quot;Vtf

EN ZIJNE

OVEßZEESCIlE BEZITTING EH,

naar de nieuwste en beste bronnen bewerkt,

DOOR

Dquot;. Î. DORNSEIFFEN,

MUT TOlïLTCHÏING VAN

I)“. J. J. DE HOLLANDER,

KLEINE UITGAVE.

INHOUD:

RIJKSUNIVERSITEIT UTRECHT

1583 9503

AMSTERDAM,

SEYFFARDT’S BOEKHANDEL.

Prijs f 4.-.

VOORBERICHT.

Bij de eerste uitgave van dezen Atlas, in het jaar 1861, hebben wij ons beijverd in een voorbericht de bronnen op te geven, welke geraadpleegd waren bij de samenstelling der verschillende kaarten. Later hebben wij datzelfde nog eens herhaald. Thans echter, na een nietnbsp;onwaardig bestaan van ruim 16 jaren, dat gesteund wordt door eene vereerende bekroning opnbsp;de Aardrijkskundige Tentoonstelling te Parijs, ineenen wij die opsomming om verscheidenenbsp;redenen te kmunen nalaten. Vooreerst toch zoude het noemen van enkele thans min of meernbsp;verouderde bronnen niet tot aanbeveling strekken, ten andere zoude de opsomming van denbsp;menigte geraadpleegde nieuwere of vernieuwde kaarten en kaartjes, geschriften, mededeelingennbsp;va.n vrienden en bekenden en van eigen onderzoek, eene vermoeiende en ijdele vertooning zijn.nbsp;Be kaarten zelve moeten nu de getuigenis afleggen, dat wij voor de onophoudelijke verbeteringnbsp;en uitbreiding steeds uit de nieuwste en beste bronnen bleven putten, waartoe trouwens denbsp;vele herdrukken dier kaarten , die telkens in betrekkelijk kleine oplagen verschijnen , gereedenbsp;aanleiding gaven.

Tien kaartjes op kleine schaal vormen dezen zoogenaamden kleinen Atlas. Be grootere bevat behalve deze nog 21 andere bladen op grootere schaal. Buitendien heeft de Uitgever naar aanleiding van de, meer toevallige dan gezochte, uitvoering van drie kaarten der 0, I. Bezittingennbsp;op ééne en dezelfde schaal , nog afzonderlijke kaarten van de overige 0. I. Bezittingen doennbsp;vervaardigen, die allen te zaïnen tot ééne groote kaart kunnen aaneengevoegd worden.

Naauwlettende zorg is ook besteed geworden aan de zoo mogelijk juiste spelling der geografische namen. Het is niet genoeg, dat de kartograaf iedere gelegenheid aangrijpt, om hetnbsp;beeld van land en landschap nader hij de waarheid te brengen, bij moet ook rekening honden

IV

met andere vakken die hunnen cijns brengen aan de aardrijkskundige wetenschap. Hij moet niet alleen zien, maar ook hooren, niet alleen teekenen, maar ook lezen en tot op zekerenbsp;hoogte geen vreemdeling zgn in de talen der landen die hij schetst, althans niet volgennbsp;dezulken die hierin onkundig of onverschillig zijn. Doet hij anders, dan strekt zijn werk in datnbsp;opzicht tot stilstand of achteruitgang der aardrijkskundige wetenschap.

Deze kaarten zijn dus gemaakt met het oog op Hollanders en wel van den tegenwoordigen tijd. Zij moeten daaruit kunnen leeren, hoe de woonplaatsen der volken*aan wie ze behoorennbsp;werkelijk heeten , niet hoe ze door Engelschen, Duitschers of Kranschen uitgesproken worden ,nbsp;ja zelfs niet, hoe ze bij onze vaders of voorvaders genoemd werden, als daarin verschil is.

Zijn voor onze O. I. Bezittingen de Handboeken van Prof. J. J. de Hollander reeds onmisbaar , des te meer waarde mag gehecht worden aan de verbeterende hand van dien geleerde , die bereidwillig aan onzen wensch gehoor gaf om de kaarten dei’ O. T. Bezittingen achtereenvolgens aan een nauwgezet onderzoek te onderwerpen. Zijne spelling dier geografische namen,nbsp;als steunend op oordeelkundige wetenschappelijke gronden, was reeds vroeger door ons, metnbsp;zeer geringe afwijkingen, gevolgd.

Evenzoo zal het zaakrijke tabellarische Overzicht der Nederlandsche Bezittingen, dat op verzoek van den Uitgever door dienzelfden geleerde tot toelichting van dezen Atlas vervaardigdnbsp;werd, voor velen een zekere en gemakkelijke gids zijn.

Amsterdam, 2.5 Juni 1877.

DE

NEDERLANDSCIIE BEZITTINGEN

IN

ÀZIE EN AMERIKA.

TOELICHTING VAN DEN ATLAS VAN D\ J. DORNSEIFFEN,

BOOK

Dquot;, J. J. DE HOLLANDER^

AMSTERDAM,

SEYFFARDT’S BOEKHANDEL.

Gedrukt te ’s Gravenhage, bij G. H. Susan Jr.

VOORBERICHÏ.

Het hier volgende, grootendeels tabellarisch ingerichte, overzicht van de Nederlandsche bezittingen is samengesteld op verlangen van den Uitgever van Dr. Dornsbippen’s Atlasnbsp;van Nederland en zijne overzeesche bezittingen, die van meening was dat deze daardoornbsp;aanzienlijk in bruikbaarheid zoude winnen voor dezulken, wien het ontbreekt aan tijd ofnbsp;gelegenheid om uitvoeriger werken te raadplegen. Men verwachte dus hier geene volledigenbsp;aardrijksbeschrijving, maar alleen hoofdpunten tot toelichting en, op enkele plaatsen,nbsp;waar latere of betere berichten zulks noodig maakten, tot verbetering van dien Atlas.nbsp;Nederland zelf is in deze beschrijving niet opgenomen, omdat het aan beknopte werkjesnbsp;daarover niet ontbreekt, en evenmin de Kust van Guinea, omdat deze sedert 1871 nietnbsp;meer tot onze bezittingen behoort.

Voor hen, die zich bij dezen Atlas bedienen van mijne in 1868 verschenen Aardrijksbeschrijving van Nederlandsch Oost-lndië, kan deze Toelichting tevens dienen tot verbetering van het een en ander, dat daarin is verouderd of onjuist voorgesteld.

De Hollander.

Bréda

Mei 1876.

^ociéTÉ

COIN-fS^RÈS INTERW^^TIOWAL

DES SCIENCES GÉOGRAPHIQUES.

'^7^-

EN 1 IJ N E

OVER ZICHTS KAART.

A’B. De vier jieveiistcKnide kartons zijn op dezelfde schaal als de Overzichtskaart.

.AMSTIRJ1A.M.

SEYFFARDT? BOEKHANDEL.

DE NEDEî^LANDSCHE BEZITTINGEN

IN

AZIË EN AMERIKA,

Jot toelichting van den ^tlas van

Dr I. DORNSEIFFEN.

DOOR

Dr. J. J. de Hollander.

DE BEZITTINGEN IN AZIË.

EERSTE HOOFDSTUK.

Ä-l^jemeen ovovKioht Uev Oost-Indlisclie eilnndeii.

I. Ligging, bestaiiddeelen, grootte en bevolking.

Ligging: tusschen OS“ tot 151° 0. L. van Greenwich en 9° N. R. tot 11° Z. B.

De Neilerlandsche bezittingen : tusschen 95’ 10, tot 14,1° 0. L. en 5“ N. B. tot 11° Z. B.

§ 2. Natuurlijke gesteldheid»

De Indische Oceaan bespoelt de/.e eilanden ten Westen en Zuidert, terwijl elders verschillende onderdeden van den Grooten Oceaan ze van elkander scheiden; deze zijn voornamelijk: de Chineesche zee, tusschen Achter-Indië,nbsp;Borneo en de Philippinen; de Soenda-zee of Java-zee, ten Noorden van Java en de Kleine Soenda-eilanden; denbsp;Mindoro-z.ee, tusschen Noordoostelijk Borneo en de Philippijnen ; de Soeloezee of Zee van Celebes, tus.schon denbsp;Noordkust van Celebes, een gedeelte van Borneo’s Oostkust, de Soeloe- en de Sangi-eilanden ; de Moluksche zee,nbsp;ten Oosten van Celebes; de Ceramsche zee of Pitt’s straat, ten Noorden van Ceram en Boeroe; de Banda-zee, tennbsp;Zuiden van Ceram; en de Tirnor-zee, rondom het eiland van dezen naam.

De belangrijkste straten zijn: de Straat van Malaka, tusschen het schiereiland Malaka en Sumatra; Straat Bangka, tusschen Bangka en Sumatra; Straat Soenda, tusschen Sumatra en Java; de Straat vanMangkasar, tusschen Borneonbsp;en Celebes; de Straat der Molukken, tusschen het Noordelijke schiereiland van Celebes en den Molukschen Archipel; Straat Halmaheira, ten Oosten van het eiland van dien naam ; de Straat van Madoera, tusschen dit eilandnbsp;en Java ; Straat Bali, tusschen Java en Bali ; Straat Lombok, tusschen Bali en Lombok.

In de Straat van Mangkasar en Straat Lombok begint het diepe bekken van den Grooten Oceaan. De Westwaarts daarvan gelegen eilanden rusten alle op één plateau, dat door eene betrekkelijk ondiepe zee is bedekt, en zijnnbsp;ongetwijfeld met het vasteland van Azië verbonden geweest ; terwijl de meer Oostwaarts liggende geheel ofnbsp;gedeeltelijk met het vasteland van Australië zullen hebben samengehangen. Het planten- en dierenrijk wijst dannbsp;ook duidelijk op eene scheiding in een Aziatisch en een Australisch gewest, waarvan de genoemde straten denbsp;grens uitmaken. De grenslijn tusschen het Aziatische en Australische menschenras hgt Oostelijker; het laatste isnbsp;door het meer beschaafde eerste teruggedrongen.

Het klimaat van al deze eilanden, op betrekkelijk geringen afstand ten Noorden en ten Zuiden van den Evenaar gelegen, is over het algemeen gelijksoortig en slechts door plaatselijke omstandigheden gewijzigd. De warmtegraadnbsp;verandert minder naar den afstand van den Evenaar dan naar de hoogte, waarop men zich boven den zeespiegelnbsp;bevindt; hij verschilt van ongeveer 33“ tot 0’ Celsius (90“ tot 32“ Fahrenheit). De grootste invloed wordt op hetnbsp;klimaat uitgeoefend door de, moessons. Ten Zuiden van den Evenaar heerscht van omstreeks April tot October denbsp;Oost- (eigenlijk Zuidoost-), van October tot April de West- (eigenlijk Noordwest-) moesson; terwijl ten Noordennbsp;van de linie van omstreeks April tot October de West- (eigenlijk Zuidwest-) en van October tot April de Oost-(eigenlijk Noordoost-) moesson waait; deze moessons worden door overgangsseizoenen of kenteringen van drie ofnbsp;vier weken, met onbestendige winden, van elkander gescheiden. De Oostmoesson is in den regel de goede ofnbsp;droge moesson, de Westmoesson de natte moesson of regentijd; plaatselijke omstandigheden veroorzaken hierinnbsp;echter vele afwijkingen.

