Dit boek hoort bij de Collectie Van Buchell

Huybert van Buchell (1513-1599)

Meer informatie over de collectie is beschikbaar op: http://repertorium.librarv.uu.nl/node/2732

Wegens onderzoek aan deze collectie is bij deze boeken ook de volledige buitenkant gescand. De hierna volgende scans zijn innbsp;volgorde waarop ze getoond worden:

• de rug van het boek

• • de kopsnede

• • de frontsnede

• • de staartsnede

• • het achterplat

This book is part of the Van Buchell Collection

Huybert van Buchell (1513-1599)

More information on this collection is available at: http://repertorium.librarv.uu.nl/node/2732

Due to research concerning this collection the outside of these books has been scanned in full. The following scans are, in order ofnbsp;appearance:

• the spine

• • the head edge

• • the fore edge

• the bottom edge

• • the back board

lACOBI SADOLE-

TI EPISCOPI CAR

PENTORACTIS IN PAV^

LI EPiSTObAM AD RO MA NOS COMMENTARIOnbsp;R V M L I B RI

TRES.

AD LECTOREM,

Exeunt iterum à nobis, Leélor, lacobi Sadoleti Commentari), multa diligentia abautorenunc demum recogniti, Sd locis quamplurimis abnbsp;eodem tum aiidi^tumimmutad» Tu uiri tam integn,amp;:religiofi,tam fannbsp;dis rdigiofîs^ lucubrationibus fruere, amp; noftram tibi deditam operainnbsp;att^ laborem ama*

M»

}

AD FRANCISCVM

GALLIAE REGEM CHRISTIANISA s I M V M lACOBI SADOLET! EPISCOPInbsp;Carpentoradis de dedicatione commentariorumnbsp;in Paulum epiftola.

VOD uirorum bonorum lèmper eflè du# XI, eorum^ qui Dei ueri colentes, SC Chri^nbsp;ftianæ religionis ftudiolï effent, ut cum earnnbsp;ipfam religionem noftra hac ætate nouisnbsp;quotidie feditionibus agitatam, amp; multitu#nbsp;dine oppugnantium uehementer laborantnbsp;tem cernerent, pro Ina parte quilque adnbsp;ferendam opem concurrerent : Idem eoonbsp;quoqueRex omnium maxime ac Chriftia^nbsp;' niffime FRANCISCE pro mea facultasnbsp;’ te iamdudum facere meditatus, fæpe ea de

cogitatione uarijs rationibus depulfus fum.Nam nunc me ingenrj mei par? uitas,interdum tanta iftatemporum perturbatio dehortata eft:nonnun#nbsp;quamctiamillemetus,illacçfufpicio animummeum retardauit, quód in?nbsp;telligebam, id quod uideram iam accidiffe permultis, quodcunq? ego fcrbnbsp;pfiflem,quamuisid pie ac religiolè fcriptum eflet,non eosfolum,quipa?nbsp;lâmfunt aduerfarrj, nam hi quidem minus pertimefcendi funt, fed fociosnbsp;etiammecum eiufdem amp;uoluntatis amp;fententiæ maleuolos aliquos inter?nbsp;prêtes mcis fcriptis non defuturos, quo non kuiter uitio noftra ætas infe?nbsp;da eft, Poftremo in tanto numero eorum,qui aut fcripferunt antiquitus,nbsp;aut quotidie kribunt,partim fandiffimorum hominum ac dodiflïmorum,nbsp;partim calliditate magis,ÓC uerfutiaquadam, quam pietate uera Chriftiananbsp;fcripta tradantium (nam qui apertam impietatem præfeferunt, eos in do?nbsp;dorum numero non duco)exiftimaui meum nomen neque adepturum au-thoritatem inter tot egregios, neque habiturum pondus ad reprimendumnbsp;infolentes, Quód primum ülud infignem quandam,amp; omni fiorentemnbsp;orationis copia dodrinam poftulat, quam ego in me eflè non agnofco« Po?nbsp;fteriusautem finepriore nullius omnino ad coërcendum amp;comprimen?nbsp;dum momentieft« Sed etfl tot caufis,amp;tanquam obicibus â fcribendo fæ-pe iam deterritus : tarnen reputans identidem ipfcmecum omnia ó nobisnbsp;prorfus deberi Deo, cuius cœleftibus diuinis'que bénéfices non folumnbsp;cumhumano généré communiter,uerum priuatim ego etiam,amp; proprienbsp;multismagnisquefàepius aflèdus fum, nihil fum ratus ualere apud ani?nbsp;mum meum oportere, quod me ab exercendæ pietatis ftudio retraheret,nbsp;Etenim fi ingenium præcipuè â nobis Deus requireret, petere id uideretur,nbsp;A 2 qnod

quod no eft noftrum:quicquid enim ualemus ingenio noftrum unufquifcß ab Deototum obtinemusgt; nullxcjgt; noftræin eare quidem exiftunt par^nbsp;tes. Verum illea nobis non tam ingenium,quam uoluntatem bonam po^nbsp;ftulat, quæ aliqua ex parte eft etiam noftra : hacenim amp; pietatem fancftitasnbsp;tern que fponte colimus, per hanc ad Deum, ipfius iuuantegratia, pro^nbsp;xime nos adiungimus : cuius noftræ Deo uoluntatis oblatio cum liberanbsp;nobis fit, cum alias (emper, turn hoc tempore potiflimum in honoremnbsp;illaamp;cultum eiufdem Dei à nobis adhibenda eft ; temporum autem per^nbsp;turbatioea ipfaeft,quæhoc maxime exigit, ut in hanccuram,amp;ftudiumnbsp;iuuandæ religionis totos nos dedamus. Moueri porrd obtredtationibusnbsp;raaleuolorum, infirmions animi eft, quamut uideaturuirtus Chriftiana,nbsp;Sc erga proximum charitas id polTe concedere. Quod uero tarn multinbsp;fifdem de rebus ÔC fcripferint olim, SC quotidie fcribant, deterrere nos nonnbsp;debet. Siquidem neque r),qui ante nos extiterunt,fuere ipfi deterriti. Qua#nbsp;propter cum iuftioresmultó,ÓCgrauiores caufæfînt agcndi mihi aliquidnbsp;quam cefiTandi, non dubitaui ad extremum ea, quae intra domefticos pa#nbsp;rietes multis diurnis,no(fturniscp lucubrationibus, multa cura, uigiliatpnbsp;claborata mihi eflent, quæ quidem ad aperiendum fidei CHRISTI my#nbsp;fterium, 8C ad dolt;ftrinam beatæ uitæ pertinerent, in uulgus publicecp pro#nbsp;ferre, tuapræfertim fecundum Deum præftantiflîme Rex uirtute, lapien#nbsp;tia,autoritatec^ confifus. Etenim tu cum eis maioribus fis ortus, qui omnianbsp;fibi pro fidei ac religionis tutela, ac propugnatione, SC facienda lemper,nbsp;fubeunda efle duxerunt, ad hanc illorum præclariflîmam mentem,cumnbsp;cæteris ipfe rebus quamplurimis, turn occafionibus temporum fuperiornbsp;acceftifti : fuerint licet graues fæpe antea motus, ÔC multorum dilTenfioni#nbsp;bus infefta tempora, uirtuscp maiorum tuorum in illis turn temporibusnbsp;fpecftata atque eminens : nunquam tarnen neque tantum extitit in Chriftia#nbsp;nafide diffidium, quantum hodieextat, nec tanta uirtute animi^ magni-tudine obuiam itum eft, quanta tu maximarum nunc nationum, quæ lubnbsp;ditione tua funt, SC periculaeiufmodi propulfas, ÔC mederis incommodis.nbsp;Nec uero folum autoritäre, ÔC imperio,ÔC magnitudine poteftatis Chri#nbsp;ftianæ fidei confulis amp; religioni:fed comitate etiam ÔC hortationibus tuisnbsp;facis, ut nos qui leniorem illam uiam docendi fcribendi^ fequimur, tua li#nbsp;bentius caufa ad hæc ftudia nofmet conuertamus. Meminifti enim profe#nbsp;do, amp; quo tempore primum fratris mei filium oflicrj ad te caufa falutatumnbsp;mifi,0C poftea cum bis,Lugduni primó,mox Auenione eodem egomet munbsp;nere apud te fundus fum,mihi omnia mea ftudia tibi deferenti, te fuifle au#nbsp;torem, ut in his potilfimum infifterem argumentis SC literis, quæ Chriftia#nbsp;næ rei poflent effe utiles;me^ opus,quod in Pauli epiftolam ad Romanosnbsp;in manibus tue habebam,ocyus ut abfoluerem, etiam hortatum efle. Quodnbsp;feci fane accurate quoad potui, confedum^ librum amp; abfolutum tuo no#nbsp;mini Rex fortiflime inferipfi, ac dicaui : non id quidem fpedans, ut ex illonbsp;quidquam in tuam laudem redundet, fiquidemneiç ex flammulis quænbsp;lychnis

lychnis prælucefcunt, Solis lumen fît clarius : fed ut mea feripta, quod fuis opibus ipfa non queunt,tui nominis gloria opinionibus legentium meliusnbsp;commendenturjfint^ ad conferendas in mentibus hominum pias amp; fan^nbsp;das rationes efficaciora,Nam quo ilia Iplêdidiore titulo, aut qua grauiorenbsp;ornari autoritate polTunuquàm eius Regis,in quo amplitudo maximæponbsp;teftatis magnitudini animi nequit efle parç’qui altitudinem fortunæ luæjhunbsp;manitatis 2gt;d liberalitatis laude fuperauit ;; cui tot amp; tanta adfunt à Deo bonbsp;naÇ'amp; quæ præterea ipfo eodem adiuuante Deo fibi comparauit, plurimanbsp;rum artium rerumcp fcientia,multarum etiam ufus in maximis rebus amp; funbsp;feipiendis amp; adminiftrandis animus, confilium,comitas,eloquentiat Quæ

neep exornantur : quam nos in te diuinam imprimis eximiamep uirtutem FRAN CISCE Rex {pedantes ac uenerantes,cum hæc tibi nûc damus,nbsp;quæ adhuc nobis eflèda funt,tum alia quocp,fi uita fuppeditauerit,fumusnbsp;daturigt;ad hunc eundem religionis honorem ÔC defenfionem Chriilianæ uenbsp;ritatis pertinentia.Quandoquidem neep mihi quicquam magis conandumnbsp;amp; contendendum eft,ne(p tibi præiîandum,atcp elFiciendum, quâmnbsp;ut incolumis cultus præpotentis Dei,amp; quæ fine eo cultu con#nbsp;num mentibus amp; ftudqs iam prope dimilTa reftinbsp;tuatur,Quod Dei primum ope,tuacp deingt;nbsp;de Chriftianifsime Rex uirtute ali#nbsp;quando fadum iri iperare

I

lA^ SADOLETI EPI

SCOPI CARPENTORACTIS IN

PAVLI EPISTOLAM AD ROMA

NOS COMMENTARIORVM liber PRIMVS.

ris ôi inftitutrices initio fui(re,8lt; ad hoc tempus eflè conferuatrices. Atcp harum qui dem,quas dicimus uirtutumjé^ quibus laudë,ac decus ÔC conftitutæ, ôi auflaeChri^nbsp;ftianæ religionis afcribimus, hoc 06 ignorata apudueteres,amp;: nobis, qui ad ueramnbsp;Dei cognitionem acceffîmus,facilis,2lt; prompta fuit indagatio, quôd illi ea, quæ ge^snbsp;rebant,quæc^ meditabantur,omnia ad opes hbi comparâdas,ad cupiditatê,àd dignis=nbsp;tatem, ad potentiam fuam reuocabant,midiumcç omne fuum in eis cogitationibusnbsp;ponebât,per quas ôô ualcre opibus præter cæteros,8lt; excellere induftria prudêtiac^nbsp;exiftimarentur. Nos ueroDodoris noftri Christi exemplo,monitiscp edodi,nbsp;inhumilitate animi magnitudinem noftram, amp; in procuratione aliorum utüitatisnbsp;pofihabita noftra omnem fpem adipifccndæ felicitatis pofuimus, Ac nequis facra#nbsp;rum imperitus rerum forte miretur,quî Rent ifta fîmufpoflSntcç in unum cohærere,nbsp;magnificari in humilitate uidelicet, in neglcdlu propriorum commodoRî beatumnbsp;effê, cum hæc pugnare potius, amp; inter fc elfe aduerfaria uideantur,is conuertatnbsp;mum ad ea intuenda, quæ in Chrifto i E S v domino noftro incredibili modo fadanbsp;funt : definet mirari profedôhanc congruerein membris difcrepantiam, cum in ca#nbsp;pite ipfo tantam rerum omnium maxime côtrariarum concordiam inter fe,cofenfîo#nbsp;nernc}; afpexerit, Etenim fi quod maxime diuerfum, 2lt; remotum fît in oppofîtionenbsp;attendimus,quid eft à terra,quàm cœlum difîundius ç’ Si quàm ab homine Deus finbsp;quod infeflum inter fe ôd inimicum,qui pote eft mortem cum uita couenire,gloriamnbsp;cum dedecorc, infirmitatem cum potentia i Quæ tarnen in illo fîc omnia coierunt,nbsp;ut ad ea bona,quæ is ôd fumma,8lt; immortalia eft adeptus,ab his extremis,ôd contra#nbsp;rtjs malis fuerit gradus, uel potius ex iftis ilia extiterunt, Neque ipfe in fè tantumnbsp;hæc, quæ fuapte natura funt difparata, coniunxitî fed eadem quoeç in nobis uoluitnbsp;coniungi,ut cum ipfius ingreffî ueftigqs inftitiflèmus eadem adepti bona, nouiéç ci#nbsp;ues, SC incolæ cœli effedi,tcrram in medio aftrorum collocaremus, Sed quoniam denbsp;his aliud ad dicendum dabitur tempus, fatis de eis fit in præfentia didum* Ad illâsnbsp;deinceps ueniamus uirtutes,quaî^ modo à nobis fada mentio eft.Etfi enim hoc temnbsp;pore non ad noftrum feribimus arbitrium,fed in aliorum diuinitus feripta commentnbsp;tamur:tamê de eis aliqua præfari uirtutibus,quæ præeunt nobis,ÔC magiftrç funt adnbsp;Eeatam uitam non cognitionefolum, atep feientia, uerum etiam ufu, 8C frudu corn#nbsp;prchendendam,nonnüiil ad id quidc,qviod l*^ftituimus,pertinct) Ac humilitatis qui#nbsp;dem hoc

3 LIB* L COMMENT, lAC, SADOLETI

dem hoc primumSdpraecipuum donum eft quóddiuinarum notitiam rerum abfcç ea habere non pofliimus. Credere enim eftnecefle eum,qui ad eas uelit intelltgenttanbsp;penetrare. At nemo id facile agit, qui fit fibi ip!c confidcns. Porró caetera^ artes ôinbsp;fcientiæ iftud ipfum poftulant,ut qui ad eas ingrelTurus fit,callido is fit ingenio,at(^nbsp;magno, nuUicç rei facile aflèntiatur, fed certam rationem in omnibus, argumentainbsp;tiôiicmq; requirat. Noftra uero hæc, quæ fola ueram in fe continet fapientiæ faculinbsp;tatem,facrarum rerum,literarumcç cognitio, tametfi ea fummis, atcp altiflîmis diuLnbsp;norum confiliorum myfterijs referta eft,nullis tarnen ingenijs,nifi credulis, atq; fiminbsp;plicibus percipiendam fe præbet, generecç nouo inftituendi, SC docendi prius périnbsp;fuafos uult efl'e fecftatores fui, quàm aliquid illis ipfa perfuadeat : prius ut credant,nbsp;quàm doceâtur:prius ut ament,quâm nouerint planè,quid illud fit,quod ante omnianbsp;illîs eft amandum.Eadem quocp elatos animos,8C appetentes gloriæ imprimis afperinbsp;natur,8C repellit. Aftutiam, audaciam, confidentiam ne intuetur quidem, Simpliciinbsp;tatem amat, huic fefe dat : hanc benigniftîme compleditur, Humilitatem ipfam, SCnbsp;puros, creduloscçbonarummentium cogitatus adhibet libenter ad fecreta iàpieninbsp;tiæfuæ, omnescç illis thefauros fuos oftendit, atque offert. Ad quos qui illo fidei, SCnbsp;humilitatis aditu intrare meruerunt, ô femper illamquidem eximiam acpraîftaninbsp;tem,fed nunc in hac ratione benigne faciendi fingularem profedó,6C inauditamDeinbsp;beneuoientiam erga nos, ac uere in omni gencre infinitam bonitatem, quantum illicnbsp;cœleftium diuitiarum,atcp opumç'quantum ad explendos animos lætitiæ, fummæc^nbsp;iucunditatis abundatjôC affluit^ut cætera tune omnia pro nihilo funtc’ ut quæ ad huinbsp;manam pertinent fapientiam, leuia cuncTa, inaniaeç ducuntur t’lacent turn reliquænbsp;artes omnes, ac icientiæ,atc^ hæc una in pretio fola eft ; una contentos animos facit,nbsp;compoteséç fummi gaudq, SC omnium bonorum copia redundantes î quam tarnen,nbsp;ut diximus, affèqui nemo poteft, qui non per fidei ianuam ab ipfa humilitate animinbsp;fuerit intromüTus.Rede enim Propheta:Nifi credideritis,non intelligetis,inquit.Etnbsp;dominus I E S V S fidem ubicp,SC ante omnia expofcens,regnum cœli, illi imprimisnbsp;propofitum, SC poteftatem rerum mirabilium datam eife prædicabat, Atque hancnbsp;fidem,fimplicitatcmcß mentium optimarum Chriftiani propriam nominis, quæ abnbsp;humilitate animi,tanquam à femine,radicibuscj;profe(fta,in arborem amplam cock^nbsp;ftis fapientiæ adolefcit,atcß uberes demum fruiftus beatæ uitæ fert,Charitas eft,quænbsp;præcipue continetlCharitas fidem alit,eademcp fpem auget,8C cum hoc mortali cor^nbsp;pore dimilTo ad alteram illam uitam cœleftem SC immortalem nobis eft trâfeundum:nbsp;hæc una fidelis femper nobis eft,ÔC perpétua comesîdeducftrix noftri in hac uita,con^nbsp;fors,SC congratulatrix in altera. Cuius contra omnem ueterum ièculorum ienten^snbsp;tiam proprium hoc munus,atque officium eft,ut de aliorum falute,commodisc^ iblt^nbsp;cita,nihil de fe fane magnopere commoueatur.Fraternam enim ea habet cum omni^nbsp;bus fidelibus conftitutam neceflitudinem. Qtiandoquidem cundiex eodemDeonbsp;patre profeefti, ab eodem domino i E s v Chriftoeferuituteredempti,fpiritusfan^nbsp;di eiufdem halitu regimur,ac fuftinemur.Ex quo corpus unum totius’ ecclefiæ co^:nbsp;padum,conflatumcp eft,uno patre,uno capite,fpiritu quoqj uno, fed pluribus tanÇnbsp;membris diftindum, atque ornatum, Qiio qui in corpore tiolunt coniundi eife, eo^nbsp;demcçunàcLimcæteris Christi fpirituuiuere,habeant illi charitatem, atquenbsp;exerceant,necefle eft : omneis^ curas fuas foras tendant,nihil omnino ad fefe,fed adnbsp;proximum omnia, SC ad Deum referentes. Hoc enim uinculum eft, hæc firma cons:nbsp;nexio Chriftianæ focietatis,in qua uniuerfa tanquam in corpore fuoDei habitat fpinbsp;ritus,eascç in nobis procréât uirtutes, quæ maxime præclaræ, imprimiscç admirainbsp;biles,ut in genus,ÔC nomen fummi Dei adoptemur,effîciunt.QLiæ cum ita fint, cumnbsp;tantus fit fidei,atcp humilitati apud Deum honos,tantafraternæ cum omnibus con^nbsp;jundionis uis,ut omnis beatæ uitæ SC cognofeendæ ratio, SC adipifeendæ fpes nobisnbsp;potifftmum in his pofita, ÔC conftituta fit, quid eft de hoc nouo hæreticorum ges:nbsp;nere nobis dicendume’ qui fubito exorti non unam parte aliquam,fed corpus totumnbsp;ecclefiæ fuis dilTenfionibus lacerare nitunturîqui à maledicentia primo,8C odio quoünbsp;rundain homiaum ad inimicitias progreflî,in eis fefe finibus tenere non potucrunt,nbsp;long!

IN EPIST, PAVLI AD ROM, nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;5

longiuscç impetu iracundiæ prouecti, cum leges multas (alutai iter latas, morestç optime ab ecclelia conftitutos turn uero non paucafidei c h r 1 s t i firmamentanbsp;conuellere penitus, 8lt; difijcere funt conati, Qtiorum utinam cordibus Chriftianænbsp;fpiritum humilitatis aliquando immittat Deus,ut reminilcantur, 2lt; intelligant, nonnbsp;fe hac ratione fraternæ charitati confulere,necç hoc ex Deo efle, ut pax atcß concordnbsp;dia in ecclefia perturbctur,unitascp fcindatur: Sed illud uere diuinum, SC uere Chri^nbsp;ftianum exifterCjamare proximumjtueri confcnlioncm,moicm maiorumjtot præfernbsp;tim feculis inueteratum in ecclefia, fandum ÔC ßlutarem ducere, eumc^ cum fide, ÔCnbsp;cum humilitate cuftodtre, Nam quod ifti,amp; ab eis qui funt, cum maxime omnia misnbsp;fceant,atc^ confundant,libeitatcm fefe Chriftianam aiunt repeter e,quæ fit hominuntnbsp;traditionibus (fic enim appellant) plui imiscp impofitis oneribus opprefla, atqj ere^nbsp;pta,perfpicuum eft cognitu,non hoc elïè,dare operam,ut fpiiitus liber fit, fed ut pecnbsp;cato feruiat:Caro autem in omnem licentiam fit foluta, Só libera, Necß adeo illi fic fenbsp;obicure gerunt, ut coniediuram eorü animi 2lt; uoluntatis difficilem habeamus, Quinbsp;(omitto enim in præfentia, quæ faciunt, ÔÔ fecerunt) hanc certe palam introduxerenbsp;fententiam,beatam uitam non operationibus bonis,led fola fide erga deum expeten:*nbsp;dam cfle,pcrinde ac fidem in fe uelit Deus non integritatis, omnis^ uirtutis, led ins:nbsp;temperantiæ, ÔÔ uitiorum efle conciliatricem, Qiiod fi ifti aut excellente docftrina,nbsp;aut nouo aliquo dubitandi genere prauas opiniones in Dei populo intuliflènt, eflècnbsp;nobis quocp accuratius fottafle aduerfus iilos difputandum,iplic^ 2C monendi, QC ro^nbsp;gandi,utdimiflacontentione pugnandi,parcerentChriftianæ unitati,ne'uefuaninbsp;primum, deinde aliorum etiam ialutem perditum ire contenderent, Cum uero nihilnbsp;attulerint de fuo,ied præteritorum temporum erroribus aceruatis, atcß collecftis uninbsp;uerfbs repente in ecclefia Dei renouauerint, quid attinet monere uelle non ignorantnbsp;tes ifta omnia conuida iandiu, 00 damnata elTeç’ Atcß utinam tarnen moneri fe pate^nbsp;rentur, piam^ humilitatem ad audiendum, ÔC æquitatem animi afferrent ad cogno^nbsp;(cendum : necß rationibus redis, Qi. exemplis, authoritatibus^ fandifsimorum ho^nbsp;ininum tarn pertinaces animos fuos opponerent,Qtii fi aut iram aliquam fuam exa^nbsp;turare,aut ftudio certandi obniti concupierunt, tot poftea concitatis in populo Deinbsp;feditionibus,tot cladibus illatis,tot detrimentis inuedis, pateat eos tandem aliquans:nbsp;do expletos efle,remittant aliquid pertinaciæ, ad Deum interdum refpiciant, illamc^nbsp;eius admirabilem cogitent charitatê, qua addudus ipfe cum filium fuum in mortemnbsp;propter ialutcm hoftium,Slt;^ inimicorum fuorum tradiderit, non decet nos profedonbsp;illius fandam fidem nomenc^ profeflbs, fratres, Qi proximos noftros in hoftium nu^nbsp;mero ducere,Sed de his uideat,illiscß confulat,ôô prouideat miièricors Deus, Nobisnbsp;quidem quod in illis pro Chriftiana charitate grauiter dolendum eft,inhis Galliç ponbsp;pulis,óó nationibus, in quibus me quoep Deus, tale nihil merentê,in numero tarnennbsp;cpiftoporum uoluit efie, uehementer etiam atcß etiam eft lætandum, q^uod ipfwumnbsp;quidemhominum probitate etiam Qi religione,fed Chriftianifsimi régis noftri Frannbsp;ciici imprimis uirtute, Qi uigilantia ne parua quidem contagio illius tanti erroris innbsp;his regionibus potuit adhærefcere, Cui quidem regi nil caulæ eft prlt;^edo,quin de^nbsp;bitum laudis teftimonium præbeamus, Etfi enim ab illo longifsime difiundi, ad aunbsp;læ curas,atcß negotia ne afpiramus quidem, illius tarnen ad nos quoc^ beneficia per^nbsp;ueniunt:quæ hoc mihi maiora Qi chariora funt, quod non peculiaria mihi ipfi,fed o^nbsp;mnibus Galliæ populis mecum funt communia, Pacem enim ab eo Qi ocium, Qi Icj;nbsp;gum obferuantiam,2lt; æquitatem iuris obtinemus, quodeÿ cæterorû omnium fum^nbsp;mum eft,integram,atcß inuiolatâ in c h r i s T i fid^ religionem,Âd reliquas enimnbsp;ipfe animi uirtutes,quæ in illo plurimæ funt,2lt; præftantifsimæ, hanc quo(Ç cæteræsnbsp;rum longe principem uirtutum tanquam faftigiurn appofitam eflè uoluit, ut perpeünbsp;tuam fibi propugnationem fufeiperet pro c H R i S T 1 honore,8lt; nomine,aduerfusnbsp;homines eos,qui omniafanda reda peruerterenituntur, Ac bellicos quidê illiusnbsp;labores, grauesep pugnas,in quibus uaria interdum fortuna ,femper autem inuidanbsp;animi illius uirtus extitit, laudabunt ali], qui ifta magis extollunt, Qi admirantur.nbsp;Nos ne in his quidem commemorandis infîftemus, quæ præclara in eo, 2lt; uere rci;

B gia

IO LIB, 1« COMMENT« I A C, SADOLETI gj'aineflecernimuSjUtbonitatem illius,utiuftitiam,ut liberah’tatem,ut magm#nbsp;tudinemantmi pluribus uerbis profequamur, Illa mihi 8ó prædicanda de eo, amp; innbsp;codum ferenda eflent, quæ ad Dei omnipotentis in illo cultum, amp; ad honorem rehgt;nbsp;gionis pertinent, fi par noftra maximi Regis laudibus eflè poflèt oratio. Attamennbsp;he aut iümmi Dei beneficium non agnouinfe, qui talem nobis praepofuit regem, autnbsp;régis ipfius mérita, öó laudes filentio obtexifle, amp; propterea in utrunq ingrati eflènbsp;uideamur,utcç animus regis fua fponte in Deum,amp; in religionem propenfus, noftranbsp;ctiam praédicatione ad pietatis ftudium magis accendatur: Dicimus illius ftudio, 8^nbsp;pietate,Slt; fapientia eflè fadum,ut in tanto,£lt; tam difiuib regno,tot populis,tot prorf=nbsp;uincijs, tanta hominum celebritate frequentibus,nuiquam aut haereticaî impietatisnbsp;labes exifteret,aut fubito exorta, ôô conlpeda uindicaretur. Fuit hoc toti Galliac fa«:nbsp;lutare,Deo imprimis gratum,Regi ipfî gloriofum. Quid c’ in maxima nuper fame,nbsp;cum fterilitate, inopia ffugum cunda laboraret Gallia, nec inuenirent homines,nbsp;pauperesc^ praefertim,quibus uitæ fuacfubfîdrjs qpitularentur, non ne patefecit pe^nbsp;nitus Rex omnis fontes bonitatis ôiliberalitatis fuçc'pietatecç erga Deum,8lt; inpaunbsp;peres mifericordia addudus permulta hominum millia complureis menfes aluitfeu#nbsp;ra,ô^ prouidentia non abfiftens,quoad nouis frugibus uberior annus,copiam paflîmnbsp;frumenti cœpit fuppeditare. Nam quod ip/c amp; artium optimarum eximius amatornbsp;cft,nlios^^ ad eade ftudia præclariflîma érudit tali pâtre dignifsimos, ÔC tanto regno;nbsp;quod^dodores earumipfarum artium, ÔCfacrarum praecipue literarum conquiritnbsp;«ndic»,magnisc5 propofitis prçmqs erudienda iuuentuti in amplifsimis regni fui urnbsp;bibus præficit,quibus nam ifta quæfo laudibus, qua uerborum ui, aut orationis co^nbsp;pia digne poflunt extollirNempe hæc magna fur5 hacc immortalia,haec diuina,quacnbsp;omnem laudem uincunt,quæ regem ipfum faciun, eminentius etiâ in uirtute, quâmnbsp;infortuna elfe magnum;ut cundi iure,ac meritd g;oriemur, quod in poteftate, 8lt; innbsp;fmperio maximo,maiorem tarnen regem ipfo regno habeamus«Verum ut conuertarnbsp;ad Germanise principes,fiqui funt (iùnt autem nonnulli,qui huic perniciofæ,ôd peftinbsp;ientifsimae fedç aut aperte faueant,aut occultius animos fubminiftrêt,tantamcj Gernbsp;ananico nomini ac nationi fortifsim^ 8C nobilifsimç,quod in ipfîs eft,inurant macula)nbsp;cur hi quaefo talibus exemplis,cur ueterum dodorum fandiflîmorum hominum uiünbsp;ta atcß dodrinaf cur Imperatoris fui c A R o l i optime de Deo,8lt; de fide catholicanbsp;fentientis authoritate, perpetuo quocßritu confentientis ecclefiæ non mouenturc'utnbsp;refledant animos ad coliderationetn fui,priftinac^ fuæj maiorum fuorum religio#nbsp;nis,quac una reda,puracç cft,uelint eflè memores. An hoc fîbi ôd laudi, ÔC faluti ma#nbsp;gis fore exiftimant,fî pro Chriftianis Lutherani appellenturç’ Quâquam his nos qui#nbsp;dera^cuiufcemodi illi funt,8e quoquo modo de re Chriftiana meriti, placatum tarnennbsp;Deum, ôd propitium pr ecamur, atq^ ut ipfe eis reuocatis ad intuendum lumen uer i#nbsp;tatis fuæ,fanguinem,Ôô mortem fill) fui,quæ pro cundis fufeepta eft, ualere ipfis etiânbsp;welitadexpiationempeccatoijt.Dequa christi morte,tototçilloredemptio#nbsp;his humanæ, amp; diuini conflit) ad falutem noftram myfterio, etfi fides iandiu, certac^nbsp;perfuafîo in Chriftiano nomine fufeepta eft, tarnen quoniam eiusfrudum iftinuncnbsp;labefadarc cÔiendunt, dC fandifsimis,antiquifsimiscç dodoribus, qui de hac re luci#nbsp;dius,copipfius^ icripière,nimis certe infolenter ôd fuperbe repudiatis, ad illos fe re#nbsp;cipiunt,qui propter altitudinem fententiarum,arcanaép Dei confiliorum prefsius. Sinbsp;diffi'cilius funt locutf,quô ipfî innbsp;nbsp;nbsp;nbsp;latebrarum perfugia fîbi quærere,illorum^ uer

ba ad fuos fenfus contorquerc pofsint,uifum nobis fuit faciendû, ut beati Pauli apo# ftoli epiftolam ad Romanos, cuius ifti in abftrufîs abditiscçfenfîs fuse imprimis ma#nbsp;iitiac latibula conftituunt, quantum nobis d Deo fuerit datum, accurate exponere#nbsp;mus,quæ tota omnibus diuinitatis cognitionibus ita referta eft,ut uix ad earn intel#nbsp;ligendam mentibus humanis aditusnbsp;nbsp;nbsp;nbsp;uideatur. Ita ad oftendendum crucis myfte#

rium emcax,ut quicunt^ earn rede perceperit, amplius, ut nobis uidetur, de fide ca# tholica non ppfsit dubitare, Verum hæc noftra expofitio no noua commentatio, ièdnbsp;ueteris ferraonis commemoratio recens fuerit, quem habuimus inter nos, cû Romsenbsp;^tiam turn eflèm,ego amp; lulius Sadoletus frater,qui Græce,Latine^ dodiirimus,atcpnbsp;in omni

IN EPIST. PAV LI AD ROM. nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;i,

in omni artium optimarum,praîiêrtim^ philoiôphiæ cognitione no æqualibus fuis folum,fed ettam maioribus natu longe præftans,multa quoc^ de facris literis côferrenbsp;fæpenumero mecum, èC uel percontari de me, viel etiam diflèrere ipîè fubtilius fole^nbsp;bat^Dabimus hoc charifsimi,atc^ optimi fratris nomini, ac memoriæ, ut Chriftianænbsp;pietatis myfteria,quibus ilie maxime femper deditus fuit,ôd fummi dodoris cunda^nbsp;rum gentium fcripta,atc^ dodrinas,quarum altifsima eft explicatio, cum eo communbsp;niceinus« Nec,fi dialogorum morem fuerimus imitati, idcirco minus omneis fenteni=nbsp;tias,uerbacç perfequemur.Quin aptius hoc quocß,£lt; commodius uideri poter it,fi alnbsp;ternis, diuifîscp periônis fuo quidvç loco 8C interrogabitur opportune, ubi erit ali#nbsp;quid dubitandum,8lt; relpodebitur.Sed ut ad rem,ôi ad propofitum ueniamus; Cumnbsp;olim Romç diebus feftis Pentecoftes in hortis meis eflèm,quos in Quirinali colle,adnbsp;altarn femitam, fatis amoenos,uberes^ habebam, cumeç iam diei, ÔC temporis calornbsp;increbrelceret,confedi forte fub umbra quadam, uolumen Pauli epiftolarû Græcumnbsp;in manibus habens,eramcç in eo legendo fane^ attentus, cum inopinato accefsit adnbsp;me Iulius frater,8lt; continuo falute data acceptaep, non t Vjmquitjïïii frater un#nbsp;quam ne ociofis quidem,fefiiscp diebus in ocio eflè potes:etfî hoc tibi puto optatumnbsp;amp; fiiaue eflèocium,fîquid legas,aut fcribas,quâdo te ferè omne tempus principis Sinbsp;curiæ negotii s tribuere neceflè eft, in quo uideo iâepe quàm fis maximis occupatio#nbsp;nibus diftridus.Sed nunc quidem quem hune authorê in manibus habeas nifî mole#nbsp;ftum eft,fcire fane aueo. Facile id quidem,inquam eft, Pauli enim legebâ epiftolas,nbsp;Sô nofti tu quidem iampridem animum meum, quâtopereep cupiam me ex ijs ipfîs,nbsp;quas narras,occupationibus exoluere,in ociumcp referre,ut in literis afsiduus fîm,ôinbsp;Deo aliquâdo,cui maxime debeo,foli feruiam,Sed hanc meam cupiditatem fie huiusnbsp;dodoris fandifsimi feripta incendunt, ut nulla alia re iam acquiefeere animus meusnbsp;pofsit. Caue enim mi frater putes hac ledione quicquâ fieri poflè diuinius. Aflènnbsp;tior,inquit,necp id mirum duco. quippe no humana ifta huius maximi Apoftoli, fednbsp;diuinitus infpirata,attp infufa eft lapientia,quam ego quoep cœpi deguftare, ueros^nbsp;in ea intelligere bcatæ uitæ repofitos eflè frudus,etfi meum ftudium aliquantû feri#nbsp;ptorS diffîcultas 2lt; interpretum nonnunquâ turba retardât. Atqui mi frater,quôdnbsp;hæc deguftes,inquam,uel quôd in omni genere potius literarum fummo ftudio uer#nbsp;fere,planè mihi exploratum eftmideo enim maciem,damnum^ tui eprporis* itaep innbsp;metum interdum adducor, ne minus accurate uaktudini tuæ confulas, quàm iatisnbsp;opus fit,amp;: quàm ego uelim:quod fane facere debes mi optime frater,2lt; faluum te nonbsp;bis diutius conferuare,quando noftra omnis, totiusep familiæ noftræ fpes, in te unonbsp;praecipue,8lt; in tua expedatifsima uirtute,ac dignitate pofîta eft. T um ille,Mortisnbsp;noftræ,ôô uitæ,inquit,unus eft dominus amp; moderator praepotês Deus ƒ uius ego uonbsp;luntati totum me addixi.Netp uero uideo quid tantum interfit inter uiuere,2lt; mort,nbsp;dum utruncp rede fiat.Interea quidem dum in his locis dego,uitâ illam conabor imiîînbsp;tari,quæ in cœlo uere plena,£iô uere perfeda eft,ut exercitatione métis potiuSjquamnbsp;fenfibus obledandis uiuam, quando ôi immortalitatem illam fpero confequi, quamnbsp;Deus fidelibus fuis propofuit,nec id tarnen meritorum meoijt iMucia, fed Dei ipfîusnbsp;dementia amp; bonitate addudus. Hic ego animo non parum comotus: Made uirtunbsp;te,inquam,mi frater,pietatem enim iftam tuam exofculor, te^ it^nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;ueheméter

gaudeo : fed tarnen fieri utruncp meo iudicio commode poteft, ut nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;totus fis,óó

ut te noftri quocp interdü,qui te tantû amamus,fubeat cogitatio. Et ille : lam uero mittamus ifta,inquit,8lt; potius iftud,modô quod legebas, communica mecum’.fiqui#nbsp;dem hoefraternum imprimis,amp; tuum eft,uelle quæcuncp habeas, ea tibi mecum co#nbsp;munia eflè. Epiftolam legebä ad Romanos illam ipfam,inquam, quæ tota maximenbsp;fcatet cœleftibus, abftrufisep myfterqs. Peroppo^^ttme uero hoc,ille inquit,colledanbsp;cnim iam habebam ex illa aliquot loca, de quibus fententiam tuam percontarer î atnbsp;quando ocium nobis nûc quidem eft,fefticp dies,2lt; nihil aliud potius,quod agamus,nbsp;gratifsimurn fcceris mihi,inquit,fi epiftolam mecum unà percucurreris, ôé totâ illamnbsp;fueris interpretatus.Cupio enim majoré in modum mihi de illa quid Apoftolus fen#nbsp;tiatjpenitus liquere.Etfi enim plurimorum dodifsimorum,eorundem^ fandiisimo#

B z tum

12 LIB. 1. COMMENT* lAC. SADOLETl

rum hominum fcriptis ac monumentis excufla ea fæpe, ÔC pertraóata eft, quædam tarnen remanet etiam nunc in mentibus noftris hæfîtatio, ut nefcio quid magnum acnbsp;diuinum in ilia uideatur delitefcere,quod nondum fan's comprehenderimus. Faciamnbsp;equidem mi frater,mquam,id quod tu uis,nccp quicquam optimo ftudio tuo abnuetnbsp;iioluntas mea : fed tarnen hoc ipfo in negocio non me confido plus profedfurum adnbsp;dubitationes tuas ex animo tollendas, qua'm fecerint illi, quorum tu lediione noni=nbsp;dum plane es pacatus : nift fiquid forte fcriptis, QC commentationibus illorum adiujsnbsp;tus, ac tanquam manibus in fublime elatus, procul magis confpexero : de quo nonnbsp;mihi, fed illis habenda erit gratia, quorum laboribus, fid uigihjs eft effeclum, ut alii=nbsp;quarum iam huius epiftolæ partium, nobis cognitio, ÔÔ explanatio fit facilior * Nonnbsp;enim illi necß in dodtrina,necj in pietate,ne(:^ in ipiritus fandii munere, ac uirtute ponbsp;fteriores alio quopiam tulerunt partes : fed ita uoluit Deus fua arcana confilia ad conbsp;gnitionem hominum difpenfari, ut aliquid femper nouum fcrutantibus appareret,nbsp;nullacp unquam poftet ætas, nulla decerpentium nec haurientium multitudo diuis:nbsp;tias confumere infinitæ fapientiæ fuæ, Sed ft me epiftolam totam interpretari uis,nbsp;id'ne etiam cenfes, ut proferatur codex, 8d Apoftoli uerba omnia recitcntur d quodnbsp;mihi uidetur quidem fore neceftarium, Prorfus,inquit,2d cum hoc uolo,tum illudnbsp;impi imis abs te poftulo, ut latine omnia atc^ ut inter ingenue eruditos maxime dennbsp;cet.Nam hos qui genere dicendi inaccurato,dd incondito res theologicas fcribere agnbsp;grediuntur,ego fané non probo* Nullum enim ineft in ijs fcriptis ueræ pietatis f'pe^nbsp;cimen,non ad inflammandos in amorem Dei animos uHa appofita oratio. Sed tu qu»nbsp;latinïe linguæ cognitionem hoe tibi chariorem fæpe effè dixifti, quód ea cum facrisnbsp;literis coniundia,Chriftianæ pietatis uis ad permouendos animos fidfortior fieret, Sdnbsp;ornatiorjage quçfo hoc mihi da,ut quoad quidem poteft, cum pietate Chriftiana iunnbsp;dia fit latinitas* Rem honeftam poftulas mi frater,inquam, neeg enim decet ea,quaenbsp;praeclaragt;0d admirabilia funt,oratione fordida coinquinare, quod in prima illa Eccle^nbsp;lia apoftolis Sd Paulo noftro imprimis, necefte minime fuit* Tunc enim fignis 8d mbnbsp;racuiis longe efficacius,^ ulla pofsit oratione,uirtus Crucis comprobabatur.Nuncnbsp;wero frigelcente feculo, Öd ardoribus illis humanorum cordium pene iam reftinélis,nbsp;cum miracula quoque iampridem propter diminutionem fidei magna ex parte fierinbsp;délita fint, aliquid uirium, 2d caloris affèrat oportet ad concitandos animos oratio*nbsp;Quod nos tametfi in hoe quoque munere par urn apti,tarnen ut poterimus experie#nbsp;mur, conabimuréç in eo morem tibi gerere mi humanifsime frater, nifi ficubi lubie«nbsp;dia materies aliquam exiger à nobis magis fuam, 2d propriam, quam latinitati cons'nbsp;gruentem loquendi rationem. Multa enim erunt uocabula ä nobis ad communemnbsp;nunc ufum loquentium defleélenda, quod te in optimam partem accepturum puto*nbsp;Quidnt accipiam,inquit,cum fi polsit quidem utruncß præftari, hoc eft, quod po^nbsp;tifsirrium expetamîfîn minus,uincat religionis caufa potius,quam Latinitatis* Hienbsp;ego,Librarium cum latino codice accerfamus,inquam, qui recitet nobis uerba Pau#nbsp;ii, quibus ab illo prolatis, turn nos ad illa exponenda, 2d declaranda id quod uidebi#nbsp;tur,nifi tibi aliud uideatur melius* Turn ille,imô optime,inquit, uocatoep librario 2dnbsp;»llato libro,nos quidem ambo confedimusfille ftans in hunc mo’dum exorfus eft,

Paulus feruus lESV Chriftiuocatusapoftolus*

T V M ego: Multa hie quîdem,inquam,præponenda eflênt, mi frater de nomi ne gemino Pauli : is enim 2d Saulus:de genere,de tribu, de harum epiftolaru ordine,nbsp;de modo 2d uarietate adferibendx in illis falutis:2d cur haec ad Romanos cseteris an#nbsp;telata eft,quæ tarnen feripta non fuerit prior. V ita quoep Apoftoli, 6d mores, amp; afsi#nbsp;dua peregrinatio : res quotç geftæ, 2d prædicationis ipfius magnitude, ateg utilitas*nbsp;Sed nos nelt;ç hiftoriam in praefentia fcribere aggredimur, 2d hsec tarnen à plerifqj in#nbsp;terpretum egregie £radata,atque elaborata funt, unde eafumi pofttint, Nos ftatumnbsp;temporum duntaxat,2d habitus animorum,qui quidem in his erant, adquos fcriptanbsp;eft hæc epiftola,breuiter exponemus, ut ex rjs argumenti,fententiæcg fcribentis co#nbsp;gnitio fitfacilior.Nam cum euangelij nomen in toto orbe terrarum iam increbrefee#nbsp;re CO2

IN E P I S T, P A V L I AD ROM, re cœpiftèt, SC diuina in eo maxime appaveret uis,quöd no humanis progreisibus, ijnbsp;enim tardiores,0L impeditiores eflè folent:fed inaudito^Sv admirabili curlu, tanquamnbsp;fulguris de cœlo fplendor, uox euangelica ueritatem, QC ialutem, èC uitam aeternamnbsp;annuncians,per omnes iam prouincias, ÔÔ régna cucui riflct,Romæ etiamjin qua cis:nbsp;uitate domicilium erat imperij orbis terrarum, celebre fadum erat nomen c H Rnbsp;s T I ,multiçp ÔC ex Iudæis,Slt; ex ciuibus,incoliscß cæteris in ea urbe uerbû Dei accenbsp;perant, SC Chriftianam fidem profitebantur, Cum Sathanas is cui iftares, ÔC nouanbsp;mundi ad Deum uerum conuerfio mœrorem, amp;C ludum imprimis afFerebat : Siquissnbsp;dem ipie regnum, quod tot feculis fine moleiiia aut controuerfia aliqua poflederat,nbsp;adueniente Deo reiinquere,0C iefe in anguitum contrudere cogebatur, omnibus artinbsp;bus obuiam ire conilituitjduabusep aftute comparatis fraudibusjalterajturbare eos,nbsp;qui iam ad fidem ucncrantialterajCæteros ne uenirct, inftituit deterr ere, Ac primumnbsp;Simonem quendam è Samaria nadus, hominem magicis artibus deditumjôC malefi#=nbsp;crjs infamem,coiunxit eum cum apofiolis c H R i S t i in ipib pene primordio exosfnbsp;rientis ecclefiæjfalfac^ ufurpationefidei, SC baptifmatis in Chriflianum nomen iliumnbsp;infinuauit, Qua adiundione quidem SC focietate fceleftifsimi uiri, cum item ipfe,fis:nbsp;cut cacteri,qui fide optima erant, Chriftiana appellatione uteretur, facrifieijs autemnbsp;occultis,atcÿ infamibus ,cuiuimodimagicaillafuntfacra,nomcn CHRISTI uul#=nbsp;go in uitiipcrationem adduceret, tanta landifsimum Chriftianç religionis nomen innbsp;ilia patratione miraculorum, magicarum præftigiarum calumnia colecuta eft, ut an#nbsp;ceps diu pofiea,alsiduumcç certamen cum falfitate habuerit ucritas î SC hi qui extrànbsp;client,proculcp tantum afpicerent, nec interius cognofeere curarent quid in re eilet,nbsp;SC in ueritate,illo rumore intamiæ addudi Chriftianum imprimis nomen auerfaren#nbsp;tur, Sedhunc obicem ad auertendos hominum animos ab obtutu SC cognitione ue#nbsp;ri luminiSjdiabolica fraude oppofîtum,at(Ç munitum ipfe perfregit,SC fummouit Ionnbsp;ge Deus,ueritateCp per martyru mortes,palmascç patefada, lata ad falutem fidemCpnbsp;uenientibus complanata eft uia, in quam omnes poftea prope genres nationesé^ in#nbsp;undauere, Alterum fuit Sathanæ commentum,quo iam qui fidem c h r i s t i ri#nbsp;te acccperant,ea quae fidei funt,minus attendentes,operantesC^,propofito, SC fpe fuanbsp;coeleftis confequendi praemij fruftrarentur.Nam cum SC Dei amor,SC proximi,SC uonbsp;iuntatum comunto inter fratres,ac charitas præcipuè poftuletur, ipfe pro his omni#nbsp;bus difcordias,SC diftenfiones animorum,iurgiacß litium, 8C contentionum conatusnbsp;eft introducere : idc^ in principe terrarum praecipuc urbe, fpe non dubia fretus,fi ibtnbsp;turbare res arbitrio luo potuiflet, SC conlenlionem fidelium diuellere, coetusep difrj#nbsp;cere,rcliquas orbis terrae ciuitates,atcp prouincias exemplum urbis dominæ lecutu#nbsp;vas, Huie nunc periculo fuccurrere uult Paulus, legatus quidem à Deo,SC dominonbsp;1 E s V Chiifto,ad ueritatem Euangelq gentibus annuntiandam, Sed SC ipfe ita flu#nbsp;diofus,ôc auidus omniu falutis,ut non ilium terraejnon maria,non labor es, non æru#nbsp;mnæ,non minx,non terrores,non uerbera, no tempeftatum cafus, SC naufragiorum,nbsp;non mortis timor, non corporis dolor unquamuel minimum retardare potuerint,nbsp;quin ad eos qui ignorabant docendos, ad eos qui periclitabantur feruandos accede#nbsp;ret, accurreret,aduolaret:non uitæ fuæ ufpiam,nó faluti parcens,dummodo caetero#nbsp;rum tegeretjtuereturcß falutem, Porro autem hie eft uas eledum a domino,in quonbsp;tanta abundauit diuinæ benignitatis gratia, primum ut pene inuitus, SC reludansnbsp;ad fidem c H R1 s T 1 compulfus fittdeinde tot cceleftibus bonis refertus, ac cumu#nbsp;latus,ut quae duo inter fe diuerfa funt, SC necß ea fimul haberi,necç in alterutro fepa#nbsp;ratim ab homine excelli pofte uideatur, ipfe egregie utrac^ fuerit complexus, fum#nbsp;mam uidelicet rerum diuinaru feientiam, SCfummaminrebus gerendis alacritatemnbsp;animi, gC in toto adionum genere diligentiam, mduftriam, ac nauitatem. Etenim finbsp;fcripta ,eius,8C dodrinam accuratius intueare, no ilia in terris inuenta, fed z cœlo de#nbsp;{jrompta penitus intelligatur,in quo femper mente,8C cogitationehabitauit Paulus,nbsp;bin autem iblicitudines, SC acrumnas, SC peragrata ab eo orbis terrarû fpatia, SC mo#nbsp;nendi,obfecrandi,pacificandicp labores, uitam deni(Ç omnem plenam agitationum,nbsp;ÔC periculorum confîderandâ tibi proponas,admirere profedô,quo pado tanta cœ#

B 1 feftis

LI R» !? C O M M E N T, I A C. SADOLETI

leftis fapientiæ in eo,cui otij nihil unquam fuit,excrcuerit magnitudo« Sed nimirum aliud ett,quodhominis labor,aliud quod Dei uirtus 00 potentia facit. Ille amore Deinbsp;ardens, ôd charitate erga proximum inflammatus, Ôd fine labore, ac tempore altifsPnbsp;ma Dei confilia illo aperiente cognofcebat, 5d in iuuando feruandocp proximo labo^nbsp;rem fibi omnem iucundum efi'c ducebat:qua eadem charitate incitatus,cum audifletnbsp;Romæ inter fratres diflenfiones efle, SC ipfe ad eos tota mente properaret, praemifitnbsp;hanc epiftolam,ut quoad ipfe ueniret, haberent illi inter ea monumentum hoc,0d ue^nbsp;ïutteftimoniumliterisconfignatumfuæôddeDeOjfidedç c hr i s t i fententiæ,2lt;nbsp;erga eos uoluntatis. Diflcntiebant porro illi obhas caufas.Cum unam in fidemnbsp;CHRISTI cities Ro. complures conueniflent, ôd ex ludæis permulti, quippe pernbsp;quos CHRISTI cognitio Romam ex Iudæafuifiètdeportata,eueniebat ut internbsp;probos,integroscç multos aliqui fallaces, 8d uerfuti cxiftercnt, qui in noua religioncnbsp;non tarn gloriam Deo,quam fibi honorem,0d quæftum aucuparentur. Atcp tj ex lu^nbsp;dæis, qui antea pr æfertim in lege habiti peritior es, authoritatem le^is 2d cibo^ ob^nbsp;feruantias,aliarumcp cerimoniarum plurimum ualere cupiebant,quo ipibrum etiamnbsp;grauior haberetur authoritas. Hi ut genus utruncß in poteftate haberent, cu fe apo^nbsp;iiolos etiam Christi, 2d ab eo miflos ad prædicandum Dei regnum gentibusnbsp;afßrmarent, primum fuis ludæis perfuadebant ne à lege deficerent, öd ea cunäa ob«!nbsp;feruarent,quæ inlege erant præfcripta,quafi fine illis falus eflc non poflet,idcß etiamnbsp;€os admonebantjUt gentium pollutos ritus abominarentur, ne' ue familiari ufu cumnbsp;illisfefeiungerent,tantummodoin nomine i E s v baptizarentur, ödhanc lauacrinbsp;fandiisimi munditiam ad cæteras legis purgationes adijcerent, quo fièrent ipfî pu#:nbsp;riores.Deindeadgentesconuerfî,inutileillis Christi nomen fine legis obfer^nbsp;iiantia,2d circuncilionis facramento eflè dicebant;hortabanturdp ut adludæos iè connbsp;ferrent,2dilloriïritibuscerimonitjsc^imbuti, fie demum ad c HR i S T V m perueünbsp;nire contender ent.His uocibus erat fadum, ut hæfitatio primum inter ff atres, dein^nbsp;de obtredationesoccultæ,pôfl: apertadiflènfio exifteret, quæ eruptura uidebaturnbsp;apertam ad feditionem, 2d ad defedionem à fide ueri Dei, nifî diuina curante proui^nbsp;dentia Pauli uirtus, 2d diligentia in tempore fubueniffet. Nam cum gentes infuetænbsp;feruituti fidem quidem c h R i s T i libenter acciperent, detredarent autem iu^mnbsp;iegis,6d propterealudæi illas aipernarentur,necputarentdignas,quæ Deoefièntnbsp;cordi, quod pollutas eflè dicerent, 2d in peccatis totas inuolutas, ipfi autem ex legenbsp;piatos feie, 2d mundos eflè ducerent, cogebantur è contrario, qui e gentibus erant,nbsp;præcipuè Romani his contumelfis permoti obqcere ludæis ignobilitatem nationis,nbsp;ôd quod Romanor um ferui iure belli effedt inique, at£^ iniurié dominos fuos auerfa#nbsp;rentur,cum etiam quatenus ageretur de CH R 1 s T c),üli mdigni eirent,qui ab eo dinbsp;ligerentur quem cyuci affigendum curaiTentu'pfi uero dignifsimi qui eum fimulatcpnbsp;cognouiirènt,flatiïn amare,ueneraricç,2d filiumDei confiteri cœpiflènt. Hic erat fta^nbsp;tus tune iamRomæ coalefcentis Ecclefiæ, hæ inter illos querimoniæ, animorumepnbsp;difsidia,ambitione 2d malitia nonnullorum inftigante Sathana côcitata. Quibus Paunbsp;lus in præfentia mederi intendit,2d prout unaquæcç poftulat res, erràntibus, ati^ in^nbsp;firmis mentibus opitulari « Nam 2d ludæos a cauià quidem Dei profedos,fed fuper^nbsp;ßitione aberrantes caftigat ? 2d corripit, reuocatcç in redam uiam, ofiendens legemnbsp;præftantiore adueniente gratia inanem fadam eflè,folamcp fidem c h R i s T i ad fanbsp;lutem uim habere.Reliquos uero ad fidem quidem fimpliciter accedentes,fed in Ros’nbsp;manæurbis magnitudine,2d gloria,ex qua oriundi erant,nobilitatem conftituentes,nbsp;2d propterea afpernantes nationem Iudæorum,admonet, 2d docet no earn eflè ueramnbsp;nobilitatem,quæ armis,2d opibus,ôd mundanis imperîjs,fed quæ ex honore, 2d iudwnbsp;cio omnipotentis Dei acquiritur, qui cum honos generi ludæorum ab ipfo Deo tri#nbsp;butus fit,ideo no eos contemni debere,fed in pretio haberi. Ita in utriflt;$ ôd quod pernbsp;fuperbiam in ipfis intumuerat, coërcens,2d deprimens î 2d quod per alternas contu#nbsp;melias fubfederatinæquum excitans,corpus unumefficere conaturEcclefiæ,fîbinbsp;ipfum æquatum,2d concurs, 2d in omnibus rebus ad mutuam charitate confentiens:nbsp;quod ipiritii c H R l S T i totum pofsit uiuifîcari, tanta ui 2d copia fpiritus fandi,nbsp;tanta

IN EPIST, PAVET AD ROM, nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;ij

tanta cognitione confiliorum fummi Dd rationes fuas confirmans,ut non ucrear tea petere id quod ante dixi, Quicunque ad fcnfum 8C dodrinam maximi Äpofloli dili^nbsp;gentius intuendam,amp; perfpiciendam acceflerit, nelt;^ is animû ad côtradicendum pasnbsp;ratum,ied æquum,8lt; permittentem fe ueritati attulerit, nun^ eum de fide c H R i snbsp;STI, nec de crucis myfterio aliquid dubitaturum. Hie lulius:Magna funt,inquit,nbsp;frater quæ polliceris,amp; mihi quidem vehementer expeóata, Etfi enim ad animi meinbsp;confirmationem,quod quidem ad fidem Christi pertinet, nullius authoritate,nbsp;nec rationibus indigeo, magno tarnen comodo, amp; adiumento futuru arbitrer fidelisnbsp;bus omnibus aduerfus eos,qui religionê Chriftianam oppugnare conantur, præfersnbsp;timcp Iudæos,fi ea,qua: polliceris,potueris præftare. Res ipfa indicabit,inqu5,tansnbsp;tum animus aequus fit,2lt; ueritati confulto non repugnans. Sed antequam ad exposnbsp;nenda Apoftoli uerba mi frater ueniamus,id quod imprimis in hac cauiä eft neceflasnbsp;|•ium,fupplices omnipotentem Deum obfecremus, ut nobis de fpiritu fapientiæ fuænbsp;fuppeditare dignctur,fine quo nil pr£cclarum,8C arduum ne cogitare quidem idoneinbsp;iumusulluminet^ mentes noftras,ô^ donet eloquia cafta, ut ca effàri, ôi pronuntiarcnbsp;ualeamus,quæ ipfi quidem accepta, ÔC grata,cæteris falutaria eflè pofsint^Quæcuncpnbsp;cnim ab Deo, 9ó ab eius fando fpiritu non proficiieitur oratio, ea nec uim ad imprisnbsp;medam in cordtbus cognitionem eius ipfius Dei habere poteft, nec ad bonos moresnbsp;formandosauthoritatem, iv söCaequumpoftulas,inquit,fîc^faciamus.

P A V L V S (èruus IE S V Chrißi UQCatus Apoßolus, feparatus in Euangelium Dd,

Q.V o'd nomenfuum Apoftolusinepiftolis præponat,eftid more ufitatum; quod non codem modo in omnibus,fed uarie id effi'ciat:huius quo^ dilsimiiitudinisnbsp;ratio in perfonis eorum, ad quos fcribit, ÔC in temporibus eft fita, In una tantum adnbsp;Hcbracos cpiftola id praetermiflum eft, quod ratione fadum 06 confilio. Qtioniamnbsp;enim Paulo uelut legem impugnanti ludæi erant offenfiores, noluit eos à ialuberrisnbsp;«na illius cpiftolæ ledione, primo ftatim afpedu ex fui nominis inuidia dimouere,nbsp;s E R V V S autem i e s v Chrifti,ut ftatusfui humilitatem, QC fe alq laborarenbsp;non fibi,quæcp ipfe obtineat,ab alio fe habere,hoc eft Deo,non à fe ipfo oftendat; 0^nbsp;hoc, ut tacite coavguat falfos apoftolos, qui no Deo,fed fibi ièruiebât,euangelium^nbsp;CHRISTI quæftui habebantjUel ad ambitionem fuam referebant. Et illi quidemnbsp;tales ex ludæorurn erant numero, legem, euangelium^ milcentes, quatenus eis fosnbsp;ret commodum:contra quos item intentu eft,quod fequitur:v ocatvs apo#nbsp;ST o L V s,abeodemDeouocatusapoftolusuidçlicetînamillifemetipfosapoftosnbsp;los uocauei antmon decet autem fandos,8lt; probo? ingerere fe, fed uocari eos à Deonbsp;oportet, tanquam Aaron* Itaque hoc more loquendi fæpe utitur Paulus : Vnbsp;inquit,! e s v Chrifti,öCuocatisfandis,quafi nihil in nobis ueræ uirtutis ineflenbsp;pofsit,nifi omne à Deo fuerit datum,ôi tributum. Atque illi quidem falfi apoftoli, utnbsp;diximus,non Deo,fed cupiditatibus fuis ièruiebant,Paulus autem omni genere iersnbsp;uitutis Deo erat obftridus« nâ ôi eo modo ièruiebat,quo opus opificijô^ omnia consnbsp;dita coditori fuo,quo fenfu in fcriptura dicitur : Omnia feruiunt tibi. Et uelut à Dosnbsp;inino pretio languinis emptus, SiC è ièruo peccati, iêruus effèdus iuftitiæ, quemadsnbsp;modum ait ilk,Vt liberati à peccato,iuftitiæ feruiamus. Illaquoque ratione ièruus,nbsp;quôd minifterium ftium inEuangelio præbebat Domioo î neque ipfè, ièd potius innbsp;CO CHRIST V s,fuainter gcntesbeneficiadiffùndebat. Cuius fimilede Moyfenbsp;Deus : Moyiès famulus meus mortuus eft. Dominas enim per Moyfern popuiumnbsp;ftium doccbat,6^ gubernabat. Item fîcut qui in bello capti funt, uidoris ferui efficisnbsp;wntur,fic Paulus hoftis primo i E s v Chrifti, poftea diuina illius uirtute captus Sdnbsp;fuperatus,cius ipfîus præda,amp; mancipium fadus eft.Et de feipfo loquens: Ego Paunbsp;lus uindus 1E s V Chrifti, segregatv s in Euangelium Dei, hoc eft abnbsp;alîjs curis omnibus,negotnsc^ femotus, ÔC huic uni operæ prædicandi Euangelîj tosnbsp;tus addiduSjUt ipfemetinfràiCuiferuioinfpiritu meo,inEuangelio filrj eius,Mulsnbsp;tis quo

16 LI B» I, COMMENT, 1 A C, SADOLETI

tisquoq; altisinlocisnecefsitatem fibiait prædicandîEuangelq, amp;iuehfibi, finon prædicet : 06 fuum unum eflè hoc munus, fuum negotium tcltatur, à Deo fibi com#nbsp;mifTum, in quod fol urn incumbat, Nam SC ad Connthios fcribens, non fe ad bapti:#nbsp;zandum, fed ad Euangelizandum mifltim eflè confirmât. In aclibus quoc^ Apofto#:nbsp;lorum eodem modoloquendi fpiritus fandlus : Segregate mihi Bainabam, Pau#:nbsp;lumjinquit,in opus ad quod uocaui eos, quod eft, liberos ÔC uacuos ab alt}s ncgotijsnbsp;reddite. Qiianquàmfuit etiâ Paulus feorfum à cæteris Apoftolis uocatus, 2lt; in hocnbsp;munus mifliis,Nam cceteri Apoftoli item ad apoftolatum uocati erant,Slt; praedican#:nbsp;di Euangehj etiam inter gentes munus comilEim à C H R i s T o fibi habebantlfednbsp;uno tempore, ôd coniundim uniuerfi, quêadmodum in Matthæo praecipue licet co^nbsp;gnofcere. Paulus autem ÖÓ feparatim,8^ alio tempore ad illud idem officium legatusnbsp;a domino Deo efi.Vocatus ergo Apoftolus,feparatus in Euangelium Dei: Apoffo#:nbsp;lus in Euangelium,quod eft mifliis;feparatus,quôd aliquanto póft quam cætei i,aponbsp;ftolatum,2lt; praedicationem fufcepit Euangeh},quam maxime ipfe quidem inter gennbsp;tes exercuit, in hoc unum opus fuit deftinatus. Veruntamen ut autoritärem, 2Cnbsp;fidem fuis didis aftruat, apud eos, qui hanc epiftolam erant accepturi, QC docilioresnbsp;eos faciat,inftituat£ßfacilius,de fe quidem modice,de eo autem, qui eum mifit, SC denbsp;Euangelio,ad quod prædicandum erat mifttis, loquitur magnificentius: Nunc præ#:nbsp;didiones,ÔC promifsiones fummi Dei,illiuscß benignitatem,potentiam, iuftitiam, innbsp;tota epiftola, nunc uirtutem, utilitatemcß Euangelq annuntians. Et fané cum Euan#:nbsp;gelium latine bonus nuntius fit, lætitiarn,fpem, euentumcp rerum meliorum nun^nbsp;tians, nihil unquàml3Etius,neque optatius humano generi potuit accidere,quam in^nbsp;telligere fe in gratiam uenifle cum Deo, benignitatem^ illius, amp;C in omni genere be^nbsp;neficentiam, quæ prius feculis omnibus fibifuiflet abfcondita, tunc primum expo^nbsp;fitam,SC patefadam eflè î bona^ omnia, quæ ex illo tanto autore manare in nos connbsp;gruum fuit,efFufe, SC largiter nobis ab eo data, atque donata, cognitionem ueri Deinbsp;uidelicet, amoremcp erga ilium, noftrum,SC illius mutuum erga nos : qui quidem SCnbsp;Îtrior ab Deodeclaratus noftrum pofteainDeum prouocauit amorem.Sic enimnbsp;oannesiCharitas Dei erga nos extat. Non quód nos dilexerimus Deurn, fed quodnbsp;ipfe dilexit nos, Virtutum quoc^ omnium earum,quæ huic diuino amori perpetuænbsp;funt comités, præftabilem quandam infolitamc^ magnitudinem idem nobis Euan#:nbsp;gelium attulitinec non SC pacem animis,cum ipfis fecum,tum cum eodem Deo,ado#:nbsp;ptionis SC filiorum Dei nomen,regnum coeli,uitam æternam, hanc tantam ubertatê,nbsp;SC pene profluentiam omnium maximorum,uerifsimorumcp bonorum, quam Euannbsp;gelium uocamus,promifit quidê nobis, SC prænuntiauit iam diu pater nofter Deus,nbsp;led ad nos pertulit Dei filius,Segregatus itacß in Euangelium Dei,

Separatus inEuangelium Dei,quod ante promiferatper prophetas fuos in fcfipturis fandis de filio fuo,

Q,v o D Euangelium,inquit,Deus promiferat per prophetas fuos multis quidê in fcripturæ locis, SC multipliciter de filio fuo, ut cum ad Abraam dixit : In feminenbsp;tuo benedicêtur omnes tribus terræ,Et cum per oslacob: Donee ueniat,qui mitten#:nbsp;dus eft. Et Dauid; Mitte Domine legislator em, ut feiant gentes, quoniam hominesnbsp;funt.Idem quocß DauidlO' Domine beneprofperare,benedidus qui uenit in nomi#nbsp;ne Domini,EtiSpeciofus forma præ filqs hominum, EtiDominus dixit ad me, filiusnbsp;meus es tu : ego hodie genui te,Et Efaias îEgredietur uirga de radicç.Et paulopoft:nbsp;In die ilia radix leflè, quæ ftat in fignum populorum, ipfum gentes deprecabuntur,nbsp;SC erit fepulclyum eius gloriofum. Et propheta alter : Hie eft, inquit. Deus nofter.nbsp;Et paulo infra ; Pofthæc in terris uifus, SC cum hominibus uerfatus eft, Quanquamnbsp;non multa magis in fcriptura teftimonia, quam tota fcriptura de filio Dei eft teftis,nbsp;Qiii quidem Dei filius SC annuntiator, datorcß eft Euangehj diu ante promifti, SCnbsp;ipfemetEuangelium,Euangelium enimDei,inquit,quodpromiferat defilio fuo,nbsp;Etenimuita nobis 0C ueritas58Cfummumipfe i e s V s ChriftuseftbonCt, Aenuncnbsp;quidem

IN EPIST, PAVLI AD ROM, nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;17

quidem luftius hoc Euangeh'um, quam antea in lege ueteri, nominatur, Prfmum, quia olim in una tantum natione inclufum, in ea paucis patefaâum : nunc pafsimnbsp;omnibus hominibus prædicatum, SC annuntiatum eft. Deinde quia tunc in Ion«nbsp;gum tempus diffèrebatur eius expelt;ftatio,quæ modo omnibus hominibus eft re^nbsp;pracfentata. De hisuero,qui poftea praedicauerunt Euangelium,qui illud per or#nbsp;bem terrarum,circum gentes,8C populos annuntiauerunt,non filuit etiam fcri#nbsp;ptura, Dauid:Dominus dabit uerbum euangelizantibus uirtute multa, Et Efaiasînbsp;Quam fpeciofî pedes euangelizantium pacernc* Quoniam autem filius Dei idemnbsp;eft, SC filius hominis, ne forte in animis legentium nafcatur hæfitatio, occurrit Pau#nbsp;lus de filio fuo inquiens:

Genito ex femine Dauid fecundum carnem : diffinito filio Dei,in poten# tia fecundum fpiritum fanditatis ex refurredione â mortuis IE SV Chri#nbsp;fto Domino noftro,

LICET enimChriftus filius fit Dauid fecundum carnem, tarnen minimum in eo,atque infimum caro eft:unius autem cuiufcp rei ratio atque cflentia non ex igno#nbsp;biliore,fed ex optima in eo parte iudicanda eft.Vt enim hominem non ex fenfu, netßnbsp;ex uita, fed ex ratione,quæ in eo pars potifsima eft,æftimamus, fie CHRISTVMnbsp;ex his magis cognofcimus, quæ in eo longe præftantiora funt, Habuit is carnem 8lt;nbsp;rationem tanquam homo, quæfe etiam prima oculis noftris obtulit : fed habuit uim,nbsp;SC uirtutem, quæ fupra omnem naturam eflet, tanquam Deus, Ex hac igitur partenbsp;diuiniore potius cenfendus eft;nam illud Græce oexsç-vT©quot;, fi prædeftinati conuertas,nbsp;nihil alienius: Si declarati, accédas iam ad ueriorem fenfum:Sidiffîniti,aut deter#nbsp;minati SC iudicati,totâ uim uerbi exprimas,Nam qui talia potuit,ÔC ualuit c H R i #nbsp;S T V s,etfi homo is quo(Ç,SC in carne hominis fuit,tamê ex diuinitatis uirtute à no#nbsp;bis iudicandus cftDeus,Huic etiam rationi loannes euangelifta confentitî V idimusnbsp;cnim,inquit,gloriam eius,gloriam ut unigeniti à pâtre, Quem enim prius hominemnbsp;cxiftimaueramus,hunepoftea ex uirtute, SC mirabilibus fadis iudicauimus effènbsp;deum,Virtute autem non humana,non corporea, non ex imperio, SC poteftate internbsp;homincs:fed uirtute ea,SC potentia quæ eft. fecundum fpiritum fandum. Eft enim innbsp;feripturis ifte loquendi modus, ut cum quid quale fît, uolunt indicate, abftradæ innbsp;CO qualitatis nomen ponanttut odorem fuauitatis, fuauê : filium charitatis, charum:nbsp;ac de Paulo ipfo CH Ri S T v S,uas eledionis,id eft,eled5; Sic in hoc loco foiritumnbsp;fanditatis,fpiritum fandum,V alidus ergo, ÔC potens CHRISTVS per fpiritumnbsp;fandum,atcçineocundaoperans,diuina,mirabili^ç potentia, qua SC refurgerc ipfenbsp;ualuit dmortuis,8Ccæteris fuit adinfringendamtyrannidem mortis princeps ÔC au^nbsp;thor,Mortis,inquam,non tam communis huius,ÔC corporcæ,quanquàmnbsp;nbsp;nbsp;ifta

quoeç è noftro mortali corpore CHRISTI dono etjciendaeft,immortalitasçp in# duenda: Sed illius fpiritualis SC perpetuæ,qu^enus hominum uniuerftjm,mfi^tnbsp;in filio benignitas nobis fubueniiret,deo ipfî,SCcoeleftiuitæ æternæ^ prorfus ruiuetnbsp;mortuumide quahuiufcemodi refurredionein toto fidei christi amp; Euan#nbsp;gelqmyfterio præcipue femperagitur,Ac Chriftu5 quidem ipic quoad uixit internbsp;homines,cumhiscçuerfatuseft,docendo, ÔC fanando, ctfî filius eft Dei, tarnen filiusnbsp;hominis pleruncç SC à cæteris uocatus eft : ut ab illo clamante,nbsp;nbsp;nbsp;S v fili Dauid mi#

ferere mei,SC femet ipfe uocabat.Poft mortis uero,crucisCß mylterium, cum in præ# ftantiorem uitam furrexiffèt,moxcç in coelum afcendiifet,8C fpiritum paulp póft fan#nbsp;dum in difcipulos cffudilTet, toto utriuftç uitæ adu QC in fe abfolufo, ÔC nobis de#nbsp;monftrato,humants iam infirmitatibus in eo elifîs, diuiniscç uirfutibus retentis. Fi#nbsp;lius Dei deinde frequentiorc uocabulo appellatus, SC iudicatus eft, Atcç inhoc loconbsp;æqualitas trinitatis mirificè expreflà eft,Si enim CHRiSTvS, qui eft uirtus ÔC ponbsp;tentia patris,per fpiritum ipfe fandû, ÔC in fpiritu fando potens eft, uimcp per eum,nbsp;5C poteftatem fuæ diuinitatis exercet, ubi funt qui fpiritum negant fandum, paremnbsp;perfonam cum cæteris in trinitate pofsidere?

C Per

LIB* L COMMENT, lAC. SADOLETI

Per quern accepimus gratiam,0^ legationem,ut obediatur fidei in omnw bus getibus fuper nomine eius,in quibus eftis amp; uos uocati 1 E S V Chrifti:

PER Q.V E M accepimus gratiam potius, quam à quo : ut oftendat patre per filium fe accepifle gratiam, amp; nufquam amborum commune opus feiungat.Gratiamnbsp;quidem,quoniâ totum à Deo eft profedû ut amp; idoneus ipfe fieret, faiftus idoneusnbsp;initteretur ad annunciandam fidem omnibus gentibus, quo ilia ab omnibus accipe?nbsp;retur* Etenimficeftperfpicuein Efaiafcriptû:Parumeft,utfcruiasmibiad expertnbsp;gefaciendum tribus lacob, ôd ad conucrtendum defolatos Iftael : fed dcdi te in lucemnbsp;gentium,ut fis falus ex me ufque ad extremum terræ. Omnes enim qui ubicç funt,nbsp;adueri Dei cognitionem, ÔC falutem fuam uocati funt. Siquidem in omnem terramnbsp;cxiuit fidei, ôdapoftolorumfonus. Non omnes tarnen aufcultauerunt, Scd hoc fuanbsp;illorum,nonDeiculpa.Quiueróaudiuerunt,8^paruerunt,ïjsin Christi nominbsp;ne credere fuitneceffè.Quo pado etenim fides Deo habeatur inuitanti ad ueram fuinbsp;cognitionem,uerumc^ cultum,0i uitam propterea æternam,cœlicp regnum promitisnbsp;tentijfi is,qui hacc ex Deo annunciat,minime cui credatur,idoneus iudiceturcEft ausnbsp;tern plena fides, credere in Deo patre,amp;f in CHRISTO lefu. Qiiid autem credere^nbsp;cos efle (ut plurium numero nunc tanquam perfonas duas enunciemus) qui cœleftianbsp;ifta bona ôd dare foli pofEint,5d daturi fidelibus fuis funt, qtiæ eft poteftas unitis dei,nbsp;trinitypropria.NoftraigiturinDeumipiumfidesfuper lESv ChriftoSC nominenbsp;(andoeius fundata eft, in tpfo enim folo ôd per ipfum folumad Deum nos adiungisnbsp;mus, I N Q.V IBVS ESTisôd UOS. In quibus, inquit, gentibus, 8d his, quinbsp;obedierunt fidei,cftis 8lt; uos uocati i E s v Chrifti.Qiiod intelligendum eft,cum hocnbsp;tnodo loquitur Apoftolus,uocati apoftoli,uocati fandi,uocati i e S v Chriftûuocasnbsp;tos in his locis no in participa ui, fed nominis efle prolatos. Hi enim fie uocati funt,nbsp;qui aufcultauerunt,Sd paratas aures uocationi Dei praebuerunt,De quibus in Euansnbsp;gelio c H RI s T V s : Nemouenit adme,nifi pater meus traxerit eum,Et rurfus:nbsp;Oues mc3e,quat audiunt uocem meam.

Omnibus, qui Romæeftis diledas Dei uocatis fandis. Gratia uobis,8d pax â Deo patre noftro,6d domino IE s v Chrifto,

V o C A TI S fandis, inquit, uocatis i i e s v Chrifto in fanditatem 8d puritas tem,8d cognitione Dei ac filij,qux eft uita æterna. Gratia autem ôd pax. quoniamnbsp;patris gratia ôd benignitatefadum eft,ut ueniret filius ad reconciliandam pacem hosnbsp;minibus cum Deo, Pater autem nofter eft Deus,quia 8d fecit nos primo ad imagisnbsp;nem ftiam: Filius enim imago eft patris, 6d poft ardioribus etiam necefsitudinumnbsp;Uinculis in filios fibi adoptauit,

Primum quidem gratias ago Deo meo per IE S v M Chriftu de omnis bus uobis,quoniam fides ueftra annunciatur in toto mundo,

Agit gratias Deo de aliorum bono, qupd eft ueræ, agit autem per i e s v m Chriftum,quodeft Chriftianæ charitatis proprium, quæ tarnen fola ueraeft:iblanbsp;cnim uia, ôc unica ad Deum christ vs eft:ôd qui aliunde ad patrem nitunturnbsp;afeendere, non per oftium, ut domeftici, fèd per pjlèudotyrum, ut fures conantur in*nbsp;^edi,Sed ôd in patre,ôd filio,ôd fpiritu fàndo tribus uidelicct peribnis, cum unus fîtnbsp;Deus,nihil refert,cui periônç ag^s gratias,Per earn enim,aut in ea agis dco,Per earn,nbsp;cum per ç H R I s T V M,aut per ipiritum iandum Deo agis gratias.ïn ea, cum ipfînbsp;met agis patri. Cum ergo gratias agit Paulus c H R i s t o Iefu,quôd eos, ad quosnbsp;ipiè icribebat,fideles fuos e^cifîètjper eum nihilominus agit Deo,

Teflis enim mihi eftDeus,cui (èruio in ipiritu meo,in Euâgelio fîlfj eius, quod continenter mentionem ueftri facio, femper in orationibus meis pre*nbsp;cans,ft qua iam aliquando dirigar in uoluntate Dei,ut ueniam ad uos,

DEVS

IN EPIST. PAVLI AD ROM. nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;ij

DEVS E s T mihi apud uos teftiSjCui feruio in fpiritu mco, id eft,in lynceritate, uero corde. Namquæ fiunt in fpiritu, ea uere Hunt, 5C ab inteiiore homine fiunt,nbsp;quoniamfpiritus ad fefe,ut qui fîmplex eft, ftmulatione obduci non poteft,nec aliudnbsp;pro alio prætendere.Sed ft inftituit fallere Slt; mentiri,corpus ftbi aduocet necefle eft,nbsp;cuius minifterio utatur ad decipiendum. Corpus enimfpiritui tanquamperfonaeft,nbsp;quæcum extraneamformam,alienamcß obtendit,interiorem, 6lt;. ueram non facile ft^nbsp;nit cognofci.Quod perfonatis accidit, qui fallere idonei funt, quod uere ipft funt in;«nbsp;tus occulentes,quod fidum,fucatumcß eft, aipedibus obqcientes. Hanc perfonamnbsp;ludaci ita attendebant,ut in ea fola fere infifterent, nec quod intus erat, perfpicere la^nbsp;borarent.At necß adoratio,neque uicftimac,nec oratio ipfa, uocis^ prolatio,necfron^nbsp;tis uultus^ demifsio,flexuscç ceruicis ueram feruitutem Dei indicat : poffunt enimnbsp;ifta contraria animi uoluntate ad fimulationem fallaciamcp conuerti. Ipfa autem uonbsp;Juntas ipiam fe non decipit.Eft enim fui optime confcia,2lt; cum feruit Deo,in uerita^nbsp;te feruit.Qtiamobrem hos adoratores,qui in fpiritu adorent,8i in ueritate, quaeresnbsp;re ftbi Deum fatis aperte apud loannem mulieri Samaritanæ diflèruit Chriftus.Pau:«nbsp;lus igitur ut oftendat ueritatem feruitutis fuae erga Deum, feruire illi fefe ait in fpi^nbsp;ritu fuo, quod eft in interiore homine. Et fimul ut authoritatem ludaicaî legis iamnbsp;eneruare incipiat,quædeoièruiebat non in fpiritu, fed in litera,0C in ns operibus,nbsp;qua: corporea funt. Habet autem fpiritus eiufmodi cognationem cum Deo, ut tansnbsp;quam fimile ftmili ftatim coniungatur, 06 pateat. In eo itacç Paulus fe inquit feruirenbsp;Deo.At in quo feruire operedn euangelio filij eius inquit. Quod fupra dixerat euannbsp;gelium Dei de filio fuo,nunc euangelium id filij appellans, uidelicet illud ut demonsnbsp;ltret,non efle opus necp à filio patris,nec^ à patre filij feiundum ullum:2gt;0 fimul ut insnbsp;nuat filium ipfum rede Euangelium uocari.Siquidem christvs idem ÔC monsnbsp;ftrator nobis,duxcç uiæ eft ad coelum,Slt; ipfa uia:docês ueritatem, 86 ipfe ueritas: insnbsp;tromittens per oftium, 86 ipfe ianua: fic euangelifta ipfe, 86 euangelium, in quo quisnbsp;dem euangelio Paulus ad feruiendum Deo eft conftitutus. Quo etiam patet id quodnbsp;ante dixcrat,fe ab alijs omnibus curis,2x: negotijs in hanc unam prædicationem euannbsp;gclij Dei,in qua Deo feruiat,feparatum à Deo,fegregatum^ fuifle.

Deftdero enim uidcre uos, ut aliquid impertiam gratiæ uobis fpiritualis in confirmationem ueftri,hoc eft,ut mutuum capiam Iblanum in uobis pernbsp;alternam fidem,amp; ueftram,Ôe meam.

P RI V s tanquam præbiturus illis ex fe,8lt; fua in fidem Chrifti conftantia, ac firs mitate folatium,8lt; in eadem fide firmitatem loquens póft mitigauit orationem, ne uenbsp;lut cenfor, magifter loqui uideretur : parem^ fefe,0^ unum de illis fecit,ut alternonbsp;fidei exemplo inquiens,ego ex uobis,uos ex me confolationem, 5^ lætitiam capiatis.

Nolo autem uos ignorare fratres, quod fæpe propolui uenire ad uos, amp; uetitus lum uique adhuc, ut frutftum aliquem habeam amp; in uobis, ficutnbsp;amp;in reliquis gentibusamp; Græcis amp; barbaris, amp; fapientibus amp;rnftpientisnbsp;bus debitor fum, fic quantum eft in me, promptus lum amp; uobis, qui Rqsnbsp;mæ eftis,euangelium prædicare.

CONSTiTvi uenire, inquit, ut frudum aliquem feramin uobis : Traiedio enim ei^ quam Graecinbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;cum trans fententi^^j uerba ue ponuntur, 86 alijs

interfitis tunc demum ad ordinem reditur.In quo fané ufu traijciendi,6ó interponens di Paulus creber eft. Frudum autem aliquem ut feram in uobis, ft aut folatio alisnbsp;cui ueftrumfuero, aut aliquos reddidero ftrmiores :aut etiamftexnumero eorum,nbsp;qui nondum credunt,aliquos docuero ueritatem Euangeltj, 86 ad ueram fidem consnbsp;uertero.Hi ^m fandis hominibus fuorum laborum,8lt; adionum funt frudus,nbsp;fi quos in aliéna procuranda utilitate percipiunt. v e t 1 t v S fum ufcp adhuc,nbsp;inquit, non alio operediuerib à praedicatione Euangelij, fed hoc ipfo praedicandinbsp;C 2 officio

LIB» I» COMMENT. lAC. SADOLETI

olFicio apud alios per uoluntatemDei impeditus.Non enimPaulus cum reifamiliajj ri tempus impendiirec,aut cum prcdia locairet,00 quæ ei'ant domi,compofuifret,tumnbsp;feconuertebatadprædicationem Èuangelij.Hominum enim non Deo, fed fibi in^=nbsp;feruientium ifta funt. Sed in hoc uno praedicandi munere totus ille ÔC ufquequaq^nbsp;erat infixus,ncc^ aliud quippiam curabat omnino.nifi ut per fuumlaborem, SC diur^nbsp;nam,nodurnamcç folicitudinem reliqui in gratia, SC beneuolentia cum Deoeflenbsp;poflent. Itacp ficut in cæteris gentibus, inquit, omnibus dodis, SC indoctis (eft enimnbsp;hoc illud, 8C Græcis, 8C Barbaris, SC fapientibus,SC infipientibus, hoc eft,SC {implicitnbsp;bus 0Ccallidis,quoniammundihuius fapientia,calliditas potius,SC uerfutiaquædamnbsp;eft) fed ficut omni hominum generi, SC condition! omni in cæteris gentibus debitornbsp;fum huius prædicationis, quoniam hoc mihi datum eft ab Deo negotium, ut prædLnbsp;cem omnibus,fic 8C uobis quantum in me eft,qui Romæ eftis,cupio prædicare.

Non enim pudet me Euangelij C H R 1 S TI : potentia enim Dei eß in falutem omni credentijgc ludæo primum,ôc Græco»

o M N I B V s gentibus, inquit, prædicandi Euangelq debitor fum, quod mu# nus uique eo non refugio, ut eo etiam glorier, quanquam Chriftianam fecutusnbsp;modeftiam hoc uerbo gloriandi non eft ufus. Nam in infirmitatibus gloriari, SCnbsp;inignominijsjSCinærumnis proprium magis eft Chriftianæ uirtutis, ficut ipiè ali^nbsp;bilLibenter gloriabor in infirmitatibus mcis. Et ; Mihi abfit gloriari, nifi in cru^nbsp;ce domininoitri lefu Chrifti.In his autem rebus, quæ quandam nobilitatem, SCnbsp;gloriam apudhomines præfeferunt, exultare SC gloriari non eft Chrifti cultorum,nbsp;Quôd fires ipfa,quam agebat Paulus,acnon ipfius humilitas, modeftiaep pen:#nbsp;datur,quid nra^rniheentius, aut maiore er at cum gloria prædicandum,qu3m le^nbsp;gatum eledum'effè ab omnipotente Deo adueramjelicitatem,SCuitamæternamnbsp;omnibus gentibus annunciandamCAttamen in hoe no gloriatus eft Paulus.Omnemnbsp;enim gloHam rerum tantarum, 2C tam optandarum ad authorem Deum,ÓC Chri^nbsp;ftum referebat. Ipfè uero legationis minifterium, prædicationem fcilicet euange#:nbsp;li) non erubefcebat. At quamobrem non erubefcebat t'Quia euangelium, inquit,nbsp;potentia Dei eft in falutem omni credenti. Nam alias quidem potentia Dei appa#:nbsp;ruit in puniendis, 2C exterminandis tamfingulis fæpe hominibus, quam inte^nbsp;gris nationibus, ut in Sodomitis, SC in Aegyptïjs patuit, ac in ipfis quoque ludæis,nbsp;multocç magis in toto hominum genere diluuionibus aquarum abolendo.In con^nbsp;feruandis uero, SC admittendis ad amicitiam fui, fic uniuerfè pafsimcç hominibusnbsp;nufquam alibi Dei potentia,quam in euangelio peripicua faSïa eft, Hoe enim ipfumnbsp;illud eft Euangelium, quod falutem omnibus dat, quod â morte uindicat, quod im#:nbsp;mortalitatem donat,fi credatur,in quo maxime fita eft dei potentia.Omnis enim illu#nbsp;minatio cæcutientium,direcftio errantium, iuftificatio impiorum, languentium quo##nbsp;que uegetatio,ÔC mortuorum exufeitatio iftud ipfum Euangelium eft:SC ipfe Chri#:nbsp;fius,qui idem recftCjUt inhis uerbis oftenditur, dicitur Euangelium, in quo nimirumnbsp;qui credunt, ifta omnia confèquuntur. Nee uero alijsin rebus, aut operibus præ;#nbsp;nantius elucet Dei ornnipotentis poteftas, SC magnitudo, quam in hoe Euangelio,nbsp;quod folum falutem atque uitam omni credenti dat, fiue ille antea ludæus fuer it,fiuenbsp;Græcus. Licet enim ludæus in lege, Græcus in fapientiæ ftudqsglorietur,nec illenbsp;tarnen fine fide,nec hie nifi per fidem faluus eife poteft. Nam quod ait, SC ludæo pri#nbsp;mum, 6C Græco, primum illud antecedentiam dénotât, non dignitatis,fed temporis,nbsp;ut primum dicatur,id eft,ante Euangelium. V tercç enim cuiufuis antea fuerit gene#:nbsp;ris aut profefsionis,uel ludæus uidelicet,uel Græcus, non ex eo quod ante fuit, fednbsp;ex hoc quod in Euangelium credit, falutem adipifeitur. Atque hoc uno modo illudnbsp;primum intelligendum eft,minus fortafle apte,fi ad elegantiam linguæ attendas. Sednbsp;talis ferme Paulus non tarn uerborum pultum, quam fententiarum uim expendens.

/Knimaduertendum autem eft Græci noraine,PauIum omnem hominem compte#: hendere, qui fit idolorumcultuiSCadorationi deditus : duas^ tantum fedas homi#:nbsp;numfc/'ipturæ f^nâæeflè,Iudæos,quiuerum DeumcolantîSC Græcos, qui falfosnbsp;deos

IN E P I S T, P A V L I AD ROM.

decs uenerêtur.Qua rati'one 2lt; Romani^Sv Barbari omnes hoc quidcm in loco in plerifcp fcripturæ locis fubGræcorum nomen fuccedunt. Nam quod paulo antenbsp;Graecos diftinxit ii Barban's,id in literis,0d in moribus fecit.Cum autem loquitur denbsp;fedlis,Græci omnes dicuntur,qui funt,aut fuerunt idolis dediti.Quod etiam in Matnbsp;thæo,8lt;; inIoanne,6C in Apoftolorum AcT:is,qua fcribitur fadum eflè murmur Gracnbsp;corum aduerfus Hebræos,ita eflè cernitur,ut Græcos perfpicue fcriptura pro omninbsp;bus qui coluerunt,aut colunt idola accipiat;Si fane perpetuis aliquot deinde feculis,nbsp;amp; adnoftra ferme tempora^quoadRomani principes federn imperîj Orientis Conj;nbsp;ftantinopolim tenuere,quicuntß accerièbantur hoc crimincjquod cultum idôlis ims:nbsp;pendiflent,nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;dicebantur accerfi,ut uocabuloipioindicaretur,nongetis,

nationis eflè illud crimen,fed falfæ religionis.

luftitia enim Dei in ipfo reuelatur zx fide in fidem,ficut fcriptum eß,Ius fius ex fide uiuet.

Q. V o D dixerat Euangelium potcntiam eflè Dei in falutem omni credenti,decla rare nunc nititur,0d oftcnderc,quomodo ex Euangelio fit falus,ficbreuiflime rem tonbsp;tarn exponens.Qin'd ita cnim Euangelium potentiaDei eft in falutem omni credentnbsp;ti^quia iuftitia Dei in ipfo reuelatur ex fide in fidem,Quod ut planius fiat, alto enimnbsp;fenfu ab Apoftolo eft pofitum,fic exponemus. Diximus fuprà Euangelium eflè èCnbsp;cum,qui annunciat,Chriftum,ôi ea quæ à Chrifto annunciantur, æterna credêtibusnbsp;bona, quæ tamen,fi fubtiliter infpiciatur, ipfemet eftDeus.Potentiam auteraDeinbsp;Euangelium effè,quoniam eos qui credunt,Slt; ftatim iuftificat, quâuis prius impios:nbsp;SC excitât ad uitam,Deo antea mortuos.Qtiorum utrunq^ fpiritualitcr intelligendSnbsp;cft.Nam necj iuftificatio in corpore eft,fed in folo fpiritu: fpiritus enim ÔC pietatem,nbsp;SC impietatem folus accipit,corpus tantum miniftr at, SC fubfèruit fpiritui. Mortemnbsp;autem SC uitam uterq^ 8C fpiritus fcilicet recipit,SC corpus.Dei ergo uirtus SC potennbsp;tia,quod ipftim eftEuangelium,SC ipfe Chriftus,fimulatcp in eum quis crediderit,SCnbsp;ftatim iuftificat impium,ucro fpirituali iuftitiæ dono:SCfufcitat mortuum, translatonbsp;d morte corporis uocabulo. Mors enim in corpore non quidem magis uerè, fèd ma^nbsp;gis communiter uulgó ab hominibus dicitur.Sed ficut corpus amifla animahuic liinbsp;ci,SC huic uitæ defundum eft,fic animus,SC fpiritus amiflb Deo,ueræ SC üitæ, SC lucinbsp;eft mortuus.Qiii fi ex illis tetræ mortis fpiritualibus tenebris, Euangelij tuba exci^:nbsp;tatus,aurem,animumcj? admouerit uerbo Dei,qui eft Chriftus, fidemcp habens qs,nbsp;quæ annunciantur,SC ilia ipfa annunciata bona,amp; Deum ipfum, Chriftumcp concurnbsp;pierit,il!ic^ fefe dediderit,atque permiferit,ex mortuo repente fit uiuus, SC ex impionbsp;pius.V irtus igitur Dei,quæ una facere ifta poteft,excitare mortuos uidelicet. Sc iu^nbsp;ftificare impios,quod ipfum eft Euangelium, cum ad faciendi aflum deuenit, quodnbsp;contingit fimulatc^ quis in Euangelium pura mente credit, fit iuftitia.Atcp id duplinbsp;citer,quoc^SC iufte ipfa agit,SC eos facit iuftos,qui fefe illi permittunt, SC fefenbsp;cum fide coferunt.At quomodo iuftitiafex uulgi enim fenfu SC ui uocabuli iufti illinbsp;nominantur,8C ilia iuftitfa,quædelinquentibus pcenam,bene autem meritis præmiûnbsp;refert.Hanc autem Dei ignofcentiam no modo non exprobratem ueter a delida, ièdnbsp;etiam eos,qui ilia perpetrarunt,fi credere inftituant Deo,in gratiam fecum SC amiciäsnbsp;tiam recipientem,mifericordiam potius,aut clementiam,SCbenignitatem nominabi^nbsp;mus,ficut fçpe SC Paulus,SC omnis fcriptura nominatduftitiâ uero proprio uocabulonbsp;nequaquam.Sed animaduertendû eft iuftitiam hoc loco pro toto genere uirtutis ponbsp;ni.Eft enim iuftitia non fèmper fpecies illa uirtutis,quæ in faciendis iudicijs, SC præ#nbsp;mijs pccnis'ue diftribuendis tota cófiftit,fèd uerius etiam,SC illuftrius iuftitia eft uninbsp;uerfà uirtus,quæ in Deo potiiïîmû huiufmodi eft,qui no habet diftinâa genera uir^nbsp;tutum,fed unica tantû in fe uirtutis rationê,diuiniore quodâ modo in unû fîmplex,nbsp;atcp fummû uirtutis partes omneis,SC omnia nomina comprehendentê. Cuiuftnodinbsp;ferme deo in fàcris literis iuftitia attribuitur,ut cû dicitur: luftitia tua iuftitia in æternbsp;num,SClextuaueritas. Et Efaias,quà dominum inducit afpernantem ieiunia,quænbsp;affligunt corpus,SC potiora mifericordiæ opera requirentem,fuadentem dari panemnbsp;C J pî'upe

LIB» 1. COMMENT. 1ÄC SADOLETI paup€ribus,errabundos recipi,nudos ueftiri,amp;: fie demum infer entern: Tunc erum^nbsp;pct ut aurora lumen tuum,8lt; anteibit ante te iuftitia tuajuftitiam eo loco pro ornninbsp;bonitate, humanitate, benignitatecç accipit. Et alibi apud eundem Deus fpiritualinbsp;loquens Hierufalem:Non erit tibi amplius fol in lucem,inquit, fed dominus, Qi. po^nbsp;puius tuus omnes erunt iufti; quod elt, omni bonitate, amp; innocentia præditi. Et innbsp;Euangeiio:Nifi abundauerit iuftitia ueftra plus quâm Scribarum, Qi Pharifæorum:nbsp;hoc elt,plus quàm ilia legis,ut uniuerfa bonitas intelligatur. Item Ôi illud:Quæritenbsp;primum regnum Dei,amp; iuftitiam eius : omnem illam uirtutem, puritatemcp intelli^nbsp;git,quæ fît regno iilijÔd cœlefti uitæ confentanea.Cuius quidem diuinæ, abfolutæcpnbsp;iuftitiæ,quam uniuerfam bonitatem elfe dicimus,indicium quoddam eft, Qi ftmula^nbsp;crum in hominum iuftitia,cum quis iuftus ita eflè dicitur,uon quod res intégré, rci:nbsp;clecç di]udicet,ièd quod bonitate, ôé innocentia inter homines eft ornatus,uelut ges:nbsp;neralem iliam iuftitiam obtinês,quôd nil agit,necç molitur,quod legibus fît, aut bonbsp;nis moribus contrarium, Sed Dei iuftitia fîngulari quodam, Qi multo excelfîore exnbsp;genere non innocentiæ folum, Qi integritatis, fed bonitatis, beneficentiæ, largitatisnbsp;omneis numéros compleditur,diuino modo,ôô prorfus inefFabili,in ipfo Deo longenbsp;eminens.In nobis uero cum Deum,ôd iuftitiam Dei imitatione aflequimur,inferiorenbsp;quidem eft gradu,fcd tamen longe præftantior,quàm ut ad earn ulla Humana iuftitianbsp;polîît afpirare.Hæc in Deo iuftitia talis eft,ut folem fuum iubeat oriri fuper bonos,nbsp;ÔC malos:quç fi iuftitia ilia eflèt minor,membrum,amp;: pars uniuerfæ uirtutis,auferretnbsp;iblemfuurn malis,£lt; iliuccfceretbonis.Nunc cû fuper omneis ilium educat, Qi progt;nbsp;ferat,oftendit diuinam bonitatem contentam fe ipfa,Slt;l dotibus fuis, immoto animo,nbsp;ateg impei'turbato aliorum erroreSjSi delida perferentem, omniaeç ita gerentem, acnbsp;dilpeniantem,ut quoad quidem fieri poteft,omnibus falus ex fefe Qi gloria pariatur,nbsp;Quam qui in fide CHRISTI imitantur, eadem prope mente, eodem fini, omnisnbsp;bus ex ièfe animi perturbationibus quæ humanas cupiditates referunt, eiedis, adnbsp;ilium fupremum diuinæ bonitatis,8lt; beneficentiæ gradum conantur afeendere. Sitnbsp;igitur hoc nobis imprimis conftitutum,Iuftitiam Dei hoc loco totam eflè uirtutemnbsp;talem,atque ex eo genere,quod in Deo eflè conuenit, uel fl noto magis, Qi commuanbsp;niore uocabulo eft utendum,uniuerfam eflè bonitatem,uirtutum dominam cunda#nbsp;rum,cuius in Deo propria femper,8^ perfeda eft abfolutio. Hæc ea ipfa Dei iuftitianbsp;eft,quae in Euangelio patet,reuelata^ eft,cum omnibus antea feculis fuiflèt abiconi=nbsp;dita.Patet inquam,quoniam,etfibonumeireDeum,etiam antea credebatur,bonita#nbsp;ttscß fuæ nie plura fæpe monumenta pluribus hominibus oftenderat, illius tamennbsp;nec ludæi bonitatem cæteris eflè gentibus propofltam cenièbant,neque gentes tan^nbsp;turn in Deo ftudium erga hominum falutem fuerant ratæ : ita utrique de Deo infe#nbsp;rius omnino,quàfn illius bonitas digna fit,exiftimabant,Sed etfl Iudæi,atque gentesnbsp;ab hoc errore fuiflènt dedudæ,amplius^ de Dco,ôi magnificêtius indicium utrac^nbsp;natio feciflèt,ac ludæi Deum communicaflènt gentibus,gentes uero fefe Deo, Qi fagt;nbsp;lutem fuam uehementer curæ eflè credidiflènt, tantam tamen illius, Qi tam immensnbsp;faminenarrabilemcpbonitatem,tantum noftræ procurandæ elaborandæépfalutisnbsp;ftudium,quantum ex Euangelio nunc patefadum eft,ncutri unquam potuiflènt exinbsp;ftimare,necç credere.Etfi enim Deus ignofeebat antea ctiam peccatoribus, per amsnbsp;bitum tamen operum,Slt;:facrificiorum,per facerdotes, Qi nota precantium ignofeesnbsp;bat : nunc per fidem folam breuiflimo compendio facile, Qi libenter omnibus ignosnbsp;(cit.Efflagitatus antea,atque exoratus ueniamdabatinuncinopinantibus nobis uesnbsp;niam ultro,ôd falutem ex Euangelio obtulit. Qui fl etiam nos ad ueram uitam Qi adnbsp;falutem perpetuam pro fua bonitate erat uocaturus,per fîlium fuum'ne, atque eunsnbsp;dem unicum,per imaginem potentiæ, ôi fummæ gloriæ fuæ, atep per eins fîlij labosnbsp;rem,dolorem,ignominiam,mortem,ut id faceret inaudita quadam charitate,amp;: amosnbsp;re erga nos potuit adduciéAt quemadmodum nos uocauité primum omnes noftrasnbsp;ueteres iniurias uolûtaria obliuione obtriuit.Deinde cum ab eonos penitus auerfl,nbsp;atep ad alias curas,aliac^ftudia plané côuerfi,ipfîus Deihoftes, Qi aduerfarios nobisnbsp;dominos, ÔC Deos adfciuiflèmus,nÔ eft inièdatus errorê noftru,fed ueluti clemês panbsp;ter tune

IN EPIST. PAVLI AD ROM, jj

ter tunc maxime ad mifericordiam,amp; ad amorem erga nos cxarfit,ciim maxime nos ab eo difiuncios uellemus,nec contentus ad gratiam,SC amicitiam fuâ nos reuocare,nbsp;fratres omnes I E S v Chrifti filij fui eos,qui per fidem ad eum fe contulei unt, amp;nbsp;bi filios adoptauitjac fecit.Haec eft bonitas^haec Dei iuftitia,qiiæ in Euangelio reue:«nbsp;lata eftjOmnis uirtutis partes,æquitatem, fapientiam, humanitatem, liberalitatemcßnbsp;compleclens,quam Euangelium nobis perfecit,totamcj contulit ad falutem,amp;: ad li^nbsp;berationem noft ram. At quo pado ilia ex fide,2lt; in fidem reuelata elt; Nimiru quianbsp;fides erga Deum noftra huic iuftitia: Dei,in falute noftra fefe oftendendæ aditum, 06nbsp;locum,0C occafionem aptam attulit.Aperit enim feilla, 2lt;. effundit fuper credences«nbsp;Qiiac fi fides non adfit,omncs habet introïtus ad falutem noftram prorfus interclu:«nbsp;Ibs.Qiii ergo fefe Deo dedere per fidem,atq; permittere,hoc eft,qui fpem in illo fuâ,nbsp;totamcp fiduciam ponere inftituunt, quæ ell: uirtusôC dodrinaEuangeli] propria,nbsp;hos ilia diuina iuftitia amp; bonitas,non in amicos folum ,fed in charos,00 diledos filiosnbsp;plane accipit.Quorum neutrum nobis antea neep fperatum, nec cognitum, nunc exnbsp;Euangelio utruncß eft patefadum.Ita in Euangelio ex fide in Deum noftra ilia infi^nbsp;nita,0C ineffabilis bonitas fummi Dei,infigniscp iuftitia apparuit,omnibuscj communbsp;niSjôi perfpicua fada eft.Quomodo autem eadem patuerit in fidem, id nunc accur^nbsp;rate à nobis exponendum eft, ut fenfum omnem percipiamus Pauli fublimem, at®nbsp;altum,Só maximarum rerum myfteria pauciflimis uerbis innuentem'Sut enim illiusnbsp;hæc ucrba:Qiiôd iuftitia Dei in Euangelio reuelata eft ex fide in fidem. Ac ex fidenbsp;quidem quemadmodum fit reuelata,diximus:fimul ut enim fidemDeo habere ccepinbsp;mus,quod nobis per Chriftum 06 Euangelium contigit î Sic nobis ftatim incipit il^nbsp;lius bonltas,amp; iuftitia,omniscç erga nos benignitas amp; beneficentia apparere« In fidênbsp;uero eadem Dei bonitas ex eodem Chrifto, Euangelioc^ fe oftendit, cum facit nosnbsp;Deus fui imitatores,8lt; fimiles,cu eadem iuftitia,06 bonitate nos infignit,qua eft iplenbsp;pr3cditus,cum qualis ipfe nobis fadus cft,0C apparuit,tales nos in proximum ipfumnbsp;Deum imitando,8lt; fequendo efficimur,quod eft tamenEuangelij proprium munus,nbsp;atcj præcipuum.Qui enim uera fide ad Deum fe conferunt,hoc eft,qui ÔC fpes,8lt; ra#nbsp;tiones fuas in eo collocant,his facilis eft, amp; prompta diuinarum uirtutum imitatio:nbsp;ab omni enim rerum mundanarum ftudio ifti auerfi,fuosc5 amor es in bonis coeleftwnbsp;bus optandis,8lt; in ilia cum Deo gratia,coniundioneé5 ponentes, nullis earum affe^nbsp;dionum motibus pcrturbantur,quæ ex mundanis curls folent excitari,in quo fimis«nbsp;litudo fummi Dei, Ôd illius iuftitix, ac bonitatis ipecies elucet.llle nullo odio, nullanbsp;offenfione animi unquam permouetur,ex eo quide,quod nullius eft iniuriae, nulliusnbsp;cupiditati expofitus. Nihil enim habet, quod uel fibi eripi poffit, uel quod ipfe alqnbsp;eripere contendattied iemetipfo côtentus,atcç plenus, necç aliud quicquam extraienbsp;requirens,id mauult atc^ optat,ut exuberantiam bonoïjt fuorum,quibus ipfe redunnbsp;dat jn alios,qui accipere idonei fint,poffit effundere.Similiter 8gt;£ nos fide in Deu prçnbsp;diti,ôi ilia bona tantum attendentcs,quç ex Deo funt,fumma,6ó immortalia,quae erinbsp;pi nobis non poffiint,quæ communicatione,amp; participatu plurimoijî crelcunt,nonnbsp;diminuuntur,quæ inuidiam,iniuriam,perfidiam non admittunt,imitatione eiufdê iunbsp;fiitlæ,8lt; bonitatis ad Deum pr oxime accedimus.llle ignouit nobis:nos catteris ignonbsp;fcimus.Iniurias ille non fentit:nos illas facile dimittimus.llle nos hoftes antea fuos renbsp;cepit,0d adoptauit in filioi^ numero: nos inimicis quocß noftris fratrum, ÔC parentsnbsp;officia pr^ftamus.lta cS imitatores Dei fumus efFedi,ficot filfi parêtis,tunc non fol5nbsp;ex fide noftra ilia Dei in ipfo patefada eft iuftitia,uerum etiam ab eodem Deo in nosnbsp;rcdundauit,ut fides in nobis no modo Dei aperuerit iuftitiam, fed eadeipfa infupernbsp;diuino 8lt; incoparabili munere in nobis eüdê iuftitia infignis fit fada,Imprimit enimnbsp;Deus inhos qui eiconfidunt(etenim fidem hoc loco pro ipfis fidelibus accipimus)nbsp;imprimit inhos lnquam,fu3c diuinac uirtutis,iufiitiaecç ßmilitudinemtquod eft illud,nbsp;quod Paulus inquit:Ex fide in fidem.cSprimum fides credentiû,prouocatDei iuftinbsp;tiam,ut aperiat fefe,8lt; oftêdat qualis quata^ fit in ipfo Deo.Deinde ipfa Dei iuftitianbsp;tuftos facit credentes:non humano genere iuftitiaî, fed illo diuino, ÖÓ incomparabiWjnbsp;quo Deus ipfe iuftus intelligitur 00 bonus,Quod nos Dei aequanimitate, ac beni^nbsp;gnita

LIB* L COMMENT. lAC. SA DOLE TI

gnitate ilia imitanda aflèquimur. QiTod ubi nobis contigit, muncre ipfius Dei, non cura,nec^ operatione noftra,tunc uere Deum pattern in hlios ab ipfo adoptati à nos:nbsp;ininamus,Sècolimus.Sumusenim illiprorfus efFeâi fimiles, iiludcç Euangelicumnbsp;præceptum implemus,quo admonemur,ut fimus perfeâi,licut pater in cœlis noßernbsp;perfedus eft.PorrÓ autemduplicê hune adum diuinæiuftitiae,quo ÔC ipfa noftra ex.nbsp;ride fèfè in Deo aperit,atcç oftendit,8lt; poft in eandem fidem,hoc eft in nos, qui créditnbsp;mus,fui imitatione,atcç exemplo fe inlinuat, quotidie nos in dominica oratione Deûnbsp;obfecrando ufurpamus,ôô repetimus,ut dimittat nobis débita noftra,ficut amp; nos disnbsp;mittimus debitoribus noftris. Martyres uero ipfi, tot hominum millia uirtute, amp; fanbsp;dis magis comprobauerunt : qui quod illis fecerat Deus, ut filium pro eis in mor#nbsp;tem,glt; er ucem trader et,ipfi imitando Deo 2C filios, 06 femetipfos in eundem crucia#nbsp;tumjSó mortem,quó confirmarent cæteros,fortiter dediderunt.Ille autem in Euangenbsp;liofèruus,qui rationibus fubdudis, domino inuentus debitor, atc^ exigi iuiïus, la#nbsp;chrymis, ac precibus impetrauit illud ftbi omne nomen donari à domino, ac remitti:nbsp;non eadem ipfe poftea humanitate,ÓC dementia erga conferuum ufus,id egit, ut nonnbsp;poftèt de eo dici,quód quam ipfe benignitatem erga fe in domino expertus effet,ean#nbsp;dem domini imitatione in alios poftea referret.Precibus enim fuis flexit, ac molliuitnbsp;iTle quidem animum domini fui,lëd non eft ipfe precibus conferui delinitus. Ita in eonbsp;patuit quidem domini dementia, cuiufmodi in domino erat ex illius precibus, fèdnbsp;non patuit in preces,hoc eft,in ipftim precantem, quatenus non ipfe eft dominum innbsp;bonitate eadem, óó animi mollitia imitatus. Nam quód dominus pepercit iUi, debi:«nbsp;tumcfj dimißt,nullum in feruo id affèrt bonitatis argumentum: Sed tantum effèdumnbsp;in eo domini liberalitatis oftenditjtotaeß ilia bonitas,SCbenignitas ad dominum per#nbsp;tinettquæ eft ex precibus fupplicantis ferui in domino patefada. Si uero iêruus hacnbsp;erga fe domini humanitate edodus,parem deinde ipfe conferuo humanitatem exhi#nbsp;buiffèt, non folum ex illis precibus dementia domini patuüTet, fed inipfas prccesnbsp;etiam,hoc eft ipfum in precantem fuiffèt infinuata. Ac ut clarius etiam intelligamus,nbsp;quantam coeleftis uim fententiæ in his paucis uerbis conftrinxerit Paulus, qua di#nbsp;xit:IuftitiaDeiinEuangelioreuelatur exfidein fidem : transferamus iuftitiæ uer#nbsp;buminnomenpotentiæ,perindeutfi dicamus:PotentiaDeiin Christo reuenbsp;lata eft ex fide in fidem. Nam quomodo ex fide reuelata eft potentia Dei f quia præ#nbsp;terquam in ibios credentes,in alium quidem neminem mirabilia ilia opera operaba#nbsp;tur c H R I s T V S. Ille cnim amp; cæco lumen reddebat, fed confitentife credere, ôdnbsp;confîdere,quôd ab eo effet illuminandus.Et dacmones etjeiebat, languorescp corpo#nbsp;rum curabatjfed eorum, qui peterent, ôd fidem in eo fe habere dicerent. Lazarum^nbsp;excitabat è mortuis quatriduanum,quonia fidem Marthæ ita confitentis audiebat.nbsp;Denic^ ipfemet damabatjÔC palam, apertecß teflabatur, Qui crederent in fe, fidemcpnbsp;haberent,nihil effè tarn arduum,nec tarn naturæ infolitum, quod non in tjs facile fa#nbsp;du efftt.Hoc modo igitur ex fide uirtus Dei,^ potentia in patrandis miraculis oftenbsp;debatur: quæ ft fides quidem non extitiffet, fuiffèt in ipfo Deo occultata, abdita*nbsp;In fidem uero eadem potentia patuit,cum difeipulis ipfe dixit:Si credideritis,fidem(lçnbsp;habebitis,eadem facietis,0d maiora his facietis.Nec^ folum dixit, fed praeftitit etiamnbsp;re,atcßfado,ut qui ab eo fluxerunt apoftoli,cæteri^ diieipuli, eiufdem fidei merito,nbsp;qua Dei erga fe mirabilem uim cognorant, ipfi deinde reliquis fierent admirabiles«nbsp;Eandem enim uirtutem, Deic^ potentiam in curandis omnium morbis, dæmoni#nbsp;busèp eîjciendis ipfi exhibuerunt, quam inmagiftro fuo antea perfpexerant, Ita ödnbsp;ex illorum fide,potentia Dei in ipfo Deo manifefta fada eft, öd patuit in fidem, cumnbsp;in illos ipfos eredentes,fidemép habentes diuino beneficie ita traduda eft, ut effice*nbsp;ret eos in eadem potentia Deo fimiles.Similiter igitur,atepeodem modo in Euange#nbsp;lio reuelata eft Dei iuftitia ex fide in fidem: quoniam öd ex fide noftra illa in Deo pa#nbsp;tuit,öd in ipfam deinde fidem,quod eft in fideles ipfos eiufdem diuinæ benignitatis,nbsp;öd gratiæ munerc,atcp exemplo eft transl3ta,ut qualis eft ipfe Deus, tales efïîcerèturnbsp;qui per fidem ôd EuangeliumDeo fe committere ftuduilTent. Hane eandem fenten#nbsp;tiam paulo infra Apoftolus magis dilucide expromit,tanquam hxc uerba interpre#nbsp;tans,ôd

IN EPIST, PAVLI AD ROM, nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;25

tans,8é hunc eundem locum alijs uerbis exponens,qua aic: 15ÎVNC VERO fèorj: fum à lege iuftitia Dei manifeliata eft,teftificata ab lege,Sv à prophetisjuftitia inquanbsp;deiperfidem i E s v Chrifti.Atqjhoceft,quodliicait,exfide.Deinde fequitur:lnnbsp;omnes,8lt; fuper omnes credentes: quod iam eft in fidem, Ita l euelata eft iuftitia Deinbsp;ex fide in fidem,Et mox paucis interiedis uerbis, deciai ans etiam apei tius, lubiun#nbsp;git:In declarationem iuftitiæ fuae ex remiflione præteritorum peccatorum in tole:#nbsp;rantia Dei, in demonftrationem iuftitiæ fuæ in hoc tempore, quaiiter ipfe iuftus eft:nbsp;quod eft ex fide reuelari Dei iuftitia, Qriod ante fequitur; Et iultiHcans eum,qui eftnbsp;ex fide I E S V, lam hoc eft eandemiultitiam Dei in fidem reuelari, Ita ex fide infvnbsp;dem iuftitia Dei in Euangelioreuelatur, Turn 1 v l 1 v S : Arduum fane, amp; diffi^nbsp;cilem locum mi frater planum,Sé facilem reddere es conatus,Etenim fæpe in horumnbsp;uerborum fententia exquirenda acriter,diutç uerfatus, non potui ipfe mihi fatisfa#nbsp;cere, diflimilitudine etiam opinionum ex interpretibus impeditus. Nunc uiderenbsp;mihi uideor non folum,quæ mens Pauli fit, Qi. quid fenfus horum uerborum- ferat,nbsp;fed non pauca etiam, quæ meum animum prius dubitationibus obturbabant, mihinbsp;patefada foreconfido, Mihienim illud occurrebat, quo pado iuftitia Dei eflet innbsp;Euangelio reuelata,quæ omnibus femper feculis manitefta extitiflet, non in creatisnbsp;rebus inanimis folum,ut in elementorum paribus momentis, ut in cceleftium orbiSnbsp;ordinc,motuumc}5 conftantiajfed in hominibus etiam,humaniscp adionibus Qi confnbsp;fihjs,in quibus qui iuftitiam,2lt; uirtutem melius coluiflent,his iemper ad fuam autonbsp;ritatem,£lt; ad potentiam patriae fuæ amplificandam,aduerfariorumcp minuendam dinbsp;uina uis iuftitiæ propius aftuiflet,Quod non in rebus lolum pubiicis Qi côuentu ponbsp;pulorum,fed in fingulis etiam hominibus fæpius accidiflè monumêtis teftatum eft.nbsp;At nunc perfpicio,atque intelligo non omnino de iuftitia ôé bonitate Dei, fed de ea,nbsp;quatenus per fidet^erfpicua fada eft,Apoftolum loqui : ut fi dicamus, bonitateninbsp;quidem Dei patuiffe antea in creandis rebus, eifdemtp conferuandis: In ipfo autemnbsp;hominum genere ex fide,ôé in fidem ante 1 e s v m Chriftum non patuifle, ut nonnbsp;iuftitia,fed talis adio iuftitiæ, quæ per fidem eft, in Euangelio fuerit reuelata, quaenbsp;etiam potentia Dei efle dicitur,in falutem omni credenti, Qiianquam enim potentnbsp;tiam fuam,ficut Qi iuftitiam,ac bonitatem muitis in rebus iemper oftenderit Deusînbsp;In hominum tarnen genere ad ueram,perpetuamcç falutem reuocando,nuiquâ oftennbsp;dit,nequedeclarauit apertius.Ac patefecit illam ipfe quidem ex ludaeorum generenbsp;non paucis,quod in patriarchis,0i prophetis eft manifeftum, ac fortaiïè in nonnullisnbsp;quandolt;ç,qui ex gentibus propius ft ad eius amorem,0^ cognittonem contuleruntînbsp;Paflim uero Sé omnibus tarn Iudæis,quàm Græcis,tam dodis,quam indodis, ac de^nbsp;nique fine ulla exceptione uniuerfis,qui ad credendum modo accéderenttnunquamnbsp;anteEuangelium i E s v Chrifti iuftitia iftaDei,ôéinenarrabilisbenignitasac bo*nbsp;nitas demonftrata eft.Ac nimirum,ut de potentia etiam Dei ad falutem credentiumnbsp;aliquid dicamus,mirabilior profedô extitit redemptio noftri generis, quam ipfa crxnbsp;atio,Nam creatio ordinemfuumhabuit,poftquam femel fuerat inftitutus, per enne,nbsp;ac ratum,quem ipfa natura inferior fufcipere,ôé propagate in ætates,ac tempora ponbsp;tuit.Redemptio autem folius Dei fine alio infti umento, aut operis uicario effedusnbsp;tantum eft,quam nullo pado natura poffit imitari,Etenim fi magnum eft,ac mirabirfnbsp;le fufeitare homines mortuos,8é qui curfumuitæ iam confecerint,in eandem rurfusnbsp;uitam reftituere,quod eft non naturæ, fed Dei potentiae opus proprium : admirablenbsp;lius multo efle debct,eos qui ueræ uitæ,ôé diuinç luci fint mortui,Ôé infœtore ac fornbsp;dibus peccatorum iam extabuerint,ôé Deo,8éipfis uiuos,ac ex nefartjs repente efflsnbsp;cere fandos,Hæc eft igitur potentia,hæc iuftitia,ôé bonitas fummi Dei,quæ in Euâs:nbsp;gelio propofîta,Sé demonftrata eft,cum omnibus antea feculis latuiflèt, ex fide exci#nbsp;ta,5é in fidem fe imprimens,quam eâdem omnibus cætcrarum uirtutum upcabulis,nbsp;Qi clementiam, ôé benignitatem, 6é mifericqrdiam, Qi gratiam à Paulo, atquc à fa ifnbsp;pturisTandisappellari,Qitibi aflèntior,Qiiure appeilatamputo, TV» ego:nbsp;Gaudeo mi frater inquam,quód me adiuuas,Ôé laborem meum tua induftria facis les'nbsp;uiorein,tuo^ifto ingenio mirifîcè deledor, Sed quôd iuftitiaiftæin Deo uniuerfum

D genus

LIE» L COMMENT» lAC» SADOLETI

genus fît tonus uirtuns,non ne etiam ea res perfpicue demonftrat quod in animis cordibus credentium impreira,non eos lolum facit iuftos ex ea parte uirtutis,quçnbsp;in iudicando,ôô diftribuendo Cita eft (polTent enim qui eo modo iulii clïènt,uinj s ali^nbsp;quot ex alio genere laborare) fed eos ufcç eô facit iuftos, ut nihil ilüs défit, quod innbsp;uera,2lt; eximia uirtute fît expetendum:neqj tarnen ex ufîtato hominibus,Slt; legumlanbsp;toribus genere,hæc in illis uirtus exifîit,ièd diuinius multo 2gt;^ magnificentius, ac utnbsp;ad earn, tanquam ad proprium Dei donum nulla humana uirtus comparare le aut«nbsp;deat.Etenim ut humanæ iuftitiæ,amp; eius,quæ ex lege eft,cum diuina iuftitia contenunbsp;tionem aliquamfaciamus,non eiufdêmodi ambæ, nec^ uno profecflo ex genere funt:nbsp;ficut necß folis,ac lychni lumen eft uniufmodi, Sed ilia Dei iuftitia explodit, 8C etjcitnbsp;humanas omneis cupiditates,neqgt; eis apud fe eflè uult locum. Hominum autem ius=nbsp;ftitia affèlt;ftiones,cupiditatescp neutiquam reuellit,fed eis faturandis,atcp cxerccndisnbsp;adhibet modum quendam.Poflèflîones enim 5^ prçdia à nobis magni æftimari uult,nbsp;familias ali,uitam SC corpus praecipuédefendi:Siquis iniuriam fecerit, legibus illamnbsp;perlèquamur,uim ui repellamus,honoris,SC dignitatis maximam rationem ut duca^nbsp;mus,nobis permittitlex.Eadem cum diligi amicos iubet,cum fenus â fratre,8C indinbsp;gena uetat exigi, tacite poteftatem præbere nobis inteiligitur SC inimicorum ulcis:nbsp;îcendorum,6Cfœnerandorum alienigenarum,Qiiin etiam oculum pro oculo, dêtemnbsp;pro dente,membrum pro membre eadem repeti permittit. Denic^ omnia eiufînodinbsp;nint in Iege,ut cupiditati quidem modus, ordoeç præfcribatur, ne praîceps ruât, nenbsp;uniuerfa confundat,cupiditas quidem ipfa incolumis retineatur. Qiiid uero Dei iuj=nbsp;ftitia,quæ per fidem c H R i s T i imprimitur in nobis,ifta'ne,aut alia huiuicemodinbsp;præcepta datlt;Minime ilia uero, fed totam cupiditatem ex animis toll it, afîèdionesnbsp;omneis extirpat:Diuinum quiddam in nobis afFigit, iubet terrena cunda defpicere,nbsp;cœleftia concupifcere:Si quis pallium nobis eripiat,tunicam etiam dimitterc: fî quisnbsp;maledicat,benedicere:fî colaphum infringat,maxillam alteram ofFerretuult inimicosnbsp;ut diligamus,ut qui nobis malefaciunt,nos benigne eis faciamus. At hoc non homi^nbsp;num eft,fed magnificentius quiddam propemodum quàm angelorum:8C tarnen hæcnbsp;in nobis Dei imago, SC uera fîmilitudo eft : de qua CHRiSTVSinE uangelio;nbsp;Haec agite, ut fîtis filij patris ueftri, qui eft in coelis, qui SC pluit, ÔC lucet pariter fu^nbsp;per bonos,SC malos,iuftos,SC iniuftos,nec per alienam malitiam,ac prauitatem,fuamnbsp;corrumpi bonitatem finit. Haec eft Dei iuftitia, quam fides Christi manife^=nbsp;flam fecit,Quae Deum fides primo impulit ad ignofeendum iceleratis. Ad ignoicen^nbsp;dum'ne tantumdmo uero ad eos ingratiam, SC in cognationem accipiendum, ut exnbsp;hoftibusfacerctfîbifilios.Qriæcuminnos exeodem refiliens Deo fuerit in nobisnbsp;imprefl'a,0Cconfignata,fimilesDeoerimus,SCeiufdem diuinæ iuftitiac imitatores,nbsp;paternam^ hancieremus Dei omnipotentis in nobis bonitatis imaginem, quam re^nbsp;quirebat maxime, SC ad earn æftuabàt Paulus, cum ita fcribebat ad Philippenfes:nbsp;Omnia pro nihilo duco,dum CHRISTVM lucrifaciam, 8C inueniar in ipfo nonnbsp;habens meam iuftitiam ex lcge,fed quæ per fidem CHRISTI in Deo eft,iuftitiamnbsp;ex fide,Illam autem legis iuftitiam penitus abtjeiebat tanquam imperfed:am,8C degenbsp;nerem,ut quæ nil tale in nobis ualeat progignere.Sed ut ad Apoftoli uerba reuerta^nbsp;niur,conuenitiam inter nos,iuftitiam non eflè Dei cum hac iuftitia legum ullo mo^nbsp;do conferendam,fed ufque adeo excellcre,ut melius multo fit diuinam illam imitari,nbsp;quam humanæ huius iuftitiacefle autorcm, ficut uberrimi fontis riuum, quam te^fnbsp;nuilflmi riuuli fontem exifterc magis eft optandum. Nam quod fequitur ex fcri#nbsp;pturæ teftimonioduftus ex fide uiuet, ualet ad declarandum iuftitiam Dei in Euan^snbsp;gelio,nonfi)luminipfoDeoexfide,fed in ipfam etiam fidem patefadam elTe.Qiiinbsp;enim per fidem ad Deum fe contulit,non illius tantum iuftitiam erga fe,SC bonitatemnbsp;experitutjfedeandem ipfein iele ab codem Deo haurit : SC eft id in Abacuch pro^nbsp;pheta icriptum.Deus enim apudillum.*Iuftus,inquit,meus ex fide uiuet,luftus, feilinbsp;cet quern ego efficiam iuftum,non quern lex. At quo pado iuftum f ex fide, inquit,nbsp;non ex fiducia legis,operum,atlt;ç fadorum.Quid autem ille ex fide tuus o Deus, iunbsp;flus confequeturç'uitam ait,Quid,non ne in legc,ÔC in operibus uiuiturf uiuitur,fednbsp;fragi

IN EPIST, PAVLI AD ROM, 27 fragili 2lt;mortali uita,non ilia felici,0C ïèmpiterna, in qua mcam quoc^ æternitatem,nbsp;amp;uitamimitabuntur,quiiuftitiam,Scbonitatem fuerint imitati. plane' iftanbsp;ita funtjiulius inquit,fed perge quaîlb,in magnam enim iam non expecflationemnbsp;lum, fed cognitionem etiam maximarum rcrum fum addudus, attcndocj^ diligentsnbsp;tius,quid de hac iuftitia Dei,dec^ fidei potentia amplius didurus, aut quibus argu^:nbsp;mentis uftirus Paulus fit, O P T i m 1 s atc^ fortilfimis mi frater inquam, fed ièr^nbsp;mone aliquanto iniplicatius. Hie enim fandilfimus, QC coniundiflimus Deo uir,uelnbsp;propter altitudinem magnitudinemcç cogitationum, quibus oratio par non fuppe^:nbsp;tebat,uel ob humilitatem,8C data operajac, ut ipfe alio aflerit loco, ne uirtus Crucisnbsp;uacua fiat, neq^ proprietatem in uerbis, neq: in oratione explanationem admodumnbsp;eft perfecutus.Sed fententqs contextus,diuinorumcç myfteriorum fubtiliflimus iannbsp;dagatoruix locum interdum humanis ingenqs refinquit, qua ad eius fenfa poffîtnbsp;perueniri.Nos tarnen adnitemur, non uiribus noftris ti eti, fed illius fiducia, qui di^nbsp;xit,ut fcrutaremur fcripturas,quoni3m ipfæ de eo loquuntur, illud primum admogt;nbsp;nentes,Paulum,quo illam Dei potentiam,quæ in Euangelio eft ad falutem omni erenbsp;denti,melius exprimat,eiuscß frudum in genere humano euidentius oftendat, uellenbsp;ftatum humani generis ante Euangelium,cuiufmodi effet,ante oculos noftros pone^nbsp;re,SC quod ad gentes pertinetjSC quod ad ludæos, licet haberent utricç in quo confijsnbsp;dere præièferrent, SC quo gloriarentur,Græci philofophiam,Iudæilegem,Veruntai:nbsp;men quantum utrifep lua gloriatio in contrarium ceciderit, ex fequentibus fiet manbsp;nifeftum, mundumeç totum cumfuo uitio interqftet,benignitate ac gratia Dei SCnbsp;c H R I s T i,at(çEuangelq uirtute adfalutem,uitam^inueniendamegiiilfe appanbsp;rebit,orditur autem primo de gentibus fie,

Reuelatur enim ira Dei e ccclo in omnem impietatem 8C iniuftitiam hoa minum,ueritatem in iniquitate detinentium : quoniam quod cognofei denbsp;Deo poteft,manifeftum eft in ipfis;Deus enim ipfis manileftum fecit, InuPnbsp;fibilia enim eins ex creatione mundi,efted:ionibus ipfis intelletfta peripici#nbsp;untur. Aeterna quoep ipfius potentia, Sc diuinitas, ut fint ipfi inexculabis;nbsp;les,quoniam nolcentes Deum,non ut Deum glorificauerunt, autgratiamnbsp;illi habueruntjied infatuati funt in diiputationibus fuis, ÔC obicuratum eftnbsp;infipiens eorum cor,dicétes fe efle fapientes,ftulti fa(fti funt,amp; mutaueruntnbsp;gloriam incorruptibilis Dei in fimilitudine imaginis corruptibilis homigt;nbsp;nis,8c uolucrum,2C quadrupedum,0C ferpentium,

REvelatvr hoc loco,noneodem modo quo fupradidum eft, reuelari iu? ftitiam Dei in Euangelio.Nam iuftitia hæc Deijquæ ex fide apparuit, ÔC infidejn panbsp;tefada,certe in Euangelio eft,cum ante omnibus ieculis fuiffet occulta, Ira autê Deinbsp;ê cœlo fuper omnem impietatem non nunc primum in lucem prodit: diu enim anteanbsp;eadem ira uigebat,Sed nunc primum animaduertitur,Veritate mim perfpeda incij:nbsp;pit nunc demum apparere falfitas,SC lucis diurnæ obtuitus nocturnarum tenebras:nbsp;rum dat cognitionem,quæ ipfæ per fenon intclligerentur,hominibus præfertim alfinbsp;dua in obfeuritate uiuere afl'uefadis,nifi radio folis repente oblato illarum caligo,0Cnbsp;cæcitas deprehenderetur,Sic ueritate,8C unitate fummi DefSC fidei ui,ac diuinç granbsp;tiæ,iuftitiæcç munere hominibus oblato,frudibuscppacis,SC gaudq,qui ex ilia per^nbsp;cipiuntur,cognitis:Nunc demum intelligitur infelix,SC mifera illorum uita, qui fla^nbsp;gitijs toti cooperti, illiufmodicß uitam potiffimam exiftimantes, Dei oftenfionem,nbsp;atcç iram aduerfus fe non intelligebant, itaeç alqs idem hoc uerbis ad Phiiippenfesnbsp;fignificans Paulus,Vt audiam3inquit,de uobis,quod ftetis in uno fpiritu, una animanbsp;collaborantesfideiEuangelq nonterritiullainreabaduerfarqs,quæquidemEuannbsp;gelq fides illis eft declaratio interitus,uobis autem falutis,Atqui hoc lapfu in unamnbsp;D 2 pene

LIB. L COMMENT, lAC SADOLETI

pene ruinam totum hominum genus deciderat, nifi Deus ludæoi^î ftirpcin fibi I'pfe retinuifletjôi ab hac earn cæcitate mentis ad luminis fui afpec'tum reuocauinct, e’e^nbsp;do fibi Abraam,qui poftea pater futurus eiïèt multai^îgentiû.Dcus enim profcdonbsp;cum hæc tanta,06 tam præclara opera faceret, atcß ea proponeret homini intuenda,nbsp;atque confÿderanda,uoluit in illis diuinitatis fuæ uirtutem fpeculantibus apparere.nbsp;quam quidem prouinciamjmunusc^ fpeculandi philofophia fuicepit, uic|! ingenijnbsp;rationis, ôô duntaxat illo naturae dono fubleuata, atque adiuta, per quod apta natanbsp;cft hominis mens ad perueftigandum diuinum in creandis rebus conftituendisc^nbsp;confilium, ÔC potentiam Dei, ôd unitatem potuit cognofeere, atque ex uifibilibusnbsp;intelligere inuifibilia. Scriptum enim eft: Cœli enarrant gloriam Dei, ôd opera ma#nbsp;nuum eius annunciat firmamentum, Ac deinde rurfus : In omnem terram exiuitnbsp;Ibnus eorum,0d in fines orbis terrae uerba eorum. Hoc itincre igitur, ôd his dudori#nbsp;bus ad Deum homines peruenientes,cum illius amplitudinem, maieftatcmcf? cognonbsp;uiflènt,ôd unum eflè naturae dominum inteilexiflcnt,cumcç eum adorare, ôd uenera#nbsp;ri,ôd omni cultu glorificare deberent, repente uanitate quadam ingenij, ôd errorenbsp;mentis cæcati unitatem, ôd infinitatem illam omnipotentis Dei in plura quafi fru#nbsp;fta difcerpferuntjalios^ fibi deos numero complures,quos falfa opinione fibi depin#nbsp;xerant, ad colendum adfeiuerunt, inanes, ôd mortuos, ueluti ludibria quædara hu#nbsp;manae uanitatis, fuppofita à diabolo, atque fubieda, quo is naturam noftram, fa#nbsp;dam ad imaginem fummiDei,ipfe ad brutorum fenfum detradam, atque abie#nbsp;dam in poteftate habere poflec : nec tantum mortales homines, ôd beftias, aues^nbsp;cœli, ferpentesdç terrae in honore, ôd in cultu Deo antctulerunt :fcd horum etiamnbsp;ipforum inanimata fimulacra,0d imagines, ad extremum dementiæ,temcritatiscpnbsp;progreffî, ut quod fummemortuum eflet, fumme etiam uiuenti, quafi in illius con#nbsp;tumeliam opponerent. Atque hie quidem error, ôd commune pene htimani generisnbsp;deliduma fapientibus feculi, ôdab autoribus philofophiæ in mundum fuit indu#nbsp;dum,Hi enim funt,qui ueritatem in iniuftitia detinuerut, hoc eft,qui intelligentesnbsp;de Deo,quod uerum effet,fumma cum illius diuinitatis iniuria falfum omne Ædatinbsp;funt.Nunc uideamus,quac fuerit merces huic tanto errori,uel fceleri potius ab Deonbsp;ipfo relata,Ôd tributa,

Ideo amp; tradidit illos Deus in defyden'a cordium ipforum in inquinatio# nem,ut dedecorent corpora fua in ieipfis,qui permutarunt ueritatê ipfiusnbsp;in falfo, ôd coluerunt,ac feruiuerunt creationi creatoreprætermiflo, qui eftnbsp;benedidus in fecuia, amen. Propter hoc tradidit illos Deus in affedionesnbsp;dedecoris,fceminae^p illorum permutauerunt naturalem ufum fccmineurnnbsp;in ufum praeter naturam. Similiter^ ôd mares dimiffo naturali ufu feemi#nbsp;næ,exarferunt in appetentia fui mutua,mares in maribus turpitudine per#nbsp;petrantes, ôd mercedem quam oportebaterroris fui in femetipfis recipien#nbsp;tes,Et quemadmodum non approbauerunt Deum habere in cognitione,nbsp;tradidit eosDeus in improbam mentem,utfacerent,quæ non decebat: re#nbsp;pleti omni iniuftitia,fcortatione,prauitate,auaritia,uitio,pleni inuidia, cæ#nbsp;de,rixajdolo,more improbo,fufurrones,detradores, Deo infenfi, contu#nbsp;nieliofi',fuperbi,ia(ftatores,repertores malorum, parentibus ditfto non au#nbsp;dientes, fine prudentia, fine compofitione uitæ, fine amore, fine fœdere,nbsp;fine mifericordia, Qiii iuftam corredionem Dei cognofeetes, qudd qui ta#nbsp;Jia aguntjdigni morte funt,non folum ea faciunt, fed ôd probando confen#nbsp;tiuntfadentibus,

V J p E S mi frater quanta fylua malorum ex illo primo errore induda in genus homi

IN E P I S T, PAVEI AD ROM»

homtnum fit, ca re qiiód Dcum, qucm cognoiufie uidebantiir,repcnte dcferuerunt, SCcultuiTijacgloriai-n, quamdeferreiili debuerant, ad muta Imiuiacra potius, óó adnbsp;ficlas imagines hominiim, aut brutorum contulcrunt» Et fànèæquumfuitjUeî opor^nbsp;tuit potius, ut ApoftoH ucrboutar, ut,qui tantum in Deo ä ueiitateie remoue^nbsp;rant, amp; qui tantum lumen diuinæ bonitatis non afpexerant, ne in cæteris quidemnbsp;partibus, aifiionibuséj; uitæautmente, aut oculis rite utercntur. Non enimfuit di^nbsp;gnum,utquiin Deo ueritatem falfitatc commutauiflènt, quielt fumma, ôô primanbsp;ueritas, infeipfis, quifuntimago,Sdfimulacrum illius ueiitatis,ueram legem poEnbsp;fiderent, etfi Deumnon honorabant, ut luum honorem colerent, fed in capite,ue^nbsp;ritatis falfa opinione hallucinati, cum idola Deo præferrent, inlèquoque ipfis tut:*nbsp;pitudinem,amp; dedccus honeftati antctulerunt,ut elf in plàlmo fcriptum, Homo cumnbsp;in honore eflèt, compar atus elf cum iumentis infipientibus. In fe ipfis autem, id eft,nbsp;in forporibus fuis.Q_ui cnim de mundo funt, neque Deum conditorem, remunejsnbsp;ratoi em hominis agnoicunt, hi cum de immortalitate animi, QC de coelelfibus pra:^nbsp;mijs nihil admodum cogitent, corpus unumhabent, quod maxime excolant, leiè^nbsp;totos in illo confticuanr, £lt; collocent, qui cum ijdem opes, diuitias, lauta ueftimen^nbsp;ta, equos, argentum, familiam, cæteracp huiufcemodi idcirco maxime expetant, utnbsp;honcftiores, præftantiores cæteris cffe uideantur, nimirum ridiculofe errant, uelnbsp;miierabiiiter pottus, cumipfi omni dedecore, turpitudinccp tanquamcœno obliti,nbsp;hiscxternis rebus oculosintuentium fcfcputant pofte perrtringere.Inquoamp;: pecsnbsp;catum fanc illis idem eft, pœna peccati Jta eiftm peccant in femetipfos, ut fefe tur#:nbsp;pißimos, miferrimosqj oftendant,

Quapropter defenfionem nullam habes ô homo quiconque iudicas» in quo enim iudicas alium, teipfum condemnas, Eadem enim lacis tu, qui iuünbsp;dicas» Nouimus enim quod indicium Dei eft fecundum ueritatem in eos,nbsp;quitaliafaciunt» Putas nehoc ohomoiudicans eos, quitalia perpétrant,nbsp;amp; ipfe faciens ca,quöd tu eftugies indicium Dei;'An diuitias bonitatis eius,nbsp;tolerantiæ,8d longanimitatis deipicisfignor3s,quód bonitas Dei in plt;x^nbsp;nitcntiam te dcducit, fecundum duritiam autem tuam, amp; impocnitens cor,nbsp;recondis tibi ipfi iram in die iræ,Slt; reuelationis, amp; iufti iudicrj Dei,quired^nbsp;det unicuitç fecundum opera eins»

demonstrata populorum omnium, qui cultum idolis impendebant communt iadura, ôd clade, quodc^ propter perucribs cultus omnipotentis Deinbsp;in omnem turpitudinem, ÔC dedecus cundorum fcelerum lapft erant, eos etiarn.nbsp;nunc acrius coarguit, qui in eifdem criminibus inuoluti, cum feie ipfî non reipia;nbsp;ciant, de aliorum uita,0dmoribus tarn facile obloquuntur, 2lt; felle liuoris maleuosnbsp;lentiæq? fufFufi, ac ftudiofc cæteris obtredlantes. m-n-icimi famam lædunt » De hisnbsp;teftate conftituti legibus coguntur ad iudicandum. Illi enim legitimam iudicandinbsp;necefsitatem habent, neque cum id iure faciunt, id illis uitiq dari oportet. In eo po^nbsp;tins errant, quod quæ in alfjs reprehenderunt, fepe eadem ipft agunt. Hoc autemnbsp;hominum genus, quod de altero fponte iudicat, etiam à Domino in Euangelio npa:nbsp;tatum eft, 0^ reptehenfum. Qui in Matthæo, Nolite iudicare, inquit, ne iudicemis:nbsp;ni. In quo enimiudicio iudicatis, in eo iudicabimini, amp; qua in menfura metiminf,nbsp;metietur amp; uobis. Quid afpicis paleam in oculo fratris tui î’ 6Ó in tuo trabem nopnbsp;animaduertisc' Et certe hoc genus dupliciter iniuftum eft, quod 06 facit ea, quæ nonnbsp;decet, 86 iudicat eos,quosnon debet; quo quidem genere crimin{s,ac uitij,homi^nbsp;num genus imprimis laborat 4 Nihil cnim ferè promptius, nec celerius eft uel cogilt;»nbsp;tatione hominis ad fufpicandum male de altero, uel detradione S6 maledicentia,nbsp;fimulatque quis fufpicatus eft;Ita hoc crimen reliquis criminibus,quæ in hominibus

30 LIB. 1. COMMENT. I AC. SADOLETI

mult a, 2lt; magna pauloante dida funt, maximum pondus, ÔC momentum affèrt. Quid enimuel iniquiusfieri poteft,quam iudicare alterum in eo ipfo,quotu quinbsp;iudicas, damnandus cs i uel improbius, quam ea agere, 5lt; perpetrare, quæ in alte#;nbsp;ro damnatione digna iudicaftif Etenim fatis eadem ipfe agis, amp; perpétras, ctim, qui^nbsp;bus de altero fufpicionibus ut male icntias, permouêre,in eo ipio te iudicas paria fas=nbsp;durum, fi eodem loco elles. Quandoquidem fi eflès bonus, nihilcj; in te mali reco:#nbsp;gnofeeres, neque improbi, ne de altero quidem improbe fufpicarere. Ac illi quidemnbsp;abs te qui iudicantur,fpecie quadam fortafsis ignorantiæ,SC inaduerfione animi fubgt;nbsp;ieuari à grauitate delidi aliqua ex parte poflùnt.Tu uero qui eos iudicas, qui eonbsp;ipfo, quo iudicas, notionem, QC feientiam habere te confitearis eflè illud crimen di^nbsp;gnum damnatione, quod reprehendis, cum illud idem ipfe committis, qua nam de«nbsp;fenfione aduerfus Deum es ufurus i cuius unius indicium in ueritate eit. Non enimnbsp;leui coniedura, non fulpicionibus incertis,non ftudio obtredandi ad iudicandumnbsp;ille adducitur,id quod tu facis, qui apet tum crime proximi, fi ullam partem aequi#nbsp;tatis haberes,2lt;l te ipfe re{piceres,difsimulare potius, tegere^ debebas, ultro occultanbsp;patefacis, fufpiciofa coarguis, dubia in multo peiorem partem interpretare. Sed cer^nbsp;tifsima cognitione ôôpeccatorum, öicordium iudicat Deus.Eius enim unius pro#nbsp;prium eft iudicare orbem terrarum in iuftitia, dC populos in æquitate, qui finxit fi#nbsp;gillatim corda hominum, qui intelligit omnia opera eorum.Tu iôla iniquitate ad fa#nbsp;ciendum indicium de altero accedis. Putas'ne igitur,tuqui iudicas alios, ea ipienbsp;facis,quæ in altjs reprehendis, quôd effugies iuitum iudicium Deiî' Cum tuû ipfîusnbsp;iniquum, iniultumiç iudicium proximus tuus non efFugiatt An forte eius toleran#nbsp;tia, Sgt;C longanimitate, ôC patientia duceris ad defpiciendum ipiîus bonitatem, 2^nbsp;moram, procraftinationem^ ad animaduertendum in te, negligentiam harum re#nbsp;rum eflè putas i longe falleris profedo, fi ita arbiträre. Illa te bonitas Dei, ilia pa#nbsp;tientia non te inultum finit, fed fpatiumdat tibi aliquando refipifeendi, amp;1 ad pœ#nbsp;nitentiam, ac ueniam reuei tendi. Quôd fi non flederis animo, nec ad perfugiumnbsp;mifericordiæ illius te confers, fed duro corde, 2è pedore pœnitendi nefeio diuinaenbsp;illudis tolerantiae, gè bonitati : crumpet, crede, in afperiorem longe, 6d grauioremnbsp;aduerfum te iram Dei omnipotentis indignatio diuturna, expedatione colleda,£lt;lnbsp;acerbata, atque in die iræ, ôd feueritatis eius tibi apparebit. Nouit enim iplè, ÔC icitnbsp;optime temporum menfuram,ôdfuum cuique tempus, fua ipatia præftituit, ultranbsp;quæ non eft amplius ueritatem iudicq fui,amp; præmium, aut pœnam pro meritisnbsp;prorogaturus. Illudenim,In die iræ,à reuelationis iufti Dei,quanquam de illonbsp;ultimo, generality iudicio intelligi congrue poteft, tarnen melius refertur ad diemnbsp;ilium, quem fingulis præftituit, ut de illis iudicium faciat Deus: qui quidem diesnbsp;fæpeetiaminhacuita manifeftus fit. Siue autem in hoc, fiue in altero feculo, finenbsp;ad peculiare,amp;l fuum cuiufque, fiue ad cundorum uniuerfum, communecy iudi#nbsp;cium : fingulis fua conftituta, amp; præfcripta dies eft, qua ad diiquifitionem anteadænbsp;uitæ uocandi funt, ut ueliufta feueritate Deipuniantur, fiinmalofeexercuerunt,nbsp;uel bonitate, SC dementia conferuentur, fi id bom's, SC fandis operibus funt prome#nbsp;riti.Eft enim unicuique Deus iècundum eius opera mercedem redditurus. At quo#nbsp;modo redditurus i lege quæ fequuntur.

His quidem per perfeuerantiam operis boni,gloriam,Sgt;C honorem,8c in# corruptibilitatem quærentibus uitam æternam : his uero, qui contentiolïnbsp;lùntjÔC non obediunt quidem ueritati, obtempérant autem iniuftitiæ, indi#nbsp;gnatiOjSC ira,comprefsio, amp; angor in omnem animam hominis perpetran#nbsp;lis malum, amp; ludæi primum,8C Græci.'Gloria autê, ÔC honor, ÔC pax omninbsp;patranti bonum, amp; Iudæoprimum,ÔC Græco.Non enim perfonarum eftnbsp;difterentia apud Deum. Quicunt^ enim fine lege peccauerunt, fine lege 8Cnbsp;peribunt,ÔC quicunque in lege peccauerunt,per legem iudicabuntur. Nonnbsp;enim

IN E P I S T* P A V L I A D R O M. nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;3

em'm auditores legis luftiapud 0eum funt, fed obferuatores legisiuftifi? cabuntur.

R E p D E T, tnquit,unfcuicç fècundum opera eius,reddet inquanijiis qui per bo^ ni opei is pevfeuerâttamquærunt uitam æternam,quidreddetcgloi iam, amp;honorem,nbsp;6Ó immortaiitatcm,inquit. His uero,qui per contumaciam, Si ftudium contradicen^nbsp;di,contracp faciendi ueritatem non audiuntjUeque i'e illi tradunt faciles Si docilcs,fednbsp;iniufiitiam fc0:antur,iiliuscp prauis fuafionibus potius obtempérât,indignatio adeft,nbsp;atcp ira à fummo Deo,opprefsioc|;, Si angor in omnem animam hominis malum pergt;nbsp;petrantiSjSi ludaei primum. Si Græci, His quidem qui iuftitiam feâantur Si ueritaisnbsp;tem,præmium aderit gloriæ,uitæcj5 immortalis. His uero, qui repugnant uerirati,0inbsp;fe dant iniuftitiæ, iam adeft poena indignationis fummi Dei, Omnium enim taliumnbsp;anima iam opprefla angoribus, uexata folicitudinibus, ftimulis prauarum cupidita^nbsp;turn punlt;fta,atque exagitata,non habet locum, ubi refpirare pofsit,fed monftris fee#:nbsp;lerum,quæ ipfamet in fe per petrando progenuit,afsidue perterrita premitur in angunbsp;ftum,nullumcpin fe fibl folatium conftitutum habet, fedfallacium folamenta uoIuj:nbsp;ptatum interdum à corpore mutuata, poft breuem illam, uanamcjj fuauitate, ad fuosnbsp;tarnen mœrores inteftinos redeat necefle eft, Hæc, inquit, poena iam adeft omni ani^nbsp;mx perpetranti malum, quæ non futuram gehennæ damnationem auferat, fed qusenbsp;iramDei iam in hacuita fceleratis repræfentet:Quicunque ille fuerit,inquit,ftue lu#:nbsp;daeus antea genere,aut profefsione, hue Graecus, Si econtrario, qui bonum operatusnbsp;fuerit, Si in rede faciendo perfeuerantiam adhibuerit, non alium fibi finem propofi#:nbsp;turn habens praeter Deum,Si uitam aeternam, immortali hie honore, Si gloria à Deonbsp;afFicietur,ftue ille antea ludæus fuerit natus,Gue Graecus,non enim perfonas Deus,nbsp;fed perfbnarum fada,meritaiç difeernit, Atcç in hoc loco quod fupra diximusjdenuonbsp;repetimus, Illud, primum,non conditionis dignitatem ullam exprimere,fed notatio#:nbsp;nem temporis. Antequam enim ftdes etiam CHRISTI reconciliationem humaninbsp;generis cum conditorehominum per ipfius Dei clementiam efïîceret, aeftimabanturnbsp;omnes apud Deum non ex nationis merito, fed ex operibus bonis, aut malis; in quonbsp;ïudæorum leuior Si labor. Si ratio multo facilior fuit adipifeendi regni Dei, Legemnbsp;enim habebant, qua inftruebantur: fed Si de gentibus, fi qui ueritatis uim cognoue#nbsp;rant. Si Dei amove capti illi fefe in moribus. Si uoluntatibus fuis conformauerant,nbsp;ipfumcjj fibi præmium,Si uitam ab eo æternam depopofeerant : hos Dei æquitas. Sinbsp;mifericordia nullo modo patiebatur fpe,Si uoto fuo efle deceptos, Atcß hoc prouidenbsp;Paulus interpofuit,ut ludaeorum reprimeret infblentiam,ad quos mox coarguendosnbsp;à reprehenGone gentium erat tranG'turus,ut oftenderet curæ femper fuifleDeo,quo;=nbsp;cunque è genere eos homines,qui Deum fibi ipfum,fummum bonum pr opofuiflenr,nbsp;ludæi enim cum magno fè a gentibus diferimine feparari perfuafum fibi haberent,nbsp;cognitionefcilicet ueri Dei,Si obferuâtia legis, legem^ maxime Si femper gentibusnbsp;opponerent. Si fuperbius ilia quodam modo gloriarentur, omnem«^ in ilia fpem has#nbsp;berent repofitam,ita fe gerebât perinde ac Deus propter donum legis, quod Iudæo=înbsp;rum nation! fecerat,ipforum effet proprius Deus,Si non cu alijs gentibus fe communbsp;nicaret,Quorum ut hanc tantam Paulus arrogantiam contundat, idcirco legem iamnbsp;encruare incipit,8i omnê rationem falutis ante Euangelium quidem operibus bonis,nbsp;in Euangelio autem fidei erga Deum per i e s v H Chriftum acceptam ferri dicere,

ERGO inquit i v l i v s,antequàm c H R I s T i fides mundo effet denunciata, non ludæis folum,fed unicuique ex gentibus aditus in ccelum per bona opera pate=nbsp;batjinquouideoâ fandisuiris efle aliquibusdubitatum,Seduthocfic abeat,quidnbsp;illud,quemadmodum accipiendum eftc'ut operibus bonis noftris,non iam gra««nbsp;tix omnipotentis Dei,noftrae fit falutis fpes. Si immortalis uita accepta referenda,

T V M ego; Non mediocrem commoues difputationem mi frater, fed ego quam breuifsime potero, quæftionibus tuis occurram, Neque ita,utmea diâaficnbsp;accipi uelim, quafi ea rata, fixaeç fint, uerum cumhac conditione, hoefß pado,fi ao*nbsp;thoritate ecclefias fuerint approbata, quod idem ubiçç, Si in omnibus uolo intelligi.

Ac quod

t nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;L1 B» I» COMMENT, lAC, SADOLETI

Ac quod ad primum tuum poftulatum pertinet, non uidetur eflè dubium,qujn hoe aperte decernat PaulusiAntequam uirtus fidei per 1 E s v M Chriftum mundo eflccnbsp;enuntiata, licuiflè ueteribus illis turn Gi aecis,tum ludæis, qui relt;ftum ordinem uitænbsp;fecuti eflènt, ÖC operibus bonis fe excoluiffènt, ad cœlefte præmium peruenire. Sednbsp;quæ fint opera bonadd enucleatius tradendum eft.Bona opera funt, quæ èC ex bononbsp;initio oriuntur, óó ad bonum finem pertendunt.Qiiicunqueenim boni operis fuinbsp;finem aut in laude hominum (id quod ex gentibus, qui excelfiore animo eflè uide^nbsp;bantur,cundi ferè faciebant) aut in pecuniæ præmiojaut in uoluptatis,aut in opporsnbsp;tunitatibus, amp;(. commodis uitæ degendæ ponit : is, ut illud aflèquatur, quod poftu=«nbsp;lat, uerum tarnen frudum operis boni deperdit, qui eft uita aïterna.Rurfusfiquisnbsp;iplam uitam æternam appeteret, SC ad earn omnibus fuis confili]s,conatibuscß con^nbsp;tenderer, atque is opem tarnen fuo optato coniequendo, auxiliumeç precaretur abnbsp;:qs,quorum illius dandae,ÔCconcedendæ noneflet poteftas,hoc eftà falfis dïjs,naenbsp;ifte quoque fpe fua, SC ratione tota falleretur,In ipfo enim capite,ÓC principio ueritas:nbsp;tis, errore lapfus in diuerfum longe tenderer, quam fibi ipfe ab initio propofuiflèr.nbsp;Quid ergo eftç'ex utraque parte necefle eft,ex capite uidelicet,atque ex fine non fallinbsp;cum,qui fit honorem immortalitatis adepturus,0C ut petat à fummo, SC uero Deo,8Cnbsp;ut quod optimû eft,petat uitam,fcilicet æternam, Quapropter Paulus nouumhunc,nbsp;ÔC difftcilem ludæis propones locum, h i S inquit, per boni operis perfeuerantiamnbsp;quærentibus uitam æternam, gloriam, SC honorem, immortalitatem largiturus eftnbsp;Deus, Et ad Hebræos, Oportet accedentem ad Deum credere primum, quod Deusnbsp;eft, SC fit remunerator quærentibus fe. His ergo, qui ab uno Deo SC omnipotentenbsp;quæfîuerunt uitam æternam, fuicç defiderfi confequendi fpem in ipfo illo eodem pernbsp;perfeuerantiam in bonis operibus pofuerunt,nullo unquam tempore,fiue illi Grçci,nbsp;liueludæiextiterunt,defuit Deus,Veiumitaferes ante CHRISTI fidem habe^nbsp;bat, ut ludæiSC Græci in capite quidem difcordes eflènt, in fine ipfo confentirent,nbsp;Qiiærebant enim uulgo non uitam æternam, non enim earn, neque genres agnofee«nbsp;bant,neque ludæi in lege propofitam habebant : fed frudus terræ, SC uitæ commodanbsp;confedabantur,opes,familias,liberos, régna, pacem, atque otium, SC eiufmodi bona,nbsp;quæ abfunt nimirum à fummo bono, intraeç breue curriculum humanæ uitæ omnianbsp;conclufa funt,In eo autem difcrepabant,quôd ludæi ifta ipfa terrena bona ab optimonbsp;tarnen authore Deo expetebant, genres ab emêtitis SC falfis dijs. Ex quo patet etiamnbsp;alteri tuæ dubitationi refpofio.Non enim fine eximia, SC peculiari gratia Dei,fi quisnbsp;ex hoe commun! errore fe emerièrat,SC ad Deum uerum ftiæ immortalitatis ipem uonbsp;tumc^ direxerat, poterat aut in tam præclaro confilio infiftere, aut tanti præmtj holt;nbsp;nor e non falli, Ac quod ad ludæos quidem attinet,plurimos eorum nouimus ab ipfonbsp;Deoedodos nofolumdepræfentieius ui,SCmaieftate,fedde CHRISTO futuro,nbsp;ac uenturis per ipfum in hominum pofteritatem Dei bénéfices, multa, SC magna, SCnbsp;mira ceciniflè. De gentibus uero partim ante legem datam multos feimusà Deo innbsp;ueritatem,8C fanditatem uocatos fuiflè,ut Enoch,ut Noè,ut Melchifedech, ipfumeßnbsp;imprimis Abraam,partim poftquàm lex fuerit tradita de ipfis Græcis,fi' qui uerum,nbsp;ÖC unicum Deum libenter agnouerüt,eumcg adorando,8C colendo uenerati funt, be^nbsp;neficiaeç ab eo,quæ eflènt optima,petiuerunt, illius bonitati, potentiæc^ confifi, cre^nbsp;dibile eft illos benignitate,amp;^ dementia lummi Dei,fui exitum defiderîj, SC honoremnbsp;immortalitatis elfe aflècutos, Qtiod enim gratiæ iam eft, SC liberalitatis fuæ, bonisnbsp;tnentibus femper occurrit Deus, ÔC illis oftendit lumen ueritatis fuæ, neque in hocnbsp;munere benignitatis, SC iuftitiæ, fuæ unquam bonitati finem, modumeç præftituit,nbsp;nec in bénéfices fuis dilargiédis hominem ab homine,aut ludæum à Græco uult fibinbsp;cflè eximiû, îta^ Petrus in adislReuera percipio,inquit,quôd non eft perfonarumnbsp;fautor Deusjfed in omni gente,qui operatur iuftitiâ,acceptus illi eft, P R O R s v Snbsp;inihiiftaprobantur,inquit ivliv S, efte^ mihiabstefatisfadum,fèdquireftarenbsp;uidebatur fcrupulus,huiuftnodi, Qiiid ergo attulit fides Chrifti, fi ante earn liccbacnbsp;præmium adipifei, quod fola ipfa polliceri uidetur f quoniam de hacre Paulus alionbsp;loco tradaturus eft,fuo loco potius id abs te petam,Nunc pergamus ad reliquatnbsp;Quicuncp

IN E P I S T. P A V L I A D R O nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;3

Qui’cunq^ enim fine lege peccauerunt,fine lege èi. peribunt:amp; quicunc]^ n lege peccauerunt, per legem iudicabuntur,

V I D E s'N E aequitatem diuinæ legis,amp; conditionisc” fi enim omni peccanti fine in lege,fine extra legem, indicium nihilominus,amp; damnatio eft conftituta,neceflàriônbsp;omni rede facienti,liue in lege,fine extra legem,fuum paratum pramium^Sc: propo#nbsp;fitum eft.

Non enim auditores legis iufti apud Deum,fed obferuatores legis iußifi cabuntur : ubi enim gentes legem non habentes natura ea quæ lunt legisnbsp;agantjhi lege non habeies,fibi ipfi funt lex,Qui oftêdunt opus legis fcriptûnbsp;in cordibus fuis,conteftante eor urn confcientia, amp; alternis inter ie ratiocinanbsp;tionibus accufantibusgt;autetiam defendëtibus in die,quâdo iudicabit Deusnbsp;occulta hominum fecundum Euangelium meû per i E S V M Chriftum,

A H P LI V S etiam firmatur ab Apoftolo hæc ratio,aut enim legem habere,aut legem obferuare iuftificat apud Deum.Si tantum habere, nihil omnino tribuendumnbsp;eft operibus bonis,fed folum nomen generis,8C nationis ualet apud Deum,omnes£pnbsp;prorTus ludæi in tuto funt,etiam qui contra Deum,0(: legem peccando ueniût;Græcinbsp;uero funditus 00 omnino funt perditi,quâuis probi eorum aliqui, ÔC iufti, de Deo Sinbsp;de iuftitia Dei rede fenferint,fadiscj quod fenferunt,id præ fe tulerint,2lt; uitam cumnbsp;pictate,ac ratione honoris Dei caufa totam direxerint,hi tarnen uniuerli 06 fruftra innbsp;optimis adionibus fe exercuer unt, 06 fide qua fpem locauerant in fummo Deo, falli,nbsp;attß decepti nihilominus intereunt, quod eft à Dei ueritate £lt; iuftitia remotilsimum.nbsp;Sin autem legis potius obferuatio tacit iuftitiam, etiâ qui legem iftam in tabulis nonnbsp;habuerunt,opera autem legis ÔC praecepta naturæ dono,ôô uoluntatis propolito obisnbsp;leruauerunt,hi apud Deum iufti funt ettedi,Legem enim quam in liter is expreiiamnbsp;non habebant,in cordibus fuis fcriptura meliore impreflam habuerunt, 06 quoniamnbsp;non eft fatis rede facere,nifi id etiam fponte,£lt; redo cofilio fiat,ideo adiecit Apoftogt;:nbsp;lus,Conteftante eoïjî confcientia, ôd alternis inter fe ratiocinationibus acculantibus,nbsp;aut etiam defendentibus Jllud enim opus uere bonum eft, quod no caiu, aut tantumnbsp;ufu,fed quod mente redi confcia,poft uariarum diiceptationes rau'onu ciiffinito con#nbsp;filio quis facit,in quo uno confiftit uirtus, Qiiod fequitur autem in die,quando iudi#nbsp;cabit Deus occulta hominum,traiedio eft, ad id enim retro trahitur, quod lupra di#nbsp;dum eft, quæ enim in cordibus nunc hint Icripta, hominibus occulta lunt, donee adnbsp;illius fupremi iudieij diem ueniatur,quo tempore utitp ilia omnibus patebunt,$C pa#nbsp;Um expofita erunt.Cuius quidë iudicrj denunciatio in ueteri quidem lege pluribusnbsp;locis notata, à Chrifto autem lefu in Euangelio clarius fignificata eft, qui eit iudiciunbsp;illud pro pâtre Deo exerciturus,atcp ideo uidum fecundum Euangelium meum pernbsp;lefum Chriftum, Porro Pauli Euangelium idem eft,quod QC Chrifti, fed non eodemnbsp;modo. Euangelij enim autor Chriftus, minifter Paulus ..Sed cundorum, qui rjtçnbsp;credunt in Chriftum,unum attj idem,quod ÔÔ Dei,00 Pauli Euangelium eft.

Ecce tu lud^us cognominaris,Slt; acquiefeis legi,amp; gloriaris in Deo,ôd co gnoicis uoluntatem,ôë probas quæ meliora funt,inftrud:us ex lege, periuanbsp;fus^ es te ducem eiîè cæcorum,lutnen eorurn,qui in tenebris funt,eruditOiSnbsp;rem infipientium, dodorçm fimplicium, ut qui habeas formationê cogni#nbsp;tionisjôd ueritatis in lege. Atqui tu docens alterum,te ipfum non docesiquinbsp;prædicas non furandum,furaris : qui diçis non adulterandum, adultéras;

¦ L I B» ï* C O M M E N LAC. SADOLETI

HOC fcriptum eft in Eiaia dicente:Dominatores eins inique agunt,amp; iugitcr to ta die nomen meum blafphematur. Ezechielis quoque eft:Cum dicit dominus nonnbsp;propter nos ego faciam domus Ifrael, fed propter nomen fandum meum, quod poEnbsp;luiftis in gentibus. V er um illud urget Apoftolus,non elfe 1 cgi, neque fcientiæ legis,nbsp;fed bonis ex legis dodrina operibus conHdendum.Qiiamobrem ludæi qui fe dodo^nbsp;res aliorum,ôô tanquam duces cæcorum elfe arbitrabantur, tumebantcp fallu quodânbsp;ex. icientia, SC cognitione legis, cum ijs quæ ipfi nullo fuo labore, fed tantum Icdio^nbsp;ne diuinæ legis comparauerant admodum gloriarentur, fibicfj plurimum arrogarêt,nbsp;cæteros autem uellent habere fubiedos fibijSC ueluti difcipulos,8C cum ea,quæ cætenbsp;ris præcipiebant facienda,ipfi minime facerent,non modo nullam partem iuftitiae exnbsp;lege conlèquebantur,fed infuper dedecorabant inter genres, SC legem, SC authorem,nbsp;ac latorem legis dominum Deum. Nam qua ait:Qui abominaris idola, facrilegiumnbsp;committis. De facrilegio hoc fie intelligendum eft, ludæiqui propter Dei honoremnbsp;idola abominabantur, ÔC in hoc certe honorem Deo uero habebant, rurfum eundemnbsp;Deum ex alia parte fuis malefadis dehoneftâdo detrahere illi conabâtur,quod priusnbsp;conceflèrant,ut quem ilia ueneratione,illocç cultu habueranr dignû,cuius caufa ido^nbsp;ladeteftarentur,nunc præfuis uitfjs SC cupiditatibus indignum rurfus duceient,cuinbsp;in bonis moribus honor,8C in pqs,ac fandis operibus haberctur Jta abominatio ido^nbsp;lorum,pietatis illis laudem ergaDeum exhibebat. Rurfus autem Dei eiufdem dchonbsp;neftatio, quem alio genere criminû dedecorabant, facrilcgq eifdem notam inurebat»nbsp;Sed polTunt hæc uerba illo etiam modo exponûQtiod ludæi fcilicet qui idola abominbsp;nabantur,8C omnia, quæ honori idolorum data, confecrata^ elTcnt, eadem abominai;nbsp;tione afpernabantur,ftattiebantéç impura, SC polluta eire,nec5 fibi licere ilia ipfa connbsp;tingere,iidem tarnen hoc fas SC legitimum,auaritia addudi,aut intemperantia uiolaünbsp;bant.Sæpe enim nonnulli eorum partim depeculabantur donaria deorum,pai tim exnbsp;ijs,quæ oblata fuerant dtjs efculentis,poculentis^ uefeebantur, Cum autem è facronbsp;loco in profanumauferre facrilegium fit, ipfi contraria quadam fpecie ex abominas:nbsp;to loco,atcfc incefto in facrum furripiebant,cum femetipfos illarum rerum furto conünbsp;îaducç polluèrent, legemcç Dei, SC præcepta illius præuaricando uiolarent, quodnbsp;ipfum er at proprium ludæis facrilegium»

Namcircûcino quidem prodeft,fi Iegemoblèrues:fin autê tranfgreflbr Icgis fis,circuncifio tua præputiû fadla eiEfî ergo præputium iufta legis cussnbsp;ftodiat,non ne præputium illius in circuncifionê reputabitur, amp;C iudicabitnbsp;ex natura præputium legê complens,te per literam ÔC circuncifîonem trâPnbsp;greflorê legisçNon enim qui in aperto ludæus,neq^ quæ in aperto in carnenbsp;cft, circunciUo eft:fèd qui in occulto eft Iudæus,ÔC circuncifîo cordis in ipbnbsp;ritu,non in litera eft,cuius laus non ex hominibus eft,fed ex Deo.

