|
279 — (LA COURT VAN DER VOORT, P. DE), byzondere aen-
merkingen over het aenleggen van pragtige en gemeene landhuizen, lusthoven, ïlantagien en aenklevende cieraeden . . . leiden, i737. 2 parts in i vol. 4to. hfbasan (back sl. dam.), uncut. with 15 (14 folding) plates. 125.— Springer 42/3. - The second part deals with fruit and fruit-trees. - Without
the supplement. - (1 leaf torn). |
||||||||||||||||||||
|
j -M
|
||||||||||||||||||||
|
CCAt
|
||||||||||||||||||||
|
-/
|
||||||||||||||||||||
|
B*P
|
||||||||||||||||
|
BRONKiE-M BOUWKUNST KipNEPtRL.
|
||||||||||||||||
|
•
|
||||||||||||||||
|
C -
|
||||||||||||||||
|
^
|
||||||||||||||||
|
■ff as*
|
||||||||||||||||
|
sela coufcr vd.vöPFtr
BYZONDERE AENMERKINGEN ~_----- Over liet aenleggen van
PRAGTIGE en GEMEENE
LANDHUIZEN, LUSTHOVEN,
PLANTAGIEN EN AENKLEVENDE CIERAEDEN:
Zoo om de ielven ten meeften nutte en voordeel te Timmeren en Met-
zelen ; als om de Gronden wel te bêfeiden; de Gebrekige te ver- beteren, en met keurige Vrugt-boomen en Laeningen te be- planten : mitsgaders om het graven van groote Waters, Graften en Vyvers met goed gevolg te verrigten. WAER BY GEVOEGT IS
Eene Verhandeling aengaende het fnoeyen en voortteelen van VRUGT- ea
WILDE BOOMEN: inzonderheid eene nette Befchryving om jaerlyks
overvloedig DRUIVEN in open Lucht: ook by vervroeging in
STOOK- en andere WARME KASSEN voort te brengen.
ALS MEDE
Om onfeilbaar ANANAS-VRUGTEN, ook CITROEN-, LIMOEN-,
ORANJE-BOOMEN en andere GewaiTen van warmer Luchtftreek
onder onze koude voort te queeken en te vermenigvuldigen :
nevens een Berigt om de benodigde WEER-GLAZEN
daer toe te maken.
NOG
Beproefde Waerneemingen wegens het Voortteelen van
AERD- en WAR MO ES-VRUGT EN enz. enz.
Alles in den tyd «jan Vyftïg Jaeren ondervonden, aengttekent, omftandig befchreveS-
m met daer toe benodigende Plaeten opgeheldert, |
||||||
|
TE LEIDEN,
By ABRAHAM KALLEWIER, TAN en HERMAN VERBEEK,
en PIETER vander EYK.
MDCCXXXVII.
Met Privilegie der Hrerm Staete» van Holland en Wefi-Friejlmd. |
||||||
|
DE UITGEVER
aen den
LEZER.
|
||||||
|
ie zig verbeeld, dat deze Byzondere Aenmerkingea
over de Landhuizen, Plantagien, Boom-, Warmoes- en andere Vrugten; mitsgaders Uitlandfe Gewaffen enz. naemloos het licht zien, om dat Hy, die, als uit de volgende Mijfive kan gezien worden, daer van aentekeninge gehouden heeft , zulks te gering oordeelt te wezen, zaleene verkeerde rekeninge op- _______ maeken ; want Hy zoude zyne Tuin-oejfeningen, met
voorbeelden van Koningen en Vorjten, daer aen hunne uuren van uit-
fpanninge mede hefteed hebbende, konnen Jlaeven-, dog het zelve dik- wils ,by herhaelinge, inOpdragten enVoorredens over diergelykeflof- fen, aengewezen zynde, zullen wy daer van niets ophaelen: maer alleen melden, dat de reden, waerom Hy niet gewilt heeft, dat dit Werk met zynen naem, op des zelfs voorhoofd, zoude pronken, enkel en alleen is, om dat Hy 'er nog dank, roem, of voordeel, veeltyds de eenige oogmerken van zommige Schryvers, mede beoogt, T)e oorfprong van deze Uitgave is, dat Hy, door een voornaem 'Perfonaedje met nadruk verzogt zynde, deze zyne Pentekeningen aen Hem mede te deelen, de zelve voor-af aen my, die mede om een affchrift verzogt hadde, heeft overgegeven. Wanneer nu, in het leezen der zelven, veele tot hier toe onbekende waerneemingen, zoo aengaende de Culture, als anderzints, daer in vonde; hebbe ik gemeent, dat die niet alleen aen dezen Voornaemen Terfonaedje, maer ook aen alle Liefhebber* der Tuin-oejfeninge behoorden mede ge deelt te worden: om nu zulks werk- Jlellig te maeken, hebbe ik, meer dan eenmael, by zyn W. E. aenge- houden, die het my eindelyk, om daer door de menigvuldige verzoeken om aftekeningen van Koffen enz. te ontgaen, heeft toegeftaen: dien- Volgens hebbe ik de moeite genomen om meergemelde Waerneemingert en ondervindingen in de tegenwoordige Orde en Verdeelingen te fchik^ ken en oj> te feilen: nogtans al mede om van dezen mynen arbeid de minfle gunft of -voordeel te begeer en 5 zullende my vergenoegen, wan* * % neer
|
||||||
|
De UITGEVER aen den LEZER.
|
|||||
|
neer den Lezer in alles klaer en verfaenbaer, (want op eenen be~
fchaefden ftyl, veel min eene nette fpelUnge weinig hebbe agt gejlagen) mag voorkomen, op dat de leergierige Tuin-oejfenaer zyn -voordeel en vermaek daer uit tnag trekken. T)at zulks nu uit dit voortreffelyke Werk te haelen is, zoude ik uit veele byzonderheden, daer in te vin- den, konnen betoogen; ma'er vermids het Werk z'ig zelfs moet pry- zen oflaeken, zoo zende den G. L. tot het zelve, en de daer voor. gejïelde onderregtende Miffive; verblyvende alles aen zyn eigen onder- zoek, wits dat hy het verhandelde mpartydiglyk, door de ondervin* dinge en behandelinge, ter toets brengt. Hier by meende het te laeten berujlen, wanneer my berigt werd,
dat eenige Boekhandelaers, die over deze Stoffe mede boeken gedrukt hebben, omtrent het obtineeren der Privilegie van Hunne E: E: Groot Mogenden, veele bewegingen gemaekt hebben, onder voorwendzel, als ef het voomaemfe, in dit Werk voorkomende, uit hunne boeken mog- te overgenomen worden , of zyn $ da erom ook een der zelven zig met een Privilegie daer tegen heeft gedekt. Ter geruft-ft e Hing nu van deze, en om het voor-oordeel van anderen, die zy mogelyk zulks zullen tragten voys te maeken, fchoon het werk zelfs, op het eerfte, inzien , dat zal wederleggen, weg te neemen; hebbe ik goedgevonden te berigten, dat het boekje, met den titel van Snoei-konft der Ooft- boomen , regelmatig ontworpen door den Heere Goethals, van de 9. bladz. tot het einde toe-, niet anders is als eene bloote overzet- ting van het IV. Deel van rioftruérion pour les Jardins Frukiers par Quintinye. *Dat ook het boek genaemt De Nieuwe en Naeuwkeu- rige Nederlandfe Hovenier, het geene veele met my gemeent hebben* door eenen Nederlander (zelfs de Hr. Hoogleeraer Fred. ^Dekkers zat. daer voor houdende; en niet buiten reden, vermids de 'Druk- ker 'm zyne Opdragt aen dien Heere zegt het Tra&aet genoegzaem, een vrugt van zyn eigen Akker te wezen,) opgeflelt, en door de Re- den en "de Ondervindingen van meer als vyftig jaeren herwaerts beve- iligt te zyn, eene everzettivge van Quintinye is, met eenige weinige iujfen-voegzels, omtrent Hollandfe en Zeeuwfe gronden, die over het geheele werk geen agt bladzyden uitmaeken. Ik hadde in het eerfte gemeent, dit door eene vergelykinge te bevejligen; maer naerdien de Lezer, met eenen opjlag -van het oog, het zelve kan gewaer worden r hebbe zulks onnodig geagt. Hy heeft Jlegts met de tweede ffelling op fat *. bladz. met de woorden Het Hovenieren te beginnen., en hy zal |
|||||
|
Be UITGEVER aen den LEZEIL
bevinden dat die drie volgende fïellingen , de 6, 7, en io. fiellïng
van het 1. Kapittel, en alle de volgende Artikelen en Hoofddeelen ti iet anders als ever zet tingen van het 2. eni. Kapitt. %>an <j)uintinye zyn: daer op volgt het 2, 3, en 4, deel, van bladz 21. tot 145. I^ejse zynr zelfs met den inhoud der overeenkomende Hoofddeelen, uit het 2, 3, en 4, deel van dien zelven Franfen Schryver overgebragt. Nog zal hy ontdekken dat de Inleiding van de daer na volgende behandeling* des Moes-tuin j om het welke te bekomen de Drukker, volgens zyn voorge- ven in zyne Voorreden , zoo veel moeite heeft moeten aenwenden , de overgezette Voorreden van het VI. deel van Ghiintinye is: ook dat de algemeene befchryving der Aerdvrugten uit den zelve, en der zelver kragten uit ^Dodonaus < in den welken nog vee Ie anderen gevonden wor- den , zyn te zamen gebragt. T)at voorts alle het geene van bladz. 65* tot het einde volgt, uit het 3, 4, 5,.en 7. Kapittel van het zelve VI, deel van woord tot woord is overgezet. Eindelyk zal hy bevinden dat het x. deel in den Nederlandfe Bloemhof van Henr. van Ooften, om niet van de behandelinge der Tulpen en Angelieren naer de Franfe wys te melden, want dat blykt uit het opfchrift\ eene overzettinge is van 1'Art de t-ailler les Arbres Frukiers: en dat het proeffiukje van den daer- agter komendeNieuwen Nederlandfen Hefperides, dat ik vafi fielde nieuw te wezen, uit Ie Traite de la Culture des Orangers pai° Quintinye is overgebragt, nogtans met uitzonderinge van de daer on- der ftaende aenmer kingen > 'Dit dit fiaeltje zullen, na myne gedagten, deze Drukkers ligt ge ~
waer worden, en wel willen toefiaen, dat; zoo iemand beluftwas alle de fcbriften van Quintinye, die voor'den jaere 1690. reets uitgekomen en niet nieuw zyn, in onze Nederlandfe taele in het ligt te geven, het zelve hem zoude vryfiaen : waer of de Tuin-oeffenaers onder onze Luchtfireek, hunne verrigtingen , met eenen goeden uitfiag , daer nét zullen konnen fchikken, laete ik aen hun eigen oordeel en bevindingen ondertujfen konnen ze van deze onze Aenmerkingen , die uit geen Franfè Schryvers ontleend, maer alle hier te lande door eige onder- "vindingen waergenomen zyn, den proef neemen. Vaer wel! |
|||||||
|
MIS.
|
|||||||
|
# 2
|
|||||||
|
MISSIVE
|
|||||||
|
aen
N. N.'
|
|||||||
|
dienende te gelyk tot eene Inleiding van de Byzondere Aenmer-
kingen over het aenleggen van een Lujl-huis met zyne P/antagien.
anneer . . my eene ruuwe fchets gaf wegens zyn voornee-
men omtrent het aenleggen van.........; en ter
zelver tyd berigtede dat ik de grond, en des zelfs geftelt-
fcjosjjx «$a heid, ook de vlakte der Landsdouwen even 200 moefle SWSsS^ aenmerken, als die rondom de Stad Amfterdam zyn, dag- te ik niet, dat het zelve van zulken ongehoorde uitgelïrektheid zoude wezen , als uit het nader gegeven berigt kome te verneemen : dit maekt eene groote verandering omtrent de voorige ontwerpen; want^ nu moet eene gantfe andere fchikking gemaekt, en alles vergroot wor- Het is een algemeene mifflag wegens veéle Prael-gebouwen, dat Ze,
aengelegt wordende, te klein begrepen, en daer na by gedeeltens ver- droot worden; het geen niet alleen meerder kollen baert, maer ook minder luifter geeft: daer omtrent meene ik in de nevens zendende Tekeninge voorzien, en alles om aen de prael te voldoen gefchikt te hebben. # . , ,
In de algemeene Grond-tekeninge zal men bevinden, dat aen de groo-
te rivier,om hoog,zodanige water-leidingen gemaekt zyn, die, in het 2-eheel of ten deele, door onderaerdfe buizen tot na by de Gebouwen In Tuinen konnen gebragt worden, om daer uit natuurlyke grootfe Wa- tervallen, Fonteinen en andere Waterfpelingen voort te brengeni maer vermids het zoude konnen gebeuren, dat deze groote rivier, in droo- ge iaeren, geen genoegzaem water toebragte, dan zal het benodigde, door de aengewezen Moolens, daer toe konnen opgemaelt worden; de welke ook in natte jaeren, door verftek, het overvloedige water s-ullen konnen uitmaelen. Vorders ls in de algemeene Tekeninge alles in klem bellek; maer de at-
|
|||||||
|
MlSSITE. ïf
afzonderlyke gedeeltens in groot beftek, volgens de Rhynlandfe voet*
maet, naeukeung aengewezen: dus ziet men dePlaëts met des zelfs Mei- ren, wyde en naeuwer Graften, Vyvers en andere water-doorfnydingen: daer na hoe en waer, na de hedendaegfe wyze, de Boflbhaedjens, Wild-baenen, Doolhoven, Dreeven, Laenen van uitkroonende en op- gefchoren Boomen, Fruit-, Bloem-, en Moes-hoven, Enteryen, Thea- ters, Berfeaus, Lof, Gras-, en Palm-werken, Scheer-heggen, Ter- 'raffen enz. moeten aengelegt worden. Ook de Gebouwen, zoo in Grond- als Stand-tekeningen, mitsgaders alle de Ciraeden, als Luft- pfieelen. Grotten, Watervallen, Fonteinen, groote en kleine Groe? pen, enkelde Beelden, Thermen, Buften, Vaefen, Tenten, Pirami- den enz., Aengaende het verzogte affchrift van myne gehoude aenmerkin-
gen en ondervindingen wegens den Tuin-bouw, moete ik voor af zeg- gen, dat de zelve, in den beginne zyn te zamen geflelt uit ohderrig- tingen en gefchriften van zodanigen, de welken ik meende groote ken- nis van den Tuin-bouw te hebben; dog de eige ondervinding leerde my wel haêft, dat de meefte Schryvers flegts Uittrekkers zyn, niet alleen van oude, maer ook van latere gefchriften, ja dat de befte veel- tyds enkele befpiegelaers zyn van het geftel der gewaflen, zonder de minfte werkelyke oeffening hunne Lezers aen de hand te geven, zoo dat zulke boeken voor zodanigen, die de bewerkinge betragten, van weinig nut zyn. Dit deede my befluiten om alles door eige oeffeninge te onderzoe-
ken, en niet anders te boek te Hellen, als daer van ik dikmaels goede gevolgen gezien hebbe, waer uit dan deze Aentekeningen zyn gebo- ren: de zelve ftrekken zig niet uit tot alle gewafTen, veel min dat ze alle onderfcheide foorten van die gewaflen behelzen; zulks is niet te doen, vermids myne naeukeurige agtgeving omtrent de zaed-gewaflen my geftadige verwiflelingen geopenbaert heeft; uit de welke ik verno- men hebbe dat der zelver foorten tot een oneindig getal vermeerderen;. welkers nafpeuring van veel arbeid en weinig dienfl zynde, ook geen- zins tot myn oogmerk ftrekkende, de Kruid-befchryvers, en die der ^raen-vrugten den Akkerman aenbeveele. Myn voorneemen is alleen, om l^ier eene aenleidinge te geven, op wat wyze men een Fruit-r warmoes-, €n Bloem-hof, in alle Saizoenen des jaers, met fmaekely- ke vrugten en cierlyke bloemen zal tragten te voorzien, en dat niQt alleen met zodanigen, die onder onze luchtflreek natiiurlyk voortko* men-
|
||||
|
M i s s i V é
|
||||
|
™v met zulken, die uit vreemde warme landen, tot on§
K^^f^S i- foor krft'even als natuurlyke gswas^
Ikhadde,dpfeeeHiyeUito uS^a grifte, en het Sndere de
waer van !f/ef^?rypinee, voor de komft van haere natuur yke vervroeging d,r^rypsted maer na d t m hebt Saizoenen, waer na de b^ yan uw Luft.,
gelieven ad e plegen o 66 het lkomen beflag
Tuinen, hebbe ik myne geaagcerii ^^ & d Gebouwen, als
vaneeneButo^^ men ^
Timmeren ,Metzeien,Mac geDruiken, dat in zyne jeugdige
agt geven, dat menjecn ho^ ^ ;> de ^
SS^SShSS^JSw-fi ^gtea en andere cieraeden aenge,
jiaem te maeken is. ^„„mi zeer veel doen aengroeyen, en
Dit heeft nu myne Pentekeningen zeer veei j*^ ver.
<ook eene verandering in ^ffXfcheide Boeken en HooQdeelen
m egter, om den Jmn^uw met^eenen g ^6 ^
n0d^nf rlineffèV yze vantlSelJge ligtelyk gewaer worden dat
j!e zonderlinge yw Schryvers niet bedient hebbe: en my van het voorfchu t van anaero y Tuin-oeffe-
om my van -waenwysheid (het ^"^ weinig van veele
«aers) te ^^^^^^^£Zii^9 daer door die ko-
Sfsssss; sssSr^Ss^onbegrypdyk voor' il0C
dat de zelve e^^J^^bTtrG^Sen, als het water en de
Hoe zoo zeer g^W<^nen te zamen trekken, dat ze tot ver-
luchtdeelen zyn, zoo ^k°ichaemen, en gants verfchillende eigen-
feheide gefteltens van^rüe„elyk gefchied in de Metallen, Mineraelen,
%^<^.&A^>en in 'c alsemeen in alles dat het
^oe'bSomen en gewafTen, welkers groei, betod, en leven van de
* vojtige vloeibaere ftoffen afhangen, dezelve konnen verkryg^P |
||||
|
en Inleiding.' ir
)mogz drooge ftecn-klippen en fteen-bergen, daer men zeer weinig
aerde vind. Hoe veele Jiooge en droog-ftaende gewaflen zeer vogtige en ver-
koelende vrugten konnen voortbrengen: daer in tegendeel de meefte water-gewaflen, zelfs die diep van onder uit den grond voortkomen, verwarmende zyn. Hoe het komt dat veele Aerd-vrugten, in vogtige regenagtige jae-
ren, drooger en fmaekelyker zyn, als wanneer ze meerder droogte en warmer Zonne-ftraelen genieten: ja dat veeltyds in drooge, heete zon- nige jaeren, zommige gewaflen, door vogdgheid, die ze boven de grond verkrygen, verrotten. Hoe het komt dat de zaeden, uit een en de zelve gewaiTen, ver-
fcheide veranderde foorten voortbrengen; en waerom de zelve eene on- derfcheide behandeling omtrent het zaeyen, verplanten, en verdere onderhouding begeeren. Waerom veele gewaiTen, van haer zelfs gezaeit, buiten's menfen
toedoen, beter en natuurlyker groeyen; dan wanneer ze door menfen gezaeit, zorgvuldig gade geilagen, en behandelt worden. Wat de oorzaek is van het groot onderfcheid der Koleuren, Smae-
kingen, en uitwerkende kragten, zoo omtrent de gewaflen als andere lichaemen. Hoe dat van zodanige plantfoenen, de welke op eenen tyd onder
de zelve Luchtftreek in even gelyke aerde gezaeit, geplant, of van flek nevens malkanderen geftoken , en naderhand in groei zynde, door gelyke lucht, regen, fneeu, hagel, rym, daeu, zonnefchyn, wind enz. aengedaen wezende, nogcans zeer van den anderen verfchil- lende gewaflen voortkomen ; want Perzikken , Pruimen, Druiven, Kerffen, Aelbeziën enz. geven, onder een dun buiten-fchjjletje, bolle, fappige en geurige buiten-bolfters, daerom die als fmaekelyke vrugten gegeten worden; dewyl de daer nevens groeyende Pyn-appels, Kar- ftanjen, Nooten, Amandelen, enz. harde, drooge, wrange en oneet- baere buiten-bolfters hebben, en drooge vrugten voortbrengen. Waerom dikke ftammen of takken haere natuur verlaten, en de na-
tuur van een dun takje, of, het geen nog vreemder is, van een fchil- ^je, waer in een houtig oogje gevonden werd, aenneemen: als het knten5Oculeeren, Zoogen aenwyzen; daer omtrent nog aenmerkely- ker ^' ^V niet aMeen de boven-tak, maer zelfs de wortels 'm den grond veeltyds van natuure veranderen, en wel zodanig, dat het plant- ** foen
|
||||
|
y M I S S I T E
foenzyne oude wortels verlaet,en na den aerd van het daer op geRdde
Ent of Oculatie, in vervolg van groei, des zelfs wortels aenneemt,zoo dat indien de boom voor het enten veele wortels hadde, wanneer op •dezelve een plantfoen geënt is, dat van natuure weinige wortels heeft, ook weinige; en daerentegen, indien de boom van het Ent veele, en het nlantfoen weinige wortels heeft, ook veele wortels zal verkry- o-en' nogtans gaet het niet altyd zeker, dat alle plantfoenen de na- Tuur'van liet Ent aenneemen, want het gebeurt wel, dat het Ent zig na het plantfoen fchikt; als te zien is daer van het Enten gefproken fNoe bevind men dat zommig boom-gewas, zonder verent of vero-
culeert te worden, zodanig van natuure verandert, dat het geen eerft appel daer na peer: en het geen eerft peer, daer na appel: ook wel 'appel'en peer te gelyk in eene en-de zelve vrugt voortbrengt; en wel 7oo dat ieders ofbeiders eigenfchap in eene vrugt van binnen en buiten zigtbaer, ook door reuk en fmaek te ondericheiden As; gelyk men aen de Hermaphrodit Cederaeten, ofte Citroen, en Oranje, Bi- farré zenaemt, zal bevinden; wordende het zelve gewoonlyk door het befnoeven van der zelver min of meer kragtig hout-gewas veroot- |
||||||||||||||
|
zaekt
|
' want kractiee hout-gewaflfen zullen meerder tot Oranje-appel
|
|||||||||||||
|
dog magere tot Citroen verloopen: daerenbovenkan^men^door het
|
||||||||||||||
|
befnoeijtn, kragtiger hout-gewas, wanneer de magere kribbelige fcheu-
ten wesrgefneden worden, verkrygen: zoo ook minder hout-gewas, als m^n Se magere aenhoud, en de kragtige fcheuten uitfnoeit. Wvders zyn my ontaliyke andere dingen en byzonderheden, ge-
duurende rnyne Tuin-oeffening, volgens en tegen verwagtinge, voor- gekomen , welkers oorfpronkelyke en aennemende hoedanigheden, weP-pns der zelver uitwerkinge , niet hebbe konnenwys werden;, trhntxi ik de Vermaerdc en Konftige Ontleders der Gewaflen Malpi- gius, Grew en andere daer over meermaelen hebbe geraedpleegt: deze Dafalle fooWs van Boomen, Planten en andere Gewaflen van een
dierlvk eeftel zyn, ook long en pypen hebben om des levens benodi- o-ende lucht-deelen in te haelen, en wederom uit te ademen, wanneer Se haere werking van binnen volbragt hebben: daer by voegen zedat de gewaflen, als de dieren, van Aders, Zenuwen, Mufoulen, \lees. Merg, Beenen enz. voorzien zyn. (a) (Ê) Malpigii Jnattme Plantariim. Grew Jnatsmia PU&t. esp. ». en 3.
|
||||||||||||||
|
**
|
||||||||||||||
|
EN Inleiding. vf
Van hot zaed zeggen ze, dat het zelve, 'm den aeiiwfts, op ver-
fcheide wyze gevormY, en in zommige vrugten van binnen, en in andere van buiten gevonden word. Dat de zaeden, bekleed met verfcheide huiden, zommige van een,
twee, drie, vier, vyf, zes, en meerder verdeelingen, door de vog- ten aen het zwellen gebragt zynde, daer na van malkanderen fchei- den, als wanneer deze vogten, tot de eerile hinnen-baft ingedrongen, tig beginnen te zuiveren, en alsdan in de pooren van de tweede baft aen het geften geraeken: alwaer ze een wortel- en ftam-fpruitje mèt des zelfs adertjens, vezeltjens enz. doen voortkomen: dat vorders deze beide fpruitjens tot wortel en ftam groeyen, beflaende uit fchorfle, vleezige, houtige en merg-deelen met haere tuifenvoegzels, de welke van de vleezige deelen in breedte onderfcheiden, en met aderen, veezeis enz. voorzien zyn. Dat de pooren der tuifenvoegzels in de wartels meeft in de breedte, dog ook fomtyds in de lengte vernomen worden, maer dat de hout-pooren nooit inde breedte, maer altyd in de lengte, regt op en neer, ontdekt worden. Dat alles haere wer- king doet na haere byzondere eigenfchappen, met de vogten te ont- fangen, tot fappen te doen geften, klenzen, fcheiden, en in de zoo even befchreven pooren na haere gefteltheid te verfpreiden. {b) Zy geven reden, waerom de "Wortels nederwaerts, en door de
vaftigheid der aerde met keeren groeyen; en waerom de Stam opwaerts groeit, en metzy-takken voorzien is: als ook hoedanig haer wasdom by verlenging en by verdikking gefchied. "Waerom zommige boomen wortels uit den ilam, boven de aerde, verkrygen: en waer van daen fce de krullen en bindzels bekomen, {c) Zy toonen dat de Takken met quaften en knoopen, als ook met
uk- en op-waffen van bolletjens, dorentjes, hairen enz. groeyen. Dat behalven de dienft van het merg of de pit van het hout, 't geen al- daer is tot bewaering en des te beter voortiïuwing der fappen en vog-. ten door het gewas, die holligheid het zelve te gelyk meer ilyfte by- zet. (d) Zy befchryven het gedel der Bladen: dat een en het zelve gewas
onderfcheide foorten voortbrengt; waerom de bladen plat, eenige rond-
|
|||||||||
|
Grew Jnatom. Plantar. cap. i. & 7,
Grew Anatom. Plantar. cap. 2. |
|||||||||
|
(d) Grew Anatom. PlanUtr_ ^ ^
|
|||||||||
|
##
|
|||||||||
|
VII Missive
|
|||||
|
rondom effen, zofnmige met tandjes, en andere in de kanten meer of
min ingefneden zyn. O)
Ook geven zy eene befchryvinge van de Bloemen; en zeggen dat
die beftaen uit bekleedzels, bladen, hart enz. met haere dorentjens en 'haertjens in en op de zelve-, ook melden ze van der zelver verfcheidenr heid en onderfcheide koleuren. (ƒ) Daerenboven diffen zy veele foorten van vrugten , in des zelfs deè,-
len, op; en toonen der zelver gebruik aen, als "ook waerom de vrug- ten beter gegeten zyn dan de andere gedeeltens der plante: wyders geven ze reden, waerom de vrugten rond groeyen, en waerom de ïondile^de fmaekelykfte zyn. (g) Zy verklaeren ook de oorzaek van veele byzonderheden aengaende^
de boomen, planten en andere gewaffen; mitsgaders die van haere oi> derhevige ziekten, benevens die van het ongedierte in, op en omtrent de gewaffen.
Ondertuffen Zyn Malpighius en Grew door hunne vergrootglazen
nog zoo verre niet gekomen, dat ze in de zaeden volwaffe boomen, met vrugten beladen, gezien hebben; zoo als de naeukeurige Onder* zoeker Leeuwenhoek •, die na deze groote Mannen gefchreven, en de- glazen tot diergelyke en meerdere vergrooting gebragt heeft, voor- geeft ontdekt te hebben: welkers onderzoek aen andere overlatende,, moete ik alleenlyk tot myn leedwezen betuigen, dat ik door deze Ont- leedkunde nog geen gewende uitflag tot voorkoming van quynende fciekten 5 en het befchadende ongedierte der gewaffen omtrent haere tee.- linge ondervonden hebbe.
Derhalven fchynen my deze Onderzoekers uitvinders van nieuwig-
heden te wezen, die in bloote befpiegelingen beflaen-, dewyl de Ou- den eenvoudiger, leerzaemer en tot meerder nut gefchreven hebben: inaer het was te wenfen, dat zy de befchryvinge der gewaffen, en der zelver oeffeninge met meerder uitbreidinge hadden nagelaten; want ' dat zoude ons, fchoon veele naemen van de zelve door den tyd als nu onkenbaer zyn gewerden, veel licht byzetten; het geen men nog meer zoude konnen hebben, indien Plaet- en Letter-drukkonffea in die tyden bekend geweeft waeren; daer door men nu niet alleen diea- ftige afbeeldingen van vreemde pragtige Hoven en Gebouwen met der zelver cieraeden komt te miffen, maer ook zeer gebrekige affchrif- CO Grew JaaHm. Plmar. ca^. 4.. (ƒ} Idem ca$. 5-.. (g) Idem ca£.«,.
|
|||||
|
EN I N L. E I D I N G.
|
|||||||
|
VII ï
|
|||||||
|
ten van deze Schryvers moet gebruiken; waer in duidelyke zin-ver-
draeijingen en letter-fouten gevonden worden; behalven dat de ver- woeftende tyd ons van veele nutte en leerzaeme fchriften berooft heeft. Qndertuffen merke ik aen, dat men niet alles voorgebrekig moet afge- fchreven houden, veel min de oude Schryvers veroordeelen, wanneer ze van ons, 't zy wegens de gronden, of der zelver bearbeidinge en bemeftinge, of eigenfchap der meil enz. 'tzy wegens de behandelinge der gewaffen, als zaeyen, planten, bevogtigen, fnoeyen en verdere onderhouding, in meninge en doeninge verfchillen, alvorens men van hunne luchtftreeken, gronden, voedinge der dieren, vermenginge der meft enz. mitsgaders van hunne gewaffen en andere met ons ver- fchillende omftandigheden grondige en volkomen kennilTe heeft; want daer omtrent moet men opmerkende zyn, en by de doeninge verande- ringen maeken. Dus kan men hen ook niet veroordeelen wegens het planten van
zommige Hout-gewaffen op hooge bergen, of digt aen zee gelegen plaetzen, om die te beter te doen groeven, fchoon wy in het planten van de zelve Hout-gewaffen, op dusdanige plaetzen, nok goede hoo- rnen zien voortkomen; want zoo men het groot onderfcheid tuffen hunne en onze luchtftreeken, nevens de gefteldheid van hunne gron-. den aenmerkt, als mede dat hunne Zee-winden, (die by ons de gewas- fen, daer tegen niet befchut zynde, ten uiterften befchadigen,) min- der fchadelyk zyn; en dat men zelfs hedendaegs, in zommige landen,, de naby de zee geplante boomen, zeer waffelyk ziet groeyen;- dan zal men moeten befluiten, dat het alles aen onze luchtftreeken toe te fchry- ven is; en dat 'er veele verborgentheden in de uitwerkinge der natuu- re zyn, daer van wy niets weeten; als mede dat men rfiet als door eene naeuwkeurige agtgevinge op \ gevolg onzer doeninge kennis kan krygen, wegens het geene ons te doen ofte laten ftaet. Ook moet het ons niet onmogelyk fchynen, dat in de Meft van ge-
lyke dieren byzondere eigenfehappen van meer of minder verwarmende kragt konnen zyn, en dat gevolgelyk in die te vermengen en to(t nuttig gebruik te maeken, verfcheidentlyk moet gehandelt worden: fculks kan van de levens-wys der dieren, en voornamentlyk van het ^pedzel voortkomen; zoo bevind men groot onderfcheid omtrent ds uitwerkende kragt der Paerden-meft; zullende die van Hengften of Merry-paerden, zelfs na haere foelie beweging of ledige itiübmd', na dat met veei^rt,, boonen, of haver gevoertiyn, kragtiger- en heeter *■* 3, wezen.j-
|
|||||||
|
IX Missive
|
||||||
|
wezen- dan wanneer ze met enkel hooi,ftroo, of in een natte krebbe;
met flest meel en zemelen, in veel water vermengt, gevoert zyn; als ook na dat men daer van vers, of in verrottinge, met vermengmge van minder of meerder ftroo, gebruik maekt. Dus kan ook de Zwy- nen-meft, de welke Theophraitus fchryft zeer verhettende te zyn, onder die luchtftreek , door het voedzel , deze eigenfchappen gehad hebben- fchoon de meft van onze fchot-varkens, die met wey en ge- watert'meel gevoed worden, niet verwarmende is. Alhoewel onze luchtftreek met de hunne veel verfcheelt; hebbende
wv fterke vriezende winters, en geene zoo geftadige langduurige zo- mers- zvnde ook onze gronden vlakker, boller en fteekbaerder, afe hunne berg-, valei-, en andere gronden • nogtans bevinde ik veele 3inïen die zy tof voortteeling der Gewaffen in 't werk fielden, met onze overeenkomende, enby ons mede nuttig en dienfug te wezen. Dus was bequaem winter-weer met veel fneeu by de Ouden door- pens een voorbode van vrugtbaere gevolgen : ook maekten koude Noorde zomer-winden, en zodanige regens by hen zuiverder lucht en bequaemer gronden'tot verfriffing van menfen, beeften en gewaf- fen, als flappe Zuide zomer-winden met zoele ryne zagte regens, de welke door haere broeyende warmteeene ongezonde.luchtveroorzaek- ten, die aen menfen, beeften en gewaffen fchadelyk, en van langen duur zynde, veeltyds doodlyk waren. Even zoo is het by ons. Nog- tans wederfpreekt dit niet, dat felle ontydigevorft, fterke guure Noor- de'winden, dufdanige regens, ontydige fneeu, hagel enz. zeer fcha- delyk en dodelyk konnen wezen. . 7v bevonden de Zomer-nagt-regens, om haere koude, veel groei- zaemer, voornamentlyk als'er geen fchielyke broeyende warmte op volgde, als zomer-dag-regens: ook wilden zy noit laeu water tot het bevogtigen der gewaffen gebruikt hebben: ik bevinde insgelyks dat laeu water zelfs des winters, ten uiterften nadeelig is; en dat. fchielyke warme lucht op gevallen regen alleen aen gras dienftig, maei-aen^alle andere groeyende planten en haere vrugten fchadelyk is; naerchen de fyne warme regens de gewaffen doen roeften en verrotten. Dit zal mi zekerlyk niemand aenneemelyk voorkomen; verrnids het met alle Schryvers van onze en de voorgaende eeuw ftrydig is, dewelke wel ernftig beveeien dat men, ten allen tyden, met water, des zomers door^e Zon, en des winters door vuur, even laeu gemaekt, moet bevogtigen5 voegende daer by, dat zoele warme regens zeer wenle- |
||||||
|
«
|
||||||
|
èn Inleiding. x
Jyk en groeizaem zyn: dog ik beroepe my op het onderzoek en op-
lettenheld van 't gevolg; waer op deze nieuwe Sciiryvers geen agt zullen gegeven hebben, want anders zulke volftrekte onvvaerheden niet zouden geleert hebben. Zy leeren dat men noit gronden., die onder eene ongezonde lucbtftreek gelegen, of van natuure onvrugt- baer zyn, moet beteelen; maer zig daer van ontdoen, en die ver* kopen, ofverlaeten, zoo ze by erfregt aengekomen zyn. Zulks is ook ons te raden , dewyl van zodanigen grond noit iets goeds te wagtenis: daer en tegen zal een grond, die van natuure vrugtbaer is, nog vrugtbaerder werden, wanneer die vers en in veele jaeren niet is beteeit geweeft. Het is by ons zoo wel als by de Ouden onwederfprekelyk en no-
dig, dat men in lofle bolle ae/de moet zaeyen en planten, egter moet men zig, na de gefleltheid der gronden en faizoenen dien aengaen- de verfcheidentlyk fchikken : dus is de aerde van onze warmoes-lan- den , door langduurig gebruik en geftadige vermenginge van meft (ge- lyk ook de klei-gronden, boven dien met zand verbroken) zeer los, open en fcheibaer van deelen: als men nu deze aerde, wanneer door gebrek van behoorlyke zomer-bevogtiginge in een gepakt, of los en gants droog gewerden is, in de zomer tot de tweede of derde vrugt- teeling wilde omfpitten , zoude men zig in zyne verwagtinge bedro- fen vinden, vermids het zaed of het daer in geplante gewas, door
e droogte en open deelen geen genoegzaem voedzel verkrygende, geen wortels zal maken, nog aen 't groeyen geraken, derhaiven moe- ten de gronden in droogte niet omgefpit, en geen verdere roeringe gedaen worden, als die alleen met de hand of fchoffel te zuiveren, en dan daer op te zaeyen of pooten; waer na het zaed met eene wyd- tandige klouw onder de aerde moet vermengt worden. Ondertiiffen moet zodanige zomer-grond-roering by ons \n lofle bolle aerde, daer hoornen of wyngaerden geplant zyn, niet gefchieden ; want zulks zoude de aerde te veel uitdroogen; konnende, buiten die roennge, de Zonneftraelen_ en regen daer genoegzaem indringen. Na de gefleltheid der gronden en eigenfchappen der gevvafTen maek-
ten zy onderfcheid wegens de hoeveelheid, en verfcheidentheid der meft> ook aengaende des zelfs vermenginge; gebruikende daer toe melt van meer of min verwarmende kragt, zoute of olieagtige deelen en verrottinge. Tot Kruid-gewaffen en TeeHand en wilden zy veel ? en by jong te planten boomen geen mefl gebruikt hebben> dit keure ik
|
||||
|
xï Missive
|
|||||||
|
ik mede goed: egter wederfpreekt dit niet, dat men Warmoes- en
Koorn landen te veel kan bemeften; en dat Vrugt-boomen zomtyds bemefting nodig hebben; v/elk laetftè nogtans veele van onze nieuwe Schrvvers tegenfpreken , zeggende dat de meft aen boomen altyd frhadelvk is, en de vrugten onfmaekelyker doet werden: gants anders ceSieen Theophraftus In Columella, want de eerde («) zegt dat Var- kens-meft de Granaet-vrugten van zoeter fmaek, en de bittere Aman- delen zoet en fmaekelyker maekt: dewyl de andere (*) ons leert dat vesmaendige Menfen-pis, met olie-droezem vermengt, en dus tot mefting gebruikt, niet alleen een kragtige groei aen de boomen geeft, maer ook dat de wyn en appelen daer door geuriger en fmaekelyker warden- het zeen ik deze ervaren Tuin-oefFenaers gaern wil toeftem- men vermids de Meloenen en Afpergien zulks hier te lande klaerlyk beveftigen; wantonder alle gewaffen zyn'er geen, die fterker moe- ten bemeft worden als deze; zoo nu de bemefting onfmaekelykheid toebragt, zoo zouden deze zagt-fteelige en andere zodanige met wy- de nooren voorziene vrugten, die zeer digt by de meft groeyen, daer door moeten aengedaen worden: zulks niet zynde,zoo is niette den- ken, dat de boom-vrugten door bemeftinge onfmaekelyker zullen wer- den Ondertuffen weete ik wel dat de meft , door zyn fcherp by- tende falpeter, ook zuure en olie-agtige, dikke, takkige deelen, aen de kiemende flymige uitbottende worteltjens van eerft-geplante boo- men fchadelyk is: maer ook dat oude Vrugt-boomen , welkers wortels drooger, harder en houtiger zyn , zomtyds meft benodigen; waer door ze dikmael een vernieud leven verkrygen, wantalwaer men jaer- ivks vrugten plukt, en de boomen zyne bladen onthoud, en daer en boven, inzommige plaetzen, het gras onder de zelve laet groeyen, het geen vervolgens gemaeit en vervoert werd, daer werden de boo- men van zodanige gebrekige gefteltheid , dat de regen de zelve tot ïeen genoegzaem voedzel kan ftrekken, dernalven moeten zulke boo- men andere flagtige deelen door bemeftinge toegebragt worden: den Wd, wanneer zulks benodigt zyn, zullen de boomen , na dat eenige teeren in eenen bequaemen grond waflelyk gegroeit hebben, zelfs ont- dekken, door mager houtgewas te maken, en doorliet ontydig geel werden en afvallen van haere bladen; vallende alsdan de vrugten klein- der en onfmaekelyker, dewyl de pit-vrugten, geberften , fteenig en wrang zullen zyn. e f» De caufis Plantar. ft'M' "*■ n' ® Uh *' de Re mlkZ **' ^
|
|||||||
|
<*
|
|||||||
|
EN Inleiding.- til
|
|||||
|
■ Alle Oude en Nieuwe Schryvers , weinige uitgezóndert, zeggen
dat men de gefteltheid van de Maen omtrent de gewaiTen moet gade ilaen, en z'g in het zaeyen, planten5 enten, fnoeyen enz. daer na verfcheidentlyk fchikken: my aengaende, ik bekenne noit de minfle verandering te bevinden, in wat geitel theid van de Maen, 't zy wallende of afgaende, myne zaeijingen, plantingen enz. verrigt hebbe: wel is "^aer dat de Meioenen dikwils met eene waflende Maen klevers mae~ ken; en met eene afgaende vergaén: maer dat is my menigmael ook gants anders wedervaeren; als wanneer met eene waflende weinige, en met eene afgaende Maen overvloedige klevers bequam. Aengaende de overeenkomende, ofte zamen ftrydende kragtender
gewaiTen, zult UE. myne gedagten vinden; aiwaer ik van de groei en behandelinge der Hout-gewafTen wydlopig fpreeke. OndertufTen moete ik UE. zeggen, dat myne Aenmerkingen niet als
onbetwiftbaer wil doen gelden, maer laete der zelver onderzoek aen UE. en aen anderen over: nog minder zoude ik iemand willen bepae- len in het opvolgen van de zeiven wegens het bouwen en aenleggen van eene Buitenplaets, met des zelfs tuinen, plantagien en cieraeden, want het geen den eenen bevallig is, zal den anderen mishagen: dus gaet het ook wegens de verkiezinge in het planten van Vrugt- of an- dere Boomen, dewyl oog en fmaek in de perfoonen verfchillen. Ikhebbe hier voor gezegt dat niets van andere Schryvers ontleent of
uitgefchreven, en alleen dat gemeld hebbe, waer van op gelyke doe- ning meeft altydeen en de zelve gevolgen,door ondervindinge,gehad hebbe; maer hier uit wil ik niet opgevat hebben, dat hier niets anders xal voorkomen, als het geen by geen anderen gevonden word; dewyl het tegendeel zal ontdekt worden: egter meene ik UE. veele aenmer- kingen aengaende de Tuindery, by geen Schryvers, myns wetens, te vinden, mede te deelen; daerenboven ben ik niet bewuft, dat ooit iemand van het vervroegen der Saizoenen gefchreven, veel min een naeukeurig berigt gegeven heeft wegens het voortteelen der gewaiTen uit warmer luchtftreek, om die door middel van Stook- en Broei-kas~ jen alhier wenfelyk te doen groeyen: dieshalven hebbe ik daer over ureeder en wydloopiger gefchreven; zelfs wel eens met herhaelinge ai\het eens gezegde, om dat ik oordeelde zulks meer opmerkinge te Wyders hebbe ik in het z. T>eet, als uit het aldaer voor afgaende
tferjgt te zien lSj nae„keurjg befchreven, hoe en op wat wyze Stook- *** en
|
|||||
|
Missive en Inleiding.