Behalve eenige kleinere, die uit opgehoogde koraalriffen of zandbanken bestaan, zijn alle eilanden bezet met gebergten van verschillende formatie, die of uit samenhangende ketenen, óf uit bergmassa’s, of ook wel uit eenenbsp;enkele piek bestaan. Vulkanen maken er een belangrijk gedeelte van uit. Eene doorloopende vulkanenreeks strektnbsp;zich uit van het Noorden van Sumatra tot ten Noorden van Timor en loopt dan verder Noordwaarts over de Zuidwester-, Bandasche, Ambonsche en Ternataansche eilanden tot het Noorden van Halmaheira; terwijl eene tweedenbsp;dergelijke reeks in het Noorden van Celebes begint en over de Sangi-eilanden naar de Philippinen voortloopt. Denbsp;hoogte der bergen is zeer verschillend ; slechts enkele toppen bereiken meer dan 3600 M. ; het hoogst is hetnbsp;Sneeuwgebergte op Nieuw Guinea, dat zich tot 5200 M. verheft. Met uitzondering van enkele toppen zijn denbsp;bergen bedekt met eene meer of minder dikke humuslaag van verschillende vruchtbaarheid, die met de alluviaal-strook, welke de meeste eilanden geheel of gedeeltelijk omgeeft, uitstekenden teelgrond oplevert.

De groote eilanden hebben alle een smallen, langwerpigen vorm of bestaan uit zoodanige schiereilanden, in de richting van de lengte-as door bergketenen doorsneden (alleen bij Borneo zijn dè bochten tusschen die schiereilanden door alluvium aangevuld) ; de rivieren hebben dus in den regel, behalve op Borneo, een zeer beperkten loop,nbsp;en zijn bovendien veelal voor de monding met zware zand- of slijkbanken bezet, zoodat er slechts enkele voor denbsp;scheepvaart van eenig belang zijn. Daarentegen zijn zij van onberekenbaar nut voor de besproeiing van den bodem,nbsp;die daardoor, in verband met andere oorzaken, eene buitengewone vruchtbaarheid verkrijgt. Die vruchtbaarheid ennbsp;de geschiktheid tot het voortbrengen van onderscheidene gewassen verschilt evenwel natuurlijk naarmate van denbsp;gesteldheid van den grond; en de weelderigheid van den plantengroei neemt van het Westen naar het Oosten af,nbsp;doordat in het laatste gedeelte de Zuidoostmoesson, gedurende ruim een halfjaar over het droge Nieuw Hollandnbsp;daarheen waaiende, er een graad van hitte en droogte teweeg brengt, die de vegetatie belemmert, welke eigenschap hij langzamerhand verliest, hoe verder hij Westwaarts gaande foor de zee af koelt en vocht opneemt.

§ 3. Voortbrengselen.

De voortbrengselen uit het Plantenrijk zijn zoo menigvuldig dat wij hier slechts enkele van de belangrijkste kunnen vermelden. Men kan ze onderscheiden in Natuurlijke voortbrengselen en Cultuur-producten.

Tot de natuurlijke voortbrengselen behooren: een aantal palmsoorten, daaronder ook de kokos- en sagopalm (beide echter ook opzettelijk aangekweekt) ; vele boomen, die uitstekend timmer- en meubelhout opleveren, vooralnbsp;de djati- of tekboom; andere die harsen en gommen verschaffen (kamfer, benzoë, drakenbloed, sandrak, guttegom,nbsp;gomelastiek, getah pertja); andere, die oliën opleveren (kajoe poetih, castor-olie, boterboom) ; andere, die in stam,nbsp;bladeren of zaad, verfstoffen bevatten (sapanhout, sandelhout, bengkoedoe-hout, drakenbloed, guttegom, kurkuma);nbsp;bamboes- en rottingsoorten, enz.

Van de cultuur-producten komen vooral in aanmerking: rijst, maïs, sago, koffie, suiker, thee, peper, cacao, tabak, kruidnagelen, muskaatnoten, kaneel, betel, gambir, pisang, katoen, indigo, aard- en peulvruchten ennbsp;velerlei groenten en keerkringsvruchten.

Uit het dierenrijk vermelden wij : olifanten, rhinocerossen, tijgers, eene beersoort, slangen, apen, herten, zwijnen, paarden, buffels, wilde runderen, hoenders, duiven, eenden, ganzen, papegaaien, paradijsvogels, denbsp;zwaluwsoort, die de bekende eetbare nestjes maakt, bijen, witte en andere mieren, muskieten, krokodillen,nbsp;pareloesters, schildpadden, tripang en eene menigte vischsoorten.

Het delfstoflënrijk levert: diamanten, goud, platina, koper, ijzer, tin, lood, antimonium, steenkolen, iodium, naphtha, zwavel, minerale bronnen, marmer en andere steensoorten, pottenbakkersklei, enz.

I 4. Bevolking.

De inheemsche bevolking -van den Oost-Indischen Archipel behoort tot twee kennelijk onderscheidene rassen : het Negerras en het Maleische ras.

Het Negerras wordt vertegenwoordigd door de Papoewa’s of Austraal-negers, ook wel Negrito’s geheeten, op Nieuw Guinea, de Papoewa-eilanden, in de binnenlanden van Ilalmaheira, en min of meer vermengd op denbsp;Aroe- en sommige der Kleine Soenda-eilanden. Zij kenmerken zich door hun zwart, sterk gekroesd haar en roet-bruine huidkleur, en zijn geheel onbeschaafde heidenen. Oorspronkelijk strekten zij zich verder Westwaarts uit,nbsp;doch zijn later door de meer beschaafde Maleische stammen teruggedrongen.

Het Maleische ras, in een groot aantal stammen over den geheelen overigen Archipel verspreid, heeft eene lichter-bruine of olijfkleurige huid en zwart, sluik haar. Oorspronkelijk even onbeschaafd als de Papoewa’s, heeftnbsp;de invloed van Hindoesche kolonisten, die zich, waarschijnlijk reeds omstreeks het begin van onze jaartelling,nbsp;op de Westelijkste eilanden, vooral Java en Sumatra, hebben gevestigd, daarin eene groote verbetering aangebracht bij de stammen, die hetzij onmiddellijk of middellijk met hen in aanraking kwamen. Dientengevolge kannbsp;men thans de volken van het Maleische ras onderscheiden in Beschaafde en Onbeschaafde of Wilde Maleiers. Totnbsp;de Beschaafde Maleiers behooren : bijna de geheele bevolking van Sumatra ; de Soendaneezen, Javanen en Madoe-reezen op Java en Madoera; de Mangkasaren en Boegineezen op Celebes; de Maleiers op de kusten van Borneo ennbsp;op de Bangka- en Riouwgroepen; de Moluksche Maleiers, voornamelijk op Ternate, Tidore, Batjan, Amboina ennbsp;de eilanden ten Oosten daarvan ; de Balineezen op Bali en Lombok ; en de Maleische handelaars, die zich op denbsp;kusten van vele, ook der Oostelijkste eilanden duurzaam of tijdelijk hebben gevestigd. Waar die vestigingnbsp;duurzaam is, hebben zij ook veelal de onbeschaafde inboorlingen aan zich onderworpen. Deze Beschaafde Maleiersnbsp;zijn door de Arabieren, die zich vooral sedert de 12'''^ eeuw in den Archipel hebben gevestigd, althans in naamnbsp;tot het islamisme bekeerd, behalve de Balineezen, bij wie het Bramanisme nog de heerschende Godsdienst is ; zijnbsp;zÿn goed bedreven in den landbouw en vele takken van nijverheid, hebben een eigen letterschrift of dat van denbsp;Arabieren overgenomen, en sommige zelfs eene vrij uitgebreide literatuur, deels oorspronkelijk, deels aan denbsp;Hindoes of Arabieren ontleend. Tot de Wilde Maleiers behooren : de Bataks en enkele andere kleine stammennbsp;op Sumatra; de bevolking van Nias en de andere langs Sumatra’s Westkust gelegene eilanden; de Dajaks ofnbsp;inheemsche bevolking van Borneo ; de Alfoeren op Celebes en in de Molukken ; de bevolking der Zuidooster- ennbsp;Zuidwester- en van de Oostelijkste Kleine Soenda-eilanden, die hier en daar met Papoewa’s is vermengd. Zij zijnnbsp;heidenen, woest en oorlogzuchtig van aard, weinig in landbouw en handwerken bedreven ; enkele Dajakschenbsp;stammen en, in sommige gevallen, de Bataks zijn menscheneters, hoewel deze laatste stam de eenige is, dienbsp;letterschrift en eenige literatuur heeft.

Behalve de inheemsche bevolking zijn in den Indischen Archipel nagenoeg 300000 Chineezen gevestigd, die zich vooral met den mijnarbeid, den handel en allerlei takken van nijverheid bezighouden, en eenige duizenden Arabieren en andere vreemde Oosterlingen, die meestal in den handel hun bestaan vinden.

Van de gemengde rassen zijn de voornaamste: 1quot;. de Europeesche liplappen, gesproten uit Europeesche vaders en inlandsche moeders; zij zijn Christenen en hebben eene zekere mate van Europeesche beschaving; en 2“., denbsp;Chineesche liplappen, gesproten uit Chineesche vaders en inlandsche moeders; zij zijn heidenen, gelijk hunne vaders,nbsp;en verschillen in het algemeen weinig van dezen.

§ 5. Bestuur.

Het opperbestuur der Koloniën berust bÿ den Koning, namens wien het in Indië wordt waargenomen door eert Gouverneur Generaal, die door hem wordt benoemd en ontslagen en alleen aan hem verantwoordelijk is. Naastnbsp;den Gouverneur Generaal staat de Raad van Nederlandsch Indië, een adviseerend lichaam, bestaande uit een Vice-president en vier leden, allen door den Koning benoemd , welks gevoelen hij in alle gevallen kan en in sommigenbsp;moet inwinnen, zonder aan dat advies gebonden te zijn. Het Reglementjop het beleid der regeering van Nederlandschnbsp;Indië stelt de grondtrekken vast, volgens welke het bestuur moet worden uitgeoefend.

Onder den Gouverneur Generaal staan de Gouverneurs van Sumatra’s Westkust en van Celebes en onderhoorig-heden, en voorts Residenten, Adsistent-Residenten, Controleurs en anderej Europeesche ambtenaren. Daar het beginsel is aangenomen van de bevolking zooveel mogelijk onder het onmiddellijk bestuur van hare eigene Hoofdennbsp;te laten, treden dezen op als de tusschenpersonen tusschen haar en de Europeesche autoriteit, onder verschillendenbsp;inlandsche titels, die bij ons door Regent, Districtshoofd, Dorpshoofd enz. worden overgezet. In de niet rechtstreeksnbsp;onderworpen landen regeeren de inlandsche Vorsten volgens met het Gouvernement aangegane contracten, veelalnbsp;als leenmannen.