I A ja intrat magis,ut inanes,irritos^ ofiendat exteriores ritus,SC corporeas obs; feruationes legis,fiduciamcç luper his,quâ habebant Iudçi,penitus infringat, quodc]^nbsp;tieræ,ÔC Deo acceptæ religionis eft proprium, ritus externos, SC corporeas obferua^nbsp;tiones legis omnia ad interiorem hominem,SC ad fpiritum cordis reducat, in quo fo^snbsp;lo elt ueritas. Ac circuncifionem oftendit prodelîè quidem, fi præcepta legis feruen:snbsp;turîfî autem frangatur contrarijs operibus, SC uioletur lex, nihil iam inter illiufmodinbsp;circuncifionem,ÔC inter præputium gentium intereflè»Si enim interfit, ÔC carnis cirs;nbsp;cuncifio uirnhabeat iullificandi, nullum iam apudDeum uirtutis SC uitfi, boni, SCnbsp;mali diferimê amplius fit,ueracç uis diuinæ iuftitiçtota euanefeat neceflè eft. Si ueronbsp;hoc fuicipi non poteft,illud econtrario eft neceflàrium,ut fi genres, quæ circuncifio;«nbsp;nem carnis non gerunt, corde tarnen circuncifæ fint, expleantcç naturæ quadam bossnbsp;nitate mandata legis,illarum præputium Deo pro circuncifionê habeatur. Nô enimnbsp;qui fe ludæum profitetur, præfefertcp abfcifsionem præputîi, ilîe ftatim ludæus eft,nbsp;nec carnis cir cuncifio, ftatim circuncifio: fed qui in occulto ludæus eft, file ucre eftnbsp;ludæus, hoc eft, qui non in carnalibus fignis, fed in mente, ÔC uolyntate legem fçrt;nbsp;qui uim

IN EPIST, PAVLIAD ROM. nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;35

qui uim legis intelligit, illicç obtempérât, is ludæus uere eft. Item circuncifio cordis in fpiritu non in litera,uera circuncifio eft, Nam circuncifio carnis fignum iilius eft,nbsp;quæ eft in corde circuncifionis, Ac fallere quidem poteft, ÔC mentiri quæ in figno eftnbsp;circuncifion’lla autem cordis fallere,aut falli neutiquam poteft, Ac ut aliquid de to;:nbsp;tohocritu circuncifionis loquamur, Abraameumper fidem, amp; obedientiam pros;nbsp;batus Deo fuiflet,gratiamcp eius fibi iam comparauiflet,non egebat illc quidem cir^:nbsp;cuncifionis fi'gno,quo apud Deum fieret gratior,fèd cû circuncidi iuflùs eft, in eo idnbsp;eft quæfitum,ut initium figno facer et in totam pofteritatem fuam,quo qui fucceflü^nbsp;ri fpatiotemporumeflènt, indicium gérèrent generis ,ôdprofapiæ Abraam, à relis=nbsp;quiscç generibus diftinguerentur, ut manifefta foret fuo tempore benedidtio gen=înbsp;tium ex ièmine Abraæ profedlura,00 fimul ut circuncifionem illam fîgnum obédiennbsp;tiæ patris fui Abraam erga Deum præ fe feirent,cuius 06 ipfî in obtemperando Deonbsp;eflè ftuderent fimiles, circuncifiocç in cute fadia, in fpiritu tarnen magis per iliâ umenbsp;bram corporis quæfîta eft,præfertimcç in populo illo, qui duris femper fuit ceruici#:nbsp;bus, ideoep in membro illo potifsimum faefia eft circuncifio, quod maxime aduerfa^nbsp;rium,ô6cotumax eft rationi,Hoc figno,ut diximus,non egebat Abraam, Eius enimnbsp;coram Deo humilitas,gd reuerentia,ô6 in omni parendi ftudio alacritas, atep obedicnnbsp;tia fîgnum illud anteuenerat, Sed cæteris exemplo eflè eftiuflus, ut per corporeumnbsp;fîgnum pofteriores monitiad confîderandam fîdem,ôd obedientiam Abraæ, quam isnbsp;habuit Deo,ac perinde ad earn imitandam fe côferrent, Igitur in populo diu terreftri,nbsp;gd carneo,2d ad ca,quç terræ funt potius lemper anhelanti,ualuit obferuatio,Ô6fîgnûnbsp;circuncifionis. V mbr æ enim illis,ô6 fîgna pro ueritate diu fuerunt, Itaque illis tan^nbsp;carnalibus terror legis,Sd pœna:,2d facrificia uidlimarum, Sd acerba execratio adueijînbsp;fus eos,qui à praeceptis legis deficerent, propofîta eft,ut adigerentur, qui fua uolun#nbsp;täte nollcnt,quacuncp poflèt ratione ad cultum, 2d obedientiam ueri Dei, inuiticp fa^nbsp;cerent,quod pater eorum Abraam fponte ante feciftèt, Poft^ uero aduenit plenitu#=nbsp;do temporis eius,quod omnipotêtis Dei confilio ante fuerat præfcriptum, in quonbsp;ffadlis legis,2d iuftitiæ omnibus repaguiis,in omne genus criminum, hominum na?nbsp;tura collapfa erat,tunc tanquam adultum iam hominem,non puerum iam, aut impunbsp;bem amplius,fed uirum effedi;um,2d ratione uitam, non fenfu dirigere ualentem,nonnbsp;minis, 2d fupplicqs dominus, fed clementia,Cd humanitate uoluit ad ièfe,Ô6 ad fui ftiinbsp;dium, amoremcp reuocare, In quo multa, gd magna fuæ potentiæ, Ô6 bonitatis fîgnanbsp;oftendit. Nam quod omnino perditos reuocauit ad uitam, præfertim facilimo gene?nbsp;re remedq, quod in credendo Deo per IE S V M Chriftum confiftit, potentiæ iiliusnbsp;fuit.Quod fibi rebelies,2d maxime aduerfarios reçepit in gratiam,infinitam hoc eiusnbsp;declarauitbonitatem, coniundam pari iuftitiæ, 2d lapientiæ gloria.Sapientiæ, quódnbsp;nullis culpis, 2d fteleribus à benefaciendo dedueftus tacilem uiam oftendit ad fanita?nbsp;tem redeundi, 8d opus cæterorum propè nobilifsimum, quod poftremum operumnbsp;fuorum ipfemet effecerat, uitio fuo corruptum, ad maiorem etiam, quam prius in?nbsp;tegritatem reftituit,luftitiæ,quôd cogitauit, 2d refpexit,non quid nobis,ièd quid fuanbsp;iirimenla uirtute, 2d benignitate eftèt dignum, Egit autem nobücum, quemadmo?nbsp;dum ante egerat cum patre noftro Abraamfluftius enim fifij cius ^mus,fi fidei eius,nbsp;quam fi carnis reperiamur hæredes. Ita enim ait Apoftolus i Scitis,quód hi qui exnbsp;fide funt,îj funt filfj Abraæ,Porrô ita egit cum eo,ut eumnbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;luberetcp egredi

ex domo, gd gente, 2d cognatione fua, gd in eas terras, quas ipfe euet illi traditurus, migrare,pollicens femini eius illas æternas fe daturum,fcmenép ipfum amp; progeniemnbsp;Abraæ fie multiplicaturum, ut numerari quondam non poflèt, Credidit^ Abraamnbsp;Deo,gdreputatum eft illi ad iuftitiam, Etfi enim in patria prius degendo,2d inter ponbsp;pulares,cognatoscg uiuendo,qui ad idolorum cultum deflexerant,offenlam forte ali?'nbsp;quam in Deum contraxerat, illiuscç nomen, honorem^ uiolauerat î tarnen eo iplb,nbsp;quód Deo facile credidit,iuftus ftatim eft efftdus. Maxima enim gd potifsima partenbsp;iuftitiæ fufeepta, minores illas iniuftitias faeüè elifit. Eft autem maxima iuftitia darenbsp;honorem Deo in cultu quidem etiam,gd facrificio,gd uoce,geftucç corporis, Sed hæcnbsp;ftmulari polTunt. Dare autem honorem in corde, 2d fpiritu,uera eft Dei omnipoten?

E 2 tis ado

36 L I L COMMENT. I A C. S AD O LE T I

tis adoratio,quæ præcipue confîftit in co, fi credatur illi, amp; pareatur, quanquam qui credunt,qui pofTunt no parereC Quod ergo egit Deus cu Abraam primo, egit idemnbsp;poftea nobifcum. Exciuit enim nos, eduxitcp ex domo QC cognaiionenoftra in quanbsp;ipfe parum rite colebatur, hoc eft ex uitijs,0lt; peccatis noftris, amp;L â falforû cultu deo^nbsp;rum. Sicut fcriptum eft; Audi filia ôd uide,2lt; inclina aurem tuam,2lt; obliuiicere ponbsp;pulum tuum, 2lt; domum patris tui, èC concupifcet rex decorem tuum. Nouam^ innbsp;«itam tranftulit,quam,fi illi pareamus,æternam eft nobis,ôtimmortalcm traditurus.nbsp;Omnia enim quae tunc in corporc,0lt; carneo homine humano modo fadta funt, in ipinbsp;ritu,0i ueritate in nobis diuinitus implentur.Nam nec terram Chanaam, qua femininbsp;Abraæ in æternum fe daturû pollicitus eft Deus,aeternam tarnen tradidit.Sunt enimnbsp;ïudæi carnale fernen Abraæ,iandiu inde depulfi,atcß eiedi, nec rurfus innumerabile,nbsp;ut cœli ftellae,icmen Abraæ extitit,quod quidem in carne fuit dedudîum.Sed öd nosnbsp;filtj fidei eius innumerabiles, ÖC poflefsio terræ æterna immortalis uita eft, Omnisnbsp;cnim Dei promifsio æternitatem continens,fpiritualiter intelligenda eft, quoniam innbsp;folo fpiritu ineft æternitas:terrena autem omnia caduca, amp; inftabilia funt, amp; ab iplbnbsp;«ternitatis iure perpetuo remota,Credidimus 8lt; nos Deo per i E s v m Chriftum,nbsp;è uita priftina emerfimus,innouamcß fuimus tradutfti. Fides^ ifta noftra, 00 obe#nbsp;dientia ergaDeum,ad iuftitiam nobis quo^ reputata eft,in eumcß ftatum,gradum£ßnbsp;amicitiç,ôd grattç apud Deum fumus proue(fti,in quo fuit Abraam,antequâ fignurnnbsp;dreundfionis in exemplum futuræ pofteritatis acciperet. Sed nec ipfe tum circuncinbsp;fione propter fe egebat,nec5 nos cgemus.Pcr fidem enim CHRISTI intelledo cirnbsp;cuncifioms myftcrio,00 eo uere,ac fpiritualiter fufcepto,inanis penitus,8lt; fuperuacanbsp;nea fada eft carnis circuncifio.Non enim amplius figna,padumcp obediendi, amp; eresnbsp;dendi,fed fidem ipfam,00 obedientiä obtinemus.Necp in carne opera legis, fed in fpi^nbsp;ritu ipfb gerimus,qui filq Abraæ fumus,non per carnem, fed per fidem,in qua ne illenbsp;quidem eguit circuncifione,ut gratiam Dei acquiteret, Ante enim circuncifionê illinbsp;fides,Slt;: gratia Dei erat parta.Necp rurfus figno opus nobis eft,quó à cæteris gern«nbsp;tibus feparemur.Non cnim genus unum,amp;: progenies una, fed omnes undit^ homPnbsp;nés ad fidem CHRiSTi inuitati,uocaticç funt, Circuncidamur igitur nos corde,nbsp;quæ eft uera circuncifio,carnis autê umbras, ôd fignacula repudiemus. Atcß utinamnbsp;rede circûcideremutjamputatisrp omnibus terrenis curis, affedionibuscp,ftudio,2lt;nbsp;amore râperemur ad unum Deum per i E S v Chriftum dominum noftrum, quinbsp;extitit nobis huius diuini beneficîjjgratiæc^ largitor,ut cû maxime opprefsi, Sii coo^nbsp;perti omnibus flagitijs,criminibuscç eflèmus,illamcç etiam iuftitiam penitus amififinbsp;îèmus, quæ in bonis operibus eft fita,repente, præter fpem, nec opinantes ad multonbsp;maiorem,præftantiorcm^ iuftitiam ueniremus, ut credentes Deo, per fidem cre^nbsp;dulitatis noftræ ipfîus diuinæ iuftitiæ fignaculo infigniti,non hanc,illam\ie uirtutê,nbsp;fed totum,Só uniuerfum,quod eft uirtus,id£Ç diuino propè modo, per Dei eiufdê granbsp;tiam aflèqueremur,ufcp eo quidem,ut non reconciliati folû, tanquam amici,fed ados:nbsp;ptati à Deojtanquamfihj fummum gradum honoris, amp;: gloriæfuerimus adepti. Sednbsp;pergamus ad reliqua. Nam qua ait Apoftolus ; Cuius laus non ex hominibus eft,nbsp;fed ex Deo,affirmat in omnibus prorfus ^iritus ueritatem,qui fimulatione nulla fe^nbsp;metipfum obducit,fed redus,2lt; fîmplex fertur ad ipfumDeum, fefeep illi uni often^nbsp;ditjôô probat,necç alium extra quærit fÿnceritatis fuæ fpcdatorem,aut indicé, Caronbsp;autem contra fe habet, ôô tota foras conuerfa eft, quæc^ in carne figna impreflà, incLnbsp;fa ue funt,oculis hominum iudicantur,non approbationeftimmi Dei,Quôd fi animinbsp;motus, S)C appetitionesjô^ confilia ad humanam laudem,aut cupiditatû terrenarumnbsp;expletionem foras ÔC ipfa fpedant carni iam coniunda Si cum ea conflata, carneû honbsp;minem effîciunt, qui totus pendet extrinfecus ex hominum iudicio, non ex probatnbsp;tione Deijamp;l laude,atcp is cum uarium,ôi mutabile fit illud,ad quod fe accommodât,nbsp;nihil enim eft opinione hominum,ôlt;: popularibus ftudi)s,necp rurfus affedu cupidi^nbsp;tatum leuius,aut inconftantius,uarias amp; ipfefpecies, ac formas fubeat neceflè eft, uCnbsp;fimulare, ut mentiri, ut fallere, ut nunc hoc præfeferre,tum illud, continue cogatur.nbsp;Qui uero in uno DçOjôC wnius Dei iudicio ac uolûtate fixus fpiritus eftjis ipfe quoeßnbsp;redus,

IN E P I s L P A V L I AD ROM,

redus, ôd uniufmodi, aeternæc}?, ÔC immutabilis compos ueritatis, ïcmper Si uïque^ quacç fibi confcnticns eft,nec faliaciam ullam,aut umbram, necp item fludum uai ies;nbsp;taris admittit,Ex quo etiam patet ifta rcccntior Maumethanorum lex, quæ ex duasnbsp;bus prioribus legibus Moyfis,8lt; Christi decerpta, malec^ cohærens neutriusnbsp;uim,nec uirtutem imitatur, quâm praue, quamcç peruerlè acceperit Euangelium, ôônbsp;a Ipirituali intelligentia illius auerfa fuerit: quæ cum à corporalibus ad fpiritualia dinbsp;uini ordinis fuerit procelTus ad humanum genus falutari docti ina imbuendum atcßnbsp;erudiendum,ipfa rétro rurfus à fpiritu ad carnem,corpusép redada eft, Quod fi ilianbsp;in corporels hilce rationê falutis eflè pofitam putat,quid attinuit legem nouam con^nbsp;dereçquot; ÔC ab ea, quæ ludæorum eft, uel tantulum deflec'lere i Quanquam de ifta nihilnbsp;quidem mirum eft,plcna etenim eft tota ineptiarum,ÔÔ infulfitatis, Qtioc^ minus re^nbsp;fipifcant,qui ex ea infatuati funt,omnem bonarum literarum,amp; bonorum authorumnbsp;ledionem,omnia ftudiaartium optimarumfedatoribus fuis inania ducit, Itac^ fit,utnbsp;homines fuafpontecarnalcs huius legis inftitutione terrei penitus fiant, nullumcpnbsp;fpirituale agnofcant hominis inteftini cum Deo commercium. Tum I v L1 v s :nbsp;Ita fe res habet,ut tu dicis,inc|uit.Sola enim reda eft intelligentia,quæ fpiritualis eft,nbsp;neep ullam habere poteft rationem, id quod in corpore fit,ad falutem, Si uitam æter^snbsp;nam necclfanó pertinere,niliquatenus forteautindicium aüquodpræfe ferat,Slt;nbsp;uelut teftimonium interioris hominis uoluntatis, aut ad reprimendos carnales afftgt;nbsp;dus ualeat, quanquam hoc pofterius, fi ratio ipfa per le réprimât, totum uidei i po^nbsp;teftfuperuacaneum. In figno autem atque indicio maior læpe ineft religio, Qualisnbsp;apud nos baptifmus eft, qui eins efle uirtutis perhibetur,ut abfcß co ad uitam æters:nbsp;nam non liceat afpirare. Quod óó ipfe teftatus eftcHRiSTvs, Qiii crediderit,nbsp;inquiens,6ó bapttzatus fuerit,is faluus erit,perinde ac finebaptifino non queat quisnbsp;faluus fieri, P L v R i M v M mitrater,inquam,noftræbaptifmirationiabillalui»nbsp;dæorum circuncifione intereft. lili enim in corporeo illo figno penitus inhærebant,nbsp;nihilcç ex eo inteftinum,aut fpirituale cx legis litera cogitabant. Nos hunc ex aquanbsp;baptifmum fine Ipiritu fando nos intus lauante infruduofum eflè ducimus, Necefïnbsp;faria illis ad uitam, neque earn æternam,(èd mortalem,talis erat circuncifio præputi)nbsp;manu uidelicct facia. Qiiemadmodum lcriptum eft,Quod mafeulinum non circûcis=nbsp;detur carnem præputi] fui odauo die, anima ilia diipercat e genere fuo,quoniam te^nbsp;ftamentum meum difsipauit. Nos nec tam præcifam SC afperam præceptionem ha^nbsp;buimus, nec tantam necefsitatem huius per aquam baptifmi agnolcimus, ut fine eonbsp;falui eflè nô pofsimus. Sæpe enim fanguine fuo,fæpe iplci per le Ipiritu fanóto, ipfac^nbsp;fide in c H RI s T V M, fine aqu9,ôlt; mtniftro bappzati ad ultam æternam lunt eucanbsp;di: ficut Si ille in cruce latro. Si puerorum Bethlecmitarum, multorumcp prætereanbsp;martyrum,aliorumcp fandorum res,Slt; gelta indicant. Sed quoniam de hae eadem renbsp;àliquantô póft erit dilputandum,pergamus modo ad ea quæ fequuntur.

Quod ergo eft id plus, quod habet ludæus ? aut quæ utilitas circuncb ftonis C multum per omnem modum ; primum quidem enim quod créditanbsp;funt illi oracula Ôei.

AB I E c T A iamcircuncifione,quamaximeludæigentibus feanteferebant, fine eaad CHRISTI fîdem uenientes faluospoflè elle negabant, ne infultai entnbsp;cx altera parte ludæis. Si illos inciperent genres contemnere, reuertitur ad illorumnbsp;caufam, famamcp defendendam. Si fibi iple opponit : fi circuncifio, amp; cerimoniæ, Sinbsp;légitima ludæorum nullius ad iuftitiam momenti funt, quid eft, in quo gentibus lus:nbsp;dæus præcellat C Plurimum, inquitt Digna enim fola ea gens à Deo antehac habitanbsp;eft,quam ille Si familiärem fibi haberet. Si quam peculiari lege inltrueret, fibicp pcr^=nbsp;petuo tanquam fernen foueret,ac conferuarct,è quo promiftum patribus ludæorumnbsp;æternæ hæreditatis mundi authorem in lucem fuo tempore cflèt produdurus, Ôra#=nbsp;cula enim Dei funt, quæcunc^ ad docendum,regendum, ôd maximarum rcrum pi o^nbsp;mifsionibusconfirmandwmpopulumlfraèliticum ab Deo prolata funqquæ ixlig^^nbsp;e’ 3 neri

L I R. .1* COMMENT. lAC. SADOLETI

neri funt crédita, quod erat nota circuncifionis fignatum, quoad pro femine genus illud fuit,fru(flu enim poftea uniuerfæ falutis in omnes homines effufo, èC uirtute fii=nbsp;dei pafsim omnibus demonftrata,non amplius figno ad iuftitiâ, fed nec ad unius gennbsp;tis diftindionê circuncifionis nota fuit opus.Sedrurfus de indignitate ludæorum;

Quid enim ß infideles eorum aliqui fuerunt , num infidelitas ipfo# rum fidem Dei abrogabit îT Abfitîièd fît Deus uerax , omnis autem homonbsp;mendax, fîcut fcriptum efi, ut iuftificeris in fèrmonibus tuis, ÔC uincas,nbsp;cumiudicaris*

c V M opponeretur à detradoribus lud3eorum,muîta quidem,ôd magna promis fiflè illis Deum, fed quoniam ipfî, quæ uicifsim promiferant Deo, nempe quod eumnbsp;unum Deum colerent,fignum^ credendi obediendi illi,quod in circuncifîone car^nbsp;nis gerebantjipfo opéré effeduc^ præftarent, atque comple; ent, ÔC ducibus præ^nbsp;pofîtis ab eo obtempérantes effent, legem^, ôô præcepta cultodircnt, multo maiorenbsp;ex parte non iêruauerant, tametii Apoftolus, quod uniucrfi ferc egerunt, ut aduer^nbsp;fus Deum 06 legem côtumaces client,fignumep circuncifionis irritum haberent,orai!nbsp;tione ipfa lenit, ôô mitigat, quofdam eorum,non omnes infidèles appellando. Cumnbsp;ergo exprobraretur, quia Deo fidem ipfî non lei uauerant, nec Deum quidem ipfîsnbsp;fidem,quam dediflèt, præftiturum elfe, aut quæ poilicirus effet, re impleturum. Nenbsp;fit hoc,inquit Âpoftolus,ut fides Dei propter perfidiam hominum imminuatur,imônbsp;quo nos mendaces magis,8lt; perfidi fumus,hoc magis fides iliaDei,ôi ueritas elucet:nbsp;ficut fcriptum eft,Vtiuftificeris in fèrmonibus tuis, ut nunquâfermotuus ôDeusnbsp;fit irritus, amp; uincas, cum iudicaris, Cum oritur difeeptatio, quid ita confias tu tibi,nbsp;cum qui ex aduerfo tibi obfiridi funt,à fide fua ipfî deficianti; nempe ideo,ut tua uinnbsp;cat ueritas,ut ipfa fola emineat,quæ non emineret, fi tibi æqua fide ab hominibus re^nbsp;fponderetur* Vincere enim efi pellere,2gt;ô deijeere aduerfaiium,non pari cum eo marssnbsp;te contendere,Vincit ergo,amp;: eminet turn maxime Dei ueritas, ôC iufiitia, cum nobisnbsp;â nofira parte neutram iliar um præfiantibus,ipfe ambas nihilominus inuiolatas rcti^nbsp;net,ôi conferuat, Atqueutefi Apofiolus quæfiionibusdenfus, Slt; circunfpiciensnbsp;omnia,quæ contra dici poflunt, fie obijcit fîbi fiatim, id quod ÔC a multis fuerat op^=nbsp;pofîtum, ÔC quotidie ab amatoribus mundi opponebatur, qui ex fèrmonibus anfamnbsp;quærentes,quô fuis cupiditatibusliberius oblequerentur,uerbis tarnen confequi uonbsp;lebant,utDeumnequaquam uiderentur offendere.

Si autem iniuftîtia nofira Dei iufiitiam cômendat, quid dicemusf Num iniuftus Deus, cum infert iramÇ'fecundû hominem Joquor, Abfît* Quoniânbsp;quo padfo iud’icabit Deus mundumÇ’Si enim ueritas Dei in meo mendacionbsp;eminentior fada efi in gloriam ipfîus, q^uid amplius uelut peccator, ego ius;nbsp;dicorVÓ^ non,ut nos infîmulamur, ÔC fie ut affirmant quidam nos dicere,nbsp;quod faciemus mala,ut ueniant bona,quorum iudicium iuftum efi.

SI ivdaeorvM infidelitasfidemDeimagisillufirat,ôdmendaciûhomi^ num illius ueritatêjitemc^ iniquitas iufiitiâ;non ne maius efi hoc bonû, quo amplifi^^nbsp;camus honorê,2lt; gloriam fummi dei iniufie agendo, malum ifiud ipfum, quod efinbsp;iniufte agerechoc alf) fortafle fie fentiebant, alij nouæ ièdæ Chrifiianorum tanquamnbsp;ita iêntienti pro magno fcelere obijciebant, utrifi^ occurrit Apofiolus. His quidênbsp;fie fentientibus,atœ ita perfuafîs ôô reputantibus iniufiam eflè iracundiam Dei, quanbsp;iniquis pœnaminferat,cumillorum iniquitas eius iufiitiam reddat clariorem, obuiânbsp;it hac ratione,quôd fi ita res fe haberet, ut iniuria talibus irafeeretur Deus, non pofinbsp;fèt amplius ipfe mundum iudicare.Qiio pado enim iudicaret, fî feelus illi pro uirtusnbsp;)te,S^ uirtus pro fcelere eflèt iudicandaC'Afijs uero,qui hoc cultoribus Chrifii obtjcienbsp;bant,cum eos ôd in ea elîè fententia dicer ent,2^ quod fenticbant;re ipfa efFicere,ut manbsp;la agei ent,quô bona fequerentur,hoc efi, ut ipfî quidem fe flagiti]s polluèrent, quonbsp;gloriam

IN EPIS T, PAVLIADROM» nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;jp

gloriam Dei immortah's in ueritate iuftitia oflcndcrcnt ampliorcm, atque illo po# tifsimummodo ab Deo gratiain inirent, qui bac inquatn de re Chriftianos accufa^nbsp;bant, óó quod de illis fufpicabantur ftatini aflènfione animi fui confirmabant,inau;snbsp;ditoscp, indefenfos fuæ duntaxat opinionis iudicio condemnabant, cum eflènt denbsp;illis,contra quos paulo fupra fuerat inuedus,qui fcilicet tam facile fufpicantur ÔC iipnbsp;dicant dcaltero, ait dciftis ipfis iudiciumiuftumeflè, ut indicium accipiat hic pronbsp;damnationc,quemadmodû QC alibi accipit, ut cum ad Timotheum ïcribit de uiduisnbsp;iunioribus, quæ ubi luxuriari cœperint, aduerfus c H R i S T v M uolunt nuberenbsp;habentes indicium, quod priorem fîdem abrogauerintid eft ,damnationem «ïta 2lt;nbsp;horum detraCtorû dicit condemnationem iuftam eflè, quafî temere quidcm ifti aliosnbsp;iudicent,ipfi autem ab Deo cum ueritate fint iudicandi.Nam qua ait,Secundum ho^nbsp;minem loquor, excufat tcmeritatem loquendi. Cum enim Deum tanquam reumnbsp;iniuftitiæ in quoddam quafi certamen deducat, id ab idc dici affirmât humano mo^nbsp;do, Sicut ad Galatas , cum de teftamento, QC firmitate teftamenti, in Deo dicturusnbsp;eft, ait, Fratres,fccundum hominem loquor,id eft, humanum de teftamentis excm^nbsp;plum ad Deum transfero.

Quid ergo antecellimus C” non omnino, Ante enim accuûuimus lu^ dæos, £lt; Græcos omnes fub peccato elle, quomodo Icriptum eft : Non eftnbsp;iuftus,ne unus quidem,n5 eft iiitelHgenSjnon eft quærens Deum, Omnesnbsp;declinauerunt, lîmul mutiles facti funt,Non eft,qui faciatbonum, non eftnbsp;ufque ad unum, fepulchrum patens eft guttur eorum, linguis fuis dolofenbsp;egerunt, uenenum afpidum fublabijs eorum, quorum os execratione, ÔCnbsp;amaritudine plenû eft, ueloces pedes eorum ad eftundendum fanguinem,nbsp;Contritio amp; milèria in ufjs eorum,ÔC uiam pacis non cognouerunt, non eftnbsp;timor Dei ante oculos eorum»

HOC teftimonium fcripturæ, quo omnes comprehendi fub peccato dicuntur, partim ex plàlmis fumptum, partim exEfaiaeft,licetin libro pfalmorum legaturnbsp;hæcà Paulo fada ex Dauidis ôd Eiàiæ didis compofitio. Aduocat autem fcriptu#nbsp;ram in hanc rem, ut rctundat denuo ludæos extollentcs fe. ex honore illo, quem haanbsp;buit illis Deus,quôd credidit eis oracula fua » Ipfi enim funt, qui dicunt. Quid ergofnbsp;antecellimus^ Quibus refpondet, non omnino, id eft, non prorfus antecellitis genti:?nbsp;busreliquis»Namfîcaspauloantc oftcndimusfub peccato eflè, uos quoque feri^nbsp;ptura in eadem culpa eflè coarguit»

Nouimus auté quôd quæcuncp lex loquitur eis, qui in lege funt,loqub tur,ut omne os obftruatur,8d obnoxius fit omnis mundus Deo, quoniamnbsp;ex operibus legis nÔ iuftificabitur omnis caro coram ipfo Per legem enimnbsp;cognitio peccati»Nûc uero feorfum à lege iuftitia Dei manifefta fada eft tesnbsp;ftificata ab lege, amp; à prophetis,iuftitia,inquâ, Dei per fidem 1 E S V Chriftinbsp;in omnes, amp; fuper omnes credentes. Non enim eft diftindio, omnes enimnbsp;peccauerunt,amp; egêt gloria dei,ut iuftificêtur gratis ipfîus gratia per redem^nbsp;ptionê quæ in Chrifto Iefu,quem propofuit Deus placamentum per fidemnbsp;in ipfius fanguine,ad demonftrationem iuftitiæ fuæ ex remifsione præterbnbsp;torum pçccatorû in tolerantia Dei ad demonftrationê iuftitiæ fuæ in præ^nbsp;fenti tempore,qualiter ipfe iuftus eft,amp; iuftificans eum,qui eft ex fide lefu»nbsp;r °nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;teftimonio, quo omnes etiam de populoludaico fub pccca#^

tum fumedi arguuntur,confîrmat illud de ludæis eflè didg, QiiæcuncK enim loqui^ tur lex his,qui in lege funt,id eft,lege ilia tenêtur,2lt; flli f^nt fubiedi, edicit,Si loqui^nbsp;tur»Legem uidelicet appellans,ficut faepe alibi, feripturâ ueterem omnè, ut omnenbsp;os,inquit.

40 LIB* 1, COMMENT, I A C, SADOLETI

os,inquit,obfli-uatur,8lt;: obnoxius fit totus mundus Deo, At quomodo omne os, fi tantum lex ludæis loquitur cQviia de gentibus fatis fupra eft demonftratum, eas eflenbsp;cum prima ftatim profefsione, qua fallos deos, £lt; mentitam religionem confedanjsnbsp;tur, turn omnium peccatorum, ac uitiorum colluuione ab Deo aliénas, Atque iliacnbsp;rum quidemfacilis,00 perfpicua fuit accufàtiojudæi uero qui fe populum elcctum,nbsp;gentem fandam,genus mundum efle exiftimabât, qui reliquos omnes præ ft SC pra?nbsp;lege fua,ueluti pollutos,contaminatoscp defpiciebant,non Apoftoliuerbis, fed legisnbsp;teftimonio redarguendi fuerunt.Ita ludæis, Græcisc^ iùb peccatum omnibus conclunbsp;fis obnoxius eft mundus Deo, ex uno illiusarbitrio totus penitus dependens, finenbsp;file iuredamnare mundumuelit,fiueperclemcntiam,SCbcnignitatem conferuare,nbsp;quoniam ex operibus legis no iuftificabitur omnis caro coram ipfo. Per legem cnimnbsp;cognitio peccati. Non folum nemo iuftificatus eft, inquit, omnes cnim peccatorumnbsp;cumulo obruti ab ea ipia lege demonftrati funt,in quo uitium SC culpa ipforum conenbsp;fiftit ; fed ne fpes quidem eft,fi reuertantur ad legem,SC mandata legis opéré compleenbsp;ant,ut fie etiam pofsint iuftificari. Non enim iuftificant opera legis,quæ iam eft legisnbsp;imbecillitas propria, h i c i v l i v s. Locum fane diflïcilem SC diu mihi dubitaenbsp;turn tetigifti, inquit, quo pado ex operibus legis nemo iuftificetur, cum uideatur flnbsp;quis legem feruauerit diligenter,SC decern ilia mandata, quæ duabus tabulis perfcrienbsp;pta ab Deo,uel ab angelo Dei funt,ac populo Ifraelitico per Moy fen tradita,pia mennbsp;te perfecutus fuerit,merito ilium cum Deo in gratia futurum.Sed SCpaulo ante quanbsp;dixit Apoftolus,Non legis auditores apud Deum,fed eos,qui legem opere feruaueenbsp;rint,iuftificatum iri ; fatis aperte mihi dicere uifus eft,ex operibus legis iuftificationênbsp;coram Deo etiam elft.Hæc ego ita quacro,ut habeam aliquid quidem ipft,quod procnbsp;fera,ftd tarnen ex te audiremalim,quidfentias, iMo' Mi frater inquâ,nbsp;fare quæfo id quodhabes,audadercp mecum communica, quando hoc imprimis fracnbsp;ternum eft, cogitationum quoqueme tuarumficut SC mearumte participem efle,nbsp;T V M ILL E:Faciam,inquit,quando ita me hortaris,SC quod mihi uideatur exponbsp;nam,quod eft huiufmodi, ut cum hoc propofitum fibi habeat Apoftolus, ut inanemnbsp;ÔC uacuam uiriumfide C h R i S T i iam inueda oftendat efle legem, duplici id comenbsp;paratione efficere coneturîVna, qua ludaeos cum gentibus comparât; altera, qua lecnbsp;gem cum fide in contentionem deducit : ac quod ad ludaeos, SC genres pertinet, cumnbsp;eflet nimia ludæorum de lege gloriatio,' per quam ferui gentium cum elftnt, illis ta=nbsp;men ft præponebant,perinde atlt;ç ab Deo fôli habiti digni,quibus ille legislator exicnbsp;fteret,Hanc eorum gloriam paulofupra infringere uoluit Apoftolus,dicens, non exnbsp;co gloriari eos oportere,quód legem haberent,fed inde potius, fi legem opere ftruacnbsp;rent;curn non lex,ftd legis opera fint,quæ faciant iuftitiam, Qtiód fi genteSjquæ lecnbsp;gern nó habent, opera ipfæ legis implerent,uerius ipfas tanquam adeptas uim iufticnbsp;tiæ gloriaturas,quàm Iudæos,qui non in operibus legis,fed in ipfa lege feripta ponecnbsp;rent fuam gloriam. In quo apparet fubtilius infpicienti legis opera Apoftolum nonnbsp;in illis corporeis,ÔC carnalibus,necç in circuncifione cutis præputq,aut horum, ac ilcnbsp;iorum efculentorum abftinentia (hæc enim genres, quæ legem non habebant, nullonbsp;modo noflè,ne(Ç aflèqui poterant) fed in iÿnceritate cordis,8C in fpiritualibus opericnbsp;bus intellexiflè, in quibus folis uera eft legis obferuatio, quæ in illis corporels, tan^nbsp;fi'^is,SC imaginibus,longe degenerans tarnen $C fimulationi obnoxia relucet, Hancnbsp;enim legis, SC operum ex lege fpiritualem obferuantiam habere etiam poterant ipfænbsp;gentes,li unius tantû Dei uirtute, SÓ ueritate cognita cor fuum ad cultum, imitatiocnbsp;nemcj illius,quoad homini fas eft,conuertifrent,cuius pietatis,6C iuftitiæ caput fidesnbsp;nihilominus SC perfuafio hæc fuilîèt, Deum unû effè,SC piè ft colentibus remuneracnbsp;torem exiftere.Ac prima quidê ifta fuit inter feripturâ legis, SC inter opera,ab Apocnbsp;ftolo fada comparatio,tanquâ iuftius ex operibus, quàm ex legis dono apud Deumnbsp;quis iuftificetur.Quodiuftifîcandi uerbum,eo enimuarie utitur Apoftolus,non pronbsp;pIena,ÔC integra iuftificatione hic accipitur,fed pro ea,quantam conferre, SC tribuerenbsp;lex poteft:ficut etiam SC publicanus,qui confelftis fuam indignitatê,difcefsit iuftificanbsp;tus domum fuam,non ex uniuerfa abfoluta^ iuftitia,fed ex una parte iuftitiæ iuftifi^nbsp;catus eft,

IN EPIST, PAVLI AD ROM,

catus eft,quôd fe humilem amp; pcccati pocnitentem cxlu'biu't Deo, Hoc autem in loco luftitiafidci,cumiuftiti'a operumex legeadducitur in contentionem,ut doceatxdnbsp;quod facere inftituit,folam eflè iuftitiam fidei,amp; non legis,quæ uere^plene^ iuftificetnbsp;apudfummum Deum,Ita opera quidem legis, magis quam eiufdcm legis profeisionbsp;apta erant ad iuftificandum,Simpliciter uero neep ipû apta,fcd fola ex fide iufiitia eft,nbsp;quæ coram Deo credentes iuftificat, Quare cum in exortu fidei c h r i s t i ludæinbsp;etiam qui crediderantjægrius tarnen ferrent abijcijôô pro nihilohabcri legem, illam^nbsp;neceftàriam fîdelibus efle dicerent, fîue fîmulantes quæflus, amp; compendq fui caufa,nbsp;fine etiam uero ita exiAimantes, hoc loco, ÔC alîjs multis, bis fe opponens Apoftolusnbsp;ïegem omnino irritam, ôé opera legis cafta efle confirmât, ea re quidem, quoniam exnbsp;opci ibus legis nulla eft carni iuftificatio, ubifatis demonftrat le de eis operibusins:nbsp;telligere,quæ ad carnem pertinent, ôd corporea funt, qua uidelicet dicit ex operibusnbsp;iegis noniuftificari omnem carnem coram Deo,hoc eft omnem carni deditum,2lt; car^nbsp;nis operibus fidentem hominem, Etenim fi pofsit haberi ex lege iuftificatio, magisnbsp;iila CK fpiritualibus, quàm ex eis, quæ in carne fiunt, operibus expedanda fit, Caronbsp;enim coram Deo comparere omnino non poteft, nedum ut pofsit coram eo iuftificæsnbsp;ri:Slt; qui folus prodit in Dei confpedum ipiritus non ex operibus carnis, fed ex fuisnbsp;recipit iuftificationem. Commode i F R a t e R^ inquam, omnem hanc repu^nbsp;gnantiam,quæ non exigua elfe uidebatur,ex Apoftoli uerbis, cum alibi ille opera lesnbsp;gis abtjcere,alibi adfcifcere uideatur,fuftulifti,fcripturamcp legis,minus quàm opera,nbsp;iedneq^ opera ipfa legis præ fidei iuftitia multum ualere ad iuftificandum pofuifti,nbsp;Sed cernis ipfe profedô, quam ex eifdê uerbis nadi anfam hi, qui modo exorti fidemnbsp;CHRISTI optimeconftitutampcrturbarenitûtur,operaabfefelegumremoueât,nbsp;fidem folam retineant, uerbo tenus, unam illam magnifacientes, opera defpicientes,nbsp;quo impune ipfî, Si libéré obtineant poflè peccare : tanquam fides omnibus criminisnbsp;bus diluendis unafatis fit,ncc folum peliendo illà,8lt; abftergendo, cum ipfaadueniat,nbsp;amp; fufcipiatunfed poftquam etiam aduenerit, fueritep fufcepta,ferendo ea, ac toleransnbsp;do,Atcphiaftuteadmodum £lt;callide,dumobfcuram,occultamcp hominibus corsnbsp;dis fui lêntentiam,quafe habere fidem Deo prædicant,fuis façinoribus prætendunt,nbsp;imponere fefe cæteris arbitrantur, amp; eos, qui audiunt, tanti Apoftoli authoritatenbsp;conftringere, Ipfi autem interea cum Deofpedatore cordium agunt famüiarius, ÔCnbsp;dum imperitis hominibus exterius fe uenditent, Dei intus iudicium, uoluntatem^nbsp;contemnunt,Et Apoftolus quidem aperte,atcp præcife non uno loco pofuit ex opesnbsp;ribus legis nô iuftificari omnem carnem: fed quomodo hoc intelligendum fit, qui insnbsp;terpretari, atque exponere conati funt, auxerunt potius, quàm fuftulerunt ditficulsnbsp;tatem.Sunt enim adduâi aliqui ut diftinguerent opera legis partim in ea, quæ ad cesnbsp;rimonias pertinerent, partim in ea, quæ ad mores: Ac cerimonias quidem tanquamnbsp;inanes ab iuftificando reijcerent:mores amplederêtur, perinde quafi nos, qui uerumnbsp;Deum colimus,2lt; filium Dei i e s v jæ Chriftum, nihil in cerimonijs omnino mosnbsp;menti,ÔC ponderis ad falutem noftram conftituamus, iîcut tu mi frater paulo ante, denbsp;baptifmOjôi de confefsione quoque,ac de ieiunio, alfisep multis poteft proponi, Alqnbsp;uero non iuftificari ex operibus legis quenquam ita expofuerunt, eo quod legis openbsp;raad unguem perfecerit nemo. Quid fiquis perficiat,numidcircoerit iuftificatus?nbsp;aut quomodo nemo ilia perfecit, cum etiam fi quisaduerfus legem aliquid commisnbsp;ferit, indida habeat facrificia. Si expiationes, per quas ad Iegis iuftitiam ei liceat resnbsp;uertic'At nec qui fumme obièruauerit legem,ille propterea iuftificatus fuerit, Qiiodnbsp;enim nemo ex ea pofsit iuftificari, non eft id hominis uitium, fed feriptæ legis. Sinbsp;omnino neminem legi obtemperaffe,illiuscp mandata diligenter cuftodijflè,incredisnbsp;bile didu eft, cum præfertim feriptura non paucis det feruatæ Iegis teftimonium, utnbsp;de Tobta,Si de Daniele,Si tribus pueris feriptum eft. Si in Euangelio de eo, qui pe^^nbsp;tens à Domino beatæuitæconfilium omnia fe Iegis mandata ab ineunte ætatenbsp;pleuifle,eft profeflus,Quod item de Zacharia,Si Elifabethe,ôi Simeone,de^que ipf®nbsp;îofeph eft teftificatum,Quare ilia probabilior meo iudicio eft expofîtiojquam tu minbsp;ff ata paulo antè ftridim attigifti,iccirco coram Deo non iuftifîcare opera legis, quia

P lexnec

4î LIB, L COMMENT. lAC, SADOLETI

lex nec menti, nec fpiritui uim afFerre imperando potcft, fed tantum corpori, atque carni. Sui enim arbitrîj femper eft fpiritus, caro autem præcepto, ôô præfenti pœnæ,nbsp;fi imperium Icgis detredet, eft obnoxia. Porto autem in carne, 2lt; corpore nulla cos»nbsp;ram Deo eft iuftificatio, Etcnim qui ita præcepta legis obferuant,ut omnem illorumnbsp;cultum prse fefe in operibus ferant, ipfi ueró intus ab Deo alieni ,humanis tantumnbsp;opinionibus, quæ exteriora intuentur, quasrunt fatisfacere, hi legi quidem iufti, denbsp;his enim folum, quæ in aperto funt, iudicat lex, ipfum autem penes Deum iniqui, Qi.nbsp;iniufti iure omimohabentur.Quid ft dixerit quifpiam,aliqui fint,qui mandatis legisnbsp;cuftodiendis Deo potifsimum placere, moreméç illi gerere ftudeant, num hi ex legisnbsp;operibus iuftificati eruntc'cum præfertim ilia quoque in lege præcipiantur, ut unuranbsp;Deum colere, nomen^ eius fandum uenerari, ipfum uero amare ex omni anima, Sdnbsp;ex omni corde, öd in proximum quoque eadem, qua erga fe bencuolentia affici, uni;*nbsp;cuicçftt præfcriptum. hic i v l i v s: Non uideomifrater,inquit,quidcontrdnbsp;dici queat,atque illud quo pado fuftineri,hunc, qui ifta egerit ex operibus legis nonnbsp;elïè efFedum iuftumjtaque expedo mox quid ipfe dicas, Q_v id d i c a as, in^nbsp;quam i Enimuero id quod neceftè eft, fcilicet me his Apoftoli uerbis potifsimum figt;nbsp;dem habere,præfertim cum ille idem in alijs locis confirmer. Quemadmodum icribêsnbsp;ad Galatas,inquit:Nos cognofcentes,quód non iuftificatur homo ex operibus legis,nbsp;nift per fi'dem i E s v Chrifti,0d nos in c H R i s t v m lefum credidimus, ut iuftifi*:nbsp;caremurexfide christ i, öd non ex operibus legis, quoniam non iuftificabiturnbsp;ex operibus legis omnis caro.Et rurfus, ft ex lege eft iuftitia, CHRIST VS fruftranbsp;mortuus eft, Videtur ergo nobis ex Apoftoli uerbis, ne ft uim quidem legis totam,nbsp;quatenus fcriptura loquitur öd præ fe fert,non folum operibus externis, fed inteftinanbsp;etiam mentis religione erga Deum quis comprehendat,fic plene,0d uere iuftificatumnbsp;cumeiïè, ET ILLE:Mirumprofedohoc,inquit,fedexplanamihi quæfo,quinbsp;res tibi ita fe habere uideatur. aggrediar, inquam, fed te prius id monebo,nbsp;cum anceps tibi locus in Paulo occurrerit aliquis, quern fit difficile explanare, atquenbsp;difroluere,tu nihil in eohumile,nihil ufitatum,nihil tei renum ut cofideres, fed omnianbsp;alta,fingularia, diuina, ft ueros eius fenfus uoles confequi, ueluti in hoc loco, cum denbsp;iuftitia,öd de iuftificatione mentio fit,concipiendum eft in animo excelfius quiddam,nbsp;quam id,quod de ui,0d notione communis iuftitiç in mentibus hominum infttum eft.nbsp;Ac quod diximus nuper,cum de iuftitia Dei,quæ reuelatur in Euangelfo uerba facenbsp;remus, idem nunc repetimus,Iuftitiam non ftngulare genus uirtutis, led uniuerfamnbsp;in Paulo ftenominari uirtutem. Quam quidem in nobis humana etiam philofophianbsp;inuenit, ut iufti illi dicantur, qui nullo prorfus crimine cuiufque generis, quod legis:nbsp;bus uetitum improbatumeç ftt,impliciti funt,neque quicquam omnino contra legesnbsp;committunt. Sed ut tunc diiTeruimus, Öd nunc de integro confirmamus,hac humananbsp;iuftitia,uniuerfo uidelicet genere uirtutis poteft quifpiam homo ex lege,öd operibusnbsp;legis iuftificari, coram Deo autem nequaquam poteftiSed is poteft folus, qui diuinænbsp;iuftitiæ honore,atque dono ab eodem Deo fuerit illuftratus. Quantum autem Deusnbsp;homini, öd diuina ratio noftræ ration!, tantum genus generi, öd ilia Dei iuftitia huicnbsp;legum, öd hominum antecellit iuftitiæ. Porrö hanc fuam iuftitiam Deus, turn pro^nbsp;pter fidem, quæ habeatur ei,exercet ipfe, öd adhibet erga nos, turn etiam in ipfa fide,nbsp;hoc eft, in habentibusei fidem informât, atque imprimit. Quodpaulo ante dixitnbsp;Apoftolus, reuelari iuftitiam Dei ex fide in fidem. Neque earn poteft aflequi iufticnbsp;tiamquiiquam uellegis,uelhominisullius eruditione,difciplina^ inftrudus,niftnbsp;is per fidem C h r i s t i ad Deum fe adiunxerit. Qualis autem ilia Dei iuftitia fit,nbsp;6dquo è genere cenfenda, ac definienda, utinam quidem plane poffemus exprimere:nbsp;fed tarnen de ea,ut aliquid dicamus, adnitendum nobis eft. Non enim défunt, qui di;*nbsp;cant perfeda quoque ad beatam uitam confilia in lege ueteri exprefîà fuifte,eademcpnbsp;prorfus moralia præcepta,ôd Iudæis,Sd nobis eflèinifi quod nos gratia Dei per fidemnbsp;magis adiuuamur. Sibi enimipfis inlege, ôdfuæ tantum opi, atque auxiliohomi*’nbsp;nesfuilîè relidos, qui nunc in fide chri STI diuinæ gratiæ dono, öóilluftranturnbsp;magis, ad melius Deo obtemperandum roborantuif Quod extremum ut uerumnbsp;fit (certe

IN EPIS T» P A VL I AD ROM» nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;4,

fît (certe enim paratior nobis ab Deo eft gratia) non tarnen nobis uidetiir neque de perfectionis coniilijs, nequedemoralibus præceptis in iege fcripta Moyfistam fa=nbsp;cileefle concedendum.Sed quoinodo in fide c H R I S T 1 plané iuftificemurjid quodnbsp;‘ in lege non po{Eimus,ratio nobis,quantum adiuuerit nos Deus,altior eft inueftigannbsp;da,ad quam aditus priinum nobis ex Apoftoli uerbis fit, Qtii pofteaquam oftendit,nbsp;omnes omnino,Sé Græcos naturæ,8é legi ludæos prçuaricatos cflè,mundumc5 reumnbsp;totumancipitieuentu,è Dei omnipotentis iudicio dependere, ne forte obrjciat ali#nbsp;quis, fié dicat, Redeat ergo ad Moyfis legem mundus, illius cj; mandata euftodiat,nbsp;iuftificabitur uniuerfus : réfutât ftatim huiufmodi oppofîtionem, ÔC diferte confiranbsp;mat, neminem pofte coram Deo non ex lege modo (hoc enim anté dixerat) fed ne exnbsp;operibus quidem legis, quod hic aperte pronunciat, iuftifîcari : affèrtép rationem di^nbsp;di fui, Quoniam per legem, inquiens, cognitio eft peccati, Quafi dicat, iuftitiamnbsp;illam, quæ acquiritur ex lege, cognttionem tantum effè peccati, ad eum fi'nem, utnbsp;peccatum uitetur. At ilia, quæ ex Deo eft, iuftitia, num cognitio ôé ipfa peccati eft,nbsp;ciusep uitatio; Minime ilia uero: Nullum enim ea cognofeit, aut faltem non animacbnbsp;uertit peccatum, neque in peccatis uitandis, fed in omnibus præclaris, atque fublisnbsp;mibus rebus,acftionibuscp tradandis, ac fufeipiendis occupata tota eft, Qiiod totumnbsp;ut uidcamus cuiufmodi fit,intelligamus prius in quo Moyfis lex àfîde C H R 1 s T Inbsp;differt. Quà enim utraque unumDeum proponit colendum, atque amandum, consnbsp;fentiunt in idem ambæ, Vbi uero lex cultum Dei ôd amorem hominibus proponit,nbsp;ut fit hominibus ipfis præfens, 8é propitius, adbona terræ acquirenda, ôépofsidensnbsp;da Deus,inhoc ftatim c H R i s T i fides ab ea incipit diferepare. Fides enim fie nosnbsp;bis amandum Deum proponit, ut omnem ex nobis amorem terrenorum bonorumnbsp;penitus eqeiamus, atque ilium uniuerfum in unum Deum conferamus, ut fit nobisnbsp;non tam author, donator cæterorum bonorum Deus,quàm noftrum ipfe bonum:nbsp;neque ab eo nos profedi ad alium finem contendamus, fed in eo ipfo uno, ut fini nosnbsp;ftro infiftamus,Nam fi in alienis ab ipfo Deo bonis,ôt terram redolentibus infîxa fintnbsp;uota, ôé defideria noftra, atque itaDeum nobis adfcifcamus, ut ipfe dator nobis, ôénbsp;donator illiufmodi bonorum fit, quod Moyfis lex, quatenus fcripta eft, femper, fié:nbsp;præcipue hominibus proponebat,quis non intelligat potiorê nobis tanquam Deumnbsp;alterum ilium eftè,ad quem cupiditate potiundi anhelamus,quàm eum,a quo noflrænbsp;huiufmodi cupiditati fperamus fubuentum, fié fuppeditatum iri lt; Etenirn finis femsnbsp;per præpollens, fié præcipua caufa omnium caufarum eft, in eamcp maxime amore,nbsp;fié ftudio contendimus, utappareat,cum Deum ita amamus, ut bona alia quædamnbsp;ex eo confequamur,nos ilia magis bona,quam Deum ipfum amare,^fié ueluti Deumnbsp;potiorem nobis ducere, in quem peruenire delÿderia noftra, quam a quo ilia dirigi,nbsp;fié ad finem deduci uolumus, Inhoc ftatu lex Moyfis,2é fill] legis eius fuerunt,ut cosnbsp;lerent quidem, fié uenerarentur unum Deum, uerûm idcirco colercnt,ut eos ipie innbsp;terram expedatam deduceret,propriamc^ eis illius pofïèfsionem traderet,qim regnonbsp;terrenarum cupiditatum in populo Ifra'él à lege permiftb, cum homines ilia fuos pasnbsp;tiatur magni æftimare,diuitias,honores,imperia^ cxpetere,procrcationi operamdasnbsp;re,familias augere, fuum ius perfequi, iniurias illatas liti, Sé iudicio ulcijci, atque hi snbsp;deinde in hac tanta colluuione affedionum, fié cupiditate rerumearum quæcertasnbsp;tim expetuntur, ab omnibusip ambiuntur, quafdam régulas apponat, quantum, ôénbsp;quo pado, fié aduerfus quos agere, quærere, uindicare^ fit V^ttum, hanc legem quinbsp;adfciuerint,eiuscßmandata feruauerint,iufti fuerint illiquider^fed apudhominesnbsp;tantum,2é legi illi iufti: Apud Deum uero ipfum nullam ueræ iuftitiæ,quæ fola diuisnbsp;na eft,laudem obtinebunt,Nam neque Deus ipfe hoc genere iuftus eft, ut eadem fibinbsp;expetat bona,quæ homines concupifeunt : in eis uero expetendis à uiolatione legis,nbsp;fié ab iniuria omni caueat, Sed eft iuftus Deus, omnibus diuitias bom'tatis fuæ disnbsp;ftribuens, nihil ipfe omnino infra fe appetens,nullam à quoquam iniuriam, tanquamnbsp;l'ple Iædatur,agnofcens.Quodfaciunt eodempropè modo,ineocç Deum imitantnbsp;tur,qui per fidem Christi illius exemploimbuti, neque ftudio, neque cupidi^nbsp;täte ulla inhærefcunt in terrenis, fed omnem uim fuam amandi aç cupiendi in Deo

F X

LIB* I* COMMENT* lAC* SADOLËTI

jpfojUt nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;fuo unico bono conftituunt.Ht cnim banc Dei iuftitiam, èC boriitatetri

îcquabilem ommbus,bonum omnium expetentem,omnibus opem ferentem.nemint incommodum, ne inimico quidem, aut hofti procreantem, falutarem cundis, expertnbsp;tern terreux cupiditatis, aliorum maleficia fuis beneficqs obruentem, hauriunt ipfonbsp;Deo donante, à largiente ampliter, Ô6 in femetipfis accipiunt, Deotç fimiies cfFecfîi,nbsp;quoad quidem homini fas eft,humanis animorummorbis omnibus ex fefe eiec'bs,de^»nbsp;ferunt imaginem in fe omnipotentis Dei:neque régulas ifti quærunt concupifeendfjnbsp;fed nihil mortale,06 caducum concupifeunt omnino:tantumcç abeft,ut alienum quidnbsp;appetant, ut ipfi ultrofuimet, fuarumc^ rerum omnium omnibus indigentibus fintnbsp;liberales,Haec nos per fîdem opera iuftitiæ,longe difiundla à legalibus iuftitijs S6nbsp;âari,2lt; colere uult Paulus,ad Philippenfes feribens, ut fynceri, Ô6 inofFenfi fimus, innbsp;diem christ i,inquit,plenié^fru(fiibusiuftitiæhis,quiper i E s v M Chriftumnbsp;funt in gloriam,ô6 laudem Dei, His talibus iuftis ut Paulus idem alio loco ait, Lexnbsp;non eft pofita, fed ipfi magis funt lex, quorum fi reliqui regerentur arbitrio,aut finbsp;miles eorum eflè uellent,inutilis in totumlex,ô6 fuperuacanea exifteret,quæ iilis tannbsp;turn dominatur,atque prçlcribit,qui uias carnales,96 lubricas infiftentes,à prolapfio^snbsp;ne Omni propter metum ftipplicq debent cauere. At hæc minime præclara, nequenbsp;apud Deum magnimomenti uim obtinens iuftitiç eft ratio,ut ex ea pofsit ucre quifsnbsp;quamapud ipfum iuftificari. Ilia præclara eft, Ô6 fblida, Ô6 integra, totiuscj? iuftitiænbsp;uim coram Deo obtinens,qua£ fibi fa(îlorum,morumcç fuorum exempla ex Dei uiri»nbsp;tute, atque fadts iudicat eftè petenda.Hoc fie pofito, uideamus eadem'ne fint in fidenbsp;CHRIST i,qua£ Ô6 in lege morum præcepta,ucl ipfæ morales potius acftioncstquænbsp;ctfi utrobicp ab Deo deduëlæ funt,illæ tarnen legis, ad terræ præmia conuerfæ funtjnbsp;noftræ Ô6 ex Deo,ô6 in Deo conftituuntur, Illae humanam quandam iuftitiam refpi^snbsp;ciuntjUt cum hominibus,ô6 inter homines tutó,pacatec{j uiuere liceat, 86 in co tarnennbsp;gratia Deo habeatur,Noftræ illius diuinæ iuftitiae eminentis,86 finguîaris exemplo,nbsp;86imitationefuntinfignes. Nam ut de liberalitatc nunc,ô6de beneficentia potifsi^nbsp;mum loquamur, excmplumc^ in his uirtutibus proponamus, num poteft uideri eo^nbsp;dem modo fore liberalis is, qui pecuniam quidem propter alias etiam caufas, 86 pros’nbsp;pter ipfum fe maxime diligit,atque conquirit,ueruntamcn ita conquirit,ut nec^ iniunbsp;riam propterea cuiquam ullam affcrat,86 apud fe liberalitati quoque ex illa,86 opitus^nbsp;iationi egentium efk uelit locum,86 is,qui pecuniam non alio prorfus nomine amat,nbsp;nec ullum ex ea frueftum alium cognofeit, quàm benigne facere cæteris, 86 inopibusnbsp;€x ea, atque egenis opitulari i magnam profedô iam oportet inter hæc duo liberalis’nbsp;tatis genera interefle diftantiam. nam qui ex illo priore genere fuerit liberalis, is pcs’nbsp;detentim,Ô6 caute fibi ièmper primo profpiciens, femper fuorum commodorum pos:nbsp;tiorcm rationem ducens, erogabit de fuis bonis pauperibus, tanquam ancipiti curanbsp;diftra6Ius,quemadmodum pofsit rebus fuis faluis,cçterorumquocÿ faluti,86 nccefsisînbsp;tati fubuenire,Nofter uero nulla illiufmodi ratione fui habita, ut qui confidens Deonbsp;alias fibi opes,alias diuitias in cœlo paratas habet,de his terrenis opibus duntaxat idnbsp;co^tabit,quo padlo per eas pofsit incommodum,86 egeftatem proximo fuo depellcssnbsp;reX^eus porrô qui utrique 86 Iudæo,86 fideli in agendo opéré mifericordiæ uerfaturnbsp;ante oculos,quemadmodumuerfaturt’non^ne per terrorem ludæo, fideli per amo^nbsp;remc’ Quod quidem fie fe habere neceflè eft;Etcnim ludæus, qui bona terræ facit plunbsp;rimi,Deumcß fibi datoremillorum bonorum inuocat,86 precatur,parebit Deo impe^nbsp;ranti,86 monenti,ut proximum fuum ex illis bonis, cum is eguerit, iuuet, 86 fuftens:nbsp;tet,Parebit autem ob earn caufam, ne fi minus illi dido fuerit audiens, ofFenfus, atc^nbsp;iratus Deus ab eis ilium bonis, ad quatipfe præcipue amore, 86 cupiditate labitur,nbsp;abducat,86 abftrahat.Qiu eft in lege Moyfis, quatenus litera fert, propofitus imprissnbsp;mis legem illam adfeifeentibus timor,ut colant unum Deum,illicç obcdiâttquo dins’nbsp;tius terræbona comedere,86 tranquille illis eosliceat frui, Deo obtempérantes. Qiiinbsp;fi minus obtemperauerint, turn intelligant 86 uereantur fe 86 terra ipfa 86 fruóibusnbsp;terræ quibus tantopere deledentur priuatos 86 fpoliatos ab eodem Deo fore. Nosnbsp;iiero fide CHRISTI inftr«di,cum inopibus, 86 inÜeris fubuenimus,idcirco opusnbsp;mifericordix

IN E P I S T, P AV LI AD ROM» nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;45

mifericordiæ præftamus,quôd confidimus illo modo fummum bonum noflrum nos adepturos tpfum Dcum,m quo,non in alio fini aliquo nobis propofîto omneis fpesnbsp;noftras, 2lt; omnia defy der ia figimus, Qviï ergo poÜunt cadem eflè moralia, fi nequenbsp;ex eodem iuftitiæ, ÔC bonitatis fonte depromuntur neque ad eundem finem re^nbsp;fpiciunt Sed in illis ïudaicis auaritia quaedam femper commixta fit, quæ 8lt; in fintnbsp;ipfo fpedatur : opes enim bona terræ præcipue expetit ,S«^ in agendo, operantnbsp;docj? coniungitur, nunquam enim folutam 0^ liberam finit progredi mifericordiam»nbsp;Nobis ucroS^ex Deo ad operandum,faciendumcj; rede profedis,0i inDeutnnbsp;femper intuentibus, ncoue ufpiam alibi pratmium aciionum noftrarum conftituen^nbsp;tibus,qv.am in eodemÉ)eo, uirtus ,2lt;iufi:itia non bumano modo,fed diuinitus,nbsp;neque expræceptis legis, fed ex Dei exemplo, imitationec^ fufeepta eft: quod innbsp;iina à nobis uirtute didum, de omnibus fit eodem modo didum» Quo etiam pa:#nbsp;tet nullum pcifedum confilium dari in lege, quod daturin fide. Ad terram enimnbsp;tendentibus, ÓÓ in terra, fpe,atque amove conftitutis, reputantibus^ ex bonis,nbsp;frudibusterræ iubfidium fibiad uiuendum,Slt;lætitiam,atque expletionem anis^nbsp;mi efle euenturam, nullum inligne confilium dari poteft, quod euadat ad perfedio#’nbsp;nem,Et fipoflet, non file, qui omnia légitima legis implelîè fedixerat inEuangCî»nbsp;lio audilTet à domino, fi uellct perfec'tus eflè, ut abiret, uenderetc^ omnia, quæ ha«:nbsp;beret, öd diftribueret pauperibus, reuerfusip fe fcqueretur. Hæc enim perfedio Sd'nbsp;operis, ôf confilq in CHRISTO folo, ÔC in Euangelio eft : ea re quidem, quodlnbsp;nullus eft credentibus conftliorum,£lt;operum,nifiDeusipfemetfinis propolitus:nbsp;qui uero alios fineis, alia bona, ad quæ fpe, 00 amore tenderent, fibi defignauerunt:nbsp;binon modo ab imitatione diuinæ iuftitiæ longe abfuerunt,fedne ipfam quidemnbsp;humanæ iuftitiæ ex lege rationem cumulate funt adepti.Qiiod ergo didum eft, idé^nbsp;fæpius à Paulo, quôd ex operibus iegis non iuftificatur omnis caro coram Deo, 2gt;inbsp;libéré eft,8lt; fimpliciter didum,quoniam uera iuftitia ex lege non acquiritur» Niliilnbsp;enim ad perfedum adduxit lex,ut idem ipfe pronuntiat ad Hebræos fcribens:Eftc^nbsp;prioris mandati abrogatiofada propter imbecillitatem eius,inquit,amp;: inutilitatem»nbsp;Sed hæc de lege ueteri, ut in lit er a deferipta eft, intelliguntur. Nam fi fpiritualiternbsp;illam accipiamus, idem eft Icgi illi fpedatus finis, qui nobis præfens, ôi. cognitusnbsp;iam eft Chriftus. Accipimus autemhic iuftificationem non pro remilTione dunta:#'nbsp;xat peccatorum,quod nonnullt interpretati funt, fie enim eiîèt SC in lege iuftifica^nbsp;tio, in qua pro peccato offerentibus SC facrificia ilia inexpiationem fui facientibusnbsp;tdentidemàDeodimifliopcccatorum proponitur.Sedhæceft iuftificatio ampliornbsp;quædam diuiniorc^ iuftitia, quæ ex fimilitudine Dei ab eo in nos fîdem illi habensnbsp;tes duda,6C deriuata eft.Qtiam Paulus ut aflèqueretur, illam humanam ex lege iuï:nbsp;ftitiam pro ftercore fibi haberi confîrmauit. Hæc demonftrata, SC cognita in fidenbsp;Chrifti iuftitia legem ueterem Moyfis antiquauit,ÔC fuftulit,Aut enim illius omnLnbsp;no ccrimonias,tanquam umbras abiecit,aut morum,ÔC religionis præccpta ad fubli:#nbsp;miorem finem erigere eft conata. Si tarnen antiquare eft explere, atque abioluere,nbsp;quod rude antea erat, ÔCtantummodo inchoatum.Hæc, inquam, iuftitia ea ipfa eftnbsp;quaminEuangelio c HR 1 S T v S turbas,ÔCdifcipulosdocens,exponereeratfo?nbsp;litus,cum ita dicebat: Nifi abundauerit ueftra iuftitia plus quàm ilia Scribarum, SCnbsp;Pharifæorum,hoc eft,plus quam illorum,qui ex lege, SC ex legis operibus iuftitiarrinbsp;funt confedati, non ingrediemini in regno cœlorum»nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;iuftitiam ipfe

defcribebat,enucleatec^5 tradebat,in quibus lex deficeret,demonfeans : ÔC quomodô Deum debeamus in ipfius diuina ilia iuftitia imitari ubique nobis infînuans.Per le#nbsp;gern autem quôd cognitio eft peccati,ad eum finem didum eft, quoniam lex popu#nbsp;lo Hcbraico lata eft,quæ illi eflèt tanquam adhuc puero ÔC adolefcenti pædagogus,nbsp;illumcç in unius Dei cultu cotineret,præciperetcp Si doceret,quæ eflènt tantifper SCnbsp;cauenda,ÔC fugienda,quoad tempus 8C opportunitas fandioris præcepti adueniret,nbsp;fient ad GalatasfcribitPaulus:Lex tranfgreflîonum caufa appofîtaeft,inquiens,nbsp;quoad ueniret fernen, quod fuit promiflum. Porrô imbecillitatis eft figiÛatim mo#nbsp;nere, SC monftrarehoc,SÇ illud deuitandum eire,ÔC in earn quafi uiam nos deducere,nbsp;F J quæ

46 nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;LIBgt; I« COMMENT, IA C. SADOLETI

quæ omnibus pcriciilis infefta^Sd obfefla difficilem ubic^ 80 anxiam habeat caution nem,Il!a uia eft commodajôô longe magis nobis falutaris,quæ altiore quadam femttanbsp;nos fine fufpicione, 8lt; metii ad optimum finem perducit. Propofita itacp eft in legenbsp;peccati cognitio,uel ut illud,quoad poterat,uitaietur,ac efFugereturruel fi id minimenbsp;poterat,quemadmodum quidem non potuit, ad remedium præftantius confugere^nbsp;tur,quod eft in Euangelio dacû nobis,atcç oblatum, intelligo, IVLIVSnbsp;inquitjôC nunc demum mi frater confiteor ignoratum mihi hue diu in Paulo locum,nbsp;aperiente nobis Deo,patefadum nunc plane,at(ç illuftratum efle : ôd reuera ita eft,nbsp;ut ex communibus hominum lenfibus,atc^ ex quotidianis rerum terrenarumconfynbsp;derationibus nequaquam poffit Paulus intelligi,Sed in ccelum aftendendum eft. Sinbsp;exdiuinis illic uirtutibus,atc^ confilijshuius hominis uirtus,menscpinueftiganda,nbsp;qui no iuftificationem in carnis operibus,nec^ iuftitiam Dei in humanis uirtutibus,nbsp;fed utranep in Deo,0i ex Deo diuino in iilo modo,hoc eft eminenter, ôi fupra omnenbsp;reicreatecaptum,innobisueroperfidem C h R i S T l imitandaDeinatura,8dbonbsp;nitate pofuit,quod eft maximum ipfum nobis à Deo beneficium.ltaq; luminehcc fenbsp;mel uerae inteliigentiæ illato,non folum ifte locus,fed tota fere epiftola,quæ ad Ga^anbsp;tas fcripta eft, mihi uidetur efle declarata, A T Q.V i Hi frater fnquam,nbsp;quod amp; hie, 8iibi confirmât Paulus, iuftum ex fide uiuere,etfi de eo nobis ante eftnbsp;didumitamen dicendum aliquid etiam nunc eft,ut imbecillitatem legis melius com^nbsp;prehendamuSjôi ea quæ paffîm in Paulo tanquam iemina diuinarum uirtutum fparnbsp;fa funt,altoscç,ac reconditos illius fenfus percipcre ualeamus. Eft igitur uita quædâ,nbsp;qu» iliam fidei noftræ donatam ab Dco,impreflàmcç in nobis iuftitiam profedó co^nbsp;mitatur,illi ipfi iuftitiç dignitate par.Sicut enim iuftitia ilia ex Deo in nobis ineft,ficnbsp;QC uita.Et quemjidnjodum iuftitiam ille nobis fuæ bonitatis,iuftitiæcp eftîgiem, obfinbsp;demep erga nos optimæ uoluntatis,fic amp; uitam præbet,imaginem ftîæ immortalita^nbsp;tis,Cumc^ Dei ilia iuftitia,qua credentes fibi,fidemcç habêtes Deus ipfe infignit, itanbsp;excellât,atop emineat, ut cumhac legis iuftitia comparata humanamiftam omnemnbsp;obfcuret æquitatem,iniquitatemcç eam quodammodo potius uideri cogat : fie uitanbsp;ilia,quæ diuinæ cornes eft iuftitiæ,mortalem uitam hanc morti,qu^m uitæ oftêdit conbsp;iundiorem.Etenim profedo bonus,8^ iuftus eft Deus,eoscß,quos fui dédit eflè imi^nbsp;tatores,non folum in uirtute,atcß in iuftitia,fed in uitæ quoqj genere uoluit iê imita;«nbsp;ri,ut immortalitatem Deo fimilem aflèquereutur,qui fimilem Deo eflent eius fingunbsp;iari bénéficie iuftitiam aflècuti. Atque ut ipfe femper uno modo beatifltmus, fie hi,nbsp;qui fe ad eum per Ghrifti fîdem adiunxiffènt,in fiac quidem uita beati,in altera ueronbsp;client feipfis etiam beatiores.Proinde totus ifte ordo fie texitur, fériés cp deducttur.nbsp;Ut nos quidem fidem ergaDeum afferamus,quæ quanquam ipfa diuino munere ali^nbsp;tur,ôô œfirmatur in nobis,aliqua tarnen eft pars in ea noftræ uoluntatis. Deinde iftanbsp;fides Dei omnipotentis iuftitiam excitat,per quam ille ut eft uere bonus, non igno;«nbsp;feit folum ad le accedentibus,^^ per fîdem ièlè illi dedeptibusî fed eos eadê propre iu^nbsp;fiitia,qua eft ipfe præditus,ôô eodem gepere bonitatis exornat. Turn autem fie ornanbsp;tos,amp; effèdos fandos in gratiam,in amicitiarn,in cognationem recipit, adoptatep innbsp;filiorum nomen,uitam^p illis beatam,8C immortalem tribuit, longe abhorrentem abnbsp;hac uita,quæ mœroribus,ôi doloribus,ôi periculis, quæ denitç morti, SÓ corruptionnbsp;ni tota addida eft,Quam quidem fragilem,ac mortalem uitam non iuftitiæ illius donbsp;num,fed tantum naturæ retinemus,iuftiscp ea,atque iniuftis promifeue data eft.Cunbsp;ius etiam auferendæ,aut relinquendæ lex habet poteftatem, tribuendæ uero nequannbsp;quam,Si quis enim commifetit in legem co genere peccati, cui poenam mortem lexnbsp;ipfa fanxerit, is lege interimitur, nee habet poteftatem lex pœnam illi remittendi,nbsp;peccatumcpcondonandi. Nihil enim præter præfcriptum, Ôlt; conflit uturn nouare,nbsp;nec quod femel in ea làndum eft, lex commutate litera una poteft. Qui uero legemnbsp;ad unguem feruauerit,nil^ in ea o^nderit, quamobrem morte eflè dignus cenfeannbsp;tur, huic non noua aliqua uita donatur, fed quam ipfe per lèfe habet, ei uita ilia rennbsp;Jinquitur,quæ eft naturæ, non iuftitiæ uita, ut illud tantum legis fît donare uitam,nbsp;quibus non eripiat, Quod fî iuftitiam illam, quam intelligimus ex iuftifîcatione, ôônbsp;quæri

IN EPIST, PAVLI AD ROM, quærimus,fua ccvta uita confequitur,qua: non naturæ fît,{èd eins ipfius nifti'tiae pronbsp;pria,nullius autem donandæ uitæ habet lex facultatem. Igitur ne eam quidem iuftiä#nbsp;tiam donat e lex poteft, per quam uita acquiritur præftantior. Quo peripicuum fitnbsp;non eflè ex lege,neque ex operibus Icgis iufiificattoncm, Atque ego hoc non pla^nbsp;nius exprimere pofrum,quàm ipfemet Paulus,ad Galatas fie inquiens : Si data eflètnbsp;Iex,quæ poflèt uiuificare, uere ex lege eflèt iufiitia : fed conclufit feriptura omnianbsp;fub peccatum, ut promiflto ex fide i E s v Chrifti daretur credentibus.Quibus exnbsp;uerbispatet,quoniamuitamdare lex nobis fuo, Sé proprio munerenon poteft, nenbsp;cam quidê poflè ab ea dari iuftitiam,quam neceflariô uita ilia cofequitur. P R Onbsp;S V S tibi aflentior, i v L i v S inquit ÔC quoniam de quo antea fæpe dubitauCiînbsp;ram, nunc foluto, Si pacato fum animo,fatis in memetipfo concipiens,neminem pofi=nbsp;fe ex lege, neque ex operibus legis iuftificari, quando altior quaedam iuftitia, quàmnbsp;ifta humana ad iuftificandum quæriturtquæ uni fidei donatur ab fummo Deo,ut is,nbsp;qui ci credit in fimilitudinem, ac imitationem diuinæ iuftitiæ deducatur î quoniam,nbsp;ut dico,inquit, hæc iam mihi percepta eft iuftificatio, locuscç diffi'cilis. Si arduus innbsp;Paulo explanatus, peto nunc à te, ut de ipfafide, quid ea fit. Si unde tantum hono;:nbsp;ris. Si gratiæ apudDeum obtineat, uelis mihi explicate, Tametfi enim magnamnbsp;partem per me ipfe, quid ilia fit, quantumep ualeat, intelligere mihi uideor : tarnennbsp;non ita mihi ipfe fatisfacio, ut fpero abs te iri iàtisfadlum, recte hocnbsp;inquam,mi fraterexquiris, 2lt;ab hocaditu,ac tanquam ueftibulo noftræ difpu^nbsp;tationis, fi dux, Si monftrator nobis affuerit Deus, ad flla fccreta, occultacç uenie#=nbsp;mus, in quibus pofitum eft fummum Si maximum fidei CHRISTI myfterium.nbsp;Quare eiufdem Dei fpiritum, opemcj implorantes ab ipfa ordiamur uerbi ui. Eftnbsp;cnim multiplex in communibus hominum fermonibus. Si in ipfo quoque Paulonbsp;uerbi huiusfignificatio.Interdum enim fides eft in ditftis ucritas, ÔC in fatfiis intcünbsp;gritas,cum fide nihil, necfimulate agitur,aut dicitur,ex quo ufusLatini fermo^nbsp;nisita loqui confueuit, cum quid fine dolo ôd fallacia fadum fit, bona fide id fuiflènbsp;adum.Itemcçbona exiftimatio eorum qui negotiantur, fides appellatur, cumretfnbsp;dCiillis res pecuniaria committi exiftimatur,qua fide Si forenfîa commercia,glt;nbsp;omnis mercatura potiflîmum continetur, Qiiod etiam latius patet in omni opi^=nbsp;nione integritatis, 06 iuftitiæ, cum eum,qui muneri alicui, imperio'ue præpofitusnbsp;fît, fidem ftiam præftaturum eflè confîdimus, ut cundis affèdis iniui ia. Si adnbsp;dem illiiis confugientibus ,paratum uideatur eflè in illius prudentia, æquitatec^nbsp;præfidium. In feriptura uero aliquando fides eft ipia conicientia intus dijudicans,nbsp;quid uerum fit. Si quid falfum, in his quae aguntur, amp; quid fîmuhtum,ac fucatum,nbsp;quid iÿncerum,8lt; fîmplex, Qyio fenfu Paulus : Quicquid ex fide non eft, pecca^nbsp;tum eft,inquit,ex fide idem, quod ex ueritate,ôô lÿnceritate confeientiæ intelligens,nbsp;Nonnunquam etiam fides conftantia eft in præftando,quod quis promiferit,utnbsp;paulofupràPaulus:Nunquid horuminfidelitas fidem Dei abrogabitlt;hoc eft,flnbsp;binon fteteruntin his,quæDeo promiièrant,num item non ftabit promiflîs fuisnbsp;Deusç’Sedut hæc, ôô cætera fidei fignificata omittamus, quae ad nos minus perssnbsp;tinent, ueniamus ad id, quod noftrum eft, ut fidem intelligai^’^s eflè credulitatem,nbsp;non eam, qua faciles fumus ad credendum, fed earn, qua credimus,qua in fenten^nbsp;tia, 60 facere fidem, amp; habere, amp; in ea fide eflè uulgó homines loquuntur, quod eftnbsp;in-omnibus credere,Slt;uelperfuadereahjs,uel perfuaftira ipfumefle, Sed nos, quinbsp;fcripturarum more loquimur, fidem CHRisTi cum pronuntiamus, in uno hocnbsp;fidei uerbo totum id intelligimus,quod eft credere Deo,amp; C H R I s t o, illi^ con^nbsp;fidere. Non enim fides noftra fîmplex eft credulitas,quanquam fedes, Si fundamcnï;nbsp;tum fidei credere eft, Sed fides in Deum plena, atque integra eft, ita credere, ut con;*nbsp;fidamusjhoc eft, ut non minus ipei infit in ea, quàm credulitatis, Etenim ea credi**nbsp;mus, quorum magna pars ad nos ipfos pertineat,2lt;femper confidere,credere etiamnbsp;eft. Credere uero ipfum non continuo confidere:utcum credimusDeum efle,re;*nbsp;dumid quidem eft, glt; neceflarium, fidei debitum, Sed tarnen hoc ueteres etiamnbsp;Græcijgentes^ferè orancs crcdiderunt,nec uitn propterea tarnen fidei tenuere«

Vbi

48 LIB* L COMMENT. lAC. SADOLETl

Vbi ergo iam incipit apparere fides i cum id,quod fequitur, etiam credimus Dciiin fieri remuneratorem omnibus quasrentibus fe. Hæc nimirum ab Deo remunerationbsp;cum eft à nobis crédita,quoniam quidem pertinet ad nos,facit, ut confi'dere incipia^nbsp;mus Deo,2lt;; cum credulitate ipfa fpem iunâam habeamus,fi eum quæfierimus,atcpnbsp;cum amore,ac deßrderio ad eum fuerimus conuerfi, fore nos illius bonorum, beni^nbsp;gnitatisc^ participes.Qiiod confidere uticp eft, 00 no folum Deo, fed etiam in Deumnbsp;credere, Ac ut maiore cum authoritate de fide ipfa loquamur, definttione Apoftolinbsp;in medium adducamus, Qlu fic ad Hebræos inquit: Fides eft fuiceptio rerum ea#nbsp;rum,quæ fperantur,index earum,quæ non cernuntur. Hic IVLIVS* Fidei,nbsp;inquit,definitionem ex Paulo affers:quæ quam obfcura femper habita fuerit,conflis=nbsp;datio omnium fere interpretum demonftrat.Sed tu mi frater uerbum illud Grçcumnbsp;hypoftafis,quod cæteri tranftulerunt fubftantiam,cur fufceptionem conuerteriSjau#:nbsp;dire ex te aueo.Certe enim uerbi huius ipfius cognitio,cu rite per cepta fuerit, quafinbsp;lumen quoddam extiterit ad huiuice loci obfcuritates, 00 tenebras illuminandas*nbsp;SVSCEPTiONEM uoco, inquam, uim, ÔÔ fententiam Græci uerbi fecutus,nbsp;quo vcatswoc non folum fubliftere,hoc eft manere,atque hærere in feipfo, quo fenfunbsp;treis in diuinitate vsToszwas efle dicimus,quas nos tranftulimus perfonas :fed fuftis:nbsp;nere etiam quoddam eft,2lt; fubmitterCjac fupponere fe, fiue negotium aliquod, mu^;nbsp;nus\ie recipiaSjquod pro tc fubire,aut pro altero paratus fis, fiue cuipiam fpei, autnbsp;opinioni,aut fententiæ temetipfum fubijcias,Atque hoc uerbum alijs quoque locisnbsp;Apoftolus,ut ad eoidem Hebræos : Cohortamini uos ipfos per fingulos dies,quo#nbsp;adufque uocatur hodie, nequis ueftrum obdurefcat ex deceptione peccati : Partici#nbsp;pes enim fadi fumus chri st i,fi quidem principiumhypoftafeosufque adfi#nbsp;nem firmum retinuerimus, hoc eft, fi permanebimus in eo, quod à nobis eft fufce#nbsp;ptum,fi non exciderimus fpe, ÔÔ fiducia erga Deum. Et ad Corinthios : Mifi fra#nbsp;tres,inquit,ut ne gloriatio noftra de uobis inanis fit in hac parte, ut quemadmodumnbsp;dicebam,parati fitis,ne fi forte ueniant mecum Macedones, amp; ofiendant uos impa#nbsp;ratos,rubeamus nos,ne dicamus uos in hypoftafi hac gloriationis,quod idem eft, acnbsp;in eo, quod fufcepimus, ut gloriaremur de uobis.Indicat autem hæc hypoftafis nonnbsp;leuem quandam,neque improuifam,fed meditate confilio fufeeptam adionem. Vtnbsp;item ad Corinthios:Quod loquor,non loquor fecundum dominum, fed uelut in inftnbsp;pientia in iftahypoftaligloriationis, quoniam multi gloriantur fecundum carnem,nbsp;00 ego gloriabor.Vbi oltendit fe uolentem, ôôfcientem fufeipere hanc prouinciamnbsp;gloriandi,quæ tarnen non fecundum Deum fit, fed fecundum iadantiam, ÔÔ gloria#nbsp;tionem carnis. Verum omiffîs uocabulis ut ueniamus ad rem,Cum fides definiaturnbsp;ab Apoftolo,fufceptio earum rerum,quæ fperantur,index earum, quæ non cernun#nbsp;tur,fic intelligamus huiufmodi dcfinitionem,ut fides fit,uel fperare ea crededo, quænbsp;oculorum uilioni fubieda non funt, hoc eft fpiritualia,^ æterna,uel credere fperan#nbsp;do:quanquam fidei fundamentum fit credere, tarnen ipes ipfa continet in fofidem,nbsp;amp; abfcç fpe fides inanis tota eft. Atque hæc eft propria fidei Christi diffini#nbsp;tio, Nam ôôludæi cum unum elfo Deum crederenf, eumcß colerent, ueneraren#nbsp;tur, atque illi confidere fe dicerent, ipemcg in eo ponerent bonorum aflèquendo#nbsp;rum:ea tarnen ab eo fperabant bona,quæ oculis,£lt; fenfibus percipiuntur, hoc eft ternbsp;rena, atque humana. Nos uero, qui 06Deo credimus, £lt;inDeum per unigenitumnbsp;filium eius i e s v M Chriftum ita confidimus,Slt;l permittimus nos Deo,ut nihil abnbsp;eo mortale, nihil interiturum expetamus, neep digna ifta huiufeemodi munera tan#nbsp;to autore elfe exiftimemus:Sed ea potius fperemus, 06 expedemus ab illo, quæ tri#nbsp;buenti, amp; donanti confentanea funt, magnitudine eximia, perpetuitate æterna. Eftnbsp;igitur uera fides Christinbsp;nbsp;nbsp;Dei: amp; Deo,elt; in Deum credere,quod eft illi con#

fidere,ut iperes ab eo,quæ æterna bona funt : ea porr o huiufmodi, ut nullis fenfibus comprehendantur, fed fint tota in ilia fide,2lt; fpe, fi Deo confidamus, Só fi eum ama#nbsp;iierimus,expedationinoftrærepofita. A v D i o mifrater,i v l i v S inquit,amp;: denbsp;iicrbo hypoftafeos,Chrifticp fide, quo pado illud intelligendum,hæc accipienda fit,nbsp;tuam fententiam probo.Sed cur Apoltolus de fide chri s ti fpeciatimloquens,nbsp;exempla

IN- EPIST, PAVLI AD ROM. 4^ cxempla fidetconftitueritex illis, qui longe tempus Euangelij anteceflêrunt, 2lt; innbsp;Abel,Enocb, Abraam,lacob,c3eteriscg patriarchis,fidem hanc,quam diffiniebat,nbsp;fuiflèaffîrmaueiitjhoc eft, quod cupiomihiabste explanari. Non enim uidebaturnbsp;proprie fides in illorum rebus geftis, fed in Apoftoloi urn, 2lt; Deo credentium pernbsp;I E S V M Chriftum diflSniri. Q.V o n i a m inquam 1 v L i amp;^adHebræosPaunbsp;lus fcribens eos in patribus fuis uoluit commonefacere,ut plus haberet hortatio fuanbsp;ponderis, QC cum exemplum turn graue fit,fi antiquitate depromatur,ad uetuftanbsp;amp; celebrata maiorum fada eos reuocauit,ueteresc^ illi tarnen,cum ea,quæ ger er ent,nbsp;in corpore, atque in umbra tanquam figuias,filt;fimulacra præmitterént uenturænbsp;poft aliquot fecula ueritatis, ueritatem ipfam nihilominus iam turn fpiritu fandonbsp;edodi perceperant, amp; fie crediderant in futurum c H R i s T v M ,quomodo nosnbsp;ineum,quemnonuidimus,credidimus.Sedutredeamusadfupériora:Fides CHRInbsp;s T I hoc habet peculiare in ie,ut ea,quæ nec cerni oculis, neque ullo fenfu percipinbsp;poirunt,ab Deo fola,8lt; potiffima expecîemus,confidamuscç illius benignitati, amp; uenbsp;ritati nos ipfius diuino munere ilia aflecuturos.De quibus idem ifteApoftolus:nbsp;Qiiæ oculus non uidit,8lt; auris no audiuit,£lt; in cor hominis non afcêderunt, prom;?nbsp;ptahabet Deus diligentibus eum. Et alio loco;Breuis,leuiscç afflidio in nobis,ingt;nbsp;quit,æternum pondus gloriæ créât, dum non cogitamus ea, quæ uidentur,fed quænbsp;non uidcntur.Nam quæ uidentur,ad tempus tantum funt,quæ non uidentur, æterünbsp;na.Quod uero ifta ipfa fperare,8C concupifeere ab Deo folo debeamus, quæ æterna,nbsp;ôd inuifibiiia funt,iila ratio docet,quôd hoc folum uere eft Deo crederejatque confis:nbsp;dere.Nam fi ita confidamus, ac credamus, ut ifta appetamus ab eo nobis dari,quænbsp;funt terræbona,non unum iamDeum,fed complureis elfe Deos fufcipiemusiquotünbsp;quot enim extiterint,ex quibus nobis fit fpes potiundi bonorum mortalium 8lt; ca^nbsp;ducorum,illorumcç fruendi,tot nobis deos,amp; dominos profedô conftituemus.Namnbsp;fîue à populo fperandus honos fuerit,aut poteftas aliqua,aut emolumentûm, popu^nbsp;lus ipiè nobis erit Deus,plus^ illius uoluntati,quàm Dei opi confidemusî fiue eadênbsp;poftulabuntur à principe,Dei apud nos locum princeps obtinebit, Denicß in amorenbsp;terrenorum bonorum,qui fuppeditauerit amori noftro,cupiditatibus^ fuffiagatusnbsp;fuerit,is noftram ad fe omnem conuertet fiduciam : ex quo ludæi, qui ad hæc terrænbsp;bona potiflîmum afpirabant, ad afeifeendos quoque, Ôd colendos falibs deos, facilesnbsp;fæpenumero,ôi prompti extitere. Non enim necç in rebus moleftis, ac triftibus, ilianbsp;bonorum fpe ab Deo infenfibilium fefuftentajpant, £lt; fæpe oblatis aliunde pf^mqs,nbsp;aut uoluptatibus ab Dei ueri nomine deficiebant.C^iod cum iæpe alias, turn in leronbsp;boam præcipue,2^ decern tribubus Ifrael fuit manifeftum. Ilk enim ut regnum fibinbsp;ftabiliret,quod ex diflenfione populorum ceperat: illi Ut regem haberentfauentemnbsp;fibi, atque propitium fere omnes à uero Deo, 2lt; cultu Dei, templocç ipfius fandonbsp;auerfi,ad ementitos deos,2lt; falfa idola transfugerunt, Proinde nos quoeç qui fidemnbsp;CHRISTI profitemur,cum Deo nos credere, ôi catholicæ ecclefiæ enunciamus,nbsp;fie debemus de nobiimetipfis cogitate inanem efle fidem hanc, nifi etiam in Deo fpenbsp;remus,amp; confidamus,atcç ab eo ilia expedemus,quæ futura funt immortalia bona.nbsp;Itacj qui cupiditatibus rerum terrenarum,2lt; carnis uoluptati dediti, 2lt; uel ambitionnbsp;ne,uel auaritia excæcati fummum in his bonum,quæ iènfibus comprehenduntur,2lt;nbsp;fuum omne ftudium collocant,atcß conftituunt,hi fidem,qwamuoce ufurpant,cordenbsp;nullam retinent,netÿ Deum fibi,kd mundum dominum conftituunt. Ex quo fit, utnbsp;in aftutia,in malitia,in fraudando,in ulciicendo,in uim afFerendo,in omnia miicendo,nbsp;omnibuscç modis attentando magis quam in Deo, 0^ Dei ope fidentes, conentur adnbsp;ea peruenire,quæ peruerfa opinio, corrupta^^ cupiditas fingit, atque conftituit fibinbsp;efle bona.Eft omnino aditus,amp; tanquam ianua ad ipfam folidam ac perfedam fidemnbsp;iftaanimicredulitasannuentisDeofe,8lt; cHRi sto atqueecclefiæcredere.Sednbsp;non in eo plena fides, quandoquidem fine firma fpe, atœ fiducia in fummum Deumnbsp;fides liera non eft:fpes autem,0lt; fiducia efle non poteft,fihæc interitur a bona potinsnbsp;cxpctimus,de illis æternis minus laboramus.Sed tarnen qui fuum in ifta credulitatenbsp;jiomen profeflus Deo,0i in nomine iando Christi baptizatus eft,ad expleî^^®

LIB. 1. COMMENT. I AC. SADOLETI

dos fidei numéros omnes profedofit paratior, quâm is, qui ne iftamquidem fidei CHRISTI nominationem acquis auribus accipit,Verum in eo tarnen eft fidcs,utnbsp;credatur,0i confidatur,idcç certo conlilio,2lt; deliberata fiat uolutate.Fidem enim ha^înbsp;here etiam fperare eft,2v confidere.Qtu uero tantummodo uerbo, nulla meditata innbsp;corde rationc fefe annuunt credere,cum in mundo rjdem multo maximam fpei ftiænbsp;partem fiduciaecç ponant, hi non tarn fidem ipfam teuere, quam ad fidem quendamnbsp;introitum habere funt exiftimandi.Quod fi is eflet Deus, qui non omnia poftet, ôinbsp;iialeret unus,aut fi quæ ab eo fuis cultoribus propofita funt,non eadem eftènt opti^nbsp;ma,ac præftantiflîma,profe(ftô ÔC alios deos conftituere, eislt;l:p confidere, amp;C alias resnbsp;appetere hominibus toret licitum.Vt enim diximus, qui quopiam confidit, Deijmnbsp;fibi quodammodo ilium facit,in quo fuam ponit fiduciam. Sed cum 00 omnipotensnbsp;DeuSjôd nihil illius donis cœleftibus fit præftabilius,at(Ç adeo ilia fola fint, quæ na*nbsp;bis ab Deo oftenduntur,2lt; promittuntur uera bona,ideonec illis eft quicquam à fa^nbsp;lute uera aberrantius,qui à Christi fide alieni funt,nec^his miferius,qui fidemnbsp;ipfam CHRISTI ore, uerbis^ profeflî alias alibi fpes,8lt; alios pene deos, quibusnbsp;potius confidant,fibi proppnunt, ÔC erigunt. Quocirca fie concludamus, ccrtam,8ónbsp;ueram fidem elfe eam,quæ ea,quæ cernit oculis,manibuscç comprehêdit, manifefta,nbsp;amp; indubitata mortalis uitæ commoda,abijcit ultro,ôi lègregat ab feiè,ut ea,quæfpenbsp;rat,ô^ credit,adipifcatur à fummo Deo:quæ quidem etiam fides hominem ex carneonbsp;6^ corporeo fpiritualem prorftis reddit,agnofcentem cognationem,quæ fibi cö Deonbsp;cft,S«^ ad Deum ipftim,tanquam ad fuum fummum bonum credendo,ÖC confidendo,nbsp;illumcp imitando prorfus ereâ:um,incç co folo eorum bonorum, quæ ab omni fenfilnbsp;remota funt,eademcp,2C fumma ÔC immortalia exiftunt,fpem, atque expedationemnbsp;omnem fuam affequendorum reponentem, per quam fidem poftquä ita credidimusnbsp;Deo,ut fpem omnem noftram,omnem^ fiduciam in illo conftitueremus, amorem^nbsp;erga ilium noftrum his terrenarum rerum ftudijs atcß amoribus non pateremur de*nbsp;cerpi,necß diftrahi,illæ in nobis præclaræ,at(^ eximiæ uirtutes gign5tur,quç diuinânbsp;in nobis referunt uirtutum fimiiitudinem. De quibus ad Galatas Paulus; Qiii fupnbsp;peditat uobis fpiritum,0^ operatur uirtutes in uobis,ex operibus legis,an ex auditunbsp;fidei id agitlt;2lt; re uer3,cui ifta fordent interitura,2lt; mortalia, folumeç is ad ccelum,nbsp;ôd ad Deum fperandis illis bonis cœleftibus eredus eft,quis hue poteft, aut iuftum,nbsp;aut continentem,aut beneficum,0d mifericordem ex hoc humanarum uirtutum ge*nbsp;nereæftimarec'altiusfe multo attolltf ifte in omni genere uirtutis, ôé proxime adnbsp;Deum imitatione accedit,quandoquiaem promptior eft illi,amp; paratior benefaciendinbsp;facultas,qui ea,quæ communicat cum alijs,0i diftribuit,parum ad ie, aut nihil putatnbsp;pertinere, folamcp præclaræ adionis uoluptatem cum Deo omnia conferens fibi re^nbsp;tinet,operæ autem frudum,»: pecuniæ in alios difpertit,quàm is, qui eifdem rerumnbsp;terrenarum affedionibus implicatus,quas afuo proximo incommoditates depellit,nbsp;in eas ipfe ueretur,ne quandocß poftit incidere,Certe enim ille prior ab omni rerumnbsp;harum alfedione remotus genus benefaciendi fingulare, amp; prope diuinum in feipfonbsp;exprimet:hic pofterior,bonus tantum QC iuftus,inter homines habebitur. Atqui ponbsp;fierioremhunclex,illumfuperiorem christi fides conformât. Eft enim fideinbsp;CHRIST I, utfæpeiam diximus,negligere omniahumana,amp;:mortalia,nec^ ilianbsp;pools bona exiftimarc,quæhic tenentur,amp;: poiridentur,fed ad ipfa coeleftia,amp;: no in*nbsp;leritura afpirare,eorum^ locare,6^ ponere aftèquendo^ fpem totam in Deo, ôd cófinbsp;qentiam noftram.Sed quoniam de his,multis fæpc locis ab Apoftolo fit mentio, eritnbsp;ppbis item locus de illis alias loquedfiNunc redeamus ad Apoftoli uerba, qui tan^nbsp;rationem reddiderit,cur ex operibus legis nemo iuftificetur,eó quod per lege cogninbsp;tio peccati,hoc eft,quoniam lex nihil feipla maius demonftrat,necß altius, fed fola ti*nbsp;bi notionem peccati infinuat;aliud autem eft uitare humanam iniquitatê, amp; aliud dinbsp;yinam adipifei iuftitiam,lonsecK diucrftim.difiundumrftcft nolle oeccatrnSd ad ffia*

IN EPIS T. PAVLI AD ROM, nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;ji

ncqj id parce,atcj angufte,fed plurimis in fcripturæ locis. De quaEiàias in perfona domini:Propè eft falus mea ut ueniat,Slt; iuflitia mea ut reueletur, Ac ut non de hu^nbsp;inana,necç de legisiuftitia appareat dici,quæ in prçcipiendo,aut uetâdo,damnando,nbsp;abibluendo' ue tota ferè conüftit,etiam fubijcitîEt er it opus iuftitiæ pax,amp; cultus iunbsp;ftitiæ fîlentium.Sola enim Dei eft iuftitia,quæ cum animoi^? pace, amp; filentio colitur,nbsp;tanquam ftirpes omnium cupiditatum ipia ex animis elidens,nelt;^ ullum penitus innbsp;mentibus relinquens diflîdium,buiufmodi quo padohoc appetendQ,atcç idem rurjsnbsp;fus alia ex parte fugiendum fît.Vel cum dicit huius diuinæ iuftitiç efFe(ftiones,opes»nbsp;ra^ demonftrans:Vocaui te in iuftitia,amp; apprehendi manum tuam, ôôfèruaui te, ÔCnbsp;dedi te infœdus populi,amp; in lucem gentium,ut aperires oculos cæcorum,8lt; educesnbsp;res de inclufîone uinlt;ftos,8lt; de domo carceris fedentes in tenebris,Ât hoc legis certènbsp;iuftitia non facit, Hos enim ipfa potius incluferat, ôd uinxerat, Cui ergo eflè poteftnbsp;dubiumc'talem Dei iuftitiam uiuificantem eos,qui in pcccatis mortui funt, amp; cæcosnbsp;mente illuminantem,eam eflè,quæ non in lege expreiÛ fit,fcd quæ cum fide coferta,nbsp;at(ÿ coiunda cingulum circûdat renibus,ficut feriptum eft;Et erit iuftitia cingulumnbsp;lumborum eius,ôd fides cindorium renum eius : ÔC hanc à prophetis, amp; lege teftifi^nbsp;catam,tametß nos pauca è tnultis teftimonia,fubiecimus,que plurima paflîm in totanbsp;fcriptura,ôi de hac ipfa iuftitia,Ôd de uniuerfa pariter gêtium uocationc fcatent,quasnbsp;huius Icx iuftitiæ erat excitatura,amp; ex illis ecdefîam fandiorem côftitutura, de quanbsp;fie aperte,8lt; perfpicue Efaias,ut hæfitationi non fît locus : Vniuerfî filq tui, inquit,nbsp;erunt doâi â domino,multiplicabit pace filiorum tuorum, in iuftitia fundaberis,nbsp;Hæc inquam Denuftitia feorfum nunc à lege manifefta fada eft, cui nihil cum legenbsp;rationis eft,atcç corner cij.Alio enim ex genere,8lt; ex alio or dine tota eft, diuinarumnbsp;uirtutum uidelicet in nobis creatrix,nô humanarum, iuftitia inquam Dei manifeftanbsp;fatfta per fidem I E S v Chrifti in omnes, ôi ftiper omnes credentes, hanc inquit,iu^nbsp;ftitiam Dei fides i e s v Chrifti in lucem extulit,Antea enim in Deo quidê ièmpernbsp;erat,amp; radios interdum fuos,occulto tarnen tramitein aliquorum mêtes ÔC corda ias^nbsp;débat,præièrtimc{? eorum,qui effènt ex ièmine Abraæ, Illud enim genus præcipuenbsp;eledum fuerat à domino,ut quoniam ex eo author,2lt; promulgator maximi myftes:nbsp;rtj edendus erat,diuino indicate fpiritu prænofceretur ab eifdem,à quibus parturie^nbsp;batur,Nuncucro l e s v Chrifto docête,atc5 monftrante Dei ilia eminens, præccbnbsp;faeç iuftitia in toto mundo patefada eft meridiano folis lumine multo darius. N5 fonbsp;lumenimnouerehomines,qui l E s v ChriftoCkediderunt,illaminDeo iuftitiamnbsp;cuiufmodi eiret,fed earn ipfi in femetipfis funt expert!, Etenim quemadmodû Deusnbsp;fidem intuens eo^t, qui fefe ei dediderunt, 8lt; credendo,fidendocß pcrmiferunt,nullasnbsp;ueteres iniurias,nihil priftinæ impietatis,nec iniquitatis illis exprobrauit:ièd omniSnbsp;præteritorum fcelerum memoria ftatim obliterata,omnibus eos ultro affecit benefitnbsp;cijs,nonut liberaret tantummodopœna,Slt;fupplicio:fed etiam ut fandos effîceret,nbsp;atcç iuftos,quo pâtre Deo digni eft’e(fti,coeli hæreditatem iure adiré poflènt î fie nosnbsp;eadem Dei iuftitia,eadem benignitate imbuti,atcp ornati,ipfum ilium unde earn haunbsp;fîfîèmus,imitaremur,nihil odio,necß iræ,nec libidini ulli tribuentes,ab earum rerumnbsp;cupiditatibus alieni, per quas perturbationes huiufcemodi in animis noftris exo#nbsp;riuntur,adbenefaciendum tantum, Ôd ad benemerendum intenti,quod fola fide innbsp;Deum nobis aduenire poteft.Eadem enim fides per lES v w Chriftumtraditanonbsp;bis,8lt; infînuata, ôi iuftitiam talé in Deo ut cognofeeremns, enecit,ÔC ut in nobis fî^nbsp;milem ab eodemDeo infitam ÔC datam acquit eremus elargita eft, quac çredentibusnbsp;data eftjhoc eft huius ipfius fidei,ôlt; credulitatis nomine non tanquam legem habennbsp;tibus,nec rurfus tanquam probitate,ÔC innoceptia præditis, quippe cumnec genresnbsp;legem cognofcerent,Só omnes omnino homines peccatis eflent oppreffîî (ed data eftnbsp;gloriæ,amp; gratiæ,2lt; beneficentiæ fummi Dei, Nam fi Hebræis tantum data fuiflèt,nbsp;ubi Dei æquitas pari ftudio affèdi ad omneis conièruandos,quos pariter creaftètt’Sinbsp;tantuin^probis,SC innocentibus,ubi Dei gloriat’aut quis eius benignitati, amp; uolun*nbsp;tariæ liberalitati fuilTet locusCData eft ergo ea,amp; donata credentibus,qui fuum nul^^nbsp;lum meritum afFerunt,non enim credere,mer en eft,ôi ijdem maxime ornant, at^p manbsp;G 2 gnifi

LIB* L COMMENT, I AC* SADOLETI

gnificant gloriam omnipotentis Dei.Proinde in hac comunione indignitatis,8lt;^ pec^ cati,qua cundi comprehenfi crant,nulla erat prorfiis diftindio,quamobrem hui'c ponbsp;tius,quàm illi tribuenda eflet,fed omnes pariter egebant gloria Dei, iit iuftifi'carcn^nbsp;tur gratis eius gratia,Opus erat,inquit,ut fuam gloriam oftenderet Deus, quatenusnbsp;gratis, ÔC fua innata benignitate,non ipfbrum ullo merito eos iuftificaret. Hæc enimnbsp;eft uera uirtutis,0i bonitatis,8lt; diuinæ iuftitiæ gloria,facere omnia gratis,8lt; propternbsp;fe,neque expedare, quoad quis mereatur,fed ultro fuam gratiam, SÓ benignitatemnbsp;credentibus ofFerre.at quo interprete,quoinftrumento hoc fecit Deus i per redcm^nbsp;ptionem, inquit, quæ in c H R i s T O lefu, quern propofuitDeus placamcntumnbsp;per fidem,in ipfius fanguine* t v m i v l i v S : Adhuc mi frater,inquit, qurcnbsp;abs te dida funt de iuftificatione noftra,de fideinDeum, ôddeipfaDeiiuftitia itanbsp;mihi inhæferunt, ut nihil habeam certius, neque firmius, quam ita habere fe rem,nbsp;nelt;^ id credulitate tantum ftmplici, fed clara amp; ualida ratione addudus. Nihil enimnbsp;eft melius,quod attribuamus Deo,quam eum talem efle,qualem haee ipfa iuftitianbsp;monftrat,Q.iód ft in Deo omne ineft,quodcunque eft optimum, hoc, quod opti^nbsp;mum eft,inefte in eo necefle fane eft.Neque intueor tarnen,omnibus meæ mentis uinbsp;ribus,0d omni intentione animi circumcirca afpiciens,quid illuftrius oftei'at, ÔÔ quidnbsp;magis perfuadeat intelligentiæ noftræ ilia tantopere laudata apud homines philofoünbsp;phia,cum argumentis amp; rationibus quid concludit, atque firmat, qudm hæc pura,nbsp;ôtfîmplex uiitutem, ÔC iuftitiam 00 beneficentiam fummi Dei fummatim narransnbsp;oratio.Itaque ea non me docuit folum,fed ctiam uehementer accendit, ut hæc mun^'nbsp;di bona quotidie magis, magiscç defpiciens inillis tantum bonis, quae coelcftia,nbsp;æterna funt,à Deo expetendis ftudium omne meum,6C oninem curam reponam,Vinbsp;deo enim non (ecus ac fi oculis idem cernerem,nec}j falli nos fpe noftra, fi ucre confî:^nbsp;damns Deo,ne(Ç ipfum Deum à natura,a iuftitia,a bonitate fua pofte deficere.Vnusnbsp;adhuc reftat fcrupulus,is ifte ipfe, in quo Paulus nunc uerfatur, nec mihi illc quide,nbsp;fed his,qui fiidei christi libenterfæpeobtredant,qui cum reliqua forte omnianbsp;conceffèrint,fidemcç in Deum caufam omnium uirtutumin nobis aflenfi fuerint,nbsp;nec fine ea ad gratiam pofte ucniri annuerint, illud tarnen dicant, quod quotidie di^nbsp;cunt,nihil opus fuifte christ O, nec christi morte, fed potuifte mûdumnbsp;tnfpirante Deo, nihilominus inhunc fenfum 06 fi'dei myfterium fine c h r i s t onbsp;peruenire,quafi hoc in nobis reprehendant, quod in iftudfidei negotium, c h r i^nbsp;s T V M ita admifceamus,ut abfc]^o de falute ÓÓ de Dei gratia penitus diffidamus*nbsp;Nam quod Dei filiumfacimus,quodæqualemDeo,quod uirtutemDei omnem innbsp;feipfo deferentemjalia fortafle difputatio fit,nec^ propria huius loci.Quód ucro finenbsp;co erga Deum fidcs non rit,Só quod hacuna omnino ianua ad uitam fit introitus,cunbsp;perem admodS mi frater à te aliquid proferri in mediû,quod poftêmus horum taliunbsp;moleftiflirnis percotationibus refpondendo opponere. D I v I n v m eft hoc confinbsp;ïium,quod quaeris mi frater diuina côfideratio,quam nos homunculi non tarn inda^nbsp;gare rationibus,amp;:fcrutari,^ uenerari,fufpicerecç debeamus.Eft enim hoc fi'dei prænbsp;cipuumnbsp;nbsp;propriu,non inueftigare curiofe,quod fufcipias,fcd id fimpliciter,8^ fyn^

cere credere,VerStamen quoniam quod cu pietate agitur, nun^ ingratum id Deo, necp infenfum elTe folet,afleremus aliqua no tarn exprefta in Icripturis fan(flis,quamnbsp;adumbrate pofita,per quae hæc poflît quæftio diftblufDeû ante dcprecantes,ut fcn^nbsp;fum nobis reâü ita tribuat, inducatcç in omnem nos de filio fuo ueritatê,fi eum nosnbsp;iierentes,6d honoré ei toto animo defer entes ipfius benignitatis, ôô fapientiæ gloriânbsp;cupimus magnificari. f A C I E T mi frater,inquit,nam ôd ipfe dixit:Quæcûq,’ po^nbsp;poiceritis patrem in nomine meo,dabit uobis, hac fide in Deum freti inquâ, aflè#:nbsp;ueremus primû illud,quod indubitatu,certum^ retinemus fola fide erga Deum pernbsp;lESVM Chriftumpofîè nos iàluos fîerfnecp aliud nomen eftèfubcœlo,ut Lucas,nbsp;fnquit,inquo falus mundo fit propofita,Quorum etiam utrunc^ cognoftere uita eftnbsp;aîterna,ôôeum,fcilicet,qui mifit,Dcum patrem, 2lt; eum quimiftiiseft, i e s v Mnbsp;ChriftumfîliumDei, Asseverehvs,inquit,necßdehuiusfidci conftantianbsp;pila omnino unquamuisnos,ulliusl€ntentiadeducat* atclv i inquam, huiufce

IN EPIS T» PAVLI AD ROM» nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;5}

pcrfuafionis noftræ Si fidei argumentum primum iilud, 86 quafi fundametum totius aflènfiöni's habemus,quód euentus rer um ita habere fc rem cbmprobaïut. Hoc enimnbsp;Sô miracula c H R i s T l, quæ ab eo patrata funt pîurima, QC maximaindicarunt. Sinbsp;mors ab eodem non fufcepta folum, fed præuifa etiam, 6C fæpius prænuntiata, Ôlnbsp;pofteaquam obijllct tertio die à mortuis eiufdem confurrecîîio, ac fui uiuentis difciünbsp;pulis oftenrio:deinde palam in cœlum tot confpeda oculis fidclium aicenfioîpôftfpinbsp;ritus fandi è ccelo difcipulis miflàjôC difpertita in fpecie linguarum, ignis donatio.nbsp;Virtutesquoc^ maximæ illis ex eodem fpiritu immilîæ ôô inditæ fanandi ægrotos,nbsp;iiberandi à malis dæmonibus obfeflbs,mancos, ÔC debiles integrandi, intègres inter#;nbsp;dum in debilitatem inqeiendi, confiftendi fine timoré, SC perturbatione ulla aduerfusnbsp;magiftratus SC potentes,ac feroces fæpe minas fuperborum hominû ac tyrannorum,nbsp;in mortem fîcubi opus eflet, SC ueritatis defenfio poftularet, alacri animo eundi: atq;nbsp;hæc omnia tot,atcp tanta ut apte,SC facile,2C admirabiliter agerent,non folû uis qute#;nbsp;dam inaudita cœleftis uii tutis ac fapientiæ,fed etiam omnium linguarum ufus SC co#;nbsp;gnitiones illis repente ê cœlo datæ.C^iarum quidem uirtutû,8C eius, qui in Apofto#nbsp;lis operabatur,fpiritus fandi tanta uis extitit,ut mundus,qui auaritiæ totus, SC ambinbsp;tioni,fuperbiæ quocp,2C omnibus turpibus illecebris deditus erat, quicç ca folabonanbsp;intelligebat, quæ ad corpus, ÔC ad corporeas commoditates, aut quæ ad gloriam, SCnbsp;laudem inter homines pcrtinerent,nullamautem animorum immortalitatem,nullumnbsp;Dei regnum,nullam alteram uitam,SC earn quidem multo potiorem cogitabat,ftupc#nbsp;fadus horum hominum, fi illos ex mundo fpedes, ignobilifsimorum, SC defpedifsi#nbsp;morum,fi ex Deo,altifsimorum,SC maximorum,uita,oratione,miraculis, atcß ea im#nbsp;primis conftantia,qua cruciatus corporumpro christ o, 8C morte fortiterfufti^nbsp;nebant,conucrfus repente ad Deum uerum priora uitæ inftitutarelinqueret, SCfefenbsp;lESV Chrifîofidelem,fubiecîumé^traderct,Numparuumhoctibi autobfcurumnbsp;ueritatis fidei noftrç arguments uidetur eireC minim E,inquit,ille,fed 8C illuftre,nbsp;magnS, nequaquam enim fine Deo,nec fine diuino numine nouæ fidei myfteriumnbsp;inexpedatum præfertim,8C infolens,hominumcç quotidianis SC communibus ftudqsnbsp;repugnans, atque contrarium tot fandifsimorum uitaSCuirtutibus,totmiraculis,nbsp;tantarum nationum concurfu SC conuerfione ad puriorem uitam potuit frequentari»nbsp;Q_V I D I L L A inquam,quæ in fufeeptione fidei,6C in Euangelio nobis præcipiun#nbsp;tur,eiufcemodfnefunt, utautplaufibilia fint hominibus, aut cum aliarum legumnbsp;præceptis,atq5 inftitutis uidcantur coparand^Cuiufmodifunt,quod humanæ legesnbsp;his,quibus funt latæ, no ftabilitatem folum SC otium,SC crdinem uitæ in communio#;nbsp;ne iuris,ac libertatis,fod ctiani opes,imperium, potentiamcp intei finitimos conanturnbsp;acquirere.Nos CHRISTI præceptis uitac^eruditihumilitatcmanimi promagni^nbsp;tudinc,fimplicitatê pro fapientia,credulitatcm pro cautfone,patientiam pro ulcifeen#nbsp;tia, ignobilitatem pro gloria, pro diuitîjs paupertatem, pro potentia imbecillitatem,nbsp;prodelitrjs afperitatem uitæ eligimus, atque in his fpemmaximiboniconfequendtnbsp;ponimus, quæ cæteris primo ipfo afpedu moleftajdifficilia, fumina mala,iudicantur»nbsp;Hæc'ne tanta commutatio opinionum, atque rerum, tamcg contrarius SC diferepansnbsp;ab perpetuo hominum ufu,amp; uolStatibus animorum fenfus aut ueritatem in fe me#:nbsp;lioris uitæ retinere, aut fine Deo adipifei tantum authoritatis potuitc’ N E h o cnbsp;quidemfieri ullo potuit modo, inquit, cum tarnen nobis iamexpatis. Sc ab i e s vnbsp;Chrifto cdodis, quantum cœlum à terra diftat, tantum hæc mta, quæ oculis carncisnbsp;defpicabilis,8C fordida,plena^miferiæ, SC ftultitiæ uidetur eue, illis mentis, ÔC fpiri#nbsp;tus integrioribus oculis cœleftis lætitiæ SC uerifsimarum iucunditatum plenani fefonbsp;oftendat» N E H P E quia à mundo penitus auulfa eft, 8C in Deo tota defixa, eumegnbsp;fuum pofsidet bonum,quod fummum eft in omni natura bonum» H A C ratione ipfanbsp;inquit. H i c inquam i VLI necefle eft hoc ut confideretur,quale fit,quo quidnbsp;miindi dicitur eile, aut Dei.Sic enim pronunciamus, atcÿ fentimus quafi alterutriusnbsp;tantum nos eflè necefle fit, utriusep uero cflè nequaquam fit licit vt» e xp e c t o,nbsp;inquit,quid dicas. hoc inquam,quód uidetur repugnare inter fe,8C contrariS eflènbsp;Deoferuire,8C mundo,ficut ipfe, dixit, Non poteflis Deo fertiirenbsp;nbsp;nbsp;Mammonæ» Id

’G 3 porrô

54 LIB* I* COMMENT. lAC. SADOLETI

porró uerbum Syrorum lingua diuitias fignificat, quariim quidem nomine omnis cura rerum terrenarum, omnis procuratio corporum comprchcnditur.Sed Deus,00nbsp;mundus domini noftri funt,non ambo fimul,id enim fieri nequit,fed alteruter eorum,nbsp;prout utri nos magis uoluerimus dedere, illume^, quern elegerimus, dominum ôinbsp;Deum nobis uoluerimus conftituere, V tri enim hæferimus potius, 8C in utro magisnbsp;defideria noftra collocauerimus,is à nobis potior, amp; præfentior habebitur Deusrquinbsp;ß mundum præoptauerimus dominum,carnales homines reddemur ; fi Deum, fpiriünbsp;tuales.Verum,ut opinor,diftinguendum perfpicue eft inter fpiritualem hominem,2lt;nbsp;inter carnalem,ut quod ad my fteriumc HRIST I pertinet,fidei noftræ rationê me^nbsp;lius póft exponamus.Porrô fiet hoc percomode,fi operationes carnis,0^ operationesnbsp;fpiritus ex eiufdem huius Apoftoli uerbis in medium proferemus,qui fic ad Galatasnbsp;inquit,(cribens:Manifefta funt opera carnis,quæ funt hæc,ÂduIteriQ,{cortatio,impunbsp;ritas,petulantia,falfus deorum cultus,ueneficin,inimicitiæ,iurgium, obtre(ftatio,ira^nbsp;cundiæ,rixæ,feditiones,fa(ftiones,maleuolentiæ, cædes,ebrietates, comeflàtiones, ôdnbsp;fimiliahis,quæ uobis prædico,quemadmodum prædixi, quôd qui talia agunt, regninbsp;Dei non erunt hæredes:Manifefta funt opera carnis,inquit, quoniâ carnalia,8lt; corponbsp;rea fenfus feriunt,6i â carnalibus oculis confpiciuntur:quæ quidem carnis opera, alianbsp;finis nobis funt,8lt; id,ad quod tendimus,extremum : alia funt in his, quæ fpedant, ôdnbsp;pertinent ad finem.Finis corpus eft,ÔC corporis comoda,quæ in Grçco epigrammatcnbsp;îatis expreffà funt,quo dicitur optimS eflè beneualcre,honorari pulcherrimum, fua^nbsp;Uifsimum eo frui quo quis maxime cupit.Ita ualitudo,fuauitas, dignitas carnaliû ho^nbsp;minum fumma,9C maxima bona funt,8lt; ille ex Euangelio hoc idê indicat, qui plenisnbsp;domi horreis, ac cellis omnibus,dicit animap fuæ. Anima habes bona multa repofitanbsp;in plures annos,requiefce iam,comede,bibe,gaude. Haie cnim bona fi cû pace, amp; finenbsp;dimicatione quærerentur,aut iamquæfita,ôô parta pofsiderentur,nimirum inhis hu^nbsp;manorum in corpore uotorum fumma confifteret, Qiioniam autê afFe(ftata,anheIata,nbsp;auide undicp quæfita funt,necp omnibus pariter queunt communia eflè,iccirco inhisnbsp;oppugnandis,infidiandis,contrà petêdis feditiones,£lt; rixas excitari neceflè cft,5lt;lre«nbsp;liqua mala facinora omnia fufcipi,quæ non fponte fua, fed horum obtinendorû bononbsp;rum gratia perpetranturjftaigitur carnis opera, ÔC qui hifee dediti operibus funt,carnbsp;nales homines habentur, qui omnes curas fuas, ôd ftudia omnia ad carnem, corpusc^nbsp;referunt, nihil cogitationibus rerum âfenfuremotarum, nihil futurarum poft hancnbsp;uitam expedationi,nihil Dei prouidentiæ,nihil immortalitati,nihil dcnicß fidei erganbsp;Deum tribucntes:fed illud tantum folidum Si uerum teuere fe arbitrantes,quod mai;nbsp;nibus comprehenfum fit:Atcç hi tales ipfi cum fint,non modo regnum Dei,legemcpnbsp;rede,2C ordine uiuendi nullam, fed ne ius quidem uitæ perpetuû, ôd firmum polTuntnbsp;recipere. Moritur enim caro. Si carnalem îecum hominem in eandem mortem rapit,nbsp;ipfa^ dei legibus nequaquam fubieâa eft,iccircodç omnis eius fapiêtia, apud Deumnbsp;flultitia eft, quo^ abfcedit â Deo longius, quod hi faciunt, qui diuitîjs. Si poteftati^nbsp;bus inhiandis quotidie magis in mundum le inuoluunt î hoc fit terrena ifta tradiâdo,nbsp;appctendoc^ dementior, Atque hic homo carnalis loanne euangeliftanotatus,quinbsp;non ex Deo,fed ex fanguinibuSjSd ex uoluntate carnis,ac uiri natus eft, à quo fe cu^nbsp;piebat Dauid liberari, cum inftaretapud Deum, Libera medefanguinibus Deus,nbsp;deus lalutis meæ,inquiens,Hic eft,quem Adam nobis primus pater progenuit poft^nbsp;quam peccatum fecerat,8d Dei diefto non fuerat audies,cum carnem nihil etiam tumnbsp;admodum appctentem,ne(^ arrogantem fibi, fed ration! prorfus, atque menti fubie=nbsp;dam Si deditam infperata illa uieftoria, quam nec ipfa quidem ualde concupierat, adnbsp;/uperbiam excitauit, in eamdç extulit inlölentiam, 2d temeritatem, ut maius illa de=«nbsp;inde ius fuS in homine,quàm rationis femper pugnauerit eflè. Qupd carnis regnumnbsp;mors iure eft eonfecuta,quandoquidem caro cum operibus fuis uitæ perpetuitatemnbsp;non recipit, idc^ ab origine primi parentis peccatum uni cum morte in nos quoque,nbsp;qui fumus progenies ipfîus,2d in uniuerfam pofteritatem propagatum eft. Huic au«nbsp;tem carnali è contrario fpiritualis ille homo opponitur,qui frudus eos appétit, 2d canbsp;fibi prima pr oponit,quæ funt propria fpiritus. Porró autem illa funt, Charitas, gault;nbsp;dium

IN EPIS K PAVEI AD ROM, nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;j;

dium,pax,longantmitas,ben{gnitaSjbonitas,fidcs,manfuetudo,continentia.Q}Jorum quidem omnium fi ex origine, atcp ex authorc illafpedentur, Deus caput eit. Hau^nbsp;riuntur enim ab eo ifta omnia, ôd refcruntur rurfus ad cum. Si ucro ex noilra parte,nbsp;ilia propter fidem nobis infinuâtur, fimulac primum enim confidere incipimus Deo,nbsp;SC præmia ab eo ilia expedare uelle,quæ funt ab humanis fenfibus abicondita,ftatimnbsp;dimiiîàcarneadfpiritum nos rcuocamus, repudiatisep mundanis, SC terrenis bonisnbsp;caufas omnes unâ cxcindimus folicitudinum,SC cupiditatum,animocp inteilinis mornbsp;bis, ac perturbationibus libcrato pacati, atque modelti, omnibus benigne facientes,nbsp;nunquâm obtredantes cuiquam, neque ad corpus uelut ad finem aliquid refer entes,nbsp;led omnia in Deo noftra reponentes, agimus beatam etiam in hoc feculo uitam, ple^nbsp;nam lætitiæ, 8C ueriisimæ iucunditatis, cui nimirum uitæ neque lex fcripta, nequenbsp;mors dominatur. Immortalis enimfpiritus eft,0Ceius opera aeterna. Atquehi funt,nbsp;qui per fidem naicunturex Deo, SC filij Dei fiunt. Primum quia illifimiles in omninbsp;ilia diuina uirtute, atque iuftitia contendunt fieri, tanquam filij parenti; deinde quo^nbsp;niam abdicato pâtre mundo, SC priftino repudiato terreni generis nomine in aliudnbsp;nomen,8C familiam aliam tranfeunt,uelut in cœlefte genus adoptati, unamcp illam,2^nbsp;folâ expeCtat hærcditatê,quam de cœleftibus bonis iilis largiatur Deus, A v D 1 O,nbsp;inquit,! vliv S,8Chancadmirabilemfideipotentiamctiamatqueetiammagis nonbsp;ico,cuius certe SC author,0C doâor fuit c H R i s T v S,de quo fi aliud argumentumnbsp;nullum habeamus fuiflè ilium filium Dei, eundemcç humani generis redemptorem,nbsp;haccuna quidem ratio, meaiatn fententia fads fit, quod guftum, SC frudum diuinænbsp;huius fapientiæ attulit ipfe inmundum,cæciscçhominum mentibus lumen prætu^nbsp;lit, quod nulla noftra lucubratio, nulla ingenij uis, nullum unquam ftudium potuif:nbsp;ûtinueftigare,idcp nifi ipfe è finu SCgremio patris profedus abeodem patre Deonbsp;ad nos dctuliflct,iaceremus adhuc omnes fine mente,SC erraremus fine duce, SC nullonbsp;bono confilio adtiones noftras,uitamc^ dirigeremus.Quamobrem perge tu quidem,nbsp;utcoepifti.Etfi enim fads edodus fum,nam perfuafus femper antea fui, tarnen au^nbsp;dire etiam nunc expeto,quæ diduruses. at Q_v i mi frater nealterum quidemnbsp;illud argumentum filentio prætcreundum eft,quod Paulus ad Ephefios fcribens iivnbsp;nut magis,quam explicat,qua ait *. In quo habemus (chr i st o uidelicet) redem^nbsp;ptioncm, per fanguinem ipfius, dimifsionem peccatorum lecundum diuitias gratiænbsp;ipfius Dei,pcr quam exuberans fuit in nos in omni fapientia, SC prudentia notificansnbsp;donobis myfterium uoluntatis fuæex beneplacitofuo, quopropofuerat inieipfo,nbsp;difpenfata plenitudinetemporumftibunum caput redigere omnia, in Christ Onbsp;quaccunep in coelo,SC quæcûcç in tcrra.ln ieipfo,id eft,per c H R 1 S T y m conftituitnbsp;Deus reuocarc omnes ad cultum,SC ad honorem fui, ut ipfe eflèt omnium Deus, quinbsp;idem fuiflèt SC creator, ut ne tam diuturno errore laberentur homines ponentes innbsp;mundo,8C inmundanis dqs fpcm,SC inani ilia fiducia ad interitum dedudi. p R Anbsp;CLARVM Sc hoc argumentum eft, inquit, dignaeß imprimis Deibonitate,0Cia^nbsp;pientia deliberatio, cuius utique deliberationis unicus in omni aeuo traniadlor 8Cnbsp;adminifter fuit c h r i s t v s,cuius SC adio ifta ipfa,8C aâionis cuentus fyis planenbsp;indicauit, SC in tanto Dei confilio intelligendo fuiflè in illo diuinam fapientiam, SC innbsp;cxequendo, acperficicndodiuinam etiam poteftatem. Nunquam enim homo dun^nbsp;taxat fi extitiflet, aut tarn alte ille fapere, aut tantum compkdb poteftate ualuiflet.nbsp;At nunc quidem orbis ab eo edodus uniuerfus, quanquamdiuifus pofteain ritus,nbsp;atque fedas : unicum tarnen omnium dominum, SC Deum unum agnofeit, ac uenc^nbsp;ratur.Ipfumautem confilium fummiDei, quo per CHRIST VM is uoluit cundanbsp;fub ie caput reuocare,8C rédigere,cumuenerabile p^f cft.Nihil enim illius maieünbsp;ftate dignius,ciuamrcpulfa,atcpillufa inanium deorumturba gloriam fuam aequenbsp;omnibus hominibus, nationibus patefacercu'n quo ludæi fane quam ridicule ftultinbsp;lunt,qui tantu cœli,terræ^ effèdorem peculiarem fuû, ÔC proprium uocant Deum,nbsp;quafi aut caeteri quoeç homines non fint,aut fi fint homines,non tarnen ab codé Deonbsp;Fadi,aut creati exiftant,aut fî utruncp horum ira eflè fufcipiatur,pado tarnen aliqtionbsp;SCconuento ludæis obftridus fit Deus, non fe alium praeter eos populum in fide, ÔCnbsp;beneuo

5Ö LIB. L COMMENT. I AC. SADOLETI beneuolenti'a fua recepturum eflè, Sed,ut dicebam, cu uenerabile eft per ft confiliumnbsp;Dei,00 haec illius communis atcp æqua erga omnes homines uoluntas, cum^ omni^nbsp;bus nobis commodum, 0^ftlutare(illoenim cundi confilio adperpetuam falutemnbsp;uocati fumus) turn uero ratio, uia confihj illius perficiendi non modo inaudita,nbsp;noua, ftd admirabilis, ftd incredibilis, fed neftio unde inuenta, atqj in lucem edudlanbsp;extitit. Qviid cnim tarn nouum, tamcp præter omnium opinionem accidere unquamnbsp;potuit, quam ita inftvui, atque erudiri homines, qui in mundo uerfarentur, amp; haftenbsp;tam uarias,tamcp innumerabiles oculis amp; manibus, omnicp corporis contadu perci^nbsp;perent uoluptates, quoscß ad confedandas corporum commoditates uita, ad domi^nbsp;nandi cupiditatem natura,ad appetendam laudem animi uis quædam eredior ftimu^nbsp;laret,ut hoc ita conftituerent, idq; certifsimum exiftimarent, fi ueram uitam adipifcinbsp;cuperent, hafte omneis res,quae de mundo expetantur, diuitias, ftilicet,honores,uo^nbsp;luptatescß relinquendas, amp; pro nihilo efle habendas, ut cumhaec, quæ cernimus, ôinbsp;tangimus dimifilftmus, turn ea Iperaremus atcg expedaremus, quæ ab oculis, amp; abnbsp;omni ftnfu prorfus remota eflènt,præceptumcp Christi adimpleremus,fic nosnbsp;adhortantisjdum ait: Qtu uult uenire poft me,abneget ftmetipfum, amp; tollat crucemnbsp;fuam, fequatur me. Quandoquidem repudiate, ÔC abijcere mundum,unum, atquenbsp;idem propemodum iudicatur, ac ftmetipfum exuere,atcp abnegare. Ätcg hoc cumnbsp;mitabile admodum,8^ nouum ex parte imperantis,ac prçcipientis CHRIST Ltumnbsp;etiam mirabilius ex eorum fadis, qui paruerunt.Creditumenimeft, aflènfum eft,nbsp;concurfum eft in hanc rationem uitæ, öó fententiam,necç id infrequente populo, fednbsp;totis p-chcribus hominum,ôô nationibus. Quodc^ tu frater paulö ante dicebas, rationbsp;tota uiuendi in contrarias partes commutata eft, ut quæ apud mundum defpicatuinbsp;d«cuntur,ea prima,06 præcipua Chriftianohomini habeantur, quæ autem inmun^nbsp;do plurimi fiunt, poftrema. Sed egonimis longe progredior, tuæcpcurfum impedionbsp;orationis. Tu uero ad inftitutum lermonem reuertere, amp; pertexereliqua. A d i v#nbsp;V A s me inquam mi frater, non impedis, cum præcurris orationi meæ, uiam^ mihinbsp;aperis,qua facilius,Öd planius ad illa diuina myfteria adniti queam,quæfunt in omnisnbsp;bushumanis confiderationibuscæterarumlongealtifsima,uelpotius non humananbsp;nobis, fed diuina mente, infpirationecp traduntur, ut ego nunc ex bis, quæ à te didanbsp;funt, fando inflante fpiritu aperiri mihi fentio arcani confilq euidentius rationem,nbsp;CHRISTI myfterium totum patefieri. De quo idem Paulus feribensad Coloftnbsp;fenfes perobfture mihi loqui uidebatur,quä fi'c ait: Pro corpore Christi, quodnbsp;ecclefia eft,cuius ego fadus fum minifter,fecundum difpenfationem Dei datam mihinbsp;erga uos,ut impleam uerbum Dei, myfterium abfeonditum à feculis öd à generationnbsp;nibus,quod nunc manifeftum fadum eft fandis eius,quibus uoluit Deus notificare,nbsp;quædiuitiæ fint gloriæhuiusmyftertj ingentibus,qui eft c H R i S T V S,inuobisnbsp;fpes gloriæ. Hæc,ut dicebam, Pauli uerba mihi admodum abftrufa elfe uidebantur,nbsp;cumhocmyfterium non C H R i S T i, aut de c H R i s T O, fed ipfummet c H R mnbsp;ST VM cfle diccret:nunc intelligo plane myfterium fîdeinoftræ notamde c h R innbsp;s T O eflè,quâm christvm ipftim:ipft etenim met myfterium eft fidei,ôd fidesnbsp;ilia ipià,fine qua nemini apuddeum gratiæ,nelt;ç amicitiæ eft locus.Quod fi quis cumnbsp;admittatfidemerga Deum, Chriftum tarnen reîjciat, is earn ipfam fidem, quam adnnbsp;mittit, fpernere eo ipfo in quo admittit, ôd repudiate intelligendus eft. a t q.v inbsp;1 N Q,v I T I V LI V S, hoc quidem certe iam abftr ufîus eft,quàm ut pofsit per menbsp;ftatim percipi:Ita(Ç attento fum animo,quorfum tandê euafura fît oratio tua. p e r nnbsp;C I P I E s 1 V LI, inquam, fîmul ac paulo amplius progrefsi fuerimus, ôd aliquidnbsp;adiunxerimus ad ea,quæ fuperiori oratione â nobis tradata funt,cum noua, ôd mirannbsp;bilia fîdei Chrifti præcepta,ôd opera recenfentes maxime mirabamur intam côtrarîjsnbsp;mundo,rcpugnantibus^ fententîjs, ut quod paupertatem, quôd ignobilitatê, quodnbsp;f aduram,quod laborem illis comodis anteponeremus, quæ funt his è regione opponnbsp;fita:locum tarnen habui{re,ôd authoritatem fîbi uindicalft hanc tam infuetam, Sd afpenbsp;ram,maximefß aduerfantem cômunibus hominum fenfibus fententiâ Chrifti, Deicßnbsp;uolontatem, ufcÇ eo quidem, ut mundum totum pertraheret ad fefe, ipfumcji à ftipfonbsp;deficere.

IN EPIST, PAVLI AD ROM» nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;Î7

deficere,8d in alienam naturam quafi tranfire cogerct. dicta S v N T ilia in# quit, ÔC in his myfterij CHRISTI maxima uis demonftrata, SED E N 1 Mnbsp;1 V L I adhuc fupereft,inquam,maius quiddâ, 8lt;1 potentius, quod diuinam ilia iufti^nbsp;tiam,de qua faepius a nobis iam didû eft, maxime in nobis depingit, atq; format, cu#nbsp;ius iuftitiæ,tantic^ cœleftis boni ac muneris fides noftra er ga Deum ab ipfomet Deonbsp;nobis fola eft cociliatrix, ct.v id n a m illud tandem,inquitc' id in clv a m,nbsp;quod non fol5 tolerate,ac pati,at($ æquo ferre animo iniurias,iniquitates, contume#nbsp;lias,damna,ô^ detrimenta cuius^ modi in animû inducimus,fed quod excellius mul#nbsp;to atcg maiusjdiuinaecç iili iuftitiae maxime fimile, ac geminu eft, etia inimicis benetanbsp;cere:bona pro mails reddere:quibus odio fumus,eos ipfi diligere: poftremo quas fo#nbsp;licitudines,atlt;$ curas return humanarum noftra caufa non fulcipimus, eas pro alioijtnbsp;falute, folatio, cÓmoditate^ fufcipere non recufamus, ut hoc ipfumnbsp;nbsp;fumus, quod

uiuimus,quôd in natura pr odudi ftetimus,nemint omnino fraudi,damno' ue lit, Sed quod Dei fummi,Slt; præpotentis proprium imprimis eft,ad comodum, 06 utilitatemnbsp;ualeatuniuerfis, plane' istvd eft,inquit,quodiuinæiuftitiæ,ÔCbonitatisnbsp;fimilitudinem imitando maxime aflèquimur,Sed hæc mi frater nequa^ terrena coginbsp;tata funtjueruni cœkftia prorfus,Quando enim fponte ab hominis meditatione,at^nbsp;cura aut animaduerfa omnino,aut fiquis aliquando in earn cogitationem incidit,nonnbsp;irrifaillicojôdrepudiataextiteruntç’ A T Q,v i 1 V L 1 tum,inquam, cccieftia exi#nbsp;ftimanda funt,cum ad cœlum,2lt; ad Deum funt conuerfa. Qui fi Deus iuftificat eos,nbsp;qui à carne ad fpiritumjôi à mundo ad eum ipfum per fideni fe recipiunt, accipit^ innbsp;gratiam fuâ,quæ quidem gratia hærere ibi non poteft,ubi æftus mundanarû feruentnbsp;cupiditatum ,non ne necelTe eft ad Deum per fidem illam accedenti, per quâ iplè ius:nbsp;ftificat impios,mûdana haec ftudia uniuerfa reijcere, 2lt; in eo uno fpem fuæ falutis ponbsp;nereç' p R o R S v s, inquit,neceire eft;fed ita,ut qui opes mundi non pofsident,hocnbsp;îpfo gaudeant bono,quôd ad fedandû uiam uitæ foluti funt,2lt; liberhqui uero pofsis:nbsp;dent, ab eis nihilominus amore, animoc^ diuellantur, ôi cum Deo conglutinentur«nbsp;probe' iftuc,inquam,ièdóóhocputotemihicócefl'urum,non.poflèabeodemôCnbsp;mundum diligi,ôô Deum;nimium enim abfunt,nimiscç diuer fa funt, ÔC ambo ifta in#nbsp;ter fe,ÔC quæ ad utruncp ducunt curæ,ftudia,uoluntates:quod fîgnificare folebat do#nbsp;minuSjCum dicer et neminem duobus dominis feruire pollè,quôd aut unum diiedlu#nbsp;rus,alterum defpedurus, aut huic adhæiurus,ab illo autë altero diiceflurus eilet : ôdnbsp;quod eft apertius,qui animam fuam diligeret,perditurum earn, ôd qui in hoc mundonbsp;illamodiohabuilfetjinuitaaeternarepevturumearn, concedo,inqmt,etenininbsp;quid poteft contradicic' Q.V O QlV 1S igitur,inquam,in hoc mundo tancß in thea#nbsp;tro aliquo,00 uelut fpeciaculi,ac fcenæ tragico apparatuhifce popularibus ftudfis ôënbsp;cupiditatibus fe dedens maior honoribus,opibus,diuitijs,fuperior imperio, potefta#nbsp;te,gloriac5 exiftit,quoc^ illius magis inceptis ÔÔ conatibus fortuna fuftf agatur,ut uelnbsp;inter clues authoritate antecellat,uel in prælrjs,Sô certaminibus ui(ftor,ipolia, £lt; tronbsp;phæa référât in urbem fuâ,maximisép cû plaufu clamoribuSjôi gratulationibus acci#nbsp;piatur, hunc necelTe eft amantem,0C ftudiofum return talium,fi didtis,^ coiefsis connbsp;ftare uolumus,ardioribus mundo uinculis alligatum,8lt; tan^ clauis anixum,ita im^nbsp;plicari his terrenis bonis, ÔC ufcß eo hærere in mundi cupiditatibus, ut inter illas ala:«nbsp;critates,l3etitias,ouationes,cóuiuia à fummo Deo magis magistç auertatur, ÔC terre#nbsp;nis ftudqs illaqueatus, ac deuindus, à fpe falutis, uericç bœi lui magis longe abfit«nbsp;CLV 1D N 1 abfit,inquit,cumnoriabDeofolum,fedàfeipfoquen(Ç,2lt;àbonitatenanbsp;turæ fæpe fuæ,confiliocç redo fortunæ euentus profperi cogât deficere?’ Et tamê iftanbsp;funt,inquam,quæ ad mundum,ÔC fedator es mundi homine^, quorum femper multonbsp;maxima extitit multitudo,felicitatis ôé £brtitudinis,2d fapiêtiç obtineant appellationnbsp;nem, s v n t inquit,fedperturbatoiudicio,quandofola animibona probat Deus«nbsp;HEHinisti N’,inquâ,eius,quodaitPaulusç'Qyiôdftulta,ÔCimbecilla,ôôquacnbsp;pro nihilo in mundo funt,elegit Deus,ut fapiêtia,ÔC tortia,2lt; illuftria mûdi cofundc#nbsp;ret£t item eius,quod inEuangelio eft,quod altû in hominibus eft, id abominationsnbsp;elfe corâDeo? h e h 1 n 1 inquit,idép mihi uidetur prorfus per fidê c h R1 t i

H

S8 LIB. I, COMMENT* 1 A C. SADOLETI

fuiflè facHum. RECORdare igitur,quod pauloante pofuifti, cû dixilh' fie po(lt; {c quazi i,qui'd opus fuit C H R I s T o, amp; morte c H R 1 S T 1C non ne potuit mungt;nbsp;dus Deo infpirante per fidem in eum totus iuftificariC' Nunc enim tibi (.laiuis tarnennbsp;femper iliis altioribus diuinitatis confiltjs) præcife refpondeo non potuifle, nifi fortenbsp;noftri libertatem arbitrq, qua hominis natura præcipue conftare uoluit Deus, idemnbsp;ctiam earn fub uim,8C fub necefsitatê redigere uoluillet, Nam infpiratio ilia ex Deo,nbsp;fi ijs,qui infpirabantur,uim allatura erat,eosc^ in id,quod uoluiflet Deus, etiam inuinbsp;tos,aut inopinantes omnino pertradura,non tarn infpiratione,quam imperio, Sd po^nbsp;teftate fummi Dei ad iuftificandos homines fuit opus. Sin autem fuafione duntaxatnbsp;agere uoluit Deus,0i quos infpirabat,non uim illis aflterre, fed tantum hortando, ôinbsp;docendo illos ad fefe adducere intendebat, quemadmodum quidem in Tandis illis UL'nbsp;ris patriarchis,Ôi prophetis fuit fadum, no omneis mouebat ilia infpiratio, fed tantSnbsp;uoluntate,8lt; cóHlio bono ad accipiendum paratos:qui cQ perpauci exiftcrent, quipsnbsp;pe qui finguli per interualla infpirabantur,nonfuit diuinæ bonitatis ôd beneficentiænbsp;largitatem cœîeftis boni in tam exiguo numero conclufam ueile . Igitur fuafione fe#nbsp;mel QC dodrina ad omneis homines,tanquam qui liberi,2lt; fuæ fpontis eflent, non ui,nbsp;ne(^ poteftate uti uoluit,Suafione autem,no per infomnia,neqj per obfeuras prophenbsp;tarum uoces,quibus erudiri pauci,00 ad Deum conuerti poter antjfed illufti i. Si eui^nbsp;denti,0i ea,qua oculi cundorum,0i animi maxime permouerêtur, ut Si qui tardi in:«nbsp;geniOjSi qui moribus agreftes,0i qui opinione de fe inflati efïènt,Si qui mundo, cars'nbsp;nicß deditt,omnes pariter claritatc, magnitudineep exempli admoniti, atep edodi in^nbsp;telligerent,fi cumDeofrui immoitali uita uellemus, contemnenda nobis efle terrasnbsp;bona,0i appetenda cœleftia, Itacp hominem unum elegit. Si formauit ipfe Deus, quinbsp;diutni huius documenti ueritatem totam in lemetipfo deferret, fuoep omnibus exemnbsp;plo oftenderet,quantum uerae felicitatis,Si gloriæ fequeretur earn uitam,quæ in terssnbsp;ris mifera,defpedatp habeatur,dummodo ilia non ingratis,nelt;ç contra animi fentens:nbsp;£iam,fed libenter ex Deo,Si propter Deum fufeepta effet, t v m i v l 1 v s exclanbsp;mans,ó mi frater,inquit, diuinum profedó hoc confilium, diuina ueritas, quam quis«nbsp;dem nifi patefeciffet nobis Deus,ratio hominis nulla unquâ apprehendiflct.At qua«nbsp;to lumine iam effulget bonitas Si confilium mifericordis Dei,Si erga humanu genusnbsp;beneuolêtiac'fèd tu perge quæfo,Si expie auiditatem meam,qui Audio feror incefus,nbsp;ut ea auribus percipiam,quæ tarnen propemodum mête iam præcipio, v o l e n snbsp;inquam,homincs Deus ueritatis non ignaros folum, uerü etiam négligentes, cóuers:nbsp;tere ad amorem. Si defiderium fui,at(^ ut beneficium fuum latifsime diffundei et,ho^nbsp;minem unum elegit:qui tum uerbo,öi dodrina,tum ipfo opere. Si fado manu ducessnbsp;tet eos in adeptione fummi boni,ut cü doceret eos fpernenda eflè terrç bona,ferêdasnbsp;iniquorum iniurias,labores,fî res pofeeret, pro ueritate fubeûdos, obeundâ mortem,nbsp;princeps ipie iniret earn uiâ, quam caeteris monftraret, primus in cruce tolli, primusnbsp;ludibrio ab hominibus haberi,primus in omni uita,omnibus uitæ c0modis,iucundissnbsp;tatibuscß defli£ui,no fblum æquo, fed etiam laeto animo perferret, ac pateretur, Qviinbsp;item cum prædicare£,Si annunciaret, quanta eiufmodi uitam, quam agebat ipfe una',nbsp;ac docebat,plenâ patientiæ uidelicet,8i laboris,cœleflium donorum præmia, quantanbsp;felicitatis magnitudo,quae uita,quç gloria fequeretur ,no probaflet ifla hominibus innbsp;mundi cura inuolutis,nifi confurgendo ipfe à mortuis,Si in coelum palam afcêdendonbsp;impleta in fe oAendiflet,qu3C caeteris pollicebatur,Illo etenim imprimis fado,illo ex:«nbsp;emplo moniti,qui Si docentem ilium antea audierat,Si mox mortuum, fufeitatum^nbsp;uiderant,euntemcç in coelum confpicati fuerant,paulocç pofl fandû ilium è deo fpissnbsp;ritum etiam hauferant,conuerfi ad confiderationem fui, fpernere mundum turn ma^nbsp;xime,Si pro nihilo ea ducere,quç terrenis hominibus prima exiflimâtur,per fidemiçnbsp;in I E s V JsiChriflum ad amorem folius Dei totis animis ferrf,tenderecç cceperunt,nbsp;cumitaftatuerent,atlt;5decernerent,quaecun($ i E s v S dixifïèt, at($ egiflèt, ea folanbsp;uera,fânda,ratacç apud Deum efli, 2i de eius imprimis confilio atcç fententia allatanbsp;in mundum fuifl^foloscç ad Dei gratiam admitti poflè eos, qui per fidem in i e s Vnbsp;Chrifto fub poteflatem ipfius Dei fe fic fubiedflent, ut nihil mundo iuris, aut domi:«nbsp;natus

IN E P I S T, P A V L I A D ROM.

natus in feipfos eflè finerent : quæ uiuendi ratio ÔC coditio ipte eft Chrifius myfteriû fidei noftræ^Nec tantum illi hoc ita fenierunt, fed dimanante ab eorum cordibus, S)Cnbsp;linguis una cum fpiritus fandii auxilio ilia incenla eiga Deum, SxL proximû chai itatenbsp;totus pene correptus terrarum orbis eodem igne anion’s in Deum conflagrauit Ivnbsp;demcç I E s V Chriftfatc^adeoChriftumipfumftudioleefteoplexus. Nuncuidca^nbsp;mus quid iam ifta concluduntjUt pofsimus necefsitatê aduentus Chrifti non coma#nbsp;dum,iam duntaxat,SC utilitatem cognofcere.Nam ft fidem habere Deo^Sd in Deum,nbsp;illi eft credere,planec^ confidere,hoc autem facere nemo fatis poteft, qui mundo etiânbsp;confidat,£d mundi pi amiijs,honoiibus^ ducatur,qui per ftdem quærit apud Deumnbsp;iuftificari, quo dignus bonis coeleftibus effi'eiatur, is mundum, à glorias mundi re#inbsp;nuntiet,necelîè eft,quod tarnen aut fuajaut parentu uoce profitentur omnes, qui ba#:nbsp;ptifmum accipiuntjdum fefe Deo dedunt,0L permittunt totos,pompasc^ Satanæ re^nbsp;pudiare fe teftatur,2lt; penitus eas ab feft,atq5 ab animo luo amouere.Necefle eft itatßnbsp;mundum relinquere,00 mundi res omnes,eû,qui cupiat ad Deum fe adiungere, quâ«nbsp;do præfertim nec iuftificari poteft coram Deo,hoc eft,ueram illam,^ integram diui#:nbsp;næ iuftitiæ uim nequit obtinere,qui mundo,8d mundi bonis cupiditate, atep amorenbsp;fit affixus:porró autem hoc fieri non poteft, nift credatur CHRIST 0,00 tanti exnbsp;illo exempli dodhina accipiatur.Igitur ille,qui fie docuit,amp; fecit,unus ipfe eft,per cunbsp;ius fidem iuftificamur apud fummum Deum.Atep hoc eft myfterium fidei noltræ,utnbsp;fpernamus mundum,2d in Deo uno fpem bonorû omnium conftituamus, quod my##nbsp;fterium ipie eft Chriftus;qui quatenus homo extitit (ut mittamus nunc redemptio#:nbsp;nem comunis culpæ,reconciliationemcç nofträ cû DeOjquæ per ipfum ipfiuscg obe^nbsp;dientiâ fadia eft) quæfo, quidnam aliud re uera fuit, quàm cótemptio mundi, atq? innbsp;Deum fiducial llle ad hoc fadlus,2d in hunc mundû editus, queadmodum ipfe teftifi#:nbsp;catus eft,ut teftimoniu daret ueritati,idemcç ipfe ueritas.at quæ ueritasf Nempe ifta,nbsp;quod uere uiuere eft mundum abtjeere, 2d in Deo fpem totam ponere : hæc eft fides,nbsp;hoc myfterium,hæc ibla hominis apud Deu iuftificatio,in hoc falus noftra,in hoc Deinbsp;gloria,in hoc nobis cum Deo non folû pax,amoriscç 2d amicitiæ uinculQ,fed cogna#:nbsp;tio etiâjConfanguinitascjj confiftit,ut habeamus ilium in pattern, cuius 2d mores imi#:nbsp;tanda eius bonitate iuftitiacp accepimus,2d hæreditatem expediamus, quæ non pernbsp;mortem parentis uentura nobis fit, led per noftram in terris quidem morte, in coclonbsp;autem immortalitatem nos cum æterno pâtre in perpetuum lit côiundîura.Fuit ighnbsp;tur,fuit ncceirarium prorfus uenire Chriftum, qui non tarn dodirinam ex Deo tantinbsp;myftcrij ad homines deferret,quam elTet ipfe ilia ipla dodltina, nec tantum documennbsp;turn in I'eipfo uitæ ex fide erga Deum,2d ex contemptu mundi agendæ,ièd exemplûnbsp;etiam uitæ,gloriæcp illius præbeiet,quæhuic tali erga Deû fidei eflet propofita atepnbsp;coniundta,ut quos res afperæ,2d dura ilia à mundo difiundlio,humanilt;^ affedlus desnbsp;terr er ent,eos furredtio à mortuis incitaret,2d in coelum afccnfio,2d beatæ uitæ,ac im#:nbsp;mortalis adeptio Jtac^ nafei eum,2d mori,0d confurgere demum oporiuit, ut plenumnbsp;haberemus integrum ab Deo omnipotente in filio eius i E S V Chrifto 2dlüæ uosnbsp;luntatis ac beneuolentiæ erga nos,2d noftrç,fi illi obtêperauerimus,beatitudinis do#:nbsp;ciimentum.Cui quidem I E s v Chrifto qui non credunt,hi Deo quemadmodû ere#:nbsp;dent C Non eriim Deus familiariter loqui nobifeum putandus eft, nec^ Græco, He#«nbsp;braico'ue fermonc ad nos uti,led ut is infinitam fuam poteftatem per motus, 2d cur#snbsp;fus coeleftium orbium,ac luminum nobis explicat, fic admii abilem bonitatem ftiam,nbsp;ftudium«^ noftræ falutis,2d immortalitatis procurandæ, hac oratione, quæ eft Chrisnbsp;ftus,nobis eft effatus,nos per eum fcilicet à mundo,ad fe uocans,2dfpem fidemcß nosnbsp;ftram ab his terrenis auellere,2d in eo ipfo conftituere nos edocens, ut eius fermo, 2dnbsp;uox,2d dodlrina totus eflet ipfe Chriftusflta qui Chriftû à fidei erga Deum myfterionbsp;excludunt,nec^ hi fidem intelligentia, neque Deum complccluntur. Qtiod enim ifttnbsp;aliud habebunt indicium,atcß argumentum Dei uoluntatis,2d beneuolentiæ aduersnbsp;fus hominû genusc’Quod fpei 2d fiduciæ fuæ in Deo firmamentûç’ quo authore,quonbsp;dodlorenitcnturt’utintelliganthanc unâeflè uiam,2drationê adDeigratiam, 2dadnbsp;«eram uitam perueniendi, fi mundi commoda pofthabeantur,2d in folo Deo fumma

H 2 bonorum

lib. I, comment, lAC^SADOLETl

bonorum confti'tuatur’.non ne fit perfpkuum,iam^ mani'feRo apparct cos,qui Cbri fto non côfentiant,terrenos homines eflè,mundo,carnicç deditostcum fimulac primunbsp;à mundo fe quis auellat,8C abftrahat,ftatim illi in mente, attp in fide eluceat Chriftus,nbsp;non ut dodor folum tanti myfterij, fed ut ipfe myfteriû, qui eum ad Deum deducat,nbsp;quafi de manu in manum parenti fuo trad at ab illo in filium,ab (è in fratrem,amp; co«snbsp;hæredem regni cœleftis adoptandum,atcp adicifcendû, Quæ igitur abiurditas eftra^nbsp;tionis,atq5 confilq hanc tam amplam,2C tam illuftrê Dei præpotentis in Chrifto leiîinbsp;filio fuo fuafionê ad homines,atcp docrtrinam,quêadmodum uita hic degenda, QC quonbsp;itincre in cœlum perueniendum fît,contemncre,ac repudiarec’ ut occultior alia quaeünbsp;dam ÔC pené fingularis uia exquiraturîaut quæ mentis cæcitas diurni fyderis lumennbsp;ad uitæ ufus non admittere,peculiare aliud lumen quærerecSignificata eft per deminbsp;num IBS VM uia,patefaâa,monflrata,quæreâa,amp; unica eft, per quam ad cœlû,nbsp;ad Deum ingrediêtibus iter fit,nec digito folum indicata, fed ipfo præeunte munita,nbsp;£lt; complanata,hanc tu nô probescôi deuiam elfe contendast’quæ fine errore ullo, ÔCnbsp;nullis anfradibus eft,ut calles occultos quofdâ ÔC ignota diuerticula quæras, ac per:?nbsp;ferutere, per quæ adDeum,ôô ad Dei gratiam accédas C Cum ad Deum nifi per talcnbsp;fidei myftci iû perueniri non pofsit,quôd myfterium eft c H R i S T V S, tu uero innbsp;ipfo ftatim initio ab infidelitate ducas exordiumÆt adhuc de c h R i S T O perindenbsp;ut de homine duntaxat locuti fumus, qui idem fuit, ôd femper eft Deus, non fonsnbsp;quidê amp; origo ipfe diuinitatis, fed fempiterna manatio ex pâtre cotinenter effluens,nbsp;tanquam lumen à fole,qui eft eiufdcm cum pâtre fubftantiæ,per quem à pâtre omnianbsp;fada funt,alius quidem ille a patre,fed non alius Deus,quoniam in diuinitate,atcp innbsp;effentia una eft amborum ôô fpiritus fandi cum illis, eademcp prorfus naturæ ratio,nbsp;quæ fit ipfa fumma,2lt; abfoluta uniras, Sed quoniâ de his dabitur aliud dicendi tem^nbsp;pus,redeamus adcHRiSTV M,quinifiDeumfibiperpetuoadiundumhabuif:nbsp;fet, ÔC fi non extitifl'et idem ipfe èC Deus fimul, amp; homo, quærofuiflèt'ne potis er^nbsp;rare ilium aliquando,an etiâ erraflète' Quis enim eft homo,tanta firmitate animi, tan:«nbsp;to uirtutis robore munitus,tamlt;^ fibi admirabiliter, ÔC inuide conftans, qui non ali^nbsp;quo lapfu aliquando,aliquocp deflexu ad carné, amp; carnis delÿderia protrahaturç'quénbsp;nulla unquam animi affedio,nullus cupiditatum motus perturber lt; An^ ego de hisnbsp;îoquor,qui cum Deo uiuunt,2lt; illius uoluntati,ac gloriæ funt deditt,quos (nÔ enimnbsp;femper in una ilia Dei confideratione confiftere humanæ cogitation! eft datum)nbsp;mulatcp defpexerint,fufpirare,aut appetere a'iquid mortale,ac terrenum neceflè eft,nbsp;ôd ad femetipfos aliquid referre, Quod fi CHRiSTVSà uitæ fuæ primordio ufcpnbsp;ad crucis mortem id de iè præbuit fpecimen, ut nufquam inclinaflè ad cura. Si cogi:«nbsp;tationé fui,nihil fua caufa omnino uoluiflè,nullis mundi illecebris exhilaratus fuiffè,nbsp;ièd pro falute cæterorum cunda dixiflè, egiflè, perpeffus eflè intelligatur, quis eumnbsp;cum talis eflèt,hominem Iblum duntaxat,ac non Deum unà amp; hominem audeat exi^nbsp;ftimarec'Miflà nunc facio miracula,miflàs mortuorum fufeitationes, etiâ quatridua?nbsp;norum,fudorum,mutorum,cæcor2red2ntegrationes mitto,qui inpriftinum naturænbsp;ftatum contra omnem naturæ uim, amp; cofiietudinem iblo uerbo reftituti fijnt,qualianbsp;agere ÔC poflè eft unius Dei,De illahumana fpecie in eo loquor,quç peifedâ,amp; fumsnbsp;mam ueritatis uim^ominis penitus àmundo,Slt; ab omnibus mundi illecebris,ÔC cô^nbsp;tagionibus foluti, ac liberi profedo ferre nunquam potuiflèt, nifi eadem cum Deonbsp;afsidue conflata,copulata^fuiflet. Atquchocargumentoufus eftipfemet c H Rnbsp;S T V s, cum ftuderet mentes ludæorum elatione animi, n^aleuolcntia^p cæcatas adnbsp;intuendum lumen ueritatis conuertere,fic in loanne loquens, Qui uerbum meumnbsp;audit,2lt; credit ei, qui mißt me, habet uitam æternam, amp; in indicium non ueniet, fednbsp;à morte tranfqt ad uitam. Qui uerbum meum audit,inquit30i credit ei,qui mifit me,nbsp;uerbum ergo illius eft,cui per hoc uerbum credendum eft,ac non tuum uerbum bo?nbsp;ne I E S V, nifi tute uerbum illius efles,cui ut credamus, nos hortaris, quafi ludæisnbsp;hoc infinuans, Nam turn quidem orationem de alijs rebus illis non explicabat i E?nbsp;SVS, neep uerba apud eos faciebat,quemadmodum credcndum,aut quo pado agennbsp;dum erga Deum eflet, fed femetipfum credendum, nofeendum^ proponebat, tan?

quam

î N EPIS T» PAVLI AD ROM, nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;«i

quam ipfc eflèt Deus, ôd fides, Só myfterium : quo uerbo inquiens, pater meus,qua nos doârina,quibus præceptis melius queat innituere, ac docere,quàm memetipfo,nbsp;mea oratione,uita,fadisc’ Ego enim euidens Dei fenno fum, non in fomntjs oftenta^nbsp;tus,ne£Ç ambiguis prophetandum uocibus nunc prolatus, no in lege feripta adum;«nbsp;bratus,in qua carnis opera plerac^ funt. Ego autein carnem omncni uobis abijcien^nbsp;dam efle oftendo, amp; ad Ipiritum folum tranfeundum, in quo qui cum Deo uiuuntnbsp;coniundi, hi in indicium non adducuntur. non enim legi ulli fubiedi funt, fed ipfônbsp;fado habent uitam æternam. Ego, inquit,annuncio ueram uitâ uobis,ex Deo,ut illinbsp;credatis ,Deus enim uefter eft,2lt; mihi item tanquam uerbo Dei credatis,Si enim fo^nbsp;mnio ut ab Deo miflb, fi prophetis, fi legi creditis,in quibus aut non tota, aut cettenbsp;nô illuftris,fcd obfcura ueritas fîgnificata cft,mihi quare no creditis, qui fum uniuer#nbsp;fa,6d perfpicua ueritas,qui totû hoc,quod fum,dodrina uobis fum,qui mcipfum nu^nbsp;dum, atque apertum uobis exhibeo,hominem nihil omaino de mundo haurientem,nbsp;nihil meum prorfi.is,nihil proprium uolentem, fed omnia adDeum pattern cogitans:nbsp;Cem,Ôd referentem,cui ita credere debctis,ut mihi illius uerbo etiam credatis.Et rurs«nbsp;fustMea dodrina non eftmea,fed eius quimifît me, fi quis uoluerit uoluntatem eiusnbsp;facercjcognofcet de dodrina,utrum ex Deo fît,an ego à meipfo loquar. Qui à femetiînbsp;ipfoloquitur, gloriam propriam quærit, qui autem quærit gloriam illius, qui mifîtnbsp;cum,hic uerax eft.Si nulla,inquit,efîè poteft dodrina præftantior,quàm ifta,qua egonbsp;hominem totum à mundo ad Deum retraho, 06 ipfo illo authore Deo hoc me agen?nbsp;tem,ac docentem uobis indicate confirmo,omnis in me plané eft ueritas, ôô uerbumnbsp;fum patris, qui non diuellor à pâtre, neque feparor, nec me in memetipfo ab illo difî»nbsp;iundum conftituo, ôd me uobis finem ultimumep propono, Id enim fi ita efièt, necnbsp;Dei ego amplius uerbum, neq? in me ueritas efîet, amp; uobis hæc quæ praedico, talianbsp;non prædicarem, mcamcp potius quærerem,quàm alterius gloriam, Sed fi quis hæc,nbsp;quæ demonftro pattern uellc, ôé petere à uobis, uoluerit experiendo cognofeere, 06nbsp;huius meæ dodrinæ,atque uitæ guftum aliquem percipere, ftatim unà is intclliget,nbsp;hanc Dei ueram ôâ dodrinam. Si uoluntatem eflè, ut nemo ad fc quicquam, fed adnbsp;ipfum Deum référât omnia, iefeép unufqùifîç à mundo abftrahat, Si in Deo totumnbsp;collocet,quod ego princeps ôifacio,ôi fadurus fum,qui fum ad earn rem natus, atepnbsp;£adus,ut uobis,ôi ipfî mundo ab Deo uerbum fîm,amp;i fermo,ôi hortatio. Deo autemnbsp;il mundo,8i â uobis fim uidima, qui iuftitiam ad uos,Si uitam ex ore Dei aficro : ui^nbsp;tam,inquam,illam,quæ in Deo eft optima,eademcp immortalis. Ad pattern autê re^nbsp;foo mundi, Si carnis mortem, quam in mea carne fum ipfe interfedurus, ut uos innbsp;uoluntate ueftra eandem perimatis, Animam enim meam deuoui ouibus meis, tans:nbsp;tumep abeft ut quicquam proprie mihi appetam, ut me totum prorfus mundo dosnbsp;nem,atcp adeo ei à pâtre donatus fim, ut uitam pro his fanguinemep elFundam, quinbsp;ex mundo ad Deum uoluerint fe transferre. Hæc i E s V S Si fimilia multa in popunbsp;Ks illis exponens, fpiritualis uitæ ueram beatitudinem. Si diuinitatem, naturamcpnbsp;fuam docere illos nitebatur, qui tarnen carnis impliciti illecebris, ôi mundi curis ocsnbsp;cupati uim illam fpiritus caperenon tam nequibant, quàm nolebant, Torpebantnbsp;enim ÔC pigrabantur comouere fe,ôd ex illis terrenis fordibus extollcre, at(Ç eijcere,nbsp;quæ illis confuetudine fadæ erant perquàm fuaucs, Repugnabat uerbo Dei homisnbsp;num illorum ambitio, obfîftebat auaritia,aduerfabatur uoluptas, Si qui eft angelusnbsp;Sathanæuiolentiisimus,liuor ôimaleuolentia omnemin illis uim rede intelligensnbsp;di, Stiudicandipenituscorrumpebat.cumtamenmortepôft obitaà C H R i s T Onbsp;Iefu,Si cruce illocœlefti fanguinecruentata,impletocç omni noftræ redemptionnbsp;nis myfterio perfradi obices,ô^ repagula Sathanæ deieda funt, uicitep Dei fermo, Sinbsp;fadus eft I E s V S mortuus,quâm ante morton fuiflèt, multo potentior, Qui cumnbsp;etiam turn uiuens prædicaret,Si doceret,Iudæiscp fe credendum,nofcendumcp offersnbsp;ret, nunquam eos tarnen in earn animi aduerfîonem potuit inferre, ut attenderent,nbsp;atque intelligerent, etfî ipfe quoque ftbiaffumere uideretur diuinitatis honorem,nbsp;nunquam eum tarnen fuam ullam omnino, fed tantum patris fui gloriam ab ilh's exsnbsp;petere» Quemadmodum pulcherrimis, 8i optimis de rebus oratio apte, commodeéçnbsp;H 5 pronun