|
||||||
|
en warme koude, ook andere kaffen , mitsgaders Thermometers of
Weer-glazen moeten gemaekt worden; vermids die tot de kas-teeling ten uiterften nodig zyn, Vervolgens bebbe ik van de Lucht, Winden, de Aerde, het Water, en de Warmte door Konft- en Hef-middelen omftandig gehandelt Nog hebbe ik, na de Warmoes-teeling, daer ook van cteZaeden fpreeke, onderrigtinge gegeven aengaende het be- handelen en voortteelen van Oranje-, Citroen-, Limoen- en andere boomen; waer na ik het onfeilbaer en overvloedig voortteelen van Druiven in Stook-kaffen: ook van Ananaflen en Tuberoozen duidelyk befchryve, en wat wegens der ielver queeking is waer te neemen^ Hier mede, uw verzoek voldaen hebbende, blyve enz. enz, |
||||||
|
RB*
|
||||||
|
REGISTER
der
HOOFDDEELEN.
I. D E E L.
Eerste boek.
I. Hoofdd. "Van de Vermaek-plaetzen-, der zelver gelegentheid en om-
trek in het algemeen, Bladz. I JI, Van het Aenleggen der Vermaek-plaetZen. Wat dien aengaendè
m agt te neemen is. Hoedanig eertyds, en op wat wyze heden- daegs a enge legt worden. Wat men in 't algemeen ontrent de Tlan- tagien en Cieraeden heeft waer te neemen. 'Dat men op het gé~ zigt der 1)reeven en Laeningen, de agtinge van den Bezitter\ ent. van des zelfs Lufthof, zoo als dat van binnen behoorde te zyn, dient te konnen opmaken. Aenmer kingen ontrent by zondere Cieraeden. $ III. Wat men by het eerjie aenleggen van Tldntagien; mitsgaders van
Gebouwen, Muur en, Terrajfen enz. in agt te nemen heeft: en wat jaerlyks, tot dat alles volkomen volbout en in orde is, moet verrigt
Worden. 14- IV. Hoedanig de Tuinman, Opzienders van nieuwe werken, en Ar-
beiders behoor en te zyn. 20 V. Van de Gereedfchappen. CX
VI. Van het fchieten der Gr agt en, Vyvefs en Sloot en. 31
VIf. Van de Gronden, en welke de verkiezelykjte zyn. 38 VIII. Hoedanig de Gronden voor de beplantinge moeten bearbeid wor- |
||||||||||||
|
den.
|
||||||||||||
|
43
|
||||||||||||
|
IX. Op wat wyze men de Gronden, die, of uit der aerd, of door te
lang te beteelen en beplanten, onvrugtbaer geworden zyn, zal ver* beteren. aq X. Van verf hei de foor ten van Me ft. r 2
TWEEDE BOEK.
I. Algemeene aenmerkingen aengaendè de behandelinge en grsei der Hout*
*** z II.
|
||||||||||||
|
n:
|
||||||||
|
Register
II Hoofdd. Van de Hout- en Kruid-gewafen, zoo wilde als tamme ,
als ook van der zelver geflagten enz. Bladz. 68 III Van de Groei- en Leeftyd der Hout-gewajfen volgens de Saizoenen.
°<Dat ze door eene quaede behandelinge, en te veel vrugtbaerheid tu leeftyd konnen verkort worden. < 7 f IV Aengaende de manier van vermeerderinge der Gewaffen m het al*
'gemeen, en die der Hout:gewafen in het byzonder. 74 Van de vermeerderinge door Zaed. 7$ Van de vermeerderinge door Vitloofen. 76 Van de vermeerderinge door Stek. 77 Van de vermeerderinge door Inleggers. 73 V. Van den Tlant-tuin of ^ueek-hof, en maniere van Boom-teelinge.
VI. Van het "Planten der Boomen. Wat voor, 'm en na de Tlantmge
" moet qedaen worden. ' , °J VII Van het Enten, Zoogen en Oculeeren der Boomen. ?Q
VllLVan het Befnoeyen der Vruguboomen, zoo m den Winter als m
IX. Aenmerkingen wegens Muuren, Schuttingen enz mitsgaders over
' het leiden en aenbinden der Boomen met bind-tienden, io? DERDE BOEK.
T Van de Bloemen, Bloem-knoppen en Vrugten in het algemeen: ook
van eenige foorten in het by zonder: mitsgaders van den tyd haerer Ryp • werdin e e.
H Van de Teer e- boomen en der zelver Vrugten. 1I7
TH Van de Appelboomen, en der zelver Vrugten. 125
IV Van de Krieken, Kerken en Moerellen , 129
V * Van de Terzihboomen, en der zelver Vrugten. 13 S
VI Van de Abrikoos-boomen en der zelver Vrugten. 1«
VII Van de Truimboomen en der zelver Vrugten, H>
Vlil. Van de Vyge-tornen. Ut7 IX. Van de Mo erb e zie-boomden JJ9
X. Van de Braem- en Fraem-bezien. ^o
XI. Van de Ael-beziën en Kruis-bezien. 1 f 1
|
||||||||
|
152
1*?
XIV. |
||||||||
|
XII. Van de Barbens, Sauna- of Zuur mg-boom, XlIL Van de Kornoelje boom.
|
||||||||
|
dek Hoofd/)eelen,
XIV. lloofdd. Van de Vlier-boom, Bladz. l$%
Xy. Van de Que e-boom. !^
XVI. Van de Mi/f'el-boom. jjy
XVII. ^** ^<? O/é/é^r of groot e Noot e-boom. ibid.
XVIII- £^# de Haze-nooten. i$6 XIX. /W de Amandel-boom. ibid. XX ^» de Karftanje-boom. i$? VIERDE BOEK.
T. Aengaende het Voortteelen en planten des Wyngaerds, 15" 8
Vermeerdering van Zaed. ibid.
Vermeerdering door Stek. 15" 9
Vermeerdering van Vttloopen. 160
Vermeerdering van Inleggers.* 161
II. /^4» #<?£ Snoeyen der Wyngaerden in het algemeen, 164.
III. ^iz« </<? vroege Winter- of laete Herfft-fnoeijing der Wyngaerden.
16 s
IV. Van de Zomer-fnoeijinge der Wyngaerden. 169
V. Aenmerkingen over eenige eigenfchappen des Wyngaerds j mitsga-
ders eenige voorbeeldige Viewerkingen. 174, VI. Van verfcheide foorten van 'Druiven. 17%
VY F D E BOEK.
I. Algemeene verhandeling der Wilde Boomen, die aen onze Winter-
koude konnen wederjiaen. Hoe de zelve te planten, fnoeyen en tot Heiningen te fcheeren. 1 § 2 II. Van de by zondere foorten, eigenfchappen, en behandelinge aengaen-
de de Gronden, het Voortteelen, Planten, en Snoeyen van Wilde boomen: ook waer toe der zelver hout gebruikt word. njo III. Van de Heefierige Bloem-dragen de Hout-gewaffen. 205"
TWEEDE DEEL.
ro°*berigt-t handelende van de Teelinge buiten de gewoone Saizoenen.
a s ook van zommige Buitenlandfe Gewaffen: mitsgaders van Kruide ie™fl* tot de Bloem-hof: en houtige Heefter-gewaffen tot de Mees»
hof beüQOrende. 211 wt3 EERSTE
|
||||
|
Register
|
|||||
|
EERSTE BOEK-.
I. Hoofdd. Aenmerkingen over het maekcn en gebruiken van Winter*
plaetzen, of Oranje-huizen , Stook- en andere Kajfen , vafte en los. Je Broeibakken, Muuren, Schuttingen enz. Bladz. 229 U. Van het afweer en der Vorft en Koude door bedekzel-, mitsgaders
welk dekzel de koude meeji afkeert, en hoedanig te gebruiken. 239 lil. Van de Weer-glazen, de gejteltheid der Lucht, wegens warmte,
koude en vorft , aenwyzendc: der zelver noodzakelykheid tot het teelen van Buitenland/e gewajfen , en vervroegen van Vrugt-rypin* gen volgens haere natuur lyke Sai zoenen: van der zelver geftel-t e» hoe die gemaekt konnen worden: benevens eenige byzondere waernee* mingen. • - ■ t 24.7 IV. Van de Lucht, des zelfs verfcheidenheid in vermenginge <van
deelen, en uitwerking omtrent de gewajfen: als ook van de warmte, - koude, winden, regen , Jheeu, hagel, rym, dauw enz. 257
V. Van de Aerde: hoe de zelve beft is in vermenginge na de eigen-
fchappen der Gewajfen, als ook na den tyd en wyze van teeünge. 270
VI. Van het Water: welk het bequaejnfte is tot bevogtiging der gé-
wajfen: en dat men daer toe noit laeuw, maer koud water moet ge* brui ken. 274 VII. Van de Warmte door Kon ft-middelen •, voornamentlyk die door
vuur of hef word te weeg gebragt. 277 VIII. Van de Warmte door Hef middelen van Taerden-meft en Rund.
Op wat wyze Broei-bergen gemaekt worden: en hoe der zelver dam- pen en uitwazemingen te ver dry ven. 282 TWEEDE BOEK.
I. Tuin-oejfening in ieder maend, volgens den loop van het Jaer, mits-
gaders wat fiort van vrugten en Bloemen men, door konjt of uit de natuure, in de zelve kan hebben. 287 II. Verklaering 'van den Moes-tuin met de daer in geplante Fruit-boo-
men. 303 UI. Van het Zaed; des zelfs deugd, en vergaderinge : wyders wat
voor, in en na het Zaeyen moet in agt genomen en gedaen worden,
fP?
IV. |
|||||
|
BEK HoofoBEHee
|
||||||||
|
IV. Hoofdd. Naétn-lyfi der Vruotpn -«-« v «^
D E R D E BOEK.
ook van de Aerde en Meft * F** * Tette* M Tottem
*J2g*«W»H, en hee de Jhm„ IZZZn^Z^
™&t3rt~w#*m h°e * k°°™» *u~ mMm ju
nde Wmter- als in de Zcmer.fiandplaets °r^-**"*«». ™*
S~ T S,7as?aZ:edXe VeZ tt^I' ™f™ ***&
worden, weixe maer *an eene kant"kangejlookt winter.Stook.kie enlT't^ ™ T£ «^™ G™«f™, >nde
m de Bhm™ ™ het algemeen. 4P» |
||||||||
|
®m
|
||||||||
|
PRIVILEGIE.
De Staten van Holland ende Weft-Vriesland, doen te weten : Akoo Ons te kennen fs gege-
ven by Abraham Kallewier, Jan en Hermanus Verbeek» en Pieter vander Eyk, Boekverkopers binnen de Stad Leydeu, dat fy fupplianten bezig waren, met zwaare koften, ie drukken zeker Werk, waar van de Titul was, By'.ondere ^Aanmerkingen over het aanleggtn van Pragtige in Uemeene Land.huyz.en , Lujlhoven, Plantatiin en aangevende Cteraden , z.00 , ent de zjlve , ten meeflen nutte en voordeel te Timmeren en Metselen , als om de Gronden te bearbeyden : Vyvers en Waters te graven: Vragt en Wilde boomen , oo'i^ Leningen te planten en befnoeyen , nevens eene nette en klaare befchryvinge, om de Wyngaerden, door Zomer- en Winter-[nocijmge, jaarlyks, overvloedige Druy. z.10 wel in open lucht , als , by vervroeginge , in koude en Stookik*JTcn , volgens aan-wyünge van Weer-glazen, en Te'tle-ne daar verder aanhorig is, voort te brengen ; midsgaders, om vkerlyk.A>ianas-vrugten , Citroen-, Limoen- en Oran- e hoornen voort te teclen ; Nog eene verhandeling, om ^ard- en Warmoes-vrugten voort te qttecken: Alles in dm tyd van,. Vvftir ^aren ondervonden en aangetekent: ook, door cierlyke Plaaten opgeheldert in Qiiarto. En, dewyl de Supplianten Ue- duut zvnde dat eenige baatzoekendc menfehen , 't zy binnen of buitens Lands, tot hunne grootefchade , het vooif Weik ia het geheel, of ten deele, mogten komen na te drukken: zoo keerden fy Supplianten fig tot Ons , ootmoedizlvk veszoekende Oftroy en Privilegie , om het voorfz. Werk , voor den tyd van Vyftien volgende Jaten , met Secliiue van alle andete , hier te Lande alleen te mogen drukken, uitgeven ea verkoopen, in allerhande Taa- ien e» Foimaaten , zoo als fy Supplianten zouden komen goed te vinden: met expres Verbod, waar aan allen en penen veeelvk buyten hen Supplianten, of, die hunne Aftrc of Regt in dezen , namaals mogten verkrygen , ver- hoden word het vooifz. Werk, in eenigerhande Taaien, Formaaten, in het gioot of klein, inhet geheel, of, ■.,n Aee\e met. of zonder plaaten, onder wat prauext, 't zy van vermeerdering, vetbeteting, of verandering, |
||||||
|
Ie en sreneeircn wefende tet bede van de Supplianten, uyt Onfe regte wetenfehap, SouveraineMagt en Authori
d ve'.e Suppiianren geconfenteett. ^eaccordeeit en geoftroyeert hebben, confenteren , accorderen en oearove«en haar by deze, datfy, geduurende den tyd van Vyftien eerft agter een volgende Jarea, het voorfz. We k eenaamt Byxjonderc Aanmerkingen over het aanleggen van Pragtige en Ctmeene Lar.dhuyz.en , Lujlhoven , PUntagiin , n aanklevende üera'den , z.o om de z.elve, ten meefie nutte en voordeele , teTtmmcren en Metzjlen % als om de gronden re bearbej- d" Vy vers en Waters te graven : Vrugt- en Wilde boomen , to\Laaningen te planten en befnoeyen : nevens eene nette en klaare be- rl' oe ow de Wjngaarden , door Zomer- en Winter-jnoiijmge, jaarlyks overvloedige Druyven, z.0 viel in open lucht, nis by jchrymng , \oulii enStook^kaff™> volgtnsaan-wyxJngcvanWeer-glax.cn, en het geen daar verder aanhoorigis, voort te bren- ■vervtocgtnge , ""^ '^tkirlyK. Ananas-vrugten , Citroen-, Limoen- en Oranje- boomen voort te teeltn: Nogeene verhandeling om gen : mu sg'mMs. vrngten voort te (jueelitn : alles in den tyd van Vyftig Jaren ondervonden en aangetekent: ook door cierlyke Plaa- "* heldert, in Quarto. In dier voegen, als zulx by de Supplianten is verzogt, en hier vooren uyrgedrukt ftaat, bfnneii den vo'orfz. Onfen Lande alleen zullen mogen drukken , doen dtukken, uytgeven en verkoopen: verbieden- de daaromme allen ende eenen yegelyken, het zelve werk in 't geheel ofte ten deele, te drukken, na te drukken» d en na drukken, te verhandelen ofte verkoopen , ofte elders na gedrukt, binnen den zelven Onfen Lande te K °pen uyt te geven, of'ete verhandelen en verkoopen, op verbeurte van alle de na gedrukte, iugebragte, vet- ♦!' d-ide' ofte vetkogte Exemplaren , ende een boete van Drie duyzend guldens, daereuboven te verbeuren , te ireren een Deide-part voor den Officier, die de calange doen zal, een Deide part voor den Armen der Flaatfe, appltcei „ooïvallen zal, ende het reftetende Derde-part voor de Supplianten, en dit telkens , zoo menigmaal daar net ua q werden agterhaald ; Alles in dien verftande, dat Wy de Supplianten met dezen Onfen Oftroye
Ueen willende gtat'ificeicn, tot verhoedinge van haare fchade, door het na drukken van het voorfz. Werk, daar
Ü in eeeiügen deele, verftaan , den ïnnchoudeu van dien te authoiiferen, ofte te advouëren , ende veel min i,00r,,ve ondet Onle prote&ie en befclietniinge, eenig meerder credit, aanzien, ofte reputatie te geven, ncmaar
het zd ' jn cas jjjj ;nne iets onbehoorlyks zoude influeien , alle het zelve tot haren lafte, zullen gehoudea rnEfe verantwoorden : tot dien eynde wel exprefielyk begerende, dat, by aldien fy defen Onfen Ottroye voor het
W ive Werk zullen willen ftellen , daar van gene geabbrevieerde ofte gecontraheerde mentie zullen mogen maken , maar !»ehouden wefen het zelve oaroy in 't geheel, en , zonder eenige omiffie, daar voor te drukken, ofte te doen a Meiï ende dat fy gehouden zullen zyn, een Exemplaar van het voorfz. Werk, op groot rapler, gebonden en wel Conditioneert, te brengen in de Bibliotheecq van Onfe Univerlïteyt tot Leyden , binnen den tyd van Ses weken, Sa dat fy Supplianten het zelve Boek zullen hebben beginnen uyt te geven, op een boete van Ses honden guldens , m expiratie dei vooifz. Ses weken , by de Supplianten te verbeuren ten behoeven van de Nederduytfe Armen van de PI» ïts alwaar de Supplianten woonen , en voorts op psne van metter daad verfteken tezyn van het effeft van dezen *"' . Dat 0ok de Supplianten, fchoon, by het ingaan van dit Ottroy , een Exemplaar gelevert hebbende aan de f onfe Bibliotheecq , by zoo verre fy , geduurende den tyd van dit Oftroy, het zelve Werk zouden willen her- bukken met eeniee Obfervatien , Noten, Vermeerderingen, Veranderingen, Correftien, of andeis, hoe genaamtj of ook in^en ander formaat, gehouden zullen zyn, wederom een andet Exemplaar van het zelve Werk , gecoudi- tUneeit alsvooien, te brengen in de voorfz. Bibliotheecq , binnen de zelve tyd , en op de Boete en Pa-naliteyt, als rz ■ Ende ten eynde de Supplianten dezenOnlen Confenteende Oftroyemogen genieten, als naarbehooren, T°fte'n Wv allen ende eenen yegelyken, dien het aangaan mag , dat fy de Supplianten van den innehoudevan dezen A laten ende gedoo^en, luftelyk, vredelyk ende volkonientlyk genieten ende gebruyken : ceflerende alle be- let ter contrarie Gedaan in den Hage , onder Onfen grooten Segele , hier aan doen hangen op den Seftiendea Wey,
in 't Taa- Oaies Heerea ende Saligmakers Duyzend Seveohondert Sevenen dertig. * J J. H. V. WASSENAAR vt. Ter Oitlonnantie van de Staten
WILLEM BÜÏS. |
||||||
|
BYZONDERE AENMERKINGEN
Wegens het aenleggen van
PRAGTIGE en GEMEENE
LANDHUIZEN,
LUSTHOVEN, PLANTAGIEN,
V EN AENKLEVENDE ClERAEDEN.
EERSTE BOEK,
'• Hoofddeel.
Vm * Verm"ek-Plaetzen, der zeher gelegenheid en omtrek
in het algemeen,
\ He! Buiten-plaetzen en vermaekelyke Lufthoven ver-
eüienmet graten, muuren, fchuttingen, flaketfels, hn?fpn.enZ' ^^gt en beflotente 2yn; ook be-
JJiooren *e voor kundige Bezitters, niet al tegVoot bin-
door 015trek te We*en ("); hoe gro°tfer men die, r veranderingen van ongewoone, egter natuurly- Kanvertoonen, hoe S^^Slf1^01'0? ee«en kleinen grond
gen der AenleWers ?,fi5 ?j Befcil0uwers °™r de goede fchikkin- ver onderhoud'f!tte ÏÏftY?ldafn *yn: ™ornamentlyk als der *el- Setzen dae■ «feRetU ft?yk v,tó\^ü ^ 2yn de 4te Vermaek- tu^ na t'e bootfen ^nrt^FP^.0" d°°r kon^alom de na"
teftreelen^en het c^^f^ndeiiel te verdikken, de tong
n, en het oog door befchouwinge van onderfcheide veld-ver-
(a) Laudato ingenti jnag*
/. "Deel. * gUUm C0Hto- VlKGI1- ** 2. Georg. »ƒ. 418.
A
|
||||
|
2 Gelegentheïd en Omtrek l.BoekyI.Hoofdfc
maekelykheden teverluftigen; als £yn Laeningen van wel behandelde
hooge opgaende en uitkroonende boomen, Scheer-heggen, Bosjens, digte Berzeaux, Vrugt-heiningen, veelerlei hooge en laege vrugt-boo- men , zuivere "Wateren, en diergelyke Tuin-gezigten meer : zullende verftandige Liefhebbers minder vermaek vinden in pragtige uiterlykhe- den van koftelyke Gebouwen, onnatimrlyke "Watervallen, Fonteinen * Grotten en meer andere geld-fpillende Cieraeden. - Om zodanige verkiezelyke Vermaek- plaets te verkrygen, moet men
vooral agt geven, dat die van deze drie hoedanigheden voorzien ïs't voor eerft, Dat wel gelegen is: ten tweeden. Dat eenen goeden vrugt- baeren grond heeft: en ten derde,Dat van eene oppervlakkige omtrek is; dog dit laetfte is van die aengelegentheid niet, dat men daerom eenen goeden wei-gelegen grond zoude verlaeten, het geen volftrekt nodig is, wanneer die van eene der twee eerfle Hellingen ontbloot is. Het voornaemfte omtrent de gelegentheid is, dat men daer toe eene
gezonde luchtftreek verkieft («£}; en de gronden, die digt aen zee leg- gen, verwerpt, alzoode zee-dampen zeer fchadelyk zyn: om dezelve reden moet men ook niet gelegen zyn by of omtrent buiten-gorfingen; welkers flibber, by aflopende ebbe , flank uitdampt: insgelyks niet omtrent moeraflen en modder-poelen : ook niet na by eene groote volkryke ftad; dewyl des zelfs rook en ukwazemende dampen- eene gezonde lucht zouden konnen befmetten: daer by komt dat de balda- digheden van het gemeene zoo digt by gelegen volk den Bezitter veel- tyds benad'eelen; behalven dat Hy, door bezoek van vrienden en ken- niffen, veel ontrufl word. Nogtans behoort men van eene aenziene- iyke flad niet al te verre afgelegen te zyn; op dat men in de voor- deelen, welke ZOO groote ^amenwooning van welvarende menfen kan aenbrengen, mag deel hebben; daer onder voornamentlyk begrepen word, dat men het overvloedige ten dierfte aldaer kam verkopen; en het benodigde ten minften pryze inkopen. Een goede, vette, vrugtbaere grond, omtrent eene niet al te fterk
lopende rivier van zoet water , is het verkiezelykfle , mits dat die binnens dyks , om alle overftroomingen te ontgaen , gelegen , en rondom met kanaelen voorzien, is, op dat alles ten minflen koften kan
(b) Pörcius quidèm Cato cenfebat in emendo infpiciendoque agro prsecipue duo effe confide*
3-anda, falubritatem cceli & ubertatem lopi: quorum fi alterum deeilet, ac nihilo minus, quis vd- kt incoierej raente efie captum &c. Coujm. de ReRuft. lib. i. cap,. j, |
||||
|
I.Boek, 1. HoofVd. VAN VESMAEk-fLAETZEN. \
Jcan aen-en af-gevoert worden: deze goede wei-gelegen grond verkregen
hebbende, is hetdienflig, het Lufthuis zodanig te konnen plaetzen , dat het zelve van de meeft waeyende en fchadende winden, door boom- plan tinge j over ofte langs het krommen der riviere, nogtanseen ruim onbelemmert uitzigt behoudende, bevryd word. Zulks konnende volbragt worden, zal men veele veranderende vermaekelyke gezig- *en j die anders niet te verkrygen zyn, buiten koften bekomen: dier- halven zal men dusdanigen grond, aen de eene of andere zyde eener riviere gelegen, tragten te verkiezen, en is 't doenlyk Ooftelyk of Weftelyk van de ftad leggende, om te meer van des zelfs rook en dampen bevryd te zyn. Ook waere het te wenfen dat de voor- en ag~ ter-gevels van het Landhuis Zuidelyk en Noordelyk konnen geplaetft worden ; zynde zodanige huizen koelder , als die haer Ooft- en Weftwaerts ftrekken. Nog is het zeer nuttig en dienflig, dat men zoo gelegen is; dat men, winter en zomer, met wagen en paerden over zand- en klei-wegen tot de ftad kan naderen. Nevens dit alles hebben de Ouden eenen goeden buurman met reden zeer hoog gefchat. By deze, na wens, verkregen gelegentheid, moet de grond zoda- nig zyn als in 't 4. Hoofddeel befch reven word. Jn 't algemeen zyn hooge, vlakke waterpas of daer naeft bykomende gronden veel verkie- zelyker, als laege of fchuinfe bergagtige; welke laetfte, om de afloop van het water, niet zoo vrugtbaer zyn: daerenboven is het aenmerkelyk dat op de oppervlakte van des zelfs fchuinte geen plantfoen meer kart groeyen, als op eenen waterpaffen vlakken grond, welken de voet van eenen berg in zynen omtrek beilaet; het geen wiskoniTig, door linien van onder den voet tot de uiterfie hoogte getrokken, kan aan- gewezen worden. Hoedanig de gelegentheid eens wel gefchikten Omtrek, om den zelven op het oog grooter, ook langer en cierlyker gezigten,te doen vertoonen, behoorde te wezen, zal ik hier ter toet- fe brengen. Regt Vierkant is wel de geregeldfte grond, maer geenzins de ver-
kiezelykfte voor iemand, die eene Vermaek-plaets op eenen kleinen grond wil aenleggen en beplanten; want deze beflaet inder daed meer grond, als oogenfchynlyk vertoont. fraevngT Vierkant is beter > hier °P kan eene goede fchikkinge van orden. ?nen' en beter verdeelinge van andere Cieraeden gemaekt
voc> komen erenboven kan men dien grond meer vergrootende doen A 2 Een
|
||||
|
4 GrELEGENTHEID EN OMTREK I.Boek, I. Hoofdd.
EenGelyk-beenigeDriehoek is de voordeeligfle omtrek, om het oog
fee bedriegen; voornamentlyk op Plaetzen van eenen kleinen grond: maer de Laeningen komen aldaer, om dat ze fcherphoekig vallen , voor het oog zoo bevallig niet voor, als die regthoekig eindigen. Een Gelyk-zydige beflaet meer grond, en maekt geene zoo lange
Laen-gezigten: ook komen de buiten-laeningen hoekig te eindigen. Ongelyk-zydige zyn nog nadeeliger.