Het administratief beheer is gesplitst in het Civiel-, het Militair- en het Marine-departement ; de beide laatste hebben tot Chefs den Commandant van het Indische leger en dien der Marine. Het Civiel-departement is wedernbsp;onderverdeeld in vijf Departementen : dat van Justitie ; dat van Binnenlandsch bestuur ; dat van Onderwijs, eere-dienst en nijverheid; dat van Burgerlijke openbare werken; en dat van Financiën. Aan het hoofd van elk van dezenbsp;staat een Directeur; gezamenlijk vormen deze ambtenaren den Raad van Directeuren.

,4

I i. Bergen, rivieren, baaien, kapen, voortbrengselen.

Geheel Java is met gebergten bezet, die in het Westelijke gedeelte één samenhangend geheel vormen, maar in het Oostelijke meer afzonderlijke ketenen of bergmassa’s zijn. Belangrijke alluviaal-vlakten komen alleen voor innbsp;het Noorden der Soenda-districten, in het Zuiden der liess. Banjoemâs, Bagelèn, Probolinggo en Besoeki, en aannbsp;de Straat van Madoera. Een aantal, deels nog werkende, vulkanen verheffen zich uit hen omringende Neptunischenbsp;gebergten; de voornaamste daarvan zijn: de Poelasari (1) en de Karang, in Bantam; de Salak en de Gedé (3000nbsp;M.), op de grenzen van Batavia en de Preanger-Regentschappen ; de Boerangrang en de Tangkoeban Prahoe, op denbsp;grenzen van Krawang en de Preanger-Regentschappen; de Patoeha, de Pepandajan, de Tjikoraï, de Galoenggoeng,nbsp;de Telaga Bodas en de Goentoer, in de Preanger-Regentschappen; de Tjerimai of Tjermé (3055 M.) in Tjeribon; denbsp;Slamat (3455 M.) op de grenzen van Tegal en Banjoemâs; het Diéngf-gebergte met den Prahoe, dat Pekalongannbsp;ten Zuiden begrenst; de Sindoro (3145 M.) en de Soembing (3364 M.), op de grenzen van Bagelèn en Kedoe; denbsp;Oengaran, in Samarang; de Moeria, in Djapara; de Merbaboe (3117 M.) en de Merapi (2808 M.), op de grenzennbsp;van Kedoe en Soerakarta; de Lawoe (3271 M.), tusschen Soerakarta en Madioen; de Wilis, tusschen Madioen ennbsp;Kediri; de Keloet en de Kawi, op de grenzen van Kediri en Pasoeroewan; de Ardjoena (3364 M.), in het Noordwesten van Pasoeroewan; de Sméroe (3731 M.) en het Tengger-gebergte met den Brama, tusschen Pasoeroewan ennbsp;Probolinggo; de Lemongan en de Ajang, in Probolinggo; en de Bauioen (3123 M.) en de Idjen, in Besoeki ennbsp;Banjoewangi.

Een groot aantal rivieren, van welke echter slechts weinige bevaarbaar zijn, besproeien den bodem. De voornaamste zijn: de Solo of Bengawan, die op den Merapi ontspringt, door de Ress. Soerakarta, Madioen, Rembang en Soerabaja stroomt en tegenover het eiland Madoera in de daarnaar genoemde straat valt; hare voornaamstenbsp;zijrivier is de Gentoeng of Rivier van Madioen, die de Res. van dezen naam van het Zuiden naar het Noordennbsp;doorstroomt en bij Ngawi, op de grens van Rembang, in de Solo valt. — De Kali Brantas of Rivier van Kediri,

O

die op den Ardjoena ontspringt, eerst Zuidwaarts door Pasoeroewan, dan eerst West- en vervolgens Noordwaarts door Kediri, en eindelijk eerst Oost- en dan Noordoostwaarts door Soerabaja loopt, om door die hoofdstad stroo-mende zich onder den naam van Kali Màs in de Straat van Madoera te werpen. Een belangrijke arm hiervan is denbsp;»nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;O

Kali Porong, die zich bij Madjakerta van de hoofdrivier scheidt en op de grenzen van Soerabaja en Pasoeroewan uitwatert. — De Tangoel-angin, die uit de vereeniging van de Serang en de Loesé ontstaat en gedeeltelijk de grensscheiding vormt tusschen de Ress. Samarang en Djapara. — De Tjimanoek of Rivier van Indramajoe, die in hetnbsp;Zuiden der Preanger-Regentschappen ontstaat. Noordwaarts deze Res. en Tjeribon doorstroomt en bij den Hoeknbsp;van Indramajoe in de Java-zee valt. — De Tjitaroem of Rivier van Krawang, die in het midden der Preanger-Regentschappen haren oorsprong 'heeft, deze Res. eerst West- en dan Noordwaarts doorstroomt, om eindelijk als grensscheiding tusschen Batavia en Krawang in zee te vallen. — De Tjitandoewi ontspringt ten Zuiden van den Tjerménbsp;en maakt in haren Zuidoostwaartschen loop eerst de grensscheiding tusschen Tjeribon en de Preanger-Regentschappen,nbsp;dan tusschen de laatstgenoemde en Banjoemâs, en ontlast zich ten Noorden van Noesa Kembangan in de Segaranbsp;Anakan.— De Serajoe ontstaat op den Diëng, den Soembing en den Sindoro, doorstroomt Banjoemâs in eene Zuidwestelijke richting en ontlast zich in de Schildpadden-baai, terwijl ook van een weinig boven haren mond eennbsp;gegraven kanaal naar de haven van Tjelatjap loopt. — De hier genoemde rivieren zijn de voornaamste, die voornbsp;den afvoer van producten dienstig zijn; voor de overige verwijzen wij naar uitvoeriger werken.

De voornaamste baaien en reeden van Java zijn: aan de Westkust: de Meeuwenbaai, de Welkomstbaai, de Peper-baai en de Reede van Anjer; aan de Noordkust: de Baai van Bantam, de Baai van Batavia, de Bocht van Indramajoe, de Reeden van Tjeribon, van Samarang, van Gresik (Grissé), van Soerabaja en van Pasoeroewan; aan de Oostkust: de Pampang-baai; aan de Zuidkust: de Gemah-baai, de Baaien van Pangoel en van Patjitan, de Schildpadden-baai, welks Oostelijk gedeelte Bocht van Djettls heet, de haven van Tjelatjap, die door de Engte vannbsp;Noesa Kembangan verbonden is met de Segara Anakan of Kinderzee, de Penandjoeng-baai en de Wijnkoopsbaai ofnbsp;Pelaboehan Ratoe.

De Straat van Madoera (verdeeld in de Straat, het Nauw en de Trechter), Straat Bali, de Engte van Noesa Baroeng, tusschen het eiland van dien naam en den vasten wal van Besoeki en Probolinggo, de reeds vermeldenbsp;Engte van Noesa Kembangan, en de Behouden Passage tusschen Prinsen-eiland en den Zuidwesthoek van Bantam,nbsp;zÿn de voornaamste zeeëngten rondom Java.

Van de menigvuldige kapen vermelden wÿ hier alleen: aan de Westkust: Palembangs Punt, Java’s Westhoek, Java’s 1“®, 2'’', 3'’” en 4'’® Punt; aan de Noordkust: St. Nicolaas-Punt en Tandjong (Kaap) Pontang, ter wederzijdenbsp;van de Baai van Bantam; Hoek Ontong Djawa en den Hoek van Krawang, ter wederzijde van de Baai van Batavia ;nbsp;den Hoek van Indramajoe; Oedjong (Kaap) Pangka of Hoek van Sedajoe, tegenover Madoera; aan de Oostkust:nbsp;Tandjong Sedano en Java’s Oosthoek; en aan de Zuidkust: Java’s Zuidhoek, T. Karang Bolong, met vogelnest-holen, en T. Penandjoeng, die de Penandjoengbaai in tweeën deelt.

Hoewel geheel Java uitstekend vruchtbaar is, werken echter verscheidene oorzaken, en daaronder vooral de bestanddeelen van den bodem, samen, om aan het Westelijke gedeelte in dit opzicht verre den voorrang bovennbsp;het Oostelijke te verschaffen. Voorts hangt de aard der voortbrengselen van het plantenrijk grootelijks af van het

(1) De cursief gedrukte zijn nog werkzaam.

klimaat, dat vooral bepaald wordt door de hoogte, waarop men zich boven den zeespiegel bevindt. Te dien aanzien wordt Java verdeeld in vier gordels, wier plantbekleeding een zeer verschillend karakter draagt, doch waarvan wij hier alleen de voornaamste cultuurgewassen zullen vermelden. De 1“® of heete gordel, 0 tot 650 M. boven den zeespiegel, levert vooral rijst, suikerriet, indigo, kaneel, peper en katoen; de 2'*® of gematigde, 650 totnbsp;1460 M., koffie, thee, tabak en Europeesche groenten; de 3‘’° of koele, 1460 tot 2435 M., tabak en Europeeschenbsp;groenten; de 4'*' of koude, boven de 2435 M., levert geene cultuurgewassen op. — Het Dierenrijk bevat nagenoegnbsp;al de in het Eerste Hoofdstuk vermelde soorten, voor zooverre zij tot de Aziatische fauna behooren, behalve olifanten. — Het Delfstoffenrijk is arm en levert, behalve aardolie, minerale bronnen en niet-ontgonnen steenkolenlagen, weinig belangrijks op.

§ 3. Wegen en telegraaflijnen.

Java wordt in alle richtingen door goede wegen doorsneden. De voornaamste daarvan zijn : de Groote postweg, die bij Anjer aan de Westkust begint, eerst door het midden der Soenda-districten en vervolgens langs de Noordkust loopt, tot Dadjoel-mati op de Oostkust; en de Groote Zuidelijke weg, die geheel Midden-Java doorloopt ennbsp;Tjelatjap met Soerabaja verbindt. Van deze beide hoofdwegen gaan naar de voornaamste plaatsen een aantal zijtakken uit.

Spoorwegen bestaan tot dusverre nog slechts van Samarang naar de Vorstenlanden, en van Batavia naar Buitenzorg.

De volgende tabel geeft een overzicht van den loop dier wegen en hunne belangrijkste zijtakken.

GROOTE POSTWEG.

10

SPOORWEGEN.

Saniarang, Broernboeng, Tangoeng, Kedoeng-djati, Telawa, Goendih.

O

Salem, Soerakarta, Poerwadadi, Delangoe, Tjèper, Klatèn.

Djokjokarta.

Kleine Boom, Batavia, Noordwijk, Koningsplein, Meester Cornelis, Buitenzorg.

Alle belangrijke plaatsen van Java hebben door telegraaflijnen gemeenschap met elkander (Hoofdkantoor te Weltevreden). Voorts staat het eiland in verbinding 1®. over Anjer met Sumatra; 2®, over Anjer met Singapoeranbsp;en verder met Poeloe Pinang en Madras; 3®. over Banjoewangi met Port Darwin (Australië).