C2 LIB. 1. COMMENT. 1 A C. SADOLETI

pronunciata non fuam ipfiuSjfed oratoris glon'am in animis eoruni,qui audiunt,con ftituit.Hoc ip(e indicat de fe inloanne,ad ludaeos inquiens : Non polRim ego facerenbsp;à me ipfo quicquam,ficut audio,iïidico,óóïudjcano mea iufta eft, quoniam non quægt;nbsp;ro uoluntatemmeam,fed uoluntatem mittentis me patris. Et rurfus alio loco: Egonbsp;ex me ipfo locutus non fum, fed qui mißt me pater, ipfe mihi mandauit, quid dice^;nbsp;rem,0d fcio,quód mandatum eius uita æterna eft,Iftud autem ipfum mandatum pau;«nbsp;lo fupra expofitum fuerat,granum frumenti in terra mortuû, multum frutfium fer^;nbsp;re.Et,qui amet animam fuam in hoc mundo, in uitam æternam earn perdere, Et, toLnbsp;lendam crucem,Chriftumcßfequendum, 8lt;. fimilia. Porro quonam fermone alio, autnbsp;quo genere orationis commodius, ÔC aptius ad homines loqui, amp; uoluntatem fuamnbsp;expromere potuit Deus,quam c H R i s T o filio fuo;:’ qui cundus fuit concio passnbsp;tris ad fefe uocantis homines,^ eos fibi in filios adoptare cupientis, cundus fuit,inssnbsp;quam,non folum quod dixit, QC fecit, fed illud ipfum quoque quod Deus, SC homonbsp;extitit.Qpa C)eus,uim SCmaieftatem patris in feipfo miraculis indicans,6C uolunta;:nbsp;tern eius illis miris,SC infolitis operibus enuncians. Qua homo, in contraria omninonbsp;parte mundo fefe, SC mundanis omnibus affedibus conftituens, ludibriai^ ÔC aeru^nbsp;mnas,SC crucem,SC mortem iponte perferens,ut cundis fieret palam,iam no per amssnbsp;bages obfeure didorum,necperuifadormientium,fed pergefta,mores,uitamcßnbsp;I E S V Chrifti eos,qui ad diuinitatis premium uelint peruenire,a mundi ipe, ac fis:nbsp;ducia opoitere eflè remotos.Hoc diuinæ dodi inæ pulcherrimum SC maximû docus:nbsp;mentû, hanc fummâ ueritatis uim exemple unius in carne hominis,in poteftate Deinbsp;mundo toti exhibitaiTi,5C demonftratam,iV[aumethanæ legis icdatores,qui C H R lnbsp;s T V JA alioquin miris laudibus extollunt, ut eum quafi intueri, atque agnofeerenbsp;uelle uideantur, nefeio quo pado mox hallucinati afpernantur, atque illudunt quànbsp;dedecorofum putant eflè c H R i s T o, fi is raptus ad mortem, SC in crucem adusnbsp;fit,mundani homines nimirum,nil^nifi terrenum,SC carneum meditantes,ut qui innnbsp;fpicere non potuerint,quæ fît gloria fpiritualis uiri,quamcç contraria exiftimationi^nbsp;bus humanis. Sed illi quidem ita contagionibus mundi infedi, immerfî^ penitusnbsp;funt, ut uideatur noua lex ülis reperta, quæ eos non ab ignorantiæ tenebris extrassnbsp;dos ad ueritatis lucem excitaret ; ièd quæ ultro omne in illis lumen, omnem àciemnbsp;fpiritus hebetaret, atque extingueret,penituscp eos in corpore, atque in corporelsnbsp;cogitationibus infigeret,quæ primum eos ad ludaicas redigit obferuantias, ut fpemnbsp;non minimam falutis in illis ponant î deinde nullam artium liberalium atque optissnbsp;marum magnopere illis confedandam proponit: poftremo ea illis præmia adæ uitænbsp;in cœîo dat, quæ funt in hac quocß uita modeftis, SC probis, SC fapientibus hominis:nbsp;bus turpia. Sed uides mi frater, dum de iuftificatione legis, SC fidei loquimur, quâmnbsp;multa fîmus de CHRISTI fide periècuti, per quâ folam iuftifîcari homines apudnbsp;Deum airerimus. ET 1 L L E : Hodierno die, mi frater, inquit, omnis mihi igno^nbsp;rantiç caligo penitus ex anirno diieuflà eft,egocp 6C diei,SC luci reftitutus fiim.Nuncnbsp;enim lucent mihi plane in animo fidei noftræ myfteria, quæ ante perobicura eflè uis:nbsp;debantur, eum quod credendum erat, facile id quidem ,SC incundanter crederem,nbsp;fubmitteremc^ me SC fandorum patrum dodrinis, SC fandæ Ecclefîæ catholicæ degt;nbsp;cretis : hodie uero primum quod nofeendum etiamde illis fuit, Dei benefîcio,utnbsp;nofeam fum confccutus. Itaquequodfolebatcrebrô ufurpariin diiputationibusnbsp;æqualium meorum,cum fieobijeeretur,curtantotempore poft christvsnbsp;ad ièruandum hominum genus uenit C quid ita tantum ante fe feculorum paflusnbsp;eft fine cognitione ueritatis præterire i ei ego dubitationi nunc facilime rcfpons:nbsp;deam, eos quicunque hanc uitæ fedam omni tempore fecuti funt, ut mundum,SCnbsp;mundi commoda,præ cœleftibus commodis nihili fecerint, fummumep in ipfonbsp;Deo præmium fibi conftituerint, per fidem illos c h R i s T i eum Deo coniuns«nbsp;dos fuiflè:hoc enim eft ipfum fideimyfterium, qui christvs eft,cuius uis to^nbsp;in hac indudione animi, fententiaep confiftit,uti ab uno Deo præmia in coelo no:*nbsp;ftra expedemus,bonaautem SCblandiciasmundinegligamus, SC tarnen quod adnbsp;perfonam CHRISTI attinet, qui eius tantum hoc myfterium diuino munere ha?nbsp;buerunt

• I N E P I'S T» P A V L I AD ROM,

buerunt cognitum,ilh's eadcm bonitas Dei authorêjôC caput myfteri) profedô indi's caflc credenda crt,ut uel ucnturum fpin'tu ante prolpicei ent,uei pofteaquâ ucniflèt,nbsp;etiam inauditutn inteliigeient,fi qui extitere uipiam, hodicc^ cxiftunt, ad quos hocnbsp;nondum fandifsimum CHRISTI nomen famac^ peruenerit. jam i l l v d,nbsp;inquam,Iuli intclligere te quocç puto, quemadmodum homines, qui prius generattnbsp;mundo funt,ex Deo rurfus rena(câtur,£lt; i epudiato pâtre mundo, hli] Dei hant, hocnbsp;eftilludipfummyfterium,quod C HR l s T v s cft; qui qua homo extitit,princepsnbsp;in nomen ôô genus fummi Dei adoptione eft uocatus.Quatcnus autem luit,eltcp mynbsp;fterium,in illo cundi,Slt;^ per illud honorem confequimur ciindcm,ut adoptati à lùm^nbsp;mo Deo,8lt; hlq eius effedi,dij ipfî quocç iure appellemur, Atcß hæc eft generatio ponbsp;puli Dei,quae non ex ludæis,neq^ ex femine Abraam carnali illo,Slt; coiporeo, (èd exnbsp;femine fidei,quæ in Abraam pâtre noftro principio eluxit, amp; in proprio uerbo Dei,nbsp;S^ipfbfîdei myfterio,quodfuit i E s v s Chriftus, ornandis SC frequêtandis cœli rcanbsp;gionibus diuinitus eft procreatazde quajtametfi ipfum c H r i s T i myfteriû omni:«nbsp;bus ante feculis occultum extitit, ut nemini prophetarum, ac patriarcharum, fed nenbsp;angelorum quidem cuiquam confilium Dei de c H R l S T o perfpicuefueritpatc#nbsp;fadum,ipfa tarnen nouæ prolis creatio, 2gt;0 fandioris populi conftitutio, ac nouæ ur^nbsp;bis Hierufalem ædificatio antiquitus ab Deo pluribus eft demonftrata. Qtiid enimnbsp;eft,quod fic loquitur DauidcEt anima mea illi uiuetjôC fernen meum feruiet ipfi, artsnbsp;nunciabitur domino generatio uentura, ÔC annunciabunt coeli iuftitiâ eius populo,nbsp;qui nafcetur,quê fecit dominus,Et in Efaia Deus’,Alienigenis,inquit,qui apprehendnbsp;dent fœdus meum,dabo eis in domo mea, 06 in mûris meis locum, ôd nomen melius,nbsp;quam filijs,Slt; filiabus,nomen fempiternum dabo il lis, quod non peribit, Non ne 00nbsp;populo,quem dominus fadurus erat, cum diu quidem antea populus ludæorû eiletnbsp;fadus,ÖC alienigenis,qui fœdus domini apprehenfuri erant,hoc eft plané no ludæis,nbsp;nomen melius multo ab fummo Deo promittebatur fpiritualibus filijs uidclicet,nbsp;filtjs terrenis,atcp carnalibus,quod idem eft,atcß ludæiscQiiid de ipfo Christonbsp;Efaias,quam aperte, quamcç perfpicue, ut uideatur pene id ipfum intucri myfteriû,nbsp;quod nos occultum fuilTe dicimus,cum fic inducit loquentem Deum: Ego luicitauinbsp;eum in iuftitia,ôô omnes uias eius dirigam;ipfe ædificabit ciuitatem meam, captifnbsp;uitatem meam dimittet,non precio,nec munere.Et rurfus uim innuens futuri myftenbsp;rij:Conuertit,inquit,Deus fapientes retrorfum,8lt; feientiam eorum ftultam facit,nbsp;feitat uerbo ferui fui,ôé confilium angelorO complet, V el,cum de nouo populo praîsnbsp;dicit; Ambulare faciâ caecos per uiam,quam non nouer unt,per femitas,quas non co^nbsp;gnouerunt, calcare faciam eos, ponam tenebras ante eos in lucem, ôé praua in redû.nbsp;Nam quid obiècro erat ignotius,quid raagis deuium ab itinere publico, quarn haicenbsp;inire uitæ ièmitas,quæ nobis »CHRISTO lefu monftratæ funtéquas nili princepsnbsp;ipiè præeundo indicaflèt,ôô omnibus impedimentis,obicibuséç praefeptas progreflunbsp;ipfe fuo pui^aflèt, atque aperuillèt, nemini eas non modo ingredi, fed ne diipicerenbsp;quidem iuilftt licitû, i T A E s T,inquit,fedquaefomifrater,quidnamclariuseflenbsp;iam potett, aut myfterio fidei,eiuscp effedu, ôé operatione inter genres, aut prophe;;nbsp;tarû uaticinijs ifta ipfa annunciantibusCcum præfertim omnes ferè, qui a fpiritu lansnbsp;do prædodi uenturum feculum cognouerût, cum denunciarent populo Ifraelitico,nbsp;ludaicocp excidium,urbi Hierufalem uaftitatem,ôé ruinam, folitudineni regioni, in#nbsp;ternicionem propè Hebræorû filiis,filiorumép parentibus,repente poft innumerabi#nbsp;les illas iaduras,ôé calamitates, tanquam mutato choro concinant corrigentem ,re#nbsp;ftituentemep omnia,ÔC ad ièculum beatius transferentemDeum, ut facile appareatnbsp;hominibus non tardifsimis reiedo carnali populo, alium a Deo fpiritualem populûnbsp;inftitui,quocumfœdusfempiternumÉiturumDorninofit» re c T E,inquam,lo#nbsp;querisIuli,fedquando,quoadeftnobisâDeotraditûfidei Christi myfteiiumnbsp;fatis aperuimus, cuius cognitio, fîcut ipfa re experiere ad intelligenda Pauli fenfa,nbsp;quæ nimis interdum retrufa, abfconditacß uidentur, mirum quantum profutura fit,nbsp;uideamus nunc, de quo ante fuit dubitatum, quid in iè momenti, aut necefsitatis adnbsp;falutem conïèquendam baptifmus habeat,Sic enim,fi memoria tenes, diiputabamus,nbsp;nonuideri

64 L 1 B» 1. COMMENT^ I A C, SADOLETI

non uideri nobis iure derogari circuncifioni iplï illi videlicet, quæ in præputio car^? nis ufurpabatur,cuin in eo ligno,Slt; uelut indicio fuæ profefsionis ludæifpem pone^nbsp;rent,quando eandem nos uim ad amicitiam cum Deo, ÔC ad falutem acquirendam innbsp;baptifmo noflro,quod item fignum externum eft,conftituimus4 de quo dicêdum eft,nbsp;baptifmum eum,qui ex aqua,06 chrifmate facro fiat,non eflè omnino neceflarium adnbsp;fidei iuftitiam,óó tarnen quodam modo neceflàriu eflè* Nam cum fit baptifmus pro^nbsp;fefsio eius feclæ,quamfequi uolumus,ô^ earum rerû, quas Deo promittimus, quafînbsp;padio quædam ore enunciata,ac prolata,ÔC coram Ecclefia, cœtucç fidelium teftifîcanbsp;corpus CHRISTI eft,effi?nbsp;cimur, quod omnes in unum corpus, ut ait Paulus, baptizamur, fi incidat cafus, ôdnbsp;tempus eiufmodi, utrecepto, ôd credito CHRISTI myfterio id ipfum ftatim fa^snbsp;ô:is,2lt; opéré ufurpemus,protinuscg mundum re ipfa, per alienam tarnen uim dimits*nbsp;tamus,ad eum finem utiquCjUt Deum, ÔC promifsiones Del affèquamur, falutê abfc^nbsp;hoc baptifmo fine dubio inuenimus,fîcut inuenit earn ille latro,qui pendêti c H R i s»nbsp;S T O in cruce,pendens ipfe adhæfît.Quid enim erat opus illi,ut ^fiteretur c h r inbsp;s T y -Mlèquiuelle,quêreuerafequebaturCôômundum uelledimittere,quem turnnbsp;maxime dimittebatç' Qiio in fupplicio crucis, etfî legibus mortem fubire, ac ferre innbsp;corpore cogebatur,animi tarnen liber,ipfum ilium animum, quem in poteftate habenbsp;bat,ad præbendumfe christo comitemapplicabat,proptereac^ablqueaquanbsp;in lànguine,ôé Ipiritu eft baptizatus^Quod item compluribus poftea contingere ponbsp;tuit, quemadmodum dcEmerentiana uirgine, Adaudlo martyre monumentis eftnbsp;pro*ditum,2)ô fi qui ali) eiufmodi,quos in ipfe agnitione CHRISTI ÔC fidei myfte^nbsp;riô,quod intellexerant,opere ftatim implentes,atcç ut CHRISTO coiundi client,nbsp;mundum,atcß uitam prompto animo relinquentes, nullo alio accepto baptifmo,pr£inbsp;ter hune Ipiritualem, Ô6 inteftinum, quo nullus tarnen fanâior eft, ipfa Dei benignis:nbsp;tas in gremio fuæ immortalitatis excepit* At qui poft agnitionem myfterij,lpatiumnbsp;habuerunt ÓC cÓmodum fandifsimo hoe baptilini lauacro fe abluendi,£lt; in eo profii»nbsp;tendi,quales ipfi erga Deum efte uellent,2lt; quo pado haorere illi,mundumcç renunjsnbsp;tiare præoptarent, li facere id neglexerunt, ialutem quoque hi fuam, ÔC fidem ipfamnbsp;eam,quam fufceperant,prodidiflè funt exiftimandi, aut enim, qui fie faciunt, per fu^nbsp;perblam, contumaciam^ contemnunt, aut agunt profedô perfidiofe, qui cum felènbsp;CHRISTO dedere uelie fimulauerint,deditionem ipfam uerbis concipere, Slt; corv«nbsp;fiteripalàm non audeant,necß Deo fe per baptifmum, tanquam per fyngrapham ob^«nbsp;hgare. Ad hæc accedit, quod fi myfterium intellexerunt, dum ipfi myfteri) iudicia,nbsp;teftimoniaéç no ufurpant,exemplo cæteris officiunt, neque ipfi ad corpus Ecclefiæ,nbsp;8lt;C HR I s T I feadiungunt,quodperhocfacramentûpotifsimuminunitateconâ=nbsp;tinetunfînonintellexerunt,ne illis quidem fignis,8lt; cerimonijs doceri curant,ôô ad:»nbsp;monerijUtper corporeos eiufmodiritus,adfpiritualem cognitionem peruenianunbsp;Quapropter fande,£lt; uere ab Apoftolo eft didum,Corde credi ad iuftitiam,ore au^nbsp;tem contefsionem fieri ad falutem. Quippe cum fîdes cordis fit, quæ Deo praecipuenbsp;grata homines fola credentes iuftificet apud eundemDeum, oris autem confefsio ôdnbsp;fidem illam cordis comprobet, ôd iuftitiam conferuet fidei, ex qua eft nobis uera exnbsp;Deo uita : qua: quidem confefsio nifi fufeipiatur, quafi pudendum nobis myfteriumnbsp;elTe uideatur,quod gloriatione dignifsiinum eft. Itacg ab eodemPaulo peropportuünbsp;ne eft adiedum feripturæ teftimonium,fic dicentis,Quód omnis,qui credit in ilium,nbsp;non confundetur.De quo QC dominus inEuangelio: Qui me negauerit coram homfenbsp;nibus,negabo eû QC ego coram Deo,inquit. Atc^ eadem ifta in lege ueteri,de cir cun»nbsp;cifione potuilTent dici,quam Moyfes de populi illius duritate, peruicacia^ expoftuisnbsp;Ians,Ilf aelitas,ut earn in corde coram Deo adhiberent,flagitabat.Et Hieremias popunbsp;lum monebat,ut circuncifus eflet praeputiu cordis coram Deo, quod fpiritualis cir»!nbsp;cuncifio iili,quae in carne erat,circuncifioni ÔC ueritate,00 honore apud Deum antecenbsp;debat. tarnen illam ipfam carnalem circuncifione prçtermittere non erat fas,nifi qgt;nbsp;poft inuedum fidei lumen circuncifio per baptifmum fublata eft. Baptifmus autemnbsp;Ht ^ui ad fummum iamjabfolutum^ç peruencritjfadus eft fempiternus. lam

IN EPI S L PAVEI AD ROM» nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;«5

ribus mi frater, quæ aipernantur hæi etici, nec ea ulliiis eflè ad falutem moment! di^ cunt,quam illi falutem una in fide uolunc eflè pofîtam,non'^ne fublata quæftio omnisnbsp;eft cum fî fidei uirtus, ipfum my fterium intelligatur, nullis cum operibus man'snbsp;queat fides cohæi ere, de illis operibus loquor, quæ ex conftituto fiunt, amp;(. ab animonbsp;prauo,malo^funtprofe(fia. Nam quin lapfu, éc titubatione aliquando pofsit fide^nbsp;lis ofFcndere, nos nihil contra dicimus : habitus, propofîtum,deliberatio'que delinknbsp;quendi a uera fide remotifsima funt. Quo enim pado reliquit mundum, ôd ad Deumnbsp;le contulit is, qui nihilo fecius mundi uoluptates, ÔC commoda omnia uenatur îquot;nbsp;quô cupiditatibus fuis queat fuppeditare, iræ, auaritiæc^, amp; ipfi defèruit ambitionnbsp;nie Ac nulla quidem tanta non modo eft, fed ne eflè quidem poteft peftis, imma^nbsp;nitascç uitiorum, nullus tantus aceruus fcelerum, tam profligata, amp; perdita in omninbsp;flagitiorum genere uoluntas, quæ fîmul ac per fidem c H R 1 s T 1 adiunxerit fenbsp;ad Deum,2lt; mundum præ illius amore ftudioep repules it, ipficç felèDeo totam tra:»nbsp;diderit,atque permiièrit,non ftatim ea,atque eueftigio deletts omnibus maculisnbsp;illis ulceribus^ peccati, pura mundaep refplendeat, Ôô nouæ fidei aduentu fandifi^nbsp;cata, illam cœleftem induat iuftitiam, per quam ad Deum proxime bonitate acce^nbsp;dat,quaiam haufta uirtute, amp; tanto ilio munere diuinæ liberalitatis accepto,quisnbsp;non intelligat, nihil iamfore illi in cunda uita propofitum, nifi ut Deum imitandonbsp;omnia omnibus bona faciat femper, ÔC dicat, ab omni femper iniuria,5lt;: ab omni ter#nbsp;rena, ac fordida abftineat cupiditate, aliorum animo æquo iniurias perferat, nihilnbsp;omnino extraordinarium appetat,faluos,atque honeftos ueiit eflè omnes, etiamnbsp;inimicos, cum nemine liti, nec altercationibus contendate Quod qui mundum nbnbsp;hili pendunt, his ifta, quæ diximus, non folum facilia fadu, uerum etiam fuauia, ôônbsp;iucunda funt, 2C cum fide erga Deum ita coniunda, ut diuelli non pofsint» Tu ue#nbsp;ro qui tantum tribuis fidei, ut nihil operibus bonis habendum honoris in uita,nbsp;falute adipifeenda putes,amabô de qua fide iftud ièntise Nam cum ifta quidem, quænbsp;per 1 E s V M C H R 1 s T V M in unumDeum fides eft,non poteft oratio tua con:«nbsp;ucnirc,fiquidemilla cordis fides eft,neque iblum credit Deo,uerum etiam uni illi ipfinbsp;confidit, ex quo fèquitur omnium humanorum bonorum contemptio. Tucumtenbsp;dicis credere, ÔC hoc uno uerbo fic niteris, ut totum in eo, quantumeuneç eft, quodnbsp;pertinet ad falutem, ponendum eflè confirmes, confidas autem mundo, cui rei indi^nbsp;cio eft oratio,uita,mores denique reliqui tui,tum tanquam omni munere perfundlus,nbsp;quod Deo,8lt; fidei in Deum debitum fit, erumpas iam liber in omne genus flagitio#nbsp;rum lt; nihilcç turpe ducas, quod libidini tuæ placitum fit lt; in mundum te totum in^nbsp;gurgites, amp; cundis ,qui tibi non aflèntiuntur, contumelias dicas, fortunas aliorumnbsp;direptum eas,matrimonijs nefarijs iliigere, feruias iracundiæ, uinolentiæ, intempe#nbsp;rantiæ, atque ex his luflrisegreflus fic demum erudes uerbum fidei, ut ex ea pe^nbsp;dereunafalutis fpem conftituas, nec bonis operibus, ÔÔ moribus tribuendum eflènbsp;quicquam apudDeum difputescQuid tam abfurdumeflè, aut tam abhorrens a ueronbsp;poteftC Qpemadmodum porró Paulum attendis, cuius te diditas nomen fcqui,nbsp;amp; authoritatemCNon ne is palàm, diferte ponit homines per fidem c h R1 s T Inbsp;iuftificari,0ieaquidemillos infigniri iuftitia,quæ maioromni humana uirtute fit,nbsp;ut fidei, iuftitiæcp appareat unum, atque eundem eflè conftridum fempiterni uin^nbsp;culo foederis confenfum,Porrôiuftitia fine operibus bonis efle quæ poteft f Namnbsp;6dalio loco Paulus,Dei fumus effedio, inquit, conditi in Chrifto 1 E s v in ope^nbsp;ribus bonis, quibus præparauit Deus, ut in eis ambularemus, Nos uero dicamus,nbsp;quód ficut fides adueniens uetera omnia crimina deletj atque diluit, unaeç fatis eftnbsp;ad obtinendam gratiam fummi Dei, fic fidem ipfam, pofteaquam aduenerit, homûnbsp;nemepeum Deo coniunxerit, non poflè earn deinde cum moribus raaliscohærere,nbsp;propter earn caufam quidem, quod nec fides fine iuftitia eft,0lt; praue agendo, redeiçnbsp;loquendo,non eft credere id Deo,fed fimulare.Ita aut iuftitiam etiam non es adeptus,nbsp;fi fidem uerbis tantum, ÔC non corde comprehendifti, aut fi earn corde, ftatim etiamnbsp;iuftitia fidem confecuta eft. Porro oris confefsio fic ualet ad falutem, fi cordis cre^nbsp;dulitas profecerit ad iuftitiam, Verum de his haâenus ; non enim cognito iam fidei

1 jnyftötQ

LIB» L COMMENT» lAC. SADOLETI myfterio ulla uel minima dubitatio in his rebus amplius poteft refiderc, Nos Dcurnnbsp;potius precemur,horum ut hominum mêtes,in eum fenfum inducat,ut fidem, quamnbsp;uerbis profitentur,moribus,0iiurtitiateneant, dignity abeodem efficiantur, quo^nbsp;rum ad reprimendas aliorum immodcratas cupiditates,plus etiam exempli, au:^nbsp;thoritatis uita, quam perfuafionis habeat oratio» precemvr fane lulius in^:nbsp;quit,etenim Chr iftianum hoc imprimis ÓÓ noftrum eft,atque illi iuftitiæ, quæ ex fidenbsp;exiftit, maxime confentaneum» NVNC RE dea M vS ad Apoiloli uerba:Lonnbsp;go quidem interuallo, fed tarnen non fine magna, ôd neceflària ratione ilia eft à nobisnbsp;fada digrefsio.Expofuimus enim,£lt; demonftrauimus,id quod neceffe imprimis fuit,nbsp;quemadmodum nemo hominum apud Deum,nifi per fidem c H R I S T i pofsit iu^nbsp;ftificari» ficenimloquitur Paulus; Nuncièorfumàlegeiuftitia Deimanifefta fadanbsp;eft, teftificata ab lege, ÔÔ â prophetis» Legem hic appellans uctercm fcripturam to;«nbsp;tarn, in qua ubieß elucent teftimonia aduentus christ i,2lt;noui illius populi,nbsp;qui in fide ôi iuftitta cum Deo coniundus, fempiterno fœdere cum co copulatusnbsp;futurus erat.Iuftitia, inquit, Dei per fidem i e s v Chrifti,inomnes,ôôfuper omnesnbsp;credentes» ex quibus uerbis patet, non eos tantum qui fe dicunt credere, fed qui fienbsp;crediderunt,utiuftitiamfidei adipifeerentur, illos 1 E S v Chriftiuere fideles cflè»nbsp;Atque ut comprimât fèmper ludæoium iniólentiam, qui ægre admodum ferebantnbsp;alios,qui extra legê eflènt, fieri fecum focios eiuidem à Deo muneris amp; gratiæ, quassnbsp;fi quibus lex data ante eflèt, his folis deberetur ôi gratia, profequitur Paulus, Nonnbsp;enim, inquiens, eftdiftindio. At quid ita non eft aut cur ludæus non anteponaturnbsp;Græcof Qtiia oinnes,inquit,peccauerunt,ôi egent gloria Dei,ut iuftificentur gratisnbsp;ipfius gratia, Qtüa omnes, inquit, in caufa pari funt, ut nullum à fe affèrat quilpiamnbsp;difcrimenmeritijfed apudDeum unufquifcp peccando offènderit.Egent ergo omnesnbsp;dementia. Si benignitate fummi Dei, cuius exercitatio in Deo fie etiam gloriofiornbsp;eft, quâmfi inbenemeritosfua præmiadifpertiret, Nuncenim totum quicquideftnbsp;uirtutis,atœ boni,quod per fidem aflèquimur,totum,inquam,ex Deo eft, Si ex diuij:nbsp;nis illius iuftitiç,bonitatis^ thefauris,cuius fi eflèmus nos aliqua ex parte nobis ipfisnbsp;authores,quantum eflèt illud, quod ex nobis præberemus, tantum eflèt de Dei glo^:nbsp;ria, munificentiacçdetradum» luftificamur igitur omnes per fidem, fola illius grai=nbsp;tia,hoc eftjnullo noftro merito eiufcemodi, ut illud donum nobis â Deo debitum eflènbsp;uideatur,Ât quo pado iuftificamurç'quo pado etiam fi in pofterum effi'ciamur iufti,nbsp;ueteres tarnen culpas,maculasi^deponimus i per redemptions, inquit,quae in Chriünbsp;fto I E s V, Nam Chriftus i e s v s cum fine peccato ullo eflèt. Si tanquam pec^nbsp;cator nihilominus morte eflèt muldatus, compenfatiohuiufcemodi fada eft, ut uelt;!nbsp;tus peccatum nobis nô debeat amplius exprobrari. Si enim permiflèim eft, ut qui nonbsp;peccauit,plederetur,cur non pcrmittatur,ut qui peccauit,â pcena fit liberatusC con^nbsp;fufum eriim,ôi perturbatum iam eft mords iudicium, Mortuus porro eft I E S v S,nbsp;non fuis peccatis, fed noftris, quam mortem ipfe fponte fufeepit, ut placato per fuosnbsp;dolores Si cruciatus Deo, nos mortem comitem peccati efTugeremus, Qiiid autemnbsp;ifte I e S V S quemadmodum hoc effecit, aut qua ratione in hanc mentem eft illas:nbsp;pfus,ut tantum amoris erga nos,ôi pro nobis ftudii,curaecß fufciperetc' Q,uoniam,insnbsp;quit,hunc Deus propofuit placamentum per fidem in ipfius fanguine, Deus ipfesnbsp;met,inquit,non folum gratiam,8lt; amicitiam fuam inftituit nobis largiri,lèd per quodnbsp;etiam illam merer emur,adiecit»Dedit enim nobis filiumfuum, â quo ipfe placaretur,nbsp;öi omni ueterum noftrarum iniuriarum memoria dcleta,humano generi,per cum r e^«nbsp;conciliaretur,quod nulla per nos ratione potuit effici, Quifquis enim noftrum, mor^nbsp;tem illam fufeepiflet, licet pro omnibus unus fe deuouiflèt, idcç egiflèt optimo anii«nbsp;mo,piacç uoluntate ; tarnen ex infedo genere oriundus uix fuam ille culpam,nedumnbsp;falutem aliorum redimere potuiflèt, Atque in hoc maxime effiilget magnitudo, 8^nbsp;maieftaSjöC gloria fummi Dei,qui totum expleuit nobis beneficium fuum.Nec fe (ofnbsp;Jum plac^ilê,fed hoftiam edä, qua placaretur exhibuit, ut quo meriti minus noftranbsp;à parte eflèt,hoc magis clementiam,00 bonitatem,ölt;: iuftitiam illius deamaremus. Sednbsp;Jiçet nihil ex nobis fit dignum,nihil uim aut rationetn ullam meriti conlinensitamennbsp;aliquid

IN E P I S L PAVLI AD ROM,

ali'quid à nobis proficifcatur neccflè eft, in quo confidat Dei gi atia,amp; iuftitia,id por^ rdnoncftoperisjfed bonæ duntaxat erga Deum uoluntatis, quæ folam per fidemnbsp;Christi contingere nobis poteft. Fides enim eft quæ conhdit, ôi totam fc com#nbsp;mittit Deo,quod turn fit,cum SC in futurum Deo placere inftituimus,00 de præteritonbsp;confidimus omnemex priftinis noftris fceleribus offenfionemin illadtuina mentenbsp;penitus eflèdeletam,atq; horum utruncp per fideminChrifto IE s v affequimur,2Cnbsp;difciplinam uidelicet agendæ ex Dei uoluntate,ac imitatione uitæ, óóredemptionemnbsp;iahdiu meritæ per nos propter peccata noftramortis. Qiiorum utrunque in fangui#nbsp;nc c H R I s T I nobis repræfentatum eft, quod etiam ipfum fubtilius eft uidendum,nbsp;quemadmodum fanguis c h r i s t i peccata noftra ablueiit ?Acprimum legemnbsp;Moyfisita iuberecognouimus,ut fanguine Temper aliquo peccata cxpientur, cuinbsp;oportuit legi fatisfieri, qua de re in epiftola ad Hebræos copioiè eft fcriptum. Sub eanbsp;enimlegedumuoluitnafci CHRi S T v S,illudquocßexlcge facereconftituit,utnbsp;quos liberate redimerecç uolebat,pro his fuum ipie fanguinem cfFunderet : fuum au#nbsp;tem,ob cam rcm,ut non breuem illis,00 cito intcrituram, fed æternam, 8lt; ftabilem re#nbsp;demptionem inueniret.Nam fanguis uidlimarû,qui pro commiflb, ôi perpetrato de#nbsp;lido fundebatur,fufceptam quidem antea maculam abluebat,non erat autcm futurænbsp;intcgritatiSjôd innocentiæ fponfor,Itaque ad eafdem fæpenumero uidimas, ôô ad ca#nbsp;demfacrificiaeratreuertendum.Sanguisuero CHRISTI quodadpeccataueteranbsp;attinuit,legis,Öd facrificij propriam expiationem fecit, quod ad uentura autcm,maio#nbsp;re etiam myfterio omne humanum genus eft complexus.Etcnim gentes extcræ,quænbsp;legenontcnebaiKur,ôdillamforfitanuimpurgandi ôôexpiandi per cruoremuidi#nbsp;mar um fadam nd intelligebant,hoc certe documeto inftrudæ, eruditæc^ funt, quodnbsp;mors ilia christ i, ilia crux, ille fanguis cœleftis, dodrina omnibus nobis exti^nbsp;tit, quemadmodum uitam nos quocç, amp; mortem ab illecebris mundi penitus difiun#nbsp;dam, 5d in deo fixam decurrere debeamus, Itacç tum per fidem in CHRISTI fan#nbsp;guine Deum nobis conciliamus,fi in illo fenguine,illacß Christi morte nos etiSnbsp;aflenfione animi,uoluntateé^ cómoriamur, id eft, fi mundi, ÓÓ uitæ huius blandimen#nbsp;tis pro ntliilo habitis bonorum omnium fummam in Deo conftituamus. Qtii enimnbsp;fic agunt, atque conftituunt, illi cum c h r i s t o peccatis mortui funt, 8C ad ffu#nbsp;dum æternæ uitæ cum eodem pofteafuicitati.Inillo igitur fanguine, Chrifttcp mor#nbsp;te,cum fides tota noftra,tum Dei reconciliatio,8C pax nobifcum fadîa confiflit.Sequi#nbsp;tur autemiindemonftrationemiuftitiæfuæ, ex remifsione prætericorum peccato#nbsp;rumintolerantiaDei.Propofuit,inquit,i E S v M placamentum Deus,in cuius fan#nbsp;guine ipie per fidem placaretur,ut demonftraret iuftitiam fuam, Ôi fummam immen#nbsp;famcg bonitatem, per quam remifit peccata, quæ diu tolerauerat. Illa enim bonitas,nbsp;ilia longanimitas omnipotentis Dei in hoc quocß ièmper apparuit,quod pertulit, ÔCnbsp;fuftinuit eos,qui peccauerunt : fuftinuit autem, non ut eos grauius plederet, ftd utnbsp;anfamnbsp;nbsp;occafionem ignofcendi in illis inueniret.Huius porro perpetuæ Dei tiolun

tatis,0^ clemcntiæ teftis fuit i e s v s,in quo etiam antiquis, S)C diu ante mortuis pa# tribus,qui non in mundo omnia fua defixerant, fed ad Deum bonam partem cogita#nbsp;tionum fuarû direxerant,redemptio eft fada.Et quoniam hoc eft Pauli nationem ali#nbsp;quandointegram,0dEcclefiam CHRisti,0^genushominuinterdumuniuerfumnbsp;perinde ætatum gradibus diuidere,ac difpertire, acfi de fingulari homine loqueretur,nbsp;mundicç ætates,amp; tempora ætatibus hominis accommodate : fie nunc in ifto loco denbsp;humano genere toto perinde,ut de homine uno loquens,humanitatê,óó tolerantiam,nbsp;amp; bonitatem fummi Dei,quamipfe ferme iuftitiam appellat, qua de refatis altjs lo#nbsp;cis eft didum,quam in fingulis hominibus adhibet Deus,ut corum peccata diu,mul#nbsp;tumcß toleret,expedetcp occafionem ignofeendfatej parcendi,eandem ipfam clemennbsp;tiam,8lt; bonitatê inhumano genere toto adhibuit,cuius cum tot feculoru pertulifletnbsp;peccata,quo tempore maxime ilia percrebuerant,ad fummumeç perucnerant, præci#nbsp;dit ille tandem patientiam fuam.V erum ita præciditjUt humanum genus,quod pro#nbsp;pter delidorum,amp; fcelerû magnitudinem fummo fupplicio afficere debebat, fummonbsp;fibi expiaret, uinciret^ beneficio, Atc^ hoc eft dignum Dei natura, Ôi beneficentia,

I X boc

C8 LIB/ L COMMENT, lAC. SADOLETI hoc flUus ben{gnitati,bônitaticç confentaneum.Quid cnim eft,quod agat conuenien^’nbsp;tins ftbi Deus,quàm ut in hunc modum trader, atque exdpiat eos,qui prauis mori^nbsp;bus,opinionibuscç imbuti, ignari quid expédiât, uiam fibi ipfi muniunt ad exitiutn,nbsp;ut fuftineat eos uidelicet,utfoueat,ut adiuuet,ft forte uelint hi per ipfum Deum libenbsp;rarRHaec eft ilia Dei iuftitia, de qua toties à nobis eft didum, quae maxime demon#nbsp;ftrat,atc^ illuftrat ipfius Dei gloriam,quam nos,qui in c h r i s t v M credimus;fi^nbsp;duciamcp noftram in Deo ponimus, per fidem ueram imitamur, diuini ilia generis,nbsp;nonhumani, quam non lex, non ius Icriptum, non hominum mores, non parentumnbsp;difciplina, fed fides fola nobis infinuat, Nam ft uelimus iuftitiam interpretari in hocnbsp;loco illam, quæ habeat fimilitudinem legis, quæ ei, qui deliquit, nifiirrogata pœha,nbsp;iieniam dare non audeat,idcircocç fanguinê c H R i s T i Deus expetiuerit,utpofsitnbsp;tllo modo quafi iurijôô legibus fatisfadione fada, hominibus deinde ignoièefe, uidc#nbsp;tur ex altera parte habere ifta res iniuftitiæ fimilitudinem, Qvn enim aequû,iuftumcpnbsp;fitjCjuô nocens abfoluatur, innocentem condemnaref Qtiid enim dixeritquifpiamjnbsp;non ne christvs fanguinefuo,procundorum peccatis Deo fatisfecitc’Satisfe#nbsp;cit enimuero, fed ifta fatisfadio fubtilius eft intelligenda. Non enim quod in exerci#nbsp;tu fæpe fit, ut cohors, aut legio,ri reliquerit locum, uel fîgnum fi amiferit, punianturnbsp;paucijCæteri omni pœna liberati difeedant, fie contigit in c h R i S T o, ut plcdere#nbsp;tur ipfe, reliqui uero liberarentur omnes. Sed hi tantum liberi fadi funt, qui morinbsp;ipfî cum CHRISTO uolunt,ut fit neceflè fi per Chriftum falui eftè uolumus, eaivnbsp;dem nos morte pati,quam ipfe perpeftus eftîneceffe fit,inquam,non eodê tarnen peninbsp;tus modo.Nam Chriftus carne hominis peremit in cruce, tanquam peccati fomitem,nbsp;ut peccatû extingueret,quod è carne totum exæftuat, quö nos in ilia carne c H R i #nbsp;-s T I carnem etiam noftrâ fide,8lt; uoluntate peremptâ haberemus, peccatiscç morerenbsp;mur.At hoc nemini contingere poteft,nifî uolenti,amp;I Chrifto i e s v fidem iftam hanbsp;bentfSic enim nos â morte, moriens liberauit Chriftus,ut qui ad uitam cum illo connbsp;furgere uellent, carnem fuam unà cum illius carne crucifigerent, in quo eft uniuerfanbsp;redemptio,non præteritorum folum,fed futuror um etiam peccatorum.Sumus igiturnbsp;hac ratione potifsimS falutem côfecuti, quod uolumus Chrifto cômori, fi accidat utnbsp;res,8d ueritas ita polcat,etiam corpore’.fin id minus opus fît, fèmper tamê uoluntate,nbsp;cuius index nobis myfterij,idemcp facrament3,baptifmus eft.Carnis autê mors iudi#nbsp;cio, amp; fide, SC uoluntate fufeepta, hoc uticç in fenbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;fti^d peccato amplius locus

non eft, uiuitcß deinceps fpiritualis iam homo, qui eit ex Ueo creatus,non amplius carnalis,qui ab Adam progenitus eft,ut alio loco Paulus: V eritas,inquit,eft in Chri#nbsp;flo I E s V, deponere uos ex priori modo uiuendi,ueterem hominem corruptum pernbsp;cupiditates deceptionis,ôô renouari fpiritu mentis ueftræ,ôlt;: indui nouum hominemnbsp;ex Deo conditum in iuftitia SC fanditate ueritatis. Atqui tota uis in nobis myftcrij,nbsp;amp;CHRI STI eft, ut cum illo in carne commoriamur, 8C cum eodem unà in fpiritunbsp;uiuamus,necç poteftquiipiam,ad illam ueræ iuftitiæ uitam cum Chrifto confurgere,nbsp;in quo caro peccati nô ante fit occifa.Qiiapropter ipfe Chriftus,qui fuit nobis ex cmnbsp;plum,8C dodrina, 8C Dei patris oratio, quod in pleno,8C perfedo documento contc^înbsp;rendæ carnis neceflè fuit,non iblum uoluntate, uerum etiâ ipfà re omnibus modis innbsp;carne eft afflidus. Sic enim ipfe de fe in Luca pronuntiauit, quôd talia oportuit patinbsp;Chriftum SC fie intrare in gloria fuâ.Nos uero,qui ab ilia tanta perfedione,præftaniînbsp;tiaeç lefu Chrifti longe abfumus,fatisfacimus in eo Deo,fî promptam uoluntatem adnbsp;eadê perfereda afFerimus. Hoc eft enim carné in nobis iam occidere, quod facere pla#nbsp;né no pofrumus,nifî ab amoribus mimdi prius diuellamur. Vbi uero ad opus ipfumnbsp;adigimur,SC quod fide uoluntate^ cócepimi£s,fadis eft præftandû,tûc quantu nobisnbsp;dominus dederit uiriû,ferêda,8C patienda incomoda funt,dolorc5 corporis fubeûdus,nbsp;SC ipfa mors tolerâda.Hæc ein fides in Deû eft,SC Chrifti imitatio,per qua aditus nofnbsp;bis in cœlû aperitur,qué patefecit SC aperuit ipfe Chriftus,Ita SCPaulus in Hicrufalénbsp;trâfîturus,adhortâs eos,quos in fide inftruxerat,illud imprimis illos admonct, ($ pernbsp;afflidiones multas oporteat nos introire in regnû Dei,fîue id uolûtate propria fie conbsp;JlituamuSjfîue operibus exequamur.Et ad Corinthios, Semp mortifications domininbsp;lefu

IN EP I S T. P A VLI AD ROM, ’ 6ÿ îefu tn corpore circûfen'mws,inqui't,ut ÔC iiita lefu in corpore noftro manifeßa fiat.nbsp;Et iterunr.Scmper nos utuentes in mortem tradimur propter leium, ut amp; uita lefunbsp;mantfefta Hat in moi taii carne noltrajaut ucfira,id eltxarr.is noftræ uita,qua peccatonbsp;uiuitur,in mortem ti aditur ob lefum,cuius uim,ôô myßerium in nobis lufcipimus,nbsp;ut in eadem carne ob peccatummortaSi dempto eliminatocj; peccato,eadcmuitçnbsp;mortalitas appareat,quæ in Chrifti lefu carne manifefta eft fatfia. Itemq; de mylierionbsp;Chnlli euidentius ad eofdem Corinthios.Qriôd li Chriftus unus pro omnibus mornbsp;tuus eft,ut qui uiuunt,non amplius libi iplis uiuât, led illi, qui pro ipfis mortuus ôinbsp;cxcitatus eft,Et ad Galatas:Chriftus dédit lemetiplum pro peccatis noftris, ut eri^nbsp;piat nos ex præfenti lèculo prauo.Et alio lcco:Vt Deo uiuam,inquit,Chrifto cocrunbsp;cifixus fumjuiuo autem non amplius ego, uiuit autem in me Chriftus, SC qui funtnbsp;Chrifti,carnem crucifixerunt ciim aftectionibus,8C cupiditatibus fuis,Et eodê lènfunbsp;ad Ephefios,Chriftum foiuiflê parietem lèptimedium inter DeumjSC nos ait: quo dinbsp;ftinebamur,8C impediebamur,ne iungi,SC adherere Deo polîèmus:ipft.im autê leptûnbsp;fuiftè in carne noftra cum Deo inimicitiam,quam foiuimus, cum peccato morimur,nbsp;Necç foluiffèmus,nifi foluta ea prius luiflet à Chrifto.lpfe cnim fuit,qui fua obediê^nbsp;tia erga Deum,cui fefe totum^dimiflo mundo,tradidit,talt;ftus eft in nobis,SC in humanbsp;no generc cum Deo recôci.iatio.Qiiem Chriltum cum imitamur,cÔmorientes cumnbsp;illo l'imul carni peccati propter obedicntiam Dei, ut ipfe idem Paulus ait. Tue Chrinbsp;flum addifcimus,ÔCin Chrifto edocemur. Et adTitum : Chriftus dédit feipfum pronbsp;nobis,ut redimat nos ab omni iniquitate,8C purget fibi ipfi populum acquifititium,nbsp;acmuîatorem bonoi^ operum.Et Petrus;Chriftus pafltis eft pro nobis carne, inquit,nbsp;ut uos eandem mente induamini,quoniâ qui pafliis eft in carne,deftitit à peccatojo^nbsp;annis quocß ilia per os domini noltri de carne Chrifti,quæ panis eft mûdi,fine quo uinbsp;ta eflè no poteft,8C item defanguine plena my fterioi5t,8C fublimitatis oratio admodunbsp;plane indicat morte Chrifti nô tam limplici modo peccata noftra deleri,ut in lege uenbsp;teri per uidimam de!ebantur,quan^ illi quoep ritui,SC religioni fatisfecit Chriftinbsp;immolatio,fed plenû eiïè myfteriû illius mortis ÔC crucis ad noftrâ liberationê, fî car^:nbsp;nem noftram,cû iplîus mortuam eflè uelimus,fi Chriftum ipfum lefum induamus,fînbsp;illius afflicftâjôCmaccratam carné falutari cibo aflùmpto in noftrâ ipfoj^ carné alengt;nbsp;dam,nutriendamc}5 adhibearaus.Sed de ui totarationecpmyftertj Chrifti quoniam lànbsp;tis hoc loco diâû,2C fortaffîs alibi dicetur,pergamus ad Apoftoli uerba,qui bonita^nbsp;tem SC iuftitiâDei in eo magnificans,quôd remifit peccata ca taiidê, diu quæ tolérainbsp;ucrat,aliû etiam modû,ÔC tempus una eu modo,quo iuftitiâ Dei declarata fît, adiun*nbsp;git,fîc it crû répétés: Ad dcmonftrationc iuftitiæ fuæ in hoc pi ælenti tepore qualiternbsp;iplè iuftus eft,ôô iuftificans cû,qui eft ex fide lefu,hoc fècundu quod repetitur ad de#nbsp;monftrattoné iuftitiæ habet expreirioné,ac fî diceret,ad demonftrationê,inquâ,iufti#nbsp;tiæ fuç in hoc tépore,quo mißt fîliû fuû ad nos uidelicet,totumcg fefe nobis,Sé amo#nbsp;rem fuum erga nos patefecit,nec tantû in eo oftédit iuftitiam fuâ,quôd remifît,ignonbsp;uitcç peccata,quæ tolcrauerat, fed quôd de ilia fua diuina, fingularicç iuftitiâ bonamnbsp;etiam parte in nos per ftdé Chrifti deriuauit,ut facer et nos ad imitatioi^. Si fîmilitunbsp;diné fui iuftos,quod idem eft,quod fuprà dixerat,ex fide in fidé. Per fidé enim eandênbsp;Chrifti Si Dei iuftitiâ in ipfo Deo patuit,5i in nobis impreflà,infînuata^ eft.

Vbi ergo gloriatioiTexclufa eft.per qualê legefoperumirnequaq^jled per legê fidei.Putamus ergo fide iuftificari hominé feorfum ab operibus legis*nbsp;An ludæoRz Deus foluC no autê amp; gentiuraf certe ôé gentiû. Quoniâ quidênbsp;unus DeuSjqui iuftificabit circuncifionem ex fide,8lt; prgputium per fidem*nbsp;Legem igitur abrogaraus per fidemCabfit/ed legem conftituimus*

E X c L V s A eft,inquit,ô ludæe gloriatio tua,qua de lege te iaélas, nec per aliâ Icgem operum,quæ fît melior tua,nancß fieri id non poteft:lex enim Iudæorum,ut dinbsp;ximus,ut quæ ueri Dei notionem prætcr cæteras haberet,peccatumcj,ôi rede fadunbsp;ex illius nutUjSi uoluntate dtjudicaret,fola erat idonea,quæ appellaretur lex,nec le^

1 nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;J J gealia

LIBgt; L COMMENT, lAC, SADOLET!

ge alia ipfa,nec^ eins opera altjs openbus poterant uinci: fed exckifa eft per Icgem fidei,dignior enim facfïa eft fides,qua author ? SC interprété cum Deo nos coniungacnbsp;mus, etlî minus proprio uocabulo,tantum ut legi operum uerbum illud legis in fidenbsp;redderet,lex fidei appellata eft,quod idem eft ÔC fîdes,per fidê enim legis opera, quâ^nbsp;tum ad acquirêdam iuftitiam,SC Dei gratiam pertinet,â principe laude exclufafunt,nbsp;hoc etiam magis,quôd ea fi qua eft,quæ ex lege ueniat ad iuftificandum commodi^nbsp;tas,anguftis ilia finibus circumfcripta eftjSC claufà,ÔC in una tantum, neep ea maxisnbsp;ma natione habet locum Judæis enim duntaxat ilia lex eft lata, ut fi ex operibus lesnbsp;gis folum fit iuftificatio,exiguum tantum genus iuftificari,cæteros omnes à iuftifîsnbsp;catione excludi necelTe fit. At Deus, qui unus ubilt;^, ÔC femper omniumeç omninonbsp;nationum idem eft Deus,nullis terminis patitur benignitatemfuam, beneficêtiamcgnbsp;concludt.Itacß utitur potius fidei inftrumento,quàm legis,quod ad falutem omniumnbsp;longe eft communius.Nihtl autem tam Dei eft,quàm omnibus eflè æqualiter benesnbsp;ficum,atcç communem,Cuirei fi fidei inftrumentum eft aptius, eo iêmperuno utisnbsp;tur Deus,quod in quacjre eft optimum. Fides porrö ÔC facile, SC generaliter omnisnbsp;bus eft expofita,ut per earn quifcB poflît ad Deum iefe applicare, att^ conferre, itaepnbsp;ea SC circuncifionem iuftificat,SC fine circuncifione etiam præputium.Neq^ nos cumnbsp;fidem legi anteponimus,facimus iniuriam legi,tâquam uelimus illam antiquare, iêdnbsp;ïegem potius fàncimus,cum ad fuum finemjquo intenta ilia eft,eam dcducimus,Siuenbsp;enim lex Dei omnipotentis gratiam præcipue exquirebat,per fidem Chriftiea uotinbsp;compos melius effecla eftfiiue Meffiam fuum beatioris ièculi authorem expedlabat,nbsp;fides MelïîamilliChrirtumdemonftrauit:lÎLieadeo in illis carnalibus, corporels^nbsp;obferuantfis ueritatem fpiritus illainnuebat,fpiritualemcçdocftrinS quodammodonbsp;parturiebat, hac iam inueda fpiritus doeftrina reddita eft SC ipfa perfedior,atcç cornnbsp;pletior.Non dicitur autem antiquari,necß aboleri id quod perficitur, ficuti nec puernbsp;cumaduiriiitatem perdudus eft, de naturæfuæ fubfîantia amififlè quicquam, fednbsp;acquifiuillè perfedionem magis eft dicendus,

Quid igitur dicemus Abraam patrem noftrum inueniffe fecundum car^ nemf fî enim Abraam ex operibus fuit iuftificatus,habet,quo glorietur,lèdnbsp;non aduerfus Deum,Quid enim ait fcripturaç’credidit Abraam Deo,8c resnbsp;putatum eft ci ad iuftitiam. Operand uero merces non reputatur fècûdumnbsp;gratiam,fed fecundum debituminon operand autem, uerum credend innbsp;eum,qui iuftificat impium,reputatur fides eius in iuftidam*

R V R s V s affirmât quantum plus SC gloriæ,SC gratiæ acquirat apudDeum fis des,quàm opera, exemplo patris noftri Abraam, qui fi antea etiam in operibus, SCnbsp;adionibus fuis redus fuit uir,ÔC iuftus (hoc enim eft,quod ait:Quid dicemus Abraânbsp;patrem noftrum inueniflè fecundum carnemc') id eft, quam gratiam, quam laudê exnbsp;operibus carnis,humants fcilicet, SC tanquam ex homine adionibus inueniflè quinbsp;ut etiam in illis fuerit plane probus,inter homines fuit, SC inter illos potuit iure fuonbsp;gloriari,erga Dcum quidem certe non potuit,at quamobrem no potuitc' quia illius,nbsp;quam agebat,exercebat^ inter homines,iuftitiæ,ipièfîbi erat author.Sibi enim ipiènbsp;conftituebat,5C præfcribebat,quid efe faciendum,ut atquitatem cum cæteris,SC ib^nbsp;cietatem conferuaret,ïllacp in eo iuftitia SC ab humano confilio proficiieebatur, SC innbsp;humanis opinionibus tota confiftebat,ut nulla eflèt in eo Dei gloria,fed omnis SC innbsp;homine,8C ex hominibus gloriado,Fides uero erga Deum, SC quam Deo Abraâ ha#nbsp;buit,fecit illum,ut non fuo iudicio quicquam,fed Dei cofilio, atiç praderipto ageretnbsp;omnia.Itacj 8C patriarn,cognationemép fuam illo iubente deièruit,SC pofuit taberna#nbsp;cula,quibus in locis eft iufrus,SC ad concubitus uxoris iam deiperatos fe retulit, SCnbsp;filium Deo praîbuit in facrificium, SC deniiç fadus eft illi in omnibus obedientiffi#nbsp;mns.C^uod fi opera iuftitiæ,quæ ab humana uoluntate,confîliocp proficiicüntur,ali#nbsp;quam habent gloriam,quanto maiorem illa,quæ ab diuinis confiIijs,SC uoluntatibuSnbsp;funt pr ofedarianto uidelicet,quâto humanis uirtutibus diuina uirtus,iuftitia^ an#nbsp;tecd

I

IN EPIST. PAVLI AD ROM. 71

t€cenit.Fidei ergo iuftiti'a diuinæ non humanæ nobilitatis eft,in qua 0^ eius,quf crof diditjgloriatio tota ex Deo eft,06 ad Deum rurfus conuertitur,ut necç mitium,nec]^nbsp;exitus huius gloriæ aliud quippiam lit,qudin ipfe Deus.Gloriæ autem tab's funda^nbsp;mentum eft fides,quandoquidê in fidem Iblam hæc Dei excellens iuflitia tranfmitti^nbsp;-tur.IgitUr patere omnibus necefle eft,quantopere fit fides,fidei^ iuftitia operibus lenbsp;gis,aut humanis iuftitiæ adiionibus antcponenda. Ac ne ambigui quicqua in configsnbsp;derantium animis relinquamus,omneisc^ ut euellainus dubitantiû fcrupulos,examinbsp;net unufquifqgt; fecum,2lt; cQ animo intus luOjquæ fit ifia operum,2d quçfidei iuftitia:nbsp;turn quantum huic ab ilia interfit, intelliget. Operum iuftitia ea eft, qua quis in fas«nbsp;clis,0C adtionibus fuis fidens,quód redi:e,atcç intégré cG hominibus fegeflèrit, collonbsp;cat in illis fpem cû laudis,tum falutis etiâ fuç,ut fiue ex hominibus,fiue ex ipfo Deonbsp;fpedlandum præmium fît,paratû fîbi id effè confidat nô alicuius dono,aut bénéficie,nbsp;(èd merito imprimis fuo,quod fie Apoftolus exponit; Operand uero merces no co^nbsp;putatur fècundum gratiâ,ièd fecundum debitû. Deberi cnim mercedem fîbi putat,nbsp;qui operas dedit,in quo quædâ eft unicuieß in feiplb côfidentia,8d nonnulla etiam uelnbsp;tacita arrogantia,ut libi ille admodû placeatjquifquis eft, ôC honoré perfundîi operisnbsp;fibimctipfi attribuat:Dei autem omnipotentis in eo nulla clementiæ, 8d liberalitatisnbsp;fit gloria.Qvii uero nullis fuis meritis,adiionibus'ue confifus,côferat ie ad fummumnbsp;Deum,fatis in illo ftatuens ôd poteftatisnbsp;nbsp;benignitatis eflè,ut uelit, ualeatep quâuis

impium Sd improbum per fidem accedentem ad fe iuftificare,hic alio genere præftan tioris iuftitiæ probus effedlus oftendit,atcç illuftrat maxime Dei præpotétis gloriâ.nbsp;Atep ille quidem primus operum feâator,fîc adhibet in gerendis, fufcipiendisc^ re^nbsp;iuftitiam,quatenus tantum legi,hominibus cç fatisfaciat.Hic uero ex Deo ôd exnbsp;Dei dono iuftificatus illas operum, legisc^ iuftitias tricamenta quædam terrenai^t conbsp;gitationum efle putat,ut quæ nihil aliud fint,quâm explicate in eo ie uelle, quod tOi=nbsp;tum fit implicatio,hoc eft,cum cupiditate,2d ftudio in rebus terrenis hæreas,nô indenbsp;ut eueilaris,fed quemadmodum ordine quodam,Sd cum ratione in illis mouearis,ex:#nbsp;quirere:hic autê iuftus Dei, que fie appellat Deus in Abacue inquiens, luftus meusnbsp;ex fide uiuet,qui per fidem ex Deo iuftitiam adipifcitur 2d uitam:diuiniore longenbsp;modo,maioris iuftitiæ fit compos,legemc5 fibi gerendæ uitæ non ex lege opern, fednbsp;ex imitatione Dei conftituit.Fit enim ut à quo aliquid difeendo perceperimus,cû idnbsp;poftea,quod didicimus,adhibemus in ufum ipfî,atcç experimur,eius, à quo id acce^nbsp;pimuSjftudcamus eftè fimiles, in quo doeftoris noftri, 2d præceptoris gloria per nosnbsp;maxime amplificatur,8d oftenditur.Hic tuludæe qui hanc ex fidenoftii mftificatio^nbsp;nem non admittis,qui cundos ad opera legis reuocas, quemadmodum coftituis glonbsp;riam fummi Dcicquot;Accedunt gentes ut Deo iefe offerant,iilius gratiam expetentcs,ilsnbsp;lius benignitati confidere paratæ.Qtiid air tu ludæe^fruftra inquis laboratis,ôd adninbsp;timi,non eft hæc ad Deum perueniendi uia,ad nos primo confugiatis oportet, 2d les»nbsp;gemnoftram accipiatis,carnemcg præputîj circûcidamini,atcç omnia legis iuftaim^nbsp;pleatis,fî donum uitæ,2d gratiæ apud Deum quæritis obtinere. Hoccine eftglorifianbsp;care Deumfan infinitam illius maieftatem in anguftû uelle redigeren qui fi riô potefi:nbsp;nec par cere,nec iuftificare abfcß lege,2d ui(ftimis,ubi illius potentiaffî no uult,ubi bonbsp;nitas,ac beneficentiafAt enim lèmel idita conftituit, ut fie fieret, rationemc^ôd mo;:nbsp;dum,quo ipie placaretur,in lege inftituit,nempe turn quidem tarditati tuæ colulens,nbsp;cum tu fpiritualis dilciplinæ penitus expers, eius^intuis primis illis rudimentisnbsp;prorfus indocilis in corpore, 2d corporels fenfibus totus inhærebas. Quin tu redonbsp;nunc itinere fidei 2dhumilitatis tendentes ad fummum Deum in legis amplius feminbsp;tas,ac diuerticula,2d ad confradus operum ne coge,cundascß in nobis uirtutis,6d iunbsp;ftitiæ partes Dei eflè fîne,ôd no noftras,quô fie 2d uirtus noftra perfedior,ôdDei manbsp;ieftas clarior,atc^ auguftior etiam fît,fîcuti quidem fuit in pâtre noftro Abraam,quinbsp;non ex operibus fuis, quæ fecerat, fed ex fide, quam habuit Deo, meruit iuftificari.nbsp;Qiiam praefertim in Deum fidem,non autem ex lege iuftitiam fequitur beatitudo ânbsp;Dauide etiam tuo fîgnificata,2d teftata.

Quemadmodum ÔdDauiddidt beatific«itionê hominis cuiDeuscom^ putat

LIB, L COMMENT, IA C, SADOLETI putat iuftiiiam abfque operibus : Beati quorum remiffæ funt iniquitatesnbsp;Só quorum obteda funt peccatajbeatus uir,cui non imputauerit Dominusnbsp;peccatum,

H I c enimcerte,qui beams dicitur,non ex Operibus legis,quæ minime ièruault, alioquin quomodo eguiflèt,ut fîbi ab Deo peccata remitterêturc’ fed ex ipfa peccatonbsp;rum dimiftione confecutus eft ab Deo beatitudinem, in qua adipiftenda nullas ipfenbsp;fuas parteis attulit,nifi banc ipfam fidem,quód credidit à Deo, etiâ fine operibus minbsp;fericordiam fibi pofle,clementiamc5 præftari,ac omnem hanc gratiam beatificationnbsp;nis fuæfoli Deo acceptam retulit,

Beatificatio igitur ifta in circuncifîonemÇ’ an amp; in præputium f Dicimus enim quod reputata eft Abraæ fides in iuftitiam,quomodo ergo reputataCnbsp;cum elfet in circuncifione,an cum in præputio^r'non in circuncifione, fed innbsp;præputio:amp; fignum accepit circuncifionis notam iuftitiæ ex fidcjquæfuennbsp;rat in præputio,ut effet pater omnium credentium per præputium, ut rennbsp;putaretur amp; illis i'uftin'agt;ÔC pater circuncifionis his qui non ex circucifionenbsp;îolum,fèd qui etiam incederent ueftigijs eius fidei, quæ fuiflet in præputionbsp;paths noftri Abraam,

I S T A,inquit,bcatitudo,quæ ex fidei iuftitia,a: propter eiufinodiiuftitiam nobis tribuitur,pcr quam quidê iuftitiam deletis à Deo omnium peccatorum noftrorumnbsp;maculis ad illius fummam uoluntatem omnibus in rebus fpcdandam,atcß exequennnbsp;dam,£€ prompt! efRcimur,amp; habiles,quemadmodum ôd ipie Abraam ad parendumnbsp;in cundis Deo alacer, ôd paratus fadus deinde eft, Ifta inquam, beatitudo attributanbsp;eft Âbraæ,cum adhuc in præputio eflèt, necdum circuncifione in fe admififlet.Natnnbsp;circuncifio poft fidem illam iuftitia iam adepta Abraæ ipfi imperata eft, quæ futuranbsp;effet indicium,8lt; ueluti nota illius ipfius ex fide iuftitiæ, quam Abraam Deo credêsnbsp;in præputio eflèt adeptus,nota inquam,Slt; indicium Abraæ genus carnale â cæterisnbsp;generibus difcriminaturum,Quoniam enim Deus ilia fide Abraæ erga fe, Slt; in his,nbsp;quæ ipfe eidem Abraæpromittebat, illius certa fpe 00 fiducia addudus dignum ill«nbsp;effècerat,in cuius fèmine gratiam QC cognatione fuam uniuerio generi humano imnnbsp;pertirct, qud clarius extaretfuæ promiflîonis fides, ÔÔ ad nationum, ac feculorumnbsp;omnium conlcientiam eflèt teftata, illo circuncifionis uoluit figno Abraæ foboleinnbsp;diftingui,quod quidem fignum futurum eflèt indicium ac monumentum eius pro:«nbsp;miflî,ÔC padhquod cum ipfo Abraam Deus pepigiflèt,quæ quoniam promiflio illinbsp;ab Deo ob ipfius fidem SC fidei iuftitiam erat fada,fignum non tantS padi, fed illiusnbsp;ex fide iuftitiæ,quæ id padum expreflerat,fada eft circuncifio. Ita fignum circunci:«nbsp;fionis fuit nota iuftitiæ, qua Abraam Deo credens in præputio fuit ab eodem Deonbsp;înfignitus,at(Çornatus.Quodautemhiccircuncifîonem fignum iuftitiæ, inGenefinbsp;eandem fignum padi appellat,in quo libro fie feriptû eftîEt circuncidetis carne prænbsp;P^^ '^cftri,ôc evit in fignum padi inter me,2C uos, Erat autem hoc padum ex pro^nbsp;miffione Dei cum Abraam eiufmodi,ut cum hæreditate terrç ÔC multiplicatione in:«nbsp;numerabilis pofteritatis id etiam illi polliceretur Deus,qudd ex femine ipfius prodinbsp;ret olim,in lucemcç ederetur,qui eandem gratiam Dei, ÔC iuftitiam, terramcp re ueranbsp;æternæ poffeflîonis in omnes tribus terrç propagaturus elïèt,qui ubi ueniflèt,omninbsp;buscç fuiffet fadum manifcftum ex femine ilium Abraæ fecundum Dei promiflîonênbsp;profedum eflè,Deumcç præftitifïè,quod fuiflèt pollicitus,tum fublato circûcifionisnbsp;fi§*’o,9wod deinde inane,ÔC irritum futurum cfret,ad earn fidem in Deum concurfusnbsp;cundorum fier et,per quam Abraam in prçputio pofitus,Dei amicitiam,8C gratiam,nbsp;infignecç ab co donum cœleftis iuftitiæ confequi ualuiflèt,Ita circuncifio, quæ fignÔnbsp;fidei,ac iuftitiæ Abraæ in feiplâfert,fi non fit fub figno fi'des, ac iuftitia, inane fignûnbsp;pftjô^ quatenus padum indicat futuri ex Deo dont, quod in femine Abraæ fandifi^^nbsp;caret)

IN EPIS T» PAVEI AD ROM» nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;7

carentur omnes gentes,iam cxhibito dono amplius fignum non eft. Äbraam porrô ipfe dupliciter factus eft paternbsp;nbsp;nbsp;generis fui,ac pofteritatis per circûcifionem, QC hu

mani generis totius per fidem,Pater quidem omnium credentium, cum etiam tûc in præputio eflèt, fidemcç Deo habuilîct,ut quicuncp item in præputio conftituti fîminbsp;lem in Deum habuiflènt fidem,fîmili apud Deum iuftificaretur gratia,fides^ç illis innbsp;iuftitiam reputaretur*Pater autem circuncifionis,hoc eft generis,amp; pofteritatis fuæ:nbsp;fi illud tantum fignum pofteri fequantur circuncifîonis, carnalis tantum pater : Sinnbsp;autem,quod fîgno illo admonentur,eiufdê fidei ueftigijs, quibus ille in præputio insnbsp;greflus eft,uelint amp; pofteri eius incedere,uere illis pater,nec^ corporis folû,fed animinbsp;etiam fui,amp; fidei ergaDeum,partæcç propter earn ipfam fidê iuftitiæ integram illisnbsp;hæreditatem relinquens.Ex quo plané patet fidem ubicp elïè 6é ualere omnia : quodnbsp;quidem ad acquirendam Dei gratiam,amp; ad conciliandum ab eo cœleftis iuftitiæ do^nbsp;num ad unumquencp hominum fpedat atc^ pertinet,qLiâdo nec fine fide ualet quic#nbsp;quam circuncifîojôd cum fide præputium circuncifionem non defîderat,

Non enim propter legem promiffio fuit Abraæ,amp; lèmini eius hæredem cum eflè mundi,fed propter iuftitiam fidei.Si enim qui ex lege,hi hæredes,nbsp;inanis fada eft fides,uana promiflioXex enim iram fabricatunNam ubinbsp;non eft lcx,nec^ ibi præuaricatio: propter hoc ex fide ut per gratiam, quonbsp;firma fit promiftîo omni {èmini,non folum quod ex lege,fed amp;Ó quod ex fi#nbsp;de Abraæ,qui eft pater omnium noftrum,ficut feriptum eft; Quoniam panbsp;trem multarum gentium pofui te»

PROMissio ilia, quæ fada eft Abr aæ ab Deo, inquit, non r atione legis nec propter legéfada eft,iêd propter iuftitiam fidet Qiiia enim credidit AbraamDeo,nbsp;id reputatum eft illi adiuftitiam,propterea ipfiDeus præclaram illam promiftîo#nbsp;nem fecit hæredem eum fore mundi. Quæ promiftîo quanquam non eifdem uerbisnbsp;in Genefi eft pericripta,ex alijs tarnen uerbis colligitur, quôd in femine ipfius erantnbsp;fandificandæ omnes tribus terræ:atcp hæc promiffîo non propter legem Abraæ fa#nbsp;da eft,fed propter illam fidem,quam is Deo habuiflèt,quôd ei præcipienti, ac polli#nbsp;centi in cundis credidiftèt,at^ obtemperaffct,proptercç earn iuftitiam, in cuius ge#nbsp;nere,ôé nomine fides ilia Abraæ à Deo eft exiftimata» Ita cum Abraæ ilia turn pro#nbsp;mittebat Deus,neq legem ita fpedabat,ut ad earn fuas promifliones dirigeret, necçnbsp;pofteaquam illi quæ promiferat impleuit,id eft legi, 2lt; legis operibus ab eo datum:nbsp;fed cum illi Abraæ fidei, atcj iuftitiæ tributum, turn diuinæ imprimis co^antiænbsp;ueritati.Etenim fi propter legem ôé ilia promiftîo tunc Abraæ fada,2gt;é poftludæoiîtnbsp;generi eiufdem ratione legis exhibita fuiftet, inanis illico Abraæ fides, ôé Dei mo#nbsp;miftîo irrita extitiftct.Ac quod ad Abraam pertinet,fî fuiftet ab Deofpedata in fuisnbsp;promiftîonibus lex,quid honoris,quid gratiæ obtinuiftèt apud Deum fides Abraæ,nbsp;fi non ipfi,nec fidei eius pr æcipue,ac pr imo,fed generi, ôé pofteritati ipfi'us datum funbsp;ifiet,ut digni tantis ab Deo promiftîonibus haberentur, qui in legem Moyfis con#nbsp;lènfiftènt,2lt; fuum in illa nomen profeftî,tam religiofe,£é diligenter coluiftentéquan#nbsp;do non præuaricatoribus,fed probis,8lt; redis fuam impertitur benignitatem Deus»nbsp;Quid ergo interfuit,utrum crederetDeo Abraam,nec ne crederet,fi non propter fe,nbsp;nec propter fidem fuâ,ièd ratione legis,eiuscp pofteritatis,quæ fub lege futura erat,nbsp;illa ab Deo fuiftet promiftîo enunciata é Deinde quam Abraæ gratiam pofteri eiusnbsp;debuifiènt,dum hæreditatem promiftb^,quam acccpiftènt,non parenti fuo Abraæ,nbsp;nec fidei parentis,fed fuis operibus retuliffènt acceptam é Poftremo ne credere qui#nbsp;dem firme Abraam Deo,omnemcç fuam fidê in illius promifîs conftituere potuiftèt,nbsp;fi legem potiflîmum,2lt; in lege pofteritatem fpedaftèt illa promiffîo.Qtio pado enimnbsp;quod pependiffèt ex incertis pofterorum fadis, fpemc^ conftantiæ, ôé ftabilitatis innbsp;alienis uoluntatibus fitam habuiftèt, potuiftèt ab alio quopiam homine nô fuum nenbsp;gocium gerente,nec ftipulante fîbiîpfî tanto pôft tienturum tam firme credi, ut nonnbsp;K aliqua

LIB» b COMMENT, lAC, SADOLETI

aliquain animo ambiguitas refideretc’non eft autem ciufdem ambigere, ôi fidem ha^ berc.Quamobrem ft in quo Abraam fidem habebat,in co ipfo rurfus dubitare cogcnbsp;batur,necß fides in co certa inerat,0i quoquo modo facfia eft,certe illi fruftra eft faÄanbsp;promiffîo.Porro ex altera parte Dei promiflio Abraaefada fi non Abraam ipfum,nbsp;fed pofteritatem eius imprimis fpecftafletjCaufam nullam grauem, nee dignam tantanbsp;maieftate in Deo habuiflet, quamobrem ipfiAbraæ potifiïmum uideretur eflèfa^nbsp;cienda.Etenim cum quid cui promittitur,quod fit illi in eius pofteritate perfoluenj:nbsp;dum,id cum præftatur,6^ datur,fi non eius,cui promifliim fuit, fed eius,qui poft de^nbsp;mum accipit,præcipue habetur ratio,quis non uideat inanem ÓC uacuamrationis acnbsp;confilij, leuicp potius ac futili, quàm graui, Qi. certo authore dignam promiffïonemnbsp;illam extitiflè^cuius nimirum ad eum cui fuerit fa(fta,pars omnino nulla pertineat»nbsp;Deinde fi ob legem, QC legis cauia fadla eft promiflio, ob earn rem profedio facfta eft,nbsp;ut nonhabentibus legem,(ed feruantibus ille honos haberetur, at per legem magisnbsp;præuaricatores effèdi funt,qui illam adiciuerunt,quoniam ubi lex, ibi eft prajuari^snbsp;catio,iramcp Dei aduerfum fe potius prouocauerunt, quâm beneuolentiam, QC grai;nbsp;tiam illius promeruere» Ergo in omnem partem uana reddita eft Dei omnipotentisnbsp;promiflio.Enimuero in Deum uanitas non cadit, de quo eft ftriptum : In æternumnbsp;domine permanet uerbum tuum,in leculum feculi ueritas tua.Fidei ergo Abraæ,Sdnbsp;cum fide iuftitiae amp; in eo ipib,00 in pofteritate eius maxime perfoluit Deus,quæ pa^nbsp;rent! ipfi,ô^ capiti generis promiferat Jdeo^ ex fide,inquit Apoftolus, ut totS eflêtnbsp;gratia,ac non meriti merccs,proptereacç maneret immobilis cuncfto i^ini Abraænbsp;Dei promiifio.Quod enim gratis,8«: innatafua bonitate ab Deo promittitur,id cumnbsp;fblum Deum habeat authorem,pendeatcp ab immutabili,2lt; aeterno,aeternum quocßnbsp;ipium,ôlt;l immutabile eft.Qiiod uero labori,induftriæ, diligentiæ^ proponitur, cumnbsp;ex hominum pendeat confilijs,amp; adionibus, quæ infirmas femper,amp;^ uacillâtes funt,nbsp;incertum item ipfum,00 debile nullum unquam habet perenne firmamentum ftabi#nbsp;litatis fuæjam fides,quæ digna tantis honoribus â Deo effi'citur, nullum ipfa ex ienbsp;meriti pondus affèrt,ièd tantum ut materia formæ,fic ilia Dei gloriæ,amp; beneficentiænbsp;parata,atcç expofita eft,ut cum fuerit â Deo diuinae iuftitias munere infîgnita, per eânbsp;Dei bonitasjôd iuftitia magis oftendatur»Quæ fi fides tantum gratiæ apud Deum,Sinbsp;beneuolentiæ in Abraam eft aflècuta,cur non item alïèquatur in nobis cquot; aut quamssnbsp;obrem nos no multo digniores,qui hæreditatem adeamus patrisnoftri Abraæ,cumnbsp;fidei illius fill) fimus,propter quam fidem illi eft fadla promiflio, quàm qui eum car^nbsp;nis duntaxat,ôd generis agnofcunt parentem lt; Quanquam carnalis ilia ludæis cumnbsp;Abraam cognatio,hunc ab Deo honorem mérita eft, ut ad eos potiflïmum docentsnbsp;dos,ôd conferuandos Dei filius mitteretur,fi fidem illa filrj Dei, fine qua falus efle nonbsp;poteft,fufcipere,ôlt;: altero quo(^ genere confanguinitatis, quod fpirituale totum, QCnbsp;per fid’em eft,Abraam patri fuo coniungere fe uoluiflèt» Nam ÓC i E S V S ipfe pa^nbsp;làm atteftabatur lè ad eos folos miflùmeflè,atlt;^ ut oues requireret,quæ perierât do^nbsp;mus IlractSed cum illi pâtre Abraam in carne Ibla duntaxat gloriarentur,fidem au^snbsp;tem patris nulla ratione admitterent,necp defpirituali genere,quod praeftantius mulnbsp;to per fidem eft,quicquam præclarum,aut fublime cogitarent,ex primo honore,atcpnbsp;ordine in poftremum reiedli his qui per fidem filios Abraæ ie faciebant, de hæredi^nbsp;täte Dei conceflère^Etenim non carnis conlanguinitas prima ducenda eft,fed potiornbsp;multo,atcç præftantior,DeicÇ magis naturæ fimilis, 8C proxima eft ipiritus cognac:nbsp;tio,quæ per fidem ipiam adeuntibus ad Deum, 2C iuftitiam ab eo adipifcêtibus cumnbsp;ipfo omnipotente Deo contrahitur,in qua nos præcipue Abraæ filtj fumus, ideocpnbsp;eft ei ab Deo dilt;ftum,patrem ilium multarum gentium fore, carnalium filiorum ui^nbsp;delicet,alioruméç fpiritualium. Porro fides eft Abraæô^ in nobis imitatio 8C Cpiriifnbsp;tualis noftra ad eum propinquitas,cum id,quod egit ille, ut parentes, 6^ domum, QCnbsp;patriam fuam relinqueret,Deocp in alias eum regiones, ôô ad fpes alias uocanti pernbsp;îidem,6lt;;obedientiam fe deducendum traderetjtem nos agamus,mundumcç patremnbsp;noftrurn ôi carnales affècftus omnes,præfentiaé^ mSdi bona,ab ipfo Deo uocati libê^nbsp;ter diUlfttanws, ac futurorum ipe in ipfo Deo cofiftentes per fidem innitamur, Atcßnbsp;ut ad

IN EPIST, PAVLI AD ROM. nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;yj

lit admiians intuearehuius fanlt;fltffîmi,{àpientiffîmic5 dodoris fenfa,5lt; cogitationes ex fummis diuinitatis confilijS eflè depromptas, attende quemadmodum fidei uim,nbsp;incrcdibilemcp potentiam in paternitate Abraæ ante oculos noftros ponat.

INSTAR eiusjcui crediditDei uiuiKcantis mortuos,2lt; uoeâtis eaqug non funt, ut fi eflent, qui præter fpem in fpe credidit, quod futurus ipiènbsp;eflèt pater multarum gentium fecundu quod didlumzSic erit fernen tuum.nbsp;Et non uacillans fidegt;non confiderauit corpus fuum iam enedum centumnbsp;fere natus annos,nec enedionem uuluæ Sarai,fed in promiflïone Dei nonnbsp;ambegit incredulitate,fed corroboratus eft fide,dans gloriam Deo, amp; per#nbsp;fuafus certo,quoniam quod promiftrat,potens eft amp; facere, Ideo amp; repu^nbsp;tatum eft ei in iuftitiam.

PATER multarum gentium,inquit,8gt;0 in eo fimilis quodam modo Deo iili ipfi, eui credidit,quaß fides ea,quamhabuit AbraamDeo,fimilem eûDei efFecerit.Namnbsp;cum Deus in uitam reftituat mortuos, ÔC uocet ea, quæ non funt, baud fecus ac finbsp;efiènt.Cum,inquit, in niortuis nihil omnino infit uitæ, 00 in tjs,quæ non funt nihilnbsp;eflentiae,in Deo tarnen utracp utrunep habent,Slt; uitam mortua, ôd eflè non entia, utnbsp;fimulatqj Dei uoluntas Ô6 mandatum adfit,0d praefto fit,quod non erat, 06 reuiuifeatnbsp;mortuum quod iacebat.Sic Abraæ fides eifdem ferè ingreffa ueftigijs, ÔC fufcitauitnbsp;mortuos,amp; qui nequaquam erant,nec alioquin futur i fuerant,eos ut eflèn^fecit. Acnbsp;mortuos quidem fuicitauit,quatenus ipfummet Abraam,qui quod ad uim generâdinbsp;attinet,mortuus iam erat 2C natura,Slt; corpore,fic uiuificauit,ut idoneus fieret gene^:nbsp;rationi,quam uegetationem prius enedi propter ætatem corporis tam ualideillenbsp;naufit,ut non iblum ad Iiàac,iedad alios complures poftea liberos noua uis corpo^nbsp;ris fuerit propagata.Quàuero illam innumerabilem Abraæ pofteritatem fides eadênbsp;progenuit,totcp illi nepotes,2lt; nepotum filios,tantamcç fucceifionem 06 iobolem innbsp;lucem,8lt;^ diem ôô naturam ipfam protulit,qui fine ea nulli unquam fuifiènt, hoc fuitnbsp;in il'.o uocare eos,qui nuiquam erant,æque ut fi fuiflènt, Ita Abraam per fidem eaunbsp;dem ferè potuit quæ Deus per naturam.Verum ita ipfe potuit, ut omnem fuam ta#nbsp;men potentiam ex Dco,2lt; Dei erga fe gratia,munificentiacp acciperet, Nec folum innbsp;his fides Abraæ Dei uirtutem eft imitata, ied in ilia ratione etiam, quod cum Deusnbsp;creator omnium quidem hominum fît,ôô per illam creationem quodammodo pater,nbsp;pater autem uerius,atqî coniundius eorum,qui per fidem illi fclè dedentes,in eoiçnbsp;renafccntes,ipfum cum imitari,ei obtemperare,bonorumcp eius hæreditatempræcinbsp;pue ftudent fibi comparare:fic Abraam iuftius multo ibbolis fuæ per fidem, quamnbsp;lèminis per carnem habêdus eft pater, Ac ut demôftret quo ex genere fides Abraæ,nbsp;quàm firma,quàm ualens,quàm præter ufum 8lt; morem communis credulitatis fue#nbsp;ritjperfequitur exponens de ipfo AbraamjQtii præter ipem, inquit, inipe credidit,nbsp;qui cum refpiciens ieiè,uxoreméç fecumfuam nullam omnino fpem genersndi habenbsp;ret,fed in eiufînodi fpc prorfus eflèt peremptus,Dei magnitudinem,bonitatemcß at^nbsp;tendcns,certiflîmam in fpem uenit, uiuiduscp effedus in ea eft, fore fibi progeniemnbsp;frequentiflîmæ pofteritatis, eamcçfpem,8lt; erga Deum fidem corporis ftatinr uigornbsp;ad conferendô genus,ô^ facultas procreandi eft coniecuta,Non entm ambegit increnbsp;dulitate ad promiflîonem Dei,fed omnes animijô^ mentis fuæ neruos ad credêdum,nbsp;ÔC confidendum Deo intendit,dans illi meritam gloriam,quod non foltim ex inftru#nbsp;mento inutili per iè,ÔC effeeto poffet Deus effîcere quæcunq^ uellet, fed etiam quodnbsp;promififlèt,certo eflèt effèdurus,ideocç hæc illi fid^s loco iuftitiæ exiftimata eft. Atnbsp;quomodo iuftitiæ lococ’aut,ut in Hebræo eft,iuftitiaç' Videtur enim ita eflè icriptûînbsp;Et credidit domino,ôd reputatû eft illud ipfi iuftitia.Quo pado, inquâ, fides Abraaînbsp;pro iuftitia reputata eftlt;Quia eu per operû iuftitiam mer cédé,atcft honore à Deo ex#nbsp;pedemus,fides in Abraam habita eft dignior,quæ ilia ex Deo præmia aflèqueretur,nbsp;K 2 quæ

LIB» L . COMMENT» lAC» SADOLETI

quæ Humana iuftitia fibi folet arrogare Jta fides Abraæ in luftitiæ loco aeftimata eft, tantocç præftantioris,ôi nobilioris iuftitiç,quantoinhis honon'bus Sd præmîjs fideinbsp;tribuendis totum ôô gvatiç,amp;e liberalitati Dei fummi fertur accept0jfru(ftumc|; lüiusnbsp;beneficentiæ,ôô gloriæ nullû noftrum meritum,nulla quæ nobis iure debeatur,merrf=nbsp;ces decerpit.Hoc Abraam pater nofter fecit,qui cum omnino defperaflèt de le denbsp;uiribus fuis,omneis fpei fuæ partes in Deo uno conftituit, ut ab eo folo agnofceretnbsp;quicquid acquirebat,atcp itagloriam iuftam 2lt; debitam dédit Deo, neque de ea iplènbsp;quicquam humanæ fuç iuftitiæ operibus iinminuit,quod fuit uere credere Deo,atcpnbsp;confidere.Iam cum ex alio généré Deiiuftitia,at(^ Hominû fit, quantum quilc^ affèrtnbsp;de Humana iuftitia,tantum occupât loci,quo accipiat minus de diuina : ut fi ad Hau^nbsp;riendam puro è fonte aquam accedamus,Hydriamcp affèramus,in qua noniHil turbunbsp;lentæ infit aquæ,nec^ purum Habemus iam amplius,necß plenum, quod petebamus:nbsp;fie fides uas ad capiendam Dei iuftitiam Ibla idoneum,non debet alterius genere iu^nbsp;ftitiæ,nec operibus,nifi ex diuina iuftitia facftis,ullo modo confidere»

NON fcriptum autem propter eum lolum eft, quod reputatu ipfi eft, led amp; propter nos,quibus debet reputari credentibus in eum, qui fufcita^nbsp;uit lESVM Chriftumdominumnoftrûâmortuis,quitraditusfuitpro^nbsp;pter peccata noftra,ói fufcitatus ob iuftificationem noftri»

Q.OVD de Abraam commémorât fcriptura, inquit, non eft eiulmodi, ut in eo uno debeat ualere^No enim fides propter Abraam,fed Abraam propter fidem apudnbsp;Deum gratiam obtinuit, amp; in eiufdem honorem fidei iuftificatus elf, Qiiæ fi in illonbsp;tantum fides potuit,poteft etiam in nobis,ut per earn iufti, ôdDeo grati efficiamur,nbsp;fi crediderimus, uidelicet ÔÔ mortuum corpus ab Deo denuo uiuifi'cari, QC nouamnbsp;prolem per fidem procreari»At($ ifta Abraam in lemetipfo credidit»Nos in c H R inbsp;s T o lefu eadem credimus Domino noftro. Credimus enim c H r i s t v m le^nbsp;fum,cum eftèt in mortem datus ob peccata noftra ut carnem peccati in nobis fuç carnbsp;nis morte aboleret, atcj extingueret : ac fi legis piacula etiam attendamus, ut fubi#:nbsp;ret ipfe fupplicium pro uniuerfî's,lueretcç fuo fanguine poenam,quam populi pec^nbsp;cata meruilTentjipfec^ uelut Hoftia peccatum in fe omne fufciperet.Cum eflet igiturnbsp;mortuus propter delidfa noftra, à Deo etiam patre credimus è mortuis eum excita^nbsp;turn poll fuilîèjôd in uitam rurfus, nec iam mortalem reftitutum, ut nos quoc^ undnbsp;cum eo, neccato orius mortui, iuftitiae deinceps uiueremus, AtqueHæc fides no^

merat,ut fi pofteriore tempore qui per carnem genus ex Abraam duxiflent, ab ata^ ui fui fide erga Deum deficerentjcommonefierent illoipfomet circuncifionis lignonbsp;fandius aliud genus meliorem fobolem lèmper Deum ex fide reparaturum elïê»nbsp;Quod cum per 1 E s V M Chriftum,ÓC per fidê c H R 1 S t i qua Deo credidimus,nbsp;fadum fit,nouacç fpiritualis iam,non corporea proles in lucem amp; ueritatem fit edii*nbsp;ta,hærent adhuc tarnen ludæi in carne ôd præputio,nec à carnalibus polTunt ad fpi^nbsp;ritualiaconuerti. Credimus igitur I E S v M Chriftum mortuum peccatis noftrisnbsp;fuilTe poftea âDeo è mortuis excitatum,idé^ ipfum fuiflè myfterium noftræ redem^nbsp;ptionis, quod ôd traditus fuit in mortem, donatuscç mundo ab Deo patre propternbsp;peccata noftra,ut diximus,ÔC fulcitatus rurfus ad uitam ob iuftificationem noftri,utnbsp;nos ad iuftitiæ uitam refurgeremus.PeccatS enim in nobis mortis eft,iuftitia autemnbsp;ex fide caufa eft uitæ» Abftulit ergo à nobis CHRlSTVS morte fua peccatum,

IN EPIST, -PAVLI AD ROM, nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;77

8^ exurreâione fua tradidit iuftitiam, ut quemadmodum iliereuixitin corpore, ßc nos in fpiritu ad iuftitiam reuiuiicamus.Qiiod utruiique alibi Apoftolus’.Vt mortuinbsp;peccato,inquit,iuftitiæ uiuamus.Hæc cnim uirtus eft fidei noftræ in Deumper 1 E#nbsp;S V M Chiiftum,utficrcdiderimusdatumeumà patre,S«ldonatum nobis ut mortenbsp;fua in nobis caufam pcccati périmer et, ipfi nos quoque pcccatum in nobis interime^nbsp;remus.Rurfus fi fidem hanc recipercmus,fufcitatum eum à Deo pâtre fuo,poftquamnbsp;mortis fupplicio pro nobis afFeiftus eflètjôd in uitam nouam, deincepse^ immortalemnbsp;fuiflèreftitutum, etiamnoscum eo in nouam uitam eiufdembeneficio Deiconfur^nbsp;geremus,nonillamcarnis priftinam, quam prius abieciflèmus fponte CHRISTOnbsp;commorientes,fed in earn iuftitiæ uitam,quæ cum Dco,amp;' cum immortalitate fempernbsp;eft coniunda.Sufcitatus eft ergo propter iuftificationem noftri,id eft,ut nos fide fufeinbsp;taremur ad uitam iuftitiæ. Non enim erat fatis mortuos eflè peccato, neque id folumnbsp;Dei beneficentia erga nos poftulabat,ied illud quoque fides noftra ab Deo nobis im^nbsp;pctrauitjUt per exurredionem CHRISTI inipia Dei iuftitia perpetuo iam uiuas:nbsp;mus,in quo fides noftra fidei Abraæ,ut fpiritus corpori,2C ueritas imagini reipoderenbsp;cernitur, fiue adeo potius longe antecellere. Ille cnim corporis, Qi. ætatis uitio iam in!=nbsp;habilis ad generandum per fidem eft adeptus, ut in eo membro reuiuifcerct, quodnbsp;gignendiuim habet.Nos in ea animi parte propter carnis uitiû mortui, quæ iuftitiænbsp;ôi ueritatis 8lt;diuini luminis partieeps eft, uimcp infe continet nofeendi, amp; imitandinbsp;Dei, ac ièiè ad eum pattern per fpiritum applicandi,per fufcitationem c H R i s T inbsp;in ea parte ipfa, QC in ueræ rationis lumine credendo Deo,fidendoc^ reuiximus.Atepnbsp;ut ille fterilitatem fide perdidit, fœcunditatem eft aflècutus, fie nos peccatum extin^nbsp;ximusjôd iuftitiam fumus nadi per fidem,quam inDeo fufeepimus ex morte, fur^nbsp;tedione Domini noftri i e s v Chrifti.

IVS TIFICAT 1 igitur ex fidepacemhabemusadverfus Deumper Dominum noftrum 1 E S V M Chriftum, per quem amp; introdueftionemnbsp;habuimus fide in gratiamhanc, inquainfîftimusjamp;gloriamurinfpeglo^nbsp;riæ Dei. Neque hoc folum, ièd amp;gloriamur in opprefsionibus, feientes,nbsp;quôd opprefsio tolerantiam operatur,tolerantia autem probationem,progt;nbsp;batio uero fpem,fpes autem non fruftratur,quoniam amor Dei eftufus eftnbsp;in cordibus noftris per fpiritum fanclum,qui datus eft nobis.

POST Q_v A M de fide, 2«^ ui fidei multa QC magna funt dida, eô nunc fe con^ fert Apoftolus, ut ftatum noftrum in fide manentium cuiufinodi fit,oftendat : euiusnbsp;uerborum fententiamplanentintelligamus,illud CHRISTI myfterium de quonbsp;ante fatis didum eft, in memoria eft habendum : per quod perfpicuum fadum eft fienbsp;dem CHRISTI potifsimum confiftere in eo,ut mundi pofthabitis bonis ad Deumnbsp;unum,Slt; ipfius Dei prçmia toto animo contendamusiquod myfterium quidem ipfeenbsp;met fuit c H R I S T V s. Qui enim huius cœleftis ueremyfterfi uimmente penienbsp;tus imbiberunt, hi funt, qui per fidem chrïsto in carne commorientes,in anienbsp;mo,2lt; uirtute ad iuftitiam cum eodem funt excitati,nec qualemcunque iuftitiam,fednbsp;illam gerentem imaginem iuftitiæ fummi Dei. Hi ergo tales fide iuftificati pacemnbsp;habent cum Deo. Hoftem enim Dei ipfi in fe interemerunt, carnem peccati uideli#nbsp;cet,per quam redoribus mundi ôdtenebrarum harum impio antea militiæ facraenbsp;mento erant obftridi, quodammodoip in Dei contumeliam uiuebant, cum acceptanbsp;abeonaturæ ôi rationis beneficia non ad agendas illigratias,fed ad contemptumnbsp;SÓ ignominiam nominis eius conuertebant,hoc perempto Dei hofte, quod nullo alionbsp;modo,quamper CHRiSTVM,glt; cHRiSTi fidemfieripotuit,eademfideiu^nbsp;ftificati per ipfum Deifiliumeum Deo in gratiam funt réconciliât!.Ideocfi ait Apo*nbsp;ftolus, quod iuftificati iam ex fide pacem habemus erga Deum per dominû noftrumnbsp;J E S V M Chriftum. Neep pacati folum, 00 in amicitiam cum Deo copulati, fed pernbsp;cundem CHRIStvm dominum noftrum inhanc quoep gratiam fide perucnimus

K 5 ipfomet

78 nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;LIB* I* COMMENT* lAC, SADOLETI

ipfomct deduccnte,2lt;introitum nobis apei iente christ o,m qua gratia infiften tes,firmisc|5 in ea ueftigq s conftituti efFerimus nos,atqj cxtollimus in fpe gloriæ Dei*nbsp;Non foluin, inquit, ita cum Deo reconciliati fumus, ut nihil ab eo iatn pœnæ,nihilnbsp;iracundiæ extimefcere debeamus,fed ultro etiam ab eoregnuin gloriamt'^ fperemus,nbsp;qua fpe uiuimus læti, atque alacres, Qudd fi huic fpei obftare uidcantur, quæ exnbsp;mundo damna multa incommodaq; cxiltunt,quæ uulgus mala eflè arbitratur,ncquenbsp;eaputatcum hac Dei amicitia,amp;fpecœleftis gloriæ conuenire poflè, refponfionenbsp;his Apoftolusoccurrit,exemplo quafi à gymnicis certaminibus inducto, in qui^nbsp;bus qui fe ad curfum, aut pugilatum appavant, non antequam exercitato per famem,nbsp;fitimâ^,ôlt;^ per labores corpore fudorem 00 puluerem, ôd iolem ipfum ferre tolerarecpnbsp;didicerint,ad uidoriæ fpem habentur idonei ; fie nos, inquit, non folum extollimurnbsp;fpe qudd Dei gloriæ futuri fumus participes, fed in illis quoque opprefsionibus,nbsp;gloriam noftram ponimus,que nos undiqp aftligunt,8gt;0 premunt,probefcientes,quódnbsp;opprefsio,atcç ærumna tolerantiam in nobis confirmat,tollerantia autem cfFicit pro^nbsp;bationem*Vbi enim perferre Si tolerate didicerimus, tunc probamur,idoneic^habe^nbsp;mur,necp à caeteris tantum, fed à nobis quoq? ipfis* Ipfo enim experimento percepi^nbsp;mus elfe nos ad dura, afpera perpetienda fortes* Porto autem ipfa probatio fpemnbsp;alacriorem in nobis excitât, magis nos Deo etiam futures cordi,cui noftram fidem,nbsp;conftanttamc^ in rebus moleftis, aduerfiscpexhibuerimus,Qiiæfpesprofe(fto no^nbsp;bis pœnitenda non eft. Non enim illudimur ab eajUon decipimur, non ilia nos ne^nbsp;quicquam ut fperemus facit,quando certus,8lt; fidelis fponibi' illius eft amor ille erganbsp;Deum, quem totis cordibus haufimus, ôC Dei item erga nos, elFufus in nos per fpi^«nbsp;ritum fandum, qui ab eodem Deo nobis datus eft. Hic 1 v Li v S, amoris hu^nbsp;ius, inquit, uel diuini erga nos, uel noftri aduerfus Deum ex quo fpei noftræ ueri#nbsp;tas demonftranda fufeipitur, uideo caufam ab Apoftolo fpiritum fandum affèrrf,nbsp;qui Apoftolis datus eft, non occulto folum afriatu,fedmifsione manifefta,cum innbsp;flammeis linguis fingulis eorum difpertitus eft,quo quidem fpiritu fando certinbsp;funtfadifpemapud Deumfuturorum bonorum fuam nequaquam irritam, nequenbsp;inanem euenti fore.Non enim tantum habuerunt neceflè credere,fed uiderunt plane,nbsp;tanquam manu contredauertint extare erga fe ftudium, ÔC beneuolentiam fummi

Dei* Itaque amore ipfi uicifsim aduerfus Deum conflagrauerunt, fpiritusc^ idem in illis fandus certifsimus fponfor2lt; ipforumfidci,6lt; Dei erga ipfos uoluntatis fuit.nbsp;Nobis uero,qui in hoc mundo ita uiuimus,ut quotidianis uariar um prçlîjs cupidita^nbsp;turn expofita fit uita noftra,qui ita ftamus in fide,ut nonnunquam tamen,atcp utinamnbsp;ne nimium fæpe carni,ô^ cupiditati ipfi concedamus,quid polliceri poteft certi ifte innbsp;Deum amor nullo præfertim perfpicuo fpiritus fandi dono côfirmatusc’aut quomoünbsp;do noftra non poteft fpes decipilt; Nam quod in hoc loco à plerifc^ fandis uiris afteri^fnbsp;tur amorem hune nobis,2lt; fpiritum fimul fàndum in baptifmo infundi,non mihi fa:?nbsp;tisfacit, quippe multos qui uideam facramento illo initiatos, nec amoris tarnen erganbsp;Deu,nec fpiritus fandi ullius participes eftè* T v m e g o:Rem quæris luli cogni^nbsp;tionedignam,locumcçipftim fane acute es confpicatus, in quo percontandi occafionbsp;idonea fit.Facile enim hæfitare quis pofsit,ubi Apoftolus cernitur ualido uelle quafînbsp;argumento corroborare fpem noftram, quod uacua,ôô inanis ea eftè non pofsit,illudnbsp;præcipue in confirmando ponere, quod non minus ipfum alia confirmatione egeat.nbsp;amp; iure quoque fllud adieciftij fi Apoftolis ipfis fpiritus fandus fuit aperte datus, utnbsp;dutearenon poflènt,nos non eadem,qua illi conditione ad cognitionem tanti bene:?nbsp;ficïj eftè uocatos, quorum imbeciUftati confulendum etiam fuit,ut ea à Paulo argU^nbsp;menta ponerentur,quæ non in prçfentia folum,uer um etiam ad pofteros uim copro:?nbsp;bandi,ôi confirmandi,fi quis forte Iabafceret,eftènt habitura*Veruntamen ad Deuntnbsp;eundem ipfum confugientes, quod in omnibus arduis, ôi difficilibus quæftionibusnbsp;conuenitanobis fieri, ipfiuséç clementiam 8lt;bonitatem implorantes oremus fup^nbsp;pliciter, ut ex eodem fpiritu fando, de quo loqui inftituimus, ueritatis nobis lu??nbsp;men oftendens fenfumhorum uerborum,ô^ argumentiuim,inquo permagna eftnbsp;fidei,£lt;^ fpei noftræ confirmatie, patefacere dignetur* Ac ut reuocem tefæpius mtnbsp;'nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;frater

IN EPIST* PAVLI AD ROM* nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;7^

frater ad confiderationem my fieri) fidei,quodcfi c hr i s t v s, de quo tot S^taftü ta dudum locuti fumus, recordaris profedo uim totam Sd fpei, Ói fi'dei erga Deumnbsp;noftræ in eo confiftere, fi contemptis mundi huius rebus nos totos in Deopenitusnbsp;conftituerimus, nihilc^ duxerimus neque expetendum, neque bonum, nifi quod abnbsp;eo ipfo nobis promifiùm,ofientatumcç fit, quo fundamcnto pofito, uideamus modonbsp;de fpiritu fando, quo ille nobis pado immittatur, ôd quemadmodum is certifsimusnbsp;fit fponfor futuros nos compotes cœlefiis ab Deo gloria:.Etenim fi hoc ifiud ipfum,nbsp;quod myfteriumfidei nobis, ôd CHRIST VS ipfe enunciat negligenda eflè terracnbsp;bona, 06 appetenda cœlefiia, uerioris efi iam, ód melioris fpiritus, ac rationis, quamnbsp;illa funt, quæ mundo nos, ôi mundanis cupiditatibus deuinciunt î ut cum ratiocinainbsp;mur quærendas effè opes,ambiendos honores,expetendam ab hominibus gloriamjfinbsp;hoc inquam quod credimus ad cœlum eflè, ôd ad Deum folum adnitendum, dum^nbsp;is pofsideatur, amp; teneatur, reliqua pro nihilo ducenda,neque de mundo efl, ut quodnbsp;tepugnans omnino, contrariumcç fit cogitationibus humanis, öd fpiritus tarnen eft,nbsp;quàm ille mundi multo præftantior, ipfo primo ftatim afflatu fidci c H R1 s T i diinbsp;uinioris iamfpiritus incipimus eflè participes, quam ut terreni homines exifiimarinbsp;debeamus.Atquehæ funtfores,ôd primus quafi introitus ad plenam in Deumfi#nbsp;dem, quem quidem aperuit nobis baptifmusgt; Hoc enimfandum, imprimis cp falui:nbsp;tare ecclefiæfacramentum obices eos repellit, ôd difijcit, quos ad afpernandam fidemnbsp;CHRISTI prauis imbuta opinionibus fibiipfa prius præfiruxerit contumacia*nbsp;Sed intrandum magis eft*Sequitur enim alterum fpiritus fanâi donum,quo illa,quænbsp;inueteri fcriptura in corporibus,ôd corporum adionibus defîgnata funt, nos ad fpiinbsp;ritualem intelligentiam transferimus.Qtiî enim aliter Rex perpetuus Dauid,reinbsp;gnum fempiternum, poflèfsio terræ finemnon habitura, templum femper fiabile,nbsp;chori, cœtus^ç illi canentes æternam laudem Deo queunt rite intelligi, nifî ad fpiriinbsp;turn in quo folo eft perpetuitas, referanturc’ Qjud ualebit circuncifio, quid fàbbatoinbsp;rum requies, quid illa ipia fides in Abraam,fîlijcÇ eius Ifaac immolatio, fi non horumnbsp;omnium fpiritualis intelligentia fit i Ç^anquam quid fîngula commemorem, cumnbsp;quæ in ludæorum legitimis germaniscç uoluminibus perfcripta funt, ad eandemnbsp;omnia fpiritus rationem accipienda fint, quod ludæi ipfi non uidcrunt, ut qui uelonbsp;interpofito impediebantur, illo nimirum quo Moyiès legem illis promulgans osnbsp;fuum obtexerat,quo nos reiedo uelo in faciem ipfam legislatoris afpeximus,Hoc''nenbsp;inane tibi donum à fpiritu fando nobis tributum uidetur elTef minime uero,nbsp;inquit ille, fed ôd infigne, ôd certum, ut iam ex his duobus indicés fatis noffe ualea#nbsp;mus fpiritum fandum a Deo nobis datum eflè* E N l M V E R o i v l 1 cum alisînbsp;quoties Paulus dicat fpiritum arrabonem nobis datum futurorum bonorum, hocnbsp;eft eorum,quæ oculis non comprehêduntur, fed funt cœlefiia,ÔÔ immortalia, tametfinbsp;principes ilium Apofioli,ædificatores ecclefiæ Christi inflamma,ôdfonitu etiânbsp;acceperunt, ut fentire eum, uiderec^ poflènt, num iccirco nos non fentiemus, quodnbsp;eum oculis minime cernimus, cum tarnen in intimis nofiris fenfibus,hoc efi,in ipfanbsp;cognitione,atque mente illius nobis uis perfpicuafiatfd Nam quid eft habere nos fpi«nbsp;ritum arrabonem futurorum bonorum,nifî quod cum fola fpiritualia æterna fint,nbsp;qui fpiritualia intelligat, atque optet, habere eum iam immortalitatis arrabonemcquot;nbsp;ficutad Corinthios icribens ait Apoftolus,Etenim qui fumus in tabernaculo ge«snbsp;mimus onerati propter ea quod nolumus exui,fcd fuperindui, ut abforbeatur mortarnbsp;litas â uita.Qui autem fecit nos in hoc ipfum Deus eft, qui idem dédit nobis arrabos«nbsp;nem fpiritus,ut ifta ipfa intelligeremus uidelicet,quæ optamus,Et alio loco. Qui connbsp;firmat nos uobifcSin C H R i S T v jsï, ôd unxit nos Deus,qui ôd obfîgnauit nos,ôdnbsp;dédit arrabonem fpiritus in cordibusnoftrisÆt ad Ephefîos, In C H R1 s T O inquit,nbsp;fperatis ôduos audientes uerbum ueritatis Euangelium falutis ueftræ,in quo ôd cre^nbsp;dentes obfi^ati eftis fpiritu promifsionis fando, qui eft arrabo hatreditatis noftræ*nbsp;Certe enim is,qui intelligentiam nobis diuinorum ueram dat fpiritus, cû idem etiamnbsp;fpem,ôd fiduciam dat illorum quæ penes deum funt adipifcendorum uere illam darenbsp;nobis eft accipiendus, ut fît idem fpiritus ôd doâor, ôd arrabo futurorum nobis bo#

norum

80 LIB* I* COMMENT, lAC, SADOLETI bonorum:quein loannes fpiritum uocat ucritatis eumcç à mundo non poflè capi affirnbsp;mat, quia eum non cognofcit mundus. Qui enim queat noflè lt; cum fpiritus fandusnbsp;nihil omnino rationis cum mundo habens, nos quoque abßrahat auellat ab eo, adnbsp;fuperioraq pertrahat’.iple autem mundus in fuis tcrrenis fordibus iaceat obuolutusc*nbsp;plane' ita eftlulius,inquit, 06 hoc certe fpiritu, quod inficiari nemo poteft, abnbsp;tiores efficimur, quam ut in terrenis rebus aut animi ÔÔ mentis lumen, aut fpei no;#nbsp;ftrœ fru(flum defigamus* Q_V I D 1 v L I, inquam, cum illas eodem fpiritu adipbnbsp;fcimur uirtutes, quibus comparatæ illæ, quæ ex lege, Slt; operibus legis funt, ufquenbsp;adeofordeant,nccefleeft,utpropemodum iuftiusinuitq partem, quam inuirtutisnbsp;numerari poffe uideantur, cum non ita fuum cuiq; reddimus, ut noftrum teneamus,nbsp;non ita fumus benefici aduerfus amicos, ut inimicis malum minitemur, non fic faue^nbsp;inus,0i fuffiagamur optatis cæterorum,ut dignitatem, 2lt; commoda, fortunas no^nbsp;liras priores habeamus, feddiuino illo genere iuftitiæ per fidem c H R i STI ornas:nbsp;ti,atcß repleti, quo proxime accedimus fimilitudine ad ipfum Deum,in iuuando, bennbsp;nignec^ faciendo pares omneis ducimus quibus cum quippiam agendum nobis,nbsp;amp; communicandum fit, cum rem, operam,fidem, confilium,authoritatemc^ noftramnbsp;inimicis æque,atque amicis paratam effe uolumus : cum omnia agimus falutis ca^te^nbsp;rorum caufa,nihilc^ omnino ad nos,fed ad Deum ipfum cundareferimus : cum internbsp;humanas curas Qi. iblicitudines rerum innumerabiiium,quas mundiæftus hominbnbsp;bus affert,nihil animo cômouemur,ièd in omni motu,tempe(latecj; fortunç tanquamnbsp;inter fludus fcopuli firmi, atque haerentes infpe Dei confiftimus : cum fic nos gerbnbsp;musjfic uiuimus, fic proximos exemplo noftri erudimus, ut præ nobis feramus fpcänbsp;ciem non terrenorum hominum, fed mortalium quodam modo deorum* Ifta'ne tot,nbsp;ac tanta contra ufum confuetudinemcç naturæ Chriftianaî mentis miracula,fic enimnbsp;profedô appellandailiafunt,abfcg manifeftafpiritusfandi mifsionepatraripollednbsp;nobis ac effici credendumeftfqux maioremmihi uim habere etiam uidentur, cla^nbsp;riuscç præbere documentum potentiæ,2gt;lt;^beneuolentiæfummiDei erganos,necnonnbsp;ueritatis fidei eius,quam profitemur,quam fi mortuorum corpora ad uitam reuocarenbsp;mus,Siquidem longe potentius eft,8lt; maiore admiratione dignum,uniuerfam hombnbsp;nis naturam peremptam iam inde de principio in patre noftro Adam,gid tot annorumnbsp;millibiis in terrain defoflam ac confepultam excitarefubito ad coelum, Qi ex corpo#nbsp;tea fpiritualem reddere, quam uita defundos facere ut reuiuifcant* EST sanenbsp;inquit.Et uero ilia mi frater mihi iam aperiunt aliquanto etiam euidentiorem ex hisnbsp;elfe nobis, quamfuerit ex igne, atque flamma Apoltolis, fpiritus fandi mifsionem*nbsp;E tfi illi quidem omni ratione ilium hauferunt,nbsp;nbsp;nimirum, quam nos, multo abun^#

dantius:led ille ignis tunc, S)i flamma: fplendor illis datus ell, ut quemadmodum qui îedificium aliquod inftituunt,fundamentvim ipfi operis explorant,8lt; intuentur, quonbsp;deinde eorum freti fide, ac diligentia qui fuccedunt, confidant extrudionis firmita;«nbsp;ti: fic primae illi ecclefîæ fundainenta operis cum iaciebantur, infpiciunda data funt,nbsp;ut de quo principibus illis omnibus modis fuiflet compertum,id pollea nos pro nonbsp;dubio acciperemus, AT Clv 1 IV L1 de his potifsimum uirtutibus Qi potentqsnbsp;loquitur Paulus, cum Galatas dehortans a fufceptionelegts, in cuius fuerant ritus,nbsp;obferuantias a falfis apollolis indudit (^i igitur, inquit, fuppeditat uobis fpiri^nbsp;tum,8lt; operatur uirtutes in uobis, ex operibus legis, an ex aufcultatione fidei id fa^nbsp;cite’ Dum enim manifeftum,8gt;0 commune indicium ponit uirtutes eas,quibus exor^nbsp;nantur, qui aufcultant fidei, de his profedo uirtutibus loqui ell exillimandus, quaenbsp;hominem faciunt ipfuminfemetiplb,quâminullis extraordinary s operibus Qi fannbsp;dis admirabiliorem : quanquam, ut dixi, nihil tam extra ordinem fit, quam in cornnbsp;pore, carnecç humanaDeum habere ita coniundum,ut in omnibus didis, atfadisnbsp;diuinæ lêmper uirtutis imago ex nobis effulgeat, quas nimirum uirtutes, cum fe adnbsp;fidem Chrilli Galatæ contulilïènt,erant confecuti,ut continentes, ut probi, ut aequa^nbsp;nimitate præditi,ut iniuriarum,damnorum,contumeliar umep tolerantes,ut à mundi,nbsp;amp; fortunæ præmrjs,honoribusc^ omnibus ob amorem Chrillifacile client difiundi*nbsp;Quatum quidem uirtutum ne umbram quidem, aut flmulacrum aliquod exjjrefsiusnbsp;poterat

IN EPIS T. PAVLI AD ROM» nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;8i

poterat lex in moribus cuius^, animocç formare,ad quam tum quidcm legcm, cum ièreferrentGalatacjpracclaramillamc HR i s T i,£lt;tideiædtficationêdeltiuebant,nbsp;uimc^ diuinæ iuftitiæ, quæ homines in cœlum rapit, ôô ab omni ferultute animos li^nbsp;beratjfub legem rurfus ÔC fub praecepta legis fubrjciebant, ut fièrent feipfîs eo padonbsp;inferiores, ergo ivre reprehèfi ab Apoltolo,£)ó tan^ amêtes caftigati funt,nbsp;inquit. Q.V A R T v M reftat adhuc,inquam,quod eft palmarium,quo fpiritum iamnbsp;fandum in igné Qi. flamma afpiciasjargumi^ ex eo lumen ad hanc Pauli indicandamnbsp;illuftrandamcç iententiam tuo arbitratu dermes. De amore ipfo loquor, quem erganbsp;Deum fie toto corde con^imus,ut ex über et largiter,8lt; in omnes deinde proximosnbsp;etiam redundet, nihilcp efle nobis gratum, neqj iucundum fînat, quod non fit Deus.nbsp;Nec uero idcirco Deum ipfum amamus,quôd fperemus, atc^ expedemus ab eo terssnbsp;ræ bona,libcros,ièdes,domicilia,fortunas,ôô annuos agrorum frudus in pace, atquenbsp;otiofruendos, Hæc enim religio eft ludæorum propria, ob earn caufam colentiumnbsp;Deum,ut ipfîs bene fît, ÔC ipforum liber is in his utiq; rebus, quæ ad incolumitatem,nbsp;ÖC commoda mortalis uitæ fpedant. Nelt;^ rurfus amore in Deum ea gratia accendi#nbsp;mur,ut cum hîc ad uoluntatein noftram uixerimus, animocç ôd cupiditatibus uarijsnbsp;fuerimus obfecuti, nec quicquàm nifî terrenum, carnale cogitauerimus, tum de^nbsp;mum freti Dei mifericordia,per quam peccatis noftris ad ignolcendum facilis eft, itanbsp;cœli præmium ab eo expedemus, ut quicquid in hac uita nobis iucundum, 8lt; i'uauenbsp;habitû eft,idem poftea in cœlo ÔC in altera ilia uita nobis repræfentetur, hoc uno difsnbsp;ferens,quôd tum futurum fît fempiternum. Ad hos enim finds, ÔC hanc huiufcemoi:nbsp;di beatitudinem Maumethanatotalex intenta eft, hoc deterior etiam, quam ludæos:nbsp;rum,quod ilia tarnen Moy fis lex à corporeis,2lt; externis obferuanttjs initium faciès,nbsp;proccdcbatadfpiritualia;Hæccuminfpiritualibusipfisfidei c H R 1 s T l auxilionbsp;pofîtam fe comperiiret,ad carnem, ôC corpus retro reuoluta eft. Verum,ut dicebam,nbsp;nos non ob hafce res Deum amamus, ÔC colimus, quo in his, quæ extra ipfum nosc^nbsp;funt,indulgentiam ipfîus experiamur, ac benignitatem : fed ipfum eummct, ipfum,nbsp;inquâ,per le diiigimus,ipfum appetimus,ipfum uolumus,necp eft in cœlo,necp eft innbsp;terra,ne(^ in uoluptatibus,ne(Ç in magnis honoribus,ne(^ in bonis alrjs quic^,cuiusnbsp;flagremus ftudio,præterquàm ipfîus Dei. Hic atnor in nobis, auç hæc in cordibusnbsp;noftris charitas ubiacccnfafuerit, quisnonintelligatconuerio more naturæmole^nbsp;fta fore nobis, quæ uulgô fuauia ducuntur, ÔC quæ afpera cæteris, nobis periucun#nbsp;daç'ut quod Paulus hic ait in opprefsionibus, omnibusc^ incomodis gauiiuri fimus,nbsp;de noftrisdamnis,calamitatibuscp gloriaturi. E A RE Q.V1DEH, inquitnbsp;1 V L I V s, quod tum maxime locum occalionemcç habituri fumus approbandænbsp;domino Deo noftræ erga eum fidei, eximiæcç uoluntatis ? Et uere mi frater, mecumnbsp;ipfe, Slt; cum animo meo reputans agnofco rem ita fefe habere,ut tu dicis, ut cum adnbsp;hune gradum fidei perdudi fuerimus, qui amoris, ôô charitatis totus eft, tum fentiasnbsp;mus in nobis non hominem habitare iam amplius,fed Deum,fîquidem maiora etiamnbsp;omnia tunc agimus,quàm pro humanis uiribus. Q_v ID MiRVM 1 vlj, in?nbsp;quam, cum ÔC dimidium noftri tum penitus extindum fit, atque adeo multo maxi^nbsp;ma potius pars, quantum ftilicet ex nobis mortale,0i caducum ad terrain couerfumnbsp;cft,0i0 in eius loco fubditum, quod eft coelefte,2lt; fempiternumf Etenim quod iracunsnbsp;dum eft in nobis,quod auarum,quod elatum,quod cótumax,quod infidiofum, quodnbsp;uoluptati, mollicieijcupiditaticp addidum,tunc euanefcat totum neceffe eft, quibusnbsp;quidem ex partibus plurima fermé natura hominis conflata eft, atcß ex his confiât,nbsp;lllud autem modicum, 0^ nobile, ôd è cœlo originem ducens, quod pleruncß oppref?nbsp;fum,0C redadum in anguftum coardatur, fæpe undicç 8lt; a cupiditatibus premitur,nbsp;catenatum pertrahitur illo in Deum amore exciutum, ateg adiutum, uimeß igneânbsp;c cœlo nadum abruptis, aut liquefadis captiuitatis fuæ uinculis, non in libertatemnbsp;fefe modo,fed in imperium etiam uindicat,imperium autê eiufmodi, quo 8*^ reliquasnbsp;partes animi in eundem fecum erga Deum affedum trahat, ÔC ipfum terrenis rebusnbsp;iam deinde tanquàm ad fè minime pertinêtibus nulla animi parte moueatur.De quonbsp;amore,ôi charitatis dono Paulus ad Corinthios æmulantes inter fè maiora charifma?

D ta,illudcß

L I B. I, C O M M E N T* I A C» S A D O L E T I

ta,tnudc^ præfertim linguar tim excellcre exifiimantes: Scdamini'ne, inquit,mcliora charifinatac^etiam praecellcntem uobis uiam oflcndo, fedcnu'nj' charitatê, fine qua re^nbsp;iiquaomnia donafptritusfandi mortuafunt, A S S E N T 1 O R5inquK,amp; ccrtifsi^fnbsp;mum 11 a beo, cum ad hoe ftudium amorfs aduei fus Deum peruenerimus,nihil efle,nbsp;quod nobis à Fortuna metuendum fit, nihil,quod ab inlidqs hominum, aut uiolentîjsnbsp;formidandum, maximumep hoc eflè indfciû intclligo fpiritus fandi intra nos tabcr^nbsp;naculum fibi ad cómorandum ftatuentis,cum ærumnas, ÔC labores,óó res omneis af^nbsp;peras non modo fine ulla mœftitia, fed cum lætitia etiam ferimus, cum uo’uptate«nbsp;Quemadmodum de Apoftolis fcriptum eft, difeefsifle eos e' confpedu concilij gau^=nbsp;dentes,quoniam digni habiti efl'ent,pro nomine I B S V côtumeliam perpeti, 1 A Mnbsp;V E R o I V L I fpiritus ifte,de quo iamdudumloquimur,tibf ne uidetur præftan^nbsp;tior eflè,ôlt;l meh'or,quâm is,qui nos afsidue in terrenis curis retinet occupatos,an illunbsp;tu fortaflè huic anteponist' E G o'n E v T antcponam,inquitt’ lam fi ifta eflèm fennbsp;tentia, quid me fieri poflèt amentiusC nempe ergo illum,inquâ, qui nos adnbsp;cœlum OC fpem æternorum bonorum femper uocat,digniorem,amp;l potiorem,Sé diuisînbsp;niorem eflè fpiritû arbiträre, quàm eum,cuius hortatu èC monitis fpei noftræ in ter^nbsp;ris omniafubfidia ponimusf non arbitrer,inquit, fed intelligo certo, ergo ucjjnbsp;riorem etiam, nifî tu fine ueritate praeftare aliquid alicui, ôd dignius eflè exiftimas,nbsp;MINIM E,inquitillc,puto,contracphabcohocpotiusconftitutum, cummendax,nbsp;8ô falium quicquid eft,infirmû id ièmper,2gt;d ignobile,fordidumcp fit,nunam ibi præs^nbsp;ftantiam,necç dignitatem eflè,ubi non fît ueritas. Si ergo ipiritus ifte ex mundo nonnbsp;cft,Ôd eft præflantior multo,quàm ille mundanus,ac ueritatem omnem in iè continet,nbsp;cum aperit nobis fidei CHRISTI myfterium,mundumc^ pro Deo ut derelinqua^nbsp;inus,hoi tatur,cum corporea, terrena illa opera ad fpii itualcm nobis intelligentiânbsp;conuertit, cum diuinis uirtutibus nos exornat, cum amore in Deum totos rapit,ne;:nbsp;quaquam eft pertimeicendum profedo, nec uel minimum dubitandum, quod fpesnbsp;noftra nos fallat, quam repofuimus in bonitate, 0(1 gratia amp; dementia fummi Dei,nbsp;nos eflè ilium uidclicet in pra^mium fidei noftræ,amp; ipfius gloriam aflccuturos, cumnbsp;præièrtim ifte amor,qui in Deum nos inflammat,unus fit, atcj idem cum Dei amorenbsp;aduerfus nosiin eodem enimfpiritu fando, qui amp; amor Dei eft, amp; ipfeDeus, in cor^:nbsp;dibus noftris inhabitante,00 beneuolentia Dei erga nos oftenditur, noftra inflam^înbsp;matur erga ipfum Deum uoluntasiita tarnen ut noftrû hoc ipfum Deum quod ama^nbsp;mus,ab ipfo amore in nos Dei profedum fit, Ille enim nobis plurima nimirû, ôd ma^nbsp;xima amoris fui indicia oftendit. Ille uirtutes nobis dedit,ille ueras intelligentias,illenbsp;animi robur ad perferenda aduerfafille etiam qud nos fibi alienos, atque adeo hoftesnbsp;in gratiam iècum reconciliaret,filium fuum unigenum in mundum mifit,qui demonnbsp;ftraret nobis ad immortalitatem iter,8*1 beatam uitam oftenderet, non in mundi deli?«nbsp;djs, 8*1 profperitatibus, fed in fola fide erga Deum pofitam eflè, quibus de rebus ingt;nbsp;deamus,quid loquatur Apoftolus,

AD H V C f N IM CHRISTVS cum eflèmus imbecillbtempore opportune pro impijs mortuus eft, Vix enim pro iufto quifquâ morietur,nbsp;Nam pro bono forte quilpiâ audeat morfCofirmat autem fuum amoremnbsp;in nos Deus,quod cu adhucpeccatores nos eflèmus, CHRISTVS pronbsp;nobis mortuus eftimujto igitur magis iuftificati nunc in fanguine ipftus fernbsp;wabimur g ipfum ab ira,Si enim hoftes cu eflèmus, recociliati fuimus Deonbsp;per morte filrj eius,multo magis recociliati feruabimur, in uita ipflus: nelt;^nbsp;hoc icgt;lum,uerum etiam gloriam habebimus in Deo per dominum noftrUnbsp;I E s V M Chnftum,per quern nunc reconciliationem accepimus,

REVERT1TVR Paulus ad id,quod ante dixerat,quód nûc ex fide iuftificati cum P^eem habeamus erga Deum, fperare pofllimus æterna bona, atep ita iperarc,nbsp;ut certo ilia expedemus, idcç fîc fç habere ex amore in nobis Dei, 8*1 ex ipfo fpiritunbsp;fando

IN EPIST, PAVLI AD ROM». nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;8j

fando probaucrat, nunc alijs argumcntis ex c H R 1 s t o, amp; c h R i s T 1 morte, ipfocç Dei amoi e erga nos idem ut comprobet,aggredjtur, fingulis pene uerbis ar:»nbsp;duas multorum quxitiones cxplanans,SC dubitaia diflbluens. Erant enim qui fe op#nbsp;ponerentjrationem petentes,cur non ante c H R i S T v s ad hominum genus redi^nbsp;mendum ueniffet.His r efpondet Apoftolus,quia eramus imbecillijUecß tantum my#nbsp;fterium ferre adhuc potei amus, quâdoquidem hominum genus tanquâ homo unusnbsp;primis tempor ibus aetatis fuæ lacté, nô hr mo cibo nutriri necefle habuit, ideocp fuitnbsp;non C H R I s T V s populo Ifraèlitico,fed lex lata,qiiæ quafî ladis in eo alendo ge#:nbsp;reret uices.At cur nunc uenit potifsimumc^ quia tempus opportunum afi'uit. Vndenbsp;ißa huic tempori opportunitasc’ huic eft quacftioni aiqs in locis ab Apoftolo refponnbsp;fum, quoniam hoc præcipue tempore omnibus omnino hominibus in foueam inte#nbsp;ritus propter peccata delapfts magis enituit Dei omnipotentis gloria, SC prçftantiusnbsp;erga nos beneficium,Quod ft idcirco datum nobis fuit, vt probiores, SC iuftiores,SCnbsp;Deo magis dediti redderemur,eo potifsimu tempore decuit dari, quo SC magis gra#nbsp;tumnobis,SCmagis neceflarium illud beneficium accideret,At quopado ft hominunbsp;genus tunc maxime opertum, obrutuméç peccatis extitit, potuit efle idoneu, SC ua#nbsp;lens ad capiendum myfterium Deit' Hoc enim praeterea etiam uidetur poflè opponi,nbsp;cui nos quaeftioni refpodemus,quia tunc maxime fibi ipfum diffidens de tota ipe fa#nbsp;lutis fuæ,habuit nccefle in Deo folo confidere,quæ eft fidei, SC myfterij propria iamnbsp;uittus,ipfac^Euangcltj potentia, per qua unam falui efle poflumus. Nunc ad decla#nbsp;r ationem, SC ad Apoftoli uerba ueniamus,quibus ipfe exagger at indicia beneuolen#

Dei erga nos,quod pro impijs filiummorti, ut liber ar entur ipfi, tradidit,quibus ft adhuc hoftibus uftç eo indulfit, ut fiiium fuû unicum mori pro eis uellet, quo cosnbsp;Iccum rédiger et in amicitiam,nunc amicis fadis no modo perpetuam falutcni,fedncnbsp;gloriam quidem fuam eft denegatur us, A tej hæc quidem in his uerbis eft fentetia, ftnbsp;proimpijs enim,ft pro hoftibus,ft pro peccatoribus fiiium Deus in mor té dedit;mulnbsp;to nunc magis code erga nos amore indudus pro fidelibus iam,pro iuftis, pro amigt;nbsp;cis,non id modo eft daturus,ut ab ira tuti fimus,hoc eft,ab ea poena,qua ir atus Deusnbsp;peccatis noftris potis eft infligerCjfed ut uitam etiam filij fui ilia iam immortalem, SCnbsp;non terrenam,gloriamlt;^ fuam confequamur,idCç per eundem d , N ? 1, c , qui ftcutnbsp;nobis cum Deo reconciliationis fuit author,ita erit uitæ,SC gloriæ impetrator,Namnbsp;quod interpofitum eftfVix enim pro iufto quifqua morietur,nam pro bqno quis fornbsp;fttan audeat mori) fenfum iftum habet,ut charitatem c H R i s t i magis expenda#nbsp;mus,inquit,qui pro impqs,SC pro hoftibus in mortem fe dedit,ex conmtunibus earnnbsp;hominum fcnfibus,0C affedionibus æftimemus, inter quos qui pro iufto uolens mornbsp;tern perferat,nullus fere inueniatur,at pro botio fortafle quis earn audentius fubeat.nbsp;In quibus uerbis unum uni,iuftus impio,botlus hofti redditur,Sed qui pro iufto ani#nbsp;mum inducat mori,nemo reperiaturipro bono aliquis,ut pro filio pater, amicus pronbsp;amico,fer uus pro domino,q) in hos,pr o quibus morimur, ita amore SC affedu cordisnbsp;propenfi fumus,ut bonS noftrum in illis fit,Pro iufto auté mori,in quo iudicium tannbsp;turn noftrum fit,non amor praeterea etiam, nec^ animi inftgnis affedio proxfus inau#nbsp;ditumeft, CHRiSTVS ergo in quo neutrû extitit (nam SC nobis ^t^nos imptj.nbsp;Sc ipfi hoftes eramus) cu eft mortuus pro nobis,noua protedo qtianlt;tó,SC omni inaunbsp;ditâ tempore uim amor is erga nos,in Deo patr e fuo SC in femetipfo oftendit, t v Mnbsp;1V L1 V s; Moueor,inquit,animo uehementer,cû ifta ex te mi frater audio, quae cûnbsp;huius mihi maximi omnium dodoris magnitudinem mentis, admirabilemcpnbsp;tiam,tumbeneficiûomnipotentisDei,bonitatcmc5,ÔCp^ftentiâ IE sy Chriftiantenbsp;oculos ponunt,iamcç pracclare extare uideo,quod tu ante promiferas,ftquis ifta iplanbsp;attentius infpexerit,diligentiuscß Euangeli) dodrinam fuerit contemplatus, nequa#nbsp;quam eum ullo tempore de fide C H R 1 s T 1 dubitaturum,ltailluftris, SCperfpicuanbsp;uerfatur mihi ob oculos fidei noftrac ueritas,multiscç multarum qu3Eftionum,SC dif=^nbsp;ficilibus fcrupulis per te mi frater,uel per earn potius,quç tibi tributa eft ab dominonbsp;Deo facultatem liberatus fum,qui etfi non me illi quidem uel tantulum mouebant,nbsp;lit ullis ecclefiae in d«cretis haefitareftn eo tarnen erât molefti,quôd eos fæpe, quibus

D z cum

84 L I B, I, C O M M E N 1 A €? SADOLETI

cum difputabam, cum hæc ipfa illi, 2x^ alia non pauca obîjcerent, per quæ lumini, K ueritatt fidei tenebræ offundi quafi uidebantur,non poteram ,ficiiti quidem cupicbâ,nbsp;ea refellere. Nunc aduerfus illos,ôô contra cmnes præterea calumniantium argutiasnbsp;cgregie armis fpiritualibus inftrudîus,nullum certamen deinceps pro ueritate tuen;#nbsp;da det redt a turn s fum, nullius uim ingentj formidaturus, Illud tantum doleo, qucdnbsp;ad nos credêtes iam peculiariter pertinet,ipfumcß ad me imprimis, etcnim qui in hacnbsp;fide CHRISTI nati,qui tanti myfterij participes,amp; conlilrj efFedi,tanto ueritatisnbsp;lumine fimulatcß prodiuimus in uitam,per baptifini facramentum illußrati fuimus,nbsp;in eamcç fortem diuino munere uocati, ut lupra hominis naturam ad fbcietatem, óinbsp;fimilitudinem ipfius Dei adiungere nos queamus, quamnam ipfi Deogratiam,autnbsp;quod pietatis ftudium referimus i non'ne multo maxima noftrorum pars ferè nun;#nbsp;qudm,nos uero qui dodiores,ÔC acutiores reliquis uolumus eflè, fanequa pCTraro innbsp;earn cogitationem deuenimus, ut ftatuamus nobis pie, S)C cafte, ôd fobrie eflè uiuen^nbsp;dumdquod tarnen confilium quaft uolucrem umbram celeriter anobis ftnimus auo#nbsp;larc,ód cum fana mente eiufmodi quippiam decreuerimus,non eflè nobis ab Deo,fid ànbsp;fpirituad carncm difcedendum,repente eueftigio alij fadli in id ipfum nos cotjcimus,nbsp;quod fugere meditabamur,Quid eft hocdquæ hæc uis ( qui animi errordquae mcntiünbsp;caligodCur amor erga Deum nofter,quem certe non inficiamur in cordibus habere,nbsp;cur bcneficiorum ab eo acceptorum memoria, cur fides, cur fpes, cur diuinum illudnbsp;uitae beatæ praemium,regnicp coeleftis,ac iempiterni expedlatio nos cótinere in offishnbsp;cio non poteftdTantum'ne iita ualet, quæ circum nos eft indudla caro d Hæ terrenænbsp;induuiæ tantum habent uirium, ut me fæpenumero omnem cum Deo rationem ha#nbsp;here mcditantem è cœlo ipfæ deducant,atc^ eîjciant,cupientemcp hærere mentis, fi#nbsp;deicp complexu,in c H R i S T o lefu meo,proturbentinde tarnen, diuellantc^ à bea#nbsp;ta cura,8lt; ad inquinatas ac fordidas detrahant cogitationes^Hei quàm uereor,ne iftanbsp;ingenq,fcientiæé^ facultas, quæ nobis idcirco à Deo donata eft, ut ad eum facilius,nbsp;^antius^ accedamus,recidat in contrarium,fraudicç nobis potius fît,qui quo plusnbsp;intelligimus,hdc èC offèndimus gi auius,amp; magis iure pledimur« noli o r onbsp;£e,inquâ,mi frater humanæ nune ftatum côditionis deflere,qui fie faâi fumus,ut ne#nbsp;queamus in hac uita ullo â nobis pado carnis moleftias excutere : quippe illæ enimnbsp;nobis natura agnatæ funt,diesè^, ôd nodes uiuunt nobifeum, ftioscç eiufcemodi ha#nbsp;bent motus,ut non folum rationi noftræ,fed ne Dei quidem uoluntati fint obtempe#nbsp;rantes « Eft enim nobis comparatum ab ipfa natura perpetuû aduerfus noimetipfosnbsp;certamen,grauisc^ amp; laboriofa dimicatio,cum ut Paulus ait:Concupifcat caro aduernbsp;fus fpiritum,2lt;fpiritus aduerfus carnem,inqua afsiduitate pugnandi aliquando car#nbsp;nem fuperare non mirum fit, Illam quidem Dei,ô^ noftri proditionem nefariam refitnbsp;gere debemus,ut ne carni fpiritû fubijciamus uolentes,quo profedo nihil foret per#nbsp;fidiofîus,Quôd fi mente,amp;: uoluntate perpetuo cum Deo erimus coniundi,quemadnbsp;modum retentis mœnibus etiam fi hoftis uolitet in fuburbij s, fpes tarnen falutis ad#nbsp;hue firma eft t fie nobis hærentibus in ipfo Deo,uchementes, amp; fubiti cupiditatumnbsp;motus poflunt interdum nos quidem affligere in terram, capere autem, abducerec^nbsp;in feruitutem non pofîunt,Âd earn enim ipfam Dei gratiam, è qua paulifper excidi#nbsp;mus,dono illius mifericordiæ citoreftituimur, itaeç imagine fîmilitudinis quadam,nbsp;fi tarnen eft fas ifta fie proferre, ÔC diuinis afsimularemortalia,c hr i s T v s ipfenbsp;quoeç in arce patris fui,ibliocp omnipotentis Dei nihilominus permanês ad carnemnbsp;accipiendam inter homines delapfus eft, qui quod folus omnium hominum nullosnbsp;unquam çius motus, nullas omnino carnis illecebras fenfit répugnantes Deo,8lt; ra#nbsp;tioni,fuit hoc diuinæ in eo naturæ,ô^ fine pâtre generationis proprium,ad quam nosnbsp;facultatem non pofTumus afpirare, Sed nunc mi frater quoniamad uefperumiamnbsp;inclinât dæs, ôô ifta ipfanbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;iandudum loquimur, ad curam fui nos inuitat caro,

concedendum illi eft,rnaiorcç nobis fidei noftræ, qui illam alendam, tuendame» fufee pimus, quam illius iniuriarum ratio habenda, Cras, ôô perendie, quando fefti diesnbsp;ïunt,perfequemur reliqua,Nunc deambulemus paulifper fi placct,animumc« ab haçnbsp;ièueritate dilputandi relaxemus.

fk'LIBER SECVN-lt;*1 D V S-

A G N A nobis aggredientibus ad hanc rattonc, excrcitationem^ de Deo, amp; de diuinis rebus ioribendi, atq; tradandi, propofita fpesnbsp;fuit,nos non ingenium modo, quod ab Deo accepimus, nee cogni^nbsp;tionem artium optimarum,fi quam eiufdem Deibeneficio obtine^nbsp;mus,ad eius ipfius,unde ifta profeda funt,honorem, óó laudem granbsp;_nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;_______I to animo conuerfuros, fed cæteris etiam afFedionibus animi,qu3C

multac fæpe,8lt; uariæ nos à redis côfîlijs proturbant,modum ex ijs aliquem, QC cum bona ratione concordiam eflè reperturos, Quæ lpes,ôd cogitatio noftra nos certe nonbsp;fefelliflèt, fi, ut mentem, Sô uoluntatem habere in poteftate, fie etiam imper are facilenbsp;cæteris animi partibus potuiflèmus.Nam cum ea,quæ funt confilij ÔC uoluntatis innbsp;nobiSjita tam pridem Deo per nos dicata fint, ut firmiter in eo hæreant, nec uidean^nbsp;tur ulla unquam ui inde ie diuuliura,illam alteram partem infidam, amp; turbulentam,nbsp;quæ in affedionum uarijs permotionibus côfiftit,fîc cum alias fæpe, turn uero in hocnbsp;ipfo munere,officio^ç icribendi,incertam,fragilemcp cxpeiimur,ut nomen optimi,ôônbsp;drarifsimi ff atris, quod nobis fumpferamus ad animi iucunditatem per earn nobisnbsp;conuerfum fît ad dolorem.Labefadauit enim animum meum, ÔC de conftantiæ ftatunbsp;conuellit illius nobis adempti erepticç memoria, quæ hoc etiam acrior remanfit innbsp;nobis, quod graues noftri cafus, à poft mortem eius fecuta tempora fæpentnneronbsp;me cômonuerunt,quantum mihi in illo opis, at(Ç fubfîdij ad omnes fortunæ motusnbsp;fuiflèt ablatum.Non enim profedo mediocre aliquid in eo,necg ufîtatum amifimus,nbsp;led cum fummum illud ingenium,quod cundi in eo,qui id nouerant, mirabantur,cænbsp;teri propter magnitudinem famæ,attÇ rci uix credibile eflè arbitrabantur, ita in om#nbsp;ni optima arte fe excoluiflèt, ut non folum naturam, ôô confuetudinem reliquorum,nbsp;fed noftra etiam,qui inftabamus,attp hortabamur, ftudia fuperaret, turn fummus in#nbsp;ter nos amor,(ummaconcordia,fumma communicatiorerum, confîliorumcp omniff,nbsp;quæ femper Lit,hanc etiam nunc uim habet in nobis,ut nequeamus, non ôé incomenbsp;modum noftrum tot in iilo rebus iucundiisimis orbati,ôi acerbam illius,ac immatu^nbsp;ram mortem lugerej odauum enim annum, ôi uigefîmum uix attigerat,cum ex hacnbsp;uita migrauit, cum fî uelimus ea,quæ gefsit,ô6 quæ confecutus eft,expendere,amp; nunbsp;merare,nonillepropè adhuc adolefcens,fediamfenex fato fuiflè fundus uideatur«nbsp;Nam ut Latinas, Græcaséç literas â prima pueritia penitus hauferat, turn legendis,nbsp;ac perdifcendis,utriuscg linguæ optimis authoribus reliquâ,quoad domi manfît,connbsp;fumpfît ætatem.Poft ad me conueniendum Romam profedus, cum cernerct genusnbsp;illud uitæ,quod apud principes cum authoritate, Ô6 gratia in maximis rebus agen^nbsp;dis,deliberandiscç uerfatur,egregiam quandam habere ad benemerendum de pluriünbsp;mis facultatem,idem ipfe uitæ genus,atcß eadem ftudia appetiufl. Fuit enim, fî quift.nbsp;quam unquam,adhumanitatem,ad liberalitatem, ad beneficentiam natura, glt; uo?nbsp;luntate propenfus, Sed ut ad res gerendas omnibus coptjs, opibus^ prudentiæinnbsp;omnem partem fieret paratior, ad earn fibi præcipue comparandam incubuit, quamnbsp;in Omni parte,ôô adione uitæ plurimum ualere ientiebat eloquentiam, Earn porrô,nbsp;cum intelligeret fine philofophia expolttam plané, atqueperfedam haberi non pof’nbsp;fe,admirabili quodam,2è inaudito ftudiorum curfu,omniaPlatonis fcripta,Ariftotenbsp;liscp perdidicit. Non enim fuit illi ingenium ex eo genere, quod laudare tantummo;»nbsp;do ÔC probar e,fed quod admirari,Sè ut fuperius hominis facultate,fufpicere etiam fonbsp;lemustmemoria porrô tanta,ut quæcuncç audierat,legerat,afpexerat,ea uel femel nonbsp;tata,atcß animaduerfa, in promptu poftea proferre femper poflèt. Iginir ti âslatus adnbsp;adiones,2lt; négocia, id de fe breui tempore præbuit fpecimen uirtutis, humanitatis,nbsp;integritatis,prudentiæ,ut nuUi iam maximç rei non cum ab ipfo principe, turn à relinbsp;L i qwis

Z6 LIB, ÏL COMMENT, 1 A C. SADOLET!

quis omnibus idoneüs,2lt; par efTe iudicaretur. Sed nos haec ipfa in eó intuentes turn quidem,6C admirantes, etli ,.in tantis coniundifsimi fratris,ad omnem uirtutcm pro^nbsp;cefsibus, gaudio effèrebamur, fpemcp non dubiam eximiæ in co dignitatis conftitu^nbsp;tamiamhabebamusjtamen quód uimillamincredibilemingenij incorpore praefer^nbsp;tim tenui,óó imbecillo,cuiufmodi illius corpus fuit, uix diutuinam fore fperare po#nbsp;teramus,erat quaedam admixta cum iila lætitia noftra animi ambiguitas, amp;C folicitu#nbsp;âo,quæ me miièrum dcniqj non fefellit, Atque ut omnia,quæ ante dixi, in fratre meinbsp;amantifsimo,ÓC mccuni concordilsimo,quandiu illis perfrui licitum fuit, uitam mihinbsp;iucundam,2lt; lætam eftèccruntiiic illo poftea ademptOjilla fuauitate fraterna,illa fpe,nbsp;illis officijs, confuetudinibuscp priuatus, acerbum habui pene omne tempus, quodnbsp;fecutum eft.Nec hoe ex Chriftiana ueritate,ac difciplina,peccatum enim meum pri#nbsp;mus ipfe confiteor, neque in hoe fratri ipfi meo par effè poflum’Jlle enim, quoad ui=nbsp;xit,cætera ita egit, atque fufcepit,ut ad Deumfemper omnia referret : Ego, qui pla#nbsp;nè habeo cognitum taleis animos,atque ita inüitutas in c h r 1 s t 1 religione mennbsp;tes,qualis il la fratris mei profedó extitit, non fibi finem uitæ, fed immer taiitatis ini#nbsp;tium in ipfa morte acquirere, moueor tarnen, ôd fr angor animo,nec5 in recordationenbsp;optimi fratris à gemitu, 2C lachrymis temperate poflum, Qiiando enim fibi aliud ta#nbsp;le inueniet iolatium, iam fenelcens ætas meaC quando erit, qui mihi ilium référât, innbsp;cuius item amore,8C beneuolentia, ficut in iUo faciebam, polsim conquiefcerecC^iisnbsp;mihi pofthac iilam curarum, cogitationumeç cómunionem, ÔC focietatem fimili cumnbsp;fide confenfioneCg præftabit^ Atque ut hæc omnia aliquo Dei immortalis beneficionbsp;aliquando mihi contingant, ilium ilium animum excellentem, ac fingularem, iilamnbsp;uim inauditam uirtutis,atque ingent|,quis mihi gcneri,nomini, familix^j noflræ re#nbsp;ftituet unquain lt; ö fallaces fere femper fpes noftras,inanescç, ôd fluxas cogitationes,nbsp;quæcum libi fàepc, magna propofuerunt, eaeç certo curfu comprehendere iam, te#nbsp;nereéç uidentur, repente tanquam umbris illufae, amp; irritæ, nihil fe folidum fedatas,nbsp;fed tantum fibi ppenitere reiiquum effe agnofeunt, atque intelligunt, nec tarnen iftanbsp;omnia ut contemnant, addtictintur, Ego cum fratrem non amiierim meum, fed innbsp;eum locum præmiferim, in quo uno beate, amp; fempiterne datur uiuere, efl quiddamnbsp;tarnen, quod me angit,£lt; urget,nec elTe fedato animo finit, quod mihi fratrem ipfumnbsp;meum defideratifsimum, atque optimum, dies ac nodes offert, non ad Itetitiam ani#nbsp;mijquondam ut foiebat,fed ad renouandum illius mortis dolorem.Quem aliquandonbsp;omnemquæfoabijciamus,Slt;inte,ôbonei E S v, omniauitaefolatia potiusconfti#nbsp;tuamus, Nancj has curas,8lt; folicitudines return humanarum, fi quis altius in cis fçnbsp;mergatjôC fludibus illis ferri fe patiatur,quis non intelligat, non uliu tutum ad por#nbsp;turn,fed ad calamitates uitæ,2lt; ad naufragia perduceret Vnus efl portus capiendusnbsp;nobis,atque tenendus, fi effe uolumus falui, firma in Deo fpes, ôd in obtemperandonbsp;illius uoluntati dedita noflra uoluntas, quæ etiâ fi uehementiore aliquo animi motunbsp;perturbatur,8lt; exterarum reruimpulfu concutitur : hærere tarnen in Deo parte fuinbsp;potifsima femper debet, neque unqiiam ab eo fe totam dimouere. Quod fl humanaenbsp;naturæ imbecillitate,noftra fæpe confîlia franguntur,quæ funt fua Iponte direda adnbsp;fummumDeum,tuumeft,bonei e s v,præbereteignofcentemprolapfîonibus nonbsp;frris. An tu cum nihil antea rei tecum nobis fuiffèt, cum alios quoldam etiam tuncnbsp;deos,alios fineis,aliam uitam intueremur, in qua quidem ratione cacci, amêtesé^ era#nbsp;mus,accefsifti uîtro ad nos,ueritatem indicafti,peccata condonafti, tutam beatâ pro#nbsp;mififli^ Nunc cum uolumus, cum laboramus, cum adnitimur, fi non omnia prorfusnbsp;impleuerlmus,quæ abs te ad agendam diuiniorem uitam praecepta nobis funt, idcir=«nbsp;co non aderis nobisfnecß audics uocatust'nec labenteis manu fuflinebislt; fed corrue#nbsp;repotius,ÔCallidipatiereî’Hem I E S V bone,fufcipenos,2lt;qui proinimicis mor#nbsp;ternuolensfubqfti,nos certe iam amicos â morte uindica. Acne diutius in hac co#nbsp;gitatione teneatur oratio noftra,cum de Dei bonitate,0C dementia ad ignofeendu dunbsp;bium ncmini fît,noscç his de rebus pluribus locis diduri fimus,redeamus ad ea, quçnbsp;nobis inftitutafunt,ut myfteria fidei c H RI S T i inipfo Paulo perueftigemus,nbsp;Qiiorum fi partem aliquam, bonorum ingeniorum dignam cognitione, Deo nobisnbsp;lt;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;infpirantc

IN EPI S.T» P A.V L 1 A D R O M, nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;»7

infpirantc ,primolibro apcruimus,altcr hicqui fcquitur,noninfcn'cra continebit,^ Nam ut furreximus mane,ego Ô6 Iulius frater,part€nic^ eam tempon's diuinis rebusnbsp;dedimus,quæ erat bono mori,0c religion! débita,turn complexi manus inter nos, dunbsp;lt;flo ledore nobifeum, ad eaidem umbras pen eximus, ôô in eadem, qua pridiefuera^nbsp;mus,confedimusexhedra. tvm iVLivsiNondicipoteft,mifrater,quamnbsp;me tua hefterna difputatio deledlauerit,eis de rebus habita,que tarnen folæ,aut præ^:nbsp;cipue mentes bonas deledlant. De Deo enim,8lt; amore Dei erga nos, nofiroep uiciünbsp;fim erga eum, qui audiunt, ÔC intelligunt, nifi qdem penitus ab omni redo fenfu ab«:nbsp;horrentes fint, iucundos quoldam motus interioris lætitiæ fentiant, necefle eft, ne^nbsp;quaquam comparandos cum uoluptatibus caeteris, Sed mecum alia multa aftèce^nbsp;runt, noua mihi qui dem, ÔC antea inaudita,quæ abs te prolata funt, tum illud admi^nbsp;rabilc, penitusej? reconditum præpotentis Dei confilium, quo filium ille fuum uni^nbsp;cum, in carne hominis mifit,ad perhibendum teftimonium ueritati, ita me cœpit, utnbsp;nunc iam non credere,nec perfuafusefle,fed plane teuere,amp;fcire mihi uidear,nbsp;C H R 1 s T V M eflè unum, ex quo nobis fit uita, neque aliud nomen clTe fub cœ#nbsp;lo, per quod credences, fakü fieri pofsimus . Proindc ego hac node mecum cundanbsp;iftadiutius uolutans, ÔCnonpauca aduocans cogitationibus mcis feripturæ loca,nbsp;præiertimcji ex loanne : Ille cnim altius profedô in ipfa diuinitatis confilia iè immers:nbsp;fit, illam ueritatem fpiritus, ÔC natos ex mundo, aut ex Deo homines, ÔC quorumnbsp;non carnis, neque uiri uoluntas, fed Deus pater eft : tum alia permulta, quae in eiusnbsp;Euangelio,tanquam femina uerac 2lt;uitae, Slt; (apientiæ difperfaftint ,ficpercepios:nbsp;mnia probc,2lt; enuclcate,hoc per te introitu mihi patefado, ut quae antea mihi erantnbsp;perobfcura,nunc lucere ea meridie clarius,2lt; ante oculos pofita eflè uideâtur, Quodnbsp;idem in Paulo mihi ufti uenturum confido* magno enim lumine femel introdudonbsp;patere omneis recelTus, ÖC. angulos quamlibet occultorum locorum neceflè eft, Sednbsp;tu, mi frater, intelligentiam huius myfterrj, num ex commentatione multa, nodur:«nbsp;nisep uigiliis,ac lucubrationibus, an alia quapiam ratione tibi comparaftic' nam mihinbsp;quidem,fi fari licet,quod ftntio, quod cum bona uenia tua dixerim, hoc mihi homftnbsp;nisingenio multouidetur maius. an vereris, inquam, ne mihi moieftusnbsp;fis,meumcp offendas animum,fi hæc,quç loquimur de Dco,00 de confilrjs Dei,a meonbsp;tibi ingenio, non uidcantur profedacquot; Non fiimus,opinor, tarn infolentcs^Nouimusnbsp;enim uires, ÔC facilitates noftras, Sed cum commilimus nos Deo, toto corde, Ôd pe^nbsp;dore,ubi quid de talibus agendum, aut diflerendum eft, tum quod menti noftrae abnbsp;CO illuceftit, fic arripimus, tanquam id anteponendum longe fit ijs, quæ diutifsimenbsp;à nobis quæfita, ôciuueftigata funt» Qiiod ut magis credas, ôômirere, Dcum ipftimnbsp;teftamur, cui uni dediti fumus, nunquam ante hunc dicm in quo de his agere cocpijsnbsp;mus,mihi huius arcani my fterij, non modo plenam notionem, fed ne ueftigium qui:»nbsp;dem, ad indagandum ullum in mentem uenifle, quod nunc repente mihi totum ap^nbsp;paruit, ut facile Dei dohum id intelligatur, nec tarn mea caufa ab eo mihi tributum,nbsp;quam ÓÓ tua primum mi frater, qui ifta maxime expetis, Só corum deinde omnium,nbsp;qui ad Deum propius adiungere fe uolentes, ea,quæmundi funt, fpernere,óóreputfnbsp;diare fint parati. Nam qui in mundo curas,óó cogitationes fuas defigunt, ad liaec ius»nbsp;mina coeleftis iàpientiæ prorftis funt conniuentes, tamep illa fibi habent tenebrico^nbsp;fa,8lt; obfcura, ut nos ea lucere,5lt; clarifsima eflè intelligimus» Quorum infelix fand,nbsp;amp; miièranda eft conditio, hoc quidem etiam magis, quod ifti ipfi admodum fibi fas:nbsp;pere, nimiumep eflè dodli, ÔC callidi uidentur : qui nobis etiam illudere foliti ftint,nbsp;quod perfuafumhabeamus,ea nobispræoptanda eflè,quæad manumnonfunt,nbsp;quorum autem eft præièns, amp; parata poflèfsio, ea pofthabenda eflè conftituamus»nbsp;ctenim mens illis eft hoe coeno,fordibuscp terrenis coinquinata, óó obruta,ut erige:»nbsp;re fefè ad intuendam fpiritus uim nullo modo pofsit,nec in illo altero regno,quod ànbsp;fenfibus abfconditum,puris tantum,óó rite inftitutis mentibus manifeftü eft,parteninbsp;aliquam fibi,aut locum defignare«Qui fi,ut fidei,8lt; Christi caufàm nunc omit:«nbsp;tamus,uirili ialtem animo,8lt; confilio forent præditi, fine ulla nimirum dubitationenbsp;ftatuerent plus elTe in his ponendum, quae fempiterna promittuntur, quàm illis tri««nbsp;buendum

8? LIB* IL comment. IAC. SADO LET I bucndum,quæ certo nofcutur efle interitura.Quid eft enim dcmcntius,quain ijs connbsp;fidcre qucnquam,00 gloriai i,tanquam fuis,quæ fua clïè non poffunt : atque ilia congt;nbsp;temneie,quæ ft cius fieri poflent,propria illijôi perpétua femper eflènt; Cum uero,ftnbsp;fidei CHRISTI uim,amp; diuinæ naturæ bonitatem attentiusinfpiciamuSjnet^inæsnbsp;nis fpcs noftra, nee Dei fallax promifsio efle pofsit, quis erit tam auerius à uei o, quinbsp;fidem noftram,inanem,infirmamc^ credulitatem,ac non ftabilem,fingularemcç fapicgt;nbsp;tiam,illam autem rationem,quae mundum magis fequitur, cognitionem certam, po:#nbsp;tiusquamleueminopinandotemeritatêeflèconftituatc' TVM iVLiVSiVe#nbsp;rifsima funt h3ec,mi frater,inquit. Nanque ÔC ego fidei uim tacitus mecum contem#nbsp;plans,plus etiam fapientiae in ea,quam credulitatis, uideor agnoftere, quanquam im«nbsp;eft quidem utruncp,ied iftud magis.nam S)C confidere Deo,magis quâm mundo, ue^nbsp;rioris fapientiæ eft,2lt; fempiterna appetere,potius quâm mortalia, animi multo prae^nbsp;ftantioris. At enim ifta à fenfibus remota ftint.Quid tumcnon ne 06 in iftis curis, Qi.nbsp;cupiditatibus,quæ mundi funt,fæpe ea,quæ pofsidentur,8lt; tenêtur à nobis, fpe plus •nbsp;haberidi,uelinhonore,uel in pecunia erogamus,atque effundimus i certumeç quodnbsp;eft abijcimus,ut quod incertum, confedemurf in quo crebro lolet cupidos hominesnbsp;fortuna ipfa refellerc, Atque hoc illis eo incommodius accidit ,qudd infinitis priusnbsp;fumptibus,laboribuscß iadati,etiam ft aflequantur id,quod côcupierunt,in quo fpeünbsp;rarant tandem ft quieturos, in eo ipftgt; maxime indu(fti,atcp decepti, omniû curarumnbsp;ftimulis,0iftgt;licitudinibusanguntur.Noftraautemfides,hoc el^i E s v Chrifti,eanbsp;nobis fola optanda,fperandacg proponit, quorum non inadeptione folum beatitu^nbsp;do,0d immortalitasjfed etiam in ipfa ipe, atque expedatione iucunda uita confiftit,nbsp;Pgt;Jon enim pollicetur nobis quicquam exiguum,aut mediocre, neque quod cum alianbsp;re,fi comparetur, ex ipfa contentione tenue, aut afpernabile queat uideri, fed iplumnbsp;omnium rerum caput,naturæ totius principem,fontem laetitiæ,ueritatis,immortalis:nbsp;tatis,propria nobis polftfsione promittit, atque offert, cuius tam præcelfi munerisnbsp;magnttudinem,fi uere uolumus pendere, atque æftimare, omnis ex mundanis uoltt«nbsp;ptatibus deledatio, omnis amplitudo imperij, atque honoris, ccenum nobis, SC for#nbsp;des præ illo uideatur necefft eft. Etenim omnes Deum, etiam inuiti, aut ignorantesnbsp;appetimusjfummum^ in eo bonum noftrum,ft non cogitato, ÔC explicite métis connbsp;filio,at tacita naturae cupiditate conftituimus* In Deo enim omnes conditi,2lt; fadli funbsp;mus,in illo 6C uiuimus, $6 mouemur, quantumeç ad ilium contendimus appropin^nbsp;quare,ad eumeç nos adiungimus, tanta nobis noftrimet 6é eius,quo uere fumus,fcmnbsp;per fit accefsio,quae ufque ad dfuinitatis confortium nos pertrahit, deosep efft facit,nbsp;ut omni mortalitatis ftagilitate,mortecp calcata,in ftmpiternis gaudijs, hcnoribusc^nbsp;uiuamus* Hoc unum prorfus, ft incomparabile donum eft,fi digna Deo uox hæc, £lt;nbsp;tanti pr»mq in eo fidentibus fada repromifsio,uox, ôé oratio Dei ifta ipfa c H R i#nbsp;S T V S eft,quolocutus eft nobiftumDeus,quomodo optime, ÔCcommodifsimelo«!nbsp;quipotuit,C H R 1S T 1 lefu uidelicet exemple,uita, ftrmonibus, per eû ipfum nosnbsp;admonens,ut à mundi cultu,amorecç diuulfi,omneis in ft uno amor es noftros ponegt;nbsp;ren)us * At£ft hæc uera, ôé unica in Deum fides eft, quam fequitur diuinæ imitationbsp;iuftitijCj cui quidem iuftiti^c fimilis 06 par uita coniunda eft particeps ôd ipfa diuini^nbsp;tatis, atque eiufdem cum ea fempiterpæ beatitudinis confers, ad quam per unumnbsp;C H R1 s 7 V H eft aditus. Ipft enim eft illud ipfum myfterium, quod eft abnegatenbsp;mundum,ÔC in uno Deo fpem ponere, quemadmodum ipft in loanne atteftatur,quanbsp;difcipulos commendat Patri î Ego dedi eis, inquit, fermonem tuum * Dedifti planenbsp;1 E S V bone, quippe, qui temetipftim nobis, ôéfaluti noftræ tradidifti. Et mundusnbsp;eos odio habuit. Quid ita uero odio habuit i quia non funt, inquit, de mundo* lamnbsp;enim deferuerunt,iam repudiauerunt mundû, ôé idcirco odio funt apud illum,quemnbsp;ipft contempferunt. At cur de mundo non funt i non ne 8lt; in mundo, amp; de mundonbsp;erant n^ic'erant enimuero,ftd ut me confequerentur, à mundo funt diuulfi, atc^ ab^nbsp;ftradi. Quia ÔC ^o,inquit,non fum de mundo, de mundo non funt, ficut ôé ego nonnbsp;fum de mundo.C^uid autem quæfo hoc tantum eft,non efle de mundo i 2lt; eflè in hocnbsp;fimilem tuftquia aliterjinquit^uere fandi eflè no poflùnt* Sandifîca eos Pater in ue^nbsp;ritate.

IN E P I S T. P A V L I AD ROM, nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;8 j

n'tate.quæ eft ifta ueriras Sermo tiius, inquit, uen'tas eft. Qin'd ifte fertno, quid, in^: quam, eft i ut abnegetur mundus, foliis expetatur Deus, quandoqui'dcm utriquenbsp;fimul dediti efle non poftiimus.Ifte fermo ft in feipfo fpeóctur. Si in naturae fuæ ueri^nbsp;täte pendatur,Deus ipfe eft,qui in c H R i s T O fuit cum homine côiun(ftus,ft in no^nbsp;bis,ueraeftiuftitia,ôôfan(ftitas,Ôlt;^uitainnosperChriftumi E S v M abeodem Deonbsp;infulà,atquetradu(fta,inquofidei christ i diuinumplanémyfteriumcernitur,nbsp;Atque hic idem fermo,primô ut ex ore Dei egreflî.is,5lt; prolatus eft,ab Deo in mun^nbsp;dum fuit miffus,qui fuit chri ST v S. Deinde per nos à CHRIST o ineundemnbsp;mundum propagatur,ut praedicâtes omnibus diuinam ueritatem,amp;l tanquam palmi^nbsp;tes in uite fruélQ über cm ferentes,quàm plurimos in unum quaft corpus coagmentonbsp;mus,quod uno capite christ o,pluribus diftinélum membris huius totum fer^nbsp;monis ueritate,tanquam diuinitatis fpiritu animetur,ac regatur.Sed ego nimiumlönnbsp;ge progredior, te^ ab inftituta interpretatione impedio. fed ignofees mi frater : egonbsp;enim nodurnas meas cogitationes ardore animi quodam er ga Deum incitatus, quinnbsp;exponeremtibi,contincrefanemenonpotui. F E c i S t i plané bene,mi charifsi^^nbsp;me frater,qui hefternis difputationibus noftris, extremam manum impofuifti, remeßnbsp;ita expolifti,ut fic demum fore pcrfpicuû arbitrer omnibus noflè ifta uolêtibus,fidemnbsp;inDcumillaiTi,quae ex Deo fola fit,8lt; quae unahominibus ueram tradat iuftitiam,cos5nbsp;mitemcç iuftitiae adiügat immortalitaté,nift in CHRI S TOamp;per chr i s t v mnbsp;nequaquamhaberi pofle.Qiiaproptcr hoe inftgniód primario fidei myfterió,Deo no^nbsp;bis referâte,iam indicato atep monftrato,ad reliqua in ipfoPaulo examinanda accédanbsp;mus,Quod ut ordine inftituto mclius fiat,lege tu in codice quod fcriptum cft.

Propter hoc, fîcut per unum hominem peccatum in mundum intrauit, amp;perpeccatummors,?lt;ficinomnes homines mors commeauit, in quo,nbsp;omnes peccauerunt, ufque enim ad legem peccatum erat in mundo î pecca^nbsp;tum autem no imputatur,cum non eft lex. Verum regnauit mors ab Adamnbsp;ad Moyfem etiam in eos, qui non peccafl’ent, in limilitudinem præua#nbsp;ricationis Adam,qui eft forma futuri,

CVM SVPR a' dixiftet Äpoftolus,dequo fieri fatis fuit difputatum, nos in CHRISTI morte,Slt;^fanguine Deo patri fuiftèreconciliatos,ôdquod,fiillefioc pronbsp;nobis,cum adhuc efl'emus inimici,egerat tarnen,öd perpclKis fuerat,ut filium in mors^nbsp;tem pater pro nobis traderct,filius mortem earn iplam libente animo ftifciperetunuli:nbsp;to nunc magis amicis iam facftis uitam illam, quam ipfe rccuperaflct à mortuis exci==nbsp;tatus,immortalemcpiampofsideret,C HRIST V M nobis daturum cfle,Slt; commuasnbsp;nicaturum,neludaeuspolsitmirari,£lt;forfitanhæfttare,quidnobiscô CHRi ST inbsp;morte,Slt; furredione fit,aut quo ilia pado pertineant ad nos’,Eodem,inquit,quo pccsnbsp;catum, 06 mors Adæ in nos, hoc eft, in omne hominum genus fufa eft, ÔC propagata,nbsp;Sicut enim in peccato Adæ proprio,uoluntario,illiuscç morte, nos nulla noftra penbsp;culiari culpa, ftmilitudine tantum illius præuaricationis, comprehenfi fumus, utôinbsp;pcccatoresfimuspariter,amp;moriamur:ficin CHRiSTi morte,amp; furredione nosnbsp;nulla noftra propria uirtute,2lt;iufti coram Deoeffedifumus,amp;tiitam nouæ huiusnbsp;iuftitiæ comitem accepimus.purgati enim a peccatis, atque ilh's mortui in fimilitudis:nbsp;ne mortis CHRi st i,8i in ftmilitudine eiufdem exurredionis ad iuftitiam re^nbsp;ftituti, uitam eandem iure, quam ipfe habet,confequimur, Quemadmodum enim innbsp;Adam,qui ty pus fuir,ôd forma humançfpeciei totius,quæ ex eo erat oritura,imprcf=nbsp;fto peccati Sc mortis inufta eodemexemplo peruafitinnos,2lt;intotum pofterumnbsp;genus permanauit, ut quod ab illo, iudicio dC uoluntate patratü fuit,id nobis poftca,nbsp;quatenus ex illo progeniti fumus etiam nil tak cogitantibus, naturale fit fadum,nbsp;quód à principio,2lt; capite generis noftri difsimiles eftè non poiKimus:fic in c H R inbsp;ST O, qui ty pus fuit confequentium eumhominum,mors pro aliorum peccatis fn^nbsp;feepta, uitacß mox recepta, Qi. peccatum interetnit in his omnibus qui e Deo gcnitinbsp;’ M funt.

