusCœnomancnfis peditum tribunus, fclopo idus dimi-dia corporis parte mutilatus fuerat.Quibus caufis adduâ;us,hçc loca vi expugnare Gernbsp;manorumvirtutefretusdccreuit. Quatuor cannas cum inftrumentis apparari iubet,nbsp;boues ex oppido ad illasvchendasaccipit: Germanos prima luce ex oppido proficifeinbsp;iubet,atquevnàcumeis partem quandam equeftris turmx Annobaldianæ, turmamnbsp;infupcr Langæi fratris(istumiterinGaIliam faciebatjinquoeumobiilfefupra often-dimus)deindc fuam,trcs denique peditum Gallorum cohortes exprxfidio Taurinen-fi.VbiSamboniumventumeft,conftituuntur machina;, quibus ftatimfitin muro adi-Jö tus:quo German! irruptionc vifaóta,omnes intcrficiunt.Solus centurio viuus ferùatusnbsp;fufpenditur,qubd nimia fui præfidentia bombardarum impctum tarn infirmo loco fu-ftinuiiTet.IndeCaftellioncmprogrcditur, quod oppidum exiguum in fummo montisnbsp;iugo fitum bombardis pcti non poteft, nifi ex oppolito monte,in quern tormenta fub-uehi abfque machinamentis amp;: induftria authumano roborc non polTunt : nam equisnbsp;quidemomnino eftinuius. German!Samboniana prædatanquam vifccratione qua-

H 3

^66 nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;M A R T. B E L L A I I

X f 4 I. dam inuitan,manumrei tarn difficiliadmoucnt co conatuamp;; viribus, vtJuas cannas eö fubduccrenrnonminori facilitate quàmfifalconcllifuifl'ent.Hoftes intus crantnume-ro quadringcnti egregieinftrud:i:qui tarnenSambonianaftrage pertcrriti, prætcrca tänbsp;numerofum è Gallia cxcrcitumprêter omnem Ipem confpicati, tanto metu afficiiitur,nbsp;vt nulla tormentaria oppugnationcexpeólata impedimentis faluis deditionem fiicerét.nbsp;Egrediuntur illinc quadringcnti milites armis,vultu amp;: corporis habitu totius Italia? prç-ftantiil'imi. Sivirosîèpræberc animum induxifl'cnt,iscratoppidi fitus,vt oppugnationbsp;laudis amp; honoris materiem habitura fuilfe vidcretur.Sarraphaellani non expcctato nonbsp;ftrorum aduentu,fuos obuiam mittunt,qui fe dedcre imperata faccrc velle diccrent:nbsp;quorum excmplum alij in quatuor oppidulis fequuntur. Hxc omnia folo adæquantur i»nbsp;præter Caftillionem,cui phdium(quôd defend! polie vidcbatur)ad cuftodiendum trannbsp;iitum imponitur.His confedis rebus Bellaius GermanosMoncaleriumfccundum ill osnbsp;montes ad Amiralium mittit,qui poftridic ad cum vcniunt,quum quidem Conium irenbsp;cotcndcret. Amiralius Conium cum toto excrcitu quum veniflet,machinas ad eumlonbsp;cum obuertit quern minime firmum audierat, fed verba libi data cfl'c compcrit, quodnbsp;is locus aggcre oppofito munitus clTct. itaque muro deicóto noftri quum irr tipcrc co-narcntur,ac in fummum vallum euallfl'ent,aggcrcm confpiciunt ftrenuis militibus pronbsp;pugnantibus refertum,vbiadhoræ fpatium præliati fcreciperc tandé coguntur. Multinbsp;ex noftris viri fortes cadunt,in quibus centurio Brocotus Normanus CÛ legato amp; figni-fero,comes Gulielmus Biendrahus Monferratenfis cum legato, legatus amp; lignifer Sara zonbsp;petri Corfici,ipfe lapidti idibus grauitcr faucius,Sanftefius centurionis Cauaguij figni-fer,amp; alij multi gui ordincs duccbant,vuInerantur.Ea qua: infcquuta eft node ducentinbsp;équités amp; odingenti fere pedites à Vaftio mifli,oppidum aducrla parte quam oppugnanbsp;#io fada eratjingrediuntur.Poftquam diluxit,amiralius fubfidiu oppidanis milium ellenbsp;certior fadus,quum tormentaria tela deficerc intclligeret,cxcrcitum abduccre dccrc-uit.MuItorum ea eft fentcntia,li odo cannas cum iufto apparatu duxifle t,vt duobus Û-mullocis muros concuteret,atque adeo vires oppidanoru cxiguas diftinerct, valdc vc-rilimile clle vel vinoftros illuc irrupturos, vel hoftes deditione in eius poteftatem ven-.nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;turos fuiire,quöd non tanto client numero, vt vbique fimul propugnarent. Verum non

eafuit numinis voluntas. Dum illinc difccdunt, comes ^^aximus Antonius amp;: Marvil- jo lanus Bella!j Icgati amp; Theodus Bedanius Albanus ducentos équités Cæfarianos ad Branbsp;fum c regioneQueralEj obuios habent,quos adorti praelio fuperant, amp; magnam partenbsp;capiunt.Hoc memorabile ilia expeditione geftum eft.

Annobaldvs quu fehyeme propinquaa bello gerendo prohibcri animad-uertcret,inRegiumdominaru redadis aliquotoppidulis, Villanoua Aftanorum, Piri-no, Cambianoamp;RipaQueraflia, quæhoftcsipli defcruerant,cxcrcitumdimittit,Bu-tcrioproregc,duabeiret,apud Pedemontanos rcIiél:o,Taurinis Martino BellaioYue-A b Um ’^°*^élîprincipc,Pinicrola:ValIæo,Chiualiamp;VorlingiLudouicoBiraguio,SauilianiTer inai^iLran- mio,reliquo excrcitu domudimillb,præter duo Heluctioru milliaquibus Sanjulianusnbsp;ƒ/» 'mUc præerat.Recroquiu cufuoGcrmanico peditatuin Galliareuertiiubet, quos Rex qui- 40nbsp;/.fncZiMtwr.nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;vidcretur collocaret.Ipfe vt ad Rege rcdirct, circiter Cal. Ian. proficilcitur, amp;

monte Cenifo iteringreditur. Noualælamvbiveniiret,moneturgraucprocellamtoto monte grallarimeq; tarnen vlla oratione fledi potcft,quin co die tranfirc conarctur,te-peftatis fæuitia fupcriore fe fore fperans,idq; contra omnium marronu qui appellanturnbsp;fententiâ: qui montiû tempcftatcs,vtnautæ maritimas præfentiuntamp;: callent.Quu median! montis parte côfcendill'ent,intcr Ferreria xcnodochij planitiê,tata tepeftatis vcnbsp;hementia defæuirc cœpit,vt comités magna ex parte in fummû diferimê vcnircntjqua-tüuis peritis ducibus vterentur. Multi niuibus obrutipereunt, inter cæteros Carrugiusnbsp;quidâ iuucnis illuftriloco natus:alij oculis orbantur,alij pedibus mutilantur,maxima renbsp;liquoru pars nunqua poftca firma fuit valctudinc.CopIures cria milites partim Germa- y#nbsp;ni,partim alij,qj arbitrarentur talem ac tantû virû nonnili certillîmè cxplorataloci natunbsp;ra tam pcriculofum iter fufcipcrc velle,illû fcquuti à via aberrarunt. Iplc quidem vbiadnbsp;planitiem perucniftct,adco attonitus cû fuis ducibus hæfit,vt ablq;quorûdam ope qui ènbsp;diucrforiisqadlummaplanitiemlùntjCgrclîi illifubuenerunt, minime lit dubiûcundénbsp;iUius cum cæteris exitum futurum fuifle.Malgironius, qui loci ingenium pcrfpcdû ha-bebat.

C o M M E N T. L Î B. I X.

bebat, ac tcmpcftatcm immincnrem profpiciebat in xcnodochiolo, quod ad morris radices fitum cft,in pofterumdiem fubftiterat:quó nonnullos nobiles gclu fcmianimcsnbsp;iliac iter facientes receperat,qui hac rationc fcruati funt.Huius tanti periculi caufa eftnbsp;in co loco duo vtrinq; altiflimi montes impedent,qui anguftum va’de interiedum tfannbsp;iitum cfficiunt.Quum in his motibus tempcftas cooritur,moles niuium vifuntur, quasnbsp;vcntus précipites deturbat,qua: vbi colligi incipiunt, ex fummo iugo exiguam quandanbsp;præbentlpecicm:verùm antcquam adipfas fauces deuoluantur, inftarmontis vaftail-ia magnitudine quicquid in ipfo aditu occurrit eucrtunt. Quin ipfam quoqj fubieétamnbsp;planiticm atq; adco itinera contegunt,vt duces ipii viam teuere nequeant,ac fuos cominbsp;Xo tes in lacunas niuib.refertas précipites agant. Amiralius vbi ex tanto tafu euafillet,atqjnbsp;ad motis radices pcruenifl'cr,cquis vercdarijs iter perficcrc ftatuit,quodnuntium àRe-ge acccpcratjVt Caftelloraldi ilium conueniret.