ONAFHANKELIJKE GEWESTEN.

OPMERKINGEN.

Dit rijk, dat het Noordelijke gedeelte van Sumatra inneemt en op 900? geogr. mijlen grootte, met wellicht 350,000 inwoners wordt geschat,nbsp;was tot het jaar 1873 geheel onafhankelijk. Ten gevolge van den toennbsp;uitgebroken oorlog is in Januari 1874 de hoofdplaats Atjih door de Nederlanders veroverd en de kraton van den Sultan herschapen in een fort,nbsp;waaraan de naam Kota Radja (Konings-vesting) is gegeven. Voorts liggennbsp;er langs de kusten een aantal plaatsen, die haar eigen bestuur hebben ennbsp;zich meestal van den Sultan onafhankelijk achten, doch in den oorlog zijnenbsp;zijde kozen. De voornaamste daarvan zijn, van het Zuidwesten af: Ter-hangan besar, Tamnat Toewan, Maki of Moeki, Laboean-IIadji, Soesoe,nbsp;Analaboe, Wailah, Pedir, Gigian of Gigèn, Endjoeng, Merdoe, Samalanga,nbsp;Pasangan, Kaloempang, Semawi of Samoi, Pasei of Pasir, Koer toi, Simpangnbsp;olim, Ëdi, Perlak, Soengei Raja, Langsa en Tamian. De hier cursiefnbsp;gedrukte hebben achtereenvolgens het Nederlandsch gezag erkend; van denbsp;overige ziet men de onderwerping te gemoet, evenals van het nagenoegnbsp;geheel onbekende binnenland.

Een klein staatje aan de Westkust ten Zuiden van Atjih, waarin de voornaamste plaatsen zijn: Taroemon, Danah, Temah en Boeloe Samak.nbsp;Het heeft in den laatsten tijd de suprematie van Nederland erkend.

De door nog onafhankelijke Bataks bewoonde gewesten liggen ingesleten tusschen de Hes. Tapanoeli en het Noordelijk gedeelte der onderhoorighedennbsp;van Siak; als Zuidelijke grens wordt veelal de rivier Boeroemon beschouwd.nbsp;Hunne grootte kan op 500 geogr. mijlen geschat (1), en de bevolkingnbsp;slechts bij gissing op 100.000 zielen geraamd worden. Eene van de merkwaardigste plaatsen in dit grootendeels nog onbekende land is Bakara, opnbsp;het plateau van Toba aan het meer Tao gelegen.

§ 2. Bergen, rivieren, meren, baaien, kapen, voortbrengselen.

Over de geheele lengte van Sumatra strekt zich in het Westelijke gedeelte des eilands, bijna overal onmiddellijk langs de kust, soms in twee of drie evenwijdige, door dwarsketenen met elkander verbonden rijen, een samenhangend gebergte uit, dat onder den algemeenen naam van Boekit Barisan of Ketengebergte bekend is en eenenbsp;afwisselende hoogte heeft van 500 tot 2000 M. Hierop verheffen zich een aantal toppen, van welke de voornaamstenbsp;hier vermeld en die, welke stellig als vulkanen (hoewel niet alle werkende) bekend zijn, cursief worden gedrukt.nbsp;De Fa Moera of Koninginneberg (2100 M.), de Samalanga (2000 M.), de Abong-Abong (3000 M.), de Loeseh (3575 M.?),nbsp;de Batoe Gapit (2000 M), alle in Atjih; de Dsaoet (1625 M.), de Siboelaboali (1300 M.), de Loeboe Raja (1900 M.),nbsp;de Seret Berapi (1780 M.), de Sidoadoa (1460 M.), de Sikadoedoek (1755 M), alle in Tapanoeli; de Kalaboenbsp;(1590 M.), de Pasaman of Ophir (2925 M.), in Padang; de Merapi (2925 M.), de Singakmg (2940 M.), de Sagonbsp;(1495 M.), de Talang (2275 M.), in de Padangsche Bovenlanden ; de Piek van Indrapoera (3736 M.), op de grenzennbsp;van Padang, de Padangsche bovenlanden en Korintji; de Raja, de Pandan, de Oeloe Moesi (1500 M. ?), de Kaboenbsp;(1460 M.), de Pempo (3190 M.), de Pesagi, in het Westen van Palembang; de Poejong (1800 M.), in Bengkoelen;nbsp;de Sekintjouw, de Oeloe Sipoetih, de Oeloe Sikampong, de Semangka of Keizerspiek (1800 M.), de Lampongnbsp;(2170 M.), de Radja Basa (1340 M.), in de Lampongsche Districten; de Taboean of Keizerspiek (1150 M.) op hetnbsp;eiland Semangka; de Piek van Sibesi (890 M.) en de Piek van Siboekoe (425 M.), op de eilanden van die namen.

Langs de Oostkust strekt zich eene, grootendeels alluviale, vlakte uit, die van het Zuiden af tot aan de Bataklanden eene zeer aanzienlijke breedte heeft. Hier vindt men dan ook de belangrijkste rivieren. De voornaamste daarvannbsp;zijn: de Sikampong, de Sipoetih, de Toelang Bawang en de Masoedji, die alle in het Westen der Lampongschenbsp;Districten ontspringen en zich in de Java-zee ontlasten ; de Moesi of Rivier van Palembang, die op den Berg Oeloenbsp;Moesi ontstaat en door Palembang Oostwaarts naar Straat Bangka stroomt, en wier voornaamste zijrivieren zijn denbsp;Lematang, de Ogan, de Komering en de Rawas; de Banjoe Asin, eene korte doch zeer breede rivier in dezelfdenbsp;Residentie; de Djambi, die uit Korintji komende het rijk Djambi doorstroomt, en waarvan de Batang Hari, dienbsp;in de Padangsche bovenlanden ontspringt, eene zeer belangrijke zijrivier is; de Indragiri, de Kampar en de Siak,nbsp;die uit de Padangsche bovenlanden komende, de rijken van die namen doorstroomen ; de Rokan, die op den bergnbsp;Pasaman ontspringt en door Padang, de Padangsche bovenlanden en het Noorden van Siak naar de Straat vannbsp;Malaka loopt; de Boeroemon of Paneh, die uit Tapanoeli komt en als de Zuidelijke grens der Batak-landen wordtnbsp;beschouwd, en de Asahan, die gedeeltelijk de Noordelijke grens daarvan uitmaakt. Van de rivieren, die zich aannbsp;de Westkust ontlasten, zijn de belangrijkste de Rivier van Singkil, de Toroe of Taroh, de Gadis met hare zijriviernbsp;de Angkola, in Tapanoeli; en de Rivier van Indrapoera, in het Zuiden van Padang.

Sumatra heeft een aantal belangrijke meren, zooals: het meer Tao, in de Batak-landen; het meer Manindjoe of der X Kota’s, het meer van Singkarah, het meer Danau di atas en het meer Danau di bawah, in de Padangschenbsp;bovenlanden; het Meer van Korintji en het Meer van Djambi, in de gewesten van die namen; het meer Ranau,nbsp;in het Zuidwesten van Palembang. Voorts vindt men, vooral in het Zuidoosten van Palembang, nog een aantalnbsp;moerasmeren.

(1) Aan de in deze § medegedeelde grootte-opgaven is geen onbepaald vertrouwen te schenken; waren zjj juist, dan zouden er voor de Res. Sumatra’s Oostkust slechts 59G mijlen overblijven, hetgeen, in verhouding tot het overige, zeker meer dan de helftnbsp;te weinig is.

15

Aan baaien en goede reeden is Sumatra niet rijk; de voornaamste zijn, aan de Westkust: de reede van Singkil, de baai van Tapanoeli, de reede van Natal, de baai van Ajer Bangis, de Brandewijns- en de Boengoes-baai tennbsp;Zuiden van Padang, de baai van Salidah, de reede van Bengkoelen, de baai van Silebar en de Blimbing-baai; aannbsp;de Zuidkust: de Semangka- of Keizersbaai en de Lampongsbaai; aan de Oostkust: de Amphitrite-baai, waarin zichnbsp;de Noordelijkste mond der Rivier van Indragiri stort; aan de Noordkust: de Samoi- of Semawi-baai en denbsp;reede van Atjih.

Van de Kapen zijn de belangrijkste aan de Westkust: Tandjong (Kaap) Atjih of Atjihhoofd, Oedjong (Kaap) Petikalla, de Noordelijke grens van Tapanoeli, T. Singkil, O. Toewa aan de grens van Tapanoeli en Padang, denbsp;Hoek van Indrapoera, de Bulïelkaap en T. Rata of de Vlakke hoek ; aan de Zuidkust : T. Tjina, T. Kamantaranbsp;of Tikoes, en T. Toewa of Varkenshoek ; aan de Oostkust : Lucipara-punt, l“’quot;’, 2'”, 3''quot; en 4'” Hoek in Straatnbsp;Bangka, T. Djaboeng in Djambi, T. Datoe ten Noorden van de Amphitrite-baai, T. Bangsi aan den mond dernbsp;Boeroemon, T. Tamian op de grens van Atjih en de onderhoorigheden van Siak ; aan de Noordkust : T. Perlak ofnbsp;Diamantpunt, T. Pasangan, T. Radja, T. Pedir, T. Batoe poetih en T. Batoe, alle in Atjih.

Sumatra is zeker niet minder vruchtbaar dan Java, maar op verre na zoo goed niet bebouwd. De voornaamste cultuur-producten zijn : rijst, koffie , peper, gambir, katoen , sirih, indigo , tabak en aard- en peulvruchten. Ondernbsp;de natuurlijke voortbrengselen van het plantenrijk komen vooral in aanmerking : de kamferboom, vele boomen,nbsp;die harsen, gommen en verfstoffen opleveren (gom elastiek, getah pertja, drakenbloed, benzoë) en andere, dienbsp;voor timmer- en meubelhout geschikt zijn. — Van het delfstoffenrijk zijn steenkolen, goud, marmer en anderenbsp;steensoorten, alsmede zwavel en minerale bronnen, de voornaamste producten. — Het dierenrijk bevat grootendeelsnbsp;dezelfde soorten als op Java, en voorts eene berensoort, den orang oetan, die alleen hier en op Borneo voorkomt,nbsp;en eene menigte olifanten en rhinocerossen.

§ 3. Wegen en telegraaflijnen.

De wegen zijn op Sumatra veel minder talrijk en goed dan op Java, en bestaan meerendeels slechts uit breede, dikwijls gebrekkig onderhouden, paden, die buitendien door het bergachtige terrein op vele plaatsen voor rijtuigennbsp;gevaarlijk of onbruikbaar zijn. De volgende zijn de voornaamste:

De telegraaflijn, in verbinding met die van Java (bl. 10), loopt van Telok Betocng over Palembang, Kota Boemi, Moewara doewa, Lahat, Tebing tinggi, Bengkoelen, Seblat, Moko-Moko, Indrapoera, Padang, Fort De Koek,nbsp;Rau, Padang Sidempoean en Siboga naar Singkil. — De ontworpen lijn van Padang over Fort De Koek, Siak ennbsp;Bengkalis naar Singapoera is nog niet in gereedheid.