$0 LIB* IL COMMENT, lAC, SADOLETI funt,hoc eftjfpirituali generatione procreati, 8lt; iuftitiam eifdem, uitamcç infinuaufc,nbsp;Ac ficut propter Adam,non noftram noshed illius mortem morimur, hanc commuanbsp;ncm uidelicet, quæ in nobis naturae eft, in illo fuit culpae, ex qua deinde culpa exti#nbsp;titjSófada eft moriendi natura:ftc propter CHRiSTVMa mortuis excitatum nonnbsp;noftram uiuimusjed C h r i S t i iplius uitam,illam iuftitiae fcilicet, quod proprianbsp;ilia uita christ l, fada eft fidelibus cunctis communis.Mortuus enim nobis eftnbsp;CHRiSTVSjUt nos illi uiuamus, Ita enim ad Corinthios : Si unus pro omnibusnbsp;mortuus fuit,ergo omnes fuere mortui.Et pro omnibus mortuus fuit, ut qui uiuût,nbsp;nonampliusfibiipfiuiuant,fedei,quiproiplismortuuseft,Slt;furrexitJn c H R i#nbsp;S T O autem mors, ut non peccatum ipfius proprium, fed noftrum fecuta eft,ita iftanbsp;utta reda,atœ fanda nobis per eum tradita, non pr opr iæ noftræ, fed diuinæ in nobisnbsp;per fidem iuftitiæ eft comes«Quod alibi Paulus innuit,fîc inquicns. Omnia duco eflènbsp;quifquilias,dum christ v M lucrifaciam,8lt;reperiar in eo,non habens meam iult;=nbsp;ftitiam ex lege,fed eam,quae per fidem eft C H R 1 S T i quæ ex Deo cft,iuftitiam fu^nbsp;perfide, Exemplum itacg ÔC uis ex forma mortis, amp;C furredionis lESv Chrifti, fî^nbsp;militudine eadem in nos tranfmifla eft,ficuti peccatumjôô mors per fimilitudinê præ^nbsp;uaricationis Adæ in nos fuit deriuata. Sed fermo Apoftoli mancus eflè exiftimaturnbsp;in hoc loco ab ijs, qui parum attendunt hoc exemplum Adæ non ideo præmitti, utnbsp;deinde fequatur in c h R i s t o, quafi par pari fada relatio (nam id Paulus, aut nenbsp;quaquam poft, aut longo interuallo facit) fed fequi proxime dida, öd cum illis com#nbsp;parari,Sic enim christvs fanguine, Qi. morte fua Deo nos reconciliauit, QC pernbsp;»¦econciliationem uitam etiam fuam nobis dilargitus eft,quemadmodum Adam pec#nbsp;cato fuo ab Deo nos diftraxit, Qi per peccatum mortis effecit participes, Itaquc iilanbsp;duouerba, propter hoc, fuperioribus uerbis magis adnedenda funt, ut ita legatur:nbsp;Sed etiam gloriantes in Deo per i E s v JVt Chriftum dominum noftrum, per quemnbsp;reconciliationemaccepimus, propter hoc, id eft, quia pro nobis S^fufeepit mortem,nbsp;60 exurrexit, ut non folum qtiis Deo nos reconciliauerit, fed qua etiam ratione,g^nbsp;quo pado id egerit,â Paulo fit expofitum, ÖCut exemplo id confirmet: Quemadmo#nbsp;dum,inquit,per unum hominem peccatum,hoc eft,fimultas,amp; diflènfio cum Deo,amp;Jnbsp;per peccatum mors in hominum genus eft tranfueda. Sed tu fortafle luli, ÖC de pec#nbsp;catOjUt noftri appellant, originali, Qi. de eins mortise^ propagatione in pofteritatemnbsp;aliquid hoc loco audire uis, i M M o, inquit, ÓÓ id quoç præterea, quomodo illamnbsp;in patre primo generis noftri labern reparauerit christvs, cum nihilo poftnbsp;eum minus quam antea,2lt; moriamur,00 à peccando nequeamus eflè immunes, f A #nbsp;CIENDV M elf,inquam,uttuuis mi frater,8lt; quoniam horum uerborum in Pau#nbsp;io difficilis eft explanatio, cum auxilium ex Deo poftulandum nobis eft, tum totanbsp;res altius aliquante repetenda, 1 D Ci,V IDEM nobis etiam commodius fuerit,nbsp;inquit, etenim quid aliud omnino quærimus, quam intelligereî’ bene sane;nbsp;Verum uideamus, quid aiat feriptura, quæ Deum formafle hominem aflèrit è terra,nbsp;gleba accepta, Qi infpiraflè in eum flatum uitæ, hortume^ mox conftituiflè in Edennbsp;ad Orientem, in quo hominem locauerit, quem finxiiîèt, eduxiflè quoque è terra innbsp;illo horto arborem omnem afpedu pulchram,guftatu iucundam, Porrô horti in me#nbsp;dio duas uel imprimis nobiles produxilTe arbores; Arborem uitæ, cuius pomorumnbsp;efus à fenedute,mortecß defenderet; Qi arborem cognitionis boni Qi mali, Cum ergonbsp;pofuiifet hominem Deus in hoc ipfo horto,ut coleret eum amp; cuftodiret,ita illi omnianbsp;fruenda in eo,pofsidenda^p permifit,ut folam interdiceret arborem nofeendi boni,nbsp;mali:De cæteris inquiens pomis,8ii nucibus cundarum arborum ueftro arbitratu conbsp;medetis, ex arbore notionis boni, Somali, frudum nullum edendi caufa attingetis,nbsp;qua enim die cuneß comederitis,morte moriemini,Hoc Dei præceptum quorfum ac#nbsp;cipiendum fit,difficilis eft confideratio,Nam nec inuidiffe homini Deus tarn præcla#nbsp;ram cognitionem,ut ilia boni,malicp eft, ullo modo eft exiftimandus; Qi quomodo eXnbsp;ilia cognitionemors fequatur,item eft admirandum,Sed nos contentionibus omiffis,nbsp;breuiter quod fentimus, exponere conabimur. Eft igitur bonum duplex; Vnum eftnbsp;fummum illud,8lt; primum,quod Deus eft cui nullum omnino malum eft cotrarium,nbsp;’nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;fiquidem

IN EPIST. P A V L I AD ROM» nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;51

fiquidem ei,quod fumme efi, nihil c regione omnino eft, quod aduerfum rcfpondcat^ Alterum eft bonum,cui contrarium opponitur,ex aduei ió malum. In primo illo bo^nbsp;nOjUt omnis mail experte,uita tantummodo eft. In hoc altero autem bono,quod nunnbsp;quam folum,necç iÿncerû,fed,ut funt humana,mixtû cû contrario malo femper eft,2^nbsp;uita,Slt; mors fimiliter cft coiunda. Cum ergo prohibebat hominê Deus, ab efu illiusnbsp;pomi,inquo boni, amp;: mali cognitio infita er at, confulebat illius faluti,mori enim eumnbsp;nolebat,uerum ita attempei abat uoluntatem fuam,ut hominem tamê,qucm liberumnbsp;feccrat,præcepti necefsitatenollet alligare.Boni itac^ illius malicç cognitio ut uitarnbsp;tur,dcmonftrata homini eft à Deo,ut ne in mali homo, 06 mortis plagas cóftringerei:

tur, cui beatior multo frudus ueri eius boni nofcendi Si pofsidcndi propofitus eflet,nbsp;cuius guftum, Ö6 fuauitatê nulla ex contrario malo amaritudo in uita, nullus mortisnbsp;timor poflèt præterrûpcre.In quo bono nimirû;qui Deus fummus eft,fi fe homo ftgessnbsp;re,96 collocare conftituiflêt,inuiolatâ malis uitam,eamcp immortalem fuerat adeptUssnbsp;r us.Qiioniam autê dimifto principe bono,alterum id genus boni potius eft confelt;fta:s

tus, quod malum in fe admixtum contineret,non mir urn eft,fi in ea uita,quam magisnbsp;appetiuit,mortcm etiâ contraxit,quæ uitæ illi neceflariö inerat adiunda.Sed fcrupu#nbsp;ïus rurfus dubimto ; fi enim huiufce boni,mali^ cognitio, efFedrix eft mortalitas:nbsp;tis,quï poteft illa efte in Deoc’cum tarnen Deus in Icriptura fic loquatur Ecce Adamnbsp;fadus eft tanquam unus è nobis,nofcens bonum,06 malum.quem Dei fermonem quinbsp;per ironiam eflê prolatû uolunt,hi mihi non folum Dei maieftati, fed etiam feripturænbsp;fandæ grauitatijfummæc^ authoritati detrahere uidentur.Non enim certe,ironice idnbsp;protuîiqquod fecutum cft,ut prouidereturjUe de ligno uitæ ederet,S6 uiueret in æternbsp;num,quo Dei decreto Adam præceps è paradifo exturbatus eft,Nos autem dicamusnbsp;huiufmodi boni,ô6 mali diuerlàm in Deo ac nobis eflè cognitionê. Deus enim à prin^nbsp;cipio,86 tanquam à caufa ad cognofeendum illud decurrit,tota^ métis, Ô6 intelligeuisnbsp;tiæ in Deo eft cognitioinos uero à fenfu,ab ufu,â contadu,ab experiundo, difeernens:nbsp;doep ad eandem nixi intelligêtiam afeendimus. Porto autê non in eo, quod intelligi?nbsp;tur, fed in eo, quod fentitur bonum, hoc Ô6 malum mortis caufam affert, Itaq^ ab ipionbsp;Deo non interdidu oculis hominis, qui Ô6 ipß uim fuam cognofeendi habent, quans:nbsp;quam non principem illam, neep præcipuam, quæ eft mentis Ô6 rationis propria : fednbsp;palato prohibitû,S6 guftatui fuit.ld enim iam crat bonû, malum^ in nos ipfos accerjsnbsp;fere, atœ infinuare fi pomû comederetur. Hoc igitur bonu,quod prohibebat homininbsp;Deus in pomi efu, mortemc^ pœnam præuaricanti proponebat, mundus ifteeft,ô6nbsp;mundana hæc uita, quæ falfisilleda, indudaep uoluptatibus ueram adulter antibusnbsp;fpeciê boni, ubi à uero 86 ftimmo bono nos abftraxerit, in mœftitias, 86 folicitudinesnbsp;nos mergit,86 inipfam comité meeroris deniep rapit mortem,quod totum nobis acci^nbsp;dit,quia mundi amatores effèdi ab ipfo Dei fummi amorenos difîunximus.Hoc bo^nbsp;num fecutus Adam,qui primo à Deo,tanquam in confinio utroruncß bonorû confti^nbsp;tutus,86 fimplicis illius, atcç fummi, 86 huius cum malo, 86 cum calamitate mixti, utnbsp;utrum uellet,fibi deligeretnibi fe ad Euam,hoc eft ad carnem fuam, 86 ad mundanumnbsp;bonum inflexit, dimiflb diuino, hanccç naturæ fuæ infitam coditionem eflè uoluit,utnbsp;mundi amator eflèt homo,86 peccatû ipfe commifît,mortcmcç contraxit, 86 nos ex fenbsp;progenitos in eandem mortis,atiç peccati induxit labem. Eft enim in nobis etiam reünbsp;iudantibus,86 inuitis ingeneratus profedô ifte mundi amor,86 dulcedo quædâ mor^nbsp;talis uitæ,à Deo nos diftrahés,86 boni illius frudûnobis diripiens,quod non fummiïnbsp;modo,uerum etiam folum bonum eft.Atcg hoc eft peccatû originis mi frater,quod innbsp;natura noftra tantum labis induxit.quod fl attentius conflderare uelimus, quomodo

fufceptû à primo pâtre Adam, 86 in nos natura transfufum fît, mortemcç acciuerit inhumano genere, facile id poflumus intelligêtia percipere.ab hoc enim improbo, 86nbsp;deo infenfo mundi in nobis amore cum côtumacia illa nafcitur,quæ nos Dei imperio,nbsp;£6 uoluntati facit répugnantes, tum cupiditatum etiam in nobis, 86 amentium appe^^nbsp;titionû,morborumcp animf,86 perturbationû omnium turba exoritur, quæ tanquamnbsp;rebellis familia,dominam fuam oppugnat rationem, nullamcç ei parte temporis necßnbsp;diurni,ne£ß nodurni puram, 86 uacuam à moleftia r elinquit. quod quidê homini iure

M 2 euenit

SÎ nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;LIB» II. COMMENT, lAC, SADOLETI

cuenit, quandoordineturbatofi nos Deiimperio minus audicntes fumus, nec ani=« mum ipfi noftrum in poteftatehabere debeamus. Natura igitur nobis iam agnatumnbsp;cft,quod in parente noftro fuit uoluntarium,ut 2lt; amemus mundum, amp;£ idcirco mo^nbsp;riamur,prædaracp hçc hæreditas mortis,atcÿ pcccati ab illo parente nobis tradita eft,nbsp;quam neceflario fequitur à fummo bono alicnatio,ut quia Deum non toto corde dilissnbsp;gimus,omnes filq iræ in natura producamur,repulfi ab oris rcgionibuscp codcftibus,nbsp;èc tcrræ dânatis partibus potius addidi.Carnis enim côcupifcentiæfeâam,impeiînbsp;riumcß fequentes,quæ ad terra nos,Si ad terrena bona deripit,fpemcp in illis omnem.nbsp;Si frudum uitæ conftituentes,dominum nobis mundum pofthabito Deo facimus,ôinbsp;adoptamus.Ob quod uideamus,quid dicat fcriptura fadûfuiflè Adæ:Et emifit eum,nbsp;inquit,Dominus ex paradifo uoluptatis ad colendam terram,ex qua fuerat fumptus,nbsp;Sieiecit Adam, Si collocauit eum è regione paradifi delitiarum. Vides'ne mi fraternbsp;totius humanæ uitae formam,antequam Chriftus ucniflet ad nos,in his fcripturae uernbsp;bis expreflàm cflè c* exquibus intelligimus peccatum in nobis, quod haufimus exnbsp;Âdam,atque accepimus,hoc ipfîjm eflè,quôd ad propiora hæc nobis. Si præfentioranbsp;terrae bona delabentes, dominum mundum ièquimur, Deum ucrum relinquimus:nbsp;Deus porro ipfe zelotes eft,nccß patitur deos alios præferri fîbi,Si anteponiJta enimnbsp;inquit ad IfraehNon curuabis te ante fculptile,necp id coles,quia ego dominus Deusnbsp;tuus,dominus zelotes uifitans iniquitatem patrum in filios, Atqui fané qui mûdumnbsp;colunt,non ièiè curuant duntaxat ante ilium,fed totos fe in ilium profternunt, atquenbsp;abqciunt,ut nullius iculptilis cultus,quam hic mundi amor,öi ieruitus animi,quä ternbsp;renis bonis fumus adftrió:i,Dco infenfior atc^ inimicior cfle pofsit, A T T E N D O,nbsp;J NQ_v I T, Si fimul intelligere iam incipio, quid attulcrit nobis Chriftus,Si quem:*nbsp;admodum is commune damnum humani generis aduentu fuo correxerit, qui ccrtenbsp;auocauit nos à mundo. Si ad Deum uerum conucrtit, docuit^ nos illo admirabili,nbsp;uerecß diuino,uitae fuæ curfu,ut rationes uitç noftras no in hoc mundo,necç in fluxisnbsp;illius. Si fugacibus bonis, fed in Deo S^ icmpiterno bono omnes ponercmus. Quamnbsp;ctiam deliberationcm uitæ agendæ in baptifmo profitemur. Verum mi frater fcirc exnbsp;te optarim,priusquam ad ulteriora gradiamur,quæ fuerit futura in Adam immorta*nbsp;iitas,fi peccatum ille non admifilTet, QC quo pado in nobis mors ex peccato fît produ:*nbsp;da. C V M F E C I S S E T, inquam,hominem primum Deus, ficilium compadumnbsp;cfle uoluit ex mente, Sé corpore,hoc eft,ex immortali,8é ex mortali parte, ut pars ta^:nbsp;men inferior fuperiori fuerit adhæfura,fi in ipfo fonte uitæ Deo mens primo ipfa hæ^nbsp;rere uoluilTet : afpedus enim ipfe ad Deum, mentisép conuerfio prorius illi fubieda,nbsp;amp; dedita nequaquam ullam in partem fefe commouens,fpiritum inde ilium uitæ afsinbsp;due excipiebat,a quo primo fadafuerat inanimam uiuentem, eumcp ipfa ipiritumnbsp;deinde in omne’ corpus redis ordinibus tranfmittebat, quod totum erationis Deonbsp;inhærentis arbitrio dependens,nullis ipfum fuis agitationibus turbatum,ncque cumnbsp;mente difcors codem illo Deiflatu implebatur,iefecp cum mentejSécum Deo unonbsp;nexu continebat, ut aditum nullum ftbi mors, neque ianuam ad conucllendum illamnbsp;confentionem poflet inuenire:poft uero mente, Sé ratione,per guftatum uctitæ arbo*nbsp;ris à Deo diuulfa,Sé in tranfuerfas detorta partes, cû obflirudis aut declinatis meati*nbsp;bus iUis,qui redi antea, Sé inter fe congruentes fpiritum Dei, Sé uitam in totum ho*nbsp;minem influebant, mens primum ipfa, quanquam fuapte natura immortalis, melio*nbsp;rem tarnen infe diuinæ gratiæ,qU2m naturæ fuæ uitam amififtèt,corpus quoq;, quodnbsp;fua fponte fragile,8é pronum in terram cflèt,neque amplius medio interfepto curfir,nbsp;uitam e Deo haurire, ut antea poflêt, morti concedere neceflè habuit, quandoqui*nbsp;dem nec ftare ipfum ualeret per fe, neque ipfîus diutius in uitafuftincndi ullam am*nbsp;plius haberetratio poteftatem.Ita omnibus inhomine partibus difsipatis, atque connbsp;Uulfis,fecumq?,Sé cumDeo diftordibus effèdis patefada morti uia eft, omnesep fubnbsp;illius poteftatem poftea fucceftère.Ac duarum quidem arborum iliarum, quas in pa*nbsp;radifi medio a Deo produdas legimus, altera fr udus fuos iam extulit cognitioncinnbsp;boni,malicç uidelicet, quæ eft nobis care admodum, atep infeliciter miferia primuinnbsp;totius uitæ, deinde ad extremum ipfa morte comparataî altcrius uero poma arborisnbsp;nullum

IN EPIST. PAVLI AD ROM. nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;p3

nullum certe non ad finem dDeo produâa funt,quæ funt ui'tæ cficdiicia^St immors= taiitads.Nihil enim fruftra,noncç ad cei tos fines unquam agit Deus. Sed quoniamnbsp;ita cecidit,ut feculum piius,2lt; ifia antecedens primt parêtis uitio hominum auerfionbsp;a fummo Deo,2lt; ad munduiu,tciramcp conucrlio ai boicm illam mortis 2é præuarii:nbsp;cationis antefen et,altera arbor,quæ fit immortalitatis r.obis reftitutrix, filio ipfiusnbsp;Dei,qui nos crat à mundo adDeum reuocaturus,tutui oep ilii feculo, in quo no am#:nbsp;plius carnales fed fpirituales uidluri fumus,fuit profelt;fto rcferuata,euius uim, Si ad^nbsp;mirabilem poteftatem crux c H R I s T i gloiiolainiemeiipfamfufcepit.Eacnimnbsp;uitæuera arbos eft,propagine culturae cerlellis illinc hue tradudta, quæ filium Deinbsp;infepanem uitæ 2lt; immortalitatis lublatum alte mundo exhibuit, quae exportatanbsp;fuit è Hierufalcm eins ipfius humeris,quem ipia latura erat,quô planum fieret cun^nbsp;ôisifta animaduertentibus redemptionem humani generis no in una ludaeorum nanbsp;tione conclufam,led cuncto orbi terrarum a Deo communicatam,£lt; expofitam efle,nbsp;quam crucem cum eflet iila teteriimum antea omnibus, turpiifimumep fupplicium,nbsp;idcirco CHRiSTV S fulcepit,utiuumdiuinum myfierium penituscompleret,nbsp;quo mundi infima omnia,aiperacp clegit,ut alta iilius expetitacp profterneret,ne adnbsp;cœlum Deumcp afeendere nitentibus ea forent impedimento,cunó:oscp commonefanbsp;ceret Si doceret no ampledendis mundi luauitatibus,amp; pr æmtj s,fed uno Deo amannbsp;do atep expetendo ad honorem nos immortalitatis, 00 ad ucra uitaebona peruenirenbsp;oportere.Verum ut redeamus ad conditionem humanae uit£e,quam nobis primi pa#nbsp;rentis noftri culpa conftituit:eiedo,atq5 exturbato ex pacato illo loco in exterioremnbsp;terram homine,propofuit illi Deus laborcs,amp;0 fudores,uitamcp ut ageret difficilcm,nbsp;ac ærumnofam,morticp demum cederet, naturae lege ianxit, Igitur file mifer gratianbsp;Dei priftina,arda^ amicitia fpoliatus,atq5 orbatus,fecum ipfe femper difcors,agita#nbsp;tusep metu afiiduo mortis,2)i uitam trahens difticilem,atcp dui am,mox in ipfa quoepnbsp;morte angclorûm fere illorum prteda cfiiciebatur,qui grauiore errato, afperiore connbsp;tumacia in ipfis fiiae creationis primordi] s Deo rebelles efle inftituiflcnt,cum Deumnbsp;fubijt miicricordia, amp;Ó cogitatio ciufmodi (liceat enim nobis, qui inter homines lo#nbsp;quimur,6C loquendo tempora producimus,de illis diuinis fine mora,S^ tempore connbsp;bltjs humano modo loqui) in iila,inquam,a’terna incommutabilimente fie miferi#nbsp;lt;^ordia locuta eft.Hoccine eft Deus opus tuum illud illud tuum, quod ut dignitatenbsp;exteris prxccllerct,manibus ipfe tuis fupremum efteciftif quod adimaginem tuamnbsp;confinxifticq^Q^ iijfei-iori mundo,ô(l animantibus reliquis tanto cum honore praefenbsp;dum uoluiftifqu^tc cogttabas haec cœli fpatia,8lt;: has mentium fedes bcatarum,fre#nbsp;quentioi es etiam^ornatioresep redditurum,0^ in eorum loco,qui Icelere Rio inexpia#nbsp;bili cecidi(rcnt,incoias cœli homines tc fadurum î in quibus animum immortalcmnbsp;cum mor tali corpore coniunxeras, non ut deterior pars meliorcm obrueret,fed utnbsp;deteriori mclior de Ria nobilitate impertiret,quæ nunc conuerfaratio, 00 tota com#nbsp;mutata eft.Iacct princeps cor poreæ naturae homo à tfia facie repulfus in umbra mornbsp;tis,fquallcns,fordenscp, tantum iam natusad mœrorcs, atep ad aerumnas, ne fincmnbsp;quidem miferiai urn in ipfa fibi morte repcriens,qui hoc dignior 00 nobilior uideturnbsp;fuifTe fadus,ut calamitofius deinde,turpiuscp concidcret.Laefit ille te,uiolauit,offennbsp;dit, fateor, fed tarnen femetipfum grauius,nec cuiquam,quam fibi inimicior fuit,nbsp;ut certe immenfam tuam bonitatem illius’hæc culpa non debcat fuperare. Quodnbsp;fi ego è tua mente non penitus excidi, fi priftinus mihi apud te manet locus, fi meænbsp;tibi femper acceptae,amp; nunquam ingratæ acciderunt preces,miferere o pater aeta#nbsp;ne operis tui,2lt;l rcduc iilud in gratiam tuam, tuumcp primum uerius 8lt;l poten#nbsp;tins fit confilium, quam hominis error, qui ea, quae tu illi ad falutem attribueras,nbsp;conuertit fibi ad perniciem.Qiiod fi te hæc ratio ôc miferi, atep afflidi hominis nonnbsp;moueat mifericordia,ctiain ne impium illud genus perditorum angelorum, quod ti#nbsp;bi è regione infeftum femper £lt; aduerfariu eft,hac tarn opulenta præda, ÔC triumphonbsp;deuidfac capti generis nobiliflimi cs donaturus f Hac oratione comotus Deus iamnbsp;peccati, Si iniuriæ immemor, refpexit ad fefe, Sd ad bonitatem fuam, fapicntiaép fibinbsp;fua in confilio adhibita,damnum, quod primi hominis culpa cundo generi humano

M 3 fuerat

54 nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;LIB, !? COMMENT, lAC, SADOLETl

fuerat illatum,rcpavarc conftituit, IVRE ille quidcm mi frater Julius inquitt quippe qui non ex mifcricordia minor fit, quam ex infinita uirtute, poteftate fua,nbsp;SED AD huiufmodi reparationem,inquam,multa fuerunt opus.Nam cum femel anbsp;Deo,quod ftatutum cft,nunquâ poftea poffi't,debeaf ue refcindi, non alterius potuitnbsp;fapicntiæ eflè,quàm diuinæ,ita dirigere curfus rerum, ordinescç aóionum,ut inrc^inbsp;ftituendo,amp;d in reuocando ea,quæ conuulfa,collapfacß procumbcbât,nullus fieret tunbsp;multus,nulla confufio,nulla conflidatio earum rcrum, quae fimul ftare, conuenire^nbsp;non pofl'ent:fed Dei confiiium iblutum,amp; liquidum,non impeditum,nec^ anceps adnbsp;fines fuos pertenderet Jtacg cum duplicem homo mortem contraxilTet, öd illam corisnbsp;poris comitem,iam naturæ humanæ decretam,at£p adiundam,öd duriorem at(Ç infesnbsp;iiciorau altcram,qua à coniundione öd gratia fummi Dei errore uoluntario idem honbsp;mo cccidiflet,ei in utrocg opitulari confiituit Deus,ut öd mentem hominis ad amorenbsp;fui,ftudiumc|; retrahei ct,öd corpus induerct,ac ueftiret immortalitate, Sed hoc poftenbsp;rius,in quo nullæ noftræ partes funt,totumcjj eft Dei poteftas öd deliberatie, fie eft ânbsp;Deo inftitutum,atcç ordinatum,ut optime, ac congruentiflîme inftitui potuit, Eftnbsp;enimcorporumimmortalitas in id tempus reieda, quo lege expleta omnibus moisnbsp;riendi,quam femel legem latam refeindere non fuit fas,omnibus quocß una noua adnbsp;uitam confurgendi facultas concederetur,uel excitarentur potius omnes ad immornbsp;talitatem,non ex fua uoluntate,fed ex uocatione diuina,qui fi ut morte oppetqflèntnbsp;fîngulijftatim in uitam reftituti fuiflènt,clamor, öd concurfatio. Öd ftrepitus abeun^:nbsp;tium multorum,aliorumc}? redeuntium : tum autem mœror inhis, qui adhuc uiucä«nbsp;rent,in illis,qui iam reuixiflènt exultatio,ôd ob futuram deinde impunitatem maiornbsp;ad explcndum oblatas cupiditates alacritas, Deicç tuta contemptio, omnia in orbenbsp;terrarum confufione,6d difeordia, ôd infolitis motibus perturbaflent. Itatç fände acnbsp;feuere,fummocç diuinaî fapientiæ confilio in unum,atcç id extremum öd ultimû temnbsp;pus cundorum excitatie ad immortalitatem eft referuata. In altéra uero parte ut adnbsp;amorem Dei home reduceretur, munduméç præ eo contemnereut perfuaderetur,nbsp;quoniam in ea non folius Dei partes ftint,fed ad illius uirtutcm,ôd poteftatem neceftnbsp;faria etiam eft noftræ uoluntatis confenfie,quaî ab ipfo nobis Deo libera eft attribusînbsp;ta,multo plus negocij ad prouidendum,0d laboris fuit,Nó enim folum fuafionibus,nbsp;öd monitis in earn uoluntatem homo adducendus fuit,ut repudiate domino müde,nbsp;totum fe Deo dederet,atcß dicaret,ftd öd exemplis inftruendus,0d terroribus adigê^nbsp;dus,ôdpræmijs,at(^honoribus fuit inuitandus, quod quidcm poftremum in liberanbsp;natura, atep ingenua plus habere uirium, öd momenti debuit. itaeç hue potiflimumnbsp;incubuit diuina fapientia,cumcp cundorum præmiorum,quæ fenlus moueant,pra:j:nbsp;cipua uideatur efle immortalitas,quæ fit cum beata uita femper cohærens, atjç cons'nbsp;iunda,huius maxime fpe atcç expedatione confequendae,fulciri hominem,0d corronbsp;borari oportuit,ne illccebris mundi delinitus,0d captus,quæ languorê,öd effocmina^nbsp;tioncm femper afFerunt,ab ilia intentione animi deficeret,quac elTet conuerfa, öd direnbsp;da ad unum Deum.lgitur de principio Deus cum ipfe per fe à mundi initio ufe^ adnbsp;Moy fen aliquot fibi homines delegiflèt,quos fponte fua,ut cæteros ad cupiditatemnbsp;mundi prolabêtes,in fui tarnen ftudio,öd amore retineret,lege póft per Moyfen pro^nbsp;mulgata 8d lata,prophetas per interualla tempoi^t mifit,qui falutai i fungentes legas«nbsp;tione ad hominùm genus perferrent hanc Dei erga ipfos plenam clementiæ. Öd beninbsp;gnitatis uoluntatemiqui tarnen cum homines öd ipfi effent, faepecç in his offenderêt,nbsp;ä quibus alios,ut cauerentjadmonebant, nee uerbi diuini uim, quam mortalis infirm#nbsp;mitas non fuftinebat,plcno documento hominibus enunciarentjfilius eft Dei ad nosnbsp;poftremo mifrus,cuius fada uerbis cum potiora etiam eflent, cu nulla praecepti uisnbsp;tarn abfoluta eile pofrit,ut earn non ille uita aequaret,at($ cxpleret, facile eft intelle^nbsp;dum non eum nuntium duntaxat praecepti,uerbicß paterni,fed uerbö ipfummet,Ödnbsp;praeceptum patris fuifle,(^a de re fatis à nobis heri fuit didum.Verum is in mSdonbsp;apud nos conftitutus,ôd ad earn rem natus,atcß fadus: primum ut inter Deum öd honbsp;jntnes conciliator effet; amicitiamcç Dei per fuam obedientiam nobis acquit er ct,quanbsp;Ad am öd fibi öd nobis,mûdo öd carni magis quam Deo obediendojamiferat,Deindenbsp;quo

IN EPIST. PAVLI AD ROM,' nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;js

quofrudumhutusconciliationiscaperemus, utilla nosdodn'na ccrlcfti erudi'ret, mundi bona,ïnalacç in neutram partem nobis æftimandaj'ed tantum in Deo fpes ponbsp;nendas efle,non folum ipie monendo,agendoc^ id nos docuit,ucrum etiam exemplonbsp;certo,atcp praeclaroin femetipfb nobis oftendit,quanta earn uitam,quam nobis age^:nbsp;dam proponebat,apud Deum prxmia,atq; ornamenta fequerentur.Surrexit itacp innbsp;nouam uitam,5lt; corpore immortali iam,atc^’ impatibili efFedo, in coelû palam afccnnbsp;dit,regnumc!? Fcmpiternum apud pattern eft adeptus,aditu codé nobis patefadio,utnbsp;fi fequi illius ueftigia uelimus,ad candem ÔC xegni^amp;C immortalitatis gloria ualeamusnbsp;prouebi. dignvm hoc mifrater,Iuliusinquit,illadiuinabonitate confiliu,nbsp;plcnacjî fâpientiæ,8lt;bumanitatis deliberatio.Et quidcm fuit arquum, ut primum conbsp;filium Dei,quo ilk erat ab initio hominem,ut is in perpetuum potius uiuerct,fabri#nbsp;catusjcum de his,quæ effc pofTunt, quod melius eft femper uelit Deus, æquû inquSnbsp;fuitjUt priftinum illud Dei confilium,en ori,2lt; pcccato hominis prxcelleret,homi^nbsp;nic^ ipfi per clementiam,Slt; bcnignitatem id redderct,quo fua ilk culpa fuerat priua?nbsp;tus. A T Q. V 1 IN etv A M kili,fi opottuit C H R I s T V M Dei filium, hoc itanbsp;facere,ut exurredionem corporum futuram,ipk à mortuis primus exurgens in fe^nbsp;metipib cætcris oftcderet,eundê utieß necefle fuit prius etiâ mori. A D M o d v Mnbsp;inquit, clv 1 D, non ne hoc oportuit fieri reuera,non in imagine,00 fimulacro,quâ:snbsp;doquidem nequaquam eft diuinae ueritatis,præftigtis uti,necç uelk quenquam in ernbsp;tore induceret’ Oportvit plane', nvnc adhibe animû hue quæfo,nbsp;S)C rationcm meam cofidera.Ekdus eft,qui fufeitationem corpoi^t hominibus in fuonbsp;corpore oftenderet,eoscç ilia fpe,8gt;0 expedatione tanti præmîj ad Dominû Deum conbsp;uerteret,qui ft ipfefuit fufcitandus,mori etiam ante^fufeitaretur debuit,0i quidetnnbsp;ante mortem uitam aliquam degere.Nunc tu totum curfum hunc uitæ,mortis, fur#nbsp;rcdioniscç l E S V Chriftiita'neexpendis,ÔCæftimas,utineotantûfpe(ftata fit ex#nbsp;urre(ftio,mors uero ipfa Chrifti ôd uita appendices duntaxatfuerint,nec aliquid ipfenbsp;per k utilitatis amp; comodi humano generi ad cognofeendû Deum, cokndumc^ attu#nbsp;lerintc’ Q_vis, hoc impius ftc fateat ur,inquit cquot; cum uita,£lt; mors Chrifti tantonbsp;cxcclkntiorem,quàm corporis exurredio nobis oftenderit uitam,quâto beatius eftnbsp;fide,ac pietatehærcre infummoDco,qu^m ipfo corpore immortakm uiuere.Nani^nbsp;amp; hanc corporeæ uitæ perpetuitatê,fi ab Deo auerià,alienacp fit,miièrrimâ dicere nonbsp;fum dubitatui us. recte tv quidem mi fi-ater,inquâ,etenim hac profedlo manbsp;gnitudine,S^ infinitate fapicntiæ cft Deus,ut eu quid agit,amp; conftituit,non extremanbsp;tantum confiliore fuorum,fed principia,ô^ media diuinis uelit i eferta cfle myfte#nbsp;rijs^Sed iam côparernus,quid ad teparandum Âdæ detrimentu retukrit nobis Chrinbsp;ftus.Hoc cnim opinor primo abs te fuifte quæfttû.Primu dico,quod præftantiflîmânbsp;omnium uitâ nobis retulit earn mcntis,animæcÇ uidclicetjquâ folam Liera dicere nonnbsp;dubitamus,cû fumus in gratia,amp; amicitia cûDeo,quæ tota nobis per Adam fueratnbsp;amiftà.Deinde quod immortalitatem corporum reftituit,quanquam hanc quidé di#nbsp;ftulit in fuum tempus optimis rationibus addudus.Sed eâ certe infe jpfe iam paterenbsp;cit,planecj? oftendit nobis no defuturam.Verû quæ illis duntaxat, qui cû pietate, 8lt;nbsp;fide ad Deum k cotulifknt,iucûda,atc^ optabilis,cæteris mikra, attp ærumnofa eflètnbsp;aduentura.Nam quod fokt quæri utru c H R i s T i fides nobis ori^'nak peccatûnbsp;abftukrit,abftulit nimirû ex ca parte,quatenus diflîdebamus cS DeoJJeumcç nobisnbsp;alium amp; dominû mundum côftituebamus,quod erat tamé in oobis omnium maloijtnbsp;maximum.Carnis quidê repugnantiam,amp;: diffidium cupiditatis cû ratione,menteiçnbsp;reliquit,non ut ea nos obrueret, in terramcß deprimeret, quod ante aduentû c H R Inbsp;s T I ufu ucniebat,fed ut uim in nobis uirtutis,tokrantiæ^ 3lt;^Lierct,pr2cmiumé^nonbsp;ftr um corâ Deo,amp; laudê ex uidoria nobis redder et infigniorê.V er û his iam enoda#nbsp;tis,ut ego arbitror,8lt; ad clariorem intelligentiâ addult;ftis,redeundû nobis eft ad Aponbsp;ftoli uerba, nifi tu forte aliud mauis, HOC i P S v M, inquit, nam mihi abs te denbsp;omnibus fatis eftfadû. c v H apostolv s,inquâ,exmorte ôôexurredioncnbsp;ïefu Chrifti conciliationem ad nos cumDeo, SÓ falutem, ac uitam diceret efîè tranknbsp;miffàm,ac nequis in modo,ac ratione didi dubitar et,fubiecifret ftatim exemplû Adç,nbsp;qui

LIB, II, COMMENT, I A C, SA DOLE TI

qui Kipfc pottiiiK't à fepeccatumSlt;^ mortem in pofteros transfundere, in hoc ipfo Àdæ errato aliquantum immoratur,iit melius demonftrata communi calamitate genbsp;nevis noftri,quantum Deo per c H R i s T v M gratiæ debeamus, liquidius etiamnbsp;intelligamus.QLiemadmodum,inquit,per unum hominem peccatum in mûdum in^nbsp;grelïiim eft, ôé per peccatum mors, 2lt; lie in omnes homines mors perualit, in quonbsp;omnes peccauerunt, in uno illo homine uidelicet. In Adam enim generis capitcnbsp;omnes peccauerunt,cum peccauit ille,propriumcp ÔC uoluntarium peccatum fuumnbsp;nobis comune ôC naturale reliquit, Ç^iod alibi Paulus: Qiiemadmodfl in Adam,nbsp;inquit,omnes moriuntur,ita in Chrilto omnes uiuificabûtur. Quod fi in uno illo genbsp;neris parente omnes peccaucrfit,timiles illi deinceps nati,atqî produdi, peccati antenbsp;naturae Temper natura mortis appofita eft,ficut in Adam peccauere omnes, ita amp; innbsp;Adam omnes moriuntur:eadem enim ratione,qua fimiles illi in peccato iumus pro^^nbsp;du(fti,fimiles etiam in morte obeunda fumus.Vfc^ enim ad legem, inquit, peccatumnbsp;erat in mundo,peccatum autem non imputatur,cum no eft lex.At quænam ifta lext’nbsp;ncc dubitandum diutius eft,quin de Moyfts lege iêntiat, licet à dodîiflîmis aliter fitnbsp;interpretatB.Nam fi de lege natui æ intelligat, quonam modo quæfo ex probrat ilianbsp;hominibus pcccatunij^ pœnam peccati irrogat, quae unoordine omnes ad pœnâ,nbsp;Ô6 ad mortem uocat tarn innocentes, quam noxioslt; Deinde quando ifta naturae lexnbsp;non fuit,quam ante,in mundo cumelîèt nihiiominus peccatum,poft aduentum eiusnbsp;primo cœpit exprobrari,cum antea non exprobrareturdn pueris aiunt, quibus an^nbsp;tequam lex rationis adueniat,peccata uitio non attribuuntur:Ergo in mundo Apo^nbsp;ftolus in pueris uoluit intelligi^quod nequaquam confonat.Nos uero potius intellinbsp;gamus,0i ante,amp;: poft Moy fis legem peccatum quidem fuifle in mundo,uerum antenbsp;legem incognitumfuifle,ideoi^necexprobratumuera ilia exprobratione fcilicet,nbsp;qua id peccatum eft,in quo intelligitur Dei efl'e offenfio, qui peccati intelledlus pernbsp;legem primumeftcognitus.Ideocp Apoftolus:Per legê,inquit, eft cognitio peccati.nbsp;At enim fuit diu ante ab Deo Cain,amp; Sodome, Sd in diluuio omnibus exprobra^nbsp;turn pcccatum:fed nos de hominum iudicio,0lt; exiftimatione loquimur.Nam fi ueli^nbsp;mus Deum comprehendere, cum fit per legem cognitio peccati,fine lege Deus uelnbsp;MoyfiSjUel naturænotionem peccati nullam habuilTet : non exprobrabatur igiturnbsp;peccatum cu/qua ante legem,quia nec fub uera peccati ratione cognofeebatur, neepnbsp;tarnen ira angufte hoc interpretandum eft,ut nemo unquam ante legem aut fuû, aptnbsp;alterius peccatum intellexerit,potuerût enim id multi cognofeere, ex illis prcccipuenbsp;antiquioribus,qui propius ab origine,S«!: creatione diuina cum abeirent,eiufdem monbsp;nitis Dei Si legis uim,ôô peccati nolle potuerunt:fed quod in maxima multo parte,nbsp;neep hominum modó uerum etiam temporum, ufu uenerat ut peccatum ignorare^nbsp;tur,id pro communi fumpfit Apoftolus,qui etiam caute admodum locutus eft, cumnbsp;dixit,non imputaturtno autem dixit,quod nemo illud imputât,Qiiod fi occurraturnbsp;ante Moy fis legem etiam alias aliarum extitifle gentium leges,quæ peccata hominidnbsp;bus exprobrarent,eacpplelt;ftetent,iamdi(ftumeft Iblum id elTe peccatum, in quo fitnbsp;offenfio omnipotentis Dei,quod ante Moyfis legem ignoratum mundo fuit, in quonbsp;quidem genere uno peccati fic intelligendo 06hie, ôi ubiep infiftit Apoftolus. Antenbsp;legem ergo quod erat in mundo nihiiominus peccatum,poft legem demû cœpit ob^^nbsp;jedari:nancp Sd ante lege ab Adam ufcp ad Moylem mors regnauit,quod uidetur eonbsp;fenfu didum,quafi ex ftipendio peccati,quod eftmors,oftendere uelit peccatu in prinbsp;mo illo homine ab omnibus hominibus admiflum una Si patratû fuiflè,quippe cumnbsp;omnibus item mors obeunda fit,ut ab illo fuit obita, in quo firmiflimum fibi è legenbsp;aduocat argumentum.Etenim fi leX3inquit,quæ eft ab Deo omnia intelligente tradinbsp;ta,peccata quædam hominibus defcribit,eacp fufeipi interdicit,6i uetat, quam fi connbsp;tra ueniatur,peccatumcp admittatur3mors eft,no obtemperatl pœna propofita, tan;«nbsp;quam Temper peccatum neceflario mors Tequatur:eadem profedo ratione,Ted couernbsp;io ordine,fi mors omnibus etiam ante legem illata Temper eft,pro aliquo utiqj peccanbsp;to ab eodem Tummo Deo,qui ôi legem Si in lege morte,peccatis pœnam propoTuit,nbsp;illis fuit pra^ftituta,Ted no omnes peccatis proprijs certa à fe fufeeptis uolûtate oftennbsp;derunt

IN EPIST, PAVLI AD ROM. nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;57

derunt,qualia poftca multa fufcipi pofle indicaiiit lex, tanicn cmnes n?ortui funt: ergo in uno homine,amp; parente primo ab omnibus cômunitcr heminibus fuit offenenbsp;fum.Hoc argumentum quantam uim habeat fubtiiiter intuentibus facile peterit apnbsp;parère,Conclufum enim certe eft,omnes in uno hemine homines peccauifîcjetiâ quinbsp;peculiare crimen in fe non admififlent,Regnauit ergo mors ab Adam ufc^ ad Moy#nbsp;fen,quod idem eft,ac libei o fuo iure eft perbacebata,neminem bbi eximium,cui par#nbsp;ceret,ducens,ne ex eo quidem numero,qui ipfi ex fefe peccatum non perpetraflent.nbsp;At cur bis faltem non pepercitc'quiajinquit,!! non proprium illorum,at originis pecnbsp;catum,quod fimilitudine praeuaricationis Adam träfiulerant in fefe,in illis eft perfe#nbsp;cuta,Forma enim totius generis humani in Adam primo cxtitit,ut quod in illo connbsp;tigit,quantum ad peccatum fpcdiat,quantumcp ad mortem,idem deinceps träfeat innbsp;omnesjpfe enim Adam forma futuri eft,ut quod in illo faclum eft,in alrjs fiat.Vtnbsp;ad Philippenfes’.Imitatores mei eftote, amp; confrderate fic r mbulantes,ut habetis for#nbsp;mamnos,hoc eft,ut quemadmodum ego me gero,itcm uos geratis.Sed quidt’non'nenbsp;2C poft Moyfen mors r egnauitt'regnauit utiep. V erum illud Apoftolo imprimis eftnbsp;propofitum,ut uno parentü primi peccato omnes omnino cocidifle oftëdat, ideß exnbsp;una omniu morte nitatur coprobare,quæ etiä ante Moyfen commune peccatum bunbsp;mani generis ulta fuerit,ut quafi regnare fit,ftio iure,libere,ac fuo arbitratu uiam illänbsp;fuüTe.quæ pofteafub lege cum quempiam legis uiolatorem perimebat,non tarn fuonbsp;iure in eo utebatur,quam ex prçfcripto agebat,boo eft ex imperio,2lt; poteftate legis,nbsp;ut regnare ante legem eflet libero fuo iudicio,Së non intcrpellato iuris fui curfu ge#nbsp;nerale peccatum in hominibus punireipoft legem uero,miniftrare iam legi, SC ferui#nbsp;tutem quandam in obtemperando illi fufcipere,atcß contrabere.Nam ft in hoc quoc^nbsp;loco ftudeamus id afterere,morti dominanti in animas fimul bominum SC in corporanbsp;legem primum Moy fis obuiam ifte,illiuscp tyrannidem uocandis hominibus ad bo#nbsp;norem,SC cultum fummi Dei,SC ijs in bonis moribus inftituendis repreiriire,dicimusnbsp;Sc ante legem uocatos â Deo in amorem,SC cognitionem fui fuiftè multos,legc^, nonbsp;tarn fublata póft peccata,quàm auâa potius,multiplicatacß fuiftè, quod SC mox Paunbsp;lus,SC in altjs fæpe locis repetit, atcç confirmât.

SED N O N Ut delictum, fie 8C donum. Si enim unius delido mul# tiocciderunt,multomagis gratia Dei, ÔC donum in gratia unius hominisnbsp;1E S V Chriftijin multos abundauit : ÔC non fîcut per unum qui peccauit,nbsp;donum.Iudicium enim ex uno in condemnatione î Donum autem ex mulnbsp;tis delidlis in iuftificationem.

ABsoLVTA priore comparatione,qua oftenderat exemple Adæ aduerfus lu dæos obtreClantes CHRISTO reconciliationem cum Deo, SC uitam per unumnbsp;I E S V M Cbriftum in omnes homines tranfiniftàm efiè,frcut per Adam peccatumnbsp;ÔC mors in omnes fuerat tranfueda: Nunc utriufcp fadû inter fe ÔC Adæ, ÔC c H R 1nbsp;S T I comparare aggreditur,utrum fuerit eorum ualidius,SC fortius.In qua quidemnbsp;contentione,gratia,ofFenfîone reperietur potentior,non numero quidem eorum,quinbsp;feruandi funt,prae his,qui periere,funt'ue perituri.Non enim idnbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;intendit Apo#

ftolus,nec libertatem fuam cuiquam adimit,eligendi utram uelit fectam,ftue interirc ex prazuaricatione Adæ coftituat,fîue feruariexobedientia c HRl STi.Nô enimnbsp;numerus eorû hic,qui aut beneficio,aut damnatione compr ehenduntur, inter fe connbsp;fertur,fed uis,ÔC poteftas peccati atep gratiæ in comparationern eft adduda.Primoc^nbsp;ex utriufcp autbore SC capite,delidi ac gratiæ fît contentio: deinde ex duplicibus SCnbsp;gratiæ,ÔC delidi effèdibus.Ac primum:Si,inquit,unius delido reliqui mortui funt,nbsp;hoc eft,quod ipfe appellat multi,ipfa multitude uidelicct,multo magis gratia Dei,SCnbsp;donum,in gratia unius hominis i E s v Chrifti in multos abûdauit.In bis enim uernbsp;bis uis S£peccati,SC gratiæ, ex nobilitate, SC potentia eorum, qui utriufcp authoresnbsp;funt,in cotentionem adducitur.Peccati enim author eft homo,gratiæ,ÔC dont Deus.nbsp;Si peccatum igitur ex unius peccato tantum ad mortem potuit donum, ÔC gratia exnbsp;N Deo

$8 LIB, II, COMMENT, lAC, SADOLETI

Deo malto plus ualebit. Ad quid ante fit ualitura, paulo póft exponct, ut nimirum regnetur in uita.Porró quantum inter Deum, Si hominem intcreft, tantum intereftnbsp;inter peccati uim, Si uim gratiæ. Quod autem ait : Gratia Dei Si donum in gratianbsp;unius hominis l E S v Chrifti in multos abundauitjic eft inteiligendum,quod pi ii=nbsp;mus homo i e s v S Chriftus hancin fe Dei gratiam, hoc donum accepit, óóinnbsp;feipio omnibus, ficut Adam primus peccatum in fe concepit. Si in fcipfo omnibus.nbsp;Sicut enim Adam natura in fe hominis ad carnis,SC mundi amorem pofthabitoDconbsp;conuertit,8lt; in eo omnibus Adae filijs carnalibus illaadmundum conuerfio eftfa^nbsp;lt;fta:itahomo I E s v S Chriftus mortem carnis peccati infemetipfo concipicns,can^nbsp;dem in omnes Dei filios fpirituales immifit. At cur non ipirituales homines eodemnbsp;modofilij CHRIST bficutAdçcarnalesc’Nempe ob earn rem,quód caput,5lt;fonsnbsp;peccati,atcp carnis eft homo.Ideocj^ in carne Hlfj Adæ ftimus,gratiæ autem, fpiri^nbsp;tus non eft homo pater,fed Deus.Primus itaeß Adam homo peccare per fefc ipfeponbsp;tuit,ftcuti peccauit,0^ ideo eft contaminati generis pater : furgere autem ad gratiamnbsp;per ftft homo non potuit,idcircocß illam gratiâjôô iuftitiam, SC uitam haufit ex Deonbsp;homo C H R I s T V S Iefus,SC ex eodem Deo in c h R i S t O nos hauftmus, quinbsp;per ipiritum,SC obedientiam,SC fruSîum gratiç Dei filq effedi fumus. Atcß hac comj=nbsp;paratione inter authores peccati,8C gratiæ falt;fta,ad comparandos effedus utriufqucnbsp;peccati,gratixcß procedit.Ac non ficut per unum,qui peccauit, donum quod,Con!snbsp;ciftis enim eft horum uerborum fenfus,perindc eft,ut ft diccret, Ac non ficut peccas:nbsp;tum,ita donum, quorum utruncß per unum inuedum eft. At quamobrem non ficCquot;nbsp;Quoniam, inquit, iudicium quidem ex uno in condemnationem, donum autem exnbsp;rnultis delidis in iuftificationem.Hoc eft,inquit,fnteruallum, hæc diftantia inter pecnbsp;catum Adæ,8C inter donum ac beneficium fummi Dei: qudd fi ex unius iudicationenbsp;peccati omnes damnati funt,tantumCç potuit peccatû unum, ut ualuerit cunc'îis adnbsp;damnationem,quantam uim illius benefieij efle oportuit,quod non ex illo uno pec^nbsp;cato humani generis communi duntaxat,ftd ex plurimis poftea peculiaribus etiamnbsp;peccatis nos reftituerit in iuftitiamî'

SI ENIM uniusdelidomorsregnauitperunum,multomagisabw dantiam gratiæ, amp; doni iuftitiæ qui ceperint in uita regnabunt per unumnbsp;I ES V M Chriftumdgitur ftcutper unum delidum in omnes homines innbsp;condemnationem, fic ÔC per unum iufte fadum in omnes homines in iußi;#nbsp;ficationem uitæ.Quemadmodum enim per inobedientiam unius hominisnbsp;peccatores conftituti fumus multi, ftcScperobedientiam unius iufticoivnbsp;flituentur multi,

IN E A D E M infiftit contentione Paulus apoftolus delidi, ateß doni,8C quod modo contulit uim,0C facultatem illorum inter fe,ex authoribus primum, ac deindenbsp;in ièipfîs SC effedibus eorum comparans, at(Ç inquiens, quod fi unum tantum po^nbsp;tuit peccatum,ut omnes condemnaret,quantum plus potuit donum,quod ex pluri#nbsp;mis peccatis ad iuftitiam reuocaret C' Nunc effèdû alterum utriufcß adducit in com^nbsp;parationem,quód fi à delido regnum mortis per unum indudum eft, multo magisnbsp;per unum iesvm Chriftum abundantiam gratiæ, SC donum iuftitiæ qui accepe^nbsp;rint,regnabunt in uita,hoc eft,fi tanta eft inter peccati authoremjauthoremcß gratiænbsp;differentia,quôd unus illoru homo eft,alter Deus,fi tantum inter uim quocß SC pec^nbsp;cati Si gratiæ intereftjquod uno ex peccato induda eft codemnatio,gratia no unumnbsp;modo peccatum,uerum innumerabilia peccata fuftulit, cû frudus peccati fit mors,nbsp;gratiæ uita,tantum etiam interuallum inter hanc mortem, haneeß uitam effè neceflênbsp;eft,quantum inter ilia priora interfuit,ut quatum Deus homini,gratia peccato, tan^nbsp;turn etiam uita hæc quæ ex gratia Dei per iuftitiam in nos fluxit, illi morti præpon^nbsp;deret,q^ eft ex peccato unius hominis inueda,atcß hac effeduüm utriuftß contentnbsp;done rada, deinde in fequentibus uerbis modum exponit, quo per Adam læfî fuf^nbsp;muSjô^quopcr c h r i s t v m feruati,quàdicit,quôd per unius inobedientiamnbsp;pecca

IN EPIST, PAVLI AD ROM, nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;99

peccatore s cfFedi fumus, Si per uni us obedientiâ iufti.V erum quo pado ex unius inobedientia nos pcccauerimus, didum iam eft, nempe co quod Adam à conftdera#nbsp;tione,00 refpedu Dei ad mundum,Slt; carnem potius conuerfus, in cocß no obediensnbsp;DeOjCundem mundi aniorê,amp;é propterea inDeum inobedientiam tranfmifit ad nos,nbsp;à quo mundi amore c H R I S T v s fua cruce,0d morte adDeum nos reuocans fub#nbsp;iedos ipfi Deo,2lt; in obedientia deditos omnes,qui fimul mundo cum eo mori uos:nbsp;luerunt,efFecit.

Lex autem interuenit, ut multiplicaretur delidum, ubi autem multiplia catum eft peccatum, fuperabundauit gratia, ut quemadmodum regnauitnbsp;peccatum in morte, fie amp; gratia regnet per iuftitiam in uitam acternam pernbsp;IE S V M Chriftum,

Q.V o D pauloantèpofueratincomparando,maioremmultopotêtiamfuiflègra tiæ,quçnos ex peccatis plurimis ad iuftitiam,uitamc5reduxerit,quàm peccati,quodnbsp;unum,00 per unum nos damnation! fubiecerit,nunc id demonftrat,quomodo ex pecnbsp;catis plurimis in nobis colledis ÔC coaceruatis uim maiorem fuam oftenderit gratia.nbsp;Quoniam,inquit,ut grauius etiam,glt; copiofius peccaremus lex interueniens effecit.nbsp;Ad peccatum enim originis amp; naturæ,quod eft in amore mundi,ÔC propter earn caunbsp;fam in imperio ôd dominatu carnis ac cupiditatis implicitü eire,accefiît lex, quæ hocnbsp;in nobis effecit,ut cum nihilominus carni,8lt; cupiditatibus feruiremus,tum contumanbsp;ciamquoqueôôcontemptumDeipræceptorumcçeius non feruanda lege fufeipe^nbsp;remus,ex quo pondus maius additum eft peccato, Itemcç illud ex lege nadi fumus,nbsp;quod multa,quæ fuapte natura peccata nonfunt, illius interdidione aut praecepto,nbsp;iiÿentis ilia fieri,aut uetantis peccata inucniuntur,fi non ex pr çferipto legis fuerintnbsp;obferuata.Lex igitur accefiit,ut multiplex redderetur delidum,ut inquitjcrgoidcirnbsp;co ne datalex,ut quentaretur etiam magis,8lt; maiorem uim nancifeeretur pecca^nbsp;tumlt;nequaquam ilia quidem ob earn rationem,0i caufam data eft, fed ut peccatu ponbsp;tius cognofceretur.Per legem enim cognitio peccati. Qiiid autefacit ifta cognitiocquot;nbsp;Hoc nimirum ut cognita noftra imbecillitate ad auxilium gratiç Dei confugiamus,nbsp;noftramcp nullius momenti iuftitiam ducentes, illani ab Deo iplo iuftitiam expeta^nbsp;mus,quæin Christi fide,Só mortis illius dono nobis eft oftentata.Proindeetiânbsp;fi dicamus ideo legem fuilTe datam,ut multiplicaretur delidum, non abfurde fentia=;nbsp;mus,dum ne in hoc tarnen fini infiftamus.Non enim finis,2lt; extremum Icgis eft, utnbsp;grauius peccetur, fed ut admiflis ÔC cognitis grauiotibus peccatis, ad quæ propul^nbsp;fanda uirtus noftra eft impôt ens,fiducia in Deo noftra,ÔC in ipfius gratia ac benignis:nbsp;täte tota conftituatur.Qvio uno modo maxime,lex ad fidem CHRISTI fuitnbsp;paratio, ideoep ludaeis potiffimum diuino egr egio beneficio data, ut genus ab Deonbsp;iam inde in patre fuoAbraam eledum, 8gt;óè quo oriturus erat c HR 1 s T v S,illo#nbsp;rum ex lege peccatorum multiplicatione admonitum,2i0 princepc recognofeeret fe,nbsp;Slt; fibi ipfi diffidens ad Deum iam humilitate,non legis opcre fe adiungeret. Super#nbsp;abundauit igitur gratia,ubi multiplicatum eft peccatum apud ludæos uidelicet, innbsp;quo 8lt; ipfa gratia potentiam fuam apertius indicauit,00 gratiam illam nobis imper#nbsp;tientisDei amplior atep illuftrior fada eft gloria,Superabudauit autemjUt quemad#nbsp;modum peccatum in mortem noftram regnauerat,id eft,per mortem oppreflbs nosnbsp;tcnuerat,ipfa itanunc Dei gratia in nobis regnet per iuftitiam, per quam ubi iuftosnbsp;nos effecerit,ab ilia iuftitiæ uita, in uitam teternam, Só beatamjintromittat, author«nbsp;nsv Chrifto domino noftro,qui fuit nobis Adam iuftitiæ,2lt;viita£immortalis*,fi^nbsp;cut alter iUe prior fuerat mortis.

Quid igitur dicemus manebimus in P^^catOjUt gratia mulliplicata fit* abfit.Qui mortui fumus peccato, quomodo amplius uiuemus in eo C Annbsp;ignoratisquodquotquot baptizati fumus in christVM lefum,innbsp;mortem eius baptizati fumusî'

(

too LIB. IL COMMENT. lAC. SADOLETI

E C C E uis baptifmi ÖÓ myfterium fidei noftræ,ftatuscp eorum qui fidem c H R I STI rite ampleduntur,de quo nunc loquitur Apoftolus, paulopôft de ftatueorfl,nbsp;qui uiuût in lege,etiamlocuturus.Cum enim c H R i s t v s morte fua carné in fenbsp;perimeret,quæ in eo caro non fuit peccatijfed fimilitudinem carnis peccati in fc per#nbsp;tulitjipfe enim fe pro nobis fecit peccatum, ut in caine noftra peccatum perimerct.nbsp;Nos qui carnem peccati uere amidi fumus^qui ex Adam iliam infedam^ôd contaminbsp;natä traximus,morimur in morte CHRISTI cum baptifmum accipimus, in eo^^nbsp;profitemur nos Sathana,5lt; pompis eius renuntiatis atcç abiedis,Deo foîi credere,^nbsp;confidere paratos.Sathanam enim ôd pompas eius^id eft, mundanas omnes fpcs cupinbsp;ditatescçreticere,idemeftaccarnepeccatifeexuerelfed CHRi STv sinfimiütu^nbsp;dine quidem peccatum quod nullum habebat,in feipfo extinxit, carnem in ueritate,nbsp;quæ tarnen caroquoquo modo in homine interempta eft,fecu ipfa perimit, Sgt;0 interfinbsp;cit peccatum.Nos fimilitudinem in morte carnis ufurpamus, in ueritate peccatft innbsp;nobis interimimus,tametß ftres,tempuscç ferat,8lt; defenfio, aut declaratio ueritatisnbsp;fic poftulet,etiam carnem re uera protjeere fumus obligati.Sed hoc cafus ôd dies ali^nbsp;quando afFert,11 lud quidem folenne ôd ftatum omnibus eft,ut in baptifmo hanc fide,nbsp;66 fedam uitæ profiteamur, quemadmodum pofthabitis terrenis omnibus in Deonbsp;uno fidem noftram conftituimusjôd locamus.ltaq^ mortui ftimus peccato omnes,quinbsp;in C H RI s T 0 baptizati fumus, quod fi non limulate, fed^ uere ilia eft à nobis ÓÓnbsp;corde concepta,ôé ore,ac uerbis enunciata uitæ profeflîo,quî poiTumus amplius manbsp;nere in peccato,aut quo pado operationes malæ,prauaîc^ cum fide CHRISTI hænbsp;rere in nobis pofllintfNam qui dicût ibla ex fide faluos nos fieri,neep ad ialutem bo^^nbsp;nas operationes requiri,ipft fe impediunt,fuum ipfi didum refellunt,6é redarguunt.nbsp;Fides fola fatis eft ad falutem,fatcor,fed ut integra fit,nec^ ulla fui ex parte diminua:nbsp;ta.Fides porro eft peccato effè mortuum,Slt;: uiuereDeo:hoc eft, ea quae agat quifq?,nbsp;quæ fperet,habere omnia pofita in uno Deo, necß cum mundo comercij quicquâ,nbsp;aut nimis ardæ rationis cotraherejhoc enim eft mortuum effè peccato. Tu uero quinbsp;una in fide fpem uitæ conftituis,cum ab ea difiungis QC auellis peccati mortem,quidnbsp;iam amplius fidci,quo ilia merito fides appellctur,relinquisc’ nee uero ilia ratio uerænbsp;rationis eft p3rticeps,manendum effè in peccato,ut Dei benignitas,2lt; gratia magnigt;«nbsp;fi'cetur, liquidem ibi magis ilia abundat, ubi eft grauius, frequentiusc^delidum. Sinbsp;enim hoc ita fit,nequaqiiam magnificatur Dei benignitas, fed opprimitur, Illa enimnbsp;in hoc fefe exhibet illuftrem atep amplam,diuinæcç iuftitiæ, amp; bonitatis fuæ lumennbsp;oftendit,quód aufert à nobis peccata, 06 iuftitiam fuâ nobis iam fadis fidelibus im^nbsp;pertit.Qiii uero manere inftituunt in peccato,non modo non illuftrant Dei fumminbsp;benefic^tiam,fed ne illi quidem locum,ubi fe explicet,relinquunt,

Confepulti fumus igitur cum illo per baptifmu in morte, ut quêadmo^? dum excitatus fuit c H Ri s T v S ê mortuis per gloriam patris,fîc amp; nosnbsp;in nouitate uitæ ambulemus. Si enim confîti fuimus fîmilitudini mortis ibnbsp;bus,nempe reftirredionis erimus.Hoc nofcentes,quôd uetus nofter ho^nbsp;’’'O cruci unâ affixus fuit,ut aboleretur corpus peccati,quo ne deinceps fernbsp;uirenius peccato.Nâ qui mortuus eft,iuftificatus eft â peccato: fî autê mor#nbsp;lt;ui fumus cum CHRIST O,credimus,quôd amp; uiuemus cum eo.

M A GI s etiam aç magis Apoftolus uim earn facramenti,quæ in baptifino efi,Si hdei christ, myfteriû déclarât.Ac in baptifino quidem trina ilia noftri in aquanbsp;immerlio,rurfuscç ter fada ex aqua emerfîo,amp;cû christo nos fepeliri in fidenbsp;ueræ trinitatis,8c cum christo item refurgere in eadem fide denotat.Sed ut uinbsp;oeamus clarms firnilitudinis noftræ cû C H R l S T O, ôd rerum earS,quæ inde eue^«nbsp;niunt,eonlequentu,fic confîderemus. Mors carnis. Si corporis id profedô afFert,utnbsp;peccatum fimul eu tanbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;„oviamne H L s T v S porvô

hnn?™''’“ “O'tns.cœlefic illud hominibus præbens documenta jiulla elle muneft bona,qua; „ejg expetenda fint, quâdoquidem nec uita propter quanbsp;bona

IN EPIST. P A V L I AD ROM, bona ilia ipfa inundi cxpetantur,facicnda tantinbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;no ilii longe Deus,2lt; fperata ex

eo bona anteponantur,hoc eft plenûjamp;^integi urn fidei c H R I s t i myfteriiim,quæ fefe fides tota inDeo,0^ fpe Dei collocat,arnundo autem,£lt; mundi bonis auellit,atc^nbsp;abftiahit.Nosergoquifidemifiamampleótimur,Sgt;d CHR I S T v M fequi,colerecjnbsp;inftituimuSonifi in eadê fimus,qua ille ÔC uoluntate,8lt; fentêtia,falfó Chriftianum no^nbsp;men ufurpamiis.Qiiid ei'go:dixcrit quifpiâ,num corpus amp; uitam abrjcere ftatim des!nbsp;bemus,utcum CHRISTO fideles Deo inueniamui C’Minimeiftucquidêre,feduo?.nbsp;luntate debemus ita eflè parati, ut fi ea à nobis Deus depopolcerit, fi nos ipfe in cer#nbsp;tamen pro ueritate dcduxerit, li eft mors noftra frudlG proximis fufcipiendae uerita^nbsp;tis,pictatiscp al'.atura, corpus noftru aliorum aceibitati facile permittamus : ipfi ueronbsp;nequa^ ægre id fcrcntes,led Deo gralias agcntes,qui tantum nobis honoris uoluericnbsp;habitum,pro illis ipfis Deû infuper depi ecemur, qui nos ferro, QC igne ad perniciemnbsp;uitæ fuerint infètftati.Hæc eft fumma fidei noftr æ,ha:c uis,hoc præpotentis Dei in fa^nbsp;lute noftra confiliû. Verum no iæpe hoc à nobis poftulat Deus,ut re ipfa moriamur.nbsp;Dies erit cuiq; fua moriendi cóftituta, Voluntatem quidem huiufcemodi noftram 8^nbsp;diecretum mentis noftræ poftulat,ut ftatuamus pro Deo,Slt;: pro fjs bonis,quæ ab Deonbsp;nobis propofita funt,nó inuitis,fi accidat,efle moriendum. Re autem ÔC fado fempernbsp;utiq? hoc poftulat, ut ea quæ fequuntur carnis, ÔC corporis mortem, atcß unà cum eonbsp;occidunt,2lt; cômoriuntur,cuiulmodi eft mundi amor,amp; cupiditatû regnum, ôô uolu#nbsp;ptatum illecebræ, glt; auri, argenti, lautæcj fupellediiis ftudiofa comparatio, honorisnbsp;quoep ôé opum amp; poteftatûambitus,omnia prorfus intereant in nobisîôC quanquamnbsp;in carne etiam nunc uiuamus,carnis tamen operibus,ôô effedionibus fîmus mortui,nbsp;alioquin fi ifta carnalia abrjcere renuimuSjfi pergimus in cupiditate,amp;L ambitione ui?nbsp;«ere, quo nâ pado probemus nos ad deferendam tiltro pro Deo uitam uoluntate eflènbsp;paratosc c h R i s t v s igiturtotum hoc documentûipfe in feexpleuit,cû corpusnbsp;fuum addixit morti,quo nos morti illius fîmiles fadi fupremâ quidem corporis mors’nbsp;tem Dei arbitrio libêtes referuemus.lnterim uero,quod muneris noftri,8gt;i Chriftianinbsp;imprimis officij cft, parte illam mortis in corpore fubeamus,quac no penitus corpus,nbsp;fed luxum,8lt; diffluentiam corporis, animiep prauos motus ad corpus fe accomodanssnbsp;tis abolet in nobis, atep intcrficit, qua ratione quidê peccato mortui ucr e Si dicimur,nbsp;amp; fumus.Rurfus cu c H R 1 S T V S in carne refurrexit, illam^ rccepit uitam, quænbsp;rionamplius occafura,fedfutura erat in eo iam immortalis,cumcp afcendit in coelum,nbsp;8d ad dexterâ patris cónfcdit,alteram parte myfterij plenam. Si perfedam in fe nobis •nbsp;ipfe demonftrauit, quæ præmia uidelicet, Si qui ab Deo honores eos confequantur,nbsp;qui pro Dei honore,amp;: pro coeleftibus præmîjs mundum ôi fuauitates mundi fuerintnbsp;afpernati,ut nos,qui illam adhuc uitam obtinere non pofltimus, obtinebimus autemnbsp;poftea,interim tarnen ea confedemur,quæ illius uitæ propria, femperép illi alt;hundanbsp;futur a funt,innocentiâ dico,iuftitiam,pietatê,charitatem î nam ôi hæc quo(Ç nûquamnbsp;moriuntur, frudusep immortalis animi noftri immortales ôi hi funt, Quod fi ex ilianbsp;morte peccati,quapeccatû iam in nobis CHRISTO comortuiinteremimus,adhâcnbsp;nouam uitâ iuftitiæ,quæ diuini generis iuftitia eft,nô humani,negligamus exurgere,nbsp;ne ad illam quidê uitâ,quæ in corpore futura apud Deû eft beata, atep immortalis manbsp;gnopere afpiramus.Ex his fatis patere arbitror,quod fit myft^tium fidei, Si. quæ bassnbsp;ptifmi uis,noftracp cScHRiSTO mortis ueteris hominis,hoc eft,eius qui ex Âdânbsp;l^rogenitus eft,ôônouæuitæexDeo,cûDeocpfimilitudo,Sicut^tem C H R i s t Inbsp;a mortuis exurredio gloriam Dei patris illuftrê reddidit, fie noftra ex peccati mortenbsp;ad nouam iuftitiæ uitam excitatio nô uirtutibus noftris,fed eidembonitati, gjoriænbsp;Dei aferibenda eft.Confiti ergo fi fuimus fimilitudini mords CHRIS T reftirssnbsp;redionis crimusihoc eft,fi fimilitudinem mortis eius in carne noftra,quatenus fciliceCnbsp;morimur peccato, non totam mortem ferimus, refurredionis illius fimilitudinemnbsp;feremus.Nunc quidem nonrefurredione tota, fed quatenus ad uitam iuftitiæ refur^^nbsp;gimusjpoft autem ôd integram refurredionem,cum in fupremo mundi iudicio reui”nbsp;uifcemus,Sd mortem item fufeipiemus integram,cum ultimum noftrum diem obibbnbsp;mus,Confiti autem,inquit,ut non ore tantum,nei^ enunciatione uerborû,fed corde,nbsp;jjq 5 mente^ç

LIB* IL COMMENT. lAC, SADOLETI mentecpconiuncîlij6dinunum quafiiconflaticum c hr i s T o ipibin mortem,nbsp;uitam limus. Nam fie quidem uctus homo nofier cum co crucifixus fuerit,corpuscpnbsp;in nobis peccati intericrit,corpus autc peccati quatenus ex co oritur,fcruetlt;ç pecca^#nbsp;tum,ut ne amplius deinceps feruiamus peccato. Nam qui mortuus eft, purgatus eftnbsp;dpeccato.Qiiddfiuerecum christ o mortui fumus,fide 6d uoluntate uidclicet,nbsp;credimus etiam, ÔÔ confidimus cum eo nos uiduros, in hoc quidem feculonouac iu#nbsp;ftitiae uita,in altero etiam corpore,06 immortali ilia totius hominis gloria*

Scientes quód CHRISTVS fufeitatus e mortuis,amplius no moritur, mors illi no amplius dominatur.Quod enim mortuus eft peccato,mortuusnbsp;cftfemehqp autem uiuitjuiuit Deo.’ficamp;uosexiftimate uosipfos mortuosnbsp;quidé efTe peccato,uiuêtes auté Deo in C H R1S T O lefu domino noftro,

I N s I s T I T Apoftolus,8i fîmilitudinem eandê in nobis profequitur,per quant mortem,ôi uitam Christi imitationequadamrcferimus.Vtcnim morte illiusnbsp;ab eo in corpore exceptam nos in peccati morte,quæ pars eft uniuei fæ mortis excipinbsp;mus,fie eiufdem uitâ uniuerfam amp; integram, qua ipfe Qi. corpore ôô iuftitia in æternûnbsp;iam uiuit,nos in ea parte nüc recipiamus qua iuftitiae uiuitur, Ac ficut ilia in eo uitanbsp;iam immortalis eft,fic in nobis non amplius moriatur iuftitiaiiêmel ille peccato mor^nbsp;tuus eft noftro nimirum, ôi nos femel fîmus mortui, ne'ue in id denuo incidamus, utnbsp;rurftis in eo nobis fîtmoriendum.Iuftitiæ autem uitam,quamipfîusuit3C C H R 1«!nbsp;S T I à mortuis cxcitati imitatione fufcipimus,inuiolatam, ôi perpetuam iam teneaj=nbsp;mus, in qua uiuimus iam Deo, non peccato,aut mundo. Atque hæc in nobis imagonbsp;fit uitaî eius,quam Deo uiuit nunc c H R i s T V s.ïlle enim ita Deo uiuit, ut ÔC innbsp;îcternum cum eo uiuat,ôi Deus ipfe fit : Nos ita inhac iuftitiæ uita uiuamus, ut abnbsp;ea nunquam difeedamus, SC Dei fimiles in ilia, ac tanquam filij ÔC nominemur, SC fi#nbsp;mus:quæ quidem uita peccato mortuum eflè ÔC per iuftitiam uiuere Deo, totum eftnbsp;fideinoftræmyfterium,quieftCHRISTv S,confilia,8Cfermoomnipotentis Dei,nbsp;in quo uno hanc uitam nobis uiuere cocefltim eft. Vbi enim non eftcHRiSTVS,nbsp;net^ mundo,SC peccato mori quempiam contingit,ne($ item uiuere ipfî Deo*

Ne igitur regnet peccatum jn mortali ueftro corpore, ut pareatisini in cupiditatibus eius, ne ue præbete membra ueftraarma iniuftitiæ peccato,nbsp;fed præbete uos ipfos Deo uelut ex mortuis uiuentes, 8C membra ueftra ar^nbsp;ma iuftitiæ Deo.Peccatum enim uobis non dominabitur* Non enim eftisnbsp;fub lege,fed fub gratia*

c V M peccatum regnat in nobis,noscç ei fubiedi,6C dido audientes fumus, tunc exhibemus illi membra noftra,8C totum corpus,ut ad peccati nutum,atc^ imperiumnbsp;ilia præfto fint. Porto imperat peccatum uoluntati noftrae, tanquam militi, SC appa^nbsp;ritori fuo, ut ad omnes corporis cupiditates explendas membra cunda ueluti ar^nbsp;parata habeat,SC quotiefeunque annuerit cupiditas, capiat ilia atque adnbsp;miniftrandum corporiinfuis cupiditatibus accurrat : quibus quidem armis adimnbsp;iuftitiam,hoc eft ad omne genus fceleris SC improbitatis peccatum utitur,quodnbsp;nos dehortatur, ne in corpore noftro patiamur Apoftolus: rurfus^^ idem hortatur,nbsp;ut exhibeamus nofmetipfos Deo,uelut ex mortuis uiuentes,8C membra noftra armanbsp;iuftitiæ eidem Deo,ut fint prompta SC pra^fto ad omne imperium Dei, qui his mem;«nbsp;bris ut armis ad iuftitiam,hoc eft ad omne genus uirtutis SC probitatis eft ufurus.Sednbsp;quod aitjUelut ex mortuis uiuentes,idcirco ait,quód iuftitia uita animae eft,ad quamnbsp;quidemiuftitiampoftcaquam CHRISTO âmortuis furgentenosquocg cumeonbsp;illius nouae uitæ referendo fîmilitudinem confurreximus. NamSCipfe furrexit obnbsp;iuftificationemnoftri,ut feilicet 8C nos ad iuftitiam exurgercmus,poftquam,inquam,nbsp;ficut mortui fu^amus peccato in c H R I S T O mortuo,fic ab ipfo peccato, SC iniu#nbsp;ftitiaper furrectionem eiufdem tanquam â morte in uitam iuftitiaereftituti fuimus,nbsp;hanc

IN EPIS T, PAVEI AD ROM»

Hane ipfam iuftitiai-n,SC uitam,quain abDeo acccpimus illi ipfi,xinde profccfla eft,ex^ crcere,2lt; conferuarc debeinus’.hoc ctiani iriagis, quôd inmemon'a habcntes 5gt;C gratonbsp;recolcntes animo,quàm tetra ex peccati morte ad cutïifmodi cum Deo,Sid in Deo iu^nbsp;ftit»æuitamtraduciifLicrimus,quade rchauditamulto pôft Paulus faciet mentionnbsp;nem,niagis agnofcere beneficium omnipotentis Dei, ôiplusillius gratiæ tribuerenbsp;obligati fumus» Vélut ex mortuis igitur uiuentes,id efi, qui hâc nouam uitam ipfiusnbsp;Dei beneficie obtinemus, cum peccato nofiro ante eflemus ipfî mortui. At que ideonbsp;ipfain hanc uitam illius uoluntati totam fubijdamus. Peccatum enim uobis non do^nbsp;minabitur,inquit:Nonenimeftisfublege,fed fub gratia.Rationem dat,quare nobisnbsp;non dominabitur peccatumtquia fub gratia fumus, ôô non fub lege, quia fpiritualemnbsp;iam uitam uiuimus in christ o,nonamplius carnalem, ex qua parte duntaxatnbsp;carnis, 8lt; corporis fubiedi fumus legi. Nam ex fpiritu certc illi non fubqcimur.nbsp;Non dubium autem eft, quindum fub gratia fumus, peccatum nobis no dominctur,nbsp;fed illud eft dubium, quod ôd qui fub gratia funt, interdum etiam peccant, ex eo^nbsp;gratiam amittere uidentur,2gt;d qui fub lege funt,uidentur poflè non peccarc, Sed ièm^nbsp;per nobis,ifta ut intelligamus, ad myftetium fidei reuertendum eft, ex quo ilia à Deonbsp;nobis adeft gratia, quôd fpiritu fancto nos admonente, à mundo, ôi mundi bonis dûnbsp;uulfi, atquc abftraclfbonum omne noftrum in Deo uno, in eis duntaxat præmqs,nbsp;quæ ab eo nobis in cœ'o funt propoiita, fiatuimus locamus, Hæc enim zx Deonbsp;illuminationoftra,hæcdirec'iio mentis,ôi uoluntatis,gratiam,amp;iuftitiam illius innbsp;nobis imprimit,ut qui ueritatem tanti my fterq,non auribus haufimus folum, ncq; innbsp;aliéna fide, atep authoritate repofitam duntaxat habemus, fed corde, amp; mente percernbsp;pimus ipfi ut aliquando etiam in peccatum prolabamur, quoniam tarnen id præternbsp;animi noftri conftitutum eft,nunquam illud in nobis regnare, ncque dominari patia^nbsp;Moyfis funt,ut qui mundo,Slt; mundi cupiditatibus funt affis!nbsp;xi, licet præcepta quædam habeant ex lege, quo fe padto in cupiditatibus illis gererenbsp;amp; gubernare dcbeant,tamen ferui neceffario funt peccati, quando totum etiam illud,nbsp;quod lege eis eft pcrmilTum, ut bona terrena magni aeftiment, coram Deo quodam#nbsp;modo peccatum eft:ex quo etiam dieftum fuit à Paulo, 06 alijs locis dicitur, quôd exnbsp;operibus legis coram Deo non eft iuftificatio,00 item ad Philippenfès,quôd cum ipfenbsp;fecundum iuftitiam,quæ eft in lege, fadus effet irreprefienfibilis, quæ tarnen ei lucranbsp;ex ea fuiftènt, propter CHRi st v M, illaarbitratus fit damnum fibieflc,amp;l etiamnbsp;nunc arbitrari fibi damnum:in quo profedo oftendit legis iuftitiam coramDeo,quolt;nbsp;niam ab radice fua in terra teneatur,peccatu potius eflè. Quo enim pado aliter dam^nbsp;num ea fit,nifi quôd nihil tarn diferepans fieri poteft,necç tarn difronum,8lt; infociabi^nbsp;le inter fe,quam ÔÔ mundana appeter e,glt; Deum fimul amareÆrgo nobis iam non donbsp;minabitur peccatum,qui fub hac gratia Ô6 non fub lege amplius fumus.

Quid igitur C peccabimus, quando non fumus fub lege, fed fub gratiaC Abfit. Non ne feitis, quod cui exhibetis uos ipfos feruos in obediendonbsp;ferui eftis, cui obeditis, fiue peccati in mortem, Gue obedientiæ in iufti^nbsp;tiamÇ’ Gratia autem Deo, quod eratis ferui peccati, obediftis autem ex cor^nbsp;de,inquam traditi fuiftis formam dodrinae, liberati autem a peccato, fer#nbsp;ui fadi eftis iuftitiæ,

H A E c poftulatio interrogantium ft peccandum eft,poftquam fumus fub gratia, Sd non fub lege Judaeorum propria eft non intelligentium,quantum feruitutis ôi malinbsp;ftt in peccato ipfo,præter effedum etiam ilium peccati, qui eft mors, quae maxime innbsp;lege peccantibus proponebatur,quando in fide CHRISTI nihil nobis à Deo tarnnbsp;fit expofitum,atque promptum,quâm ignofcentia,2lt; uenia, quam illi gratiam unamnbsp;appellari exiftimabant : quorum etiam imbecillitatem carnalis mentis paulo póftnbsp;déclarât Äpoftolus, Illi ergo cumputarent non ufque eo feuere agere Deum inter#:nbsp;prete I B s v Chrifto ut agebat lex,qu3cpoenam,ac no ucniam peccato proponebat,nbsp;atque ijdem ipft carnis expkre cupiditates, feruatis formulis quibufdam, iucundumnbsp;Slt;opta

LIB, II, COMMENT, lAC. SADOLETI

Sd optabile c fTc ducerent,hoc ipfum quaerunt, num peccari liber e, atque impune iain pofsit,pofi:quam à i E S v Chrifto ucnia,nô pccna peccatoribus efi allataiquorum ingt;nbsp;fcitiam rcfeilit Paulus,humanas fimilitudines in medium proferens, quâdo ad aitioranbsp;capienda coiiiia necdum erant idonci, Ablit inquiens, quod peccarc liceat fub gratianbsp;conftitutis.Qiiî enim liceat,cum gratia ea fit,quæ ad libertatem nos duxerit,2lt; ad iu^nbsp;flitig uitam:peccatum autem fub feruitutem iniquitatis mortis nos redigatrfiqui^nbsp;dem cui nos exhibemus feruos, in obediendo eius ferui efficimur, quatenus ei obc;«nbsp;dientiam præftamus,ita ut habeat is,cui obediêdoferuimus,in nobis poteftatem, pernbsp;quamad fuam naturam ôi uoluntatem nos pertrahat. Porro peccati natura mortisnbsp;effecfliix eft;qui ergo feruiut per obedientiam peccato,in mortem illi (eruiunt, Só fubnbsp;eo moriuntur.At iuftitia per gratiam dat uitam, Igitur fi ferui und eiïè no pofTumusnbsp;morti 8^ uitæ,nec peccato itê poflumus elïè fîmul ôd iuftitiæ.Seruire etcnim eft agerenbsp;ad alienæ uoluntatis,naturæc|j prælcriptum,quod idem eft ac illfcui obedias,feruumnbsp;efle,fiue pcccato in mortem,fiue obedientix in iuftitiam:hoc eft,fiue peccato obedias,nbsp;ifta te feruitus ex ui,naturacç peccati ad morte detrudit;fiue obedientiæ pareas, iftudnbsp;parère obedientiæ deducit te ad iuftitiam, cum qua femper uita coniuntfta eft. Fermenbsp;enim utitur hoc uocabulo Paulus iuftitiæ ad ienfum etiam uita^, quoniam uita cumnbsp;ilia ex fide iuftitia conflata ita eft,ut non pofsint inter fe diftrahi, fed ipfe in his uerbisnbsp;pofterioribus fuo more concifus,amp;l fubterlabens,obedientiam in iuftitiam,fie ftrieftimnbsp;pofuit pro obedientia erga Deum in fide christ I,quæ nos deducit, amp;Ó uocat adnbsp;iuftitiam,confequenterep ad uitam.Hoc enim par pari quod refcrendu erat, ut quernsnbsp;admodum dixerat peccati in mortem, fic dicer et iuftitiæ in uitam, totum conclufit innbsp;ipfo iuftitiæ uerbo,egt;lt;: reliquit noftris cogitationibus intelligedum.Sed gratia,inquit,nbsp;Deo fit,quód cum ante ciTetis ferui peccatfobediftis ex corde fidei,amp;: C H R i s t o:nbsp;hoc eft,quod modo dixerat,obedientiæ in iuftitiam fecundum formam do(ftrinç,quænbsp;uobis fuit tradita,id eft fecundum Euangelium, eiusc^ dodrinam, ex quo liberiVadinbsp;eftis à peccato,00 ad feruiêdum iuftitiæ uocati:quo pado ergo licitum fit peccare fubnbsp;gratia,fi hoc proprium in uobis eft gratiæ donum,quod ut morte uitaretis,îi peccatonbsp;fuiftis liberati,2lt; fubiedi fadi iuftitiæ,ut uitam obtineatisCnbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;’

Humanumqui'd loquor ob imbednitatem carnisueftræ: quemadmo^ dum enim præbuiftis membra ueftra ferua impuritati amp; iniquitati in iniquinbsp;tatem,tic Si nunc præbete membra ueftra ferua iuftitiæ in fandificationem,nbsp;Quando enim ferui eratis peccati,liberi eratis iuftitiæ. Quern igitur frudumnbsp;babebatis tunc in his, ex quibus nunc uerecundaminif Finis enim illorumnbsp;mors. Nunc autê liberati à peccato,amp; ferui effedi Deo,habetis frudum ue^nbsp;firum in fandificatione, finem autem uitam æternâ. Obfonia enim peccatinbsp;mors.Donum autê Dei,uitaæterna in CHRISTO lefu domino noftro.

hvhaNVH quid loquitur,quoniam cum ex his,quæ fenferuntilli,expert# ttq? infeipfis funt,uelit eos nunc commonefacere,omittit tantifper fublimitatem my^nbsp;fterq mortis noftræ in c H R I S T o, amp; cum eodem ad iuftitiæ uitam refurredionis,nbsp;illoscp ex proprijs ipforum erratis, erratorumcp doloribus, 60 poenitentijs erudit, utnbsp;uelint hanc multo potiorem, quæ in innocentia Sgt;C fanditate pofita eft, uitam confti^nbsp;tuere.lgitur hortatur eos,ut ficut ante acceptæ fidei lumen, præbuerant membra fuanbsp;lerua impuritati,6d iniquitati in iniquitatem,hoc eft,prauo animi habitui,00 uoluntai^nbsp;tis uitio,inquotidianas,0C fingulares iniquitatis adiones,fic nunc præbeant eadê fer^nbsp;ua iuftitiæ infandificationê,reducitcç illos in memoriam eorum, quç ante perpetratenbsp;foliti erant,ex quibus pudore ipfi nunc afticerentur,tanquam illa per fe turpia 8C flalt;«nbsp;gitiofa fuiffent,quippe qui quo tempore lèruiebât peccato penitusej? erant illi dediti,nbsp;nihil in fe tune iuris,necg impertj iuftitiæ eflê permittebât,amp;l ideo ab ilia dicûtur fuiftnbsp;(è liberi,quafi pihil cum iuftitia rationis tune cotrahentes,necp ulla in re illi obtcmpe^’nbsp;ranteslôi ne forte quis interpellet,etiâ fi infe ôô ex fe turpiailla fuerint, fînem tarnennbsp;’nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;illorum

IN EPIS T. PAVLl AD ROM» nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;io$

illorum optabikm cflè,quafî in his pofîta fît iucunda,ôi diuturna uita,hoc etiam ex# dudit,tnquiens finem illorum fuifîè mortem,quod in orancm quidem partem, id eft,nbsp;in omni genere mortis tam corporis,quam animæ ita efîè conftat;frult;ftö quot^ iliumnbsp;prioris uitæ inutilem Só perniciofum oftendit»Nam cum ipfa ilia, quæ antea gerebâtnbsp;ÔC fedabantur,erant ex fefe turpia,tum eadê approperabant, ÔÔ præcipitabant mor#nbsp;tern populärem hanc quidem, comunem omnibus, quæ eft corporis, animæcp di#nbsp;remptio,cui nihil cognatius eft,quam cupiditatû,ôô libidinis dominatus: fed ÔÔ illamnbsp;animae præterea exitiofîorem,ac perpetuam,ut fî maxime ilia fuauia,appetendacç exinbsp;fterent,quod nequaquâ ita erat,mor te tarnen cito toller entur: Ita omni ratione erantnbsp;illis pudenda, 06 pœnitenda,quôd inhonefta,quôd peftifera, quod incerta etiä, Ôé ebnbsp;to interitura eflènt. Nunc autê liberati à peccato, ëc ferui fadi Deo habent frudumnbsp;in fandificationem, ÓC finem eius uitam æternam: quod optime quadrat. Si enim exnbsp;peccato mors, ex fandificatione profedo eft uita, quæ quoniam fandificatio proce#nbsp;dit ex Deo fecum deferens uitam, ex æterno uticß Deo uitam quoep æternam planenbsp;in nos traducit,Hoc etiam magis, cum donum ipfa Dei fît,ex illo totum dependens,nbsp;non autem ex nobis originem ullam trahens,deceatép dona donanti fîmilia,ôd impri#nbsp;mis ipfüdignaexiftcre,quidonat:quod quidem donum à Deo per ies v M Chri#nbsp;ftumnosaccepimus,2lt;in c H R i $ t o lefuilloipfoperfruemur.

An ignoratis fratres, feientibus enim legê loquor, quod lex dominatur homini,quandiu uiuitCNupta enim mulier uiuêti uiro,alligatur lege, fî au#nbsp;tem moriatur uir,foluta eft à lege uiri : ficigitur uiuente uiro adulter a iudi#nbsp;cabitur ,fî hæreat uiro aiteri:fî uero moriatur uir, libera eft à lege, ut non fîtnbsp;adultéra, fî hæreat uiro alteri» Quare fratres mei ôô uos perempti eftis leginbsp;per corpus 1 E S V Cbrifti,quo hæreatis uos alteri ei,qui ex mortuis excita#nbsp;tus eft,ut frudum feramus Deo»

RATIO ifta Apoftoli tota intenta eft ad cohortandos ludæos, ut audader defei fcantàlege,ôidicentfec hrist o,tanquâipfî legi mortui fint,ÔC lex ipfîsjn illisnbsp;enim fidei nouæ primordijs complûtes adhuc eorum titubabant, nofcentes quidemnbsp;uim,ôCueritatemmyfterq christ i,fedinfitometulegis,inquainueterauerant,nbsp;patrescçfuos ÔCauosineademprofeflbscultum Deiucrimeminerant,in apcipitesnbsp;curas diftrahebantur,ut non plané ftatim decernerent, quid fîbi efîet faciendum : hosnbsp;fichæfîtantes,ôô ambiguos,nequaquâafpernantes fidem c H R1S T i, fed dubitan#nbsp;tes tamen,impellitApoftolus,ut toto pedore CHRISTY M. ampledantur eó, q^nbsp;nullum amplius in eos imperium habeatlex,quippe cui ipfi mortui funtjex uero innbsp;eis tantum ius fuû exerceat,qui in uitahac illifunt fubiedfiquod autê homine mot#nbsp;tuo foluatur in eum imperium legis, exemplo ex ipfa lege fumpto planum facit» tunbsp;enim in lege pofîtum,ut mulier uiro nupta tota fit uiri, nec alienum uir um ullo mo#nbsp;do expetat,quem fi expetierit,ut adultéra puniatur; hoc ex lege uinculutri uiro mu#nbsp;Vierem obftringens,fi uir moriatur,difrolutum ftatim eft,nec ad alterum uirum trän#nbsp;fiens mulier,iam eft adultéra amplius iudicanda. Atcg hoc quod in parte quadam, ÖCnbsp;in uno præcepto legis perferiptum eft,idem profedo ualet in uniuerfana legem, quænbsp;fiue ipfa antiquetur,fiue illa qui tenentur,uita ipfi defundi fint, folutû eft omne uin#nbsp;culum,neçç amplius mortui qui iam funt,legi ipfi fubqciunturinecç fané refert quodnbsp;eft in exemplo uiri ôé mulieris pofîtum,utrius folutio SÓ mors in eo cogitetur,quan#nbsp;do alterius utriufuis morte alter folutus eft, à uinculo legis, quod ad matrîmonijnbsp;ius pertinct,per illius mortem liberatus,noscç cum morimur legi,lex etiam moriturnbsp;nobis.Sed ut noftram hanc cû lege coniundionem explanemus,ac nunc de nobis tannbsp;quâ de ludæis illis loquamur ;Quemadmodum fi coniugio deuindi non fumus,nihilnbsp;Irabet poteftatis in nos ea lcx,quç de coniugio eft pofita,2i fi publica no r edimimus,nbsp;leges publicanorum non funt nobis latæ jrec quæ de finibus regundis funt,fî agrumnbsp;non pofsidemus, nec quæ de ftillicidqs, fi domicilio fumus priuati î fie in uniuerfumnbsp;O cum

LIB» IL COMMENT» lAC» SADOLETI cum tota Moyfis lex regendis, 00 docendis hominibus lata fit, quo pado ill is in fiacnbsp;uita,ôi in his terrenismundaniscp rebus,adionibus,ftudtjs,cómercijscp fine offenfiio^nbsp;ne Dei uerfandutn,agcndumc}5 fit,fi terrena ifta omnia ncgligantur,amp;c pro nihilo pennbsp;dantur, nec^ è coi poreis, ôc carnalibus his curis quifpiam pendeat, ifte legi profedonbsp;iam mortuus eft,2lt; lex ipfi, neuter^ cum altero quicquam amplius rei habet,nec ra#nbsp;tionis:fedquifide c H R i s T 1 fecutifunt,2gt;L c H R i S T o fefetotos,acc H Rnbsp;S T V M Deo dediderunt, hifce omnibus mundi rebus amp; mundanis ftudtjs mortuinbsp;funt,quippe qui cunda abiecere corporea,amp; repudiauerejoliscç in coeleftibus fpemnbsp;fuâ collocaueruntiin hos ergo imperiû iam nullum nec^ poteftatcm habet lcx,folutunbsp;enim eft uel difcifliim uinculum potius corporis,£lt; corporeoij:, quo antea legi tenessnbsp;bantur obftridi. Libere ergo polTunt ficut mulier priore uiro orbata ad uirum alte^nbsp;rum, fic ipfi per mortem 1 E s v Chrifti, in cuius omnes corpore, qui CHRISTInbsp;elle uolumuSjComortui cum ill o fumus,à legis imperio liberi cfFcdi conferre fe ad alnbsp;tcrum eum ipfum uidelicet, qui è mortuis idcirco excitatus eft, ut nos unà cum illonbsp;quoc^ excitatifrudum iamDeo,Slt;^no amplius legi feramus,ut feruitus deinceps nonbsp;lira in his fit,quæ fola Deo uere accepta, grataeç funt, quæ à dedita illi uoluntate,nbsp;Ipc ciufmct fruendi, pofsidendicp terrenis penitus abiedis ftudîjs proficifeuntur, innbsp;quibus ftudîjs terrenis lex imbecillitatis tantum nobis eft carnisép diredrix»

Quando enim eramus in carne, infediones peccatorum quæ per Icgetn funt, operabantur in membris noftris, ut frudum ferremus morti.Nuncnbsp;autem Ibluti fumus à lege morientes in eo, quo côtinebamur, ut feruiamusnbsp;in nouitate fpiritus,^ non uetußate literæ»

ctv A S I declarans,quid fit frudum ferre Deo,oftendit quid antea erat ferre fru^’ dum morti:quando carnalem uitam fequebamur,inquit,hoc enim eft quâdo eramusnbsp;in carne,cum carnis defideria, Si commoda magni æftimabamus,in quibus diierimPnbsp;nandis,ô(: regendis authoritatem,ÔL diligentiam omnem fuam adhibet lex,tunc infe^nbsp;diones peccatorum,quæ per legem funt,id eft,illa intentio,multiplicatiocp peccatoi«nbsp;rum,quæ per occafionem legis in nobis fada eft, quandoquidê per legem ôd unum onbsp;quodqj peccatum maiore culpa cômittitur,amp;^ plura id unum peccata neceflàrio póftnbsp;fequuntura'ftæ ergo infediones, pullulationescç peccatoru operabantur in membrisnbsp;noftris,quod eft,inembra omnia noftra ad fibi fuccurrendum, inferuiendumep aduo^^nbsp;cabantJn quo attente infpiciendum eft uolcntibus intelligere,quaratione lex anfamnbsp;præbeat ad grauius,multipliciusfÇ delinquendum, hoc in his pauciftimis uerbis abnbsp;Apoftolo indicatum eiTe Jd pon Ó nos fic explicemus: Omne peccatum fi nulla fitnbsp;pofita Icxjiect peccatum fit, Deumlt;!^ aut proximum dedecore, damno'ue offendat:nbsp;tarnen fi patretur,atcß admittatur, netp confeientiae morfus graues habebit, ut quodnbsp;nulla lege reprehenfum fit,necß demonftratum,necß prohibitum, nccß terroribus aninbsp;mum perturbabit, nulla illi peccato poena inlcge^pofita,fed ipfum per felanguens,nbsp;Bi tacitu atqj ad fodiendas ftimulis curarum mentes noftras inerme terminabitur innbsp;ft:fe,expletaX cupiditate,0i libidine fua conquiefeet: quod fi accedat monitio, amp; do^nbsp;drina alicuius grauis authoritatem habentis uiri,qui demonftret ôi doceat, quàmnbsp;fit iniquum Si turpe jniuriam proximo facere,idemcç quod fit æquû. Si redum cornnbsp;moneat,fuadcat abftinere à talibu6,hortetur ut in pudore. Si in officio quiftp perma^nbsp;neauhac iam accepta cognitacp difciplina,fi quis poftca contra huiulmodi præceptanbsp;dcliquerit,cum peccato grauiore deliquerit,quippe in quo præter facinoris culpatn»nbsp;quae in facinore ipfo fita eft,contemptus etiâ prçcepti fandioris fuerit additus,quodnbsp;ipfum per fe non leue pft peccatum, turn uero intus fentiet reprehenfiones quafdainnbsp;ueluti rationis acrius ipfum obiurgantis,quód earn rem, quam prauam. Si nefariainnbsp;efle intelligeret,nihilominus fufcepiflet,ne(^ bono in ea re confilio,fed incofultae po^nbsp;tius cupiditati paiuiftèt, Hæc inteftina rationis reprehenfio nata iam ex monitioni^nbsp;bus illis,quç dodrinâ dederant,redi, prauicç internofcédi,8i pcccatû magis ut gratisnbsp;fit,Si id magis etiam,ut intelligatur,facit:ut cum duplex quodâmodo Sigeminatun»nbsp;peccatum

IN EPIST. PAVLI AD ROM. nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;107

peccatum ex fîmplici,atcç uno fit fadutn, turn eius in anima infedio tan^ uibex, SC uerberatio quædam ilia ipfa infideat confcientiæ obiuigatio,per quam peccatvm adnbsp;nos intus perturbandos uegetius redditum eft.Qiiod fi prêter dodrinâ, fuafionênbsp;lex feratur,quæ pœnâ peccato moi tis,exilîj,ignominiaecp proponat, non ne qviot in#nbsp;terdida in lege pofita funt, tot fiunt accefsiones magnitudinijgrauitaticp peccati,nbsp;totc^ in anima ex peccato ipfo oriuntur infediones,non morfus iam côfcicntiæ lokr,nbsp;fed afsidui mctus,fed infeftæ fufpiciones, cu diurnis nodurnisîp folicitudinibus urîînbsp;gemur,cum poenam pertimefcimus, cum ut cam efFugiamus,aut fraudem aliam ali^nbsp;quâjaut uim etiam fufeipimus, amp; meditamur, nec peccati iam admifsi tei rorem finenbsp;alio peccato excutere nos pofle credimusC Atqui ilta font pathemata, ut Paulus in^nbsp;quitjpeccatorum, quæ in membris noftris opcrantur, per quae pcccatQ noftris mem#:nbsp;bris imperatjUt ad fibi fuccurrendu,8lt; fubueniendum omnia praefto fint. Lingua inssnbsp;ficiando crimina ad periuriu uocatur,oculi,atcç uultus fimulationem fufcipiunt,ma^nbsp;nus ad cædem armantur,pedcs expediuntur ad efFugiû,è corde omnia malitiae confix«nbsp;lia euocantur, Atev hoc examen facinoi^, èC fcelerum elege, öd per lege in nobis co^nbsp;ortum,totos nos corripit, 00 inferuitute redigit peccati,ut perturbationibus intefti^nbsp;nis animi omnia membra nofti a deieruire cogantur. Quoru quidem facinorS multonbsp;maxima partc,fi lex nulla cxtitiiret,potuiircmus facile carere: horu nunc infedionisnbsp;bus uexatfiatc^ opprefsi ff udiftcamus morti: quo enim amplius inuoluimur in pec^nbsp;catis,hoc ius morti maius in nofmetipfos tradimus,Atcç banc peccati uelut hydramnbsp;quandam multiplicatâ ex uno capite progenie numerofa 2gt;^ produxifle quodâmodonbsp;uidetur,8lt; aluiffe ipfa lex, ctfi legi hoc quidem no fua ipfius omnino culpa,2gt;0 tarnennbsp;aliqua culpa ipfius accidit,quæ non hydram banc foecundam ad plurimos foetus edunbsp;cendos cUpiditatê iftam ipiàm totâ elifit ex animo,fcd cam quidê cum reliquifletjfrænbsp;nis fe quibufdâ regere poffe exiftimauit,ut non ultra permilTum foret,illa progrèsnbsp;deretur.ln quo 8gt;0 fpe,amp;l opinione fua lex decepta eft. Q^iid enim,dix erit quifpia, quinbsp;legem ilia tulit,num inopia confilif in bunc err oré lapfus eft^minime ille ucro,nequenbsp;adeolabi potuit,fed cQ ipfe ueibis,fententiiscç bumanis,atcç ipfo fono, uoceép literænbsp;terrena,amp;ó corporea populo propofuifret,fpiritualia fub illis, ôd diuina uoluit intelli^nbsp;gi,ad quæ intelligentia qui pei ueniflLcnt,nucleumc|5 iam inucniflcnt,corticê mox abqnbsp;cercnt,ne(^ in litera peccati, SC mortis ampliatrice, fed in fpiritu uiuificâte ad Deum,nbsp;SCadDei iuftitiam adniterétur.Quod nos per fidem Christi uei efacimus,quinbsp;liberati à iugo legis 2)Cliteræ,cuptditatisnoftræ morte,hoc eft Christo in corsnbsp;pore peccati cómortui,per quod corpus legi fubijeiebamur, SC per ill vid in poteftatenbsp;legis tencbamur,ad excitatum a mortuis iam CHRISTY M fine præuaricationisnbsp;nota confugientes feruimus Deo innouitate fpiritus,cuius myfterium modo patefanbsp;dum cft,non amplius in uetuftate literæ,quæ exauthor ata,amp;C dimiffa iam obfoleuit.

Quid igitur dicemusClex peccatum cftc’abfit,fed peccatum no cognoui, nifi per legem. Nam 8C cupiditate non cognofcebam,nifi lex dixiflet. Nonnbsp;concupifees, Occafionem aute capiens peccatum per præceptu peperit innbsp;me omné cupiditatem. Abfep enim lege peccatum mortuum eft. Ego ueronbsp;uiuebam abfep lege aliquâdo, adueniente aute prsccepto peccatum reuixit,nbsp;SCego mortuus fum,0Crepertum mihi eft præceptu, quod erat ad uitam,idnbsp;efle ad mortem : peccatum enim occafionem capiens per præceptu decepitnbsp;me,Sc per præceptum ipfum me peremit. Quamobre lex quidem fantfta, SCnbsp;præceptum fanlt;ftum,8C iuftum,8c bonum. Quod igitur bonû mibi fadumnbsp;eft morsç^abfîtjfed peccatum,ut appareat peccatum per bonum mihi pare'nbsp;re mortem,ut fiat præter modum culpabile peccatum per præceptum.

HOC eft,utabultimisuerbisincipiamus mterpretari,quoniam peccatum, quod per fe fi non incufetur,ne(ç ad fupplicium uocetur,languidû,atcç iners minime men«nbsp;tem atcß animum meum conturbabat,aduentu legis acrius fadum eft. Si ad infer en«

O i

10 8 LIB* I L C Ö M M E N T. 1 A C» S A D O L E T I

dam mihi mortem ualentius« Qua ratione manifeftum fit, multipKcatû ex occafione præcepti ÔÔ maius ac uehemêtius fadum cflc peccatum, Nam cu propofitum Paulonbsp;fit omnibus modis clidcrc legê,quæ obicem,8C ofFendiculum fidei CHRISTI op^nbsp;ponebat,nec finebat homines libere,acfoluto animo ad christvm feconfeire,nbsp;Si ante eius inutilitatem noua fide adueda, fuperftitionemcç declarauit, S)C nûc illudnbsp;quo(^ ex ea damnum, detrimentum^ monftrat, quód audum eft per earn potius,nbsp;diminutum peccatum,necç propterea tarnen legem quis malam fuifle fufcipiat,quipä=nbsp;pe qux latafuerit,utremoueret peccatumifed uitio pcccantium anfam ipfa pracbuitnbsp;grauius afperiuscç delinquendi. Nec uero uideojcur tantopere pertimelcant in hisnbsp;uerbis Pauli nonnulli fandi uiri,ne arguere legem ipfi, atcÿ earn tanquâ efFedricemnbsp;peccati accufare uideantur, non enim uim, fènfumcç Apoftoli fatis diligenter attentnbsp;dunt,qui quod caute,2i honefte de lege loquitur jauribus ludçorum dat,ut ne rcpre^nbsp;henfîone legis nuda,at(Ç aperta illi incendantur:quà uero reijcit illâ,atcç condemnat,nbsp;cordibus uereillorum id nititurinfinuare. Nihil enim magis ab Apoftolofpedatünbsp;eft,quam ut ab lege tanquam damnofa,inutilicß ludæi recedentes omne ftudium pie^nbsp;tatisin Christo unoconftituant^AtquehocnosdelegetotadicimuSjnoxiamnbsp;fam illam eflè,ôi peftiferam,in c H R i s t o credentibus, fi uniuerfa fufcipiatur, Sinbsp;quatenus porreda in liter a eft,à nobis obferuetur,licet partes ex ea aliquot in morisnbsp;noftri obier liant iam,fi pergamus efle carnales,rede translatæ fint « Nam Ipirituali;#nbsp;feus nobis,Si in c H r i s t o plena fide hærentibus in totum inutilis Si fuperuacaj!nbsp;nea eft lex.Non enim eadem in ilia praîcepta,quæ in Euangelio funt, quando non adnbsp;eundem finemjUon ad eandem fpem utrobic^ f^unt intenta. De quo in priore libro fatnbsp;diximus. Verum eadem lex,fi pofthabito fono literx ad fpiritum,8i myfterium uer ænbsp;in Deum fidei,pofthabendis terrenis omnibus traduda fit, fandam illam femper Si ànbsp;nobis colendam uenerâdamcç eflè prædicamus,quo uno ilia modo ad fidem c H R igt;nbsp;S T i tranfitus graduscç eft, non ab eadem fide diuerfio. Non igitur lex ipfa peccagt;nbsp;turn eft,inquit Paulus,fed eft indicatio demonftratiocp peccati. Non enim nofcebamnbsp;concupilcentiam,inquit,nifî lex dixiflèt. Non concupifces.Quod eft in quadam par^nbsp;te concupifcendi à lege interdidum, nâ uniuerfàm quidem cupiditatem, alit potius.nbsp;Si fouet,quàm abîjcit lex,quæ fèmper terrena bona,fcmper familias. Si liberos, fems:nbsp;per pluuias. Si rores cœli,ad über tatem fr ugS hommibus pr oponit, Sed uetuit lex,nbsp;quod iam alterius fadum eiret,id ab alio quopiam côcupifci : Nec rem,inquiens,nccnbsp;uxorem concupifces a!ienam,Ât per hoc præceptum,ôi interdidum legis,occafionénbsp;capiens peccatum amplifîcauit in me omnem côcupifcentiam. quo autem pado amsnbsp;plificauitc' Quia ubi femel effet lapfa cupiditas fîue errore. Si incuria quadâ, fine etiânbsp;nialitia, quandoquidem ardentius. Si pertinacius ad uetita contendere folemus, ubinbsp;quidem lemel ilia ad raptum,ôi ad libidinem fe proieciflèt, multorum deinde facinos:nbsp;rum comitatu neceflè habuif fe cÔmunire, ac præter prior em ilium contemptum le#nbsp;gis,atcp præcepti,aliorum quocg peccatorum,ut iam diximus,ingentem lÿluâ fecumnbsp;trahere, quibus lex occafionem præbuiflê uidereturtquoniam abfcß lege peccatumnbsp;mortuû’en,inquit. Quid mortuumî'non ne Si fine lege mortiferum antea peccatumnbsp;fuitçfuit enimuero,id enim Si è paradiiô Adæ eiedio,8i coflagratio Sodomæ,Si ipfa:nbsp;præcipue undæ diluuîj façis indicauere. Atcp ut ne de peccatis folum uoluntarijs in#nbsp;tdligatnus. Si his quæ à malitia, Si certo confilîo proficifcuntur, illud ipfum pecca#nbsp;turn, quod ex pâtre primo Adam domefticum nobis. Si natiuû fadum eft, quod uelnbsp;inuiti,uel ignorantes gerimus,ipfum illud,inquâ,peccatum nobis eft ad mortem,pernbsp;quodnatura,ut Apoftolus ait,omnes filij iræfumus.Ita fèmper quidem fuit peccatÔnbsp;caufa mortis,fed Icni, tacitocç ueneno fie antea utebatur, ut cum uoluptate quadamnbsp;delaberemur ad mortemjmortê autem utrâcç Si corporis,Si animte,quoniâ in utrûlt;^nbsp;infer endæ mortis peccato eft poteftas. At poft^ aduenit lex, quæ Si monftrauit,nbsp;prohibuit peccatu,poenamcç illi infuper fanxit,tunc exorta funt quâplurimaex pecnbsp;cato patheniata quæ nos uarijs modis pcrturbarent,metus,fugæ,latebrarû conquifinbsp;tiones,aliorugt;iolicitationes,fraudes,cædes,infidiæ,periuria,Si omnis ilia fcelerum manbsp;pus,quæ nocentem animü folita eft comitarijinftinda. raœroribus, angoribus, diur^nbsp;nis,no

IN E P I S T* P A V L I AD ROM, nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;loj

nis,noclurniscç folicitudinibus,quæ cunâa arma funt peccati,ad dorninandum mem bris noftris,mortis fpecimen diu ante nobis, £lt; illius uim, terrorcmlt;|; oftentantia,adnbsp;quam poftr emo morte cum fuerit uentum,acerbiore etiam ilia multo,2lt; tetriore ex^^nbsp;cipimur,quàm fî ignari,quidnam eflet peccatû,Slt; nihil tale cogitantes ad earn feniimnbsp;deuenilïèmus, Illo enim modo certe amp;Ó quietiorem traduxiflemus uitâ, 2lt; fuifîèmusnbsp;morti leniori addidi.Atqui tanta hæc acerbitas,multiplicatio£5 peccati occafioncm,nbsp;atcp anfam zx lege accepit,ex lege autem Moyfîs,nequaquam enim de hoc dubitangt;nbsp;dum eft,nec quöd de lege alia loquatur Apoftolus, exiftimandum,Sola enim ifta lexnbsp;weram notionem peccati alFerebat. Cuius culpam, 2lt; crimen fola metiebatur ex ira,nbsp;66 olFenfione omnipotentis Dei,quod eft unum peccare uere,£lt; fcelus,culpamcç fus:nbsp;fcipere, Quoniam abftç lege peccatû mortuum eft,inquit, Ego autem abfc^ lege ui^nbsp;uebam aliquando.quod intelligendum elt de ilia ætate,in quam ius legi adhuc nullünbsp;eft,quôd nec peccatum in ilia,ut peccatum accipitur,2lt; à poenis,fandionibuscç legisnbsp;immunis eademætas eft,8lt; libera,cuiufiTiodi pueritia, ôô ilia principia ineuntis adolenbsp;fcentiæ funt : idem enim eft ilia eftè fine lege, ôé legem in ea ius non habere, Qiiód fînbsp;ab unius hominis ftatu, atlt;ç uita ad nationem totam ludæorum,ratio fimilis transfes:nbsp;renda cft,id quod Apoftolq eft ulitacum,ôô frequens,ab Abraam ufcp ad Moyièi-n,fînbsp;populumHebracum accipias quandiu egit,ô^ uixit fine lege,tempus illi huius pues;nbsp;ritiæ accomodes,quando in lege nondum er uditus,necg admonitus ex ea,quid catiennbsp;dum eflet,8lt; quid feâandum,peccati uim in fe nullamjnec^ ex eo moleftiâ animi fens;nbsp;tiebat. Viuebam ergo fine lege aliquando, hoc eft,fecuro öd tranquille animo cram,nbsp;nullis intus ex peccato ftimulis,morfibuscç urgebar,quippe qui peccatû non cognonbsp;fcebam,fru(flumc^ hunc uitæ quietioris capiebam. At poltquam aduenit præceptû,nbsp;ceepitc^ lex habere in me poteltatem, reuixit peccatum, ôd ego mortuusfum, Tuncnbsp;peccatum accepit uim,tunc ex agnitione ipfa, uitio tarnen meo acrius öd uehemens«nbsp;tius illud fatftum eft,multiscç fecircum fatellitibus inftruxit, attÿ.-egofum mortuus.nbsp;«xturbata enim pace animi, atc^ angoi ibus, amp;d timoiibus multis introdudis, crimis:nbsp;nibuscç multiplicatis, atrox mihi imago mortis repræfentata eft, cœpitcç in me tans:nbsp;to ante mors uim,ôd ius fuum exercere.Qviod idem de cognitione peccati,ôd turbu;«nbsp;Icnta ^pter hoc ipfum uita teftatus eft Dauid, Quoniam,inquiens, iniquitatem meänbsp;ego cûgnofco,ôd peccatum meum contra me eft femper, Compertum eft itacp pra:cenbsp;ptumlegis,quod datum mihi erat ad uitam,quod ego ft cuftodiirem,uitam eram has:nbsp;biturus,qua ôd ut adipifeerer, idcirco mihi iuei at traditum.id, inquam, pracceptumnbsp;compertum eft fuifle mihi ad mortem,non ipfum c|uide ex fe,nec^ ex natura fua, lednbsp;meum uitium ôd peccatum,ex praecepto illo occafionem capiens,decepit me:quibusnbsp;cnimarmis utendu erat ad falutem,ôdquç propter earn caqlam erant ta(fta,ut ex iilisnbsp;ego uitâ adipifeerer ,ipfis illis armis peccatum me inter emit.Nam pratceptum quidënbsp;ad earn rem erat datum,ut tolleret peccatu,att^ ut excinder et; quod cum facere nonnbsp;potuiiret,coegit illud increbrefcere’.adiuncfta enim refiftendi cotumacia, ac negledlunbsp;legiSjCçteriscj ad effugiendum pœnâ criminibus accerfitis,0d maius,ôd impotentiusnbsp;fadum peccatû eft,Pr oinde lex quidem fanefta eftjôd præceptû fan(ftum,iuftumc^^ glt;nbsp;bonumnd eft,fanâû ipfum quidem ex fe,ôdbonû,ôd ad bonum finem per tendens, fînbsp;materie fibi comodam,0d tradabilem offendiflet.Sed quoniam rebellem,0d cotumas:nbsp;cem reperit,non folum or dine illi,0d forma afferre non potuit, fed dedit cauiam quos:nbsp;dam modo turbidius etiâ,ôd deterius fe habendi;ficut fepenumero in cataplafmatisnbsp;ufuuenit,quæ eruptionibus pituitæ in corpore impofita, cu no ad totam pituita ex#nbsp;tenuandam uim habeant,fed illius impetû in aliqua parte corporis reprimere conens»nbsp;tur,dant fere cauiàm,ôd motû pituitæ,ut afperius,ôd uiolentius fe ei] ciat, De quibusnbsp;quidc cataplafmatis,idem quod de præceptis legis dici poteft,bona eflè illa,ôd falutanbsp;ria,ôi cômoda,fed ipfam tarnen pituitâ occaftonê ex illis interimêdi hominis cepiflê:nbsp;cadem fîmilitudine bona lex,ôi iufta,fan(ftum^ pr3eceptum,fed quia non uniuerfamnbsp;in animo cupiditatem exctdit,aliquascg eius partes duntaxat, extinguere eft conata,nbsp;idcirco Ôôcommouitmagis,exafperauitcç cupiditatem,ôô occafionem illi attulit anis:nbsp;mae maturius, acetbiuscj interimendæ. Hoc fenfu in Euangelio Dominus;Si nô ues;

O î niffem.

LIB. IL COMMENT. lAC. SADOLETI niflèm, inquit, peccatum non habuiflènt. Qiifd ergo, aduentus Dornini caufa illisnbsp;fuit peccatic’Minime per fe quidem,ipfe enim uenerat,ut eos ab omni pcccato eripei?nbsp;ret,fed ipforum negledus,2lt; contumacia,8lt; afpernatio nofcendæ,amplc(fîendæcp ue^nbsp;ritatis grauius in illis peccatum ex aduentu c H R 1 S T 1 conftituit, Ita non idnbsp;quod bonum eft, fit cuiquam mors, fed peccatum potius eft, quod id bonum ad de^nbsp;trimentum, perniciem^ conuertit, quandoquidem ipfum peccatum contra bonumnbsp;ftando,idcp reqciendo, QC conculcando fit longe grauius, 2lt;culpabilius peccatum,nbsp;quam fi nullum ex aduerfo bonum habuiflet,contra quod tenderer,nbsp;nbsp;ex cuius con^

tentione irritatum ipfum afperius fieret,

Scimus enim quod lex fpirituall's eft, Ego uero carneus fum, uenditus fub peccatum, nam quod operor,non cognofco. Non enim quod uolo,idnbsp;ago ; fed quod odi, id facio. Quod fi quod nolo, id facio, confentio legi,nbsp;quod bona. Nunc autem non amplius ego id operor, fed quod habitat innbsp;me peccatum.Scio enim quod non habitat in me,hoc eft,in carne mea, boiinbsp;num. Nam uelle adeft mihi,facere autem honeftum no reperio.Non enimnbsp;quod uolo,facio bonum.’fed quod nolo malum id facio. Si uero, quod egonbsp;nolo,hoc fado,n5 iam ego id operor,fed id,quod in me habitat,peccatum.

P o ST E AQ.V A M dixeratpeccatumexinterdi(fto,8lt;prohibitionelegisanßm fîbi acquifîuiire,per quam ipfum grauius ôi deterius fieret,quæftioni tacitæ nunc oc^nbsp;currit. Potuit enim occurrere aliquis, ôd dicere, Cur ergo peccatur in id, quod lexnbsp;prohibée, aut fi omnino fuerat peccandum, quid ita data lex eft, quæ auclura eflècnbsp;peccatum,ÔC multiplicius id efFetfturac’ difficilis fane quæftio, Itaque refpondetnbsp;Apoftolus, duasep noftri partes eflè oftendit, quarum partium alteri, ôd probata 8^nbsp;accepta lex fit,altera pars fit legi,amp;. parti illi,quæ cum lege facit,contumax ÔC adueranbsp;faria.Quarum duarum partium inter fe contentionem, atque pugnam exponerenbsp;natur,hominemiliumexprimens,quianteaducntumgratiaîDci,8lt; c hr i s t i,innbsp;lege Moyfis fuit, is enim maxime his certaminibus amp; prælijs carnis aduerfus men^nbsp;tem erat expofîtus.Nec fane in hoc loco legi naturæ locus eft,habebat ilia quidem innbsp;fe fimulacra quædam certaminû huiufmodi, potius quam certamina, fed ueluti quacnbsp;nihil ad Deum penitus referebat:ad coitionem ueroquandamhominû retinendam,nbsp;Slt; conferuandam ftudia fua dirigebat, ÔC quicquid non eflèt contra focietatem comgt;nbsp;munem,liberum hominibus, ôé permiiTum rehnquebat, admittebatep libidines, necnbsp;uila uitæ oblelt;ftamenta,quae fraudi modo,Slt; detrimêto proximo non cflènt, ab fe,ô(^nbsp;ab quotidiano cultu,uilt;ftu^ç fuo reijcicbatmon eft ad uerum, amp; proprium legis no^nbsp;men ilia 1^^^ naturae applicanda,atque aptanda, Qtiapropter de lege Moyfis orationbsp;tota eft.Q.us’^ quidein feimus legem,inquit,quód fpiritualis eft,id eft, ei parti homi^nbsp;nis edida, amp; lata, quæ ex mente rationeep confiftit, Sic enim fpirituale hoc loco, utnbsp;cupiditati, 0^ fmfui, quæ magis corporeac funt affediones, opponitur, intelligen^înbsp;dum eft : qualis interior homo elf qui non uidetur, nec tangitur,quod eft propriumnbsp;fpiritus, ut diftinguitur ab homine externo, ÔC corporeo, qui iam fenfioni, SC ocu^*nbsp;lis fubiedus eft.Porró autem mens, SC ratio fpiritualis pars hominis, quae fenfumnbsp;omnem corporis effugit, uerius, SC dignius rpfa eft homo, quam aut caro, aut quinbsp;in carne affedus federn, SC locum obtinent, cui ipfi parti potifsimæ, SC principi lexnbsp;eftpræcipuelata,quæinftrueretmentem,atque erudiret genereillo fcientiæ,petnbsp;quod prauum ilia à redo,bonum â malo,quodcpDeo gratum eflèt,ab eo,quod ingranbsp;tum,fciret polTetcp diftinguere, SC c51 llud perfequi, quod probar i Deo intelliger et:nbsp;turn id uitare,quod eflè üli odiofum,aduerfariumcp arbitraretur, Spiritualis eft igi^nbsp;tur lex,quoniam huic parti lata eft,quæ eft longe aliéna, SC diflèntiês â corpore, tumnbsp;natur^tum etiam ftudtjs foè SC uoluntatibus,per quam partem poftea etiam in fen^nbsp;fus, anectionçscp corporis dimanare legis uis SC præceptû bene agendi, redeCß con^nbsp;eupifccudi polsit.bed ut nequaquamfuit difficile uinci à lege rationem SCfubqci, itjnbsp;illud

IN EPIST* PAVLl AD ROM* nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;ni

illud diffîcilimum per rationemjôi per legem,tcnieiitatcm cainis contundi, Sx^eom# primi. Obftat enim femper hie corporeus homo rationa'i hoinini,neque illi dido panbsp;titur audiens eflè,ôô cum in unam partem ab illo difeedere iulTus eft, in aliam, ÔC dbnbsp;uerfamnequitcr ipfe contendit. quod cum facit, non ille menti eripit concordiam, ÔCnbsp;confenfionem conueniendi cum lege,fed in feipfo illius uim, ÔC facultatem irritam fanbsp;cit,ut corporeo homini nequeat lex dominâti,eô quod is amp; legi, SC rationi cotumaxnbsp;fit. Hunc utrunqt hominem in femetipfo exprimens Apoftolus,tanquam uterque lonbsp;quitur,SCnunc fe in parte carnis,nûc infpiritus ponit, Nouimus,inquiens,quôdlexnbsp;fpiritualis eft,hoc eft menti, SC ration! lata, SC in ea imperium obtinens * Sed ego ho^nbsp;mo carneus fum, uenditus fub peccatum,mancipium fadus peccati,cuicaroipfa menbsp;uendidit. Illa enim tantummodo id cogitans, quo pado poftet explere cupiditatesnbsp;fuas,reliqui hominis in merationem nullam duxit,fed uoluptatis pi etio empta dedicnbsp;peccato me pofsidendum Jtac^ quod facio,non cognofco,cum ego feruio peccato,nonbsp;id agnofco meum,non mei illud iudicij,non liberæ uoluntatis eftjnon enim, quod uonbsp;lo,id ago,fcd quod odi,id facio.Ita in utroque eft uis,cum ncque quod uolo, id agerenbsp;mihi permiiTum eft,2e ad id,quod odi,faciendum detrudor « Sed in hac tarnen diflên^nbsp;fione apparct, fi id quod ago,non agere magis uellcm, quód ego internus homo uhnbsp;dclicet,0C ex ea parte qua ipiritualis fum confentto legi, SC earn approbo, atep adfewnbsp;fco,tanquâ bonamîquod ft contra earn ipfam ago,non iam is ego fum interior homo,nbsp;qui legem frangam,fed eft peccatum illud,quod habitat in me.Peccatum quod habi#nbsp;tat,inquit,cuius SC fomes natura nobis infitus eft, feminarium cupiditatû, SCfeditio^nbsp;num omnium,quod nequaquam à nobis auellere poftumus,SC ipfa deinde fréquentanbsp;tiOjConfiiimatioc^ peccati, quæ peccandi confuetudine in habitum moris adducitur,nbsp;ctiam contra legem eft,SC contra mentis rationcm ualentior, Atep ilia quidem natu^nbsp;r^is carnei hominis ad peccatum propenfio præceptum illud legis afpernatur,quodnbsp;eft,Non concupifces.Habitus uero ipie peccandi, reliqua praeter ea omnia conftitutanbsp;iegis,atq; mandata confundit, SC difsipat, quod cum inuita, SC relucftante ratione fit,nbsp;quod accidit ferme in ijs,qui ftientia inftrudli ad cognitione boni,malicç funt, ut nonnbsp;prorfus ruant, neep ad delinquendum proijeiant fefe, fed ui tacita quadam fenfim eonbsp;pcrtrahantur,tunc eft rationis SC uoluntatis cum habitante in carneo homine pecca#nbsp;to,difsidium, ut uoluntas quidem legem ampledatur,illicp hærere cupiat, peccatumnbsp;autem SC legi,amp;C uoluntati uim afferat. Non cnim,inquit,in me,hoc eft,in carne mea,nbsp;habitat bonum.Nam fi habitaret,cum ego bonum uelim,agerem id etiam, Quid itanbsp;autem non agoc’ Quia cum id cupio agere,non inuenio uiam, quae me eo deducat, qgt;nbsp;SC ui alia quadam diftrahor, SC lumini mentis meae quafdam intus tenebras offundinbsp;fentiOjCum ilia uaporibus,fumisép cupiditatum turbata, atqtie aberrans, nelt;^ conft«nbsp;lium priftinum firmum,necp redam femitam amplius teuere feit*

Reperio igitur legem uolenti mihi facere bonum,quód mihi malum ap^ pofitum eft,condeledor enim legi Dei,fecundum internum hominemîueinbsp;rum aipicio aliam legem in membris meis, repugnantem legi mentis meæ,nbsp;8C captiuum me dedentem legi peccati,quæ eft in membris meis* M.i(er egonbsp;homo,quis me liberabit è corpore mortis huius C Gratias ago Deo per 1 E^nbsp;s V M Chriftum Dominum noftrum, Igitur idem ego mente quidem fertfnbsp;uio legi DeijCarne autem legi peccati*

pergit eundemfiatumdemonftrareludaei hominis ex lege uitamagentls,in quo ifta pugna mcntis,SC carnis afsidua eft,ne(p ullo pado pot eft ad cocordiam connbsp;uerti,quod in ilia lege accidit,quia etfi fpiritu ac ratione lex inftruebat î carni tarnennbsp;bonam,amp; magnam partem rclinquebat, Nam SC diuitias magnifier! permittebat, SCnbsp;connubia etiam plura non intcrdicebat, ea'que à Domino Deo peti ftiadebat, quænbsp;client carni,corporiep accommodata, atque apta,ut pluuias, ut fertilitates, ut terrsenbsp;fruduSjUt familiarum,SC armentorum fobolem, ac denique uidebatur lex ita Deumnbsp;Hebrseis

LIB. IL COMMENT. 1Ä C. SADOLETI

Hebræis proponere cokndum, non ut cum I'pfius caufa hi uenerarentur, fed ut ad fuaterrena optata confequenda illius maieftate,5lt; numine abutercntur. Et fi no hocnbsp;uitium omnino erat legis, fed error eorum,qui legem tantum ex uerbis,2lt;^ literis at:*nbsp;tendebant,eueniebat quidem illud neceflarió,ut permiflo femel cupiditati regno, rc:#nbsp;gi poftea cupiditas,ac fuftineri,uti uoluiflet lex,minus facile poflet, Reperio igitur,nbsp;inquit, legem, quod uolcnti mihi agere bonum, malum adiuudum efl,hunc,inquit,nbsp;cffedum in me legis, hanc dodlrinam fentio, quod fcio iam difcernere, amp;C diftingue*nbsp;re in memetipfo aliud eflè mei, quod aflèntiatur legi,aliud, quod repugnet. Qiiod finbsp;non eflèt lex,nequaquam ego id animaducrtif[cm,fed totus inclinaflem ad cupidita^nbsp;tis nutum.Nam redli quidêjôd honefti,quatenus cum DeOjôd ex Deo ratio illius du*nbsp;cenda eft,incogitans fuillem. Diftinguo itac^ in memetipfo, ex dodrina legis, èC do*nbsp;cente me lege,quôd Dei lege deledor fecundum internum hominem rationalem,fpi*nbsp;ritualem^ uidelicetjfecundum autem externu amp; carneum,rcpugno legi metis meae,nbsp;quæ eadem eft ÔC Dei lex, quando ipfi quidem legi Dei, mea mens aflentitur, 2lt; an*nbsp;nuit:homo autem in me carneus,captiuum me redigit fub pcccatu, Nam quod hocnbsp;Jegis uocabulojôd in membris,amp;l in peccato abufus eft, nequaquam id eft propric di*nbsp;dum. Sed ut folemus dicere, Mammonam dominum, ac uentrcm Deum, non quodnbsp;aut dominus ine,aut hie Deus : fed quia funt,qui illis fefe nimium fubijeiant fer uos:nbsp;fic legem membrorum,00 peccati,non quia ifta lex, ut quæ è contrario omniû legumnbsp;potius fît perturbatio,fed quod àmultis peccato SjC carni nimium inftruiatur. Ex legt;nbsp;ge itac^ hoc didici, inquit,ut diieernerê,^ noflêm, cum cupio facere bonum, malumnbsp;mihi adiacens,8lt; appofitum eflè, quod iam ante alijs uerbis dixerat, per legem feili*nbsp;cet eflè cognitionem peccati, Iam cognofco peccatum, uideo pugnam,intelligo quidnbsp;interfit,fed quis eft tarnen,qui me exhac eruat,Slt;: liber et feditione, atcç pugnac' Qiiisnbsp;cft,qui huic corpori mortis,ÔC carni peccati, hoc eft, his corporis amp; carnis meæ inco*nbsp;iis peccato,ac morti fîlentiû,pacemcp imponatî’ Et ftatim tanquam hic innuens,quodnbsp;paulo póft apertius eft didurus,no eflè hanc opem â lege ejtpedandam, quoniam eanbsp;huius ferendi auxiltj facultatem nullam habeat, ÔC ad eum fe conuertens, qui folusnbsp;poteft iuuare;Gratias,inquit,ago Deo per i e s v m Chriftum d. n. isenim meli*nbsp;berat Deus,nec5 per legem tamen,fed per i e s V m Chriftum.Nam ego quidem utnbsp;ïudæus in lege fpemreponensunus,atque idem cum fîm,mente quidem feruio leginbsp;Dei,carne autem inieruio legi peccati. ut autem per i E s v m Deo feruio, ne carnenbsp;quidem fubijcior fub peccatum, amp; ab hac moleftifsima rixa, afsiduac^ contentionenbsp;fum ereptus,quod in uerbis fequentibus latius declarat.

Nulla igitur nunc condemnatio his,qui in C H R I S T O Iefu,n5 fecuiv dum carnem ambulant, fed fecundum j^iritum. Nam lex fpiritus uitæ innbsp;C H RIS T O lefu liberauit me à lege peccati amp; mortis.Quod enim impoGnbsp;fibile erat in lege,amp; in quo ilia impoiens erat propter carnem, Deus fuumnbsp;ipfius filium mittens in iimilitudine carnis peccati,amp; ob peccatum condemnbsp;nauit peccatum in carne,ut corredio legis impleretur in nobis, qui non fe*nbsp;cundum carnem ambulamus,fed fecundum fpiritum.

c Î V LI V S , Ad eum locum in Paulo uenimus iam, inquit, qui Si fuit an* tea femper,0i futurus erat inexplicabilis, nifi fummu fidei noftræ myfterium hefter*nbsp;no die nobis Deus indicaftèt. Nam per Deum ipfum immortalem,quid aut uerbisnbsp;hisprefsius,autfententijsabfconditiuspotis eftquiiquam cogitare,aut proferrec’nbsp;cum ft illud unum dûtaxat hie opponatur, diflèri hic quidê de ilia carnis rixa, quamnbsp;nobis natura agnatam,£lt; pertrahentem nos fub dominatu peccati frangere, ÓC fupe*nbsp;rare non potuit lex,quód earn c h ri S T V S à nobis remouit,at(^ abftulit : nullamnbsp;tarnen hic dari rationê, nec caufam,quamobrem, Si quo paâo hoc ita fuerit fadum,nbsp;præfertim cum experiamur quotidie fere omnes,qui in C H R i s t l etiam fide Dconbsp;fubiedi fumus,carnem,carnis^ peccata in nobis locum habere,fî hoc unum,ut dicq,nbsp;hic obii

IN E P I S T, PAVLI AD R O nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nj

hie obî}ciatur,quæraturc^cur non idem potuerit lex, quæ ÔC cognitionê peccati tra^ diditjôd uitari illud præcepit, ÔC præterea prælentem quoq^ pœnam no obtempérantnbsp;ti appofuit, quod potuit c HRi ST v s, qui fine lege, fine ui, fine præfenti terrorenbsp;damnationis, atc^ mortis tantûmodo pœnam ÔC fupplicium in ilium extremum diemnbsp;differens,carnis tarnen peccatû dicitur interemiire,qui uere, ôd clare refpódeat, amp; quinbsp;in his uerbis Pauli exponendis digi tu rede queat progredi, profedo nemo reperiatnbsp;tur,nifi fi quis ad refpondendum accedat illius cœleftis my fieri} plena notione, inteltnbsp;ligentiac^ infirudus Jtaeç uideo aefius,laboresq; eorum,qui hunc locum interpretarinbsp;conati funt,tanquam in medfis fludibus manus pedes^ agitantiu, quo fe aliquandonbsp;cximere e tanto pelago,2lt; uindicare in aliquâ terra pofsint:quorû tarnen fedulitas nonbsp;bis no efi infrucfiuofa.Fecerût enim illi fuo labore,atcp cura, ut S)i. leuior nofier labor,nbsp;uehemetius in nobis fiudiu inquirendæ, ac nofcendæ ueritatis exifieret, uerum illinbsp;partim conuerfi ad prædicandam magnitudinern diuini benefici},quod quide iure, acnbsp;merito faciût,dignascç in eo Deo gratias,00 débita laudum præconia tribuêtes, illud,nbsp;quod unum maxime nofier audire,0C nolle expetit animus, quodc^ unû ad diflbluennbsp;das omneis quæftiones aptum,appofitumcß efi, quare hoc gratiae magis ex Euagelionbsp;nobis cotigerit,quim ex lege,tanquam copertum omnibus prajtermittunt, quod abnbsp;omnibus maxime ignoratur.Partim quandâuelutrationêreddere fe credût, quód innbsp;lege nofiro ipforû arbitrio, 00 nofiris duntaxat uiribus relidi,expertes in ea' eramusnbsp;eius gratiac,quam nobis per Chrifium Deus cómunicauit,8lt; contulit, quafi non hutnbsp;ius ipfius ratio fit quærenda,quid ita in lege expertes fuse gratiæ nos uoluerit Deus«nbsp;Aft ego tuahefterni diei difputatione edodus,8lt; quod fummû mihi fidei Chrifti my#nbsp;fteriu id plane demóftrafti,in quo præiuit nobis Chriftus, ÔÔ perfpicue uiâ patefecit,nbsp;ut cotemneremus,relinqueremuscç mundanas cupiditates,atcg ea, quae fenfibus pertnbsp;cipi,2lt; corpore cotredari poirunt,in minimis haberemus:appeteremus autem magisnbsp;fperaremusep cœleftia,quae nec cerni poirunt,necç tangi’.atcç horû fpem potiundorû,nbsp;in uno Deo totam côftitueremus,cum ÔC quæ hâc uitæ fedâ,hocc^ Chrifiianae proponbsp;fitum uoluntatis præmia fequerêtur,c hrist vs ipfe furredione ad immortalemnbsp;iam uitâ,ôô afcenlione in cœlum fua nobis oftcndifiètîcum hoc, tnquam,uerifsimum,nbsp;altifsimumcç Chrifti myfteriû patefadum mihi fit,facile iam ego pofsim rationê redtnbsp;dere,cur nô potuerit lex Z fides autê in Chrifto pofsit temeritates,amp; petulantias cartnbsp;nis in nobis cohibere« Etenim fini comutato, alio indudo genere fandioris, 06 uetnbsp;rioris,ac llagrâtioris etiâ cupiditatis priftina ilia carnis cupiditas defiexa ad mûdumnbsp;ÇÔcidat,ôô inter eat necefle eftdit etiâ 11 inter dû quafi de improuifo capti,deprehenfi^nbsp;in delinquendo labimur,ab illo tarnen propofito delinquendi, ôô ab orruii cogitationenbsp;in terrenis rebus infixa penitus abhorreamus, atcç ita uel peccatu totu nobis, uel iàl^nbsp;tem animi feruitus,per qua peccato is fubiedus efi,fit ablata, ateg erepta’.quod tarnennbsp;contingere nemini potefi,nifi cum Chrifto in carne comorienti, cum eodem a mornbsp;tuis excitato,in eiuidê focietate fpiritus mox uiuenti* Illud tantû ex te qu3cro,quamtnbsp;obrem Paulus hoc fide^ my ftcriû,quod Chriftus eft, non ita aperte ubic^ expoftierit,nbsp;ut omnibus eilet in proptu,neunecelïè nobis foret per tot myfticas, 2lt; arduas uerbonbsp;rum,rerumc^ intelligêtias in id lcrutâdo 2lt; inueftigando peruenire« Q.v oniah,nbsp;inquam,luli idipfum,quod fecit Chriftus,idem illud Paulus in femetipfo retulit,atcçnbsp;oftendit,qui my lier iû fidei uita docuit,Slt; fadis,ipfe enim terr ena item,2lt; mundananbsp;omnia contcmnendo,2lt; quo alt)s eilet ufui,atcp laluti, falutis fuæ ipfe ÔC cômodorumnbsp;fuorû rationê nullam ducendo, tum autê tendêdo ad luperna,atcg cœleftia, illorum^nbsp;fpem alTequendorum in Deo uno collocando, planius multo cognitu, illuftriuséç fatnbsp;ciebat fidei myfterium,quàm fi illud lingua,2lt; uerbis tantûmodo explanalTet.Quantnbsp;quâ ÔC fatis,ut mihi quidê uidetur,in iplius eptftolis,8lt; feriptis non modo iada huiusnbsp;dodrinæ femina,led etiâ fruges ledifsimæ, ôi optimæ edudæ funtiut inhis ipfis uertnbsp;bis,quç modo recitata funt,aperte patet,Ôi peripicue,ut cum fe dicit fperner e omnia,nbsp;quae cernuntur,tanquam mortalia,glt; quæ non lt;^ernuntur,appçtere,quôd ea fint fem«nbsp;piterna, uel cum ex opprefsionibus fpemconfirmari fideliû teftatur uelcûgloriaturnbsp;incommodis, quac pro Chrifto plurima perpelTus eft,uel cum inhanc fententiâ fæpenbsp;P loquitur.

114 lib. II, COMMENT, lAC, SADOLETI

loquitur, ucritatcm eflè in Chrifto, deponere nos ueterem hominem corruptum, fegt; cundum cupiditates,8lt; renouari fpiritu metis, induere^ nouum hominem fccQdumnbsp;Deum conditG in iuftitia,9i fanditate ueritatis, Ac ß uerum proferre uolumus,totusnbsp;potius Paulus my flerrj efl declaratio,quam ut in eius aliquot uerbis debeamus quæ;«nbsp;rere,uenaric5 myflerium. Sed ut ad ea mi frater reuertamur, quæ ad intelligentiâ ho^=nbsp;rurn Pauli uerborum,qu3e tu iure difficilima eflè dixifli, apta, appofitaé^ funt : uidesnbsp;profedo ipfe hoc,ut tu inquis,fidei myflerio edodus, nullo modo potuiflè lege, hæcnbsp;carnis uitia comprimere,iubendo,aut uetando, quæ facilime comprimât fidei uirtus.nbsp;Cuius impotêtiæ, SC imbecillitatis in lege ilia efl ratio, quod lex quamuis fpiritualisnbsp;fit,hoc efl,eius noflræ partis caufa lata, quam interiore in nobis hominem dicimus,isnbsp;enim fpiritus efl corpori difsimilimus natura, atcp fubflantia : atcç ut ipfa nobis indi«: -caret,atcß oftenderet,in quo effet error, culpa,8lt; peccatû, idcç ut diiccrneremus, acnbsp;uitaremuSjinftruerctttamennon ufcß eô fuit fpiritualis, ut nos totos ad ea euocaret,nbsp;quæ cognata, 8C propria funt fpiritus.Sed cum in carnalibus, ôd terrenis nos uerfarinbsp;permitteret,ipiritum,hoc efl,rationem, mentemcç noflram ueluti miniflram fubiecitnbsp;corpori,ôô carni,ut in illius tantû affedionibus,motibusc^ dirigendis, gubernâdisnbsp;effet occupatatipfà autem ex fefe nihil fibi cœlefte,necj diuinum proponeret,ad quodnbsp;folum contendereqÔd in quo fummâ conflitueret beatitudinis fuæ, Itacp quemadmolt;=nbsp;dum auriga,qui frænandis ôi cohibendis equis appofitus cfl,aut gubernator qui nauinbsp;inter fludus dirigendæ præefl,nullam unquam artem tam exquifitâ, tam certam po^nbsp;tuit reperire, quafretus, non folum grands tempeftatum caflis,fed etiam quotidiananbsp;omnium horarumpericula uitaturû fe confidcretîfic illi Mofaicæ côtigit legi,ut dumnbsp;fando ilia quidcm,fed tarnen terreno, humilieg confilio aliorum peccatis obuiam irenbsp;uult,cffîceretur ipfa magis occafio peccati, quando ad carnis uitia, atcg culpas, quasnbsp;tollere ilia non potuit,accefsit etiam præuaricatio.Nil igitur mirff,fi nequiuit lex ho:#nbsp;minem carnalibus fludtjs deditû,frænare,Slt;: coërcere.At fides c H R l S T i, quæ ho^«nbsp;minem totum excitauit é terra,2lt; à mortalibus,interituris^ bonis curandis, ateg ex;»nbsp;petendis, ad coeleflia, ôd immortalia defideranda bona tranftulit, uteg horum terresnbsp;ftrium,fordes,ignobilitatemcg cotemnens illorum diuinorum præftantiam,nobilitaiînbsp;temcg adamaret,dodore Chrifto perfuafit,atcg impulit.Qiiid mirum, fi ea nulls pecs’nbsp;cato,amp;^ carni reliquitlocum,quô illud in carne confidere,8lt; dominari aduerfus fpiri^»nbsp;tum,uitamcg pofletC’Atcg cum deludæorû ftatu,2lt; eorum,qui legem colebât, proxis«nbsp;me dixiflèt Paulus,rixamcg in illis carnis ateg mentis fua ipfe in perfona, ante oculosnbsp;expofuiffèt,nunc ad uere Chriftiani hominis ftatS,ôi conditionem demonftrandam fcnbsp;confert,Nulla,inquiens,his efl côdemnatio qui funt in Chrifto i E s v,qui nô fecuns’nbsp;dum carne ambulant,fed fccundum fpiritS.Nam hi neeg legi fubiedi,ut qui mudo,ôinbsp;carni ôd terrenis omnibus mortui funt,nec ius in eos lex,ncc poteftatê ullam obtinetnbsp;îudicandi,atcg damnandiîfub r egnum enim fpiritus,amp;: uitæ in Chrifto lefu tr anfeunt,nbsp;quam nimirfi uitam,necg dare,aut dimittere nobis, neeg item auferre poteft lex. Nonnbsp;cnim abfoluimur,necg condemnamur per lege,quicuncg in fpiritu ambulamus, Namnbsp;lex fpiritus uitæ in Chrifto i e s v,inquit,legemhic nofuo nomine appellâs,fed Itos’nbsp;cabuio abutens,ut Mofaicæ legi par uerbS legis in fpiritu referat,quod eft Apoftolonbsp;ufitatum.Namuiuere fpiritu totum amoris eft,8lt; uoluntarium unicuiegdegis autemnbsp;cftiubere,ôô uetare,idég agere pro imperio, amp; minas quoeg ac metS pœnæ adhibere,nbsp;° ^Pflitus uitæ in C H R I S T O liber auit me à lege peccati,atcg mortis,id eft,nbsp;ilia fpiritus uita, qua ego poft obitam morte cum Chrifto, per quam mundo, 8lt; carninbsp;P^’^^Ç'ptus, cum eodem mox Chrifto ad uitam iuftitiæ fufeitatus fum, ut uiuamnbsp;polthac Deo,ôô no mundofifta inquam fufcitatio,per Chriftum mihi comunicata adnbsp;Ipir itualem iam degendam uitam,liberum me reddit à lege peccati,atque mortis.Iamnbsp;conn in rne neque p^cato poteftas eft, nec per peccatum morti, necg adco ipfi quoegnbsp;jVlolaicæ egi,quæ eft his utrifeg pofita,0^ ut peccatS nobis demonftret uidelicet ategnbsp;argu^at, ut peccato mortem poenam,nifi cauerimus,irroget. Ab ipfa enim tota legcnbsp;per hanc lu titije uitam lam fum liberatus,Sicut enim Chrifti morte in carne illi obi’’nbsp;tam,ego ‘o uoluntate mea,2lt; in propofito animi imitor,quôd carnem mcam una cumnbsp;illius

I N E P î S T» P A V L I AD ROM» illius mortuam peccato uoloj'ic 2lt; ciufäcm refurrcdioncm imftatione aiïèquor, cumnbsp;ad fpii ituakm iuftitiæ uitam en eo ipfo unà excitor, atq; confurgo. Qiio in ftatu iamnbsp;mihi confiftenti neep pcccatü,necp mors,2lt; propter ca neqj lex poteft dominari.Quodnbsp;cnim impofsibile erat in lege,2lt; in quo tlla impotens erat propter carné, propter car^nbsp;nem,inquit,impotens erat lex liber are nos à peccato, quod exprimerenon potuit cianbsp;rius, quàm imbecillitatem propter carnem legi attribuere» Quoniam enim lex carntnbsp;fuum regnum, ÔC cupiditates fuas terrenas relinquebat,iilas autem ipfa regere bononbsp;more duntaxat,8lt; metu eas pœnæ ex Deo,atcp item ex fe moderari nitebatur, ad tobnbsp;lendum totum ex homine peccatû, ncquaquain ea uirium fatis habere poterat. Deusnbsp;ucromiflbfi!iofuo,infirn!litudinecarnis peccati, uera quidemin carne mißt filiumnbsp;fuum Deus,led in hoc tantum fimili carni nohræ,quôd inlitum,inhærêscp peccatumnbsp;ficuti habet noftra,illa Christi cai o non habebat. Integra enim erat, neque exnbsp;Adam produóa, è quo nos qui procefsimus, infeefiam pcccati uitio carné cunéli re^nbsp;tinemus»lta fimilitudinem ilia in hoc quidem humanæ carnis gerebat,ac non candemnbsp;omnino carncm,in cæteris uero nihil noltra à carne neep natura,neque infirmitate ilianbsp;caro differcbat. Nata entm crat 8lt; ipfa,atque fada ad externas accipiendas iniurias,nbsp;unamcp in co,atque eandem cum came noltra rationem communicabat,ad inferendasnbsp;autem,Si faciendas nequaquam:ad quod noltra nimis quidem prompta, amp; propemonbsp;dum praeceps femper eft caro, quæ non folum extra, uerum etiam intus obtredandonbsp;rattoni graues afsidue pugnas,Slt; quotidiana prælia nullo iure cócitat,Miflb igitur innbsp;fimilitudinc carnis peccati filio fuo,2lt; ob peccatû mifto,hoc enim eft, quod in Graeconbsp;eft lcriptum,j(sc4 ccficegTicts, no enim ab eruditis pcteft de peccato conuerti, fed autnbsp;ob peccatum,aut pro peccato,quod tarnen utrunep intelledu idem eft'.ficcp inferiptunbsp;ris haec locutio folet accipi,ut in epiftola ad Hebraeos» ottsv ächtens

«,ua§7Jlt;z?,id cft,non amplius pro peccato facrificium.Et paulo inftai ovk vnnbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;ccTTCÄaT^cu Svirïcc. Et rurfusî wj/ as cptgifai oufxctnbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;Et

apud L X X. inElàia» tetp J^ûtcu, nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;»iÂÎiii,oquot;4'iTcu,nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;hoc

cft,Si detur pro peccato animanoftra» ïtaquemiflb filio fuo in fimilitudine carnis pec cati,2lt; pro peccato, aut ob peccatû miflb, hoc eft,quia peccatum erat, quia pollebat,nbsp;dominabaturcp peccatum,ita 8lt; mifsionem filq ab L)eo,ô^ modum,quo modo mifltis,nbsp;quod in carne fimili huic pcccatrici carni inmundû eft deftinatus,ÔC cauiàm,cur cumnbsp;Deus miferit,mifit enim ob peccatû,ut obuiâ fret, prouideret^ peccato, ne id omnianbsp;ad fefe traheret,atque conuerteret, ac effeétum quoep illius mifsionis oftendit, quôdnbsp;in carne fua fimili carni peccati condemnauit peccatum in carne.lllud cnim peccatû,nbsp;quod propter carnem irritam uim Icgis in nobis faciebat, nosep fanétis monitis eius,nbsp;obtempérai e nô finebat,inud,inquam,peccatum fufeepta carne noftra, ôi cruci mor^nbsp;ticp addiéta,in carne ipfe peremit, quatenus nos extinélis in carne noftra cupiditatbnbsp;bus deceptionis,totos ad cupiditates tranftulit ueritatis,ut corre(ftio,inquit,legis imünbsp;pleatur in nobis.Nam £lt; fie neceflè eft uerbum Graecum,«ftxcwwfx« correéiioncm uerünbsp;ti.Nonenim intendebat lex nos fie dirigere,ut omifsis omnibus mundanis cupidfta«nbsp;tibus,cœlefteis tantum curas, cupiditatescç lelt;ftarcmur;hoc enim non legis, led fideinbsp;CHRISTI eft proprium,nifi8lt; ipfa lex infenfum fidei fpiritualiteraccipiatur.Sednbsp;intendebat lex nobis in mundo,carnecp uerfantibus,modum tarnen quendam cupidinbsp;tatibus,St ordinem adhibere,in quo opinione fua longe decepta fuit Jtaiÿ hune erro^nbsp;rem legis,hanc diminutionem illius,turn authoritatis,tum confilrj correxit in nobisnbsp;fides,quae totos nos ex ipfa carne eiecit,atque extulit, utexemplo Chrifti,Slt; diuinænbsp;illius dodlrinae documento inftruéli in ^iritu iam deinde, non in carne amplius am^nbsp;bularemus.DequoadGalatashancdiftinélionemlcgis,amp; CHR i s T l,Iudaei,2lt;fi#nbsp;delis,ac utriulq; ftatum breuiter oftcndit:Spiritu ambulate,inquit,Slt; cupiditaté car#nbsp;nis non explebitis. Atque hoc Chriftianum eft:mox alterum,quod fequitur iam lu#nbsp;daicum.Nam caro,inquit, concupifeit aduerfus fpiritum, fpiritus aduerfus carnem,nbsp;opponuntur^ inter fe, ut ne quæ uelitis,ca faciatis» Vides'ne quod pluribus uerbisnbsp;paulo ante difputauit,ccrtamen,ôô rixâ inhornine ex lege dirigente terrenas cupidi#nbsp;ïates ante oculos exponcs,idé paucioribus ad Galatas uerbis ab eo eflè expreflume’nbsp;P 2 Atque

11« LIB* II* COMMENT. lAC* SADOLETI

Atque ideo etiam ibidem adiecit:Qiiód fi fpiritu agimini, non eftis fub legem.eua{è;lt;= runt enim ex lege,amp; imperio kgis,qui dimilsis carnalibus,in quibus maxime elaboi’nbsp;rat lex,ad fpiritum ie,8lt; ad fpiritualem uitam contulerunt*

Qiii enim fecundum carnem funt,eaquæfuntcarnisftudent:qui au^ tem fecundum fpiritum, ea, quæ funt ipintus. Nam ßudium carnis, morsnbsp;eft : ftudium autem fpiritus, uita, atque pax. Ideo ftudium carnis inimicitianbsp;eft in Deum.Legi enim Dei illud non fubiicitur,neque adeo poieft.Qui augt;nbsp;tern in carne funt, Deo placere non poftunt. Vos autem non eftis in carne,nbsp;led in fpiritu, fi qui dem fpiritus Dei habitat in uobis. Si quis ante fpiritumnbsp;CHRISTI non habet,hic non eft eius. Si uero Chriftus in uobis, corpusnbsp;quidem mortuum eft ad peccatum:ipiritus autem uita,ad iuftitiam,

P E R G I T in eodem Apoftolus infiftere argumento,ut qui in fpiritu funt, Qi. qui in carne, diftinguat, ÔC utrorumqj frudum,finemlt;p demonftret : Qfiii fecundum cars«nbsp;nem funt,inquiens,qui uias carnis infiltunt, ilii ca meditantur, quæ funt carnis, caronbsp;porro in terram eft conuerfa,2lt;prona, ergo eorum meditatio tota tcrrcna eft. Qiiinbsp;uero in fpiritu funt, qui ad naturam fpiritus fe r.eferunt, quæ nequaquam corporea,nbsp;neque fenfibilis eft,illi ea meditantur,quæ funt fpiritus : fpiritus autem in fublime fenbsp;çfFert,amat,Si appétit cognationem fuam, quæ cœleftis, Sgt;i immortalis,ô^ nuda omninbsp;corpore eftærgo horum meditatio in cozlo QC Deo fixa eft, Ita meditatio carnis morsnbsp;eft. Cum enim caro tendat, QC incHnet ad ea appetenda, quæ caduca funt, Qi diu flarenbsp;non pofTunt, ea^ç ut cognata, Qi familiaria diligat, Qi ipfa neceflai io cum meditation:nbsp;nefua,00itemilla, ab eaquæappetuntur corruptibilia funt, amp; fini, morti^ addicftanbsp;atcp nata.Meditatio autem fpiritus,quæ in cœleflibus uerfatur,uita efl, Qi pax. Namnbsp;Qi in his hæret, quæ immortalia funt, tanquam cognatis, in quibus Qi ipfa perpetuonbsp;uiuit, Qi pacis firudu potitur, quod neque morfus ullos confcientiæ fentit, qui lætigt;nbsp;tiamanimi,quodin uoluptatibus carnis contingit, intus illi faciant amariorem,8^nbsp;cum fummo bono, ipfo nimirum Deo, pace, Qi concordia femper iundia efl. Nihilnbsp;enim uult, quod non ex ipfo, Qi per ipfum, uel potius,quod non ipfe Deus fit Atquenbsp;ideo meditatio carnis inimicitia eft in Deumjauertit enim ab eo, Qi ad contrarias pars«nbsp;tes reuocat, atque diuellit, quod eft proprium inimicorum, Qi eorum, qui cupiuntnbsp;obefle. Contraria porró funtterrena coeleftibus,infimafummis,inquinata mundis,nbsp;caduca immortalibus.Quarum quidem deteriorum cura,S^ meditatio,quæ carni fua,nbsp;amp;^peculiarfseft,necunquamfubieda eftlegi Dei, neque uero etiam poteft fubijci,nbsp;ex aduerfario enim genere, Qi penitus alieno tota conflata eft, Itaque qui in ea ipfanbsp;carnis uoluntate confiftunt,ncqueunt Deo placere, quandoquidem hi fe ad infenfasnbsp;Deo Si inimicas potius dant partes. Sed quod aitlegi Dei non pofle fubijci meditagt;nbsp;tionem carnis,cum de lege Moy fis intclligendum eft,quç in hoc præcipuo uno opercnbsp;occupata,ut carnem fibi fubigeret, nunquam tarnen potuit illius fcram,indomitamcpnbsp;naturam ad mâftïctudinem,modeftiam^^ redigerenum etiam legem Dei,ipfum iliumnbsp;fpiritualem uiuendi modum,ordincm^ defcribit,a quo etiam magis caro remota eft*nbsp;Vos autem eftis non in carne, fed in fpiritu, fiquidem fpiritus Dei habitat in uobis*nbsp;In illis dicitur fpiritus Dei habitare,quorum fpiritus cum Deo,6i Dei fpiritu coniunnbsp;lt;ftus amore fertur in Deum,ut idem uelit cum Deo, Qi confentiens illi fit, Spiritusnbsp;enim ille Dpi,diuinus amor eft, Porro qui huiufmodi funt, nihil cum carne, carnis^^nbsp;defiderrjs,commerci|,aut rationis habent,aut fi habent,necefle eft,ut tantum fe diftra^nbsp;hant a Deo, quantum ftudij, Qi amoris in carnis ftudia conferunt. In quibus igiturnbsp;habitat Dei fpiritus,hi non funt in carne iam illi quidem, fed in fpiritu, qui hoc modonbsp;fponfor eft nobis, S^arrabofuturorum bonorum. Si beneuolentiæ Dei fummi erganbsp;noSj Utfupra Paulus, Ôi loannes alibi, qua dicit, Inhoc feimus, quqniam Deus ma«nbsp;ijct in nobis,ciuoniam de fpiritu fuodedit nobis. Quód fi quis fpiritum Chrifti nonnbsp;habet, hfc non eft eius.Nunc fpiritum Chrifti,pauloante Dei,quoniam unus, atquenbsp;idem

IN EPI ST. PAVLI AD ROM. nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;117

idem omnino fpiritus cfl,8lt; in eo tsmen diuifa eft erga nos operatio. Nam fpirittim Dei magis agnofcimus in lurrcctione noftra ad iuftitiam,SC in fini ipfo rerum diuinanbsp;rum,æternarum^,quas petimus:Chrifti autem fpiritum,amp; in hoc^amp;i ftê magis pro#:nbsp;prie in illo^quod cai nem peccato mortuam continemus.Hac enim ex parte proprianbsp;eft acquot;tio in nobis fpiritus Chrifti,ex qua tarnen ad illam alteram partem fit trâfitus;nbsp;ideoc^ qui hunt Chriflifpiritum non habetjis non eft Chrifti, ôôquod nccefle præ^nbsp;terea etiam eft,non eft is Dei.Non poteft enim furgere ad uitam.Sv ad iuftitiam, quinbsp;non prius obiei it peccato carnis mortem. At quinam eft fpiritus christKSCnbsp;inquonam ineft c HR i STVSî'In eoftnquitjCui corpus mortuum eft propter pecnbsp;catumftd eft,ut ne peccet,mortuum eft. Et ad hunc effedum no peccandi mortuum,nbsp;6C cui fpiritus uita eft propter iuftitiam,quod eft, qui uiuit fpiritualiter omni boni#:nbsp;tati,atcç uirtutfin eaci;uirtute,Dei iuftitiam,diuinam^ bonitatê imitatione aflèquinbsp;conatur. Atcphicquocçinhisuerbis fatis exprefftim eft fidci Chrifti myfterium,nbsp;quanquam Apoftolus comprefle fuo more locutus eft. Eft igitur is Chrifti, amp; innbsp;coChriftus eft,qui corpus habet mortuum peccato,00 fpiritum uiuentem habet,nonbsp;cuilibct curæ,nceç humanæ cogitationi,fed aifequendæ, ôd imitandæ iuftitiæ fumminbsp;Dci,ad quam iuftitiam cum furredione Chrifti is quocp confurrexit.

Si uero fpiritus cius,qui excitauit 1 E S V M ê mortuis habitat in nobis, qui excitauit CHRlSTVMe mortuis,uiuificabit amp; mortalia corpora uenbsp;ftra per inhabitantem ipfius fpiritum in uobis.

H A E c acceflîo ad ea,quæ ante dida funt à Paulo appofita eft, ut quod de motfc corporis,£lt; de uita fpiritus métionem modo fecit,ne exiftimarentlegentes totû eflènbsp;quod in c HR 1 s T 1 fide ab Deo nobis oftentatum fit,6lt;l propofitum,quód immornbsp;tales quidem fpiritu, ôd anima futui i eftemus, corpore autem mortui, remouet fta#nbsp;tim dubitationcm hanc,0C futur am corporum refurretftionem oftendit, caufamé^, ôdnbsp;rationê affert.Qviód ß fpiritus Dei,is enim christvh Deus excitauit amornbsp;tuis,in nobis habitauerit,hoc eft,fi anima noftra proprium domicilium Dei fuerit, finbsp;nulla pars animæ diffluct aDeo,ne(^ in aliénas curas,alienos'ue amores fe deflexes#nbsp;rit,fcd hærebit omni fua cupiditate.SC appetitione in fummo Deo, fic enim ilium innbsp;fe inliabitantem continebit,cumnihil,quod non ex illo fit, fpiritus nofter cogitabir,nbsp;aut appetet.Si igitur is Dei fpiritus habitaucrit in nobis, qui excitauit lESVH ànbsp;mortins,Dcus is ille ipfe mortalia quoep noftr a corpora ad uitam excitabit per inhanbsp;bitantem ilium fuum in nobis fpiritum, qui non patietur corpora in perpetuum ia^nbsp;cere,quando ipfe Dei fpiritus maiore nixu, atqj ui in cœlum, uitamc^ tendit, quàmnbsp;ut queat in terra à corpore rctineri ôô deprimi ; ad earn autem uitam excitabit, quænbsp;cum eodèm femper Dei fpiritu cohærens fitfutura.Nancç h^c propria futura eft fpinbsp;ritus Dei in noftris corporibus excitatie, fîquidem omnia paflîm humana corporanbsp;excitabuntur,nelt;ç in omnibus tarnen fuerit inhabitans Dei fpiritus. Verum ilia cornbsp;porum uulgaris excitatie immiflîone animæ in quodcß corpus iuæ facienda eft,qiw:nbsp;cum per le uitam anima deferatjteuocata in corpus uitam ftatim fuam cum illo cöanbsp;municabit.Sed quæ anima Deo ita coniunda fuerit,ut fpiritum fuum aluerit,Öi co#:nbsp;formarit fpiritui omnipotentis Dei^eé^ ipfam Deo habitaculum præbuerit, illa jnnbsp;corpus rediens,non fuam folumcorpori,fed öd illam fpiritus Dei uitam infinuabit,nbsp;atcÿ inferct,quæ erit ipfi Deo fimilitudine,imitationeé^ propinqua. Non uiuet enimnbsp;modo illud corpus,fed öd beate uiuet,öd Dei confuetudine perpétua, amicitiaej per«nbsp;fruetur,quod cæteris corporibus non côtinget, qu« fuerint animabus tantum fuisnbsp;abfeg Dei fpiritu in uitam reftituta,Ödrepofita.

Quapropterfratresdebitores fumus non carni, ut (ècundum carnem uiuamus.Nam fi fecundum carnem uiuatis, debetis mori ; fi autem fpiritunbsp;adiones corporis perimitis,uiuetis.Quotquot enim fpiritu Dei ducuntur,nbsp;hi funt filfj Dei.Non enim cepiftis fpiritu feruitutis,rurfus in forrnidinem.nbsp;p j Sed

LIB. IL COMMENT. lAC. SADOLETI

Sed accepiftis fpiritum adoptionisjin quo clamamus abba pater. Ipfe fpiri tus conteftatur fpiritui noftro, quod lumus hlq Dei.’fi autem fiiq, hacre#nbsp;des:hæredes quidem Deigt;cûhæredes autem Chiifti.