Rex cxercituàPcrpinianenfioblidioncreuocato,quumAgathopolidifcederct, pcrnuntium ccrtiorfitRupellanostumultuatosclTejVimq} falinarijveftigalisredcm-ptoribus intulifle.Qi^mobrcmquum illinc Caftelloraldumacdeinceps Lutetiam co-tenderer, ftatuit ex itinere fupplicium de illis fumere : Ludouicum Germanici pcditarns tribunum, cui Mansfeldus antea préfuerat ( nam is domum reuertcrat ) le comitarinbsp;iubet.RupclIam pofteaquam peruenit, dues vniuerli, quod mcrito vercrentur nc pronbsp;atrocitate débitas pœnas lucrent,omnem lapidem mouere cccperunt, vt libi ilium pla-ÎO carcnt,ac in eins fîdcm atqj clientelam rurfus acciperentur. Cal. Ian. in horto édium innbsp;quib.Rex erat,conueniunt, vt publico ciuitatis nomine codonari fibi rebellionis crimenbsp;pcterent,quo{cmultisrationib.obftrinxerant,dumparendifîdemamp;i)ÿ:egritatem,quanbsp;ftibditi erga fupremum fuum principem obligantur,violarant.lbi Rege jp tribunali fe-dentejRupcllani cum infularum finitimarum ciuib.capitibus apertis, manibus palfisjla*nbsp;- crymabundijfuppliciter P^egiam dementia implorare cccperunt, oratore vfi viro quo-

da,qui illarum infularu aduocatus diccbatur,qui huiufmodi verba fecit. nbsp;nbsp;O die inau- K:fpeiUnDrii

lpicatum,Rexpotcntiirime,amp;infempitcrnam pofteritatis memoria deteftandum,qufi »ratontadKt Itos obfcquentillimi aliquando amp; addiótiflimi tué maieftatis fubditi Rupellani amp; infu-'^*”’nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;*

lani eo amentié atq; infanié vcnimus,vt lenitatis atq; benignitatis tué incóparabilis,in-50 numcrabiliumq; in nos bendiciorum obliti, tafœdum amp; immane crimen admifimus, vt officij amp; fidci ardtilfima obligationcm, qua tibi cum ration!b.illis turn omni iurc diuinbsp;no atq; humano dcuinóti fumus,non agnofeeremus. ComilTumidànobis cft,Rex optinbsp;me,cuius caufa ira tuagrauilSmè in nos c5citauerimus,amp; ab omni apud te gratia noftranbsp;culpa cxciderimus. Q^mquidem eo atrociorcm elTc cofitemur, quo tua erga nos hu-nianitas amp;indulgcntia magis nota explorataq; eft, Iraq; q? miferiifti fuppliccsad tuosnbsp;pcdeSjpieftijlibi veniam dari obfccrat, li eos ÔC fcelcris grauitarcm lpclt;ftes,omnino in—nbsp;digni funt quib.ignolcasfiin qux tuç clemcntiç ac lenitatis magnitudo fit attendas(que-admodum pfalmographusrcxille Dauidimmenla Domini mifericordia le nitipdica-bat)bona nos etiam fpes habet Rex maxime,fore vt eorum vocem quos habes rcos connbsp;40 firentes,quiq;folij maicftatistuéfubfcllium procumbentcsdcofculantur,cxaudias:quinbsp;pedib.tuis aduoluti,cum fumma animi égritudine amp; lacrymis, ob culpa in te comiftamnbsp;id orant atq; obfccrant,nc illud maleficium in q, incidimus,cuiusq;caulà publico mceronbsp;rc vocifcramur,tuamqj;Jîdcm amp;opem imploramus,refpicias:potius innatam mifericornbsp;diam amp; clcmentiam tuam prç oeulis habeas.nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;Ibi tu orator in genua demiflus,vocc

trcmula,lu(ftuola amp; flebili mifericordia aliquo temporis Ipatio inclamans,quafi oratio-nem haberc,qua inchoaucrat,pgeret, ait: Infauftus atq; atcr ille dies nobis accidit, Rex clcmcntilfime,quum id à nobis patratum eft,cuius caufa te merito infenfum habcmus,nbsp;tuo in nos amorc amp; ftudio indignos nos pftitimus,cam deniq; famam amp;noftre fidei in-tegritatisq; laudem obfeurauimus, qua fiiperiorib. fcculis tu apud te turn apud majoresnbsp;ya tuos comendabamur,vt nunc leuitatis amp;pfidix tori or bifpelt;ftaculum pbcamus.Quamnbsp;tarnen ô Rex,nobis remittifupplices prccamur.Ibi vniuerfus populus denuo mifericornbsp;diam fublatoclamore implorare cœpit, quoad gemebunda vox cum omnib. quiafta-batjtfi Regi ipfi ex oeulis lacrymas exprimerct.Qui interieólo aliquo fpatio lie loquitur,

E Q_y IDEM hue non veni vt doceam quantum dolorem ex eo nuntio ccpcrim, nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;’’*•

quum ad me pcriatum eft,quo tempore ipfe Silibcri de tuendo amplificandoq; honore

H 4

«

3^8 nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;MART. BELL All

J nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;noftroamp;rcgnifalurepropugnand.alaborabamus,vosnefaria,mhancrebcllione5quain

' nuncagnofcitis,fccifle:fedvtvobisôcharinîmiciucs(ficenimvoscompcllarcnondu-bitabojpoftquam commifluni fcelus conHtcmini)oftcndam facinoris quod à vobis de-lignatum cft^quum (vt ipfi loquimini)quod Libditi crga principem officium fit,obliti c-ffisjcam effe immanitatcm amp; vindicandi heceffitatCj vt nihil fupra, fiquis qua: hinc con fequuntur diligenter attendat.Etcnimomnis regia potcftasomnifquc ciuitas rede in-ftitutaduabus tantum rebus conftat,vtmodcratum fit corum qui præfunt imperium,nbsp;ciuium atque corum qui parent,in obfequendo fides amp; integritas cluceat. Quorumnbsp;fialterum defit, perindc eft atqucquum in hominis vita animanbsp;nbsp;nbsp;corpus feiunguntur:

quæ vita in animi impcrio,corporis fcruitio obfequioque confiftit.Dcum oro,vt quod lo mihi in Vos imperium dedit,eiqucacccptumfero,illud modo ratione adrainiftrarcnbsp;largiatur,cuiusmihirationcmolimrcddcndam feio. Porto quanquam imperij alteranbsp;pats eft de vitiis amp; fceleribus pœnàs coftitutas fumere:qua in re exempla th prifea turnnbsp;noua mihi non défunt, quæ imitari queam,vt ius meum fumma feucritate amp; acerbitatenbsp;cxcqiiar (id quod fæpe ad populi infolentiam compefeendam ncceiTe fuit facere ) tamenbsp;non minus deccre principem arbitror,(præfertim qui ita femper vitam inftituit,vt cle-mentiam incxorabiliamp;rigidæfeuetitati anteponat) populum ad fanitatem reuerfumnbsp;amp; velaiam pudote deiedum petentem compledi, quam populi partes funt dido efienbsp;andicntem,amp;fidemprincipifcruare,quern lenitatemagisquàm aipcritatc vtiexperi-tur.Ncque verb illud clam me eft, plerunque fieri vt lenitatc ilia amp; mifericordia tanto- lonbsp;perc à lefu Chrifto domino noftro eiufque difeipulis amp; apoftolis celcbrata,ac toto orbe patefadajpoj^ulus malæ mentis amp;: animi non modo non cmendetur,{ed etiam dctc-rior reddatur.V crum illud quoque non minus exploratum habeo, vos tam probis pa-lt;ribusprogenitoscflc, quorum fides tot mcismaioribus reipfa fuit no tiffima, quin amp;nbsp;Vos adliocvlque tempus mihi tarn diligenter paruilTc, vt longe rccens hocpeccatumnbsp;quam vetera ilia officia amp; pietatem obliuioni dare malim;ac profedo non magis eft prinbsp;ftini veftri moris non mo rem gercre,quam mei ingenij hanc culpa non ignofecre. Lege lane alij agant,amp;imperio fuo afperius atque adeo acerbiusinfuos vtantur: mihi qui-dem,quoad eins facere potero,mifcricordiaarridebit: nequevnquam libenter eo ad-ducar,vtinmeositaconfulam,qucmadmodumCæiàr ijjGandauosinlcuiorequa ve- 30nbsp;ftrahac offenfa confuluit. Qi^ ex re cruentas illcmanus geftat, quum ego adhuc,Dcinbsp;mcrito,meas à meoru fanguine puras continuerim. Ac ille quidem tanto fuorfi proftifonbsp;fanguine fimul amp; multis vitam eripuit,amp;: reliquoru voluni^tcm atque animum à le alic-Rf «Ztffjwter nauit.Ego verb fore confido vt veftri animi magis ac magis in officio hac mca clcmcn-tiarctineantur:vtquumveftrafidcsegregiafemper anteacxtitcrit,deinceps illuftriornbsp;perlpiciatur.Nunc id à vobis peto,vt quod fadum eft,obliuione deleatis:equidem nunnbsp;quam quoad fuperftes ero,in memoriam reuocabo. Hoc modb memoria tenereftu-deatisvelim,vtqualesanteafi.iiftis,talcsinpofterumvos præftctis.Deum equidemprenbsp;cor vt ipfius fauore çquiorcm me præbcam quam adhuc feci:Peccatum ipfum amp; nefasnbsp;vobis à Deo codonari fummis precibus opto amp; oro: quod ad me Ipcdat, noxam totam 4°nbsp;turn capitalem turn pecuniariam prorfus remitto, amp; debitæ pœnæ abfq; vlla exceptio-ne gratiam facio,hac nimirumlege vt promiffis ftetis : quod tarnen ipfum multo mino-ris æftimo,quam qubd vos ex animo fadi pcenitere per^icio, vt qui hoc Iciam, princi-pis potentiam in ciuium beneuolcntia amp;: fide magis quam in vlla alia re fitam efle.