20

uitstekende houtsoorten en, als cultuurgewassen, vooral peper en gambir op de Riouw-groep. —Het delfstoffenrijk geeft tin op Singkep en de Karimon-eilanden, hoewel de laatste thans niet meer worden geëxploiteerd.

VIJFDE HOOFDSTUK.

HET EILAND BANGKA, VORMENDE DE RESIDENTIE VAN DIEN NAAM.

I 1. Ligging, grenzen, grootte, verdeeling, bevolking, voornaamste plaatsen.

Ligging: tusschen 1quot; 30' tot 3® 5' Z. B. en 105® 10' tot 100“ 53' O. L.

Grenzen: ten Westen: Straat Bangka; ten Zuiden: de Java-zee; ten Oosten: Straat Gaspar; ten Noordoosten en Noorden : de Chineesche zee.

Grootte: 223 geogr. mijlen. — Bevolking (1®. Jan. 1874): 03922 zielen.

I 2. Natuurlijke gesteldheid en voortbrengselen.

Een gedeelte der Westkust is laag en moerassig; overigens zijn de kusten meestal steil en rotsachtig. Er is slechts ééne belangrijke baai, aan de Noordkust, de Klabat-baai, die in eene buiten- en binnenbaai wordt verdeeld.nbsp;Ter wederzijde van haren ingang vindt men de kapen Penjoesah en Melalo ; voorts zijn de belangrijkste landpuntennbsp;Kaap Kalian, nabij de hoofdplaats Muntok, K. Baginda, bezuiden Lepar, K. Berikat, aan Str. Gaspar, en K.nbsp;Grassok en K. Toewing, aan den Noordoosthoek des eilands.

Het geheele eiland, dat uit eene kern van graniet bestaat, vertoont eene golvende vlakte, waaruit zich slechts weinige meer aanzienlijke bergtoppen verheffen. De voornaamste van deze zijn : de tweetoppige Maras (782 en 841nbsp;M.), bezuiden de Klabat-baai ; de Fading (730 M.) op de grenzen van Koba en Toboali ; de Mangkol (422 M.), innbsp;het Noorden van Pangkal Pinang; de Parmisan (502 M.), nabij de Westkust in Soengei Selan; en de Manoembingnbsp;(493. M.), nabij de hoofdplaats Muntok. — De rivieren zijn talrijk, doch hebben bij een korten loop dikwijls eennbsp;zeer snellen stroom en zijn vóór de monding meerendeels met zandbanken bezet.

De voornaamste plaatsen zijn met elkander verbonden door wegen, die door de bevolking in heerendienst worden onderhouden; door gebrek aan goede bruggen over de rivieren zijn zij echter niet voor rijtuigen bruikbaar.

Het plantenrijk levert verschillende palmsoorten, hars- en gomboomen, en houtsoorten deels voor meubelhout deels voor het branden van houtskool geschikt. De rijstteelt is niet voldoende voor de bevolking. — Het dierenrijknbsp;bevat alleen de kleinere soorten ; wilde zwijnen en herten zijn de grootste. — Het delfstoffenrijk levert eene grootenbsp;hoeveelheid uitstekend tin, dat Gouvernements-monopolie is en door Chineezen wordt bearbeid, en bevat voortsnbsp;eenig koper, lood en arsenicum, die echter niet worden geëxploiteerd.

21

ZESDE HOOFDSTUK.

HET EILAND (DE ADSISTENT-RESIDENTIE) BLITONQ OF BILLITON.

§ 1. Ligging, grenzen, grootte, verdeeling, bevolking, voornaamste plaatsen.

Ligging : tusschen 2° 31' 30“ tot 3® 15' 20quot; Z. B. en 107quot; 34' tot 108“ 18' 30quot; O. L.

Grenzen ; ten Noorden ; de Chineesche zee ; ten Oosten : Straat Karirnata ; ten Zuiden : de Java-zee ; ten Westen : Straat Gaspar.

Grootte : 119 geogr. mijlen. — Bevolking (1° Jan. 1874) : 31375 zielen.

§ 2. Natuurlijke gesteldheid en voortbrengselen. nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;|

Het eiland, dat aan de kusten grootendeels laag en zanderig is en daar slechts twee belangrijke baaien vormt) de Boeding-baai in het Noorden en de Batoek-baai in het Zuiden, bestaat overigens deels uit graniet en deels uitnbsp;zandsteen; het heeft wel een aantal heuvels, doch slechts één noemenswaardigen berg, den tweetoppigen Tadjemnbsp;(950 M.), in het midden van de Noordelijke helft des eilands. Op dezen ontspringen ook de twee voornaamstenbsp;rivieren, de Tjeroetjoep, die Westwaarts, en de Linggang, die Zuidoostwaarts stroomt, van welke laatste de Leisnbsp;eene niet onbelangrijke rechter-zijrivier is. — De wegen zijn van denzelfden aard als op Bangka, maar mindernbsp;door rivieren doorsneden.

De weinig vruchtbare bodem levert hoofdzakelijk dezelfde plantgewassen als op Bangka; ook de dierenwereld komt met die op dat eiland overeen. Het delfstoffenrijk levert veel uitmuntend tin, dat door de Amsterdamschenbsp;Billiton-maatschappÿ wordt geëxploiteerd, en ijzer, dat door de Inboorlingen zelve wordt gedolven en verwerkt.

Ö

23

ZEVENDE HOOFDSTUK.

BOR- neo.

I 1. Ligging, grenzen, grootte, bestanddeelen, verdeeling, bevolking, voornaamste plaatsen.

Ligging; tusschen 7» N. B. tot 4“ 20' Z. B. en 108» 53' tot 119« 22’ O. L. — Grootte: 12902 geogr. mijlen. — Bevolking: 1% â 2 millioen zielen.

Grenzen: ten Zuiden: de Java-zee of Soenda-zee; ten Oosten; de Straat van Mangkasar en dc Soeloe-zee of Zee van Celebes; ten Noordoosten: de Mindoro-zee; ten Noordwesten: de Chineesche Zee; ten Westen: de Chineesche Zee en de Straat van Karimata.nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;j

Borneo is verdeeld in Gouvernementslanden en Onafhankelijke gewesten; de eerste, 9375 nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;“• groot, zijn gesplitst in; de Residentie Borneo’s AVester-afdeeling en de Residentie Borneo’s Zinder

en Ooster-afdeeling, welke laatste weder wordt verdeeld in een Zuidelijk deel en een Oostelijk dcet

GOUVERNE- MENTSLANDEN.

ONAFHANKELLIKË , GEWESTEN.

Het Zuidwestelijk gedeelte van Broenei, vormende het landscliap Serawak, is door den Sultan afgestaan aan den Engelschman Brooke, dienbsp;daar als onafhankelijk Vorst regeert. Het eiland Laboean, voor de Baainbsp;van Broenei gelegen, behoort aan Engeland.

Dit kleine staatje schijnt de opperhoogheid van Broenei te erkennen.

Maloedoe en Mangidari worden beschouwd als onderhoorigheden van de Soeloe-eilanden.

In Maloedoe schijnt zich sedert eenigen tijd een Amerikaan, Torrey, als onafhankelijk Vorst gevestigd te hebben, op dezelfde wijze als Brookenbsp;in Serawak.

De Noordwaarts van Maloedoe gelegene eilanden Balambangan, Bangoeï en Balabak zijn onderhoorigheden van de Soeloe-eilanden. Van het nog Noordelijker gelegen eiland Palawan behoort het Zuidelijke gedeelte, Palawan,nbsp;aan de Soeloe-eilanden, en het Noordelijke, Paragoa, aan Spanje.

26

belangrijke rivier in de Tidoengsche landen, doch van welker loop weinig bekend is; — de Kina Batangan, in Mangidari, die in de Giong-baai valt. Aan de Noordwestkust ontlasten zich: de Serawak, de Sadong en de Batangnbsp;Loepar, in Serawak ; — de Rejang of Redjang, met verscheidene monden ten Noorden en Zuiden van Kaap Si rik ; —nbsp;de Bintoeloe, de Baram en de Limbang of Rivier van Broenei, welke laatste in de Baai van Broenei valt.

Hoewel Borneo uitstekend vruchtbaar’ is, wordt daarvan door de zeer zwakke en gedeeltelijk niet tot den landbouw geneigde bevolking slechts weinig partij getrokken; rijst, suikerriet, koffie, peper, tabak en katoen zijn de belangrijkste cultuurproducten; voorts levert het plantenrijk hoofdzakelijk dezelfde boomsoorten op als Sumatra,nbsp;en ook ijzerhout en eene menigte rottingsoorten. — Van de groote diersoorten komen alleen de bantèng (eenenbsp;wilde rundersoort) in de bergstreken, en de olifant in het Noordoosten des eilands voor. Onder de verschillendenbsp;apensoorten treft men den Orang oetan aan, die alleen hier en op Sumatra wordt gevonden. Verder zijn er éénenbsp;kleine tijgersoort, de kleine Maleische beer, wilde zwijnen, onderscheidene hertensoorten en kleinere dieren ;nbsp;terwijl krokodillen in groote menigte, leguanen en schildpadden de rivieren en moerassen bevolken. — Het delfstoffenrijk levert diamanten, vooral in Landak, goud en koper, het meest in Sambas en Montrado; ijzer, ondernbsp;andere in Tanah laoet en Matan; steenkolen in de Afdeeling Martapoera, in Koetei, Serawak, Broenei en op hetnbsp;Britsche eiland Laboean; verder platina, antimonium, kwikzilver, tin, aardolie en bergkristal.

28

ACHTSTE Hoofdstuk.

CELEBES EN AAN' HOORIGE EILANDEN.

§ 1. Ligging, grenzen, grootte, bestanddeelen, verdecling, bevolking, en voornaainsU' l*l®atsen.

Ligging: tusschen 1»46' N. B. tot 5»42' Z. B. en 118' 45' tot 125“ 15' O. L. — Grootte: 329^'*^ Seogr. mijlen. — Bevolking: 15à à 2 millioen zielen.

Grenzen: ten Westen, de Straat van Mangkasar; ten Noorden, de Soeloe-zee of Zee van Celebes! Oosten, de Straat der Molukken; ten Zuiden, de Soenda-zee,

Celebes wordt gerekend geheel aan Nederland te beboeren en is verdeeld in: 1“ de Residentie ‘^ienado; 2“ de landen van den Sultan van Ternate; 3“ het Gouvernement van Celebes en onder-hoorigheden, dat weder wordt onderscheiden in Gouvernementslanden, Leenroerige landen en Bondg*^ ’iootschappelijke landen.

RESIDENTIE MENAD O. Grootte: 1267,2 ? geogr. mijlen, ^^^volking: (1“ Jan. 1874) 208847 zielen (officieele opgave).