Een grond, hol of als een bol rond van omtrek zynde> is fceer na-
deelig tot het aenleggen van Plantagien. Een grond van eenen ronden omtrek beflaet den meeflen grond,
en vertoont korter gezigten. Dus komt my een grond, die lang Vierkant is, tot eenen goeden
omtrek, het verkiezelykfte voor: ten waere iemand eenen zeer klei- nen grond wilde beplanten, en met veele cieraeden tot eene Vermaek- plaets aenleggen; als wanneer tot eenenGelyk-beenigen Driehoek zou- de overhellen. Zoo als die in de nevens-ftaende Plaet Fïg. I. ver- toont word; in het welke my aen eene bepaelinge van drie Mergen gronds, binnen de floot, verbinde; als mede om het Landhuis Zui- den en Noorden te plaetzen, en van vooren met uitkroonende hoo- rnen tegen de brandende Zonneftraelen te dekken; daar door de ver- dere Gebouwen, als Oranjehuis, Stallingen Koets-huis zodanig niet geplaetfl zyn, als anders zoude gefchieden. De fchikking is aldaer in dezer voege. a De aenkomlt door een yzerHek over eene Steene-brug, leggende
over de voorfloot, die twee roeden breed is: zynde de zy-flooten een en een halve roede breed. b De Voorgrond met zeftien uitkroonende Lindeboomen, en we-
derzydfe Scheerheggen beplant. Aen de fcyde van het Voorplein, in het Ooften, c een Moes- en
Meloen-tuin , rondom en in het midden met twee fchuttingen bezet. Men zoude, in het Zuiden, in des zelfs plaets, warme Stookkaflen konnen maken. Aen de Weft-zyde d een Oranjehuis (onder het welke een Grot of
Ts-kelder zoude konnen gemaekt worden) leggende op een Terras, dat negen voeten uit den gemeenen grond hoog , en van binnen en buiten met een muur bemetzelt is. Het zelve glooit op ieder voet ne- gen duimen: en heeft vier Banketten e tot de zomer-flandplaets van Oranje-boomen, zynde aen de voet van het laegfte banket/een ronde |
||||
|
ï.-Ba*ktLHoofd*. van Vermaek-platzse ^
"Water-bafTein; en in des fcelfs midden een Fontein. Op het boven/te
cf eerfle Banket zyn, tegen het Zuiden, koude Wyngaerds-kaffenet* geplaetft> de welke fchuins leggende ruim agt voeten hoog zyn Ter zyde Van het Terras, het Koets-huis met de Stallinge b- ook
de Tuinmans wooning /. ö Het Heeren-huis k, hebbende een doorligt over een daer agter leg-
gende Parterre /, en ruime Vyver m> de welke rondom met een Beu~ ien-fcheerhegge beplant is. Aen wederzyde van het Parterre en Vyver;ook agter deze tynnnn*
plaetfen tot laeg-(tarnde Vrugt- hoornen. De Laeningen oooo zyn twee Roeden breed, befiaende in hoogs:
Scheer-heggen. Deze zyn in de plaet met flippen afgefchetft. Ten einde van de weder-zydfe Zy-laningen ftaet in het midden eens
groot Beeldt: en aen wederzyden een Lufthuisje ff; dog deze moeten, fcodanig gefchikt zyn, dat alhier een doorzigt van drie zyden komt Fig. II. Vertoont het profil van het Terras met vier Banketten, be^
tekenende a de Tuin-grond; en b de vlakte van liet zomer-water Fis III. Is het profil van de Vyver: zynde i. de Tuin-grond, 'en £.
de vlakte van. het zomer-water met het voor-ftrandie * ^ïi2tCnd? Ve5Gr kanLalles> ?ol&€™ de daer by ilaende Rhynlancfe
fe voetmaet, gelyk die in het vervolg altyd gebruikt word, nameeten, II; Hoofddeel
Van het Aenkggen der Vermaeh-plaetzen. Wat dien aetmendr
magt te nemen is. Hoedanig eertydsen op wat wyzehe den- da gs aengelegt worden. Wat men in * algemeen ontrent dè Plantagien en Cieraeden heeft waer te nemen. Dat men op het gezigt der Dreeven en Laenen , de agtinge van den Bemter, en van des zelfs Lu/l hof, zoo als da Aan binnen behoorde te zyn, dient te konnen opmaken. Aenmerkin^em ontrent byzonaere Gieraeden» ZS \Z aIf^eene ^Pin£e;e ondergaen, kan niemand^
Sivoeden'S^f1^ geweld der mode, al quam die buitenfpooriff/
' onttrekken; maer het is ook dwaeilyk gewillig onder
-A % fmere*
|
||||
|
6 Van het Aenleggen van I.BoekJI.Hoofdd.
haere volflrekte flaverny te bukken; nogtans ziet men dit byzondere
perzoonen overkomen; wanneer ze by het aenleggen van Luflhoven en Gebouwen, de manieren van Koningen en Vorïlen, die blootelyk oftentatie in het oog houden, in het kleine tragten na te bootfen, fchoon ze daer door weinig gemaks genieten, maer veele kollen om- trent der zelver onderhoud bejaegen. Wie zal de Landhuizen van onze Voorouders niet flellen boven on-
ze hedendaegfe? als hy in aenmerkinge neemt, dat zy de minfle ko- llen, zoo in het aenleggen als onderhoud der zelve, om eene aenge- naeme ruft te genieten, beoogden; daerom timmerden Ze doorgaens op verwelffels, en maekten weinige verdiepingen, daer in ze niet meer nog grooter kazynen ftelden, als tot lucht- en ligt-fcheppinge vereift wierden, zynde de onder-raemen en boven-ruiten van klein gks, en van buiten met dikke venflers, tot weeringe van fchadelyke dampen, voorzien. Hunne muuren waren veeltyds dubbelde, en van goede lleenen met fleen-kalk gemetzelt, op dat de regen niet zoude doordrin- gen : wyders waren deze Gebouwen met hooge opgaende boomen be- plant, welkers lommer hun eene aengenaeme koelte verfchafte, en voor onguure florm-winden, en quaede lucht-dampen dekte; het welke den Eigenaer in de koften des onderhouds verligte, en zyn verblyf gezon- der en aengenaemer maekte. Daerentegen beflaen veele hedendaegfe Landhuizen uit meer verdie-
pingen, met dunder, en geen gefpouwe muurén opgehaelt, waer in groote lichten met groote glazige fchuifraemen geftelt zyn, de welke niet alleen van buiten geen houte venfiers hebben, maer Üegts van bin- nen met zeer dunne blinden, die het licht naeulyks afkeeren, voorzien zyn; hebbende daer by open gezigten over Lofwerken, Terraffen, Vyvers en andere onbeplante vlaktens; zoo dat ze, buiten ligt opge- timmert te zyn, van koflelyk onderhoud en ongezond zyn: vermids de doordringende zomer-hette en winter-koude, dog vooral de doorflaen- de vogtige muuren in het voor- en na-jaer, aen 's menfen gez.onch.eid, en de daer in zynde meubelen ten uiterfte nadeelig en fchadelyk zyn: daer by komt dat de meefti hedendaegfe Gebouwen met der zelver Cie- raeden veeltyds zoo ontydig en haeflig geplaetfl worden, dat ze dik- wils aen 't vergaen zyn, eer de regte tyd van haer gebruik aenkormv Gants anders was het oogmerk onzer Voorouders by het aenleggen
van hunne Buitenplaetzen; zy beoogden daer door eene zoete tyd- kortinge" en ftille ruft in hunne hooge ouderdom te zullen genieten, te
|
||||
|
I. Boek, II Noofdd. V E K M A E K - P L A E T ZE Nv ?
te gelyk m'tzynde om de voorvaïlend'e koften van het jaerlykie onder-
houd , door andere kleine voordeelen te vergoeden: daeróm planten ze voor-af hooge opgaende uitkroonende boomen, en na die krag.tig: begonnen te groeyen, wierden de Gebouwen aengelegt. Tegenwoordig tragt men niets anders dan om alles heerlyk, prag^
tig> en kondig, om het oog van Vreemdelingen te voldoen, voore te brengen, zonder aen koften en onderhoud, laet ftaen gemak of inkomen, gedagtig te zyn; zoo dat deze Buitenplaetzen (buiten de onkoften van heerlyke onthalingen) te regt Laft-en geen Vermaek- plaetzen mogen genaemt worden. Nogtans kan men niet ontken- nen dat hooge opgefchooren Heggen, groote grazige en andere Lof- werken, Terraflen, ruime Wateren met cierlyke uitgefnede kanten? Watervallen, Fonteinen, Grotten, Latwerken en andere cieraedeny welkers onderhoud zeer koftelyk is, aengenaem voor het oog zyn;, maer dat is het alleen : daerentegen ontbeert men daer door over- fchaduwende wandelingen. En dewyl het boomgewas van hegger» noit tot waerdige boomen kan groeyen, zoo kan men, by verande- ringe, door die te hakken of uit te rooyen, naeuwelyks de kollen van den gedaenen arbeid daer uit goed maken. In tegendeel kan men? onder het lommer van wel behandelde opfchietende uitkroonende boo- men, een.e aengenaeme verquikkinge in hette, nevens een fraei gezigt,? genieten ; daerenboven geven Ipen of Olmen , Elfen, Beuken es Eiken-boomen, bejaerd zynde,den Eigenaer goed voordeel,. Vlaktens van Lofwerken, inzonderheid van gras, zyn in ons viaky
&eg> grazig land niet zoo voldoende aen het oog, als in bergagtige landen, daer men van grazige weiden ontbloot is: gelyk ook Kanae- lenen Vyvers in ons land, dat van wateringen doorfneden is, nier 200 bevallig zyn. TerraiTen hebben haere oorlprong van het gelyk maken der fchuins;
opgaende bergen, om die met meerder gemak te konnen bewande- len, en, wanneer tot vlakke waterpalTe gronden gebragt zyn, te be- planten;, het welke tefFens aenleidinge tot grond-lofwerken geefk, al' ^oo die beft van eene hoogte bezigtigt willen zyn: vermids nu déze bergen van vaftergrond zyn, zyn ze töt grazige weiden onbequaem;: n°gtans beter om de fchuine kanten met kleine koften te onderhou- i /r 'l e7enwej gebeurt het, dat men die moet bemetzelen. In onz? loile Dolle gronden vereiiTen de Terras-kan te» met fteen bemetzelf o? worden> vermids het ondoenlyk is die met cierlyk korc gras te onder- hout |
||||
|
8 Van de Hof-cieraeden. I. Boek, II. Hoofdd.
houden, fchoon men daer toe groote kollen dede; naerdien het gras, de
aerde, door de fchuinte der kanten, des zomers niet genoeg konnen- de bevogtigt blyven, op de zonne-lland verdort; zelfs kan men hier te lande de vlakke paden van het breed wild gras, onkruid en moll niet zuiver houden, daerom deze leggende Gras-werken dikmael moe- ten vernieut worden. Het is waer dat TerraflTen, Water vallen, Fonteinen en Grotten, in
ons land niet gemeen zynde, meerder verluftiging geven, als in die landen, daer ze uit de natuur voortkomen: maer deze zal niet weinig nitgedooft worden, als men daer tegen in aenmerkinge neemt met hoe zwaere koften die moeten gemaekt en onderhouden worden; en dat men om de Fonteinen dikke en menigvuldige llraelen te doen op- werpen, groote Konll-molens moet opregten, om zodanigen. toevoer van water, als daer toe nodig is, op te maelen: ook worden dunne fprongen door ons aenzettende put- of gragt-water zeer haeftig ver- ftopt; daerenboven geven zodanige dunne llraelen meer misiland als grootsheid. Zulks is ook van onze "Watervallen, die gemeenlyk uit Fontein-fprongen voortkomen, te wagten; vermids ze van te weinig water overllort worden, en droppels wyze, zoo ze van eene hoogte Horten,beneden vallen; dewyl zodanige,die uit de natuur zyn,over- vloedig water Horten, en daer nevens van weinig onderhoud zyn. - De fraeiheid en zinlykheid van Grotten beftaen in het wel fchikken
van vreemde Steenen ,.Hoorens en Schulpen van verfcheide gefchakeer- de koleuren; om welke te verkrygen zwaere koften moeten gedaen worden; daerenboven zyn de zelve laflig van onderhoud , voorna- mentlyk als ze in open. lucht geplaetfl zyn, vermids de fraeille af rie- kende koleuren, door nat, en dan wederom droog te worden, zeer jiaeft tot vuile bemorfte eenparige koleuren verloopen, en de Hoorens en Schulpen haeilig vergaen. Latwerken geven, in aenmerkinge der koften , weinig genoegen,
en naerdien haer meeile cieraed in de afflekende koleur beflaet, moe- ten ze dikmael ververwt worden; want anders zyn deze, zulks ver- zuimt wordende, zeer vergankelyk. Om alle voorgemelde redenen meene ik, dat onze OudeLandzaeten
van deze geld-fpillende cieraeden hebben afgezien: zoo men des niet tegenflaende aen de hedendaegfe grootfe manier wil deel hebben, dan zal men geen meer Lofwerken, Kanaelen, Vy vers, Terraflen fontei- nen , Watervallen ,Grotten en Latwerken op zyne Vermaek-plaets bren- gen |
||||
|
ï,Boek,U.Hoofdd. Schikking yan Ve rmaek-plaetzen. £
gen, als om aen de mode te voldoen; wanneer ook de fchikkingsn
■geen kleinigheden moeten vertoonen, maer van groote partyen zyn: anders zal het beft zyn van zulke cieraeden in 't geheel af te zien, en daer mede Koninglyke en Vorftelyke Lufthoven te laten pronken. Wat nu ten aenzien van eene goede fchikkinge wegens Vermaek-
plaetzen behoorde in agt genomen te worden, zal ik beknoptelyk trag- ten na te vorlTen : dus komt my voor dat men alles, 't geen het gezigt Kleeft kan verluftigen, en aen het lichaem, door Gaendereyen, ver- ^uikkinge geven, het naefte aen het huis moet fchikken; en in tegen- deel alles, dat het oog minfl verluftigt, afgelegenft brengen. Men moet ook alles zodanig fchikken dat de gezigten in verlengin-
ge, en zoo min doenlyk in verkortinge voorkomen. Alles dat vlak in laege waterpafTe gronden , of omtrent waterpas
legt, zal zig beft van om hoog opdoen; van daer zullen alle Gras-en Lofwerken, befloote ronde, ovale, en diergelyke Kommen en Vyvers cierlykft vertoonen: ook ziet men alle gewaflen, welkers cieraed in de kroon of het bovenfte der plant beftaet, beft van om hoog. Daerentegen worden alle gezigten , die in verlenginge voorko-
men, als Laeningen en lange Kanaelen, beter op het ftaende oog be- schouwen. Men moet altyd zorg dragen dat het Lufthuis op eenen verheven
grond geplaetft word; van weiken alsdan de Lofwerken cierlyk konnen gezien worden: derhalven zal men voor het huis, een groot plein, met hooge boomen beplant, ordineeren, en ageer het zelve een Par- terre fchikken: daer zyn 'er die van weder-zyden van het huis een parterre of grond-werk aenleggen; dog keure dit niet voor goed, om dat men het zelve weinig of niet van de hoogte uit het huis kan be- zien; zoo als men gewoonlyk de grondwerken, agter het huis gele- gen, kan doen: voornam entlyk als van een doorgaende gezigt van een ruim Zalon of ander verblyf-plaets voorzien is: daerom verkieze ik ee- ne ruime inkomfte van voren, en plaetze de grond-werken van agter; willende liever aen ieder zyde van het huis eenen omgemuurden tuin aenleggen, dog zodanig afgelegen dat geen miftand of ftoppinge ver- °orzaekt; konnende de eene tot eenen Meloen- en Bloem-hof, en de andere tot een laeg-ftamde Vrugt-bogaertje dienen: of men zoude ook de eene £yde tot ^Q 2omer-ftand-plaets van de Oranjeboomen, en de andere zyde tot zwemmend en ander gevogelte konnen fchikken, ^og beide van Jioogte dat bezien en bewandelt konnen worden. I-Veel. B \^iide
|
||||
|
ïo Schik kin gtan Plantagien. I. Beek, II, Hmfdd,
Wilde beplantingen, om onder fchadtiw-makende boomen te wan-
delen , zyn ziel-verquikkende; maer deze moeten digt by het huis aengelegt worden, om niet al te brandende zon uit te ft-aer*, eer men daer toe genadert is. In zodanige plantingen konnen open vak- ken , door opgefchoren heggen afgefcheiden , tot fyne moezery y (daer onder de meloen-teeling begrype,) als ook tot laeg-ftamde vrugt- boomen, gefchikt worden. Boomgaerden van hoog-ftamde vrugt-boomen worden nu weinig aen-
gelegt ; is iemand nogtans begeerig om de zelve te hebben, dan moe- ten ze, nevens de grove moezery en plantagie, het afgelegenfte van het huis geplaetft worden ; egter zodanig dat ze van de fchadende winden bevryd zyn. Alle beplantingen van-Laeriingen enScheerheggen,die te gelyk met
het oog gezien worden , moeten van het zelve plantfoen, van gelyke groen, en eenkoleurig van lof zyn; want het geeft eenen grooten misftand, als het eene gewas heeileragtig, en het andere hoog-{pillen- de en kragtig groeit, weshalven zulks omtrent alle gewaflen moet ia agt genomen worden. Iemand alle foorten van Heggen en groen gewas begeerendè te heb-
ben, moet zorg draegen dat ieder foort afzonderlyk geplant word; zulks zal niet alleen het oog befl voldoen; maer men kan dan ook de boomen, die niet na genoegen groeyen, of onaengenaem van groen zyn, zonder eenigen misftand uitroyen: wordende de Scheerheggen, welkers boomen fmalle bladen hebben, voor de belle gehouden. Wat wyders de plantinge en het boom-gewas aengaet, en. waer toe ieder in haere foort tot gebruik het bequaemfte is; zie daer van het i. Hoofd- deel van het z. Boek, alwaer omftandig van de wilde plantagien ge- handelt word. Alle Kanaelen , Gragten, Vyvers , Kommen enz. moeten altyd
helder, fchoon, en zonder onkruid gehouden worden : de zelve zyn ©orfpronkelyk van laege landen, die men, niet boomen willende be- planten, ten minften koften met der zelver uitfchot kan ophoogen; om die reden worden ze ook veel by beplantingen gevonden. Maer wanneer men m hoog-leggende gronden Water-gezigten begeert, dan brengen deze de TeTraffen voort, van de welken de Grondwerken» Oranjeboomen, en het zwemmende Water-gevogelte, op het aenge» Raemfte, gezien worden. Wanneer eene zodanige zuivere waterkom ïi^et een terras, wiens kanten zeer fchuins, byna vlak leggende, met |
||||
|
I. Boek, II Ho0f(tö* V AN D E J At?THt|IzEN EN%. I1
lofwerken voorzien zyn, omcingelt is: dan zal dit uit het huis ver*
maekelyker gezigt geven, als een Parterre zonder water zoude doen : dog zodanige Parterren konnen, om der zelver grooten omtrek, niet fevoegeJyk als in zeer aenzienlyke Lufthoven aengelegt worden: om
e zelve reden behoorden beplantingen tot Theaters, Doolhoven, Wae~ randen enz. in gemeene Lufthoven geen plaets te vinden. Wyders behoort men voor-aen by de aenkomft, door de opdoende
Dreeven (e) en Laeningen, die tot het Liifthuis ftrekken, de agtinge van den Bezitter te konnen ontdekken, als mede hoedanigen aenleg, gebouwen, en cieraeden daer agter te wagten zyn. Of zig het Luft- paleis, of Jagt-huis van gekroonde Hoofden, of minder Souvereine Princen zal opdoen; dan of die van minder Princen, Graven, hooge en laege Stands- of byzondere perzoonen, daer agter leggen. Men moet wegens de fchikkingen ontrent de Jagt-huizen gants
anders als ontrent de LuhVpaleizen bedagt zyn : want daer moet alles wat verquikking aen vermoeidheid kan geven , bygebragt worden. Dool-hoven, nog Wild-baenen (ftrekkende het omleggende land met des zelfs plantagien daer toe) zouden hier niet voegen: maer lomme* reufe Water-gezigten en Berfeaux, tot eene aengenaeme ruhVgenie- tinge , zyn 'er gevoegelyker; ook behooren de Fonteinen aldaer dikker fprongen , en de Watervallen, die in overfchaduwende plan- tingen moeten geplaetft zyn, meer water te geven. Insgelyks vereift het huis niet zoo groot, maer belommert te zyn; en eenige bygebou- wen, tot de jagt gefchikt, te hebben. Nog ftaet te letten, dat men zig, in liet aenieggen van Buiten-
plaetzen, door tekeningen niet laet bedriegen, voornamentlyk door zulken, die cieraeden en lof-werken vertoonen; gebeurende het veel- tyds, dat de geenen, die op het papier wel bevallen, in den grond weinig voldoening geven ; als llle zodanige doen„ die met dunne ranken en bygevoegde kleinigheden voorkomen; daerentegen zullen de geenen, die uit minder zwieren dog grooter partyen beitaen, van beter werking in den grond zyn; fchoon ze in de tekeninge zoo be- haeglyk niet fchynen. " Lof-werken met groene ranken van palm of gras, tuffen beide met
£e^?aele fchelpen van onderfcheide koleuren geftoifeert, zyn van veel onderhoud; voor-al in 't klein, want die konnen niet genoeg gezui- vert
(r) Dreeven noeme die-boven de 72. roeten breed; en Laeningen die minder breedte hebbes.
B 2
|
||||
|
12 V A W B Y Z O N D E R E /. B&ek, II. Hoofdd.
vert worden; daerenboven veranderen de koleuren naeflelyk door de
regen en vogtige gronden. Ook moet men gedenken, dat alles in open lucht verkleint, nog»
tans meer in eenen ruimen, als in eenen befloten grond: derhalvcn moeten paden, lofwerken, cieraeden enz. na gelykmatigheid zodanig gefchikt zyn , dat alles malkander onderfleunt, nergens misiland feeft, en geen flopping maekt: want het te kleine aengelegde zal
et byflaende te grooter doen fchynen; en in tegendeel het te groote aengelegde het byftaende te veel verkleinen, en ftoppinge veroorza- ken, liet geen beide zeer zal misftaen. Nog moet in agt genomen worden, dat alles zodanig aengelegt word, dat men in de wandelin- gen, de grootte van de Vermaek-plaets niet kan befpeuren; daerom tal men weinige doorgaende gezigten, en alsdan nog in de lengte der Plaetze maken, ook de laeningen en cieraeden op verfclieide manieren fchikken; het geen de Plaets grooter zal doen fchynen. Latwerken, Grotten, Fonteinen, Watervallen, Groepen, Beel-
den , Thermen, Vazen, Builen en andere cieraeden, moeten na hae- je eigenfchappen geplaetft worden. Dus zyn Latwerken de tegen-ge- fielde cieraeden van Grotten ; want deze geven verbeeldingen van vrolyklieid, daerom die in lugtige plaetzen behooren geftelt te wor- den : maer Grotten , van natuure treurige verblyf-plaetzen zynde, moeten onder fchaduwen en diepe belommeringen aengelegt worden; ©ok voegen daer in, of ontrent de zelve, Watervallen, die door haer geruis flaeperigheid aenbrengen. Fonteinen worden zoo wel in open ,als onder belommerde of meer-
der befloten plaetzen geftelt; waer ontrent voor-al agt te geven is, dat men, na de afllant en ruimte der plaets, van de welke ze bezien worden, denzelvendikker en hooger^fprongen doet geven; derhalven moeten zulke , die in 't midden van weide doorgefnede laeningen, of in andere ruimtens geplaetft, van verre gezien worden, met eenen enkelden ftrael uit eene laege rots of water-dier voortkomen, het geen van natuure laeg by de grond water zoude konnen geven: wyders moet men altyd ontrent alle Fontein-fprongen uit menfen of dieren, niet uit een Water-baffein, voortkomende, bedagtzyn, dat ze volgens ieders eigenfchap te voorfchyn komen; want Jiet is belaggelyk uit zo- danige partyen, die van natuure geen vogt uitwerpen, water-fpron- gen voort te brengen: ook hebben geene dingen, die eenigzins het juut aengaen, de minde betrekkinge tot Fontein-werk, ten zy de hi- florie
|
||||
|
l.Boek, ll.HoofdH HOF-CIERAEDEN. fr$
ftorie water-bluffingevordert: insgelyks moet men geen cieraeden aen-
leggen, die volgens de hiftorie in geen open lueht werkzaem geweeft zyn; liet zoude zelfs beter wezen, dat men daer toe plaetzen konde verkiezen;, die met de gefchiedeniflea overeenkomft hadden; derhat* ven zal men door beeldhouwery noit iets binnens huis, dat aen de o- pen lucht* nog in open lucht,, het geen binnens huis eigen is, vertoo- sen. Groepen, daer twee of meerder beelden werkzaem zyn, worden ia
minder ruimte van doorgefhede laeningen, als groote Water-baffeinea" moeten hebben, tot cieraed geplaetft; nogtans moeten ze niet naeu foefloten ftaen , op> dat geea ftoppinge veroorzaken ; daerenboven moet men, na de ruimte der laeningen en der zelver afftand,. meer of minder werkende beelden te zamen voegen, en daer na de levens- grootte fchikken: daerom zal het beft zyn eene hiftorie te verkiezen,- QQ welke zodanige vergrootinge natuurlyk kan lyden ; want alles, dat in open lucht geplaetft. word , moet ten minfte levens-grootte zyn;; om die reden zal de Griekfe Venus beter in zaelen en gaende- reyen, als in open wandelingen en parterren voegen ; naerdien men de maet eens fchoonen vrouwenbeeld niet mag te buiten, gaen: insgelyks lyden verwyide mannen-beelden weinig vergrooting , en geen grove mufculen , als een Adonis, NarcifTus, Hiacinthus enz.. Onder vrouwen-heelden.mag men Diana, Ceres en Kryg-Heldinnen van kloeker maet neemen, om dat haere lichaems-oeffeningen. fterker geftel maken; daerom ze ook niet zoo poezelig moeten zyn. ToE kloeke mans-beelden zyn beft genomen, die in de gefchiedeniflen Reu^ zen genaemt zyn, onder de welke Mars en Herkules enz. geftelt wor- den; deze moeten met fterke mufculen en fpieren., dog niet boven natuurlyk, gemaekt zyn. Een Paerde-man zal men eer tot eene Groep, als voor eenenkeld
beeld lèhikken , konnende bequaemelyk gepelt worden in doorfnydin- gen, welkers wydte te breed- voor groote enkelde beelden, entenaei* ^oor eene Groep is. Rondom Parterren, die door heiningen befloten zyn, worden en-
kelde Beelden in den omtrek geftelt; zoo ook omtrent Water-kom> men, daer ze door waterlpiegelinge van eene goede uitwerkinge zyn- Maer dat groote Vaezen ontrent onbefloten Parterren gefchikt wor- den, iciiynt oneigen te zyn, fchoön zulks in veele zeer aenzienelyke Lufthoven gebruikelyk is.: de reden daer van is, dat Vaezen lykbuffen B 3: vefe
|
||||
|
J4 Van het Voltoyen I.Boek,II.Hoofdd.
verbeelden;konnende Lykbuffen zodanige buitenfporige vergrootinge9
als de Vaezen in die Parterren vertoonen, niet lyden; dierhalven be- hooren ze tot bellotender plaetzen, daer de Vaezen na d1 eigenfchap der GefchiedenilTen, minder grootte nodig hebben. III. Hoofddeel.
Wat men b$ het eerfle aenkggen van Plantagien; mitsgaders
van Gebouwen , Muuren , Tervaffen enz. in agt te nemen heeft: en wat jaerlyks, tot dat alles volkomen volbout en in orde is, moet verrigt worden. Het gaet met de plantagien en de daer aen benoorende gebouwen
en cieraeden, even als met veele andere zaeken, welkers volvoe- ring de beloofde verwagtinge niet beantwoord ; wordende het zelve veeltyds door verhaeftinge van tyd en arbeid veroorzaekt; daer uit dan voortkomt dat de eigenaer veele dingen gebrekig zal bezitten, vermids die niet als met zwaere koften te verhelpen zyn: dit leert ons, op dat men zig aen den fteen van naberou niet floot, behoor- lyken tyd te moeten nemen, om onze plantagien, gebouwen 'enz. 9 na ryp overleg , in goede orde te fchikken , met minder koften en fouten te volbrengen, en daer na tot volkomen genoegen te bezitten: zulks na behooren willende verrigten, zal men tien jaeren en meerder tot het bouwen,planten enz. vaneen aenzienlyk Landhuis en Lufthof nodig hebben: zoo iemand ten aenzien der gebouwen nog langer ge- dult konde oeffenen, zoude hem dat niet berouwen ia). Om dan een goed begin te maken zoo is nodig, onze gronden, die
in 't algemeen niet hoog genoeg uit het water leggen, om daer in de boomen wel te doen groeyen, te verhoogen, waer toe men gewoon- lyk het fchot uit vyvers en flooten gebruikt. Deze moeten niet eer- der , als na eenigen tyd gezakt te zyn , beplant worden; maer men zal nog langer tyd tot het zakken des gronds nodig hebben om dien te bemötzelen3en de langfte om te bevloeren: daerenboven moet men dit
(a) Prima adolefcentïa patremfamiliae agruin flalim conferere ftudere, aedificare diu cogitare
«portet, conferere cogitare non oportet, fed facere : ubi aetas acceflit ad annos triginta fex-, éuih edifïcare oportet, fi agrum confitum habeas. Cato de Re Ruft. c. 3, |
||||
|
I.Boek, 111, Moofdd. JiN V E R MA-EK-PLAETZEN. ïf
dit uitfchot, inzonderheid uit Hei-gronden ? welkers onderfïe uit den;
grond van natuure te koud en hardberilig is, om tot plantingen te ge bruiken, tot mul-werdëns Jaten doorvriezen; waer na deze gronden Bearbeid, en door bemeftinge verbetert moeten worden. Het eerfte daer voor men, na zodanigen verkregen grond, moet
bezorgt Zyn, is dat men eene goede buiten-manteling aenlegt om; luuwte te verkrygen, zonder welke geen vrugten nog moeskruiden. te teelen zyxt: ook is zodanige befchutting voor B uiten-Yiuizen van de öiterile nootzakelykheid, vermids ze anders in 't kort bouwvallig en onbewoonbaer zouden werden; zelfs is het nodig door zodanige be- mantelinge gedekt te zyn, alvorens de vrugtboomen zig tot dragen; Zetten, en het gebouw voltoit is. Wyders is zeer dienftig dat de kalk tot de gebouwen eenigen- tyd^
meukt, en het hout, dat daer aen zal gebruikt worden, droogt; dier- halven moet men dezelve niet al te fchielyk opmaken; het geen ook ten aenzien der cieraedèn en nettigheden moet in agt genomen wor- den. Üm dan in goede orde een aenzienlyk Landhuis met zyne be- plantingen en cieraedèn tot eenen gewenden uitzlag te volmaken, zal' men het in dezer voegen aenleggen. Het eerjie Jaer Zal men de Buiten-gragten en Siöoten, daer na
de Vyvers fchieten, om daer uit de verhooginge te verkrygen, af- zonderende de befte van de /legtfte aerde; en de zelve, dus uitgefcho- ten, over den. geheel en grond zodanig plaetzen, als van de meefte dienft is. Terra/Ten zullende maken, moeten die uit den rouwen aengelegtr
worden, mits aen het zakken der zelven gedagtig te zyn; konnende tot de beneden grond van deze Terraffen de allerflegtfte aerde geno- men worden. De fteen-kalk, die men tot alle grond-en buiten-metzeling moet ge-
bruiken , te kopen; dezelve te laten ziften, en daer na in putten of gragten te doen meuken. Het benodigende wagenfchot te kopen; en de bladen gefcheiden,.
dat 'er de wind doorwaeit, in open lucht te laten droogen. ^erk- en Hout-lootzen op te/ken: in deze laetfte het zwaer ribbe-
en balkdaout te laten droogen; onderftellende dat het zelve Green en- hout zal zyn, om dat het bekomen van goed eiken-balk-hout onze- ker is; anders moet men zodanig zwaer eiken-hout onder water zy^e ejk laten uittrekken. Tot
|
||||
|
i6 Van het Voltoyen van I. Boek, III. Hoofdd.
Tot Klei-gronden bezorgt men meft en Zand om door een te latea
bearbeiden, en dus kaluw-aerde te maken; in welke mulle aerde de boomen geplant, de wortels, en der zelver holligheden wel aengevult zynde, beter komen te groeyen: nogtans moet deze kaluw-aerde niet te vetzyn, als daer in .geplant word. Tot 2and-gronden heeft men bagger, om daer door te laten bear-
beiden, nodig; deze zal men door Veen-baggeraers, welkers werk het eigentlyk is, laten baggeren. Zoo men de zelve in hooge drooge zand-gronden moet gebruiken, zal men de bagger tot dikke groote ftaelen laten maken, op dat die minder zoude bevriezen. Men zal den grond tot de buiten-laeningen en cingels doen omfpit-
ten, op dat des winters mogte doorvriezen, om daer in met het vroe- ge voorjaer boomen te planten of zaeyen. Men legt de entery tot vrugt- en andere boomen aen: ook werden
Akers te fpruiten, zaed tot Beuken-boomen, enKerflen-, Krieken-en Nooten-fteenen in de aerde gelegt, om van die, gefprooten en opge- fchoten, namaels te planten. Het tweede Jaer Zal men in omgefpitten grond, met het vroege
voorjaer, de boomen tot de buiten-cingels, en wilde boomgaerden, planten; daer in tot het begin van April bezig blyvende; en by-aldien alles in dien tyd niet konde beplant zyn, zal men zulks in't volgende najaer volvoeren. Men plant verfcheide affnydingen met Elft; of fteekt Willige-ftek
om daer van Scheerheggen te maken, tot voorkoming van verftuivin- ge en afvoeringe van fhy-winden; zynde zulke heiningen zeer dien- ftig in Enteryen, Moes-tuinen en Boomgaerden enz. Nog worden Akers, KerfTen, Krieken, Nooten-fteenen enz. als zaei-
lingen in de aerde gelegt. Ook moet het wild-gewas op orde geftoken worden, om aldaer,van kragtig gewas zynde,te blyven doorgroeyen; maer het vrugt-gewas moet in het volgende najaer verplant worden. Men volbrengt alle het geene aen het fchieten, van Vyvers, ophoo-
gen des gronds, en het maken van Terraifen ontbreekt. ' Men vervolgt de gronden tefpitten, konnende met de zand-gron» den tot digt by de zomer voortgevaren worden: maer klei-gronden, welkers aerde te hard-berftig, fteenig-droog werd, worden met het begin van September gefpit, op dat, door te bevriezen, van mulder oppervlakte mogten werden. Men moet de Bagger-ftaelen met meft en zand dikwils doen bearbeiden. |
||||
|
/. BoekJU, Hoofde VERMAEK-PtAETZEN. 'ïf
Door het geheele jaer moet den grond van onkruid gezuivert, en
het gezaei en Piantfoenen daer van uirgewied worden. Des zomers en in 't najaer moet men tragten by de Liefhebbers
goede vrugten te zien en proeven; ook, na de verkiezinge,agt geven, op watplaets de boom geplant fïaet, daer van men aentekeninge houd om met misleid te worden. Om dien aengaende nog zekerder te gaen, moet men de Tuinlieden der Plaetzen, daer die groeyen, te vriend hebben. De buiten-muuren moeten met /teen-kalk, die eenen winter ge-
meukt heeft, gemetzelt worden. Men be/laet in 't najaer nog zoo veel /teen-kalk, als men in het
derde jaer tot den opbouwvan het Oranje-huis, Stook-kaiTen, en an- dere muuren zal benodigt zyn; dog deze moet tegen de vorll verzorgt worden. Men maekt alle het hout-werk voor het volgende jaer gereed: ook
laet men het fleene hard-werk in 't gebergte vervaerdigen. Het is zeer nodig eenen Opzigter by het werk te hebben, derhalven
moet mende Tuinmans wooninge, by-aldien die in het eerfte jaer niet begonnen is, met het vroege voorjaer beginnen te maken. Het derde Jaer Zal men nog planten: ook nog akers en gemeuk-
te zaeden in de aerde leggen. Men moet de enten van de getekende boomen zelfs fhyden; en
vermids men nog geen eige piantfoenen heeft, zal men de zelve, mits in perzoon daer by blyvendef door Enteniers op haere waflelyke piant- foenen doen enten, en daer van naeukeurig aentekeninge houden; maer het is onnodig van de foorten aen den Entenier kennis te ge- ven. De Terraflen en Berfeaux te planten, of van gemeukt zaed te be-
leggen. De Boomgaerden en Moes-tuinen te herfpitten en te doormeflen.
De Plantagien omtrent Vyvers en andere Gras-kanten op te maken.
Men zal in het najaer de zaeilingen tot vrugt-boomen, als appelen 3
peeren, kerlTen, nooten enz. op orde in de enterye planten. Men moet de fleene muuren, Trek-, Stook- en andere kaffen, mits-
gaders de Oranjery metzelen ; insgelyks de Stailinge en het Koet- huis, zoo men een aenzienlyk gebouw maekt; konnende de Oranje-* Stal, en Koets-huizen daer na tot werk-lootfen dienen. De Hout-lootfen ontledigt zynde, koopt men op nieu voorraed, om
Z.VeeL *C r behoor-
|
||||
|
i8 Van het Voltoyen 1. Boek JU. Hoofdd.
behoorlyk te laten droogen, als ribben, balk-hout, deelen, wage-
fchot enz. Vermids bruine geverwde fchuttingen tot vrugt-rypinge in open
lucht beter bevonden fcyn, als gemetzelde muuren ; zal men veele fchuttingen, niet anders als in regte lihien, en geen muuren, als tot kas-vrugten en af heiningen, maken. . Het 'vierde Jaer Sneid men alle de herplante zaeilingen, in de en-
terye of elders ftaende, een vinger breed, of wat laeger, boven den grond af: het geen ook aen alle quarrelende, en niet regt opfchieten- de boomen verrigt word, op dat ze met meer kragt zouden uitgroeyen: wyders zal men in het najaer op de afgefnede boomcn, 200 wel aen muuren als elders ftaende, enten en oculeren. Men plant wyngaerden en andere vrugten in ftook- en koude kas-
fen: ook tegen fchuttingen enz. Wyders brengt men de Plantagie, de grond gezuivert zynde, met
des zelfs cieraeden in orde; uitgezondert dat men tegen de terraflen nog niet moet metzelen, om dat ze het zakken nog onderworpen zyn. , Het vyfde Jaer Zal men den Boomgaerd met alle het geene daer
aen behoort beplanten; dog men moet by opneminge in den queek- hof agt geven na welke wind-zyde de boomen hebben geftaen, om die op gelyke wys wederom te planten. Men ent en oculeert nu op eige plantfoenen.
Zal men in het volgende jaer het gebouw optimmeren, zoo moet
men nu vöorraed van beilage fteen-kalk maken; ook al het hout en an- dere materiaelen in dit najaer doen vaerdig zyn: ïnsgelyks laet men tot het hard-werk, dat men nu mede gereed maekt, metaele duimen en alle het verdere metaele, dat in plaets van yzer moet gebruikt wor- den , vervaerdigen. In het najaer word het Fundament van het Huis gelegt, en zulks
een voets hoogte boven den grond, om des winters te bellerven; dog moet tegen de voril gedekt worden: mits dat te voren de groote rioo- len door de muuren in den grond gemaekt zyn. Het zesde Jaer 7^ men nog planten, enten, oculeren, en het
verdere nodige verrigten. Men zal het Gebouw in des zelfs buiten-romp met kragt van man-
fchap opmaken, zoo dat voor den winter onder het dak gebragt, en gegrondverwt word a waer omtrent voor beftuivinge moet gezorgt worden. Men |
||||
|
/.Boek,III.Hoofdd. van Vermaek-plaetzen. 19
Men Helt voor de lucht- en iicht-gaten des winters rietmatten, op
dat de daer door waeyende wind de muuren zoude doen droogen. Het zevende Jaer Zal men, het gebouw nu getreden zynde, de
gewelftens mogen maken, mitsgaders de grond-werken , als diepe tras-keJders, regenbak, put, fèkreeten, en liet geen aen de rioolen nog mogte ontbreeken. Men plaetft eerft voor de venfters oprollende rietmatten, die men in
*c najaer wegneemt, alsdan glazen-raemen, voor de loos, daer voor brengende, die daer na tot Meloen- of andere bakken konnen dier nen. Men legt de zolders, en begint het binnen-werk te maken. Men maekt de verdere cieraeden der Plantagie y en het geen daer aen nog mogte ontbreken. Het agt/te Jaer Zal men alle het van marmer vervaerdigde aen
fchoorfteenen, muuren enz. brengen. Men zal alle de nodig hebbende plaetzen, als keuken, kelder enz.
met witte fteentjens bezetten. Alle zolders enz. worden verdreven: die daer na van onder geftu-
keerd moeten worden, Men zal alles binnens huis doen verwen.
Het negenfte Jaer Zal men, na dat alles geftukeert is , de gemaekv
te glasraemen, in plaetze van die voor de loos geftelt zyn, over-al in brengen. Het marmer moet opgezoet en gepolyft worden. Houte fchoorfteen-mantels , boifeerfels, lamberifeeringen, fhy-wer- ken en andere fraeijigheden worden aengebragt. Men zal de befte trap Hellen: ook alles dat in de kamers te ver-
gulden en te fchilderen is, laten doen. Het tiende Jaer Zal men de TerralTen, de aerde nu gezakt Zyn-
de, en gevolgelyk de daer tegen te metzelen muur ook minder zullen- de zakken, van een fteens muur van harde Heen met petytfe laegen laten bemetzelen, en daer na de zelve bevloeren, waer mede de Plan- tagie in orde zal zyn. Het Gebouw van buiten in de grond-verw te zetten, en daer na
tweemael te laten verwen. -Na dat alle muuren been-droog zyn, de kamers met behangfels ea
fpiegels te voorzien. C 2 - IV* Hoofd*
|
||||
|
2o Van den Tuinman. l.Boek,lV.Hoofdd.
IV. Hoofddeel.
Hoedanig de Tuinman , Opzienders van nieuwe iverken j en
Arbeiders behooren te zyn.