A D hane voeem populus omnia fauftaac fœliciaacclamatione fublata illi optarc cœpit,Deumque precari vt eum diu folpitem amp; incolumem fcruarct. Atque hie popunbsp;li clamor tandiudurauit,donec Rex rurlhs italoqui incipcrctiQui in vincula coniedinbsp;funt,cosomncsmoxliberoscduciiubeojclaues ciuitatisveftræ ÔC armavobis reftitui,nbsp;prælÿia tum equitum tum peditum abduci,vos mihi rcconciliatos,priuilegia veftra amp;nbsp;iura plane recuperate,quinetiam vobis ftipatoribus ad mei cuftodiam vti hodie confti- yonbsp;tui-Dcnique vrhodiernum diemnobis tamfeftum illuxiflcgratulcmini,volo nolarumnbsp;fbnitu,bombardarum ftrepitu,amp;: igne accefo in hilaritaris fignum,Deo immortal! gra-tiasomnesagamus,quifœlicesincuntisannicalendaselîciubcat. His verbis loquendinbsp;finem lacrymis obortis facicns,fingularem in fuos amorcm amp; bcncuolentiam teftificanbsp;tus eft.Hac orationc habita populus animis mirum in modu exffilaratis vocem repen-.

C o M M E N t. L I B. i X. 5^^ tè diftulitjRcgi vitafn diuturnam perpctua valctudine amp; fecudo rerum fucccflb à Deonbsp;fummisprecibusexpetcns.RexhacinrCjVtplurimisaliiSj aperte fuam clenrentiamnbsp;inifcricordiam teftatam rcliquinqua qüoties res tulitjperpctuö vti confueuit.

E o D E M tempore Martinas Bellaiiis Taurinorû præfedus nuntio de fratris Lan-gæi morte acccpto,veniam à Rege pctitjVt inGalIiam ire amp; rcbiprofpiccre poflctjquod Langæus tcrcentenis fraiicoruin milljbus obæratus interiifl'et.Prius tarnen oppidum il- Uebatarnbsp;lud àb hoftium confiliis,quibus illud opprimere clanculum conabantur, tutum redde-re conftituit. Vnum erat,quôd ante très fere menfes iudex Taurinenßs patria Q^rfiusnbsp;ilIiindicaucratqucmadhiodumàVaftio,quumilIe Querfium equiti Aiîalio(vt anteanbsp;to demônftratumeft)ademcrat,monitus effet, vcTaurinos rctierfus fiquamrcibenege-rendæ facultatem nadus vidcrctur,eam ne prastermitteret:ampliflîmum fidei t)L operçnbsp;premium à Cæfare(vt ffios remunerari ille folet)datum iri Jraque hue orationis fummanbsp;redit,vt maxime idoncam fibi facultatem datam eile prædicaret, qua Bcllaio gratifli-mum faceret.Se perliteras Vaftio fignificaturum, quum prætoris hue iudicis gradumnbsp;«pudTaurinos confcquütus ciïet, rationem fe facile inuenturum qua oppidum in einsnbsp;ihanus traderet.Ita Bellaium certiorem de rebus omnibus fadum, quo die amp; remporcnbsp;Vaftiüs vcntürus effet,illütti facile tanquam inefeatum alliccre,capcre amp; omnes eius conbsp;mites concidere poffe. Bcllaius hac orationc audita, hominis fenlùm alia ratione altiusnbsp;rimari amp;explorarc conftituit.Hoc ergo inuentum fibi vehementer probari fimulat,fednbsp;io effe quafdam rationes quamobrem in longius tempus differendum cenferet : deniquenbsp;grauiflîmê ipfo capitis periculo interminatur, nequidhac in re prxterca nifi difertc iuffnbsp;fils tcntarct.nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;•

H V N c iudicem Bellaius iarapridem ihipedum habuerat, proptcrcaqüôdMon-tijanus iam inde quum hanc prouinciam tenebat, Icgatum apud Vaftium habere tan- * tiiper voluerat,dum fœdus idüm conftarec. icaque vnum ex Molarum familia Prouin-cialem ad Vaftium miferat, ipfe Hilpanum quendam metatofem ab eo acceperat, quinbsp;vir caucus amp;prudenSifiquis alius totaltalia, erat. Is vt apud iudicem fibi diuertere lice-ret petit,qui domi tres fiUas parum pudicas habebat. Ibi prolixe amp;: laute cundos militesnbsp;maxime Nauarros Sc Cantabros accipicbat,vt centenos ferc amp; vicenos francos in diurnbsp;50 num fumptum impenderet : (Jliæ res iam tum effecerat vt Bellaio iudex ille in fufpicio-nem vcniret,nc ob rei familiaris anguftiam fe facile corrumpi fincret.Quamobrem omnbsp;nibus locis certos homines difponit,qui litcra^ omnes quæ Querfium(ibi enim Vaftiusnbsp;commorabatur)perferebant8r, intcrcipercnt. Tandem Taurinefis quidam negotiatornbsp;Lucinus Berga nomine(quem Bellaius,quod illi confidebat, monuerat) adolefcentcranbsp;quendam iudicis literas ferentem deprehendendum curauit,quibus ille V affio fignifi-cabat adefle tempus quum oppidum tradi poflcqmortuo Langæo nihil iam timendumnbsp;elle ne confilia illuftrarenturanittcrct ergo quendam cui maximam fidem haberet, or-«nbsp;natu m u tato,qui pontem adPadum cum duobus aut tribus iumentis vino onuftis tran-firetjdeindeiter admanumlæuam conuerteret, portamq; palatij quxDoariam vcrgiCj

• qua:rcret:fiquis percontaretur vndenam venirct, refponderet fe Riuola venire, vinum aduehere quod à fua quadam filia ad fe mitterctur.Quod fi tandem ingredi prohibereznbsp;tur, fe cum Bcllaio adurum vt ingrefium cocederct.Dcniq; nequa dubitatio rclinqueznbsp;rctur,codcm ipfo nunti» fibi tefleram rcmitti iubcbat.-cratauteipfius fignum cçra effiznbsp;dum duab.chartulis inclufum.Bellaius, ncquid fe abfente oppidum incomodi accipeznbsp;rct,ante profedionem coiurationem hanc patcfaccre inftituit.Iudicem accerfitum re-motis arbitris rogat,nû quç aliquando de capiendo Vaftio dixerat,adhuc integra eflent.nbsp;Affirmât ille rem adhuc confie! poffe, fe àd Vaftium ipfius permiffuliteras priori San-dominicano daturum,quas ante tarnen oftenderet, deinde q, ab illo refcriberetur,coninbsp;municaturum.Reb.ita conftitutis,horç fpatio interiedo literas aftert.Bellaius ad cjs le-gcndasRcginaldumBiraguium prxtoremTaurincnfcmamp;sIoannem Valentem gene*nbsp;ralcm apudPedemontanosregiumcognicorcmadhibet. Qmb.pcrlectis quæritcxeonbsp;nûquas alias fcripfiffet, ab eo têporc quû ilium cÔucniffct. Ncgat ille fe quicq fcripfilfcinbsp;fcclus hoc capitc luendum cffc,fi difcrtcjphibitus hoc aufus efl’etaggrcdi. Subito intersnbsp;ccptæillæ literæ expromuntur:quas quum inficiari ncquirct,in caftrû abducitur.Intcr-rogatus à Bcllaio,prxcorc Sc cognitorc regio fatetur fe cum V aftio paâû elle vt ad fe ill«

MART. BEtLAII

I y 4 5, aliquot carrucas vino onuftasmitteretjinododuas,alias tres,ncquafubefretfufpicio:amp; quonia dolia longitudine funt ipßs carrucis çqualia,in alijs fclopi vna cumvino eflent,lonbsp;ricæ,tragulæ omnis generis telapræter hallas longas: hæc dolia in cellas fuas demittcnbsp;ret.Poftea coplures Itali milites ornatu ruftico alijs atque alijs diebus vcnirent,fpccie cibar i a in forum adferendi,qui domum fuam fe recipcrent,atque in cellis amplis,altis fornbsp;nicibus, lucidis amp;: ficcis non procul à platea ad numerum octoginra delitefcerent. Quinbsp;certo die mane quum tumultum efl'c ad portas amp; Sabaudiam inclamari audiret, armatinbsp;plateam occuparent,dum milites ad portam ipfam colledi dimicarent.Bcllaius nonin-certis nuntijs monitus foerat carrucas ad LiniumCaefarianum oppidu non procul Vul-piano confici,quibus Taurinorum oppidum tentaretur. Ad cam rem nofeenda certos i*nbsp;homines collocates habebat, àquibus de earumprofedione certior fieret. Sedquumnbsp;fibipropediemproficifccndum efle videreqvthoftis conatuminfringeret,iubcthomi