Deze Residentie bevat, buiten de eilanden, het Noordelijke schiereiland behalve de Westku“^'^^^’^'^^“’ nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;de Noordkust van het Oostelijke schiereiland tot aan landjong (kaap) Api.

DE LANDEN VAN DEN SULTAN VAN TERNATE.

Deze landen worden, met de overige bezittingen van dien leenman van het Gouvernement, gereken^! nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;Residentie Ternate te behooren; er wordt door ons Bestuur geen rechtstreeksch gezag uitgeoefend.

Zij beslaan het Oostelijke schiereiland van T. Api af, en verder de landen om de Golf van Tolo to* de baai Nipa-Nipa benevens de eilanden in die Golf gelegen.

B. LEENROE- , RIGE LANDEN.

C. BONDGENOOTSCHAP- PELIJKE LANDEN.

(

9

34

§ 2. Natuurlijke gesteldheid en voortbrengselen van Celebes.

Celebes bestaat uit vier groote, door bergketenen gevormde, schiereilanden, welke samenkomen in een bijna geheel onbekend centraalgebergte, dat den naam van Boeloe (Berg) Latimodjong draagt. Die bergketenen, welkenbsp;over het algemeen geene zeer groote hoogte bereiken, zÿn gedeeltelijk vulkanisch ; zij hebben hare voornaamstenbsp;toppen in het Noorden en Zuiden des eilands; namelijk: in de Gouvernementslanden: het Gebergte van Bantaëngnbsp;(Bonthain), bestaande uit den Bobo-Karaëng en den Lompo-battang of Piek van Bantaëng (3181 M.), en de B.nbsp;Saraoeng of Piek van Maros (1000 à 1300 M.); in de Minahasa, het Noordelijkste gedeelte van het Noordelijkenbsp;schiereiland, de Klabat of Kalawat (2072 M.), de Sopoetan (1882 M.), de Lokon (1654 M.), en de Doewa soedaranbsp;of Twee gebroeders (1385 M.); en aan den Noordwesthoek des eilands, de Piek van Dondo (2900 M.). De gebergtennbsp;zijn bedekt met niet zeer zware bosschen, door grasvelden afgewisseld. De kuststreken zijn over het geheel laag,nbsp;vochtig en zanderig, en goed voor bebouwing geschikt; de vruchtbaarheid is er echter minder dan op de anderenbsp;Groote Soenda-eilanden, waartoe de meer Oostwaartsche ligging en de schaarschheid van belangrijke rivieren medenbsp;aanleiding geven. — Op het Noordelijke schiereiland is de afwisseling der moessons niet regelmatig; in het overigenbsp;gedeelte des eilands heerscht de Oostmoesson van omstreeks April tot November, doch vormt in de landen tennbsp;Zuiden van het Gebergte van Bantaëng en rondom de Tolo-golf den regentijd.

«

Behalve de door de vier schiereilanden gevormde groote golven, de Golf van Tomini of Gorontalo (Holontalo), de Golf van Tolo of Tomaiki en de Golf van Bone, heeft Celebes een aantal baaien, waarvan de voornaamste zgn :nbsp;de Baaien van Likoepang, van Menado en van Amoerang, in de Minahasa ; de Baai van Kwandang en de Bochtnbsp;van Boewool, aan de Noordkust; de Baai van Toli-toli of Tontoli, aan den Noordwesthoek; de Baai van Paloe ofnbsp;Palos, in Kajeli; de Baai of Golf van Mandar, in Mandar; de Baai Pare-pare, in het Zuiden van Adja Tapparangnbsp;(Soeppa); de Baaien van 'foratéja, Malassor en Bantaëng, in de Zuider-districtenj; de Baai van Bingkoka, in hetnbsp;landschap van dien naam; de Staring-baai, de Kendari- of Vosmaers-baai en de Baai Nipa-nipa in Laiwoeï; denbsp;Baaien Matarape en Talowa, in Temboekoe; de Baai van Tomori, waaraan het rijkje van dien naam ligt; en denbsp;Castricums-baai, in Boläang Mongondou. Als reeden zijn voorts nog belangrijk: die van Kema en Belang, aan denbsp;Oostzijde der Minahasa; die van Gorontalo, en die van Mangkasar.

Van de Kapen komen vooral in aanmerking: Oedjoeng (kaap) Papalompoengan, de Noordelijkste punt des eilands; de Stroomen-kaap of K. Rivers ten Noorden, en O. Dondo, ten Zuiden van de Baai van Toli-toli; O. Palos of Dong-gala, ten Westen van den ingang der Baai van Palos; K. William en O. Ongkona, in Mandar; O. Manra (Mandar)nbsp;of Rangasa, de Zuidwestpunt van Mandar; O. Laïkang, in het staatje van dien naam; O. Boelo-boelo, in de Zuider-districten, de Zuidelijkste punt des eilands; O. Lasowa of Bira, de Zuidoostpunt der Oosterdistricten; O. Nipa-nipa,nbsp;ten Zuiden van de baai van dien naam; O. Tapoe Oeloena, een weinig benoorden de baai Matarape; O. Talabo,nbsp;de Oostelijkste punt van het Oostelijke schiereiland; O. Api, aan de Noordzijde van het hetzelfde schiereiland, opnbsp;de grens van Banggaai; O. Flesko, in Bolaäng Mongondou.

Op het eiland Boeton vindt men aan de Oostzijde de groote Baai Kalesoessoe of Dwaalbaai; aan den Zuidelijken ingang daarvan, de Oostkaap, en aan de Noord- en Zuidpunt des eilands de Noord- en Zuidkaap.

De vorm van het eiland brengt mede dat er weinig belangrijke rivieren op Celebes worden aangetroffen. De voornaamste, die ook meestal met meren in verband staan, zijn de volgende: de Rivier van Menado of van Ton-dano, die de uitwatering is van het Meer van Tondano, hetwelk zij aan de Noordzijde verlaat, en in de baai vannbsp;Menado valt; — de Rano-i-apo, in het Zuidwesten der Minahasa; — de Rivier van Gorontalo, die gemeenschapnbsp;heeft met het Meer van Limbotto; — de Rivier van Posso, die de uitwatering is van het Meer Tolagi, in hetnbsp;Zuiden van het rijkje Posso; — de Sadang, de grootste rivier van Celebes, die in het gebergte Latimodjong ontspringt en door Masinrimpoeloe en Adja-Tapparang naar de Golf van Mandar stroomt; zij staat door een zijriviertjenbsp;in verbinding met het Meer Karijangoeng, dat zich overigens door het riviertje Kraïn of Soréjang in dezelfde Golfnbsp;ontlast; — de Tjenrana, die in het Latimodjongsche gebergte ontspringt, eerst Zuidwaarts door Loewoe en Wadjonbsp;stroomt, en dan ten Oosten van het Meer van Tempe of Tamparang Labaja, waarmede zij gemeenschap heeft, zichnbsp;eensklaps Oostwaarts wendt om, na de grensscheiding tusschen Wadjo en Bone gevormd te hebben, in de Golfnbsp;van Bone te vallen; — de Walannaë die op het Bantaëngsche gebergte ontspringt, door Bone en Lamoeroe ennbsp;langs Soppeng Noordwaarts loopt, totdat zij op de Noordelijke grens van Bone in de Tjenrana valt; zij draagt innbsp;haren loop verschillende namen, naar belangrijke plaatsen, welke zij passeert ; — de Bahoe Solo, die de uitwatering is van het meer Tafoeti, op de grenzen van Loewoe en Temboekoe gelegen, laatstgenoemd rijk in Zuidoost-waartsche richting doorstroomt en zich in de baai Matarape stort. Behalve de hier vermelde meren vindt mennbsp;nog in het Temboekoesche district Toe Eppee een meer van denzelfden naam.

Behoorlijk aangelegde en voor voertuigen bruikbare wegen vindt men op Celebes alleen in de Gouvernementslanden, en wel van Mangkasar naar Balang-nipa, en van Mangkasar door de Noorder-districten naar Tanette en door de Zuider-districten naar Bantaëng. De wegen in de Minahasa zijn door het bergachtige terrein alleen te paard bruikbaar.

De belangrijkste cultuur-gewassen zijn rijst, koffie, suikerriet, katoen, Turksch koren (miloe, djagoeng), indigo en peper, kokos-, sago- en arengpalmen; deze palmsoorten komen, met andere, ook in het wild voor; zoo ook eennbsp;aantal boomsoorten, die timmer- en meubelhout en verfstoffen opleveren, daaronder ebben-, sandel- en sapanhout.nbsp;Bamboes en rotting zÿn overvloedig. — Van het dierenrijk komen vooral de beroemde Mangkasaarsche paaiden innbsp;aanmerking; verder wilde buffels, herten, wilde zwijnen, het hertzwijn (babi roesa), apen en slangen. Tam rundvee is er in voldoende hoeveelheid; zoo ook schapen, geiten en de meeste Europeesche huisdieren.— De delfstoffennbsp;bepalen zich voornamelijk tot goud, in het Noordelijke schiereiland, en ijzer, in het Oostelÿke gedeelte des eilands

10

.38

§ 2. Bijzonderheden omtrent de voornaamste eilanden.

Het eiland Bali, 114“ 26' tot 115“ 45' O. L. en 8“ 2'30quot; tot 8“ 49'30quot; Z. B., heeft ten Westen Straat Bali en ten Oosten de diepe Straat Lombok, die hier de scheiding tusschen de Aziatische en Australische gewesten schijnt tenbsp;maken (Hoofdst. I). Het is geheel bezet met grootendeels -vulkanisch gebergte, dat zich aan de Noordzijde meestalnbsp;tot aan de kust uitstrekt, doch aan den Zuidkant zachtere hellingen heeft; de voornaamste vulkanen zijn de G.nbsp;Bakoengan (1460 M.), de Batoe Kaoe of Piek van Tabanan (2925 RL), de G. Bator (1950 RL), en de G. Agoeng ofnbsp;Piek van Bali (3575 RL). De talrijke snclstroornende rivieren hebben natuurlijk een zeer beperkten loop, en velenbsp;daarvan drogen in den Oostmoesson geheel uit. Van goede baaien is Bali schaars voorzien: de beste zijn denbsp;baai Laboean Amok en die van PadangKove, aan de Oostzijde in Karang Asam; de St. Nikolaas-baai aan de Noordkust is geheel open. Als ankerplaatsen komen voorts nog in aanmerking de reeden van Bolélèng en Sangsit, innbsp;Bolélèng, die van Kasoemba, in Klongkong', en Pantej Timor en Pantej barat, in Badong, ter wederzijde van denbsp;landengte, die het kalkgebergte den Tafelhoek met het overige gedeelte des eilands verbindt. Van de Kapen zijnnbsp;de voornaamste T. Pasir, de Noordwestpunt des eilands, T. Bangkalang, de Noordelijkste, T. Karang Asam, denbsp;Oostelijkste, en de Zuidkaap, de Zuidel'ijkste punt. De voortbrengselen zijn hoofdzakelijk dezelfde als die van Java;nbsp;r'üst wordt in groote hoeveelheid en uitmuntende hoedanigheid geteeld; tijgers en rhinocerossen ontbreken. —nbsp;Bali is het eenige eiland in den Archipel, waar het Brahmanisme nog de heerschende godsdienst is.