Alvorens de grond bearbeid word, zal men zig van goede Werklie-
den ; in 't byzonder van een bequaem Opzigter of Tuinman voor- zien. Deze moet van beproefde eerlykheid, deugd en bequaemheid zyn: dieven, leugenaers, dronkaerts, hoereerders en luyaerts zal men noit aennemen; ook geen waenwyzen, als veele tuinlieden zyn, welkers wysheid hen niet alleen belet tot meerder kennifle te komen (a), maer ook veeltyds daer door dingen, die tegen hun goeddunken ge- boden worden, met opzet qualyk doen üagen: egter moeten zy aen- gaende de dingen huns bewinds ondervindinge hebben; zelfs ontrent zodanigen, die buiten den Tuin-bouw zyn. Tot het aenleggen van aenzienlyke Buiten-plaetzen word gewoonlyk
een Opzigter aengeftelt, op dat alles in goede orde zoude verrigt wor- den : dog het was te wenfèn dat daer mede de Tuinman konde be- kleed worden ; om dat deze , by vervolg in dienfï blyvende, zig meer zal bevlytigen ontrent een goed opzigt, dat alles wel gemaekt word; voornamentlyk als hy door eergierigheid aengefpoort word om het groeyen der gewaden wel te bevorderen. Zodanig een moet lieftallig zyn, met behoorlyke orde konnen ge-
bieden , en zyne geboden doen agtervolgen; dierhalven moet hy zig niet te gemeen maken, veel min met de arbeiders, onder hem ftaen- de, den fpot dryven; in tegendeel moet hy altyd in het gebieden ernftig zyn. Na den dienft, die men van den Tuinman vordert, Zullen des zelfs
liclaaems-kragten, en de jaeren zyns ouderdoms in aenmerkinge ko- men ; want op, eene Plaets, daer hy zelfs zal moeten arbeiden, wor- den kragten vereift; dus moet men daer toe jonge flerke perzoonen verkiezen: maer wanneer over anderen ftaet te gebieden, dan zal men tot eenen bejaerden Tuinman overgaen, om dat die meerder onder- vindinge heeft, en ernftiger zynde bequaemer is om arbeiders en jonge tuinlieden te beftieren, en zyn geboden te doen opvolgen. DewyJ nu
|
|||||
|
(«) Vilicus ne plus cenfeat faperc fe quam dominuin. Caïo de Re Ruft. c. 5.
|
|||||
|
I.BoekJV.Boofdd. Van den Tuinman. 21
nu Jongelingen liever van bejaerde willen geregeert zyn, zal men ook
onder het beftier van zodanig eenen , bequaemer arbeiders en jonge tuinlieden bekomen: daerenboven zal een kundig Eigenaer met meer genoegen van zodanigen Tuinman gedient worden, om dat hy, door vooroordeel wegens des zelfs ervarentbeid ingenomen, hem zal laten gezeggen, dat van eenen Onkundigen niet zoude laten doen. Een kundig Eigenaer zal ligtelyk eenen Tuinman, tot zyn dien/l
nodig, konnen krygen; om dat die (van de behandelinge der fpaa, en bet fnoei-mes kennis, ook lichaems-kragten hebbende, wyders ge- zeglyk zynde, en agt op bet gevolg zyn er doeninge gevende) door zodanigen Eigenaer in weinig tyd eenen kundigen Tuinman kan wor- den : maer een onkundig Heer of Eigenaer zal zoo ras niet te regt komen, om dat by eenen Tuinman van meer ondervindinge nodig beeft, want die moet de behandelinge van Hout- en Kruid-gewaffen, moeyen, enten, oculeren, en de onderboudinge der gewalfen, ook het teelen van moes, aerdvrugten en bloemen, in en buiten de faizoenen, ver- ftaen: maer men beeft van zodanigen kundigen Tuinman geen zwae- ren arbeid te wagten, om dat die, zelden gevonden wordende, van veele gezogt en gewilt is: ondertulTen mag men wel denken, dat, als een kundig Tuinman zig totzwaeren dienfl wil begeven, aen hem iets zal haperen, 't zy ontrouw, dronkenfchap enz. ten waere een zwaere laft van kinderen hem daer toe noodzaekte, welke kinderen, behalven dat daer door de Tuinvrouw voor den Eigenaer van geen dienfl; zal zyn, gemeenlyk veel onruft baeren, en aen vrugten en tee- re gewaiTen zoo befcbadende als het ongedierte zyn. Hier uit fpruit de vraeg, of men eenen Tuinman met, dan zonder kinderen zal verkie- zen? ik zoude tot den eerllen overgaen, wanneer de Buitenplaets is afgelegen, en de kinderen door het fluiten der fyne vrugten konnen afgeweert worden, om dat van zodanigen Tuinman, doorgaens niet zeer gewild, waerfchynlyk gewenfter dienft te wagten is; daerenbo- ven zal hy, tot het werk genoodzaekt zynde, meerder agt op het ge- volg zyner doeninge geven, en daer door kundig werden; ook zal men des zelfs dienfl waerfchynlyk langer genieten, vermids men niet te vrezen heeft, dat hy om den zwaeren la/l van zyne kinderen, zal gezogt, en door beloften of geld afgetroont worden; zynde het ten uiterften nodig weinig van Tuinman te veranderen; om dat hy, door den tyd de eigenfchappen des gronds kennende, met gewenfter uit/lag de ge- wallen zal voortteelen en onderhouden. Die eenen Tuinman zonder C 3 kinde-
|
||||
|
22 Van den Tuinman. I.Boek,IV.Hoofdd.
kinderen verkieft, zal evenwel beft doen na eenen getrouden, die be-
zadigt is, om te zien; want deze is doorgaens, al was het dat men weinig dienft van de Vrouw te wagten hadde, meerder t' huis en van bezadigder leven; voornamentlyk als de vrouw deugdelyk, gezond, oplettende en fchikkelyk is. In 't algemeen moet men weinig dienft van eene Tuin-vrouw, wiens man veele deugdelyke hoedanigheden bezit, wagten:de ondervinding leert,dat zelfs de fchikkelykfte^meenr, uit dien hoofde, van haere dienften te moeten verfchoont worden* zoo dat men zig voldaen zal houden, als zy de keuke-vrugten aen- brengt. Wanneer het tegendeel gefchied, en de Tuin vrouw, zelfs in den tuin, zeer gedienftig is, mag men wel ftaet maken, dat dit voor- tekenen van onbequaemheid of andere fouten van haer man zyn. Tuinlieden hebben veel gelegentheid en aenzoek tot ontrouw; dier-
halven is een deugdelyk Tuinman, die aen dagelykfe verzoekingen ontrent het verkopen van vrugten kan wederftaen, hoog te fchatten, en in waerde te houden. Om nu den zelven geen aenleiding tot on- trouw te geven, zoo behoort men hem wegens zyne belooninge niet te beknibbelen, maer te maken dat hy behoorlyk beftaen kan: ondertus- {en moet men niet denken dat men van zulken, die voor weinig loon willen dienen of ftraffe behandelingen ondergaen, goede dienften zal verkrygen: in tegendeel moet men alsdan ftaet maken dat van zo- danig een veeltyds ondeugd te wagten is; want de verflaeffte, veel min deugdelyke gemoederen konnen geen ftrafheid verdroegen. Het gewoone jaer-loon van eenen Tuinman is twee hondert vyftig gulden, en zes gulden voor nieuwe jaer en kermis, daerenboven geniet hy door verkryginge van een weinig turf en het vergaderen van fprok- kel-en ander flegt hout op de Plaets genoegzaem vry brand: ook ver- fchaft hem het overvloedige uit de moestuin genoeg tot zyn nooddruft. Wanneer eene Buitenplaets van grooten omtrek en bygebragte cie-
raeden door den Tuinman alleen niet kan waergenomén worden, maer dat hy daer toe nog eenen Jongeling benodigt; dan is zyn jaer- lyks loon vier hondert gulden, mits dat hy den Jongeling op zyne kollen onderhoud: maer het gebeurt veeltyds dat een bequaem Tuin- man, iemand onder hem hebbende, meerder loon begeert. Men bedingt gemeenlyk by het huuren van eenen Tuinman, dat
hy alles, 't geen in den boomgaerd, moes- en bloem-hof te doen is, moet verrigten, en op gegeven bevel in 't werk ilellen; zelfs op de benodigcnde plaetzen den grond verdelven» en in dm winter fiet hout
|
||||
|
Ï.BoekJVMoofdd. Van de Arbeiders. 23
hout tot zyns Heere brand hakken en kloven : maer 200 'er veel
grond te verdel ven is, worden daer toe Arbeiders gebruikt. D Het werk van de Tuinvrouw is de Keuken van behoorJyic gepJukte en veriezen groente te voorzien, Daer zyn Eigenaers, die de Tuin- vrouwen onkruid laten uitwieden, rnaer zy doen zulks, door onkun- de, veeltyds niet na behooren. Als de Tuinman op eene aenzienlyke Buitenplaets zoo veele Ar-
beiders onder hem nodig heeft, dat hy alleen over alle geen opzigt kan hebben, dan verkieïl men de bequaemfte uit de zelve tot mede Opzigters onder den Tuinman, welkers loon met twee ftuivers daegs boven de andere vermeerdert word. Het loon der Arbeiders is na der zelver bequaemheid verfcheiden :
ook is men gewoon op groote werken Weftfalingers (anders Moffen) te gebruiken, die voor minder loon dienftbaer, nogtans tot kruyen, graven , floot-fchieten enz, zoo goed als onze arbeiders zyn; maer onder onze, van welke men mede meer verfchot als van goede tuin- lieden vind, zyn 'er veele zoo bequaem, dat men Van de zelve goede tuin-dienften kan verkrygen: men geeft hun winter- en zomer-loon, beginnende het laet/te met Maert en eindigende met den 1. November. De hoedanigheid van eenen goeden Arbeider is, dat hy eerlyk, nug-
ter en fterk van lichaem is, op dat hy wel kan, en Wy tig wil werken; want men vind doorgaens veele luyaerts, welke ontrent de grond-del- vinge of omfpittinge tot het boom-planten zeer nadeelig zyn; want Zulks, niet wel gedaen zynde, daer na onverhelpelyk is. Wyders is het eene goede hoedanigheid als een Arbeider' over
hands, dat is regts en links kan werken: dit is in veele gevallen dien- Jdig en nodig; inzonderheid by grond-delvinge offpittinge, om dat de heyen alsdan zoo veel niet zullen betreden worden: wat fouten dien aengaende begaen worden, zie daer van het grond-delven en fpit- ten, ook van het gragt-, vyver-en iloot-lchieten , in het volgende 6 Hoofddeel, geïproken word; daer ook gezegt word hoedanig na behooren den arbeid moet verrigt worden ; als mede dat men op groote werken veel volk moet in dienft nemen; mits dat ze, te werk geftelt zynde, malkanderen in den te doene arbeid niet hinderlyk zyn; zullende zulks, als de Opzigter de zelve behoorlyk in 't oog en orde A hV?en' beter en voordeeliger zyn. Men Zal,omaltyd van goe- de arbeiders gedient te blyven, grooter getal aennemen, als men hy geduurzaemheid denkt vannoden te hebben; op dat men, de onbe- quaeme
|
||||
|
24. Van de Arbeiders. I.Boek, IV.Hoófdd.
quaeme uitgemonftert hebbende, altyd van bequaeme manfchap om
het werk te bevorderen voorzien blyft ; zullende de bequaemfte en waerdigfte door hen te pryzen meer aengemoedigt worden, als door quaede bejegeningen; want die zulks verdragen, zyn doorgaens on- bequaeme, daerenboven is het beter zodanige, die met kyven en rae- zen tot hunne pligt moeten gebragt worden , de zak te geven. Men moet van eenen Arbeider wel behoorlyk, maer ook niet te veel
dagelyks werk begeeren, of dat hy zig overwerkt: vermids nu allé werklieden niet even bequaem zyn; zoo zal de Öpzigter de zelve, on- trent het te doene werk plaetzen: de bequaemfte tot byzondere wer- ken, en de vaerdig-werkende mede te zarhen; ook de minder vaerdi- ge, by malkander, in of op andere werken: wyders moet men, om hen tot vlyt en arbeid aen te zetten, nu en dan een vat befte bier en toebak aen hun geven, dat veeltyds meer als geld-beloninge zal uit- werken : en op dat ze op hunnen tyd zouden agt geven, moet men 's morgens een klok luiden, en by de monfteringe den tegenwoordi- gen een zoopje fchenken; dog den afzynde niets geven. Het gereedfchap, waer van deze Arbeiders, op eige koften, moe-
ten voorzien zyn, is een paer water-digte Laerzen , eene Spaa , he- ilagen Schop, Graef, eene opgeboeide Hoos, en eene platte houte Schop, waer mede op het werk komende moeten arbeiden, die dit gereedfchap niet heeft , zal men niet aenneemen. Wyders is 'er niets dat 's menfen arbeid is, of het moet door hen gewillig gedaen worden. V. Hoofddeel.
Van de Gereedfchappen.
Die eene aenzienlyke Buitenplaets uit den grond wil aenleggen,
moet de benodigende konft-werken daer toe laten maken of kopen, het welke yoordeeliger is als die te huuren; al was het zelfs dat eenige, na voltoijinge der Plaetze,niet meer van gebruik nog van weinig waer- de waren: als zyn karre-paerden, karre-wagens, karren, korde-wagens, water-molens, dam-gereedfchap, dikke krui-planken enz. want de on- dervinding leert, dat een lang gebruik en de hertelling van het nu en dan gebroken der huur-gereedfchappen na advenant koftelyker val- |
||||
|
I.Boek.V.Boofd^- Van de Gereedschappen. 2$
len, als dat men die in eigendom heeft: ondèrtufTen moet men ook
zorg dragen dat alles fterk, dog handelbaer gemaekt is, op dat daer -mede op eene gemakkelyke wyze kan gewerkt worden; want groote zwaere gereedfchappen doen het werk vertfaegen. Men zal ook agt geven dat de Paerden- en Hand-water-molens, die op ftander-punt of om den as draeyen, regt op en neer in'-'t loot of waterpas, zonder te horten of ftooten , werken, het welke op gewaer-wordinge van de rainfte veranderinge aenftonts moet verbetert worden: ten dien einde &al men alle het geene in en op malkanderen werkt, als zyn lantaerns, kammen en affen van molens, dikmaels fmeeren; het geen ook aen karre-wagens , affen , fchamels, de fpillen van krui- en andere wa- gens moet bezorgt worden: nog moet men de verloope wielen laten ronden, en de fpillen in ronde buflen doen draeyen. Wyders moeten de Paerden-, krui- en korde-wagens, krui-planken, Ipaeyen, en fchop- pen dikmael van de aenklevende aerde en vuilniffe gezuivert worden, daer toe men, by de ladinge en loffinge, een vet-pot en een houtfehop- je tot fmeering en zuivering zal bezigen, moetende het zelve noit met eene met yzer beflagen fchop gedaen worden, voor-al niet aen krui-planken, om dat deze door het yzer aflplinteren: na welke rei- niginge alles lugtig met zand overftroit word, op dat het vuil zoo ligt niet zoude aenkleven, en de kruyers vafter gang maken: zynde voor- al nodig dat men voor menfen en beeften in de kruyinge het dreunen en uitgleiden der voeten voorkomt; daer toe deze laetfte zuivering ten uiterite dienftig is: om die reden moeten ook de planken, tot de krui- en bruggen leggende, dikmaels onderftopt worden, en langzaem fchuins ©pgaen, op dat ze onbeweeglyk zouden zyn. De Handtonne-, of Vyzelpaerde molens moeten niet ftyl ftaen,
maer vlak leggen, want dan zullen ze meer water malen; daerom laet men de zelve, na mate het water van om laeg moet opgebragt wor- den, meer en meer zakken; want als ze al te ftyl ftaen, word het opbrengen niet alleen bezwaerlyk, maer ontzakt haer het water te veel; vvaer door ze zeer weinig water uitwerpen. Daerom men, als het water boven de zes voeten moet opgebragt worden, geen Vyzel-paer- ae-molen, (dat is zodanig eenen, welker ftander om een kam-rad eit, \ geen door een paerd waterpas omgaet, en eenen tonne-mo- len genaernt word,) kan gebruiken; maer als dan eenen Rade-paerde- molen, die om zyn as draeit, in 't werkftelt; dewelke het water van onder opbrengt, en,boven uitftort. l.Deel. D De
|
||||
|
26 Van de Gereedschappen. LBoek,V.Hoofdd.
De bequaemfte Krul planken moeten ruim twee duimen dik, en ze-
eren of agtentwintig voeten lang zyn. Als men uit de diepte na de hoogte moet opkruyen, kan zulks niet
met gewoonlyke Tuin-wagens, daer toe te zwaer zynde, gedaen wor- den ; abdan zullen daer toe ligte, Korde-wagentjem genaemt, ge- bruikt worden. Insgelyks is het met de gewoone Schoppen, Spaeyen, en die geheel
ranyzer, Botten genaemt zyn, daer in door eene ronde openinge ee* nen effen of eiken fteel fteekt; deze zyn mede, voor-al in zwaere klei- gronden, daer de fteek hoog moet opgebragt worden, by langduuri- gen arbeid veel te zwaer; daerom hebben verftandige Aerd-werkers en Sioot-fchieters fmaller fpaeyen en fchoppen, die niet 2.00 hoog en dun- der van yzer beflag zyn, waer in willige, en geen eike, fteelen He- ken ; dog deze willige fteelen zyn,. om dat ze ligter breeken, dikker. Met zodanigen ligten gereedfchap zal een bequaem werkman meer ar- beid verrigten als met het gewoone tuingereedfchap. Hunne hoos- en vak-houte fchoppen zyn zonder beflag, en van 't zelve hout en maek- fel als de onze. De Hoos fchoppen zyn met of zonder agterboeifel, beide van effen.-
hout: die met een agterboeifel, 't welk een van agteren dun effen- of beuken-houte om den fchop gebogen fpaen is, worden gebruikt om water of dunne bagger uit eene diepte na om hoog te brengen; ver- mids het water of bagger door dit boeifel gekeert word: met de onop- geboeide fchoppen word het water of bagger, 't geen niet zoo hoog moet opgebragt worden, uitgehooft. Vak-fchoppen, daer in de arbeider de aerde of klei-fteek van den
fpitter of delver, die de zelve, zonder zyn hand te herhaelen, niet ver- der of tot meerder hoogte kan voortwerpen, overneemt om zulks te doen, zyn van beuken hout, en niet zoo hol als de hoos-fchoppen, maer een weinig breeder, van onder en boven ronder, en meer na het vierkant. „ Welke gereedfchappen men tot de Tuin-oeffeninge verder nodig
„ heeft, en van wat ftof en maekfel die behooren te zyn, zal ik vervol- „ gens befchryven. Eene Scheer bank, om de boomen, die zeer hoog groeyen, boven
tgael van takken , en van de zyden te fnoeyen, op dat als groen bla- dige tapyten zouden vertoonen: de zelve moet men, niet alleen na dat .hoog of laeg vereift worden, van ander geftel laten maken; maer ook be- xorgt
|
||||
|
l.Boek,V.Hoofdd. Van de Gereedschappen. 27
fcorgt zyji, dat door kruis-Iatten ofribbetjens onfchrikbaer vafl Rzqii,
ook dat de Scheerder een rugge fteunfel heeft. Een Schcffel-<wagen, beftaende uit tweo agter- en een voor-rol met
een breed-fhydend fchoffel-yzer, dat men hoog en Iaeg kan fteJlen, na dat men den grond tot min of meer diepte wil roeren: deze is van nuttig gebruik in zand-gronden, maer in vatte gronden van geenen dienft. Een Eggetje, dient om den grond van het afgefchoffelde onkruid,
door het wagentje los gemaekt, in maniere als door een klouw te zui- veren : dog is mede alleen in lofle bolle gronden gebruikelyk. Deze beide gereedfchappen worden door menfen voortgeduwt of getrokken; 5t geen veel beter is als door een klein Hitlands paerdje, want dat werkt niet gelyk, nog grond-zuiverende. Een Krui-wagen, met des zelfs Of zet, waer door die vergroot
word, wanneer men ligtvoerige takjens of lofle boom-bladen zal ver- voeren. Het Opzet beftaet uit vier verhogende planken, in de hoeken der binnekant aen een ftuk van een dubbelde lat vaft gefpykert; moe- tende het lat wat langer gelaten worden, op dat liet Opzet daer door in het hol des wagen zoude konnen fluiten. Een Berry, welker priemen van effen en de bodem van dun wagen-
fchot moeten zyn. Een Water bak, van eiken-hout, en van binnen met loot bekleed.
Twee groote Water-emmers, en een Jok met yzere kettingen daer
aen. Gieters tot befproejinge der gronden, boomen en veld-gewafTen:
de zelve moeten een emmer water houden, £n zyn beter van dun ko- per, als blik dat verroert, gemaekt; hebbende van voren eenen bree- den en ronden knop met digte fyne gaten, waer door de grond zon- der beflempinge , en de bladen natuurlyk bevogtigt worden : dog als men potten of tobben met boom-gewas, die meer water nodig hebben, moet begieten, of daer men in beflotenheid het water moet laten inzakken; dan word de voorgemelde knop afgenomen, en als- dan daer op een wyder tuit geftelt, daer door het water met een ftrael voortvloeit Een met yzer beflagen eiken Schop, met des zelfs angfl en hilt, tot
gebruik v^n loffe aerde te verwerken of om te fpitten. Eene Spaa of Bot; zynde het blad van een Bot geheel van yzer
met eene boven-openinge, waer in een houten fteel geftoken word : D 2 dog
|
||||
|
2& Van de Gereedschappen. I.Boek,F.Hoofde
dog de Spaa heeft aen den fteel een weinig hout-blad, het geen dart
verder met yzer beflagen is. Deze worden in vafler gronden, ook tot boom-rooijingen gebruikt. Een Graef, des zelfs blad is geheel van yzer, en onder fcherp-pun-
tig met wederzydfe fnydende kanten; daer in boven eenen effen fteel fteekt. Met deze worden zooden, kanten enz. egael glad afgefto- ken.
Eene kleine Spat•, om bloem-bollen of planten op te nemen.
Een Truweel, is zeer bequaem om de onder-wortels der plant-bloe- men af te fteken, en dus te ondervatten tot verplantmge: 't geen hiQt snede beter als met liet Spaetje gefchied. Een Ofgeboeide Hoos-fihop t en een Vak*fchop .• behooren tot Ar-
beiders gereedfchap. zie bladz.i6. Twee drie-tandige Meji-vorken: zynde die met yzere ronde tart-
den bequaemer om lange ruigte, als verfe Paerden-meft, te verwer- ken ->en beter als de plat-tandige, de welke tot Koe-meft en korter ruig- te gebruikt word. Eene Schoffel dient om het onkruid in vlakke doorfnybare gronden
en paden te ontwortelen: maer om ongelyke, harde of hoekige gron- den te fchoffelen, zal eene rondende puntige Schoffel gebruikt wor- den. Klouwen van verfcheide maekfel, als een met regte yzere pennen 'm
een effen-houte hoofd, om bladen of ligt onkruid van loffe gronden te zuiveren. Een van yzer met dikker, digter en omgebogeliol-ftaende. tanden; deze is beter om het afgefchoffelde onkruid by een te ver- gaderen en te doen blyyen. Een ander mede geheel van yzer, in; een langer fteel, dog breeder en met wyder tanden, die niet zoo hol omgebogen zyn: men gebruikt die om het zaed door de aerde te: mengen.
Een Koolhak: met deze worden kool, boonen, erreten enz. aenge-
aerd: is ook zeer bequaem om vafte gronden, welke met de fchoffel niet wel konnen doorftoten worden, vanonkruid te zuiveren: in zul- ke gronden zal die ook tot ophopen, dienen, want in loife.bolle gronr den gebruikt men gereedfchap dat meer aerde bevat. Een Hoeper: hier mede word, tegen de winter, de aerde in lange-
ïteken, en niet in kleine ronde hooge hoopen, te zamen gebragt. Eene halve Maen met eene gefcherpte Hiel: is aen eenen langen
effen-ftok> door een yzer huisje met twee fchroeven, om aen langer
en
|
||||
|
l.Boek,V.Hoofdd- Van de Gereedschappen. 2p
en korter ftokken te kennen af- en aen-fchroeven, vaft gehegt; want
als die metfpykers gehegt was, zoude door de fterke beweginge haeft los worden. Deze is zeer bequaem om hooge heiningen, welkers tak- ken houtig zyn, te fcheeren: des zelfs kromte maekt dat die £00 ligt niet affehieten en beter aflhyden: ook ftoot men daer mede zwaere- rakken, die door den opflag niet doorfnyden, met de Hiel af. Eene vliegende Scbaer, van minder uithollinge of rondte als de hal-
ve Maen, insgelyks aen eenen effen-ftok, is dienftiger om hooge hei- ningen, met minder houtige takken bekleed, te fcheeren, en van on- der op te JÜaen. Deze beide zyn zeer nodig daer men veele heiningen heeft, want men kan daer mede in den arbeid veel meer fpoeden als met de Knip- of Palm-fchaer; behalven dat men met deze niet zoo hoog kan fcheeren. Een Slag-zwaerd, om de Jonge takjens van boven gelyk af te flaen.
Eene Talm-fchaer, wiens naem ontleent is van de palm-grond-wer-
ken , die daer mede gefchoren worden, is bequaemer om kleine digt- bladige takjens glad af te knippen; daerom worden Taxus, Palm, en andere groen-blyvende heiningen daer mede cierlyk gefchoren: men Meert ook alle laege heiningen van Beuken, Spaenfen Aker, Ligu- fier enz. met deze, en noit met de vliegende fchaer, zelfs niet met het flag-zwaerd: dog ontrent eene goede behandelinge dezer Palm- fchaer word meer kennis vereift Een Rups- of Ruïpyzer.
Een Afhaelder , is op de wyze van een fnoeimes rnet eenen langen.
fteel, gehruikelyk by deEnteniers om met beide handen de kroontafe^ ken van den ftam in eene gladde meede te fhyden: ook word het ge- bruikt om de te enten ftammen op te kloven. Een Snoei-mes, is van binnen hol en van voorrond krommende:
dog oordeele dat een regt fnoei-mes met een punt, agter aen het hegt: doorgeklonken, veel dienftiger is; konnende daer mede gladder me- de gedaen worden, als met een krom iüqs, 't geen veeltyds haekt;, daerenboven moet dit mes niet al te groot zyn, want het is zelfs voor ^waere takken alsdan handelbaerder; hangende de kunde om den tak: glad af te fnyden niet van de grootte van 't mes af; maer van de be- quaemheid des Tuinmans. x,en Oculeer-mesje.
Snoet-^teis van driederlei breedte tot het afïlaen van dikke en dun-
der takken j na welker gebruik ook met langer of korter effen- of eiken* D $. W-
|
||||
|
.0 Van de Gereedschappen. l.Beet,V.HcefJJ.
fteelen, onder met eene yzere ring bekleed, voorzien zyn.
S^SwSTE-r. daer mede de fpykers konnen nitge-
"°mZT^Z tot groote en kleine planten, dog alle van koper er»
ftevf rond gemaekt,Lt net fluitende kn.eren, door het .udnelec van TfyiL%^??-enpiat, duim. breed, bont, van ondermet
«r beten, va" boven met eene home hilt; van onder dikker, 7ondmeteëen?eul, en ronde kanten, op dat de palm, daer mede ge- rond met een gcm, wordende, niet zoude breeken. plTeXetTJ'l whoot met yzer beflag, als de fehoppen of fpa-
den dtg vaader fcherp toelopende, gebrmkelyk tot het verplanten ^'oo'grSÖretzên, daer men boomen te rooyen, hont
" Pittln enfoo"kanten op te maken heeft, zyn nog nodig
" S£flK tot boom-roo'inge, daer met een byl met wel by te komenTs; zynde daerenboven vee.tyds dienfuger als een byl. Eene groote en eene kleine HoM-byl.
Een Flakmes.
Eenegr"ooteS,r, o!SleUe, zynde een zwaere houte hamer, die
nzeleS- f an vSfSde grootte, d,e niet te fchielyk moeten
diklen o/K, op dat ze betfr in het hout zouden mdrmgen, daer van anders te rug fpnngen. ISeS^om de kanten en graa-werken te maeyen Eene Het-zaeg: als ook een gefpanne of klem Ent-zaege. ?££XZ£Ï?&S£Z die ontfloopt en weder opgc
fli?^veannTerfotóde hoogte en maekfei.
Eene Wan.
Zeeven met en ronder trommejs.
Klever het welke het zaed gewant, ge*ui,ert en namaels
op-gedroogt word. Een
|
||||
|
I Boek,V.Hoofdd. Van de Gereedschappen, 31
Een Zaed-kas.
Maet-ftokken van twaelf en minder voeten.
Bloem Jiokjens om hoog en laeg gewas aen te binden.
- Lynen, daer na de beddens of akkers met regte kanten afgeftoken en daer nevens beplant worden. Mandens van verfcheide grootte en maekfel, als lieele , lialve en
vierlings aggelen: ook groote en kleine Hengelis-manden; en Bloem- ■bennen. 3j Tot dekkinge en afweeringe van koude.
Gevoerde en ongevoerde Rol-kleeden.
Gordynen van zeildoek.
Dikke Haire-kleeden, de welke van beter en zuiverder gebruik zyn
als flroo- matten. Riet-matten van dik en fyn riet, met gepekt draed gebonden: van
zes, vier en drie banden, en niet minder. Eene Roei>fchuit, is in ons land, voor iemand die eene bevaerbaere
Buiten-plaets heeft, noodzakelyk. Taerden en Wagen, nodig voor eene Buiten-plaets, die niet kan be«
vaeren worden. VI. Hoofddeel.
Van het fchkten der Gragten, Vyvers en Slooten.
Ik hebbe deze verhandehnge voor die van de Gronden en der Zei-
ver bearbeidinge voor-af laten gaen, om dat deze doening eerll moet gefchieden; vermids onze meefle landen, van natuiire te laeg tot boom-plantinge, niet bequaemer nog profytelyker konnen gehoogt worden, als met dit uitfehot, welker onderfle, kond en onvrugtbaer- der zynde, zodanig in het bearbeiden der gronden moet gepiaetll worden, daer van den meeften dienft is: moetende de landen haerc vereifte hoogte hebben, eer vorder bearbeid worden. Gragten noeme zodanige wateren, die meer als twee roeden breed
zyn, en welkers einde op het gezigt onbepaelt is. Vyvers, die insgelyks.meer dan twee roeden breed zyn, maer wel-
kers einden op het gezigt bepaelt zyn. Slooten, die twee roeden of minder breedte, en op het gezigt be-
paelde of onbepaelde lengte hebben. Hat
|
||||
|
3 e Van het Schieten van Gragten , L Boek, VI. Hoof dl
Het eragt-, vyver-, en floot-fchieten kan ten meefte voordeele
zonder KgenIe worden, by aenbeftedmge gefchieden, dewyl al- les, het werk ogenomen wordende, meet-, en zigt-baer.moet voorko- men- do^ dien aengaende is, dat het van kundige Ar- Sders ledaen word, zullende het werk alsdan cierlyker en profyte- Ivke vefkregen worden 5 vermids zodanige Aennemers meerder be- zoret zyn vlor het maken en onderhouden van dammen, het maden, e"telhietende water; ook om de toevallen onder den «tod^ata uitkalvinge der kanten, het loopzand enz voor t; komen Die het in dao-huur laet doen, moet ook toezien dat hy voor-al tot het kiel-ltee ken glooyen, zooden-llikken en leggen Kundigen gebruikt. De daer toe vemftwordende Delvers en Kruyers hebben meer lichaems krag- £ als oordeel nodig, zoo dat de domfte tot £ ^Wg* ShetarE n nieVhinlerlyk zyn; want dan kan men dikwils in
korten tvdeen werk afmaken, zonder dat men door. veel toevloet van wnir water malinge, of doorbreeken van dammen verhindert word: ^idSK^P men wel mag bedagt zyn, alzoo die veeltyds voorvallen Men moet het volk in orde en met verdrag doen werken, ook moet'de een nok na den anderen wagten, daer by moeten de Sfede^eraven en fchoppen , bequaem, ligt, handelbaer, fcherp- ^todefftekende, en glad affchietende zyn; zoo als by de gereed- ^ESefSThui^paerden gebruiken, voor-al niet als der zelver
FizeSaei karreman is, want dan verfchoont hy zyn paerd door te veel tpg1a?en ruften? of met te Iigte vragten af te ryden. Om deze laetfte in ?s het ook niet goed in het krayen, dat de laders byzondere
X VI van de kruyers zyn: want de vyandfchap van den lader kan Xwtë veel benadelen, om f^^Zl^^ol zwarende, door den kruyer, volgen» gebruik, daer mede kan afgezon- den worden: egter moeten de karre-wagens noit «verladen worden. HeLpkruyeS of opryden moet langzaem, op eenen vaflen grond,
ofte ^ve? dikke breedevafte onderftopte planken ofte bruggen gefchie- den W teuxn eenen vaflen onbeweegelyken gang,zonder de min- Ra ^nimrp beweeeinee, of uitgleyen van voeten kan houden: Jioe- bladz. 25". V^an-
|
||||
|
l.&oehVI.Hoofdiï. VrvER's en SlöoteN. %%
'Wanneer wyde of diepe gTagten 3 vyvers of flooten gefchoreii 'wor-
den:, daer de Spitter in de zelve beweeginge van fteek-opbrenginge dien -niet kan voort werpen, maer dat hj zynen fteek zoude moeten onder- haelen, dan gebruikt men daer by een Vakker, aen den welken de Spkter zynen fteek omgekeert in de vak-fchop legt, die den zelven alsdan voortwerpt: en byaldien deze Vakker zynen arm mede zou- de moeten onderhaelen, dan neemt men twee Vakkers, de een den anderen den aerd-fteek toefchietende: dog de twee Vakkers nog niec genoeg zynde, zal men 'er drie in 't werk' ftellen; egter niet meer , vermids de menigte te koftelyk valt, en de aerde, door Jiet menig- vuldig toefchieten, onderweg te veel fpilt : derhalven gebruikt men alsdan een krui-wagen, waer mede de Lader zelfs afgaet: maer wan- neer de aerde zoo verre gebragt word; dat een arbeider den wagen, onder het kruyen, kan laden, dan gebruikt men, te gelyk een La- der en een Kruyer : moetende de Lader , indien de wagen voor d' aenkomft des Kruyer volladen is , hem dien te gemoet kruyen: maer zoo de tuftenwydte verder is, gebruikt men twee, ja drie Kruyers: en als het nog verder afgelegen is, gebruikt men karren of wagens, die door paerden getrokken worden, het geen alsdan voordeeliger is: de gewoone afïtand, dien een Kruyer met een geladen wagen doen moet, is twaelf en een halve roede. Nademael men zelden gragten, vyvers of flooten fchiet, daer men
geen dammen om het buiten-water tegen te houden, nodig heeft > zoo dient te weten; dat het water zyne perfïlnge tegen de dammen maektna evenmatigheid van des zelfs diepte en breedte, en niet na dat •in de lengte daer tegen veel water ftaet; want weinige voeten van ftil-ftaende water zullen gelyke perffinge doen als millioene voeten ; maer wanneer het zelve door wind aengedreven word, dan vermeer- dert de perffinge tegen de dammen, na maete de kragt van de flagis; 't geen insgelyks gebeurt als het water hooger word. By het aenleg- gen van dammen moet men niet te zuinig zyn, vermiüs een dam, die liet minfte wykt, zeer ligt onherftelbaer is, daer van de Eigenaer veel- tyds met de flag, tot zyne groote fchade, gewaerfchout word, die den fcelven, door een weinig meer koften te doen, hadde konnen beftendig maken; derhalven zal men zorg dragen 5 dat daer toe bequaeme dik- ke, lange en vafte paelen, ook leggers van bequaeme dikte en lengte* mitsgaders dikke planken gebezigt worden: wyders moeten tegen die- pe buiten-waters de paelen digt by den anderen en diep in den vallen L'Deel. E grond |
|||||
|
*
|
|||||
|
34 Van het Schieten van Gragten, I.Boek,Vl.Boofdd»
§rond ftaen; en daerenboven op den dam met kruis-ankers, des beno-
igt, voorzien zyn: de meefte perfling op de agter-leggers van den dam aenkomende, moeten dezelve, daer de waters zeer breed zyn, van verfcheide vakken gemaekt worden; de welke, om dat in het midden de perfling van ongelyke kragt is, niet beffendig genoeg zynde, zal men in zodanige breede waters punt-dammen maken, op welke de perfling minder kragt doet, en meerder fluitinge maekt. Men moet de dam- men, na de wateren, van hoogte konnen doen ryzen, en breeder ma- ken, egter niet hooger of breeder als noodzakelyk is, want behalven dat zulks koftelyk valt, maekt het de dammen door de binnen-perflinge zwakker. De dammen, na den eis van hout gemaekt zynde, moeten langzaem met bequaeme fpecie gevult worden: het befte vulfel is Wier, liet geen de minfte perflinge maekt en vaft fluit; maer dit niet te be- komen zynde, gebruikt men tot gelyks water bagger-klei, die men in groote dammen"een weinig laet opdroogen, daer na klei-aerde daer boven op brengende: na dat men de dam nog eenigen tyd, tot dat beftorven is, zonder perflinge gelaten heeft, word het water van ag- ter weg-gemaelen: wyders moet men den dam zonder beweeginge ma- ken te zyn, en dat niet betreden word; ook moet men daer op geen moolen maken, of het water zodanig over maelen, dat het zelve komt in te zinken; zynde dit alles ten uiterfte fchadelyk. Dammen, die eene zwaere water-flag onderworpen zyn, moeten
met eene uitzettende, dog egaele cirkel, rondagtig gemaekt worden, want alsdan door de water-flag meer zullen in een fluiten, zonder dat men voor doorbraekte vreezen heeft, voornamentlyk als zyne eindens zoo bezet zyn, dat ze niet konnen uitfpatten. Nog is het nodig dat men in alle dammen van diepe waters dikke hei-planken van twee, drie of meerder duimen, na de kragt des water-flags en na de overma- tige diepte, op haere lengte inheye, mits dat deze met breede groe- ven, digt in een fluiten: maer om in te diepe waters, daer geen flag van aendringend water te wagten is, geen overdadige koften van 5»waere paelen, of diergelyke bezorginge te doen, zoo zal men 'm deze, op ieder verminderinge van zes of agt voeten waters, binne- waerts nog eenen kift-dam leggen, de welke met binnen-leggers voor- zien zynde, eene kragtige water-keeringe maekt* Na dus de dammen tegen het buiten-water beftand gemaekt te hebben, zal men verders alle toevloet van water tragten voor te komen, op dat men 'm het fchieten niet als aerde zonder eeaig water verwerkt; want zulks ver- zuimt; |
||||||
|
•
|
||||||
|
i
|
||||||
|
I.Boek,VI.Hoofdd. 'Vyve** 'ën Slootev. 35
zuimt wordende, fcal dubbelde onkoften in loffe bolle gronden, die hfct
water opflorpen, veroorzaeken; voornamentlyk als het fchot ver moet gekroyen , of met paerden verkart worden, vermits het water zwaer is te verwerken, en den hoop vermeerdert; derhalven zal men, om met minder kollen gemakkelyk en beter werk te maken, voor het wa- ter? dat zoude konnen toefchieten, afleidingen maken , en de aerde , die uitgefchoten word, zoo veel doenlyk, laten uitzakken. Dit kan, ten aenzien van wyde gragten of vyvers, gefchieden, wanneer in den aenvang aen wederzyde der gragten, of rondom de ronde of ovaele kommen een klein flootje gefchoten word, 't geen zoo veel dieper gé* maekt word, dat de binnen-aerde, die men uitgraeft, daer in zyn wa- ter ontzakt; het welke men geiladig van het toefchietende water door de molen moet ledigen; en na maete men den binnen-grond verlaagt* zal men telkens dit flootje verdiepen,, en daer in vervolgen tot dat alles zyn behoorlyke diepte heeft. Smalle waters of flooten, daer men zodanigen buiten-flootje niet nodig heeft, worden by vakken uitgegraven, daer toe men zoo veel manfehap in 't werk fielt, als gevoegelyk kan geplaetft worden; ook gebruikt men in zodanigen, welkers fchot aen weerzyden der floot opgeworpen word , dubbelde manfehap. Tot wat einde de gronden uitgegraven worden, het zy om door de
fpecie hoogte te verkrygen, het zy om tot kommen voor cieraed, of tot andere benodiging te dienen, zoo zal men altyd tragten voor te komen, dat in de wateren geen grond-vuilniffe of groente kan groeyen, want zodanige begroeide wateren zyn niet alleen voor het gezigt zeer oncierlyk, maer ook niet als met zwaere koften fchoon te houden: het befte en eenige aen my bekent middel is, de zelve zoo diep te fchieten, tot daer de grond noit, ten minfle voor veele eeuwen, geen gewas heeft voortgebragt , en overzulks zoo diep , dat de Zonne- ftraelen, om den grond te verwarmen, en dus in groeizaemiieid te brengen, tot zoo laeg niet konnen doordringen: derhalven zal men alle gragten en vyvers diepen tot het van onderen uit den grond op- wellende water; dewelke, de daery zynde uitgefchoten, beneden het rietfpier zeven of agt voeten water moeten houden. Tot zodanige diepte beliooren alle Buiten-hein-flooten gegraven te worden, op dat iemand, de zelve tragtende te doorwaden, het hoofd moet onderhaelen: ook dienen de zelve voor het minfte twee roeden wyd, of breed te zyn. De Slooten tot vee-fchuttinge, om het zelve daer uit £g laten drin-
E 2 ken,
|
||||
|
1$ Van het Schieten van Gragten, I.Boek,VLHoofddi
ken, zyn gewoonlyk agt voeten wyd boven de kant: en ten uiterfte
drie voeten diep, om het vee, by ongeluk daer in vallende, voor ver- drinkinge te redden. Gragten en vyvers hebben geen bepaelde wydte of diepte ; men
fchikt die gewoonlyk, na dat men uitfchot tot hooging benodigt ; egter moeten ze niet ondieper zyn, als zoo even van.de buiten-hein- flooten gezegt is: maer men moet wegens bellotene vyvers indag- tig zyn, dat de grond van zodanigen, die- tot het water-wel meer als negen voeten water-diepte houden, totvoortteelinge van vis te koud is, Ondertuffen is het zeker dat deze met ter tyd door aenwas van bagger, ondieper worden, het welke, door de warmte der zon, als de opper- vlakte van alle ftil-ftaende wateren verdikkende, veroorzaekt, en ver- meerdert word door de afvallende bladen der omgelege plantagien». Daerenboven worden de wateren ondieper door afftuivinge van byleg- ge.nde landen en wegen; voor-al van publyke wegen, die van lofle oppervlakte en van veel paffagie zyn., Buur-fcheidingen door flooten, welkers kanten met Elft of EfTén-boo>
men beplant zyn., vernaeuwen. door der zelver uitgroeyende wortels;; en vermids de meefte gebuuren veeltyds; hunne gronden hoog waerdee- ren,. zoo tragt een ieder zyn land aen te winnen; daer door deze hütx- flooten met. ter tyd weide greppen worden. Witkalving of Kabbeling van water kan aen breede diepe gragten en
vyvers over den geheelen grond niet veel verhooginge, maer welver- wydinge en misiland van ongelyke kanten toebrengen; vermids nu Zodanige uitkalving in wyde gragten en vyvers door den ilag of be- weeginge, dien de wind op het water veroorzaekt, te verwagten is, zoo moet daer voor zorg gedragen worden, om dat zulks, de grond der kanten van onder weg gefpoelt zynde, niet te verhelpen k, als met een water-fchoeijinge aldaer te doen fteeken; daer op gras-zoden gezet worden,, dio de glooijinge met de andere kanten gelyk maken. Om. deze koften , zoo veel doenlyk, voor te komen-, zal men alle wyde gragten. en vyvers met vlak leggende fchuinfe kanten tot de ver^ cifle diepte graven; aen welke fchuinte den naem van glooijinge ge- geyen word; moetende deze glooijinge fchuinfer of ftylder zyn, na dat de grond , waer uit de gragten en vyvers gefchoten worden,, van loifer of vafter aerde Zal gevonden worden* Wyders is men gewoon» deze glooijingen,. van, onder tot boven, daer het hoogfte winter-wa* ter: komt,; fchuinfer en. vlakker temaken, en vervolgens den .vorderen; kant».