• nemcaufacognitaobruncari.Nihilo tamefeciusButerium proregem amp; Monninum qui Taurinis,dû abeflct,præcirc debebat,monct vt carrucas diligenter obferuaret,brc,nbsp;ui confpirationem illuftratum iri. Alcxandrum quendam Cararam illis tradir, qui Gro-liani tria ab oppido pafli-ium millia maneBSt,ad quern cxploratorcs fe rccipiebat,aquonbsp;quicquid gcreretur cognofccrent. In primis hoc à Buterio petit ne hoftibus fide publica pcrmittcret fœnum in oppidum aduehcre;fe enim certo fcirc,quod illi machinabannbsp;tur,carr ucis fœno onuftis pcrfici debcrc.

cmiuratioß^ Er AT prztctcaaliud confilium de occupaudo oppido. Duo manipuli duclorcs ûadiaccuf,:- exccnturionis Molæcohortibus bcllocapti,àCæfareNeapolitano Vulpianiprxfedonbsp;a« laHrinn. fQ^citantut vt \lt;ium ex murorum propugnaculis traderent.Quam ad rem, quum illos,nbsp;j(crióaÓlurosconfideret,duccntenos coronates cis prærogaueratvnàcum lyngraphanbsp;^Vaftij, qua millcni coronati annuo reditu in regno Neapolitano illis darentur. Hac pa-dionem aut collufioncm potiusilli Bellaio præfoôlo indicant:quos ille collaudar, con-firmatepe vt illud ipfum propugnaculum, quod aliquando ab ipfo Cæfare occupatumnbsp;foifle antea demoftratum cft,po]licercntur:eo cofilio vt magnamHifpanorum cædcmnbsp;in care facerct.Poftea tres Hifpani milites fe bcllo capi fiuerant, vt loci commoditatemnbsp;explorarent:quibus duo ifti locum rationem oftenderant qua Cæfar conata perfice-rct, Bellaius totum negotium ita adminiftrarc confl:itue»t, vt quo die hoc ftrategema 5*?nbsp;perfici debebat, Hcluetij ad duo millia Carmaniola Moncalcrium venirent cum totidenbsp;fere Gallis peditibus,quos exdiuerfis vndiq; præfidijs colligeret: équités circitcr oâin-genti partim cataphraóli partim ferentarij Padum ad ponfcm Taurinenfem tranfirent,nbsp;qui holies adorirentur ; interim Ludouicus Biraguius cum mille quingentis peditibusnbsp;Vorlinguo, Chiuafo amp; toto agro Monferratenfî edudis ab ea parte quæ Vulpiapu ver-git,pollrcmis infl:aret:ipfc in propugnaculo quod medium cll,in flatione circitcr oäo-ginta fclopetarios collo carct,alios in fubterraneis cuniculis cum loricis amp;: hallis, turrcsnbsp;fclopis vncinatis complcret. His rebus ica conllitutis fiiturum erat vt dum holles, quinbsp;propugnaculumpadum occupaturicrant,dimicarcnt,Heluetijcum equitatu pontenbsp;tranfmiflb,à latere eos qui foris circnt,aggrederentur,Biraguius à tergo,dcniquc homi- 4°nbsp;nes ad mille ducetos porta callrenfi egrefli à reliquo latere in eos impetu faceret:vt paunbsp;cosextantopericuloeuafuros eile apparcret.Qfonetiamfi perturbâtes vrgcreamp; per-fequi Vulpianum vfque placcrGt,valde verifimilc videbatur, paiicis propugnantibus amp;nbsp;perterritis ciuibus ipfum improuifo aduentu captum iri. V crùm quum animaduertcretnbsp;rem tantam breui perfici non pofle, fe porro abfente metuendum elfe ne fecus accide-ret,fi Buterius amp;;Monninus incogitantius paulo le gcrcrent,rem in tuto efl'e,antequamnbsp;proficifceretur,metu incerti exitus voluit. Duobus illis imperat vt maiorem V allij tym-panillam Morctum nomine (quo vtrinque illi nuntio vtebantur) cum duobus Hifpanisnbsp;acCc#fercnt,qui propugnaculum cxploratum mittebantur. Hosin diuerforio àmagi-llratu comprehendi, quod fide publica non accepta vcnilTent : deinde indicijs prolatis yonbsp;amp; confeflionc audita conuidos obtruncan iubet.

Die menfis Februarij odauo quum Bcllaius ealend.profedus fuiflet, Alexander CararaGroliani relidus,vt Buterium quicquid fieri pcrfpiccret,certiorcm faceret,media ferme node per nuntium ad portamTaurinorum milfiim fignificat Linij amp;Vulpia-ni odingentos équités amp;: peditesad quinque millium numerum coadoselTc, qui iternbsp;Taurinos

C o M M E M r. L Î B. ÎX. nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;?7i

Taurinos vcrfus inftitucrcht,fibi quiderri videri id Liriij fofcipiqüód pride Bcllàio præ-nuntiatumfuerac.BüteriüsftatimFrancifcumBernardinumcum quinq;amp;viginrigra-uis armatura: cquitibus y ulpiahurrt verfus proficifci iübct. Is quum cœnobiüm Getta-num vfq; proceflïflet,quod düo pafluum millia öppido abeft qua V erccllas iter eftj holles trans Humen conipicitjeumép illi viciflim, quum quidem primum diluculum eflet. Jlli quum fe conïpcólos fuiflè animadüerriflènt, re infcóla co vnde vénérant reuertun-tur.Eiufdcm menfis die duodecimo idem Cararaliteras ad Buterium mittit, quib.cumnbsp;de hoftium profeólione ccrtiótem facit:quas ille fiue incogitatia fiuc negotiorum mul-titudine occupatus litcras non infpicit.Sub auroram quum pruina craflïor eflet ) hóftesnbsp;ÎO peditum infidias iüxta molendinum SerranumadminorcmDoariam,quó fiigittaadiginbsp;ex oppido potcfatjcollocant,équités ad xdem Virginis cognomento Campanæ. Po- h«#«nbsp;fte.1 qninquè plaüftra fœno onufta quaternis bubus iunólis progredi iubent, contra re-gionis morem,vbi duntaxat bini iungi folcnt.Quum autem plauftrorum in ilHs locis eanbsp;fit forma,vt inferior pars oblongaamp; plana fit,amp; geminarum fcalarum fpecicmhabeatjnbsp;illic ampliflimam quandam caueam collocarant, quamforis totam vndiquemanipulisnbsp;fœneis coUigatis amp; tam accurate circump ofitis contexerant, vt nemini non viderenturnbsp;fceno prorfus referta efle.Cauea fenos milites habebat cum tunicis amp; manicis loricatis,nbsp;caflïde,gladio,pugione parma, altcro genu innixos, ternos facie in duo latera o bucr-Û. Funis erat quo fcalæ illæ intus reuinélæ tenebantur : quo abfciffo ftatim penfilis oftijnbsp;to inftar dilaplç,pontis vfum militibus ad delcertdendum præbebantjVtmilites eodem fi-mul momento defilirc poflent. Primum plauflrum àd portam venir, in quo primariusnbsp;miles erat Alexander Imagiüs Mediolanenfis ; boücs agebat miles aurtgæornatu cumnbsp;tunica loricata amp; fica quam vefte occultabat. lanitores ad primum pohtem fogant,Vride ifl:ud?Linio,inquiunt,fl:atimqueIibellumfideipubIicaî à Bütcriofubicriptumprofe-*nbsp;runnitaq; intro mittuntur.Qmim ad ædes Remoneti centurionis accefliflent, qui cumnbsp;fliis euftodieridæ portæprxfeôlus crat(löcus eratiaélu ferme lapidis à porta) Remone-tus quanti fœnum Venirctrogat. Auriga magno indicat, quod ad plateam progredi ftu-deret.Tum illc Perricionemlegatum iubetinfœnum tragulam adijeere: ita eriim à Belnbsp;laiojquum decedcretjimperatum fuilTe in mentem illi vcair.Ille tragulam adaôlâ cruen