DEBITORES fuinus,noncarni,i'nquit,utfecundumillamuiuamusjdeR,niif hil debcmus carni,ut ad illius nutum uiuere debeamuslnullo enim ilia beneficio fibinbsp;nos obCtn'iv^it,fcd I'nducit poti'us in fraiidcm,ut quæ interitum mortem fuis iedlanbsp;toribus ofFcrat : dcbemus autem fpiritui, à quo uero beneficio, fummoep affi'eimur,nbsp;quod ab eo uitam,Slt; immortalitatem obtinemus.Si igitur uolumus uiuere,fi nos denbsp;ledlat uira,hunc^ uiuendi frudum proprium,8^ perpetuum tenere cupimus,ipiritunbsp;adiones corporis perimamus, eas feilicet in quibus corpus fpiritui répugnât. Hasnbsp;enim fi intcremerimus,cum hæ nobis mortem accerfant,2lt; cocilient, mortem ipfaninbsp;in nobis intcremptam habebimus,extabitc^,Slt;^ eminebit fpiritus uita, quæ illi fems'nbsp;per comes, 2^ coniunda eft, in hoc quidem feculo operatrix iuftitiæ, in altero ueronbsp;ætcrnæ beatitudinis aftecutrix.Quicunqj enim, inquit, fpiritu Dei aguntur,hi funtnbsp;filtj Dei.Ecce immortalitatis 8C beatitudinis noftræ rationcm. Cum enim necefle fit,nbsp;lit aut Dei fpiritum habeamus in nobis,aut fpiritum mundi:fi cû fpiritu mundi cons«nbsp;flatum,8lt; confpirantem fpiritum noftrum habuerimus,fiftj mundi nominabimur,ôônbsp;illi erimus tanquam filrj patri fubie(fti,óó obedientes,aut potius,ut domino ferui pa:#nbsp;rebimus, iniqua enim illius, iniuftacp imperia ôifuicipiemus, Só exequemur, quodnbsp;eft,ut feruientium tyranno,non ut parent! obedient! urn minifterium. Si uero fpiritunbsp;noftrum cum Dei fpiritu copulauerimus, patrem nobis uere nofeemus efle Deum,nbsp;etenim illius inadata,atcp imperia omnia nobis ad falutem,adlætitiam, ad uitam eflenbsp;exper{emur,ipfiusc^ indulgcntiam erga nos intelligemus.Qiiæ Dei nobifcum,ut panbsp;tris cognatioex fide CHRIS Tl nobispcculiariseft.NancçIudæi,quiutrunc^ Qi.nbsp;Deum,2lt; mundum adft:ifcebant,duoscç fibidominos confufa mente commifeebantnbsp;magis tarnen erant filq mundi,quam Dei.Etenim mSdum quidem amabant ipfum’nbsp;appetebantep eius bona,atcß in illis frudum uitæ conftituebant : Dei autem metu Qinbsp;timoré ad fuas fraenandas cupiditates adducebantur.Ideo enim uerebantur, Qi caue#nbsp;bant Deum lædcre,ne ab eo terrena poflèffîone priuarentur. Sed tarnen quoniam Qinbsp;ipfi fpiritu Dei edudi ex Aegypto,amp;^ in folitudine cuftoditi, Qi lege inftrudi funt,nbsp;ne de eis quoeç intelligeretur nlios Dei,ficut nos fumus, item illos efle, quoniam Sinbsp;ipfi fpiritu Dei quodammododudifunt,ideofubiunxit Apoftolus,nos no accepiflenbsp;fpiritum ieruitutis rurfus in formidinem, fed accepifle fpiritum adoptionis, in quonbsp;clamamus,Abba pater,qua eadem geminata paternæ appellationis uoce, in Marconbsp;ad patrem utitur i e s v s,Qi utrunejj nomen patris eft,alterum Syra,Hebraeacp,altenbsp;rum Græca,Si Latina lingua,ut Deum communem patrem omnibus efle oftendat,nbsp;Ac nos quidem in quotidianis noftris ad Deum precibus primo ftatim effatu pan enbsp;iliuminuocamus,abipfo i esv Chriftoadmoniti,acedodi,SedSi affedus qui#nbsp;dam animi eft interior,qui Deum non folum nominal fibi,fed cognoicit etiam patre.nbsp;De quo etfihefterno die non paucadiximus: tarnen hie quoepaliqua dicenda funt,nbsp;tit uirtutem fidei noftræjSi beneficia 1 e s v Chrifti fæpius nobis in memoriam re#nbsp;ducamus.Pater quidem ergo omnibus nobis Deus eft,quatenus icmen cognatio#nbsp;nis,cum illo in nobis obtincmus,quód ad fimilitudinem ipfîus fuimus creati, Sed Sinbsp;Adam pater eft omnibus nobiSjgiiód naturam noftram, atcß fubftantiam hune ani#nbsp;malem uidelicct hominem totum ex illo haufimus. Eft enim ita de eo feriptum : Etnbsp;fadus eft primus homo Adam in animam uiuentem.Homo igitur animalis,hoc eft,nbsp;qui anima,Si uita tantum nititur,cuius omnia officia funt ad eum fi'nem, ut hancnbsp;tam mortalcm euftodiat, illius terreni hominis Adæ, ut ipfe ad Corinthios Paulusnbsp;fcribit,filius eft,qui ièmen præftantioris fuæ cognationis cum Deo, aut non atten#nbsp;dens in kmetipfo,aut defpicicns,carni,ôi corpori fefe ferendum totum dat,illisc^ fo#nbsp;iiendis Ä cxplendi^ omnem diügentiam adhibet, qui huiufcemodi homo morti ont#nbsp;nino addidus elt,fic moriturus,ut no unquam amplius talis exurgat, Sed in ipfo honbsp;mine poftaduentum adultæ iam rationis,fi diuinum fernen illud Si cognatio eu Deonbsp;fucrit

IN EPIST. PAVLl AD ROM. nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;115

fuerit animaduerfa,2lt; cognita,ftatueritcç, qui animadueiterit, Deum pattern reco^ gnofeere, SC in illo fpes fuas ponere, tunc duplex illi uia, SCratio propofita erit, unanbsp;inlege Moy fis, altera in fide c H R i s T i* Lex Moyfis Deum fic patrem colencnbsp;tibuseum proponit,utnon ipfumtarnen filtjs,neque illius nonuifa,0C fenfibusnbsp;non percepta bona, fed ea, quæ fentiuntur, SC cernuntur ab co optanda elTe doceat,nbsp;atqueut eorum adipifeendorum authorem fibiDeum uelint effe, illos admonet,nbsp;quem patria quadam indulgentia erga eos praeditum fufeepturum illorum curam,nbsp;tanquam filiorum patrem prædicat,SC in promiflam terram mel,SC lac fluentem illosnbsp;dedudurum,pluuiasc{; illis tempeftiuas,SCfruâus annuos produCturum.Atquehicnbsp;primus aditus eft, atque ingreffus ad tribuendum Deo honorem, tanquam patri,nbsp;propter quam caufam in ueteri fcriptura ludaei filij Dei fæpenumero appellantur.nbsp;Sc quidem ab ipfo imprimis Deo, ut cum ait : Ego dixi,dii SC filq altiflîmi om#nbsp;nes.Vel cumtEgo filios genui,SC extuli, SC primogenitus meus Ifiaél, Idem quoquenbsp;Moyfes ad populum arguens,SCincrepans:Deumqui te genuit, dereliquifti. Etnbsp;Malachias : Deus unus eft, SC pater omnium ueftrum, quod in perfona Dei Hiere#:nbsp;miastPatr em uocabis me, inquit, Vel cum dominus dicit de ftir pe Dauid : Ego eronbsp;illi in patrem,0Cipfemihi in hinim,ludæi quoque CHRISTO de femetipfis: Nosnbsp;unum patrem habemus Deum. Ex quibus omnibus manifeftum fit, eos filios Deinbsp;iamrite nominari,quiDeum unum authorem fuum agnofeunt, SC uenerantur, Sednbsp;ut contingit in pueris,qui etfi parentes fuos nouere,illisc5 blandiri, SC habere honossnbsp;rem didiceruntînon id tarnen agunt parentum caufa,neque quod illorum uoluntatinbsp;penitus uelint efle obtemperantes:fed ut per cultus illos,ac blâditias aliquid carumnbsp;return à parentibus confequantur,quas ætas ilia concupifeit, propter quam caufamnbsp;ttiam metu,SC minis coëreendi funt, ne afieeftionibus illis induefti, in praua fortaflenbsp;midiaincidant,SCmalis moribus imbuantur : Sic accidit ludæis, ut ilium fpiritumnbsp;Dei,quem ad Deum unum colendum,cognofcendumcg acceperant,non in amore acnbsp;ciperentjfed in metu,SC formidine; ideoc^ fpiritum cum feruitutis appellat Paulus,nbsp;Amare cnim uerc non poter ant Deum, quem idcirco amare præieferebant, ut ea,nbsp;quæmagis amabant,aliena abDco,atque diuerfa,per eum coniequcrenturjSC in illisnbsp;ipfis expetendis ac potiundis,quæ amabant,ne grauius ruerent, proximumeç fæpenbsp;alliderent,poenis erant propofitis,miniscç cocrcendi.Fili] ergo illi Dei,fcd tanquamnbsp;pueri effigiem folum Dei inchoatam,ac rudern in feipfis defer entes, qui fi poftquamnbsp;uiri fadi eflent,SC animo,2C ftudqs patrem uoluiflènt imitari,atcç illi penitus fe con^nbsp;formate,Sc traderc,ncque extra eum aliorumhacreditatem bonorum exalijs parentnbsp;tibus conftituiflent quærere,uerum SC integrum nomen filiorum fuilfent meriti,nbsp;Non enim puerili affedu quodam,fed ftabili,grauicç iudicio Deum patrem p^cogt;nbsp;luiflènt.Et quoniam ad hâc fpcm,hunccç finem alebantur de principio ab iplo Deo,nbsp;atque inftituebantur,ftatim à primo filq uocari coepti funt, Atque ideo Pau^s con^nbsp;ditionem noftramab illorum conditionefeiungens,aitnos non ita accepiffe ipiri^nbsp;tum Dei,ut is nobis ueluti feruis ad timorem,formidinemcç fit, quemadmodum quinbsp;dem ludæis fuitfled ita accepiflè,ut ingenui, SC liberi in filios Dei adqptati paternænbsp;una nomen neceflïtudinis,ÓC amorem,ac fanditatem earn,quæ ei nomini debeatur ,funbsp;fceperimus,atcp ut in his adoptionibus,quç inter homines legibus fiunt,qui ex unonbsp;genere adoptatur in aliud genus,emancipatus à priore patre in alterius tranfit potenbsp;ftatem,nomcncç nouum fei t,SC mor es,gentem facraeç commutat,fitlt;ç totus eius pa#nbsp;tris,cui fe dederit adoptandü,SC ex eo iam dcpendet,bonorumlt;$ illius expedathçrenbsp;ditatemtfic nos dimiflb patre müdo,genus Adæ reijcientes renuimus elTe animales,nbsp;illamcç corporeorum,SC terrenoT^ bonorum hæreditatem, quæ ab genere illo nobisnbsp;ueniebat,repudiamus, SC abqcimus, folacç eabona expeélamus, quæ ex Deo, SC abnbsp;Deo pr omiffa nobis funt,Ita in nouam familiam,nouum nomen,nouç,SC æternæ hænbsp;reditatis fpcm tradudi,ubi non amplius terr enijfed coeleftes,non in patrimonie cor#nbsp;ruptibili,fed in nunquam interituris bonis,fpe, SC defiderio infixifumus : turn ueronbsp;Deum nobis appellamus patrem,tum optimorum filiorum charitate SC ftudio erganbsp;ills accéfi fvudus eos pietatis noftrç iam in hac uita capere incipimus^qui tali parête

, lib» II» COMMENT» lAC» SADOLETI digni funt.Nam hoe primum amove,amp; fpiritii altiores efßcimur, ÔC è communibusnbsp;iftis humanis ftudqs,ód appctnionibus in cœlum longe emtnemus, pacaticç ôi. beatinbsp;nihil intra nos fentientes,quod inteftinæ illi lætitiæ offîciat,hæremus cótenti in ipfonbsp;complexu omnipotentis Dei.Ille uero in fuo fando fpiritu nobifcum lemper eft, 8^nbsp;fefe nobis demonftrat,regnum^ cœli in animis reprçièntat noftris.Qiiod ipfemet innbsp;Luca teftatus dominus eft,iam intra nos 8)C in hac uita eftc,in qua quidem ftatus no^nbsp;ftri beatitudine,in quo animi gaudio conuerft ad Deum creatorem noftrum, amp; pa^:nbsp;triam illius indulgetiam erga nos,ueritatemcç eius bonorum,ac admirabilem frudflnbsp;illorum,in nobis intelligentes,clamamus amoris uoce, atcç cordis, O' pater, pater,ónbsp;neve patrium erga nos animum,atq; amorem gerens.Et quidnam eft præterea, quod

re debeamusÆrgo is fpiritus,qui nos inhunc fenfum rapit,qui ponere nos reliquas mundi curas,0i iperare in folo Deo iubet,qui bona illius nobis indicat,atcç impertit,nbsp;qui beatos 06 comentos iam in hac uita facit, idem ille ipfe ipiritus Dei fandus, quinbsp;’Pgnbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;praebet fpirituinoftroindubitatum,atcp certum,quod fti

mus nlij Dei,quando ab illo patre noftro fic tra(ftamur,ut amantius,indulgentius,lii« beralius t^aamp;rniequeamus,cuius quidem fpiritus diuini teftimonium ipiritus no^nbsp;lter,qui illi eft c5iundus,amp; adhgrens lie accipit,ut fefe gerat pro filio Dei,cuius tan^nbsp;Um erga fe experitur indulgentiam,ut prg bonis animi,quæ eiQ illo poflidet,mundö,nbsp;Ct mundi bona,quæcuncp lingua nûcupare,aut fibi poteft cogitatio depinger e,tan^nbsp;cœnum omnia ducat,8lt; in uno ipfo Deo etiam nunc hie uiuens,Slt; terrenis affedioninbsp;bus etiam nunc pulfatus,conftituat fummam omnis felicitatis fuæ : qui ft perfuafusnbsp;eft,habetc^ exploratû fe filium Dei eire,tanti fide teftimonij, Sd tot donis teftimoniSnbsp;comprobâtibus addudus,eidem tefti profedo credet,ie cum filius fit, haerede quoc^nbsp;Dei fore,atm eorum bonorum hæredem,quorum hgreditatem maiorem fuum fratrenbsp;Chriftmn iam adijflè crediderit:quae nimirum bona ea funt, ut furredurus homo tonbsp;tus é mortuis 8lt; futurus deinceps fit immortalis,idemc^ in coelum aicenfurus, 2lt; adnbsp;dßxteram Dei fit confeflurus : ubi enim caput, ibi corpus manere eft necefle pro#nbsp;pinquum fimiliter,amp;^ adiundum Deo,non quidem pari dignitatis æqualitate,fed innbsp;capitis fui maieftate»Porró autem caput noftrum eft Chriftus.Credet ergo Sd confi#nbsp;detcertofpiritusnofterfeitahæredemforeDei,utfitcohæres iesv Chrifti»

Siqui'dem una patimur uti una amp; glorificemur» Reputo enim quod no dignæfuniærumnæ præfentis feculi,ad earn gloriam,quæ debet reue#nbsp;lari in nos»

s I Q_v 1 D E M,inquit,noftræfideiprofeirioeft,uellepaticûChrifto,utadeandé cum Chrifto gloriam etiam una prouehamur,ac ne nos perturber mentio patiendi,nbsp;foeratamif:^ illam tot bonorum lætitiam incommodoi^t coniundione diminuat,fubiunbsp;git ftatim iapienter 8C proiiide,reputare ie,hoc eft fubducere rationem,2lt; facere fumnbsp;mam,quemadmodS facere loliti funt,qui calculos,2lt; numéros in fummas colligunt,nbsp;quod eft perpêdere ex utra«^ parte,0i æftimare.Quid eft autê,quod reputett' nempenbsp;hoc,quôd omnes huiufte feculi moleftiæ,omnes ærumnæ,incomoda omnia, quæ cônbsp;Chrifto à nobis fubeantur,nó funt idonea ad tantû promerendû, quantum illis incdnbsp;mo«hs præmium propofittim eftjquandoquidem colleda, amp; coaceruata in unum, ßnbsp;ip cotentionem futuraî gloriæ deducantur,illius longe magnitudine,amp; felicitate fintnbsp;inferiora.Qiiod idem ipie alio loco, Quod nûcnos coterit excedens leuitate,inquit,nbsp;acternam excedentem grauitate gloriam comparât nobis non cogitantibus ea, quaenbsp;uidentur,fed quæ non uidentur:atcç hoc eft fpe attoUere animum,0^ diminuere eadcnbsp;opera laborem,Quiduero,num patimur omnes cum christo quiinhanefidenbsp;uenimusCpatimur enimuero,qui ft etiam non in uinculis,6^ plagis, ÔC in omni corponbsp;ris lacerpione,ac fupplicio Christi fidem conftanter profitemur, nec^ in cru#nbsp;cem tollimur,ficut ille fuit fublatus,eo ipfo tarnen,quod ôd ad ifta parati animo,fi ac#nbsp;cidat,fumus,^ in medijs mundi cupiditatibus, ateg curis fuftinemus quotidie prae^nbsp;lia pertentantium nos ÔC dolorum,2lt; uoluptatum,atq â cogitatione Dei tranfduccjf

IN EPISL PAVLI AD ROM» nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;izi

ad fc nitcntiunijhis^ quoad licitû eft,obfiftimus,£lt; repugnamus,gcn'mus i'pßquocß crucem noftram,Slt; abnegantes nofmetipfos, noftrumcj genus priflinum, eontendis:nbsp;mus,00 adnitimur,ut efbciamur fill} Dei.Et quoniam longo iam proceflii fpiritu ue^nbsp;hementer extulit Paulus,eumci; habere teflimonium fpiritus fancti, quod filius Deinbsp;fit,diireruit,uitam^ ex eo pendere uno,ggt;d bonorum Dei hæreditatê,futuramcç glo^nbsp;riarn paratam illi effe dixit.Corpus autem Slt; carnem intotum abiecifle uifus eft, nenbsp;qui forte fufpicetur nihil iftam partem apud Deum honoris habituram eflè, net^ adnbsp;immortalitatem afpirare earn poflê,ob hanccç caufam nee tantum futuræ illi gloriacnbsp;fortaflè deferatur, quantum opus eft, corporis commoda minus eontcmnanturgt;nbsp;ueluti quód inique,atc^ iniuria his præfentibus priuetur bonis,fi id in pofterumfru:«nbsp;óus nullos coeleftium illorurn bonorum eft percepturum,reuertitur Paulus ad connbsp;firmandum,corpus quoep noftrum nobifcum una futurum immortale, 8lt; bonorumnbsp;eorundem cum fpiritu particeps,implicate ille quidem,8lt; contorte:fed tarnen ut ac:#nbsp;curate, QC fubtiliter intuentibus, hic Pauli in hoe loco intelligatur efle fenius, nuncnbsp;cius audiamus uerba»

Vehemensenim expedlatio creaturæ reuelationem filiorum Dei expe# état.Nam uanitati creatura fubieéfa fuiijnon ipontegt; fed propter eurrij quinbsp;fubiecit in fpe, qu ôd Sc ipfa creatura liberabitur â feruitute corruptionis innbsp;libertatem gloriæ filiorum Dei»

V E H E M E N s expedatio creaturæ,inquit,hoc uocabulum K7i£ns,quod nos cæ terorum opinionemlecuti creaturam tranftulimus,melius noftro iudicio conuerte^nbsp;remus fabricarn,habernus quidem uerbum uerbo par codere,quod eft Græce X7ifö(/,nbsp;idcç in corporels potiffîmum naturis, amp; rebus ufurpamus : fed quoniam uocabiiîa,nbsp;quaî ex eo uerbo ducuntur, ut conditio, ut conditura, inciderent in aliènes fenius,nbsp;mentemcçlegentis obturbarent,conditionis loco fabricationê proferimus,cuius uernbsp;bi uis cognata tarnen eft priori uocabulo,atc^ propinqua.Igitur his,ut dico,nominii:nbsp;bus ad corporum naturam utimur, quibus creatio ut longe communier eft, fie ferènbsp;etiam eft fpiritualior,Create enim animas Deum rede dicimus,cÓdere,aut fabricarinbsp;non ita dicimus.Sed quód xtIots in hoc loco pro omni eo quod fabricatû à Deo eft,nbsp;hoc eft pro coelo, terra, elementiscj; accipienda fit, quorum una cum gloria filiorumnbsp;Dei fit facienda nouatio,quando ifta propter hominem effeda. Si fabricata, hominisnbsp;ipfa quoc^ conditionem in utranq partem fequuntur,ut Si laborante co laborent,nbsp;pacato quietura fint,multa hic Si praeclara dicûtur à fandis uiris,quafî nos ut adhornbsp;tentur acuendas eflè nobis uires animi,ut fortius certemus,quibus non pro nobis fonbsp;lum,fed tanquam pro aris ac focis fit etiam decertandum, Siquidem in illam perpcs:nbsp;tuam gloriam per paticntiam,tolerationemc5 certaminum poftea introdudi, Só tersnbsp;ram peccatoprimi hominis exccrationi traditam,ói coelos fenio,labori^ deftinatos,nbsp;de quibus fcriptum eft, quód omnes tanquam ueftimentumueterafcentjSificut aminbsp;dus mutabuntur,in nouam,6i perpetuam pulchritudinem nobifcum fimul reftitucisnbsp;mus.Sed ego in earn mentem incline potius,ut de fabrica corporis noftri intclligenssnbsp;dum putcm.Nam Si cœli antèpeccatum Adae currere circumeirca,ói fe uoluere in*nbsp;ftituerunt. Si feracitas terræ, ac cæterarum rerum opportunitas non tam fibi, quamnbsp;nobis in laborem eft ucrTa.Atcç ut ea etiam ita fè habeat, nee enim inficiamur, ne nosnbsp;quidem,quin cunda in feculorum fini, ôd in aduentu magni Dei nobifcum unà no^nbsp;uanda,ôd jn potiorem ftatum commutanda fîntttamcn argumenta futuræ immortalnbsp;iitatis noftræ magis ex nobifmetipfis,ôd ns,qua: in nobis experimur,2lt; fentimus,dunbsp;cenda funt,quàm ex alienis,ac longe diflîtis rebus» Ita^ 2^ hoc uocabulo Marcus’ innbsp;Euangelio pro hominis tantum conditionc,Sdcreationeufuseft,quâ lESvs difeinbsp;pulis præcipit in illo,ut euntes in mundû omnem,prædicent Euangelium omni créanbsp;turæ,quod eftnbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;quo illud quoc^ apparet Sd exiftit,quæ nobis maxi^

me aduerlaria lunt ad uidoriam,palmamcç contendentibus,Sd quæ inuincibilem dentur habere uim impediendi,at(5 obftandi,poflè ea nô diffîciliter à nobis fupera«',nbsp;Ô qwan

122 LIB. 11» COMMENT, lAC, SADOLETI

quando nobifcum ipfa quocp ad eandê glon'am immortalitatis afpirant,Sîc igitur fe habet uerborumiftorum intelledîus.Vehemens enim expedtatto creatiiræ, hoc eftnbsp;fabricæjôé illius in nobis partis,quæ condita corporea eft,ipfa quoq: cxpedtatqit acgt;nbsp;cipiat reuelationetn filiorutn Dei,ut particeps etiam ipfa fit,ut candem immortalita^'nbsp;tern communicet.Eft enimnbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;compofitum uerbum ab expedando, Sd ca^=

piendo,quod eft quafi hiare expedando,ut accipiat.Reuelationem autcm, quoniam arcanum confilium Dei de electis fuis in illo extremo iudicij die omnibus reuelabilt;=nbsp;tur,8d tunc pal^m in medium omnia proferentur, AtcÇ hoc uerbo fic pofitû ab A ponbsp;ftolo elficxpedari à corpore noftro eandem immortalitatem,cuius quidem expeda:*nbsp;tionis ratio communior ilia fit,quód nihil eft efFedum, 8d in natura conditum, quinnbsp;etiam fi non ratione,2d confilio, at tacito tarnen defiderio ad melius fempcr fpectet,nbsp;6d moueatur.Verum cum altera ftatim exiftat quæftio, quî poffît corpus immortajsnbsp;litatem appetere,quod ad ea omnia potius propenfum,præcepscp fit,quæ funt pcni^nbsp;tus contraria immortalitati, ut eft tedus Apoftolus, Qi. munitus, omnia fubito cir^nbsp;cumfpedans,2d prouidens,occurrit è ueftigio quærcntibus,2d anteuenit,dices iftamnbsp;ipfam fabricam partis fenfibilis in nobis,corpus,carnemc^ uidelicet, non fponte fiianbsp;fubiedam fuiffè uanitati,fed propter eius crimen,qui illam fubiecir, hoc eft propternbsp;Ada: crimen,qui obedientem illam primo rationi, 2d ex ca immortalitatem haurirenbsp;in Ce paratam,fuo peccato,2d uitio deiecit ad corruptionem.Nam uaniratem hoc loconbsp;Apoftolus, uanacarnisdefideria,6dcupiditates inaneis uocat, quæfrudum morte,nbsp;6d corruptionem afferunt,quas alibi cupiditates nominat decepttonis, quæ quidemnbsp;eff’iciunt,ut uanos filtos hominum, mendaces filios hominum appcllet feriptura, 2dnbsp;in imagine non in ueritate tranfire hominem confirmer. Etenim fimul ut caro, quxnbsp;nullum fuum habet ordinis,nec rationis lumen,ab ilia in primo pâtre noftro eu men^nbsp;te,Sd ratione concordia diuulfa eft,necp quod cuperet,cuiufiTiodi id eflèt,cogno{cerenbsp;amplius ipfa potuit,necç in eo ipfo quod cupiebat,modum fibi,2d finem conftitucrenbsp;fuit apta, Sed etfî uanitati,ac corruptioni ex eo, animalis homo addidus fuit,reti#!nbsp;nuit tarnen fîbi fpem,2d illud infitum,atcß occultum natura: defîderium non abiecit,nbsp;fèfe cum filqs Dei in priftinam aliquando nobilitatem, 2d ueterem gratiam redinte;«nbsp;grandum eflè,uel eo etiam maiorem,quôd tune in ipiô Adam in ancipiti, 2d lubriconbsp;pofitus poterat 2d ftare perpetuô,fi decreuiflèt, 2d cadere,fi hoc ei magis collibuiftct.nbsp;Pofthac uero fi fuerit redintegratus ac repofîtus,2d maiorem multo, 2d in perpetuunbsp;ftabilemgloriam eft adepturus.Ab Omni enim turn penitus feruitute corruptionisnbsp;liberabitur:id eft,ab ea terrenarum cupiditatum feruitute,quç ilium conftridum tranbsp;dit corruptioni atcç morti,quibus etiam in Apoftolo uerbis iudicatur de fabrica cornbsp;poris noftri fuiflè didum.Non enim cœlum,nelt;ç terra huiufmodi corruptionis fersînbsp;uituti fie fubieda eft.uindicabitur igitur corpus noftrum à ièruitute corruptionis,nbsp;2d inlibertatem gloriæ fîliorum Dei liberabitur.Erit enim hominis animalis libera^nbsp;tio,accenio eius liberationis,quam ut fpiritualis,2d filius Dei, regeneratus uidelicetnbsp;ex Deo,ôd natus homo confequetur,quæ tune quidem fuerit libera 2d fecura gloria,nbsp;cum extra belli pcriculum,ôdhuiufce uitæ lapfus, in exurredione corporumpro^nbsp;pria 8d perpétua polRdebitur,

Nouimus enim quod omnis creatio confufpirat, 8d congemifeit ufque ad præfens : neque ea folum, fedôdipfi primitias fpiritus habentes, Ôd nosnbsp;iplî in nobis ipfîs fufpiramus, qui adoptionem in filios expedamus redemnbsp;ptionem corporis noftri.

OMNis creatio uelfabricatio in hoc loco, 2d in unoquocphominetotus homo, 2d in uniuerfo tempore totum genus humanum intelligitur, quorum utruncç feirenbsp;fê,2d noflè affirmât Paulus,gemere unà ôd fufpirare huius inueniendæ immortalita^nbsp;tis defiderio, Ac natura quidem res feiè ita habet,ut quod Paulus alio loco,Sufpira«=nbsp;inus,inquit,2d affedamus,nolentes quidem exui,fed fuperindui,ut abforbeatur mornbsp;talitas à uita,quoniam fie fadi,atlt;5 conflati ex anima,ôd corpore in unâ rem fuimus,nbsp;totum

IN EPIST, PAVLI AD ROM/ nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;123

totum hoc quod fumus,dih'gamus in nobis ipfis,amp;^ incolumcjac faluum totum cfle cupiamus.Netç eric quiiquam pertentans animum fuum,0d omneis occultos icnfusnbsp;mentis fuæ cogitatione peragrans,quin in femetipfo intelligat ferri nos amore^amp;ftunbsp;dio conferuandi nos ipfos,atcp ita conferuandi, ut nec partis in nobis, nec temporisnbsp;iaduram aliquam libenter admittamus.Sumus quidem eo animo, fi qui bene. Sc re^^nbsp;de fuimus inftituti,ut fi alterutrum perdendum lit,corporis pati,quam animæ dewinbsp;mentum præoptemus,Verum enimuero non eft plena,neqj integra animi noftrinbsp;folatio:fi tarnen amiffio corporis facienda fit,hoc defiderium adipifcendae 00 fruendçnbsp;immortalitatiSjita in unoquoc^ homine infitum eft,ut nei^ obliuione,nec contrarionbsp;fludiOjaut ratione unquam ulla poffit auellt,quod in alijs rebus,quas inanitcv,0c te^înbsp;mere cupimus,nec poiftimus ullo modo adipilci,facile eft prouidere ratione, ne cu#nbsp;piamus aduerfus quidem totam hominis immortalitatem, quominus ea optetur. Sinbsp;anheletur,non uis,non fuafio,non confilium ullum,non temporis longinquitas, nonnbsp;ftudiorum diuerfitas poteft,non denicp i atio,non cuiuiquam authoritas obftare. Sinbsp;prohibere.Qtiod ftudiiim fi innatum nobis ufcp eo eft natura, ut nequeat dcponi,nbsp;ne illud quidem fimile,aut affine ueri cft,fruftra id in nobis,Si nequicquam ab eademnbsp;natura fuiffè infitum. Ad hæc accedit ratio longe for tior,quae Paulo,SC nobis in DeSnbsp;rite credentibus huius eiuidem rci ftientiam corroborer, quod omnes, qui Deumnbsp;quoquo modo cognorunt, Si ab eofunt uelinfpirationibusSinuntijs ècœlomiGnbsp;fis,uel Moyfis lege inftrudi,atcg edodi,cundi in hanc fpem terræ mandati, Si in fei=nbsp;pulchris conditi fuerunt,tanquam dcnuo reuiduri, necp amplius poftea in mortemnbsp;e fient recafuri,fuerit licet Saducaeorumfadio quædam apud Hebraeos, quæ fuftulcisnbsp;ritrefurredionem, Si Paulum de eadem re Athcnis diflèrere incipientem philolo^nbsp;phia irriferit,fintc^ etiam nunc quampiurimi,qui corpori uni excolendo, Si iaturan?nbsp;do negleda fide immortalitatis adhibeant curamjtamen aliud in iftis lingua, atcß monbsp;res,aliud mens ipfa intus,fi confulatur,exclamat,praeiertim fi ea aliquo pado facra^=nbsp;rum rerum,Si rationum uel folis auditionibus fuerit imbuta. Eft enim in lob, eft innbsp;prophetiSjSi denicß pene in omni fcripturæ contextu, de furredione futura corpo^nbsp;rumanimaduertere.Horumporro prædicatio. Si expedatio aliorum,finon uana,nbsp;fed uera eft, ut quæ à fumma Dei ueritate profeda. Si infpirata fit, fcire iam poteftnbsp;Paulus,6i cum Paulo omnes qui Deo fidem habemus,cundum hominum genus innbsp;hac fpe fuifle con uptioni,Si morti ad tempus addidum,ut extremo in tempore cosnbsp;furgat ad uitam,nec mortem poftea amplius unquam oppetat« Nam aut qui hoc exnbsp;Deo perceptum habuerunt,certi fpei fuæ,Si furredionis,intelligentescj5 quid fpera^nbsp;rcnt,tantilper naturæ,8i morti conceflere,aut fi a tanto dodore non fuerunt moniti,nbsp;nullamc^ huiufce fpei curam,nec cogitationem in animis fuis uolutauerunt : occuls:nbsp;turn tarnen naturæ,Si mutum immortalitatis defiderium abdicate a fe non potuere.nbsp;Qiiare genus omne humanum,Si quod mortuum eft iam diu,Si quod uiuit, fufpiratnbsp;uniuerlum,Sianhelat ad hanc immortalitatem, eam^ ad totius integram hominis,nbsp;non alicuius certæ in homine par tis,ut Si totum genus. Si homo totus ad incorru^nbsp;ptionem,Si uitam recuperandam contendat.Et quoniam de animo erat perfuafibi^nbsp;lius,de corpore magis ambiguum,alio etiam ualidiore inter uiuos utitur argumentnbsp;to,quo Si animus ipfe corpori,0i teftimonium fpiritus fandi huicde corpore fpeinbsp;fubuenit,amp;i aftipulatur.Non folum,inquit,hæc communis eft totius humanæ fabricnbsp;cæ,creationiscp expedatio,rcuiuifcendum denuo efle, ôi immortalem deinceps ui#nbsp;tarn agendum:fed Si illi qui fpiritus primitias habuerunt,quod eft intelligendum denbsp;patriarchis,8i prophetis,in quibus primó cœpit operari fpiritus fandus,0i nos ipfi,nbsp;in quibus idem fpiritus afliduum fibi iam domicilium conftituit, qui non primitiasnbsp;tantum,fed integram meflèm fpiritus fandi pofledimus,quibus ille no folum flatu,nbsp;fed namina,8i lumine amorem,0i cognitionem fummæ ueritatis infudit, gi qui ado^nbsp;mionem in filios Dei iam ex parte nadi,pleniorê etiam pofthac. Si iiluftriore eiufdenbsp;Deihacreditatemexpedamus,Hoc enim fibiuelle iamdiximusnbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;quafi

cxpedare interim accipiendomos inquam,qui plenitudincm fpiritus ex Deo häufig mus,quem habemus intus omnis nobis ueritatis certiflSmum Si fponfore. Si teftem,nbsp;Q 2 fufpi

LIB* IL COMMENT. lAC, SADOLE-TI

fufpiratnus item ipfi,0i expedamus redemptionem corporum noftroriim,quod no» faceremus,fi hæc noftri pars,non ad obtinendam perpetuitatem, ipfa quoq? nata, h»nbsp;flacp exifteret, Ac nequis hoc tantum dicat fperare eflèjfpe autem noftra falli, de;»nbsp;cipi nos pofle,réfutât ftatim,fic inquiens:

Spe eni'm feruati fumus : fpes autem cum ccrnitur, non eft fpes. Quod enim cernit quis,quid etiam Iperatç’quod ft quod no cernimus, fperamus,nbsp;per patientiam expedamus*

E A SEES, inquit, quæ de præterito pignus maximum nobis dedit, non ie eflè fallacem,ut per quam fpem, falutem fumus adepti. Nam à primo cum credidimusnbsp;Deo per iesvm christvm,2lt; fpes noftras à mundo auferentes, in illonbsp;omnes collocauimus,amp; fiximus,ftatimmercedem fpei noftræ accepimus falutemnonbsp;ftram. A' feruitute enim iniquitatis 5i. mortis, ad uitam, ÔC iuftitiam Dei fuimusnbsp;translatijin genuscç,8lt; nomen filiorum Dei uenimus.llla igitur fpcs,que nos,ut alternbsp;ait Apoftolus,Pauli confors,atque collega,regenerauit in fpem uiuam, tantum cp nonbsp;bis bonorum cum promitteret,plus etiam dedit,ut quæ dignitatem humanæ nobii»nbsp;Iitatis,quam omni uitio, amp; culpa contaminati homines amiierant, cum ie reftitutu#=nbsp;ram illis polliceretur,ultro Deos ipfos,8gt;d Dei filios effecit.Illa inquam fpes, de futu;»nbsp;ro nos profecflo non fallet,iam tot rebus, argumcntis nobis explorata, ÔC pei ipe;'nbsp;da.Sicuti non fefellit ne tunc quidem,cum ad earn nullo adhuc certo obfide illius firnbsp;tnitatis indudi acceffîmus.At nunc pofteaquam per earn noftræ illuftratæ mentes,nbsp;Só cognita omnis ueritas,commerciumcç cum Deo, amp; cum fpiritu fando falutis, gZnbsp;beatitudinis noftræ nobis initum eft, quid eft uel quod minimum dubitemus, quinnbsp;hanc quoqueimmortalitatemintegri hominis ex corpore, animocß conflati,quamnbsp;pollicetur nobis,fit prçftaturac'modo patientcr,amp;: cum tolerantia expedemus,quodnbsp;eft proprium eorum,qui in Deo,0lt;: fide Dei firmiter hærentes, folantur fpe ilia expenbsp;dationemfuam.Nanque amp; qui expedant patienter,amp; qui impatientes funt, omnesnbsp;quidem in uitam perpetuam cum corpore fi'mul funt refufcitandi. Scd iilam folâ im;»nbsp;mortalitatem,amp;^ ueram uitam lentit Apoftolus, quæ eledis Dei futura eft. Hi enimnbsp;immortalem uere uitam:qui autem à Deo damnati,8lt;^ repudiati fuerint,mortcm poifnbsp;tius immortalem funt inuenturi. Spes igitur, 06 in fperando atque expedando pa;»nbsp;tientia, ftifcipienda nobis eft, quando nec fpes quidem amplius eflet, ft quod fpera;»nbsp;mus,id iam teneremus,Atque ut animaduertas altitudinem Pauli fenibrum,£lt;: quâ^nbsp;obrem hanc fpei difputationcm interpofuerit,perfpice tute, amp; cum animo tuo confinbsp;dera,ut intelligas non effe locum calumniantibus ad hanc infirmandam fpem, cuiusnbsp;probationem in hac uita,non modo confequi, uerum nec defiderare quidem poflir;»nbsp;mus.Si quis enim contradicat,00 afferat fperare nos uana,0i^ expec'tatione noftra de;»nbsp;cipi,nempe id ita dicat,quoniam utru fpes ifta uera fit,an nefalfa, in hac uita cupiatnbsp;cxperiri,argumenta^ ueritatis de hac fpe ex his,quæ hic apparent,^ cernuntur, dunbsp;cenda eife conftituat. At hoc nihil eft,quod minus optari pofli't. Cupias enim una,finbsp;iftud cupias,amp;^ uiuere,8lt;^ mortuus efle,Dum enim in hac uita fumus, in ænigmate fitnbsp;*nus,amp; tanquam in imagine,ac fimulacro ambulamus,cudacp félicitas, 2lt; beatitudenbsp;noftra fpe futuræ uitæ continetur.Qiiid ergo optes huiufee fpei fenfibile argumen»’nbsp;turn,cum ft hoc obtineas,quod optas,amplius ipfe fenfibilis non fis c' Itacp fpem qui;»nbsp;demiftam contemnere,2lt;poftmittere,atcpadexplendos fenfus totum conferretenbsp;poflis. Argumentari autemjeontra cam ex his,quæ cernuntur, aut teftimonium fla»*nbsp;gitare certum, quod iilam tibi ex ienfibus confirmer, nullo modo poflis, quin con;»nbsp;tinuo repugnantia dicas,0C id quod affirmas,fimul etiam inficiere. Ac quemadmo;»nbsp;dum fi quis marinos fludus iblidam terrain cupiat elîè, ita tamen,uti fludus nihi!o»=nbsp;minus fint, ipièc^ ab illo nauigandi motu, ôd geftatione non deièratur, ishuius fuinbsp;optati nullam ftabilem ôd conftantem habeat rationem, led fibimetipfi contrarius,nbsp;jBircpugnansfîtîficquifuturæuitæipem ex his quæ fenfibilia funt,uolunt com»^nbsp;proba

IN EPIST« PAVLI AD ROM» nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nj

probari, hi 2lt;fentire fimul, nbsp;non fentii e quod defiderant, uolunt: Qtiando ab omni

fenfu humano ifto uideiicet, mortaii aut fpem, aut te abeflè necelîè eft, fi fis hu^ iufce fpei fenfum aliquem percepturus. Ilia igitur tibi argumenta ipei noftræ fîdemnbsp;faeiant, quæ ex eadem fpe duda funt: quam cum uideamus in eis rebus, quas in hacnbsp;uita pofllimus experiri,promifsionis fuaî fidem nobis pr3£ftitiflê,quôd reuocauit nosnbsp;a peccati morte,ôô in iuftitiæ uitâ infinuauit, excç aduerfarqs Dei, amp; hoftibus eftècitnbsp;eius fîlios : cum, inquam, uideamus fpem noftram in Deum tot nobis Ô6 tam præcla«:nbsp;ra promifla expleuilîè,eandem certô confidamus ea,quæ adhuc fuperfunt,quæ in altenbsp;ram uitam referuata nobis funt, etiam expleturam, cum horum præfertim, quæ iamnbsp;potiti fumusqlfa quæ expedamus,quafî comitatus quidam, ôô appendices eflè intebnbsp;ligantur» t V m i v l i v s. Proh Dei immortalis fidem mi frater, inquit, quidnbsp;eft nobis de hoc homine dicendumç’utr um eum ex humano,an ex cœlefti magis ordi^nbsp;neftatuamusc’ qui tantos curfus cogitationum, tanta inuolucra diuinorum confilio^«nbsp;rum in tam paucis uerbis conftringat, ôi alliget, ôô cum breue fpatium progrefftisnbsp;uideatur,cœlum, ôô terras, ôô maria peragraiicîquot; Ç^iod porr ö pelagus dodrinæ, quænbsp;liis inaudita cœleftis fapientiæ non in his uerbis indita,ôlt;: impreflà eft C oftendit penenbsp;digito nos eflè filios Dei, telles aduocat omnifide dignifsimos ; quippe illos ipfos,nbsp;qui plané nofeunt, intelliguntcç ueritatem, fpiritus duos uidelicet, amp; ülum Dei, quinbsp;eft ipfa ueritas,8é noftrum,quatenus cum iilo copulatus eft,hoc eftcum ucritate^Deinbsp;hærens atque coniundus» Atque in tantam nobilitatem, gloriamcp fublatos, geren^snbsp;tesép Dei cognationem, atque nomen, reuocat nos deinde ad refpiciendam condition:nbsp;nem huius uitæ,quæ addida fît laboribus,incommodiscç perferundis, in quibus nosnbsp;uerfari æquo animo debeamus, glt; ad exemplum, ac imitationem CHRISTI lefunbsp;ærumnas, 86 dolores hic libenter pati, ut cum illo quoque unà eandem poftea glo^nbsp;riam adipifcamur.Tum deinde conuerfus ad demonftrandam conditionemnoftri cornbsp;poris, quod fragilitati, Sé morti uideatur reiidum, immortale illud quoque fore con^=nbsp;firmat, 06 in tempore reuelationis gloriæ filiorum Dei,etiam ipfum ad uitam perpe^nbsp;tuam reftituendum elle dicif, atque in una re utranc^ rem expedit, 2é ut nos futurosnbsp;ex Omni parte oftëdat immortales,ô6 ut animum augeat,fiduciamlt;ÿ corroborct,poflenbsp;nos corporis 8t carnis cupiditates uincere, cum ifta quoque pars noftri ineiufdemnbsp;expedatione,ac defîderio fpei nobifeum, Ô6 cum ipiritu noftro confèntiat» Non enimnbsp;pero-raues eflè aduerfarios, inter quos de fumma rei conuenirc eft licitum» Atque adnbsp;hanc corporis probandam immortalitatcm,huiufcetg immortalitatis fpem, non exnbsp;his rebus, quæ cernuntur, confirmandam, cum id fieii nulla ratione pofsit, fed ex eas^nbsp;dem fpe adminiculandam,ut fpes fpei teftimonio, Sé certo docurnento fît, parscg iamnbsp;adepta expedatæ partis faciat fidem, tot, 2é tam denfa aliud in alio intexit argumentnbsp;ta,ut aflequi hominis penè lenfum cogitatione noftra nequeamus, Ac uideo equidemnbsp;aliter hæc uerba ab alijs exponi.Sed ego facile iufcipio rationem iftam tuam, créationsnbsp;nemeç, ucl fabricam potius, ut tu uis, ac rede quidem, mihi ut uidetur, de ipfo tan^nbsp;turn homine intelligo,quà is corporeus,Sé fenfibilis eft, quam noftri quoque partemnbsp;ad immortalitatem fufpirare nobifcum,afFirmanti Paulo credo, quippe quæ fi nonnbsp;aperta uoluntate,at communi defîderio naturæ ad melius ipfa etiam moueatur,uete^nbsp;rume^ prophetarum, Ô6 fandorum hominum didis atcç feriptis, ac præfertim Apo#nbsp;ftolis, Ô6 præconibus fummi Dei fidem de hac re indubitatam habeo» Verum illudnbsp;tarnen quæro de ipfa carne fcilicet, dcc^ tota corporis natura, qui non fît contraria,Ô6nbsp;lèmper inimica rationi, cum ad extremum ulque fpiritum nunquamea turbarepai=nbsp;cem animi,neque gerere bellum aduerfus rationem defiftaté quôd fî maior aduocan^«nbsp;da eft authoritas,cur Paulus carnem concupiicere aduerfus fpiritum, cur idem illiusnbsp;fe non poflè ftimulos,ac moleftias propulfare ab fefe dicité Cur dominus illam infir#nbsp;mam appellauit é neque hæredem regni fieri poflè fæpe teftatus eft Cur ilia in ter^nbsp;ram, 06 mortem nos femper trahit, cum ad cœlum, Ô6 ad uitam exurgere contendasînbsp;musc’Qiia denies ilia ratione peruincit,ut maiorem multo hominum partem fuariimnbsp;uanifsimarum laqueis cupiditatum aftridam tencat, atque uindauijfinonhocmaünbsp;turn eft in eius natura proprium, ut opprimât femper 2gt;6 fuo décoré fpoliet rationem^

O 3 Quôd

126 nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;LIB* II* COMMENT* lA C* SADOLETI

Quod fi hoc iili natura uitium ineft, quo pado illud contrarium inefle porch, ut na^ tura appetat ctiam I'pfareuerti immortalise’ v I T 1 v M,inquam,îuli carni ineft, fednbsp;non ut eft caro, nam fi hoc ita eflet, etiam antequam peccaflet Adam uitio infectanbsp;caro, ration! aduerfaria fuiflet, quod non erat ea tunc quidem, antequam ad efumnbsp;interdidi pomi, ôd negledionem diuini praeceptifuit deuentum. At poftquam illonbsp;crimine corrupta ex priftina fua integritate decidit, ignorantiæ continuo tenebrisnbsp;cooperta tota, ÔC ius quoddam, ac arbitrium fuarumlibere exequendarum appeti#nbsp;tionum fibi ftulte uindicans, eadem arrogantia nititur aduerfus mentem, qua mens,nbsp;ÔC ratio primo extulit fefeaduerlus Deum, Sed etft tab's effec'ta parentis noftri cri^nbsp;mine, propter primam illam culpæ labern, in prauos fenfus, cupiditates^ eft con^nbsp;iedaeinfitum tarnen illud naturæ defiderium nonpotuit eijccre, quin cuperet ipfanbsp;quoque particeps efle honoris. Atcg ut ex euidentibus in animo noftro faclis atquenbsp;exemplis, illud occultum in rebus quæ carent ratione, naturæ confilium melius de^nbsp;prehendamus, uidifti ipfe profeefio, idep fæpius, homines uino, atque ebrietatt de^nbsp;ditos, qui cum in uno illo ftudio curas omnes fuas, temporat^ confirmant, idéjjfum^nbsp;mum bonuminuita elfe arbitrentur, nihilo tarnen minus tacitis interdum confos^nbsp;diuntur ftimulis,utin media ipiapotandi alacritate, ac lætitiaipfi fibi difpliceant,nbsp;acmodeftorum amp;ibbriorum hominum cupiant efle fimileseneque à uino tarnennbsp;propterea, crapulacp defiftunt, fed plenis poculis hilaritatem prouocantes, fentiuntnbsp;amarum quiddam in animo, quod fuauitatem illius lætitiæ infufeet 8Ó imminuat.nbsp;Atque horum corrupta quidem uitio, 6Ó confuetudine ratio pergit in ipfum de#nbsp;decus, feep in eo magis quotidie,magiscß ingurgitât, neque ea tarnen fine cura, Sinbsp;ftimulo, ac dolore tacito poteft confiftere, cum id quod ftudet. Si uult, fibi intelligatnbsp;efle exitiofum.Simile quiddam nunc in corpore,0i carne ipia cogita,inanimaduerfumnbsp;illi quidem. Si incognitum : fed nobis, qui lumine. Si ratione utimur, perfpicuum. Sinbsp;euidens. Illa enim corrupta, atque infeda prauitatis labe agit. Si contendit quidemnbsp;omnia, quæ Si fibi funt ad immortalitatem afpiranti. Si nobis,qui pacem, ac concor#nbsp;diam cuperemus, infefta, atque inimica Î fed tarnen dolore quodam naturæ necefl^nbsp;rio ipfa tangitur, nee inteftinum illud defiderium amittit,quin cupiatefle composnbsp;immortalitatis : quod quidem defiderium quoniam pro nobis eft, uitium autem car#nbsp;nis,ac præfens cius contaminatæ ftudium amp; contra nos, Si contra ipfam carnem,pu#nbsp;gnemus forti animo. Si præliemur, tanquam in untuerfum uidores futuri, etiam finbsp;in aliqua parte aliquando uitio carnis uidi, peccato fuccumbamus. P R o B o ifta,nbsp;inquit luiius. Si rationem tuam accipio : fed quod reftare mihi etiam uidetur ad du#nbsp;bitandum, id ex te exquiro. Etenim fi ifta futuræ furredionis in carne quoque. Sinbsp;corpore expedatio cognita ludæis fuit,hanccp eandem expedare. Si cognofeerenbsp;præcipuum propè eft fidei noftræ myfterium,id^ imprimis Si alleuat laboremSinbsp;confirmât animum, ut pugnare. Si niti. Si fperare uidoriam aduerfus carnis uitiumnbsp;debeamus, quid ita illi aut refiftere carnis uitqs æque ut nos,non potuerGt,qua de renbsp;fatis ante eft difputatum. Si didum, aut in eiufdem pene expedatione præmtj nonnbsp;eandem ipfi in Deum fidei uiam, Qi. rationem, quam iios, inftiterec' Quanquam egonbsp;ifta dum percundor, ad illud diuinum fidei noftræ myfterium, quod hefterna dienbsp;nobis patefadum eft,intuens,reperio ftatim horum, quæ percundor, diflblutionem*nbsp;Illi enim ficreftitutionemcorporum fperabant, ut ad eafdem iucunditates, eademeçnbsp;mundi commoda,quæinhacuita faciebant maximi, redituros in altera fe confide#nbsp;rent, uxorescç fuas. Si domicilia, Si agros recuperaturos. De qua illorum fpe, atquenbsp;opinione etfi non palam eft,neque diferte in Moyfis lege fcriptum: tarnen ex interro#nbsp;gatione Saducæorum,quæde feptêillis fratribus eandem uxorem deinceps ducen^nbsp;tibus,quid in refurredione corporum futurum eflèt,dominG illi i e s v H feifeitatinbsp;funt,quæ fuerit ludæorum mens,8lt; de futuris bonis expedatio,liquido poteft intelHnbsp;gi.Qiii igitur bona hæc corporea Si terrena tanti æftimabant, ut frudum in illis per#nbsp;petuae uttæ ponerent, non poterant ilia ne in hac quidem mortal! uita fic contemne#nbsp;re,ut mentes fuas ab illis ad Deum penitus auocantes facile refifterent carnis præbjS)nbsp;atcß oppugnationibus, id quod nos melius pofliimus, qui Si diuellimur in hac uitanbsp;ab omni

IN E P I S T. PAVLI AD ROM, nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;127

ab omni mnndi fpe,óó ii’cundttate propter Deum,amp; in futurum cœleftia, no terrena bona expedlamus.lta illi nec^ fidem inDeum eadem,necp parem Krmitatem animi adnbsp;reßftendum carnis cupiditatibus inuenire potuere.Nunc lege tu,quæ fequuntur.

Similiter autê amp; fpiriius coopitulatur infirmitatibus noftris. Hoc ipfum etenim, quod oraturi Deum fumus, quemadmodum oporteat, nefcimus,nbsp;Vcrum ipfe Ipiritus intercedit pro nobis gemitibus inenarrabilibus,

haec PAVLI fenfa unum poft aliud ipfius quidem more loquendi obfcu^ to, SC implicito, cum difficilia cognitu femper funt, turn diuulfa fæpe, ÔC interrupta,nbsp;ut uix cohærere poflè inter fe uideantur.Sed nobis non tarn ex. uerbis interdum eius,nbsp;qu^m ex fpiritu, SC mente facienda eft inter pretatio, ut in hoc loco. Quoniam enimnbsp;de tolerantia, quam in ilia fpe futuræ gloriæ fuftinemus, fuerat iamftepius uerbumnbsp;faiftum,ut cam ipfam tolerantiam fortius conftantiusc^ teneamus, alio quotp fubfidionbsp;ÔC firmamêto nos inftrudos demonftrat fpiritu noftromet,qui uota, precescß noftrasnbsp;ita dirigit crga Deum, ut nobis tuta, ÔC ialutaria poftulemus.Atque hoc mohftrato,nbsp;ad Deum deinde ipfum reuocat omnem noftramfacultatem, ÔC confiftendi,0C tolerannbsp;di. Q_uod ergo hie ait, fimiliter ÔC fpiritum opem ferre infirmitatibus noftris, in earnnbsp;rationem intelligamus efle didum, ut duplicem uim habeat. Nam quod ipiritus cu^:nbsp;ram fufeipit infirmitatum noftrarum, id eft, earum, quæ funt ex parte carnis, ÔC cora:nbsp;poris, cum paulo ante pofitam rationem comprobat, corpus eiuldem gloriæ fociumnbsp;fore nobifcum.Qiiî enim alioquin tantam de eo curam fpiritus fufcipiat,ut SC redem^nbsp;ptionem illius fulpirandodefideret, SC in infirmitatibus, ac periculis ei opituleturt*nbsp;turn illud quoc^ efficit, ut hoc quoep fulti, muniticç fubfidio alacrius tolerantiam, SÓnbsp;firmitatem refiftendi capiamus.Nam quod fæpe iam Paulus totum hominem in fefenbsp;alicui hominis parti coponit, SC tanquam de duobus in uno,SC eodem loquitur, nuncnbsp;hominem totum in fpiritu conftituens, ut qua dicit,Nos in nobis fufpiramus expe^^nbsp;dantes redemptionem corporis noftrimunc in corpore collocans,ut in hoc locOjSpi^»nbsp;ritus opitulatur infirmitatibus noftris, eft hoc quotidiano loquendi more ufitatum.nbsp;Spiritus igitur utruncß facit, SC confirmât nos ad perpetiendum, 8C ferendum, quansnbsp;doquidem nos per patientiam expedamus, SC fraternam de corpore fuicipit curam,nbsp;ut id ab errorum lapfionibus continendo in uiam, fpemcp inducat iure optandæ, atc^nbsp;expedandæ immortalitatis.At qui ipiritus f non enim de ifto mediocris eft difeepta#!nbsp;tio.Sed nos miftàs facientes controuerfias, quoniam id tantum proferre, SC effàri uo#nbsp;lumus,quod nobis fuppeditat,SCinfpirat Deus, dicamus noftrumhûc eflè fpiritum,nbsp;quatenus is tarnen ad Deum conuerfus eft, SC totus aptus, atque dependens ex eo,nbsp;quod facere ille non poteft,nifi cum fando fpiritu fit coniundus.Et fané propria uq^nbsp;luntas noftra,SC ratio cum in Deo locata eft, iôlac^ fpedat diuina, ÔC immortalia, fpi^nbsp;ritus eft, SC eo nomine nuncupatur; quæ fî defledat ad mundum, atque carnem, itanbsp;caret fpiritus appellatione,SC nomine,ut rationis tarnen, uoluntatisép retineat, f^ fîtnbsp;carnaliSjôC terrena ratio. Caro porro, SC fpiritus ufcç eô diuerfa inter fe, alien^ funt,nbsp;ut apte, propriecf? loquendo in unum nequeant coniungi. Ifta ip^^ igitur noftra rationbsp;copulata cum Deo, SC nihil plane uolens, quod Deus ipfe nolit, eft, quæ opem fertnbsp;infirmitatibus noftris. Nam SCcum auocat nos ab eis expetendis, quæ funt caduca,nbsp;ÔC corruptibilia,pulchrioracç multo,SC amabiliora ex Deo, quæ appetamus, propossnbsp;nitînimirum ilia magnum momentum affert ad conftantiam anitni, atcç ad uirtutemnbsp;in rebus uarie mentem noftram labefadantibus, feruandam nobis, ac retinendam, ÔCnbsp;plurimum ineoquoque nobis conducit, quod defiderantibus nobis orare Deum,nbsp;ÔC petere ab eo aliqua nominatim, quæ ipfî grata fint ÔC nobis falutaria, quoniam innbsp;hoc falli facile pofft.imus,atque adeofæpenumero fallimur,ipfa ratio,quæ eft nonfan^nbsp;dus,fed fandificatus in nobis fpiritus,qui tarnen fine coniundione fpiritus fandi ta;«nbsp;lis eflè non poteft, intercedit pro nobis ad Deurn gemitibus inenarrabilibus. Atquenbsp;hoc unufquiftç in fefe aliquando potuit experiri,ut cum ea optauerit, quæ fîbi puta^nbsp;ret utilia,rationemcç fecum in optando confentientemhabuerit,deinde ufu,euentuCgnbsp;edodusj

j28 lib* il comment, iac. sadoleti cdoctusjHa eflè perniciofa,uanac^ fen(êrit,couertat (è clî gemttu ad fummum Deum,nbsp;ante ilium profti-atus,ac lachrymans proférât ßmul cum Plàlmifl:a,Deduc me Do:«nbsp;mine in femitam mandatorû tuorum,quia ipfam uolui.ôd illud,Domine ante te omnenbsp;defiderium meum,amp;^ gemitus meus à te non eft abfcôditus.Præfertim cum 5C fapien^nbsp;tifsimi Regis didum fit, Viam elïè, quæ uideatur fiomini iufta, SC nouifsima tarnennbsp;illius tendere ad mortem.Et fimile item quiddam i E s v S Dominus focietatê regninbsp;quærentibus Zebedæi filîjs refponderit,nefcire eos, quid pet er ent. Ergo cum quid ànbsp;Deo nobis petitur nominatim,intenta quidem SC cupida cfl: uoluntas illius adipifcennbsp;dijfed fpii itus etfi ipfe quocç in idem ftudium inclinans, tarnen extimefcens, ne fortenbsp;incidat in aliquam fraudem, pro commodo, ac falute damnum, periculum'ue refe^nbsp;rat,poftulatione ilia facfia,totam rem rurfiis permittit Deo,Si ilium ufurpat Domininbsp;noftri fermonem fic orantis;Pater fi fieri poteft, tranfeat àme calix ifte, uerum tarnennbsp;non quod ego uolo,fed quod tu.Sic enim orando,S^ deprecando Deum,quod quoti:«nbsp;die tarnen in oratione dominica facimus,cum ut fiat Dei uolutas, deprecamur,iuftio^nbsp;res ipfi,8lt; fandiores,9i ad fpem exoptatæ gloriæ alacriores efficimur*

At qui fcrutatur corda,nofcit quod eft ftudium fpiritus, quoniam fecun dum Deum interceditpro fanâis*

DEVS qui fcrutatur corda, inquit, intelligit, quod eft ftudium fpiritus, quid fibi uelit,quid optet. Id enim nimiriï optat,ut obtineat nobis ab Deo ea quæ iànda funt,nbsp;quæ illi placita, quae nobis falutaria, non quæ hac aut ilia cupiditate affetfti nomina:«nbsp;tim poftulamus. Pro Tandis autem hoc loco quadrat ad utrunque, fiue quód ßndasnbsp;res poftulat,ô^ pro fis intercedit, fiue pro fandis etiam uiris, qui à Deo uocati in fan^nbsp;ditatem, ÔC in ea firmati diuino decreto funt, quo de genere fandorum, ac eledorumnbsp;continuofadurus uerba eft Paulus. Sed amp;: illud quocp attendendum ex hisuerbisnbsp;eft, quod de fpiritu noftro proxime intellexerit, SC non de fpiritu fando. Quod enimnbsp;ait,quód Deusfcrutans corda, noftit uoluntatem fpiritus, fatis declarat fedefpiri«nbsp;tus noftri uoluntate loqui, quam infuo fando fpiritu, ut nofcat Deus, non neceflenbsp;habet fcrutari corda noftra*

Nouimus autem, quód diligentibus Deum, omnia cooperanturinbo^ num bis,qui ftcundum propofitum uocati funt*

H A E c iam eft conftans,00 inuida ratio noftræ tolerantiæ, SC firmitatis,per quam quidem rationem omnia uertuntur nobis in bonum, quod ab omnipotête Deo antenbsp;omnia fecula eledi,SC conftituti ad potiundam hæreditatem æternæ gloriæ unà cumnbsp;CHRISTO fuimus.Qiioniam,inquit, Deus feit ftudiumfpiritus noftri, qui nihilnbsp;nuit, nee poftulatab eo,nifi quod ipfi gratum, 8C fibi fit ad gratiam illam,quam ha^«nbsp;betapud Deum, conferuandam utile, quod eft amantis, ÔC uere diligentis Deum.nbsp;ïccirco bis, qui hoc modo diligunt, qui omnia fua bona ad Deum referunt, SC in eonbsp;uno conftituunt, quos propofuit Deus ante initia tempor um effîcere fuos,SC in illisnbsp;collocar e gratiam,SC beneficentiam fuam.Hi enim funt,qui fe tot os conferunt,SC infi^nbsp;nuant in ipfum Deum,atcg in illo amore,SC in ilia fide permanêt,quod eft ex Dei pro«nbsp;polito ciTe uocatos.Sicut in alioloco: In Christo, inquit, i e s v hæreditatemnbsp;fortiti fumus,præfiniti fecundum propofitum eius,qui omnia operatur.His inquam,nbsp;talibus omnia SC aduerfà mundi,8C profpera in bonum cooperantur,ardiuscp cundanbsp;conftringunt necefsitudinê,ÔC amicitiam initam illis cû Deo,ut diuelli ab eo SC abripinbsp;nullis periculis,necp terroribus,nulla externa ui,nulla,ut ipfe mox didurus eft,humanbsp;na aut angelica potentia queant.Atcp hæc quidem Pauli mens.Sednos SC illud addi«nbsp;jntis, non tantum rede fada, aut fortiter fufeepta propter Deum incommoda,fcd la«nbsp;pfus etiam ipfos,amp; peccata interdum corporis,his ad incrementum gratiæ proficere,nbsp;iSJon enim eripi hi Deo,femel ab eo conftituti,attp eledfiqui Dei nomen in frontibusnbsp;fuis feraot, fed tantum in feconcuti, SClabefadari aliquando pofTunt, ut uel occul«nbsp;ttitn aliquod in fe ipfis deprehêdapt uitium, quod minus antea animaduerterant, eic^nbsp;medeantur

IN E P IS T, P A V LI AD ROM. nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nj

mcdeantur,uel ut humilitatem animi in magnis Dei muneribus teneant, nec^ fe ad fuperbiam,óó inanem animi elationem patiantur attolli, uel etiam ut eafu illo admo^nbsp;niti,atc^ dodti ad minus confidendum fibijpfis, óó ad implorandum magis Deum re^nbsp;deant diligêtiorcs. Ita enim amp;C Petro trina filtj Dei negatio plus humiiitatis in pofte#nbsp;rum, amp; amoris erga magiftrum fuum contulit :2lt; acerbitas Pauli, qua depopulaba#nbsp;tur C H R 1 s T I feruos, maius póft de c H R 1 s T o illius teftimonio pondus, QCnbsp;maiorem addidit authoritatemjeademép in illo efFecit, ut acriore animo deinde offer#nbsp;rct iè laboribus,refifteret periculis,omniacç ad Deum,8lt; proximu quac pertinebant,nbsp;ftudiofius obiret,quó ueterem culpam apud Deum fuam nouis quàm plurimis offï«=nbsp;cqs poffèt delere at(Ç extinguere « Atcp horumnos duorum principum teftimonio,nbsp;cum innumerabilia aiia fe offerant,hic contenti erimus. At quid ita his uocatis Dei,nbsp;ac diuinac uoluntatis propoftto ad tantum decus eledis in bonum omnia cooperan#nbsp;tur,ut etiam quæ obeffè QC lædere nata funt,reddantur iilts commoda,at(5 bonat’accinbsp;pe rationem,ÔÎ magnitudincm diuinæ prouidentiæ fimul attende;

Quoniam quos prænouit, amp; prædefiniuit conformes imaginis fîlrj fui, ut fit ipfe primogenitus in multis fratribus.Quos autê prædefiniuit, hos amp;nbsp;uocauitjôi quos uocauit,hos amp; iuftificauitzquos autê iuftificauit,hos glonbsp;rificauit, Qiiid igitur dicemus ad Exec’S! Deus pro nobis,quis côtra nose*

T o T A ratio eius,quod dixit,omnia diligentibus Deum cooperari in bonum, 2^ aliorum etiam,quæ paulo póft in banc eandem fententiâ diâurus eft, ex eo nimirumnbsp;dependet,quôd fie ab Deo ftatutum fuit,SC diffïnitum.Nanc^ quod attinet ad partesnbsp;noftras,nihil in nobis ftabile,nihil per petuû habemus, iaêîamurép femper incertis ftunbsp;dtjs amp;C uoluntatibus. At quód fîxi, atq fîrmi in hoc bono hæreamus, ut nun^ fepa#nbsp;remur ab Dei gratia,ipfius Dei proprium donû eft,propria deliberatio: ftatuit enimnbsp;ipfc æterno ex principio,quos erat uocaturus in fuamiuftitiä,SC gloriam,eosi^ præ#nbsp;diffiniuit,ut effent fratres, amp; confortes 1 E s v Chrifti,quatenus homo eft c h R 1#nbsp;S T V S, Nam ut homo ipfe etiâ adoptatus eft,ipfa porrô adoptio imago eft natura#nbsp;lis generationis,8lt; cû,qui eft natura filius, is qui per coniènfionê legibus adoptatui^nbsp;fimilitudine quadâ generis imitatin',Prçdiffîniuit ergo Deus quos prçnouerat,ut conbsp;formes effent imaginis filrj fui,qui ut Deus,natura eft Dei filius, ut homo adoptionenbsp;filius.In adoptione ergo fratres futuri erant, SCinhoc genere fraternitatis c H R i#nbsp;s T V S, qui natura eft Deo unigenitus, in adoptione futurus erat primogenitus.nbsp;Multos enimfratres addudurus erat adDeum fecû, fîmul ôô ipfos in filios Dei ado#nbsp;ptandos curaturus.Necç uero alia de caufa ipfe in mundû uenit,Siô cum patrê Deumnbsp;natura haberet,hanc quoep ex adoptione cognationê fufcepit,qua is certe no egebat,nbsp;nifîut quos naturæ genere non poterat, adoptionis iure plurimos fratres haberet.nbsp;ItaeÇ abDeo pâtre ille miffùs,ôôhi prçdiffîniti,ut effet cognatio ifta adoptionis frenbsp;quens,at($ multa,in qua 36 primus filiorum Dei,SC inter fratres caput effet c H R i #nbsp;S T V S.Atcphoceft,quodmagnû,excellensfÇmyfteriûintampaucis uerbis innuitnbsp;Apoftolus,cô dicit,V t effet ipfe primogenitus in multis fratribus.Nâ rationê ad#nbsp;uêtus c H R1 S T 1,8C ineledo^î prçdiffînitlone confiliûDdcopreh^it. S A N e'nbsp;ITA eft,inquit Iulius,8C quo plus progredimur in huius hominisjlictis,fententijséçnbsp;cxpendendls,hocmaior fubit animos noftros admiratio:non quidê unde ifta in eumnbsp;deduda fint,fed quomodo ipfe tantam ex Deo affluentiam altifsimoi^ confiliorû ca#nbsp;pere potuerit.Sed nimirum Deus in illo arcana fuæ fapientlæ hominibus aperiebat.nbsp;V erummi frater,quod tibi efthic, aut in proxime fequêtibus neceffariô faciendum,nbsp;clige utro in loco malis de prædiffînitione ifta,fiue prædeftinatione Dei, ac de liber#nbsp;t«e arbitrq noftri difputare,atcç dlffèrere, SC utrû nos ex nobfs aliquid afferamus adnbsp;cofequendam filioi^î gloriam,an totum potius à Deo fie accipiamus,ut nullæ noftrænbsp;in eo partes fint.Scis enim ipfe quanta,SC quàm difficilis fit de hac re quæftio.Ciim ßnbsp;omnia prorfus ex Deo nobis fint ita diffînita ab oo,2C deftinata, quæ quidê fpedentnbsp;ad uirtutê, SC gratiam adipifcendam,ut dellberationem noftram ipfa impellant, nihilnbsp;R omnino

IJO L I B. I L C O M M E N T, ï A C» S A D O L E T I omnino loei noftro arbitrio i eliquu eflc uideatur: Sin autê econtrario mérita noftranbsp;gratiam Dei anteueniant,omnê ab Deo prorfus benignitatis, clementiæ gloriamnbsp;auferamus.Quoijthoe poftcrius ut magis impium fit,illud primum aliquanto eertenbsp;durius.Ac mihi quidê laepius iam reuerfo ad confideranda ea,quæ in utrancç dieuni=nbsp;tur partê,Slt; rationum momêta perpendenti,liquerc adhuc nó potuit, nifi qp Pelagiai«nbsp;nam impietatê fine ulla dubitatione deteflor,qui tantum meritis noftris honoris tri^nbsp;buit,ut diuinæ gratiæ liberalitatê conetur extinguere. Nihil enim arrogantius, neenbsp;quod magis fuperbum eflè pofsit,fufcipi à nobis potefpc^ ita nos placere,amp; aflèntadnbsp;nobis ipfisjUt fi quid præclarûjôd eximium obtineamus,id facultatibus noftris,ac nanbsp;benefîcentiæ fummi Dei feramus acceptum.Sed ex altera quoc^ parte, etfî ab ea fiatnbsp;dodor omniü maximus,idemcß grauifsimus, ÖC fandifsimus uirjtamen durü admo;#nbsp;dum mihi uidetur,quodcß illabi non facile queat ad fenfus noftros, fi omnino à nobisnbsp;nihil fit,quod ualeat ad obtinendam gratia, in pari conditione cundorû ita quofdaninbsp;à Deo eligi,ut cæteri in calamitate,£lt; damno deftituâtur, Etfi cnim iufte omnes rcipnbsp;cimur eö, qp natura fill) iræ fumus;tamen ut in ortum natura tales produceremur,nbsp;nullæ noftrç apud Deum antea preces,nulla interceflerat flagitatio,Sed ipfe cum fuanbsp;bonitate nos lucis,naturæcç participes facere inftituiflèt,cur fubito mutatus bonita^nbsp;tem fuam,occafionem noftri exitij efic uoluerit,difpicere fatis non pofllim, V t iufti^nbsp;tiam,inquit,etiam fuâdemonftret intjs,quos deftituit, ficut in illis,quos eligit,oftenîsnbsp;dit bonitatem. At quo pado iuftitia fit,fi nihil ego delinquens,inhoc ipfum creor,00nbsp;producor in lucem,ut damnadus fim,meicp exitij, atqj damni ipia Dei creatio initiû,nbsp;£lt; caufa fitlt; Deinde hanccine illi in Deo appellant iuliitiam i quafi ulla in Deo prac^nbsp;ftantior iuftitia fit,^ ipfa bonitas.ltaqj Græci, ôi, dodores Latinireliqui, quibus ue?nbsp;tuftas addidit authoritatê,meo iudicio moderatiores, qui fie nobis aliquid tarnen re^^nbsp;linquunt,ut totum,quod habemus uirtutis,amp; meriti, ad Dei gratia nihilominus refcnbsp;rant,quorum nec^ dodrina illoru eruditione, qui fecus fentiunt, neep religionis fan^nbsp;ditas fanditate elt inferior» M A G N V M, inqu3,concurfum acerrimarum difputanbsp;tionû excitas mi frater, ÔC magnum mare cômoues, cum hanc difficilimam omniumnbsp;quæftionê, ôô,fî uerum fateri uolumus, penè inexplicabilem à nobis uis tradari, etfinbsp;eam quidem defugere honefienopoflumus,Locus enim iftefert, Ôô eoi^î expedatio,nbsp;qui Paulum nplTe cupiunt,hoc imprimis poftulat, ut aliquid de hac ipfa re in medianbsp;proferamus,quando explanationem Pauli fumus profefsi» V erum ut ftatim de prin^nbsp;cipio notam tibi faciamus fententiâ noftram, nos de illorum numero fumus, qui ali^nbsp;quid etiam in nobis eflè pofitû uolunt,quatenus tarnen cum illis confentire fine frailnbsp;de,ôCfîne detrimêto ucræ fidei pofsimus.Atq;,ut tu modo ipièdicebas, fi in pari connbsp;ditione omnium noftrû hi ab Deo eligantur, alij reîjciantur,nô poflè à nobis difpici,nbsp;necg animaduerti Dei iuftitiâific illud addo, ne in eodem quidê fado intelligi à nobisnbsp;eius fapientiâ,fi nulla caufa,ac ratione difcrimenfaciente, alios improbet,reîjciatcp adnbsp;interitô,alios ad falutem,8lt; gratiâ fuam recipiat,cum ifto agere modo,atcp operari canbsp;fus potius,^ confîlîj eflè uideatur» Qvianquâ fie nos loquentes in illam fortaflè inci^nbsp;dimus petulantiâjUt uideamur quafi è regione refiftere uelle Deo, amp; in difquifitionenbsp;ftlum,at($ ad iudjciû accerfere,quod nullo modo intendimus, fed proftrati animo,nbsp;corde ante ipfum,uentameç ab eo,2iC mifericordiâ pofcentes,ipfum precamur fuppli=*nbsp;ces,ut uerba noftra ipfe dirigens facultatê nobis det,quó illi tam in oratione, in uonbsp;luntatis Audio placere ualeamus» Cupimus enim inuefiigarc,quid uerum fit, nec^ idnbsp;folum, fed quod cG uer itate pietatem quoç præter ea erga Deum habeat coiundam«nbsp;Tibi uero mi frater, etfi te aflènforê nobifeum eiuidem fententiae habemus’.tamen dinbsp;cendum erit cotra aflèrtiones noftras,ficubi tibi minus rede uidebimur loqui, quan#nbsp;do unum hoc ambo adnitimur,ut quod uerG fit,id coprehendamus» F A c i A M u«nbsp;jubes,inquit,quamobrê aggredere ad dicendum, p R 1 M v M hocterogo,inquarn,nbsp;num tu Pelagium quic^ fenfiflè redi exiftimes, qui mérita noftra præcurrere diui^nbsp;næ gfatiæ,ôô beneficentiac uoluit,uel prouifa ante à Deo pratdiffîniente elcdos fvios,nbsp;uel póft operibus iam ipfîs probata eidê,ôô cognita» minim E,inquit,exiftimO)nbsp;nec mihi uidetur quic^ potuiflè diet iniuftius* CtV l P P E, inquam,cum duo ftatimnbsp;uulnera

IN EP 1 S T. P AV L I AD ROM» nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;iji

uulnera fcntcntia ifta accipiat immedicabilia, ut ego arbitrer î primum,quôd gratia Dei fî it a fit,nô eft amplius gratia,fed débita operae merces,nihiicç benignitati, éc glonbsp;riae fummi Dei in eo eft relidumtqua de re à Paulo,amp; à nobis hefterno die fatis dictûnbsp;fuit: Alterum,qu0d antequâ in gratia,8lt; amicitia apud Deum fimus, cœlum iam, 2lt;nbsp;beatatn in cœlo uitam demeremur, quod nô modo colentibus Dcû rite, ac legitime,nbsp;quoddûtaxatin ch r i s T o lefu facerehominibusdatumeft,uerûetiamuirtutênbsp;amp;Dei cultû ex philofophiaamplectentibus côtingcre eft lieitum.Siquidem dignitasnbsp;tanti mciiti nô ex. Deo nobis,fed à nobifmetipfis inht;quo nihil eft noftræ imbecilitynbsp;lati incôgruentius, i t a s e res habct,inquit,5lt; eft ilia fupbajinfolêsc^ fentêtia.nbsp;ET T A M E N ille,inquâ,nefcio quid fpedauit, Nô enim reperiebat,quo pacte denbsp;Dei iuftitia alios fibi deligentc,praetereunte alios,feipfum,Slt; cogitationes explicaretnbsp;fuas,nifî mérita priera ex parte noftra poneret : fane paru attendens aliam in fummonbsp;principe,aliam in datis ab ipfo iudicibus iuftitiæ,Slt; diftributionis rationê exiftere,nbsp;ilia principis foluta legibus in ignofeendo, Sd in obligando muneribus ac bénéfices,nbsp;magis in puniendo,mercedemc5 reddendo cû præftantior ipfa in fefe eft, turn prinynbsp;cipisfama,8lt;maieftate multo dignior,qui quos accipit,quâuis perfidiofos SCimproynbsp;bos,no fupplicio ltatim,necç pœna, fed cum bcncuolentia, gC cû humanitate accipit,nbsp;facitep eos ipfî iè dedentes fua comitate,eximiacç bonitate ÔC fideles, amp; probosthancnbsp;ut dico diuinaî magnitudinis gloriam Pelagius non uidit;quâ fi uidiflèt, non omnemnbsp;illius beneficentiam ad mérita noftra côtraxilTet, necÇ nos tan^ alteros deos dantesnbsp;prius illi,ut poftca rcciperemus,quafi exaduerfum Deo côftituiffct’.qui fi tantoperenbsp;hanc meritis noftris tan^ ponderibus examinatam Dei iuftitiâ amplexabatur,mifeynbsp;ricordiam Dei,^a libérât peccatores,quo in loco relinquebatf An fi qui male mentinbsp;de Deo funt,hi Dei dementia 2gt;d uenia læpehabentur digni, qui nihil meriti in neuynbsp;tram parte funt,non eiufdem fæpe liberalitate benignitatccjj pci ff uentur Imo ueronbsp;ego hoc amplius dico,eofdë ftepenumero eflè, quibus ignofeat Dcus,pecfataq; phiynbsp;rima,2lt; culpas graues côdonet,amp; in quos maxima monumenta côferat ôé gratiæ, ÔCnbsp;liberalitatis fuæ,hoccç elïè proprium infinitæ iuftiti£,ôô bonitatis fummi Dei,amp;: quonbsp;illius gloria maxime lucet,atcç eminet,nifi quidem côuerterc fe ad Deum, ÔC ueniamnbsp;ab eo petere in partem meriti ponendum eft. Quod fi ita eft, humanæ leges omnesnbsp;inique latæ funt,quæ delinquentibus nô ueniam,quâ poftulant ,fcd pœnam,quâ meynbsp;rentur,peccato ÔC crimini uolunt eflè propofitam. V erum nos Pelagium cum feâaynbsp;toribus fuis relinquamus iure à fandifsimis uiris fradum,atque conuidum. De illisnbsp;nunc uideamus,qui in côtrariam, diuerlamcß fententiam ita dilceflèi e, nihil omninonbsp;ut in medio nobis reliquerint,nihil ut poteftati noftræ, ne in uoluntate quidem ipfanbsp;permiferinttfed Deo omnia prorfus ita ferri uelint accepta,ut in omnibus,quæ conaynbsp;mur rede,atcß fufcipimus,ille primus,ac folus impulfor animi noftri, cÔuerforôp uoynbsp;luntatis fit, ufcç eô quidem, ut ipfos primos afflatus cogitationum noftrarum, non ànbsp;nobis,fed à Deo pelli,8lt; moueri putent.Quæ fane fententia in maximas item ij)fa inynbsp;cidit diffîcultates:primum,quôd nô iuftitiam folum iftam in Deo diftribuentê cuicç,nbsp;quod cui(^ côuenit,fed illam etiam liberalitatis,amp;l beneficentie gloriâ,quam maximenbsp;amplexatur, uidetur imminuere. Quid enim potefteflèin eobeneficio dignitatis,nbsp;quod cafu,non côfilio datum elfe uideaturc’Confilium autem quod, fi in pari prorfusnbsp;omnium caufa,hi fine ratione certa illis prçferunturc' At Dei uoluntas fumma ratioynbsp;num omniû eft,fateor, fed fummam tarnen in Deo, infinitamc^ rationem aliquid finenbsp;ratione facere,abfurdum eft. Non eft noftrû,inquiunt,indagare tam alta:cur alia totnbsp;£lt; tanta indagamus,8lt; quærimusÆft'ne igitur redum aliquid in nobis, quod nobifynbsp;metipfis,ac nô Deo ferre debeamus acceptumfnihil earum quidem rerum,in quibusnbsp;hærere iam meritû,2lt; laus operis poteft : aliquos tarnen ad eas res uoluntatis motusnbsp;in noftra dicimus eflè poteftate, alioquin noftri arbitrij libcrtatê,quâ aflèris tu idenijnbsp;quo in loco obtinemust’ Quoniam peccare poirumus,inquis, £lt; id uelle noftrum eft,nbsp;rede autem uelle agere nô noftrum,ièd ex Deo. Ita'ne uero liberum tu arbitriû illndnbsp;uocas,quod ad unam tantum partem ita aftridum eft,ut in altera iuris nihil omnino,nbsp;necfacultatis obtineat i Quid autê fi peccare uelle poflumus ex nobis,non ne etiam

R Z poflumus

132 LIB. II. COMMENT. I A C. SADOLETI

poflumus non peccare uelle ex cifdcm nobisc’Äut fi id non poteft^non tarn profccîo pollumus peccare uelle, neccflario peccare uolumus. Neccfsitati porro quæ lex,nbsp;auc quæ præfcripta poena eftc'At cnim ex côtaminato genere oriundi ipfa iam natu^=nbsp;ra ad interitum fadti fumus,ut quos prætcnnittit, neep ad fe reuocat Deus, ij côque^=nbsp;rcndi caufam no habeant. Ät ego uideo in futuro mundi iudicio no ita laturum feni=nbsp;tentiam c H R i s T v M lefum, qui iilud iudiciû pro patre cxercebit aduerfus cos,nbsp;quos ell damnaturus,ut ita prolerat: Quandoquide uos ex infec'lo genere Adç pro?=nbsp;dudii eftisjculpamcp Qi. uitium parentis ueftri côtraxiftis,ob camrê uos eternis igni^nbsp;bus cruciandos trado.nó ita proferetjSed quid dicctc' Ite malediefii in ignem aeternu,nbsp;qui cum elurientem me uideretis,nó pauiftis:cum nudum,non ucftiuiltis.’cum infir^=nbsp;mum,non fubleuaftis. At haecnon comunia generis humani, fed peculiaria fingula^nbsp;rium hominQ 1 unt peccata,quæ idcirco illis præcipue tunc cxprobrabuntur,ut ne innbsp;illo acerbo cruciatu anirni,Slt;: dolore audeant ilii Dei implorare mifericordiam, quamnbsp;alijs ipli implorantibus denegauerunt, lam ilia horum fententia omnem prorfus adnbsp;bonum arbitrij nollri cofenfum nobis auferentium, non ne omnia uidetur reuocarenbsp;ad necclsitatemdnon'ne bonis metibus fcrupulofa elle’ non ne extinguit ftudium ui^nbsp;gilandijôt adnitendiç^animosep noftros retardât,attp deterret,ne labore, ac diligentia,nbsp;quoad poflumus contendamusc' Qiiæ etiam his recentibus hæreticis occafionc præs^nbsp;buit,ut de feruo iam,nó amplius de libero arbitrio auderent côfcribere.Impiè illi hocnbsp;quidcm,ut pleracp alia,nec ueterum in eo dodlorum pietatem, Ôd fàndlitatem, ièd iuanbsp;tantum religionis omnis euertendæ ftudia infequentesîuerûtamen qui in authorita#nbsp;te fancbfsimorum hominû fe purent delitcfccre. At enim multa funt (cripturæ telli;?nbsp;monia Deo omnia attribuentis,quibus refragari ualde iniquum fit.Ego iniquum conbsp;fitcor eflè,2lt; refragari feripturæ teftimonio,£lt; negate omnia attribui Deo bona opornbsp;tere: Qi tarnen idem ego hoe dico deuitata hac iniquitate nó nihil quoep libertati nos^nbsp;ftri arbitrij loci,ac munerisreliquum eflè.Verumquæfunt ifta tamêferipturæ teftigt;nbsp;monta, quibus neccflario aflèntiridebeamusdnEuangelio, inquiunt, CHRis tinbsp;eft dilcipulos alloquentis:Non me uos elegiftis,fed ego elegi uos,Et alibi: Nemo ponbsp;teft uenire ad mCjUifi pater meus traxer it eum. Et: Vobis datum eft noffè regnü Dei,nbsp;cæteris in parabolis . quæ omnia, ÔC alia item multa declarant donum Dei eflè,quicï’nbsp;quid in nobis ad Deum rite couerfum eft,quod nos pie, planc^ confitemur. Nam Qinbsp;eledlio noftra ex Deo eftjlîquidem ante ille nos elegit, quüm in natura editi eflemus,nbsp;Qi applicatio adCHRiSTVM, cognitioep regni cœleftis, amp; beatifsimæ uitæ alTes’nbsp;quendæ fpes,dona Dei nobis funt,8lt;l ea quidem primaria, Qi maxima : fed tarnen ilianbsp;nobis collata uolentibus. At nos no elcgimus,ied fuimus eledli,nempe uolentes,fiucnbsp;in præfentia tunc cum fuit fada elcdio, flue iandiu,fi ilia fada eft ante mundi fecula:nbsp;quoniam in ea futuri uoluntate præcogniti fuimus,ut par er emus uocati, quos enimnbsp;præcognouit,hos prædifFiniuit,Et quanto planior,ac folutior Pauli ifta dedudio eft,nbsp;jpfa etiam erga nos beneficia,ÔC decretû, deliberationemdp fttmmi Dei ad præcogni^'nbsp;tionem in eofuturorvt reuocantis, cum quo coueniens caput Apoftolorum Petrus,nbsp;eledos hos eofdem uocat iecundum præcognitionc Dei patris in iandificatione fpis«nbsp;ritus.Qiiid ergo,quod ex æterno tempore is deliberat,8lt; eligit,caufa'ne eft in nobis,nbsp;qui id merituri tanto póft fumusdminime, netp ullum noflrum cledionem Dei de nonbsp;bis ^uocat meritum,led caufa diuini illius côftituti,ipfius eft Dei pr^cognitio.Quidnbsp;iporro præcognofcitdfuturos nos miniftros fui glorificâdi nominis,nó uirtute noftranbsp;idoneos,nô meritis,no ingenq,aut animi facultatibus,quæ in nobis nullg no ab Deonbsp;funt,fiue ill æ cômuni,fiue proprio beneficio nobis datæ,fed eo uno aptos,aut,ut pla^nbsp;nius etiam loquar,accómodos,quod unum in nobis fitum eft,indudione animi uide^nbsp;h'cet ad no aipcrnandum,ne£p repudiandum mâdata, Qi uocationcs fummi Dei, Hocnbsp;præcognito in nobis,quód faciles dudu erimus,tum Deus fapienter un3i,ac liberahl#nbsp;ter bonum fuu omnibus impertire cupiens,diuinorum fuorum beneficioijz iam indenbsp;de principio nos digna coftituit fore receptacula:nec tame propteica in nobis meri^^nbsp;turn gratia Dei anteucnit:ficut nec folû quidem,aut area ipfa fola accomodatione fuinbsp;uim habet ullam prometendi,nifi abuti uocabulo uelimus,ut ædifîcium in ea nobilenbsp;extruatur

IN E P I S L P A V L I AD ROM»

cxtruaturîfed ilia tota eft architecli, ædihcaton'sq; delibei atio, cuius ^uidentia, atcß cura,ôô aptatur etiam magis folum,cómodiusc}ï fit, £lt; ipla ardificatio coftituitur,ati^nbsp;fufcipitur:fic noftrum credere fimplex illud 00inchoatum,quo ad obcdicndum Deonbsp;incipimus inclinarijno continuo merer i eitUed tunc meremur, cum firmati iam in bonbsp;na uoluntate ab ipfb Deo, 2gt;6 in ipfius cognitione, amoremc}; ti adudli, omnia ex illo,nbsp;Qi. propter ilium agimus» At enim ilta animi indudiio uoiuntas quædâ eft, quam uo^nbsp;luntatem neceftario antecedit cogitatio^Sed ne iumus quidê idonei cogitare aliquidnbsp;ex nobis,hoc Paulo atteftante,qua Icribit ad Corinthios; Non qudd idonei fumus ànbsp;nobis ipfis cogitare aliquid tanquam ex nobis, fed Cut duriore aliquantum uocabu^nbsp;io nunc utamur) idoneitas noltra ex Deo eft» f^iare fi nec cogitare quicquam poGnbsp;fumus nifi ex Deo,ne uelle quidem quicquam fine eodem Deo pollumus. Ad quodnbsp;dicendum eft, uerba ifta Pauli aliam quandam ipirare, deferi ecjj iententiam, quamnbsp;cam,quæ ab hifce intenta eft,Non enim in illis de ipla quaiibet cogitatione fermo itanbsp;eft,ut infîftat Paulus,ôô commoretur in ca:fed de ipfis cogitandis opcribus intelligitnbsp;cgregtjs,ôô mirabilibus, 06 ad illuftrandam gioriam Dei inagnificis, quæ nonnauarenbsp;modo quiiquam,ièd ne cogitare quidem, nili ex ipfo Deo idoneus eft. Non enim iftanbsp;huiufmodi cogitatio inchoata,£gt;ô rudis inceptio quædam eft, animi etiam nunc mo^nbsp;lientis primos illos motus inclinationis ad Deum,ôô uoluntatis iuæfied cosïitatio ia^

adminiftrandarum,quas res tatetur ne idoneû quidem le eftè,ut exiftimet à le eftè fedas’.hoc cft,nô fe exiftimare idoneum authorê iliarum eflè» Sed,ita enim fequitur,nbsp;idoneitas noftra ex Deo eft,idoncitas repetit,amp; non,cogitatio,quæ fit ex Deo» Qtiænbsp;autê ifta idoneitascqui idoneos miniftros nos fecit,inquit,noui teftamenti,ut facultasnbsp;tem uirtutem noui teftamenti prædicandi, atque publicandi à Deo fe totam acce^nbsp;piflè côfiteatur»Quem Pauli fcnlum,qui ilium locum accuratius legent, facile intellinbsp;gentia côfcquentur.Sed eft locus difficilior,in quo Paulus ad Phifippenfes fcribens,nbsp;fie loquitur: Diledli mei ficut iemper aufcuitauiftis, non in praeicntia mea iolum, fednbsp;multo magis in abfentia cum metu, £lt; tremore ueftram ipforum falutcm procurate»nbsp;Deus enim eft operans in uobis ôé uelle,ÔL agere pro bona uoluntate: ut etiam uellenbsp;noftrum appareat elle à Deo,quod nos confitemur in iilis uoluntatibus,quæ ad prç;«nbsp;data Dei opera agenda incenlæjô^ paratæ funt.Nihil enim pei fedium elle à nobis ponbsp;left. Sed noftra lunt initia, Ôd cogitandi, ôô uolcndi: Arque ita noftra, ut magnamnbsp;quocp partem in illis obtineat Deus» Ipfum enim neceftario propofitum nobis habe^nbsp;mus,cum ipiüm uolumus, Sd cogitamus, ut fit ipiè prius noftrai um cogitationuin,nbsp;uoluntatisé^ inuitamentum, ad quem cum inclinaueriæus, quod bonû propofitumnbsp;in nobis uocat Paulus,uclle deinde, SC operari ex illobono propofito, pertedlius ànbsp;Deo nobis cft,cum ipfius ope, Sd fubfidio ad redle agendum, cóftanter^ uolcndumnbsp;£d fulciamur,£d promoueamur»Reliqua eft obiedlio: Cum nihil omnino in rerum nanbsp;tura,niiî per Deum,2d ex Deo fit, quoniâ nulla res eft,cuius rei, hoc ipfum quod eft,nbsp;non proficifcatur à Deo, ne uelle quidem ipfum, Sd cogitare in adlum cgredi poteft,nbsp;nifi author uoluntatis, ôd cogitationis fit Deus : quod ut ita eflè concedamus, finenbsp;Deo etenim nulla omnino res eft, ilia tarnen Dei adfiftentia, ut fie loquar, 2d conco;®nbsp;mitatio in rebus, quæ funt, non rationem caufæ impellentis, fed tanquam fultu^nbsp;ram,2d fubfidium rei exiftentis in ic habet» Nos uero cum quærimus utrum uelle fitnbsp;à nobis,an ab Deo:id ita quærimus,ut non uoluntas'ne noftra in Deo nitatur, atquenbsp;côfiftat : fed an ab ipfo tantum Deo in nobis ea moueatur, nos^ nullas noftras parssnbsp;tes ad uolendum aftèramus,cupiamus inueftigare,attÿ noflè» Qui fi nihil omnino exnbsp;nobis ad bonas cogitationes,8d fandla confilia afferimus, neque illam primam faltemnbsp;indudbonem animi, quæ quafi cardo quidam uoluntatis eft, hue uel illuc fe uolueit«nbsp;tis,in noftra habemus poteftate,liberi profedlô arbitrij nonlumus,fednos pro inani^nbsp;mi,aut certe pro experte rationis inftr umeto ad fuos ufus adhibet Deus,eac^ item ranbsp;tione,nulla eft m nobis ratio promerendi » Sin autem idcirco quod nos noftrum riels'nbsp;le,2d parère Dei conftîtuto imperiocp fubtjcimus, omnis bona, 2d fandla adîio in no^nbsp;bis prodwcitw à Deo,cwnâa quidem iiliws aâionis gloria,2d omnis uirtus, Sd omnc

LIB* IL COMMENT* I A C, SADOLETI mcritum plané ex Deo eft, fed quod, nifi obedientiam nosnoftræ uoluntatis, tan««nbsp;quatn ftami'nis filutn di'uinæ contexendi prudennae fubiundam teneamus, haefu#nbsp;rum in nobis non fit.Cuius rei fignum maximum,quod in medio curiu rerum benenbsp;gerendarum auerti retro, amp; refilire pofsimus. Quod fi poflumus refilire, poflumusnbsp;etiam non refilire:8C aut eft utrunque in noftra poteftatc, aut non tarn arbitrio libessnbsp;ro,quam necefsitate refiliemus.Quod fi hoc ipfum,quöd nolumus refilire, uel quodnbsp;uolumus in obedtentia perftare (unum enim atque idem utruntß eft ) nequaquam ànbsp;nobis, fed ab Deo tantum eft, cum fine poenitentia fint dona, amp; uocationes Dei, utnbsp;alio loco ftriptura ait, qui fieri poterit,ut qui femel fuerit in bonam uoluntatem in#nbsp;dudus,refiliat poftea,retroc^ fe conuertat,nifi Deum poeniteat uocationis fuae, quodnbsp;iam exiftimare eft nefas f Eft igitur aliqua noftra in adionibus redis cum Deo unanbsp;cooperatio,minimam quidem ad agendum partem ipfa conferens,uerum aliquam tanbsp;men. Quemadmodum Paulus ad Corinthios: Abundantius,quam omnes illi labo#nbsp;rauimon autem ego,fed gratia Dei mecum,inquit. Et Pctrusddeo fr atrcs ftudete fir#nbsp;mam ueftram uocationem,2lt; bencdidionem efFicere,hoc eft,eftote in obediendo connbsp;ftantes. Et cum legitur : Dedit eis poteftatem filios Dei fieri, his qui credunt in no#nbsp;mine eius.Dedit eis poteftatem ut fier ent, inquit, non ftatim fecit filios, quoniam abnbsp;eorum parte credulitatem, 06 uoluntatem requirebat. Aut cum dicebat c H R i #nbsp;S T V S : Fides tua te faluam fecit: quod mulieri didum importunius inftanti, quamnbsp;præfertim initio dominus repellebat. Et, Si potes credere,omnia pofsibilia credent!,nbsp;cum ftatim damans pueri pater cum lachrymis, Credo domine, inquit, fubueni in#nbsp;credulitati meæ-Et cum cæcitati eorum,qui non credebant,in iynagoga iraftebatur*nbsp;Et cum dicebat:Qui fermones meos audit,0C credit mittenti me. Et,Qui uult uenirenbsp;poft me. Et, Si uis faluus fieri. Et cum paterno illo cordis affedu fuper Hierufalemnbsp;fleuit.Cum fi ciuitas ilia ad credendum nullas fuas partes allatura crat, non tarn flerenbsp;fuper illam opus fuit, quam ut crederet imperare. Et ad ThelTalonicenfes Paulus:nbsp;Dignetur uos uocatione Deus nofter, Sgt;C impleat omne propofitum bonitatis: id eft,nbsp;quod bene proponitisperficiat,6gt;0impleatin uobis,Qiianquamdelibertate arbi#nbsp;trrj,ac motu noftræ uoluntatis in nobis pofito, necç certius afferre cxemplum, quamnbsp;deipfo Adam poflumus,qui cum nondum filius iræ eflèt, necç naturae uitio ad ma#nbsp;îum impelleretur: iiita tarnen fibi mortecç propofita, in deteriorem uolens partem iènbsp;demifît : neque authoritatem illuftriorem,quam Salomonis, qui in Prouerbijs : Ho#nbsp;minem, inquit, â Deo fuiflê relidum in manu confilq fui. amp; quod euidentius adiun#nbsp;git:Seruaturû ilium mandata,fi uoluerit.ôô item: Appofita fore illi igncm,8lt; aquam,nbsp;uitam^, 8^ mortem ante oculos, SC utrum uolet, atque utro manus tcndet, id illi irinbsp;datum. Et item : Hominis funt præparationes cordis, ôô à Domino eft refponfîo lin^-guac,mox^ adiungit : Verte ad Dominum opera tua, amp; confirmabuntur cogitatio#nbsp;nés tuac, magiscç item perfpicue : Cor hominis cogitabit uiam iuam. Dominus au#nbsp;tem diriget greflùs eius, lampraeterdida,amp;teftimoniaicripturæ,quæplurimanbsp;funt,ipfemos, ordoc{?catholicæEcclefiæ nonnealiquid eflè à nobis, Ô6 ex uolun#nbsp;täte noftra indicat lt; Quid enim aliud cohortationes, quid praccepta, quid minae,nbsp;quid obteftationes fuperiorum, ÔC authoritatem habentium, aut dodorum etiamnbsp;noftrorum fibi uolunt,nifi ut nos tanquam uoluntatis noftræ dominos in meliorem,nbsp;fandiorem conuertant partem i aut quem alium adfinem c H R i s t v s IcfuSnbsp;carnem hominis accepit, docendo^, amp; conuiuendo in mundo eft diuerfatus Ha#nbsp;bores,ærumnas,ludibriacp pertulit:morte,fiCcruce afficife paiTus eft,acnihilo#nbsp;minus humilitatem illam, patientiam^ fuam mirandis illis diuinitatis operibus in#nbsp;terdum diftinxit,nifi ut commonefaciendo, ôiredum in cœlum iter commonftran#nbsp;do,hominum uoluntates ad fe alliceret, Ôi per fe in Deo pâtre collocarctcQuæ fi' pernbsp;fe moucri,nifi eo iubente non potcrant,cur per tot anfradus operum, 8lt; laborum,acnbsp;non uoce ipfa, iuflùcç diuino mundi conuerfio protinus ad Deum fada eft i Verumnbsp;Ut aliquando fînem faciamus diiputandi, atque id concludamus, quod nobis uideturnbsp;aequum,confiteamur illud primum,omnebonum in nobis ex Deo eflê, Nec tantumnbsp;pomune hoc,ôi natura omnibus datum, quod mentis, ôd rationis participes fadi fu#nbsp;mus.

IN EPIS T» PA VL I AD ROM, nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;13 j

inus,tot^ç praeterea inftrumcntis, ad noftrum munus obeundum ab ipfo Deo locu^ pletati,atcß ornati : haec enim diuina efle prorfus in nobis beneficia nemo uel medio«:nbsp;criter fapiens dubitauit unquamzled de bis in prçfentia non agimus:de illis loquimurnbsp;bonis,quæ poft exortum,amp; conftitutionem noitri à noftræ ar bitrio uoluntatis profînbsp;cifcuntur,ut hoc uelimus potius,quam illud:huic magis confiliû,quâm illi acquiefcanbsp;mus, hoc enim propriû iam eft uniulcuiuiq! opus, propria animi indudio, quæ ft adnbsp;Deum,0d Dei partes ft dediderit,in illo genere bonorû conftituitur â nobis, quæ folanbsp;were funt, ôi in facris literis appellantur bona, in quibus diferte fané, uerecç dicitur,nbsp;omne bonum nobis à Deo efle,ut non folum adio,nctj uoluntas,confilium^ duntasnbsp;xat,uerum prima etiam ilia cogitationis comotio, fi ad fandtitatem, ÔÔ fidem ft con#nbsp;uertat,ex Deo nobis moueatur,6d infit,uerum alio, atcß alio modo, Nam cum Deusnbsp;dupliciter cauft bonarû rerum fit,uel ut efFcó:or,2gt;ó ipft agens,uel ut finis,resép défi#nbsp;derata,priore quidem modo quicquid facit Deus, ipfius eft adlio, 2d opus eius pro#nbsp;prium,nihil^ eo nos à noftra parte afterimus,qua ratione, per uoluntatem, 2d confti#nbsp;tutum omnipotentis Dei,quicquid eft in nobis perfedlum32d conftans in amore erganbsp;ipftim,2d in rebus afperis pro ipfo perferendis,profperiscç temperandis,quicquid hr#nbsp;mitatis in bono propofito, quicquid fidei, rediæcç religionis obtinemus, id totum anbsp;IZ^eo nobis authore ita datur,ut agnoftere debeamus nos facultatibus noftris eo afpinbsp;rare non potuiire,nifi Deus nos in ilia gratia, 2d gloria ipft fuis pend manibus collo#nbsp;cauiflèt.Atcp hæc prædilRnitio eft,2d uocatio ab Deo, 2d glorificatio noftra. Sic enimnbsp;ab eo eledïi ante conftitutionem mundi fuimus, ut per illum, 6d ex illo omnem diui#nbsp;norum bonorum copiam fuo ipfîus folo beneficio,non meritis ullis noftris ante eun#nbsp;tibus habituri eiremus,Verum quà Deus finalis rerû caufa eft,2d ad eum, ut ad fum#nbsp;Bium bonum mentes noftræ mouentur,noftr a haâenus uoluntas,2d cogitatio,2d pr inbsp;ma ilia atcç inchoata adlionum noftrarum confilia ex Deo quo«^ ita funt, ut nihilominbsp;nus libera fit nobis facultas illum appetendi, aut auerfandi, Non enim tune ut mo#nbsp;uens, atqueimpellens authoripfteft, 2d principium uniuerfum noftræ uoluntatis,nbsp;fed ut appetitus, ôi. defideratus : magnum quidem turn quocß momêtum afterens adnbsp;tnclinandum nos,at(Ç alliciendum,ueruntamen uim non adhibens, quin pofsimus dinbsp;wertere in partem aliam,atcß deflcdiere:necç ita imperans, ut fît neceflàrio nobis pa#nbsp;rendum,fed uelle noftrum in nobis tunc eft,Itacß adduci,2d attrahi nos permittimus,nbsp;fi tamê uolumus.Ex quo apparere iam arbitror,quæ fit huius difficilimæ quæftionisnbsp;non improbandafolutio,quæ idcirco tot dodîorum mentes impeditas adhuc tenuit,nbsp;quôd hanc finale caufam in Deo cum agente illa,atcg efficiente in unum mifeuerunt,nbsp;necç diftinguere inter fe,2d ftparare funt conati.Nos uero prædicamus,Deum eflè innbsp;nobis omnium bonorû caufam,etiam uoluntatum,primarumép cogitationum: fed finbsp;qua fiint in nobis perfedliora,lógiuscp progreflà bona, tota ea ab Deo prorfus nobisnbsp;exiftere,necg eflè in illis quicquâ in quo nobis aflèntari,aut ad partes id noftras dede#nbsp;re debeamus:Principia uero bonarum cogitationum,2d uoluntatum ex Deo ita exi#nbsp;ftere,ut noftri quo(^ tarnen arbitrrj ilia fînt,ut cum ad ipfum tanquam expetendum,nbsp;ac exoptabile bonum nosmetiplôs fponte uertimus,magnam quidem uim in eo,illi#nbsp;ciûcç nos trahendi inueniamus,fed quo tamê liber tas animi noftri nô conftringatur,nbsp;Quod fi etiam apertius ôô enodatius res ante oculos eftponenda, fie uolo te mi fra#nbsp;ter exiftimare,ncn eandem uim eflè liberi in nobis arbitrij, quæ in Adam fuer it pri#nbsp;mo noftro parente, Ille cum creatus liber,ÔC ab omni prorfus dominatu folutus, po#nbsp;teftatêintegram,utrô fe uellet fle(ftendi,inclinandic^haberet, mundum Deo anteponbsp;fuit,eumcç fîbi Dominum potius adfciuit,iponte 2d uoluntate fua, tantum leui hor#nbsp;tatu carnis ftiç,hoc eft, Euæ,id agens:qui fi idem fefe ad partes Dei uertere uoluifftt,nbsp;plane agere hoc poterat,pleno 2d libero fuæ uoluntatis arbitrio,quoniam ita er at fa#nbsp;óus a domino Deo,fibic^ ita ipfi comendatus amp; traditus,ut integra illi de ft ipfo ponbsp;teftas in utranep partem eflèt.At poft^ ille,dimiiffi Deo,mundum fibi dominum ponbsp;tius adoptans,hanc nobis reliquit praui iudicïj fui hæreditatem,ut infîti omnes munnbsp;do 2d amoribus illius dediti, animales tantum (ut ad Corinthios fcribit Apoftolus)nbsp;homines nafteremur, longe deterior fada eftnoftræ libertatis conditio, Nam pote#nbsp;ftas pri

»36 LIB, II, COMMENT, lAC, SADOLET I ftasprimum nobis penitus erepta eft,adDeumrurfus ex nobifinetipfis afliirgcn^' 'nbsp;di, atque nitendi:quôd in hoc terreno Into infixi, obrutas, atque demerfas uiresnbsp;noftras habemus,quasncqucamus explicare,neceuoluere,Voluntati autemno:#nbsp;ftrae uix tantulum relic'îum eft, quantum interdum inmedtjs mundi cupiditatibusnbsp;atc^ curis: aliquid mœroris amp; pocnitentiae interueniens refipifcere earn paulifper, ôinbsp;delîdcrarc melius quiddam,quod tarnen ipfa non cognofcit,facit: in quo tarnen defi^=nbsp;det io breue tempus commorata,rurfus in mundi ftudia ÔC cogitationes terrae reuobnbsp;uitur Jta liberum arbitrium nofftum, quod in Adam integrum fuit, atque plenum,nbsp;in nobis deinde transfuftone peccati fradum ÔC comminutum, poteftate quidem adnbsp;Dcum fefe ex feipfo applicandi, SjC fuum fummum bonum in eo percipiendi, penMnbsp;tus priuatum eft : uoluntatis autem exiguum quiddam habet reliquum, quod necpnbsp;ipfum tamê alte niti fua ui,nee diu perfeuerare in bono propofito poteft, In hoe ergonbsp;ftatu confiftentibus nobis, cum non folum natura originis peccato infeâa,fed uolunnbsp;tas quoq; noftia tanto ante praecurrentibus bono conlilio fenfîbus,ôi cupiditatibus,nbsp;quæ antequâ lumen rationis adueniat, iam mundo funt addi(ftæ,eumcp nobis domi*’nbsp;num duplicato iure conftituunt, 00 ob generale noftrae originis uitium,6C propternbsp;peculiaria cuiufcß propriaeç delida, quis erit tarn iniuftus rerum aeftimator,qui ali^nbsp;quid nos omnino pofte, aut etiam plane uelle quod bonum fit, hoc eft quod adue^nbsp;rum bonum potiundum,qui Deus eft, pertineat,fine ope Dei,amp; quidem fine magnanbsp;ope acpeculiari fpiritus fantfti dono audeataffirmare Non pofliimus quicquamnbsp;per nos, quod ex eo gencre bonorum fit, quorum eft frult;ftus in coelefti ôd iempiter^nbsp;na uita requtrendus, Ac ne uolumus quidem plenè, ut illa rede debeat appellari uonbsp;luntas. Sed id nobis datum uel potius relidum eft,ut in moderandis terrenis affedv:nbsp;bus. Si in co humano bono,quod eft modeftiae, manftietudinis, equitatis, tempérantnbsp;tiæ,a!iquam tamcinioftram poteftatem teneamus: fiquidem huiufmodi bona in tersfnbsp;ram nihilominus couerfa funt,amp;: ad terrenos aliquos fineis refpiciunt, non in Deumnbsp;proi fus funt direda Si collata, Quam tarnen poteftatem fic tenemus, ut nee fine alis?nbsp;quo propinquiori, quam communis natura fert, Dei auxilio, à quo omnis poteftasnbsp;eft, ad meliorem uitæ ordinem pofsimus illam conferre, Sed hoe Dei auxilium nonnbsp;eft ex eo gcncre, de quo inftituimus loqui.Qiiare dehinc uideamus qui fit proceffusnbsp;in nobis, ôi quomodo ad Deum ut ad noftrum folum bonum adiungere nos ualeaünbsp;mus. Ac primum in hac turba ói colluuione cupiditatum terrenarum uerfantibusnbsp;nobis,atcß ea fola bona agnofcentibus, quæ ex mundo adeftè poflunt,nulla eft cogii«nbsp;tatio, nullus interioris animi fenfus, qui furrepere nobis noftro confilio pofsit, iftanbsp;eftè omnia nihili facienda, atque alia bona potius nobis requitenda, quæ penitus abnbsp;oculis,ab auribus,ab omni fenfu taducç corporis remota fint,quorum non fit in hacnbsp;uita uÙa unquam nobis accipienda poflèfsio, ièd ea ôi fola fide credenda, 8gt;ó fola fpenbsp;expedanda fint: propofita nobis à fummo Deo,ut fi ilium foto corde amplexi fuerii^nbsp;mus, noftraep ad eum potiundum defîderia omnia, relidis his mundanis amoribus,nbsp;contulerimus, jpfum ilium Deum, qui omnium bonorum eft fons, unà cum bonisnbsp;omnibus,quæ ab fonte émanant,in præmium amp; frudum fidei de eo noftræ fîmusnbsp;habituri, Atcç hoc hadenus dodrina eft : fie enim docemur ateg inftruimur 8C ex li=«nbsp;teris facris, amp; à Dodoribus fandis. Oportet autem uocem docentis ÔC prædicantisnbsp;antecedere’ut mens noftra ad fufpicandum quicquid iftud fit quod docetur,adducalt;«nbsp;tur.Non enim (ut Paulus inquit) creditur in eum qui non fuerit auditus.Hac éditanbsp;uoce,5lt; CHRISTI nomine indudo,qgt; in eo uno (ut diximus) hæc uox in nobis f^nbsp;lutis eft operatrix,ipfe enim C H R 1S T V s,hçc uniuerfa eft ratio dare totûfeDeo,nbsp;Slt; eu mundo nihil quod à Deo feiungatur, comercîj omnino aut cognationis habamp;^nbsp;re,qui audierint auribuscç perceperint,partim nee ad animû quidem fuum allabi panbsp;tientur, qgt; carnalibus ftudtj s curiséç opprefsi locQ non habent in animo, neeg habercnbsp;ijolunt,ad tantas,glt; tam nouas accipiendas cogitationes uacuum, eamc}; dodrinamnbsp;cum irrifione,aut etiâ cum iracundia reipuent,quæ quidê longe maxima fuerit muPnbsp;titudo, piæfentê enim mundum dominum multo plures colunt 8lt; ampleduntur,nbsp;^blèntê (ut illis uidetur)Deum,Partlm autem aliqui,ft qui fuerint in his ipfis mundinbsp;uolupta

IN EPIST. PAVLI A D R C AV nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;137

uoluptatibus altquamto temperatiorcs, aut ad audiendum Si intelligendum docih'o^ res,aut ita humano confilio aibitrio^ affuefadi, ut rationi non admodum repugnêf,nbsp;abfintcp à contumacia animi ÔC anogantia, ita audient uerbum Dei, ut ftatim in illisnbsp;motus aliquis animi ad credendum amp; eupiendum fe inclinatis exoriatur:qui quidemnbsp;adhuc motus imperfetfla uoluntas eftmondum enim conftituitur,nec in eo quod ueVnbsp;le ceperir, fatis firmatur, qui etiam motus à Deo ut fini nobis propofito cietur Qi. nasnbsp;fcitur,non enim cum Deum finem dicimus,omnem ab illo uim agendi ÔCmouendinbsp;grcgamus.Imd uero magna eft in cundis finibus,in ipfocg piæcipue Deo,ad mouen^snbsp;dum infita facultas : quippe qua coeleftes primum orbes, ac per eos deinde omnia ànbsp;Deo ut defiderato fini commouentur« Hoc itaque modo auditus QC declaratus Deusnbsp;nos mouet,quia appetitum quendam incitât fui potiûdi:uerum ita mouet, ut fuadeatnbsp;alliciat,non ut afferat ullam uoluntati noftræ necefsitatem : retinet enim uoluntasnbsp;adhuc libertatem in co fuam, habetép in poteftate, utrum fores aperire pulfanti uelit,nbsp;an eas per contumaciam QC obftinationem præcludere.Ât($ hic eft fpiritus fandinbsp;mus ille afflatus, atqj ilia lenis blandac}? afpiratio, tanquam folem aurora antecedens,nbsp;quam præuenientem grattam appellat Auguftinus, fine qua ne prima quidem ilianbsp;rudis^ uoluntas moueri incipit;quæ in hoc tarnen libera eft, quod ft magis unit, po#nbsp;teft non moucriÄ non mouetur,nifi ipfa conientiat.Poteft enim (ut diximus)8lt;: auernbsp;tere fc,óó non auertere: in quo cardo eft fequetium amp; adionum Só uoluntatum. A t(^nbsp;hadenus quidem nos noftri aliquid afferimus, fimplicem ilium nutum uoluntatisnbsp;duntaxat,eumcç côtincnta- fpiritui fando fuggerimus. At uero ubi firmiter uelle,a:nbsp;iam operari ex firma uoluntate incipimus,totum in nobis agit Deuslnoftræ enim eónbsp;uires nullo modo afpirant : qui autem afpirent,cum fi uelimus ex Deo agere ope^nbsp;rari,nofmetipfosprorfusabnegemus oportet : fic enim ipfe dixit : (^li uult uenirenbsp;poft me, abneget femetipfum,amp;: tollat crucem fuam,amp;fequaturme«Qiii crgoto^nbsp;tumfc repudiauitóó abiecit, aliumcp hominem penitus induit, èC ex animalifadusnbsp;cft fpiritualis, is poterit dicere illis uiribus fefe animalibus 2lt; proprijs boni quic^nbsp;quam ex eo genere agere, quod ad fpiritualia confilia fitdiredum^Deuseft,mifralt;nbsp;ter, Deus noftra adio tune amp; uoluntas, Só operatio, ód ex Deo fpiritus iandus, quinbsp;in nobis fpiritum diuinae charitatis cum accenderit, fupra hominem nos attoUit,amp;inbsp;illo Adæ filio in nobis extindo, cœleftis fupremipatris nos comprobat eifefilios»nbsp;Qui quidem fpiritus iandus quo modo ex Deo uero nobis in(i't,ô^ diuinorumnbsp;præmiorum certifsimus fit fponfor, hefterno à nobis die affatim fuit didum, Quam^nbsp;obrem demus nos omnipotenti Dei nomini debitam gloriam, ac fubijeiamus illinbsp;corda noftra, totos*^que nos aptosexeo pendere itaintelligamus,utuitia quidemnbsp;noftra fint 1 omne autem bonum, omnis tiirtus, omnis apta ad promerendumnbsp;adio, ex illo tota fit, nullamcç noftram partem in fefe habeat 1 quiequid autem li^nbsp;bera uoluntate cogitamus atque fufeipimus, id fblum ita noftrum,ut magnas eiusnbsp;quoque partes deo attribuamus, ut aut ab eo, aut non fineeo omnia nobis bona,nbsp;etiam bonorum initia conftare fit nccefliè, intellig o, lulius inquit, uerenbsp;mihiantea hallucinanti in hacquaeftione ardua, amp; difficili nunc primum datur ali^nbsp;quidcernere,inquoocülus mentis meæ conquiefcat« Video enim hanc diftindiosnbsp;nem tuam ita conferuareDeo fuam gloriam incolumem,ut tarnen nobis noftri libers:nbsp;tatem arbitrij non auferat, etfi illud quoep intelligo uoluntatis huius noftræ Deumnbsp;cum ei libeat,non modo illicium,öd inuitamentum,ut finem, fed etiam ut mouentem,nbsp;amp; impellentem dominum elïè, quod eft in Paulo noftro patefadum, quem inuitumnbsp;amp; reludantem per uim traxit Deus ad cognitionem fui, Atque ifta quidem uolun^nbsp;tatum öd cogitationum principia uoluentia fe cum amore ad finem Deum, 2lt; fe tan^nbsp;quarn ftatnen ut tu modo dicebas, illius fapientiæ, operationiep fubijcientia,nimi=«nbsp;rum illa funt, quibus à Deo in futuris fandis tanto ante præcognitis fit iudicium abnbsp;eo,öd deliberatio hos feligendi, fibiep referuandi, in quibus, per quos fuam omnis:nbsp;potentem gloriam in cæteros poftea demonftret,quæ iam eledio, 2lt; prædeftinationbsp;caufa deinceps eft,non ut finis, öd appetitum,fed ut agens ipfa, atque efßciens, ut totnbsp;in ipfis eledis diuina beneficia eluceant. Verum reliqua etiam apud me nonnulla,nbsp;S dehac

1)8 LIB» IL COMMENT. lAC, SADOLETI dehacipfa pracdeftinattone, feu prædifFinitionc dubi'tatio eft, num hiftc elelt;fti, ôinbsp;difttnitt ab ipfo Deo peccare poftea pofsint, ôôfefe ab Deo,6lt;^ab lilius amove auerte*=nbsp;re. Si enim ponùnt,quænam eft prædeftinatioc' Si non poflunt, quó abijt tarn fubi'tonbsp;conditionis noftræ infir mitas c'aut quid ifti mereri iam præmîj,aut mercedis queunt,ftnbsp;nequaquam ex fe,fed ex Deo in bonis, amp; fanctis operibus continenturc’ P E c Cnbsp;RE po(runt,inquam,luli,nec imbecillitatis humanæ conditio ad impatibilem fir^nbsp;mitatem in illis conueria eft, atque adeo etiam peccant, ôd peccabunt. Quis enim eftnbsp;uique eo in coelum oculis animocp intentus, qui ft pedibus per terram ambulet, nonnbsp;ofFendat aliquando in aliquem lapidemf Veruntamen illis fua peccata non ufque eànbsp;ualebunt, ut ad interitum eos, 8lt; cum Deo inimicitiam deducant, fempercç ratumnbsp;crit,quodîi Deo de illis fuerit diffinitum,Atque ipfi quidemexfefe,fua^^ impotentnbsp;tia, 2lt; labi,2lt; mere, ÔC peflum ire penitus polKint : neque ut non pofsint,operabiturnbsp;in illis Deus, neque efficiet, ut ftnt ipfi ex feipfis impeccabiles : uerum ipfe cxcubqsnbsp;illos cuftodiens fuis, 2C quæ ad detjciendos illos idonea eflent, fua poteftate propuLnbsp;fans,uiméç,ôd impetum frangens uenientium, tutabitur afsidue eledos fuos, amp; finetnbsp;quidem eos interdum labi, ut fuae infirmitatis admoniti, Dei in fe gratiam maiorenbsp;amore compledantur : capi autem,8lt; obrui,ab fecç abduci nunquam finet. Sic enimnbsp;fcriptum eft;Qui habitat in adiutorio altifsimi,in protedione Dei cœli commorabi^'nbsp;tur.Et de Dauid fuo Deusdnueni Dauid feruum rneum, oleo fando meo unxi cum,nbsp;tnanus enim mea auxiliabitur ei, nihil proficiet inimicus in eo, filius iniquitatisnbsp;non nocebit ei.Quid ita uero no nocebit,cum Si is fit Dauid,cui pofsit noceric’ Quogt;nbsp;niam manus mea,inquit,opitulabitur ei.Et ad Abraam Deus: Netimeas Abraam,nbsp;ego clypeum ante te gero.In Euangelio etiam, qua dominus de Antichrifto uerbanbsp;faciens,eius aduentum,operacß prædicit, fraudis plena amp; impietatis, tot ilium ftgnisnbsp;aflerturum potentiam, 8lt; authoritatemfuam exponit,ut fi fieri pofsit,erraturi etiamnbsp;fint eledi, tanquam illi quidem per feerrare pofsint, fed d Deo cuftodiantur. Quonbsp;etiam minus hi ferendifunt,qui ad libidines,0C intemperantiam fuam omnia referentnbsp;tes,quó îjs folutiore animo indulgeât,diditare foliti funt,fi præuiderit eos Deus elfenbsp;damnandos,quoniameffugere ÜeipræfcientiamnonqueunLuelle fefe interim hisnbsp;mundanis uoluptatibus perfrui,neinutroque feculo incommoda. Si mala perpetinbsp;cogantur,qua(i uero non ifta horurn oratio fadis comprobata ipforum damnationisnbsp;caufa fit, aut quicquam illorum ad interitum præuidentia Dei afferat, præter iblamnbsp;cognitione.Sed hæc quæ infeholis quotidie dilputantur,prætermittenda nobis funt.nbsp;De meritis dicendum,cum nulla fit hominis uirtus,quæ fua ui niti,aut tarn alte afpi;#nbsp;rare ad cœli præmium pofsit,neceflè eflè Deum eundem,ad quem tendatur,tendentii’nbsp;bus adiutorem,ôi ducem ad femetipfum inueniendum, potiendume^ exiftere. Nuncnbsp;adipfam uerborum Pauli expofitionem reuertamur,qui confirmare illud uolens,nbsp;quod ante præmiferat,omnia diligentibus Deumcooperari in bonum,rationcm didinbsp;fui totam ita à DeOjôi deliberatione Dei deducit, ut nefeio quid paruulum nobis taj:nbsp;men relinquat, quod eft in principio pofîtum tanquam fundamentum 8Cfolum,adnbsp;fuftinenda Dei dona.Quoniâ quos præcognouit,inquit,hos Si prædiffiniuit,ut appanbsp;reat aliquid noftri in nobis à Deo præcognitum, in quo ipfe fuum opus bencficentiænbsp;collocaturus iam inde à feculorum initio fie decernat,ÔC ftatuat,atque hæc ambo antenbsp;omnia tempora, moxautem in tempore. Quos autem prædiffiniuit,hos ôiuocauit:nbsp;6^ quos uocauit, hos Si iuftificauit. Ecce primum Dei in nobis quod appareat bene^'nbsp;ficium, 8ô prima gratia ipfa iuftificatio, per quam dignii Deo iam deinde efficimur,nbsp;qui ipfîus gloriam mereri debeamus.Itaque fubiungit ftatim,Quos autem iuftifica^nbsp;uit, hos 8lt; glorificauit. Non enim talem gloriam, nifi iuftitiæ merito nobis uindicas«nbsp;mus. Porto ipfa iuftitia Dei donum eft, ergo omne meritum ex Dei munere obtinci*nbsp;mus. Qiiis ergo dubitabitjcum hæc ita fint, quin omnia Deum diligentibus coopi^nbsp;tulentur in bonum i etenim fi Deus pro nobis,quis contra nos i fi ipiê defenfor, quisnbsp;oppugnator nofter erit^ Aut fi etiam oppugnabimur,quæ contra diuinam omnipo^nbsp;tentem derenfionern humana. Si fr agilis confiftet oppugnatioç’ A tque ut quod dixit,nbsp;de eledione, Si glorificatione noftra, quam adhuc infpe obtinemus, ex ijs, quæ iaiflnbsp;accepimiis

IN E P I S T, P A V L I AD R O

accepimusjconfirmet, fic argumentum interrogando facit.

Qui uticß proprij filrj pareus non fuit, fed pro nobis omnibus tradidit ilium,quomodo non amp; cum ipfo omnia nobis largieturÇ*

Q_v I 1 N re fumma, SC fibi omnium charifsima prolixe, SC largiter liberalis erga nos Deus fuit, cum unigenitum filium fuum tradidit pro nobis in banc humanamnbsp;infirmitatem 2lt; mortem, is quod fibi quicquam refidui faciat, quod nobis non comenbsp;municet,nequaquam eft exiftimandus, fed maxima concefla re,etiam ea,quæ minoranbsp;funt, quae iilud filq donum primarium confequuntur, nobis libenter eft donaturus.nbsp;Qui enim filium dat,amorenoftri indudlus, etiam filij gloriamdabit,etiamnos pronbsp;filtjs diliget, SC paternam erga nos capiet uoluntatem,quahacredes nos faciet code#nbsp;ftium omnium ftiorum,immortaliumCç bonorum,

Quis criminabitur eledos Dei Deus eft iuftificans, Quis erit con# demnans Ç' CHRISTVS mortuus, magis autem fuicitatus, qui amp;nbsp;eft in dextera Dei, qui Sc intercedit pro nobis, Quis nos ieparabit â di#nbsp;ledlione Deif

HOC I D E o didum eft, quoniam magna erat inter multos admiratio, quidnam fibiifti nouaereligionis introdudores uellent,SCfufpicio quaedam eiufmodi dudanbsp;ex communibus hominum malittjs, SC cupiditatibus, aliquid eos fibi quærere lucri,nbsp;SC authoritatis, quod ferme nouantibus res foletefle propofitum î turn autem ilianbsp;magicæ fuperftitionis inuidia, de qua fieri in noftri fermonis exordio diximus, Cfiri#nbsp;ftianum nomen exoriens grauiter infequebatur, quibus rebus fiebat, ut qui uerbumnbsp;fidei alioquin non afpernabantur, ad profitendam tarnen earn redderentur tardio#nbsp;resjuel iam profeflam, cum pudore quodam difsimulare conarentur. Quorum timi#nbsp;ditati ifta Pauli libertas, SC uis animi ardens in Deum,atque illius amore inflammæ«nbsp;tamensalacritatem,8Cfiduciam addit, quafi ita arguat:EIedi a Deo fuimus,SC innbsp;dus iuftitiam gloriamcp uocati, huiuseß ipfius fpei firmitatem ex tjs, quae iam ab eonbsp;nobis tradita funt, obtinemus. Qui enim proprium fuum, unigenum^ filium lar#nbsp;gitus nobis eft, quo padonon largietur estera, quæ à tanto amore illiuserga nosnbsp;expedanda funt SC nos inepto pudore quodam, metuc^ ignominiæ apud imperi#nbsp;tos,a prædicando palam ipfius Dei nomine, SC apud omnes glorificando abfîftemusîfnbsp;detrafiant qui uolunt de nobis licet, SC grauium criminum nos infimulent, iionnul#nbsp;lorum etiam commiffbrum ante forfitan SC patratorum, quid nobis obeft ullius iamnbsp;eriminatiodlla nempe peccata baptifino,8C fide erga Deum ablutafunt,Deus eft,quinbsp;nos iuftos facit. Sc qui taleisnos eife iudicat, Qiiis alius nos iam condemnatƒ nonnbsp;moueamur ullius infimulatione, non deterreamur ignominia, quin hunc primumnbsp;gratiae Deo habendæ adum, SChaneprimam uocem teftem noftræ uicifsim erganbsp;ilium beneuolentiæ mittamus,ut palam, SC libere ipfius fandum nornen profitea#

mur, Multafuntfortafsispropofitapericula,CHRI s T V M annunciantibusîue#nbsp;rum ea metuere non eft amoris, Ille mortuus eft pro nobis, in quo eft abiblutio à cri#nbsp;minibus noftra, ut iam infimulatores contemnere debeamus. Ilk etiam magis nobisnbsp;cxurrexit,in quo nos fumus i Deo iuftificati, ad iuftitiam quippe cum illo exurrexi#

mus. Ille fedet in dextera Dei, quam eandem gloriamadituros nos confidimus,Illcnbsp;apud Deum interuenit, SC inftat pro nobis, ut ftabilis SC firma fit eledio noftra, SCnbsp;ipfius Dei de nobis prædiffînitio: SC cum hæc ita fint, tarnen ne erit quicquam, quodnbsp;fcrupulum nobis aliquem,dubitationem'ue afferat, quafi diuelli pofsimus ab amorenbsp;omnipotentis Deic'SC quidnam erit iftudc’Sic enim ifta profert Paulus, tanquam cor#nbsp;reptus numine,8C totus igne diuini amoris fit flagrans,

Afflilt;îiio7an anguftiaCan perfecutioç’anfamesç'an nuditas$' an periculû;* an gladiusC quemadmodum fcriptum eft: Quoniam propter te in mortemnbsp;a tradimur

140 nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;LIBgt; II, COMMENT, lAC, SADOLETI

tradimur tota die,reputati fumus uelut oues occifionis. Sed in his omnibus fuperuincimus pereum, qui dilexit nos,Confifus enim fum,quód neepnbsp;mors,necp uita,neep angeli,necp prindpatus, neep poteft aies,neep inflâtia,nbsp;neep futura,ne(^ altitudo, nelt;p profunditas,nelt;^ ulla codica res alia poteritnbsp;nos feparare a diledione Dei,quæ in Chrifto IE S V domino noftro,

H A E c EST firmitas à Deo cledtorum, 6d praediffinitorum inutcta, atque con^= flans, in omni rerumhumanarum turbine, ut ui nulla conuelli, neque profterni poPnbsp;fît,quæ tota ipfa in Dei atnore ftatuta eft, in Dei amore, inquam, inter ipfum, SC nosnbsp;tnutuó. Sic enim ièmper intelligendum eft, cum in ueris, fandisc^ amoribus alternbsp;ne altero amor eflè non pofsit, quanquam hoe præcipuum fit in Deo, cum, ficut allonbsp;loco à nobis didum eft, eodem fpiritu fando, qui eft Dei amor, in cordibus noftrisnbsp;inhabitante,8e ipfius amorem Dei erga nos fentimus, £lt; ipfi erga Deum amore con^nbsp;flagramus, ut ab illius amore tarnen amor nofter exoriatur, Quocunque igitur loconbsp;de Dei amore in Paulo fcriptum eft, itauti ambiguum uideatur, deutro fit intelhVnbsp;gendum, de utroque accipiatur, quando ambo ex eodem fonte,amp; ex uno ipiritu fanünbsp;do funt profedf Atque hic quidem Paulus non multitudinem folum malorumnbsp;commémorât, quænos ab Deo uideantur pofte feparare, neque feparant tarnen, fednbsp;in eo etiam magis confirmant,hoe enim eft, quod ait, Sed in omnibus his iupcruin«=nbsp;cimus, per eum, qui dilexit nos, qui fie amore noftri indudus, ÔC quia nos amauit,nbsp;conftituit, SiC praediffiniuit, ut effemus ab eo omnino infeparabiles : hoc eft enim fus:nbsp;peruincere, non modo non diuelli, fed magis etiam cum Deo, ex incommodis con^nbsp;glutinari. Non folum inquam calamitates, 00 pericula, 8^ anguftiæ, atque ipfe gla^nbsp;dius,quod omnium extremum eft, de quo in pfalmo X l 111 ,didum,C^ód propternbsp;tenecamur omni die, reputati fumus ut oues occifionis, non diftrahunt nos Deo,nbsp;neque auertunt, fed neque alia ulla uis,aut poteftas, fiue ilia humana,fiue cœleftisnbsp;fit,fiue etiam tempus ipfum futurum, aut præfens, fiue quæ fuprà funt, fîue quæ ins’nbsp;frà, fiue tota haeemundi creatio,quam uidemus,fiue præterhanc aliqua prætereanbsp;ulla fît:confido, inquit, quôd nihil horum unquam poterit nos feiungere ab amorenbsp;Dei,quemin c H RI S T O lefu domino noftro gerimus:quod ideoadditin Chri^«nbsp;flo IE S V domino noftro,quoniam ficut in ipfo Deus nos elegit,ôi prædiffîniuit ma^«nbsp;tori fratri noftro,ôd fpiritualis familiæ principi futuros comités, atque in eodem ipfo,nbsp;8dper eundemamoris fui documenta nobis maxima tribuit : fie nos in ipib eodemnbsp;CHRISTO lefUjôi gratiam Deo habemus,8gt;i amorem eius agnoicimus, amp; Deumnbsp;ipfi quoque uicifsim diligimus, atquehæc Apoftoli totrerum aggregatio, quarumnbsp;uis ôd multitudo nô tarnen diuellerc nos poteft à beneuolentia, ÔC coniunefiione fum^nbsp;mi ’Del, quafî mentis impetu quodam amp; exceflu fada eft, ad eum finem, ut demon=#nbsp;ftraret,quanta fît Habilitas diuinorum decretorum.Nam quod angeli ôd principatus,nbsp;alficft iîli ipiritus cœleftes ftudeantnos feparare à fummo Deo, ne cogitare quidemnbsp;fas eft, ièd quôd ne pofsint quidem, fi id ftudeant, uerifsime eft didum. Nulla enimnbsp;omnino creatio creatoris confîlio, uel tantulum moræ affert, nedum ut queat diuinanbsp;confilia frâgere, aut peruertere« Ôi in hoc percurfu tantarum rerû id à Paulo eft quaelt;*nbsp;fttum,ut probet omnia diligentibus Deum cooperari in bonum,ætcrna^p Dei decree«nbsp;ta fandos fuos eligentis ÔC diffînientis immutabilia femper eflè, illiusé^ conftituti,nbsp;decreti, quo quis à Deo in iuftitiam, ÔC gloriam ièledus eft, amorem ièmper minilt;*nbsp;ftrum, 8lt; conciliatorem exiftere, qui ôi Deum fecit, ut is nos fîbi deligeret, ôd facitnbsp;nos ut propter ipfum cætera omnia paruipendenda eflè exiftimemus» Multis igitur,nbsp;fermonibus, in quibus de fidei c h R i s t i uirtute ôd ueritatcnbsp;eft didum,tranfit r urfus ad Iudæos,à arguendos,ôd confolandos.

Verita^mdicoin christ O,nonmentior,atteftantemihiçonfcien^ ti'amca in fpiritu ftndo, quôd mœrormihieft magnus,§dafsidua lamen''nbsp;ratio cordi meo, Optarim enim egomet anathema eflè à c H R l s T o pronbsp;fratribus

IN EPIST, PAVLIADROM, nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;141

fratribus meis,cognatis mcis fccundû carnem^quicunt^ funt Ifraëlitæ,(}uo rum eft adoptiojamp;' gloriajamp; teftamenta,amp; legJS lanojôd cerimoniæ, amp; pro#nbsp;miftiones,quorumluntpatreSjSiexquibuseft CH RlSTVS,quantumnbsp;ad carnem,qui eft in omnibus Deus benedidus in fecula. Amen,

C V M proxime amoris fui crga Dcû Paulus indicia maxima expofuiflet,ut que ab illo nulla uis,nulla poteftas,nullum incommodum poflèt auertcre, nûc fuæ quoc^nbsp;in Proximum beneuoIentiæ,S^ charitatis ingens teftimonium alFert,plané illud rcti#nbsp;ncns,quod eft in utrac^ fcriptura,00 laudatum,amp;^ præceptum, ut amet quifcß proxi#nbsp;mumfùumfîcut feipfum.Et adludæosquidem côfanguineos,Slt; fratres fuos fermo#nbsp;nemhabiturus,eorumcßduritiem,perquamad christvm conferreiêrenue#nbsp;bantjôi ex legeueteri in fidem nouâmigrare,argumentis3Ôôteftimonqs ipforummetnbsp;feripturæ refutatur us,præmunit fibi de principio aditum^ôd uiam, quô ad illos coarnbsp;guendos mollius,£lt; minore illorum cum ofFenlione acced3t,habcatcp animos ad ausnbsp;diendum paratiores.Et quoniam Romæ credentium Ecclefia ex utroeç généré con#nbsp;ftabatjôô ludaeorymjôi gentium,ad communcm ilium cœtum icribens omnibus fi#nbsp;gnificat,quanto ipiè amore,quo ftudio procurandæ, atcç optanda: iàlutis feratur, ôinbsp;moueatur crga cognatos fuos Jn quo amp;: prudentia Pauli ira poftulabat,ut faceret il#nbsp;los ad difeendum proniores,ciuando quod optimo animo fit,maiorê ad perfiiadendEtnbsp;affert uim,minus4 etiam fi difpliceat,côturbat.Et reuera fie fe res habebat,ut in manbsp;ximo ipfe dolore,moarorecç effet,quôd uideret genus fuû à fummo illo bono, quodnbsp;oftentatum illi,8lt; propofitum imprimis erat,pertinacia quadâ duritia^ animi,amp;: er#nbsp;rore mentis abalienatum eflè,quem fuum animi dolorem magnis teftibus confirmâtnbsp;CHRIST 0,2x1 confcientia,2lt; fpiritu fanâo, Ac christvm quidê ut Deumnbsp;teftem aduocat,V eritatem dico in Chrifto,fic enim ufurpatur in communi more lo#nbsp;quendi.Veritatem in Deo loquor,quod eft,teftcm mcæ ueritatis facio Deum,in quonbsp;atteftatur mihi côfcientia mea,necç ea côicientia,quæalicui meæ affèdioni aut odio,nbsp;aut amori praebeat teftimonium,in quibus animi perturbationibus fæpc accidit, utnbsp;etiam fi fe errare confeientia ipfa non putet,nihilominus tarnen erret.Sed ea côfcicn#nbsp;tia,quæ in fpiritu fando ueritatis teftis eft,quæDeum fibi propofitum,2x: ilium fan#nbsp;lt;ftum,ucrumc^ amoremfraternæ erga proximum charitatis adiuneflum habet.Quodnbsp;porro ucrum eft iftud,quod tanta Paule côfirmatione præmunisfrQiiôd,inquit,mœnbsp;ror mihi eft magnus,2lt; affîdua lamentatio cordi meo propter fratres meos,hoc enimnbsp;adtjciendum eft,ut plenum fenfum habeamus,Deinde addit: Optauerim enim abdi#nbsp;cari ipfe à c H R i s T o, quo iili reciperenturîhoc enim eft anathema effè à c h r inbsp;S T O,Aliud enim cft,Deo elle anathema,quod confecratû,2lt; dicatum Deo eft:aliudnbsp;ab Deo anathema,quod eft è facro,2xl religiofo ciedumlquo uocabulo etiam nunc innbsp;îjs,quiè confortio fidelium etjciuntur, Ecclefia utitunAftubituusille amor crganbsp;CHRISTVM Paule,cui omnia modo pofteriora longe ducebas, in quo iôlo inhænbsp;rebas,â quo nec uitam,nec mortem,ncc cœlum,nec terram,nec præfentia, nec futuranbsp;poflè te abftrahere,tanta cû fide,amp;l aflèueratione profitebarcénifî quod rem eiufiuodinbsp;poftulabas,quæ in illo dolore animi,6xl nube mœrentium cogitationû, quas pro fra#nbsp;tribus fufeipiebas tuis,fyncero quidê te hoc corde optare côpellebat, ut diuellererenbsp;à Deo 6x1 c HR I ST o,fratrumtuorûcaufa:fcdeomagispoftulatio ilia ad Deumnbsp;te,8lt;adcHRiSTV M- ardeconftringebat,Poftulabasenim,noncommodumali#nbsp;quod tuum,quod feorfum àDeo tibi uelles adeflè,fed maiorem, 8x1 celebratiorem ponbsp;nulabas Dei gloriam,fratresc^ tuos faluos,atcp incolumes cupiebas,in quo fane eui#nbsp;dentior Dei apparuiflèt gloria,fi ad ueram fidem omnes illi perdudi eflent. llli enimnbsp;primi a Deo fuerant filrj appellati, illi in cam gloriam uocati, ut gens fanda foli, 6Cnbsp;populus eledus,8lt; Dei hæreditas elfe cenferenturnllorum erant padiones, 6x1 tefta#nbsp;menta Dei, utraeç nimirum, 8x1 primum uetus illud, quo terræ illis data eft, 6x1 iftudnbsp;fecundum, quo cœli eifdcm poflèffîo eft promiflà. Illis data lex, 8id quemadmodumnbsp;Deum colere rite deberent,cerimoniae ueteris religionis traditæ,8xl fadæ promiflîo#nbsp;nés ab fummo Deo in eorum patribus,qui cundi ex illo generc extiterunt : ex quo

S 5 etiam

J lib. II. COMMENT, lAC. SADOLETI

etiam gencre denicç fuit c H R i s T v S, quantum ad carnemattinet, qui quod ex Deo eltjipfe Deus eft benedictus in omneleculum. Hi ergo quibus ipes tot bonolt;=nbsp;rum fuerat oftentata^S^ ex quibus, eorumcp ex fcripturis, patribus fides Chriftinbsp;nada primum authoritatem,maioribus deinde ex fe,ac illuftrioiibus fignis uirtutu,nbsp;00 miraculorum,Slt; fandiflimorum morum in toto terrarum orbe corufcabat, cumnbsp;ipfi ad fidem minus prompte accederent, neq; fibi facile iilam perfuaderi fincrent,nbsp;obicem quendam,0d offendiculum ponebant in ipfo limine credendi, quod adeunti^^nbsp;bus afferret haefitationem,Dubitabant enim nonnulli,2lt; infiftebant, cum ill os iplbsnbsp;qui feftinare,Slt; ingredi^amp;l icire ilia maxime deberent,intuerentur dubitantes, atquenbsp;ita nomini fando Dei,£lt; libero proccflui illius gloriae impedimentum quoddam affenbsp;rebatur.Ergo idem Dei amor, qui Paulum totum rapuerat ad fefe, qui nuiquam eunbsp;alibi ueram rationem boni fui ponere permittebat,adigebat eiufdem animum Paulinbsp;magnitudine quadam inauditi amoris, ut id interdum optar et, quod eft unum onvnbsp;ni urn maxime contrarium amori.Nihil enim magis optât is,qui amat, quam ut mu#nbsp;tuo ametur. At tantum Paulus in amando Deum progreflfis fuerat,ut pro illius manbsp;gnificatione gloriæ pafliirus uideretur a^quo animojfe ab eo non redamari,amp;l tarnennbsp;quod optabat,extra omne periculum optabat, Nam ut laqueorum natura, 2lt; com#nbsp;prehenlio eiufmodi eft,ut quo clfugere magis coneris, hoc illigatus ardius teneare:nbsp;lie quicquid propter amorem fit, etiâfi uideatur ex amore uelle elabi, in ipfo amorcnbsp;tarnen fit id conitantius.Qi.iid autem reuera,num hoc Paulus optabatjCxcidere iplenbsp;ex amore Dei,quô cognati fui in gratiam reciperenturfHic eftreipondendû,ex affe#nbsp;du ilium doloris uere hoc optaffe, ex confîlft,ôd rationis iudicio nequa^, Nam cumnbsp;affedionum natura ea fît,primû ut officiant femper confilio,8lt;: cogitationi,dcinde utnbsp;in una re diu nuquam permaneant,fit,ut ad quâcuncç affedionê te dederis,ina tibi Qi.nbsp;ueras res offerre,00 cupiditates tuas iuftas facere uideatur:quæ mox fi affedione ex#nbsp;tinda ad rationis iudicium reuocentur,inanes ÔC præpofteræ fuilïè deprehendantur.nbsp;Aliud porrö eft ex côfîlio rationis,aliud ex affedionis motu aliquid optare.Stare innbsp;amoreDei Paulus,QC iudicio mentis femper uolebaqÔC cum per afièdû quoeç animinbsp;in earn cogitationêferebatur,illa tunc ardentia,Slt; magna procIamabat,Quid nos exnbsp;amore Dei abftrahet t' num mors,num uita,num homines,num angeli c’ QC cætera. Innbsp;quibus memorandis paulo ante quafi in fpiritu,amp; igne perbacchatus eft. At cum il#nbsp;lo affedu aiiquantilper ftdato in aliam curam eum defratribus fuis dolor, SC cogita#nbsp;tio pertrahebat,tunc alio affedu delatus,atc^ incitatus,illorum falutem præoptabat,nbsp;SC de fua negligés eflè uidebatur.Contigit hoc idem Moyfi amico,SC famulo Dei er#nbsp;ga ipfum Deum,ut cum eum iratû populo,ÔC excidiû illi,internecionem^ minitan#nbsp;tem,placare,6C deprecari Moyfes niteretur,inueniret^ diffîciliorê,inter medias pre#nbsp;ces in hanc uocem prorumperet,Si dimilftirus es domine iram tuam populo tuo,di#nbsp;mitte : fin minus,dele nomen meum de libro,quem fcripfifti. In eo enim affedu tuncnbsp;pofituSjUt de periculo fuorum effet folicitus,quorum lalutem faciebat maximi,pau#nbsp;lifper in obliuionem fuæ falutis uenerat : SC tarnen nullo periculo, quod poftulabat,nbsp;poftulauit,quippe cum caula ea, propter quam id petebat, caufam eidem Deo gra#nbsp;uiorem præberet,diligendi eum magis, atq^ probandi. At^ idem Moyfes, qui tuncnbsp;pro populo ad Deum fe de libro uitæ deleri poftulabat, pöft populum pro Deo adonbsp;rantemidolainterficiebat. Attamen Paulus c h r i s t v m SC fpiritum fandumnbsp;teftem animi fui,SC uoluntatis aduocat,ut appareat eum uere fic fcntire,8Cloqui. ad#nbsp;uocat enimuerojfed triftitiæ animi fuaî,SC doloris,quem de fratribus fuis capit,uocatnbsp;teftem, quo reuera ipfe uehementiffime comouebatur.Quod autem mox fubiungitnbsp;de ojnato fuo in quo falutem fuam donate,SC concedere faluti fratrum fuorum para#nbsp;tuseffidiamnon christ i,necfpiritusfandi teftimonium eft, fed affedionisnbsp;animi lui erga fratres indicium. Nanc^ quod ad ludæos attinet, omnis profedo Deinbsp;omnipotemis peneuolentia SC inclinauit de principio ad illos,SC deinceps ftmper donbsp;nis,promilli^ibus,praecipuoc^ ftudio erga illos declarata eft, ficut SC teftarnentumnbsp;omne wetus,« noua fcriptura pluribus locis oftendit. Nam SCchristvS ipf^nbsp;^liquoties dixitjteftatus^ eft,fe tâtummodo miffum ad oues lfracl,quac perierani,2Cnbsp;fenon

IN EPIST, PAVLI AD ROM, 14J ^cnon adempturum panem filtjs,quê canibus proijcerct. Et in Apoftolorum Adlis:nbsp;V obis oportuit ludæis primum prædicari regnum Dei,fed quonia iiidignos uos fa^nbsp;citis,ecce conuertimur ad gentes.ut ludæi pofl ilia Dei gratia deiedi,cu genres aegrenbsp;ferrent,quae Deum nunquam coluiflent,in eius ipfius gratiæ,quâ ipfî amiiêrant,pofi:nbsp;feffîonem uocatas,de feipfîs deberent,non autem de Deo doler e,ôô eonqueri,nec5nbsp;ipfius Dei tanquam fidem fibinon præftantis gloria,fama^ detrahere,quando isnbsp;bil earum return praetermififlèt,quæ ad docendos eos,in gratiamc^accipiendos in nonbsp;mine,0dfide i E s v Chrifti fill} fui forêt aptæ,Nam àcHRiSTVS Dei filius exnbsp;ïudaeis eft fecundum carnem,qui eft idem alia ex natura Deus benediâus in fecula,nbsp;Quod hic aperte à Paulo eft prolatum,nifi uelimus ad fimilitudinem antecedentiumnbsp;hoc quocß accommodare,quorum funt patres,Slt; ex quibus Chriftus, Si quorum eftnbsp;Deus uerus,quem aliae praeter ludaeos nonagnofcebant nationes.

Non ita autem,quôd exciderit uerbum Dei.Non enim omnes qui ex IG raël,hilfraêl:necç quod funt fernen Abraæ,omnes filfj, Sed in Ifaac uocasnbsp;bitur tibi femen:hoc eft non filrj carnis,hi filf) Dei, fed filij promiflîonis rcnnbsp;putaniur in femenîpromiffîonis enim fermo ifte eftz Ad hoc tempus ueniâ,nbsp;ôteritSarræ filius,

SED etfi,inquit,ïudæimagnaexpartercpulfî,quibuscrantpromiflîones fadæ, €lt; nationes aliae in pracmia uocatæ promifîîonutn lùnt,non tarnen fides Dei titubainbsp;ui t,nec^ illius excidit uerbû,fed in fua aeterna ueritate perftitit. At qua ratione perquot;nbsp;ftitit, fi reiecit quibus promiferat,eos autem uocauit,quibus promiflùm nullû fece^nbsp;ratc'Q_uia,inquit,nô carnis,fed uerbi Dei fîuj hi funt,qui uocantur. Nô enim omnes,nbsp;qui ex Ifraêl,hilfraêl funt,nomine fortaffîs quidem, amp; uocabulo omnes appellanturnbsp;ïfraëlitæ,ÔC Ifraêhlèd re uera illi funt Iftaéfiqui reêli Dei funt,aut quoniam huius Henbsp;braici uocabuli uariaeft interpretatio,qui Deum mente cernût, fîue etiam cum Deonbsp;principes funtjfti ergo Ifraêl,qui nomen fadis comprobât,Sed necg omnes qui femênbsp;Abraæ exiftunt,etiam funt Abraae filtj, fed qui tantum ex Ifaac ab Abraam fluxes^nbsp;runt:fîc enim illi diuinitus eft annunciatumjn Ifaac uocabitur tibi ièmen,Non enimnbsp;€xllrnaële,quem ex ancilla genuit,necç item ex alfis Cheturæ filqs, qui magnarumnbsp;pofteritatum fuere principes,omne fernen Abraç,quod dilatatum in carne fuit,in genbsp;nere,8lt; honore fîliorum comprehenfum eft : quippe cum cæteros omnes ex alfis munbsp;lieribus genitos à facie Ifaac, fîcut dicit fcriptura, Abraam feparatos in alias uelutinbsp;colonias^imiferit. Sed foli, qui ab Ifaac in ilia Dei promiffîone profluxere,filq exti#:nbsp;tere SC Abraæ fecundum carnê,ôi fecundum fpiritum,diuinæ promiffionis,ac ipfiusnbsp;Dei filq. Qua etiam ratione nequeipfeEfau filius Abraæ, nifi per carnem extitit,nbsp;quando in illo Dei promiflîo no eft propagata, Qiiacuncß ergo peruafit, ÔC ad quoGnbsp;cunque peruenit Dei ilia promiffio Abraæ fada, hi uere filfi Dei, fernen Abraænbsp;ex promiflîone reputandi funt. Nam neque Ifaac filius in totum Abraæ ex carnenbsp;extitit,quando eflrôeto iam femine patris,ÔC matris utero,nihil^ omnino illis ad genenbsp;randifacultatem amplius afferentibus totam naturæ uim in eo,non tarnen fine uiro,nbsp;amp; utero fola tune promiflîo Dei expleuit. Ergo ex Abraam, poftea per Ifaac proge^nbsp;niti magis promiflîonis,quàm carnis filq profedo funt exiftimâdi,maior cç eft illis innbsp;prômiflîone,quàm in carne,cum Abraam ÔC cum Deo confanguinitatis coniundio,nbsp;Proinde cum Ifraëlitis,autludæis,aut etiam Hebræis,fiue quocunque nomine ilianbsp;natio deledetur, promiflîones ab Deo fadæ funt, adoptio in filios nuntiata, ter#nbsp;ræ^,amp; regni ftabilis,ÔC perpétua poflèflîo,non illæ nomini,ôi uoci, fed ipfî rei fadænbsp;funt,Porrô in re multo maximam partem habet promilTio, Ergo fîcut ex femine, 2lt;nbsp;carne Âbraæ,quiprogenitifunt,plurimi ex ijs,plonge numero fuperiores ab ho^nbsp;nore filiorum Abraæ repulfî funt î fîc qui in promiflîone illi fucceflère, iuftius mubnbsp;to,^ uerius filîj funt appellati. Quare nec ludæorum reiedio, nec uocatio, adopta^nbsp;tio«Ç gcntium,quicquam de uerbo,Slt;^ fide fummi Dei diminuit, quando ab eo potiftnbsp;fimumfpedata eft,non carnis ex Abraamjfed promiflîonis fuæad Abraam généras

LIB. II. COMMENT. IA C. SADOLETI tio. Ac ne ludæi rcfpondcant,fc tarnen no ex all}s eiedis ab Abraam fili}s,fed ex I'pfbnbsp;Ifaac fuifle progenitos,qui non folutn carnis,fed promiffi'onis filius extiterit, remcp,nbsp;quodfemper agiint,afpirituali gcnerationead carnem,corpuscçtraducant,confutatnbsp;illos protinus adieclo de fill} s Ifaac eiufdem fcripturæ notabili teftimonio.

hoc folum, fed amp; Rebecca ex uno uentrem ferens Ifaac patre no^ ßro,nondum entm genitis, nelt;^ cum feciflent quicquam bonum,autma#nbsp;lum,ut fecundum electionem Dei propofitum maneret, non ex operibus,nbsp;fed ex uocâte,dictLiin eft illi, quod maior feruiet minori, ficut fcriptum eft;nbsp;lacob dilexijEfau autem odio habui.

IN OMNI ueteriteftamentoplurimapofitafunt,quæaduentumfill]Deifer^ uaturi genus humanum,0i gentium uocationem, nouamcç legem fpiritus in cordfinbsp;bus fciibcndam,nó in literis,partim uaticini}s,ôd prædiâionibus,partim figuris,paräsnbsp;tim ipfa rerum gcftarum hiftoria admoncnt,£v oftendunt,inter quæ id quod ad tutunbsp;ram adoptionem gentium, repudiationemcç ludaîorum pertinebat, fæpius qui prfinbsp;mogeniti parentibus fuis fuerantjè capite generis exclufi minoribus natu fratribusnbsp;loco,ôi honore primi ordinis concelïère:quod indicium euidens, uaticinium femlt;=nbsp;per fuit,Ifi aêl primogenitumDei fîlium alteripoft fegenitode honore primo de^nbsp;ceirurum,Âc ne hoc fortuitum,aut obicurum cuiquam uideri poflît,in ipfîs princPnbsp;pibus nominis,SC generis Iudæorum,patriarchis uidelicet, ôd ducibus omnibus ferènbsp;ufu conttgit,ut qui primi eos parentes feciirent,patrum^ nomine appellauiffènt, exnbsp;fiiiorum ipfî priorum loco exciderent, pofteriorescç fratres fuos cernerent in primanbsp;honorem generis accerfitos,atcß fublatos. Nam Abraam cum Ifinaëlem primumnbsp;filium extulilïèt,Ilaac fecundum illi prætulit:ôlt;: Ifaac duobus fîltjs geminis uno feetunbsp;fibi natis,eum qui pofterior exierat,primum hæredem conftituit.Et lacob, non Ru^nbsp;ben folum primogenitum,illo honore deiecit, ludamc^ in eius locum induxit, fednbsp;poftea cum accefliflèt ad Âegyptum,fenexcç Ôô oculis captus, filios lofeph fibi in li^nbsp;beros adoptaret,ucntura^ omnibus prçdiceret,formatisinmodum crucis brachîjs,nbsp;amp; dextra manu fupra caput Ephraim,qui minor natu erat, eicç fînifter aftabat poffinbsp;ta,£C ßniftra fupra Manaflèm primogenitum Iofeph,ad dextrum latus translata, pernbsp;illam crucem ordines,gradus^ permutans figno clariflimo futurarum rerum ita minbsp;norem filium in benedieflione antetulit,ut illo admirabili uaticinio apertiffime oftennbsp;derer pofteriores Dei filios, quos crux ilia diftinxiflêt,multo maiore in honore, Sinbsp;gratiaapudDeumfuturos.Taliaigitur exemplanuncproponens Paulus indignâtnbsp;tibusiudæis, ôôiniquo animo ferentibus fepofteriores quodammodoàDeohabftnbsp;tos,Slt;^ genres effe in primum honorem gratiç uocatas,quoniam quod de Abraam dinbsp;xer at præferente Ifaac Ifinaëli poterat habere aliquam apud ludæos obiedionem iu^nbsp;re id in illis accidiflè,quorum alter de ancilla natus eflèt,pofterior de libéra, fefe antenbsp;omnes ex liberæ filio Ifaac natos eff'e,repetit rurfus rationis fuç uim in ipfo itê Ifaac,nbsp;qui cum eflèt ille eledîus ab Abraam filius,duosc^ ex eadem uxore Rebecca liberosnbsp;uno partu fuftuliflèt,prius egreflum in lucem ex matris utero Efau, Si pofteriusnbsp;cutum lacobîtamen non tam is quidem fponte,quàm diuina prouidentia compulfusnbsp;minorem filium maiori præpofuit, Ac ne humanis ifta attribuerentur euentibus,honbsp;minumeg forfitan authoritas parui eflèt,adiungit diuinum de eadem feriptura tefti^nbsp;monium,inquiens,non folum hoc fadum fuiflè in Abraam,amp; in illis duobus non denbsp;eadem matre liberis,fed etiam in ijs,qui ex una matre,unoc}; patre funt editï. Nancpnbsp;Rebecca uxor Ifaac cum ex uiro uno conceptum haberet,quo quidem conceptunbsp;minos parturiebat,atc^ illos inter fefè in utero colludantes fentiret,audiuit ex donunbsp;no,antequam illi in lucem prodrjfrent,antequam quicquam boni feciflènt, aut maligt;nbsp;audiuitjinquamjquôd maior feruiet minori. Et in alia feriptura Malachiæ prophet'nbsp;tx idem dominus dicit,lacob dilexi, Efau autem odio habui : quæ funt ab Apoftolonbsp;induda ad comprimendam alteram illam ludaeorum querelam, qua fè primo à Deonbsp;genitos,poft reiedos, ÔCgentes in primum honorem fiiiorum introdudas non mc’^

IN EPIST, PAVLI AD ROM, nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;I4Î

diocn’ter concjuercbantur,detr ahei nbsp;nbsp;tcntabant de cmnipotcntis Dei fama,atcp gio

ria,tanquam is iniquum quippiam,gx; inexpediatvim egiflét:oftedit enim Paulus ita foiitum agere Deum,cum ipie bonum ita fadu atq; redum, diuino fuo eonfilio eflènbsp;iudicat,cuius iuftitiæ,8lt; æquitatis ueritatem ipie ante ieculum cmne cognofcat,nosnbsp;poftea euentis return edodi perlpiciamus. Atcp ita duabus iam querirncnrjs ludæo?nbsp;rum elifis,atq abiedis,una,qua querebantur fidem illis promiffîonum à Deo non funbsp;iffe feruatam,quando earn Deus Ifraeli prtebuifl'et;gcritibus perfoluiflet î in quo re#nbsp;fponfum ab Apoftolo eft,Ifracl efle fernen, amp; filios promiflionis, non generationemnbsp;carnis. Altera, qua fecundos filios primis praelatos efle grauiter ferebant, quod innbsp;ipfbrum principibus, amp; patriarchis ofiendit Paulus Deo fuifle ufitatum. Nunc adnbsp;afperiorem multo,8lt; grauiorem querelam tertiam confutandam maiore apparatu ienbsp;confert.Dicerent enim Iudaci,id quod amp; dicebant,6lt; non fine caufa dicere uideban#nbsp;tur,Qiiid ergoçnum nobis gentes antelatac funt,eó quöu meliores nobis funt numnbsp;iliac nobis iuftiores,aut continentioresc Num in uno Deo colendo diligentior esc'quenbsp;ipfæ non noucrunt,atcç adeo ne noflè quidem curaueruntmos Si nouimus, 8i prac#nbsp;dicamus,0i colimuszbæecine igitur gratia nobis bonorum operum relata eft i ut abnbsp;his,qui folas fuas cupiditates expleie pro dijs fibi,Si proreligionebabuerut,nos,quinbsp;multa nobifmet ipfi facicnda,patiendaóp prxicripfimus,qui pluribus rebus propternbsp;honorem Dei,óó legis ab Deo nobis latæ abftinemus, in prœmio apud Deum, Si innbsp;honore uinceremurcHuic grauiflîmæ,acerbiffîmæc|5 querimoniæ, quæ tota nixa eftnbsp;bonorum fiducia operum,in quibusludaei fibi multum arrogabant, refpondet nuncnbsp;Apoftolus,operafemper hominum afpernans. Si gratiamDei, gloriamc^ magnifi#nbsp;cans,eledionem illam Dei ex ipfius deliberatione,Si propofito,quo uno modo maxinbsp;me rata ea,Si permanens deliberatio eft,acnon ex noftris operibus penderejtaqucnbsp;ante natos Iacob,amp;i Efau,antequam boni quicquam ex illis, aut mali fuiflet editum,nbsp;Deum fic elegiflelacob minoremfratrem,ut maiorem illi Efauin feruitutem dede#nbsp;’^«,0i quod etiam apertius,8i fignificantius didum eft, inpropheta, antequâ uterepnbsp;eorumnafceretur,lacobDeo diledum fuifle,Efau autem odiohabitum.Et quoniamnbsp;buiufeemodi refponfio ea erat,quæ in multas,Si magnas incurreret difficultates, manbsp;gisejî exulceraret eot^t dolorem,qui expoftulabant de Deo,8i coquerebantur, quàmnbsp;leniret,idcirco infiftit diutius Apoftolus,amp;: cômoratur in ea,nunc fibi ipfe obijeies,nbsp;quod ab illis intelligebat iri obiedum,nunc obieda diiToluens.

Quid ergo dicemusC num iniuftiiia apud Deum c' abfit, Moyfi enim di# citzMiferebor »cuius mifereor,0i miferabor,quêcunc^ miferorJtacp no nonbsp;lentis,necp currentis,fed miferentis eft Dei,

Q_v I D mirum,inquit,fi dixi tibi eledionem Dci,quam de nobis facit, ex ipfius propofito,non ex operibus noftris efle aptamçnô eft hacc iniuftitia Dei,non enim hanbsp;bet ille,quibus praemia hominum iure debeat,quandoquidem omnes filij iræ nafei#nbsp;mur,nec folum parentis primi labe,8i uitio,fed noftris deinde quiftç peccatis pecu#nbsp;liaribus inquinati.Nec eft cur quilquam ex operibus fibi arroget, SC ueluti pro fuonbsp;iure petat,ut honoris apudDeum,^ pracmiorum fiat particeps,Sed hi eliguntur, hinbsp;non eliguntur,quia horum Deus miferetur, non illorum,Deienim ^gere,mifererinbsp;certe eft,quianullius operatantifunt,utmereanturlSinonmifereri,Deieftreijeere,nbsp;quod omnium opera magis promercntur,QtiemadmodumDeus ipfemet in cornu#nbsp;ni peccato filiorum 1ft ael,qui uitulum aur eû in folitudinc adorauerant, Idoy fi dicit,nbsp;fe miferturum,quorum tunc mifer eret,8C non mifcrturum,quorum no tum mifer e#nbsp;ret.Quanquam hoc fecundum non fic diferte pronuntiatum à Deo,fed ex priore iilonbsp;neceflario eft intelledum.Qtiod fi ita fit,adipifci gratiam,SC dignum pracmio fieri,nonbsp;uolentis eft,necç currentis,quod à gymnicis certaminibus eft indudum,8ó pro omninbsp;conatu rede agendi,omnicp bona opcratione ponitur,fed miferentis cftDei,ut quic#nbsp;quid honoris, ac loci apud Deum obtinemus,non operibus id noftris,noftracéç uolö#nbsp;tati,quam hic certe Apoftolus innuit efle noftram,fed Dei ipfius propofito,^ mife#nbsp;T ricor

t4Ô LIB* LL COMMENT. I AC. SADOLETI ricordiæ tribuamus.Et ruifus in alio fcripturae loco.

Dicit enim fcn'pturaPharaoni,quôd in hoc ipfum fufcitaui te, ut oficiv dam in te potentiam meam,amp; ut annuncietur nomen meùin omni terra.