Lombok of Salaparang, 115“44' tot 116“ 40' O. L. en 8“ 12' tot 9quot;1’ Z. B., wordt door Str. Lombok van Bali, en ten Oosten door Str. Alias van Soembawa gescheiden. Het heeft langs de Noordkust eene vulkanische bergketen,nbsp;waarvan de G. Wangsit (1300 RL) en de G. Rindjani of Piek van Lombok (3735 RL) de voornaamste toppen zijn,nbsp;en langs de Zuidkust een Neptunisch gebergte, welke ketenen met elkander verbonden zijn door de heuvelreeks G.nbsp;Sessan, die het midden des eilands van het Noorden naar het Zuiden doorsnijdt en ter wederz'ijde uitgestrektenbsp;vruchtbare vlakten heeft, doorsneden door een aantal rivieren, van welke de voornaamste zijn: aan de Westzijde,nbsp;de Djangkok of rivier van Ampanan, de Antjar of Rivier van Karang Asam, en de Babak; en aan den Oostkant,nbsp;de Segara, de Laboean en de Pidjoe. De voornaamste Kapen zijn T. Rombeh, bij den G. Wangsit, en T. Bangko-bangko en T. Ringgit, het Westelijk en Oostelijk uiteinde van de Zuidelijke bergketen. De baai Laboean Tring,nbsp;aan de West-, en die van Pidjoe, aan de Oostzijde, zijn met de reeden van Ampanan, Laboean Hadji en Lomboknbsp;de voornaamste ankerplaatsen. Ook hier is weder rijst het hoofd voortbrengsel van den landbouw; verder wordennbsp;katoen, suikerriet, aard- en peulvruchten enz. aangekweekt.

Soembawa, 116“47' tot 119’ 12' O. L. en 8’6' tot 9“ 3' Z. B., wordt ten Oosten door Str. Sapi van Komodo gescheiden, en door de groote Baai van Salee of Soembawa en de daartegenover liggende Baai van Tjempi in een Oostelijk en Westelijk schiereiland gesplitst; verder zijn nog belangrijke inhammen: de Bocht van Tjereweh, aannbsp;de Westkust; de Bocht van Soembawa, de Bocht van Sangar of Dompo en de Baai van Bima, aan de Noordkust;nbsp;en de Baai van Sapi, aan de Oostkust. Het eiland is geheel met vulkanisch gebergte bezet en heeft alleen hiernbsp;en daar alluviale kuststrooken; tot de belangrijkste toppen beboeren: de Tambora (2746 RI.), de Ngenges (1695nbsp;RL), de Lanteh (1598 RL), de Dindi (1570 RL), de Aroe Hassa (1677 RL), de Soro RIandi of Vader Smit (1388 RI.),nbsp;de Sambori (1256 RL), en de Lamboe (1413 M.). De rivieren zijn van weinig belang. De voortbrengselen uit hetnbsp;plantenrijk zijn, wat de cultuurgewassen betreft, hoofdzakelijk dezelfde als die van Java. Van de tamme diersoortennbsp;komen vooral in aanmerking uitstekende paarden en buffels; van de -wilde dieren vindt men op Soembawa ennbsp;verder Oostwaarts alleen de kleinere soorten. Van de delfstoffen worden zwavel, arsenicum en aardolie vermeld.

Flores, 119’ 44' tot 123“ 1' O. L. en 8’6 tot 9’1 Z. B., wordt aan de Westzijde bespoeld door Str. RIolo, die het van het onbewoonde eilandje Rindja scheidt, en aan de Oostzijde door Str. Flores (waarvan het middelste gedeeltenbsp;Gat van Larantoeka, en het Zuidelijkste Str. Lobetobi wordt genoemd), die de eilanden Andonare en Solor tennbsp;Oosten van zich heeft. Over de geheele lengte van het eiland strekt zich eene bergketen uit, waaruit zich, vooralnbsp;in het Oostelijke gedeelte talrijke vulkanen verheffen; de bekendste van die vulkanen zijn: de G. Rokka (2000RL),nbsp;de G. Keo (2800 RL), de G. Api, de tweetoppige G. Lobetobi (2170 en 2263 RL), de G. Kabalelo (2281 M.), de G.nbsp;Ilimandiri of Piek van Larantoeka (1576 RL) en de G. Nanga Tabo; van het gebergte in het Westen des eilandsnbsp;zÿn de voornaamste toppen: de G. Batoe poetih, G. Sossa, G. Dalo Dado of Todo en G. Poeto Leo. Van denbsp;baaien en kapen vermelden wij aan de Noordkust: T. Bomba, die de baaien van Terang en van Bari van elkandernbsp;scheidt; T. Besi en T. Koro-bowaja, die de baai van Rco insluiten; T. Pasir, de grens van het gebied van dennbsp;Sultan van Bima aan de Noordkust; T. Batoemana, ten Westen van de Donda-baai; de Celebes-baai, die dennbsp;Oosthoek van het eiland, welks Noordpunt T. Boenga of Flores-hoofd heet, tot een schiereiland maakt; —¦ aannbsp;de Zuidkust: de baaien van Endeh, van Keo, van Nanga Ramo, die hier de grens van het gebied van dennbsp;Sultan van Bima vormt, en die van Nanga Lilin. De rivieren z'ijn talrijk, doch van weinig belang. De rijst begintnbsp;hier reeds schaarscher te worden en ontbreekt in het Oosten des eilands geheel; Turksch koren, gierst, aard- ennbsp;peulvruchten, katoen, tabak, kaneel, sapan- en sandelhout, benevens kokos- en andere palmsoorten zÿn de voornaamste voortbrengselen van het plantenrijk; die van het dierenrÿk komen overeen met die van Soembawa; denbsp;bakende delfstoffen bepalen zich tot eenig ijzer en stofgoud.

Soemba, ook Tjendana of Sandelhout-eiland geheeten, ligt tusschen 119’3' tot 120’55' O. L. en 9’17' tot 10’ 19' 50quot; Z. B., wordt ten Noorden door Str. Soemba of Sandelhout van Flores gescheiden en overigens geheel doornbsp;den Indischen Oceaan omspoeld. Het behoort tot de minst bekende der Kleine Soenda-eilanden, en vele der op de

39

kaarten en elders voorkomende namen verdienen geen onbepaald vertrouwen. Het schijnt te bestaan uit een op zichzelf staand gebergte, dat niet samenhangt met de groote keten, die de ten Noorden gelegen eilanden vormt,nbsp;maar misschien door de Savoe-eilanden met Roti en Timor verbonden is. Dit gebergte strekt zich aan de Noordzijdenbsp;op vele plaatsen tot aan de kust uit, terwijl het aan de andere zijden meer daarvan terugwykt; de met name bekendenbsp;toppen zijn vooral de G. Batoe Kapedo en G. Dala, hoewel zij elders weder andere namen dragen, belde in hetnbsp;Noordelijke gedeelte des eilands ; Junghuhn spreekt ook van een vulkaan, maar zonder diens naam of ligging op tenbsp;geven; de voorhanden lava-slakken bewijzen echter de vulcaniciteit des eilands. Van den loop der rivieren is nietsnbsp;voldoende bekend. Soemba is vooral belangrijk om zijn uitstekend paardenras en de groote hoeveelheid sandelhout,nbsp;welke het oplevert,

Timor ligt tusschen423“30' tot 127“ 14' O. L. en 8»20' tot 10’26-Z. B., ten Westen, Zuiden en Oosten bespoeld door een gedeelte van den Indischen Oceaan, dat hier Timor-zee wordt genoemd, en ten Noorden door Str. Wetter,nbsp;die het scheidt van het eiland van dien naam. Tusschen Allor en Timor stroomt Str. Ombaai; tusschen Samaoe ennbsp;Timor, Str. Samaoe; tusschen Roti en Timor, Str. Roti. Over het geheele eiland strekt zich eene bergketen bijnanbsp;overal tot aan de kusten uit; een enkele berg, de Iloen-bano, is als vulkaan bekend; als hoogste toppen wordennbsp;vermeld: de Alas (3010 M.), de Lakaiin (1884 M.), de Miomaffo, de Moetis en de Feto (1413 M.), de Timaoe en denbsp;Leoe (1256 M.). De rivieren zijn natuurlijk van weinig beteekenis; de belangrijkste zijn de Noi (Rivier) Foele ofnbsp;Soetrana, de N. Mina en de Rivier van Koepang, die in de Baai van Koepang valt. Behalve deze baai verdienennbsp;als ankerplaatsen vermelding de Baai van Barata, de Toelang-ikan-baai, de Reede van Atapoepoe en de Baai vannbsp;Dilli (Portug.). De voortbrengselen van het plantenrijk zijn hoofdzakelijk dezelfde als die van Flores, benevensnbsp;koffie en suikerriet; zeer goede paarden, buffels, herten, zwijnen en geiten zijn de belangrijkste dieren; het delfstoffenrijk levert koper en eenig goud op. Het naburige Roti, dat Timor verre in vruchtbaarheid overtreft, is rijknbsp;in graansoorten en andere voedingsmiddelen.

TIENDE HOOFDSTUK.

DE MOLUKKEN-

I 1. Ligging, grenzen, grootte, bestanddeeleii, verdeeling, bevolking, voornaamste plaatsen.

Ondei’ de benaming De Molukken (die eigenlijk alleen aan de Ternataansche eilanden toekomt) of De groote Oost verstaat men al de eilanden, gelegen tusschen Celebe.s ten Westen, de Papoewa-eilanden en Nieuw Guineanbsp;ten Oosten, Timor ten Zuiden, en den Grooten Oceaan ten Noorden ; of tusschen 2“ 43' N. B. tot 8’ 23' Z. B. ennbsp;124“ 22' tot 134“ 55' O. L. Zij hebben eene gezamenlijke grootte van ongeveer 1418 geogr. mijlen (1) en eenenbsp;bevolking (volgens de officieele opgave over 1873) van 199696 zielen, waaronder echter niet begrepen is de in-heemsche bevolking van Ceram, noch die van een aantal andere eilanden, welke laatste wordt geschat op 154765nbsp;zielen. Vroeger vormden zij het Gouvernement der Molukken; thans zijn zij verdeeld in de Residentiën Amboinanbsp;en Ternate, tot welke laatste echter administratief ook de Papoewa-eilanden en het Nederlandsche gedeelte vannbsp;Nieuw Guinea behooren. De Residentie Amboina wordt onmiddellijk door Nederlandsche ambtenaren bestuurd;nbsp;in de Residentie Ternate geschiedt “zulks door tusschenkomst van de leenroerige Sultans van Ternate, Tidore ennbsp;Batjan, aan wie de onder deze Residentie ressorteerende eilanden behooren, behalve enkele zeer kleine gedeelten,nbsp;die eigendom van het Gouvernement zijn.