30 tamprofert. Repente duo catifeæ latera collapfa armatis militibus defilieritibus pontis inftar fternuntur.Primus ex illis egrefllis gladio Remoneti medium corpus tranfuerbenbsp;rat,amp; digitum abfciridit:hunc Remonetus medium amplexus pugione conficit:rcliquinbsp;in plateam reiftà fe conferuntTMilites ex cæteris plauftris, vbi patefaélum clTc dolû fen-ferunt,ftatim profiliunt,cuftodcs portæ per vim ftationc fubmoucnt, locum amp; arma i-plà ad poftempendentia occupant. Quôd fi eo temporis articulo qui ad molendinumnbsp;Serranum erant, celeriter accurriflent, proculdubio aôlum de oppido crar, neque vllanbsp;ratione refifti potuiflct.Perpetuum porro hoc erar, vt ad plateam euftodiendam mani-pulus interdiu amp; noftu aftaret : forte eo die obtigerat Saluatori Aguerrio vt illic ftatio-nem habcrct.Is audito ad portam tumultu, quum Sabaüdiæ nomen ingeminaretur, il-4o’Iuccumfuisvadit,cregione diuerfori) cuiusinfigne cftcorona,quinqueillosèprimonbsp;plauftro egrcllbs cofligentes reperit, quibus in fugam compulfis portam occupare per-git.Dum acriter dimicatur,ciuis quidam faber ferrarius,qui ad portam habirabat, pru-denter fane re cofideraæ. in fummam portam fubit, amp; maximo malleo cratem ferreamnbsp;catena reuinólam dcmittitrquæ quum rubiginc obdudra labi non poflet, tandem catena crebris iétibus fraóla cratis decidit.Ea rcs vna Cç{àrianos,qui iam numero mille du-centiadpfimipontislabrumproceflerantjingrediprohibuit.Iriterim adfuntBüteriusnbsp;amp;Monninus,quorum âduentuporta obleratur,inter quamamp;cratemHilpànusquidam interceptus hxfit.Nemini dubitandû cft, lî aurigæ vnum ex plauftris fub ipfa porta fubucrtiflent,aut boucs duntaxat foluiflcnt,quin oppido hoftes potirêturj quum necnbsp;Jo cratisdeijcinccportaclaudipoflet,hoftesauteminprimipotislabroiamconfifterentnbsp;quum cfatis decidit.Cælàr Ncapolitanus haclpc deielt;ftus, paucis defideratis le recipit.nbsp;Eius legatüS machina interemptus occidit, intetficiuntur etiam milites plauftrarij, acnbsp;ne ipfî quidem omnesmam quum cratis breuior eflet, nonnülli lübferlapfî aufugerunnnbsp;Atqjea quidemhoftium machinatio hune habuitexitum.Buteriuspoftcalitcris quasnbsp;rioeftu acceperat apertis, reperit cam rem fibi fignificatam efle : fed äd iftud noridum a^

57i nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;M A R T. B E L L A I I

J niniumaducrtcrar,autcertenondumprofpexerat. nbsp;nbsp;Paulo poftPafchaliajanno 1543

RexcertiorfaólusMorinosre frurnencarialaborarc, AntonioduciVindocino Picar-^ diæ prorcgi mandat copias cogcrct,VE commcatum illuc introduccrct.Qui acceprumnbsp;mandatum tarn diligenter curat, vtincuntemcnfeAprili totus cxercitus ad Hedinumnbsp;coiret.Ibi adcrat Francifeus Lotaringus dux Aumalius ducis Guilij primogenitus, duxnbsp;Niuerncnfts,marcfchallus Dubetius,Lorgius legionariorum imperator, cohortes Gernbsp;manica: tribuni Ludouici,cataphra£h amplius quingenti, amp;£. fexcenti ferentarij. Indcnbsp;profedtus caftra ad Gornæum facit,cis iyluamFoccobergam:quilocus maxime appo-iitus eft quo cibaria Hedino aduecla fic duccrentur,vt nullam molcftiam aut perturba-tioncm alijs Montrolio profedtis afFcrrcnt.Qiunetiam caftra adeo commode collocat, lanbsp;Vt neutra parte hoftis commcatum intercludcrc poftèt.Illic dies circiter quindecim caftra habuit, quibus in oppidum quicquid neceflarium crat introduxit. Interim Auma-. lius iuuenili princeps animo cum hoftibus congredi cupicns,Morinos proficifcitur,fe-cum circiter centum habens équités nobiles,qui animi gratia ilium fua fponte comita-AumtiVij mr- bantur,Lauallum,Santandræum,Dampctrum, Caftaneraium, amp; alius complures iu-tutehojtesCt- uenes, qui apud Delphinum educati fuerant. Eo poftquam perueniflet, crebris incur-lionibus holies ad præliumlaceilebat,Aculeiocomitatus Villaboni Morinorum præ-fedli legato,cumturma cqueftriquinquaginta cataphradlorum,vt quotidianis ferenbsp;prælijsad Aream Santaudomarum cgregic decertaretur.Jnter extera Aumaliusali-quando cumillis oppido exijr,quibus acceft'eratEcarfius cumducentis equitibusferennbsp;tar ijs. Poftquam diuturna ad Aream velitatione holies ad prælium elicere conati, ve-Iperi viderent n*illa eos rationc egrelluros elle, fc rccipere parant eo itincre quo Bom-mio amp; Hedino venitur. Illic Aumahus quod holies impetum in fe fadluros, feque ali-•quodvirtutis lpccimcnediturumcirefpcrabat,nouilIimumagmenclaudit.Qmimi^inbsp;itinere eflet vt Morinos reuerteretur, adfunt quadringenti ferme hoftium équités, quinbsp;aduerfo itinere Hedino ad noftrorum caftra contenderant,eo confilio vt commcatumnbsp;duci prohibèrent. Aumalius etfi cos multitudine longe fuperiores efle intelligebat, tarnen fuorum virtute fretus ad pontem, qua illis omnino iter erat ,præftolatur ,amp;impe-tuineosprætereuntcs acerriçno fado multos ex cquis deturbat. Illi tarnen, quodnu-meromultis partibus fuperabant,pontemnoftris permis! tranfeunt, no paruainterim }Onbsp;ftiorum iaôlura,vt quos Aumalius ad ipfas Areæ portas continenter inuadebat. IHincnbsp;le noftri rccipiunt, hoftium amp; cquorum fanguinc multo magis quàm proprio relpcrfi,nbsp;amp; in oppidum captiuos centum équités adducunt. Aumalo caulà rcccptus faciendifunbsp;jt,quôd pedites magna multitudine Area egreffi, noftros ad pontcm quendam,vbi iliisnbsp;trandtus erat, anteuerrere contendebant. Abfque eo enim fuillet, multo acrius hollesnbsp;perfequi decreucrat.

'XX***«. E O D E M aiillo die menlîs Aprilis quinto amp; vicclimo Vindocinus Regem miftb fumiiuendit Sangcrmanum Layorum nuntio certiorcm facit,exercitus ftipcndium extremo illonbsp;menfedeficcre:quodlî menftruumadhuc ftipcndium mitterct,fibifacultatem nonnbsp;deefte, qua hnitimum quoddam Cæfarianæditionis oppidum, imo ipfam Bapalmam 4*nbsp;turn oppidum turn areem fubigeret, quôd omnia paucorum præfidio tenerentur. Rexnbsp;qui admenlis Maij fincmipfecxercitum cducere decrcuerat(qucmadmoduminfranbsp;dicetur) vlterius ilium quicquam aggredi vetat, ne fuas rationes jiac de caufa conturba-re cogcretur.Porro caufa cur tota Artefianaamp;Hannonia ora tam infirmispræfidijs te-nerctur, hæc erat, quod dux Cliuienlîs cxercitu in Brabantorum fines dudo duo iamnbsp;auttria oppidaCæfari adcmerat.QiwrcBurgundioncs fuasillucviresvniuerfas,vtillinbsp;obfiftcrenr,contulcrant.

ViNDOCiNvs dumRegisfupcrhacrefentcntiampernuntiumfcifcitatur,amp;: ftipeiidium deficcre oftendit,ccrtior fit oppidum cllè Lillerium, inter Betunam Arcnbsp;am, in paluftris loci aditu lîtum, vnde noftris plurimumincommodi inferebatur. Itaqi J®,nbsp;q uod fupererat temporis quo mill tibus ftipcndium perfolutum crat, co vti ad illud ca-piendum decreuit,amp; ftatim obfeftb machinas promoucre cœpit.Hoftes intus ad quin-gentos pedites amp; ducentos équités crant: qui initio fead dcfendêdum paracos elfe prænbsp;le fercbatzverùm ilia virtus paulo póft clangucfcerc cœpit:muro deiedo noftros adir-ruptionemfe parare confpicati, de padioneagcrccœpcrunt. Multishabitis colloquijs

cum

COMMENT. LIB. IX. nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;374

cum impcdimentis abirc permittuntur,oppidi deditione faéta.Quç res tcmpcftiue ad-modum aecidit,propterca quodigne pulueri tormentario immifl'o, ægerrimèipfa tor-mcnta exincendio extrada fucranr,quin plauftraconflagrarcnt.Acccdcbat quodAu^ malius cxcclfiprinceps iuucniliardore animi,ipfcirrumpcrc conftituerat : àquaeumnbsp;fententia Vindocinus quum dcducerc ncquaquam pofl’et,ipfc eandcm periculi alc-ara fubirc, quantumuis prorcx, parabat.nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;res nonnifi valdc infœlicitcr cederc po-

teratjfi alter aut etiam vterquc in eadimicatione intcrijflct: vix cnim aliter accidcre po tcrat,quuniin primis ipfis ordinibus prorfus confiftcre dccreuiß’ent. Deditione fadanbsp;oppidum inccnditur,amp; portæ euertuntur, nc cui hoftibus vfui clTet. Vindocinus multanbsp;Io exigua caftraad Morinos,Santaudomarum, Arcam, amp; Betunam fi fa excindit : deindenbsp;cxercitum in cum locum reducit,dum noui aliquid à Rege accipcrc t, vndc codeni dienbsp;vel dimidb cxcrcitu fe ruto rcciperc,vel vltcrius in hoftium fines mouerepOiTet,quern-admodum fibi aRegc impcrari intelligeret. Locus ad earn rem maxime commo-dus deligitur,vt Ferventum ad Canchium flumen fe rccipcrct.Illic mandatum à Rege accipi t,quo milites in prtefidia deducere,folos L egi-onarios(quospaucis diebus denuo cogcre facile crat)nbsp;ex toto cxcrcitu dimittcrciuf-

fus parce.