HOC EST Dei iam non mi{èrentis,atq; ideo nec eligcntis,quod Pharaoni congt; tigit,quem non folum cxcitauit Deus,ut offen ct fe ille fpedaculum toti mundo mi#nbsp;rabilium,ôô potcntiæ fummi Dei:uerum etiam ad hune ipfum finem Deus illû fc ex#nbsp;citaiïè teftatus eft,ut oftenderet ipfe in eodem illo,uim fuâ,gloi iamc},’ nominis fui innbsp;orbe toto difFunderet.Et quoniam prior dubitatio nondum foluta eft,etenim fi mifenbsp;retur Deus,quorum illi uidetur,cæterürum uero non miferctur, nulla autê appareatnbsp;huiufcemodi dilFerentiæ caufajUifi fola uoluntas pi æpotentis Dei,de duobus alterunbsp;uidetur neceffài io confequijUt aut iniußus Deus fit,huic magis quam illi fine ratio#nbsp;nefauens,aut noftrajqui delinquimus,peccata minime fint plcdenda, quando ipfonbsp;Deo uolente fie perpetratafunt,quod proxima de Pharaonc feriptura uidetur indi#nbsp;care:idcirco Apoftolus infîftit iterum,ôi fîbimetipfe has dubitationes opponit,

Igitur cuius uult,mi{èretur,amp; que uult,obdurat.Dices igitur mihiiQiiid etiam nunc queritur;;’ uolûtati enim eius quis refiftit;’ Imô ô homo,quis esnbsp;tu ex aduerfo refpÔdens DeoCNum dieet fidlile ei qui finxit, Cur me feciihnbsp;huiufinodiCan non habet poteftatem figulus luti ex eodem mixto faciendinbsp;hoc quidem in honorem uas,hoc autem in defpicatumÇ’

P R 1 M A ifta uerba Apoftoli funt cocludentis ex illis feripturæ Iocis,quôd om# nia noftra ex eleâione,glt;: propofîto Dei funt,non ex operibus noftris: Quando ipfenbsp;Deus,quorum uult,miferetur,8C quos uult,obdurat.Nam amp;:ipfemet Deus in Exo#nbsp;do Moyfi dicit;Obdurans obdurabo cor Pharaonis,ut ne dimittat populum meum.nbsp;Et quoniam acris obieâio exoritur,quid ergo nos pœnæ meritifumus,cum quid dçnbsp;Iinquimus,aut cum ad cupiditates noftras toti delabimur, fi Deum fie uolctem tan#nbsp;quam authorem culpæ,ôô criminis habemus,cuius uoluntati non pofiiimus non pànbsp;rerec'Hoc reiponfum hominum uelut in indignatione,at(p ira loquêtium, ipfe quoc^nbsp;commotus eorum petulantia Apoftolus aiperius refellit,ut difeant modeftius re#nbsp;uerentius de fummo authore omnium bonorum Deo,ôi de immenfa, ac inferutabilinbsp;illius Sapientia loqui: Tu quinam es,inquiens,qui fie audadter, amp; fuperbe tanquamnbsp;par pari,amp; nihil illi concedens refpondeas Deocquot;An hoc modo figulum interr ogançnbsp;fidilia Cur me non honeftum,necp exornatum uas,fed incomptum,defpicabileîp fc#nbsp;cifti C Non nefiguli eft poteftas ex eadem cretafîngendi uas cuiulcemodi uclit, fiuCnbsp;menfis illud paratum uelit eflè, fîue fterquilinijs f Enimueio Deus maior multo fi^’nbsp;gulo eft;Slt; tu homo præ Deo luto etiam es contemptior : quæ ergo temeritas te ad#nbsp;uerfus Deum concitat Çquot; exquire potius cundanter, amp; uencrabunde harum rerumnbsp;rationem 8^ caufam, oftendetur tibi, quàm fie proterue in reprehenfîonem Deinbsp;erumpas,qu«e ratio ea eft*

Si autem uolens Deus oftendereiram, amp; notificarc, quâtum poilit ipft, tulitin longanimitate multa,uafa iræ accommodata in interitum, atque utnbsp;notificaret diuitias olorise fuæ in uafa mi(èricordiæ,quæ præparauit in glonbsp;riam,quos amp; uocauit nos non (blum ex Iudæis,uerum etiam ex gentibusgt;nbsp;iîcut Sc in Ofea dicit; Vocabo non populum meum, populum meum : Senbsp;non diledam,diledam:amp; crit in loco ubi didtû fuit eis, Nô populus meusnbsp;uoSjibi uocabuntur ftlq Dei uiuentis.

p A V L V s ut eft contextus fèntentijs,ô^ implicitam ferè unam cum altera cogi^ tationem profei ens,foluere quidem incipit obiedas quæftioncs, led antequam infc#nbsp;tat conclufionem,in alteram ftatim probandam ratione infilit,lcgentibus relinquensnbsp;prioris

IN EPIST, PAVLI AD ROM,! 147 prioris concludendi, 2lt; ftabiliendi argumenti cogi'tationcm. Erant aiitcm qucrelæ,nbsp;èC quæftiones ab ludæis partim, partim à quibuiiiis motæ, a.tque illatæ, ludæorumnbsp;illæ propriæ’.Vna quod fidem illis eorum quaî promiferat,non uidebatur præftitiflènbsp;’^^^pondit Apoftolus, non omnes eflèlfiaèlitas qui dicantur Ifraëlitæ, fednbsp;Ifraëlitis fpiritualibus, ÔC ex. uerbo Dei profetflis promilTîones fuas feciflè Deum,nbsp;cifdemqj illas perfoluere, ac perfoluiflè,Altera,quod cum ipfi primogeniti Dei filqnbsp;iam antè extitiflènt, à fecundis liberis uenientilius in adoptionem honore, QC gratianbsp;omni apud Deum uincerentur,In quo oltendit Paulus quod fadû in fe ægreferant,nbsp;amp; tanquam iniquum,ac nouum côquerantur,Deum in patribus ipforum ÔC primisnbsp;illis generis principibus omnibus ferediu anteafecifle,ut primogenitos illorû filiosnbsp;principatu generis deijeeret, minores fratres in deiedorum locum fubftitueret,nbsp;oicut in Ifmaele,8lt; Ifaac,in Efau,Sgt;^ Iacob,diuino cqnfilio fuit demonftratum, Tertianbsp;iam querimonia ludeorum grauiffi'ma ilia erat,quód cum ipfi £lt; kgis iuftitia cdodi,nbsp;amp; operibus bonis merit! eflent,ut maiore multo in honore apud Deu efle deberent:nbsp;à gentibus tarnen, quæ neque iuftitiam, neque legem antea cognouerant, necj^ Deonbsp;uero honorem ullum habuerant,in adoptione nouæ gratiæ anteirentur. Quam illossnbsp;rum conqueftionem réfutât Apoftolus ea ratione,quód non ex meritis noftris, neepnbsp;ex operibus gratiæ apud Deum nobis gradus acquiratur : fed ex Dei ipfius miferknbsp;cordia duntaxat,£lt; uoluntate:quam rationem ex longe diuerfa conditione duorumnbsp;fratrum lacob,00 Efau iam inde ab Deo illis deftinata, antc^ in lucem q prodijfTent,nbsp;gC ex fcripturæteftimonio duplici cofirmat.Ethadenus quidetn ludæis nominatimnbsp;eft refponfum.Quoniam uero poftrema ifta refpofio nouam rurfus, 2lt; perdifficilemnbsp;excitabat quæftionem,nec illam magis ab ludæis quàm à cæteris,ad earn quoq; diflblnbsp;uendam aggreditur Paulus,Diceret enim quilibet:Si nihil eft à nobis, amp; Dei omnianbsp;fubieda uoluntati funt, quid de nobis conqueritur, ft minus ipfi probi,integricç fuünbsp;mus, fi uoluptates noftras aut emolumenta illius honori, cultui anteponimusc’nbsp;Hanc obiedionem primo refellit,afperius arrogantiam contundens iftoqj, èC ex cm#:nbsp;plo figuli oftendens,non debere eos tam fuperbe in difquifitionem huiufmodi fum:®nbsp;mum Deum accerfere,Deindehac etiam earn refponfione diflbluit, non efle caufamnbsp;«xprobrandi quicquam Deo,nec prauis cupiditatibus propterea indulgendi, quôdnbsp;uideamur id quafi necelïàriô fie Deo uolente facere,quandoquidem non eft ifta euknbsp;pa in Deo pofita,fed in nobis,Pharaonem enim longe iam antè accommodantem ie,nbsp;ut fieret uas defpicationis atcç iræ,amp;: femetipfum ad interitû concinnantem,poftea^nbsp;diu,ôè multum pcrtuliffct,eius^ extremam amentiamDeus patienter expedalTe't,nbsp;ut uidit occafionem exiftere aptam,qua producer et illû in medium,£lt; quafi in aciemnbsp;atcç in certamen contra fe pertraherct, quô declararet omnibus in illo uim 8è pote#;nbsp;ftatis,ôè magnitudinis fuæ,atcp item ex altera parte,ut patefaceret, notascç redder etnbsp;diuitias gloriæ fuæ in ea uafa mifericordiæ, quæ præparauerat ipfe ad gloriam, hocnbsp;eft in eos homines,qui fefe quidem aptauerant ipfi,quoad in illis fuit, ut eflênt miiè#:nbsp;ricordiæ receptacula,aut certe non fe ad iram ôè interitum accomodaucrant : uerumnbsp;quos imprimis ipfe Deus ex æterno principio ad gloriam ipfe fuam eledos, StC præ?nbsp;diffînitos præparauerat,Nam nos quidem per nofmetipfos ad gloria non pofliimusnbsp;præparari,Deo opus eft ôè diuino auxilio, atcç adeo ex Deo totum eft, quod effîci#nbsp;mur apti, per quos ille fuam gloriam omnibus hominibus oftendat, a nobis aliquanbsp;initia quidem bonæuoluntatis, ut præparari ad mifericordiam apti fimus, profici:#nbsp;fcuntur:fed ne(^ ea fine Deo tamen,ut antè didum eftflpfa autempræparatio ad mknbsp;nifterium diuinæ gloriæ Dei opus eft,8lt; non noftrum.lgitur inquam fi fuit turn oc^nbsp;cafio Deo idonea,atcç opportuna in utranc^ partem fie fe demonftrandi, ut in illo ponbsp;tentiam,ôè uirtutem,inhis gloriam fuam 8è mifericordiam indicaret,quid eft, quôdnbsp;tu arbitrerefhoc enim deeft ièntêtiæ,ac conclufioni, 8è fupplendum eft)tuis ftelerknbsp;bus, amp; peccatis excuiàtionem tibi ex Dei uoluntate prætendcndam efle è non illenbsp;uult,necç créât tuum crimen, fed cum te iam profligatum penitus, perditumeç co^nbsp;gnofeit, excitât in medium, utiturcç tanquam uafe proiedo,atque inutili,neque am#nbsp;plius uult uUam fuam admonitionem denunciationem'ue periculi ullum pœnæatcpnbsp;T 2 exitij

148 LIB* IL COMMENT. lAC. SADOLETI

exittj mctCî ad pœnitentiam tibi aut ad fpem implorandæ mifericordiç uakre.In que fenfum ÔC ab Deo Moyfi didum eft fe obduraturû cor Pharaonis, ut ne dimitteretnbsp;populum.Et in Hieremia, (è occaecaturum oculos eorum, ut ne uidentes uidercnt,nbsp;ôd méditantes ne intelligerent, ac conuerterentur, 66 ipk fanarct eos. Non enim eosnbsp;Deus,qui tenebrarum hltj iam effedi funt,qui^ omnem uim,ô6 poteftatem rationis,nbsp;ac uoluntatisjfuæ improbitati,ô6 libidini penitus fubiecerunt, ad lucem amplius, 66nbsp;ad falutem erigere uult,hoc eft,ut conuertantur, ultei tus expedare:fed cum occafionbsp;adeft,at(5 opportunitas,qua pœnam illoru ad gloriam fui nom in is,66 ad exemplum,nbsp;dodrinamcp bonorum proficcre pofte intelligit,tunc produdos in fpedaculumjtan«’nbsp;quam inharenam,dignis^ fupplictjs damnatos ueluti feris obijcit,ut in urroq; appanbsp;reat magnitudo gloriac fuæ,ô6in pledendo perditos,66 in miferendo his,qui fe para#=nbsp;tos,66idoneos ad accipiendammifericordiam præbuerint, Porro autem hi funt, quinbsp;non ex ludæis tantum funt ab ipfoDeo,fed ex gentibus uocati, qui non carnis,fednbsp;promiffîonis filq,ueruscßlfrael funt.Qtiod denuo aduerfus ludços eft prolatum,quinbsp;îè unos arbitrabantur Dei eledione dignos,genres autem reliquas tanquâ pollutas,nbsp;atep impuras ab omni Dei cura, 66 prouidentia opinione fua abdicabant: quamnbsp;rum opinionem Apoftolus aliquot ïcripturaî teftimontjs deinceps refellit, ex Ofcanbsp;primum, apud quem Deus:Vocabo non populum meum,populum meum inquit.nbsp;Quod quidem manifefte de gentibus eft didum.Et non dilcdam,diledam,congreganbsp;tionem,ecclefîamcg uidelicet, quam in amore non habebam,amaturus mox fum. Etnbsp;€rit,quemadmodum dico,fcilicet.Quid autê criti6Quöd quo in loco dicebatur, Nonnbsp;populus meus uos,in co uocabuntur loco,non modo populus,uerum etiam filrj Deinbsp;uiuentis. H i c 1 v Li v s,Etfi planus hie mihiuidetur Apoftoli fenfus,inquit,tanbsp;men cum ad ea quç pauloante difputata à nobis de libero arbitrio noftro,dec5 Dei innbsp;nobis iudicio uoluntateep funt,aliquahic à Paulo pofita aduerfari uideantur, peto ânbsp;te,ut regrediare paulum ad hæc ipfa diluenda,quæ ufcç eö nihil in nobis pofitû elfenbsp;conftituunt,per quod Deus hos illis in eligendo habeat potiores,ut nec ipfius Dei innbsp;difcernendo,feligendocßfapientiam,necarbitrq noftri libertatem uideantur relinenbsp;quere. Etenim obfecro quid eft,quod de lacob amp; Efau fcriptum,antequam elTent gcnbsp;niti,antequam boni quippiani,mali'ue feciirent,ut ex ele(^lione propofitu Dei manebsnbsp;ret,66 non ex operibus,fed ex uocante,unum elle alteri ip feruitutem ft atrem data,nbsp;66 alterum diledum Deo,alterum odio habitum,nift quod uoluntatem Dei in illoijtnbsp;utroeç non modo iors,66 conditio uitae,ied diuerfa etia ftudiorum 66 uoluntatum fttnbsp;feeptio fecuta eftc’Aut quid aliud indicat,Mifcrebor cuius miferebor,66,Non uolcn#nbsp;tis eft,necß currentis,fed miferentis Dei.Et rurfus:Cui uult miferetur, 66 quem uultnbsp;obdurat.non ne nos totos ita ex Deo pédere,ut nullam in partem ex libero arbitrionbsp;noftro fed tantum impellente ipfo comouere nos ualeamuscQuae quaquam mihi dunbsp;riora,à multis implicita difficultatibus uidentur,egoc^ priftinam tuâ opinionem 66nbsp;îèntentiam illam leniorê uidelicet,magis probo,qua aliquod initium noftræ uoluntanbsp;tis no quidem fine Deo,fed tarnen nec fine nobis ftatuebas pofitû eflè in nobis: tamenbsp;quoniam 66 ab hac parte multi ftant dodi homines ac probati, res^ digna cofidera;«nbsp;tione graui eft,peroptatum feceris mihi,fi adhibuerjs diligentiâ,quô ifta, quæ hic abnbsp;Apollolo aduerfus liberum arbitrium dida elïè exiftimantur, no tarnen talia omnknbsp;no elïè,nequefacultatem libere quoduelimus eligendi auferre nobis intelligantur.

A ƒ I s,inquSjuli,quod difeere cupientiu maxime proprium eft, ut nullû uerbum uelis in Paulo no bene examinatum ac perpenfum praetcrire.Nam nec file in tantisnbsp;cœleftiutn myfterioijt explicationibus uel unam minima literam in fcribêdo fine connbsp;fideratione maxima difpofuit.Sed tamen haEc,quæ hic à Paulo funt pofita, non mihinbsp;ita obftare libero noftro arbitrio uidentur,ut illud tollant. Quin,etfi ea Dei poteftasnbsp;in nobis cl^quæ certeeft, ut nihil abfq^ eo redum,ne£p nobis fàlutare fuicipere, autnbsp;çxequi pouimus:tamen uolûtatem noftram liberam teneamus, Vt enim paulo antènbsp;dixi,uelle certe a nobis quadam ex parte eft,fiquidem Dei in nobis operationi 66 ipßnbsp;cooperamur,iten^ in nobis eft moliri nonnihil attç contendere, ut tanquam manusnbsp;Deo porrigentes fubleuemvir ab eo primum,deindç rçâi côftituamur.V erum ita icnbsp;habet

IN EPIST, PAVLI AD ROM, nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;14^

habet omnis noftra molitio,ut inanis,2C uacua ipïâ per fe fitjOtfi gratia Deijirnfericor diacp aduenerit, qua: illam compotem uoti,atcß ipfî Deo gratam faciat, 06 acceptabi^?nbsp;lem.Non enim eft uolentis,necp currentisjed milerentis Dci,Q_uód li iiei!c,amp;f curre^nbsp;re nihil omnino ex nobis,fed ex Deo totum eflet, non magis eflet didum miferentisnbsp;efle Dei,quam uolentis;quippe cum uelle,decretum,0i conftitutum in fe habcat,nbsp;fcreri uero,opem,atcß auxilium,uoluntascp Dei liberajÔi abfoluta in fe fit, mifericors:nbsp;dia uero ad ilium hominem afpedum referat, cui mifereatur. Etenim uolentibus fibinbsp;opem amp; miiericordiam tribui, miferetur Deus, Nam cum fub ïèruitute peccati natinbsp;nos fîmus,ne(Ç noftra ope,ex iilo,noftriscj uiribus emergcre,at(^ etjeere nofmetipfosnbsp;queamus,uolumus quidem nobis etiam 06 adnitimur, ueruntamenad confurgen^nbsp;dum Dei omnipotêtis ope indigemus,qui tendentes brachia ad fefe, corpus^ agitannbsp;tes ut euoluantur, mifericordia fua adiuuat: ignauos uero, ôd defides nec^ quicquamnbsp;agentes,quamobrem debeât fubleuari,in ipfo luto infiixos,pcrditos^ relinquit. Namnbsp;quod Paulus fic ponitjUt fecundum cledionem propofitum Dei maneret,nô ex opessnbsp;ribus,fed ex uocantc, in hue mi frater modum debes intelligcre, at(^ adeo neceflarionbsp;fic intelligendum eft, ut quoniam, quæ uentura funt circum eledos amp; uocatos Dei,nbsp;ea â Deo prouifa,glt; prædiffinita iam funt,non fit eorum euentus, atque deem fus hu:#nbsp;manis aeftionibus permittendus, quæ fragiles, amp; mutabiles fuapte natura fi ducerentnbsp;ipfæ,2^ regerent décréta Dei, nullum eorum ftabiie, 00 immutatum finerent : uerumnbsp;quód non mutant ilia, quod rata, firmac^ funt, quöd nullo unquam tempore eueptunbsp;fuo fruftrantur,hoc eft non operum noftrorum,fed ele(ftioms,00 uocationis,£lt; proponbsp;fitifummi DefErgo quæ circa duosfraties euentura Deus tanto ante piouidcrat,nbsp;atc^uti ita euenirent,decreto ipfe fuo imprimis diffiniuerat, ille quidem præcognitisnbsp;ambobus,ficiamturndifpofuit,SCdiffiniuit, utmaior minori frater fciuirct fratii,nbsp;ipftep diligeret alterum eoru,alterum odio haberet.Verum eft id ad cum quoqj finemnbsp;ab Apoftolo indu(ftum, ut quod adfeifeerentur genres in filiorum nomen,ipli autemnbsp;priores filq eqcerentur,non nouam aliquam ludæi mutationê animi: fed uetus amp; fta=snbsp;bile décrets in omnipotenti Deo efle intelligcrêt,apud quem in decernendo,ac eenftinbsp;tuendo nullum tempus eft, nec^ præteritum, nec futurum, fed omnia una, atcß fimulnbsp;in eodem uniuerfæ æternitatis momento illi funt præfentia,quæ diffinita femel à Deonbsp;nullum tempus deinde,nulla uis,nulla noftra adio pofsit infringere,aiit uariare : quonbsp;«iam fenfu dicitur,fe miferturum,cui iam miferetur, ut inuiolabile conftitutum Deinbsp;efle perfpicias.Nam quod obdurat, quem uult, tunc quidem dicitur obdurarc, cumnbsp;lt;lefperatum iam hominê,ôi in uitio fuo penitus perditS produdurus in fpedaculumnbsp;31iquod,inquo aut ieueritas Dei ad unius pœnam, cæterorumcçdifciplinam,aut uis,nbsp;poteftas, ÔC magnitudo eiufdem aduerfus fuperbos, ÔÇ impios oftendenda lit, nonnbsp;patitur amplius moram ullam, ncque damnato dat locum relpirandi, ac refipifcei^i,nbsp;quod in Pharaone fecit, quem tarnen ipfum cum fe obduraturum antea prædixiflet,nbsp;potentem^ manum fuam in illo exerciturum, quot tarnen modts (ó clementiarn in#nbsp;«larrabilem) quibus caftigationibus,amp;monitis,quantacumpatienHa,^ longanimi#nbsp;täte ab illa impia uoluntate deducere eft conatusc'quoties illi fpirameta incommodo^nbsp;•¦Um præbuitc'ôi tanquam illi crederet affirmäti dimifltim ab eo iri populum,pleden#nbsp;tem manum fuam, amp; uerberantem tantifper ab eo amouens, ab illa duritie animi ftus:nbsp;^uit reuocarec’ufc^ adeo alienum à Deo eft,^pf^us^^ bonitati,2x^ humanitati cotrariumnbsp;damnare,aut nocere, aut malefacere cuiquam, nifi nos ipfi nobifineuUam extremamnbsp;peftem illius abalienatæ opis accerferemus. An exiftimamus aliud elle caufæ, cur ho^nbsp;•nines imptj,ôf icelerati in hac fæpe uita fie fuftineanturc’eft hoc confilium, ôd admira#nbsp;bilis dementia omnipotentis Dei, qui perfert prauos ut refipifeant, femperc^ omni#nbsp;bus adeft,ut excipiat malos,fi forte uelint illi,atcg inftituant boni fieri, ôd bonos, atepnbsp;^ledos feuto ueritatis, amp; decreti fui circundet, 2^ protegat, ut ne terreantur a timo#nbsp;^nodurno,à fagitta uolante in die, à negocio perambulante in tenebris, ab incurfu,nbsp;8tdæmoniomcridiano,Et quoniam in natura hominum parum çft firmitatis, nonnbsp;operibus illorum,iëd ex eledionis fuæ decreto ftabile Dei propofitum in fuis de#nbsp;«isglorificandis maneauSednediutius euagemur, redeannis iam ad Pauli uerba,nbsp;T 3 à quibus

ISO LIB» 11» COMMENT» lAC» SADOLETl

à quibus difcefsi'mus* i M o' v E R o mi frater, inquit ïulius,nonhoc eft uàgari, fed certo in loeo confîfier e,cum ifta de Deo,8lt; cogitamus,ôô loquimur,illius^ infini#nbsp;tam uim bonitatis ÔC rccordatione noftra fæpius, ÔC prædicatione ufurpamus : fednbsp;tarnen tu ad inftitutumreuerteve.

Efaias autem damat fuper Ifraël, Si fît numerus filiorum Ifraël, ut hare# na maris,reliquiæ faluæ fient, Sermonem enim confummans,8lt; corripiensnbsp;iniuftitia, quoniamfermonem compendiofum faciet dominus in terra,nbsp;ficut prædixit Elaias, Si non dominus Sabaoth reliquiflet nobis fernen, utnbsp;Sodoma fadi eÛemus, ôë fîcut Gomorra fîmiliter fuifTemus»

D V O bæcteftirnoniahicindudafunt,adoftendendumnon Ifraël,nec qua Ifîaël, fed folos eledos Dei faluos efîè : 8lt; tarnen fpirat in illis fidei noftrae myfterium, Dicitnbsp;cnim inEfaia Dominus, Quantumuis numerofus,ô^ multus fitIfraël, non eum uni#nbsp;uerfum, fed reliquias faluas fore: quod indicat, 06 dénotât eledorum ex Ifraël pauci#nbsp;tatem, Quod fi Ifraëlis,hoc eft populi Ifraëlitici falus ôëpromifsio, Slt; gratia proprianbsp;cfîèt,non reliquiæ lfraëlis,fed uniuerfus Ifraël falutem inueniflèt. At quomodo reli#nbsp;quiæ faluæc’quia,inquit. Dominus eft (hoc enim intelligendum’) terminans, amp; corri#nbsp;ptens fermonem in iuftitia : quia, inquit, fermo domini omifsis tot controuerfïjs, ôinbsp;obferuationibus,ôd confradibus Mofaicæ legis, breue faciens, quod necefïè eft, falu#nbsp;tis totam rationem in una fidei iuftitia ponct, atcç concludet. Nam legis iuftitiæ,Utnbsp;quæ in uarqs curis, ôé adionibus, ÔC litibus de humanis rebus appetendis,dirigen#nbsp;disejj uerfantur,plures ipfæ quoq ôc uariæ neceflàriô funt,Vna autem eft ad falutemnbsp;iuftitia,quæ fola apta fit,nihil omnino uidelicet tribuere rebus humanis, £lt; ad ea folanbsp;bona,quæ cœleftia funt, fpe, ôô cupiditate contendendo fefe omni cum fiducia totumnbsp;Deopermittere,quifermoeftDomini,8ëipfe c hr i s t v s:hâciuftitiamueram 8^nbsp;fingularem qui obtinet,quam ex fola Christi fide Deo donante poteft adipifet,nbsp;nihil eæteris legis iuftitqs indiget, neq in tot chartis, libriscp euoluendis, fed in hocnbsp;folo fidei tenêdo facramentofpemcertâfuæ beatitudinisretinet,Dequoidë Efaias:nbsp;Qtioniam fermonem,inquit,compendiofumfaciet dominus in terra. Ergo illi,qui exnbsp;Ifraël eledi funt,reliqua omni negleda,pofthabitacç multitudine in hoe fermone bre#nbsp;ui funt feruati,uelquód fpiritu eum fando edodi prouiderunt, amp; crediderunt, uclnbsp;quöd ab Deo in eorum, qui promulgaturi ilium toto orbe terrarum erant, fernennbsp;ftirpem funt relidi. De quo item Efaias, Nifi dominus Sabaoth reliquiflet nobis fe#nbsp;men,ficut Sodoma,öd ficut Gomorra fimiliter cecidiflemus. In quo indicat prophetanbsp;Ut eflèt fernen corum,qui uerbum compendiofum fufeepturi crant,hoc eft,ut confer#nbsp;uarentur patves,auicp eorü,qui fidem CHRISTI accepturi,atq; ut tanquam fernennbsp;ad fpem exoptatæ frugis rctinerentur,iccirco cundum reliquum Ifraël à Deo fuften#nbsp;tatumfuifle,Nonhabet igitur Iudæus,cur tantum confidat generi,amp;nomini Ifraël,nbsp;aut cur ad promifsiones illas Dei tantopere attendat, quando non ut ex Ifraël, fed utnbsp;ex eligcnte,8lt; uocanteDeoquifcpfalutem,8lt; gratiam adipifeitur : ideocß nec mirumnbsp;eft illam,Ôë falutem,8lt; gratiam etiam gentibus fuiffe datam»

Qviid igitur dicemusC quando gentes quæ non fedantur iuftKiam,ap^ prehenderunt iuftitiam : iuftitiam autem, quæ ex fide» Ifraël autem fedansnbsp;legem iuftitiæ, ad legem iuftitiæ non euafit. Quid ita quia non ex fidcjfe^inbsp;ut ex operibus legis.Oftenderut enim in lapidem offenfionis ficut fcriptuiunbsp;eft : Ecce pono in Sion lapidem offenfionis, ôë petram ftandali, ôi omnisnbsp;credens in eo non confundetur»

GENTE S, quæ de iuftitia minime ante laborabant, quæ folam uitam illam re# dam,amp; congruam eflè exiftimabant,quæ eft animo fuo gereremorem,8ëcupiditatesnbsp;fuas pafeere ; ita tarnen uti cum ipfis una uoluptatibus incolumitatis, ôd ualetudinij

/

ÎN EPIST. P AV LI AD ROM.

SC apud præfcantiores animo éti'am dignitatis ratio diiccrctur, hæ repente fîdei ùiüi^ tiam,hoc eft breuem ilium fermonê lunt amplexæ,fuasc^ fpes omnes c terris tranftut#nbsp;lerunt in coelum,2lt; ad Qeum penitus e mundo commigrauer tint. ludæi uero* qui le^nbsp;gern iuftitiæfedabantur,non peruenerunt ad iuftitiæ legem,quoniam inbreui illonbsp;fomonenon crediderunt,necutanteferrentiilum uerbofælegi Moylisinanimumnbsp;induxerunt : fèd in ipfis multiplicibus, Sgt;(. uarijs legis operibus agitati, atque iadatf,nbsp;infirmas^,amp; tenues confedati iuftitias,quæ laborem animi,corporiscp permagnum,nbsp;nullum autem frudum illuftrem, ne^ cogitationem ueræ gloriæ affèrebant, ab ipfanbsp;lt;omprehenfioneueræiuftitiæ,quæex c H R i s T i fide eft,aberrauere.Offènderuntnbsp;^im,inquit,inlapidem olFendiculi,quod eerte no debébant, cum ab eodem illo Efaianbsp;tanto ante prænûciante admoniti fuiflènt,pofîturum Deum inter ipfos lapidem offennbsp;fionis,ôlt;: petram fcandali : qui etfi eos elîèt à ueteri lege in nouam fidem auocaturus,nbsp;amp; ab ufitatis iudicqs, ac purgationibus, ôd cerimonijs legis in fîmplicem, ôd inaudisînbsp;tam iuftitiam indudurus (hoc enim e. at lapidem elîè ofFenfionis)quâdo omnis uetusnbsp;nios probatus patrum,auorumc^ iudicio, ac præfertim etiam authoritate Dei confira:nbsp;înatus,noui ritus,atqj moris maiorem,illuftriorem^ ueritatem,atcp iuftitiam non nifinbsp;àprobis,9d omnia æquo animo aufcultantibus hominibus finit agnofei, ut maior mulnbsp;to pars contemptu, ôd contumacia quadam in ipfo ftatim initio ab omni cura cogno^nbsp;feendi, àC intelligendi fe auertat. Sed etfi nouam, ôd infolitam fimplicis iuftitiæ legemnbsp;in illo breui fermone erant audituri : ei tarnen fi credidiflent, fidem^ christonbsp;ôomino habuifiènt, nulla eos ucrecundia, nulla pœnitentia erat exceptura. Nam ôdnbsp;propheta idem ait,Et omnis credens in eo non confundetur^

Fratres propenfio quidem mei cordis,8d deprecatio ad Deum prolfraèl «ft in falutem. 1 eftimonium enim illis do,quôd zelum Dei habent, fed nonnbsp;fecundum cognitionem. Ignorantes enim Dei iuftitiam, ôd propriam iufti#nbsp;tiam quærentes ftatuere, iuftitiæ Dei non fè fummiferunt. Finis enim legisnbsp;C h RI s T V S in iuftitiam omni credentf

R V R s V s ludæos accufaturus,qui fidem c H R i s T i fufeipere renuebant,ôd apud communcm Romanæ ecclefiæ cœtungfn quo non pauci erant ex ludæis credennbsp;tibusjcura horum ipforum, qui crediderant, nimium tarnen legis ftudium, tum alios:nbsp;tum obftinatum in non credendo animum argumentis, öd authoritatibus conuellerenbsp;tentaturus, ne incurrat odium, atque iram generis fui, ne'ue ipfe inimico potius anpnbsp;’’lo, quam bcneuola uoluntate aduerfus eos uideatur agere, præponit indicia fuæ innbsp;illos beneuolentiæ, ut quiequid didurus de eis, öd in eos eft, in bonam partem abnbsp;illis potius accipiatur. Nam öd propenfo fe corde in eos efïèdicit, öd omnem pro illisnbsp;deprccationem,qua ad Deum utatur,ad falutem illorum ipedare, ac pertinere 1 præ^:nbsp;terea dat illis teftimonium,quód zelum Dei habeant, quöd uellent ipfi quidem,ac cunbsp;per ent gratum facere Deo,öd iele ilÜ adiungere, atque applicare, quælunt probæ, ôdnbsp;piæuoluntatis indicia: fed errate illos exea parte, quod quo idpado opor teat agi,nbsp;non plané bene nouerint, Atque hadenus quidem non eft eorum uitium, fi cupiuntnbsp;illi quidem, uerum ignorant uiam.Eft enim ignorantiæ excufatio apud æquos, dumnbsp;tJoluntas bona adfit,uenia digna.Verum quod iam graue illorum crimen, ôd inexcu^nbsp;iàbilis eft error,id quod ignorant,ne patiuntur quidem fe doceri,ultro cp docentibus,nbsp;5d monentibus infefti, ôd intradabiles funt, quanquam hanc illorum propriam cul^nbsp;pam profedam ab iniquitate animi, ôd ab contumacia non palam, neque aperte coar#nbsp;guit Apoftolus:fed cum modeftia,0d humanitate ad arguendum aggrediturtVellentnbsp;quidem Deum,inquicns,fed ignorant modum adipifeendi, quippe qui Dei iuftitiamnbsp;hon cognofcentes,0d in fua iplorum iuftitia, qua ex Icgis fibi operibus conantur comnbsp;parare, plus fiduciæ ponentes, non fummittunt fefe iuftitiæ fummi Dei:hoc eft, boninbsp;ipfi ex ft fieri contendcntes,fpem bonitatis fuæ totâDeo non permittunt. Non enimnbsp;de nioficarbitrantur, etiam fi nullam ipfi partem bonitatis attulerint : illius tarnennbsp;ïnfinitabonitate, Ôd clementia, fi de eo ita fenferint, atque crediderint, ft faluos futu#nbsp;ros.

LIB. IL COMMENT. lAC. SADOLETI ros.Etenim finis legts c h r i S t V s eft, uel ut fpeeftatus ipfe, amp; propofitus d Icgc,nbsp;ad quem lex tota tanquam ad ultimum, fummum^ contenderet, uel ut legis perfe^nbsp;(ftio, qui addideric legi, quod ex fe lex habere non potuit. Illa enim cum gratiam aCnbsp;bencuolentiam cum Deo in multiSjSC magnis laboribus,{c)licitudinibusc^ quaereret,nbsp;non gloria in ea re Dei, fed opcram, Slt; meritum noftrum intendebat. Fides autemnbsp;C H R 1 S T V s,idinquolexlaborabat,necgaftèquipoteratiplà,omnicum facilita^nbsp;tCjCompendioéç perfecit,ut non operum tantoium obitu,necß fudorum, fed folanbsp;dulitate,8lt;fiducia in bonitate Dei falus nobis,6d uita continuo parerctur. Et hæc eftnbsp;ipfa fidei iuftitia,qu3e credêtibus donatur, quæ cum hominibus falutem a Deo quae^nbsp;rentibus facilior eft,2lt; planior,tum Dei bonitas in ea,amp; magnitude ipftus gloriaî manbsp;gis illuftratur.Nihil enim de honore diuinæ iuftitiae, atcç clementiæ labor es noftrinbsp;opera,illarationedecerpunt,quætum dccerperent, fi frudum falutis, quem percernbsp;piflèmus,non uniuerfumDeo,Ièd nobis quadâ ex parte acceptum referremus. Ergonbsp;in lege utile infiftere, in eaep permanere longe nobiliorem, 8C potiorem rationem ini’nbsp;iieniendæ falutis reijcit, amp; afpernatur,gloriam^ Dei, Si magnitudinem illius pote^nbsp;lîatis, clementiæcç diminuit. Quod tu ludæe fi ignoras, cur te doceri non pateris. Sinbsp;qui id oftendere, ac declarare tibi uolunt,non eos æquo animo aufcultast' Finis itac^nbsp;legis C H RIS T V S eft, ad adipifeendam ueram, plenamcf; iuftitiam, quæ folum cre^nbsp;dentibus datur : fudantibus autem, amp; laborantibus abfcç fide, eft interclufa, quandonbsp;ifti habere potius in feipfîs uolunt, quo côfidant, necR inducunt animum totum Deonbsp;committer e,2lt; fefe illius penitus iuftitiæ,ac bonitati üimmittere.

M.oyfes enim deferibit iußitiam ex lege, quod qui fecerit hæc homo,ui^ uet in ipfisiex fide autê iuftitia fie dicit,Ne dixeris in corde tuo, Quis afeen#nbsp;det in coclumChoc eft ad deducendum C H R1 S T V M: ud quis defeendetnbsp;in AbyffumT’hoc eft ad CHRISTV M e mortuis reducendum. Sed quidnbsp;ait f Prope te uerbum eft in ore tuo, amp; in corde tuo : hoc eft uerbum fidei,nbsp;quod prædicamus,quoniam fi côfiteberis in ore tuo dominum l E S V M,nbsp;âcrediderisin corde tuo, quod Deus ipfum excitauit è mortuis, faluusnbsp;fies. Corde enim creditur ad iuftitiam, ore autem confefsio fit ad falutem,nbsp;Dicit enim feriptura, Omnis credens in ino,non confundetur,

I T E R V M hic comparât iuftitiam legis cum iuftitia fidei, Sd illam Icgis cum ope rofiorem,amp; laboriofam magis,cû Dei honori 8C gloriæ minus tribuentem,tum etiamnbsp;haud ita ueram, nec iÿnceram cflè oftendit,ut eft fidei iuftitia, Quæ ergo eftlegis iu^nbsp;ftitiac' Nempe quam Moyfes fie deicribit, poftquàm præceperat, quæ eflênt feruanlt;nbsp;da,quæ agenda,ôlt;^ à quibus eflèt abftinendum : Homo, qui hæc fecerit, inquiens, uwnbsp;ue’t in his; ut Si in faciendo labor,ôô quôd uiduri effèmus, non Deo id,fcd labori nogt;nbsp;ftro ferremus acceptum : cumcß in fadis. Si operibus iuftitiam conftitueremus, in fisnbsp;cam poneremus,quæ ueritatis ex fefeexpertia æque ad fimulationem, ac ad iÿnceri#nbsp;tatem funt parata.ïuftitia uero fidei,ôô in folo corde plena eft,ô^ fiduciâ tantummodonbsp;in bonitate Dei à nobis poftulat, iàlutisép noftræ uniuerfàm laudem. Si gloriam uninbsp;E^eo attribuit:at(^ hoc etfî præclarum continuo. Si euidens : tarnen ejuoniam ludæisnbsp;infolitum eft, ac nouum,femper in ipfis operibus,ôi obferuantijs legis, cura,animo^nbsp;occupatis,quô illis planius id,ôô facilius cognitu efficiat, affèrt opportunifsimum exnbsp;Iegeteftimonium,inquo fidei, amp; iuftitiæ ex fide imago quædam illuftrisab eodemnbsp;MoyfeeftexpreflàJs enim in Deuter onomio,iam ad moriendû uicinus, legemép po*nbsp;pulo cômendans,cum hortaretur omnes,utfequerentur redam uiamdomini,illiusépnbsp;præcepta,8lt; mandata ièruarent,cauerentcp,ne præuaricatpres, amp; exleges effedi inci^nbsp;derent in «ecrationcs nonferuatælcgis,tum additiSi forte eos Deus tanquam con#nbsp;tumaces,K minime fibi deditos eijeeret ex donataterra,ac per orbem terræ in uariasnbsp;gentes diipergcret, fore ut in eandem terram reftituturus eflèt illos, ac ad priera, 8^nbsp;über fora etiam bona redudurus, fi reuerfî eflènt ipfî ad dominum Deum fuum, totonbsp;cordc

IN EPIST, PAVLI AD ROM, nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;153

corde fuo,6i tota anima fuaxontinuoc^ fubiungit î Qin'a mandatum hoc,quod prae#= cipio tibi Iirael,hodie non occultum â te^net^ longinquuni eH, non in ccclo eft, ut difnbsp;cendum tibi ftt,Quis pro nobis afcendet in cœlumjôC deteret illud ad nos, acqj ut aunbsp;diamus efficiet^ S)C faciemus illud,Et nec trans mare eft,ut fit dicendum, Quis tranf#nbsp;fretabit pro nobis mare, 06 id nobis referet,facietcç,ut audiamus i Ôi. faciemus illud,nbsp;Nancß propinquum eft tibi maxime uerbum hoc,in orc tuo eft,06 in corde tuo,ut fanbsp;cias illud.Si reuerfus fueris ad dominS Deum tuum, Moyfes inquit,toto corde tuo,nbsp;amp; tota anima tua,quod iam no operum,neque laboris, fed tantummodo cordis adio'nbsp;quædam eft,proxima ilia tibi,atque adeo infita in ipfo te,ut ad earn fufcipiendam, Qi.nbsp;conficiendam no è fummo cœlo detrahendum tibi quicquam, necj trans mare accer^nbsp;fendumfit? Hanc iententiam Moyfis tanquam delcriptionem, Äformam ueræ innbsp;CHRISTO fideiufurpansfibiApoftolus,£lt;in christoconftituens,fidemnbsp;CHRISTI eiidcm pene uerbis, cuiufmodi fit,demo!iftrat. Non enim (ait) néceflènbsp;cft,fîCHRlSTO debeas credere,ut fic dicas in corde tuo, Quis afcêdet in cœlumç’nbsp;quafi c H R I S T V M inde nobis deduâurus,ut credamus eius e finu, 8lt; confortionbsp;Dei patris ad homines defcenfum,2lt; fufceptam pro nobis ab co hominis carné. Autnbsp;rurfus,Quis defcendet in Abylftiimhoc autem,ut c H R 1 s t v m nobis è mortuisnbsp;reducat,nofcamuscç eius refurredioncm. Non enim tanta tibi côquifîtione,nec tan^nbsp;ta circuitione eft opus.Sed quid ait fidesîPrope te uerbum eft in ore tuo,8lt; in cordenbsp;tuo. Hoc eft uerbum fidei quod prædicamus,Quodnam id cedofquot; Quoniamfi côfitcînbsp;beris in ore tuo dominum 1 E s v M, 00 credideris in corde tuo,quod Deus eum fuünbsp;fcitauit é mortuis,faluus fies,quo quid tibi poteft efle faciliusc' aut promptiusf' Nonnbsp;hie labor,non opus,nô diuturna,Slt; dura quæritur inueftigatio,icd animi tantum in#nbsp;dudio,ôé conuerfio mentis ad credendum,8é confitendum, etenim corde creditur adnbsp;iuftitiam. Solum enim cor iuftificationem accipit, fola uera eft cordis credulitas,nbsp;fides CHRISTI fi uerefufdpiatur,cordefulcipitur, ftatimcç ueram fldem diuinanbsp;ilia iuftitia concomitatur:ore autem côfefsio fit ad falutem, eo quod non eft fatis oc^#nbsp;cultum, SC côpreflum fidei uerbum rctinere, fed ^fcrendum eft, fed in medium pro«:nbsp;ducendumjUt ÓÓ alios doceas, ac cohortcre: etfi iila aétio inter immancs homines, Sdnbsp;barbaros minus etiam libera tibi fit : no tarnen nomen Dei omnipotentis domininbsp;I E s v Chrifti no ore tuo celebrandum,Slt; glorificandum eft, quandoquidem ft eiusnbsp;apertam,amp; libcram confefsionem repreflam metu contineas, habeas profedo aliudnbsp;quid,quod pluris arbitrere,uel exiftimationé inter homines, de qua loanes, Magis,nbsp;inquit, gloi iam apud homines, quam apud Deum quæfiuerunt, uel incolumitatemnbsp;corporis,atep uitam, ex quo minime uerè fidem recepifti, fi ilia tibi aut pudenda, autnbsp;pcenitenda efle uideatur,uel certe imbecillam, 06 infirmam illam obtines, ut non ha#nbsp;bitura fit perièuerantiæ præmium,in qua præcipue eft falusfita corde credere ad ue#nbsp;titatem pertinet, ore autem confiteri ad perfeuerantiam,amp; firmitatem. Quorum exnbsp;primo iuftitia,fanditascç cóparatur. In fecundo falus praccipue pofita ei^quam qui#nbsp;dem in cófeflïone oris,fidei firmitatem fignificans icriptura per Éiàiam ait;Et omnis,nbsp;qui credit in illo non confundetur:quod €ft,intrepide,amp; conftanter id aget, nec infa#nbsp;*uiam is apud ueritatis ignaros, aut fupplicium apud crudeles uerebftur, fed auda#nbsp;‘^er,0d libéré de Deo ôé fide c H R i s t i pronunciabitzfiept ô^inEuâgelio C H r inbsp;s T V s: Quern mei puditum fuerit coram hominibus,inquit,eius ôi me pudtbit co#nbsp;ram patre meo, Quoniam autem dixit propheta, omnis qui credit in illo, non con#nbsp;fundetur, uerbum illud,omnis, Apoftolus cotra ludæorum opinionem ÔC fpem con#nbsp;tinuo interpretatur.

Non enim eft diftindio ludæi^, amp; Graeci* Idem enim Dominus omniu abundans inomnes inuocantes ipfum* Omnis enimquiinuocauerit no^nbsp;men Domini, faluus fiet,

o D Iudæiarbitrabantur,gloriæcpfîbiducebant,Deumcoelipropriumfuum «flè Deum, id amp; alibi fupra, ÔC in hoc loco Apoftolus non tarn ratione quidem, quaenbsp;«uidens ipfa quocj, QC manifefta eft, quâm authoribus prophetis confutat, qui diui#

V tias

L I II, COMMENT» I A C» SAD ÖLET I

tias bonttatis Dei omnibus hominibus afîàtim Rippetere intelligentes no refirinxci’ runt earum largitatem,8lt; affluentiam in folis ludæisjtacÿ ôôEfaias dixit,Omnis quinbsp;credit in iilo.Et loel,Omnis qui inuocauerit nomen eius,Qiio quidem loquendi moj=nbsp;do utei'lt;^ Græcos àludæis non diftinxit,nec feparauitjnec uero in lege,aut inopeii^’nbsp;bus legis,fed in fide,0d côfefsione,quæ eft diuini nominis inuocatio, falutem noftrarnnbsp;pofuit,quafi duorum prophetarum coniundo teftimonio afRrmans,quod ante dixcs’nbsp;ratjCorde credi ad iuftitiamjOre autem confefsionem fieri ad falutem.

Quomodo igitur inuocabunt, in quem non crediderunt f Quomodo autem credent ineumde quo non audieruntC'Quomodo autem audientnbsp;abfque prædicanteÇ’ quomodo uero prædicabunt, fî no mifsi fuerintf ficutnbsp;(criptum eft, Quâm Ipeciofî pedes euangelizantium pacem, euangelizan^nbsp;tium bonaf At non omnes obedierunt Euangeh'o. Efaias enim dicit,Dominbsp;ne quis credidit auditui noftrofErgo eft fides ex auditu, auditus autemnbsp;per uerbum Dei. fed dico an non audieruntf Imo in omnem terram exiuitnbsp;fbnus eorum,amp; in fines orbis terræ uerba eorum.

Q.V OD ftudium Dei, zelumcp Ifraëlitæ habebant, pauloante dixit Apoftolus, uerum non reda cognitione in eo ie gerebant.Peccabant enim in pluribus.Primum,nbsp;quod iuftitiam fidei non accipiebant, quæ Si faciftor multo, quam üla legis, QC prælt;«nbsp;ftantior longe, ac Dei gloria dignior elt. Deinde,quód Deum cundorum dominumnbsp;ad fuam ipforum unam nan'onem côtrahebant,in hoc quo^ illius maieftati,2lt; nomi^«nbsp;ni derogantes.Deinde,quôd genres cæteras prac fe contemnebant,SC ueluti pollutasnbsp;afpernabantur,nequaquâ ne in hoc quidem imitantes clemêtiam, ÔC bonitatem fum=«nbsp;mi Dei, cui fe deditos eflè fatebantur, qui ut fuorum operum, ÔC effcdorum fructusnbsp;ac comoditatesjita femetipfum omnibus propofîtum,at(^ appetitû efle uuluEtenimnbsp;file folem fuû,amp; fydera, 2lt; rores ac pluuias omnibus hominibus cômunes iubet cffe,nbsp;Poftremó,quöd muftis rebus,ôd indicés teftimonijsép admoniti,ea, quæ ignorabant^nbsp;minime mtelligere,fed per côtumaciam, amp;nequitiam animi ignorare uelle perfeue=lt;nbsp;rabant. Ac fuperiores quidem ignorantiæ uenia aliqua fortafsis dignæ,hæc uero po^nbsp;ftrema inexcufabilis omnino erat.Toties igitur rationibus, argumentis^ edodi, to^«nbsp;ties prophetarum couidi teftimonijs,nequaquam adhuc dimilïà contradicendi per^nbsp;tinacia,ut fe ad omnia fîgillatim opponebant, fie opponentibus ad fingularefpondetnbsp;Apoftolus,denfe,Slt;coplexe ille quidem. fed ut fît illius nobis fententia latius expli^*nbsp;canda. Etant fane ifta omnia dubitata, quasftiones^ ludæorum aduerfus Apoftolosnbsp;CHRISTI hortantes,ut acciperent nomen Domini,ô^inuocarentillud,atcp in unanbsp;ilia inuocatione ipem maiorem falutis fuæ ponerent, quàm in elaboratis, atc^ fucatisnbsp;operibus legis,quêadmodum ôià chrïsto edodi fuerant,ôô ab ipfîs tune doccnbsp;bantur, Opponebant enim illi côtra apoftolos cum alia multa quidê de lege, QCnbsp;ribus legis,ôô de Deo peculiar! ipforum Deo, Abraamcç primo ludæorum pâtre ele^nbsp;Dei,cui,2lt; ipfîus generi foli fadæ eflènt ab Deo tantarum return, donorumepnbsp;mifsiones,ôd fîmilia pleraiÇ, quæ cunda toto decurfu apoftolici fermonis uftp adhucnbsp;diflôluta fîint. N une ülud item opponunt, quod ad couerfîonem imprimis gentiumnbsp;pçrtinet,quasVub illo uerbo,Omnis,Ioëlis prophet^ icriptura comprehendit,quà ilftnbsp;dicit,Omnis qui inuocauerit nomen domini faluus fiet. Ad eas enim miflos ab Deonbsp;apoftolos ludæi no credentes fie contradicunt,8lt; argumentantur,fe cum nec inuoca#nbsp;ri pofsit Dei nomen illius, in quem no creditur:nec in eum credi, de quo nihil audia^nbsp;tur:nec audiri uero nifî prædicetur,fed nec prædicari,nifi is,qui prçdicat, à Deo iplb^«nbsp;met huic prædicandi offîcio delegeturfin hoc extremo eflè hæfuros, neep ante ad ha^nbsp;^ndum fidem de uocatione gentiû fe accefluros, quàm plané nouerint delegatos abnbsp;Deo elle ntos,qui nouæ fidej regulam nominent Euangelium,Huic enthymemati innbsp;jpfo quoep extremo, 8lt; tanquam nodo dubitationis occurrit Apoftolus,Efaiam fta*nbsp;tim aduoçanSjlic dicentenr.Qyàm ipeciofî pedes euangelizantium pacemjCuangeli^nbsp;zantium

IN EP 1 S T, PAVLIAD ROM. nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;155

zantium bonaCVidendû enim eftjinquitjquid nos tandem annunciemus, ncn'ne pæ: cem,nô tantum inter homincs,fed cum ipïo Deot’non ne bonajnô interitura, Sgt;C fuganbsp;cia,fed folida,ôd fempiternacQui porrô habitus nofterçqu» ipecies annunciandiî'difsnbsp;currimus per omnes gentes,nufquâ domiciliû fiabile retinemus, uagamur, pei agra^nbsp;mus,in hoc unû opus intenti, at(Ç addicti,ut hominibus amicitiam cum Deo cocilicnnbsp;mus,ut uitæ æternæ in omnium mentibus,ac uoluntatibus, ipem, defideriume^ infî^nbsp;nuemus^Qui ergofunt pedes euangelizantium pacê,euangelizantiumbona,nifi eo#nbsp;rum qui ÔC pacem illam,quæ tutifsima,ôd tranquillifsima eli,£!0 bona ea quæ pi æftannbsp;tifsima,omnibus hominibus annûciant,ôô prædicât,quicp, quod itê â prophetis præ^nbsp;didum eft,à gentibus iam audiuntur, ÔC ad cultum ueri Dei nationes exteras addussnbsp;cunt,qui orbem terrarû pedibus afsidue perambulantes,nullo ulquam ut proprio innbsp;ioco comoranturCqui fî ÔC à propheta pronunciati,ÔC à Deo mifsi funt,fi pacis, bonbsp;norum euangelium praedicauerunt,fi id non iam inauditum, immemoratumep fecesnbsp;runt,fî fidem omniû etiam gentium ad credendum prouocauerunt, credatur iam nosnbsp;men domini à Iudaeis,ÔÔ inuocetur Jta quod ludæi à primo ad poftrcmum fie deducenbsp;bant,ut in poftremo ipfo infîfterent,arcemcç inibi fua: iniquitatis amp; pertinaciæ facesnbsp;rent,ipla illoijz arce capta,ôô folo æquata Apoftolus à poftremo ad primû facili curfunbsp;probationis redarguendo peruedus eft:nec tarnen adhuc defiftit côtentio, femperepnbsp;molitur aliquid peruicacia,ut ne optimis uida rationibus acquieicat.Refiftunt enimnbsp;rurfus Iudæi,atcç obîjciunt:Si uos à Deo mifsi,ÔC à propheta prçdidi Euangeliû Deinbsp;annunciatis,cur no credunt omnes Euâgelioc’Qiios réfutât eueliigioPaulus,fcriptunbsp;ram illis prætendens,8ô inquiêsîNon ne uos Efaiam propheta ab Deo milTum admitnbsp;titisfCur ergo ille dicit,Domine quis credit auditui noftrof Quod fi neceflè eflèt abnbsp;omnibus credi,quodcuncç apoftolorum,6lt;l prophetarum præconio à Deo eflet denunbsp;tiatum,no ille fie uerba ilia pofuiflèt. Atqui illi etiâ minus, quàm nobis credebatur»nbsp;ïllius enim monita ÔC præcepta no modo nihil quic^ ludæis profeceruntîuer um ipfînbsp;ultro præcipienti,8lt; monenti fine aliorû utilitate fuere exitioînos amp; multorum mennbsp;tes ad cognitionê Dei trahimus:amp; fi pro c h R i s t 1 fide obeunda nobis mors fit,nbsp;illam altjs etiâcompluribus dodrinæ ÔL faluti fore côfidimus*Verum idcirco no nésnbsp;ceflê eft ab omnibus credi uerbum Dei, ôd fulcipi,quia fi'des,ôô credulitas hominû arnbsp;bitrîjjô^ liberi animi cft.Reftabat ergo,ut qui parati ad credêdum eflènt, præconiumnbsp;cuangelîj auribus perciperêt,ut ex auditu ipfo uerbi Dei, fides in illis côftitueretur»nbsp;Cui etiam rei ample,2lt; largiter prouifum eft. Siquidem in omnê terram exiuit euannbsp;gelizantium fonus,2lt; in omnes fines terræ uerba eorum:nifi forte llîaël folus nô ausnbsp;diuit,qui non modo in recentibus præconijs apoftoloi52,amp; in euangeliftarum, uerumnbsp;amp; in pracdidionibus,ac uaticintjs legis, £lt; j^phetarû tritas iam habet aures ad exausnbsp;diendû fi uelit,amp;^ ftatim intelligendû fonum euâgeftj,de quo Apoftolus profequitur*

Sed dico num nô cognouit Ifiraëlç’primus Moyfes dicitîEgo ad æraulan dum prouocabo uos in non gente,in gente fiulta irritabo uos.Eiàias autemnbsp;audader agit,amp; dicitdnuentus fum ijs,qui me non quprebant: Manifeftusnbsp;fadus fum ijsgt; qui me non interrogabant ? Ad Ifraël autem dicit : Tota dienbsp;«xpandi manus meas ad populum non obedientem,amp; contradicentem»nbsp;gente s,inquit,ex hoc tempore audiuerunt,6Cnouerûteuangelium,Iudæi exnbsp;prifeis temporibus.Primus enim Moyfes, amp; alter Efaias predicant iUud, atep oftensnbsp;dunt. Nam inDeuteronomio Deus iratus Ifraëlitis, quodfeinfalfis dijs illi prouosnbsp;caflèntjôi in uanitatibus irritaflènt,uoce Moyfis fie de eodê populo 43nuntiat,Quôdnbsp;eum uiciffîm eflèt ipie in non gente ad æmulationem compulfurus,amp; in gente ftultanbsp;ad iram prouocaturus,quod nunc eueniebat, cum gentes à Deo in gratiam recipenbsp;tentur, ÔC eam rem ludaei ualde iniquo animo paterentur. Efaias autem apertius losnbsp;quentem Deum inducit,2id de gentium ftudio,at(p applicatione ad le: De ludaîorumnbsp;tiero infolentia, amp; peruerfitate fie diftinguentem: Inuentus fum qs qui me non quæsnbsp;t«bant;Manifeftus fadus fum ns,qui me no interrogabant. At hoc uidebâtur utrûcp

V 2 ludæi

«5 6 LIB, II, COMMENT» IA C» SADOLET!

ludæi faceic,ÔC quaereix femper Deum fcilicet,per fundioncs, operationes^p legi's,6^ ilium illiuscp mandata cognofcere,Qua de re Baracbias;Bcati fumus ô Iïraël,inquit,nbsp;quoniam quæ placita funt Deo, manifeßa funt nobis. Et neutrum tarnen illi efFeceünbsp;runt:(èd getes,qux nullum antea labor em,nullam folicitudinem,atcß euram ad qux^’nbsp;rendum Deum nofcendumt^ adhibucrant, quae^ in omnia contraria Deo ßudia di^«nbsp;uerfæ abierant,ßatim,6i facile oblatofibiDeo fe totas ad ilium cotulere.Breue enininbsp;compendium uerbi Dei,non longos illos logos legis didicerûtjfraël uero,qui anfra^nbsp;dus,2lt; circuitiones præccptorum, ac operum fetftatus eß,no modo ad utilitatem, Sinbsp;frudum fummi præcepti no peruenit,qui fuit c H R I S T v Stuerum ne paflùs qui^nbsp;dem eß,ea de re admoneri fe,2lt; doceri.De quo idem apud Efaiam dominus:Tota dienbsp;expandi manus meas,inquit: quod amantis efl, Si paterno animi afièdu in finum. Sinbsp;complexum fuum inuitantis Dei,imagoc^ in eo è cruce pêdentis CHRISTI pror^nbsp;fus exprein, Expandi manus,inquit:ad populum non par entern Si contradicentem,nbsp;quodj fl nô leuitate folum,8C uecordia quadam auerfum,ièd per nequitiam ctiam,ôinbsp;per cotentionem mihi fe opponentê.Ex quibus omnibus turn prophetarum teftimonbsp;nqs,antiquæcp legis authoritatibus,euâgeltjôp præclaris,Slt; illuftribus dodrinis, atc^nbsp;euentis, turn gentium facilitas ac obedientia ad inueniendam Dei gratiam, turn per;*nbsp;uerfitas ludaîorum ad eandem amittendam meritoualuiflècognofeitur ,iurecçillænbsp;adfcitaî in nomen,8lt; genus filiorum Dei,hi eielt;fli,ÔÔ répudiât! ab eodem Deo intelli^nbsp;guntur,nec^ Iflael tamen ipiè ut Ifraël repudiatus efi.Sic enim de eo loquitur:

Dicoigitur,numrepulit DeuspopulufuumC Abfît.Namamp; egolfracÿ lita fum ex femine Abraæ,tribu Beniamin: nô repulit Deus populum fuu»nbsp;cjuem præcognouit.Non ne feitis in Helia quid dicit feripturaC Quêadmo^nbsp;dum alloquitur Deum aduerfus lfra'él,dicésÇ’ Domine prophetas tuos ocfnbsp;cideruntjôd altaria tua euerterût,amp; ego relidus fum folus, amp; quærunt ani#nbsp;mam meam»Sed quid dicit ei oraculumC Reliqui mihi ipfi feptem millia honbsp;ininum,qui non flexeruntgenu fîmuIacroBaah Sic igitur amp; in hoc terni*nbsp;pore refîduum fecundum eledionem gratiæ fuit» Si autem gratia,non iatnnbsp;ex operibus,quoniam gratja,non amplius eft gratia.Si autem ex operibus,nbsp;non iam efl gratia:quoniam opus non amplius eft opus»

EOSDEM ludacos Apofiolus,quosuidebaturpenitusabDeo repulfos,atquc abiedos oflëdere uoluiflè,rurfus nûc reflituens, ut intelligatur nô ipfum Ifraël, necßnbsp;ièmê ï^braç fuiflè à Deo repulfum,fed qui ex illo genere,illacp natione aduerfus fidënbsp;CHRISTI côtumacesperflitiflènt,fiduciâ^fpeifuæ in lege pdtius,6lt; in operibusnbsp;legis,quàm in Dei gratia ponere perfeuerafl'ent,hos elfe, qui cecidiflênt ex gratia. Sinbsp;bcneuolentia fummi Dei,necp amplius in promifsionibus ad Abraam fadis comprenbsp;henfi eflint,exemplo ex feipfo probat.Non popul5,qui antea populus Dei appellatnbsp;retur,ne£ß fernen Abraæ à Deo effè eiedum:quâdoquidê fi ita eflèt. Si ipfe qui efl exnbsp;illo femine,eiedus unâ fuiflèt,fed de illo populo faluos fuiflè fados, quos prænouif^nbsp;fèt deus. Qua: quidé cognitio in eû modum accipiêda eft, quo utimur in feripturis»nbsp;Nam fi fîmpliciter cognofeere accipiatur, omneis plane Deus cognofeit £lt;bonos. Sinbsp;malos.Si uero ilia cognitio animorû eft coniundio,8lt; beneuolentiæ indicium, folosnbsp;Deus cognofeit bonos: quem in fenfum dicitur. Ego cognofeo meas. Si cognofeuntnbsp;me meæ.ôc ex contrario,Difcedite âme omnes operartj iniquitatis, quia ego non co#nbsp;gnoui uos.Hac itaeç ratione pofîtû in hoc loco eft : Non repulit Deus populum fuir,nbsp;que praecognouit,Et fuprâ: Quos præcognouit,hos Si prædiffîniuit. Ac praecogni#nbsp;tio quidem (decet enim occurrere ipfo initio flatim dubitantibus,ôi uiam facilem adnbsp;intelligendum reddere) prçcognitio,inquam,Dei,futuram hominum propenfionem,nbsp;£i qualî parabilitatem quandam ad credendum, amandum Deum prouidet. Prac#nbsp;diffinftlo uero tota gratia Dei eft,necç quicquam in ilia noftrae operæ ineflè, aut par#nbsp;tis mieliigitur.Nam quôd ego facilis uoluntate,8lt; animo paratus ad fidem in Deumnbsp;accioiendam

IN EPIS T» PAVLI AD ROM, nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;157

accipicndam fum,mci eft illud iudicitj,amp; mci liberi arbitrîj, id^ ante omnia tempora præuidit in me, ôô praecognouit Deus, Sed hoc nihil etiam nunc eft, dodor accedatnbsp;oportet,ôiitinerisredidemonftrator,quimihiportum falutis,£lt; uitæ oftendat,nbsp;Netç tarnen hoc etiam fatis, Volens enim amp; cupiens uiam bonam infiftere, amp; ftatioîsnbsp;nem tenere eam,quæ mihi felix, ôi tuta fit propofita, multis tarnen ab ea mente peri^nbsp;culis,multis obiedis uoluptatibus,multa denicß cum iucundai um,tum moleftarumnbsp;rerum uarietate abftrahor,atcç auertor,Ergo his tot malis,tâtiscp difcriminibus,qu3cnbsp;imminent in nos undi£Ç,nos^ proturbant,amp; auferunt nobis ipfîs, opem fert Dei uonbsp;luntas,8lt; pr3cdiffinitio,quae gratiæ tota eft, quæ id, quod noftrum folum eft, flexumnbsp;mentis icilicet ÔC inclinatione liberæ uoluntatis tot diuinis muneribus ueftit undiqj,nbsp;amp; cofirmat,ut quod eft ex nobis,minimum quiddam fit, necmeriti rationem ulla exnbsp;parte obtineat.llla uero Dei liberalitas, 06 praediffinitio integram in fe contineat to^nbsp;tius gratiæ laudem Jfta ergo prædeftinatio, ÔC Dei gratia feptem ilia millia uirorumnbsp;fibi ipfa conieruauerat,qui uel régis impq metu, uel exempio tribulium, S)C popularnbsp;rium fuorum licet bona erga Deum uoluntate eflent : ftatuam tarnen louis adorassnbsp;uiflent,nifi illorum imbecillos animos, Slt; infirmas mentes gratia, öó eledio Dei cor:«nbsp;roborauiffèttquæ gratia omnis quide ex ipfo Deo eft, donumq? eius liber-ale, ÔÔ pro:«nbsp;prium,quod nullo à noftra parte merito,ied â diuina beneficêtia totum profi’eifeitur,nbsp;Sed ut redeamus ad exponêdum: Non repulitDeus populum fuum Ifraël, ut ifrael,nbsp;gC fernen Abraæ, ut illius fernen, fed gi atiam Dei non agnofeentes, SC in lege operis!nbsp;buscç pertinacius haerentes,hos nimirum repulit: qui fl ex tantohominum numero,nbsp;ac frequetifsima natione forfitan pauci eflè uideâtur,regredere animo,8lt; cogitationenbsp;ad præterita,amp; intelliges non folum in c h r j s t 1 fide accipienda,fed in ueteii le#nbsp;ge fer uanda paucos tum quoque à Deo fuifle difRnitos, Etenim fle ipiemet grauiternbsp;accuianti populum Ifrael Heliac reipondit, fe reliqua adhuc fecifle fibi ieptem millianbsp;uirorum, quae ante louis flmulacrum genua non incuruauerintjn quo animad#nbsp;uerte gratiam,quód fibi ea ipie fecerat reliqua, ÓÓ intuere paucitatem, qudd ex inntinbsp;merabili populorum multitudine feptem tantum millia ialua fada ftint. Sic, inquitnbsp;Paulus, in hoc tempore, quod e populo Ifrael ad fidem Christi accefsit, refi#nbsp;duumeftex multitudine reliqua, quod per eledionem gratiae Dei effedum eft fal#nbsp;Uum.Sicut enim tunc ilia feptem millia ope, Qi. patrocinio fuo Deus ab errore conti#nbsp;nuit:fic hoc tepore Ôi apoftolos primS,ac diicipulos reliques, quos christ vsnbsp;adhuc uiuês fibi ipfe dclegerat,amp;: deinde poft Christi morte exurredionemcßnbsp;priora ilia tria millia, ac deinde alia quatuor millia, poftea etiam alia quædain millia,nbsp;quæ Deus præcognouerat, 2lt; fibi ipfe delegerat,ac in patrocinium fuum iam indenbsp;æterno ex principio fufeeperat per eledionem diuinæ gratiæ ex innumerabili mul#nbsp;titudine non magnus hominum numerus ad fidei, QC falutis portum perduda funt,nbsp;non ex operibus ipibrum,quod quidem aduerftis ludæos opponiturî Quoniam granbsp;tia,2lt; donum Dei no ex operibus eft,inquit:non, inquam,ex operibus eftgratia,ne#nbsp;que illa,quæ æterno ex principio eligendo,ac prædiffiniendo antecedit,nec uero quçnbsp;poft produdos nos in naturam protegit femper,ôd comitatur. Nam fi operibus do#nbsp;na Dei tu promeritus fis,euanefcit ftatim gratia,totumcp, quod tibi à Deo datur,nonnbsp;tibi donari ab eo,fèd reddi potius uidetur,in quo tu ut iuftitiâ QC uirtutem tuam connbsp;ftituas,Dei liberalitatem,gloriamcp extinguis. At hæc uera eft uirtus, QC benignitas,nbsp;8^ gloria fummi Dei,gratis conferre munus fuum,6^ bonitatis fuæ magnitudinem innbsp;propria liberalitate,beneficentiacç conftituere,Gratia porrô,ô(^ opus fie inter fe con#nbsp;traria infociabiliaeç funt,ut fi ex operibus, non iam amplius^atia fit gratia î fi autënbsp;fît gratia, opus iam amplius opus non fit. Non enim utrûcç itare poteft fimuhfed al#nbsp;terutrum tantum adeflè necelïè eft,idcç incomitatum ab altero,at(Ç iblum.

Quid igiturïT quod quærit Ifraël, hoc non eft potitus, eledio autem po# tita eft,reliqui uero cæcati funt, ficut ftriptum eft : Dédit eis Deus Ipiritumnbsp;compundionisjoculos ut non uideant, amp; aures, ut non audiant uftp in honbsp;diernum diem,Et Dauid dicitîFiat menfa eorum in laqueum, ô^in captiui#nbsp;V i tatem.

iî8 LIB. II. COHMENT»IAC,SADOLETI

in fcandalum,amp; in reiribiitionem ipfjs;Obfcurcntur oculi eorum ne uideantjamp; dorfum illorum Temper incurua.

CLV I D crtigitur,quodcôcludo,amp;:ftatuo; hocinquit,quôdidquod quçn'tifracl, potitus CO ipfc non eftxledio autcm eft potita.Aft quamobrcm non potitusc'nonnenbsp;iiolebatçnon conabaturC non ad Dcum ItudiOjôi uoluntate fe fcrebatC non ne hi, quinbsp;huiufcemodi exiftunt, illi ipfi funt, quos præcognitos antea Deus fibi ipfî folet diffî^nbsp;nire,atque eligcre peculiares C’eut ergo ifti in eleâione non funt comprehenfîî’nbsp;Quoniam fibi ipfi nimium confiff funt : quoniain etfi illi Deum uerum quærere fenbsp;prædicabant,illum ipfum tarnen externis, ateß alienis opcrationibus,non puro, necßnbsp;humili corde lt;quæfiuerunt,quæ eft uia quærendi, ÔC inueniendi Dei unica. Cuius reinbsp;cognitionem illi cum iè optime tenere,óó fcire arbitrarentur,opinione fui elati,ac tu^nbsp;mentes,cæcerorum docîrinas,ô:: monita funt afpernati ï neque id folum, fed doccnti^#nbsp;bus quocß ipfiSjöórccla monftrantibus infefti, inimiciintradabilescß extitere : eledlinbsp;uerOjfinis eins qui quærebatur ab uniuerfo Iftael,pauci homines uidelicet,2lt; ex ma;«nbsp;gno numero refidui ac reliqui,per gratiam Dei potiti funt,qui cum Deum corde bo^nbsp;no,ôd uoluntate appeler ent, monftrantibus uiam ad cum perueniendi attento, óCnbsp;cili ad obtemperandum animo aufcultauerunt. Non enim opinionem fuimet, Slt; denbsp;fèiplïs jfuaeß fcientia^ac dodlrina fuperbam perfuafionem tanquam murum oppoftie^nbsp;runt reeftiora admonêtibuscSed cum ÔC ipfi per operum Icgiscß obfèruantias, ad Deunbsp;interca niterentur, breuiore fibi, £lt; tutiore multo fidei uia demonftrata, libenter, acnbsp;prompte in cam fc dedere,cum illi inflatiores, fibicß ipfis maiorem in modum chari,nbsp;atque iucundi, in uetere inftituto manerent obftinati,necrationemullam aduerfan^nbsp;tern opinionibus fuis uel auribus modo admittere ftiftinerent.Etcnim eft hoc præci^nbsp;puum,ôô maximum inter probas animas,prauaseß difcrimen,quód qui faciles duäunbsp;ad Deum funt,ubi ullum de Deo audiunt proferri uerbû,extemplo attenti,dociles^nbsp;expcdant,num quid exponatur qtf ipfis queat eflè dodrinæ,ac emolumento,quodißnbsp;in eis pietatê,Slt;:: ftudium Dei adaugeat,idcß fi eiufmodi inueniant,gr atantes,ac Içti innbsp;cordibus fuis reponunt.Qiii uero agunt fecus,qui fuimet opinione indudi uidenturnbsp;fibi ualde eflèfapientes,ut nô doceri ipfî ab ullo uelint, fed alios femper docerechi nonbsp;men Dei,quod in fermonibus ufurpant, no ad ipfîus Dei gloriam, fed ad fuam ipfo^nbsp;rum ambitionem,qua£ftumcß couertuntcideocß maxime in operibus uerfàntur extenbsp;rioribuSjlegcmcß feriptam mordicus tenent, necß in illo inteftino, occulto^ hominenbsp;uere requir unt Deum : quod fî facerent, cum ipfî intus humiles eflènt, turn cuilibetnbsp;bene fuadenti ad obtemperandum parati, ôd dociles: fed in eo qui cernitur, oculiseßnbsp;eft homo expofitus,quaidam tanquam Deum colentium fîmilitudines appingunt,nbsp;Cui porro externohomini inter homines cæteros fe oftêdenti doceri, ignominia eft,nbsp;caftigari conuitiô,refelli autem,2lt; coargui iniuria morte acerbior. Enimuero qui ta^=nbsp;les funt,cum uidcantur Deum quærere,Deo tarnen non potiuntur, At^ hi funt,quinbsp;ne putentur eguifîè aliorum monitis, falfum fuum potius cum per tinacia defendût,nbsp;quàm aliot^ uerum ampledunturtinimki omnibus à fe diflèntientibus,qui non mo^nbsp;’do alienam dodrinam afpernantur,8iô cotemnunt,fèd ipfos quocß dodores acerbonbsp;lt;^apitaliinfequuntur odio.QuemadmodumIudæiôCin christ o antea fecerût,nbsp;tuiic in Apoftolis C H R l S T i, ipfo^præcipue Paulo faciebant, quos cæcatosnbsp;dicit Apoftolus, eô quod ilia uana, amp; arrogans de femetipfîs perfiiafîo aciemnbsp;mentis in illis,animicß oculum occæcauerat.De quibus EfaiascDedit eis Deus lpirigt;nbsp;turn compundionis,oculos ut ne uiderent, àC aures ut ne audirêt uftß in hodiernuipnbsp;diem. Quod poftremum adiedum ab Apoftolo eft, uftß enim eius ad ætatem ludælnbsp;ineadem manebantcæcitate,2lt;ignorantia.Sedôôhæc ipfa Efaiæfententia none%nbsp;lino prophetæ loco decerpta eft. At^ hic Ipiritum copundionis Efaias ftimulos in^nbsp;uidiæ,ôlt;^ obtredationis uoluit fignificare,qui pungunt eos maxime, 6ôfodiunt,quosnbsp;gloriam apud homines,exiftimationem0ß quærentes in eo maxime,ambitio. Si liuornbsp;male habct,quod quam fpß opinionem,Si laudem ab hominibus quærunt, alios me;«nbsp;lins uidentjnon id cogitantes, netß (pédantes adipifei : qui quidem ftimuli eiufmodinbsp;funt,ut

- IN E P I S P A V L I : A D. R O M; • nbsp;nbsp;¦ f

funtjUt oculos, amp;: aures ad intuendam, audicndam^ ueritatcm nequaquS fuo finant uti iudicio. Porro hos illis ftimulos per occafioncm dedit Deus, non dedi'ta opera I'nnbsp;illis inleuit, fed dum afpirat, 00 fubuenit ope diuina conatibus eorum, qui uei a cumnbsp;charitate,Slt; fynceritate prædicant uerbum uitæ,id(Ç non ad comodunijnecp ad utilfinbsp;t^em propriam,fed ad audientium frudum, falutemcp conuertunt, Horum ex ipfanbsp;côtentione comparatione cor aeftuare maleuolentia,ftomachus edio rcpleii,ipli ranbsp;hie quadam inuidiæ,obtredationiscç accendi, ut frenderent dentibus in Apoftolos,nbsp;ut plagiSjóó cótumelijs appelèrent,ledftfonibusep agitarent, omnia denii^ permifcci:nbsp;rent,quo ne illis eflèt in eis ciuitatibus locus, in quibus ipfi ab incolis amp; quæflû fibfjnbsp;ÖC fapientiç opinionem aucuparentur.Ätqui tales femper ludaei 2lt; uctuftioribus icfnbsp;culis in patres, atcç prophetas, ÔÔ tempore poftremo in Apoftolos extitere, bodic^nbsp;adhuefunt rjdem illi ipli pleni perfidiæfcilicet,Slt;liniquitatis,quoanimimorbo quinbsp;aguntur,necç oculis rite utûtur,necp auribus.Qiiód autem fpiritum compundîionisnbsp;hoc loco,ftimulum inuidiæ denotaucrit Efaias,audi ôd Dauid ad Deminum Icqucn#;nbsp;tem,V t pfallat tibi gloria mea,ôô nô compungar« Quæ pfalmographi fententia declanbsp;rat gloriam earn, quæ in unoquotç ad Deum referatur, inuidiæ ftimulos non fentirc:nbsp;fi autem ad feipfum quis referat,fentire. lam SC de eifdem ludæis Dauid, Fiat menfanbsp;illorum in laqueum. Quod quidem non imprecantis eft,fcd quæ futura funt, prouij»nbsp;dentis prophetæ, Atqj hæc illls menfa,bona funt feculi,quæ illi imprimis expetunt,nbsp;amp; quorum amore correpti incidunt in laqueum, ôlt; in captiuitatem, 2lt; in offenfam,nbsp;fîue hic fpiritualiter uelimus intelligere,in amifsionem gratiæ fummi Dei, fîue etiamnbsp;corporaliter, quod propter bonorum mundanorum ftudium, auerft à Deo, 06 ab eonbsp;in captiuitatem gentium, 06 feruitutem traditi, ne adhuc quidem oculos aperire ad.nbsp;perfpiciendum uerum,nec eos attollere ad intuendum Dcum pofliint.

Dico ergo : Nurn oftenderunt ut caderent;” abfit,fed ipfbrum cafu falus cß gentibus,in prouocando ad æmulationê ipfos. Si autem cafus ipibrum,nbsp;diuitiæ funt mundi, amp; diminutio ipforum, diuitiæ gentium, quanto magisnbsp;plenitudoiFforumC”

CALLID £, fände in his uerbis Äpoftolus licet ludæos confolari uideatur: gentibus tarnen totam laudem aferibit, pJedtinfß alternam quandam relationcm, utnbsp;amp;: ludæis,amp; gentibus conferta inter fe,amp; communicata,fidei,gC falutis utilitas appas^nbsp;reat.Non enim Iudæi,inquit,cum offenderunt, 06 in peccatum lapfi funt,id fecutumnbsp;tantum eft, ipfi ut caderent : fed illud magis euenit, idcç à Deo magis pi ouifum fpe^nbsp;lt;^atumcß eft, ut lapfus illorum falus müdi exifteret,Nam illi ÖC in C H R i S T o leftinbsp;eruci afftgendo redemptionis humanæmyfterium abfoluerunt,óó in fugandis,exter^:nbsp;tninandisc^ Apoftolis fidei uerbum in omnes genres diflèminauere. Errauerunt igis^nbsp;tur,non ut ipfi caderent,fed ut cæteros illorum error cóferuaret,Et rurfus,quoniamnbsp;rlli fua culpa minus idonei effedi funt ad agnofcendam fidei C H R i s t i ueritas.nbsp;tem, cum intuerentur tanto earn ftudio à gentibus adfeifei, ói comprobari, æmula^nbsp;tione quadam ÓC ipfi prouocati ad infpiciendam rem, ac melius confiderandam fè;nbsp;referrent, ex quo in eos poftea falus pofïèt à gentibus redundare, Ita ludæorumnbsp;bpfus, atque error gentibus quidem reda, óó ipfo primo progreflu profuitïa gentil,nbsp;bus autem inludæos,tanquam ex repereuflu refîlicns,poterit prodeflè, Quôd fi ca^.nbsp;fus ipforum,diuitiæ funt mundi,fi quôd illi obtrufî,amp;^ imminuti, ac tanquam bonisnbsp;fuis fpoliati funt,id gentibus ad opulentiam cefsit : quanto magis fi ipfî quoque ac^nbsp;ceflèrint,2lt; ad exemplum gentium feconformauerint,ut christ v M,amp;: fidemnbsp;CHR I s T 1 illarumexemploprouocati accipiant,hocgentesfacietgratiæ apudnbsp;Ueum,2lt; meriti locupletioresî’

Vobis enim dico gentibus,inquantum quidem ego fum gentium Apo:# fiolus,minifterium meum glorifico,fi qua prouocem ad gmulationê meamnbsp;carnem, amp; feruem aliquos ex ipfîs « Si enim abieclio illorum reconciliationbsp;mundi

i€0 LIB* II, COMMENT, lAC, SADOLETI

mundi €ft,quæ erit affumptioC' nifi uita ex mortuisC Si autem primitiæ (ànf accruus;8d fi radix fanda,amp; rami, Quod fi quidam ex ramis defraynbsp;ôi funt, tu uero cum oleafter eflès, infitus fuifti illis, pariicepscp radicis, 8^nbsp;pinguedinis oleæfadus,ne infulta ramis, Si uero iniultas, non tu radicemnbsp;fers,fed radix te.

G.V O D tantum laudi's attribuerat gentibus, ôé tam acn'ter, ac uan'e coarguerat Iudaeos,utruncç nunc uolens ad temperamentum quoddam redigere, gentibus fe te«'nbsp;ftaturîÇa dediiïè præconia, ut quoniam ipfe gentium eflèt deftinatus Apoftolus,nbsp;nifterium imprimis fuum cohoneftaret, in quo ôô gentiû fibi allicit beneuolentiam,nbsp;quatenus earum iè proprium mintftrum dicit,Slt; exeufationem ad ludæos comparât,nbsp;qui no ægre debeant pati tantum eum tribuere gentibus,cum his ipfe ofFicio,amp; mu^nbsp;nere prædicandi fit addidus.Neq^ tarnen omnino ludæos fuos cotemni uult, Adqcicnbsp;cnim no folum fe collaudare gentes,ut honeftet minifterium iùum: fed etiam ob earnnbsp;rem,ut laudibus illis carnem fuam,quod uerbum aflèdum amantis in fe habet,plusepnbsp;cotinet,quâm gentiles, quàm neceflarios,quâm cognatos, ad æmulationem eiufdemnbsp;accipiendæ fidei prouocet,fi quo pado aliquos illorum queat conuertere, ôi. feruare.nbsp;Qui fî ob incredulitatem a Dei gratia repulfi,Slt;I abiedi,c5ciliationem tarnen mundonbsp;cum Deo attulerût, quidfacient aflumpti ad eandem fidem,Çi^ in Del ^¦atiam,ac begt;nbsp;neuolentiam redudic'Nonneuidebunturper uos quodam quafi miraculo ö Gens’nbsp;tes uelut ex mortuis iterum redditi uiuentes Quod alto profedo cofilio in laudemnbsp;gentium profert Apoftolus, innuens uim fidei. Si illorum enim per incredulitatemnbsp;abiedio uobis per fidem gratiam Dei côtulit,non ne aflumptio eorundem maioremnbsp;uobis gratiam eiufdem Dei after etc’eum iam hanc in uobis fidei potentiam cogniturinbsp;J[îtis,quôd ex mortuis eftis faduri eos uiuentes.Ac ne forte uideantur dici repugnâ;*nbsp;tia,ft reiedio ludæorû falus fuit mundi,quî pofsit idem elfe redintegratiofintelligen;’nbsp;dum eft, no eodem modo reiedos falutem mundi fuiflè, ÔC futur os alTumptosfted utnbsp;reiedio per occafionê locû,ôd accelTum præbtiit gentibus: fie per exemplS, ôô xmus«nbsp;iationê fides Gentiû ludæis ut refipifcant,occafîonem eft allaturaïquo in utroeç côfi=nbsp;lium Dei,amp; ex malis bona,ôi bona item ex bonis producêtis,primarium fummumeßnbsp;cernitur,élt; ubicß lêmper extat ipfîus gloria,ôlt; gratia. In gentibus uero ipfis, at^Iu^înbsp;dæis, quod ex fado gentium exoritur ad incitationem, Sgt;C prouocationem ludæorû,nbsp;id in gentibus quidem uirtutis ÔC meriti fpeciem aliquam præfefert,in ludæis autemnbsp;penitus nullam, Ac ut repugnantiam,quam diximus,melius diflbluamus,nô hæc af«nbsp;fumptio huiuimodi,quç ludçqs ante reiedos recipit,fed fi iili ftatim initio ad c H R Inbsp;S T V M fe contuliftçnt,ne(^ cômififlènt,quamobrem reqcerentur,faluti id, lucro,nbsp;8lt; locupletationi mundi fuiflèt aduerfatumJnclufo enim in ludæa fidei G h R i s T inbsp;myfterio, uel nequaquam, uel ferius ad gentes Dei liberalitas, ÔC gratia fe effudiflèt,nbsp;Atquc his dldis,ne omnia gentibus tribuere uideatur, j)cedit Apoftolus ad ornan«’nbsp;dum genus fuum certis laudibus,quæ no in ipfos tamen,ièd in patres ipibrum, ôd innbsp;honorem generis,nominisc^redundent,quô accefsionem etiam illorum ad fidei cul*nbsp;turn iure ampllficaturam mundi diuitias oftendat. Si primitiç,inquit,generis mei fannbsp;dæ fuerût,2lt; aceruus eft fandus,SC fi radix fanda,fandi SG rami,duabus fimilitudi*nbsp;nibus uolens denotare familiâ illam,quæ ex authore generis ^bato, atcg fando pro*nbsp;duda fît,etiam fî no fuis ipfa operibus digna inueniatur, parentû tarnen caufa in ho*nbsp;nore elTe debere,Et ne gentes laudatç a Paulo,atcp diledae minoris fortalTe æftimentnbsp;ludæos,quam par fît,in fecunda ilia fimilitudine radicis,arborisé^ infiftens,egrcgfamnbsp;texit argumentationem, quamobrem ludæis deferendus honor, SG natio tota in ali*nbsp;qua exiftimatione habenda effe uideatur, Quandoquidem ilia tanquam oleæ arbornbsp;eft,gentes uero reliquæ tanquam oleaftri, quæ in ueram, 6G naturalem oleam infitaf,nbsp;omnem fuæ in melius mutatæ conditionis dignitatem ex aliéna radice, SG planta ac*nbsp;cipiunt.Ac fané oportuit ex uera olea deffingi ramos, fî ramos alios oleaftri in ea in*nbsp;feri decuit.Neque enim fuiflèt peregrinis,SG adfeititijs furculis locus,fi naturales, SGnbsp;domeftiet

IN E P I S T. P A V L I AD R O

domeftid in fua arbore integri permanfiflent« Veruntamen habet uimiflam infi'tio, utquiex aliéna arbore infiti rami funt, radicibus, ôiinribus hoipitæ arboris fufti:*nbsp;neantur,coalefcantcç in eandem totius corporis qualitatem.Itacp radix, amp; planta He^nbsp;braici generis ipfa eft,quae fuccum,2lt; uim nouis fuppeditat ramis, ut frudum deindenbsp;illi ex feCe iuftitiæ per fidem pofsint efferre,Eft enim radix Abraam, Só Dauidurun^:nbsp;eus CHRISTV s:fuccusuero,Slt;fpiritus,fidesipfa,aciuftitiaîat(Çibiarboris to^nbsp;tius author, amp; propagator Deus, Non ergo contemnenda arbor in ramis fuis, qua:nbsp;in radice,amp; trunco tanto honore digna eft.

Dices igitur,defrad:i funt rami,ut ego infererer,probe,infidelitate funt de fraóti.Tu autem fide ftetifti,ne alte fentias,fed uerere,Sienim Deus naturassnbsp;libus ramis non pepercit,ne qua tibi nec parcat. Alpice igitur bonitatem,8^nbsp;leueritatem Dei,in cadentes quidem feueritatem, in te autem bonitatem,Sinbsp;permanferis in bonitate,quoniam amp; tu exaderis:amp; illi item, fi non permannbsp;lèrint,ininfidelitateinlèrentur,Potensenim Deus eßrurlusinlerere ipfos»nbsp;Sienim tu ex natural! excifiis es oleaftro,amp; praeter natura infîtus in bonamnbsp;oleam,quanto magis hi fecundum naturam inlerentur in familiari oleaf

perstat infimilitudineinfitionis,2»iarboris,illudeçdiicrimen,ôdiudidum fummi Dci,quo ludæos ille excidit è uera olea, ÔÔ gêtes ex oleaftro ablciflas in ipfamnbsp;ueram oleam inferuit.Non Iudæis,neque gentibus, fed fidei dicit, Sd infidelitati fuiflenbsp;datum,ut ludaei quorum radix,0d planta bonæ arboris propria, ac domeftica erat,tannbsp;quam ftolones,0d rami inutiles abfcinderentur,propterea quod non utebantur fucconbsp;trunci,atc^ radicis,hoc eft,in fide Abraae,8gt;d c h r i s t i, ad Deum non nitebantur,nbsp;Atque in eorum abfeiflbrum locum translat! ex oleaftro furculi infererentur, qui innbsp;ipfa ingenua, ôd natural! olea coalefcentes, geniales illos fticcos biberentex radice,nbsp;iisep alerentur, quos naturales prius rami refpuiflent, in fefecß attraherent, atque innbsp;fubftantiam, ac uiriditatem conuerterent fuam fidei ex Abraam,ôd redemptionis exnbsp;CHRISTO nutrimentum.Itaquenoneft Iudæi,neque Gentilis,fed fidei, ôdinfi^nbsp;delitatis fada diftindio, quae eadem fides mutare,amp;traijcere conditionemillam innbsp;alternas, amp; contrarias partes poteft, Nam ôd qui inßti ftint ex aliéna arbore in noblesnbsp;liorem arborem propter fidem, nifi hi in fide ilia ipfa manierint, ipfi quoque excidennnbsp;tur, Caufam enim cur excindantur, accerfent fibi infidelitatem. Et qui propter infi:snbsp;delitateme propria arbore fuere defedi, fi ad fidem fe contulerint, facilius etiamôdnbsp;«lelius in familiärem plantam inferentur.

Nolo enim uos ignorare fratres myfierium iftud, ut tie fitis apud uos^ ntetipfos fapientes,quód cæcitas ex parte Ilraeli fada eft ulej edjdonecplessnbsp;i^itudo gentium introëat:ôd fie omnis Ifrael feruabitur,quemadmodum icrinbsp;ptum eft: Veniet ex Sion liberans,8d auertet impietates à Iacob,Ethoc ipfisnbsp;3 me pad:um,quando abftulero peccata eorum»

I s R A E L eft populus omnis Hebraeorum carpalis ex Abraac femine orjundus, ôdifraël eft populus fpiritualis ex fide Abraac progenitus,6dnatus:eft autem caecitasnbsp;carnal! populo Ifrael ex parte fada,ut introiret in frmen fidei Abraac plenitude» gen^nbsp;tium,ôd fie uniuerlus fpiritualis Ifraél,falutê adipifeatur, Nam ft de carnal! Ifrael fer^nbsp;uando uolumus intelliger e,quota portio erit popuH Hebraici,ôd uniuerft generis lu^nbsp;dæorum ætas illa,quac in aduentu Heliac extremo iam inftante mundi iudicio ierua?nbsp;biturC'Seduttotus plane feruaretur Ifrael,permiftt Deus ludæos inc HR 1 STVM,nbsp;tanquam in lapidem offendere,ut offenftone ilia ex fuo loco priftino dimotus lapis innbsp;caput anguli difeederet : ftcé^ ilh's cæcitate quadam redam uiam non tenentibus, Sdnbsp;c femita cadentibus, genres fuccederent, quae in lumine ueritatis oculos melius fige^nbsp;tentjôd ad populos reliqui orbis eadem lux fund€retur,Ätq^ item deinde,ut cocurfusnbsp;X gentium

z«z LIB* IL COMMENT. lAC* SADOLETI

gcntiumad Chriftum, ueramcç in Deum fidem, franger et animum, 6lt;: pcrtinaciarn liidæorum,plunmos^ eorum ad eandem fidem adduceret, alto myften'o Deus conigt;nbsp;pofuit,8C difpenfauit.Cui prouidentiæ,8lt; my fieri o Dei omnia funt attribuenda, nonnbsp;à quopiam fibi ipfî. Non ergo nec gentes nimis glorientur, quod eft, ne nimium fibinbsp;ipfæ fint fapientes, ne attribuant hoc ingenio, amp; intelligentie fuæ, fi in fide accipien^nbsp;da ludæis ipfæ praecelluerunt* Id enim prouifum in illis, ôd datum à Deo eft, ludeicpnbsp;permifsi hallucinari,ut ad gentes iplàs uer um lumen accéder et, necp ob earn rem ual^nbsp;de contemnant ludæos.Etenim idcirco ipfæ adfcitæ in gratiam, amp; amicitiam cû Deonbsp;funt,ut fuo exemplo ludæis afférant ftudium eiufdcm æmulandç fidei,amp; ülutis, Atcßnbsp;ita diuerfis modis,amp; rationibus in utroftç mifericordiam fuam exercet Dcus,ód utnbsp;cæcitate ludæorum gentibus lumen oftendat, ex illuminatione gentium aditumnbsp;inueniatludæis miferendi,atcp parcêdi.Nam authoritas prophetæ Efaiæ abApofto^nbsp;Io indu(fîa,hoc fibi uult,quód conclufio ÔC exitus uniucrfæ falutis fpiritualis Iftaëlis,nbsp;Iffaël ipfe carnalis futurus eft, ut 8lt; agminis fandi atcg eletfii, dudor Ifrael, 5lt; idemnbsp;etiam coador fit futurus.Nancg fides primo SC orta à ludæis,ab ipforum non pau^«nbsp;cis fulceptaeft.Póftcumeiedione,ódrepudiationecorum,quiex carnali Ifrael fidemnbsp;CHRISTI non admifere,ad gentes emigraffet,rurfus introdudis gentibus ad eumnbsp;cledorum numerum,qui ab Deo eft præfinitus,inde in eofdem ipfos ludæos temporenbsp;cxtremo eft redundatura, Huius nunc SÓ rei, 2lt; temporis facit propheta uaticinium;nbsp;Veniet ex Sion dominus: hoc iam principium eft germinantis fidei:amp; auertet impie;«nbsp;tatcs ab lacob, à fpirituali auertet : qua quidem criminum ÔC impietatum abfterfionenbsp;non ludæos fol um comprehêdit,uerum etiâ alienigenas,qui per fidem in ipfum Ifraelnbsp;infercntur.Deinde uero ad carnale fernen iterum rcuerfus,non iam relinquet in omninbsp;lacob ôd fpirituali fimul,S^ carnali,quod fit amplius peccati, impietatis^ auertêdum.nbsp;Etenim extremo illo tempore, quo ad iudicâdum filius Dei uenerit omnium omninonbsp;cledorum numerus explebitur, necp erit amplius macula aliqua in lacob. Et hoc eftnbsp;ipfis padum tneum,dicit in eodem propheta dominus,quod mox Apoftolus fuis uernbsp;bis ex perfonadomini interpretatur,C^ando abftulero peccata eorum,inquiens.Donbsp;minus autem in propheta populo fuo fic loquitur. Hoc eft padum aduentus mei adnbsp;uos:id eft, Tune ueniam ad uos, tunc præftabo de meo aduentu id quod nunc paci;«nbsp;ftror,tempus^ mei accefflis ad uos tunc fuerit,cum non relinquam amplius in lacob,nbsp;quod debcat abftergi,cum omniQ fuerit ordo,2ë numerus conclufus eledorum, cun;«nbsp;dusep lacob fpiritualis fuerit completus,Cuius,ut diximus,fpiritualis coetus, ueri^nbsp;lacob 8lt; principium, 8lt;f finis ille lacob carnalis futurus eft, quern in fine feculorumnbsp;anteuertens dominum Helias inftruet, 8lt; quæ funt falutis, ac fidei, edocebit.Ac utnbsp;Apoftolus uicifsitudfnem iftam commeantis ab Ifrael ad gentes fidei,2lt; rurfus ab eisnbsp;ad Iftaëlemreuertentis clarius ponat ante oculos,fic profequitur.

Secundum quidem Euangdium inimici propter uos, lêcundum autê ele dionem amabiles propter patres.Impœnitenda enim funt dona,amp; uocationbsp;Dei.Quémadmodum enim amp; uos quandoq^ non credidiftis Deo,nunc aunbsp;coniècuti mifericordiam eftis horumincredulitate: fîcôCiftinunc nonnbsp;CTediderunt mifericordiæ ueftræ,ut amp; ipfi mifericordiâconfequantur. Connbsp;çlufit enim Deus omnes in incredulitatem,ut omnium mifereretur*

G E N V s,inquit,eledumàDeoHebræoruminipfispatribusamabilefèmpereft cidem Deo,nc(^unquamreiecitillud,autreppulit abfèfe Deus,nifi fiquosexnu;«nbsp;mero illo, nomine infidelitatis abiecit. Nam ipfam quidem nationem habuit fempernbsp;tn gratia,06 in amore. Non enim poenitet Deum beneficiorum fuorum, nec uocatio;«nbsp;nis unquam fuæ, quorum extitit fèmper nationi ludæorum liberalis, quam feuoca;«^nbsp;uit ex reliquis nationibus,unamcp fibi delegit, fuis^cœleftibus tumbeneficqs,tumnbsp;etiam aliorum femper beneficiorum promifsionibus largiter profecutus eft. Sed innbsp;hoe recente Euangelij dono, quo nullum maius, necç falutarius generihymano ab

IN E P I S T. PAVLI AD ROM* ipfoDco potuit concedi, tantifper fe auelli ab fuis ludæis paflus eft,ut hæc fîmultasnbsp;Dcocumiliis,aditumgcntibus patefaceret ad confequcndam apud eundem Deumnbsp;iniftricordiam.Hic occurrat quilpiam.Quidçnon ne ludacos fimul, Slt; cæteras genresnbsp;codent dono mifericordiæ pariter ccmprchendcre,2v côp’edli Deus potuitc’ aut quidnbsp;attinuit tantifper retjci ludæos,quoad gëtes ingredcrenturcHic nos, etfi fortafsis au^nbsp;daciæ eft, côfiliorum Dci dare uelle rationcmnamcn ucnerabundi,Slt; timidi dicamus,nbsp;fruftra uideri potuiftè fummum Deum delegiiiè fibi pi opriam ludæorum nationcm,nbsp;fi ca, quæ illis feorfum beneficia promitteret, communiter cæteris erat præftaturus;nbsp;Scd cum illi ea non reciperent, atq^ adeo potius afpernarentur, caufam oblatam Deonbsp;fioneftifsimam,2id opt imam, fuam benignitatem miièricordiam in omîtes hominesnbsp;cffundendi,quodille tarnen fîcfuturumlua infinita fapicntia præuidiflèt :certe quvnbsp;dem ficfaâum eft,ut repellentibus ludæis uerbum c H R 1 S T 1,8C illud ex fuis fini;«nbsp;bus exterminantibus in reliquas orbis ten ir regiones fidei ueritas extendereturjniisnbsp;mici ei goludaei tantifper Deo dumEuangelium gentibus cômunicatur, uerum iplînbsp;propter fe,ôô propter patres fuos amabiles,atque ita amabiles,ut nec uocationis,hocnbsp;cft,ele(ftionis,nec fuorum in earn gentem beneficiorum Deum pœniteat.Ac ficut uosnbsp;Ó exterae gentes,inquit,quæ antea non crcdebatis,ne(^ Deo fidê liabebatis,ex ludæosnbsp;rum incredulitate, infideiitatecç occafionem nadæ eftis credendi, 8C per fidem miferi^nbsp;cordiam à Deo confequendi,uocatæcp eftis ad eiufdem Dei, non notitiam folum, uci;nbsp;rum etiam cognationem:fic Iudæi,qui antea Deum uerum nofeebant, atc^ colebant,nbsp;tuncq; egere minime mifcricordia uidebantur, in infidelitatê Slt; ipfi, incredulitatemépnbsp;deiapli funt,ut ipfîs quoc^ neceflai ia fieret à Deo rnifei icordia. At cuiufmodi ifta infi#nbsp;délitas ludæorumc'quia non crediderunt ueftiae mifericordiæ, inquit. In quo licet in#nbsp;tueri fingulare acumen,Slt; admirabilem fapiêtiamtanti Apoftoli* quid eft enim hoc,nbsp;quod ait,non crediderunt mifericordiæ ueftræ, niß quód non putauerunt ueram eflènbsp;inDeum fidem illam, ucram Dei erga homines miièricordiam, cuius effet gentibus,nbsp;amp; alijs nationibus copia fada,quâdo ipfi fibi folis,nomini^ 6ë generi ludæorum folûnbsp;omnia Dei beneficia, óó coeleftes diuitias omnes débitas eflè arbitrabantur: quæ opi#nbsp;oio peculiaris apud Deum gratiæ,ôô in illo Hebræorum populo arrogantia non mo#nbsp;doincontumacibus aduerfus christv m ludæis,uerum etiam in conuerfis,óinbsp;uenientibus ad fidem longo tempore permanfit, ut uix poflènt crederc,fibicp perfua#nbsp;film habere,genres tali diuinitus beneficio eflè communicatas. Conclufit enim Deusnbsp;omnes,inquit,in infidelitatem,ut omnium mifereretur, Sicut Sd ante didum eft,Con#nbsp;clufos omnes fub pcccatum,ut in omnibus Deus gloriam, amp; iuftitiam fuam oftende#nbsp;ret. Atcç hadenus mi frater explicatis ab Apoftolo fidei noftræ myfterijs,amp; uerita#nbsp;tc Chriftianæ religionis penitus patefa(fta,atlt;^ in afpedum mentibus noftris prolata,nbsp;fiatuendum nunc ttbi eft, utrum aliquid putes rcfiderepoffefcrupuli,ôë dubitatio#nbsp;ois in cordibus eorum,quihæc ipfa attente legerint, accurate^ confiderauerintiannbsp;Uero,id quod ego de principiodixi,conftare plane incipiat,quicuncp Paulum legerit,nbsp;^um^ öó in manibus crebró, Sd in cogitatione,ac mente afsidue geflèrit, itemè^ didanbsp;tius, ateg fcripta non ad iuas odio nonnunquam, aut amore corruptas opiniones, idnbsp;tjuod hæretici ferme aguntffed ad ueritatem, óé fpiritum fcribentis fuerit interpréta#nbsp;tus,fore ilium non tantum uerbo 2C fimulatione ; fed pietate integra, Si landlis mori#nbsp;fius,acdeniqjreuera Chriftianum, STATVTVM iandudumeft,inquit,planée^nbsp;extathoc imprimis doÀore fidei christ i,atcpmagiftro, omnes non modp de fenbsp;de ipfa ambiguitates, 06 controuerfias, quæ ignaros intimi myfterij interdum tor#nbsp;quenf.uerum etiam errores animi penitus fore fublatos, ut cui in amore Paulus, atcßnbsp;in delitijs fuerit,aut fingularis illi totius uitæmunditia,atc5 integritas, aut certe ani#nbsp;mus uacuus, ac liber ab inteftinis uitrjs fit futurus«Etenim amabo te mi frater, quidnbsp;eft tarn altum ÔC arduum, quod ifte maximus Apoftolus non nobis planum, facilecpnbsp;teddiderite'quid tarn abditum,quod non patefeceritc’tam abftrufum, quod non inue#nbsp;ftigauerit lt; ut uideamur nunc quidem nos in medijs ipfis diuinitatis confihjs ambonbsp;luiffe uerfati. a t q_v i m i frater,inquam,non fic fefe res habet.Sed accidit Pau#nbsp;Iogt;quod folet ufu uenire qs,qui oceani maris magnitudinemmagis nauigando,quàm

X J èlittore

lib» il comment, iac. sadoleti cUttorc profpedando foliti funt admirari. Nam qui unoillo afpecflu tantummodonbsp;permouentur,cum oculis eorum finis nulla,fed tantum immcnfitas aquarum fenbsp;ciat,concipiunt illi quidem in animo uaftum quiddam, amp; late fe fundcns, ipfacp etianinbsp;cogitationeformidolofum, fed tarnen quod aliquando confici, peragrari poflc ui^“nbsp;deatur,quippe quorum fîmplex eft,ôô unica admiratio^At qui fe intro intecerunt,qntnbsp;longe ingrefsi funt,qui pernauigauerunt,atcg inremotifsimas oras,ac regiones naui^nbsp;bus, curfibuscß prouedi, eandem femper faciem interminabilis pclagi confpexerc,nbsp;quo0ß enixius contenderunt,ftudiocç certauerunt, ut peruenirent ad ultimum, tantonbsp;illis longiora femper ,amp; difficiliora ad conficiendum occurrerunt maris fpatia:hi funt,nbsp;qui non unam,fed plurimas concipiunt admirationes, qui fæpe etiam filentio cogita#nbsp;tionesfuas premunt, cum fatis intelligant fî quid de illis rebus loqui uclint, non fcnbsp;minimam carum rerum partem ulla oratione eflè aflècuturos : fie Paulus nofter licetnbsp;alte ingrefllis in confilia fummi Dei, licet ad ea peruedus intelligcndo fpatia, quonbsp;nemo fortafsis alius unquam, licet adiutus,ac refertus gratia, lumine, fpiritu fando,nbsp;tarnen quo plura, maiora, praeftantiora^^ cognouit, quo fadus eft illorum altifsimo#nbsp;f um arcanorum magis particeps,hoc magis intelligens illam infinitam diuinæ mentisnbsp;altitudinem nullis humanis cogitationibus, ac ne angelicis quidem pofle peruefti#nbsp;gari,in eam prorumpit meritö uocem,in quam öd nos unà cum illo adorantes Deumnbsp;prorumpamus,ut exclamantes admiremur,

O' altitude diuitiarum, amp; (àpientiæ, ôdfeientiæ Dei,quâm infcrutabilia iudicia eius, 6d inueftigabiles uiæ eius;quot; Quis enim cognouit mentem dorni^nbsp;niCaut quis confiliarius eius fuit;quot; aut quis prior dédit illi,Sd retribueturnbsp;Quoniam ex illo,ôdper illum,ôd in ilium omniau'pfî gloria in fecula. Amen.nbsp;, HIC I V L1V s; Rede mi frater,inquit,Fons etenim eft ipiê omnium bonorumnbsp;inexhauftus, ôd perennis, ante quem non eft quicquam, nec poft ipfum futurum eft»nbsp;©mnia^ ex illo,ôd per ilium funt,atiç retinentur, ac ad eundem conuerfa, attp intentanbsp;funt,cui iure, Sd merito omnis debetur gloria, neque præterea cuiquam alq, innbsp;Chrifto I E s V domino noftro, ôd in fando fpiritu. Amen. Nunequosnbsp;niam fatis huic diei datum eft, furgamus deambulatum, quodhocnbsp;hilariore faciemus animo, quôddifficilimis locis huius epi#nbsp;ftolæ iam enodatis, atcç tranfadis, craftinum diem lasnbsp;xiorem, ôd liberiorem habituri fumus, in quo de

Chriftianis duntaxat moribus quaeretur.

RECTE admones,inquam, Cum^ (urrexiffèmus, finem fecimusnbsp;de his rebus difputandi,nbsp;aeloquendi.

FINIS LIBRI II.

ïn eo ornando obtinerent,cum ab hoftio de nobis percontatus eflèt, an eflèmus in? tus,aperta ianua in hortos ingreiïum cflè,reda^ ad nos tendere, óó eflè una cum eonbsp;Gulielmum Beliaium, quem Langeum cognomine uocabamus, legatum Franciicinbsp;Chriftianifsimi régis apud PontiHcem Maximum. Quod ille legationis munus atepnbsp;officium tanta cum dignitate,elegantiacp gerebat,ut facile appareret artes eas, quäsnbsp;liberales dicimus,quibus ille apprime erat eruditus,ubi ad egregiam naturam fe ap»snbsp;plicuerint,nihil omnino rclinquere,quod dehderari debeat in eo, qui illas compte?nbsp;henderit.Igitur horum nos duorum amiciflîmorum nobis, 6ó fummorum hominumnbsp;aduentu improuifo commoti,cum ueftimenta propere fumpfiflèmus, ut procedere?nbsp;mus illis obuiam, offendimus eos ad interius uiridiorum feptum iam appropinquâ?nbsp;tes.Qui fîmul ut nos uiderunt,amiceiç inter nos confalutauimus. avgvsti?nbsp;N V s: Num tibiuidçmur,inquit,nominemecompel!ans,hodiefatis matureè ledonbsp;lurrexiflè,dum te ipfum quçrimus,cupimuscç fermonum huiuffnodi ueftrorum eflènbsp;participesftametfî hocquidem uercor,ne ferius ànobis faâum fit. Nam ut tu feias,nbsp;heriucfperi cumpueros tuos obuiam habuiflèmus, quæfîflèmusc^deeis,ubinamnbsp;cflès,amp; quid rcrum gerercs,ij nobis renuntiarunt,te cum luliofratre tuo alterû iamnbsp;hic diem eflè,multascp quotidie dici horas fecreto in difputationibus, ôé literis cumnbsp;eo coniumpfiflèjôi^ eflè quoep hune diem eidem operæ deftinatum tertium;quod ubinbsp;sudiuimus conftituimus ftatim ego,ô^ Langeus hodie funimo mane hue conuenircnbsp;2d te. Fecimus enim illam conieèturam, quæ fi bene morem utriuique ueflrum no?nbsp;lèo,nos profedo non fallet, ubi eflètis uos, non poflè ibi de rebus, nifi ad dodrinænbsp;fludia pertinentibus agi,quôd Ôl tempus hoc uacuum negocîjs id de uobis pollicerinbsp;nidebatur, ôô feimus ubicunque adeft lulius,ocium ibi à literis,Sè fîlentium eflè nonnbsp;poflè. Qiidd fi aduenimus tempore, ut aliquas faltem partes hefterni ueftri fermo?nbsp;uis excipiamusjhabebimus occafionijfi«: huic diei magnam gratiam: Sin minus, illudnbsp;faltem aflèquemurjUt in hac amœnitate, amp; lætitia, quæ huic loco profedo fingula?nbsp;ris ièmper eft, uobifeum unàfamiliariter hune conteramus diem. T v m ego:nbsp;Vellem Auguftinc, inquam,noftris ut fermonibus nontam interfuiflès tu quidem,nbsp;quàm præfuiflès : magnis enim certède rebus inter nos egimus, uerum nos haudnbsp;magni. Atqui ilia taie ingenium, quale tuum eft, atque iftiufinodi excellens iudi?nbsp;ciumrequirebant.Sumus enim in Paulo,Slt;l in altilfimis illis diuinaz erganos benefi?nbsp;centiæ myfterijs uerfati,quarum te rerû fèmper perftudiofum cognouimus, etfî nonnbsp;tam fortaflè ingenio in illis opus eft,quàm Dei auxilio,cuius cum ex alio genere c6?nbsp;filia,2lt; ea longe remota fint à meditationibus humanis,abf(ÿ eo ipfo Deo dedudore,nbsp;ÔC mônftratore,ne afpirare quidem ad ilia hominibus licitum eft. Verum partes qui?nbsp;dem eæ adhuc reftant,quæ funt de moribus,amp;l quo pado agere inter fe Chriftianosnbsp;homines,ac uerfari côueniat. Quarum rerum etfî facilior uidetur eflè explicatio, eftnbsp;ilia tarnen eiufmodi,ôdnbsp;nbsp;nbsp;referta fententfîs,atc^ ptæceptis,ut non è fonte quouis,fed

ex illo cœlefti manaflènihilominus, ac profluxitfè intelligatur. G A v D E o, in? quft ille,ad quafeuneç uenerim partes,amp; aduentum gratulor. Sed tu luli nunquid binbsp;dui huius dilputationê fie præterire palTus es,ut tota ea defluxerit:an fî rede ego tenbsp;X 3 noui

LIB, ïlb COMMENT. IA C» SADOLETI

i,eapotius babes notata omnia, atcç defcriptac'quac mecum communices. Si h’ iUis etiam dilïèras interdum dodtorum hominum concilqs,quorum in parit ecu æta^nbsp;tc,ac Audio tua tarnen uirtus,induftriacjt excellit. H 1 C ille paulum cu erubuiflef,nbsp;erat cnim ingcnuo'pudore quodam,ôô fingulari modeftia præditus,Facistu quidemnbsp;pei humane fcmper,inquit, Triulti optime, qui cæteros libenter. Si prolixe laudas,nbsp;tuamcp iAam prteftantcm,atq? eximiam grauitatcm,Si fapientiam,cuius eget fempernbsp;opc,0i præfidio rcfpublica,ctiam decorandis hominibus impertis,fiqui tibi uidcangt;nbsp;tur pauio accuratius in bonis artibus infudare,quorum me eiîè de numero non infi^nbsp;cior,ucrum maiore tarnen labore,SC ftudio,quam ingenij facilitate. Sed quod requi^«nbsp;ris exme,numannotauerim,8icollegerim,qu3cafratremeo indifputando his die^nbsp;bus expohta funt,non tuifle ilia arbitror ex eo genere,quod contemni debuerit,etc^nbsp;nim ut rem melius intelligas,fcito me,cû diu,8i læpe in Pauli ea epiftola, quæ ad Ronbsp;manos fcripta eft,icrutanda,at(^ excutienda fuerim uerfatus: nunquam tarnen antenbsp;hefternum diem,8i nudiustertius,in abftrufa illius. Si intima fenfa, atep confilia pessnbsp;netrare potuilîe.Qiiod nunc nobis noftra ope li contigilîèt, mirarer. Quid enim, utnbsp;fratre meo audiente,Si hoc ferête æquo animo dicam,lumus nos, qui audeamus iftanbsp;nobismetipfis attribuer et Sed cÔtigit fingulari Dei beneficio,qui nifi ipfè lumen menbsp;tibus noftris prætuliflct,nunquam in tantarum confideratione rcrum, quæ excelfîlt;«=nbsp;täte magis,quàm obfcuritate caliginem animis noftris ofFundunt, ateg obqciunt, autnbsp;intueri redis oculis,aut ftabiii ueftigio infiftcre potuiflèmus.Ac funt quidem omnianbsp;à me,quod pctebas,no(ftium uigilfis fcripta,atcç colledla,tibiép cum uoles,cômunicanbsp;buntuisnecnô Si cæteris harum rcrum ftudiofîs,ôi amantibus uiris.Verum illudtanbsp;men doleo,te principes non interfuifte,qui ad extrema accefièris. t v m i l l e:nbsp;Sanè ucllem afFuiire,inquit,fcd tarnen haud inu'tum fuerit iadîuræ, quâdo eft quidé,nbsp;ut te audio dicerc,unde ilia accipere ftatim poftîmus. Qiiidtinquit L a N G e v s,nbsp;cum fol iam fe explicuerit,ferenumcp nobis, Só fplendidum hune apporter diem, fiusnbsp;mus'ne paniiri,bonas horas fie præterire,ut non eueftigio, quæ ab his in diflerendonbsp;reliqua fada funt,audire ftudeamust’nam ego quidem cupiditate cognofeendi ira ini=nbsp;cenfus fum,poftquam intellexi Paulum,SC Pauli fcripta uobis in manibus efiè, ut tenbsp;pus omne,quod inter cedit,nimitimlongum iudicem.Fui enim,SC fum huic uni fumnbsp;mo ApoftoIoi^jSC maximo ita femper addidus,ut uidear mihi plus ex huius dodo^nbsp;rjs kdione diei unius,quàm ex affîduis,SC diuturnts cæterorum omnium uolutationbsp;nibus,ac ftudîjs opismihi,atc^præfidq ad beatam uicam comparare. Et reuera itanbsp;€ft,in hoc enim uno,præcipue fîta funt,quæ SC ad cognofeendam uim diuinæbonitanbsp;tis,SC ad noftram mentem in Deo conftituendam maxime funt appofîta. Sed tu, in^nbsp;quit,cum in me intueretur,fi quid etiam nunc eft,quod per te Deo,SC religioni fit trinbsp;buendum,quæfo id cito perfoluito,ut quamprimum te nobis dedas, qui diuinæ rcinbsp;quodiàtis fit,operati,hic te interim opperibimur inambulantes. Qiiod cum confianbsp;tutumjatcjj ita fadum eflèt,increbrefcente iam die, ateg foie, in fyluam nos contuli;«nbsp;mus, HIC EG O :Deus,inquamhumaniflimeTriulti,SCtuLangeeoptime,oin^=nbsp;nium creator,conditorép rerum,SC folus bonorum nobis author, cum mûdum hunenbsp;ex nihilo ut eflêt,effèciflct,eumcp uarqs potifiîmum animantium frequentaftèt gelt;«nbsp;neribus,non alia profedó ratione magis addudus eft,uti ita facer et, quàm bonitate,nbsp;Bonum epim quod no tam in ipicgt;,quàm ipfemet erat,communicare uoluit, ut eflentnbsp;ptimum,quæ non antea erant:deinde eiuimodi ut eflênt, qualia poterant elle, plenanbsp;quæque in genere fuo, atque perfeda, nihil ut eis denegatum appareret, quod cogt;nbsp;rum caperc natura, SC fuftinere potuiflèt, quod tarnen ipfum proprium eft bonita^»nbsp;tis. Sed hanc ille benignitatem, SC uariam, atque difftifam difpenfationem ftii boni,nbsp;non ex æterno tempore rebus impertiuit, quemadmodum uetus uidetur philofo^nbsp;phia uelle aftruere;Sed certo quodam ex principio SC res, SC tempora in naturam abnbsp;codem Deo produda funt, alioquin non fuiflet eins libera, nee uoluntaria bonitas:nbsp;aut quoniam eflè,amp; uideri cognata funt, magna^ eft coniundio ueritatis, SC luini=’nbsp;pis, tab's ea certe uifa non fuiflèt.Curftis enim ille rerum perpetuo fibi fticccden-'nbsp;tiunijôC â nullo primo ortu procurrêtium,iemperc« ante fe alias res habentium, nonnbsp;libérant

IN EPIST, PAVLI AD ROM, 167 ïiberam poteftatem eins unde illç effluunt,atcç manant,fed neceflîtatis cui'ufdam uinnbsp;cults adflridamfine ulla dubitatione arguere uideretur.Deus autcm unus eft,cut amp;i.nbsp;femper efle,2lt; ante omnta eflè conuenit foli,idcp untueife, atque ftmplia'ter,hoc eft,nbsp;non ut hoc quidem modo ante effe,illo autem minime dicendus fit,quafi natura qui^nbsp;dem prius fît,non autem tempore,fed omnino,2gt;0 fine exceptione ante omnia efle prinbsp;mus,ut fit poft ilium principium etiam temporis.V erum hæc,quæ for fit an recondi^nbsp;tiora fint,8lt; longiorem poftulent orationem,in aliud tempus 1 etjcienda funt,De illisnbsp;dicamusjquænoftris fermonibus magis funt coniuncta, Nam cum Deus, ut exposenbsp;nere cœperam,uaria genera creaflct animantium, ea^ fingula peculiaribus naturisnbsp;fuis,atque offices infigniflèt,cæteraquidem omnia dimifit ab Cefe^ amp; in ftadium ui^nbsp;tx, tanquam in rcdam lineam dedudta, curfum fuum agcre iuflit, cuius ad finemnbsp;cum perueniflentjUeluti tranfadis partibus,quarum caula in naturam uenerant, adnbsp;nihilum rurfus conciderent.Homini autem foli mctcm,8f rationem dedit, per quamnbsp;fi ipfe fe refpicere,00 quid fui efict muneris,atque ofFicij exiftimare rede uellet, nonnbsp;ad antcriora femper tenderer Js enim motus, atque curfus ut finem ipattj in feie, fienbsp;amp; currentis interitum habeat,necefle eft. Sed uolueretur potius in quendam quafinbsp;orbem,8lt;fempe'^ ^d eundem Deum,unde profedus eflet,fe reciperct,'quód hac unanbsp;ratione agendi,0i Cc mouendi,cum perpetuo agere, ÓÓ moueri licitum eft : turn ueronbsp;immortalitas in eo,8lt; beata uita continetur.Et reuera fi quis acutius infpicerc'conc^nbsp;tur uim,8lt;l naturam mentis ac rationis, aut fi uerbo ex Graeco dudo magis uti plas:nbsp;cet,eflèntiam,is intelliget orbem illam quendam eflè,nô ea figura, quam oculus pers:nbsp;fpicere,fed quam intueri ratio ipia poffit.Qua: enim ualentia funt maxime, eademc^nbsp;immortalia (de ijpiritualibus loquor, Ô6 his, quae ab omni natura corporis fecretanbsp;funt) omnia funt eiufmodi,ut corum formam,atcp cilentiam nulla res corporea refernbsp;re alia,quàm circuli imago pofftt.Itaque ÔÔ Deum fummum, atque omnipotentem,nbsp;coeleftes globi,quos fphæras Græci dicunt,maxime referunt, ut qui illius infinitamnbsp;lïaturam fimiiitudine corporis quodam modo infiniti, ÔC perpetuam, ac nunquamnbsp;definentem uim gubernantis omnia,atque regcntis,perpctuitate fui motus imitant«nbsp;tur;2lt; ratio ipfa noftra,atque mens,tum ex lefe maxime agit,atcp operatur, cum cir^nbsp;culo agitur.Cuius rei certum indicium, quod quae uera funt ÔC falutaria animi con^nbsp;filia,ea non aliud quippiamprofedôfunt,quàmproccftùs rationfsfic extra fenbsp;dentis,ad id,quod occurrerit,ut cum deliberct,fiEne illud fibi fuicipiendum, ncc'nenbsp;fit,quod appetit:non tarnen in eo ftatim acquiefcat,fed circumeundo prius omnia,ôônbsp;circumfpiciendo redeat rurfum ad iefe,orbemcj? totum compleat.In quo decurfu to^nbsp;to atq^ obitu,fi nil confragofum,aut infeftum ofFenderit,tum libere animo,amp; cupidi^nbsp;tatifux gerat morem.Qiiæ quidem una agendi, ôd confulendi ratio boni eft iudicq,nbsp;amp;ueraeprudentiacpropria,cumquinonitaagunt,acutprimumab fe egreffi funt,nbsp;ineoprotinus,quod appetierint,immorantur:hi aut leuitateridiculi fint,aut affedionbsp;num impetu efFraenati,atc^ praccipites.Sed in hoc ipfo mentis opere attç officio, mas:nbsp;§ni intereft tamen,quo pado orbis agatur.Etenim fi mens ipfa ex iêiè orta,fua tantûnbsp;ui,ÔC uirtute niteretur,necp haberet aliud praeftantius fupra fe, ad quod fibi cognas:nbsp;tum,glt; accommodum cum fe applicuiflet, fieret ipfa quolt;^ maior, atep praeftantiortnbsp;tede nimirum ilia ipfam fe finem rebus conftituevet,8C cum fibi ip ß fatisfeci^t,om^nbsp;neis effet numéros uirtutis,amp; fapientiac probe confecuta. Quo in genere maiores illinbsp;UeteresItali,atcpRomaniantequamDeum,CHRISTV M cognofeerent,mas:nbsp;xime elaborauerunt,ad feipfbs etenim omnia refer entes, cum dignitatis, ôd authoris:nbsp;tatis,8lt; potentiæ fuæ primam ducerent rationem,cxteris fic imperandum efte hominbsp;nibus exiftimaueruntjUt omnia commoda ex illis ad left tarnen rcuerterentur. Atepnbsp;dico. humanac prudentiae ratio,fipotentiam,2iigloriamapud homines fpc:«nbsp;des,habere fpeciem quandam uidetur illuftrem, atque amplam, praeftantibus di^nbsp;giwm animis,quam caeteri femper omnes maiorem in modum mirati funt, qui cumnbsp;cadem auequi cuperent,non eodem tarnen confilio,ncc tarn excelfo animo ad res ge^nbsp;rendas fe contulerunt. Sed fi uerum hominis bonum, amp; uera dignitas attendatur,nbsp;quoniam iftiufmodi ratio fibi ipfa confidensj8lt; ui tantum fua nixa ab filo fummo bonbsp;no,qui

U 8 LIB* III* COMMENT* lAC* SADOLETI

no,qui Deus efl,auellitur,2)i ncqj ilium,ut principem fui bonirecognoicit,neque ad eundem,ut ad fincm fua confilia refert,manca ea,0i imperfeda imprimis exiftimadanbsp;eft,eadem mendacij magis,quam ueritatis particeps,ut quæ orbem quidem agere,amp;^nbsp;circumducere uideatur,cum à fe exorta,redeat rurfus ad fefe:fed quae primam tame,nbsp;potiflimam fui boni,8lt; fuae fapientiæ partem extra fe relinquat,2lt; necp unde opotnbsp;tebatjincipiat circumagfnecç eo,quo maxime eft opus,reuertatur* Alterum eftge^nbsp;nus humanæ mentis non tarn fuperbum quidem,necç tam infolens,qu^m hoc, quodnbsp;modo dixi,fed tota fui ratione abiedius,quod item ab Deo alienum, 8lt; proficiiccnsnbsp;ab fefe,nullum tarnen orbem duccrc,ncc in rebus appetendis, aut etiam declinandisnbsp;ad fe rurfum refpicere laborat:uerum redd tendit in terram, amp; in terrenis inquina^nbsp;mentis,ac fordibus totum fe prouoluit, ÔC implicat,nihil omnino, nec^ ad dignitatc,nbsp;neq^ ad ftudium laudis referens:fed unam tantum fpedans illam animi uoluptatem,nbsp;quo pado cupiditates fuas,quæcun£Ç illæ fint,cxaturct,atq,' expleat^Qiiod genusnbsp;mile brutorum efle uoluit magis quidem,qudm hominum. Scd haec duo genera quaenbsp;commemorauimus non probanda,ut confiderantibus cotinuo apparet,-ab Deo am^nbsp;bo auulfa funt,nullamcß cum fummo bono coeunt focietatem. His porró contrarianbsp;altera duo,iam fandiore confilio refpiciunt ad fummS Deum/ed inter ft tarnen praenbsp;ftantia,00 dignitate differunt.Vnum eft eoi^,qui ab Deo ipfo progredientes, fuo^^nbsp;rum ortus,principiacç bonorum illireferentes accepta, decurrunt tarnen rcdam li^nbsp;neam,necç curant ad eum ipfum,unde profedi funt,poftea amplius reuertiîfed uelutnbsp;uerfo folo cum ft in aliam ciuitatem dediderunt,ôi alteram fibi g entern ipft adfciue^nbsp;re,tanquam è magna patria in ignobilem coloniam miflî,domicilia fuarum Fortuna^nbsp;rum in terra conftituunt,terrenilt;ß ex cœleftibus eftèdi, habent quidem gratiâ illamnbsp;Deo,quód fibi ab eo dari,8^ donari ilia exiftimantu'pftim tarnen Deum ut fummufflnbsp;fuum bonum,ôd fuç fincm atcp extremû beatitatis non intelligunt.Qua in religione,nbsp;mente natio ludacorum fuit,ueri Dcicolens üla quidem, amp; fandum illius nomennbsp;adorans,non tarnen circule fe ad eundem refer ens,necg ipfum, ut bonum fuû, fed utnbsp;authorem fibi mortalium horum bonorum femper uenerata* Neep ilia tarnen in hacnbsp;Dei cognitione pnnceps,fed ôô qui in ipfis naturæ primordijs,d creatore Deo priminbsp;produdifunt,quic^pôftpropiusàgenerishumani origine abfuere aliquot feculisnbsp;in ca mente conftiterunt,ut ab Deo peterentgt;quæ fibi petenda elfe arbitrarentur, Sinbsp;accepta illi ferrent,quæ adepti eflènt:ftd ut ilia tarnen forent, quæ concupiebant,ternbsp;rena omnia,at(Ç mortalia,Poft uero ftnfim,atcß obfcure hac uarietate rerum tot, atc^nbsp;tantarum,quæ aut oculis cernûtur,aut à ftnfibus cæteris cum uoluptate percipiun^nbsp;tur,animos,mentes^ occupante,Si uniuerfum hominê ad fe abripiente, difiunxiffttnbsp;fe penitus ab Deo humanum genus,omnemc5 illius cultum, atc^^ memoriâ in fe ipfonbsp;obliteraflêt,nifi admirabili fuæ fapientiæ arcano præpotens Deus eximiam fibi reti^^nbsp;nuiffèt ludæorum nationem,in qua,tanquam in materia rudi quidem adhuc,amp; imponbsp;ïita,fed tarnen hærente quadam ex parte in cultu ueri Dei,dolando ipft, QC poliendonbsp;exprimeret aliquando illam abfolutiflîmam,amp; perfediflîmam humanæ métis rationnbsp;nem,quæ eft in co,ut Si à Deo egrederemur,2lt; ad eundum Deum rurfus nos conuernbsp;teremusjorbem^ç ilium conficeremus,in quo omnis uirtus,6i omnis fapiêtia,ôd om^nbsp;diuiniboni poflèffio continetur* hic avgvstinvs: Præclare tuquigt;nbsp;’icni,inquit,mihi ordiri Sadolete uiftis es, ôi initiuæ noftri ftrmonis à re magna du^’nbsp;cere.Hæc e’nim omnis oratio,fi rite coniedor,eô tendit,ut hanc fummam,amp; abfolu^nbsp;tam hominis rationem in fide CHRISTI folum eflè intelligamus,quippe quæ un»nbsp;nos eô maxime reuocat,unde futnus profedi,atlt;ÿ ita iubet decurrere orbem iftum,nbsp;quem tu apte nimium,atcç appofîte intulifti,ut quaepn^ peragremus,aut peruage:«nbsp;mur,in ipft, tarnen principio,eodemcÇ fini, qui Deus eft,ftmper uoluntate,amp; propos’nbsp;ftto manearnus.Sed tu cur tantum alte exorftis fîs,aueo feire ex te*Non enim hæc adnbsp;mores pertinere uidetur oratio, fed ad ftla arcana potius, altacç myfteria, de quibusnbsp;heri inter uos fuifiis locuti, qv i A i N Q-V A M,cum de cis moribus agêdum fit,nbsp;quorum eft tradatiohuius fententiæ propria,præponi ifta oportuit,quæ facer ét in^nbsp;felligentiamfcquentiumfaciliorem,ôifîmuluobisutexponeremchri stimy*nbsp;fterium

IN E P I S T, PAVLI AD ROM. nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;U5

' nerium,quofidei noftræ perfpi'cua uen'tas intdligiturjidcirco illaa meinduâa fiint.

Nancp ÔC de moribus fic fufcipere debctis, non elle mores noftros ex eis generibus uirtutum,qua: uel à philofophia traditæ,uel à claris,£v potentibus uiris in rebus ge^ .nbsp;rendis antiquitus ufurpatæ funt^Et myüerium c H R 1 s T 1 illam uim habet, ut e.onbsp;non cognito,ne cætera quidem fatis cognofci polîînt,quae funt ad fideni nobis, 6lt; adnbsp;fpcm adipifcendi Dei ncceflariaan cuius quidem fenfum my ftertj,illiuscp inteHigens!nbsp;tiamnos nudiuftertius inopinatô uenimus,cum tanquam diligentes,2lt; fcduli uena^nbsp;tores exoptati boni odorantes ueftigia,in iplum cubile repente diuino munere inçi^nbsp;dilïèmus. age p o r r o',inquit iHe,ôd ipfum hoc myfteriû nobis explica,nanc^nbsp;opcræpretium quidem,ut te audio, fucrit id cognofle, ex quo ad cognofeenda reli^nbsp;quafacilioraditus fiet. F A c 1 A M equidem,quoadpotcrojinquam, ôieundêfup^nbsp;plex Deum deprecabor,ut qui nobis princeps ad ineundam uiam hanefuit, idem fitnbsp;dedudor ad conficiendani.Sed tarnen ad fuperius argumentum redire nos oportet.nbsp;Ut confentiamus omnes,2lt;: confiteamur, nihii eflè perfedum, nec fapiens, neep adeonbsp;ueri,aut fummi boni compos,quod non hoc orbe fit circumadum, ut exeat ex ipfonbsp;Deo,2lt;: rurfus ad Deum redcat,totocß illo flexu,atcp decurfu finem, atep ultimû omünbsp;nium fuorum bonoijz exoptet Temper,atc^ appetat ipfum Deum« c o n F l T Enbsp;D V M eft,inquit,ctcnim quid dici poteft ueriusc' a t œv i hæc ueritas, inquam.nbsp;Ut commemorabam modo,ante aduentum,^«; mortem Christi ignorata omni:«nbsp;bus fuit,nifî fiquos Deus occulta fuæ ftpientiæ ui in banc cogitationem, mentemcpnbsp;inieciijUt intelligerenthuius uiftutem myfterij,Chriftumcß uenturum præuiderêt,nbsp;quod in patriarchis,8lt; prophetis credimus fuilfefadum. C R E p l M V S,inquit,nbsp;amp;certe itafadumeft« est Av T E M,inquâ,huius myftertj totauis,utquoniânbsp;orbem ilium fie agere debcmus,ut nihil in medio curfu nos remoretur,quod alio fininbsp;propofîto detorqueat nos à fummo bono,atcp impediat, quo minus intenti Temper,nbsp;ôd auidi ad Deum ipfum contendamus,in quo uno uera nobis bona, eademcj immornbsp;talia ftatuta Tunt,reliqua omnia mundi obledamenta fic debemus tanquam præter:«nbsp;cuntes libarc,atcß attingere,ut ne in illis cura, aut Audio animi aliquo fimus infixi,nbsp;quandoquidem quantum in illis amoris,diligentiafc^ ponimus, tantum de illabeatanbsp;t^ura detrahamus,decç diuino amore illo diminuamus,in quo omnis nobis fpes ueræ

Tempiternæ felicitatis eft repofita.Qpód fi etiam res afperæ, atc^ aduerfæ nos urs» geant,illam nobis expeditiorem,8^ tutiorem uiam ad beatum portum perueniendinbsp;eflè exiftimemus, Atep hoc codefte,falutarecß confilium uitæ nobis mortalis in hunenbsp;modumagendx,atqjexpedandaeexDeoimmortalitatis3non christ v s nobisnbsp;dedit.Non enim fic de illo,ut de uno quodam homine, exiftimandum eft, cuius ore,nbsp;8^ lingua locutus nobis fuerit Deus.Hoc enim 2x1 per prophetas,2xl per quofuis nunnbsp;tios potuit effici.Sed c HRi ST v s ipfetotus oratio eft Dei loquentis nobifeum,nbsp;noscç admonentis,atc(? doccntis,ut contemnamus bona mûdi,atqj in fe uno fpes no^nbsp;ftras conftituamus.No enim Latino fermone,ne(Ç Græco,nelt;5 rurfum Syra,aut Henbsp;braica lingua loqui cenfendus Deus eft,fed illo modo loqui, qui tantae dignus authonbsp;ritatis,amp;: maieftatis fit,ut agendo potiirimû,faciendo^ loquatur, fit^ idem in illonbsp;adio ipfa,2xl oratio.Atcp ut comparatione quadâ notius faciam id, quod dico: Qiiê^nbsp;admodum coeli nihil aliud profedo quam adminiftratio Deifunt regentis,amp;: guber;«nbsp;nantis illo circumadu uniuerfa, quippe qui necç materiam uUam habeant, alioquinnbsp;eflent corruptibiles,nec^ rurfus pura,amp; fimplex forma fint,no enim moueretur, fed,nbsp;tantum modo fenfibiles adus quidam diuinæ uirtutis exiftant,nequaquam ipfi,cumnbsp;aliud quiddam per fe eflent,ad hoc deinde officium gubernâdi,munus^ adhibiti,ièdnbsp;quod illorum cfFcdio amp; natura,ipfa eft gubernatio: fic c H R l s T v S ipfeuox2lt;,nbsp;fermo eft Dei patris omnipotentis, reuocantis homines ab hoc mortal! feculo, SC adnbsp;feipfum eos pertrahentis,fimulcç illis demonftrantis tanquam uerbo,amp;l oratione fua:nbsp;fic diira ilia,2x1 laboriofa c h R 1 S T I uita,eiufdem^ ad extremum crucc,at($ mor«snbsp;te ad omnium lalutem,dodrinamcç fufcepfa,uoluptates mundi,8lt; uitæ huius illece^nbsp;eras ƒ t quæ lallam fpeciem boni, nobis obqciendo maxime à uero bono, 2x1 ab Deonbsp;nos deducunt,a nobis eflè præ Deo contemnendas, folam^ illam uitam appetêdam,nbsp;Y quæ

o LIB, 111, COMMENT, lAC, SADOLETI

quaecuiufmodifuturafit,mcxurredione c H Ri s T i amortuisnobiseftpatefa^ lt;ftum,quae illis eft propoftta,qui inhac agenda uita c H R i s t v m imttari,hoc eftjnbsp;Dei uerbo obtemperare uoluerintjCuius uoluntatis in nobis ac fentcntiae baptifmusnbsp;profeflîo eft.Atc^ hoc nobis c H R 1 s T v s nontamàDeomyfteriûattulit,quàinnbsp;fuit ipfe myfterium:fine quo ad Deum quicuncç adiungere fe cupiunt, illudere fibi^’nbsp;mctipfi,0i non tarn Deum quærere,quàm fpernerc uideantur. Etenim ft orbis ille renbsp;fpeduSjöd reuerftonis in fummum Deum,quem in C H R i s T o duntaxat circum*nbsp;agi rede diximus,non eft hærere in medqs,necç ab illis nolle diuelli : fed in eo eft, utnbsp;inftemus, Sd urgeamus fufceptum curfum, quo exoptatum ad finem ueniamus,nbsp;quicunq^ Deo dedere fe inftituunt:at(çhi nihilominus mundum, 60 mundi bona co^nbsp;pleduntur,cû falluntur opinionc fua,at($ iudicio,tum repugnantia certe fufcipiunt,nbsp;Qiii uero ita Deum,0d fummum bonum appetunt, ut fbrdeat illis mundus, nullo^nbsp;amore,cum eo tanquam glutino c5tineantur,his uel ignaris, atcß inopinantibus pernbsp;CHRISTVMÔÔ fidem c h r i S t i accelTus ad Deu eft, Agere enim hoc ipfutnnbsp;fides CHRISTI eftjipfecpomnino christvsDeieft,hocnosdocetis,6ificnbsp;ut agamus præcipientis oratio in unius hominis ad hoc diuinitus fadi, atc^ inftitutinbsp;uita,at^ morte,necnon Qi. eiufdem à mortuis exurredione, in cœlumcp afcêftone adnbsp;omneis homines palam,tanquam clariflîma uoce habitajatcç prolata. In quo quidernnbsp;CHRIST O,6C humanitatem fimul,0i diuinitatem agnofcimus,eum^j non tarn donbsp;dorem huius myfterq,quam myfterium ipfummet intelligimus.De quo Paulus adnbsp;Coloflenfes'.Oeconomiam datam mihiaDeo,in uos,inquit,ut confummarem iermonbsp;nem Dei,myfteriumrcconditum à feculis,2lt; generationibus,quod nunc patefadumnbsp;eft fandis eius,quibus uoluit Deus patefacere,quae fint diuitiæ gloriæ myfterq huj«nbsp;tus in gentibus,qui eft C H R I S T V S, in uobis fpes gloriæ. Sed quoniam eft à no»nbsp;bis de his rebus copioftus primo die adum, omniac^ turn demonftrata, atque dida,nbsp;quæ ad huius myftertj explanationem pertinent,quæ fe meus frater habere dicit re^nbsp;lata in uolumcn,atcp defcripta,petctis ab eo,fiquid nunc à me,dum breuis uolo eflè,nbsp;didum fît obfcurius.Hæcquidem à me idcirropræpofîta funt,ut quoniam de Chrigt;nbsp;ftianis moribus eft dicendum,intelligeretis eorum difciplinam 8C tradationcm, nonnbsp;ex eo genere eflè,quod ab fefe in unoquoque,aut etiam innationibus quibufdam abnbsp;authore Deo exortum at^ egrediens,in terram totum mox demerfum eft. Abiedônbsp;enim Si fordidum imprimis eft hoc genus,nelt;ç ulla in eo de moribus redis, atcç hoi»nbsp;neftis ratio uera, aut cogitatio continetur,ne(j rurfus ex genere illo exiftere altero,nbsp;quod progrediens ab fefe,ô^ ad feipfum reuertens maxime fuperbum,atque elatumnbsp;eftjUulIamcp potiorem ducit rationem,quàm potentiæ,2lt; dignitatis,6lt;: amplitudinisnbsp;fuæ. Quod quidem genus etfi fpecic quadam humanæ uirtutis, atque prudentiænbsp;fplenmdius multo uidetur,quàm illud primum,hominumcß oculos, èc ftudia præci:«nbsp;pue in fe conuertitimagis tarnen etiam remotum à Deo,ôd à fummo bono eft,uel pofnbsp;tius Deo ipfî infeftum atcj côtrarium.Suum enim regnum quoddam feparatim fîbinbsp;facit,iêcp alterum è regione conftituit regem, qui fe illi altiflimæ poteftati non fum^#nbsp;mittit,cufus uoluntate,ôi nutu condita fîint omnia. Atque hæc eft ilia peftifera, tu^nbsp;mens^ fuperbia,quæ ôi angelos primum deiecit è cœlo, Qi. fæpe homines profperisnbsp;rebus corruptos in eandem perniciem trahit,qui quidem in ambitu honorum, èC innbsp;»ï’undanis opibus ftudia,6lt;^ fpes fuas collocauerunt.Quid ergo eft c'De his moribusnbsp;tradaturus Paulus cft,qui illi generi hominum coueniunt,quod ex Deo natum,rur#nbsp;fum fe recipit ad eundem Deum,qui orbis ueræ uitæ, cœleftis^ iàpientiæ nimirumnbsp;c H R I s T V S eft: qui fî ita auulfus fuit â mundo, ut nihil unquam quod aut deles’nbsp;det in hac uita,aut illecebris capiat,non modo uinxerit, aut detorferit illius mêtem,nbsp;fèd ne uoluntati quidem arriierit, uftç adeo intento ille curfu,ôi defixo in Deum aninbsp;mo ferebatur3fciens,ut loannes inquit,quôd ab Deo uenit,6d ad Deum uadit : nobisnbsp;quoep eft filium Dei imitantibus conandum,ut quoad polïùmus,ab omnibus quidénbsp;mundi uitqs,ô^ amore nimio rerum terrenaijt abftineamus : fed fî interdum prægra*nbsp;uatcaro, quæ in nobis imbecilla eft, eadem in christo uas fuit diuinitatis : fînbsp;inquanij adigi*nur nonnunquam carnis uitio, ut labamur, atcç offendamus, ab illisnbsp;certc

IN EPIST. PAVLI AD ROM, 17,1 certe rcfugiamusmaculis,quæ animum I'pfum infidunt,penitus^ cum auertut, atcpnbsp;abftrahunt à fummo Deo,ud etiam aduerfus Deum efFcruntjatcp attollunt, quo quinbsp;dem genere peccatt Ictalius nullum €ft,cuiufmodi fuperbia elf,£lt; nimia animi confis;nbsp;dentia. HlC AvgvstiNV S.Étfîad ea quae de moribus dicenda funt,auidonbsp;animo properabam,inquit,ut adquas tradandas paries fortuitô fuerain appulfus:nbsp;tarnen facile te pater er Sadolete totum diem hunc in his fermonibus confumere : Itanbsp;meum animum commouct,at^ afficit,hoc quod absteprolatu eft c H R1S T 1 mys;nbsp;fterium,de quo à te didum quidem eft concifius, quam tantae rei magnitudo poftulanbsp;bat,ucruntamen quod nobis in præfentia fuerit fatis,prçfertim cum habeamus undenbsp;hauriamus largius : fiquidem haec lulius fcriptura fe diiigcter perfecutum eflê dicit,nbsp;Sed ego agnofcens clementiam ôdbenigniiatem fummi Dei, qui eorum mentes quinbsp;ilium cum amore quacrunt,maiore fui intelligentia femper relercit illuminât, classnbsp;rius intueri nunc incipio,quod antea pia tantummodo perfuafione credebam : ficutnbsp;cnim uerbo ponebatur, ita accipiebatur à nobis, unam fpem falutis elle per fidemnbsp;C H R I s T I in Deum credere;nunc liquido perlpicio,certum id ita eire,ut cotradicinbsp;non poffit,planamc5 dC peripicuam uideo efte ueritatem,neminem omnino poire,nifinbsp;per fidem c H R I S T l ad Deum fe conferre:quandoquidê c h r 1 s t V S ipfe uernbsp;bum Dei eft,ne($ eo pado uerbum,quo prædicat uetus fcriptura fadum efle uerbunbsp;Dei ad Micheam prophetam,uel ad Hieremiam,uel ad loel,quo quidem modo aliudnbsp;eft Dei ucrbum,aliud is, qui illud enunciat propheta. Sed C H R i S T v s uerbumnbsp;Dei ipfummet eft,Dei,inquâ,hoc fuo ore nos docentis,fi falui,2lt; beati effè uolumus,nbsp;appetenda efle fempit erna bona,amp; contemnenda mortalia, ut fit uerbum Dei, idemnbsp;quod ipfe Deus : in quo quidem uerbo SC dodrina fimul fit,8C adio,id eft, ut id uerssnbsp;bum,quod nos docet,idem etiam deducat in immortalem uitam.Deducat autê, nonnbsp;ut monftrator folum nccp dodor;fed ut dicebas ipfe, PaulumCç in eo teftem adducesnbsp;bas,ut huius ipfius dedudionis my fterium,ipfac5 quafi dedudio, cum illius fangui^nbsp;ne Sc morte confecuti fimus,ut natura hominis quæ antea ab Deo auerfa SC illi infennbsp;ücrat,in CHRISTI corpore fuerit cum eodemDeo rec0ciliata,indecßtotadefluiSnbsp;xerithumani generis redemptio: earnis enim inimicitia cumDeo, quæ nos in terranbsp;fixosdctinebat,rebellescp SC contumaces effîciebat aduerfus Deum,in CHRISTInbsp;t^arne per obedientiam foluta cft, qui carnem ipfam primum in fe, SC ex fe deinde innbsp;omnibus à feruitute rerum terrenaHt abftradam Deo pemtus iubiecit, fanguinemcpnbsp;8C uitam fuam fadus Deo ufcp ad crucis mortem obediens,pro falute noftra eflfudit.nbsp;Verum hanc myfteri] tam fublimis ueritatem nunc quidem tanquâ in periftrornatenbsp;nobili quafi præteriens afpicio:Póft uero ubi dabitur fpatium ifta ipfa fubtilius, ac^nbsp;lt;uratiuscß contemplandi, fpero omneis eius partes dare mihi,ac lucide fefe oftenfu^nbsp;tas.Nunc tu Sadolete pertexe reliqua,atq^ has meas interpellationes çquo animo panbsp;tere, a v i d n 1 patiar,inquam,quibus præfertim maiorem in modum delederç’nbsp;Non enim me admodum laboraturum intelligo ut uobis eatradam, quæ in animonbsp;ipfe intus habeo concepta,cum uos orationem pene mcâ intelligentia ueftra anteuessnbsp;niatis,quanquam hoe quidem ingenij tui femper Ttiulti fuit,necp deLangeo noftronbsp;fecus efïè intelligo. T V M I L L E, Perge tu modo, inqutt, noliep ex fileptio meonbsp;eonijeere quid ego intelligentia aflequar,SC quid non.IIlud fcito,plane me coprobarenbsp;^^quæ abs te dida funt,maioracp fufpicari,qu^ ut breui ifta oratione pofftnt exponbsp;ni,tum uero expedare idem ocium,atcp tempus,quo cum Triultio, SC lulio eadêiftanbsp;ipfa diligentius confideremus. post Ctv A M igitur,inquam, hoc primû noftrinbsp;tundamentumfermonis pofitum â nobis eft, CHRISTVM uerbuti} efïè Dei do^nbsp;centis nos,atcphortantis,ut cçteris pofthabitis rebus omnibus,ad ipfunj nos amore,nbsp;cordecç adiungamus,fpemcp cundam beatitudinis noftræ in ipfo uno coftituamus,nbsp;n -nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;fubftruendum nobis cft,ut de ipfo amore erga nos præpotentis

Deijdec^ cura,quam pro nobis illc,8C pro falute noftra fufcepit,aliquid comemo# ^mus, qui nlium fuum confortem fecum diuinitatis, SC in quo fibi maxime paternbsp;eus placet,mitcrit e finu fuo, atep ex fandifïîmæ femperép puriffimæ uirginis ute#nbsp;to,nullo uirili coitu fe admifcente,fed fpiritu fando eas gerente uices,accipere eß ho

Y 2 minis

¦ i LIB* 'll’b COMMENT, lAC* SÂDOLËTI

iTiinis carnem uoluen't,moricp,5lt; cruci afflgt fit paflxis,ut carne ilia in filio perempta, ' quæ â peccato omni aliéna lèmper fuit, nos redempti in illo fanguine, dodrinamnbsp;Dei in Christo imitantes,incarnenoftra peccatum interimeremi!s,mûdicp,8tnbsp;nitidi appareremus coram Deo,Chriftocß à mortuis exurgente,in uitam fimul cumnbsp;co non corporis adhuc quidem, etfi ea quocp nobis mox immortalis aduentura eft,nbsp;fed in uitam modo iuftitiæ,S^ ueræ cum Deo amicitiæ,ac cognationis excitaremur,nbsp;cum ut tâta ab Deo beneficia acciperemusjquibus maiora eflè amabô quç polfuntCnbsp;nullis à parte noftra meritis,ucl potius male ipfi de Deo mer êtes/ob eiuidê Dei bo#nbsp;nitate,at(^ clemêtia ÔCde erroribus noftris mifèricordia,fimus aflècuti, S A N e' itanbsp;cft Langeus inquit,ÔC ea re quidem plurimum illi debemus, ut fi non impîj penitus,nbsp;inhumani uelimus eflè,gratiam noftram,8gt;ô tanti memoriam meriti nulla unquamnbsp;obfcurare debeat obliuio. A. t Q.V i inqûam,ne aliam quidem ipiê gratiam à nobisnbsp;repetit, quâm ut amori fuo erga nos mutua ipfi uoluntate refpondeamus, quodnbsp;ipfum nobis etiam eft emolumento,at(^ bonojtacp Paulus cxplicatis ante, atqj enarnbsp;ratis CHRIST i,ÔCfi'deimyfl:erîjs,dequibusbiduohocànobiseftdifputatû,hucnbsp;nunc conuertitur,ut pofteaquam docuit,quid de Deo, amp; fidei myfterio fentiendumnbsp;fit,doceat etiam deinceps,quo pado erga Deum, ÔC propter ipftim Deum inter nosnbsp;nobis fit agendum,cuius tempus eflè iam uidetur,uti uerba audiantur,

Adhortor igitur uos fratres per mftèrationes Dei,ut fiftatis corpora ue«« ftra hoftiam uiuentem,{ànlt;ftam,beneplacitam Deo,rationalem cultumnbsp;ftrum, amp; ne configuremini fèculo huic, fed transformemini renouationenbsp;mentis ueftræ in explorando uos,quid fît,quod uelit Deus bonum, be^nbsp;neplacitum,Slt; perfedumt

a' h y s t I C I s ad moralia tranfiturus, fratrumc^ imprimis cotentiones ante oculos habens,quæ præcipue ex ludæis ad c h R i s t i fidem conuerfis ôd tarnennbsp;quæftum etiam uel ambitionem fuam fpedantibus oriebantur: etenim docere aliosnbsp;omnes,illi, Slt; fibi authoritatem magiftrorum arrogare,legemcçfemperproponere,nbsp;2Cquodammodo cæteris dominari meditabantur, quod quidem erat, non Deo, SÓnbsp;CHRIST O,ièd mundo fefecôformarc,acdedere: huic primummalomcderiuult,nbsp;precibuscp,ôi monitis erga eos agit, Dei miièricordias,hoc eft,quotidianas eius bes'nbsp;nignitates ad ignofcendum peccatoribus iècum aduocans,per quas 6d prius illi faluinbsp;in c H R I s T O fa(fti,amp; quotidie habent ex omni facinore, amp; culpa pai atum in Deinbsp;dementia ôd bonitate perfugium. Per cas igitur obteftatur ut gratos Dei tot benc^^nbsp;ficifs fe oftendentes,rationalem,glt; uerumcultum exhibeant eidem Deo, non auteninbsp;hune fucatum, 2lt; fludium magis |mundi, quàm Dei in fe continentem, Quanquamnbsp;hanc alteram partem obiu^atricem eorum culpæ, ne eos palàm coarguere uidere^nbsp;tur,reticuitÂpoftolus,diffimulatac^uitqmentione eos tantum in parte bona cogt;=nbsp;hortatus eft,Et quoniam hi,ad quos fcribebat,bona parsiudæfaut inftitutis Iudæo=«nbsp;rum plericÿ imbuti erant,idcirco eos docens,amp; admonens per comparationem quangt;nbsp;dam priorum ex lege facrificiorum ad fandum, QC immaculatum Deo præftandumnbsp;facrificium illos hortatur,Nam in Moyfis lege uidima,quæ Deo offèrebatur,ut mÛnbsp;da effet, amp;: integra,omnis ab illis, qui illam offerebant, diligentia adhibebatur, prPnbsp;mum ut toto corpore eflèt ftina, non pforas, non lichenas,non id genus morbum uhnbsp;ium habens : deinde ut non auribus mtnila, non cauda decurtata, non aliqua infedanbsp;notabili macula eflèt, talemcß illi hoftiam fandam, ôi. mundam, amp; Deo acceptamnbsp;arbitrabantur, atque in corporeo illo iàcrificio Dei fîbi ueniam, ÔC gratiam recon^nbsp;ciliare meditabantur. Nos uero qui omne facrum,quod Deo oflèrimus, abduciinusnbsp;à corporeis,ôd ad ueritatem,fpiritum^ transferimus, illis externis uidimis omiftîs,nbsp;nofinetipibs Deo potiflîmumdedicamus,Hortatur igitur Apoftolus ut fiftant cor#nbsp;pora fna, non aliéna, hoc eft non hircorum, aut uitulorum,hoftiam uiuentem, nonnbsp;mortiaddidam,quodin illis uetuftis Ôé Mofaicis facris fîebat, fed uitæ meliori,nbsp;uegetiori paratam, quod quidem in Chriftiano facrificio iure euenit,Etenim fi tunenbsp;in aliéna

I N E P I s T; -P A V E I A ö R O nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;173

in aliéna morte uitam fibiquiique ex mifericordia Dei procui abat, quanto magis nunc femetipfumhoftiam fiftendo, atque ofFerendo iufiiore Dei miièriœrdia uiuetç’nbsp;cum propius, atque interius ifta oblatio corporis fui pariat in unoquotp fibi ab Deonbsp;uitam,quàm pofsit difiunda,ôé aliéna oblatio, eandcm in illo uitam rcparare, Sedhâcnbsp;hoftiam,quam ofFei imus Deo, corpus noftrum uidelicet, quanquam earn uiuentem,nbsp;amp; uidluram nos,Iudæiin uituli, aut arietis corpore morituram fiftebant, cæterisnbsp;tarnen rebus fîmiliter atque apud illos,accuratam,2lt;; feledlam eflè conuenit, ut fandîanbsp;fît, 06 ut Deo bene accepta : quod continget, fi ut illi in omni parte integram, atquenbsp;mundam : fie nos SC ab eisuitqs,quætotum hominem occupant, ôô ab,eis,quæinnbsp;parte aliqua fufcipiuntur,immunem, ac nitidam Deo offer emus. Atque ut oftendat,nbsp;quantum interuallum fit inter iàcrificia ludæorum, amp; noftra, fubiungit breuiter ho;=nbsp;fîiæ noftræ conditionem, rationalem eflè cultum Dei,non corporalem, Qiuæ enim illinbsp;in corporibus mundis,Sgt;d nitidis off'erebant,nos in fpiritu, amp; ueritate fanditatis Deonbsp;confecramus^Itaque ilia faepe facra, ôd illas uidimas aipernabatur Deus, noftrumnbsp;autemiacrificium nunquam afpernatus eft.Talem igitur hoftiam ftiadet nos offerre,nbsp;quæ fit cultus Dei rationalis, non corporeus : quod rite fi'et,fi noftra ratio in colens«nbsp;do Deo non ad mundum fpedauerit, fed ad ipfum Deum, Nam qui in ipfis quoquenbsp;facrifieijs, cultibus omnipotentis Dei ad mundum conuerfi funt, laudemcp humansnbsp;nam ex religionis Audio aucupantur, hi maxime impio, ÔÔ deteftabili fcelere uerita=^nbsp;tern in fimulationem quærunt conuertere, feculo^ ifti maxime configurantur : hoenbsp;eft, fi'guram huius feculi in fe accipiunt, fallacem, infidam, uariam, oculis tantummo«snbsp;do,amp;l opinionibus feruientem: quæ cum cadem fit inftabilis, tranfeatep figuræ,nbsp;gmenti modo, nos quoquefecum unain eundem fluxum corripit, falfiscp bonis illcjsnbsp;dos, 8Ó captos ueluti fludufuper fludum,fic Riper mœrorem uoluptate, amp; pœnis:nbsp;tentia Riper uoluptatem uicifsitudinibus uarqs ante obruit,quàm potuerimus, quidnbsp;uerum nobis bonum fit, aut in quo portu tuto confiftamus, expei iundo cognofees:nbsp;te.Etenim quid aliud eft, quod ait fcriptura, In imagine pertranfit omnis homo.Et,nbsp;Dormierunt fomnum fuum. quodcp alio loco Paulus, Tranfit figura murtdi huius*nbsp;nifi cum hi, qui huic feculo configurantur, decurrant fuam ætatem in fimulacro ÔCnbsp;imagine,deberc nos mentis noftræ nouatione transformari, ut uitam noftram collo;!nbsp;cemus inbono ftabili,0lt;^ in ueritate,qui eft ipfe DeuscNouari enim mens noftra redenbsp;dicitur,cum omifib hoc iam trito, 0^ uetufto calle mundani grefliis, in quo omnianbsp;fida,0(: fucata tranfeunt,in unius cultu,amp;: adoratione Dei uera uoluntas, SCnbsp;rum ftudiumponitur,8Cfunthæc præcepta tarnen memoratis antea Christinbsp;niyftcrfjs apta, SC congruentia, Qtiid enim aliud fides nobis CHRI ST i imperat,nbsp;quàm utdepofito uetere homine,qui fecundum mundum, SC feculum hoc fadusnbsp;eft, nouum alterum hominem ex Deo natum, SC in ueritate fadum induamusc’ Sednbsp;hæc adoratio,8C cultus unius Dei non femper uere ab hominibus, fed nonnunquamnbsp;etiam ipecie falfa uRirpatur, quod duobus fermé modis fit. Sunt enim qui terrenanbsp;ifta magniæftimantes, quæ feculi huius nomine denotantur, SC in quibus opum, 8Cnbsp;poteftatum,necnon humanarum cupiditatum, SC certaminum ftrepitus ingens eft,nbsp;8gt;C anhelitus, ipeciesep fonora quædam oculos feriens, auribusc^ eadem tinniens,cumnbsp;ie ijdem ad uifibilcm Dei cultum,SC uenerationem conuertunt, transferunt eundemnbsp;niundi fonum, atque eandem pompam ad illius fandum nomen inuocandum, atquenbsp;adorandum, ac cum honore ipfius Dei, Rii quoque nominis celebritatem eflè con^nbsp;iundam uolunt, popularemcp ambiunt admirationem,utexiftimentur in colendonbsp;Deo opulent! imprimis eflè, SC perliberales, quod genus cultus, SC facrifi'eq ab ilianbsp;Judaica religione non eft difsimile, Illi etenim in externis quoque ritibus SCfacrifis:nbsp;eqs,oculos magis SC fenftis hominum, quàm corda ipfa feriebant, neque in oblationenbsp;hoftiarum, tarn ipfi Deo,quàm legi, SC cerimonqs quærebant fàtisfacere* Alq longenbsp;contraria, amp; détérioré ratione ipfum Dei humilem cultum præfèferentes, atque fe ànbsp;mundo difiundoseflè fîmulantes,nihilominus fida ilia religione quæftus fibi, autnbsp;^muiculos ab Imminibus fuffurantur, quod genus in focietate imprimis difficile,nbsp;SCmorofumelt Etenimhi funt, qui cum fe fandos,SC inaccufabiles haberi uelint,

Y 3 cæteros

J LIB. III. COMMENT. lAC. SADOLETI

cæteros ipfi non definunt quacuncç de caufa accufare Si reprehendere, dantcp confi«’ Hum non rogati,fuamc^ dodrinam, QC authoritatem pafsim ingerunt : Si ß non con^nbsp;ttnuo fibi pareatur, fcelus magnum clamantes, contentionem inter fratres, Si difsi^nbsp;dianituntur confercre. Qiios omnes hortatur, Simonet Apoflolus, ut ne configu«’nbsp;rentur huic feculo, led transforment ur renouatione mentis in explorando. Sinbsp;ftando, quod maxime bonum uelit,Sifibi acceptum habeat Deus, qui certe illudnbsp;uult,quod Si ab ipfo profedum efl, Si ad eundem tendit : hoc efl,ut in eo quodcuncçnbsp;agitur, autfufcipitur, non aliud genus boni ullum fpedctur,nifi id, quod probatumnbsp;Deo, Si eidem gratum intelligatur at(Ç acceptum: hoc efl, iterum ut interpretemur,nbsp;ut in omnibus, quæ agimus, quæ^ confedamur, femper nobis ante oculos propofi^nbsp;tus fit Deus,nulquamcç ab eius nutu,Si uoluntate defledamus Jllud enim uerum eftnbsp;bonum,8i uere placitum deo,quod in eo ipfo ut fini,Si folo bono confiftit,nec^ eft 13^=nbsp;be ulla mundi adiunda pollutum. Si inquinatum, quod eft proprie, ut alibi Paulusnbsp;ait,fandificatio noftra.Eam porro aflequi non poflumus,nifi mente noftram in alianinbsp;formam nouemus, quae ab huius feculi figura longe remota fit,totam^ ex ipfo Deonbsp;formemuSjSi ex ueritate. Si fpiritu fando. Sicut in pfalmo ftriptum efl : Et fpiritumnbsp;reds innoua in uifceribus meis.Hoc enim ita fi egerimus, flatim intelliget ipfa mensnbsp;noflra femet eflê debere,quae feipfam dedicet Deo, quae fefe illi offerat, uotacjt, Si falt;*nbsp;cra,Sidona Deo débita intra feipfam contineat omnia : neque hoc folum, fed omnenbsp;ctiam fuæ pietatis praemium,omnem rationem boni fui,in uno ipfo Deo collocet,atcpnbsp;conflituat. Hoc enim eft mente rcnouari, quod in fide christi totumpofituninbsp;cft,ueterem hominem exuere, Si nouum fieri, formamcç nouam fpiritus Si ueritatisnbsp;induere,quæ antiquis feculis fuit ignorata, Si defcifcere à uetuftis, quae mundana, 8inbsp;corporca fcilicet funt.Inueterafcunt enim quæ funt corporis,atc^,quod alibi Paulus»nbsp;hoc eft in nouitate fpiritus,non in uetuftate literæ ambulate,

Dico enim per gratiam datam mihi,cuicunc^ exiftenti in nobis, ne plus fapiat præter id,quod oportet fapere:fed fapiat ad temperantiam,ficut uni^nbsp;cuit^^ Deusimpartiuit menfuram fidei, Quemadmodum enim in uno corgt;nbsp;pore membra multa babemus, membra autem omnia non eandem habcntnbsp;iadionem : fic multi unum corpus fumus in Christo, finguli autemnbsp;internos membra.

Q_v o D modocommonuitjUtne configurarentur huic feculo, id nunc loquituf exprefsius ab eo fratres errore reuocans, in quern nonnullos eorum lapibs intelligetnbsp;bat,quircligionem chri sti SiprofefsionemChriftianæhumilitatis ad ambitnbsp;tionis ftudium,Si ad elationem ^imi conferebant:quoép maiores ipfi, atque eminentnbsp;tiores inter fratres uiderentur,cumppllicebanturde feplura,quàmpræftare potetnbsp;rant : turn autem ad fuam poteflatem, fuumcß indicium cpntemptis cæteris regimen»nbsp;Si adminiftratipnem rcrum nitebantur reuocare:quprum duo hæc uitia infefta præcitnbsp;pue cpiènfioni,atcp concordiæ,oftentationis unum. Si alterum ambitus,duabus prae^nbsp;claris rationibus Paulus caftigaturus,ne in id ipfe incidere arrogantiæ uitium, quo^nbsp;^ft in illis reprehenfurus,uideatur,primum agit cum eis lenifsimc,deinde proponit ftnbsp;floc docendi,monendicß officium fufciperc non temere,nec propter arrogantiam, felt;inbsp;gratiâ,quæ fibi data fit,nempe apoftolatus,Si legationis à fummo Deo,ut fit ipftnbsp;cumuniuerfi CHRi STi myfterij,tum eorum morum,quiChriftianæfidei conuetnbsp;niunt,omnibus hominibus, Si prædicator. Si dodor. Præcipit ergo ut ne quis ftper^nbsp;cotendat pluiquam oportet,ied unulquiftç hadenus fapiat,ut ne præter eat temper^^nbsp;menturn,quod quidptn temperametum fibi quift^ ex ea intus animi fiducia admetia^nbsp;tur,quam impartiuit ßy Deus.Fidcm enimhie pro fiducia pofuit profedo Apol^^nbsp;Ius,quod idem Si infra fadurus eft,qua dicet,Omne quod ex fide no eft,peccatö eflelnbsp;jd eftjOrMe quo quis magis le oftétat quàm confeius ipfe fit pofte à k præftari,id pee^nbsp;catum effe.’quippe quod crimen in ie contineat,ftmper quidem mendacij, fæpe auarftnbsp;pæ,nonnunquam etiam ambitionis.Verum hxc fiducia animi,interiorcç confeientia»

C]ux fæpcnumero propter ignoratiatn,8C fi'mplkitatem cor um, inter quos uerfamur, aficere,00 confequi multa poflet non fua ui, necp ueritate fréta, fed illorum imbecilliisnbsp;tate,qui facile inducerentur, quo quidem cafu non fiducia eflèt,(èd fraus, atcß aftutia;nbsp;haec,inquam,fiducia tunc demum uera,reâ;ac^ eft, ÔÔ ueram menfuram accipit, ft earnnbsp;accipiat à fummo Deo,8C fefe illi approbet,ipfum^ præ mentis oculis habeat. Fiderenbsp;ergo noftrum fan(ftum,uerumcç in eo potifsimum exiftit,cum ilia fiducia a Deo uni^nbsp;cuic^ dimenfa eft, cum eft nixa ueritate, cum non errore hominum fe metitur, fednbsp;fui ipfius bene confeia tota ad Deum couerfa eft,habet^ eum fibi finem propofitum,nbsp;in quo humilitas animi cernitur,8lt; ilia modefti3e,ac temperantix uirtus,qux foils no«:nbsp;bis, qui in c hri s t v m credimus, plane nota, animaduerfaé^ eft:ab hominibusnbsp;uero,qui funt mundi, penitus ignoratur. Mundus enim qui in eo totus eft, ut uidea^nbsp;tur res elTe, no uti ita ht,tantum quenep poftulat ingerere fe,atcp agere,quantum cæ^nbsp;teris perfuadere potis eft, fine eos faller e, atque inducere arte ualeat, fiue etiam coge:«nbsp;rCjUimcç affcrrejfemper illi mundi opinionibus magni, præftantes uiri exiftimatinbsp;funt, qui ut fuperiores cæteris effent, quoquo modo uincere, atque efficere ualuci;nbsp;runt. At non hoc à nobis poftulat aut expedat Deus, fed omnis nos diuina ratio, 8Ónbsp;C H R I STI lefu domini noftri adtio, atque admonitio ad humilitatem animi. Sd adnbsp;mus’.fic 2«^ nos docet in Lu angel to c H R i s t v s ufejadeo de nobis nihil elate fapc^nbsp;re ut cum omnia rede, ritecç egerimus, nihilominus inutiles nos fcruos turn quoquenbsp;eonfiteamur.Et in monte rurfus ad difcipulos uerba faciens,beatos eos imprimis uos;nbsp;cat,qui funt pauperes fpirituinecp ipfe tame ea abiedione animi efle nos uult, ut nonnbsp;audeamus talentum nobis creditum exercere. Ignauiæ enim id crimen, atqj defidiæ,nbsp;non humilitatis eft,necp moderationis ftudium,fed ut caueamus ne fupra id,quod de?=nbsp;cct,0i quod oportet, amp; curam noftram ftudeamus extollere, ôd opcram. Sapere ergonbsp;oportet ad temperantiam.quod duobus modis fit,uno modo cum in eo,quod profitenbsp;niur,nequaquam plus promittimus,quam quod præftarc cum integritate pofsimus,nbsp;fed tantum,quantum fides côicientiæ noftræ,ôd ex Deo duda, dimenlà^p fiducia fup^nbsp;peditat,Altero,cum in noftro munere,officiocp infiftimus,nec^ aliénas curationes in^nbsp;uadimus atc^ ufurpamus.Hoc enim ubi fit,graues ibi, acerbæiî:^ querimoniæ,2iô afsianbsp;dux inter fratres excitantur contentiones,corpus^ ecclefix difcinditur,quod adhui=nbsp;niani corporis fimilitudinem uno c H R I s T l ipiritu uegetatû,2lt; alitum habet tans»nbsp;quam membra quidem uarias in fe operantium facultates,fed ita inter fe diftindas,utnbsp;in diuifis fingulorum adionibus una omnium communis procuretur falus. Qudd finbsp;niembrum unum aliquod aliorum fibimembrorum fundiones ufurpare contendat,nbsp;iamconfufio in corpore, 2lt; ordinisôC focietatis fiat perturbatio, Quemadmodumnbsp;ipie ad Corinthios fcribif.Si totum corpus oculus,ubi auditusc’fi totum auditus, ubinbsp;olfaduslt; aut fi eflent omnia unum membrum, ubi corpus:’ Malus crgo,amp; feditiofiisnbsp;homo ille eft, qui in ibcietateôô cœtu omnia ad iè,amp;^ad fuam authoritatem cona^nbsp;tur attrahere, exterisep antecellere uult, etiam in quo minime eft officio à Deo ipienbsp;delcdus,necp ille feruit C H R l S t o, fedad mundum prxpofteraquadam ambition»nbsp;nereuoluitur, regulamcÇ lux facultatis non ex Deo metitur, neep ex conicientia, fednbsp;errore reliquorum,Si elatione animi fua,à quo uitio ut maxime uelint abefle, ff a^nbsp;tres fuos admonet,amp; obteftatur Paulus,

Habentes autem dona fecundum gratiam datam nobis differentia, fine ptophetiam fecundum portionem fidei:fiueminifterium,in tninifterio, fiuenbsp;qui docet in dodrina,fiue qui hortatur,in hortatione.

ueteres

17« LIB* III. COMMENT. lAC. SADOLETI

tieteres imtteniur,qui captandæ humanæ gloriæ caufa, ea prædicebant,quae fibi into gnita efle ne ipfi quidem nefciebant. De quibus ueri prophetæ in fcripturis tam gragt;nbsp;uiter conqueruntur.Qudd fi prophetiam fie accipiamus,ut declarationem obfcuriogt;nbsp;rum in icriptura locorum, id eft, abditorum myfteriorum reuelationem, cuiufmodinbsp;quibuldaminlocisuideturaccipere Pauliis: in omnibus tarnen eadem fidci, hoc eftnbsp;confeientiæ mêfura adhibenda eft,ut ne plus polliccamur,quàm confcij nobis fumus,nbsp;pofte nos præftare.Sic etiam in minifterio régula eadem teneatur: præclara autemfcfnbsp;me eft etiam exercitatio minifterij, ut fuit eleemoiÿnis,cibiscç difpertiêdis Stephanp»nbsp;Sd Nicanori,ô^ a’.qs quincp,ut Paulo, ÔC Timotheo in ferendis ad îandos Hierufalctonbsp;Græcorum,Macedonumc^ donis, atque fubfidqs,ut Petro, ôd loanni per conciliutnnbsp;Apoftolorum mifsisad Samaritas. NamSCegregiam comitatem eiufinodi admini^nbsp;ftratio requirit, Ôô infignem prudentiam,inqua tarnen quifeÿ tantum fe exhibeat,nbsp;quantum ferre idoneus eft:fic ôi in docendo,à in exhortando fines eos quifcß teneat,nbsp;jntra quos pofsit uerti, ne'ue plus fe oftentando in uitium arrogantiæ, ambitionis^nbsp;procurrat,idemc|j in fuo,non in alieno uerfetur munere, atq^ officio. Ätlt;^ hæc, ut digt;nbsp;ximus,dona omntno Dei funt.Spirituales enim funt uirtutes:quæ autem fequuntur,nbsp;partem in fe habent noftræ etiam uoluntatis,animi^ indudionis.