|
||||
|
/. Boek, VI. HoofdS. Vyters en Slo oten.. 3^"
k-ant, boven het water,- minder fchuinte te doen hebben;, het welke-
Mc niet goed keure, om dat het ftilftaende water, beneden, zodanige perifinge maekt tegen de kanten, dat die daer de aerde beflendiger doet zyn als boven; en daerom meene ik noodzakelyker te wezen, dat de grootfte fchuinte van boven de oppervlakte des gronds tot bene- den het laegfte zomer-water komt, dewyl de kabbeling der oppervlak- te van 't water de kanten uitlokt; moetende het verdere onder water, tot beneden op den grond de minfte fchuinte gQgeven worden; In gul duin-zand gravende, zoude de glooijinge des boven-kants toë
drie duimen, beneden het laegfte zomer-water, boven op ieder.voeü diepte twee en. twintig duimen, of voor het minfte twintig duime» fchuinte doen hebben, en beneden maer zeftien of agtien duimen. In vermengder of vafter zand-gronden boven agtien,- en benedeni
veertien duimen; In zavelagtiger nog vafter gronden boven zeftïen, en beneden twaelE
duimen. In vafte daery of moerige klei-gronden boven veertien, en Beneden*
tien duimen. In de allervafte klei-gronden boven op ieder voet diepte'twaeïf dui-
men fchuinte, en vorders na om laeg negen duimen op den voet; nog- tans in. deze gronden noitftylder te glooyen, als van de oppervlakte- des gronds tot drie duimen beneden het zomer-water. Het eerfte graef-werk is het kiel-fteeken, zoo noemt mende eerfte
halve groni-fteek, die lyn regt van fchuinte, na 't beloop van de gloi- jinge, moet zyn, en tot aibaking dient: deze légt den grondllag tot de gloijing, en vermids het op deze goede verrigtinge aenkomt, zal men daer toe de kundigfte en ervarenfle Arbeiders gebruiken; de wel- ke, by den aenvang, de eerfte kiel-fteek, en zoo.vervolgens, maer niet: degloijinge, op het allerwydfte dergragt, vyver of floot moeten gra* ven; nogtans een duim breed minder , die tot polyfting of gelyk- fcliaving der kanten voor het laetfte werk gehouden word. In zand gronden gravende, heeft men tot de gelykheid met het buit-
ten water, en dieper gravende meer loop-zand te verwagten, daerom men meer als een duim tot het polyften ofgelyk-fchaven der kanten be- houden moet,, zoo dat men daer de kiel-fteek ten minften twee duimen binnen dekant mag neemen; en degloijinge van gelyke fchuinte, tot daer' liet loopzand zig begint te openbaeren, gegraven hebbende, fpring^ men daer een; voet,, of wat meer, binnewaerts, 't geen een banket E. 3, maekt5>
|
||||
|
3§ Van Het Schieten van GragteN," enz. I.Boek,VI.Hoofdd.
maekt, waer op men een Vakker plaetfl, die den fteek afneemt en
voortwerpt: daer na wederom zoo veel dieper als het eerlle banket van den boven-grond gravende, fpringt men dan zoo veel inwaerts tot het tweede banket, ook zelfs tot het derde banket; welke banketten, na dat de floot, gragt enz. haere diepte hebben, van onderen wor- den opgenomen; waer na de gloijing, op de uiterfte wydte, glad word opgemaekt. Tot voorkoming van. af kalvinge, of uitkabbelinge der kanten aen
wyde lange gragten, die de winden door de flag van het water ver- oorzaeken, maekt men dat dees water-flag aldaer breekt op Dennen- houte balken, die, tuffen paeltjens leggende, met het water op en neer dryven. VIL Hoofddeel.
Van de Gronden, en welke de verkiezefykfle zyn.
Grond noeme het uitgekoren veld tot de planting, eer het bear-
beid word, en dat wel in des zelfs oppervlakte en in die diepte als de boomen wortels zullen fchieten: hier voor is gezegt dat zodani- ge gronden wel gelegen, goed en wel geftelt van natuure moeten zyn, op dat de boomen en plantfoenen daer in weelig zouden groeyen5 ook fmaekelyke vrugten, en wel gefloten vaft hout-gewas voortbren- gen , zonder daer toe veel onkoften van bearbeidinge of toebrenginge van meft nodig te hebben (a). Schoon nu myne ondervinding niet verder als tot de gronden van ons Land gaet, egter blyft het over-al eene zekere waerheid, dat een vlakke water-paffe grond beqnaemer en verkiezelyker is, als een bergagtige of in valeyen gelegen; zullende deze eerlle gemeenlyk meer vrugten voortbrengen; want behalven dat de allerhoogfte berg geen meer plantfoenen kan voortbrengen, als des zelfs ondervlakkige grond, zoo doet de vogt daer geene zoo goe- de uitwerkinge, en zyn de ftort-regens, door het fchielyk afloopen, niet alleen van weinig nut, maer zelfs aen de onderile gewaffen fchadelyk; ook zyn deze bergagtige gronden meer uitdroogende, daer door de ge- waffen (a) Illi, qui agrum refte colere velit, primum foli naturam effe debere cognitam. Xenoïhon
Soerat. 1'ib. 5. |
||||
|
I.Boek,VlLHoo/M. Van de Gronden. 3^
wallen verheiden en 'verdorren : daerenboven heeft men in valeyen
door Stortregens fomtyds overstromingen en geen goede lucht, liet welke vlakke water-pafte gronden niet onderworpen zyn; in tegendeel genieten de plantfbenen aldaer, door eene evenmatige bevogtiginge, ee- ne gewenfte quekinge: hierom hebbe ik by de arbeiding der gronden in het 8. Hoofddeel gezegt, dat men alle bergagtige verhevenheid, ook Jaegtens moet tragten tot water-paffe viaktens te maken, dog de zelve in Tiet midden een weinig liooger aenleggen, In vlakke landen zyn de gronden, die men met boomen wil beplan-
ten, zelden te lioog boven liet buiten-water, vermids der zei ver wor- tels alsdan dieper konnen doorfchieten, waer door ze niet alleen meer voedfel uit den grond trekken, maer ook, tegen itorm-winden on- beweegelyker zynde, minder in groei gefluit worden; daerentegera zullen in laege gronden, door de warmte van liet zomer-water, de wortels verbroeyen; zoo dat weinige foorten van Boom-gewas aldaer in groei konnen volharden, zelfs vergaen de Linde-boomen in zulke gronden, fclioon haere uitlpruitende wortels meer vogt-begeeren. De gronden om warmoes-, aerd- en bol-vrugten, of om bloemen
te teelen, twee voeten boven het winter-water leggende, zyn hoog: genoeg: want dan konnen die vrugten en bloemen, in drooge zo- mers, door het optrekken van vogten, voedfel verkrygenr maer men vind by ons zelden zoo hooge gelegen bequaeme vette gronden; wes- halven de laegere in eene polder, die met eene winter-water-keeringe omringt worden, moeten gelegen zyn. Men heeft by ons veele klei-, zavelagtige en andere zand-gronden>
in de welke de boomen, om dat die gronden van boven goed, vet en- vrugtbaer zyn, zeer diep wortels fchieten, dog waerinzeveeltyds ge- fluit worden, om dat ze belet worden van onder, door eene tultert beide leggende harde fchil van daery, our, leem of katte-klei, yzer malig zand of diergelyke, verder door te dringen: zelfs gebeurt het dat de wortels op deze harde fchil in natte jaeren of winter-faizoe- nen weg-rotten, en in drooge jaeren, den optrek der vogten daer door gefluit werdende, verdroegen : maer deze gronden konnen ? de fchilien niet te dik zynde, of te diep leggende, merkleine ko- ften, door die te breeken, verbetert worden; als in het 8. Hoofddeel gezegt word. : In het algemeen zyn de befle vrugtbaerfle gronden van ros-zavelagr tige geele vette klei onder kleiagtige kaluw-aerde, even als die van on- |
||||
|
jjo Vau de Gkonder I. Boek,VII. HoofdéL
-fce üeen-aerde, de welke, onder tien duimen dikte kaluw-aerde, tus-
fen de elf of veertien duimen dikte diep legt; makende, tot het on- derfte der fteen-aerde te zamen twee voeten; daer onder dan fomtyds Pot- of Pan-aerde, ook wel minder fla-g, nogtans zodanige klei, waer in de wortels doordringen, gevonden word: welke vette klei-gronden, voor de plantinge na behooren vermengt en klein gebroken zynde, geen toebrenging van meft of andere vettigheid tot boom-planting no- dig hebben; verlchaffende de jaerlykfe afvallende bladen den boomen genoegzaem voedfel: ook zyn deze klei-gronden van fyne, vafte, in een fluitende deelen, die malkanderen takkig vaft houden, waer in de boomen tegen ftorm-winden onbeweegelyker doorgroeyen, en daer door minder, als die in zand-gronden geplant zyn, uit den grond waeyen; daerenboven worden de boomen in deze klei-gronden eer dikker en zNvaerder, vermids der zelver wortels, dieper in deze vette gronden konnende fchieten, beter tot groeijing aenzetten. Nog zyn dusdanige welgebroke en bearbeide klei-gronden zeer dienftig tot het teelen van verfcheide moes-kruiden en zommige bloemen: maer ver- mids ze uit zeer fyne takkige in een vleyende deekn beftaen, die zig vafter als de zand-gronden in een voegen, zoo konnen des winters, ja zelfs des voorjaers zonne-ftraelen na behooren daer niet indringen, om de vogten na den eis te doen beweegen en uitdampen, overzulks ;zyn ze niet zoo bequaem tot vroege voortteeling van aerd-vrugten en bloemen; en nog minder tot pot- of bak-gewaffen- Witte klei-gronden zyn by onsflegter: en welkers klei uit den blaeu-
wen de flegtfte. ,• Moerige gronden beftaen uit klei met zand, die door de natuure
doorbroken, doormengt, en door den regen onfcheibaer geworden zyn; daer men anders alle klei-gronden, om werkzaemer en beter te maken, met zand moet breeken, en doormengen; het welke door den regen daer van weder gefcheiden word, en wel zodanig dat dit zand met ter tyd, op de grond-diepte der eerfte verdelvinge, eene korft maekt, en als een fchil zig te zamen voegt. Na dat dan deze van natuure moerige gronden kleiagtiger ofzandiger zyn, zoo genie- ten ze ook meer des eens of anders hoedanigheid. Daer zyn moerige gronden, die uit veen of daery met klei vermengde aerde beftaen; deze zyn zoo verkiezelyk niet, als die met klei en zand uit de na- tuur. De zelve brengen wel grooter vrugten voort, maer die zyn wa- teragtiger, min zelfliandig en onfmaekelyker, door dien ze de hoeda- |
||||
|
l.Boek,VU.Boofdd. Van de Gronden. 41
|
|||||
|
nigheden der Veen-gronden na zig trekken.
De befte Zand-gronden hebben van boven omtrent zeven of agt dui-
men kaluw-aerde, die veel opender en hoekiger van deelen is, als de kaluw-aerde der klei- en moerige gronden; onder déze eerfte kaluw- aerde word een ged rosagtig zagt zand, even als op den top der dui- nen gevonden, het welke aen de vrugten meer voedende kragt toe- brengt, als men zoude denken. Men vind fomtyds onder dit geel ros- agtige een grover wit zand, waer in de boomen zeer wel wortelen. Zodanige zand-gronden hebben , tot voeding en vrugt-voortbren- ging, geen mefting als den afval der boom-bladen en uitfpruitfels des f ronds nodig: maer de zelve zullen niet zoo fchieiyk groot of dik wer-
en , en veeltyds kleinder vrugten voortbrengen, nogtans zullen ze zelfftandiger en kruidiger zyn. In deze zand gronden zullen de boo- men, om dat het zand zig niet zoo te zamen kan vleyen of takkig vaft houden, als klei-deelen , (zynde het zand grooter, hoekiger, harder en lofler van deelen) meer bewogen, en dus in de groei geftuit worden, ook-met minder wind ligcelyk omwaeyen; anders zouden deze gronden, zulks niet onderworpen zynde, in 't algemeen de verkie- zelyklte zyn; om dat de zonne-ftraelen (die gronden open, hard, hoekig en vrugtbaer zynde) tot eene beqaeme diepte daer konnen indringen > en daerom zeer dienftig voor moes-en bloem-tuinen zyn, inzonder- heid tot vroege aerd- en warmoes-teeling, vermids het overvloedige winter- en lente-regen-water daer in haeftig doorzakt, en de eerfte worteltjens gemakkelyk konnen doorbooren; daerenboven zyn ze ligt te bearbeiden. Gelyk nu de gronden, waer in de zonne-ftraelen en regen diep konnen doordringen, zeer vrugtbaer worden, zo zyn zo- danige, die veele jaeren daer van berooft zyn, onvrugtbaer: dus zyn alle Geeft-landen, de welke van haer ros geel, vrugtbaer, zagt zand ontbloot zyn; want deze konnen niet als met veele koften, door lan- gen tyd, vrugtbaer gemaekt worden; voornamentlyk wanneer ze met grof wit fchrael zand bezet zyn, het geen de olie-deelen der toege- bragte mefr. niet alleen zeer greetig verflind, maer ook de vettigheid, het zand te open hoekig zynde, te veel doet uitwazemen. Veen-gronden zyn los, bol, zwavelagtig, open van deelen , en
daerom zeer dienftig voor Boomquekers, en zulke, die vroege aerd- vrugten teelen om te verkopen, want alles daer in fchieiyk groeit en taeftig voortkomt; maer de daer uit voortgebragte vrugten vallen wel groot, dog, na den aerd des gronds, vois, wateragtig en van zwa- 'I.^Dee/. ¥ velag- |
|||||
|
4-a Van de Gronden. 7. Boek, VII. Hoofdd.
velagtige onfmaekelykheid met weinig voedfel: derhalven zal men zig
onthouden , indien men in zyne ondernemende tuin-oeffeningen ge- noegen verhoopt, van veenige gronden te verkiezen; het is wel waer dat de boomen in den beginne daer in weelig groeyen en dik werden, maer ze zullen ook doorgaens, voor dat zwaere boomen werden, in de kragt van haer groei verfterven; inzonderheid word dit aen de Kers- fe-boomen ondervonden. Insgelyks iterven de daer in geplante Bol- bloemen van jaer tot jaer als aen eene quynende ziekte. Wyders is het aenmerkelyk dat veele aerd-gewaffen, welkers leeftyd gewoonlyk van vier of vyf maenden is, die inden beginne fchielyk, 5a zelfs tot de rypte der vrugt, wel groeyen, in deze gronden niet zoo lang in groei blyven volharden tot dat ze ryp zaed komen voort te brengen. Evenwel zyn 'er aerd-vrugten die in Veen-gronden al 2.00 fmaekelyk Zyn, als die in wel beboude zand- of klei-gronden zyn voortgeteelt: dus is de roode kool, daer in gegroeit, fynder, digter gefloten, min- der van dikke ftruiken en zoeter van fmaek: ook vallen de bitteragtige aerd-vrugten,daer uit voortgekomen, beter als andere van fmaek, maer gemeenlyk niet zoo gezond nog voedende. Uit deze befchryvmge der gronden van onderfcheiden aerd zal men
ligtelyk konnen zien dat goede Zand-gronden de verkiezelykfte zyn, daer na Klei-gronden, en dan vafte Moerige gronden volgen: wyders dat loffe bolle voize gronden onbeqnaem zyn om met zwaere hooge op te gaene boomen te beplanten, vermids die door der zelver zwaer- te te veel doorzinken: ook konnen deze gronden, zonder geheid te zyn, geen gebouwen draegen. Uit de koleur zal men de deugdelyk- heid der gronden niet kennen, want een witte, zwarte, roffe, blaeuw- koleurige klei of aerde zal in het eene land vrugtbaer, en in het an- dere onvrugtbaer zyn: egter is de roode aerde in 't algemeen zelden zoo vrugtbaer, en zommige gants onvrugtbaer: dog de zwarte aerde is vrugtbaerder als de witte; hebbende het zwarte, daer in voortgeko- men, veeltyds door de vogt verkregen ; dewyl uitgedroogde aerde witter word; even als zwaere dikke regen-wolken zwart, en die van minder vogt niet zoo zwart zyn. |
|||||
|
VIII. Hoofd-
|
|||||
|
/.Boek,VU!,Hoofdd. ViN de Gronden-, 43
VUL HoOFDDEE L.
Hoedanig de Gronden voor de beplantinge moeten bearbeid
worden.
Niemand kan te veel voorzorg hebben om zynen uitverkoren grond,
alvorens daer in te planten, wel te onderzoeken, en het daer aen gebrekige te verbeteren : derhalven zal men zulke , die te laeg leggen, ophoogen: en Bergagtige, die men tot tuinen wil aenleggen, met vervallen, waterpas maken: ook de laegtens of holtens, pannig genaemt wordende, gelyk aenvullen. Omtrent onze zagte gronden moet men der zelver gefteldheid op verfcheide plaetzen, ter diepte van vyf voeten, wel gade flaen. Dit alles gedaen zynde, zal men deze gronden klein, en diep genoeg, breeken, waer na de aerde zo- danig moet geplaetfl en vermengt worden, ais tot het wortel maken der te planten boomen dienftig is: waer omtrent misilagen, die namaels onverhelpelyk zyn, begaen wordende, Zal de flegte' groei der boo» men den Planter, tot telaeten naberouw, zulks verwyten: derhalven zal men daer omtrent niette fpaerzaem, maer bezorgt zyn, dat alles volkomen na behooren gefchiede, het welke de boomen niet alleen kragtiger zal doen groeyen, maer zelfs zal deze weelige groei den Planter dagelykfe dankbaerheid betuigen, waer door hy zyne koften rykelyk zal vergolden zien. De misilagen, dien aengaende begaen, fpruiten veeltyds uit onkunde, ook wel door agteloosheid. Zoo zal men zig bedrogen vinden, als men, om eene geringe dagloon, onbe- quaeme Arbeiders gebruikt: als men de gronden niet diep genoeg doet verdelven, nog klein breeken: ook de a^rde, daer van den meeflen dienfl is, niet genoeg laet herfpitten, en vermengen: als men deze verdelvinge en grond-fpittinge by aenbefteding,in plaets van dagloon, en niet ter bequaemer tyd doet gefchieden: als men geen zorg draegt dat by het volk een kundig Opzigter is, die alles na behooren doet vol- brengen : en als men omtrent het gebruik van de nodige gereedfchap- pen te bezuinigt is. Men moet door agteloosheid niet verzuimen te onderzoeken of alles volgens gegeven order volbragt word; want als de Aenlegger, op enkele inbeeldinge5 dat het Arbeids-volk hunnen, pligt zal waerneem en, zig geruft ftelt, zalhy bedrogen worden: de al- lerbefte zyn op middelen bedagt om hunne dag-huur te vergrootem en- F 2 hunnen
|
||||
|
.y. Van het Bearbeiden I.Boek,FIH.Hoofdd.
hunnen arbeid te verligten: daer zyn zelfs zulke quaedaerdige, die de
gegeven order veragtende, fchoon ze daer door geen voordeel of ge- mak genieten, met opzet alles verkeerd doen en quaed werk maken: derhalven is het ten uiterfte noodzakelyk, goede toezigt te houden dat alles na behooren gefchied, zullende men anders zoo wel van dagloo- ners, als van aennemers bedrogen worden. Daglooners zyn uit omhun- ne luiheid en verwaerloosden tyd te bedekken, en dus, by de opne- minge van 't werk, te doen fchynen, of ze veel arbeid gedaen had- den: dit gefchied wanneer ze den grond niet diep genoeg fpitten, voornamen tlyk daer eene vafte korft of fchil te verdel ven is: ook wan- neer ze den grond op alle plaetzen niet egael na behooren fpitten: of den boven-fteek met te groote brokken afbreeken, en den zelven zoo Jaeg doen vallen daer van weinig dienft is. Aennemers leggen altyd toe om door minder arbeid hunne dagloon te vergrooten; daerom doen ze te groote fteeken, om het werk in minder tyd te volbrengen, maer dus doende word de grond niet klein genoeg gebroken: fpitten den grond niet genoeg ontrent gelyk waterpas, nog op 't midden het hooglle en afwaterende: plaetzen de aerde niet volgens order na be- hooren tot den meeften dienft: neemen de heyen te fmal en blyven daer in morrelen, op dat men hunne fouten minder zoude ontdekken. Dit nu voor-af gewaerfchout hebbende, is het nodig te onderzoeken waerom, en op wat wyze, en tyden de grond moet bearbeid worden. Eerftelyk gefchied zulks om de aerdfe deelen, die te vaft gefloten en te zamen vereenigt zyn, zodanig van malkanderen te fcheiden, dat de re- gen de zelve rondom zoude konnen bevogtigen en doornatten: insge- lyks om dat de vogt door dezen open grond van onder zoude konnen opgetrokken worden, en de gewanen, zulks benodigende, voeden; ook kan door zodanigen grond «de overvloedige regen beter weg zinken. Ten anderen zullen de tedere wortels der planffoenen in deze loffe gronden beter indringen, en door de omgewonde aerde, tegen de lucht bedekt, voedfel trekken. Dit leert ons geene klei-gronden tegen de heete zomer te fpitten,
want dan zullen de opene klei-fteeken te hardbaftig en fteenig droo- gen; ook moet men in dezen tyd geen gronden, die met daery of óur bezet zyn, fpitten; dewyl die, door te bevriezen, moeten mul wor- den : daerom worden deze gronden beft voor den winter gedolven of omgefpit, en zulks wel met dunne kleine fteeken, lugtig op malkan- ■ deren, leggende, op dat de te zamen gevleide deelen, door het vriezen uitge-
|
||||
|
I.Boek, VIII. Boofdd. der Gronden. 4?
uitgezet, en van den anderen gefcheiden, daer na tot een mulder aer-
de zouden mogen gemaekt worden, de welke noit weder zoo fterk in een vleit of vereenigt. Klei-gronden, die van onder met geen harde korft of vaft gefloten
daery s our, leem of katte-klei, bezet, of die laeger als vyf of zes voe- ten diep zyn, worden drie fteeken diep omgedolven, en de aerde zo- danig geplaetft, als in 't vervolg gezegt word: welke omfpitting dan diep genoeg zal zyn, om de boomen daer in, en zelfs nog dieper, wortels te doen fchieten, byaldien de grond hooger uit het water mogt leggen: maer wanneer in zand-gronden onder de kaluw-aerde, of nog dieper, en ook onder klei-gronden eene, vafte korft vandaery, our, kern enz. gevonden word, dan moeten alle dusdanige korften of fchil- len, onder wat gronden mogten zyn, doorgedolven, en klein gebro- ken worden: zynde zelfs zeer goed, dat deze fchillen, door het vrie- zen mul geworden zynde, daer na beneden de drie fteeken gelpit wor- den; wyders moet op deze vafte zwaere klei-gronden, vanboven, een duims dikte mul gevroren daery gelegt worden, om die gemakkelyker te befchoffelen en van onkruid gezuivert te houden. Daer zyn 'er die meenen dat dit diep-delven, als deze harde korften of fchillen dieper als het laegfle zomer-water leggen, onnodig is; voorgevende dat de overvloedige regen, buiten deze delvinge, genoeg kan doorzakken, de benodigde vogt tot de gewalTen optrekken, en de boom-wortels zoo laeg niet doordringen: maer de ondervinding heeft my aengaende alle het gezegde het tegendeel geleert, en dat de delving als dan ten rninfte tot vyf voeten diepte moet gefchieden. Moerige en Zand-gronden, welkers hoekige deelen niet in een vleyen
of takkig vaft houden, maer los, open en ligt van een fcheiden, wor- den beft, zoo haeft doenlyk, even na den winter gefpit, op dat de Lente-zon de zelve bequaemelyk mag verwarmen; want als men die voor den winter fpit, en dat daer op fneeu komt te vallen, wiens wa- ter te diep doordringt, zoo zal de grond zodanig verkouwen, dat die niet zeer bequaem is om het volgende voor-jaer daer in boomen te planten: om die reden zullen de Warmoeziers noit hunne open-leg- gende akkers fpitten als na dat geen fneeu te wagten is. Deze moe- rige en zand-gronden, van geen vafte fchillen als daery, yzer-ma- lig zand enz. onderzet zynde, worden twee fteeken "diep omge- fpit; zynde zulks genoeg, naerdien de boomen, vermids de grond beneden de twee fteeken van natuure los en bol. is, daer in zonder F 3 tegen-
|
||||
|
/5 Van het Bearbeiden J.Èoek,VHI. Ihofdd.
tegenftand wortels konnen fchieten.
"Het is het werk van den Opzigter agt te geven dat de grond met
dunne fteeken verdolven, en de aerde, daer van den meeden dienfl is, geplaetfl: word: ook dat de Spitters dit in eens doen, zulks konnende gefchieden; op dat men niet genoodzaekt word, dien ten tweede of derde mael'te doen herfpitten of verkruyen ; het welke van eenen goe- den Delver afhangt; want die kan alle gelyke gronden, welkers aerde in den fteek niet te zamen vermengt moet worden, over-al egael diep, ten naeften by waterpas, of afwaterende, zodanig in eens fpitten, dat daer na, om de zelve na vereilTinge te verkrygen, weinig of niets te verkruyen valt: nogtans is *ulks niet doenlyk in opgehoogde gron- den , nog ook in zulken, die om de diepe daery of andere diergelyke vafte fchillen moeten verdolven worden: eensdeels om de groote diep- te in het verdelven: en ten anderen om dat deze korften of fchillen niet over-al van gelyke dikte leggen; daerom is men alsdan genood- zaekt het gefpitte, om eenen gelyken of afwaterende grond te verkry- gen , meer of min te doen verkruyen: ten derden kan men geen ge- hoogden erond zodanig in eens fpitten dat de aerde tot genoegen ge- plaetft word; want daer men de aerde in den fteek te zamen vermengt wil hebben, moet men den grond meermaelenherfpitten. Men zal op gelyke gronden, 'm eens fpittens, de aerde, met halve
fteeken vermengt, na begeeren konnen plaetzen; want daer de zelve niet zodanig met heele fteeken fcheid, bonkt men daer van eerft zoo veel af, dat de fpaa het overige, in 't geheel ongefcheiden, of twee verfcheide foorten te zamen, bevatten kan. In het plaetfen van de aerde, door des zelfs hoedanigheid bevindende dat min of meer dik- te heeft als "-ewoonlyk in het fpitten geftoken word, zal men beft doen daer na de fteeken dieper of ondieper te neemen: maer de aer- de van gelyke hoedanigheid dikker leggende, als een groote fteek kan bevatten, dan is men genootzaekt daer van af te bonken O). In Moerige, en nog meer in bolle Zand-gronden zyn de Spitters
gewoon den boven-fteek by afwreekinge,in het hei om laeg te ftooten, 't geen altyd quaedis; maer vooral daer men delft, vermids de be- fte aerde alsdan te laeg in den grond valt, daer van geen dienft is; daerenboven word door zodanige afwreekinge de aerde niet klein ge- noeg (d) Af bonken noemt men, daer de aerde horizontael geftoken word. Spitten, daer men
fclmins of perpendiculair nedcrwaerts fteekt |
||||
|
1.Boek, VIII.Hoofdd, der Gronden. 47
noeg gebroken. Om dan de aerde in het fpitten ten meefte nutte te
plaetzen, moet men wegens de hoedanigheid der gronden , en tot wat gebruik onderfcheid maken. Klei-gronden tot Boomgaerd of wilde beplantinge, welkers opper-
vlakte zuiver van groente moet fchoon gehouden worden, moeten bo- ven op met een weinig daery voorzien worden; dog in Moes-tuinen en nog meer in Bloem-hoven is de daery .peftilentiael, als ftrydig zyn- de met die gewaffen , de welke daer in geen wortels zullen maken; derhalven moet de daery daer om laeg^ zonder het minfte boven te brengen, gehouden worden. Wyders zal de groei der Boomen en Gewaffen ons aenwyzen, hoe-
danig de aerde ten meelte voordeele geplaetft moet worden. Het is zeker dat ieder wortel voedfter is van zynen boven-tak; en dus zyn de hair- en dunne wortels voedfters van de jongfte uitgefchote dunne takjens; daer deze dan aen den boom of plant in den grond overvloe- digfte zyn, daer moet men de befte aerde plaetzen, te weten boven Op de wortels, en zulks in dikte na gelykheid der dikke of dunne wor- tels , waer na ook de aerde wel van minder vette en loffe deelen, maer vafter en llegrermag zyn: dog vermids de bovenfte aerde der gronden, die met boom-gewas beplant zyn, wanneer op der zelver oppervlak- te de afvallende bladen blyven rotten , zeer verbetert word, zoo Zal deze flegte aerde tot verkiezelykfte befte aerde werden. Het is ook Zeer goed dat men de boomen in mulle bereide aerde, daer in eerder en beter wortels zullen maken, een weinig boven de oppervlakte des: nieuwen verdolven gronds voor het zakken plant: dog tot den boven- grondmag men, ter diepte van drie duimen, flegte aerde neemen. Na dat de grond van diepte verdolven of gefpit zal worden, moet
liet hei van meer of minder breedte aengelegt worden, niet alleen om de aerde behoorlyk te konnen plaetzen, maer ook om de oppervlakte des gronds in het omfpitten egael gelyk te maken; want de Delvers moeten, om goed werk te maken en de aerde wel te plaetzen, noit in het hei bedrongen ftaen : nogtans is dit eene gemeene fout in de Verdelvinge, inzonderheid daer diep leggende daery verdolven word., waer door de onder-leggende harde korft of fchil, zelden na belmo- ren klein gebroken of doorgedolven word. Om dan eenen grond , daer de daery beneden de vier voeten legt, wel teverdelven, legt men alle de Heyen ter breedte van zes voeten aen, uitgezondert heteerfte hei, 't geen maer van vier voeten breed is: edog indien de daery nog |
||||
|
Van het Bearbeiden
|
I. Beek, VIII. Hoofdd.
|
||||||||
|
'4-8
|
|||||||||
|
dieper of laeger is, legt men de breedte op zeven voeten aen. De
aerde van het eerfte hei vierkant voor-uit gefchoten zynde, zal na de orde eerft de befte of kaluw-aerde onder komen, daer op de minder, en dan nog flegter, zelfs de daery volgen, indien men deze van bo- ven nodig hadde : of indien de daery zoo ondiep legt , dat men dienftig oordeelt de zelve eerft te doen bevriezen: of wel dat zoo dik in den grond legt, dat die niet in eenen fteek kan doorgedolven wor- den; dan zal men daer van zoo veel boven brengen, dat men het o- verige kan doordelven; wan^het weinige onverdolven zoude de ge- lieele verdelvinge vrugteloos maken, en vergeeffe kollen doen fpillen: maer wanneer de harde korft in eenen fleek ontrent doorgedolven is, dan word het overige in den grond blyvende met dunne fteeken klein gebroken. Het eerfte hei aldus vierkant, als een floot, uitgefchoten en ledig zynde, volgt den aenleg van het tweede hei, zes voeten breed; het geen in twee verdeelingen, ieder van drie voeten, op deze wyze bearbeid word: men fchiet, uit de voorde helft, de kaluw-aerde op de zyde uit, en daer op de volgende aerde; maer de alsdan komende ilegtfte aerde word in het voorfte hei voor-uit gefchoten boven op de daery of harde verdolven fchil; op welke flegte aerde de betere, die te voren op zyde was uitgefchoten, moet gefchoten worden. Daer na begint men de tweede verdeelinge van dit tweede hei, daer van men de kaluw-aerde voor-uit fchiet, waer mede het eerfte hei verdol- ven en de aerde in orde geplaetft is: fchiet dan de aerde, die onder de kaluw-aerde van deze tweede verdeelinge van dit hei gelegen heeft, wederom op de zyde uit; en het overige op de verdolven daery van de eerfte verdeelinge van dit tweede hei. Legt dan het derde hei aen, mede van zes voeten breed in twee verdeelt; daer door men een hei bekomt van drie verdeelingen van aerde, daer van aen het voorfte de kaluw-aerde ontbreekt: en aen het tweede de aerde, die onder de ka- luw-aerde legt: zynde het derde tot de doorgedolven daery gants le- dig. Op en in welke verdeelingen der heyen telkens zodanig kan voortgewerkt worden, dat de üegtfte aerde op de doorgedolven daery, de betere daer op, en de kaluw-aerde boven komt: nogtans kan men o^^e kaluw-aerde flegter aerde, zulks begeerende, tot de oppervlak- te brengen. Aldus zyn wy gewoon onze gronden, eer men daer in plant, te verdelven, en na de plantinge niet verder te roeren of fpit- ten; zelfs onze vrugt-boomgaerden, of wyngaerden niet; fchoon de Ouden zulks bieden, voornamentlyk van cle Wyngaerden, en dat wel
|
|||||||||
|
l.Boek,VHI.Hoofdd. der Gronden. 4>
wel jaerlyks driemael, als de eer/Te omroering ten tyde als die begin-
nen te groeyen; de tweede in der zelver bloei-tyd; en de derde als de druiven beginnen te rypen. Ondertuilen heeft bet hier voor verhan- delde alleen Zyn opzigt tot de gronden van Plaizier-plaetzen, die niet van al te groote uitgeflrektheid zyn: want fchoon zodanige voorzorg van de gronden te verdelven of fpitten over-al. zeer goed en dienilig is, ïiogtans kan dit op Plaetzen van groote uitgeflrektheid niet werkflellig gemaekt worden; want zulks zoude in het aenleggen van bolTchaedjen, en plantagien met ruime wyde dreeven en lange laeningen te koftelyk vallen: daerom is men daer gewoon, den grond voor de zaeijinge of plantinge der boomen om te ploegen; en na de zaeijinge te overeg- gen, als de graen-landen gedaen worden. Daer men dreeven of lae- ningen zal aenleggen, worden greppen op lyn-regte gezigten gegra- ven, waer in de zinkelingen geplant, of de akers en het zaed op ©rde gelegt worden. IX. Hoofddeel.