LIBRI NON! FINIS.

»

I

«

I

MARTINI BELLAII

LANGAEI COMMENTA-

R I O R V M LIBER

D E C I M V S.

paludc vndique cingitur, flumen nullo operc aut laborc dcriuari pofl'c, duabus tantum vijs ftratis aditum illuc pcrtincre. Noftros co loco potitos,totam Flandriam incur-fionibus nullo rcmorante aut obftantc oppido vel tranfifti, infcftarc pofle. Infupcr ad p Sampaulum aut certe Pernas arcem a:dificandam, vt hac rationc iter Lillcrij tutum effet,amp; ad commcatum ducendumMorinorum fubfidio(quod oppidum millia palTuumnbsp;oóho inde abcfl:,ad Ixuam fitum qua Pernis Lilerium itur)Tnaior facultas daretur.His rcnbsp;bus omnino fieri vt Morinis,Pernis Sc Lilcrio,poft:remo Hedino (quod pone fit) àno-ftris occupatis, commcatus iam non aliunde iniportari, fed ex ip fis locis colligi poflet.nbsp;Alij contra affercbant, oppidum Auennam propterdefenforum paucitatem ( nam adnbsp;bellum Cliuicnfe milites ex illo præfidio profeóti fucrant)improuifo aduentu cingi, arque adeoantevi expugnari polie quàmhoftis auxilioadefl'et: fin minus, Landrifiuranbsp;captum iri ac communiri cum caftro Emeriano amp; alijs finitimis locis, quibus aditus innbsp;Hannoniorum fines peruius patCrct. Hoc confilio Rex probato amiralio Annobaldo 40nbsp;(qui in Brionij Lutetiæ demortui locum proximo fucccfl'erat)negotium dat, vt rcétà fcnbsp;illuc confcrrct,atque oppidum, dum ipfe toto exercitu fubfequeretur, cingeret, dcni-quefubfidiumingredi prohiberet. Vindocinoper nuntiummandat,vtexercitumadnbsp;Abbauillam denuo colligercqqucm per medios hoftium fines duccrct,atquc ita ex ho-ftico viucret,amp;: Gallico agro parcerct,dcnique fibi ad Catcllum Camcracorum prxftonbsp;eflet. Ita ficbat vt amiralij excrcitus tanquam prima acies ad manum dextram eilet. Vinnbsp;docinianus adlxuam, ipfe medio loco inccdcrct,

exerci- Amiralivs à Regc Villerij Coftcræorum dimiflus Suclfioncm venir, in-Xif”/” nbsp;Ä/UmricornutumTcrracinorum, vbi exercitum quern dudurus erat colligit. Ex eo

locoSrratxamadpontem ad flumen Ofiam iter facit. Indepabulo recreatis equis, ad yo crepufcLilum Longouallanum cum cataphradis quinquaginta,Marrinum Bcllaiumnbsp;Langæum cum fuis amp;Landamcum mille pediti bus proficifei iubet, qui fluminc tra-iedo inter Auennam Sc fepem Auennæ quam vocant, confifterent, nequid lubfidij abnbsp;a locis vlterioribus acccderet. Porro inter Auennam Sc Stratæam quatuor fere palfu-um millia cis Auennam,fluuius quidam exiguus c ftagno Beuflio ortus fluit, qui propternbsp;ripa-

C o M M E N T. L I B. X.

riparura altitudinem paucis locis vado tranfiri potcft : vnus eftpons ad vicum nomine Streulium, quo iter facere licet. Ad extremum hunc pontem holies caftellum ædihca-rant, quod trecentorum militum præfidio tenebatur. Langæus reliquis præit fecumnbsp;duodecim follbres ducens,atque inter ftagnum illud amp; caftellum ripis complanatis fu-os flumen vado rraducit. Ita ad portas Auennæ prius conftitit quàm Longouallanusnbsp;LandaStreuliumvenirent:ficque Auennates inoppido continuit,vtLanda caftellonbsp;per vimexpugnato omnesmilitesinterficeret,ncqueeaderc quicquamilli inrellige-rent. Auennæ aliud flumen eft quod ab ipfo oppido nomen habet, amp; in Sembram in-fluit. Hoc flumen Bellaius quum tranfire conaretur (poftquam caftellum expugna^nbsp;lo tumefle audijflct) vtad illam Auennæ fcpem prócederet,antequam eo peruenirct,nbsp;monetur à quodam, Amiralium (qui ilium miferat ) lententiam commutalTe : quocircanbsp;rediret aditerCartinij,quodeft ad flumen Beuflium,qua Landriftumitur:cuimandatonbsp;parendum flbi elle iudicauit.nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;*

Avennates pedem noftris referentibus eruptione fadta aliquotics inftarc cœperunt.Bellaius porro équités numero fere quadraginta loco deprclTocolIocauerat:nbsp;quibusnon aniraaduerlis hoftis audacius progreditur. Eos ftatim équités incautos exnbsp;inlidijs adoriuntûr, amp; amplius quindecim ex illorum numero capiunt. Hoc ego planenbsp;intelligere non potui,quid caufæ incident cur tanta fententiæ commutatio tam repente fieret,nilî quod Sarremigius rei machinariæpræfedus ( vtquidem prædi cabant) ne-ao gabat oppidum expugnari polTe.Q^d fi eft,non eoufque profeifto progrediendum e-rat,quum præfertim alia quædam longe faciliora amp; vtiliora prætermilTa elTent, Illud tarnen ipfum oppidum fi acriter adorti ftiiftèmus,valde credibile eft,quum tâta eflèt pro-pugnantium paucitas,in manus noftras venturum fuiftè.nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;,

P O s T E A Q_y A M Cattinium exercitus nofter venir, Langæus iubeturpoftri- uoßKtanJri die mane Landrifium vfque præirc, vt locum caftris idoneum deligeret, arque è re na-ta cum oppidanis ageret vt fe in fidem Regis traderent:Longouallano negotium datur,nbsp;vt cum cum fuis equitibus mille Landæpeditibus fublèquatur.Langæus dumiter facit,reperit caftrumPrifl'æum ab hoftibus defertum,vbi nonnullos ex fuis manere iuber,nbsp;dum totus exercitus aduentarnt. Inde Landrifium venit* atquc ex fuis aliquot ad iplâ

30 oppidi repagula procurrere iubct:fed oppidani ad prçlium cancellos illos non tranlgre* diuntur.Situra eft hoc oppidum ad Sembram flumen,quod tametfinon admodum latum cft, tarnen quia amp; non c jigua eft altitudine, amp; ripis valde editis alueum habet dc-prelTum, ablque ponte rranfiri ægrè po teft. Ortum habet ex ftagno Ofiano quod eft innbsp;ducatu Guiliano,Catilionem,Landrifium,MarollaSjEmetium, Malbeugium alluir,inde ponrem adSembrä, poftremö nolongèNamurcainMofamillabitur. Citraflumennbsp;Landrifium fittim eft,vlrra, quantum bombardæ iadus perciner,cft lÿluaMormalIiana.nbsp;Langæus quod memoriatenebathoftes anno r y z i nolt;ftu egrelibs oppido reliôlonbsp;in lÿluamfeabdidiire,quumVindocinus(qui illud obfidebat)poftridicfummo mane vrnbsp;irrumpereconaretur,vtlocusomnino vacuusrepertus fucrit-.neidem tune quoquenbsp;ficret,occurrcndum eflè cenfct,id eo magis ne difeedentes ignem æ’dificijs amp; redis oppidi inferrent,amp; omnia incendio confumerent: quod Regis confilium elfe feiebat vt illud muniri iuberet.

HI s caufis permotus pontem ad molendinum quoddam,vbi turris eft quadra-ta,infra Landrifium Marollas verfus,refici præcipit: centum équités è fuorum numéro tranfire iubet,duce comité Maximo Antonio Sueirano,vt locum inter oppidum amp;:fyl-uam tantilper occuparent,dum Amiralius adelfer.Vbi aduenit, tres peditum cohortesnbsp;amp; centum quinquaginta cataphradosfibidaripoftulat, locum elfe idoneum vbiabf-queomni difcrimineconlidcrent. Amiralius hominis confilium non probat, amp; redirenbsp;eos qui tranfierantiubet.Nec vanafuit Langæi coniedura. Hoftes enim de mediSno-yo deoppido excedunt,inlÿluamferecipiunt, quum neminem ad ripamfluminis vlte-riorcm elle animaduerterent. Difeedentes ignem totlocis immittunt, vt totum flam-mis in cinerem redigeretur, templo duntaxat excepto, neque vlla induftria aut celeri-tatc remedium vnquam alferri potuit, Frumenti,farinæamp; rcliqui commeatus tantamnbsp;copiam abfumunt,quæ fatis eflet in annum alendæ hominum mulritudini, qua oppidûnbsp;defendi polfet.