Quiimperdt in fîmplicitate, qui patrocinatur in diligentia, qui miièrcgt; tur in hilaritate, dileçfio non fîmulata, odio habentes, quod prauum eft»nbsp;agglutinât! bono, fraterna diledione inter uos amâtes, honore alius aliumnbsp;anteuenientes,ftudio impigri,fpiritu fer uentes,Domino lèruientes, Ipe gaUnbsp;dçntesjin anguftia tolerantes, in oratione perfeu crantes, necefsitatibus fan^nbsp;dorum communicantes,hofpitalitatem lèdantes.

ctv I partem dat, hoc eft, qui alium iècum participem facit, qui rem autconfî=« !ium,aut operamfuam proximo impertit,atc^ communicat, id agat fîmpliciter, amp; li^nbsp;beraliter,nequot;uemanum,animumcß reftringat, neque aftute adfe aliquid référât, fednbsp;illius tantum caufa, quem ope fua fubleuat, ad commodandum illi,amp;ad ferenduiunbsp;auxilium adducatur, neque fpedet in eo quâm minima opera, aut impenfa facere idnbsp;pofsit, fed utquâm optime illi confulat. Hoc enim eft communicare, ÓÓ participemnbsp;Facere in fîmplicitate, quod ea (implex QC mens eft, amp; manus,qua: aperta eft. In quonbsp;genere communicandi, Slt;^ impertiendi maxime ingenuum,ôô come eft, pei'tinet^nbsp;imprimis ad fimplicitatem ita communicare te alteri, ut non ed qudd ilium adiu^nbsp;ueSjtibieife major, fed quod per ilium tibi occafio benigne faciendi oblata fit, graü’nbsp;tiamquandamtuilli debere uideare. Qui uero patrocinatur, diligentiam adhibeat,nbsp;ut curam fufeepti muncris non folum corpore, fed ftudio etiam animi ftrenue exe^nbsp;quatur,(idem quefuam præftet,fîue ille fponte fufeepto negotio pupillis,amp; ui^nbsp;duis tutandis adfit, ægrotis^ curandis, fine etiam fuffiagio caeterorum fimili offi^nbsp;cio alicui, aut muneri fît præpofitus.Sic enim omnis curatio, omnisc^ patrocinationbsp;Chriftiano homini, Deo^ rite feruienti gerenda eft, non ut ea domefticum ad comgt;nbsp;modum,fed ut adfalutem QC utilitatem eorum,quibus moderatur, prorfus tota comnbsp;fevatur.Miftreri autem in hilaritate, eft effedum mifericordiæ iucunde, hilareep pr«!^nbsp;ftare : qui animi habitus cum adeft miferentibus,non modo hi non fugiunt miicrcmnbsp;di tempora,fed appetunt etiam ultro ea, atque infedantur. Quod fi ne apud gentilesnbsp;quidem ilia pietas probabatur, quae coada erat, ôômœfta, ut etiam uulgari illorumnbsp;prouerbio circunferretur, neminem, qui pietatem caueret, elTe pium ; quanto magisnbsp;nobis hæc terrena bona libenter communicanttbus, ut in ccelo multiplicata alia,nbsp;longe præftantioraconjequamur,conuenit cum uoluptate, ac laetitia hanc mercemnbsp;commutare, fubuenireep egeftatibus aliorum, ut cœleftibus ipfi diuitfîs reddamUfnbsp;afflucntiores.Itaque £lt; alibi Paulus:Non ex triftitia, inquit, aut ex necefsitate, hila^nbsp;rem enim datorem diligitDeus.Et in Euangelio dominusîBeati mifericordes,inquiqnbsp;quoniam ipfi mifericordiam confequentur.Et beatum eS uocat Dauid,qui re4gt;ieitnbsp;per egcnû,Ô^ pauper em,quoniam in die mala liberabit eum Dominus.E t uere fi uolu,nbsp;mus

IN EPIST, P A V L I AD ROM, nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;177

mus exiftitnarCoifta maxime in dando^fubueniëdoc^ hiiaritas regni nobis cœlcftis eft conciliatrix. Nullum enim graue facinus, nullum atrox delictum haercre pofte uide^nbsp;tur in natura eiufmodi, quae ad benignitatem, S)Cnbsp;nbsp;nbsp;mifericordiâ erga pauperes pro#

penfa fit,nee uero alia re magis ad imitationem Dei prope accedimus, quam miler en do,benignecç faciendo.Hæc eft uirtus maxime Chriftiani nominis propria, hæc unanbsp;nos cum Deo praecipue côiungit,haec facit,ut uere fidcm adcpti,óó ueram ex fide iu#nbsp;ftitiam à Deo confecuti eftè uideamur, Etenim quinam alius tuit introïtus, aut quodnbsp;principium bcneficcntiae,amp;: bonitatis Dei erga nos, fimul ut fperare in co,8lt; cófiderenbsp;per lESvH Chriftumcœpimus,quàmmilericordia, 2lt; per mifericordiam diuino^nbsp;rum bonorum etfufe nobis,óó liberaîiter fada largitio; Nos uero quo pado eandemnbsp;Dei benignitatem,ôô iuftitiam in nofmetipfos imitando tr ansferimus,amp; ex eadem dinbsp;ninac bonitatis forma fumus infîgniti,fi non efficiamur ôô ipfî mifericordesc^Quæ de;#nbsp;nicç uirtus,quod inftitutum uitç,quæ adio in illo fummo,ieuerocp iudicio,in regnû,nbsp;amp; partem eledorum Dei nos introdudura eft, nifî quöd egentiû, ÔC calamitoforumnbsp;in hac uita fuerimus miferti^At non cundi diuites fumus,nec qui queamus aliorumnbsp;diffïcultatibus fubfîdio efle,ne perturbare animo,aftedum tuum Deus accipit,de fa;#nbsp;cultatibus uerc exiftimat,8lt; fîmul in memoriam redi anuis illius,ex Euangelio, quænbsp;cuni duos æreos minutos in templum contuliflèt,facile omnium opes,amp; dona fupe#nbsp;rautt. Nulla eft uirtus, quæ quidem Chriftiana fit, quæ non omnibus fit communis.nbsp;Nam neiç Deus ipfe,qui eft unus nobis uniuerfa uirtus, cuiufquâ eft ^prius Deus,nbsp;fed omnium c5munis,quicunlt;^ eum appetuntjuoluntcj, V erum etfi lanti eft in ho^nbsp;mine Chriftiano mifericordiâ,ut ipfa introïtus quodam modo,ôô ueftibulum ad imi^nbsp;tandum uere Deum effe uideaturîtamen amp; ea ipfa uirtus,ôô cæteræ omnes in princi#:nbsp;pe uirtutum charitate continentur. Porto eft charitas diiedio non fîmulata, neq? ta#nbsp;men hoc fatis. Poteft cnim eftè etiâ in malis diiedio; fed eft charitas diiedio in bonisnbsp;non fîmulatajtacÿ adiungit ad diledionem huiufmodi,ut odio habeant prauum,nonnbsp;*d tantum deuitentiôi agglutinati fint bono,non folum id fcdentur, hoc eft, ut nun#nbsp;Muam accédant ad malum,à bono nunquam recedant,additcß ut fraterno amore internbsp;fediligant,quâdoquidemfratres iam funt, nô exuoluntate carnis, nec^ ex uoluntatenbsp;niri,qua quidem ratione non omnes inter fe coniundi eftè poffunt:fed ex codem pa#nbsp;trc Deo renati,ôlt;^ progeniti,quod eft fandiftimum, ôi maximum ueræ germanitatisnbsp;uinculum. Qiioautêfraternahæcnecefsitudinis inter eos côiundio firmior habca#nbsp;rur,fapiens,ÔÔ falutare dat documentum,ut alium alius in honorando antecedat,quçnbsp;€ft concordiæ,ÔÔ pacis arda conexio, Nancg exiftimare honorem fîbi potius deberi,nbsp;quàm alteri præftandum eftè,nequaquam Chriftianum,necç adeo fraternum eft.Ha#nbsp;bet enim fraternitas fummam æqualitatem,quam eueftigio turbat,atcÇ infringit,quinbsp;fîbi plus arrogat,quàm alteri ipfe paratus fit deferre.Et tarnen ifta fuper biæ,Slt; taftusnbsp;quali rudimenta prima funt,appetere honorem ab altero libentius,quàm alteri habe#nbsp;re,quibusà c hr 1 s T 1 fide nihil eft alienius. Sequitur ut ftudioimpjgri elfe de#nbsp;bcamus,fpiritu feruêtes,quæ funt certa indicia firmati iam in bona parte habitus nonbsp;ftri,cum quod agimus redum cum uoluptate id agimus, ex qua deinde quidem uo#nbsp;luptate,ad libentius,fæpius, ftudiofiuscç id agendum noftra excitatur, accenditurcpnbsp;uoluntas.Sed ut inhis omnibus domino feruiamu5,no noftræ uidelicet utilitati,ne(Çnbsp;gloriæ, fed ad dominum Deum omnia referamus; quod fi ad nos quocß aliquid refe#nbsp;rendum fit,id ex eo genere bonorum fit, quæ fperare tantûmodo in hac uita ; aflèquinbsp;Uero nullo pado, nifî fola fperandi lætitia ôd uoluptate ualeamus, iftiufmodi bonanbsp;funt cœleftia,ôô fempiterna,quæ hæreditate patris noftri Dei in future feculo fumusnbsp;adepturi.Ex omnibus igitur ftudijs operattonibuseß noftris,quas propter Deum il#nbsp;lius honorijôd nomini inferuientes fufcipimus,nihil omnino ad nos quod præfèns bonbsp;num affèratjfed tantummodo bonorum fpem futurorum, £è ex ea fpe gaudium qui#nbsp;lætitiam conuertamus.tîanc porr ô fpem côfequitur toler antia rerûnbsp;difficdium,cum aut fortuitis cafîbus, aut hominum iniurrjs opprefsi,at^ uexati, ea^nbsp;dem futunîrum bonorum fpe, quorum per aliénas iniurias eripi nobis adeptio nonnbsp;poteft,nolmetipfos cofolamur,in quo alternis quodam modo adminiculis,ôlt; patien#nbsp;Z tia ipfa

L 1 Bt HL COMMENT, ï A C» S A D O L E T 1 tia ipfa fpem magis confirmat,2lt; fpes fuldtjCorroborat^ padentiam. Nam öó fupr^nbsp;dixit,quod patientia probationcm cóficit,Slt; probatio fpem,Fiïmius cnim tune certcnbsp;iperamus, cum fado in rebus aduerlis noltri periculo, hic quoque inteiligimus Delnbsp;opein nobis,atqj auxilium ad toierandum foi titer aduerfa non defuiflè, Atcß ex hiSjnbsp;quæ iam nobis pi æbuit,ad ea,quæ reftant donanda ac largienda, obfidem eum nobisnbsp;luain beneuolentiain,uoluntateincç dediflè,Et quoniam qui fpe iufTulti gaudent, iilanbsp;identidem in animo uolutanqquibus fperandis,cogitandis^ç manturddeo comitemnbsp;huius quoc^ fpei,5C ex fpe lætitiæ addidit orationem, in qua perfeuerantes funt, quinbsp;ilia æterna bona,ôô eorum author em bonorum Deum adamauerunt, Sæpe enim cobnbsp;loqui cum eo,6^ defideria fua exponere illi,quem quis amet, iucundum imprimis, ôinbsp;optabile eh eft hæc maxime crebra, ac continens oratio, Necç folum ferre nos, ôinbsp;toierare difficilia,fed in illis etiam communicare cum Tandis uiris hortatur,Slt; admo^nbsp;net,quafi fi immunes ipfi eflê pofsimus,nolimus id tarnen, fed præoptemus magis innbsp;focietate fandorum ærumnas ferre,8lt; perpeti,qu2m fæparatim liberi,amp;l pacati uiue#nbsp;re, quod uel cordis affedu, uel re etiam ipla, amp;. opéré præftare debemus. Hoc facièsnbsp;bant,qui fua omnia uenundantcs,precia ad pedes Apoftolorum deferebant, qui uins«nbsp;dos,e^male uexatos fideles christ i,fua cura, £lt; ope,obfequiofubleuabât,nbsp;ciedisjôd peregrin antibus comités fe adiungebant, qui illos deni^ certare cum tor^?nbsp;tore pro c H R i s T i nomine cum uiderent,ultro fe quotj ipfi in idem certamen fi^nbsp;fiebant,atcç offerebant Jamhofpitalitatis amor,diligens^ ledatio cæteris anté didisnbsp;uirtutibus confentanea eft, In qua Lot, 8C Abraam egregium ftudium adhibuere,nbsp;Abraam quidem ufquc eô, ut non modo uenientes holpites hilare exciperet,uerumnbsp;etiam ad diuertendum, ÔC ad cômorandum precibus obteftationibuscç cogeret: ciwnbsp;ius quidem humanitatis utercp eorum dignum à Deo præmium eft côfecutus, AtcÇnbsp;omnes quidem adhuc commemoratæ uirtutes cum præclaræ funt, amp; Chriftianænbsp;hac protefsione dignæ,quae cœli tantum ftudium,amp; immortalitatis fufcipit,nulli’aunbsp;tem terrenæ curæ,ne(^ interituræ rei eft affîxa : turn uero,quæ fequuntur etiam mas»nbsp;gis ex intimo facrario fidei, ÔC religionis noftræ depromptæ funt, nullam^ omninanbsp;habent cum ufitatis hominum uirtutibus communionem.

Bénédicité infèdantibus uos,bénédicité, ne execramini,gaudere cum gaudentibus,amp;l flere cùflentibusudem alius de alio uiciGim lentientesinonnbsp;alta lpirantes,lèd humilibus fimul inclinati. Ne eße ßpietes apud uolrnet#nbsp;ipfos, Nemini malum pro malo reddentes : procurantes honefla coramnbsp;omnibus hominibus. Si fieri poteft, quantum eß in uobis, cû omnibus hoi»nbsp;minibus pace feruantes,Non uofmetipfi ulcifcentes diledi,fed date locumnbsp;iræ : fcriptum eß enim, Mihi ultio, ego rependam, dicit dominus. Si ergonbsp;efurit inimicus tuus, paice eum : hoc enim agens, carbones ignis aceruabisnbsp;in caput eius,Ne uincare a malo,{ed uince in bono malum,

Ï A M benediccremaledicetibus,2lt;benignum efle aduerfus eos qui te infedetiir, comtnodecß de illis,ôlt;l ad illos loqui,necnon bona omnia optare ijs, qui tibi mala infenbsp;rant:rurfuscç QC gaudia tua, 2gt;0 mœrores it a ad aliorum affedus accommodate,nbsp;^^te,ut ex illorum conuerfîonibus animorum,atque fênfibus, tua pendeat affedio,nbsp;quod^^ cômunius eft, ôô tanquam uniuerfe didum eodem erga proximum affèduinnbsp;animo eire,quo ipfe erga femet proximus affedus fit, ^priæ Chriftiani hominis uif^nbsp;tûtes funt prioribus non ufquequa«^ intelledae feculis, quas ilia per fidem c H Rnbsp;S T I nobis ex Deo infinuata, Qi. ad imitationem eius fufeepta iuftitia palàm proposnbsp;fuit, amp; demonftraiüt,Necç ear um ufum,amp;l cognitionem iuftitia legis tam exprimer®nbsp;potuit,quam adumbrare.Nam QC ilia dixit,fi incideris inbouem inimici tut, aut afi^nbsp;num errantem,rcducito eum,ô^ fi fub onere fuccumbentem afj3exeris,fubleuato. A®nbsp;humanitatis quidem officium ilia intmico exhiberi uoluit,ut eflet ad tollendas inimi»*nbsp;citias occafîoîuirtus uero Chriftiana eft,niilltjm omnino habere inimicum,fed ut itanbsp;confociemus

IN E P I S T, PAVLI AD ROM. ’ confociemus cor noftrum.cutn corde proximi, ut in unu quafi cum co fçnfum coeaisnbsp;niLis : quae tarnen uirtus illud myfterium fidci, 2lt; c H R 1 s t i neceflario confequilt;snbsp;tw, Etenim cum corum, quæ ex hoc mundo hint, nihil omnino noftra magni inters:nbsp;Cue putemusjfolacp ilia iudicemus, Sc expetamus bona, quæ nobis ab Deo in alteranbsp;iiita ^pofita funt;nulia ex. his rebus cupiditate immoderata,nullo impetu animi pers:nbsp;turbamur,quo minus piam,atq^ inuiolatam pacemeu proximo,ÓÓ fraternae charitatênbsp;necefsitudinis teneamus. Itacg polTumus iniurias infedantiS placate ferre, ÔÔ illisnbsp;*oqui,atcç optare bona,qui nos aftiidos, ÔÔ oppreflbs uolunt, quando illi nihil nobisnbsp;auferre polTunt eorum bonorum,quæ fola nobis chara hint, ÓC qua: unice appetendanbsp;ducimus, quinimo eos auide cupimus ipfi refipifeere, ÔC fanam illis mentem à domisnbsp;no Deo deprecamur. Ac ferre quidem conuitia, ôd iniurias infolentium hominum,nbsp;atc^ inimicorum ctiam philofophorum nonunquam eftzreddere autem pro conuitijsnbsp;laudationeSjôd bencncijs maleficia compeniare, hoc non cuiufuis iam, fed Chriitianinbsp;tantummodo ÔÔ animi,£ii inftituti efle poteft, Ita amp; in Matthaço dominus, Diligitenbsp;inimicos ueftros,óó orate pro perfequcntibus,Slt; calumniantibus uosgt;Cum ante gaunbsp;demus cumgaudentibus,amp; flemus cum flentibus,omnem funditus liuorem, 2gt;C ma::nbsp;leuolentiam ex. animo eijeimus, ut inuideamus omnino nemini,qui floreat, 2lt; abuii::nbsp;det,fiue uirtutis laude,fiue etiam opibus,0lt;: apud homines authoritate, at^ fama. Innbsp;quo enim maxime rationem boni ponimus, in mutuo uidelicct inter nos Dei amore,nbsp;atep noftrOjfcimus nos in eo li uelimus à nemine poflefuperari. Nec uero ipfum hocnbsp;bonum nobis folis appetimus, fed cupimus cæteros quoep omnes illius nobifeû eflènbsp;aeque participes.At^ ut animum immunem ab inuidiæ labe retinemus,facileép eo*nbsp;dem gaudio cum gaudentibus communicamus ; he ad miferias aliorum animo fran^^nbsp;gimur, moeroremcp noftrum, 8lt; lachrymas cum mœrentibus coniungimus : etenimnbsp;bæc affedio imprimis naturalis eft,neque Deo aduerfaria,fed animis digna mifericornbsp;dibus,qui ad fubueniendum, ÔÔ opitulandum calamitoib propenfi funt,qui tunc ues:nbsp;î^e Chriftiani funt,uerecp fideles,fi quas ipfi calamitates, hominumcp iniurias,corpos:nbsp;ris morbos,fortunarurn amifliones fortiter,amp; conftanter in feferunt,eas in proximonbsp;fuo nequeunt immoto animo ferreifed ad confpedum, amp; fenfum hominum calamis;nbsp;toibrum mifericordia collabuntur.Et fané gaudere cum gaudetibus probum, pulnbsp;chrumjiandumcp eft,animicp ab omni labe, ôé infuicamento maleuolentia: puri munnbsp;diep proprium, Eiere autem cum flentibus perhumanum, ôé mite^ Oportet autemnbsp;nos li hæc implerc i ede,ôé confequi omnia uolumus,fingere animos noftros ex alios:nbsp;rum uoluntatibus,atcp animis : cum^ affedione nulla ipli propter nofmetipfos per^nbsp;turbemur,ex alienis tarnen animoi^ permotionibus affici,ut idem uicilsim inter nosnbsp;fentiamus,ôé proximorum unufquifque profperitates, atque aerumnas, nihil de fuisnbsp;interim laborans,reputet fuas^Sic enim éc Içtitias proximorum gratulando fimul cunbsp;illis, lactandocp augebimus, ôé diminuemus, ac fubleuabimus moerores condolendo.nbsp;Quod fi hoc fict, ut ex affedibus aliorum, non ex noftris afficiamur, omnibus alqsnbsp;perturbationibus ex animo noftro excifis, atep eiedis,duobus tantum motibus imunbsp;pellemur, lætitia ex proximi rebus iecundis, ôé ex infeftis mifericordia, Ir^fci enim .nbsp;ôé inuiderCjôé odio habere,ôô cupiditate adigi,affedus hint eorum, qui fibi ipfis affisnbsp;ciuntur,non proximo,Sequitur,ut ne alta nobis proponamus,ne ad magna, qua: mûnbsp;di funt afpiremus,ne adminiftrationes rerum publicar6,ne magifiratus,honores,ims:nbsp;peria,ne gloriam appetamus:fed in paruis, ôé obfeuris, ôé ignobilibus mundi libens:nbsp;tius côfiftamus,nec folum extra debemus efie humiles, fed nobis etiam ipfis intusnbsp;exigui. Eft enimhoc illi finitimum, ôé fimile,â quo cauere nos admonet, ut ne fimusnbsp;nobis ipfis fapientesfid eft,ne ita ipfi nobis placeamus, ut egere minime aliorum connbsp;filio arbitremur. De his 06 alio loco fcriptura, Veh ijs, qui libi ipfi fapiunt, ÔÔ coramnbsp;feipfisfuntfcientes,HosÔégrauius increpatacrefellit Salomon; Vidiftfne,inquiës,nbsp;uirum fapientem in oculis fuisffpes de infano maior,quam de eo eft,Et nimirum pu.:«nbsp;tidi ifti omnes,ôé molefti imprimis funt,ac in cœtu,Sxi conuentu ca:teros faftidientes,nbsp;quod præcipue uitium confenfionem aufert,ôé concordiam de ecclefia, Nó enim iftinbsp;membrum fe elTc pati poflùnt,fed caput,uel potius ex fefe corpus aliud conantur fa«:nbsp;Z 2 cere.

I8o’ LIB, IIL COMMENT^ lAC, SADOLETI cere Jta ÔC pauperes ut effemus fpiritu,nos hortatus eftcHRiSTVS, Nemi'ninbsp;lum pro malo, ut reddamus; in quo lex contraria, quæ oculum pro oculo ÔC dentemnbsp;pro dente rependi iubetzideo^ ea non eft ad ueram Dei iuftitiam, quam poftea fidesnbsp;CHRISTI confecuta eft,iuo munere perueda. Nihil quid cm huiuftnodi omninonbsp;in Euangclio eft, ut procuremus honefta coram bpminibus, ut neminem exemplonbsp;malo lædamus,ôi exemplobono cundos ad uirtutem, amp; ad iuftitiam prouocemus,nbsp;ut habeamus pacem cum omnibus,quantum in nobis eft:hoc eft, ut neep excitandis,nbsp;neque alendis contentionibus, amp; difeordijs ulla à nobis anfa,ullus fomes præbcatur.nbsp;Cum omnibus uero tam fidelibus, quam etiâ infidelibus: quod idem ad Corinthios,nbsp;Sine offenfione eftote Iudæis,ôi gentibus,S^ ecclefîæ Dei.Et quoniam hoc fortafle fanbsp;cilius fadu fit,non præbere caufam,neque initium iræ,fugere^ rixandi,6lt;I alter candinbsp;occafiones,illud quod eft difricilius,nominatim interdicit,ut neque etiam laceftiti ins’nbsp;iuria 2lt; prouocati de ulcifcendo cogitemus. Sæpe enim ufu uenit, ut qui difeordijsnbsp;caufam non dederunt,offenfîone tarnen primo accepta iram deinde,£lt; odium diutiusnbsp;ipfi foueant,nutriantôp difsidia,quæ alfj intulerunt,Sed ut non eflè authorem diftèn^nbsp;fîonum communioris prudentiac eft, fie acceptam iniuriam non perfequi eminentie^nbsp;ris uirtutis.Dareigitur fpatium irænos fuadet, concitos illos animi motus primonbsp;cohibere,deinde in totum permittere Deo,qui iuftifsimus ultor eft eorum, qui iniu^nbsp;ria læfi funt.Ac cum tanta quenquam eflè conftantia,8i firmitate animi,ut iniuria nonbsp;moueatur,maximum uideri poflît, addit tarnen aliud maius QC multo admirabilius,nbsp;Ut eos ipfos inimicos noftros, qui nos læferunt,quidamnis ôd ignominijs nos ut affigt;nbsp;cerent, operam omnem impenderunt,inopia Sè neceflîtatibus oppreflos ope noftranbsp;ftibleuemus,ut pafeamus famelicos,ut fitientes potu recreemus,ut prçftemus denicpnbsp;illis in egeftate eqrum,2lt; penuria,officia amicorum,elt; beneuolentium hominû,Quonbsp;quid memorari pôçeft iam diuiniusç' Atque hæc funt non documêta folum Chriftia:*nbsp;næ fidei,fed monui^enta etiam in nobis Dei bonitatis, quibus ad tantæ, amp; tam prx=#nbsp;celfae uirtutis cognit'ionem atep ufum,illo donante fublati fumus : quanquam eft hocnbsp;præceptum traditum idem à Salomone, QC totidem pené uerbis ab Apoftolo relata,nbsp;ut efurientem pafeamus inimicum,ficcp in caput illius prunas aceruemus. Quid er««nbsp;go intereß, quæfîerit aliquis, fi ex lege quoque præcepta huiufmodi habentur, autnbsp;quomodo hæc erunt Chriftianæ fidei propriac'IIlud nimirum, quöd ea data illis funtnbsp;ad terrenam pacatius traducendam uitam, nobis ad immortalem alteram illam acquinbsp;rendamiô^ apud illos rationem quandam prudentiæ humanæcp fapientiæ continent,nbsp;apud nos diuinæ uirtutis, 8gt;i bonitatis, V t enim diximus,nos nô inimico tantum côgt;nbsp;modare (id enim iubet etiam interdum lex) ièd inimicû ultro diligei e iubemur,quodnbsp;nobis, qui iniuriam nullam agnofeimus, perfacile eft: illis uero mundi bona fedanti««nbsp;bus prorfus diffi'cilimum. Et tarnen in ipfa quoque ueterilege quædam interdumnbsp;exiftunt ïcintillæ, tanquam christvm ôi euangelium patefacere uolentesînbsp;fed tenues cæ, ÔC imperfecftæ,ut hoc ipfum,quod de pafeendo Inimico protulit Salo««nbsp;mon,Chriftianum plané uideretur,nifi finis in eo apparerct, non obfequium, QC gra««nbsp;tificatio erga Deum,fed ipfius inimici rubor,atque confufio : quæ etfi ratio ab Apo«“nbsp;ftolo quoep per occafionem induéîæ authoritatis pofita eft:n5 tarnen uerecundia ini^nbsp;«i‘ci,ut finis ab eo,fed quôd placitum fit Deo præcipue fpeéîatum eft.Igitur hæc pienbsp;na,8lt; propria fidei noftræ præcepta funt,quæ non auribus folum percepta,fed omni«=nbsp;t”-’s animi fenfibus coprehenfa teneamus,fi uere c H R i s T o fumus dediti, fide^nbsp;Ics.Quæqyjs ujiquâ quæfo inuenit Philofophusc’ aut quæ animis hominu fapientianbsp;infinuauitç'quç prifeæ literç,qui mores,quæ rerum,aut tempoi^ côuerfio huiufmodinbsp;genus pvudêtiæ,huiufmodi genus uirtutis,humanitatis,liberalitatis,tcperantiæ, autnbsp;ufu docuit,aut prçceptis,legibuscp monftrauit,ut ftatueremus opes,facultatescp no^nbsp;liras inimicis æque noftris ac côiundis amp;familiaribus debere eflè paratasf Et tarnennbsp;fi uere exiftimare uolumus,hac una ratione maxime tolluntur dilcordiç ex iôcictate,nbsp;iræ ièdantur,odia placantur,firma,ÔCfidelis confènfioconftituitur:ita animo ab hißenbsp;pturbationibus uacuo,atcp foluto hçrere plane in Deo noftra mens,8lt; frui beato gannbsp;dio illius fuauifsimæjôi longe nobiliffîmæ contçmplationis permittitur. Nam qued

1

IN EPIS T» PAVLI AD ROM» nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;«Si

addit Paulus eos, qui fie fecerint, ut pafeant, Si. alant efurfentem inimicum, prunas ignis in caput illius aceruaturos,eô pertinct, ut futurus ille fit fui ipfius obiurgatornbsp;acerrimus,qui iniquitatemfuamtali humanitate cognouerit remunerari.ltacß rubo#nbsp;re,8ii confcicntia,8lt; morfti animi perurgebitur, maioresc^ ipfe exiget fe pœnas erronbsp;ris fui,quâm ad irati inimici arbitriû fuiflet perfolutur us;quod quidem il li cedere ponbsp;terit ad corrcdlioncm, emendationemeç prioris fententiæ, nobis uero,fiqui ita egçriîsnbsp;mus,infignem ea res apud Deutn gratiam, ôô fîngulare folatium iam perfedæ in nos:nbsp;bis fidei erga Deum allatura eft.Ad hoc idem ualet etiam quod fequitur,ut ne uinca#nbsp;mur à malo, fed uincamus in bono malum, quod quidê maiorem lemper boni, quàmnbsp;mali eflè potentiâ indicat,cum pofsit quidê ab alterius malo bonu noftrum nô uincijnbsp;nun^ auté poffît hoc,ad quod hortamur bonum,nô alienum malum uincere, H i Cnbsp;L A N G E V S, Præclara nimirum,inquit,amp; egregia morum documenta præbet nos*nbsp;bis Paulus, atep, ut tu modoSadolete dicebas,non cum aliorum legibus, inftitutisepnbsp;communia, fed propria noftræ fidei,atq? ex fanêlifsimis deprompta Chriftianæ reli;#nbsp;gionis adytis,in quibus Iwc uideo ab ipfo præcipue quaeri,ut omnium noftrorum c5nbsp;filiorum,atc^ faêlqrum côftans. Si folida ratio,qua: ex folo Deo, Si ex interiore cuicpnbsp;confcientiac iudicio fpeêlanda efi,ad mundi opiniones,ô^ fiudia ne prolabatur, Namnbsp;quemadmodum flumen cum peruenerit inmare,amiflb fluminis nomine. Si natura,nbsp;naturam illam accipit,qua cum permixtum iam,atcß confufum eft, ipfunkß fimul manbsp;ris fubit appellationem:fic mihi uidetur uereri Paulus,ne fi uera uirtus,amp; ea, quç exnbsp;Deo fufeepta eft,oftendere fe inftituerit uel paululum opinionibus hominum arquenbsp;ftudtjs,proprium ftatim uirtutis nomen amittat, fitc^ no amplius Chriftiana uirtus,nbsp;fed popularisJtaeç illam ipfam tanquam caftiflîmam uirginem ab omniû oculis afpenbsp;diibusc^ ièmotam federe domi in intimis penetralibus iubet,fua ipfam ueritate, con^nbsp;fcientiaeç contentam,Deumc^ fibi unum,2ê femper pr oponentem, cui placere ioli, ÔCnbsp;fe probare ftudeat : omnem autem ab hominibus famam,omnem externæ com'enda#nbsp;tionem laudis fedulô deuitantem, ne fi forte oculis ièrmonibusé^ fe dederit, ab Deonbsp;paulatim fegregata. Si ex integritate fua deduêla corrumpatur, Sanêium hoc confis?nbsp;hum,8lt; falutaris fententia ^fedó eft,uti ita femper in ueritate maneamus,ne opinio?:nbsp;nibus uanis auferamur.Sed fi eft libéré dicendû,quod fentio,nô uirilem in nobis uir^nbsp;tutem,inftituere uidetur Paulus: led uirginalem quâdam potius,£lt;: timidam,omneisnbsp;offenfiunculaSjSê omnia undicp pericula metuentem:quæ fi huiulcemodi fit,fibi quis?nbsp;dem forfitan ilia fatisfaciat,amp; fit feipfa côtenta:ad commoda autem,ÔC utilitates alio?:nbsp;rum parum fruêlus,£ê emolumenti affèrre uideatur.Atcj ut quemadmodum ego ins'nbsp;telligo,apertius uobis fententiam meam exponam,Cum duo fint hominum genera,nbsp;quæ Deo rede feruire ftudeant,unum eorum,qui in fofitudinibus,au£ in locis ad hâcnbsp;ipfam rem fadis femoti ab ufu, Si familiaritatibus multorum placatam fibi. Si ti an^nbsp;quillam eligunt uitam,fuoscjj fermones,amp; confilia non cumhominibus,fed cum Deonbsp;ipfo conferunt: Alterum,quorum robuftior eft animus. Si ad omneis fludus rerumnbsp;humanarum fubeundos,ac fuftinendos aliquanto fortior,qui fefe cum cæteris homi?nbsp;nibus dedunt,qui in populo uerlântur,qui inftrumentum illarum, quas ab Deo accenbsp;perunt uirtutum,non domi inclufum continent:fed proferunt ad ulum, utilitatem^nbsp;communem,ofFeruntcß felè temporibus,atc^ periculisjfæçe iracundijs aliorum, faepenbsp;calumnr)s,fæpe improbitatibus,fæpe ignominijs,damnisc^ expofîti:horum inquam,nbsp;duorum generum, etfi utr uneg fandum eft Deoeç rite feruiens,nempe ego tamê ma?:nbsp;gis hoc probauerim,quodcoeleftes illas ex Deo opes,quas pofsidet,nô lepofitas fibinbsp;foli,fed cundorum uftii,ôd commodo uult eflè propofitas.Etenim mihi quidê hic uûnbsp;^tur propius fe ad Deum ilium ipfum intuendo,imitâdocç adiungere* Porro ipfiusnbsp;Dei cum bonitas ilia fît,ut ea in fe primum infinita Si immenlà,in omnium deinde honbsp;minum,atcp rerum falutem,utilitatem,cômodumcg diffundaturîfic qui bonum fuumnbsp;reliquis impartiunt, hi mihi uidentur diuinam illam bonitatem apta quadâ inter ho?:nbsp;mines imaginis fîmilitudine melius referre. At(Ç hos ego,ut longe alijs antepono,fîcnbsp;non contemno ne illos quidem,qui fefe in filentiumjôô in folitudinem abdider unt,ressnbsp;motitj ab omni iadatione popular!, 8ê tan^ in portum ex fludibus delati, quietam,nbsp;Z i Si fecu

i82 L I II b COMMENT., I A C. SADOLETI

óó fecuram ducunt uitamj'n eius quem unum prçcipue adamauetunt,cotemplaiionc Dei perpetuo inhaerentes, tiita hæc ôi beata ratio degendæ uitæ, ac toto fuæ ætatisnbsp;decurfti pacatior longe^atq? dulciortfcd quam tarnen celebritate nimia iilam appctcnnbsp;tium frequentari non expediat.Etenim quid cæteris fiet, fi omnes qui ad Deum fta^^nbsp;tuerint fe conferre, illud unum iter, 2lt; illam ad cœlum perucniendi uiam fuerintnbsp;quis populum reliquum bonus author reget f quis uulgo moderabiturc quonbsp;paftore uigilanti,8lt;2 fideli cuftodientur ouescquis aut eer tare pro iuftitia,aut arguerenbsp;improbitatcm,aut iniquitati obuiam ire, aut tueri innocentiam conabitur t' fint fanènbsp;fandi iftijqui ab comunis uitæ ßrepitu, atc^ concurfu feiundi funt, qui ab mundo fenbsp;abalienauerunt, funtc^ ad Deum unum mente animo^ conuerfi ; fint beati, fint ipfisnbsp;propemodum angelis, ut dicitur, pares : ego hos nimirum illis præpono,qui uerfarinbsp;æqualiter cum reh'quis conftituerunt,qui mor em ilium præcipue fccuti funtjquem ànbsp;quotidiana côfuetudine uider tint approb2ri,2lt; cum externos cultus corporis, ordi^nbsp;nemcç totius uitæ fimiliter atep cæteri fuiciperent,ac fetflarentur : in ueritate tarnen,nbsp;£lt;integritateanimi,Slt;inipfôDeoprætcr cæteros permanfcrunt.Necuero chri^nbsp;S T V s dominus hoc præcipue genus, ÔChanc fcÂam hominum feie commun! ui^nbsp;tæ dedentium, atque accommodantium non maiore aliquanto honore cfl profecui^nbsp;tus,qui cum Petrum antetulit Ioanni,iuscp eximiæ illi authoritatis,ôô curam,rcdios'.nbsp;nemcç ouiumfuarum attribuit,fatispalàmindicauit negociofamfc,ôé laboriolamnbsp;iiitamjhuic tranquillæ, feriatæcç præferre. At enim labi ilii facilius, ôô offendere pc««nbsp;riculofius,ôô fæpius abduci ab optimis inftitutis queunt.fateor : fed quis eft fibi ipfenbsp;tam confidens, aut tam fortiter de cæteris audadter^ exiftimans, qui ftatuat homi;«nbsp;nem quocunque è genere uitæ,quacunque è ratione,alicnum à periculis, Qi. ab ofFen^=nbsp;fionibus elfe C fragilis eft natura noftra,amp;: uoluntas infirma, ut quam non folum im^înbsp;petus,ôlt;: turbines externarum rerû, fed tacitæ ipfæ fæpe cogitationes quatiant, atqinbsp;peruellant:quæ tarnen dum in fini ipfo conftanter hæreat, ut ad Deum femper, k adnbsp;primum bonum fît direda, in curfu ipfo interdum fî prolabatur, nequaquam ilii innbsp;partem peiorem eft uertendumlaut ubi, quando'ue erit diuinæ mifericordiæ locuscquot;nbsp;An uero ifta uirtus mifericordiç tanta, ÔC tam eximia,iners penitus in Deo,$t uacuanbsp;ceniènda eftv lam qua ille fui parte, aut fîbi melior,potentiorcp eft, aut npbis commonbsp;dior, atque communiorlt; cum fî miiêricors ipfe non fît,nos falui efle nequeamus : linnbsp;autemnos perpetuo innocêtes,illius inanis uideatur eflè mifericordia.At ea illi prægt;nbsp;cipuam gloriam, nobis aiitcm certiorem ièmper falutem præbuit, quibus non intclt;nbsp;gritate, ÔC innocentia noftra, fed Dei dementia ièmper magis eft nitendum. Qiiam^nbsp;obrem nemoquidem meabhac uitaoccupata, ÔC popular! iliaratione detcriuerif,nbsp;quod earn dicat lapfionibus, ôi periculis magis expofîtam efle : ut enim hoc it a fit,nbsp;turn frudus quidem ca certe ex fe fert in aliorum ialute procuranda uberiores, turnnbsp;ipfa duplici Dei præfîdio munita eft. Nam SC uim illam rede agcndi,redeég fenticn#nbsp;di hoc magis accipit ab fummo Deo,quo ad diffi'ciliores multo res, SC ad duriora ui^nbsp;tæ impedimenta dimoucndaconuerfaefttSCfîquidaliquando titubauerit in curftbnbsp;errandoeç deliquerit,per eiuidem Dei mifericordiam purgata,atque abfterfa,fitnbsp;iipiendidior, quàm ulla Humana accuratione aut diligentia potuiflèt fplendefccre.nbsp;Quod fî ita eft, neque ego fecus eflè exiftimo, quæib quanam ratione Paulus, SC tünbsp;cum Paulo Sadolete confentiens, omnem paulo ante Dei omnipotentis cultumitanbsp;adfpiritunijôC ad mentem redigebatis,ut nihil prorfus externis cerimonijs,nihil ocnnbsp;ïis,nec auribus,nihil communibus hominum fenfîbus reliquum faccretis i an omnisnbsp;omnino religio, omnis adorandi, uenerandicç Dei cerimonia in ipfis intimis, abdi=^nbsp;tisc:çcogitationibus,ÔCintacitafola uoluntateconftituendaeft,neque eft extranbsp;gnum aliquod, indiciumep proferendum, quod inclufam noftram pietatem erganbsp;Deum, ad oculos fpedantium traducat, SC déférât ƒ Qtiid fîbi ergo templa ifta uo^nbsp;Junt,quætanto,SCtammagnifîco opéréubicp ferègentium,qua Chriftianumno^=nbsp;men in honore eft,fada, atque ornata extantîQuid aisiduæ in illis Deum peribnan^^nbsp;tium, SC pro populo rogantium facerdotum prccesc’quid ipfi ordines,gradusc^ facetnbsp;dotiorumç' quid aræ,quid ignés, quid ueftes luculentæ, SC uariæ, atque (ut pocta in^*nbsp;quit)

IN EPIS T? P A V L 1 A D RO ' igj ^uû) aurojoftro^ rigentesc'quas dum ad facrificandum Deo fe apparant,more foknsnbsp;w,atcß prifco induere facerdotes foknt,nccp putant fas line illis in niylticis faciis tra^nbsp;ctandis Deo fe offer re. Cant us uero,Slt;l uoces,amp; tibiæ,ôô lymphoniam chori cekbrannbsp;tcsjtum autem rninorum maioribus alTurrediiones, inter pares mutuæ ceruictim in^nbsp;flexiones, ampkxus comprecationes, pacis ofcula, quac tunâa à commun! Eccle=nbsp;lia non adîcita modo, atque recepta;uerum etiam praecepta, atque inftituta omnibusnbsp;kint, non ne perfpicue indicant cultum, amp; religionem inlummumDeum,non foünbsp;lum in fpiritualibus intimis adorationibus : uerum etiam externis in cerimonijsnbsp;kifcipijôd adhiberi oportercc'Nam iilud quidem credi nullo modo poteftjquae fpiritiinbsp;Dei catholica Eccleiia regatur,eam ad hæc agenda, atq; inftituenda nullo bono congt;nbsp;blio,fed inani,amp; irrita ratione fuillèmotamjtac^ ego nouos hofce hæreticos,qui nu^:nbsp;per exorti omnia perturbauerunt,non alio magis nomine elle deteflandos cenlèo,nbsp;quod ritum hune omnem, ÔC communcmEcclelîæ côfentientis cerimoniam, quæ innbsp;ordine quodam,8lt;2 in pulcherrimo more lïta eft,fuoquid(^ loco, Ô6 fuo tempore agennbsp;di,ncc non ad agendum lie fe unumquenc^,uti legibus praeferiptum eft,aptandi, atq;nbsp;2pparandi,miicei e penitus, ÔÇ confundere funt conati : ut cum hoc externum nofirænbsp;pietatis teftimoniumfuftulilïent, ieép ea ratione ab hominû oculis, Slt; animaduerlioisnbsp;nibus quafi in occultû,ôô abditum recepilîèntitum demum licentius gererent fe erganbsp;Deum,atcç inteftinæ uoluntatis arbitrium,quod iam à populicôlpelt;;tlbus abicondisnbsp;turn eflèt,ad quas uellent,tutô cupiditates conuerterentjatep ij tarnen hçc Pauli uer^nbsp;ba nos ad interiores cultus Dei femper reuocantis,2lt; ab externis oftêtationibus auonbsp;cantis,fuis temerarijs opinionibus prætenduntiquæ equidem uerba h fie præcife in^nbsp;telligantur,cum magnam ea profedo perturbationem morum foknnium,Slt; ftatoijt,nbsp;inChriftiano populo paritura fint,knius, amp; coüderatius interpretanda cenlèo, Rur^nbsp;fus ÔC alio loco,quà praecipit Paulus,ut ne fapiamus plusnbsp;nbsp;oportet, fed fapiamus ad

temperamentum,ne'ue de nobis plus,aut de facultatibus noltris profiteamur, quâm quantum côlcij fumus polîè à nobis prçftari,atcp ut hanc iplâm confcientiâ,non opi^nbsp;ïiione elata,at^ inani,fed diuina ueritate metiamurîhabet nimirum ifta præceptio ranbsp;tionem illuftrê,2lt;fplendidam,quôd hoc femper,2lt; imprimis prouidet Apoftolus, nenbsp;ad oftentationê noltri,Slt; ad aucupandam populi famam delabamur,omillocß Deo,ô6nbsp;Ueritate in imaginibus uanis, ateß umbris inliftamus, Sed tarnen fi,ut uerbo politumnbsp;€ft,ita nude intelligatur,multa accidant necellè eft,quæ fint focietati hominû,8lt;: redenbsp;inftitutis cœtibus conuentibuscç damnolà. Quod lie mecum quælô confiderate, Acnbsp;primum totam huius Pauli fententiæ accipite ambiguitatem;etenim ita quæro,Quânbsp;nietiri iubemur ex Deo facultatû noftrarum confcientiam,utrû eam ut comparatamnbsp;eu Deo ipfo metiemur,an ut ad homines couei famîSi ut erga Deû,obfeao quis no;înbsp;ftroi^ eft,aut cundorum omnino hominû,modo is à mente lüa,amp; à bono conlilio pe^nbsp;nitus nô fit derelidus,cui pofsit corâ Deo aliquod fuæ facultatis,ôô puræ, integrætçnbsp;côfcientiæ ueftigiumreliquum uideric’qui nô in ilia infinita ui,atc^ uirtute,fi feipfumnbsp;aduerfus illam fpedet,attÿ expendat,omnes fuos fenfus,omnes inteftinas animi cogi#nbsp;tationes difperdi longe fentiat,ôi obrui,unac^cû plàlmo exclamct,atcp proférât. Egonbsp;fum uermis,8lt; nô homo,opprobrium hominû, ÔC abiedio plebis lt; Non enim cuiquânbsp;«ft in oculis Dei fibi iure placêdijaut de fe bene exiftimandi locus, quod ut aduerfusnbsp;folem omne lumen tenebræ funt:lîc nofinetipfos Deo fî comparemus, omnis ueritasnbsp;bumana mendacium eft,ôô uitium, atcç labes,omnis noftra integritas ; in tanto enimnbsp;*nteruallo,quantum inter noftram,amp; Dei bonitatem intereft,quod profedo immensnbsp;fum,SC imperagrabile eft, quæ tantopere ab Deo, Si tam longe difeedit ratio, ea nonnbsp;amplius in fe ipfa confiftere, fed ad contrariam rationem adiungere lè uidetur. Qua#nbsp;re nemini eft erga Deum de facultatibus fuis, Si de confeientiæ fiducia quicquamnbsp;cxiftimandum,aut confidendum, Sin autem ut ad homines nos conuertimus,ôô nof#nbsp;metiplôs illis exhibemus,ita debemus elîè cauti, ne plus de nobis alijs polliceamur,nbsp;quam quanturn idonei fumus præftare,ne'^uefallas in ullis de nobis opiniones excitenbsp;mus, fed fiduciam noftram fufeipiendi aliquid, aut ^jmittendi ex Deo, Si ex uerita#nbsp;te côfcientiç metlamur, quod magis fentire welk uldetur Paulusjne fie quidem mihinbsp;uidemr

184 L I B. 11 L C O M M E N T* I A C» SAD OLETI uidetur ifta ratio fimpliciter,0d uniuerfe accepta poflè confiftere : ctcnim multa ßcp«nbsp;ufu ueniunt neceflàrio, in quibus amp; uideri meliores quam fumus, Slt; plus oßcntare,nbsp;ac profiterij quam ualemus, 06 uirtuti noftræ, bono mori,ôô cômuni utilitati con#nbsp;ducit,atque expedit. V t,uerbi caufajin magiftratu fi quis conftitutus fit,fiue eum honbsp;noris gradum is obtineat,ex quo præcepto tantummodo, atque exemplo popuHininbsp;docere, in uiam ueræ falutis inducere iubeatur, quales ferme funt curationes Ec#nbsp;clefiafticæ, atque poteftates: flue etiam ius authoritatem habeat uindicandi innbsp;probos,Si terrore,ac metu hominum uitia,00 facinora comprimendi, cui eft potefta#nbsp;ji gladius uindex delidorum ab ipfis legibus datus, quæro ego à uobis, ft utrunqucnbsp;imperium ÔÔ hoc feuerum,atque uehemens, 8lt; illud moderatum ac mite, hac niti re#nbsp;gula, Çi ad confcientiæ interioris ueritatem dirigere omnia, atque agere inftituerit,nbsp;numnam multa non uideatis inuedum iri damna, ôddetrimenta Reipublicæ f Pri#nbsp;mum qui in Eccleftaftico ordine coftitutus, aliqua fe macula, Sd labe delidi affeduninbsp;fenferit,quo ore audebit cacteros monere,atque hortari, ut ie integros præbere Deo,nbsp;amp; facrificium iuftitiæ illi ftudeant ofierre, cum ipie ad confcientiam fuam refpiciensnbsp;minus fe idoneum dodorem ullius efle uirtutis cognouerit; quis libidine aliqua connbsp;taminatus, ad caftitatem : quis amore pecuniæ æliuans, ad abftinentiam : quis ela#nbsp;fior, ad humiiitatem: contumacior, ad facilitatem: iracundior,ad lenitatem alter umnbsp;rede poterit hortaric’autdenique,quoniam rarum omnino, 2lt; pene inauditum eft honbsp;minem quenquam cxiftere, qui non peccato aliquo proprio laborer, Sgt;C ad fuum, acnbsp;peculiare quodpiam uitium non fit propcnfus,quis reperietur tanta animi confiden#nbsp;tia præditus,fî idem Paulo aiTentiri uoluerit, atque aufcultare, qui audeat partemnbsp;ullam,curamcç fufcipere docendi caeteros,atque inftituendic'cum etiam ft nullius culnbsp;pæ grauioris confcius ftbi ipfe fit, communem tarnen conditioneminfirmitatis hu#nbsp;mana: horreat, atque extimefcat neceffe eft, illamc^ grauifsimam offenftonem refor#nbsp;midet,qua£ ipfum quoc^’ Paulum folicitum imprimis habebat, ne cum all)s prædica#nbsp;uerit, improbus ipfe rcperiatur. Qiiod ft ita fit, amp; hæc eft Apoftoli inhunc modumnbsp;accipienda fententia,mitto reliquos graduSjOrdinescp Eccleftafticos, quibus Ecclefianbsp;toladiftinda,ornatacçeft,tametft omnes quidemilliad exemplum,dodrinamcpnbsp;bene agendæ,ôô ad unius Dei ftudium dirigcndæ uitç populo cundo propoftti funt»nbsp;,Sed tarnen mitto cæteros, Epifcopatum ipfum fpecimen innocentiæ,normam totiusnbsp;uirtutis, magffterfum fidei, pietatis, religionis, quifquam erit omniû tam impudcns,nbsp;tam audax, tarn conftdentia, temeritatecç proiedus, qui aut ipfe ftbi petere, aut ali)nbsp;gerendum, adminiftrandumcß offcrre, ÔC fuadcre fuftineatc' quod quidem munus,nbsp;quaî curatio tanquam non ex hominum numero is ftt,qui illam gerit,atque ex erect,nbsp;fed tanquam Deus,qui fecurus periculorum fuorum,alienæ falutis cuftodem fe pro#nbsp;fiteatur,ita exteris confiilere intendit, quaft qui ea præditus cft,ab omni ipfe cura, 2^nbsp;fblicitudine de fe uacuus, id folumcurare debeat, ut alienis morbis, Ôc ofiênftonibusnbsp;medeatur ? Ac ft illud tarnen reliquum fadumfuifîèt,utquoniam quorum flagitianbsp;aperta,manifeftacp funt,horum in monendo,atque arguendo alios inanis eft authori=*nbsp;tas,illis faltem lieer et^asep eflet,qui labes fuas occultas cotinere potuifïènt, aliorumnbsp;perfpicuas,2lt;^ notas coërcere,at(Ç in docendo, ac reprehendendo, tales foris fe often#nbsp;^cre,quales profedo intus non eflent,ut grauiores authores fcilicet, amp; meliores eflê,nbsp;re tier a exifterent,populo uiderentur:eflet turn quoque exemplo Qi. monitio«’nbsp;dodrinx fuperiorum erga inferiores aliquis relidus locus. Nunc uero, cumnbsp;omnis huiufeemodi adio, omnisep profefsio ad interioris confcientiæ fidem,Slt; regu^nbsp;lam redada fit,quis erit, cui non expédiât, attß adeo cui non necefle fit de feipfo tan:^nbsp;turn laborare, de cæteris nullam curam ger ere omnino t’ quod ft fiat, Qi fibi priuatimnbsp;omnes confu)ant,Reipublicæ autemnemo,fublatus ftatimordode uita,öótcme^nbsp;ritatis uindex magiftratuum authoritas perempta penitus fit,ex quo neceffe fit onvnbsp;nium legum,at(^ morum interitum,Sgt;(i: perturbationem ma^am fequi. Quod ft noonbsp;licitum eft Chriftiano homini plus de fe foris oftenderCjquam quantum intus fe ua^nbsp;fere intclligat,prmum cur epifcopis,2lt; cçteris Chriftianæ religionis antiftitibus ad#^nbsp;funda eftiurifdfdio,cum epifeopatus ipfe humilitate,£lt; pietatem, Qi cultum unius

IN E P 1 S L P A V L I AD ROM» nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;185

Dei,Iurifdidio feueritatem, Si ex fèueritate metumimprobfs,nocentibus'que re#: quiratc’Metus porro ut afFcratur hominibus malefids, facinorac]^ coërceantur,fæ!înbsp;pe necefle fit maiore quodam ftrepitu, ÔC apparatu, quam quanta fit noftræ potefta^nbsp;tis uis, oculos (peclantium, Si fenfus reliquos perltringeve, atque occupare. Quodnbsp;maxime in propbanis imperqs intueri licet, quæ faftum, Si authoritatem fuam ex^nbsp;ternis infignibus, atque 01 namentis maxime adaugent, ut uideantur hominibus for#nbsp;midabiliores, quibus fi lexifta imponatur,ut ne feoftentent populis,ne'ue maio#nbsp;res,ôirobuftiores,quàm reuera fint,apparere cæteris ftudcant,faepenumero eue#nbsp;niatprofedo,ut malorum hominum uis,nullometu coercente congregata, atquenbsp;colleda, confenfione bonorum,Si ui magiftratuum efficiatur potentior»Sed quid egonbsp;ifta figillatim colligo, cum liceat mihi uno in loco fimul compledi omnia, atque pro#nbsp;ferrec' fi illud dicam, quod necefle eft dici, fimulationem. Si difsimulationem in omninbsp;uita tantam uim obtinere, ut fine ilia nec agi quicquam rede, neque ordine admi#nbsp;niftrari gubernatio ullapoisit. Acdedifsimulandoquidcm uideomihiab omnibusnbsp;concedi,etiam qui facris dodrinis inftituti. Si præceptis Dei obedientes funt, Namnbsp;cum crimina hifua tcgere,occultarecç iubentur, fi qua forte ab feie clam ftifceptanbsp;fint, ea re quidem,utne proximum fuum, quern fimulata foris bonitate in officionbsp;continent, fi difsimulationem deponant, delinquendi, malo exemple iniuper lædant,nbsp;atque corrumpant. Turn uero qui egregijs uirtutibus ornatos fe intelligunt, funtiçnbsp;innocentia,Si integritate infignes,contra tarnen ipfi de fe loqui,Si ueras à cæteris lau#nbsp;des auerfari coguntur,ut ne incidant in elationis uitium,Si popular! gloria plusquamnbsp;fatis opus fit,ducantur:ex quo Si illud Euangelicum rede fe habere uifum eft,nbsp;quomonemur à Domino, ut cum etiam omnia fedulo impleuerimus, dicamus ta#nbsp;men de nobis ipfis, quod ferui fumus inutiles* Simulatio uero ad fingulas pene res flnbsp;non adhibeatur, quid eft tandem omnium rerum, quod poisitad optatum exitum,nbsp;finem^ perduciî'Nullum eft uitæ communis commercium, nullum padum con#nbsp;nentum,nulla communicatio, nullum belli, pads'ue foedus, nullum confilium* Necnbsp;neroamicitiæ,fodetatis, connubq conciliatio eftulla,quæfî flmulatio penitusab#nbsp;fit,concludi rite queat aut confici, Multa enim uerbis fimulare oportet, multa etiamnbsp;fadis,fi ad noftrorurn confiliorum rationes. Si exitus cupimus perucnire* Atque utnbsp;inconnubtjs conciliandis, quoniam de his modo mentio fadaeft,eos qui interpre#nbsp;tesfunt fponfalium pacifeendorum multa nunciare citro, ultro^ oportet, quæ adnbsp;niouendum. Si perfuadendum funt idonea, ut de fponfo. Si de fponia omnia bonanbsp;loquantur Siutrorunqueuirtutes in maius prædicando augeant î uitia uero fiquanbsp;exiftunt, extenuent uehementer : aut fl patiatur res, diflimulent penitus, atque te#nbsp;gant ;cui etiam rei munditia, elegantia, cultus, ueftitusc^ corporis feruiunt,Si le#nbsp;nocinantur,idcçpræcipueagunt,ut uideantur omnia uenuftiora eflè. Si pulchrioranbsp;profedô,quàm reapiè fînt:fîc omnis tradatio,Si communicatio uitæ,hominumc{j in#nbsp;ter ipfos conuidus. Si participatio ueluti nuptiarum, conciliatio quædam eft fimu#nbsp;lationumjSidiffimulationum inuolucris quibufdam,Sitanquamlenocinqs fucata,nbsp;illita,quæ fi ad circumueniendum proximum intenta eflènt,equidem haud neganbsp;•¦im improba efle,Si ab ipfis legibus,magiftratibuscß uindicanda*Verum cum nil connbsp;fici probe,nec^ ex hominum ufu, Si communis uitæ commodo tradari apte queat, finbsp;fimulatio omnis abfit. Si diflimulatio, fitc^ tota perfonata fere uita, plus in uultu. Sinbsp;geftu, Si omni corporis habitu defe ipfa oftendens, quam quantum intus gerat, atcßnbsp;poflîdeat uirium. Si facultatis, nçquaquam ego putarim uitio dari debere, fi quis ià#nbsp;pere plus ftudeat ad populum,Si inter cæteros,quîim fortaflè fapiat fîbi, uimfç,Si ponbsp;teftatem fuam maiorem foris oftendat, quàm re uera ilia fît, atcç id tarnen agat cumnbsp;ad iâlutem bonorum,turn ad terrorem,amp;i pœnam improborum,nifî Paulus nimirumnbsp;hanc modeftiam, temperantiamcç animi. Si fugam totius oftentationis illis tantumnbsp;hominibus præfcribat,qui aut foli, aut cum paucis in aliquem'coclufum. Si fccretumnbsp;«ocum fe cohrerunt, ibic^ feparati a populo, Si abhac uitæ agitatipne communi dif#nbsp;lundi, Deo uni in pace, fîlentioeç deferuiunt, Inhis enim plane confiteor hæc inftru^nbsp;tnenta ciuilis, Si negociofæ uitæ, quæ in fîmulando, Si diflîmulando fîta funt, fuper#

A a uacanea

LIB^ I il comment, iac. sadoleti uacanea penitus,inutilia eflè. Qiiod idem de externis cenfeo cerimontjs, atque Htsnbsp;obferuationibus,ac ritibus,qui in Ecclefia palàm adhibentur,quandoquidem his ho«'nbsp;minibus talibus,quos Græcis uocabults monachos,eremitasc|? appellamus,quorumnbsp;quondam fanditate, ôi frequentia Aegyptus imprimis eniruiiïc dicitur, cum Dconbsp;U no ratio folum fit,qui puram tantummodo,ôd iynceram poftulat ueritatcm, omnec^nbsp;quod præterea eft,inane,ôi uacuum eflè ducit,Nobis uero in turba,populo'que ucr««nbsp;fantibus ilia eft uitaî ordine degendæ infcipienda ratio,ut quoniam homines ienfibusnbsp;fere magis,qu3im intelligentin,mentec}5 mouentur,ea inter eos rerum gerendar um iivnbsp;ftrumenta nobis aduocemus,quae ad fuadendum, difîiiadendum maiorem quan«’nbsp;dam oftentationem foris præfeferant, quâm contineant intus ueritatem, fi propriumnbsp;rede agendfiordineó^ uiuendi modum Sd teuere ipfi uolumus, 8C cæteris tradere,at(Çnbsp;infînuare, Q_v ae cvm dixisset Langens : tum Triultius, qui atteivnbsp;tiflimo animo omnem exceperat illius orationem,ad me conuerfiis,Qiiam dilerte,nbsp;copiofe Langens, inquit,ea de quibusdubitabat in Paulo, orationepcrfecutus efi,nbsp;nec uero ego aliter de eo unquam exiftimaui, fempercp ita fenfi, quicquid hic dicercnbsp;inftituiflet, eum non modo id fortiter, atque prudenter,uerum etiam ornate, dodecpnbsp;clîèdidtirum, Noui enim excellens huius ingenium, noui etiä ftudium. Quanquamnbsp;haec quidem laus cum fratribus ipfius communis eft.Sunt enim omnes ex eadem di««nbsp;fciplinaad omnem uirtutis excellentiam inftrudi. Ex quibus uideoateplurimumnbsp;Sadolete diligi, maximocp opere probari eum, qui mihi quoc^, omnibus mirificcnbsp;probatus eft, loannem Bellaium Epifcopum Baionæ, cuius præftantifîîmum inge««nbsp;nium, £lt; uirtus, 8lt; fidelitas apud regem magno iam in honore eft : eftcj? illi aditus adnbsp;omnem ampliflimam dignitatem merito patefadus,Sed ut de hominibus loqui omitnbsp;tamusjueniamus ad ea,quæ ab ifto dida funt.Duo enim uideo Langee â te fuific po^nbsp;fîta, unum quod cultum hune omnipotentis Dei, Sd obferuantiam fandæ religionisnbsp;non in fpiritu tantum, óó ueritate, quemadmodum femper uelle uidetur Paulus : fednbsp;in externis quoeß ritibus,ôi cerimonîjs rede adhiberi putas,in quo ego tibi nimirurnnbsp;aflèntior,ifta^ figna, ôô indicia Chriftianæ pietatis, quæ ab inteftina ueritate eareflanbsp;oculos, Äfenfus hominum foris impellunt, in communem Ecclefiæ morem indudanbsp;wehementiflîme probo, audaciamcp, amp; temeritatem horum hæretieorum coarguo,nbsp;qui ifta perturbare,confunderec^ funt conati. Alterum illud tuum eft,quôd cum PaUnbsp;lus neminem finat in fufeipiendo aliquid, aut in pollicendo plus de feprofiter!, quàmnbsp;praeftare fît idoneus, uelitep ut unuiquifqj à conicientiæ fuæ lege, atcç fide ne tantu«’nbsp;lum quidem difcedat,tu fimulationem,ôlt;^ diflîmulationem in uita non modo commo«’nbsp;dam, at(ÿ fandam, uerum etiam neceflferiam eflè affirmafti, quippe fine qua (fie cnimnbsp;es locutus) nec geri, aut adminiftrari unquam rede, nec ad optimos exitus perdueinbsp;ulla res poflît; quod uideri cuipiam fortaflè poflit Pauli eflè uerbis, fententiæcî; con^nbsp;trarium, quanquam de ifto póft uidero, Nunc de externis cultibus, cerimonqset? di«’nbsp;camus ea, quæ ad rem putamus pertinere. Non enim nefeij fumus ubique ferë loco^nbsp;rum Paulum ita conuellere,elidere^ cerimonias, ut nullam omnino partem in pieta««nbsp;te colenda, nullum eis locum relinquere uideatur. Nam SC Moyfis legem femper in«*nbsp;fringit, SC eleuat, quae tota ferme eft in cultibus,8Critibus cerimoniarum occupatagt;nbsp;totos illos mores facrorum, holocaufta uidimarum, ornatus templortim, ac facer «»nbsp;dotum, caetera quoque in lege fanda, atque praefcripta, cunda propemodum rcijcifjnbsp;Qtiæ quidem funt hominum fenfibus, afpedibuscp expofita,cuiufmodi circuncifionbsp;cftgt;8C fabbatorum obferuatio,8C ciborum,dierum(^ diftindio.Atque ita reijcit, utnbsp;uno illo cultu, SC conuerfu ad fummum Dcum, quo fe effedori tantum fuo apphe^*^nbsp;interior, óirationalis homo, omnem fitam eflèoftendat ueram aduerfus Deumreli«’nbsp;gionem,atquefidem.Non ignoro,inquam,ifta, Paulumcj? uelut fortem athletam ma«*nbsp;xime comra Icgem decertaflè intelligo, ut illius authoritate deieda, alibi quàm ii^nbsp;templo, Sc legis cerimontjs, Dei colens SC metuens homo, fuam eflè falutem locatarnnbsp;intelligeret, Sed nos hanc rationem fic exponamus, ac primum illud dicamus, quodnbsp;rnaxime uerurn eft, ÔC imprimis necelîàrium, totum hunc cultum omnipotentisnbsp;Peijtoiam pietatis uim, ac religionis, per quam homo cum Deo reuera coniund^

IN EPIST. PAVLI AD ROM, nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;187

cft,6d illius numini,ac maieftati deditus,in mente,8C fpi'ntu, 8C in ipfa intcftina uolun^ täte confifterc.Etcniin fi hæc ipfa fola fan's eft,quæ nos eum Deo copulet, atque conanbsp;iungat, cætera autem, quæ extra funt, ft ab hac mente, amp; uoluntate deferantur, nihi‘1nbsp;omnino funt omnia, nequequicquam, quod ulliusfit moment! afferuntad prometnbsp;rendam gratiam,amp;: mifericoidiam fummi Dei, Quis dubitet, quorum unS idoneumnbsp;per fe eft ad agendum aliquid,amp; conficiendum, alterum uero fine ifto ad eandem remnbsp;præftandam nullam uim habet,quin eins, quod oporteat agi tota uis, poteftas pos:nbsp;fita in eo fit, quod folum per fe ad id effi'ciendum eft aceommodumc' Nee uero Pau««nbsp;lus Iblum, in hoc fpiritu femper, QC in hac ueritate mentis infiftit, Sed 06 Samaritanænbsp;mulieri Dominus diligenter percundanti,utro potius in loco adorare Deum conue:^nbsp;niret,inmonte'neeo,inquoprilci adorauerant patres, an in templo Hierofolymis,nbsp;rcfpondit neutrobi amplius Deum adorari oportere, fed uenturos adoratores, quinbsp;adoraturi eum eflent in fpiritu,SC ueritate, Qtiotefponfo plane oftendit fibi non elîènbsp;cordi locorum religiones, neque rituum cerimonias : fed mentis, cordisifç afiècftumnbsp;qui mentiri fibi ipfe, Sd fi'mulando fufcipi non poteft, ab fe præcipue quæri,Cui ergonbsp;rei, dixerit quifpiam, cerimoniæ iftæ funt, gt adus^ ordinum, ÓÓ coetus templorum,nbsp;fiCgenuum flexiones, amp; iymphoniæ in templis, ÔC thuribula, aut quem pietatis fru^nbsp;dumalFerunt,fifuntà Domino, ôô â præcone Domini Paulo repudiata, atque ab^nbsp;ieâa i hoc enim efle arbitror, quod turbatores Ecclefiæ induxit in fraudem, uel po;;nbsp;tius fraudi illorum, ÔC temeritati anfampræbuit,quam naâi ipfî, fibi uifi funt, nonnbsp;tam cerimonias (has enim baud itagrauiter oderunt)quàm Ecclefiam catholicam,nbsp;cui funt inimiciffîmi, ornatam cerimonijs,ôd fefe in illis infigniorcm exhibcntem poGnbsp;fe euertere, ad nihil um' que rédiger e, Quibus nos dicamus : Quod cum mens 06 ra^nbsp;tio inhoc nobifcum corpore fîmul conclufa fît, atque ita diuino numine copulata, utnbsp;quoad Deus idem,qui nos efFecit,Slt; condidit,hanc ipfemet animæ, corporis'que iun^nbsp;^ionemdircmerit,uinculum'que mortalis uitæ diflbluerit, debeat eainterea totamnbsp;hominis molem regere, amp; fuftinere, illamcç fecum, inquam ipla cunque partem fenbsp;uerterit,trahere, atque conuertere, nequaquam eflè abhorrens, neque aliénas piæ, acnbsp;religiofæ menti habendas cerimonias, quitus dominam fuamrationem corpus ten^nbsp;dentemad Deum,5C ad ilium propius applicare iè cupientem, fuis ôd ipfum motionnbsp;nibus, fuis compofîtionibus, amp; figuris, fuo habitu, geftu fubfèqui conetur, quippenbsp;quod capiti, amp; duci fuo obfecundans ad imperium illius præfto fît, paratumç^ fe ex#: »nbsp;hibeat.Quod fî mens nuda eflêt ipfa in fefe,amp; nullo membrorum inuolucro irretita,nbsp;aut etiam fî iunda, amp; implicata cum corpore, fola tarnen agere per fe, fîne corpo^nbsp;ris adminiculo moueri,ac niti ad fummumDeum pofletleflènt fortalTis externæ cor#nbsp;poris geftiones ad colendum, 2lt; uenerandum Deum minus neceflàriæ. Cum ueronbsp;illis imaginibus rerum corporearum, quæ per uarios fenfus in anima impreflàe cor#nbsp;poream femper menti, Ôô cogitation! noftæ fuggcrunt naturam, ratio ipfa ita ni#nbsp;tatur, ut quàm diu in hac uita fît, his tanquam fundamentis, amp; grad/bus iiiblata, fîcnbsp;demum fcandere in ccelum, ÔC fe conftituere in fummo bpno poiîè pideatur: cum^nbsp;illæ ipfæ imagines, quæ menti Deum contemplant! fubferuiunt, eædem fînt cor#nbsp;poris, ôd membrorum dominæ ad ducendum illud, atque fledlendum in quam ui#nbsp;ïum fuerit partem, quis eft tam auerfus à uero, qui has in corpore, ôd motu cor#nbsp;poris cerimonias, mentis iudicio, ôi uoluntati parentes, illius que ueritatem, fyn#nbsp;eeritatem confequentes, aliénas eflè à pietate audeat diceret’cumpræfeiiimeademnbsp;ueritas, quæ animum, uoluntatem erga Deum commouit, corpus una cumuo#nbsp;luntate, eodem motu impellat, unam'que ac inter fe connexam fecum trahat fcriem,nbsp;ôd mentis DeofefummittentiSjôd corporis mentem tanquam dominam fequentis,nbsp;Quod fî in omnibus plane agendis, tradandis, confîderandis^que rebus, corporisnbsp;conlènfu, minifterio animus utitur,num in adorando, ôô uenerando Deo illiusnbsp;tantum reijciet focietatem, confenfumc^ nihili ducetç’ôdjiac una in re agenda dun#nbsp;taxat ab iHo fe iègregabitç’ Qui etfî ab Deo Dominus ipfe corporis eft creatus, cor#nbsp;pus tamef^b eod^ authore fadum, atque compadum, focium fecum eiufdemhu#nbsp;militatis, aC erga Deum obfèruantiæ non debet repudiate,lure itaquenos, neque id

A a 2 natura

i88 lib. in COMMENT, IAC« SADOLETl

natura folum,fed cofilio etiam perbono ita motum mentisjmotionibus corporis afl^ quimur, ut fine animus pcccati, ôi. culpæ confcius profternat fe, atque abijciat coramnbsp;DeOjCorpus cundem geftum,eundemc{; adum fubeat,atqp conficiat, fine agendis pronbsp;accepto beneficio gratqs mentem ad Deum, cogitationem^ tollamus, eandem adnbsp;Deum fub’ationem uultus,oculi,manuscp fequatur: fiue quid quoquo modo ftudcatnbsp;animus,atlt;ç décernât repente, tanquam in fpeculo:fic in corporis motu, iilud intcftigt;nbsp;num animi confilium,uoluntas^ cernatur Jam illæ pedorum percufsioncs, capitumnbsp;inclinationes,genuum inflexiones,quac paiîîm in communi Ecclefia adhibentur, imi«'nbsp;tationes funt, ôi ßmulacra animi uarios inie afFedus erga Deum fufcipientis, quaîfînbsp;falfo,ÔC per fîmulationem ufurparentur,eflèntcp ementita, atcç fida, maximum nimi^nbsp;rum hoc crimen, 8lt; nefai ia improbitas confceleratæ mentis exifteret, Sed fi ita habetnbsp;fè intus res, fi eft uoluntasconuerfa rite ad Deum, fi animus, fi mens, fi ratio in ipfonbsp;Deo uere collocata eft, cur repellamus corpus à pietatis huius, atcp aduerfus Deumnbsp;uenerationis conibrtioc’quod præfertim huic rei falt;ftum,natumcç eft,ut præceptionigt;*nbsp;bus animi,ÔC imperqs,cius opera, amp; miniftratio femper parata fite’ An cum QC ipfumnbsp;in partem gloriæ, ôd immortalitatis uenturum aliquando apud Deum fit, non in hacnbsp;uita cupiditatem quoeç eius rei fuam aliquibus ftgnis præfeferete’ Non gratias agetnbsp;conditori fuoc'non ilium colet, quibus poterit modis, ac uenerabiture' Non eft profe^nbsp;lt;fto ne corporis quidem ipfius humilitas,ac reuerentia Deo ipft ingrata,qui fe ita coli,nbsp;atc^ appeti ab omnibus creatis rebus uult, quantum eft in unaquacp re naturæ ad idnbsp;faciendum, facultatis, in quo tarnen genere corpus præfertim humanum naturisnbsp;cæteris antecellit, ut quod etiam fi ipfum ratio non fit, domeftica tarnen ratione, atc^nbsp;méte rcgatur,ac moueatur Jtac^ ipfum iure fpiritus fandi templum appellat Paulus,nbsp;ideméç cum aftiduas preces, obfecrationescß exigit ut omni tempore fundamus adnbsp;fummum Deum,non ne mêtem in illis precibus è fuis penctralibus fedibus egreflàmnbsp;in uocein, Qi in labia iubet progredi i corporisc^fibi ufum,amp;miniftcrium aduocareC*nbsp;Nam quod detedo capite uiros, uelata coma mulieres inEcclefia uult efle, num nonnbsp;ad externas iam id pertinet ccrimoniasc’leiunium uero, amp; decimarum Deodicatio,nbsp;percuflioc^ pedoris, necnon deiedus oculorum in terram, oris^ demiftîo,quæ funtnbsp;cunda in publicano illo ueniam fibi à Deo deprccante per Dominum i e s vnbsp;CHRI ST V M expoftta, ôdcomprobata, non ne in corpore teftimonia funt animinbsp;cum Deo rationes fuas pie conferentis^Quanquam quid ego fingula colligo potius,nbsp;quàmilluduniuerfumproloquor,cultumôi uenerationem fummi Deicuminani^nbsp;ma,0d in corde uere fufeeptus fit,etiam in corpore propè necelTario fufeipi : turn quianbsp;corpus animam, tanquam imago femper fequitur, turn quoniam æquum,redumé^nbsp;eft, ut tota noftra creatio, quæ ab Deo fimul effèda, compadac^ eft, ßmul etiam au^^nbsp;thori fuo 8C coditori agat gratias,cum præfertim,!! ueritas ea,quæ animum in Dcumnbsp;commouit, cadem QC corpus ad affedus animi imitandos moucat, non queat extras«nbsp;neum,neque alienum di'ci, quod dudum ab animo,2i0 eadem cum illo ucritate confla^^nbsp;tum in unam, atque eandem conuenit operationem, Sed de his corporis geftibus, 5^nbsp;cerimonqs,quæ !unt animi motibus,amp;: uoluntatibus adiundiores,non tarn acris (or^nbsp;talR apud litigiofos homines quæftio fit, etfi hæretici prorfus eas omnes repudialTcnbsp;«ifi funt,cultum^,$i ftudium omnipotentis Dei,in una tantum fidei profeflione pn««nbsp;fuiftèj Veruntamen non tarn forte illi in his obijeiendis infiftunt, Illæ funt ab illis innbsp;contemptum,atcç irriftonem cer imoniæ præcipue uocatæ, quæ longius etiam à cors«nbsp;pore progredientes, in ficramentis ecclefiafticis, in ordinum diftributionibus, in ap^nbsp;paratu,in tempore, in cultu, 8C ornatu corporum, denique in toto ifto ordine,quld, 3nbsp;quo,quo tempore, quo'ue pado fulcipi,agi,tradaric^ conueniat, pofitæ, Qi conftitu«*nbsp;tæ funt. De quibus fi uelim fingula enucleate perfequi, dies me defîciat. Nam Sgt;i ho^nbsp;norumgradus omnes hi fuftulertint, ut non parem folum fàcerdotem Epifeopo, ftonbsp;Chriftianum hominem quemlibet facerdoti eflè conftituerint. Ex quo omnis illis nonbsp;modo diftindio ordinum, fèd ratio etiam, religioeç confecrandi,per quam uartjs mo*nbsp;dis,ô^ ritibus ipfi ordines difcernuntur,habent^ diuifas inter fe, Qi feparatas potefta^nbsp;îes, penitus repudiata efijS«: id, quod maxime nituntur, Si quô præcipue anhelant»

regale fummi pontificatus lacerdoti'um ex cathoItcaEcclefia conati funt auferrCjqua mente,ÓÓ quo confilto,fatis ipfî defe indicant,qui leuibus quibufdam argumentis,6^nbsp;rationibus innixi,cum graues aliorum,amp; folidas rationes audire no perferant,ea tes:nbsp;mcritate,uefaniacç feruntur,ut ingerendis contumelqs, clamorecç profundendo manbsp;leuolentiam maxime expromant luam.Nihil enim,nelt;$ euidentius eft a Chrifto i E«»

• 5 V Domino noftro,nec populis fidelibus falutarius côftitutum,quàm ut unus dux,

  
  

• 6 unum caput communis Ecclefiæ fit.Quod,fi publici commodi ratio eft ducenda,nbsp;cæteros omnes in fide una,8C ueritate,00 bono ordine contineat, cum id quidem alianbsp;ratione non modo rede fieri,fed omnino fieri nec poflit, Si uero uis altioris myfterqnbsp;attendenda eft,quemadmodum corpus reliquum militantis inhocfeculo,6lt;:quafi penbsp;regrinantis Ecclefiæ ad illius,quæ in ccelefti patria triumphat,imitationem,atc^ for^nbsp;mamdifiindum,ornatumc{jeft,quod legitur MoyfiDeus præcepiflè, ut tabernacu^nbsp;lum,omnem^ ornatum tabernaculi amp; apparatum,ad exemplum formæ illius efficc;#nbsp;ret,quæ fuerat illi in monte demonftrata:quemadmodum,inquam, hæc quæ in terrisnbsp;eft Ecclefia,coeleftem illam Ecclefîâ imagine,Slt; fimulacro in cæteris partibus refert,nbsp;ficinhac caput aliquod,quod illius capiti refpondeat, neceflario eft dandum. Nonnbsp;enim aliter integra,neep abibluta fit fimilitudo.Vt uero aut corpus hoc ueluti trun^;nbsp;cum fine capite,aut illud in cœlo caput duorum corpot^i idem,atlt;^ unum efle poffît:nbsp;utrunep horum non folum incongruum, abhorrensep eft, fed monftri etiam fimile.nbsp;Nihil autem conuenit eflè diuina in rebus conftituendis,atcp ornandis uirtute,boni:#nbsp;tate,prouidentiacp perfedius.Nam quod idê,qui caput eft Ecclefiæ cœleftis C h r inbsp;s T V Sjterrenæ etiam huius coniund:um,atcphærens eflè poflît,unacp, amp; eadê ope^nbsp;ra,8lt; triumphator fîmul,Slt; miles,6lt; in uia,ôô in patria eflè intelligatur,ne cocipi qui^nbsp;dem cogitatione ulla poteft,Sed nos fîgillatim ifta non excutimus,de uniuerfo genegt;nbsp;re cerimoniarum huiuftnodi loquimur,quæ ctiamfî ab animo funt remotiores, ôd ânbsp;corpore quoep difiûdæ,ut iam alienæ,at^ extraneæ iure uocari poflè uideantur,necnbsp;ullam præfeferant illuftrem,ô(L perfpicuam adDeum fe adiungendi, ôd illius numininbsp;rite deferuiendi neceflîtatemuamen in ilia femper rationejôC fententia pofîtæfuerût,nbsp;wt per eas rudiorum hominum,8C iènfu magis,quàm ratione fe mouentium mentesnbsp;m animaduerfîonem fummi Dei,2lt; ad ftudium colendç pietatis adducerenturjta dunbsp;plex ordo i ituum,ac cerimoniarum indudus eft, Sunt enim quæ à ueritate mentisnbsp;Profedæ rerimoniæ in corpore ipfo continuo,ôe in his,quæ iunda ftint corpori ftiicinbsp;amp; capitis,corporis,genuum flexiones,in quibus fummum bonum eft ueritas, fumi?nbsp;muni fcelus,fimulatio.Sunt item è contrario,quç non magis à ueritate proficifcûtur,nbsp;quâm afpirant,ô^ contendunt ipfæ ad ueritatem,cuiufmodiiftæ iam exiftût exterios?nbsp;res,quæ in templis,ornatibuscp templorum in uarietatc ordinum, in ritu quorûdamnbsp;facrorum,in cantibus,in ueftibusjin feftor um dierum celebrationibus fîtæ funt,quassnbsp;rum omnis tradatio,amp;: adio ad dodrinam,2lt; eruditionem populi fumpta, atc^ inüi^nbsp;tuta eft,Sunt enim pleritp homines profedo,atcp utinam no maxima multó hominûnbsp;pars,qui cum fuis cogitationibus excitari,atcp adduci ad Deum agnofcendum,ôd adnbsp;illius eximiam benignitatem erga nos intelligendam,gratiascp iUi pro facultate agê^nbsp;das no queant,his externis rebus,atep ex emplis,quæ in oculos incurrunt,quæ fenfî^nbsp;bus offèruntur,pulfati fæpius,ôi admoniti,curam,ôimeditationem aliquâ fufeipiantnbsp;Chriftiano hominc dignam,Quorum in animos, intimasep mentes hæc fîmulacra fis:nbsp;dei,ac pictatis,tanquam à foribus fenfuum infarcienda funt, ut poflît deinde in illisnbsp;uera aliquando fides,8lt; pietas aduerfus Deum federn fibi,ôô locum domicilio conftis:nbsp;tuere.Hæc fi me quifpiam,num ad falutem fint neceflària interroger, diftinguam, ÔÇnbsp;refpondebo,aut de homine eo agi,qui fuo ipfe iudicio Dei uenerationi fît deditus,ÔCnbsp;hune hominem fatebor, etiam fî nunquam in celebritate uixerit, etiam fî nil horumnbsp;unquam inent confpicatus,in quantûuis deferta rcgione,in iolo loco, amabilê Deo,nbsp;amp; gratum effici polTe^Aut fî de populo mentio habeatur,8lt; de eo generehominum,nbsp;quod làne pluriraum,2i^ frequentifumû eftjquod affèdionibus animi magis regitur.

  A a J quam

o LIB» III» COMMENT» I AC» SAD OLETI

quam confilq s,habet^ fibi non quomodo rede Deum colat, fed quemadmodiim center,SC fuo arbitratu uiuat præcipue propofitumzhuic egohomj'num genen', i'nftanbsp;bo contendam no folum utilia,fed neceflaria etiam huiufmodi eflè cerimoniarumnbsp;documenta,quæ per auditum,öi uifum animos fpedätium commoueant, ut Dei eflcnbsp;uelint ftudiofi,ac colentes,quod uel in primis formæ,Slt; fimulacra diuorum ex mar««nbsp;niore,aut ex ære duda,aut in tabulis,parietibuscg depida facere intelligütur,in quçnbsp;impij homines eo intemperantius,furiofiuscç debacchati funt,cum ea é templis, atcçnbsp;delubris,è locis facris,prophaniscß omnibus eijcerent,amp; abolerêt, quo per ilia acriusnbsp;admonebantur,ut continentiæ,2lt; innocentiæ,necnon omnis patientiæ ÔC fobrietatisnbsp;uellent eflè memores.Sande igitur dC fapienter hæc omnia à communi Ecclefîa indi^nbsp;da,obleruatac^ eflè dico,Siquidem Chriftianæ proprium eft pietatis no quenquamnbsp;uelle fibi foli regnum Dei quærere,fed cupere reliquos omneis eiufdem lècum boninbsp;clîè participes.Hæreticosc^ qui ifta pertur bare,glt; uiolare aufî funt,non modo repre'nbsp;henfione,ueruni etiam pœna dignos iudico,quipraefertim quotidianum quocçreinbsp;diuinæ làcrificium commutauerunt,fublatis ex illo folenni ritu partibus quibufdâ,nbsp;alîjs^ indudis,in quo mirari fatis non queo,quidnam ab illis fuerit fpedatum.Ceri#nbsp;monias.defpexerûtc’Cur alium ipfî ritum,ôô modum alium cerimonîjs ftatuère lt; Annbsp;improbarunt,quæ à Romanis Pontificibus ftatuta,ô^ à fideliû cœtu adfcita antèfue^nbsp;rantc’quae ifta tanta fuit audaciac’quç temeritascQuis illis hoc dédit negoctjc’quis ponbsp;teftatem,ô^ authoritatem tribuitc'Non^ne patet, peripicuum^ eft confilia eiuimodinbsp;non ab Deo,nec» ab amore Dei,fed à libidine eire,ôd ab arrogantia profedaC’Quôd flnbsp;paflîm licitum hicrit ad fuum cuique arbitrium confundere omnia, ôd permifcere,nbsp;non ne ordinc fublato,2gt;i antiquatis,ac conculcatis legibus omnibus,non in fôcieta;«nbsp;te,SC conuentu hominum,fed inter feras degere fatius multo fuerit i Nam quôdnbsp;cramenta Ecclefiae unicuicg confîcere liberum eflè uoluerunt, non ne fuftulerût onvnbsp;nés gradusçConfuderunt omnes ordines c’ Cur ergo non omnibus omnia confîcerenbsp;crit licitumc’quod fi fîat, ubi difpertita funt dona fpir/tus fandi cquot; Vbi erit oculus innbsp;corpore,fl totum fît manusc’aut ubi caput,fî totû eiufdê modi corpus lt; Vcrû nos abnbsp;iftorum iam abeamus reprehenfîone,quos nec ratio unquamulla edocuit,nec cafti^nbsp;gatio fecit meliores,ad has de quibus fèrmo nobis eft,cerimonias reuertamur. Qyia^«nbsp;rum maxima fèmper fuit apud luda^os, ôôinftituendarum accuratio, SC obfèruationbsp;inftitutarum.De illis loquor,quae ad Deum agnofcendum, melius^ colendum, tans«nbsp;quam ad fînem referunturjatc^ ab externis fènfîbus in animum ingreflæ,Dei in illonbsp;curaSjSC cogitationes aliquas excitant.Hæ enim fine dubio acceptæ, adfcitæc^ ab lunbsp;dæis in Ecclefîam noftram translatæ funt,eædem apud illos monftrante Deo inuen^^nbsp;tæ,atcç præceptæ,quæ fî haberentur inutiles,nequaquam illæ profedo tanti autho^=nbsp;ritate dodoris,quantus Deus eft,ad conftringendos hominum religione animos co^nbsp;probata: fuiflènt Jtacp SC in facris literis fpiritus fandus per Dauidem nos deum laiinbsp;dare iubet,necß eum in ipfo duntaxat,SC in diuinis uirtutibus eius,rebuscß omnibusnbsp;ab eodem creatis:ièd SC in ïbno tuba: laudate eum,inquit,8C in pfalterio,ac cithara,8Cnbsp;in tympano ac choro,in fidibus,SC tibi)s,in cymbalis lætitia:,at(ÿ ad extremum,Offlgt;nbsp;nis fpiritus laudato dominum,inquit,At enim quid ita eas tâtopere refellit Paulus,nbsp;omnibuses modis illarum ufum,obièruantiamép infedatur,at(Ç redarguitî’ Videndanbsp;cft nobis Apoftoli mens, SC confîlium certè hominis ratione altius, Ac cum illud quinbsp;detti dici poteft,quod laepenumero SC àmultis eft didum,idcirco argui à Paulo ceri^nbsp;^onias, quod homines ueritatis SC Dei rite colendi penitus ignari non in fpiritualinbsp;illa,inteftinac^ adoratione,fed in his,quae ex tril pofita funt,ftcrifîctjs,mundicîjs,pur^nbsp;gationibus,totum illius cultum SC pietatem ueram pofitam eflè arbitrabantur:quosnbsp;ille ab err ore retrahere cum cuperet,contrariam ipfè uiam SC rationem eft ingreflus,nbsp;ut penitus defpiceret,abqceretcç cerimonias,SCreligionis,ac fîdei ergaDeum ueritanbsp;tern in una ipfa mente,ac uoluntate coftitueret. Et re uera in quibus eft hie error,utnbsp;placare,SC conciliare fibi Deum his externis rebus, SC ritibus arbitrentur, non eft ionbsp;his huiufmodi religio magiftra pietatis,fed incitamentS potius criminis.Licere cni«nnbsp;fibi ifti putant impune circumuenire proximum,SC Ipoliare hofpitem, SC fuis prauisnbsp;cupidi

IN EPIST, PAVLI AD ROM, cupiditatibus indulgere,qiu iram Dei forte aliqua re contra fe concitatam non mœ#;nbsp;rore cordis,necç poenitêtia reptidiationecp pcccati,fed paruulo fumptu uidimæ, antnbsp;afperfione cineris confidunt ie redempturos,quales e numero nollroijz nonnulli etiänbsp;funt,qui pofteaquâ notos omnes atcp uicinos fccnore expilauerunt, remcp iindccûcpnbsp;quacuncp ratione coaceruarunt,fi heredem demum iuflerint facellum aliquod inædinbsp;ficare,ftatascp in eo precationes 06 facrificia Deo conltituere,purgatos fe, amp; mundosnbsp;cxhacdiicedeie uita arbitrantur.Hac ergo quidem etiam de caula ritus legis,ôd cerinbsp;monias afpernabatur Paulus:fed erat ratio alia fubtilior,eademcp magis efticax,qua^nbsp;obrem hoc illi faciendum neceifario eflet.Etenim h illæ ludæorum cerimoniæ ex eonbsp;erant genere,quod non ab inteftina mentis manat ueritate, fed ipfam menti ueritatênbsp;potius infinuat,fuerantcp illi genti praecipue ob cam rem datæ, at(Ç prçceptae, ut ponbsp;pulus i lie fuapte natura durior,8lt; terreno fenfu praeditus, fingeretur paulatim tan^nbsp;manu,atlt;^ illis figuris,fignificationibusé}; erudirctur, quo aduentante poftea Deinbsp;lio,amp; perfpicuam omnibus lalutcm,ac pictatem ueiam ergaDcum afFerente,intelli^nbsp;geretur ftatim diuinum cófilium,atcp admittcretur.Siquidê finis legis ChriftusÄ rinbsp;tus illi,obferuantiæcpludæoi5z tantp imagines ét ant futuraî ueritatis, gens pcrucrià,nbsp;amp; contumax illis cerimonqs imbuta,Slt; afiuefadîa,ubià fimulacris tranfeundu adnbsp;ritatem,2lt; in fini ipfo eoquiefeendum fuit,rcnuit eo tranfduci,quô toto illo curfu ftlnbsp;periorum temporum,apparatucpcerimoniarum côtendiflè uidebatufjgitur Paulusnbsp;cupientiffîmus illorum falutis,ôi prauam ignorantiam generis fui ægreferens,ornninbsp;ope infringit,labefadatép cerimonias.Quippe quas intuetur non adiumento illis adnbsp;animaduertêdam ueritatem,fed ad eandem ueritatê ôô cognofeendâ, amp; accipiendamnbsp;maximo potius impedimento effe, quando illi quidê fapiens Dei, amp; falutare in ipfisnbsp;crudiendis confiliumfua ftultitia,pertinaciaép peruerterêt.Hæc Paulo caufa,8lt;; rationbsp;tnimicitiarum aduerfus legis cerimonias fuitjCQ cas niteretur infringere, atep deijee:«nbsp;’¦e,quæ aditQ Chrifto ôd fidei Chrifti inter ciudebant, Qiiam etiâ amentiam ludæoip,nbsp;eaccitatem illi côfirmabant,qui pfeudo apoftoli fidem Chrifii predicates eâ aiebâtnbsp;euiTi cerimonîjs legis iûgi oportere,quos côtra ubicp quidêacriter,fed in epiftolaadnbsp;Galatas precipue inuehitur Paulus:oftendens fi circûcifiojôô legis opera admittan^nbsp;tur,inanem ad falutem fore Chriftum.Et fane it a cft,ut fi uia aliqua inita fit,qua per^nbsp;oeniatur in oppidû,amp; cû ad moEnia,portascp acceflèris,retro rurfum te referas,quôdnbsp;in itinere faciundo,nô in eo, quo accedebas oppido finem te uiæ adepturû, ad quemnbsp;eôtendebas,exiftimes,flultus nimirû fis,8^ aut monitione,fi leuis, aut conuitio etiâ,nbsp;fi pertinax,redargucndusîfic qui cerimonîjs tan^ itineribus ad Chriftum ducebansînbsp;tur,cum iam uenilîènt ad ultimum,Chriftum^ in manibus haberent, repente auerfinbsp;amp; ad eafdem fe cerimonias refer entes grauiter àPaulo fuerunt obiurgandi,illæcp elenbsp;uandæ,£lt;defpiciendæ cerimoniæ,quæ fe ludæis duces ad ucritatem profeflàe maiorenbsp;illos in errore conftituebant. Hic ego uere,inquam,hocTriulti abs tediôlumnbsp;eftjtibicp ego uehementer aifentioislegis cerimonias ex genere eo fuiire,quod cS tennbsp;deret ad ueritatem,inuêta mox ueritate inane fadû fit,Etenim illæ eiuifnodi cerimonbsp;niæ no ad Deum primo,necp potilTimû/cd ad Chriftum cotendebant, ut cû in illo ienbsp;terminaflèntjCÔfumptæcp eirent,tum ueriores deinde in eo,8lt; fandiores ad Deum fenbsp;eonuerterent.Noftræ uero ex eo funt genere,quod nô flexu aliquo, fed curriculo renbsp;dia ad Deum nos deducat,fiquihac tarnen deduêlione indigeant, quae certe pars mulnbsp;to maxima eft.Qiiapropter de illis fie ftatuo,de cis loquor cerimonîjs, quac ad infî:#nbsp;nuandam tantûmodo pietatem in rudes animos îi comuni ecclefia conftitutç funt,eunbsp;iufmodi uarietas fymphoniaip eft,amp; cantus in templis altior,6«: diuitiæ,ornatus^ fa^nbsp;norum,ÔC facerdotum,has ob earn rem potiflîmû inucntas,ut quçratiocinatione fuanbsp;mens ad intelligêdum Deum,piecp eum colendû minus adducitur, eadê hiiee rebus,nbsp;ac fenfîonibus ueluti manibus pulfata,amp; admonita,ad benignitatê fummi Dei,fuâ^nbsp;ex illo animaduertendâ fperandamcp falutê fiat aptioriquç certe cum edoâa çft,am#nbsp;plius harum rerû non egeret,fi no maxima femper multitudinêhis rebus doceri,erunbsp;diriez eflèt neceffe:quanc^ ne illud quidê no proficit eruditis, ut quibus adminiculisnbsp;tn fandas cogitationcs fublatifunt,per eadê fubfidîa,2lt; ueluti firmamêta in illis cotinbsp;neantur

I LIB* 111* COMMENT; lAC, SADOLETI

neantur.Qiiod igitur unufquifqj in optima mente erga Deum uel ponendus eft, retinendus,iure ufum huiufmodi cerimoniarum dC femper coluit,^ nunc diligenternbsp;tuetur ecclefia.Equidem recorder baud itamultis annis cum duo dodiflimi,nbsp;pientiffimi uiri Thomas Caietanus,Slt;^ Egidius Viterbienfis tecum und in fenatä,S^nbsp;in iftum ampliftimum Cardinalium ordinem cooptati eflent, fuamcç priftinâ digni^nbsp;tatem,quam quemadmodum tute fcis,laudibus do(ftrin3e,8lt; integritatis infîgnê obilt;nbsp;tinebantjhoc etiam honore illuftriorem feciflent,me ad cos gratulatû tunc accefltift,nbsp;fermonemeç inter nos protinus indudum fuifle,quid purpura ifta,Slt;^ amidus,amp; co^nbsp;mitum ftipatio adius,00 ad caufam religionis ualereUinquo uidebam illos confenti^nbsp;re,hæc ipfa ornamêta ftatus,8lt; dignitatis,fiquis illos tantum fpe(ftet,quibus comiflanbsp;funt,inania ad pietatis fru(ftum exiftere:fl uero multitudinis,8i^ eorum,qui ut in offi^nbsp;cio contineantur,fuperiorum indigent cura,ratio ducenda fit,ad communcm religionbsp;nem conferuandam uehementer efe utilia.Qtiam ego illorum fententia,2lt; quae prx^nbsp;terea de communi genere cerimoniarum,ac de illis ludaicis quoeç ritibus ab illis di#nbsp;lt;fta funt,ualde turn me probare memini.Etcnim cum tales ambo fint,ut etiam fi rationbsp;nem nullam fui didli redderêt,authoritate tarnen quemuis commouere poflènt, tumnbsp;his utebantur rationibus,2lt; argumentis,quæ abs te modo Triulti expofîta plane adnbsp;probandum ualida eflè 2d firma intelligo.Illud abs te præterea fubtilius cognoui di#nbsp;dum,quôd non iudicio folum,fed ftomacho etiâ quodam fan(fto,atcç iufto addudlusnbsp;Paulus grauius contra legis cerimonias inuedus eflèt,qudd illarum cultus,2lt; obfetnbsp;uantias apud obftinatos ludæorum animos intelligentiac fidei,2d communi gentiumnbsp;falutinonparumintelligeretobftare* ATŒVI, I N Q,v l T 1 L LE,fihæcueranbsp;funt,uti certe funt,aliquidlt;ç fufeipi redlè licet, quod in feipfo minus fynccrum, at($nbsp;uerum,cæteris tarnen ad ueram,8d fandam conducat utilitatêlfoluta iam altera Lan#nbsp;gei quæftio eft,qua ille fimulationem,2d dilTimulationem in uita tanquam neceflàriânbsp;3d plurimas res gerendas eflè admittendâ exiftimat,quod famé Paulo uideatur eflènbsp;contrarium«Sapere enim unumquenc^ tantum,quantum folum oportet, nec plus funbsp;feipere curationis,aut negocrj,qu^m quod probare fidei,2d côfcientiç fuae poflît,quçnbsp;quidem ipfa conicientia ex Deo etiam,non ex animi fui Audio cuiep fit dimetienda*nbsp;Ad id ego præcipue exiftimo pertinere,ut non aliorum utilitatem,qu3e fimuladonbsp;pcjôd diflimulando’^ redoribus probis,6d prudëtibus curanda eft, led propriam cu#nbsp;iusep auiditatem gloriæ,8d ambitionem feie oftentandi,at^ ingerendi hoc Pauli pi'^nbsp;ceptoputem eflerepreflàm,quandoquidemhocambitiofæcupiditatis genere nihilnbsp;Chriftianæ humilitati,2d inter fratres concordiæ,ac confenfioni poflit eflè infeftius*nbsp;Nam quæ ad commodum,8d frudum aliorum iuicipitur fimulatio, fiue ea ad indu#nbsp;cendum hominum mentes in ftudium fandæ,2lt; redæ religionis,fiue ad eofdê ab ali^nbsp;quo crimine, Sd uitio deducendum fufçepta fit, fiue eadem ob rem illam, caufamc^ fl*nbsp;matur,ut occultatis proprijs cuicç,2gt;i peculiaribus peccatis,malo exemplo cæteri adnbsp;peccandum ne prouocentur,fiue quoquo modo quis fimulat, ut fimulatione ea reh^nbsp;qui meliores,prudentiorescç effîciantur î nihil autê ex ca fimulatione ad illu ipfui^nbsp;qui fimulat,aduentitiæ gloriaî,utilitatiscçreferatur,fed fit totum illud cÔfilium fîm^’nbsp;landi,aut diflimulandi ad aequum,ad bonum,ad commodum caeterorum,ad lauden»,nbsp;gloriamc^ Dei intentum,atlt;^ fufceptum,nunquam ego fîmulationcm eiufmodi,nbsp;ab Apoftolo interdidam,aut Deo,8lt; confeientiaî aduerfariam c5fitebor,quippenbsp;uideo plane non participé eflè uanitatis,fed miniftram potius, 2ii comitem ueritat»^nbsp;Etfi enim in progrediendo ea, 2lt; in agendo contrahat lorfîtan aliquid extrinfecus mnbsp;eatæ apparationis,quo perftringat animos intuentium, eos^ habere poflît in pot^^nbsp;ftate:tamen cum ab optimo profeda animo,ad optimu item,2iô caeteris falutaremnbsp;tendat finem,quç in extremo 2iô primo proba eft,ne in medijs quidem degenerare ennbsp;exiftimanda.Ncç uero quicquam foras egredi falfum ex animo, aut reprehendendnnbsp;poteft,quod fuapte natura îandij fît*Sed nihil fandius eft,nihil in omni genere Ch^nbsp;ftianæ nirtutis praeftabilius,quâm procuratio alienaefalutis. Ea enim charitas eft,nbsp;çiim Deo maxima neceflïtudinis,bonitatis^ cognatio. Qtiæ ergo ad hâc aliorum

amanter prouidecç gerendam fufçepta interdum fimulatio eft, non ilia ex me»»^

IN EPI ST, P AV LI AD ROM, ipj dacfo diic'ta,fed ex ueritate orta eflè intelligatur,Non igitur fèmper malum eß fimunbsp;lare,fed tunc fimulare malum efl,00 pelh'ferum,0d fugiendumjcum ipfa fimulationei«nbsp;quaquam alienumjèd fuum commodum refpkitjquod eß feré cum alterius damno,nbsp;iniuriacp coniundtum. Itaq; £lt; dominus lelus natui a hominis aflùmpta, diuinitatisnbsp;Him nonnunquam diflimuiauitiSd Petrus cum fe à gentium conuidiu abduxit,ut nenbsp;exiudæa hofpites in ipfo quid offenderenturiPaulus quoep noffer cumTimotheumnbsp;iuffit circuncidijipfecp ante tempi! ingrefli'onem legitimis iliis purgationibus fe ex^nbsp;piauitffimulauerût omnes ifli profcdto,aliud^ in uultu,6d opere promptum habue^nbsp;runt,quam in animo gerei ent,Sd in côlcientia;fed fimularunt in alienum, non in ffiunbsp;commodum.ldcircoép neep illorum fimulationi repugnauit ueritas, 2d confilium iu^nbsp;uandi, ac confirmandi cæteros approbatio in il lis confeientiæ eß confccuta. Quodnbsp;cnim agere inßituerant,ut ne turbarent cæteros, in eo fimulare, aut diflimulare ali^nbsp;quid nequaquam ab Deo alienum effè duxerunt.Quare tibi aflentior Langee fimugt;nbsp;lationem interdum,0d diflimulationem in uita redle fufeipi pofle. Illud quod diffici^nbsp;lioris operæ,ôd maioris laboris elîèt,dt|udicare,utra fit Deo gratior,2d ad hominis fenbsp;licitatem accommodatior uita,pacata ne,amp;: Deo in folitudine,ac filentio ffruiens: annbsp;quæ in negoetjs occupata eß,amp;: dißridta:non huius ea de re agere flatuo eflè temposnbsp;ris.Eff enim maximis caufa ilia impiicita difficultatibus, multoscp habet ex utraquenbsp;parte patronos,quorum nunc controuerlias difeeptare longum eßet. Nam quod tunbsp;fadtiim domini in praeponendo cæteris apoflolis Petro tecum facere arbitraris, aliusnbsp;tibi didlum domini eiufdem,2d tanquam decretum facile opponeret, quo is Marthænbsp;de Maria ibrore conquerenti,quôd ie in cura, 2d iabore apparandi hofpitij ilia defe^«nbsp;ruiffet, tantumcp in audiendo domino effet occupata, refpondit fororem cius Marianbsp;optimam elegifle fibi partem,quae illi nunquam adimenda eßet. Sed, ut dixi,nonnbsp;trabo altius,necp hunc diem Paulo deßinatum in aliud genus diiputationis conuer^«nbsp;tam,hoccp libêtius fermonem hunc relinquam,quód fpero hunc eum ipfum (fie autênbsp;loquebaturme intuens) aliquando tempus,ociumcp capturum,quo nobis feparatimnbsp;de ifla ipfa re quid fentiat ipfe,uel difputando,uel in fcriptis tradat,atlt;p demonßret,nbsp;Quainobrem nunc quidem Sadoletereuertitor ad Paulum, 2d quæ iamdudum exornbsp;fus es,ea nobis porro pertexito, ego v e r o, inquam,ita faciam, ac lubens,Venbsp;ftris enim iff is fermonibus tanquam bono cibo,ac bene codito recreatus, ad omnemnbsp;nunc laborem exurgam paratior.Ac primum uobis illud proponam, Paulum tan^nbsp;difpenfatorem bonum,2d corpus totum ecclefiæ concors,at$ unS retinere cupientê,nbsp;fuppeditantem partibus fingulis,quæ cuicç congrua funtjprimo fecifle uerba de his,nbsp;qui in focietate fratr0,2d in æqualium cœtu pares inter fefe funt, quoi^ nemo quidênbsp;debet plus ab alijs cóceffum fibi fit,aut in curatione,aut in cofilio dando uelle fibinbsp;appetere,ne aut curiofus 2d moleßus, aut etiam fedator inanis gloriæ eflè uideatur:nbsp;nunc uero etiâ de ijs, qui inferiores funt, quo pado gerere fe debeant erga maiores,nbsp;8drobufliores,necnon quemadmodum maiores, 2d potentiores ipfi imbecillioribusnbsp;fe dedantjidonea præcepta tradere,Nunc lege tu,quod fequitur,

Omnis anima poteftatibus excellentibus fiibiedia eflo.Non enim eft po teftas nifi à Deo. Quæ autem funt poteftates, a Deo ordinatæ funt, Quarenbsp;oppofituspoteftati, Dei ordination! obftitiuQui autem obftiterunt, fibinbsp;ipfis iudicium capient. Principes etenim non funt terror bonorû operum,nbsp;fed malorum,Vis non formidare poteftatem f bonumfac,0dhabebis lau#nbsp;dem ex ilia,Dei enim minifter eft tibi in bonum. Si uero malum fadas, for^nbsp;rnida. Non enim fruftra gladium portat.Dei enim minifter eft uindex innbsp;iram malum agenti.Ideo necefle fubqci,no folum propter iram:fed Sd pro-*nbsp;^er confeientiam. Propter hoc enim ôd uedigalia penditis, Miniftr! enimnbsp;Dei funt in hoc ipfum infiftentes,

omnem â Deo ordinatam,2dconflitutampoteflatê uita ipfa demonffrat, quæ Bb finon

»54 LIB, 111, COMMENT, lAC, SADOLETI

fi non ordinibus his,0C gradibus diftinda eflct, ut fubeflènt alij, alq uero præeflènt, nec legi u{qLiâ,nec bono mori eflèt locus,omntacpcôfufa,amp; perturbata fluirarêt.Pornbsp;rà omnis ordo,2lt; omnis bona ratio a Deo eft.Sunt igitur à Deo principatus, Si potenbsp;ftates, At(^ hie de ipfis poteftatibus,non de principibus eft fermo. Omnis enim fan^nbsp;dajSC comoda poteftas eftjnon omnis princeps comodus.Nam multi quidê ad prinnbsp;cipatû per fcelus,nefasq; perueniunt,à in eo,quod male funt adepti,flagitiofius etianbsp;uerfantur.Qiiid ergoc’Nummalo principi fubiedi efle debemuscDebemus nimirUjnbsp;utferamus patienter illius infolentiam,non autem ut alacriter parère illi debeamus.nbsp;Etfi enim princeps improbus eft,tame fanda eft poteftas. Ex quo quis nouos hofeenbsp;hacreticos non coarguendos elTe intelligat,qui hoc caput Pauli cum optime noflentjnbsp;cum cæteras quidem humanas poteftates,tum uero illam,quae praccipue ex Deo eft,nbsp;pontificatus fummi authoritatem infringere funt conati c' Si enim poteftas omnis ànbsp;Deo eft,cur no ifta fît,quæ ab illo nominatim Petro fuit cômiflàc' Aut igitur negentnbsp;Petro quicquam peculiariter à Deo fuifle commendatum,0d traditum:aut ft inficiarinbsp;hoc non polTuntjpontificatum fummum fateantur poteftatem eftè inftitutam à Deo,nbsp;At enim fiquid Deus Petro commifit,ipfi uni commifit:fucceflionem autê eiufmodinbsp;commiffionis ad pofteros nullam uoluit dimanare.Qiiæ ergo ifta eft poteftas,quæ innbsp;unohomine,8lt;cœpta,2lt; terminata eftc' aut quam huiufeemodi poteftatem, hominSnbsp;cognoftit uitac'Saulem regem primum poft indices in Ifraël creauit Deus,necp men^nbsp;tionem fucceflionis fecit,nunquid unus homo rex dutaxat nominatus eftc’ an regnÔnbsp;genti illi conftitutum,0i fadum,in quo qui fucceftèruntjeandem quam Saul poteftanbsp;tem omnes funt adepticQuod fiquis regno male,aut potificatu ufus fit, omino Chrinbsp;ftianæ fuit pietatis pati,atcp perferre,aliorumcç malitiam,ut fuæ uirtutis exercitationbsp;nem acdpere.Sed tarnen fi reclamandum fuit,8lt; refiftendum, homines erant notâdfinbsp;non ipfæ labefadandæ,euertendæcp poteftates. V tinam quidem omnes,qui ad huncnbsp;facrum,fandumcp honorem â Deo funt fublati,noflè uellêt,atcp animaduertere,quidnbsp;fui muneris officij^ fit.Ipfum quidem munus,atcp officium nos inftitutum â Dco,amp;^nbsp;credimus,Ói: ueneramur,quod is,qui nunc gerit optimus certe pontifex,8lt;:religioncnbsp;ac pietate ergaDeum præditus,diffi'cilime,ut uidetis,poteft fuftinere, quando fupe^nbsp;riorum errata grauia pontificum,molem hanc male haerentis ecclefiæ,quâ ipfi labefanbsp;daruntjói cuius ipfifundamenta couellerunt,in huius innocentiflïmi caput coguntnbsp;procumbere.Ita omnia ubicj funt cü domefticis diffènfionibus peflïmisc^ uoluntatinbsp;bus,tum bellis,atcK armis uiolata,atcp ruptatquodcç dolentius deplorandü eft, tantanbsp;fada eft legum,ôi bonorum morum uaftitas,ut omne propè iam fidei religionist^ innbsp;Çhriftiana focietate ueftigium opprefltim,aut deletum eftè uideatur, hic l Anbsp;G E V s:Iureifta,inquit,deploras Sadolete,quçhacnoftraætatecundafermèinde#nbsp;terius lapfa funt,necdum maloi^z finem cernimus.Regem quidê noftrum fepe audionbsp;loqui,quoties dehis hæreticis ièrmo eft,nô fe uidere,cui rei,aut cui hominû utilitatinbsp;ifta noua fadio exorta fit.Nam cæteros ante,qui nouas aliquas opiniones, fedasnbsp;in ecclefia Dei intulerunt,bene moratos ipibs,atcç caftos,modeftiam prç fe,8C temp^nbsp;rantiam ferentes,côtuliffè tarnen aliquid,quod ad corredionem uitæ pertinerct : hosnbsp;uero,qui ôi côtaminatis moribus uiuerêt,amp; ea,quæ in fide Chrifl:i,ac credulitatepo^nbsp;fita funt nefarqs,amp; prauis,fæpecç antea dânatis opinionibus perucrtiflènt,nullo mo^nbsp;do effè ferêdos.Itac^ acriter illos edidis,armiscß iniêquitur,nec in tanta amplitudin^nbsp;^cgionum,quantas ipfîus imperio icitis effè fubiedas,ullum patitur iftoijî iceleris,2^nbsp;impietatis ueftigium confiftere,Nam quod ad cæteros ingenuos mores attinet,nulfinbsp;omnino terratçî arbitror Galliam noftrâ,necg æquitate inter fuos,nechumanitate a^nbsp;uerfus hofpites,nec^ uero erga Deum pietate,ac religione côcedere, M A G Nnbsp;quam,ifta eft laus,cum totius gentis,tum in primis Chriftianifsimi regis noftri Fra*^nbsp;ciici,cuius ego quoeç imperio,9d poteftati fubiedus ftim.Nâtç quemadmodu am^^^nbsp;noftis,Carpentorade urbs in Gallia prouincia,cuius quidê curam, redionemtçnbsp;tatis,quod ad fpiritualem prouidentiâ attinet,Pont,Max.uoluit me gerere,ipfanbsp;dem pontificiæ ditionis eft, feliciteren fub tutela ecclefiafticæmanfuetudinis acqtnynbsp;fat înbsp;nbsp;nbsp;habet fuæ diœcefeos partê in Galliæ regno coftitutam,qua occafîonc,qunlt;l^

IN EPIST* P A V L I AD ROM, lure ipfî quoeç régi fidditatis facramento fum obftnlt;Hus, gaudeo^ plun'mum mihinbsp;ita contigiflè,ut fub duobus optimis,ô: dementiflîmis principibus ilia mihi cura,ÓÓnbsp;sdminiftratio fpiritualis muneris gercnda fit.Non enim uereor tantis piæfidqsmus:nbsp;nituSjquin meum mihi certc charillïmum QC diledifli'mum gregem ab incurfionc,insnbsp;fidqscp luporum facile tutari poflîm,prælèrtim cum Regis iviftitia^ôd prouidentiajUtnbsp;te memorare audio Langée,itcmc|; omnium communi lentêtia fertur,in ingenuis,ô^nbsp;redis moribus Gallia permaneat.Ex quo illam fapicntiflîmi hominis uoeê iure pro^nbsp;bari ab omnibus intelligo:Qiiales in rebus publicis principes ipß regescj; fint, talesnbsp;fere reliquos ciues eflè idlere,Et uere uobis ut côfitear amiciflîmis mihi hominibus,nbsp;iampridem eft cum ego nihil appeto,cupiocç ardentius,quàm me admeam conferrenbsp;eccleftam,atcp in ea Deo perpetuo deferuire,ut ibidem etiam ueftra ifta traquillitatenbsp;mi Langee,amp; humanitate Galliæ perfruar. Ex qua quidem regione cum te ortu, ÔCnbsp;tarn infigni morum elegantia præditum eflè confpicor,taeilè de genere uniuerfo am;«nbsp;plCjhoneftecß exiftimo.Qiianquam cum alios quoqj complureis illinc habeo cogni^nbsp;tos egregioSjôC præftantes uiros, de quibus fæpe, amp; libenter loqui foleo, turn ueronbsp;Unumhabeo Temper in ore,quern maxime admiror,Antonium Pratum fummi fenanbsp;tus in Gallia prmcipem, qui nunc Senonum archiepifeopus eft. Quo homine quidnbsp;quæibmaius aut admirabilius dici,aut proferri poteftcAcmitto dodrinam in eo, iunbsp;riscç ciuilis fcicntiam,in qua etfi eft maximus’.fummam tarnen laudem aliunde fibi,nbsp;atep ex eo potius peperit,quod eft ingenio, quod prudentia, quod integritate exi^nbsp;mius,quód illius cura,amp;: prouidentia optimo rege fic uolente leges,ÖC iura in Gallianbsp;præcipue uigent, locuscp fraudibus, atcj iniurijs anguftior eft relidus.Sed ego ha^nbsp;beo aliud in eo,quod me maiore admiratione afficiat. Homo enim prouediore iamnbsp;aetate,grauibus iandiu curiSjôd tantis laboribus perfundus,quantos uidelicet affèr#nbsp;repoteft ampiiflimi regni,8lt;l tantar urn rerum procuratio; nequaquam adhuc tarnennbsp;ric^ labori fuccumbit, nec oneri, Qiiod incredibile uideri poffit, nifi fiquis ingenifnbsp;eius,atcç animi uimjpræftantiamcç cognofcat,quae eajquç difficilima funt,redigit ill«nbsp;facilia.Regis quidem fapientiam fummopcre laudo, qui talium uirorum, opera atepnbsp;tnduftria libenter utitur,Hoc enim mihi præcipuum Temper uifum eft imperij firmanbsp;mentum,ut ij homines adhibeantur ad gereridas, amp; communicandas res, qui hono#nbsp;rcm,ac fidem in uita eflè primariam putcnt.Sed ut dicebam,uenict profeÀo ilia dies,nbsp;Sd aliquando dabitur illud tempus,quo me ex his curis,negocijscß euolutum pacata,nbsp;amp;: tranquilla excipiet uita,licebit^ operam omnern impendere optatiflimis ftudijs,nbsp;tunccç inquirerc,amp;: uidere utra uita fit præftabilior, quæ in filentio, ôd quiete pofitanbsp;eft,anquæin turba, amp; negocio, Qviod ego exquifitius fovtaflè potero difteptare,nbsp;quim plericç,quôd non tamdodrina quidem,quam utriufcç uitçufu fuero edodus.nbsp;Et quidem huic Pontifici optimo,ac pr udentilTimo libentiflime inferuio,Qutd enimnbsp;illo eft probiusc’quid manfuetiusc’quid dignius,quod ametur ab omnibus, atlt;^ cola^nbsp;turc'Veruntamen meum hinc difcelEim, QC hanc relidionem rerum alienarum, adnbsp;nieumcp gregem accefEjm,2lt;l profedione met à me offieij ratio,0i Deus,0i conTcien^nbsp;tia ipfa uehementer efflagitat, T v M TRiVLTiv s,Ecquid animaduertis,inrfnbsp;quit,Paulum affirmare omnem oportere animam fubiedam eflè poteftatibus excelsnbsp;lentibuseCur igitur de te mittendo,aut retinendo non Pontificis fuerit poteftasc’ Etnbsp;tarnen non te dehortor,quin adiuijabo etiam,ut quod tantopere cxpetis,id tibi fact#nbsp;ie fadu fit,ex tuac^ iententia eueniat^Spero enim ft in ocium te cotuleris,aliquid pernbsp;te effedum iri,quando tantopere ftudiorum auidus es,quod nobis quoeg amantibusnbsp;tui licet regionibus,fpatijs^ diflundis SC iucunditati,0i emolumêto eflè poflit, Necnbsp;Pontificem ipfum arbitror in alia futurum eflè uolûtate, qui ut humaniflîmus eft, 2lt;nbsp;iiberalibus ftudijs egregiè faucns,animum iftum tuum boni confulct,8C in optimamnbsp;certe accipiet partem,Illud tibi confirmo,fi te in Galliam,ôô ad ecclefiam tuam contiinbsp;ïeris,futurum ut nec prouinciæ te,nec illorum hominum pœniteattRegi quidê optinbsp;mo,amp;i præftantilTimo principi tuam etiam quietem,8lt; tranquillitatem curæ fore nonbsp;dubito.Sedredeamusiam,undeTurnusdigrefli, REcte admones,inquâ,nbsp;amp; cernis quidem Paulum in paucis his uerbis cum obedientiam,S^ ftudium parendinbsp;B b 2nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;in fub

LIB* III* COMMENT. lAC* SADOLETI in fubicdis, turn etiam in principe modum, SCrationem poteftatis exprimere, utnbsp;præfîdeiTijSC curator cm inteliigat conftitutum eflè à Deo ad falutem,pacem^ bonP^nbsp;rum,SC ad terrorem ac metum improborum.Poteftas autem uaria eft, Si multiplex;nbsp;uel enim ut parentis in filios, uel ut régis eft in fubiedos, quanquam ex patria quPnbsp;dem poteftate regia ilia uidetur initium,originemcç duxilie.ln eo certe differunt in^nbsp;ter fe,quód pater,quç per amorem facienda funt,ut qui ab eo reguntur,probi,relt;ftitFnbsp;euadant,in ijs acrius ie,diligentiusc^ exercet:Rex uero in rjs,quæ per potcftatcm,amp;-timorem.Domini quoep in feruos imperium certum eft, atcç in difcipulos magiftri?nbsp;qut tarnen fponte illi fe îubqciunt. V irorum por ro in fominas naturalis quædam eftnbsp;poteftas.Nam ieniores iunioribus nonimperant, fed ab illis in honore habiti, SC obnbsp;aztatis reuerentiam culti ius quoddam authoritatis,amp;C dodrinæ in illos uidentur ob^nbsp;tinere.Has poteftates légitimas,atcjfandlas,à Deoepinftitutas qui peruertunt,ac la^nbsp;befadant,uel detredando aliorum imperia,maioribus^ repugnando,uel illas ipfi innbsp;fe praue,perniciofecp gerendo,omnes hi Dei funt hoftes, magnoep fuo cum damno,nbsp;atcß adeo exitio opponunt fe ordinijSC inftituto fummi Dei.Eft enim plane princepsnbsp;Dei minifter ad infudandum,SC uigilandum,ut ius teneatur, SC omnium ordine con^nbsp;ftituta uita fit.Ätcß ob earn caufam SC uecftigal illi penditur,SC tributa perfoluuntur,nbsp;quæ principi,SC regi libenter reddendafunt. Nam quód ait nos debere principibiisnbsp;efle fubie(ftos,non folum propter iram, fed etiam propter confeientiam: alterum digt;nbsp;dum cft,ut malum ex iracundia contempt! régis uitemus:alterum,ut uirtutis, SC bonbsp;ni moris fimus participes,quod affequemur,fi non coa(fti,ut nolentes, ac repugnaO;^nbsp;tes,fed tanquam edoCIi eile in principibus publicam utilitatem conftitutam, fpontCnbsp;illis,SC libente animo fubqciemur.

Reddite igitur cudis id,quod debetur:cui uedigal,uedigal: cui tribute, tributum:cui timorem,timorem:cui honorem,honorem, INemini quippi^nbsp;!debeads,nili ut diligatis inter uos,Qui enim diligit alterum, lege impleuit*nbsp;Etenim non adulterabis,Non occides,Non furabere,Non pro teftimonionbsp;mentieris,Non côcupifces:amp; fiquod aliud præceptum eft, in hoc fermonsnbsp;comprehenditur,qui eft, Diligas proximum tuum,ficut teipfum, Diledionbsp;proximo malum non operatur,Complementum igitur legis eft dileflio*

REDDITE dixit,quoniam debentur ifta,non donantur,SC omnia ad principes, ae poteftates relata funt, quorum ut retineatur imperium, SC authoritas, uedigaliänbsp;neceflària funt,quae funt certa, SC annua emolumenta Reipub, Tributum uero eX^nbsp;iraordinaria coadio pecuniarum eft ex aliqua noua,SC aduentitia ratione indida, cönbsp;pro portione opum, SC facultatum unufquiicg contribuit. Timor autem,atquenbsp;nor eidem principi debentur,Et fane expediebat nouos docere Chriftianos, non elftnbsp;illis libeltatem,quaniex c hr i s t o acceperantad contemptumprincipum,nbsp;iegum conuertendam.Reddi igitur illis,quæ eorum funt,iubet, nihilcp quod cuiqt’^nbsp;dd3eatur,tencri, praeter unum, quod eiufmodi eft, ut SC reddatur Temper, SC debea^nbsp;*ur,quod eft,ut diligamus inter nos, Mutuæ enim beneuolentiæ eft hoc propriu«’’nbsp;«t fe acuat Temper ,uegetetcß alternus amor,neq illud,quod inter currit mutuum,re^nbsp;frigefeere unquam,aut extingui finat.Et certe qui hanc proximo beneuolentianbsp;pendunt,legem totam obferuant,quatenus ilia ad prohibendas iniurias, SC ofFenfi^^nbsp;nes lata eft.Non adulterabis enim,Non occides,Non facies furtum,Non in alteringnbsp;iadurammentiere,Nihil deniÆ alienum,SC non tuum cocupiTces, ft proximu tuun*,nbsp;tanquam temetipTum amabis.ftacç Tumma omnium huiufinodi praeceptorum proXinbsp;mi dileeftio cft,in eaeç completur imperium legis,quoniam qui propter amorem, b^nbsp;pe ut fit alteri optat,non quemadmodum ilium laedat, Ted quo pado illi fit utilis, 2^nbsp;^ommodus,aget potius Temper SC cogitabit.

Et hoc cum fciatis temporis opportunitatem, quoniam hora nos^iaiu

IN EPIST. P A V L I AD ROM, nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;157

Ibmno excitari. Nunc cnini propius eft noftra falus, quam quando credit dimus. Nox præceflîtjdies autem appropinquauiuDeponamus ergo ope^nbsp;ratenebrarunij amp;induamur armaluas : ftcutin die honefte ambulemus.nbsp;Non comeflationibus, ebrietatibus : non cubilibus, amp; petulantijs : nonnbsp;contentione, amp;obtre(ftanone:fedinduamini Dominum lESVM Chri;#nbsp;ftum : èC carnis procurationem ne facile in concupifcentias.

TANT o,inquit, ftudiofiusmutua inter uos charitate amctis, quanto acceditis propius ad uitam alteram,in qua eft nobis ialus,Sv beata uita repofita. Eft enim tem^nbsp;pus nunc maxime aptum, atque opportunum,iamcp inftat bora, ut debeamus exur^nbsp;gere ex fomno, quando fides noftra ad exitum huius mortalitatis eft propior, quamnbsp;rum cQ initio fufcepta eft.Etenim hoc loco fomnus atcp nox uitæ adhuc remifliori, Ôdnbsp;interrenis rebus implicitæ côparaturq'n qua fomnia,amp;L tcnebræ omnia optata noftranbsp;funt. Vt etiam fi à turpibus adionibus remoti aliquam bonorum morum rationemnbsp;finec H R I s T o tarnenducamus,fomniaeftèiftainteîligamus,quemadmodumlusnbsp;dæis illæ legis umbræ cerimoniæcp fuerut.Nam uera,6lt; fola uirtus in c H R i s T o,nbsp;2lt;per chquot;r I S T V M eft.Sinautem omnidimifta uirtutum, bonorum morumnbsp;cura,in turpitudine,ô^ in ftagittjs uiuamus,in node, tenebriscp uerfamur. Nam dies,nbsp;glt;:luxin eodem tantum CHRISTO eft, lubemur ergo fiquid etiam nunc remas;nbsp;net in nobis nodis, ôé fomniorum,excutere id totum, atque abijcere,furgcreep ue#nbsp;lut oriente die, id eft, appropinquante tempore uitæ beatioi is, cum Deum non innbsp;ænigmate amplius,nequefub inuolucris,fed toto contuitu noftro contemplaturinbsp;tnox fimus.Cui luci amp; diei hæc comparata uita,non quidem nox eft, fi bonis,2lt; fan^nbsp;dis operibus traducatur : fed diluculum potius, 2lt; auroræ prima ilia progreffîonbsp;diem nondum affcrentis,fed annunciantis, cum qua nos excitati, ac confurgentesnbsp;nofmetipfos componimus,atque adornamus,uthoneftiores,ac decentiores ingredia^snbsp;mur, Huius enim compofitionis curam dies à nobis poftulat,nox remittit, Atquenbsp;hie uidendum eft, cum Apoftolus inter fidei noftræ in c H R i s T V M credulita#nbsp;tisLp initium,2lt; inter finem, exitumcp uitæ, nos tanquam in operibus carnis, amp;(. confnbsp;eupifeentiæ adhuc pofitos ad modeftiam,SC continentiam, adcHRiSTvMnbsp;ipfum reuocet, falfam efte illorum fententiam, qui exiftimauerunt, ôi fiqui in cas?nbsp;dem nunc opinione funt, poft acceptam fidem C H R i S T i, amp; poft baptiimurnnbsp;nullum amplius peecatum,quodcommittatur, ueniam, autpacemapud üeumin^nbsp;uenire, Ecce enim diferte hoc loco, palam, homines cognito Siadfeito iam fideinbsp;myfterioin comeftationibus, öi in contentionibus implicitos excitât rurfus Apo;«nbsp;ftolus,0i prouocatad induendum christ VM ïquodprofedö non faceret,ftnbsp;effet fpes ucniæ 8C mifericordiæ poft criminum nouationem peccatoribus penitusnbsp;interempta. Non is eft CHRI st vs ieruator nofter ,qui tam-ièuere,Si afperenbsp;nobifeum agat. Non tab's in eo erga nos amor, tarn infirma, ÔÔ fragilis ad opitulan^nbsp;dum nobis ineft uoluntas, Venit iilc in mundum, ut faluti omnibus eflet, neque kfnbsp;rricl hoc elfecit, ut fraternam fuam erga nos oftenderet charitatem. Non facit autemnbsp;quotidie,imô diebus omnibus,necg diebus folum,fcd ÔC horis,ati^ puncftis,quos pœ^nbsp;nitet criminum fuorum,hos deintegro amplecftitur, ôi confortes fecum paterni regninbsp;nominat. Cuius tantam humanitatcm,tam excellens, 2gt;i fingulare noftræ falutis flu^nbsp;dium iniqui fane fimus,fi no agnofcamus,fi non omnis illi gratiæ, omnis beneuolen^nbsp;tiæ,omnis officq ac ftudq fateamur nos debitores,nec tantS fateamur,ied quoad poft?nbsp;lumus.id quod debemus alacriter perioluamus,Non enim principi,00 proximo iubenbsp;mur reddere,quod debitum fit,0d non reddemus Deoc' Verum Nouatiani,qui huiusnbsp;fententiæ dicuntur fuiiïè authores, qui^ potifsima in Deo uirtutem benignitatis, ôinbsp;mifericordiæ illi adimere ftuduerunt, peenitentiamep fuperuacaneam innobis,2lt; finenbsp;frudu ueniæ inanem conftituêre, pie, Só fapienter ab imperatore Conftantino fflufinbsp;*unt, cum is iuiTiffèt illos qui talia prædicarent, fcalam capere ipfos, fi poffent, 0^ innbsp;eoelum folos afcendere,Nos uero cû Paulo, 8C cum ueritate fentiamus, quo magis adnbsp;Bb J exitum

1^8 LIB* HL COMMENT. lAC. SADOLETI exitum uitæ accedimus, ÔÔ quo lumini melioris uitæ effîcimur propiores, hoc nobisnbsp;ftudiolius eHe,emxius^ curandum, ut depofito nodurno habitu carnaliû moi-um,amp;:nbsp;ftudiorum,diei,atcç luci compofitos nos dedamus, tanquam in cofpcclumhominumnbsp;prodituri. Quod li per urbem interdiu ambulantes ueftimenta ea gerimus, quibiisnbsp;membra nottra ab oculis intuentium obtegantur,pudoriscg in ea re,0i honeftatis ra^nbsp;tionem fummam habemus,illa etiam ueftimenta, quæ oculis Dei nos occultent qvw^nbsp;tenus pudendum aliquid in nobis fit,capiamus:qui quoniâ intus,Só in ipfo corde nosnbsp;cernit,nuna alia uefte obtegere, ôd uelare nos ualemus, quæ arceat illius confpeeftutnnbsp;à turpitudinibus noftris, præterquam pudore, amp; continentia, ipfacp ueritate, qui eftnbsp;CHRiSTV s.Huncigituripfum,depofitis,ôireie(ftisilliscarnisueftibus,quænonnbsp;corporis fuperficiem duntaxat,fed hominc totum tegunt, atqj obnubut, comeflatio^nbsp;nibus uidelicet,0d pctulâtîjs,6d rixis, induere penitus debemus tanquam ueftimentÖnbsp;ciufmodi,quod nullam corporis,animæcç partem,expertê honoris, amp; uenuftatis clTenbsp;finat. Qiio mortuo pro nobis,quoniam ÔÔ nos quoeç cum illo comortui carni peccatinbsp;efle debemus,idcp inbaptiftno,amp; fidei facramentofumus profefti,carnis curam ullamnbsp;ne geramus,quatenus ad cocupifeentiam ilia propenfa eft: hoc eft, nihil illi indulgea«*nbsp;mus præter id,quod debetur,nec auiditati illius intemperantiæcp feruiamus, fed tan^nbsp;turn ea fuppeditemus,quæ ad obeundum munus communis uitæ funt neceflaria.

Imbeciilum autem fide fufeipite, non in diiceptationes diiputationum* Hie quidem fidit uefei omnibus. Imbecillus uero oleribus uefeitur. Qui uegt;nbsp;Icitur, non uefeentem ne alpernetur : amp; qui non uefeitur, uefeentem ne iu^nbsp;dieet: Deus enimeumfufeepit. Tu qui es, qui iudicas alienum famuluin»nbsp;Proprio domino ftat,uel cadit ; ftatuetur autem. Potens enim eft Deus fia#nbsp;tuereipfum. Hie quidem iudicat diejn ad diem:hic autem iudicat omnemnbsp;diem. Vnufquifcp in proprio fenfu fibi fatisfaciat. Confiderans diem, Do#nbsp;mino confîderat:Ôlt; non confiderans diem, domino non confiderat. Qult;nbsp;uefdtur,domino uefeitur : gratias enim agit Deo : Et qui non uefeitur, do#nbsp;mino non uefeitur, amp; gratias agit DeOt

sc I o horum Pauliuerborumcommunemhancdodorûinterpretationemcflê) quod cum fides Christi iugum illud legis Mofaicæ laxaflè uideretur. Si onu«nbsp;fublcuaflLe,quod, ut Apoftolus Petrus in adis inquit, etiam antiqui patres ferre nonnbsp;potuerant, eflentcß illæ obferuationes öd differentiæ dierum ciborumc^ ftiblatæ,nbsp;CHRISTVM iam fedantibus nihil immundû, netp aipernabile uideretur efle eo#nbsp;rum,quæ erçaflèt Deus,cótingebat,ut hæc perfuafîo,quæ eft nil habere diftindi,necFnbsp;difcreti,ne£j in tempore,necß in cibo, à multis fufeiperetur, öd rc,atc^ fado ufurparc#nbsp;turjquam aliqui è contrario tanquam ex ludaiftno, öd ab illis multis obferuationibtisnbsp;adhuc recentes exhorrefcebant,duplici quidem de caufahæfitantes.Primû quia Ion#nbsp;ga ilia opinione imbuti per huiufmodi abftinentias 8d obferuationes iuftitiam,Sd Ddnbsp;quandam amicitiam acquiri,nondum ab ilia uoce legis,illocp imperio animum fuun^nbsp;nacuum liberumcp habebant.Deinde quod diuturno iam ufu quiddam naturæ fitnft^nbsp;contraxerant,ut à certorum efculentorum cofuetudine, atep efu non poflent non ab#nbsp;horrere.Ac prior quidem ille legis timor ad imbecillitatê fidei pertinebat, hoc aiiten’nbsp;pofterius quorundâ ciborum faftidium ad carnis infirmitatê, quæ tamen poterat ali#nbsp;quo modo exeufari. Nam metus ille legis in noua CHRi STi uita, reprehenfîon^nbsp;uera non carebat, Fiebat autem ut in hac uoluntatum, ôd confuetudinum difparitat^^nbsp;aliquæ inter eos difl^nfiones exifterent,cû qui eiculenta omnia ad uefcendû admitt^^nbsp;rent,tanquâ nihil in his rebus eflèt, quod ad diuinæ gratiæ côiundionem alterutran*nbsp;in parte momenta aliquod aflærret, neep in obferuationibus ôd diferiminibus diernn^,nbsp;aut ciborum falus noftra,fed folum in uera fide erga Deum per i E s v H Chriftn’?'nbsp;çflèt pofita, tllos contemnerent, qui in ea adhuc cura eflènt occupati, ut cibos diese?nbsp;alios fufeiperentj alios afpernarentur, idée imbecillitati, ôd inconftantiæ illorumnbsp;aferiberent

IN E P I S T, P AV LI AD ROM» afcriberent:Illi uero é contrario hos, qui omnia paffîm admittebant, nullamcß diüinnnbsp;gucndo rationem duccbant,ne(^ ciboi'um,nec temporum,intemperâtes, Si irréligionnbsp;fos eiïc arbitrarentur» Qiiæ illorum diflïdia præmetuens Apoftolus, ne ad dedecusnbsp;ilia Chriftianæ fidei, Ôd ad dctrimentum pacis, charitatiscç contendcrent,huic malonbsp;mederi nititur,acc^ hoe oftendere nó in his diftindiionibus,nci.p in obiêruantijs cibonnbsp;rum,amp; dier urn,fed in chan'tatc,2v pace,Dei regnum confiftere^Atep ipièqUidem illonnbsp;rum partes magis ample(fïitur,qui inmeditationibusfpiritualibus uimfidei exercennbsp;tes hæc exteriora ne animaduertebant quidcm,eadcmcç, QC paria omnia eflè ducebâr»nbsp;Hi enim cum amp; liberiorcs,8lt; fortiores erât profcetó, turn in uirtute fidei multo funnnbsp;datiores.Sed tarnen cóueniebat cum elTent ipfi ftatuti,at(^ potêtes, ut imbecilliorumnbsp;Si lapfantium potius mifererentur, quam per reprehenfiones, amp; iurgia illis moicftinbsp;client : quin etiam cum uiderent eos ilia in fe fufpicione offèndi,quód communem einnbsp;horum omnium ufum magis ad intemperantiâ uitæ,quàm ad fidei robur illi putarctnbsp;pertinere,caufam illius ofFenfionis adimerent. Igitur hos firmiores hortatur Paulus,nbsp;doceté^ aequius eiTe, ut inclinent fe, ÔÔ accomodent ad alienam infirmitatem, deép ilianbsp;efculentorum libertate aliquid remittât,quàm infiftendo in ea dent foeijs caufam mannbsp;le de fe fentiendi,gi auiterep fufpicandi; 0:iandoquidcm,inquit,regnum Dei non po*nbsp;tus cft,necp cibus,fed pax,Só inter fratres charitas^Hçc eft monitio Pauli ab robuftosnbsp;ad imbecilles altera,Ne de his ipfi,qui omnia ut munda fufeipiunt, nullumcp faciuntnbsp;diferimen aut dierum, aut ciborum, tanquam de incontinentibus, 00 intemperatisnbsp;audeant iudicare, cum amp; hi a Domino recepti ftnt, atcç in familia Dei iam numerennnbsp;tur:Domini porro fit de feruis fuis iudicatio, non autem noftra» Qiiód fi Só qui cunnnbsp;dis uefcitur,ucfcatur Domino,agatcç illi gratias,amp; qui plerifcß abftinet, Domino itcnbsp;abftineat:hoc eft,fi uterc^ utrunqj in honorem Domini agat,amp; in illius gratiam, launnbsp;demcp moueatur,non in abftinendo eft,neqj in uefeendo, fed in inieruiendo Deo ueranbsp;religio.Hæc mens uerborum efte Pauli exiftimatur, ÔÔ ad hunc finem totahæcfuicennbsp;pta monitio,ac cohortatio,perfpicue quidem ut oftendat omnia munda mundisdatennbsp;tius autem,ut etiam illud infer at, legis régulas, Só interdidiones de elculentis obfernnbsp;uationibusep temporum nullius ad falutem momenti exiftere, quando falus quidemnbsp;infpiritu, amp; fide in Deumper i E s v M Chriftum, tantum repofita eft» Sed ego innbsp;hac potius fententiaftim, quod non de abftinentijs, amp; obieruationibus legis fit iernnbsp;mo,ied de his,quas fibi quiftp ob cupiditatis,ô^ carnis motus comprimendos ad arbinnbsp;trium fuum ft’atuit,atcß præfcribit,cuiufmodi multæ nûc funt ab Eccleßa de ieiunijs,nbsp;diferiminibus cç temporum, ac ciborum legibus latis obferuantiæ indidæ.V t autemnbsp;fie intelligam illa,imprimis firma,ÔC ualida ratio me mouet,quôd fi de differettjs efeunnbsp;lentorum his, quæ â uetei i lege ftatutæ funt, oratio haberetur, nequaquam hortarennbsp;tur Paulus,ac ne permitteret quidem eos, qui in fide iam robuftiorçs deledum edunnbsp;liorum omififlènt,ad eorum,qui in fide adhuc titubarent, ac ludaicis ritibus tenerennnbsp;tur,fupcrftitioncm inclinare. Non enim id eflèt alios in fide confirmare, fîbiep eos adnnbsp;iungere,lèd iplbs potius fidei præuaricari. Quo igitur pado intelligendum eft c' prinnbsp;mum ut fidem hic pro fiduciaaccipiamus.Etenimhuius uerbün haefententia uisanbsp;Paulo non raro eft ufurpata, neque ea tarnen à commun! intelligcntia alien^abhornnbsp;rensqj eft.Deinde ut credere,quod GraecemsJLaj/, transferamus confidere^Qiiiergonbsp;fibi parum confidebant, nec facile iè frenare cupiditates fuas, aut cai ni poue refifterenbsp;arbitrabantur, opem fibi, remedium à ciborum lautiorum abftinentia quajrebant;nbsp;qui uero è contrario in fide, ôôamore Deierantflagrantiores, facile illo ardoreaninnbsp;mi erga Deum inflammaiijCUpiditatS ftimulos omneis obruebant, intentie^, amp; ablannbsp;ti rerum diuinarum curis, nec cibos, nec tempora uHa difternebant, parem in omninnbsp;feus honorem, 8gt;ô gratiam Deo attribuentes, quod fane erat potentioris, ÔC uehennbsp;mentioris fidei indicium. Verum accidebat, ut in diuerfis confiltjs, ôd adionibus al^nbsp;teride alteris minus commode fufpicarentur. Qui enim fpiritu feruentes carnemnbsp;non agnofeebant, infirmiores illos ludanteis aduerfus carnem, ôt ieiunqs, atqucnbsp;incdjjs impetum illius frangere méditantes quodammodo irridebant, amp; ueluti défi*nbsp;dcs,atç^ eneruatos habebant defpicatui, hoccç agebant non ut parum fideles, aut fpi*nbsp;rituales

00 LIB» III» COMMENT. IAC» SADOLETI

rituales,fed ut parum prouidi,tanquam qui dodrinæ prudentioris indigerent. At ilH € contrario, qui molcfttas carnis ne efu quidem olerurn duntaxat. Si pomorum pote^nbsp;rant propulfare, primum hos mirabantur ad omnia pafïîm manus, osc^ admouentes,nbsp;deinde grauius ctiam aliquid de eis fufpicabâtur, nec fieri pofle exiftimabant, ut chit*nbsp;uirtute, amp; continentia, ôd religione ulus omnium ciborum, ôd liccntia iungeretunnbsp;Ita horum utercp ordo alter! ordini pcccandi aduerfus fratrem, 2lt; charitatis uincu^nbsp;lum uiolandi præbebat occafioncm, à quo nunc uitio eos Paulus, atcp errore dimo*nbsp;uere nititur, redigei eq; in unum ftudet omnes, amp; in confenfu mutuo, ac fraterna fo^nbsp;cietate continere. Sed quid eft Langee, quod inceptas: Vidco enim ex gcftu, atqucnbsp;uultu habere tealiquid, quod noftris fermonibus putes opponendum. H AB E Onbsp;cnimuero,inquit ille. Et profecTo quandodc iciunijsSC obferuationibus indudaeftnbsp;mentio, aut hodierno die, magna, ac diuturna animi mei dubitatione exoluar, autnbsp;non unquam alias. Etenim quod illæ obferuantiae temporum, dC ciborum, quae prx^nbsp;fcriptæ, ÔC traditæ in lege Moyfis funt, minimum fiueadeo nihil ad comparandarnnbsp;falutem ualcant, plané perfuafus fum,idcp iandiuSé Paulo toties affirmant!, 50nbsp;dei Chriftianx credidi : fed quod exdem mox in fide c H R i S T i, Ô6 in noftris mogt;nbsp;ribus, acritibus magna ex parte relatae funt, quam obfecro te caufam, aut quamha^nbsp;here redam rationem iftares potefté Neque ego nunc confilium reprehendo Ecclc^nbsp;fix, quam ôéfèmper lynccra mente ueneror, amp; omnia earn fände ac fapienter infti^nbsp;tuifïèiudico. Sednonintelligohoc plane cuiufinodi fit, cupiocp id mihi explanarinbsp;per te,Sd difleri.Equidcm hxreticos hofce,qui ita fuperbe,amp; petulanter fprctisnbsp;ipfius Ecclefix decretis, legibuscp ruptis ÔÔ cibos,00 tempora ad fuum arbitrium,li^nbsp;bidinemc^ reuocauere, non folum accufandos, uerum etiam deteftandos,2lt; cum hor^nbsp;tore quodam eorum contagionis ä cundis, qui in fide CHRISTI confiftunt refu;^nbsp;gicndos efte cenfeo, Veru tarnen inter nos, quod cum modeflia, amp; pietate licitum fibnbsp;ÔC quxri de his rebus, ôé difputari non eft incongruum. Qiiæro itacj de te, cum lamp;’nbsp;gis ueteris décréta quatenus ad differentias ciborum, QC ad dierum quorundam dele«nbsp;dus,ôé diferimina pertinent,mundarum^,8lt; inquinatarum in fe rerum diftindione«»nbsp;necnonpurgationum,2lt;afperfionumcontinentprçcepta,nouachristi fideab^nbsp;rogata, antiquata^ fint, nos^ ab his oneribus,óó uinculis foluti Chriftiana libertat^nbsp;perfrui debeamus,cur ßndorum patrum decretis, Ô6 Romanorum pontificum infti^nbsp;tutis ad eadem pene,aut grauiora etiam perfereda rurfus fimus redadi atep adftridi’nbsp;cum fi uis uerx religionis capienda fit, in una fide erga Dcurn, amp; in fpirituali noftronbsp;Dei cultu,noftrx falutis ratio pofita efle intelligatur.Quid fibi ergo uoluerunt fum^nbsp;mi Pontifices,antiftitescß Romanic’qui quafi hac re potiffimum fui pontificatusnbsp;moriam ad fermones hominum commendare cuperent, addiderunt pene unufquiftpnbsp;aliquid,de antiquioribus illis loquor,quo noftra feruitus in obferuandis eorum feitis,nbsp;atque prxeeptis indies fieret grauior, ÓÓ maioribus prope quam apud ludxos oneri^nbsp;bus premeretur» Ac ut nonnulla, ex uetuftis ludxorum ritibus, amp; obferuationibu®nbsp;ciborum,atcft temporum,nec non purorum impuroruméç contraduum(namde cerf^nbsp;montjs fupra abunde didum eft) in medium adducam,eacp cum noftris conferamnbsp;ribus,feftum ill! diem obferuabant feptimum redeuntem in orbem tempore fuonbsp;per,diecp eo ab omnibus omnino gerendis,tradandis, comunicandis^ rebus abftif^nbsp;Eant,ea ratione quidem,quôd Deus item illo ipfo die, cum in antecedentibus fex di^nbsp;bus inundum,9é omnes mSdi partes fabricatus effet, quietem fibi primo, ôé ab on«^nbsp;opéréceflàtionê conftituiflet.Nos hoc fabbatum ipfum exauthorantes, amp; inter pf^/nbsp;phanos dies numerantes, diem folis, quem dominicum appellamus,hebdomadis pf*^nbsp;mum, 8lt; initùim diei-um confequentium pro feptimo illo in honorem adduxim^s»nbsp;ociocç,ac ceflàtioni totum cofècrauimus. Efto,fit huiufee quidem rei aliqua bona ra^nbsp;tio,non enim minor uidetur deberi honor luci huic, qua in nouam uitam exurgeo^^nbsp;àrnortuis chri s toprodudifumus,quàmilli,quaàuetereuita,ôéoccupatanbsp;fauimus.V erum illud mihi mirari fxpe in mentem uenit,quôd cum extra diemfcP^^^nbsp;mum, Sé nouarum lunarum exordia, quibus unû diem feftum fi'ngulis menfibusnbsp;dxa tribuebatjCXteri penè omnes fefti folennes^ ludxorum dies,nccp numero

IN EPIS T, PAVEI AD ROM» nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;201

Si cundi pene in unum collati menfèm eflènt, quem illl feptimum, nos fcptembrem appcllamus.Etenim excepto Phafe die fefto, qui menfe illis primo, hoc eft apud nos,nbsp;quoad ratio menfîum congruere poteft, Martio celebrabatur, ôi Pentecoftes quaenbsp;poft Phaièn die quinquagelimo colebatur, quin(Ç celebiitates reliquæ, neque enimnbsp;plures apud ludajos exiftebant, in menfe Septembri erant collatæ. Nos neque men^nbsp;fem certum,nec moderatum dierum numerû diebus noftris feftis uidemur tribuiflè;nbsp;fed cum multos folennes, ôd ftatos dies in honorem, èC memoriam rerum earû, quasnbsp;dominus nofter i E s v s aut gefsit pro nobis,aut perpeflus eft,in uaria anni tempo#nbsp;i'adifperfosagamus,damus quidemhunc honorem Deoôô Deifilio à nobis debt#nbsp;tum,ne^ tam pura,Si religiolà mente à nobis quicquâ,quàm hofce dies colendos, ôinbsp;uenerandos ducimus. Addamus his ôô illos, quos fandifsimæ, 2lt; immaculatifsimænbsp;uirginis eius, quæ Dei filium feruata femper corporis, ôô animi integritate ex fuonbsp;utero hominibus efftidit, honor à nobis,Slt; tanti bcneficq memoria requirit» Princi#nbsp;pibusitemApoftolorum Petro, ôd Paulo diem fuumconcedamus,quoamp;; ipfôrumnbsp;fingularis ac diuina uirtus, ôi Apoftolici collegrj totius memoria in honore à nobisnbsp;habita eflè uideatur. Tantum quidem præteieafeftorum,ücioforumc^ dierum numenbsp;rum,quantus ab Ecclefia in noftros mores,ôd indudus eii,ôi eolitur,non*^ne funt,quinbsp;arbitrentur magis ad düTolutionem animorum, ôd corporum, quàm ad ullam egre#nbsp;giam pietatis utiiitatem uim habere i quanquam fände equidem omnia ab Ecclefianbsp;conftiiuta,ôi optimo animo induda fuifle non dubito» V eruntamen euentus rerumnbsp;effecit,ut nonnulli,qui detrimentum, Ô6 iaduram ex nimio ocio fentiebant, côfiliumnbsp;autem Ecclefîae non ita plané perfpiciebant, aliû fibi ordinem ipfi, Ôé alium tnodumnbsp;feftorum colendorum dierum citra Ecclefîæ confenfum adfcifcerent, fuicç huiufcenbsp;confihj, atcp fadi approbationem non ex aliorum authoritate, fed ex fua temeritatenbsp;ipfî fibi conftituerent,qui ut licenter,audadercp fecerint, ficuti quidem fecerût, cumnbsp;ad caput Ôé ad authoritatem Ecclefîæ deferre ifta omnia multo æquius fît, èC opemnbsp;fibi ac confîlium ex ilia petere ; tarnen ipfo exitu rerum apparuit tantam multitudi#nbsp;nem facrorum, ceflantiumcp dierum populo Chriftiano non minus ferre incômodi,nbsp;quàm utilitatis. Et fané uidentur, qui de his rebus diiputant, idcj agunt modefte,nbsp;temperate,intelligendi tantum caula, non ut hæretici iùperbe, inlblenter, ajiquasnbsp;afferre rationes præfefer entes ius,amp;^ æquitatem. Aut enim,inquiunt,opulenti, ÔC di#nbsp;uites homines funt, ÔC his talibus dierum feriatorum numerus augcndus etiam ma#nbsp;gis, quàm minuendus eft, quippe qui omni tempore anni, atque in his potifsimumnbsp;deledis, confecratiscp diebus gratiarum Deo agendarum,ôô cxcolendi fpiritus præ#nbsp;cipue funt debitores^dcp nullo domi detrimêto tuto agere poflunt. Aut ex eo funtnbsp;genere,quod manibus fîbi uidum, ôô labore corporis quærit, quibus cum damnofanbsp;omnis ceflàtio,operæcp uacatio fit, conueniret certe multorum pauper um, at^ egennbsp;tium comodo amp; necefsitatibus proipici.Quod fi omnes,qui à diurnis operis, oC oppnbsp;ficijs interdidione dierum feftorum prohibentur, homines eflènt fpirituales,menti,nbsp;8lt; contemplationi rerum diuinarum dediti,conduceret forfitan magis,utilius^ eflètnbsp;uacare,quäm operari : quandomaior femper utilitas minoripræponendaeft» Nihilnbsp;autem omnium rerum eft utilius, in Deo,00 in Dei benefiçiorum memoria perpe#nbsp;tuo defixum eflè» Sed cum tales uulgo homines fint cœleftium rudes rerum,terraecpnbsp;addidi,2lt; fenfibus magis,^ ratione uiuentes, non nç patet, manifeftumcp eft, hancnbsp;illos ceflàtionem, quam facri indicunt dies, non ad meditaçionem rerum diuinarym,nbsp;fed ad deledationem humanarum couertereCcum matutinis exceptis horis dies illisnbsp;feré in cantibus 2lt; lufibus, SC in comeflàtionibus, uinoep agantur i Sed ut abeamusnbsp;à feftis diebus,atcp facris, in quibus non tam onus nobis imppfitum, quàm nimia li#nbsp;centia eflè tradita uidetur, ad ilia ueniamus, quæ uere, Çé prpprie funt onera, quorunbsp;longe maximum,2lt;,ut plerifque uidetur,durum,ac perdiffîcile ieiunium eft,quod innbsp;ueteri lege uno tantum fîngulis annis die Iftaélitico populo indidû, qui dies feftumnbsp;tabernaculorum antecediç,nos in omne tempus anni ita difFudimus,ôô fparfimus, utnbsp;totum pene annurn in feruitute uiuere, SC nunquàm uacuo animo eflè poflè uidea^nbsp;mur» Ac ludæi quidem præter ilium diem ieiunij ftatumjatt^ folennem,qui illis uni#nbsp;C c eus in

J02 LIB. III. COMMENT. I A C. S A D O L E T I

eus in toto annuo orbe ab Deo feruandus propofitus eft, quatuor fibi praîterea ieiU niorum adfeiuerunt dies, quos quafi atros ipli obieruant in ludum uidelicet, ionbsp;priftarum memoriatn calamitatum inftitutos. Nos uero amp; triduana quater in annonbsp;ieiunia, 2lt; omnium feftorum dierum pridianos dies, quadragenarium præcipu^nbsp;dierum numerum coadum, ÔC cumulatum in unû ieiunare fumus iufsi; quibus qui^^nbsp;dem quadraginta diebus,quafi exiguus ifte dieru numerus eflètjfex poftca alij etiaoinbsp;adiedi ftint, ut dierum fex ÔC quadraginta perpes, amp; continuatum ieiunium nobisnbsp;cxifteret.Atque cum hæc, quæ ad ieiunium pertinent grauiora nobis multo,quainnbsp;populo quondam ludaico funt impofita : turn uero ludæis licitum eft feruato adufqjnbsp;lôlis occaium ieiunio, eos demum cibos adhibere, quos illis libuerit. Nobis uero innbsp;ieiunando etiam ilia lex eft pofna, ut ab efu omnium carnium penitus abftineamus,nbsp;femelcp tantum cibum fumamus,idc^ circiter meridiem.Qui autem fecerit fecus,cunnbsp;dis^ legibus ieiunior um,dierumcp feftorum,iexte quocp,SC feptimæ in hebdomadi^'nbsp;bus diei,quarum utra^ ft minus feuero illo, ftridoep ieiunio, carnium tarnen abfti^nbsp;nentia,2lt; interdidione ab Eccleßa ipfa notata eft : qui inquam, omnibus his legibusnbsp;ad unguem non paruerit,non pœna adieda eft aliqua moderata,atcß mitis,ut proui^«nbsp;dentia paftorumnobiftum agi uideatur, aut lenitate, indulgentiacç parentum:fednbsp;pcrinde ac noftrarum iadura animarum apud redores noftros parui momenti fit, canbsp;pitalis peccati poena,ÔC ademptione regni cœleftis qui cótrauenerit, punitur. In quonbsp;quanto lex ludaeorum fuit tolcrabilior, quæ præuaricatoribus legis no animæ mors’nbsp;tem,ied corporis præftituit i Qiaendam in Græcia fapientem ferunt cum leges cons’nbsp;derer ciuibus iuis,etiam niediocrium,öi leuium peccatorum mortem poenam conftis«nbsp;tuifle.Ex quo cû quæreretur, quid ita æquaret parua errata magnis, ut omnia iuxtanbsp;mortis fupplicio pledenda effe cenferetjdicitur reipondifle,quia tenuia etiam pecca^nbsp;ta morte digna effè exiftimaret, maioribus delidis grauius fupplicium non inuenPnbsp;ret, Quæ dura imprimis, ÔC afpera uifa eft fententia,lta^ increbruit hominu illorumnbsp;prouerbio, leges illas non atramento, fed fanguine fuifle fcriptas. Quanto noftri le#nbsp;gum latores acerbius f qui cum id, quod per ft, ÔC fuapte iponte non eft improbuni,nbsp;ipfi uetando, ut uitaretur effeciflent, earn infuper poenam non obtemperantibus ad:#nbsp;diderunt,qua nulla elft pofsit durior, ne^ afperior : fiquidem æterna morte damna#nbsp;ri deterius multo eft,quam hanc mortalem uitam amittere, Hæc, ut dico, difputantnbsp;ifti fæpenumero,qui hoc ab fefe iugum nimium afperæ ftruitutis, ut ipfi prædicant,nbsp;cuperent excutere : non hi iblum,qui iam exculftrunt,quorum quidem ftelus,£lt; ar#nbsp;rogantiam nulla unquâ fatis digna pœna ulcifti pofte uideatur. Non enim ratione,nbsp;ftd libidine, nec ut fpiritum ab onere ftruitutis iubleuarét, fed ut cupiditatibus ob#nbsp;ftquerentur, ad id faciendum funt addudi, Verum nos, qui Ecclefîæ decretis facilenbsp;obedimus,fempcrcç i Ui parendum,non femper flagitandam eorum, quæ ab ea decer#nbsp;nuntur,rationem exiftimamus : poftumus tarnen caufas harum rerum 2C rationes, SCnbsp;petere inter nos, SC dare : non ut nouum ipft confilium aliquod capiamus, ftd uel utnbsp;reperta ratione hæreticis refpondeamus,qui Si imperantem Eccleliam,ôd nos paren#nbsp;tes ludibrio, SC irriftii habere non definunt : uel liquid fortaflè ratio nobis monftra#nbsp;weriteftècorrigendum, adfummiPontifîcis iudicium. Si ad Ecclefîæ authoritatemnbsp;omnia referamus, Quod item fi tibi uidebitur,de hac religionum Si ordinum, ut ap#nbsp;P^llant,multitudine,attß turba,quæ habitu amiducç ueftium uario,nouis. Si inter ftnbsp;difsimilibus inftitutis in unitate fîdei,S(l fimplicitate c H R i S t 1 locû habere no de#nbsp;buiftè uidebatur,eft^ item ab his improbis illufa,at£Ç reieda,faciendûerit,ut aliquidnbsp;dicasjut pofthac inftrudiores ad refpqndendû contradicentibus, ôd magis parati elftnbsp;pofsimus. T V M ivLivs: Sanè mihi uideris Langee,inquit,tempeftiue admonbsp;dum harum mentionê rerû intuliflè, eu de his modo à Paulo ipfo agatur, qui præftr#nbsp;tim uideatur in ea effè ftntêtia,ut robuftiorem fidem,ÔC uirtutem exiftimet eoi^, quinbsp;nullo ciborS, necß temporû deledu habito,necp animi fui cura fub hafte res fubieoanbsp;magis in ipfo cogitando, amp; ampledendo Deo omnibus mentis fenfibus femper funcnbsp;intenti, quibus quicquid ad ueftendû oftèratur, fine diferimine accipitur, euangeli#nbsp;cumefi in eo conferuatur præceptû, quo dominus diftipulos miftbs ad prædicandumnbsp;admonuit,

IN EPIS T. PAVLIADROM* nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;Joj

admonuttjUt comc(rent,quæcôcp fibi eflènt appofita. Et nimirumhûcmagis uiderc# tur conuentre euangelicæ,apoftûlicaE(Ç dodrinXjnulla ut omnino uarietatis in lapo#nbsp;rtbus,neqpdeledus in cibis, aut diicriminis in têporibus ab hominibus deditis L)conbsp;cura duceretur,qui in côtemplatione diuinar um rerum politijcum cibos non ad uos:nbsp;luptatem, fed tantum ad necefsitatem uitæ foliti fint accipere,illa diftingucdi, £lt; uas:nbsp;riandi folicitudine interpellari non debuiilènt, nifi horum talium fumma eflèt pauci#:nbsp;tas:alioi52 uerOjqui uoluptati,attß uentri plus aequo induigeant, maxima multitudo»nbsp;^a etiam ratione cum Romanos pontifices,tum conuentus cos fideliumjquos côcinbsp;ba uocamus,addudos fuiflè puto,ut talium èc ciborum,8lt; dierum difFercntias,obfernbsp;nationescç inftituerent.Quorum quidem confilium,ut tu redifsime ais, debemus ponbsp;tius nos uenerari,^ i eprchendere, Quöd fi aliqua tarnen harum rerû ratio reddendanbsp;cftjhac lege inter nos quçramus,ac dil'ceptemuSjUt quicquid nobis redius uifum fuenbsp;rit, id fi forte à maiorum inftitutis difcrepauerit, noltrum femper confîlium illoijî fa^«nbsp;pientia iudicemus inferius,Equidemmemini cum eilèm apud collegas tuos Triulti,nbsp;cos ipfos,qui pauloante à fratre meo nominati funt,Aegidi« Viterbienfem,2lt; Tho;?nbsp;Warn Caietanû homines eruditiiïîmos,ibidemcp unà adelîet Laurentius Campegiusnbsp;collega item uefter,uir ea fapientia,amp;: grauitate uitae,neaion in gerendis rebus confinbsp;lio,magnitudinecç animi,qua uos icitis,Slt; cui in pontificio iure,ac ciuili primas pros:nbsp;pè partes noftrae ætatis homines foliti iunt côcedere, incidiflè de his rébus acrem di^nbsp;fputationem,c5 hanc Thomas fentêtiam defenderet, probare^ adnitcretur omifsiotfnbsp;nem iciunfj, quæ in cotumeliam modo præcepti non fieret, ad capitale peccatum ne^nbsp;mini ualere,quando folum illud crimen ftatuendum effct,quod aut de honore fummtnbsp;Dei detraheret,aut de commodo proximifid eft, quod Chriftianam charitatê, quæ ÔCnbsp;ad Deum,2lt; ad proximum intenta eft,uiolaret,aut franger et, quorum neutrum cumnbsp;in prætermittcndo ieiunio accideret,non eflè id peccatum cxitiabile habédum,quodnbsp;charitati ipfi nequa^ offi'ccret» Huic opinion! Campegius adftipulabatur, hoc ab lessnbsp;gum interpretibus defenfitatum eflè memorans, cum ieiuniû ad earn rem indidumnbsp;eflèt, ut per abftincntiamquorundâ eiculentoijz fradis cupiditatibus facilis unicuic^nbsp;fieret uirtutis, continentiæcç exercitatio,fiquis earn ipiàm continentiam iam obtine#nbsp;ret,cuius aflèquendæ caufa fuiflènt ieiunia inftituta,cupiditatescp fuas habei et in ponbsp;teftate:non tantopere eum ad obferuationem ieiunioi^î, ncc tanto cû animæ periculonbsp;adftridum effè.Repugnabat acriter ex aduerfo Aegidius, 2lt; Campegio quidê rciponbsp;debat,fi ieiunîj indidio,fuafio tantum eflèt, QC non præceptum Icgis ieuei um ac dili^nbsp;gens,uim habituram uticß eflè eius rationem,quoniam quicquid alterius rci adipifcënbsp;dæ gratia fuadeatur, aut confulatur, fi ea ipfa res alia quadatn uia ÔC ratione obtentanbsp;fit,rede id,quodfuafum fît,prætermitti poflè uideatur;ubi uero præceptum in impenbsp;rando,2lt; non fuafio fit,fîne peccato graui præteriri id nô poflè. Ad Thomam uero dinbsp;cebat eodem modo poflè concludi de binis hebdomadum diebus,quibus efus carniûnbsp;l’nterdidus eflèt,ac de caeteris feftis folennibuscß diebus,qui cum eflènt ad Dei cultûnbsp;inftituti,at(Ç dicati,dum coleretur Deus,qui quidê pura imprimis mête, ôd reh'gionenbsp;colitur,licitô fore fine peccato ad fuum cuicß diurnû munus,fuaèp opificia redire Acnbsp;multa turn quidê in omnem partê dida Sê dilputata funt,quç horninibus dodiflimisnbsp;erât in promptuæx quibus Thomas plura,5è præclara ingenijnbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;dodrinæ monu

menta iam in feriptis edidit,reliqui autê duo idê exiflimantur efle faduri. In fumma ab illis in earn ièntêtiam côueniebatur,æquum fore,ut fummus Pontifex,cuius uni^nbsp;^rfa eflèt potefl:as,hunc fcrupulum ex animis fidelium criperet, ieiunrjcç hanc legê,nbsp;oi conditionem ediceret,ut qui fer uaflènt illud,magnis â Deo indulgentiar um, quasnbsp;appellant,prçtnijs afficerenturîqui uero non feruaflent,dum ijdem abeflènt à côtems=nbsp;P^y^^,°ntumacia,nô propter ea tarnen capitalis peccati fcelere intelligerêtur obftrinbsp;cii.Diitinguebatur porro ab illis aliud ieiunium eiîè,aliud abftinêtiam, Ac abflinen^nbsp;tiam quidem in eo intelligi, cum ftatis temporibus, ôô diebus à quodâ eiculcntorumnbsp;gmere,utpote carnibus abftineretur,In ieiunio autem præter abftinentiam id etiamnbsp;adiungi^t lœel in die tantum cibus caperetur.Quod quidem pofterius illi arbitra^nbsp;ant rede, ÔC tuto poflè corrigi, fi fummi authoritas Pontificis intercederet,ea quû«nbsp;Ce 2 dem