Op wat voyze men de Gronden, die, of uit der aerd, ofdoor
te lang te beteelen en beplanten, onvrugtbaer geworden zjW) zal verbeteren.
De drie volgende geileltheden der gronden zynoorzaek,waerom de
zelve moeten toegemaekt, en door meftinge tot meerder vrugt- baerheid gebragt worden. EerfteJyk zodanige gronden die van natuu- re mager, fchrael, Sn onvrugtbaer zyn. Ten tweede gronden, wel- kers voortbrengende kragten door eene geiladige heteelinge en beplan- tinge zyn uitgeput. Ten derde wanneer men de landen meerder vrug- * ten wil doen geven, als die van natuure magtig zyn voort te brengen. Deze eerfte gronden zyn niet als door groote kollen vrugtbaer te
maken; om dat zulks met de gewoone bemeftinge niet te verkrygen is; want die zal door der zelver fchrael- en magerheid haeilig verteert fcyn; weshalven ze niet als met toebrenginge van eene groote menigte meft tot beter Hand zullen konnen gebragt worden. Vette gronden, die door eene geiladige beteelinge zyn uitgeput?
' komen met ftil te leggen wederom tot vrugtbaerheid, enkelyk door
de indrang en bevogtiginge van het regen- en fiieeu-water: dus leeft
l.Z)eeL G men
|
||||
|
jo Van het Verbeteren I.Boek,lX.Hoofd<£.
men dat God Almagtig den Kinderen Ifraëls bevolen heeft, de landen
in het zevende jaer onbebout te laeten, en geen andere vrugten daer van te genieten als die van zelfs waren voortgekomen; het geen een. bewys is dat de ruil-legging der landen in die tyden nergens anders toe diende, als om dat de lucht en regen beter in de gronden zouden indringen en doorvogtigen; gelyk men hedendaegs gewoon is daer toe de landen te breeken, daer van de fpreekwys van de landen te braeken afkomftig is: om de zelve reden worden beflemte'gronden om- geroert. De ondervinding heeft geleert dat de afgang van dieren en andere
vuilnifïen tothetbemeften der landen zeerdienftig is; maer wie daer van de eerfte Uitvinder is, kan niet als by giiïinge gezegt worden: het waerfchynlykfte is, dat des zelfs gebruik uitgevonden is, wanneer de landen geen genoegzaeme vrugten tot voeding van de groote menig- te der te zamen woonende menfen konden voortbrengen: deze me- nigte veel voedende en lafldragende vee benodigende, hebben deze veele uitwerpzels voortgebragt, die onverdraegelyken ftank veroor- zaekten, en daerom moeflen vervoert worden; zulks nu op de omleg- gende landen gefchied zynde, heeft dit mogelyk gevallig geleert om deze landen zeer gemakkelyk met weinige koften veel vrugtbaerder te maken, als door de zelve om het zevende jaer te braeken/ Daerenbo- ven heeft de tyd ontdekt dat niet alleen de uitwerpzels van menfen ea dieren, (uitgezondert van haezen , koriynen, en water-vogels, wei- iers afgang van ouds, en ook by ons ondienftig , aen de gewaffen fcha- delyk bevonden is: als de landen, daer ze haer onthouden, doen zien:) maer ook veele andere dingen tot bemellinge zeer nut zynT inzonderheid alle verrotte lichaemen (a)j onder "den naem van mefl gaende: mitsgaders alle foorten van vuilnifTen, als modder, ïtraet-flykj ,. as van vuur-brand, kalk, falpeter, 'enkel zout enz. Deze gereede en onkoftelyke middelen zyn zekerlyk tot mefling der
landen veel dienftiger, als zodanige, die door koften, moeite en konfl van diftillatie of verbrandinge verkregen worden, waer van de Ou- den weinig geweten hebben, maer de nieuwe Schryvers breed opge- ven , de welke genoegzaem alleen aen het zout, in de raeft, de vrugt voortbrengende kragt toefchryven; beveftigende deze hunne ftelling^ door voorbeelden van landen, die enkel door overftroijingé van zout, fslpd-
|
||||
|
£Boek,IX.Hoofdd. der Gronden*' $i
falpeter, kalk en as vrugtbaer gemaekt worden: maer deze nieuwe
Uitvinders word gevraegt, wat de vrugtbaerheid, aen landen met Wal- vis-fpek overilroitj veroorzaekt? als nu, weinige jaeren geleden, by geval bevonden is, uitgebrandTraen-fpek, na verrottinge, op zommige landen te doen: ook waerom de Ouden, onder falpeter, droezem van olie mengden ? en om wat reden Columella (a) wil, dat by het gebruik van zes-maendige menfen-pis met olie-droezem vermengt, onder deze geen zout tot mefting moet gevonden worden. Wyders heeft men bevonden, dat gelyke bemefting op alle plaet-
&en niet van de zelve uitwerkinge is, zulks dat, na deverfcheidentheid der gronden, de hoedanigheid der bemeftinge verfcbeiden moet zyn; want zommige landen moeten met meft van meer zout, zuur of zwa- vel-deelen; andere daerentegen met mefl van olieagtiger deelen vrugt- baer gemaekt worden; ook willen alle bitteragtige vrugten, als kool,, andivie, beet, wynruit enz. zouter doelen, als fcherpagtige radys, «yen enz. hebben. Dit onderzoekende komt het my in 't algemeen voor, dat het zout,
't geen onder de mefl ofte in den grond is, zoo veel olie moet heb- ben , dat tot eene bequaeme zeep kan werden, welker fappen, door den regen ontbonden, de groei en vrugtbaerheid veroorzaeken: naer- dien dan de meft, even als de gemeene zeep, uit gelyke deelen moet beftaen; zoo zal men vette olieagtige gronden met meft van zouter deelen, en die met weinige olie-deelen bezet zyn, met rotte lichae- men, die weinig zout en veel olie in hebben, vrugtbaer maken. Vol- gens dezen regel de bemefting zullende gedaen worden, zoo is het onderzoek aengaende de gefteltheid des gronds ten hoogften nodig, om daer na het foort der meft te fchikken: ondertuflen moet men be- dagt zyn dat men de meft niet anders als tot een hulp-middel, om het gebrekige te vervullen, moet gebruiken; want gelyk de overvloedige fpys de maeg ontftelt, en het geheele lichaem benadeelt, zoo kan de over- vloedige meft de gewaffen tot ftervens toe befchadigen; daerom zal men die matiglyk gebruiken: en vermids deze ontrent de wortels der boo* men en gewaffen van den meeften dienft is, zal men die maer even niet aerde, tegen het nitdroogen overdekt, onderfpitten; wanneer de invallende regen de ontbonde zeep-foppen van boven tot laeg by de wortels 2.al doen doorzypelen ; zullende dit van meer nut zyn, als W3&*
(«) lib. 2. de Re Uuft, Cap. Ï5.
G %
|
|||||
|
fi
|
|||||
|
$2 Van het Verbeteren I.Boek,IX.Hoofrddv
wanneer men de meft dieper in den grond legt, en dus vergeeffe ko-
llen zoude doen. Nog moet men, na de gefteltheid der gronden en verfcheidenlieid der meftinge, de daer toe dienftigfte Jaergety- den waerneemen; want boomgaerden, die niet konnen gefpit, maeÈ boven op den grond moeten gemeft worden, zal men beft in de na- Zomer voor de gewoone tyd van den Herfft-regen meften, op dat de zoute, olie en andere nodige deelen daer door beter, voor de vorft, zouden afzypelen; want gelyk de Zon des zomers door de hitte de vlugge deelen der meft doet vervliegen, zoo beneemt de vorft ook. des Zelfs dienftigfte deelen: dog wanneer tot zodanige mefting in dien tyd geen meft te bekomen is, dan zal men* daer mede wagten tot even na de vorft, op dat de Lente-regen het zelve, dat van den Herfft-regen gezegt is, mag uitwerken: ook is in deze boven op den grond meftin- ge voor-al nodigj dat de meft vloeibaer en fmeltende is, daerom zal men daer toe dikke Koe-gier, dunne bagger enz. gebruiken, om dat- der zelver zeep-fappen, eerder ontdaen zynde, fchielyker indringen; daerenboven is 't beter deze meftinge dikwils met een weinig te ver- nieuwen, als zulks in eens overvloedig te verrigten, vermids het daer op komende fchrael droog weer, 't zy vorft of zon, de vlugge olie, zoute, zuure of zwavel-deelen van. het overvloedige boven op den grond leggende zal doen verliezen. Warmoes-landen of aerd-vrugcen voortbrengende, worden beft vooe
de zaeijing in het vroege voorjaer gemeft, om dat die gewaften daer van aenftonts voedfel moeten trekken; aengezien. der zelver vrugten meeft in drie, vier of vyf maenden eetbaer zyn. Alle verkoude gronden willen mede beft in 't voorjaer gemeft zyn9
want alsdan zal de meft daer in, door de ryzende Zon in meer warm- te gehouden zynde, van beter dienft zyn, ais in het najaer, inzonder- heid als des winters veel fneeu valt, wanneer de meft door de omgefpitte grond te diep indringt, en wegens de koude van weinig nut is. Dog liitzige en drooge gronden worden om de zelve reden in het najaer ■ gemeft. In den zomer. is. het noit tyd om de gronden te meften, vermids de
meft haere uitwerkinge moet doen in de verrottinge, en by afzype- linge der zeep-fappen,: het geen de zomer-hitte, de zelve te veel ver- droogende, komt te verhinderen: zynde het eenen algemeenen regel-, dat alle bemefting beft gefchied, wanneer de meft in de kragt haerer rottinge gebruikt word; want hoe meer die tot aerde geworden is; |
|||||
|
t
|
|||||
|
I.BoekJX.Hoofdd. der Gronden. $%
hoe meer des zelfs vlugge, zoute, olie, en andere deelen in de hicht
verfpreid en verlooren zyn; nogtans belet dit niet, dat de mell, dia tot aerde geworden is, dikwils van meer dienft kan zyn, als verfe mell; maer om de gronden te verbeteren, waer van nu gehandelt word, is- ze van minder dienft. pe Ouden hebben de groeizaemheid en vrugtbaerheid der bemella
landen niet toegefchreven aen de daer uit voortkomende zeep-fappen ; dog de ondervinding heeft my het tegendeel geleert,vermids bevonden hebbe dat de afgang der dieren, zonder vermenginge op zig zelfs ge- nomen, in veele gevallen geene zoo goede uitwerkinge te weeg brengt, als wanneer ze in vermenginge met flroo of ftoppels gebruikt word* nademaelnu onze Paerden-en Schaepen-mell met veel flroo vermengt is, zoo maekt zulks in de rottinge, dat meer olie-deelen door des zelfs vlugge falpeter-deelen, daer mede deze mell bezet is, vermengt wor- den'; daerom dan deze bemeftingen by ons van beter uitwerkinge zyn, als die by hen waren. Zy noemden het ook bemeften, wan- neer ze hunne vette klei-gronden, en zommige kreit-gronden met zand vermengden: insgelyks wanneer ze onder de zand-gronden vette klei of vet-kreit gebruikten: dus breeken wy onzezwaere klei-gronden met zand ; of beftroyen die, na der zelver eigenfchap, met as of kalk; ook worden onze zand-gronden met vette klei, maer nog beter mee vette klei- bagger, vermengt. . Het weeken van allerhande zaeden in falpeter-vogt hebbe in onze
bemefte gronden.niet van gelyke uitwerkinge bevonden; maer by uit- ftek in, Tarw-graen; naerdien my een graen, vier en twintig uuren geweekt in falpeter-vogt , vermengt met uitgezakte vogt van eene- Paerden- en Groent-meil-ltee], twee en zeftig, halmen heeft voortga- foragt. X. Hoof DDE e e.
Van verfcheide foorten van Mep»
Om eenige kennis van de uitwerkende kragt der Mefl hier te land-
de te hebben, zal ik ieder in haer lbort afzonderlyk verhande- len. 'Duiven-drek\% met de meefte vlugge zout of falpeter-deelen bezet*
G 3, pm
|
||||
|
.. Van de Mïst; /.Boek,X.Hoofdd.
en van alle meft de hitzigfte, daerom moet men die niet te veel, en
alleen in^zaeijinge gebruiken: men laet ook des zelfs vlugge falpeter- kragt in water uittrekken, waer mede alsdan de gronden en boomen bevogtigt worden: daerenboven is de zelve meft zeer dienftig voor verkoude gronden, en tot verbetering van zodanige, waer in oude quvnende boomen geplant ftaen: egter verkieze ik daer toe het gebruik der Koe-gier in 't najaer; die even moet onder gefpit en in graen-lan- den ondergeëgt worden. Haender-drek, wanneer de hoenders met droog graen gevoert zyn,
komt na by den duiven-drek, dog heeft zoo veele vlugge falpeter-dee- len niet, derhalven minder verhittende, daerom in de bemefhnge een weinig dikker mag geftrooit worden > nogtans niet anders als by manie- TQMw^drEls zeer verhittende, en met veele vlugge zout- of falpe-
ter deelen bezet: maer wanneer op zig zelfs zonder vermenginge ge* hrnikt word, is deze onder alle meftingen van den kortften dienft: dog onder bagger vermengt, en dus den naem van Toortaerde verkregen hebbende, is die van zeer kragtige uitwerkinge, inzonderheid als deze Poortaerde, met koe-meft en zand vermengt, over grazige weiden ge- ftroit word. \ . . ... , ~ ,
Menfen,pls is hier te lande vafi weinig gebruik; maer de Ouden ge-
bruikten zes-maendige Menfen-pis met olie-droezem vermengt tot Ap- pelboomen en Wyngaerden («). • Koe-meft is, buiten vermenginge van ftroo of zand, alleen de al-
gang der Koeyen, welkers drek in greppen met der zelver pis ver- mengt, en by een vergadert, tweemael des weeks op meft-bergen ge- brazt word : deze zal, dus zuiver afgevoert wordende, haere volle deugd en waerde hebben; maer wanneer die met meerder zand, als Se heeften tot zuivering nodig hebben, en zelfs met water, in fchyn tntt^rï fvermeng^wordrzal zodanige meft zeer verzwaert wor- den, en van minder kragt zyn: en of fchoon de gier van Koeyen, faloeterig zynde, vrugtbaer is; zoo is nogtans de drek op zig zelven d^kkllj^Jk is de dikfte de belle; daerom is die van het naiaer, eer de koeyen kalven, de waerdigfte, jermids die van het vooriaèr! omtrent oekalf-tyd, dundervalt; en daerom zoo goed met b Beze koe-meIl3met minder vlugge zoute, maer met veele vette ohe- |
|||||
|
{•) C0LUMÏI.1.A lib. 2. de R« 'Ruft. cap. 15.
|
|||||
|
l.Boek,X.Hoo/M Van de MkST- ff
deelen voorzien zynde, is niet zoo verwarmende. De fcelve word by
ons meer als andere meft op zig zelfs, buiten vermenginge van ftroo, gebruikt: en moet die in alle fchraele, drooge, voornamentlykzand- gronden? voor eenige andere meft gebruikt worden, naerdien de warm- te der Zon des zelfs olie-deelen, door de openheid des gronds, min- der zal doen uitdampen. Ook is de dunne gier-meft op oude quy- nendc boomen, en bemorfte takken gegoten, van zeer goede uitwer- Jcinge. 'Taerden-mefi word alhier byna zoo gemeen als Koe-meft gebruikt;
egter niet in haere zuivere afgang, maer in vermenginge met ftroo, aen het welke te zamen den naem van Faerden-meft, even of het de enkele afgang was, gegeven word: dezelve heeft meer zoute en minder ©lie-deelen als de Koemeft;daerenbovenis die hitziger, en zulks meer of minder na dat het voedièl en afgang van Hengft, Ruin of Merry- paerden zyn; veroorzaekende het drooge voeder niet alleen, maer ook het ftroo, door het gier van Hengft of Ruin-paerden meer en beter, als van agter uitpiffende Merry-paerden , benat zynde, hitziger meft: mitsdien is de befte Paerden-broei-meft, die van Hengft-paerden, met droog voeder gevoert, komt, en welkers leger uit vers ftroo, daer door de keutels en gier namaels wel doormengt zyn, beftaen heeft. Deze verfe, ongerotte meft word gebruikt tot hefmiddel, om de aerde, door des zelfs hitte, te verwarmen en te broeyen. Ook word die in de vroege Lente vers ondergefpit, om door grond-verwarminge vroege vrug» ten te teelen. Ondertuflen ftaet te letten dat de verfe Paerden-meft, van natuure hitzig, en door het veelvuldig ftroo lugtig zynde, de be- quaemfte mefting is in zwaere verkonde klei-gronden, die daer door meer verwarmt worden; en open van deelen geworden, konnen de zonne-ftraelen alsdan beter daer in dringen: maer tot bemefting van boomgaerden en moeshoven, inzonderheid in lugtige zand-gronden, moet men verrotte Paerden-meft gebruiken, welker hitte is uitgewazemt, en wiens vlugge vuure falpeter deelen olieagtiger zyn geworden; daer toe is de korte rotte Paerden-meft het befte; gelyk de verfe lange rui- ge tot broei-meft; dog de zelve moet altyd met ftroo, om tot gebruik dienftig te zyn, vermengt wezen: dewyl de Koe-meft op zig zelfs bui^ ten eenige vermenginge gebruikt word. Scbaepen-meft is wel hitziger als Paerden-meft, maer riet zoo be>
quaemen hefmiddel, eensdeels om dat de pooren van het ftroo, te kort gebroken zynde, de vogt tot broeijing niet by een houden: en ten ande.
|
||||
|
$6 Van de Mest.1 LBoek,X.Hocfdd.
anderen om dat het ftroo meer verzengt en minder bevogtigt word:
deze meftj uit meer vlugge falpeter-deelen als de Paerden-meft beftaen- de, is buiten broei zelfs hitziger; daerom die teffens in minder hoe- veelheid gebruikt word. Varkensmeji oordeelden de Ouden, om des zelfs hitzigheid, ondien-
ftig; dewyl de tiieuwe Schryvers de zelve eene verkoudende kragt toe- fchryven, en daerom in fchraele gronden, in welke de bladen der boo- men voor de gewoone herflft-tyd geel worden en afvallen, van zeer nut- tig gebruik oordeelen: dog deze ftrydende aerd der varken-meft komt myniet vreemd voor, om dat by ons de varkens met natte fpoelinge of wei, het geen koude veroorzaekt, en by de Ouden met Akers gevoert v/ierden , dat hitzigheid baert. Bagger , Modder, Toortaerde , (zynde de laetfte een Modder,
het geen uit kanaelen of water-gragten, waer inveele Sekreet-rioolen uitloflen, gebaggert word) zyn boven de meftinge van den afgang der dieren te verkiezen: wezende de bovenfte, het fmeerigfle en vetlte der modder, nuttigft in alle behoeftige gronden; voornamentlyk zand- gronden, die reets met boomen beplant zyn of zullen worden. De bagger boven van eenen grond komende, die niet brak of ziltig isj heeft zout genoeg om met des zelf olie-deelen een bequaem zeep-fop voort te brengen, het welke veele jaeren zyn vrugt voortbrengende kragt behoud; en is om de mindere vlugheid der zout-deelen en meer- der olieagtigheid niet verhittende: daerenboven is die, op zig zelfs aengemerkt, een onbeteelde aerde, die alle zyne vrugt-voortbrengen- de kragt by zig heeft: men kan des zelfs deugd op 't gezigt, ook op 't gevoel, zeer kennelyk weten; want de bagger of modder, die vet, fmeerig, zwart, en zonder hoorntjens is, zal in het uithoozen weinig aen de fcliop zetten; daer de geene, die fchraelder is, meer aen den fchop inliet uithoozen zal blyven hangen, en in het opdroogen niet zoo zwart blyven; ook behoud de opgedroogde befte modder niet alleen ryn zwarte, maer is op het gevoel zagter, vetter en fmeeriger. Zoda- nige bagger is, buiten den dienft, die tot voedfel der boomen ftrekt, van eene kragtige uitwerkinge, wanneer de zelve onder koe-meft en .zand vermengt op Vei- en Hoi-landen geftrooit word; want hét gras zal door deze meftinge niet alleen weeliger groeyen, maer is ook veel voedzaemer; zelfs is het zuivel der beelten daer door vetter en zoeter Tan fmaek. Straet-jlyk van allerlei vuilniffen, daer on.der veele Paerden-keutels 3
is
|
||||
|
I.Boek,X.Hoofdd. Van de Af est. $?
is in landen, daer weinige kanaelen zyn, eene meft, die na by onze Poort-
aerde komt;zo° dat deze op gelyke wyze gebruikt word : maer by ons kan men de ftraet-flyk onder de meft niet tellen, vermids onze ftrae- ten, door het water uit onze kanaelen , gezuivert, en de vuilniflen in de gragten gefpoelt worden, waer in het tot modder werd. pergaene Boom-bladen en verrottingen van groen gewas, zyn voor
ieders gewas in foorten de natuurlykfte bemeftingen: zynde de boom- bladen, die de dikfte en fmeerigfte in de groei zyn, daer na in verrot- tinge de waerdigfte meft: derhalven zyn de Elze- en dan de Olm-bla- den de befte, maer de Linde- en Willige-bladen de flegtfte. Deze vergaene groente en gerotte boom-bladen maken eene lugtige aerde; tot pot- en bak-gewaflen zeer dienftig. Rund of Rind beftaet uit fchorffen van jeugdige eike takken of
boomtjens ; die, na dat tot leer-bereidinge gedient heeft, vers uit de kuip gehaelt zynde, geel rosagtig ziet, dog door broei in zig zelfs zwart word: deze verfe rund is het befte hef middel, en van eene langduurige matige hitte tot pot-gewafTen, de welke daer in on- der glazen begraven worden; moetende de rund vogtig gehouden en niet met aerde overdekt worden, het geen de hitte zoude doven, ten waere die zeer dik op malkander gelegt was: ook is die, een Wei- nig vergaen, zeer goed tot dekkinge tegen de koude: en byzonder op Meloen-bergen en bedden die tegen de warmte begoten worden; zullende het water daer door, zonder afloopen, beter in den grond dringen: wyders werd de rund, in het vergaen, eene goede aerde, dog die pier-wormen veeroorzaekt, en mieren tot zig lokt. Krooft is eene mefting, dien de Veen-Jieden in hunne boom- en
warmoes-gronden van zeer goede uitwerkinge bevinden, maer in hoo- ge drooge gronden is ze niet zoo goed: de befte, vetfte en lichame- lykfte krooft heeft van onder weinige zigtbaere worteltjens; die veele zigtbaere worteltjens heeft, word ftaert-krooft genaemt; deze is dun- der in gedaente van vis-fc|iobbetjens , die 'm malkander pakt , en wanneer geroert word, weinig kragt of vettigheid by zig heeft,; gelyk Flabbe die weinig vergaet, en alleen dienftig is, om eerft-geplante boonien van boven tegen het uitdroogen der Zon te dekken. Wy- ders is de krooft van ongemeen e uitwerkinge tot het teelen van Peulen in laege swavelagtige gronden: dog als men die in drooger gronden tot mefting wil gebruiken, moet zulks in het Najaer gefchieden, om door den regen tot dienftiger verrottinge te werden. /. Tieel. H rtVEETïE
|
||||
|
fS Behandeling en Gr,pei II. Boek, I. Hoofde.
TWEEDE BOEK.
I. Hoofddeel. Algemeens oenmerhmgen aengaende de behandelinge en groei
der Hout-gewaffen.
Alvorens tot de behandeling der Hout-gewaflên en der ielver by-
zondere foorten overga, is nodig te berigten, dat na de geftelt- lieid der lucht des zelfs invloed omtrent de gewaffen groote verande- ringe baert, zynde de lucht gants verfclieiden op bergen, open vlak» tens, valeyen, wyde of digt beplante BofTchaedjen enz.-, waer van in het tweede deel in het 4. Hoofddeel van het 1. Boek wydlopig gehan- delt word. Schoon wy nu niet weeten, hoedanige gefteltlieid van luchts-deelen voor ons wenfelykft en min befchadende is, zoo leert nogtans de geftadige ondervinding, dat alle groeyende gewaffen, on- der alle lucht-ftreeken, door veranderinge van lucht, zon, regen,, wind enz. aengedaen zynde, veel geflotender en waerdiger Iiout voort- brengen, maer niet zoo fchielyk groeyen; om welke reden de vrugt- dragende boomen, zodanig geplant, kleinder, maer fmaekelyker, zelF- ilandiger, en voedzaemer vrugten geven,daerom ze beter zyn als dié van „hout-gewaffen komen, welke in meer belommeringe, en in min- der veranderinge van lucht, door aendoeninge van hangende of we- derftuitende zonneftraelen, groeyen ; hier uit blykt dat de genieting van eene open vrye lucht alle gewafTen zeer nodig is, en dat de wind niet meer moet geweert worden, als om de gewaflen voor de fterke befchadigende aendrang te befchermen: ook moet men de Zelve geen meer warmte door konft-middekn toebrengen, als de vrugten tot behoorlyke ryp-werding nodig hebben; het welke de eene vrugt meer en langduuriger als de andere begeert. Zoo zal ook het eene gewas beter als het andere in eene open ruime lucht groeyen, en minder van de winden mogen befchadigt worden; daerom eenige opbergen, an- dere op het vlakke, en zommige in valeyen weelig tieren., In het al- gemeen willen de boomen niet te digt befloten of op te kragtige Zon geplant wezen; want zulks gedaen zynde , zal het hout van wilde boomen niet alleen veel flegter, bolder en minder gefloten, maer ook, van korter leeftyd zyn; het welke de digte beplante boffchaedjen over- |
||||
|
12.Boek,I.Hodfdd. r>ta. HoüT'GéwasSek. 5*»?
al uitwyzen; dewyl de zelve boomen, in ruimer lucht gegroeit, en
rondom van regen en wind aengedaen zynde, langer leven komen te genieten: dit is ook de reden dat de vrugten van hoog-ftamde boomen beter en fmaekelyker als van laeg-ftamde zyn, vermids die der hoog- ftamden meer aendoening hebben, en de wateragtige lappen, hooger opklimmende, meer geklenft en verandert worden: dog zoo de lap- pen, om de vrugten bequaemelyk te voeden, tot al te wyde uitgebrei* de takken moeten ftygen,dan zullen die onfmaekelyker en llegter zyn; gelyk veeltyds aen hooge wyd uitgefpreide Wyngaerden, Nooten-, Appelen-, Peeren-, en andere vrugt-boomen word bevonden. Ook Zyn de rype vrugten van laeg-ftamde boomen in ruime lucht beter, als die aen fchuttingen en muuren gegroeit zyn; daerom zal men tegen de zelve geen boomen planten, die in ruime lucht behoorlyke rype vrugten konnen voortbrengen: dewyl de geenen, die tot verkryging van rypwordinge daer tegen moeten geplant worden , geen meer warmte moeten genieten als ze benodigt hebben. Wyders zyn niet alleen boom-vrugten, maer ook kruid- en aerd vrugten beter, zelfs Zyn zomer-zaei-bloemen fchoonder, koleuriger en aengenaemer van reuk, wanneer ze in open lucht, en niet op rabatten voor eene fchut- tinge, of in belommeringe, gegroeit zyn. Na de lucht gadegeflagen te hebben, komt de gefteltheid des gronds,
daer in men de boomen zal planten, in aenmerkinge; maer vermids wy weinig of niets van de oorzaeken der dingen weeten, zoo valt het bezwaerlyk behoorlyke hulpmiddelen tot verhoeding der boom-quae- len, en voortbrengende mis-gewaffen, aen de hand te geven, en wel te meer om dat onder de aerde, fchoon de gronden ons wenfelyk toe- fchynen, fomtyds iets quaeds vermengt is, het geen boven onze na- fpeuringe, en met de eigenfchappen der daer 'm geplante gewaflen ftrydig is, daerom zommige dikwils uit de natuure beter voortkomen, dan wanneer ze door menfen gezaeit of geplant worden. Daerenbo- ven bevind men dat zommige gewaflen, onder de zelve luchtftreek, in de gronden, aen malkanderen gelyk fchynende en weinige uuren van den anderen leggende, niet op gelyke wyze voortkomen, zullende die in den eenen grond veele vafter in een gefloten deelen als in den anderen hebben. Wyders gebeurt het, dat de boomen fchielyk, ook langzaem, nogtans als in de kragt van der zelver groei, fterven; of dat jeugdige fcheuten jaerlyks, mitsgaders de takken, door afkaflke- ringe, of uitwerpinge van gom, verfterven; zonder dat men het zei- H 2 ve
|
||||
|
6o Behandeling en Groei lLBoektI.Hoofdd.
ve aen eenige zigtbaere oorzaek kan toefchryven: ja in zoo verre dat
het zelve foort van boomen, in der verftorven plaets geplant zynde, telkens fterft; niet tegenftaende men alles om zulks voor te komen in het werk geflelt heeft;als met de oude wortels uit te graven,den grond daer van te zuiveren, de plaets wyd en diep uit en om te fpitten, de zelve eenen geruimen tyd te laten lugten, en daer nae van verfe noit. beteelde aerde, in plaets der oude, te voorzien: dewyl een ander foort van boom-gewas, in des zelfs plaets met weinig voorzorg geplant zyn- de , aldaer zonder quaelen weelig zal groeyen: nogtans bevind men dat het zelve foort van gewas, een weinig van de plaets der eerft-ge- ftorven geplant zynde, diergelyke quaelen niet onderworpen is, het geen my doet belkuten dat de gronden, fchoon digt by den anderen gelegen, niet eenpaerig met zodanige tegenflrydige vermenginge van deelen bezet zyn. Het kan egter wel zyn dat de gemelde quaelen uit andere aen ons onbekende oorzaeken voortkomen'% inzonderheid wan- neer Vrngt-boomen, op plantfoenen, met haere natuure en eigen- fchappen ftrydig, geënt of geoculeert zyn: welke ftrydigheid men na de hedendaegfe wys van teelinge niet kan ontdekken, vermids gelyk foort van zaed niet altyd gelyke vrugten voortbrengt; want de zelve Appel- en Peer-pitten zullen zoo wel zuure als zoete, ook winter- en zomer-vrugten geven: even zoo is het met andere vrugten gelegen, welkers plantfoenen , voor dat vrugt gegeven hebben, veroculeert of gezoogt worden: derhalven moet men om daer van verzekert te zyn, der zelver vrugten voor-af zien. Wanneer de jeugdige toppen van eenen jongen boom fterven, kan dit nog fomtyds door verplantinge van een weinig afftands herflelt worden; maer van jonge boomen, die gom uitwerpen, is niecs goeds te verwagten, gelyk ook niet van de geenen die het afkankeren onderworpen zyn; daerom Zal het beft. zyn deze alle uit te rooyen en te verbranden, en den grond met eene andere foOrt te beplanten. Daer zyn ook boomen van onderfcheide foorten, die, in de plaets
van anderen geplant zynde, niet wel groeyen, maer fchielyk of quy- nende fterven; dit zal men aen de Pruim-boom, in plaets van eene gerooide Peere-boom geplant zynde, bevinden. Men ziet fomtyds dat twee verfcheide boomen,digt by den anderen geplant, beide quynende vergaen ; ook dat de eene fterft en de andere na behooren groeit 9 als mede dat ze beiden weelig doorgroeyen: waer omtrent geoordeelt word dat ze met den anderen ofte zamen geneigde of ftrydende krag- |
||||
|
11.Boek, 1.Hoofde der Hout-gewassen, 61
ten hebben: tot welk gevoelen niet overhelle, menende dat de by
een geplante weelig groeyende boomen verfcheidenheid van pooren hebben; die verfcheide foort yan voedende deelen benodigen, en uit den grond trekken; waer van die grond genoegzaem voorzien is: en dat daerom de Wyngaerden en Vyge-boomen, ook de Olm en Willi- ge-boomen, digt by den anderen geplant, zeer weelig in gt>ede gron- den groeyen: nogtans zyn deze met malkanderen in der daed ftrydig, fchoon ze in naem gezegt worden overeenkomende, en de anderen ftrydende te wezen. Maer wanneer de boomen in der anderen plaet- Zen niet willen groeyen, of twee te digt by den anderen geplant quy- nen, of dat de een verfterft en de ander doorgroeit, dan meene ik zulks aen te wyzen, dat de wortels dezer boomen gelyk geftel van Pooren, en gelyke voedende deelen tot haer beltand noodig hebben; derhalven is het niet te verwonderen, dat de grond eenen diergelyken boom, als waer in zodanige quynende of geftorven was uitgerooit, blyft weigeren te voeden: het geen ook de reden is als die beide ver- gaen, want dan zullen de noodige voedende deelen in dezen grond gants uitgeput, of noit daer onder vermengt geweeft zyn: of dan zal de grond van onbequaem geftel van pypen voorzien wezen, om de noo- dige deelen tot voedfel daer in op te heuden. Wyders kan het ge- beuren dat de kragtige wortels van den eenen boom, het noodige voedfel uit den grond na zig trekkende, het voedfel van den geenen, die llegter wortels heeft, beneemen; waer door de eene boom zal doorgroeyen en de andere verfterven: ondertufTen is het bekent dat Taxus, Elfen en Willigen de gronden kragtig beroven, nogtans zul- len alle andere gewaffen in de gronden, daer deze gerooit zyn, weelig groeyen. Om nu alles, tot genoegen, na behooren te zien groeyen, zo»
moet men weeten, welke gewaffen digt by den anderen, en welke wy der van een moeten gezaeit of geplant worden; ook behoort men den grond te kennen en weeten, welke gewaffen daer in het natuur- lykfte, en welke daer in zoo wel niet zullen groeyen; zulks omtrent klei-, moerige en zand-gronden wel gade flaende, op dat de gewas- fen, na haeren aerd, niet alleen kragtiger zouden groeyen, maer ook beter bloemen en vrugten voortbrengen; daer toe ook vereift word., dat de gewaffen, volgens haer eigenfchap, hooger of laeger uit het water geplant worden. Onder de gewaffen worden eenige gevonden, die van zaed natuur-
H3 Iyt
|
||||
|
$2 Behandeling en Groei IL Boek, I. Hoofdd.