576 nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;M A R T. B E L L A I I

D V M hæcgcrunmr, Vindocinus cum fuo exercitufuperiorcm Artcßam pcri-quod roccæ(vc vocant)tantùm (peciem habet, Alcimontius cum mille ciuibus, vxorib. êc liberis fc receperat-.quorum tanta multitudo conuenit, vt puteus quem vnum habe-bantjbiduo arefierct.Quç rcs miferos ia co propc adduxcraqvt fc illiusvoluntati permitnbsp;terent. Rex tarnen quum antca cum rcétà ad fe venire, nulla ncque adillud oppidumnbsp;neque ad aliud quodpiam mora facia iuflîflet, turn denuo hoc prxccptum ingemi-nansdifertèimperatjlifemorigcrum præbcrcvellet,acRcgiam maieftatem imperi-uinque reucrcretur,iîbi vt co die ad CatellumCamcracorum przfto cfl'ct.Quod co in-uitUhmo amp; illis lubentiffimis accidit : quum imperium nollct dctrcdtarc. Amiralius 10nbsp;relidlo ad Landrifium excrcitu,ad Regem venir, atque illi oppididcicriptioncm aftert,

• vt de ca rc quod vidcrctur ftatucrct.

Rex iubetiliumCatcllioncmvenire,quodoppidumquamorftipraLandrifi-quot; nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;um paifuum milibus adidcmflumcn fîtum eft, fc poftero die eôdem cum toto exerci-

tu venturum, vt de fumma rci aliquid ftatucretur.Ibi coniunctis in vnum locum copijs reperd funt équités cataphraôti ferme mille fcxccnti. Delphinus, Aurelius, Antoniusnbsp;dux Vindocinus,comes Sampaulus, amiralius, dux Guifius amp; marcfchallus Dubetiusnbsp;ccntcnoshabebant:Aumalius,Briflacus,Dampctrus,Malgcronius,Bofius,LongouaI-lanus amp; Bonouallanus quinquagenos. Adcrat etiam turma totidem cquitibus côftans,nbsp;cuipræcrat Anguianus,(tamctfiilIeinProuinciam abierat,vtpofteadicetur) prêtera-lios complurcs guos rcccnfcrc longum effet. Prartcrea mille fexcenti équités ferentarij,nbsp;quibus pra:eratBriflacus,duodccim millia legionariorum turn ex Picardia,Normania,nbsp;»tum Campania;Roniaci,Fraxinij Lotaringi, amp; Ludouicilcgati cum quaternis Germa-manorum inferiorum millibus. Explicatum excrcitum inter Landrifium amp; Catellionenbsp;confpicatuSjLandriGum communire dccrcuit.Conftitutis ijs quibus huius rcicu-X'nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;committcrctur, ipfc ad Marollas caftra habere ftatuit : eft autem monachorum coc-

nobium in ampliffimo vico quatuor infraLandrifium pafluum millibus. Huius cnim loci maxime opportunum fitum iudicauit efle,quóhoftis opus impedirc prohiberctur.nbsp;Landrifio Landampræficit.'Scicndum porro illud eft, flumcn Sembram infimam oppidi partem alluerc,qua fyluam fpedlat.Et quoniam opj^idum firu eft admodum dccli-ui,Rex to tarn hanc infimam partem abfeindi iubct,propterea quod verfus fyluam col-lis eft, ex quo in hanc oppidi partem defpedlus erat : qua abfcifla, nihil iam ab illo colicnbsp;mctucbatur.Itaque defcritur infimum oppidum:excitantur tria ampliffima propugna-cula,quæ Delphini, Aurclij Sc Vindocini nominibus appcllantur,muri brachium quodnbsp;ad illam partem abfeiffam atdificatum eft, Regium vocatur. Poftremo quum illic effetnbsp;vêtus quoddam caftrtim, Rex illud aggcrc coplcri iubet, quod effet vice quart! propu-gnaculi,amp; tribus illis à latere munimentum præberct.

Rex pauloantcdcclaffccerriorfa»ftus,quamBarbaroffaauxilioilliadduxerar,

fua coniunôfæ, quam ad marc Mediterraneum habebat, proregem prxeffe iubet. Ei, 4® quum Maflîliæ Barbaroftæ aduentum præftolarctur, Grinianus qui oppido Regis iufîunbsp;praeerat, oftendit tres cfle milites Sabaudos qui areem Nicææ fc tradituros polliceban-tur, affirmab antque negotium adeo feite à fe comparatum elfe, vt dubitandum minime efl'ct quin noftris fecum aduenientibus fores parèrent. Anguianus Regis voluntatenbsp;prius audita,rem aggredi ftatuit,quatuor triremes inftrui iubet,quib.prçcrantMagdalonbsp;N/cx«nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;Aquenfis baronis Samblacatti frater, Petrus Bonnus amp; Michaclctus. Ac tamctfi

a:tate iuucnis crat,vtpote annos viginti natus,prudentcr tarnen rem adminiftrarc cogi-tauit,ncquc fe omnino proditoribus crcdct^ conftituit,qui non minus alienos quàm i-pfam patriam prodere polfent.Simul ncquid prætcrmittcrct quodRegis commodo fa-ccre pofl'ct fi illa munitiffima arce potirctur,prêter quatuor illas triremes vndccim alias ή fubduciiubctiactametfi Grinianus omnia facilia elle confirmabat, neq; pcriculiquic-quam in rc aggredienda formidandum cffe,Magdaloncm cum quatuor triremib.prx-ire ac proditorcs vna fecum ducerc iubet: ipfe cum rcliquis in altum prouchitur,vcntO’nbsp;que libcriori fruitur,vt velfuis auxilio efl’et, vcl fc in portum rcciperct, fi rem ita |)oftu-larc intclligerct: vt ftatim poftca fane intcUexit. Etenim quum Magdalo ad portum Ni-cenum

, I

C o M M E N T. L I B. X. nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;577

ccnum acccdcrct,fex triremes inde foluunt, qux eum circunfiftcre conantur, deinde quindecim aliæ fubfequebantur duce lanetino AuriajSafTufpirianopromontorio te-lt;âæ:à quibus Magdalo cum fuis ad portuin vfque Antipolitanum in fugara adus eft. 1-bi quatuor triremes in hoftiura poteftatem veniunt, ad portum Villafrancanüm ab-ducuntur,Magdaloni crus bom bardæ glande vuincratur, quo ex vulnere interijt. An-guianus ad promontorium Rufum appuleratiqucm quum lanetinus inopinantem op-primerc feftinaret,ad lunæ radios coni^citur: turn noftri fublatis ancoris oram legêtes,nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;*

r emigandi celcritatc fumma vfi T auroentam fe omnes incolumes recipiunt.

R E X ad Marollas quum caftrahaberet,moneturcaftrumEmerianü quatuor paf-

lo fuum millibusfccundoScmbrafluminc,muniripoflc,ficaperctur,QuareDelphinum cum aliqua cxercitus parte amp; aliquot maebinis illud expugnatum mittit.Vbiadeum »«’••nbsp;locum peruenit,paucis defenforibus occupatum, vtpote domino ad Gueldrienfe bellum profeótojftatim promotis machinis deditionem illi faciunt.Sanfacus cumducentisnbsp;cquitibus ferentarijs quibus præcrat,amp;: aliquot equitib. illic relinquitur: fed paucis die-nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;•

bus in caftra accerfitus rcucrtitur,atque in eiuslocum Langæus cum fuis cquitibus mit titur, cui militû coliors attribuitur ex Icgione Picardica,ducc Mediano, infuper Hieronymus Marinus Bononienfis architeduSjqui operi præeflèt.Capitur etiamBarlonion-tium aliud caftrum ad idem flumen, totusque ager ad Balneas viq; amp; Montium portasnbsp;incurßoncvaftatur. Caftrum illudEmerianum roccamquadratam habet, in quatuornbsp;i® angulis turres amplifllmas,foflis altiflîmis cingitur,quçadlineamdepreflæ aquis refer-tæftmt.Deinde quatuor funt mûri brachia quatuor roccælateribus oppofita, ficvtternbsp;centcnûm pedum vndique fpatiuminterfit. Ad quatuor huius logi mûri angulos quatuor crafliffimæ turres ædificatæfunt, ad extremum ctiamlatiflimapoüta.Situmeft innbsp;infula Sembræ fluminis.Rocca quidem ipfa machinis peti nequit, à quib. cam magnusnbsp;illius mûri ambitus tutam reddit. Bcllaius pone quatuor illarum turrium commiflùras •nbsp;cxcitari magna altitudine vallum iubet: deinde quoniam turres ad violêtum machina-rum impetum fuftinendum non crant idoneæ,fecundûporreâ:a ilia mûri brachia fof-fam ôe aggerem perducitivt muro amp;: turrib. dirutis(quod tarnen perdifficile erat,vt pote mûris exnigro marmore conftruâ:is)aliudhoftipoftea obftaculum occurreret. Eracnbsp;3® infuper oppidum Malbcugium oéfo illinc pafluummillia/ccundo Sembraflumine: v-bi hoftes quotics expedition^n in Galliam fufeipiebant, fuas copias cogebant. Eius rcinbsp;Rex certior faôtus Delphinum eö mittit,qui oppidum ad deditionem compclleret. Vbinbsp;quia pauci crant milites,qui machinarum vim fuftinerent, ciucs in eius poteftatem veniunt. Delphinus Hcllium mille peditum Icgionis Picardicæ tribunum ôcSantivium eunbsp;quingentis hominibus ibi relinquit, ipfe reliquas copias in caftra reducit. In eo oppidonbsp;cgrcgiumcftcœnobiumquodànobilibuspuellis incolitur,flctarnenvt nullofecæli-batus votdobftringant,{ednubcrc quum libet,illis liceat.