LIBi II 1» COMMENT» I A C, SADOLETI

dem ratione,quoniam S)C qui illam Icgc ieiunij retinerent, cum dar ent hoc legi, ut mel tantum in die uefcerentur,fuæmox dabant intemperâtiæ amp; uoluptati, ut fe efftlnbsp;fiuSjatcç immoderatius in epulando expierentîquos ueró iila lex ieiunrj no continet’nbsp;ret,quominus in die plus iemel comcfrent,eos in graue fuarum animarum pericu^nbsp;lum inciderc;cui detrimeto præberi occalionem, ÔC llerni quodammodo ab ipià legenbsp;uiam, longe alienum à manfuctudine Chriftiana eflê optimis illis uiris, ôd dignitatenbsp;omni praeliantibus uidebatur, tvm trivltivs: Mihi accidit,inquit,quanbsp;primû tempellate in hanc urbem admodum adolefcens ueni, ut ad falutandum Oli^nbsp;uerium Carapham Cardinalem Neapolitanu accederem,cuius tu lacobe in domo ôinbsp;difciplina aliquot annis educatus es^ Etenim eius ego uifendi ÔC alloquendi miro de^nbsp;fiderio tenebar,de quo totjtantacç abfens uirtutis 06 fapiêtiæ, ôé fingularis cuiufdamnbsp;integricatis teftimonia cognoueram, Atcç is ut erat humanifsimus, fummamcp gra^nbsp;uitatê cum ilia humanitatc coniunctam obtinebat,accepit me quidem iucunde, atcßnbsp;amanter,cum ita diceret, neminem fibi dari potuiiie, cuius libentius afpedu, meonbsp;trueretur,id adeo 06 mea caufa, 66 familiæ noftrac nobilifsimæ (fie cnim loquebatur)nbsp;in qua lumen adhuc refidere prifeæ fortitudinis aflSrmabat, Erat enim,ut feiunt, quinbsp;eum norunt,Ioanni lacobo patruo meo, qui tûc præftantifsimus rei militaris authornbsp;de dux habebatur,amore,ofticrjscß coniundus, Sed ego fummi illius uiri afpedu, ôinbsp;fermonibus turn perfrues,cum eflet cum eo una Nicolaus Flifeus eiufdê ordinis uirnbsp;egregia dodrina,8lt; authoritate,quem nuper ut icitis mortuum,cû gemitu, QC lachrynbsp;mis profecuti fumus omnesifenfi hac de re inter eos agitari,utrum ilias religioibruninbsp;hominum focietates,quas fratrum religiones uulgo nominamus, tot iam præfertim,nbsp;tarn uarias,habitu,inftitutis,appellaiionibus^difFerentes, fic permitti, 06 tolerarinbsp;expedirct Chriftiano nomini, an eas certum ad numerû, eumeß exiguum redigi utvnbsp;lius effet. Et manarat forte illis diebus rumor in populo profpici huic rei à furnmonbsp;Pontifice,nbsp;nbsp;de hac redadione in fenatu adiï iri. Atep illi quidem kuiter inter fe dif*

fidebantxü Oliuerius fortifsimus femper antiquitatis defenfor diceret, non fuiflè bo noi^ pontificum eos,qui fek nouis quotidie legibus obligare,ac fupponere ad carnisnbsp;motus magis coërcendos,deum^ liberius cotemplandum Iponte fua uellent, non innbsp;illorü optima uoluntate eófirmare, neceflècç item fuiflè dari illis poteftaté propriosnbsp;quoida ccetus,conuenticulacß conftituendi,habitucp,ô( nominibus à cætcris fe diftinnbsp;guendi,quü ÔC ipli inter ipfos noflè fe poflènt,S^ à reliquis internofeerentur. Côtra^nbsp;dicebat Nicolaus, exitû rei declarare hanc uarietatê religionum Chriftiano nomin*nbsp;parum cômodam cflè,qgt; ôd qui eoijz ad maximas diuitias perueniflènt^iis ferè illi iainnbsp;ad alenda corpora diuitiis,non ad mifericordiam, necç ad bonitatê uterentur, amp; quaenbsp;profeflæ inopiam ac paupertatê religiones uidum fibi oftiatim,aut à prçtereuntibusnbsp;mêdicarent,genus in Chriftianos mores inducerêt minime ingenuum, nec^ liberale:nbsp;quippe cû quotidiana ilia fiagitatio amp; pudorê in hominibus extinguerei,S^ authori^*nbsp;tati religionis detraheret, ÔÇ impediret etiâ ftudia de Deo cogitâdi, atep in eius uniusnbsp;côtemplatione acquiefccndi.Qtiod fi cotradis, ôd imminutis difsimilitudinibus unsnbsp;tantum monachorû, quos uocamus,religio linqueretur,qui in folitudine, filentiOjnbsp;à turba,Slt;l fludibus huius feculi femoti in inueftigando Deo prçcipue infifterêt,duninbsp;fffi tarnen id,quod minime faciunt,optimis literis, QC ftudijs dare operam cogeréturînbsp;duæ uerd reiiquæ darentur religiones, quibus uerfari inter homines docendo,atqii^nbsp;hortando,annûciare pœnitentiam,infinuare in populo fenfum feripturarum, laboragt;nbsp;te,infudare,feruire publicç utilitati neceflè eflèt,fe indicate multo cômodius cum pnnbsp;pulo Chriftiano adum fore,$ quomodo nunc agitur in tanta tot ordinum difsimiH^nbsp;morum differêtia, 8^ uarietate. Duas autê illas idcirco fe uelle eflè religiones aiebal»nbsp;quæ negociofam,ôd labor iofam perferrent uitam,ut fanda 8C pia æmulatione inter fenbsp;alterni ordines côtenderent,utcr coi^ maiorum, ôô plurium bonorum author Cfir*^nbsp;ftiano populo exifteret.Hæc turn duorum amplifsimoru hominû,8lt; in ecclefia pr*r*^nbsp;cipum dilputatio cû infueto mihi auditionum talium ad aures prima accidiflèt, acu^nbsp;leos quofdam mihi in animo reliquit,qui me poftea crebro admonuerunt,ut de hifccnbsp;rébus mihi m€ditandum,ôd aliquâto diligentius cofîdcrandum putaremjtacß renbsp;pius cS

IN E P I S T, PAVLI AD R O nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;JOJ

pills excufïà^atq; examinata polTum uobis liquido de meofcnfu^nunciare t Harum tot religionum,amp;: tarn uariarum cofilium fi ad ratione eorum referatur, qui aut peti^nbsp;uerunt primi inftttuijaut qui indulferunt petentibus,0i inftituerût, fandum illud, ÔCnbsp;iu!tum,8lt; imprimis graue,ac iapiens extitifle. Non enim alium ad finem tarn multænbsp;iftæfraternitates indudæfunt,nifîuthomines illi,quos leges iftæ communes, amp;C iamnbsp;ufu cotritæ minus in officio continerent, ardioribus quibufdam uinculis in pietatisnbsp;ftudio,2lt; cotinentiæ tener entur,nouascç propterea leges fibi adfcifcerent,in quas uonbsp;luiitaria primo indudione animi cum iuraflent, earn mox feruandarum neccßitatenbsp;ÇÔftringerentur. Confulcbatur igitur bacratione uel maxime hominum uii tuti, ôinbsp;integritatijfî Humana infirmitas perpetuo manere in robore animi,0i côftanter,quodnbsp;fufceperat,nauare potuiflet.Sed cum pleracg uideamus noftris temporibus comutas:nbsp;ta effc,atcp inuerfa,equide dicerem fententiâ,fî lieer et,amp; fî liccbit unquâ dicam, uiderinbsp;mihi noftræ religioni,ac Chriftianæ Reip.melius confuitnm fore, fi triplex ilia ordiisnbsp;num inftitutio induceretur,quæ no tam quidê de numero religioforum diminueret,nbsp;uarietatem,8gt;^ difsimilitudinê religionum prohiberet.Qiiod fi explanatius,de hacnbsp;1^0 aliquid dicendu eft,placeret admodum mihi,ôd mendicitate tolli, quæ fpeculatio#:nbsp;ni,amp; pudori,ôi opum affluentiâ,quæ integritati eft aduerfaria.C^uid ergo eft potifli^nbsp;mum,q«od ego de Hac re rede ftatui arbitrer f Illud nimirum,fi habito cenfu huiuß:nbsp;modi bonorûjôi facuitatum,dimidiam totius fummæ partem,duabus illis fodalitati:?nbsp;bus afsignari uiderem, quas in opéré, Ôô in negocio docendi homines, ac cohortandinbsp;uerfari afsidue,ac laborare coueniret: Alteram uero partem dimidiam ei religion! re^nbsp;feruari,quâtranquiliam,ôi tacitâ,Deocç,ôô fibi feorfum uitam agentem Græco uocanbsp;bulo monafticam appellamus, Attp huius tarnen filentis,atc^ pacatçfratrum,religiogt;nbsp;forume^ hominum coitionis cas uellem efiè leges,primum,ut literis bonis in ea,8^ 1pnbsp;beralibus ftudtjs ab omnibus opera daretur,quorum ftudioröjatcß eruditionis exor^nbsp;dia duda à grâmatica,£lt; deinde in rhetoricis,dialedicisc}; inftruda ad extremum ter’-»nbsp;minarentur in philofophia,theologiacp.Deinde ut liceret ex quolibet hominum ge;»nbsp;nere parentibus liberos eó mittere in difeiplinam, qui acutiores natura, 2C ad literasnbsp;perdifeendas apti cflènt,indolemcç ingenq bonam præ fe ferrent,qui fi ab ipfîs præssnbsp;fîdibus,amp;l collegiorû redoribus,qui recipi deberent idonei iudicarentur,cum alerennbsp;turfumptibus religionis comunibusîtum autem induftriè, di'Iigenterép inftituercnünbsp;tur ad omnem exercitationem,ôô ftudium adipifeendæ dodrinæ,at£p uirtutis, quans»nbsp;diucç manerent in conuentu illo,quod illis ad certum tempus eflèt licit G, quoad ui»nbsp;delicet in literis ÔC moribus probe inftrudi elTent, eodem omnes uefiitu, codé uidu,nbsp;cademcç prorfus uitæ régula uterêturipoft uero tempore exado liberum foret uni:»nbsp;cuic^ 5gt;Cleges fibi uitæ rede degendæ,quas uellet, amp; quibus uellet in locis domicilianbsp;cligere. Etenim liquid eft humani, quod præftari à nobis pofsit, audader uobis coni»nbsp;firmo hoc huiuftnodi more indudo in confuetudinem, quemadmodum ex feminarionbsp;acceptas arbores,8d per fua deinde ipatia diipofitas hortos uidemus, Se uiridia ornas:nbsp;re, atcç illuftrare: fie hos ex optima difeiplina educationecç profedos, ôi in diuerfàsnbsp;miffos uitæ fundiones,eas regiones orbis terrarû, in quibus inièdiflènt, optimis efiènbsp;moribus, ôd præftantibus Uirtutibus illuftraturos, Quöd fi id quoc^ accederet, ut ànbsp;principibuSjôi â maximis regibus,fummis^ imprimis pontifîcibus prouidentia, cti#nbsp;raeç adhiberetur,ut ex horum numero potifsimum eligeretur, qui præficerentur çctfnbsp;clefijsjôô facerdotijs,ôd qui ad magnas res gerendas adhiberentur : næ ego pro certonbsp;aufim polliceri ftatum orbis terræ,qui nunc perturbatione legum, atc^ morum, om»nbsp;niumeç concurfu propemodum calamitatum collabaicere uideturjcftcg ruinæ,ôif connbsp;fufioni proximus, firmitatem ac ftabilitatem, decuseß ôô ordinem bene agendæ uitænbsp;facile recuperaturum- Sed quoniam nos hoc tempore leges non feribimus, tantumeßnbsp;mnuimus, quid noftræ fententiæ, ÔC opinionis fit, concludamus illud Langee, quodnbsp;in tua oratione pofitumfuit extremum,hos, qui hafee religionum ièdas aceufant,nbsp;fî confilium reprehêdant inftituendarum,falfa illos ratione ducijatcß aberrare;Si mogt;nbsp;resjuitiaeß quorundam infedentur,iam hoc efiè hominibus, non rei ipfî detrahere,'innbsp;quo ego cum illis unà côfentio,fateor^ non pauca efiè in abufionem his temporibusnbsp;Ce 3 induda

06 LIB, ni, COMMENT, I A C, SADOLETI indult;fla,atlt;ç prolapfa,quod quidem adreligiones attmct,quæ prudcnttû iudictomPnbsp;nime poffînt probarijllud dico,neminem,qui fanus fit, æquotene animo, ac pati in^nbsp;uentos effe homines perditos,qui annis permultis in religione cü fuiflent, legibus^nbsp;illis,quibus uolötate fua piimó fe obligauerant, diutius paruiflcnt, répété mox nubnbsp;la idonea de caufa,necp expedata authoritate maioiï2 ipfi inde fe proripuei int,a uetegt;’nbsp;re^religionis inftituto ipfi fe abdicauerint, Quan^ hadenus fortaflts fuerit illis co#nbsp;ceffum,ièd ut appareret,quæ eos ratio,aut quæ amentia potius impuliflèt, nó modonbsp;adprophanam deintegröuitam,fedadomne genus intemperantiæ fuerint relapfiïnbsp;quorü altjnefarrjs ruiptfjs fe obligauerunt,alij dieium,ÔCciborum obferuantias fu#nbsp;ftulerunt,mandatacg omnia eccleiiæ irrifui habuei e : cundi ueró fuperbas, ÔC impiasnbsp;aducrfus Deum,ipla^ Dei præcepta,quæ in humilitate animi,2lt; erga proximö cha#nbsp;ritatepræcipuecófiftunt,extuleruntmentes, me ego:Iureiftistalibusirafee#nbsp;ris Triulti,amp; hominum damnas temeritatem,Sed quod ad obferuantiam ieiuniorumnbsp;attinet,haud itaquaquam dies multifunt,cum me appellauit Clemens v i i.Pont,nbsp;Max.quæfiuitcj ex me,quid mihi uideretur de ieiunijsc'num ego ea populis rede re#nbsp;laxari cenlèrem.Quærebat autem hadenus, non ut percontaretur, liceret ne pafli'ntnbsp;uefei cibis omnibus, id enim incontrouerfum eß,nec dubium no licere : fed an femelnbsp;tantumieiunrjsuefeiid neceflârium eflèexiftimarem.Cuicum dixiflemleiuniumnbsp;eiufmodi,quodtemperatis hominibus detrimento eilet,helluonibus caufam grauio#nbsp;ris intemperantiæ afferret, quodeç nó minus Ixderet prætermiflum, quam prodefletnbsp;feruatum, cum præfertim in tarn diflblutis moribusjparuam ad continepdum homi#nbsp;nes uim id iam haberet,i ede mihi uideri,remitti pofle ; aperuit mihi fentêtiam fuam,nbsp;fecç in eo uellc profpicere comuni CHRISTI gregis laluti affirmauit. Cuius egOnbsp;laudata probitate,ÖC dementia (eft enim,ut feitis, omni prorfus humanitate, amp; boni#nbsp;täte lcniflimus,eamcß populorum fibi creditorum curam gerit,quam filioi^t optimiisnbsp;pater) tarnen dixi expedandummihi uideri,quoad peteretur ifta remiffi'o,non ut ul#nbsp;tro illa,Slt; inopinantibus deferretur. Quo ille refpólo ufeß adhuc retardatus eft. It acpnbsp;quod ad unicam iftam in die fumptionem cibi pertinet,poteftis iam intelligere feptê#nbsp;tiam meam nequaquam â Thomæ Caietani fentêtia diicrcpare,qui etiam lui didi ra#nbsp;tionem hanc reddidit, non fearbitrariprifcos illos patres prætermüTione ieiuniorönbsp;uoluifle homines ad capitale crimen obligare,qui preefertim paterna quadam chari#nbsp;täte cudis prodeflè,óó confulere ftuduiflent ; fed hoc illorum ieiunandi præceptum,nbsp;modo abfit contemptus,in earn potius partem accipi conuenire,ut doceantur homi#nbsp;nes,quid redi moris fit,conducatcç ad uitæ côtinentiam, non ut cogantur: quæ mildnbsp;imprimis bona uifa eft fcntêtia,nifi ego hoefortaiTe meæ jmbecillitati tribuo, qui cönbsp;malo ftomacho fim,foleo equidem inter dû femel tantûcibo uti,cum id meæ ualetudinbsp;nis ratio à me poftulat.In ieiunrjs autê lpfis,fi accidat,ut appetam cibü,diuidere libennbsp;tius in duo tempora foleo, ita ut in utroeç têpor e me geramnbsp;nbsp;nbsp;moderate, præfcrtiin

cum mihi neceflè fit ob corporis periculû àleguminibus omnino,8lt; à falfamétis,ma# xima qup^ ex parte oleribus, ÔC pifeibus abftinere, quod hæc efculentorum generanbsp;perniciofiora mihi fint, Ac fie quidem agendi ueniam fum, ôô facultaté nominatim ànbsp;Pontifice adeptus, Sed quoad authoritate ecclefiæ,atcç Pontifîcis uinculû iftud ieiu#nbsp;nandi retinetur,legibus parendum cenfeo,De cibis autê ipfis,deôp eorû dierum pecUnbsp;liari abftinentia, qui bini Temper in fîngulis hebdomadibus interpofiti funt, neenonnbsp;de alfjs uigiliarum, 2ê temporû, ôi quadragefimæ (fie enimappellamus) diebus ui^cnbsp;quicquâ ego putem utilius,ac fandius conftitutû ab ecclefîafuiflè.Quid enim aiuntnbsp;ifti qui côtrà pugnanttlegem improbatam fuüTe Iudæorum,quæ tanta fuperftitioncnbsp;cibos diftinguerct,ut alios reîjceret,alios uero admitteret, lure ego improbatâ pate^nbsp;fada ueritate confiteor,nullacp nobis cibos fuperftitione inter fe differre, Itarj otnni#nbsp;bus pafsim utimur.Cur ergo aliquos aliquandorepudiamust quia rationum ôô temnbsp;porum diferimê eft, non ciborum. At hoc eft,quod Paulus reprehendit. Ne quis nosnbsp;iudicet in cibo,aut potu,inquiens,aut in parte diei fefti, aut nouilunîj, aut fabbato^*nbsp;Et rurfus abijciens décréta legis. Ne tetigeris, ne guftaris, ne contredaris, quæ ip*®nbsp;pereunt abufu, inquit, Alio^ item loco fub elauentis mundi inferuitutem adadosnbsp;nos mint

IN EPIS T» PAVLI AD ROM, nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;207

nos minime cflè uult, Quæ ego omnia ita effè cocedo, nullamc^ confiteor in efeis, ÔC potionibus ad inquinandû cHc,ôô ad commaculandum infitam uim. Sed nec^ item innbsp;temporibus, quatenus ipia per iè tempora fpedîentur, Verû fi agitur in illis memo^nbsp;ria aliqua geftarum rerû: fi ÔC pro illis, quæ nobis læta, ÔC falutaria diuinitus tributanbsp;funtjin agendis Deo gratijs dies nonnullos ponimus,quodfeftorû,amp; folennium dieisnbsp;turn proprium eft;glt; recordatione rerû triftium, quæ obuenerunt, aliquam fpeciemnbsp;præ nobis mœroris ferimus, quam maxime ciborû quorundam indicat abftinentia,nbsp;quis hune optimûjôC fandifsimum morem in Chrifiiano populo indicium, indicemnbsp;gratæ aduerl'us Deum uoluntatis, coarguere iure pol'sit lt; nifî fît is,qui redarguerit,nbsp;ab omni ipfe hominis fenfu, ÔC humanitate remotifsimus i Nulla unquam gens fuit,nbsp;necß tam corrupta,Slt; profligata moribus, neqj natura tarn immanis, ac Barbara, quænbsp;non aliquas dierum quorundam religiones haberet, quos dies partim atros cufiodis:nbsp;tet,partim celebraret lætos.Sed fît hic humanus mos, non tarnen à bona ratione ab;«nbsp;hortens, neep tjs non concedendus qui fua laboris, £lt; quictis tempora cum honorenbsp;Dei immortalis difpertiunt. Nos ut longius rem aliquanto repetamus, dicimus to^nbsp;tam iftam rationem feftoi5t,folenniumép dterum idcirco inuentam fuiflè primó,innbsp;fuetudinemép addudam,ut mortalis fragilitas, quæ continenter ferre corporis labo#nbsp;rem 8^ contentionem animi non poteft,fefios huiufeemodi dies haberet,tanquam in#nbsp;tcrualla A fpitamenta occupationum,attp curarum : quod necefsitati primó datum,nbsp;hominum deinde fapientum prouidentia ad honorem deorum contulii. In quo orbisnbsp;terrx communis propè fuit error, ut in opinione olim deorum homines fallerentur,nbsp;quos cómentitios, óc falfos pro ueris accipiebant, Eum porró errorem uerus Deusnbsp;genti ab fe deledæ ludæoijî cum eripuiflèt,feftos^ agi ab illis dies in honoré fui prç«=nbsp;eepifièt, remifsionem iilam animorum à terrenis curis humanæ infirmitati attribiur,nbsp;honorem celebritatem lætitiæ fîbijquod in noftros moi es,ritus^ relatum,quis iu#nbsp;re queat reprehendere,aut côdemnarec' at cur ieiunamus pridianis feftorum diebusî*nbsp;quia decet,reéîumcp eft,quem diem tribuere debemus laudtbus, ôô cômemorationi#nbsp;bus beneficiorû fummi Dei, quæ ab eo in nos beneficia, uel in ipfomet, uel in iandisnbsp;«ius collata funt,ad earn nos diê imprimis caftos, fobriosép accédere, ut experreétio#nbsp;te amp; uigilantiore animo cogitemus,quantû ipfe de nobis meritus fit,quarû illi agen#nbsp;darum,amp; fer endarum gratiarû fimus debitores, Sexti uero quicp, ÔC leptimi in heb#nbsp;domadibus dies idcirco à cibis lautioribus, efucp carniû dirempti funt, quo fpeciemnbsp;habeant mœrentiû,atcp lugubrium, quôd iilorum dierum altero in crucem iublatusnbsp;feruator nofter eft,altero iacuit fepultus:quanquam ôd in utroqj altera præterea Ipe#nbsp;lt;Sata ratio eft.Quoniam enim fextum ilium diem tanquam V eneris facrum in ludis,nbsp;amp; epulis,nequitijs^ omnibus genres confumebant,labbatû autemludæi præcipuenbsp;in honore, Slt; in oblèruantia gerebant, fapienter, ÔC pie maiores noftri eofdem ipfosnbsp;dics,quos illi hilares,lætos^ ducerent, nobis tanquam atros habendos conftituerût,nbsp;ne quos à ritibus illis,Slt; fiiperftitionibus auocare cuperent, eos uidei entur,fî eiîèntnbsp;dierum cultu imitati, non tam auocare,quâm in fuis priftinis erroribus confirma*nbsp;te. Verum ôô in fabbato eadem ilia concurrit, quæ in diebus feftas celebritates an#nbsp;tecedentibus ratio «Eft enim hic dies dieidominico pridianus, qui imprimis fiatusnbsp;apud nosjcelebercp efl;, Quadraginta autem dierum ieiunium Dei omnipotentis ho#nbsp;noriita datum eft, ut quafi decumas ineoannui temporis Deo pendere inftitua#nbsp;pus .Verum id potuit diebus fex,8lt; triginta confie! : quatuor porro reliqui adietftinbsp;*ûnt,adimitationemquadragenarijieiunij,quodDominus lESV S Chriftusinfo#nbsp;litudine continens, amp; perpetuum feruaftè legitur : quod etiam antea in monte Synanbsp;tanquam fimulacrum rerum futurarum uiürpatum eft, Demptis enim do#nbsp;minicis diebus dies integros quadraginta inieiunio ifto numeramus, additi trininbsp;præterea infingulorum trium menfium fpatia dies,ueluti indices quaternorumnbsp;temporum,quæ aut accedens fol, aut recedens anno ipfo uoluendo diftinguit,Sô ua#nbsp;riat,quafi fas redumeç fit aufpicari à Dei immortalis honore^ ÔC nomine lemporumnbsp;cunéïorum initia, Verum ut â reddendis dierum rationibus abeamus, quæ funt o#nbsp;mnes â matoribus noftris cum inuentæ fapienter, tum imprimis fände conftitutæ,nbsp;fîoppo

20S LIB, III, COMMENT, lAC, SADOLETI

n opponatur nobis in differenttjs nos infiftere dborum, 0^ temporum, atque co pa^ (flo ludaicam fuperftitionem referre:negabimus plané utrunquc, atque id profitebi^’nbsp;muTjhabere nos,Sé ducere in obferuationibus nortris non dierum, ne«^ ciborum, fednbsp;iobrietatis noftræ,ac temperantiæ,Sé erga fummû Dcum honoris rationem. Nam dinbsp;fcrimina ilia ludaeoru ad abftinentiam minime pertinebantzhanc dico fandam,Sénbsp;n'tualem,Qiiid enim aut folidis animantiû ungulis, aut etiâ multifidis, auibus quocßnbsp;rapacibus,5é pifcibus iquammanó contedis,cû fpiritu,cum fan(rtitate,cumab ftinennbsp;negocij eftc'quæ ß ludscis uetita funt,ut in moribus illi erudirentur, humanS redonbsp;lent philolbphiam,non diuinam,Sin quoniam funt infalubria,iccirco illi s fuerunt ini’nbsp;terdicla,quis eft, qui nó intelligat Moyiêm AegyptiorS artibus imbutum extitiflc»nbsp;Quód fi,id quod uerius eft,fimulacra quaedam,iilïe res fuerüt,Sé ueluti argumêta fui»nbsp;turæ ueritatiszindudta iam ueritate, fimulacris amplius no indigemus. ludaei ergo innbsp;cibis,6é in temporibus inhærebât,Nos ad Deumjôé ad fpiritu omnia referimus, necpnbsp;in hoc genere abftincndi,aut obferuandi aliud quid fequimur,nifi 6é ut noftrorû labonbsp;turn interualla confecremus cômemorationi diuinorum bencficiorum, Sé nos ipfi adnbsp;recolenda ilia eademDei beneficia uigilantiores, ac paratiores per abrtinentiam reds'nbsp;damur,At enim uis (inquiût) no debuit afferri, fèd cuntfios fuo iplbrû arbitrio opotnbsp;tuit permitti,quando fides c H R i s T i libertatê omnibus dat,necp uult quenquamnbsp;ueteris legis uinculo,aut eiufmodi necelsitate aliqua aftridium eflè, Qiiibus ego res'nbsp;lpondeo,ut fe itahabeat res,quemadmodS exponunt ipfi,utrum tarnen fuit aîquius,nbsp;èc Chriftianæ manfuetudini couenientius his de rebus moderte expoftulare, 8é con^nbsp;querijcaufamcç ad caput,2é ad principes Ecclefiç deferre,an ipfoimet per temeritaté,nbsp;QC arrogantiam nouum fibi capere confilium, fecß à communi more fidelium abicin^nbsp;derec'Namquôd dicuntnonfe concedere, ut Ecclefîæ caput Romanus pontifexnbsp;fit,omnes femper concertèrunt,quicunque ante in Chriftiano nomine fuere,exceptisnbsp;paucis quibuldam, qui eo ipfo nomine apud maiores noftros condemnati funt, Atnbsp;illi ftolidi,excordescp fuerunt, omnescp errore opinionis funt lapfi. Vos ergo foîi innbsp;omnibus feculis, in omnibus hominibus, ueftra prædicatione eftis àpientes, Quidnbsp;ergo ait Salomon c' Vidiftin’ hominem, qui fibi ipfe fapiens uidetur t Ipes eft de ftubnbsp;to,quàm dç eo longe maior, Certe hanc uobis fapientiam, quam afl'umitis ipfi, ne^nbsp;mo iacile concedit. Quid potius lèntiant de uobis cæterænationes, ego non dicam,nbsp;varia eft enim,Sé multiplex uituperatio, tametfi rtib hæreticorum nomen, atque aps»nbsp;çellationem omnia crimina fubire, Sé fuccedere uideantur, uos^ penitus amentiftnbsp;îimi eftis, fi hoc non intelligitis, Sed ut ueniam ad libertatem fidei, quæ à uobis pros’nbsp;pofita eft, fateor CHRi sti fidemefielibertatis magiftram,nulliscßeiuimodi les’nbsp;gibus, nee feruitutibus earn nos aftringere,qua£ adeorporum cultum, curant u«nbsp;pertineanttfed tarnen ut Apoftolus Petrus inquit, non debet ilia libertas mantebnbsp;lum malitiæ elfe, Quicuntß enim fpiritu intentus in Deum eft, huic omnia corpoquot;nbsp;i-ea,Sé terrea minimi momenti funt,necß ille diem operofum à fefto,nec efeas ab efeistnbsp;potiones'ue difcernit,quippe qui altjs curis,alijs ftudijs, contemplationibus^duca^nbsp;tur, ièmpetcç in fobrietate fit,8é in Deo corde, cogitatione^ inhæreat, Atque illüdnbsp;quoeç adftcio,fî taies c H R i s T i fideles,quales quidem efle debuerunt, extitiflèntjnbsp;hanc futuram fuiffè necçflàriam legum côdendarum iblicitudinem,Sé curam,pttnbsp;quam in officio homines, Sé in ibbrietate continerentur, fuiflèt enim fibi turn unuftnbsp;quifcß lex,necp in iè folum,^d in cæteris ^uocß exemple, 8é dodrina moderandis ha^nbsp;buiflèt authoritatem,Sed fi perquam iàne pauci ifti funt,qui fpiritum fequantur, qtj*nbsp;C H R 1 s -p J fidem,quemadmodû quidçm oportet,teneant, fi maxima longe mul^nbsp;tudo ad carnem,corpusc^ delabitur,Sé ab his,qu3e fidei funt,nô iblû ufu,fed etiam ii^nbsp;telligentia eft rcmota,quid tandem decuit fieriçQuæro enim abs te Luthere,quinbsp;mus hafee leg€s,Sé obferuantias damnare aufus es;Cum peccarent homines,cû labts’nbsp;rentur,cum ad libidines, Sé ad facinora procliues eflènt,cum epulis, uino, luxuriæ 1^nbsp;dederent, cum uerbis tantum, ÔC uoce c H R i S T V M confiterentur, cætera gei^^nbsp;tium fimiles exifterent, quid fieri fuit necefle lt; Sinere eos, ôé fuo arbitratu ferri,rtJ^nbsp;Jibidinc permittere i quî ergo non male, 2é perperam leges imperatoriae latae

IN E P T S T, PAVLI AD ROM» nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;205

quæ delinquentibus poznas, ôi fummum faepe fupplicium proponunt i quas te au^ thoreantiquari oportet, 06 imperatorum confilium condcrnnari, Aftn'ngunt cnimnbsp;homines feruitute leges iftæ,quos christ vs liberos eflè omneis uoluit. Quamnbsp;igitur uitæ fpem, aut quern ordincm rerum, aut publicarum, aut etiam priuatarumnbsp;hominibus relinquish Quod fi in his, quæ ad focietatem pertinent ciuilem, cœtuscçnbsp;hominum, quas ciuitates uocamus in ofiicijs mutuis, ÔC in concordia continent, nei=nbsp;ceflariofuit prouidendum, legescp ponendæ, quæ delida hominum pœnis comprisnbsp;rnerentjiie facinorofis,8lt; audacibus Refpub.prædæ aut ludibrio eflet,fideicß Chriftinbsp;in eo, quo minus ita fieret, non eft fpedata, necß animaduerfa libertas, tibfne minusnbsp;iufta,aut minus idonea uidebatur ratio homines ad abftinentiam,0d fobrietatem leginbsp;bus adigendi, quo nomen omnipotentis Dei,8lt; ratio uera fidei noftræ, quæ in fpiriisnbsp;tus libertate, non quæ in carnis licentia pofita eft, etiam ab inuitis quoquo pado co^nbsp;lereturf Equidem uideo monumentis eflè ti aditum, primo illo indudu fidei noftræ,nbsp;cum increbrefceret quotidie Christi nomen, homines cp ardorequodamamosnbsp;fis ad Deum fe adiungerent,nullas huiufeemodi leges,necp conditiones rerum neceGnbsp;iàriolèruandarum impofitas hominibus fuifle, cum ipfum ftudium fidei, atq; Dei fatnbsp;Ualida per fe lex eflet omnes à corporeis ftudtjs ad fpiritualta rcuocandi. Itaqj ÔÔ quanbsp;dragefimam legimus nulla indida lege, quæ communiter teneret omnes,tantum fuonbsp;cuiâ arbitratu, fua fponte obferuatam tunc fuifle, Qiia de re in antiquis hiftorfisnbsp;eftkriptum,quôdinipfisquadragefimæiciunqs aliæ apud alios obferuationes uûnbsp;gebant.Romani treis ante pafcha hebdomadas continuato ieiunio obferuabant: Illyi=nbsp;rium,0^ Græcia,necnon Alexandria, tota^ Aegyptus hebdomadas fex, quod ieius:nbsp;nij tempus uocabant quadragefimam. Alij uero leptem ante pafcha hebdomadibusnbsp;ieiunium inchoantes,primis tribus confedis duas intermittebantzdeinde in duas rc:*nbsp;liquas hebdomadas refumebant ieiunium,quos dierum numerurn non tenentes,quai:nbsp;dragefimam tarnen id tempus appellate parum congruum etiam temporibus illis uiisnbsp;debatur, Ciborumquoeç mos, óó abftinentia non omnibus par, Nam alij omnino abnbsp;animatis abftinebant, alq ex animantibus pifees folos recipiebant, addebant alq ôinbsp;uolucres,tanquam aereum id genus â Moy fe,non terreftre fuiflet iudicatum:quidamnbsp;neoleribus quidem utebantur,fed arido tantum uefeebantur pane, Nonnulli panemnbsp;quoque ipfum reqeiebant, olera duntaxat adhibebant, Alqadnonam ufquehoramnbsp;ieiunantes, quocunque cibo poft indifferenter reficiebantur, Ita uariæ apud diuerfosnbsp;uigebant confuetudines. Et quoniam huius rei (eft enim hoc quoc^ in hiftoria afcri^nbsp;ptum) nullum uetus præceptum inueniebatur, credibile fuit Apoftolos hocuniuf«nbsp;cuiufcç arbitrioliberum reliquifle, ut timoré nemo,nec neceflitate,fed uoluntate. Sinbsp;libero corde fibi id præfcriberet,quod falutare, ôibonû ipfe iudicalTet, Videmus igiîsnbsp;tur hoc uetuftatis teftimonio,quod circiter Conftantini têpora, aut paulo infra liter isnbsp;mandatum eft, quoad uis fidei in cordibus hominum fortiter uerfata fit,nullum talenbsp;præceptum abftinendi,aut iciunandi hominibus datum, nelt;p uim impofitam legibusnbsp;latis fuifle,Non enim turn erat caufa præcipiendi,cum æqualiter omnes uoluntariamnbsp;moderationem,abftinentiamcÇ praeftarent. Qiiód fi præcipere tunc opus non^it, innbsp;communi illo more,8i hominum bonorum,Si temporum,cocede poftea neceflariumnbsp;fuiflè,quàm homines fenfim illo timoré Dei, Si cœleftiû rerum cura foluti indulgçrcnbsp;flagittjs,5i in omne genus intemperantiæ dedere fe coeperfit,Quibus fi aliqua rationenbsp;obuiam non fuiffet itum,non ne ignoratio Dei,Si gêtilitas pene jpfa in Chriftianumnbsp;nomê reuertiflèthSandS igitur Si falutare fuit Ecclefiæ inftitutû talibus immoderas:nbsp;tionem legibus,ôi licentiâ coërcendi, quibus ctiâ qui nollent, ad cura aliquam tarnennbsp;Si ad cogitationem colendi Dei adigerentur, Quod fi altior quoque horum ieiunio^nbsp;rum ratio reddenda eft. Si cum c H R i s T 1, fideii^ my fterio coniundior, fie intelli=snbsp;gendum eft, acceflum,atlt;ç aditum ad regnum Dei,Si ad honorem beatæ immortali#nbsp;tatis in eo maxime conftare,fi qui illô ingredi conantur,omne imprimis onus. Si car^nbsp;nalem farcinam mundanarû curarum, uoluptatumiç deponant. Si dimiflîs terræ imlt;=nbsp;pedimentis ad Deum fe conférant expediti,atc^ alacres. Quôd fi gula,8i palatum. Sinbsp;ciborum omnium fuauiorû uoluptas corporea maxime eft,nec fôlum i pfa per fe uitu#nbsp;D d peranda

LIB« III« COMMENT« IAC« SADOLETI

per and a, fed quæ pluribus præterea indecoris,8lt;maculofis uoluptatibus præbcaf ortum, ut plurimarum turpitudinum fit mater, turn autem eadem in amore mundtnbsp;præcipue nos contineat,fpii itualiumóp uirtutum ôd operationum fit inimica, neceflènbsp;fuit nimirum ad Deum,0d ad fpiritum nos inuitantibus huic errori hominum, Sdnbsp;poreælabi,culpæcp obfiftere. Itaque ôd CHR i s T v s ipfe fuo primus exemple anbsp;baptifmo Ioannis,tanquam ab ipfis foribus, adituó? fidei, in cognationem Dei, ôd re^nbsp;gni fpem intromi{rus,ut cæteris iter oftenderet,qua tranfituri efiènt, qui idêregnun^nbsp;appeterent,eueftigio in deièrtum,ôd ad ieiunium translatus eft.Et populus Hebræo^nbsp;rum,cum Aegyptum tanquam mundum, ôd regnum carnis rclinqueret, atq,- in pro#nbsp;tniflam terram, quæ figura, ôd fimulacro cœleftem patriam referebat, iter effet fadlu#nbsp;rus,ante eo quam perueniret, atquein illis fperatis, atep exoptatis fedibuscollocarc#nbsp;tur, per annos quadraginta in deferto, ôd retentus, ôd inftrutftus, QC omnibus patien#nbsp;tiæ operibus examinatus eft. Moyfes quoque neep congredi Deo, neep tabulas acci^nbsp;perediuinælegispotuit,nifiquadraginta dierum præeunte ieiunio:quem eundcrnnbsp;numerum dierum Helias ieiunauit, ut ad montem Dei pofict fe conferre. Ac dcnilt;^nbsp;ft ôd documenta uetuftatis, ôd feripturæ facræ teftimonia diligentius infpiciantur, fa^nbsp;eile apparebit intuentibus,atcp intelligetur banc efle ieiunq, ôd abftinentiæ uim,ut eanbsp;homines maxime,0d infpiritualibus uirtutibus confirmet,0d ad regnum cœlefte ob#nbsp;tinendum faciat aptos: quod etiam in illo genere malorum dæmonum diffîciliore adnbsp;expellendum oftendit nobis c hr i ST v s,cumillud tantum eqci pofte dixit ionbsp;oratione, ôd ieiunio. Cur autem quadragenarius ifte numerus potifltmum fpedatuSnbsp;fit,qui à quaternario ducitur, qui ôd ipfe eft in quaternis têporibus anni ieiunio con#nbsp;fecratus,ut nefciam,aut ut ill vid dicam,quod à plerifcp dicitur, hunc numerum impri#nbsp;mis corporeum eiTe, ucl ex quaterno elementorum numero, uel quod quaternariusnbsp;primus plures accipit fediones in paria membra diuifas, quæ natura corporum pro#nbsp;pria uidetur efte;uerum ut magis iftud nefciam,neque enim omnia ftire nobis eft fas,nbsp;jTIud quidem fcio,quod uideo hunc iemper fere numerum in triftitia,0d moeroribus anbsp;icriptura adhiberi. Itat^ ôd in ieiunio c h r i s t i , ôd Heliæ, ôd Moy fis is numerusnbsp;ponitur, ôd in commoratione populi in deferto, ôd quadraginta, in terris,diebus poftnbsp;exurredionem Chriftus, 6d totidem Niniuitis ad pœnitendum prælcripti dies, Sdnbsp;X L. annis defertam fore Aegyptum Ezechiel teftatus eft, idemdp tot dierS ibmnuoinbsp;in dextrum latus pro tribu luda obdormqt, pluuiæquocp diluuij diebus x L. in tef^nbsp;ram fe effudere, ut cum tot exemplis, ôd monumentis antiquarum rerum uideamusnbsp;hunc præcipue numerum coprimenda corporis,carniscp luxuria diuino confilio im=*nbsp;primis confecratum quafi fuifte, iure is in ieiunium quadragefimale relatus, ôd fum^nbsp;ma cum ratione indidus eftè uideatur.ln quo fane pudor,0d moderatio ucterum Ro#nbsp;manorum pontificum iure laudanda eft, qui non domefticû quadragefimæ ieiunium»nbsp;quod ipfi obferuabant,ne nimium fibi tribuere,0d ad fuam authoritatem omnia reti'^nbsp;here uidercntur,fed illud Aegyptiacum, ôd Alexandrinum Chriftiano populo indt^nbsp;xere, feep ea lege primum, turn cæteros deinde omnes uoluere eftè conftridost qu^nbsp;lex uoluntarium antea morem ilium ieiunandi, Ôd abftinendi fluentem iam defidia,nbsp;ad luxuriam, intemperantiamcç collabentem neceftaria quadam obferuatione uiot’/’nbsp;ret.Nam quod fandi quoc^ ôd fpirituales uiri his legibus comprehenfi funt, nonnbsp;hoc quidem confilium legis hos taleis comprehenderemecß enim hi præcepti, aut ad^nbsp;monitionis indigebant.Sed cum lex in uniuerfum pofita fit,nec fieri commode qu^^*nbsp;»fta diftindio, æquius multo fuit paucos fubqci legi, quam uniuerfos fine lege uiu^^nbsp;r-e«Qiiid autem,num hi legibus tcnebütur,quibus fuperuacanea eft præceptio kg’®'nbsp;tenebuntur enimuero.Etenim præclarum eft bono exemplocontinere in officionbsp;ros,necç minus necelEria probiSjÖd redis exercitatio uirtutis,quam lubricis,öd in^^nbsp;ftantibus uitq interdidio.Atlt;^ ego iftos rede fi noui,qui fpiritum, non carnemnbsp;genter excolunt,nequaquam uereor,quin fe libenter hi fub præceptum fubieduHçnbsp;imperium legis non grauate accepturi fint.Non enim illi elatione animi,öd arroga^‘ ’nbsp;fed humilitatc,ôd fobrietate funt fapientes.Quod fi qui funt,qui aut ualetudine inb^nbsp;ma fint,aut âpriftinis moribus ægredimoueâtur,aut etiâ qui fibi indylgçri aliq«^b

IN EPIST, PAVLI AD ROM, nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;21,

plus uelint, caufasc^ dicant quaslibet, nonfolum graues neceflàrias, uerum etiam leuiüresjUt «inerûgt;ut ftudiorum, ut laborum, Denicp qui quoquo modo remit« fibinbsp;nanc neceffitatem poftulent,quid eft ad indulgendum his, moremcß gerendum Ecclenbsp;fiaRomana,2lt; hac apoftolica benignitate propenfiusC'quæ non modo hanc ueniâ po^nbsp;fcentes,nunquam no audit,fed ftepe etiâ uftro nil poftulantibus offert. Cuius authornbsp;ritatem infringere,amp;: clemetiam alpernari hominum eft non libertatis ius,ncc uerita=snbsp;tern fidei tutantium,fed totos fe fuperbiæ, maleuolentixcp permittentiu. Ÿcrû de hisnbsp;quoniamfatisdidumeft,ad Apoltoliuerba,fiplacet,redeamus, REDeamvs,nbsp;tnquit,Langeus,quando icdato iam incipio elle animo, lcrupulos^ mihi eos dilputa=nbsp;tio tua extraxit,qui me ante amp; crebrö, ÔC ualde ftimulabant,Facile enim nunc intelli^nbsp;go optimo ifta confilio,öd à catholica Ecclefia indicia,2gt;l à populis fidelibus fuftepta,nbsp;obferuatac^ fuifle,nempe quæ uiris temperatis, ÔC fponte fua fpiritum excolentibus,nbsp;ingrata effè non poflunt.Intemperantes uerOjSi carneos ad aliquam habendam modenbsp;ftiæ, bC fobrietatis rationem compellunt, ut comprellis per abftinentiam effiifis illisnbsp;animorum motibus caftus in homfnibus mos,Slt; probus infinuetur.Deniq^ quod ca^nbsp;put eft,homines à terrenis,ölt;: carneis uoluptatibus ad il la diuina, bC fpftitualia gaudianbsp;per hæc abftinendi præcepta uideo reuocari.Quamobrem iftos plane non probo,quinbsp;tamproiede,amp;:petulanter aduerfus principes, authores^ Eccleßae, ÔC contra abftüänbsp;nentiæ décréta nonuerbis irruunt modö,uerum etiam fadis,cum præfertim,ut dietsnbsp;neminicupientihis fe legibus exolui fuam eccleliaftica manfuetudo benignitatemnbsp;intercIudat,Ei fané ita eft,ut non fint leges confilio,ôd fapientia latæ, temer e atque adnbsp;arbitrium cuiuslibet infringendæ, hæcç ipfae minime, quæ diuturno ufuuetuftatisnbsp;comprobatæ funtîlèd earum moderatio,fi quid forte incidat nouæ rationis, ÔC temponbsp;rum inclinatio fîc poftulet, ut mutandum aliquid in eis, aut corrigendum effè uidea#nbsp;tur,ab illis ipfis petenda, qui earum condendarumhabuerint poteftatem, A' quibusnbsp;cquidem id poftularem, utfaluis præceptionibus cæteris,cibum tarnen ieiunijs femelnbsp;tantum in die fufeipi non foret neceflèîcum, ut tute rcfpondifti,id temperatis homininbsp;bus fit detrimento,intemperantibus uero nullam utiiitatem afferat; neque enim pro^nbsp;pterea hi fiunt continentiores.Quadragefimæ autem tempora, quæ dominicis quoqjnbsp;diebus in eandem abftinentiam coniedis ad dierum fex ÔC quadraginta numerumnbsp;excreuere, fie putarem moderanda, ut maner et quidem ieiunium uetus Romanumnbsp;’llud,quod tribus hebdomadibus ante pafeha religiofiflîme feruabatur, idtfp itanbsp;ceptOjôd lege fanciretur,ut graue effet crimen,amp; ipiritualis mulda illud uiolantibus:nbsp;reliquos autem quinque, amp;:uiginti dies non tam metuscriminis,quàmmeriti apudnbsp;Deum fpes faceret religiofos : quos ut qui poflènt,libentius retinerent dierum illo#nbsp;rum abftinentiam,fpiritualibus donis indulgentiarum prouocari, bC populis com^nbsp;mendari putarem conuenire : hoc quidem etiam magis,quôd in hac uulgo hominumnbsp;infolentia,bd temeritate,hiscß contaminatis moribus cum contra leges bó loqui, bó fas:nbsp;cere iam populäre effè uideatur,quæ ad continendos in uirtute, bd reltgionc hominesnbsp;fandiffîmo confilio reperta funt,ea non tam nunc continere, quàm ad delinquendumnbsp;grauiusillicium,bôcaufamfubtjcereuidentur, DE isthoc uidebitur,inquam,nbsp;alio tempore,fi accidet, ut ifta res ueniat in difeeptationem, Nunc quidem illud cornsnbsp;ftare nobis eft necefîè,fi uolumus elîè hi,qui debemus,hoc eft,fi in Chriftiana humilianbsp;tatc,bômodeftia conftituimus uiuere, leges maiorum noftrorum anobis diligenternbsp;«flè retinendas,quas prælèrtim optima ab illis mente,amp; falutari confilio latas conftetnbsp;fuiflè.Etenim poft fidei,bi charitatis erga Deum,proximumcç præcepta, quid magisnbsp;nobis præfcriptum,indidumc^ eft,bd in Euangelffs,b^ in Paulo, quàmrepreflio cars’nbsp;nis,ufuscç ieiunij, amp; oratio ad Deum continensf (^i enim corpus fuum in feruitu^nbsp;tem redigebat,ne,cum alffs prædicaflèt,ipfe incontinens reperiretur,non ne leges ab^nbsp;ftinentiæ, ieiunijcç prædicabat équanquam illas tune uoluntarias,quas pofteainle^nbsp;gem fcriptam,neceff'itatemcç relatas, fi temporum nunc ratio ex parte aliqua perueknbsp;lit,ac duriores,quàm antea,facit uideri,non id eß uitio legis,fed noftro attribuendum,nbsp;qui fi in ea cura intend manfiffèmus, ut fpiritu uiueremus, non corpore, hoc eft, utnbsp;eum Deo,non cum mundo rationes noftras duceremus, ne animaduertendi quidem,nbsp;Dd 2 bidißin

IK LIB» III» COMMENT» lAC. SADOLETl

SC diftinguendi fpatium haberemus, quo quifcç ex genere cibus, aut quota dici hot^ fomendus eflct.Sed tantum cum flagitaret corporis neceflitas, ad ea, quæ prima nogt;nbsp;bis obîata eflènt,edenda prouocati,ut pr imum naturæ,8C fami fatisfeciflemus, ad bcanbsp;tas ftatim cœ’eftiumrerum curas reuerteremur, Atqui hoc fortioris eft, amp;£ conftan^nbsp;tioris fidei proprium,nullum facere difcrimen in efcis,8lt;^ potionibus,omniacp ifta pa^nbsp;ria,atcp umufmodi duccrc.Qiiod ft cibos,qui diftinguunt, ut lautioribus abftineant,nbsp;ueluti infirmiorcs habendi funt,quantó magis, qui eos difcernunt, ut exquifttiffimisnbsp;utantur,hi funt reprehendendic^Qiianquam Paulo hie quidc no de intemperantibusnbsp;SC luxuriofis eft oratio : fed de his, qui partim in cibis. Si temporibus difcrimen nubnbsp;Jum faciebant ea fiducia, qudd nihil fidei firmac perniciofum in illis, nec^ aduerfariuiunbsp;uirtuti efïè arbitrabantur: partim, qui carnis motum fentientes ad ipfam retunden^nbsp;dam,2lt; debilitandam carnem,temporum,8lt; ciborum obferuantias adhibebant: quosnbsp;tanquam diffidenteis, amp; imbecillos fufeipi à fortioribus. Si foueri, ac fuftentari indi*nbsp;cat debere,Hoc enim eft,quod ait,Afl'umitc ne fiat fedlio, id eft,ne diffi'miütudo opbnbsp;nionum,ac morum diftidium aliquod gignat,ac pariat, aggregate uobis illos, SC fi ilHnbsp;fe erigere, atque attollere ad parem uobifeum fiduciam non pofftint, inclinamininbsp;inos,uoscç demittite,ut coeat in unumfraterna ueftra confenfio.Eis uero repreheivnbsp;fionibus,ac difeeptationibus, quæ inimicæ pacis funt, exafperantefi animos, non pla^nbsp;cant,penitus fuperfedete» Non enim litigando,neque arguendo, fed par iter agendo,nbsp;cumeç illis unà abftinendo multo eos facilius in ueftrum fenfum, iudiciumq; pertrai«nbsp;hetis* Et qui ergo fidit pofte abfep periculo omnibus uefei, diffi'dentem is ne fpernat»nbsp;Et qui diffîdit, ne iudtcet fidentem, hoc eft, illam in cibis communiter admittendisnbsp;animi libertatem,ac fiduciam male ne interpretetur« Qui enim confidit,à Deo afftirn^nbsp;ptus eft,hoc eft per,fidem,ÔC profeftionem Chriftianâ homo iam Dei fadus,ad euffl^nbsp;aggregatus, qui uidetur in eo hærere etiam conftantius,quando illius amore tedus,nbsp;atep munitus, carnis lapfus, SC pericula haud ita pertimefeit: cuius quidem Deo iamnbsp;mancipati, ÔC traditi ferui ad te neutiquam pertinet iudicatio, Siue enim fteterit iH^nbsp;feu cadet,Dominum fuum habet iudicê,cui ÔC ftat,8C cadit,8C a quo fi ceciderit,etiainnbsp;reftituetur Judicare porro diem,ad diem,inter dies SC tempora difeernere eft:iudicarcnbsp;omnem diem,eft dies omneis pares, ÔC eorum nullum eximium habere.quod rcfpon^nbsp;det illi, quod fèquitur, Qtii non confiderat diem, domino non confiderat. Siue enifUnbsp;abftineatur, fine non,fîue tempora difcernantur,fiue paria ducantur, dum utruncp innbsp;Dei honorem fiat, SC in utroep Deo gratia habeatur, in neutro eft quicquam, quodnbsp;jurepoftîtreprehendi.Namquodinterponit Paulus,Vnufquifcßin his animofunnbsp;fatfsfaciat,minime certe interpofuifïct, fi de obferuantt)s,SC ritibus Mofaicæ legis, aCnbsp;non de priuatis legibus abftinendi, quas fibi quifcçfert,fuiftêt dicendum.Illæ eniinnbsp;femper Chriftiano homini interdidæ funt, propterejj earum obferuantiam grauitcr ànbsp;Paulo Petrus fuit increpitus. Nec uero ex eo funt genere, quod ad comprimcndaiunbsp;carnis petulantiam ualeat, fed quod ad fuperftitionem animis affèrendam. Qui enitnnbsp;adhibet illas, ut in epiftola ad Galatas eft fcriptum, is a c H R i s T i gratia, SC praï^nbsp;mio crucis deferitur, neque fimul poteft idem SC operum, SC fidei iuftitiam exhiberGnbsp;confidereé^ fibi ipfi',ÓC in Deo fpem fuae falutis ponere.

Nemo enim noftrum fibrjpfi uiuit,amp;nemo fibiipfi moritur, Siue enim '^‘üimus, Domino uiuimus:fiue morimur,Domino morimur.Siue ergo ubnbsp;lïimusjfiuemorimur, Domini fumus. Ad hoe enim Chriftus 8c moriunsnbsp;çftjôc furrexit,ac reuixit,ut 8C mortuorum, 8c uiuentium fit Dominus,nbsp;uero quid iudicas fratrem tuuC” Et tu quid afpernaris fratrê tuumC Omn^^nbsp;em aififtemur ad tribunal Chrifti. Scriptü eft em, Viuo ego dieft dominfS«nbsp;jVLihi curuabitur omne genu,8C omnis lingua confitebitur Deo.Itacp unn^“.nbsp;quift^ noftru de feipfb rationê dabit Deo, Ne amplius igitur inter nosnbsp;çemus,Sed hoc indicate potius,ne ponatis offèndiculû fratri, uel icadalu’’^'nbsp;Detcrrct

IN EPI ST, P AV LI AD ROM, 2ij

DETERret fcmpcr Paulus à iudicando proximo, 0^ ab eo iudicio, quod fit in dctcriorcm partem.Nam bene fentire de altero, commodecp opinari,atque innbsp;lius interpi etando accipere omnia,non folum Chriftianae eft charitatis, fed commui=nbsp;nis etiamhumanitatis officium, cuiufmodiquidem iudicia de proximo facerc redlenbsp;pofftimus.Capere autem ea,quæ fiunt,quæcç dicuntur,in non bonam partem, 8Cnbsp;dicium illis noftræ peruerfæ exiftimationis adiungere, animi eft non alienam prauis;nbsp;tatem coarguentis,fcd fuam potius indicantis, Qiiid ita enim fi ad te nihil eiufmodinbsp;quicquam pertineat,de alieno facto fers fententiamcin qua ferenda non dolorc,£v minbsp;fericordia commoueris,quafi alterius damnum ægre patiare. Nam id quidem forfi^nbsp;tan tolerabile fit,aut afcribendum etiam charitati,Sed tuam maleuolcntiam cura ilianbsp;obledas,perinde ac tibi accedat,quicquid bonæ de altero opinionis detrahitur. Hocnbsp;genus iudicandi de altero, malecßfentiendi cum de principio huius epiftolæ grauiü=nbsp;ter confutauit Paulus,tum nullo loco,cum incidit,omittit,quin infedctur,Nec Pau^nbsp;lus tarnen magis,quam ipfcmet c H R i s T v s.Illamenim fynceritatem Chriftias:nbsp;ni animi, fanâamcç fimplicitatem, quæ pura femper, £lt; integra nititur confcientia,nbsp;ifte curiofitatis, 06 maleuolentiæ liuor tanquam fuligine quadam fic infufcat,Ut nonnbsp;amplius queat Deus in illa,tanquam in domicilio mundo rcßdere. Ad nofti um igii=nbsp;tur neminem fpecftat indicium tale facere de eo,qui ièruus C H R i s t i fitefièdus,nbsp;Eft enim is non noftra, fed aliéna poflèflîo, habetcç il quo iudicetur, 2C cuius uel lu;:nbsp;croftet,«eldetrimentoconcidat.QiianquamncquitDeus quidem ullum in fe exnbsp;iaclura noftra detrimentum accipere, fed ad amplificationem tarnen gloriæ illius pernbsp;tinet,plurimos eflè, qui ei cum fide, ôd cum honore deferuiantl quorum falus,ôi uitanbsp;lucrum eft gloriæ Dei,damnum^ econtrario eorum mors, atque interitus. Eft enimnbsp;propria hæc feruorum,quatenus ferui funt, conditio,ut nemo eorum fibi ipfî uiuat,nbsp;aut moriatur,fèd utrunque agat domino fuo, Nec ucro quilquam ulla pecunia emssnbsp;ptustamfuidominiferuusfuit,quàmnosfumusferui lEsv Chrifti,Emptienimnbsp;fumus precio magno,ut Apoftolus inquit,8lt; uitam,quam uiuimus,totam debemusnbsp;E)eo,Etenim ipfè Chriftus ob hoc ipfum mortuus eft,2lt; furrexit, ac reuixit, quonbsp;fieret dominus mortuoi^,ac uiuentium.Mortuorum porrô hoc loco intclligendumnbsp;cft,eorû,qui in hac uita ftantes,ac fpirantes,Deo tarnen fummo nô fpirabanf,nec^ uinbsp;uebant;quoï^ ipfe Chriftus mortuorû fufcitator fccum unà fadus eft. Nam 6^ morjsnbsp;tuus ipfe eft,ut ifti cum eo fîmul c5morerentur:amp;^ rcuixit,ut ijdem ifti in nouam 8Cnbsp;incorruptam uitam reftituerentur.Quod uero ad iudicandûhominû confilia, atcç fanbsp;aa uel proba,ucl fecus pertinet,nemo fibi alTumat hanc curam, folicitudinem^ iudinbsp;candi.Non décrit enim iudicium,cum fiftendi fimus omnes in nouiflîmo die ante trinbsp;bunal Chrifti,nec^ fideles tantû qui fuimus,ôô erimusiuerû omnes prorfus.Sic enimnbsp;dominus per Efaiâ’.Viuo ego,inquit,quæ eft iurisiurandi formula uulgata apud Hcnbsp;brcEos,ut cum aiebant;V iuit dominus,quoniâ fic fiet:quod erat idem,ac fi iuraretnbsp;le,6d diceret,per Deum uiucntê.Ita uiuo ego eft,cû per femctipfum iurat Deus. Sednbsp;quid ait dominus inEfaiaC'Viuo ego,quôd mihi fledetur orne genu,glt;: omnis linguanbsp;confitebitur Deo.Reddet quocj unufquifcp tune noftrum fuorum fadoijz rationemînbsp;quamobrem nequac^ inter nos nunc quidê iudicemus.Illud potius agendum,Slt; iudinbsp;randum eft â quoeç noftrû, ne crcet quis offendiculû fratri fuo, ne ue eum in duramnbsp;fufpicionê inducat.Habere uideminijin quo uos alter alterû coarguatis.Hic quidemnbsp;illum,ut irnbecillü,ÖC diffidentê fpernit, Ille hunc,quôd nimis eum fidere, longiusc^nbsp;progredi fufpicatur. Amputet ucftrû unulquifq^ anfam,qua occafionê alter i dat mas:nbsp;le fcntiendi:Tu qui côfidis,de ifta tua fiducia aliquid rcmittito,non in opinione quii=nbsp;dem,2lt; fide,fèd in opere,ne quod cundlis fic paflîm amp; libéré uteris, id tam uideare fanbsp;cere,quia ipfe firmus cs,quàm ut proximi tui infirmitas contemnatur. T u autê econnbsp;trario,qui altcrius fiduciâ codemnas,plus ftatue in fide illius roboris,Si uirtutis eflenbsp;ad confîftcndû,quàm in cibis ad labefalt;ftädum,ut ÔC tu quoeç addifeas melius tibi innbsp;dominojôi in fpirituaîibus operibus fidere,Sic enim agedo,6^ remittêdo uterc^ ordonbsp;aliquid in accômodationê alterius,ftabit,ôi cohærebit domus Dei,ac ædificatio,quaenbsp;fidelium eft focietas,in uno mutuæ charitatis fpiritu iunda,8lt; coagmetata. Et cö adnbsp;D d j omnes

LI B» IIL COMMENT. lAC. SADOLETI omnes quidem pertinet fie facere,tum multo magis ad robuftiores; hi funt enim qu*nbsp;feinclinaredebcnt,acfumiTiittere,utdebiles fubleuent, 2lt; fecum deinde attollanbnbsp;quando illi fua ui attoUere Ce non poiTunt,

SciOjôC confifus fum in domino Iefu,quôd nihil commune eft per lè:nifî reputanti aliquid cômune eflèjilli eft cÔmune.Si autê propter eduliumnbsp;ter tuus côtrirtatur,non iam fecundû charitatê ambulas. Ne efu tuo illûin^nbsp;terimasjpro quo Chriftus mortuus eft.Ne aceufetur igitur ueftrû bonurn»nbsp;Non enim eft regnum Dei efca,amp; potus,fed iuftitia,amp; pax, èC gaudium irtnbsp;fpiritu fando. Qui enim in his feruit Chrifto, gratus Deo eft, ÔC probatusnbsp;hominibus.Proinde ea,quæ pacis funt lèd:emur,amp; quæ funt ædificationisnbsp;mutuæ.Ne propter efeam dilfoluas opus Deû

H AEC eftremotiofcrupuli cuiufdam,ôi fufpicionis,quam uidebatur ingenera^? re Paulus in animis eorum,quos ad fummittendum fe debiliorum fratrum opinioi^nbsp;hortabatur,cuni moneretjôC obfccraret,ut defîfterêt potius ab illo libero ufu omniSnbsp;ciboruni,quàmfratrem imbecilliorem olFenfum ilia libertate,in culpâ, amp; crimen ma^nbsp;Ie opinandi contjcerent.Nam etfi illos quoep infirmiores eft hortatus, ut ne facerentnbsp;iudicium de alieno ièruo^quandoquidem omnes ferui iam Chrifti eflènt,ne'ue aliénénbsp;ab fcjôd ad Deum pertinens fîbi ulùrparent iudicandi officiumttamen cum robuftio^nbsp;ribus hoc agit djligentius,quôd eos intelligit dociles magis exiftere.Nam illi quidßnbsp;imbecilli imprudentia labebantur,ufum efculentorum,nô ut eratjièd ex animijS^ in^nbsp;genij fui imbecillitatemetientes.Vult autêhos fortiores inducere ad felè demitten«nbsp;dum,quando hoc ipfîs facilius eft,quàm illis infirmioribus niti adfe erigendû.RewOnbsp;uetergoàuerbisfuis,ôdamonitionibusfufpicionem,neforte uideatur illos ab uft»nbsp;promifeuo ciborum deterrere,eô quod aliqua genera efculentoijt immunda^Ôd fordinbsp;da fintlquod erat in prima ilia ecclefia pauloanté ab ludaifmo egrediente ueheméternbsp;fuipiciolüm.Non enim fe inquit ea de caufa facere^nam nec fe arbitrari quicquâ elfenbsp;inquinatum,fed ut feruetur Ùei ædificatio,quæ eft fratrum pax inter fe, ôô côcordianbsp;fpiritu fando conflata atcj conipirans.Scio equidemjinquit,amp; fidem habeo in Chri^nbsp;fto lefujqui has ciborum diffèrêtias exæquauit,quôd nihil eft commune ex fe, id eft,nbsp;fua ui,fua natura cômune.Eft autem comune ulitato icripturç uocabulo idem,quodnbsp;immundum,quôd gentes communia omnia,ludæi fua feledù genera efcarû, edulio^^nbsp;rume^ habebant,quoi?2 obferuatio non erat cum gentibus cômunis, Ita in Adisnbsp;trus,demiflb è cœlo linteo,in quo cunda animantiû genera continebantur,iufltis manbsp;dare uulgô,ôô uefci:Minime,inquit,domine.Non enim quicquâ comune, aut immönbsp;dum ingreditur in os meum.Cui uox eft reddita:Qiiod Deus mundauit,tu ne conii^nbsp;mune dixeris.Nihil igitur per fe commune eft.Vidit enim Deus omnia,quçfecerat,nbsp;ÔC erant ualde bona.Sed fit comune opinione fua cui^,fi quis uidelicet,quod comu^nbsp;ne,00 immundum eflè arbitratur,eo nihilominus uefcatur. Hic enim fibi coparat in^nbsp;§uinamentum,no ab efca quidê,ièd ab opinione fua,Facit enim id,quod minime exinbsp;imat eflè faciendum,eftcç ipièmet fuæ cófcientiae aduerfarius.Ne ergo Paulus qu’nbsp;illos dehortatur ab illis fumendis cibis, qui debilioribus fratribus inficiunt icrup*^^nbsp;lutn,facere id uideatur ipfa ciborum ratione,tan^ comunium,ac inquinantiS, negaj

quiequam exiftimare commune eoi5t,quæ in elcam accipiuntur,nec reuera eifc co inune,nifi ei,qui reputet aliquid eflè commune.Sed etfi omnia rede eduliaiumi P^*^nbsp;funt,non eft tarnen cibi,amp;^ epularö caufa frater in triftitiâ,ôô fufpicionê conqcienous,nbsp;qui in eo,quód fpernitur,doleat neceflè eft,in quo uero alterum intuetur, fine del^^nbsp;du cibis omnibus uefcentem,fufpicatur aliquid grauius,illamc^ libertatê edendi nonbsp;ad fidem,fed ad intemperantiam putat pertinere.Eft ergo hæc illi caufa fic ftilpioaod*nbsp;atifcrenda, alioquinnon lècundum charitatem ambulas.Porro hoc uult charitaSjt’^nbsp;frater tibi tuus,quam cibus charior fit,quem fi in animihæfitationem efu tuo ind»^nbsp;ps,abftine potius ab edendo,ne'ue eum périmé, pro quo Chriftus mortuus eft

IN EP I S T. P A VL I AD ROM, nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;îjj

cß,nc fin tribuito pcccandt occaßonem,qui à peccatis,ut extergeretur,CIin'fius pro ço mortuus eft.Et fimul hic admonet,quantum fratris caufa nos uelle debcamus ƒ uinbsp;ipfe etiâ Chriftus uitæ,8lt; fanguinis fui putauerit Ce debitorc, Ac bonum quidcm eftnbsp;nullum adhibere deledtum ad cibos:fcd hoc bonum ex altera partenoxium eflê nonnbsp;debet,ut obfit fratri.Plus enim mali eft charitate uio]anda,quàm boni in co,fi illud cinbsp;borum diferimen fuftuleris, Netÿ enim regnum Dci efca, aut potus efl, inquit, quænbsp;magna per fe non funt,neqj habent uim in pietate,amp; religione admodum animaduernbsp;tendam,fed regnum Dei iuftitia,paxcj; eft,Slt; gaudium fpirituale. Id enim eft in fpirissnbsp;tu fando ne hoc gaudium,quod regnum Dei eft,ullo pado ad corpus, amp; ad carnemnbsp;referatur.Nâ qui in his,inquit, feruit Chrifto, ille ôdDeo acceptus eft,amp; hominibusnbsp;probatus,Quapropter cedant minora maioribus, fi occafio ferat, ut fimul ftare nonnbsp;poflînt.Bonum eft ciborum tollere diffèrentias, nec habere animum occupatum innbsp;difeernendotbonum nimirû,haberaus enim potiora in quibus melius,amp; làndius cu^nbsp;tant animi ponamus,Sed fi fi ater tuus ex tua ifta libertate ofîènditur, melius multonbsp;eft profpicere,8ii confulcre fratri ac charitatem retinere fraternam, Naneç diftindionbsp;fila ciborum,atcp adeo etiam exæquatio parum admodum pertinet ad regnum Dei,nbsp;Pax autem,2lt; charitas ipfum eft Dei regnum. Abftine ergo amp; tu,ne tua indiftindio,nbsp;ciborumeç coæquatio fandum hoc charitatis uinculû interrumpat,ne paeem uiolet’nbsp;ne'ue illam humanitatem,quam debemus fratri,quæ quidem germana,glt;: propria iunbsp;ftitiæ bonitatis fummi Deiimitatio,inficiat,ac turbet : ex quo fpirituale gaugt;nbsp;dium illud corrumpatur,quod non ex cibo nafcitur,fed ex côcordia inter fratres, £lt;nbsp;ex charitate:quod quidê gaudiû ex fpiritu fando regnû etiâ Dei à Chrifto eft appelnbsp;latum,cum dixit;Regnû Dei intra uos eft.in hoc gaudio,in hac bonitate,2gt;^ pace,quinbsp;Chrifto ièruiunt,illi amp; Deo probati funt,ôd hominibus,Qiiapropter que pacis funt,nbsp;prçcipue fedemur,retincamuscj5 ædificationêmutuam qua inuicem nos adiuuamus,nbsp;ut alter alteri uiciflîm demus caufam lætandi de nobis,bcnec^ fufpicandi:quam ædifinbsp;cationem cocordiæ,ÔC confenfionis ex emplis mutuis iuftitiæjhumanitatisép conftrunbsp;dam,proprium Dei opus,minime debet quifquam efcarum caula diftbluere.

Omnia quidem pura,led malum homini eft, qui per ofFenfionem ueftft tur.BonumeftnoneIïècarnes,necpbibereuinum,ncqpinquo frater tuusnbsp;oftenditur, aut perturbatur,aut imbecillusfit. Tu fidudam babes pertenbsp;ipfum. Habe in confpedu Dei, Beatus qui non iudicat femetipfum in eo,nbsp;quod probat. Qui autem ambigit,fi comedat, condemnatus eft, quia nonnbsp;ex fide.Omne autem,quod non ex fide,peccatum eft,

Q_v A E p E R fe munda funt,inquit,qualia quidem funt omnia fada,öd creata à fummo Deo,fiunt immunda tarnen ft gignant,öd excitent in fratris animo icrupulû,nbsp;amp; offènfionem.Nam quod ex fe bonum alioquin eft,illo modo fit malum,cum ex conbsp;frater perturbatur.Itacp idem ipiè ad Corinthios fcribcs,inquit,Si elca perturbât franbsp;trem meum,non edam ullo tempore carnes,ne perturbem fratrem. Quare etiâ econünbsp;trario,quod per fe eft malum abominari,ôd euitare efculentorum genera quædam utnbsp;delicet propter ipfa,tanquam ea fuapte natura, amp; inftta labe immunda fint, effîciturnbsp;bonum,fi propter earn caufam uitentur, ut inde oriatur ædificatio fratris. Ac quódnbsp;de illis legis inquinamentis,quæ funt certis generibus eduliorum attributa, nequa^nbsp;quam loquatur Paulus,fatis ex eo perfpicuum eft, quod etiam uino differ it bonumnbsp;abftinere,â quo frater abftinet imbecillus,ratus ex eo luxuriç fomentû fubqci.Qtiarenbsp;mens Pauli tota eft,ut oftendat, 2gt;d doceat in rebus quidem ipfis, quantum ad diferiünbsp;men,aut æqualitatem ciborum attinet,bonum,malumcg accidere,ft aut per fuperftij:nbsp;tionem difcernantur,aut reda,8gt;d libera animi fiducia exæquenturîfed hoc bonû, manbsp;Ium'ue,quod inæquando,aut difeernendo eft,non tanti tarnen momenti ipfum eflê,nbsp;ut cum maiore bono,malo'ue collatum non immutet naturam fuam,atc^ in naturamnbsp;illius maioris tranieat,ut fuperftitio diicernêdi,ôd deligendi,etiamfi no bona fit, quianbsp;ôd inanis, ÔC cura inutili occupata : ft tarnen fratris contineat ædificationem, ueluttnbsp;bona

1$ LIB. III» COMMENT. lAC, SADOLETI

bona adfcifcenda fit,cotraci? exaequatio bona ex fefe,fi lædatur ex ea,8lt; turbetur ani mus fratris,pro mala habenda fit,00 ret}cienda,Siquidem pad,SC charitatijComodoc^nbsp;prius proximi,(^ efcæ,SC uino confulere obligati fumus.Ex quo fit,ut quod non bonbsp;num ex fefe eft,abftinete uidclicet uinOjatcp carnibus,efficiatur bonö, fi in eo frati'isnbsp;faluti,SCtranquillitati animi confulatur.Etfi enim tu,qui tua ipfius caufanon abßi^nbsp;nes,rede confidis,SC perfuafus es,nihil in carnium,uinicç ufu uitii,labiscç ineflê : ift^nbsp;tarnen tui animi fiduciam tecû habe,8C aduerfus Deumiin adum autem eä proferr^jnbsp;fi tuus frater ofFenditur,abfifte,8C define.Äc beatus quidem ille eft, qui expertus innbsp;femetipfo,SC ufu iam edodus nullum fibi genus cibi officer e,necß ad luxuriam,nelt;^nbsp;ad diftradionem animi à fummo Deo,netÇ ad fratris damnum,aut offenfionem, in conbsp;quod probat,eflec^ redum exiftimat,fine confcientiæ fcrupulo ullo uerfatur.Quinbsp;ro confcius fibi ipfe eft,fi efculentis quibusuis libere uefcatur,aliquodfibi unumhonbsp;rum incommodorum euenturum efîè,fî comedit is nihilominus, SC ueicitur, inciditnbsp;in crimen,atcj^ eare incidit,qubd non ex fide comedit,hoc eft,n5 ex fiducia interiore,nbsp;non ex libera confcientia,quæ cum reclamet,admoneatç^ periculû eflè nifi abftinea^nbsp;tur,in non abftinendo commiiTum iam peccatû eft.Qin'cquid enim contra iudiciuinnbsp;confcientiæ committitur,in criminis,SC uiftj parte id numeratur, peccatumc^iudicanbsp;tur.Si ergo iudicat quis non fè poflè abfi^ proximi cffènfione carnibus,ÔC uino utbnbsp;ÔC tarnen utitur,quod non per fe malum eft,illi effîcitur malum,quia fuæ confcientiaînbsp;iudicio ille condemnatur. Êtenim ilia intima cordis approbatio, atque confènfîo innbsp;omnibus fpedanda eft,quæ fi non reclamet folum,ac diflentiat,uerum hçreat modo,nbsp;SC titubet,quôd non de illius ièntentia,8C fuafione fadum fît,uim nanciicitur crimi^nbsp;nis,ut non nequicquam antique prouerbio ufurpatumfit,non eflè faciendum, quodnbsp;dubites.Sande quoc^ 8C rede Iob,Nunquam me in uita cor meum adhuc reprehend’nbsp;dit,inquit,tanquam qmnis cognitio,animaduerfio^ peccati ab illo inteftino mentis,nbsp;confcientiæ^ oculo fit ducenda:qui cum folus finem intueatur, quo tenditur, folusnbsp;habet etiam ueri,falficp,necnon redi,praui^ iudicium»nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;’

Debemus autem nos fortes l'mbecillitates impotentium fubIeuare,8Cno placere nobis ipfis.Quflibet enim noftrum proximo placeat in bonum adnbsp;ædificationem.Etenim Chriftus non fîbi ipfî placuit,fed ficut icriptum eft:nbsp;Opprobria opprobrantium tibi inciderunt in me. Quæcunq^ enim anteanbsp;fcripta funtjin noftram dodrinam funt fcripta,utper patientiam, 8C confo^nbsp;lationem fcripturarum (pem habeamus.

H A e c EST charitas uera,atcç plena,ut fummittamus nos ad utilitatem fratris, quô ilium paulatim parem nobis in uirtute,SC fidei firmitate faciamus.Tu potis es uinbsp;no abftinere,habes autem fratrem,qui te uult quidem,fed nequit imitari,ideocj? in pCnbsp;riculum uitæ fe dimittit,aut ftomacho languête il pietatis reliquis operibus abducßnbsp;tur: déclina, ÔC fubueni fratri tuo,uinocp SC tu utere,ut ilium ab ilia opinione dimo^nbsp;ueas.Aut econtrariOjtibi uinum non obeftjobeft autem fratri tuo:at(^ ille putanslunbsp;xuriâ eflè in uino,quüd ÔC Paulus alibi admonuit,fuadens ne inebriemur uino,quôdnbsp;in eo eft luxuria,ipfe abftinet fîbi cauens,te uero,qui nô abftineas, miratur, SC tacitanbsp;fua fufpicione de te male iudicatîdemitte te ad fratris opinionë,ut ne caufam illi pr^nbsp;ue fufpicandi affèras.Denicp piorum cft,SC prudentû,8C cum ratione bona,confilio^nbsp;charitatem ièdantium,non fua tantum niti fententia,nec fuo ipforum Iblum indien’nbsp;uiuere,fed accommodate fefe,atcß infledere adaliorum quoqp fèntentiam,8C iudiciÔînbsp;fîquidem ilia inflexio, ad bonum illorum,quorum uoluntati te dedas,SC ad illos innbsp;de SC charitate,omnibus^ Chriftianæ uirtutis operibus conftruendos intêta, apta«^nbsp;eft.Atc^ ex hoc illi meliores,SCfortiorcs futur!funt,pofteaeß tecû unà ad fublimio^^nbsp;gradum uirtutis afcenfuri,ut cum eos,quafî manu traxeris in locum ftabilem, ajqusnbsp;tutum,ipfe quidem nihil de firmitate tua conftantiaeß perdideris î proximo autè tuonbsp;pacatioris animi,ÔC confcientiæ lèdatioris fueris author.Faciendû igitur nobis fem^nbsp;per eft,ut uitæ noftræ adiones, SC confîlia ad utilitatem, ac fàlijtem proximi diriga^nbsp;mus

IN EPIS T» P A V L I AD ROM, nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;ZI7

fflus:nec tam ftudcamus nobis ipfîs,quàm fratribus fan'sfaccre, Atq^ ut omnia Pau# lus fua confiHa inde maxime côprobet,undc omnis uei itas,Sv fàpientiç lumen omnenbsp;clî exortumjChriftum exemplo inducit,quê hoc modo operatum nos imitari cûdîinbsp;debeamus. Ille em eu haberet, quare libi merito, maxime^ placer et,quôd Dei filiusnbsp;cum effet,pari cum pâtre gloria,potentiaé}? fruebatur:demifft tarnen fèfè, ôô tradiditnbsp;in conditionem longe inferiorem,facffusé^ homo cfr,ut eos quihumanæ erant condi#nbsp;tionis,pollet ad fuamgloriam,regnumc{; perducerc:dcfcêditcç ex alto, ut nos deindenbsp;attolleret in altum.Et fane ufitatum admodum Paulo eft,cû iuadere aliquid,aut di(#nbsp;fuadere uult,exemplû ducere à Chrifto, Ad mifericordiam ubi nos hortatur,Agno#nbsp;fcite,inquit,gratiam domini,qui diues cum cflct,pauper propter nos eft effedus. Etnbsp;rurfus,cum ad mutuam charitatem hortatur,Sicut Chriftus nos dilexit,ait,Tolerannbsp;tiam quo(^ côtumeliarum,2lt; infedationum,cruce,ô(: ignominia domini noftri fæpenbsp;confirmât.Hoc quidem in loco teftimonium Pfalmi adducit,in quo Dauid cecinit exnbsp;perfona Chrifti,Opprobria opprobrantium tibi ceciderunt in me.Qiiibus in uerbisnbsp;duplex Chrifti humiiitas cernitur,Et quôd cum effet Dcus,cui nulla ex hominibusnbsp;digna poteft reddi gloria,facfîus cft is,qui probris effet, defpicationibuscp ftlbiedus,nbsp;hocep hominum caufa.Et quôd patris quoep fui omnipotêtis Dei uieem fubijt, cumnbsp;fubmifit fefe ludæcro infolentiæ,ÔL praustati,qua ilii patrem Deum amp; in iolitudine ânbsp;principio,ut primum egreffî ex Aegy pto,amp;: poftea terra iam parta,attp poffeffa diuinbsp;nis fæpe mandatis obtrc(ffantes,falloscp fibi Deos in côtumeliam ueriDei adfcifcennbsp;tes,omnibus modis exafperare conati fuerant, Nancp omnia ilia gentis præpoftcrænbsp;conuitia,8lt;l exprobramêragt;quibus aduerfus Deum ufi fæpe fuerant, in Chriftû funtnbsp;collata.Scripta porrô hæc,quorum uetus,amp; conftans tot prius feculis authoritas, innbsp;Chrifto Icfu poftea,8lt; in eius uita,do(fti ina,fa(ffiscp dcclarata eftrpropter hâc caufamnbsp;iam diu feripta funt,ut nos illis edoôtfôd côfirmati in patientia ôd fpe uitam noftramnbsp;traducamus.Nam idcirco prophetæ prçdixerunt,ut poftea euétus rerum,illoï5î prç#nbsp;diâiones cQ probaffèt,nos conftans,amp; perpetuû confilium Dei duobus præclaris tenbsp;ftimonijs cognofceremustquoi^î alterum futura nobis indicaret,alterû iam facfta,quçnbsp;ptænunciabantur,oftenderct,noscp ex utroep iolatium ingens in hifee mundi agita#nbsp;tionibus adepti, ÔC p^eremur jortiter aduerià, amp; iperaremus felicia, Felicia ueronbsp;eiuimodi,in quibus no dolor,no mortis timor,n5 incerti cafus rcrum humanaijî parnbsp;tem aut locum ullum haberentffed quæ futura effent fumma, ôd immortalia, qualianbsp;apud unum Deum in altera ilia utta tantû confequi licitum eft.Et fanè,ut alio loco dinbsp;lt;?lum eft,fpes amp;: patientia ïta fe inuicê fulciunt,ut altera altéra ôi.nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;fuftineat,

Quâto enim duriora diffîciliora propter Deû patimur, hoc meliore in fpe fumus; amp; quo fperamus alacrius,hoc fumus in perferendis rebus aduerfis magis fortes,

Deus autem patientiæ, amp; confolationis det uobisidem faperein uobis mutuo fecundumChriftum Iefum,ut unanimiter in uno ore glorificetisnbsp;Deum,amp; patrem domini noftri lefu Chnfti,ldeo fufeipite inuicê uos, fîcutnbsp;amp; Chriftus fufeepit nos in gloriam Dei.Dico autem Chriftum leftim mininbsp;ftrum fuiflè circuncifîonis pro ueritate Dei,ad cofirraandum promiflîonesnbsp;patrum,Gentes autem ut pro miièricordia glorificarentDeum, ficut feri#nbsp;ptum eft:Propter hoc confîtebor tibi in gêtibuSjôd nommi tuo pfallam. Etnbsp;rurfus dicit:Lætamini genres cum populo eius.EtrurfusîLaudatedominûnbsp;omnes gentes,amp; collaudate eû omnes populi.Et item Efaias inquit:Erit ra#nbsp;dix Ieflè,amp; ereêfus ad imperandum gentibus,in eo gentes fperîd)unt,

s C R I P T A funt omnia,inquit,ad doôèrinam noftram,ut per patientiam,ô^ con folationcm feripturarum fpem habeamus.V erum hanc patientiam, SC côiolationemnbsp;plena habere ut poffîmus, tribuat nobis Deus,ut ffmus inter nos cocordes, eademepnbsp;fentiamus:quod idem faepe ad Corinthios feribens illos admonet: Id ipfum dicatisnbsp;Omnes,inquiens,Et alio locoffdem ièntite,pacem habete,Quem tarnen unanimis c5#nbsp;E e cordiæ

218 LIB* III* COMMENT* lAC, SADOLETI cordiæ confenfum fecundum c H R i s t v m lefum eflè uult,Eft cnj'm colenfionbsp;rundem uoluntatum etiâ mundanæ inter homines amicitiæ præccptum primariun»*nbsp;Sed nos diuina quaîrimus,ô^ ad unum Deum omnipotentem omnia referimusJn fi*nbsp;ÎUS honorem,2lt; uenerationê,ôi gloriam confentire proprium eft coeleftis,pcrfeóx^nbsp;amicitiæ : confentire autem per lefum Chriftum inChriftoIefu,incî;eahdc,quæanbsp;Chrifto nobis præcepta eft.Et eft ad eum fine didtum,ut ôdludæijôô genres in eo unanbsp;confentiant,quando inter le alioquin fint diflîdentcs.Nam fiue legê attendas,iila uninbsp;fbli ludæoi^î nationi,non cæteris gentibus lata eftdîue Dei cultum,in co gêtes long^nbsp;aberrauere.Qiiôd fî dicatur ad legem licitum fuiflè accedere etiam gêtibus, profely^nbsp;toséç ex eo numero fuiflè,qui fe ex alienis ritibus,amp; gentibus legi Mofaicæ feruâdafnbsp;addixiffènt,idcirco'ne id illi faciebant,ut eflèt populoIfraëlitico ilia fuperbia, qua innbsp;conftruendo templo folos fe liberos,feruilia autem opéra per huiufmodi prolèlytosnbsp;fieri debere omnia cómemorabantc' NÓ eft idoneum profcdo uinculum comunis conbsp;cordiæ fuperbia,cui quidem fuperbiæ lex caufam præbebat.V era eft,2ë fola cundo^nbsp;rum exæquatio Chriftus Iefus,apud que non eft diucs,nec paupei :dominus,uel fcr^nbsp;uusdiomojaut fœminaifed omes in honore pari,ô^ gratia funt locati.Fidei enim mynbsp;ßerium humilitas tota eftiatcg ubi de humants agitur neceflitatibus, maior pro alio?nbsp;quam pro feipfo folicitudo,fi æternæ falutis ratio ducatur,par certe de alqs,ac de iègt;nbsp;metipfo cura ac diligêtia.Quo in genere dûtaxatjuitæcp inftituto fides erga Deum,nbsp;ôd charitas perfeda ineft.Eft enim ipfacharitas alteri uelle,ac ftudere illud idê, quodnbsp;fibi,necç fua quencß caufa ieorfum laborare,fed curare,ut eodem æque labore fratrinbsp;confulatur,quod aliter fieri,quàm in Chrifto non poteft. Qiii uero inuicem fe fic fo^nbsp;uent,amp;: ampleduntur,quiéç inter fe hoc pado diligunt,ut in Deo omnes unS,idemcpnbsp;fentiant,hi Dei miniftri ueri funt,0i: unanimes cundi,unocp ore glorificant Deu.Abnbsp;uno enim fpiritu,unacß,8lt; eadem omnes uoluntate ad prædicandam Deo gloria granbsp;tiamcç adducuntur, Atcç,ut dico,hoc in folo Chrifto lefu fas eft fieri. Non enim iniiinbsp;ria Chriftus ad pattern opem ab eo difcipulis fuis,amp;: præfidium dcprecans,In hoc conbsp;gnofcent omnes,inquit,quód tu me mififti,fi fuerint unum. Ac nemo quidë poteft,nbsp;nifi à Deo milEis,uel pottus ipfe DeuSjhanc confpirantem in cordibus hominû mit«“nbsp;tuam inter ipfos uoluntatem create, in unum^ fic conflare, ut nemo alius alq in «3nbsp;omnino antecellere uelit,fed omnes ftudeant elle p3res:uel etiâ qui præftantiores uitnbsp;tute,prudentiacç funt,inferiorem hi locum,2lt;: conditionem appetant.Nâcç in humanbsp;nis fûcietatibus,ôi conuenticulis, cum iilud imprimis quæratur, ut aut units praeci^nbsp;puapotetia fit,aut certe ciuitas,genuscßhominum certum cæteris gentibus,nationinbsp;buscj dominetur,in quo unius aut paucoi^z emineat poteftas, cæteri ducantur feriii,nbsp;Chriftus units oinibus eife ipie par,8C reliquos inter ie æquales uolttit eflè.InhoCnbsp;ergo iugo coiundt in unum cû gentibus Iudæi,omiflîs proprijs uite prioris infignFnbsp;bus,in comunem habitum,0d uoluntatis,2lt; fi'dei ad Dei omnipotentis gloriam cS c^cnbsp;teris coueniantjóó in angulari lapide c H r i s t o coagmentetur, Qiiod hoc modonbsp;optime faduri funt,fi quemadmodu Chriftus fummifit, inflexitcç fe ad coi^i gradö,nbsp;06 códitionem,quos erat feruaturus,fic nos inter nos ad eoijî captum deflexerimiis,nbsp;qui fortaflè nobis fuerint infirmiores,ut cum illis primo nos côftituamiis pares, quonbsp;deinde illos nobifcû ad altiora opera uirtutis,86 fidei fubleucmus.In quo eft animoi^nbsp;confcnfus,86 côciliatio,quâ maxime Deus îi nobis poftulat,ô6 quæ per lefum Chrift^nbsp;nobis eft demonftrata,Si6 tradita.Etenim ille,ut compleat ueritatê Dei, ludæos ad ftnbsp;3dducit,gentes autem in eundem cœtum uocat, ut eiuidem Deimifericordiam dt^nbsp;nionftret.Nam cum ludæis in Abraam fuiflèt promiflîtm ex eorum ièmine ucntu^nbsp;rum,in quo gentes omnes benedicerentur,idcirco fub circuncifîone c H R i S T V Snbsp;nafci uoluitjUt feruaretur ueritas fadarum pofteritati Abraæ â Deo promiflîontit^*nbsp;V t uero gentes ad cc^nitionem ueritatis eiuiclem,ô6 ad præmium cœleftis regni ƒnbsp;carentin,non promüfio amplius extitit,fed Dei mifericordia. Non enim ad illas, ftdnbsp;de illis fada fuerat olim ièmini Abraæ promiflio; fie unanimi corde prorfus omn^^nbsp;Deum glorificaturi funt.Iudæi,quôd ueritatem illius in ièruando,quæ promifîtæ^^nbsp;pull gentiumjquod eiufdem erga fe mifericordiam funt laudaturi. Att» hæcnbsp;gentium

IN EPIS T, PAV LI A D R O M, nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;2ij

gentium uocatio non minus ipfa fere prophetarum uaticinij's denuneiata, corumcp uocibus tanto ante prædida,quàm expedatio ludæorum promiffionis Dei extitit»nbsp;Nam 2«^ Dauid in perfona c H R i S T I Deum patrem alIoquens:Conftitues me innbsp;caput gentium,inquit. Et paulo infra : Propter hoc confitebor tibi in gentibus, 6dnbsp;pfallam noinini tuo,Et alibi icriptura:Lætamini gentes cum populo eius Jn quo co*nbsp;fenfio gentium cumludæis in laude,ôd laetitia unius Dei nunciataeft, Itemcp Dauid:nbsp;Laudate Deum omnes gentes.Si ut cum ludæis concurs fit laudatio,addit;Et collaunbsp;date eû omnes populi.Rurfus Efaias: Erit radix Iefle,amp;; qui exurget ut imperet gennbsp;tibuSjineogêtesfperabunt.quodapertiffîmede Christo fuiflè didlum rerumnbsp;exitus comprobat^Nec eft tergiuerfandi, aut calumniandi cuiquam locus, Vt ergonbsp;hie concentus concordis hymni,amp; ab uno orc,animoqj cundorum conlpirans,cofennbsp;tienscç procedat Dei laudatio,quoniam ÔC huius charitatis inter nos,iucundiffîmæcgnbsp;eoncordiac, omnium bonorum noftrenum unus author nobis Deus eft, ad eumnbsp;ipfum orandum,ac precandum Deum conuertitur Paulus.

Deus au tern fpd impleat uos omni lætiria,amp; pace in credeildo,ut abun^ den's in fpe,in potentia fpiritus fandi,

DEVS fpei,inquit,in quo fpes nofti as figimus,qui finis eft nofter, extremum bonorum omnium,uel unicum ipfc bonum potius,quö afpiramus atqj cotendimus,nbsp;quiep nobis extitit author milTione CHRISTI îefu filij fui, ut in co uno locareanbsp;mus fpes noftras,impleat uos omni laetitia, ÔC pace, hoc eft, quod dixit fupra, Deusnbsp;coniblationis.Et uere lætitiam,pacemcp in hac uita,nifi fpei huius in Deum munercnbsp;habere no pofitimus.Nam nec læti eflè illo fando,fpiritualicp ^audio fine fpe poflussnbsp;mus futurorum bonorumtneep habere ftabilem pacem, fi non a mundi huius bonisnbsp;fpem noftram dimoueamus, amp; in ccelum totam transferamus, Quapropter ifta innbsp;Deo fpes omnis nobis eft laetitiac,paciscp firmamentum, Porró autem fpes abfep fidenbsp;haberi nequit.Deus ergo fpei impleat uos omni laetitia,2gt;0 pace in credendo, ut tantonbsp;magis abundet in uobis fpes,quo firmiore fide fuerit nixa. Quorum utrunep in uo^nbsp;fiis fit à fpiritu fando,Eft enim hæc quafi fundio propria fpiritus fandi infinuandinbsp;in nos fidem,fpem,amorem. In quoquMë amore praecipue eft laetitia, at(^ his tribusnbsp;tota Chriftianae religionis extrudio côtinetur,Pater enim filfû mifit, ut doceremurnbsp;ab eoieumcp ipfe uoce è cœlo edita,ut audiremus,hortatus eft.Filius acceflit ad nos,nbsp;uerboep,^ exemplonos erudtjt. Vim autê dodrinæ, amp; monitionis fpiritus iandusnbsp;ad cor n’oftru ad inteftinos animi fenfus influendo accomodat, idcirco^ eft didû,nbsp;Qui peccauen'nt in fpiritum fandS;hoc eft,qui eum excluferint, qui fores animi illinbsp;non patefecerint,ueniam illos no repertdros.Et reuera parum prodeft crucis,amp; mornbsp;tis domini noftri I E s V Chrifti audiflêmyfterium,eiuscpfidê,8gt;i nomen profelTumnbsp;fuiffè,fî intro ad animum non allabatur uis. Si potentia fpiritus landi, quæ molliatnbsp;corda noftra,illacp Deo prompta,paratacp exhibeat,ut ea cum praeceptis Dei fingi,iunbsp;ftitiaeep imitatione formari,tum diuino amore incendi facile poffint.

Perfuafus fum porró,fratres mei,8i ipfe ego de uobis, quód amp; ipfi pk# ni eftis bonitatis,referti omni cognitione,ualentes amp; alqs præcipere,Audanbsp;eius autem fcripfi uobis fratres in aliquaparte,utcômonefaciens uos proisnbsp;pter gratiam datam mihi a Deo,ut fim minifter I E S V Ghrifti erga gêtes, .nbsp;facrum gerens minifterium Euangelij Dei,ut fitoblatio gentium bene acce#nbsp;ptabilisjfandificatain fpiritu fanóto,

Paulus Si humilis,cum Si dodoris officium, Si praeceptoris curä, diligenHam^præftitiiret,partimcpdocuiflètfidei CHRISTI myfteria, nimirû exnbsp;diuinis haufta ilia confihjs,partim ctiam quæ ad mores pertinent. Si ad communemnbsp;pacem,concordiamc(j funt idonea,admonuiflet, fecifletcj; utrunc^ ob egm rem, quôdnbsp;egebant illi utroc^,declinans nunc offenfionem, exciilat audaciam fuam, quafi nonnbsp;’gnorans quidem amp; dodos illos quocß Si probos eximie eire,fed ut impleret munusnbsp;a Deo fibi commiiuimjidcirco pro parte fua illos commonefeciflèt, Porro fuum efîè

E e 2 munus

r

220 LIB* ÎIL COMMENT. lAC, SADOLETI

munus datum fîbi à Deo per gratiam,non ob meritum,ut foret ipfe mim'ftcr i E S Chrifti,erga gentes,deleâ:us qui illud Dei Euangelium,quod â c H R i S T o lefu 2nbsp;cœlo deportatum,amp;^ hominibus conimunicatum fuiiïèt, diflèminaret ubi(^ ôé fpargt;nbsp;geretjUeluti facerdos lacram curationen:^erens,2lt; diuinam rem inter homines trai*nbsp;dans,ut quæ ex gentibus Deo futura effët oblatio,illa eidem Deo grata,optabilis^nbsp;exifteret,tanquam fandificata,non in fanguine, nccp in afperfione cineris, aut aqux,nbsp;fedinfpiritufando,quæquidempropriaeft,ô^peculiarisinfîde c H R 1 S T i mun;*nbsp;datio. Atq; ut confiliitm Dei de fe oftendat,tanquâ diploma offi'cîj,amp; muneris fui,brcnbsp;uiter narrare ingreditur,quâm late CHRISTI Euangelium prædicauerit.

Habeo igitur gloriationem in CHRISTO lefu in bis, quæ ad Deum pertinent. Non enim audebo loqui quicquam eorum, quæ no operatus fitnbsp;CHRlSTVS per me ad credulitatem gentium,fermone,amp; opere in potcnbsp;tia fignorum,amp; miraculorum,in potentia fpiritus Dei,ut ab Hierufalem,S^nbsp;circum illam regionibus,uflt;^ ad lllyrium referferim Euangelium CHRPnbsp;S T Ijfic contendens Euangelizare,no ubi nominatus erat c H R r S T V S,nbsp;ne in alienum fundamentum ponerem ædificium : fed quemadmodû fcri^nbsp;ptum eftjQuibus non nunciatum fuit,de eo uidebunt : qui non audiue«»nbsp;runt,intelligent. Ideo(:p interruptus fui fæpe, quominus uenirem ad uos.nbsp;Nunc autem non amplius locum habens in regionibus his, defîderiû ueronbsp;habens ucniendi ad uos â multis iam annis,cum iter faciam in Hilpaniam»nbsp;accedam ad uos.Spero enim præteriens uidere uos,amp; quod profequemintnbsp;me euntem illuc,cum uobis prius aliqua ex parte fuero faturatus. Nüc au#nbsp;tem proficifcor in Hierufalem, miniftrans fandis. Placuit enim Macedo#nbsp;niæ,amp;Achaiæcommunionem quandam facerein pauperes fandos,quinbsp;funt in Hieruialem.Plaeuit ipfis:Et fane illis debitores funt.Etenim fi l^iri#nbsp;tualibus illorum communicatæ funt gentes,debet hæ amp; in carnalibus fup#nbsp;peditare eis,Hoc igitur ubi perfecero, èi. confignauero illis frudum hunc,nbsp;decedam per uos in Hiipaniam.Scio autem,quód ueniens ad uos, in com#nbsp;plemento benedidionis Euangelrj CHRISTI ueniam,

H AE c DE fuisfadisprædicatio quoniamuidctur præfeferre quandam glo# riam,idcirco Paulus quicquid gloriæ eft,ad Deum totum conuertit,nihil fibi, nequ^nbsp;uirtuti fuæ,ièd omnia Deo,Chriftocç tribuens,à quibus ipfe minifter adhibitus fu^nbsp;nt,Gloria,inquit,meain CHRISTO lefu eft, ÔC de eis rebus duntaxat,quæper‘’nbsp;tinent ad Deum,Nihil enim meum proloquor,fed quæ per me operatus eft c H R tnbsp;S T V S,ex quibus fides,ôô credulitas gentium,fermone,amp;^ opere,meo quidem ut minbsp;niftrantis,ièd Dei ut operantis, in poteftate fîgnorum,ôi miraculorum, ÔC in uirtuienbsp;fpiritus fandi excitata eft. Et fané ifta opera eiufmodi funt, ut Humana fibi uirtüSnbsp;iha non queat adfcftcere.Diuina enim plane funt, potentiam indicant immenfao’’nbsp;oi^nia^ ualentem,quæ funt per Paulum ab Deo ad hominum falutem gentibus ad#nbsp;miniftrata,ôd tradita.Quibus egoDeofretus,inquit,ab Hierufalem ambiens regi^^nbsp;nés ufqueaçjjjjyj-jm^^nfgi-fipaflîm Euangelium christ i,nonibi contendensnbsp;prædicare ubi iam nominatus fuiftèt C H r i s t v S, ne fuper alienum ædificaremnbsp;fundamentum : fed apud eos populos, amp; nationes, de quibus icripfîtEfaias :nbsp;bus non nunciatum fuit de ipio,hi uidebunt; fiC qui no audiuerunt intelligêt. Qpodnbsp;ab illo propheta prædidum eft futurum,quoniam inter gentes per C H RI S T Vnbsp;celebrandus effet Deus; ideo^, inquit Paulus, hoc Euangelizandi negocio fæpi^®nbsp;retardatus fiim,quo minus cum cuperem,proficifci poffem ad uos.Et refpondct hn#nbsp;lus epiftolæ conclufio prooemq etiam ièntentiæ, quatenus ôd excufationemqn^^^nbsp;dam affert libertatis fuæ in docendo, monendocç, S)C defiderium eos uifendi prnbsp;fertlSed nuncjinqiiitjcum non amplius locum habeam in his regionibus, cum qnn^

IN E P I S T» PAVLl‘ AD ROM» nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;m

per me fuit facindum,effcctum fît,iamc^ hoc negocio fim uacuus, obfequar defiderio annorum iam multorurn meo,ut ucniam ad nos turn, cum iter in Hifpaniam faciam.nbsp;Quid eft autem,Locum non habeoc'Num omnes ad fidcm iam conuerft in tantis ter^nbsp;rai urn fpatqs,0^ falutaribus documctis plcne erant inftrudit’Nequaquam omnes; fednbsp;quos per Paulum Deus uoluit conuerti,hi couerfi iam,8lt; cruditi in fidci dotftrinafuenbsp;ranuSic SC Dominus Paulo Corinthi multum fibi eflè in ilia ciuitate populum dixit»nbsp;Sed quod in Hifpaniam profeduruSjSC quafi corollarium itineris fui diuerfioncm adnbsp;urbem Romam fadurus eos fe inuifurum pollicetur, non ne ill is futurum erat hocnbsp;moleftum tanquam exigui amoris id fignum eilet f Erat fortalfe, uerum id uereturnbsp;Paulus,ne grauius accipiant,fi ad eos iple tanquam magifter,8C cenfor uideatur acce^nbsp;dere,Huic ergo fufpicioni,quac eft acrior,mcdetur, quod eum tanquam hofpitê perjsnbsp;gentem in alias terras,no ut affiduum dodorem eflent accepturi,Et tarnen ilia amos:nbsp;ris uerba affert,fe tunc ad fuum iter in Hifpaniam egreflurum ipfis etiam profequen^nbsp;tibus,cum eorum ufu,8C familiaritate,quando omnino non poterit, in quo eft figntfi^nbsp;catio uehemens cum amoris fui, SC defiderij, turn illorum quoep uirtutis, atcj huma^nbsp;nitatis,aliqua tarnen ex parte fuerit ipfe faturatus.Nunc autê inquit,proficifcor Hie^;nbsp;rufalem fubfidium pauperibus fandis,qui funt illic,à Macedonibus,8C Achæis defessnbsp;rens; quod fubfidium communionem uocat ipfe, fiue ut communiter munus fandisnbsp;collatum,fiue ut denotetur alterna quædam permutatio inter utrofcp fada, cum iftinbsp;fuppeditêt carnalia,8C fuppeditati fint fpiritualibus; quod SC ipfe paulopoft quafi insnbsp;terprctatur,iuftum,8C debitum eflè demonftrans,ut fic ab iftis fiat,quando ipfi adiutinbsp;infpiritualibus,uiciflim debent in carnalibus fuppetias fandis ferre, Hanc commuanbsp;nionem cum illuc tulero,8C confignauero fandis,inquit,tum decedam per uos in Hi^nbsp;fpaniam, quod deinde SC fecit, ad urbem uti accederet, neque tarn accederet tarnen,nbsp;quam traheretur» Vindus enim in Hierufalem,SC ad Cæfarê,ad quem prouocauerafnbsp;rciedus,Romam fub cuftodia perdudus eft,in qua per bienniü ex Adis Lucæ man;«nbsp;fit,necß de eius póft in Hifpaniam profedione,fed de morte, SC martyrio in eadc urbenbsp;plurimorumliteris,8C uetuftatis memoria eft traditum,Scio enim,inquit,cü accefleronbsp;2duos,quód incomplemêto benedidionisEuangelij CHRISTI accedam,hoc eft.nbsp;Si quid deerit,fiquió crit faciendum,aut intelligendum amplius,nofter congrefTus,8Cnbsp;aliquot dierum confuetudo,ac cqmmunicatio fermonis,8C confiliorum explebit id acnbsp;perficiet uelfortafle melius, quód eos offendet ita cumulates bencdidione ea, quaenbsp;per Euangelium C H R i S T i hominibus allata eft;quæ quidem eft in fide pofita,SCnbsp;in uirtutibus illis,quæ ueram fidem fequuntur, ut non fit operæprecium futurö diuünbsp;tins apud eos cômorariiquæ quafi quædam fit faäl fui defepfio, amp; ratio confilij initi,nbsp;quód eos in tranfitu,SC non data opera fit inuifurus»

Obfecro autem uos fratres per Dominum noftrum IE S V M Chri-ftum,SCper diledionem fpiritus, ut collaboretis mecum in deprecationf? bus pro me, ad Deum, quo liberer â non credentibus in Iudaea,ÖCut mi^nbsp;niftratiohæcmeain Hierufalem grata fit fandis, ut in gaudio ueniam adnbsp;uos per uoluntatem Dei, ÔC requiefcam uobilcum* Deus autem pacis cumnbsp;Omnibus uobis,Amen»

R V R s V s eleuat feueritatem fuperiorum monitionum, ac praeceptorum tan^: quam non ea feripferit indigentibus, fed ut officq fui munus impleret, Itacß SC modonbsp;excufauit audaciam,8Cnunc optimamfuam de illis indicat opinionem, quado eorumnbsp;ad Deum orationibus fe iuuari cupit. Per diledionem autê fpiritus ait, quia cum exnbsp;uultu SC facie Paulum nondum noflent,fpiritu eû amabant,non fenfu,quafi dicat,pernbsp;amorem ilium quo me incognitum,SC no uifum, mentibus tarnen ueftris amatis» Peisnbsp;tit autem fupplicari per eos Deo, ut ipfe ab infidelibus ludæis liberctur, quorum in^nbsp;telligebatacerbaSjôd implacabiles contra caputfuumatep uitam flagrareinimicitias,nbsp;cum illi odio inexpiabili Paulum infequerentur4Quos illorum impetus, SC quas acernbsp;bitates ut gentis iniquifli'ma: iramcp SC inimicitiam nulla lege moderantis, quibus innbsp;E e 3 Paulum

til nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;LIB» IIL COMMENT. lAC, SAÔOLETI

Paulum poften graflàti,atcç incitati fuut,quinoffè uult,ex Apoftolorum difeat adts’ non ab re quidcm.ncq,’ inani metu ab illis Paulus fe liberari optât, cundorumeg fît’*nbsp;auxilio apud Deum aduocat prcccsqtcmcp ab eodem Deo,amp;f per fe,Slt; per alios obf^'nbsp;crâdo poftulat,ut fedulitatê fuam,glt; fubfidiû,quod ipfe fert fandliSjilli, quibus id àzfnbsp;fertur,æqui bonicç confulant, gratumeç fibi habeant Pauli minifteriû.Eo enïmnbsp;confeâo lætû fe reuerfurû ad eos,qui funt Romæ,pollicetur, fi Deo uolente fueritnbsp;tum,ut cû illis conquiefeat, nÔ folum reficiendo ex labore itineris corpore, fed muK'^nbsp;magis mête fpirirualibus epulis,2^ gaudio fraternæ pacis,charitatisep recreanda.Âtlt;?nbsp;ut mos ei eft,pofl: obteftationes,ôô monita,utDeü fèmper aduocet, propitiumep prc^nbsp;cetur,illis,quos eft obtefl:atus,Deus pacis,inquit,fit cum omnibus uobis.Amen.

Commendo autem uobis Phæben fbrorem noftram, quæ eft miniftf^ Ecclefîæ in Cenchreis, ut earn excipiatis in Domino, ficut decet fandos, 6^nbsp;adfîtiseiin quocuncp uobis eguerit negocio : nam 8^ ipfa affuit muhisja«^nbsp;mihiipfi.SalutatePrifcam,amp;l Aquilam,cooperarios meos in CHRISTOnbsp;ïeiù, qui pro uita mea fuummet iugulum fuppofuerunt, quibus non egonbsp;folus gratiam habeo,fed 8d omnes Ecclefiæ gentium: et quæ domi eft apudnbsp;illos congregationem.Salutate Epenetum diledum meum,qui eft primitifnbsp;Achaiæin CHRISTO. Salutate Mariam, quæmultum laborauiterganbsp;nos.Saiutate Andronicum,amp;: luniam cognatos meos, amp; côcaptiuos meos,nbsp;qui funt infignes in Apoftolis,qui amp; ante me fuerunt in CHRISTO. Sa^nbsp;lutate Ampliam diledum meum in Domino.Salutate Vrbanum coopéra#nbsp;rium noftrum in C H R1S T O,amp; Stachyn diledum meum.Salutate Apebnbsp;km probatu in CHRISTO, Salutate eos,qui funt ex Ariftobuli familia»nbsp;Salutate Herodionemcognatum meum. Salutate eos, qui funt ex Narciflînbsp;familiain Domino.Salutate Triphenam,amp; Triphofam,quælaborantinnbsp;Domino.Salutate Perfiden diledam, quæ multum laboraujdn Domino»nbsp;Salutate Rufîum eledum in Domino, matrem^ ipfîus,amp; meam, Salutatenbsp;Aß^ncritum, Phlegontem, EJermam, Patrobam, Mercurium, qui cuiflnbsp;bis funt fratres. Salutate Philologum,8c Iuliam, Nereum, amp; fbrorem eius,nbsp;amp; Olympam, amp; qui cum bis funt omnes fandos. Salutate inuicem uo$ innbsp;ofeulo fando.Salutani uos Ecclefîæ CHRISTI,

H A E c falutatio nominatim multis miflà cum humanitatem ofiendit Pauli,uirtü tem^ illorumjquibus falus mifià eft:tum uero nobis lumen præfert,ut intelligamus,nbsp;quopado CHRISTI nomen fueratRomamallatum.Multienim ex hoc numeronbsp;ïudæi funt, quos in illo furore perfecutionis, quo ludaei CHRISTI difcipulosnbsp;ludæa expulerunt,nouæ^ fidei furgenti,amp; crebrefcêti ilia exterminatione interituninbsp;2lt;obliuionem poflè afferri rati, illam per orbem magis terrarum difleminauertinbnbsp;f^ceruntep iniquitate fua: iniuriæ claram inter genres, ac illuftrem,Vrbs Roma ad f^^nbsp;uenientes excepit,illorumcç uocibus erudiri coepta,paulatim nomen Domini i E Snbsp;Chrifti dtdicit non afpernari. Atque hi quidem primo cum fiiæ gentis hominibosnbsp;collocutt,quorum femper erat in urbe magna copia,quibufdam eorum perfuaièrunt,nbsp;ut ad fidem c H R i S T I fe conferrent. Deinde etiam inter natiuosltalos,aliarum^nbsp;nationum homines fandum c H R l S T i lefu nomê uulgari, 8C adorari eft cœptujn*nbsp;Cumep conuentus cundorum gregatim fierent,coirentcç in unum ïudæi cum genti#nbsp;buSjlenibus principtj s exortæ erât difcordiæ,quôd ïudæi præfertim recens conu^t^nbsp;fi,legis nomen,ôi authoritatem relinquere non poterant ; genres uero cum iè facile®nbsp;christ o,docilescp præberent, legi obligari, ÔCfeaddicererecufabant.Ita paula^nbsp;tim crefeente diflenfione, animi illorum inter fe mutuo exafperabantur : nec tantum

IN E P I S T. P A V L I AD R C M*

poterant habere authoritatis Prifcilla3amp; AquilajAndronkus, ÔÔ luni'us, cæten^ ex Judæa noui hofpitcs,öc aduenæ,ut comprimere penitus5ÔÔ fedare ualerent lites, coni^nbsp;tentionesep inter fratres cominotas, Proindc aliuin quoc^ frudum iJlis afîèrt ifta faltinbsp;tatio,quöd Apoftoli teihmonio,quod graue amp; fandîum apud omnes habebatur,pro#nbsp;pter iapientiam quidem etiam SÓ célébrés uirtutes Pauli, led multo etiam magis pro^nbsp;pter côuerfîonis modum commemoratum apud omnes,quo aCHRiSTO ipfefue^nbsp;rat uocatus atque compulfus,illi qui rede de fide lentiebat, cæterorum opinionibus,nbsp;amp;. mentibus cornmendantur,quó plus in eorurn fententia ponderis,£é moment! apudnbsp;fratres exiftevet. Sunt autem omnes ferè non fine aliqua inligni laude nominati, Acnbsp;Phæbequidemfuit,quæpertulithanc epiftolam, Prifcillæ autem,8lt; Aquilae etiamnbsp;Lucas perhibet teltimonium non folum religionis, atque uirtutis, uerum etiam cumnbsp;Paulo fainiliaritatis, ôd amicitiae, qui etiam cumillis neceflitudine holpiti) coniunnbsp;dus fuit.Nam quod fe illi pro eo morti,0lt;: periculo obieccrint,non eft quidem nomtnbsp;natim in hiftoria fcriptû,fed argumento funt haec Pauli uerba cos in ludæa, cum effernbsp;uefcerct ludaeorum in eccleliam c h r i s t i crudelitas, præcipueip Paulum ilia uisnbsp;furoris appeteret,hos caufam fortalTis PaulfSd fententiam defendentes, in diferimennbsp;capitis fuifte ipfos addudos.Magnam certe fe iilis gratiam debere teftatur Paulus,nbsp;propter fe cæteras quoqj gentium Ecclefias,quæ ueritatis â Paulo habere notionemnbsp;nequiuiflent,nifi iftoru duorum opera incolumis ipfe iilis feruatus fuiflet, Andronii:nbsp;cum autem, 00 luliam quis afficere honore, laude maiore poffit, quam cos infignesnbsp;inter Apoftolos uocaretDomus porró Narciffiqllius ut opinor,qui Claudrj Caelarisnbsp;libertus imprimis gratiofus,8lt; potens,principio imperij Neronis Agrippinac operanbsp;eft interfcdus,uelmortuoiam tunc Domino aliqua adhucex parte cohærebat, uetnbsp;tempus,quo fcripta eft hæc epiftola,non exiguum ante aduentum Pauli ad urbem li^nbsp;gnificat.Scd nos de his,quæ incerta nobis funt, nihil diffinimus. Illud tenemus certo,nbsp;iam turn conflata ex ludaeis,0C gentibus EcclefiamRomaî conftitiflè, quæ à fugienti^nbsp;bus ex ludæa difeipulis Christi congregata primó eflètjlli enim narrandis rc^nbsp;bus geftis Domini, ÓÓ miris illius operibus prædicandis,quæ præfertim etiam ipft fiî«nbsp;gnis, ÔC uirtutibus comprobarent, illexerant complurium animos, ut fandiflimamnbsp;illam,omniumcçfaluberrimamacciperentdodrinâ,quæ€ftDeoper christvMnbsp;lefum in fola fpe, ôi cupiditate cœleftium præmiorum, mundanis rebus contemptis,nbsp;uelle ÔC adhærere,8lt;l credere. Illa in his falutationibus fubiunda eft hortatio, utnbsp;tent inuicem fe in ofculo fando, quod tanquam pignus fit reconciliatæ inter omnesnbsp;gratiæjdifcordiæq^ pacatæ,ô^ animarum in unum fpii itum,uoluntatemcç conuenien^:nbsp;tium pius confenfus.Salutem iilis poftremóab Ecclefîjs CHRIST i,quas ipfe con^nbsp;ftituerat,uel per eum c HRiSTV s,uerbis impartit.Atcp utnonhumano more ternbsp;minet epiftolam,fed ad Chriftianum reuertatur inftitutum, fubiungit rurfus falubrenbsp;præccptum, ut deuitent eorum confuetudinem, qui per præpofteram, peruetfamc^nbsp;dodrinam lites,ôd feditiones inter ipfos diffèminantt

Adhortor autem uos fratres animaduertere eos, qui diffîdia, èC offene fiones præter dodrinam, quam uosdidiciftis faciunt,amp;^ declinate ab eis*nbsp;Hi enim tales Domino I E S V Chrifto non fèruiunt,lèd fiio fibi uentri, 8^nbsp;per bonum,benedicum^ fermone decipiut corda minime malorum, Namnbsp;obedientia ueftra in omnes permeauit» Gaudeo igitur de eo quod in uobisnbsp;eft, Volo autem uos fapientes quidem efle in bonum,ßmplices uero in ma^nbsp;Ium, Deus autem pacis conteret Satanam, fub pedibus ueßris cito» Gratianbsp;Domini noftri l E S v Chrifti uobifeum fît.

SOLENT enim qui funt ffaudulenttores, uafri prætexere honeftos, proi= bosc^ fenwnes prauitati fuæ,ut cum authoritatem fibi,nomê^ comparauerint,tumnbsp;demum efrundant uenenum fuæ impietatis, fibicß commoda comparent, non iilisnbsp;tonfulant,quorum fe profitentur dodores,ac magiftros. Atej hi hoc fe facilius agerenbsp;pofte

t LIB» III, COMMENT. lAC. SADOLETl

poffe confidunt,cum funt,amp;l uerfantur inter fimpliciores,hoc eft inter eos,qui audiut quidem libenter omnia^quae ad fideiTi,2C pietatem exiftimant pertinere, animû autemnbsp;eorum,qui docent,2C cofilrj exitum baud ita perfpiciunt, fed quo ipfi animo fîmplici»nbsp;redocç funt,eodem dodores fuos efle præditos arbitrantur,fiint«^ç ad aufcultandum,nbsp;ôd ad parendum imprimis faciles^ Qiiales nimirum ifti erant, quibus Paulus annun^nbsp;ciat obedicntie,2lt; humilitatis ab omnibus gentibus dari teftimonium Jgitur leni eos,nbsp;fanda monitione corrigit,ut banc quidem bonitatem cordis^ puritatem adhibeâtnbsp;ad ea, quæ mala funt, quali totius generis eius, quod in fraude, ôô malitia, ôd nimionbsp;amove fuimet confîftit,expertes penitus,rudesc5 fintiad difcernendum autê,8i^ diftin^nbsp;guendum,quæ funt bona,prudentiam fîbi,2lt; ca’diditatem retineât,ut fciant îègregarcnbsp;mala,2lt; deuitare. Qui autem poterunt, dixerit aîiquis, fi ipfi malarum artium ignattnbsp;omnino fuerint,illa in alrj s uitia ad declinandum pernofcerefiQuia inquam, quod bo^nbsp;num eft,cum tenuerint,amp;: fcierint,omnem à bono, redo declinationem facilime in^^nbsp;telligent malum efl'e,nec fe ab arceboni confilij, ullius malo confilio patientur deîjci»nbsp;Satis eft enim contrarijs in duobus illud experiri,Só noflè,quod eft præftantius, quannbsp;doquidem alterum, quod eft inferius huius præftantioris ueluti difcelïus,amp; defedionbsp;quædâ eft,Itacß öd Dominus difcipulos ftios monuit,ut prudêtes eflènt,ficut ferpêteSnbsp;fimplices uer o ut columbæ,Et reuera nolle malû,ut malum eft,præclara eft imprimis,nbsp;utilise^ fcientia.Fugitur enim ab omnibus omnino malum,cu cognofcitur,Boni auWnbsp;ignoratio maximû eft malor um omniü.Hæc enim facit, ut fæpe pro bonis mala acci^nbsp;piamus,uitamcç noftrâ propterea acerbis, ôi uarijs mœroribus, 8d curis infeftam ha^nbsp;beamus.Quod fi fucrimus ad intelligenda bona experredi,Ôd callidffcientiâ mali cogt;nbsp;gnofeemus illius eflèfugam,ôô deuitationem:Deus autê pacis,inquit, coter et Satha«nbsp;nam fub pedtbus ueftris,ut non perturbet pacem ueftram, quam inter uos tuerijamp;'nbsp;erga Deû ipfum præcipue debetis.Pax enim erga Deum fanditas eft uitæ, per quatnnbsp;etiam cQ hominibus diiridia,dinènfionescp excluduntur.Gratia autê Domini i e S Vnbsp;Chrifti fîdei donum eft,perfedæ illius uidelicet, quæ uiuida fpe, cbaritatecç munita,nbsp;in bac uitafolidamlætitiam præbet hominibus,ôd in altera æternam beatitudinen’*

Salutant uos Timotheus cooperarius meus,8ê Lucius, amp; lafon, amp; SoH^ pater cognati mei, Saluto uos ego Terentius, cjui fcripfî hanc epiftolamnbsp;Domino, Salutat uos Caius holpes meus, ôê fcccleftæ totius, Salutat uosnbsp;Eraftus gubernator ciuitatis,amp; Quartus frater,Gratia domini noftri 1E sVnbsp;Chrifti fît cum omnibus uobis. Amen,

H A E iNTERPOSiTAE relatæcç falutationes fimplicitatem illam cordii»’’ declarant, quæ Cbriftianorum debet eflè propria. Non enim ordinemlautum illou^nbsp;feruant, 06 elegantem, fed tanquam undis quibuldam amoris feruntur, 2lt; referun^nbsp;tur : id cp imprimis præfeferunt,quod mos amantium continet, ut ne uideantur poi^nbsp;à ftribendo, quafî à colloquio chariflîmorum difeedere, Atque ut omnis bonoru’’^nbsp;operum inceptio ab Deo oriatur, ôô item ad Dei gloriam terminetur, fubiungitnbsp;quam bafim epiftolæ Chriftiani myfterq breuem commçmorationem ad fummi C’*'*nbsp;honorem, gloriamcç relatam, fie inquiens;

Ei autem, qui potens eft nos firmare lècundum Euangeliummeum»^ ptæconium 1 E S V Chrifti per reuelationem myfterf|,temporibus 3Ct^^nbsp;taciti, patefatfti autem nunc, amp; per feripturas propheticas fecundui^nbsp;præceptum æterni Dei in obedientiam fîdei in omnes gentes notifîcati»nbsp;fapientiDeoperI ES VMChriftum,cuigloriainlècula,Amen,

H AE c alio quodam huius epiftolæ loco uerba àdodoribus Græcispofit^^^ guntur, quæ nobis uifa funt in hoc fini feriptionis fat commode quadrate, Eftnbsp;breuiscommemoratioferè cundorum, quæ ante didafunt.Dehoc enim myft^’^^nbsp;fîdei potiflîmum eft diiputatum. Quod â nobis quoque ftridim hic repetendum

IN EPIS T. PAVLI AD ROM» nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;zij

Etenim æternum Dei altifsimi confîlium iam inde â principio extititjhominê impri^ mis nobilem creationem fuam uelle fibi adiungere, 2lt; participem faccre liberalitatisnbsp;fuæ,V erum ita hoc uoluit, ut tanti honoris pi æmium non ignauiæ, defidiæ'ue protfnbsp;poneret:fed induftriæ, fortitudini, Itacç ilium in mundum hune inferiorem indu^nbsp;xit,praefecitc^ rebus omnibus,ôô comitatu locuplete fenfuû honeftauit,quorum du^nbsp;âujat^fubfîdio appeteret, ôô compararet fibi ipfe ea^quae utilia, ac faliitaria eflè co^nbsp;gnouiuètjdeuitaretcç contraria,Mentem autem in eo,ôôrationê natam ad dominantnbsp;dum,principem totius animi inieruit,quç in ipfo ortus principio ignara quodâmodonbsp;ûiijôC uim fuam non fentiens^mox procellù temporis,ôlt; rerû ufu condocefada agnonbsp;fccret fèmetiplàm, illudej primum intelligeret fe id potifsimum in homine exiftere,nbsp;quod colendum elïct,2lt; omnibus modis in honore habêdum, quod turn quidem ipfînbsp;meritô cotingeret,fi noflèt ipfa præcipue,ôi modis omnibus ueneraretur author em,nbsp;2^ principem,ôi conditorem fui Deum, Hac conditionc, 2lt; natura primus homo fa^nbsp;2ius amp; in poflèfsionem præclarifsimæ uirtutis ab Deo ftatim indudius, cum fua cuknbsp;pa,amp; crimine haud ita multo pôft,defeci(îèt,mentic^ imperium quod in regendis fennbsp;fibus habebatjconferuare propriû neglexiflet,præterito imperio omnipotentis Dei,nbsp;«pfe quo^ eft aeternam in feditionem, ÔC continens bellum cum femetipfo datus, atc^nbsp;repulfus, fedibuscç cÓmutatis, cum è requic in laborê, è paradifo incultam in terrainnbsp;immigrafret,curis,folicitudinibus,operum labore,cupiditatibus quoeç uarijs,gx:turi:nbsp;bulentis, falfis ut plurimum gaudtjs, ueris doloribus implicatus eft, au^ ita implicasnbsp;tus,ut exoluere fe ipfe,fubleuarec^ deinceps,aut erigere ad Deum, nifi illo opem fibinbsp;afferente non pofTet.Non defiftebat quidem Deus,quâuis rebelli homini, £lt; ad detesnbsp;riora femper procliui atc^ prono,humanitatem tarnen, ÔC mifericordiâ,£lt; clementiamnbsp;fuam oftentare,nuncdocendo illum,nunc adiuuando,nuncibmnqs, uifis, oracuftscßnbsp;deterrendo,multa quoep ignofcebat,alia difsimulabat,quç quanquam crimina eflent,nbsp;tarnen quod à fummi fceleris culpa aberant,nequaquàm homini tunc exprobraban;:nbsp;tur.Sed cum corrupta hominis natura longius ièfe ab Deo femper abduccret, cum^nbsp;flonitatem omnipotentis Dei,memoriamcç accept! ab eo beneficij non obliuione fonbsp;lum,uerum contemptu etiam^ôd impietate obrueret, ad obruendum ipfe uicifsim genbsp;nus noftrum illuuione aquarum eft addudus,quali nouam de integro orationem in^nbsp;ftituens.At^ ut expei ireturjnum genus humanû,quod fleóli beneftcio ad colendumnbsp;imprimis creatorem fuumnon potuiflet,compreflum poena,ateß fupplicio ad melio^nbsp;rem aliquando mentem ie conuerteret, cui etiam confilio, ÔC ration! iumm! De! cumnbsp;improbitas hominum aduerfaretur,omncsc^ fere comuni quafi conftituto,attç padonbsp;ad ementitosjôc falfos pro fpei quiftç fuæ errore colendos Deos fe conferrent,n5 amsnbsp;plius ratus hominem temeritati fuac permitti penitus oportere, aliquot ftbi ipfe eleünbsp;git ex ilia prifca,00 celebrata antiquitate uiros,quos maiore quodam conatu, ÓÓ dasnbsp;rioribus fuæ beneuolentiæ fîgnis in fui nominis honore,2gt;t cultu retineret, quod po#nbsp;tifsimum Dei occulto,infcrutabilic5 iudicio parent! fidei noftræ Abraam cotigit, exnbsp;quo gens deinde nata, profedacp eft, quæ lege per Moy fen à Deo lata, à nationibusnbsp;reliquis hac una re diftinda eft,quódfola perftitit,at($ manfit in ueneratione, amp; cuknbsp;tu unius Dei,anceps ilia quidem fxpe etiam,ÓÓ lubrica, led tarnen quæ diuinis fultanbsp;fubfidijs hoc in orbe terrarum exemplum intermori non finer et, unum^ eflè foltim innbsp;coelo,£lt; in terra hominibus colendum,2lt; adorandum Deu* Huie porro genti ita ele#nbsp;âæ a Deo,atcç adfcitæ eiufmodi erat tradita lex,quç eos quidem in terra fpes fuas,0Cnbsp;fuorum optata bonoijt collocate no prohiberet,fed iilos ea ipia bona expetere,2^ po#nbsp;fcere,à fummo tarnen Deo,at($ illi accepta referre côfuefaceret, ut fî ex una parte nanbsp;tio ilia mundana eflèt,ex altera tarnen parte exifteret cœleftis. Non enim ab uno ex#nbsp;tremorum ad contrarium extremum alterum illico tranfitus eft, fed oportet per in#nbsp;terie(fta,8lt; media ad fine optimum peruenire.Hac igitur lege diuturnis manête tem#nbsp;poribuSjCum illius quocß fenfim diminui uis,SxI obfolefcere authoritas cœpiflèt, autnbsp;fiqui conftantius earn retinuiffènt,omnia illi iam no ad ueritatem, necß ad inteftinamnbsp;animi uirtutem,fed ad fuperftitionis cultum magis conuerterent, eflentep peccata ÖC.nbsp;facinora inter homines hoc grauiora,quöd obicibus maioribus uidis, at($ proftra#

Ff tis,2C

L I B 4 1 L GOMMEN T* lAC. SADOLETI

tis,2lt; tanquâ repagtilis contincntiæ rcfra0:is,uniu€rß improbitas cateruatim fe efHi deratuum uero ftatuitDeus bonitatis femper fuæ,amp;^ mifericordiæ memor maximo,nbsp;ód ultimo fuo beneficio cuntflum hominum genus libi obligate,amp; adiungere,miflblt;Fnbsp;filio Rjo in carne,naturacç hominis no folum ueniam nobis ab fefe atcp pacem, fed panbsp;trium etiam nomen,illamc^ charitatem,quæ in patris affedu erga filios eft innata oblt;=nbsp;tulit,amp; pollicitus eftjft nos uicifsim infidos illos 00 turbidos mundi amoi es depone»nbsp;tes in ipfum Deum am or cm omnem noftrum, omne animi ftudium contuliflemus,nbsp;necp in his,quæ mûdi funt,fed in tjs,quæ ab ipfo maiora nobis multo ac præftantioranbsp;proponûtur,figerc fpes noftras,St cupiditate illoi^ flagrare inftituiflemus. Hie mihinbsp;nemo obijciat,quid ita per hofee gradus Deus tarn confîliorû fuorum, quam tempo:«nbsp;rum,ac non de principio ftatim liac opitulandi ratione ufus ftt,ut benignitate magis,nbsp;quam poena nos uinctret,Nefcit enim qui talia opponit, profccto cogitate, quæ lintnbsp;curricula, 06 proceflus diuinae prouidentiæ,quæ in feipfa ftabilis,unacp fcmper,habctnbsp;in creatis rebus interualla,necç fe aliter oftenderet,fi no diftinda foret fpatqs,amp; opc^«nbsp;ribus.Qiiid enim dix erim ego frudibus terrae habendis,cur annuum tempus datumnbsp;cft,ac no protinus fata continuo demeflà funtcQuód fi his ad pubem, frugemcç per:«nbsp;ducêdis ortus,amp; audio,ô^ maturitas eft attributa,alioquin ft progreflüs ifti nô fiant,nbsp;amp; ueluti gradus,necß tempora diftingui,necß coelum conuerti fit neceflàriû, omnis^nbsp;motus terum,SC uarietas,ôô diffèrêtiafuerit fublata:fi inquam, omnibus in rebus,nbsp;quæ fub motu naturæ funt,quædam primum ingrefsiones,deinde moræ,mox repre^nbsp;henliones inftituti conatus,ôô aduerfus impedientia ludationes, curfùs deinde libe««nbsp;riot, approperattonesép ad potiundum finem fuum exiftunt, quæ omnes interuallisnbsp;quibuldam,Ôc uelut pafsibus paulatim produdæ, curriculum tandê omne emetiun:«nbsp;tutjcuius ftultitiæ eft quærere,Slt;I ftifeitari hoc in ipfo Deo,cuius côfilia arcanis pon^nbsp;derata rationibus ad opportunitates temporû dimenla, effèdibus difpertita, uno ta:«nbsp;men, atcß eodë fini ad falutem hominû gradatim ab eo deprompta, amp; patefada funtî'nbsp;Voluit igitur Deus in extremo tempore,æterno fuo ex confilio nouû,amp; inexpeda^nbsp;turn beneficium hominibus affèrrCjUt unigenum filium fuum pro nobis uitæ mortalnbsp;ii,2C uitam illam côfequentibus ærumnis,necnon ludibrijs,ignomintjs,morti,cruei:^nbsp;addiceret,ad eum finem,ut nos præclaro illo,admirabilicç exemplo è mundo penit»^nbsp;€uelleret,fibicj côiungeret,Et quoniam durius eftè hoc uidebatur,tam multarû rcrünbsp;iucundifsimarô,quæèterranobis blandiuntur,tâta uarietate diuelli,in christ*nbsp;fufeitatione afcenfuéç in cœium oftenderet,quanto maiora contemptoribus terreno^nbsp;rum bonorû,ô^ in cœlo mentes fuas collocantibus,ac diuiniora apud Deum praeini^nbsp;efiènt propofita. Vt enim heri, ôd nudiuftertius difputauimus, CHRISTVS ip**;nbsp;oratio eft,ÔÔ fci mo Dei patris habitus ad homines, per quem uei am dodrinam nadtnbsp;fumus adipifeendæ falutis, ÔC immortalitatis, fi Deo ipfi credere, amp; fidem illi habe“*nbsp;fummijôC æterni boni noftri in animû induxerimus:quod quoniâ fine c H R i s Tnbsp;facere non poftumus,ipfe enim Dei ueritas eft,Slt; Dei côfilium'.SC in ipfo generis 1»^^nbsp;mani cum Deo rcconciliatio,cuius unus ipiè potuit eflè author : in ipfo mors carn*^nbsp;noftræ peccati,ô^ propterea uera totius hominis uita, quod ipfius morte ôd fangui“*'nbsp;falui fadi fumus.Idemcç ipfe uia noftra,atc5 iter,quo ad Deum perueniamus, totu»*nbsp;’»CHRISTO fitum eft iâlutis hominû myfterium.De quo quâdo fatis hoc bid 0*^nbsp;didum eft,illacp à nobis,quæ infpirante Deo prolata de eo expofita^ funt,omnianbsp;lius frater habere ft dixit in comentario relata,petetis ab eo,cû uobis libucrit: qtmnbsp;quidem ad hæc pertinet Pauli uerba, patere uobis iam arbitror hoc myfteriû æter»^nbsp;ex tempore abfcôditû omnibus, ÖÓ occultum fuifleinecp hominibus folû, uerumnbsp;angelis,non quin parte eius aliquam aliqui aliquando profpexerint,tum angeli, t»nbsp;etiam homines,fed quod totum plane nunquam cuiqua eft patefadum, V iditnbsp;mias uim nouac legis,quæ in cordibus hominû uocem fuam,non autem in litera a“’nbsp;plius expreflura eiftttVidit Eiaias duce melioris feculi deformatum, amp; contemP^ ’nbsp;fuo mœrore amp; ludu lætitiam cæteris,gaudiumcp afferentem: Videre multi ptfP^;nbsp;tat û,amp; patriarcharû de c h r i s t O multa,necg enim omnia hic referri eft neednbsp;/èd ut plûtes complura uiderint, illud tarnen fœdus inenarrabile^ coniugium 0*^.^

IN EPIST, PAVLI AD ROM» nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;227

nitatis cum humanitate nemo fatis uidere, aut perfpkere potui't unquam. Qui uero praepotenti Deo propiores 1'emper funt,afsjduec5 allant in eins conipeclu angeli,po^nbsp;teftates, SC coeleites mentes reiiquæ facile quidem illi nolcebant coliegam propc Itiu,nbsp;amp; iocium eiuidem naturae hominem in ei rore ideo iapfuni,auerfumCp plane ab Deo,nbsp;quod nimis magnam 1 ationem terrenorum bonorum duceret,huicc^ malojquod lexnbsp;non fecerat,datum iri remedium à Deo præuidebant;tantam illam tarnen humanitassnbsp;tern,tarn inauditam, inufitatamcp clementiam, tam incredibilem Dei crga hominesnbsp;amorem ne potuerunt quidem fufpicari,ut hlium is mitteret ueluti legatum fuæ uonbsp;iuntatis,Primum hoc quanti i Deinde ut ad mortem,2t ad ignominiam mitteret,hocnbsp;uero eft,quod cum artendere,ÔC confiderare ii^cipimus,li no lumus plané fcrrei,in la^^nbsp;chrymaSjôé gemitus erumpamus oportet,tantuin ne amor c,tantum'ne de nobis ftu^nbsp;dium,tantam cupiditatem,ôé curam falutis incolumitatisc}; nolire fufcepit Deus,nosnbsp;ut iudicarit dignos,quorum gratia aequalem libi hlium, no minorem folum angelis,nbsp;fed ne potentibus quidê Sé claris inter homines uiris parem efhceret é cum Sé anteanbsp;fæpe patriarchiSjSé prophetis,ipfo^ ad nos angeloi urn minilterio doccndos,8é adiu^nbsp;uandos uliis effet. Verum hoc, quod poftea lacium, ipfa coeleftis exercitus multitu#=nbsp;donatoin paupere tugurio C H R 1 s T o admirata uoce fua imprimis, cantu^ celcssnbsp;brauit,paftoresmoxcognouerunt,nosmortalesreliqui maximonoftrocumbono,nbsp;incóparabili erga nos omnipotentis Dei benehcio fenhmus,ante aliquot fecula pro^nbsp;phetarum uaticintjs,Sé prædiétionibus fignihcatum,annunciatû,promulgatum:nonnbsp;tarnen quantum nee cuiufmodi futurû eilet,potuit plane intelligi, quo quidem diuiünbsp;no fuo munere,Sé filij fui exemple nos inftituit Deus,ut illi,quoad homini fas eft, fienbsp;ri uelimus lîmiles,unamcç in hac Dei imitatione,Sé fimilitudine,quæ ex fide iuftificanbsp;tio fæpe dida Paulo eft,uirtutis ueræ,Sé conflantis rationem côliituamus. Nam cæ^nbsp;tera quidem,quae ex mundanis honoribus,atc^ laudibus,uel ex ipfa etiam tradunturnbsp;philofophiauirtutum curricula,atcj inuitamenta, neq}loliditatemhabcnt flabilcm,nbsp;necç ad immortalitatis præmium nos deducunt. Hæc fîmiiitudo Dei ex imitationenbsp;I E s V Chrifti una fola eft crepido liabilitatis noftræ,cadan inuiéia feculis, immotanbsp;euptditatibus,quæ cum ueluti procellæ quædam 8é tempeftates uitam noftram affî^jnbsp;duequatiant,hac fide christ 1 folafrangi,Sépropulfariqueunt, Firmaticnimânbsp;Deoperfidemaciuftitiam,ineacçftatuti,cum c h r 1 s T v m habeamus uerbû panbsp;tris,uiam nobis per afpera,Ôé ardua aperiçntem, principemc^ ipfum iubeuntem, atqjnbsp;excipientem duriflimos mundi cafus,quo illi leuiores deinde,ôé tolerabiliores in nosnbsp;incidant,præcuntem quoiÇ nobis in cœlum,Sé fuo illuc afcenfu eodem nos uocantë,nbsp;nos fpe i’ilorum cœleftium bonoi^ incitati,necp abducimur poftea mundi blandittjs,nbsp;nec afperitatibus dcterremur,quin certi, atc^ confiantes etiam fi offèndimus interdûnbsp;in uia,8é labimur,mente tarnen,atqj animo in Deo hæreamus.Hæc itacß firmitas no^nbsp;bis ab Deo ex Euangelio Pauli elt,quod elt totum præconiû 1 E s v Chrifti,in quonbsp;myflerium noftræ falutis nunc demum reuelatû efi, quod ex æternis lêculis delituir,nbsp;obfcurumcp permanfitjtametfi Deus per ÿphetas fuos aliquas eius partes in omnesnbsp;mundi oras uoluit promulgari, idcircoc^ amp;ècit,ut late diffufum ludæorû nomen, Sénbsp;in omnibus ferè prouincf)s,ac ciuitatibus difleminata ilia natio legis fuæ uirn, Sé nosnbsp;tionêhominibus proponerct,quo i e s v Chrifiifuturiferuatoristefiimonioprçdiifnbsp;cato ubicß inter homines,Sé publicato, cum iplê pofiea c H R 1 S T y s aduentallèt,nbsp;facilius à gentibus,planiuscç agnofceretur,fidescg eius,tan^ unici filij Dei acciperci'nbsp;tur.Huic igitur fie nos firmanti,Sé curanti,Sé tantopere nos amanti foli fapienti Deonbsp;honor ànobis,Sé gloria per I E S v Jvi Chriftum dominû nofirum infeculoi^ fempi#nbsp;ternas ætates.Amen. hic TRIVlti v s:Iurefané,inquit,att^addecetitafieünbsp;ri.Solus enim Sé fapiens,Sé laudabilis efi Deus,qui fi etiâ non alio nobis indicio fuamnbsp;bcneuolentiam ofiendiflet,c^ quod mûdo inferior! nos prçfecit,cæterorumcp animâtnbsp;tium cundoi^ côftituit dominosielîèt tarnen eius liberalitas Sé fàpientia cum amorenbsp;nobis,ôé cum ueneratione omni recolenda.Cum ucro humanis beneficijs,nô conteru^nbsp;tusjdiuinæ etiam hæreditatis prçmium nobis propofuerit,atcç id nos facilius,ut adigt;nbsp;pifei poflèmus poft multa,uariac5 fuæ prouidêtiæ,doârinæcç indicia,filiû fuum uni^nbsp;F f 2 cum

iî8 LIB. III. COMMENT» lAC. SADOLETI

cum poftremo legauerit ad terras,moi icg eum pro nobis,Sc in cruccm tolli permift=* rit,quó nos cum eo una in terrcnis noirris afFedtibus mudo crucifixi, nihil nifi coel^nbsp;ftia,8lt; alta cogitaremus,gd poflumus quçfo amoris,Sd gratiç Deo,quod tanto ilHus,nbsp;2lt; tarn fingulai i beneficio refpôdeat,à nolira parte exhiberet Equidem angor anifflOnbsp;non hæc ubi'qj gentiû cognita,ÔÔ diuulgata ellè,quæ difputata heri à te,ÔC nudiuftef’*nbsp;tius,nos hodie tantum quali delibando tradiauimus,fid ea tarnen breui ipfa comemo^’nbsp;ratione perfpicuam oftendunt fui luminis ueritatem.Qiiid enim poteft eflè illuftriusnbsp;ellè unicum hune æternæ,2d ueræ alïèquendæ beatitudinis modum,fî ab Deonbsp;mum egrefsi,ad Deum item nos recipiamusc'quod noftræ perpetuæ falutis myflertgt;ïnbsp;totum abftrufum olim gentibus, ludæis dimidia ex parte datum,nos integrü, QCnbsp;num in omnem partem accepimus, Dux porró, amp; monftrator huius myflertj folüsnbsp;G H R I s T V S.Neij hoe tantüjfed óóipfe myfterium, fic enim te exponente cogno^nbsp;ui, id quod magis,magiscp deinceps animo uolutans intelligo eflè ueriflîmû,c H Rnbsp;S T V H ipfum dodlrinanijgd uerbum exiliere patris nos monentiSjôC condocefaeieiinbsp;tlSjfi cœlellium bonoi^t compotes eflè uelimus, orationem fuam nobis perdifcêdain»nbsp;hoe eft, c hristvm induendû,2é praï nobis fer endum eflè, hoc eft,iterû utintef^nbsp;pretemur,mundanis amoribus deferendis, Slt; eœleftibus capeflèndis folam Deigra^nbsp;tiam,óó cumeo cognations nobis appetendam. Cuius rei documêtum nobis eftnbsp;C H R 1 s T V S, milTus ob hoc ipfum è cœlo, ôd quatenus homo ad hanc ipfam rannbsp;creatus totus,atc^ facius,nomen ut nobis filioi?^ Dei,amp;: paternam fecu coeli hæreditanbsp;tem tan^ charifsimis Iratribus comunicaret.Hoc igitur ut dico,tam pfpicuæ làploinbsp;tiæ,ôd ueritatis lumenjquod ueluti fulgur c medrjs olim regionibus terræ in omnelsnbsp;circQcirca rerum fines emicuit,uocecp ea infonuit, ut no ilia ab homine prolata UOX»nbsp;fed è cœlo édita plané intelliger cturtquo quidem tempore cundiæ propemodu geiVnbsp;tes £é nationcs quantumuis leræ gé barbarç ad Deö fefe facilé,ôé ad c H R I S T Vnbsp;contuicr Lint,•hoc,tnquam,lumen nunc relanguiflè ufcç adeo,ut nó iam firmo,ôd reèinnbsp;intuentibus oculo,led quafl hallucinâtibus apparere uideatur. De his loquor, quinbsp;lud quoquo modo tarnen accipiunt,2é fe id præferre fuis aétionibus ^fitentur: amulnbsp;to maxima uero parte aut ignorari idem illud,aut etiam contemni, quis pq hominisnbsp;iènfu præditus grauifsime poteft no dolerefCernimus Chriftianum nomen eô dcdiinbsp;éÎLim eflè,primû ut qui illud tenentjôd norunt,uerbo quidem ufurpent,re autem,at^nbsp;fadis omnia alia potius confeéientur,^ quae funt huic profefsioni,8lt; nomini confen^nbsp;tanea.Nolim equidc integris,probiscß hominibus, quicû^ illi funt, 2é ubicuntpnbsp;rarum côftituti,ullam meis uerbis labem,maculam^ afferre.Non enim hos repreho’nbsp;dere,aut uiolareintendo:leddecômunihominum,quife oftendunt,Sé offèrût moi'^jnbsp;amp;C de ulitato genere uiuendi loquor,quod in eo pofitû nunc eft, ut uideamus omnasnbsp;feré quærere,quae fua funt,ut Apoftolus ait,nô quæ 1 e S V ChrifttAtc^ utinamta^nbsp;men quæ fua eflènt,quçrerent,ne(^ in alienis uano labore uerfarêtur, dum folicitudi^nbsp;nés fuas ad eas res conterunt,quarûpropria,8é certa nun^ eft poflèfsio.Etenim qnl*^nbsp;magis propriû,magis^ copulatum,atiç hærens:^ fîbi unufquiftßt’ Et tarnen quiho^nbsp;cogitet, 8é fapiat, luamcp imprimis integritatê, 8é fuimet curet incolumitatê quoin®nbsp;ifte reperiaturtlmminemus foras pené omnes,2é noftrimet obliti ad ilia externa pi^^nbsp;pcndimus,quæfonitu, ôôrumoribus complent aures noftras,falfo^fplcdore ocul^snbsp;perftringunt,quibus dum potiamur,8lt; compotes eorum ftmus,exinanimus noftnc*'^nbsp;ipfos ueritate propriorum bonoq?, iuftitiaccç 2é fidei, £é ipfius faîpenumero Del? ‘l^’nbsp;folus falus nolira eft,cum poflèfsione fallacium bonorum facimus commutationen’'nbsp;Nam quod uita plena eft iimulationis,infidiai5t,mendacij,quôd adulamur, quod unnbsp;tus ftngimus,quôd aflèntamur prælèntibus, abfentes laceramus, quod dû ad opl^*’^nbsp;noftra perueniamus,non aequitatis,non concordiae,non publie! commodi, non piet^nbsp;tis,aut charitatis,aut religionis ducimus rationem,quis nô intelligat cauûs omnin^nbsp;malorum,quæ Chriftianam iam diu depopulata Remp.lunt, hodiecç maximenbsp;ft:ant,£é depopulantur,in hoc errore hominum, ôd communis uitae confufîone con»nbsp;ftereÆo enim addudi his moribus fumus,ut no amplius uideamur, netç noftronbsp;filio falui fieri poflè, nei^ Dei ope,atœ auxilip, propterea quod alterû iniuftis ca^eainbsp;cupld‘^*

IN EPIST, PAVLI AD ROM, cupiditatibus no uidemus,altero fumus indigni.Itacç prætcr bclla,£lt; feditiones intenbsp;Ivinas,qutbus longo iam tempore laborat Chi iftiana Refp, accefsit paucis his annisnbsp;grauis iftahærefîs,quæ 2lt;^ concordiam publicam, Qi. religionis authoritatem aliquotnbsp;in locis uehementer cominuit, metucç legum fublato,fuapte fponte homines ad car^nbsp;nis licentiam,8C ad cupiditatum fiudia proiedtos,non folum exoluit timoré, fræno^nbsp;confcientiæ:fed animauit etiam ultro,atc^ ad explêdos improbos animorum aftedlusnbsp;hortata eft Nam quid de noftro,Slt; hdei noftræ ac religionis perpetuo holte principenbsp;Turcarum dicam^cuius admirabiles SC inauditi fortunæ curfus noi/ne indicant ina^nbsp;ïiifeftô alienatum à nobis Dei animum, Qi abhorrentcm ab utilitatibus noftris illiusnbsp;uolQtatem efleCut quoniâ nos,quod debemuSjid minime agimus, holtis nofter quics:nbsp;Quid ipfe agit,facile fibi id fadu,0C quafi paratum inueniat. Atcß ut apparent magis,nbsp;Quae fit in hac re uolûtas, Qi quod indicium fummi Dei, poteft'ne eflè certius quic^,nbsp;Quàmlî uelimus nos, hoc eft, ft principes nolfri in unum confentiant,facile iliumnbsp;preflum ab his, in quæ imminet, qua: nobis ex amplo, Qi uctctc Chriftiani nominisnbsp;*niperio pauca iam reliqua funt fadatnecç hoc folû,uerum etiam ex illis,quç iam diunbsp;occupât, quæ ex damnis noftris pofsidet, non maximo negocio eumexpulfum iric*nbsp;Nihil eft profe(fto,quod patere pofsit magis.Quid igitur elt cauiæ, quód non proui^nbsp;detur, quód non occurritur, quód impendens cunëtis exitium nó attenditui Cæci,nbsp;cacci,inquam,fumus,necß confpicimus,quid timere oporteat, quid cauere rediumfir’nbsp;óefertiC^ à Deo,ÔC derelidi,nec côfîlij capiendijUec bonæ rationis ineundæ ullâ habestnbsp;mus facultatem,Atcç ille quidê auâo fuo in immenfum,amplificatücg imperio,quodnbsp;«xruinis totum noftris coagmêtauit,atcç extruxit,nô contentus Syria, Aegyptoc^,nbsp;Quâ paucis his annis, armis eft adeptus, cum Afiam cundam nobis antea abituliflet,nbsp;Gra^iam occupauiffèt,lllyriû effet uniuerfam depopulatus, munitilsima recens nuenbsp;Quotç Pannoniæ oppida expugnauit,imminetc^ regno illi, quod fi ceperit, ac poflèi^nbsp;derit,quan^ quo minus accipiat,nihil à nobis remedq paratu eflè uideo,non pofthacnbsp;mari diferetû quoquo modo hoftem, fed in faucibus Italiæ habituri fumus. Recitans:nbsp;tur quotidie in iènatu ex Pannonia literæ,etenim illic legatione,ut feitis, pro fummonbsp;Pontifice fungitur uir nobilifsimus Siculorum, idem^ fine omni controuerfia prUfnbsp;flentiisimus Antonius Pulleo Burgius, tuus Sadolete uetus amicus,atcp hoipes, denbsp;quo tibi maxime debet eflè notum,tua enim iftæc eft curatio,tuû munus de his, quænbsp;ad regnum illud,ÔC legationem pertinent,Pontificem quotidie côfulendi,literis^ ac=5nbsp;cipiendis,ÔC mittendis rerum,ac temporum confilia cômunicandi.Sed ut dicere inftigt;nbsp;tueram,leguntur in fenatu crebi ô literæ fummum illarum nationû periculum figni;:nbsp;ficantes,nec tamê fpem ullam oftendentes falutisinifi forte taie quid eueniat,quo ho^nbsp;ftis ab inftituto,ÔC uoluntate huiufmodi deducaturfita illi uolenti in manibus uidoi=nbsp;riâ eflè legati noftri renûtiant.Qiia in re maxime notare,ôC animaduertere foleo Cle^nbsp;mentis feptimi Pontificis maximi pietatê,bonitatcm^,qui cum Qi tanto pondéré aunbsp;ri, quantum ab ipfo effici potuit, regno illi fubuenerit,ÔC labore,cura, uigilijscjj nihilnbsp;prætermittat,quin omnia tentet,atcß experiatur, fi quid bonæ falutis collabentibusnbsp;illis rebus queat afferrettum autê uultu,afpedu^ denunciat dolore animi fe côtabes:nbsp;fcere,necß ullam diurnæ,aut nodurnæ partem capere quietistdignus profcdô,cuiusnbsp;ÔC afsiduas preces ex alto Deus,ÔC quotidiana mo'nita, ateß confilia Chriftiani in terj:nbsp;ris principes exaudiant.Sed uidetis,quæ impedimenta funt,flagramus in Italia bellonbsp;acerbo,ac diuturno,duobus potentifsimis regibus inter fe decertantibus,qui totû ronbsp;bur Chriftiani nominis fecû deferunttquoij: non meum quidem eft dijudicare côtro#nbsp;«erfias.lllud meû,ut de Francisco Rege Chriftianifsimo id dicam, quod autnbsp;meus in illû amor,aut meum pçrpetuû,ÔC conltans de ipfîus uirtute,Sgt;C magnitudinenbsp;animi iudiciû me cogit dicere.Sic enim mihi perfuafum habeo,fi illi aliquando contii=nbsp;gerit liberu eflè ab his focialibus bellis,quæ dum res repetit fuas,necelàriô fufeiperenbsp;^aâus eft,hanc eum prouinciam,expeditionemcç liberandæ ab hoftibus Chriftiançnbsp;Reipublicæ, ÔC fufeepturu maximo animo, Qi nauaturû fortiter eflè,quod ut fpercmnbsp;adducor,non folum ex eis,quas confpicor in eo effe,uirtutibus, quód honoris,quódnbsp;*audis,quód eius gloriæ præcipue cupidus eft,quæ fît adDeum ipfum,2lt; ad Reipu^nbsp;Ff 3 blicæ

LIB, III. COMMENT. I A C. ^ADOLETl

blicae commodum conuerfa, fed eo etiam magts, quod ipfe in fermonibus, quotidia^ nisc^ colloquijs fingulare quoddam femper eius rei ftudium, dC infignem cupiditatenbsp;præfefert,Etenim eo eft animo præditus,ut fe à nemine fuorum proauorum,atcç malt;’nbsp;iqrum,qui plures multa,2lt; magna pro Chriftiana Republica egerunt,in hac praecla^*nbsp;ra laude palfurus fit fuperarftutinam modo acerbæ iftæ difeordiæ, exitiabilescç con^®nbsp;tentiones,quætanto publico offîciunt bono,Dei primum ope, ac beneficio, turn de^*nbsp;inde Clementis pontificis noftri confilio,qui nihil aliud dies,nolt;ftescç cogitat,ad tolcnbsp;rabilem aliquam conditionem finiantur,pacecj,00 compofttione quandoc^ terminentnbsp;tur.In qua quidem cura, ôi labore pacificâdi uideo te Sadolete, cum in intimis rerumnbsp;deliberationibus Pontifici afsidue adfts,laborare præcipue, 2lt; praeter cæteros folici#nbsp;tum eflè, s V M E N I H v E R O, inquam,necmihi quicquam eftoptatius,quàninbsp;intueri aliquando quiefeentem Italiam,amp; ifta ipfa arma, quae tam facile uibrantur in^nbsp;ter nos,pro propugnatione fidei c h R i S T i aduerfus impios hoftes couerfa afpi^nbsp;cere4Habco autem mecum eiuldem muneris,animicp collegam, hune, qui aetate quiî*nbsp;dem adhuc pene adolelcens,ingenio,uirtute,cloquentia,cum fummis uiris eft companbsp;randus, Benedidîum Accoltum Archiepifeopum Rauennæ. Sed quàm facile fit tnnbsp;medijs ipfis ardoribus inimicitiarum animis contentione,ira^ exafperatis fanum, Sinbsp;falubre ualere poflè cofilium,exiftimare ipfî per uolmetipfos pot eftis. Pontifex qui^nbsp;dem Optimo animo, Slt; incredibili urget ftudio, ut molliantur corda, paciscpaliqiianbsp;cogitatio fufcipiatur.Sed nihil adhuc profedum eft, Deo,ut ego fufpicor, noftris rai^nbsp;tionibus fuoijt perfugia auxiliorum obftruêteîqui quoniam unde ipfe abeft, nihil ifi*nbsp;omnino redi,nec comodi capi poteft confiltj,a nobis Triulti orandus, at£^ obfccran^nbsp;dus eft,ut populos aliquâdo fuos benigniore oculo afpicere dignetur, F A c 1 vnbsp;D V M id quidem eft,tnquit,00 fuit his aliquot annis etiam fadum,cum Leone deci^nbsp;mo pontifice maximo quinquennales illae induciæ in omni Chriftiano nomine indi^nbsp;dæ fuerunt,quo quidem tempore conftare inter homines ufu rerum edodos amp; fa^nbsp;pientes inteliigeba uno illo in confilio, Slt; in ilia una faltem ad tempus fufeepta Chri^nbsp;ftianorum principum concordia, falutem Chriftianæ Reipublicæ confiftere, Sed utnbsp;reuertar ad Deum,cum eflemus tunc in fcnatu,literascp omnium pene principum hanbsp;beremus fignificantes animi mozrorem, quern ex felicitate, £lt; uidoria hoftis noftrinbsp;Turcæ eorum quilq^ cepiflet (etenim tempore illo Turcarû rex Syriam, atc^ Aegyj’nbsp;ptum armis occuparat, uidebatur^ nouis imperijs audus, amp; maiore multo quamnbsp;prius,acprope duplicata cumulatus potentia ad inferendum nobis detrimenta, at(pnbsp;clades futurus paratior) recordor initum fuifie nobis repente id cófilium,ut in quin^nbsp;quêniumfoedus,amp; amicitiam Chriftianis principibiis indiceremus, decerneremusej^nbsp;omnipotent! Deo aliquot dierum ad omnia templa, Slt; puluinaria fupplicationes, ntnbsp;quando nos noftris operjbus nil mereremur,fua is mifericordia,2lt; bonitate opcm fetnbsp;ret Chrifti^æ Reipublicæ,eoscp,qui ipfîus fandum nomen colerent tarnen,atep adonbsp;rarent,à poteftate,ôô libidine crudelifsimoru hoftium redder et faluos, quas turn fup^nbsp;plicationes omnibus in locis, à cundis qui Chriftianam Rempublicam faluam cu^nbsp;perent,cum coniugibus,2lt; liberis iufsimus celebrari,Dixit fententiam in fenatu ho^nbsp;mo Omni grauitate,lâpienti3,authoritatc^ amplifsimus Antonius à Monte, qui iatnnbsp;diuinprincipibus eft noftri ordinis, cui ad unum omnes fuimus aflenfî, nec potuitnbsp;quot;’eo quidem iudiciofapientius turn agi, quàm adum fuit. Et fane intantis moero^nbsp;tis,ÔC triftitiæ tenebris,quantæ animos cundorum tune occupauerant, lux quædanrnbsp;ipei bonae,falutiscç communis cœperat apparere, nifi illud lumen optimi confili]nbsp;miliaris iftanoftrarum caligo cupiditatum cito extinxiflèt. A s T e g o, inquifinbsp;Julius cum in Gallia tunc eftèm,fui enim illis inlocis,ut meminifiè poteftis, bienniö»nbsp;cum Bernardus Diuitius Bibienna fummi ingenrj, ôi magni confiftj uir, ex ucftronbsp;Triulti ordine cardinalis legatus ibidem fummi pontificis exifteret, egocß omnibusnbsp;illis in rebus, amp; confiltjs femper intereflèm, dicam quod uidi egomet, affui^ pr^nbsp;iènSjCum fieretjiiequehunc clarifsimum, præftantifsimum regem fuæ uirtutis,nbsp;gloriæ teftimonio fraudabo,qui cum hac ipfa de re,inducijs^}5 edidis, caufaep quam^nbsp;pbrem edidæ illæ füiflènt,literas, ôi nuncios ab urbe accepiflèt, itemcp de eadem

INEPISLPÄVLIADROM. nbsp;nbsp;nbsp;231

à nobis fuifftt edoctus,uchemcntcr cômotus animo,ôô Chriftianæ detrimentum reli gi'onis grauiter ferens,quam amplificata hoftium potentia proximä eüc periculo inanbsp;telligebat,non côtinuo refpondit,diemcß fibi potius fumpfit ad deliberandum, qua:nbsp;cum ueniflet dies,elîètq5 frequens coatfium nobilifsimoijz procerum, QC grauilsimo#nbsp;rum hominum,ornatifsimorumc^ conciliü, pro fuggeftu inftituit refponderexredo,nbsp;ut quod erat Deo,ÖC fidei chr 1 S T 1 oblaturus,id incouentu illuftriü,grauiumcßnbsp;uirorum amp; teftatü magis,SC maiore firmitate ratum eflet^ Atcß ibi comemoratis ma#:nbsp;ximis beneficqs,quç fibi tarn infe ipfo,quam in maioribus fuis diuinitus collatafuiGnbsp;fent/ua^ expofita cupiditate referendae,quoad lieeretjDeo gratiae,obtulit ad extremnbsp;mum, pollicituscç eft, fi Chriftiani cæteri principes inducijs aflènfi efîènt, cauiàmcgnbsp;Dei priuatis difïènfionibus præuertendam effe conftituiflènt, feie cum quadragintanbsp;millibus peditum,duobus millibus catapbradorum equitum ad bellum,atc^ in expenbsp;ditionem aduerfus Turcas iturum,nec^ antè fincm fatftui um,quàm profligato bello,nbsp;atc^confedo,aut uitam fuâquam deuoueret Deo,aut ueteres prouincias, quas Chrinbsp;ftianæ iampridem Reipublicae impij hoftes cripuilTcnt, eidem Deo reftituiflèt. Quonbsp;cgofpeâaculo nullum unquâme arbitror maius uifurû,necç magnificêtius, Etenimnbsp;cum uirtus regis,atcß animus,illac5 mentis magnitudo,qua infigni præditus eft, totânbsp;ft in illo fado tune oftendit, ac patefecitUum uero nos in earn fpem, atq? opinionemnbsp;omnes difeefsimus, ut non amplius de mctu,aut periculo, fed de uiâonjs,ac triumsnbsp;phis cogitari à nobis putaremus oportcre:quæ tarnen fpes,ut dixti,celeriter nobis ènbsp;manibus elapiâ eft,quoi^ culpa non dico,eft enim uobis pofitû ante oculosjlludmœnbsp;•¦eo,grauicp ex eo dolore animi afficior,^ iam ad omniû noftrum perniciem, bC certenbsp;ad perfpicuâ infamiam nominis Chriftiani pertinet, qnôd ex his noftris importuniftnbsp;fimisdiflènfîonibus principemTurcarum imperium orbis terræ affedanté uagandinbsp;quà uelit impune, omniaeç corripiendi intelligere uideo facultatê fibi efle côceflam.nbsp;tvm langevs: Quæ tu luli de rege noftro palam ab eo facta,atqj dida ui^nbsp;diftè te ais,ego qui illius confilijs intimus fum, totamt^ eius uitam fpeculor, quippenbsp;^ni in cubiculo femper illi fum ^ximus,facile afîèuerare tibi poflum eo animo fui Henbsp;diâa,ut non confilium repentinô captum,fed perpetuæ in eo uoluntatis teftis orationbsp;ilia extiteiit, Atcç utinâ uidere interius poflètis domefticas illius adiones, ôô priuatanbsp;fiudia,amaretis profedo humanitatê,liberalitatem,bonitatem,quæ etfi extra quoq;,nbsp;in publicum proferuntur, domi tarnen, at(Ç intus exprefsiora iunt, Nam quod adnbsp;hanc in fidei hoftes expeditionê pertinet,noui ego illius motus animi,amp;: conatus, nilnbsp;nifi de laude,amp;: de gloria cogitantes,feioej quanta is return magnarum flagret cupfinbsp;ditate gerendarû,utcç totus ad Deum,ôô ad ftudiû tutandæ religionis fit conuerfus«nbsp;Quod quidem in hac nouarum hærefum,atcg opinionum labe â fuis populis propufinbsp;fanda facile poteftis animaduertere Jtacß iperare iure debemus,h hac illius firmata,8^nbsp;ftabili uoluntate occafionê ipfî Deus,amp; ab his ciuilibus pene,ut ita dicam, quæ internbsp;Chriftianos agitantur,difsidqs pacê,ociumcç præbuerit,futurum eum Chriftiani nonbsp;minis in ueterem potentiam,amplitudinemcp uindicandi,2lt; authorem,amp; principem,nbsp;V T 1 N A M , inquam,Langeehoc ita fiat,ficcç iubeat ille,qui omnium potens eftnbsp;Deus,quê rogamus ftipplices,ut in coftituenda quando illi cun($ fuerit uifum falutenbsp;nominis noftri,quod certe externis,inteftiniscç hoftibus,fedmulto etiam magis uitanbsp;hominum corrupta,amp; cotaminatis moribus grauiter laborat,hanc uelit propriâ efïènbsp;gloriâ FRANCISCIRegisnoftriChriftianifsimi,utipfteleduspræcipueàDeonbsp;ad hoc præclarû munus uirtute,ôô uidoria,2lt; felicitate Chriftianam Rempub,ftabfinbsp;liât, cuius deinde gloria benefiet) in uniuerfa pofteritate perpétua, illuftriscç fit« Cuinbsp;a nobis Deo foli potenti, amp; fapienti,2lt; optima femper uolenti iterum ac fæpius, atcçnbsp;adeo femper honor fit,6C gloria in fempiterna fecula. Amen« H 1 C idem omnes cumnbsp;precati effent, Deumcß fupplices cum pietate adorauiflent, iamcß in Vaticanum nosnbsp;ad fuas quentj de Republica curas diei tempus reuocaret,foluto cœtu difeefsimus«

FINIS«