(1) Hieronder niet begrepen de in Iloofdst, Vilt vermelde onderlioorigheden van dell Sultan van Ternate op Celebes, en ook niet de Papoewa-eilanden en Nieuw Guinea.

11

RESIDENTIE TERNATE.

Grootte: (behalve de landen op Celebes, de Papoewa-eilanden en Nieuw Guinea) 528 geogi’- mijlen. Bevolking: (l’. Jan. 1874j 97913 zielen (officieele opgave).

nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp; -- - ¦' —- - ¦

schijnt te bevatten, zijn de Gamma Nakore of Gamoe Konora, de Tolo of Goenoeng Api, de Djaïlolo, de Lahid, de Taboro en de Tarakan in het Noordelijke schiereiland bij name bekend. Behalve de specerijboomen, die in hetnbsp;wild groeien, zijn sago en rijst de belangrijkste producten. Buffels, wilde zwijnen en herten zijn er overvloedig,nbsp;en in de Baai van Kaoe parelbanken, die een monopolie zijn van den Sultan van Ternate.

Batjan, het hoofdeiland van de Batjan-groep, wordt door Str. Patiëntie van Halmaheira en door Str. Herberg van zijne Westwaarts liggende onderhoorigheden gescheiden. Het bestaat uit twee schiereilanden, het Noordelijke,nbsp;heuvelachtige en niet vulkanische Batjan, en het Zuidelijke, hoogere en vulkanische Laboeha, die van elkandernbsp;gescheiden worden door de baai van Lepan aan de Oost- en die van Batjan, Laboeha of Amasing aan de Westzijde. Eene menigte in het wild groeiende kruidnagelboomen bedekken de heuvels en bergen; sago- en kokospalmen tieren aan de kusten; eenige rijst wordt er gekweekt. Steenkolen en goud worden gevonden in de nabijheidnbsp;der rivieren Amasing en Poeang, de voornaamste van het Noordelijk schiereiland.

»

45

ELFDE HOOFDSTUK.

NIEUW GUINEA EN DE PAPOEWA-EILANDEN.

§ 1. Nieuw Guinea.

Nieuw Guinea, 12000 of 13000 geogr. mijlen groot, ligt tusschen ISO“ 55' tot 151“ 5' O. L. en 0quot; 21' tot 10’ 40' Z. B. ; het wordt geheel door den Grooten Oceaan bespoeld en van de Noordelijkste punt van Nieuw Hollandnbsp;door de Torresstraat gescheiden. Zoowel op sommige gedeelten van de kusten als in het, overigens bijna geheelnbsp;onbekende, binnenland verheffen zich zeer aanzienlijke gebergten, waarvan enkele in het Westen als vulkanischnbsp;bekend zijn, terwijl men van andere in het Oosten des ellands hetzelfde veronderstelt. Verder is omtrent de natuurlijke gesteldheid, vooral van het Oostelijk gedeelte, nog zeer weinig te zeggen. De voortbrengselen schijnennbsp;hoofdzakelijk dezelfde te zijn als die van de Papoewa-eilanden (zie bladz. 46).

De Westelijke helft van Nieuw Guinea tot op nagenoeg 141“ O. L. met de omliggende eilanden wordt gerekend tot de bezittingen van den Sultan van Tidore en is dus bij de Residentie Ternate ingedeeld, hoewel wij er geennbsp;enkelen post hebben, evenmin als op de Papoewa-eilanden. De grootte van dat gebied zal ongeveer 6000 g. m.nbsp;bedragen; de bevolking is bij gissing op 200000 zielen geraamd. De Groote Geelvink-baai scheldt in het Westennbsp;een groot schiereiland af, dat den naam Wonim di atas draagt en weder door de Golf van Mac Cluer, Vinck’snbsp;Golf of Telok Berow in twee deelen wordt gesplitst; het Zuidoostwaarts daarvan liggende land heet Wonim dinbsp;bawah (1). Verder zijn hier de belangrijkste baaien, aan de Noordkust; de Humboldts-baai, waar het gebied vannbsp;den Sultan van Tidore eindigt; de Dorei-baai, in de Westkust van de Groote Geelvink-baai; de Kleine Geelvink-baai, een weinig bewesten de Groote; aan de Westkust: de Rijklof van Goens-baai; aan de Zuidkust; de Speel-mans-baai, de Kamrau-baai en de Triton-baai, waar in 1828 het Nederlandsche etablissement Merkus-oord is gesticht, dat in 1838 weder is opgeheven. Van de menigvuldige Kapen vermelden wij alleen, aan de Noordkust:nbsp;Hoek Bonpland, ten Oosten van de Humboldts-baai; Kaap Amberbaken en de Kaap de Goede hoop, in het Westelijke schiereiland; aan de Westkust; Kaap Baaik aan de West- en Kaap van den Bosch aan de Zuidzijde vannbsp;het schiereiland Baaik, dat door de Rijklof van Goens- en Kamrau-baaien wordt gevormd; aan de Zuidkust; Kaapnbsp;Boeroe. — De belangrijkste gebergten in Nederlandsch Nieuw Guinea zijn, langs de Noordkust: eene bergketennbsp;van omstreeks de Kaap de Goede hoop tot aan de Groote Geelvink-baai, die zich in den vulkaan Arfak, bezuidennbsp;de Dorei-baai, tot 2825 M. verheft; eene keten ten Oosten van de Groote Geelvink-baai, waarvan het Gautier-gebergte en het Cycloop-gebergte ongeveer 1950 M. bereiken; in het schiereiland Baaik vindt men het Baaik-gebergte (1170 M.); bij de Triton-baai, den berg Lamantjiri (730 M.); terwijl bij Kaap Boeroe eene bergketennbsp;aanvangt, die eerst Gebergte Charles Louis (1300—2600 M.) heet en dan landwaarts inloopende in het Sneeuwgebergte tot 5200 M. stijgt. — De grootste bekende rivier is de Ambernoh of Rochussen, die waarschijnlijk opnbsp;het Sneeuwgebergte ontspringt en met een aantal monden deels in de Groote Geelvink-baai, deels aan de Noordkust uitwatert. Kleiner zijn de Wamoeka en Oetanata aan de Zuidkust, misschien twee armen van ééne rivier,nbsp;die in het Oostelijk gedeelte van het Gebergte Charles Louis haren oorsprong heeft. Aan de Westkust is de belangrijkste rivier de in 1875 ontdekte Wa Samson, die van het Arfak-gebergte naar Str. Galewo stroomt en dus dennbsp;voornaamsten water-afvoer van het Noordwestelijk schiereiland vormt.

Van eene staatkundige verdeeling van Nieuw Guinea valt eigenlijk niet te spreken. Het binnenland is ook ten dien opzichte geheel onbekend. Langs de kusten schijnen op sommige plaatsen de verspreide negeriën of dorpennbsp;volstrekt geen staatkundig geheel uit te maken; op andere is eene grootere of kleinere uitgestrektheid aan dennbsp;Radja of het Hoofd van eene groote negeri onderhoorig; terwijl elders weder de kuststreek aan den Vorst van eennbsp;nabijliggend eiland is onderworpen. De voornaamste van die gebieden zijn, langs de Zuidkust van het Oosten af:nbsp;Kapia, met de hoofdplaats Kapia ten Oosten van Kaap Boeroe; Aidoema, van Kaap Boeroe tot de Triton-baai,nbsp;eene onderhoorigheid van het voor die baai gelegene eiland Aidoema; Namatotte, van de Triton- tot de Kamrau-baai, eene onderhoorigheid van het eiland Namatotte, dat voor de Speelmans-baai ligt; Adi, van de Kamrau-baainbsp;tot Kaap Baaik, eene onderhoorigheid van het eiland Adi, ten Oosten van de Speelmans-baai gelegen; — aan denbsp;Westkust: het gebied van Salawatti, van de Golf van Mac-Cluer tot aan de Kaap de Goede hoop; aan de Noordkust: het Gebied van Dorei, van beoosten Kaap Amberbaken tot voorbij de baai van Dorei, met de hoofdplaatsnbsp;Dorei, aan de baai, tot welk gebied ook behoort het in de baai liggende eilandje Manaswari met het dorp Mansinam;—nbsp;rondom de Groote Geelvink-baai; de Gebieden van Wariap, Wandesi, Wandammen, Jaur, Taroega, Moor,Makini,nbsp;Aropen en Koeroedoe, de twee laatste onderhoorigheden van de gelijknamige eilanden; — ten Oosten van denbsp;Groote Geelvink-baai: Koeramba, eene onderhoorigheid van de daartegenover liggende Koeramba-groep.

Behalve de hierboven genoemde eilanden verdienen nog vermelding, aan de Zuidkust: het Prins Frederik Hendrik-eiland, door de Prinses Marianne-straat van den vasten wal gescheiden; en in de Groote Geelvink-baai: Soek, Biak en Meossoir, gezamenlijk de Schouten-eilanden geheeten, Mefoor, Meosnoem, Jappen (55 g. m.), de Pade-aido-groep, Amberpoon, Roswaar en Roon.

(1) Op de kaart van DorkseIffén zijn deze namen, in navolging van Melvill en anderen, juist verkeerd geplaatst,

12

§ 2. De Papoowa-eilanden.

Onder deze benaming vat men de talrijke eilanden samen, welke gelegen zijn tusschen 128’50' tot 131’ 42' O. L. en 2’ 40' Z. B. tot 1“ N. B., of tusschen Halmaheira en de Obi-groep ten Westen, Ceram ten Zuiden en Nieuw Guinea ten Oosten, en gevoeglijk onder vier hoofdgroepen kunnen Worden gerangschikt. Zij zijn onderhoorigheden van den Sultan van Tidore en worden met diensnbsp;overige bezittingen tot de Residentie Ternate gerekend. Zij beslaan ongeveer 160 geogr. mijlen; van de gezamenlijke sterkte der bevolking is geene betrouwbare opgave bekend.

DE BEZlTTINGEfi IN AMEKIKA.

48

CURAÇAO.

De kolonie Curaçao bevat de eilanden Curaçao, Bonaire en Aruba of Oruba, gelegen in de Caribische zee ten Noorden van Venezuela, tusscben 12’ tot 12’ 30' N. B. en 68quot; 20' tot 70’ 15' W. L., benevens de Caribische eilanden St.nbsp;Eustatius, Saba en de kleinste Zuidelijke helft van St. Martin, zeer nabij elkander tusschen nagenoeg 17’ 30' totnbsp;ruim 18quot; N. B. en 63’ tot 63’ 25' W. L., te midden van Engelsche, Zweedsche en Fransche bezittingen, gelegen.nbsp;Deze eilandjes z'ijn alle bergachtig; St. Eustatius bestaat gedeeltel'yk uit een uitgebranden vulkaan. De voortbrengselen zijn voornamelijk zout en suiker; op Curaçao is de veeteelt niet onbelangrijk ; Aruba bevat goud. De bevolking,nbsp;uit blanken, kleurlingen en negers bestaande, bedroeg, op 31 December 1873 , 37999 zielen.

i

I

i

i

!

I

I

î