Sexto pofteaferc die Emeriani audiunt Cæfarianos paflîm è bcllo Gueldrienfl rc- nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;b^i

deuntes,in Balncarumfuburb. amp;:vicis finitimis abfque vllo metu fecuros morari,quôd nbsp;nbsp;à caïUt

4® hæc loca à caftris viginti pafltium millia abefle,Malbeugij porro nullum elle cquitatum pfpiccrcnt. Qua rc animaduerfa cos incautos aggredi coftituunt. Malgcroniû in caftrîsnbsp;Marollanis per nuntiummoncnt,fi ad fe cum centum viginti cquitib.venire non recu-farct,prxclarâ rei bene gerendæ facultate prxbcri, quæ amp; gloriæ amp; emolumento eflet.nbsp;Q^ ille nutio acceptG*cû fuis quinquaginta cataphraiftis circiter oôtoginta ex Ami-raliana turma,ducc Fontanio Harcurienfi legato, venit. Itincrc no longe Emerio faéto,nbsp;Malbcugiû vnàjpflcifcuntur,ibiqj cibum fumunt. Inde quoniam turn noóles erant brenbsp;uiflimæjpoftquam obtenebraflet difcedunt,Santivium ex Malbcugiaiio præfidio cumnbsp;quinquaginta equitibus fclopetarijs fccum aflhmunt, quibus ad perfringendas fuburbanbsp;nas Balncarû domos vtcrcntur.Infidias duob. ab oppido pafiliû millib.in fylua collocât.

JO MittiturMarvillanus Langçilcgatus,amp; cû eoVidamiusCarnotêfis amp;:Rupcguioniÿs(qui nullo autorameto animi caufa militabat)q cû Santivianis fclopetarijs Cæfarianos fub aunbsp;rorâ in fuburbijs opprimerët.Mittût deinde Motogondriniû Malgcronij legatû (nam isnbsp;Malbcugij morbo correptus reftiterat)cû ipfa cquitû turma,qui adMontiû fuburbia jp-ccdcrcnt,quô iter cft Balneis fere millium paftuum fex, Balncæ porro Malbeugio odonbsp;millia abfunt.His mandatur vt aliquot fuburbiorum Montanorum ædes incendant, vt

I 5

378 nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;MART. BELLAII

I J 4 3* oppgt;d3nosimpcdircnt(cratcnimErmiffîmum illic turn cqueftrc aim pcdcftrc prxh-dium)ne quæBaincis gcrcbantur,pcrfpiccrcnt. Vtriquead infidias fcfcrccipcrc iu-bcntur,vbi Langæus fucccntLiriatusfubftitcrat,quiauxilio illiscfler, fi force ab hofti-bus premercntur.Uli Balneis centum fere viginti équités Cæfarianos offendût,qui pri-dievefperivénérant,quosomnesinædibusex improuifo opprimunt,prætcrpaucos quofdam.gt;qui nudi hortis elapß dift'ugiunt.V icos Hnitimos ac cœnobium quoddam di-ripiunt, ingentem prædam colligunt : nemo cnim illinc difcelîcrat, quod is locus viginti pafluum millia caftrisabcfiet,ncqucvlliéquités Malbeugijclient.His confcâisnbsp;rebus fe ad locum inftdiarum recipiunt. Idem faciunt qui Montes miflî fuerant, prædanbsp;iplî quoque non modica onufti.Malbeugium vnà reuerli, amp; prædam inter fe partiti ad 10nbsp;fuum quique locum rcdcunt.Eodcm dieAumalius ducisGuilij primogenitus Auenna-tesexoppidoadpraelium elicereconatur. Nonnulli egrediuntur illiquidem, fed nonnbsp;longius prpceduntquàm quomachinarum globi pcrtincrcpoterant.Illevtmagiscc-• rum animosincitaret,adfoirarumlabrumprogreditur,ibiq;multiseorum cxfisvnumnbsp;ex fuis amittit. Illos tandem quum nihil commoueri ccrnerct,diu nniltuinquc ncquic-quam allicerc conatus,ne plus temporis ff uftra tereret,fe in caftra recipi t.

Rex cùm à fuis qui Balneis fuerant, turn à captiuisindc abdudris certiorfadus minimo prælîdio teneri, Delphinum illuc èc Annobaldum cum cxercitus parte

Sed huiufmodi nuntio dcccptus eftiquippc hoftes illo noftrorum aduentu cxcitati po-10 ffero die fupplemcntum quatuor cohorcium Germanicarum introduxerant. Illis prx-terea nuntiatumcrat,noftros.bidui duntaxat cibariaduccre:vndefatis intclligebantnbsp;pnmum mod^impetum hbi ftiftinendum elfe, itaque oppidumdefenderc decreuc-runt.Pofteaquam hue ventum eft, quibus rcs machinaria curæ crat, ij quum oppidi ii-tum minime tenerent,machinas ad euinlocum ftatuunt, qui omnium opère maximenbsp;muni tus crar,vt non admodum latam ruinam faccrent. Multi tarnen itiucncs Delphininbsp;præfentia incitât! ad follas procedere aufi, forti ter ab adueriàrijs cxcipiuntur, cazdiin-turque amp; vulncrantur ciim alij plcrique,tum Allegrius intcrhcitur,qui in ea adolcfcen-tiaegregium virtutisfpccimcn ediderat. GafparusCollinius Caftcllioniusiuueniscx-cclfi animi fclopo ad ingulum petitur,ex quo tarnen vulnere conualuit.Dclphinus à pa- 3°nbsp;trefupplemcntum machinariimamp; commeatuslibifulîmitti poftulat,fenonniiiper-feda re (quod eins voluntate fi bi faccre liceret ) legioncs inde abducerc decreuifle. 111enbsp;quôd neccopiaslînepericulo fciungi poffeintclligcbat,nequead Delphinicaftra fibinbsp;proficifeendum elfe, rclido Landriftj opère inchoato ac nondum perfedo, exiftima-batjdeniquc fcà firmifftma cxcrcitu,s parte ncquaquam tutd abefte profpicicbat, veri-tus ne ab hoftibus ( quos ad Montes amp; Qucrcetum coirc audiebat) nodurno aduentunbsp;circunucnirctur,Dclphinopcrnuntiurn imperatvtad feredirct,milites Malbeugionbsp;abduccret,oppidimunimentacucrterct,atquexdificiainccndcrct:huncenimeft’elo-, cum vbi folcret Cæfar lùas c Germaniaamp; Belgio copias condticerc. Delphinus, patrisnbsp;imperium rcucritusindcdifccdit,moleftiirimè intérim ferons fefua haeexpeditione 4°nbsp;nihil profccilfe. •

o,7(WorÂTre R E V E R S O Dclphiiio Rcgi nuntiatutinter Auennam amp; Simçum duo efte op-Zo»«e- Gi,i- pida,Trcloncm amp; Gladionem,in quibus milites clfcntqui continenter oram Terraci-«.Ci /» Campanam admodum infeftabant. Quamobrem B^nouallanum illuc cum quinquaginracataphradis,StenaiumAnguianilegatum qui in Prouinciam profedusnbsp;crat,Gcrmanospedites quibus præcratRoniacus,duo dcniqueGallorumpeditummilnbsp;lia amp;: IcgionéNormanicâducibus Baccauiilano amp; Santalbino Gobeleto, cum quatuornbsp;cannis amp; toto apparatu illuc mittit.Trclonem fimulatque ventum eft, oppidani machinbsp;nas confpicati, quod totum aduentare cxercitum arbitrarentur, ad colloquium veni-unt,lieditionemfaciunt,vtfa'uisabirc liceret. Idem faciunt Gladioncnfes.Hæcoppidanbsp;Bonouallanus militibus dat diripienda, pofteaportis duntaxatdirucis incendit. Qux

• nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;caufafuit vt hoftes pofteaTrcloncm inftaurarent. Nam ante hoc tempus is quiloci do

minatumobtinebat,cummunirc noluerat, quodædificium quoddam muro conti-guum diruerc non fu ftincrct.His rebus perfedis Bonouallanus in caftra fe rccipit.Rcx paulo póft Martini! Beilaiû Langxû à caftro Emeriano quod muniebat, ad fc accerfit,nbsp;amp;:de

C o M M E N T. L I B, X. nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;37,