lyk groeyen , en niet begeeren verplant nog befnoeit te worden; ook
in het wilde onbehandelt beter groeyen,als wanneer ze, door menfchen behandelt zyn; zullende alsdan, door der zelver onkunde en agteloos- heid, meer mis-gewaffen voortbrengen; nogtans kan men aen dezel- ve fomtyds verbetering toebrengen, Wanneer het gebeurt dat de Pyn- en Öenne-boome'n, die van natuure regtfcheutig en toppig op- gaen, in het wilde tegen haer natuur met twee of meer fcheuten groei- jen ; kan dit in tvds door eene kundige behandelinge voorgekomen worden, door de byfpruiten,in den beginne, voor dat houtig werden, uit te nypen. Wyders moet men zig in alle gevallen wegens het be- handelen der gewaffen gedragen, niet alleen volgens der zelver natuur en eigenfchappen, maer ook tot bereiking Van het daer van verwag- tende oogmerk; daerom zal men de zelve wilde boomen, die tot fcheer- heggen gefchikt zyn, anders behandelen, als die tot werk-of brand- hout zullen dienen; het welke niet in agt genomen zynde, worden die beide mishandelt. Wilde boomen, tot werk-of brand-hout, worden veeltyds met ver-
planten mishandelt; want als oude, dik-ftammige dikwils verplant wor- den, is zulks quaed; naerdien de hout-pooren telkens digter in een fluiten, dat de vrye doorfïraeftng der vogten belemmert: ook kan men de zelve zonder quetzinge van haere fomtyds benodigde wortels, en noit zonder inkortinge haerer Pen-wortel uitrooyen; insgelyks zullen de wortels door luch-vattinge inkrimpen, daer door zoo wel de dunne, als hair-wortels buiten ftaet gebragt worden om groei te hervatten; daerom die benevens de gequetile dikke wortels moeten nitgefneden worden; het welke niet gefchiedende geraken ze aen het rotten, het geen de wortels, waer van ze uitgefproten zyn, groot nadeel zoude toebrengen, de groei doen ftremmen, en de pooren des ftams digter doen fluiten. Naerdien de boven de grond uitgefchote takken vogt- trekkers zyn van het geene de wortels uit den grond toevoeren, zoo moet men na maete dat de wortels uitgefneden en ingekort worden, de boven zy-takken inkorten en uitfnyden: dog deze qiietzuure der in- gekorte wortels en zy-takken zal zoo niet aenheelen, of daer word eene warring in de gefteltheid der pooren veroorzaekt, het geen maekt dat de pen-wortel daer na minder na om laeg, en meer met zy-wortels groeit, de boomen niet zoo toppig doet opwafTen, en met zoo vaft fn den grond veftigen, als wanneer de aerde, meer door den wmd bewogen wordende, fcheurt, en de wortels lucht vatten, het welke |
||||
|
11. B&ek, I. Hcofdd. n e jï II o ü T - o e \v A s s e N. 63
de groei verhindert ; dewyl ze oüverplant beftendig zouden door-
groeyen. Dog daarentegen komt in aenmerkinge, Eerftelyk dat de boomen;»
die van zaed gequeekt worden, niet altyd van gelyke foort zyn, ver- mids eenerlei zaed veranderde foorten voortbrengt, als de Eiken, Beu- ken» Effen, Elfen, Olmen, Linden enz. aenwyzen; waerom de ma- nier van voortteelinge moet verandert worden, voornamentlyk om- trent die foorten, uit welkers zaed de meefte onderfclieide verflegtende foorten voortkomen; als zyn de Linden met klein flegt berke-blad, en de Olm meeft fyne Yp gevende: dit ondervindende, liebbe ik het nafpeuren der gewaflen in haere by-foorten geftaekt,naerdien de zelve ran tyd tot tyd vermeerderen. Ten anderen komen de Hout-gewas- fen, pen-wortels fchietende, en niet verplant wordende, in onze lae- ge gronden in weinige jaeren met de zelve tot het water, daer door ze verrotten en verbroeyen. Het welke alles naeukeurig opgemerkt hebbende, zoo meene ik beft te zyn, dat men de boomen in de gron- den , waer in ze zullen doorgroeyen, even zoo verplant en behandelt als de Boomquekers doen: te weten dat men, tot het verplanten, boom- tjens van zaed neemt, het geen een jaer in den grond gelegt hebben- de, in het tweede jaer van haere groei is; welke plantfoenen men by de verplanting tot den grond afihyd, op dat die met regter fcheut zouden opgroeyen, en het volgende jaer wortel-vaft zyn: zoo behan- delt men de Eiken, Ypen, Beuken enz. maer Pyn-boomen, Dennen* Elft enz. kort men niet in: ook moeten de Linde-boomen jong; ver- plant zynde, regt-fcheutig aen eene fpar opgebonden worden ; èog met agtgevinge, dat de fpar tegen de holte des fcheuts, en nok tegen de uitbuitende zyde, als onkundige doen, geftoken word; 't geen men in alle hout-gewaffen, die men door te binden regt zonder bogtenwiï doen groeyen, moet waernemen. Als tot het verplanten ouder dik-ftamde boomen genomen worden,,
zoo zal men bevinden dat ze, door langer buiten groei te zyn, niet alleen ingekrompender pooren, maer ook geene zoo kragtige wortels maken, om tegen fterke wind beftand te zyn; weshalve'men dikwils genootzaekt is een pael daer nevens te ftellen; het welke als hinderlyk. aen de groei zynde, van zommige afgekeurt word; nogtans hebbe ondervonden, wanneer de pael afftandig geplaetft is, zoo dat ftroc» tullen deze en de boom, om het fchenden des baft voor te komen? word gedaen, en dus aen den boom met eene fterke band onbewecge- |
||||
|
6, Behandel,»,; en Gkoe. U.BHKJWU.
lyk vaa gemaekt is, ^^J™™^^^,
is, blyft doorgroeyen: maer menmoet «toWi wor(J J* f ^^.KiÖ^'KN™* dan" zonde de-
dat des zelfs ftarr.met behooriy Wnnen.baft onder het bind- ze perffing, de ryz.ng der iapP 6 fappen boven
fel belettende, den »*;- w lke 1Tl> voorgekomen zyn-
het bmdfel meerder doen mKW'J ^ ^^^ fi Lshandelt, wanneer men der ze.veyopfe ent aftnot, ^geen a»
Olmen, Ypen, Ekfna'iXm een war veroorzaeken, die de vrye
daen word: dv rf^tatom^ M0 den , doorftraling belet, waer nou: u= werden; daeren-
jnaer meer kroon-taken ma en en m t zoo^ ^^ ^ fcy
boven vereemgt zig liet liour., iu afecknotte boomen noit
afknotting ; waerom het hout van bea^e^^o^ ^ ^^
zoo laftdragende is, als ^n zotoge, wejk^ .fc ^ ^^ ren ï!S:^WlSm^o2SkS ™«>mmige oude boomen
neei dat het ^lmotjen at ^ hervatten, en met meer kragt Stfnu^^
boomen niet magtigzyn de vogen tf™^^ verfterven, f
voort te ftu^n' nd^tTr0eyen geraeken. Om zulks voor te komen is
zeer langzaemaen het groeyg eenjacrige Inleggers, of '%^*^*%^> t Tby de verplantmg tot
Tgrond ^^Zn^Z^^^^ nogtans is het hert
rD'#0m,nt zêlïenhS midden van haer omtrek, om dat de poo-
of middelpunt zelden ^ ^^ het hout al_ ren of pypjens na nee ftoorden is: om die reden zal men in
daer ook niet zoo valt rg boven.rcheut niet ingekort, of
het verplanten vari de»°°™> de 2elve wederom tegen zodanige zon-
afgeknotword, agtgeven,M opnemingeftonden, wanneer ne-ftand geplant worden, a^s ze v P *, dat zulkg dlg 1S
xe eerder zullen g/0^ en ^den-, Karftanje- en andere boomen,
bewyzeri zommigPeeren ^M P de dat M, 0p eene ver- ^^SSS^^ndc , van natuure genegen zyn tot ha*
re oude Zon-zyde te keeren.
|
||||
|
i'lBoek,I.Hoof"M der Hout-igewassen. 6$
Men moet de wilde uitgegrave boomen, zoo ras doenlyk is, ver-
planten ; want hoe meer de lucht de wortel-lappen verdroogt, dat de pooren doet fluiten, hoe minder de boomen bequaem zyn te groeyen, maer men moet voor-al bezorgt zyn dat ze niet bevriezen, vermids ze dan nog kragtiger uitdroogen, en de vogten der pooren ftremmen, werdende daer door onbequaem om namaels de noodige vogten te onc- fangen en voort te ftuwen , dat den zelven niet alleen fchadelyk, maer ook veeltyds doodelyk is, voornamentlyk aen Ypen-boomen, Kerflen en andere. Om het uitdroogen en bevriezen der boomen , die men van verre
verwagt voort te komen, zal men de wortels (zelfs was het beter de ge- •heele flam) met ftroo of moft omwinden; en daer na, voor het verplan- ten, eenige uuren der zelver ingekrompen wortels, en pooren in het water doen uitzetten, het welke voorhal dienftig is aen wortels, die* maer eenigzins bevroren geweeft zyn: wyders moeten de onbequaeme gequetfte en dunne hair-wortels befhoeit worden, want deze zyn niet in ftaet om dienft te doen. Onbequaeme zyn zodanige, die niet wei gegroeit zynde malkanderen verdringen , met knobbels onder uit groeyen, dun, ingetrokken en zwart zyn. Het qtietzen der wortels gefchied gemeenlyk in het uitgraven. Ook flaet in het befnoeyen der zelve te letten, dat de fnede ïchuins gedaen word, en wel zoo dat het gemeden na om laeg in de aerde komt. Wat verder het planten en voortteelen der boomen aengaet, zie daer van het volgende $. Hoofd- deel. De behandeling van Vrugt- of wilde boomen, na het planten, is
gants verfchillende; want de doening aen Vrugt-boomen word gerigt om veele en fmaekelyke vrugten te verkrygen: maer wegens Wilde of Bos-boornen is men bedagt om kragtig en waerdig Hout-gewas te bekomen; dit is in beide het voornaemfte doelwit; daer na de cierly- ke toebrenging tot verluftiging van het oog moet volgen, dat wel aen wilde uitkroonende, maer niet altyd aen wilde heining-boomen, en vrugt-boomen kan in 't werk geftelt worden; moetende het cieraed derlaetfte minder als de vrugtbaerheid, en de cierlykheid der wilde hei- ning-boomen meer als de waerdigheid van het hout-gewas in agt geno- men worden. De Vrugt-boomen van groeizaem gewas, en met bequaeme wortels
voorzien, maken meer of minder Hout-fcheuten, na der zelver eigen- fchappen en geftel van open of digt ineengedrongen pooren om de ISbeel. . I Om-
|
||||
|
66 Behandeling en Groei IL Boek, I. Hoofdd.
omwonde vogten te ontfangen, en meer en meer voort te fluwen. Ver-
mids nu de beginzelen der bloem-knoppen niet verfchynen, voor dat deze vogten een weinig ophouden, en niet zoo overvloedig en fchie- lyk pafTeeren, zoo is nodig dat de kragtige groeyende hout-fcheuten betempert, en in haere groei gefluit worden, het geen door de boo- men meermaelen te verplanten, enten , oculeren en befnoeyen ge- fchied: daerom men die ook niet zoo jeugdig plant, nog de kroon tot op de ftam afknot, om de vogten door de warringe te betemperen. en tot verandering te brengen. Het gezegde beveiligen de boomen, die op quee- of doorn-ftammetjens geënt of geoculeert zyn, vermids de zelve vafl digt gefloten hout-gewas, en veele dunne worteltjens heb- benfoor welkers digte pooren de vogten niet zo overvloedig en meer geklenfl doorgaen; het geen ze wel vrugtbaerder maekt; maer ook teffens het hput van veele foorten, mager, dor, quarlagtig en onbe- quaem tot vrugt-teeling doet voortbrengen: zulks veroorzaekt wor- dende doordien 2e geen genoegzaeme vogten, door de digt te za- men getrokken pooren, tot vrugt-voeding konnen verkrygen: om wel- ke reden ik het enten, zoogen en oculeren op quee of doorn, nog- tans met uitzonderinge van eenige foorten, afkeure; en beter oordee- ]e daer toe wilde plantfoenen te verkiezen; de welke met de natuure der daer op te enten vrugt overeenkomen: zullende deze wilde plant- foenen door eene goede behandelinge tot bequaem hout-gewas en draegbaerheid gebragt worden, .wanneer men der zelver fappen zoo lang eene vrye doorftraeling laet genieten, tot dat ze niet zoo menig- vuldig nog verdund konnen uitdampen, het geen men zelfs van krag- ti-ge hout-fcliietende boomen zal bekomen, met die zonder befnoeijin- ge te laten doorgroeyen , want alsdan zullen der zelver fappen niet tot zoo fchielyken uitdamping flygen ; daer door minder kragtige, maer meer goede zy-fcheuten uitwerpen, die zig tot vrugt-dragen fchik- ken, en botten van kruis-bladen voortbrengen, de welke gewoonlyk in het volgende jaer tot bloem-knoppen groeyen. Dit is de befte ma- nier om flam-boomen het natuurlykfl getempert te»doen groeyen, en bequaem houtgewas te verkrygen, om fmaekelyke vrugten voort te brengen: maer aen heining- en laeg-flamde vrugt-boomen , aen de welken men geene groote opfchietende takken, als de boomen te veel ontcierende, wil dulden, is men genootzaekt de zomer-fnoeijing te ple- gen, om daer door eene ftuitinge in de groei te brengen. Gelyk men geen vrugt-boomen te fchielyk moet vergrooten door de takken |
||||
|
il Boek, I. Hoofdd. der Ho üt-gewassen; 67
in den beginne te lang te laten; zoo moet men ook voor eenen alge-
meenen regel in agt nemen, dat men geen boom tot vrugt-dragen moet brengen als na dat kragtig hout-gewas heeft; want dit in de groei- ituiten veroorzaekt veeltyds flegt, dor, quarlig, en moftig hout-ge- was. De verhandeling der jonge wilde opgaende hoornen is te vinden,
daer van de Inleggers in het volgende 4. Hoofddeel gefproken word. De bejaerde en glad-flammige wilde boomen zal men, in het vervolg der fnoeijinge, niet als de vryf-takken, en zodanige zuigers benemen, die te veel fappen na zig trekken, en de groei der hoofd-fpil-tak betwiflen; vermids de cierlykheid en waerdigheid van wilde boomen dacr in be- flaet, dat ze met een eenige regte fcheut in hoogte opgaen, uit wei- ie de zy-kroon-takken moeten voortkomen, onderwyl deze regt-fcheu- tige fpil-tak altyd kragtig blyft doorgroeyen; 't geen belet zoude wor- den , wanneer die te veel befnoeit word, als zulks den aenwas bene- mende, voornamentlyk als men haer des zomers fnoeit, en van te -dikke takken berooft; het welke zeer klaer uit de Scheer-heggen blykt, noit dikke boomen werdende; ook uit zodanige boomen, die door het befnoeyen van haere dikke takken tot PhTers werden. By het Befhoeyen der Zuig-takken, moet men op de jeugdige groei
en het aendikken van de boomen agt geven; want, die kragtig aendik- ken, moeten de Zuigers noit glad by den ftam afgeby telt worden : zulks gefchiedende, word daer uit veeltyds by de quetzuure een in- waertfe holte gebooren, die bezwaerlyk,'deboomondertulTen in dikte uitzettende, overzoomt; om dit voor te komen moet men de takken een duim dikte van den ftam afbytelen, en aenftonts der zelver won- den met fmeerfel overdekken, waer door ze voor het inwateren, en fier- ke zonne-flraelen bewaert worden. Dat ieder tak door des zelfs onderaerdfe wortel gevoed word, en dat
deze tegengeflelde taks-wortel, door het befnoeyen van die dikke boven- tak, aen de vogten verftikt, bewyft de Olm-boom; want men zal by uit- rooijinge bevinden, dat de wortels der tegengeftelde zwaere befhoeide takken verflorven zyn: zulks bewyzen ook de Denne- en Pyn-boomen, die altyd verfterven, wanneer haere boven-kroonen worden afgezet, het welke men ook veeltyds aen oude Peeren-, Appelen-, Perzikken- en meer andere boomen bevind: nogtans zyn 'er boomen, die in tegendeel doorliet beneemen van de vogt-trekkende takken vernieuwen, en ver- jeugdigde ftam-takken verkrygen, als Elzen, Effen, Hazenoten-boo- inen, Wyngaerden enz. bewyzen. I2 Alle |
||||
|
6b Van Wilde en Tahmk ILBoek^LHövfdd.
Alle hout-gewas groeit met eene vleug, waer na het zig, jong zyn-
de, gemakkelyk zonder verbreekinge laet buigen; daer tegen gebogen of gedraeit wordende zal het verbreeken of verlammen.; dit ziet men Yoornamentlyk. by het ae.nbind.en met Tienden.,, die regts volgens den loop der zon moeten gedraeit worden, want anders doende zullen ze verbreeken of van zelfs ontwinden. Oud hout-gewas, het geen niet buigzaem is, is het bequaemfte tot
Iafl-dragen;maer om voor een wyl aen geweld te wederiken is het buig- zaeme beter, om dat daer na wederom te rug kan fpringen: om die re- den zyn de buigzaeme Willigen 3 en Populieren beter wind-afkeerders^ als Eiken en Beuken.. II. Hoofd de E ê.
Van de Bout- en Kruid-gewaden, zoo wilde ah tamme, ah ook
van der ze her gejlagten enz. De Befchryvers brengen de-gewaffen tot vier algemeene geflagten>
als Boomen, Heefters, Spruit- of Struik-gewaffen, en Kruid-ge- gewafTen: aen de drie eerfle geven ze den naem van Hout-gewaffen, om dat uit haere wortels een of meer harde fcheuten voortkomen; het vierde noemen ze kruid-gewas; om dat het zelve niet zoo hard maer zagt-fteelig groeit: dog vermids onder de zagt-fteelige (fchoon ze niet tot zulken'hoogte nog dikte, als andere boomen, groeyen) zodanige zyn, die even als Hout-gewaffen, boomagtig, heefterig en ftruikig of met fpruiten groeyen, zoo behooren ze, myns bedunkens, maer tot twee algemeene geilagten gebragtte worden; namentlyk tot Hout- en Kruid- gewaffen: welke twee algemeene geflagten verder in veele by-geflagten •konnen verdeelt worden. Hout-gewaffen zyn zodanige, die van natuure en in' de kragt van
haer groei een of meer harde fteelen verkrygen; daerom worden Sa- lie, Thym, Kosmaryn en andere diergelyke onder de hout-gewaffen geftelt. Kruid-gewaffenzyn, die van natuure en in-de kragt van haer groei
teere ea onfterke zagte fteelen of halmen, die niet houtig zyn, heb- ben, fchoon men veele, door konft langer leef-tyd toebrengende, tot houtigheid zoude konnen. brengen > als Stok-violieren, Angelieren* Paflie-.
|
||||
|
//. Boek, II. H&ofdd. Hout- en Kruid- ge \v a s $ e n. G<?
Paflle-bloemen enz. Daer zyn ook zulke, die by verftervinge een of
meer harde fteelen bekomen, gelyk Maluwen, Aertifchokken, en de meefte wilde Diftels enz. alle welke nogtans tot de kruid- en niet tot de Jjout-gewaflen behooren. Wyders worden deze beide geilagten, ieder in liet byzonder, on**
derfcheiden in Tamme en Wilde. Tamme noeme zodanige, de: tvelke voedende, tong-flreelende of verquikkende vrugten voortbren,- gen, waer onder ftelle welkers bladen by fpyze of faus, tot geur-ver^ kryging, gebruikt worden, als Laurier, Rosmaryn, Salie, Thym enz.. Wilde zyn, die geene zodanige vrugten voortbrengen. De meefte dezer beide tamme en wilde Hout- en Kruid-ge waffen be-
ftaen op zig zelve, evenwel zyn 'er die niet beftand maer kruipende- Zyn, waer onder ook eenige die aen eenen ftok gehegt, door omwin- dinge, in hoogte opklimmen; gelyk, onder de tammede Wyngaer- den, en onder de wilde Hout-gewaffen het. Geitenblad, en alle andere Veilen of houtige Klimmen doen. Tamme kruipende Kruid-gewaiïen zyn Meloenen, Komkommers, Pompoenen, Aerdbeziën. Die door vaftmakinge en omwindinge klimmen, zyn Turkfe Boonen en Erreten. Onder de wilde zyn ook veele foorten,, die zig door omwindinge' hegten en in hoogte groeyen. De nadere onderfcheiding der Hout-gewaffen is in Boom,: Heeftere-
Spruit of Struik-gewas- Boom is een hout gewas, het geen van natuure, of door weinig be-
hulp, met eene regte harde ftronk in hoogte, ten minfte tot boven de man, opfchiet, en zig verder met opwaerts groeyende takken als armen- verfpreid; onder deze boomen heeft men ook eenige, die van natuure met eene regte opfchietende top groeyen, uit welke top-fcheut de tak- ken zydeling voortkomen; als de Pyn-boomen, Denne-boomen, Cy- preffen en Ceders doen. Men vind ook andere, die wel tot hooge- dikke boomen, maer van natuure niet zoo top-fcheutig groeyen; egr ter zal het eene foort natuurlyk met hooger tronk als het andere, al? vorens de kroon-takken zywaerts iiitberften , groeyen: ook zyn 'er welkers kroon-takken meer zywaerts of opwaerts in hoogte waffen: tot voorbeeld dienen de Olm-boomen, welkers tronk van natuure niet zoo* hoog zonder uitwerpzels van takken, en de kroon-takken meer op~- waerts groeyen als de Eiken-boomen, dÏQ hoogftammiger met regtzy- diger kroon-takken groeyen. Onder de groote boomen worden ook de' Eken, Berken en Haver-effen geftelt, fchoon de zelve niet/net zoo> L 3, veelèj
|
||||
|
■ho Van Wilde en Tamme iï.Boektll.Hoafdd>
veele uitbreidende takken bekleedden Tan dikke flammen voorzien zyn,
nog in hoogte groeyen, als Abeelen, Populieren, Eiken, Effen, Beu- leen, Olmen, Ypen, Linden, Ros-karflanjens, Willigen enz. Heefters groeyen met geene zoo hooge nog dikke tronken als de
boomen; ook zyn ze niet altyd een-fteelig, vermids dikwils verfchei- de fteelen uit haere wortels fpruiten; zynde der zelver tronken en kroon- takken van natuure houtig en lang in leven blyvende; maer men moet onder deze zodanige niet ftellen, die door gebrek, miswas, of door konftige behandelinge laeg of dun-flammig blyven; daer ze anders van natuure hooge boomen zouden werden. Spruit- ofStruik-gewas komt uit des zelfs wortel met veele houtige
fteelen voort, de welke zig niet zeer hoog opregten: deze zyn van verfcheide foorten, die men twee-leedig als van lange en van korte leef-tyd kan onderfcheiden: onder die van lange leef-tyd flelle de Wyn- gaefden en de Klimmen: onder die van korte leef-tyd de Hinne- en Braem-beziën, ook het Zoet-hout; hoewel het twyfelagtig is, of dit iaetfte tot het geflagt der hout-gewaffen behoort. Veele der voorfchreve Boomen, Heefters, Spruit- of Struik-ge wallen
ftrooyen jaerlyks haere bladen zeer kort en kennelyk na malkanderen; dus doen de boomen, die des winters bladeloos zyn: maer de geene, die altyd groen blyven, ftrooyen haere bladen niet zoo oogzienlyk, maer van langzaemer tyd. Kruid-gewaffen zyn van natuure even zodanig, dog boven dien van
meer onderfcheid als de Hout-gewaffen; zynde onder de zelve eenige die geen (lengen offtruiken, maer alleen lange fteeltjens met blader- tjens hebben, waer uit haere bloemen en zaed voortkomen. Onder deze beide geflagten der Hout- en Kruid-gewaffen vind men
'er, die van twee verfcheide kunne, en dus van het mannelyke en vrou- welyke geflagt zyn; egter hebben verre de meefte deze beide te za- men in een en het zelve gewas: gelyk alle onze vrugt-boomen, en de toedende vrugt-voortbrengende en bloem-dragende kruid-gewallen tet- fens beide de geflagten hebben; welke gewaffen men zegt geen vrugten tot volkomenheid voort te brengen, ten zy de zelve door het manne- lyke zaed zyn overfloven; welk ftuif of mans zaed zeer zigtbaer is in katte ftaerten van Nooten, en in Loerbeziën: dog minder zigtbaer in de looze of mannelyke bloemen, die onder by hetlteeltje zonder dikte of gevolg van vrugt zyn: en veeltyds zyn deze mannelyke bloemen aen andere takieiw, als daer aen de vrouwelyke of vrugt-bloemen ge- von-
|
||||
|
H.BoekJl. Hoofde Hout- en Kruid-ge wassen. ft
ronden worden;, nogtans zyn 'er ook gewaffen, die de mannelyke
bloemen op de zelve fteelen der vrouwelyke bloemen dragen: maer ik hebbe eene zwaengheid omtrent de nootzakelykheid dezer overftuivin- ge van het mannelyke zaed tot aenwas der vrugten; die is dat bevinde dat de bloem der vygen binnen in de vrugt zet, en de vrugt zonder fcigtbaer teken van knop uit het hout berft; waer uit meene te moeten* beiluiten dat hier geen overftuiving plaets kan vinden: zoo ook zyra de Moerbeziën, daer geen Loerbeziën gezien worden, overvloediger; daerentegen vind men dikwils geen Moerbeziën aen de boomen, die met Loerbezië'n beladen zyn. Dat 'er evenwel boomen en kruiden van> het mannelyke en vrouwelyke geflagt zyn, word onder de boomen aen de zaed-dragende Elfen, Linden, enz. en onder de Kruiden aea de Hennep, Kennep-zaed, Spinagie enz. gezien. III. Hoofddeel.
Van de Groei- en Leef-tyd der Hout-gewajfen volgens de Sai~
zoenen. Dat ze door eene quaede behandelinge, en te
veel vrugtbaerheid in leef-tyd konnen verkort worden.
De gewaffen zyn na haere eigenfehappen, en gefteltheid der gron-
den van langer of korter leef-tyd, daerenboven worden ze dik- wils, door bekende en onbekende oorzaeken, in haer groei belet en; in leef tyd verkort: dus Zyn alle doeningen, die tot vrugtbaerheid of cieraed gepleegt worden, aen haer groei nadeelig, en doen haer leef- tyd verkorten, zulks werkt ook de verplanting uit; om welke redenen de Hout-gewafTen, die onder 's menfen behandeling zyn, meerendeels van minder groei en korter leef-tyd zyn, als die in het wilde groeyen: zynde het wyders met den groei en leef-tyd der gewaffen als van de dieren; die de eene grooter of kleinder, en kragtiger of zwakker van natuurlyk geftel zyn als de andere. In 't gemeen groeyen de boomen van het vrouwelyke geflagt fchie-
lyker als van het mannelyke; maer ze zyn loffer, bolder van hout en van korter leef tyd; wordende dit laetfte veroorzaekt door verfpilfinge der levens-geeften, uit haere voortteelinge en vrugtbaerheid fpruitende, zoo dat de vrugtbaerfte boomen geen kragtigen groei hebben en kor- ter leven. Dat ook de boomen, die fchielyk groeyen en fterk Jeven,. eer-
|
||||
|
^2 Van dé Groei en Leef-tyd lI.BoekJII.Hoofdd,
■eerder vergaen; beveiligen ons de geene, die in Iaege gronden geplant
fchielyk groot werden; maer, om dat los, bol, wateragtig, en met open pooren zyn, niet lang leven: daerentegen zullen zulke, die hoog ■uit het water, als minder vogt begeerende, vereifïen geplant te Moor- den, niet zoo fchielyk opgroeyen; maer doorgaens, als harder, vafter deelen en digter gelloten pooren hebbende, vanlanger leef-tyd zyn: €gter gaet dit niet altyd door; want de Pyn- en Denne-boomen zullen, door het veelvuldige hariï, fomtyds in de volle kragt van haer groei verftikken ; zulks zyn ook veele andere foorten, inzonderheid de fteen-vrugt- dragende boomen, veeltyds met gom bezet zynde, on- derworpen : daerenboven worden de boomen, welkers fappen tot harfl of gom verdikken, door te befnoeyen meer benadeelt, en in leef-tyd verkort, als andere, welkers fappen wateragtigeren vloeibaerder zyn: hierom quynen de Pyn- en Denne-boomen, wanneer der zelver top be- nomen word; ook zullen ze, laeger befnoeit en ingekort Zynde, fchie- lyker, zonder wortels uit te flaen, fterven; daer in tegendeel de boo- men, die veele vogtige wateragtige fappen hebben, digt by den grond afgehakt, veeltyds meerder fpranken uit haere wortels fchieten: dus zal de Wyngaerd, omtrent den grond afgefneden, verjeugdigen en beter vrugten voortbrengen; het geen ook de Aelbezie-boomen doen, de welke met veele uitfpruitzels op ftooven geteelt worden 5 wanneer men jaerlyks eenige van deze by den grond uitfnyd, en andere jonge laet groeyen. Onder de wilde boomen bevind men zulks aen Elzen , Elfen en Eiken, die by den grond afgehakt wordende, gelyk men gewoonlyk aen de eerfte tot brandhout om de zeven of negen jaeren doet, alsdan wederom telkens kragtig uitfchieten; egter moet de te hakken tronk niet al te bejaerd, en buiten kragt van aengroei zyn; want indien de fchors te dik en droog, of 4e ftoof zeer dikmael ge- hakt is, dan weigert die veeltyds, als byna in ftilftand van groei zyn- de , jonge fcheuten voort te brengen. De tyd, dat de botten, knoppen, bladen, bloemen, takken enz.
in de faizoenen beginnen te groeyen of eindigen, kan niet bepaelt worden, vermids dit van veele gevallen afhangt; als zyn de geftelt- ïieid der gronden, de waflelykheid der boomen, en de groeizaeme gefteltheid van lucht en weer: dus begint de groei eerder in voorbae- rige Lente-tyden, en is langduuriger in vogtige warme na-zomers; ook van jeugdiger kragtiger gewas in warme, vogtige, vette wel ge- roerde gronden? als in koude, drooge, vafte, fchraele gronden: ins- |
||||
|
M.Boek,IILHüüpd. der Hobt-gewasse^ f?
gelyks is het met het aendikken en verlangen der takken van jong®
kragtig in groei zynde boomen, geduurende de zomer-groei, want het aendikken van deze is veel zigtbaerder en aenmerkclyker als van meerder bejaerden. Het begin van den groei der botten en knoppen is gewoonlyk tegen het laetfte van Juny, of begin van Juiy, egter niet zeer ae'nmerkelyk tot het midden van January; maer alsdan begint haere kragtige uitzwelling, zeer zigtbaer by vervolg aenhoudende, tot dat ze uitberflen tot vrugt-bloemen-, bladen en hout-fcheuten: nogtans .gefchied deze uitberfting en vervolg van groei omtrent alle gewafTen niet ter zelver tyd, even gefladig en langduurig; want eenige begin- nen vroeger, andere laeter: eenige langer, andere korter te groeyen: ■ook zyn 'er die met eene herhalinge na eenen tuflen-tydigen ftilftand, als Appelen en Peeren, groeyen: egter is de eerfle hout-groei krag- tigfl; en de tweede, doorgaens van zwakke nafcheuten; de eerfle groei geduiirt gewoonlyk tot omtrent Juny, en begint het nafchot met half July: maer wanneer de boomen in het voorjaer door het gewormte, tilikzem, of zee-vlam, door afknaginge of verzenginge der bladen, in groei gefluit worden, dan verkort de tyd des gewoonlyken ftilflands,. en des eerftëra. kragtigften groei; beginnende alsdan de tweede groei vroeger, ook langer en kragtiger nafcheuten voortbrengende: ik heb» be in zodanige gevallen de tweede fcheut tegen liet laetfte van Juny zyn begin zien nemen. Perzikken, Pruimen, KerfTen groeyen zonder flilfland; de eerfle tot in het begin van Auguftus; ten waere zeer kragtig groeyende jonge boomen, by ongemeene zomer-droogte en warmte met veel vogt, of door ontydige zomer-fnoeijinge, in de kragt haers groei gefluit wierden, wanneer fomtyds tot September groeyen. Andere groeyen geftadig in verlanginge zonder herhalinge van het be- gin tot het einde haers groei, het welke eindigt met het begin van de itrooijinge der bladen. Zommige Schryvers zeggen dat de Hout-groei zyn begin neemt
metSeptember, en tot in February vervolgt; zoo zy daer door de verfly- ving der fappen tot een harder vafter lichaem verftaen, kan ik zulks toeflemmen; maer dat de boomen in dien tyd in dikte merkelyk zouden uitfcwellen, is my noit gebleken; vermids weinig of geen verandering- omtrent haer aendikte na half September hebbe konnen befpeuren: en of Wel in 't algemeen de boomen, die het laetfl in groei komen, meeflea tyd daer in langft volharden; gelyk die winter-vrugten voortbrengen atutoonen; nogtans leid dit uitzondering, want de Moer-bezièn ge- l.Deel K ra*
|
||||
|
?4 Van den Leef-tyd der Hout-gewassen. II. Boek ,111. Hoof dl,
raken het laetfte in groei, en laten van de eerfte haere bladen vallen.
Alhoewel de leef tyd der boomen geftelt word tot zoo lang groen,
lof voortbrengen, 2,00 behoorde men aen de zelve geen langer leef-tyd toe te fchryven, als tot dat het hout van wilde boomen bequaem tot werk- of brand-hout aengroeit: en zoo lang tamme boomen groote en fmaekelyke vrugten blyven voortbrengen. Volgens deze Helling zal de Eiken-boom, van Aker gelegt, niet mee'r als hondert jaeren leef-tyd hae- len, vermids des zelfs hout voor dien tyd aen 't vergaen is; daerom die be- ter na de negentig-jaerige groei, en voor dat hondert jaeren bereikt, gehakt word. Van de tamme boomen is de Oranje-boorn van de langfte leef-tyd; daer van word getuigt dat die drie ja vier honderd jaeren blyft groeyen. In \ algemeen zyn de vragt-boomen van kor- ter leef-tyd, als de wilde: ook leven de hoog-ftamde langer als de laeg- ftamde boomen: en de opfchietende langer als die van heefterig ge- was, en fpruit of ftruik-gewaffen zyn. Wyders leven de pit-vrugt- boomen langer als die Heen-vrugten voortbrengen: mitsgaders de win- ter-vrugt-dragende langer als die zomer-vrugten geven: en die zuure vrugten voortbrengen leven langer als die zoete geven. Na dat de Vrugt-boomen verent, afgebogen en veroculeert zyn,
kan aen goede weldragende Hoog-ftamde Appel- en Peeren-boomen ten uiterften geen langer leven toegefchreven worden als zeftig jaeren: Laeg-ftamde ruim half zoo veel: Pruimen veertig: Perzikken, Abriko- zen , Quee-peeren vyf en twintig jaeren: verente Krieken, KeriTen en Moerellen geven, jong zynde, de meefte, oogzienlykfte en geurig fmakende vrugten; daerom worden meeft alle zodanige boomgaerden, na de planting van vyf en twintig jaeren, gerooit. IV. Hoofddeel.
Aengaende de manier van vermeerdering» der Gewaffen in het
algemeen, en die der Hout-geivaffen in het byzonder. De gewalTen worden door vier middelen vermeerdert; zynde het
eerfte, algemeenfte en natuurlykfte door der zelver Zaed. Het tweede door aenwas van Wortels, Klifters of Klaeuwen; en dus van opflag, plantfcheuringe, zy-fcheuten, of by- en aen-gewaffen. Het derde door .het doen Wortel-fchieten van een afgeihede Takje, dat me»
|
||||
|
lI.Boek,W.Hoofdd. Van de Vermeerderinge der Höut-gew. 7?
men in de aerde fteekt. Het vierde door Inleggers; zynde takken of
ranken, die in den grond gelegt, aen de moer-gewaflen blyven, tot dat in de aerde wortels gemaekt hebben. Daer zyn veele gewaflen, die door alle deze onderfcheide middelen konnen vermeerdert worden, ftrekkende de Wyngaerd tot een voorbeeld, die van zaed, opflag, ftek en door inleggen word aengeteelt; maer vermids, volgens de na- tuur der gewaflen, het eene middel tot vermeerdering beter is als het ander, 200 zal ik ieder in zyn foort verhandelen. Van de vermeerderinge door Zaed,
Alle gewaflen, zelfs het Boom-mos en Kampernoelien, geven haer
zaed, waer van ze vermeerdert konen worden; maer men moet niet denken dat, fchoon zommige gewaflen onder verfcheide lucht-ftree- ken groeyen, der zelver zaeden altyd tot die volkomenheid komen om wederom andere gewaflen voort te teelen \ nog dat de gewaflen van zaed altyd even gelyke gewaflen, als waer van de zaeden geko- men zyn, zullen voortbrengen, veel min de zelve vrugten geven: deze verfcheidenheid vind men voornamentlyk in de Hout-, Bol- en Plant-gewaflen, en byzonderlyk onder de tamme, die fomtyds van zaed verbeterde, maer meelt verminderde foorten voortbrengen; dit is oorzaek dat de meefte tamme hout-gewaflen uit zaed onfmaekelyke vrugten geven, waerom deze veeltyds afgeënt, verzoogt, of geocu- leert worden; daerenboven is het aenmerkelyk dat Pitten van het zel- ve foort van Appelen en Peeren, fmaekelyke en onfmaekelyke, Zlllire en zoete, winter- en zomer-vrugten voortbrengen: en dat men uit witte Druif-kernen fomtyds blaeuwe, en uit blaeuwe kernen witte drui- ven bekomt: de zelve uitkomft vind men dikwils in de Nooten, want uit bede gelegde zullen dubbelde, flegte en ook kleine tros-nooten voortkomen. Alle Appelen en Peeren werden van zaed voortgeteelt, uitgenomen Paradys-appelen, die van uitloopen voortkomen: en daer na, gelyk mede de Krieken, Sinaes, Oranje-appelen, en Limoenen, na dat van zaed zyn voortgebragt, verent, verzoogt of veroculeert worden, om dat het zaed veele verwilderde foorten geeft: dog grootc Nooten s Amandelen en Karffonjens worden het niet gedaen, gevende haer zaed-geleg vrugten. Gelyk het met de tamme hout-gewaffen is, zoo is het ook met de
wilde van zaed gelegen; want men heeft verfcheide foorten van Eiken, K 2 Beu-
|
||||
|
7<5 Van de Vermeerdering e IL Boek, IV Hoofdig
Beuken , Effen , Elzen , Linden,, Olmen, Ypen, enz. die van het
zelve foort van zaed voortgekomen zyn : wyders worden ook van. zaed voortgeteelt Ceders, Denne, Doorn, Paerde of Ros-karftanjen,, Pyn, en Qualfter-bezie-boomen, Wynruid enz. Hoedanig men het zaed moet winnen, bewaeren, zaeyen, en zig
voor, in, en na de zaeijinge gedragen, zie het 3. Hoofddeel van het %, Boek in het z. 'Deel. Van de vermeer deringe door Uitloopen.
Door Uitloopen of opflag der wortels verkrygt men gewoonlyk e-
ven zodanig gewas en vrugt, als de boom van natuure, voor dat verent was, voortbragt; egter is de Olm-boom uitge^ondert; want uit des zelfs opflag komen fynder foorten , en de Ypen-boomen voort. Na de agtinge die men voor het behoud van het moer-gewas heeft*
word in het affcheiden der uitloopen meer of min voorzigtigheid ge- bruikt; want omtrent de uitloopen van een flegt moer-gewas, zal men,, indien de uitloopen veele in getal zyn, en. tot behoudenis van het ■moer-gewas weinige wortels zouden hebben, de wortels van het moer- gewas ten dienft der jonge uitloopen verdeelen, en die daer mede plan- ten , al ftrekte het tot vernietiging van het oude moer-gewas: maer tot een waerdige boom of moer-gewas,, dat men tragt te behouden, waer aen minder uitloopen zyn, word eene fcharp-fnydënde Graef of dierge- lykbequaem werktuig gebruikt, om de jonge met veel voorzigtigheid, en met weinig quetzinge de9 Oude af te fteken of te fnyden. Van Uitloopen worden vermeerdert Abeel- en Pöpulier-boomen ,
Althéa,, Amandel, Barberis, Braem- (ook Fraem-) of Hinne-beziè'n, Granaeten, Hazenoten, Huift, Kamperfoelie of Geiten-blad, Kor- noelie, Kerffén uit de natuur, dog die worden dan. weder verent of afgezoogt ; nog Paradys-appelen, Laeuwrier, Bakelaer, Ligufter of Mond-hoiit, Moerbeziën, Palm, Pruimen, op welke ook geoculeert en geënt word ; voorts Rozen-boomen, Salie, Thyra, Vleer, Vy- gen, Zoethout. Onder de Kruid-gewaffen worden alle foorten van Bol- en Plant'üloemen door afbreekinge van haere klifters of plant- fcheuringe vermeerdert, als ook de Aerdbeziën, Aertifiokken, Bieslook, Chalotten3 en andere fyne kruiden, die in faufen fmaekelyk zyn. |
|||||
|
Van
|
|||||
|
IkBoek>W*Moofdiï, ber Ho ut-ge wassen». $r
Van de ver meer deringe door $tek~
Alle Hout-gewaflen, met geen harft of gom bezet,- konnen door
afgefnede takken, die in de aerde geftoken wortels maken, ver- meerdert worden; dog zulks word niet anders gedaen, dan wanneer men daer door eerder of beter gewaffen kan verkrygen; of dat het door geen ander middel kan gefchieden. Tot het wel groeyen van. Stekken word eene matige warmte vereift, en dat? redelyk veel bevog- tigt worden, want dit zal de wortel-making bevorderen; daerentegerr doen de hitte en droogte de pooren inkrimpen, waer door de fappen niet genoeg, konnen doorftraelen; om, deze reden zullen de ftekken,. in het voorjaer op fterke zon tegen muur. of fchutting geftoken, zel- den groei vatten, ten waere men daerin door bedekkinge rondom het: geftoken, of door bevogtiginge voorzien hadde.~ "Wyngaerden en alle gewaffen van Stek geven gelyk gewas en vrugt,,
als de boom daer van de tak gefneden is;, dog de "Wyngaerden wor- den beter in het Najaer. als in het Voorjaer geftoken; als.in.de verhan*- delinge der Wyngaerden aengewezen word. Aelbeziën.en Kruisbeziën worden in het Voorjaer vaneenjaerig hout:
geftoken; van het welke alvorens debotjens, tot zoo diep het hout ia- de aerde zal komen, uitgefneden worden, op dat minder opflag van. wortels zouden maken: gefchiedende zulks als die tot Stam-boomtjens; gefchikt zyn. Klimop of Veil word van Uitlóopen geteelt, dog die zynveeltyds
dun, dor, en van digt ineengetrokken pooren ; daerom waffen da zelve weeliger.van dikke, bolle, vol-fappige jaerige fcheuten,. tot ilek. gefneden. Willige boomen worden.in het:Voorjaer van twee-of drie-jaerig.
hout-gewas, van onder gefcherpt om dieper en vafter te fteken, ge^ ftoken.:.Bind-Willig. van twee-jaerig, dog, by gebrek, van een-jaerig, hout. Jafmyn, Myrthus , Oleander, Philaréa, Rosmaryn, Taxus, Ze-
ven-boom worden mede van Stek.geteelt; dog men moet omtrent iiitlandfe boomen in het algemeen bedagt zyn, dat het harde hout, 't,geen niet haeftig wrortel maekt, in het Najaer moet geftoken, ei* tot April tegen de winter-koude bezorgt worden, waer na de Potjens met harde en bolle.gewaffen in broeyende. Rund. onder glazen moeten gefteltworden.- K 3 On-*- |
||||
|
^s Van de Ter meerde il ing e il.Boek, IV'.Hoofdd.
Onder de Kruid-gewafTen worden Goude-lakenfe, en geele Muur-
bloemen enz. van itek geteelt. Van de vcrmeerderinge door Inleggers.
Men bekomt door het Inleggen van eenen Tak of Rank gelyke
vrugten, als die voor de inlegginge voortbragt, maer deze ma- nier vermeerdert niet zoo veel als dien door zaed of ftek. De inlegging der Hout-gewafTen gefchied beft in het Voorjaer, even
voor de uitbottinge, wanneer de warmte begint, en de fappen in het hout geklommen zyn: dog men geeft aen zommigen van onder, daer de tak in de aerde zal leggen, eene kleine infnydinge, op dat de fap- pen niet te fchielyk zouden ryzen, daerenboven moet men de ingeleg- de tak, tot beter bevordering der wortel-makinge, onbeweeglyk vaft maken, ook aen het uitfchot, na de inlegginge, geen befhoeijing doen> nog eenige bladen plokken. Regt-fclieute Laurieren worden aldus geteelt. De oude of moer-
boom, digt by den grond afgefneden zynde, geeft in dat jaer, met weinig behulp en door middel van alle by-fcheuten in haer bot te be- neemen5 eenen eenigen regten fcheut van bequaeme hoogte, van wel- ke fcheut de baft digt aen den grond, ter breedte van een ftroo, word afgefchilt; wordende deze afgefchilde plaets aenftonts met een mus- kovife mat omgewonden, en boven de band met aerde aengevult, daer in zeer haeltig wortels maekt; waer na van de moer in het volgen- de jaer word afgenomen, als wanneer de moer-boom wederom een uitfcheut geeft als vooren. Olmen en Linde-boomen zyn niet van zaed te teelen, om dat het
Olm-zaed meeft Ypen, en het Linden-zaed veel verflegtende foorten voortbrengen: daerom worden deze gewoonlyk aldus geteelt. Men hakt eenen bejaerden jengdig-groeyenden boom in 't vroege voorjaer omtrent een hand-breedte boven den grond af, de welke, gewoonlyk nog voor St. Jan, veele uitfcheuten maekt, die bequaem zyn om als- dan in te leggen, en in _dat zelve jaer wortels te fchieten, om in het vol- gende jaer van haer moer-boom afgenomen, afzonderlyk te verplanten; na het welke de zelve digt by den grond worden afgefneden; wanneer die vervolgens met weinig behulp eenen enkelden regten fcheut zullen geven; moetende des zelfs uitfchietende zy-takjens niet voor het twee- de jaer befnoeit worden; ten waere eenige dikke takjens, Zuigers ge- naemt>
|
||||
|
11. Boek JV.Hoofdig dek Ho r/T-gewassen» 7£*
naemt, de groei des top*fcheuts benadeelden r als wanneer men deze;
Zuigers alleen zal uitfnyden, gelyk veeltyds aen de Linden moet ge- fèhieden: ondertuffen fteekt men, het eerfle jaer groeyens, by de Ol- men eenen regten dunnen flok, om het jeugdige fchot met een mus» kovife mat, tot beftand tegen de wind, aen te binden, die in het vol- gende jaer word weggenomen; naerdien de Ypen of Olmen alsdan hou- tig genoeg zyn om aen wind te wederilaen; konnende van natuure vorders zonder bindinge tot een-ipillige boomen gebragt worden; maer omtrent Linden gaet het niet zoo zeker dat tot eenen regten fcheut zullen opgroeyen; daerom laet men den ftok tot regtbinding van de- zen daer aen langer vafl: blyven. De Queekers zyn gewoon de verplante Inleggers ruim een voet hoog
Boven den grond, en het volgende jaer; wederom digt by den grond- af te fnyden, wanneer ze met meer kragt eenfcheutig in dikte groei' jen. Angelieren worden in het begin van Auguftus ingelegt. Men geeftr
van onder in het Lot een fneetje tot aen een lid.; en legt het zelve ge- lyk met den grond van dé plant, die alsdan met aerde bequaemlyk aenhoogende om aen winter-koude en fneeu-water te wederitaen, hefcT geen beter is als wanneer men het lot dieper in den grond legt: vor- der word het lof van boven een weinig ingekort. V. Hoofddeel.
Van den Plant-min of Queek-hof, en maniere van Boom-te^
ïmge.
Zonder eige Queek-hof is men noit verzekert van waiTelyke boomen»
en nog minder van de begeerde, goede en fmaekelyke vrugten te zullen bekomen; want ten aenzien der boomen, moeten degeenen, die van buiten komen, voor der zelver verplantinge langer uit de aerde zyn, daer door de wortels meer verdroogen en de pypjens fluiten, Zoo dat langer tyd tot groei-hervatting benodigen, in welke tuffentyd men niet verzekert is dat de wortels noit van vorft zullen aengedaen worden ; daerenboven dragen de Boom-queekers , veel min hunne Knegts, in het rooyen geen genoegzaeme zorg omtrent het quetzen der wortels; alle het welke door eigen Queek-hof voorgekomen word; ge-
|
||||
|
:go Van ben Qrtfcan* m Böom-tielinge: ll.BoeKW.HoWi.
«nietende eige plantfoenen in het verplanten zodanigen grond, ab fan den beginne gehad hebben.; waer in kragtiger wortels en hout- f4eutnzuln maken; want de'ftelling dat een boom, uit een flegte tot een be er g^nd overgebragt, daerom kragtiger zoude groeyen, L teSn alle bev nding.; vermid? de .gewaffen in flegte gronden, ook Lglwotls maken fdie onbeauaem zyn om goed kragtig boven-ge- was voort te brengen; zynde het 0PPe^0Ut|f'^Xer gronde
trokken pvpen, buiten ftaet om de vogten, die ze m beter gronden ontmoetSfna^ig te trekken, en vorder tot voeding te doen ftygen, daÏÏ?o he:tot geen behoorlyke wasdom kan komen: daerentegen ™1 een boom uit eenen goeden grond, waer m goede wortels en hout- zal een Doom uit eenen g ^ grond verplant word, iÏÏSSttSriïSïïS en met iiLgt uitlhieten. Vyders is
men uit erle(|eek-hof verzekert van de fooiten .der plantfoenen en d^r ve Wende vrugten, waer door men het verlies van geld en tyd, wanne^Tentet ei verkeerde of flegte vrugt bedrogen is, hy her- W*'1U _ t . „ ~r>Apr<ï veeltvds, de Boom-queeker den planting ontgaet; het geen an£y^XhetookbydeBoom-quee.
SSevoorBrenrt, vermids het onzeker is wat vrugt. (zuurof zoet,
SerV7zomïvWt) daer tut zal voortkomen, wordende daerenbo ven de ftruiken eerft het vierde aer van het gezaei verent. iiec geeu
ï ^P nnr^aek is datveele fmaekelyke vrugten weg-raken , Zoo als te-
ook de oorzaek is: aaM ZmWpeer, Bergamot, Zwolfe Per-
genwoordig d ;°Pr^ ^d 2yn:Pwant men& zal tien, twaelf en
Tanden ^dSS^WW^ = W^
ker van der tydderent^ s j zoo 1S ket met te dSLrtTo^Sl werkellig maken: U zal hy den tyd niet
üeiuten , -a«-uu. „ j p-ezaei verbeterde vrugten in foor- willen afwagten ^.^^^inige onder veele wilde gezaeide aldus
tón 2? SI inSyk za! iTy noit eene bekende vrug? verenten al
voortkomen, msgejyks zal iQy verbeteren. eensdeels was het «^'f^^d, en ten anderen om dat flegter hout-
°m T^fft het wefk? gVvolgelyk aen onkundige kopers , als gewas mae^.'/^Jee^k\e0Vor|omende, voor hem onverkopelyk f^*& fchuld van den Boom-queeker-t |
||||
|
II. Boek, V. Hoofdd. Van den Qjjeek-höf en Boom-teelingë. 8-ï
eene verkeerde vrugt bedrogen vinden. Eerftelyk wanneer hy zelfs
bedrogen is door de Enten of het Oculeer-hout aen hem verkeerdelyk gezonden, want het zelve by het oog aen het hout niet kennende on- clerfcheiden, gelyk van veele vreemde foorten niet kan gedaen worden, bedriegt hy onwetende; vermids hy zelden zoo lang wagt met verko- pen tot dat de boomen vrugten geven. Ten anderen kan 'er ligtelyk door het fchoon-maken des gronds en andere gevallen, eene verdwae- ling inde Nommers, volgens het gehoude regiller der foorten, komen, het geen ook wel met opzet door quaedwillige, zelfs eige-bedienden gefchied, om hen daer door van verdiende quaede bejegeningen of ontfangen ftraf te wreeken; daerenboven worden ze door andere Boom- queekers daer toe wel omgekogt: dit kan men in eigen Qiieek-hof voor- komenmet het regiller by dereeken, zonder het byfteken vanftokjens, als dan onnodig, te houden. Dus gezien hebbende dat een eigen QueeMiof ten uiterften nodig is,
£00 zal men bezorgt zy n om daer toe eenen goeden grond, hoog uit het water gelegen, te verkiezen, om den welken eene bemantelinge van hoog opgefchote wind-brekende boomen moet gevonden worden: maer deze mag wel ver van het huis afgelegen zyn, om dat met geen cier- lykheid voor het oog bekleed is. Men zal de boomen daer in niet tee- len na de wys der Boom-queekers , die door het verkopen voordeel beoogen: maer om goede plantfoenen tot verplanting, en om ver- fcheide fmaekelyke vrugten te verkrygen; ten dien einde moet men den grond niet digt bezetten, en daerom des zelfs uitbreiding na de me- nigte der plantfoenen, die men in den Queek hof meent te plaetzen, aenleggen; onderftellende dat men geen vrugt-boomen Zal verenten, als die men verzekert is tot de te enten vrugten dienftig te zyn; wes- halven de zaeilingen aldaer zoo lang onverent moeten groeyen tot dat vrugten hebben voortgebragt: ten waere iemand, na/veranderende vrug- ten haekende, van een zaeiling enten wilde fnyden, om die op dezelve ftam, daer die afgelheden waeren, wederom te enten; als wanneer hy zulks op het vierde jaer zoude konnen doen. Wat omtrent het voortteelen der Hout-gewaflen in den Queek-hof, om de zelve met Geinige moeite en in korte tyd, tot bequaeme plantfoenen, om te ver- enten, voort te brengen,moet in agt genomen worden, komt alhier in aenmerking. In het voorgaende 4. Hoofddeel hebbe van de vermeer- deringe door zaed, en welke hout-gewaffen daer door voortgeteelt worden, gehandelt: maer het geene de zaeden ia het algemeen aen- I.'Deel. L gaet5 |
||||
|
&2 Tan: den Queek-rw en Boom-teelinge. TI. Boek, V. Hoofdd.
gaet, en lioe men zig omtrent liet zaeijen, ooit voor, in , en na
de zaei-tyd moet gedragen ,. zal ik wydloopig in het 3. Hoofddeel van het 2,. Boek 'm het x. Éeel aentoonen. Wyders is nodig, dat men de gewaffen, na haere byzondere eigenfchappen, zoo van gezaei of by verplanting meer of min van. den anderen afitaende weet te plaet- zen:. als mede wanneer ze na de zaeijinge moeten verplant, en welkey na een of meer jaeren groeyens,, liet zy van Zaed, Inleggers of Uit- loopen geteelt, by den grond moeten afgefneden worden, om namaels hoog , cregt-fclieutig , glad-ftammig en waffelyk te groeyen, en be- ter tot het verenten te doen zyn; zynde daer toe geen verdere be- fnoeijing nodig, als dat die in den ent-tyd op de vereifte hoogte afge- fneden worden: nog dient men te weeten, welke gewalTen, wanneer in de plaets van anderen geplant zyn, wel groeyen, en welke daer in; na behooren niet zouden groeyen: daer omtrent moet men 'm het al- gemeen zorg draegen dat men in den zelven grond noit aenflonts het eigen foort wederom moet zaeyen of planten; hebbende de Krieken en Kerffen de langfte tufTentyd nodig, want, na der zelver gerooi,: moeten ten minften tien jaeren verloopen, eer dat die gronden weder- om met krieken-fteenen mogen, bezaeit, of met kers-ltammetjens be- plant worden. De Boom-queekers zaeyen, tot plantfoenen van Peeren, de pitten:
uit het St. Nicolaes peertje, en van Appelen de pitten uit het zoete: Klapftaert-appeltje: dog om laeg-ftamde appelen te enten, neemen ze de Üitloopen van het zoete Paradys-appeltje, zelfs om zuure appelen, op te enten; fchoon 'er zuure Paradys-appelen zyn. De Peer-pitten 'komen niet zoo haeftig als de Appel-pitten te fpruiten; daerom wor- den deze half November, en de Appel-pitten half January in vogtig zand om te kiemen te meuken gelegt, en met het begin van April ie- der afzonderlyk gezaeid: na dus eenen zomer gegroeit te hebben, worden de voorloopers in de volgende Herilt daer uit geforteert, en na het inkorten der ftammetjens op bedden verplant; latende de kleinder en dunder gebleven nog een jaer onverplant groeyen; dog de geene,. die alsdan niet bequaera zyn, worden uitgetrokken en weg-geworpen,, vermids van zodanig quarlig gewas niets goeds te verwagten is: als nu deze ftammetjens op bedden een jaer gegroeit hebben, worden z@ wederom by de grond afgefneden om met meerder kragt regte fcheu- Èen te maken, de welke twee jaeren daer na by de grond verent wor- den, na het welke ze nog vier jaeren blyven ftaen groeyen; en dan |
||||
|
il.Boeky.ïïoofdi. Van den Queek-hoe en Boom-teëlïngë. t%
als bequaeme boomen door de Boom-queekers verkogt worden:' maer
in eige Queek-hof zal men de ftammetjens, na de zaeilingen geforteert te hebben, op zes voeten afïtands van den anderen verplanten, op dat voor de verentinge vrugten zouden konnen geven, om alsdan daer op zodanige foorten van vrugten te enten als met de natuurlyke eigen- fchappen der plantfoenen overeenkomen.- Kerffen worden op Krieken- of Kers-ftammetjens uit de natuur geënt
of geoculeert, welke laetfte als de Paradys-appel-ftammetjens van uit- loopen, en niet van fteen-geleg, voortgeteek worden. Krieken worden met der zelver fteen gezaeit, verplant, en afge-
fneden, in maniere als van de Peeren en Appelen gezegt is; worden- de , het eerfte volgende jaer, op der zelver fcheuten geënt; en is onder- vonden dat op hoe dunder ftammetjens, nogtans tot het enten be- quaem zynde, zulks gefchied, hoe zekerder groei vatten, dewyl liet op dikke ftammetjens onzeker is, daerom men zodanige gewoon is te doen afzogen: ondertuffen moet men bedagt zyn, dat de gefnede en- ten drie of vier weeken moeten gefpeent worden, vermids de vers ge- fnede, en dus onmiddelyk geënc, zoo ligt geen groei vatten. Pruimen worden, als Kers uit de natuur en Paradys-ftammetjens,
van uitloopen geteelt, op de welke, na dat, het volgende voorjaer af- gefneden, regte fcheuten hebben gemaekt, in de na-zomer of begin van den Herfi!, andere Pruimen, Perziken of Abrikoozen konnen geo- culeert worden. Wanneer de groote Nooten, Amandelen, en Karftanjens in het
eerfte jaer verplant worden, dan lopen ze gevaer van te verfterven; daerom leggen de Boom-queekers de zelve aenftonts, op bedden van drie voeten breedte, tien of twaelf duimen van malkanderen, die ze aldaer na twee of drie jaeren groeyens affnyden, en alsdan nog twee, drie of vier jaeren laten groeyen, eer verplant worden. Men moet de Zaeilingen, Uitloopen en Inleggers, na behooren ge-
plant zynde, wel onderhouden; in de twee eerfte jaeren weinig of niet befnoeyen, en de Vrugt-boomen niet meer als de plaets, daer ge- ënt zal worden, nodig heeft: zullende de verenting beft digt by de grond verrigt worden; en zulks om twee redenen, eensdeels om dat , de Tappen, digt by het Ent, de kragtigfte Hout-fcheuten maken, en ten anderen om dat de misftand van knobbelig gewas, indien aldaer gevonden word, door aenhooginge met aerde zoude konnen benomen Worden. Wyders moet men den Queek-hof of Plaat-tuin altyd van ori- L 2 kruid
|
||||
|
8£ Van de Boom-teelinge. II.Boek,KHbofdd,
kruid gezuivert houden; om dit beter en met minder arbeid te doen^
zal men op den grond oude Rund, ter dikte van een halve duim, ftrooi^ jen, het geen den opflag van het onkruid belet, den grond bol maektj en meer vergaen zynde tot be<£uaeme bemelting flrekt. VI. Hoofddeel.
Van het Planten der Boomen. Wat voor-, in en na de Plant inge
moet gedaen worden.
Op dat de boomen na vereis zouden groeyen, moet de grond niet
alleen behoorlyk verdolven zyn, maer ook aldus eenigen tyd tot verzakking, zonder beplant te worden, gelegen hebben, daer na de Ongelykheden voor de plantinge moeten vereffent, en alsdan de boomen op gelyke diepte in de aerde geplant worden: dog men moet alvorens omtrent de natuurlyke eigenfchappen der te planten boomen, en der zelver beoogende verwagtinge agt geven: derhalven zal mea van wil- de boomen geen andere als jonge planten.; maer Vrugt-boomen moe- ten ouder en van geflotender hout-pooren zyn, vermids de vrugtbaer- lieid uit.de warringe der ftygende fappen voortkomt; egter mogen ze niet al te oud geplant worden, en van te fterke ingetrokke poo- ren voorzien Zyn; want dan konnen ze geen bequaeme hout-fcheu- ten maken om goede vrugten voort te brengen: ook moet men geen bemoile boomen planten, en nog minder zulke, waer van de moH afgefchuurt is, gelyk de Boom-verkopers de oude met moft begroeide boomen, om te jeugdiger te doen fchynen, laten doen; want dit af» fchuuren zal den balt veel krenken en den groei beneemen. Men moet na de gefteltheden der gronden en na de foorten der
Boom-gewaffen de Voor- of Na-jaers planting verrigten: in het alge- meen zal men noit Inleggers of Zaed-liout-gewaffen, in dat zelve jaer gegroeit, in liet Na-jaer planten, want dan zyn haere wortels niet genoeg beftendig, vermids de houtigheden eeril met September begin nemen, en tot February blyven groeyen, zoo dat deze in Maert ge<- plant wordende met meer en bequaemer wortels om groei te vatten roorzien zyn. Daer zyn ook veele in het Na-jaer geplante boomen, welkers wortels ligtelyk fchimmelen en verfterven, voornamentlyk als die niet zorgvuldig met aerde- befloten zyn* dewyl ze dan veeltyds lucht
|
||||
|
Tl.Eoek,VI.Bo&fdd, Van het PlanteM" der Boomen. '%%
lucht vatten, of bevriezen, hetgeen nog flimmer is: dit bevind men
aen Ypen, Perzikken, Kerflen enz. In laege natte gronden zal men noit in het Na-jaer planten, om dat
de wortels, door te overvloedige vogt of ilerke vorft, daer in dikmael vergaen : niaer bejaerde boomen met genoegzaeme houtige wortels mogen in hooge, of niet te vogtige gronden, in het Na-jaer, tegen het laetfle van Oktober, of begin van November, geplant worden; want dan fluit de aerde beter, zoo dat alsdan tegen het volgende Voor- jaer geen lucht en beter groei vatten; daerenboven fchieten de houtige wortels veeltyds kiem-wortels: ook kan men de boomen zonder eenige hinder in het Na-jaer verpknten, omdat alsdan het meefte fap uit het boven hout-gewas is, het geen het afvallen der bladen in de winter- dorrende hout-gewafTen te kennen geeft; zynde de toevoer der fappea minder in drooge als in vogtige gronden, ook minder in gewaffen van digte geflote, als van wyde pooren, daerom mag men de boomen uit den eenen grond vroeger als uit den anderen opneemen om te verplan- ten; en worden de altyd-groen-blyvende Hout-gewafTen veel vroeger^ als die des winters van bladen ontbloot zyn, verplant. In alle plantingen, zoo wel in het Voor- als Na-jaer, zal men droog:
weer waerneemen, wanneer de aerde zagt, min klonterig en beter te- behandelen is; want klonterige aerde, gelyk die altyd in regen of fneeu is, belet dat de wortels niet behoorlyk konnen aengevult wor- den, daer door omtrent de zelve holligheden blyven, hetgeen voor-af niet mag zyn; vermids de daer zynde lucht fchimmeling en verrotting" veroorzaekt, ook komen de wortels, in plaets van vogt te trekken, meer te droogen; maer liet is zeer goed dat even na de planting eenen fterken doordringenden regen volgt; want die zal de aerde rondom de wortels omwinden en bequaem doen fluiten. De boomen, die men verplanten wil, zal men met voorzigtigheid
uitgraven, en met veele wortels, zoo min gebroken en gequetft, als: doenlyk is , planten : moetende die uit eigen Queek-hof, wanneer digt by den anderen groeyen, niet geheel in de rondte los gegraven worden, op dat de daer nevens geplante boomen minder zouden befcha- digen; ten dien einde zal, men, na dat een weinig aerde rondom den voet weg-genomen is, die voort half uitgraven, los maken, en lang- zaem zagtelyk met de hand, zonder quetzinge der wortels, uittrek*- ken; dus doende zullen de wortels der nevens-ftaende boomen, beft bewaert worden,. en beter in groei blyven volharden^ waer omtrent JL 3 èst
|
||||
|
%6 Van het Planten deh Boomen, ILBoek,VI.Hoofdd.
de Boom-queekers niet zoo voorzigt'ig zyn, vermids het hun onverfchil-
lig is of de wortels der nevens-itacnde boomen afgeftoken worden, de- 'wyl ze die mede opneemen om te verkopen; derhalven zal men, van hun boomen kopende, bezorgt zyn, dat de gekogte boomen met veele wortels uitgegraven worden. , , , i • i , ■ n ' i
In het voorige Hoofddeel, van de noodzakelykheid des eigen Queek-
hofs handelende, wierd onder de voordeden geftelt het haeftig ver» planten der boomen, zonder de wortels door de lucht of het vriezen- de weer te laten verdroogen of bederven; daerom dan nodig is de uit- o-egrave boomen, zoo haeft mogelyk, wederom te planten ; dog men zal alvorens de by de wortels ingedroogde aerde en kluiten zuiver en fchoon uitfpoelen: ook de wortels, indien ingedroogt Zyn, eenige uuren in het water'leggen om uit te zwellen, en daer na het opper- hout van Vrugt-boomen befnoeyen; liet geen in ons Land voor hoog- ftamde boomen, waer onder geen gras of graen geteelt word, ^p vyi voeten, als de bequaemfte hoog-ftam makende, genomen wora; macr in Gras-boomgaerden of Teel-landen word de ftaraop zes ofzeseneen halve voet afgèknot. Half-ftamde boomen zyn afgmeurt, en worden bv niemand, die ondervinding heeft, geplant. Laeg-ftamde boomen, die tegen muur of fchutting zullen geplant worden, worden belt op eene fcheut, kort by de grond, boven het Üculatie of Ent afgefne- den; op dat ze wederom met eenen regten fcheut, en daer uit we- derzVdie takken zouden opgaen; nade fooeijinge worden dewortels bSit; waer van m heteerfie Hoofddeel de zes Boeks gehandelt is: zul- lende van het verder befnoeyen in het volgende 8. Hooofddeel gefproken "°Omtreht het planten van hoog-ftamde Vrugt-boomen moet men voor
eenen algemeenen regel houden, dat men daer toe geen foorten ver- kiefh die ongemeene groote vrugten geven, om dat die, te veel aen de winden onderhevig, afvallende door de hoogte en zwaerte gequetft worden: ook moet men geen Hoog-ftamde gebruiken, die geen kragti- o-e hout-fcheuten, en van natuure liegt gewas maken, of die het af kan- keren onderworpen zyn; welke laetfte men voor-al noit tot heming- boomen zal neemen, wanteen afgekankerde tak zal eenen boom, die aen heining, muur of fchutting geplant is, geneel ontcieren Nade- mael men nu niet weet hoedanig het gewas van vreemde onbekende vrugten is, zoo zal men van deze laeg-itamae boomen planten, waer Ten men de zomer-fnoeijing zonder nadeel kan plegen om die te eerder tot vrugt-draegen te brengen. |
||||
|
II. Boek, VI Hoof dl Van het Planten de e B o o m e n. 8'7*
Aen NoordëF-mutireii offchuttingen zal men nok planten, voor-ai
siet als men in eigen Hof de Zuid-zyde beplant heeft; konnende de' vrugten. naeulyks den arbeid en de koften aen tienden en fpykers goed maken, behaiven. dat daer door het voedfel der boomen, in het bui- den geplant, benomen word: indien men het egter wil doen, zal men de wortel, om meer zonne-warmte te verkrygen, zoo verre doeniyk is, van den muur planten; nogtans zoo, dat het bovenfle des afgefne- den heining-booms aen den muur komt: ook zal men, in het beplan- ten van Noorder-fchuttingen, de boomen regt op en neer, en der zei- ver wortels zoo digt mogelyk daer tegen ÏwIIqü , om aldus van het Zuiden meerder zonne-warmte te konnen genieten: daerentegen zak men de boomen op het Zuiden, met haere wortels afftandig, fchuins; planten; in maniere als zoo even van de Muur-boomen, in het Noor- den geplant, gezegt is; op dat deze minder brandende zonne-ftrae- len zouden onderworpen zyn , daerom ook wat dieper moeten ge- plant worden.. De boomen op open vlakte hebbe zonne-warmte aen haere wortels;
nodig, daerom moet men deze niet dieper planten, als dat de boven- fle wortels met een of twee duimen aerde overdekt zyn: maer mere moet onderfcheid maken of de planting gefchied in vafle of in lolTe,. bolle, voife, moerige, daery- of veen-gronden, dan of ze gefchied ins de plaets van uitgeroeide of verftorve boomen, welkers kuilen alleen- lyk diep gedolven zyn. Vafle vierkant doorgedolve gronden zakken ge- lykelyk, zoo wel daer niet geplant als daer de boomen geplant zyn r maer de boomen in kuilen zakken alleenlyk op die plaets, en de on- verdolven grond niet; zoo doen ook de boomen by aengroei door haere natuurlyké zwaerte in loffe, bolle, voife gronden; daerom aal) men deze, en die in kuilen, op hoogtens boven op den grond plantenr en verder met aerde ophoogen, zullende die hoogtens binnen weinige jaeren met den grond gelyk werden, en de boomen alsdan na behoo- ren geplant ftaen: wyders moet men de aerde van deze heuveltjens 'm liet eerfte jaer met een weinig ruigte, kroofl of iets diergelyks tegen', groote hette en droogte overdekken; ook voor-al bezorgt zyn=, dat nok ruigte, of iets het geen door rottinge in-een-pakt, onder dè wortels der boomen gedaen word; want als zulks gefchied dan zullen; de boomen, na weinige jaeren groeyens, te diep geplant flaem Om- trent het planten van Vrugt-boomen is het niet alleen goed, maer ook in. laege gronden nodig-^ dat men in .vafle klei-, zand* of moerige, grom-
|
||||
|
S'8 Van het Planten der Boomen. lLBoek,VI Hoofdd.
gronden onder de wortels der boomen grove puin, en in loffe, bolle,
opene gronden een ftuk van eene breede plank legt, waer op drie of vier duimen aerde geplaetft word, in welke de wortels komen, zullen- de de Pen-wortel, op de puin of plank ftuitende, alsdan genootzaekt worden hooger zy-wortels te maken. Men moet de plaets van gerooide, en nog noodzakelyker van ver-
ftorve boomen, voor den winter wyd en diep verdelven, en de ge- heele winter tot des voor-jaers plantinge open laten; alsdan zal men de kuilen met verfe noit beteelde aerde voorzien, en daer na met eene andere foort van boomen, als daer uit gerook of verdorven waren, herplanten. Eer men de te planten boomen in den Ent-hof, of Queekerye op-
neemt, moet men agt geven op den ftand, hoe die flaen te groeyen, om de zelve in de verplantinge wederom op gelyke wyze, mitsgaders de meefle wortels tegen de fterke winden te plaetzen: als dit niet ge- paert kan gaen, zal men omtrent de Vrugt-boomen liet laetfte voor het eerfte verkiezen. Wyders onderftellende dat men noit als in eenen goeden bequae-
men grond zal planten, dan heeft men gom meft nodig, zynde die aen jonge boomen zelfs fchadelyk; maer men zal de holligheden by de wortels van jonge boomen met zagte goede mulle zandige aerde voor- zien, en zorgvuldig met de hand aenvullen, ook de zelve zagtelyk op en neder fchudden, op dat de wortels in deze mulle aerde befloten en " geen liicht-openingen daer tuffen gelaten worden. In zwaere klei-gronden zal men de hoog-ftamde Appel- en Peer-
boomen op zes en dertig voeten afftands planten , dog zodanig dat tuffen vier hoog-groeyende en wyd uitkroonende Appel- of Peer-boo- men een vyfde , in foort van de vier andere onderfcheiden, in het midde-punt komt; maer deze moet geen breede kroon maken, en meer in top fchieten. In ligter gronden plant men op twee en dertig, der- tig, of agt en twintig voeten: en in de ligtfte zand-gronden noit dig- ter als op vier en twintig voeten; tuffen de welke men nog laeg-ftam- de Appelen , Peeren, Kerffen, Pruimen, Abrikoozen, Moerbeziën, Quee-peeren enz. kan planten,. dog zulks alleen ter tyd de hoog-ftam- de boomen met haere kroonen den geheelen grond beflaen; wanneer men daer vergeefs iets zal willen teelen, vermids geen lof, veel min vrugten, onder den drop der boomen zonder vrye lucht-genietinge ïullen groeyen. Men is ook gewoon in zwaere gronden tuffen laeg- |
||||
|
lI.Boek,Vl.Hocfdd. Van het Planten der B o omen. 8p
ïlamde boomen aenftonts Aelbeziën of ander heefterig vrugt-dragend
hout-gewas te planten. De"hoog-ftamde Appel- en Peer-boomen met afgeknotte kroonen ge-
plant zyn de vangen geen wind, en verrmds, na maete haere takken groeyen ? der zelver wortels vafter werden, zoo hebben deze zelden eene pael nodig; maer als dit gebeurt, dan moet men bezorgt zyn dat die nergens tegen fchuurt of quetzing veroorzaekt, en daerfrm afftan- <3ig, met genoegzaem ftroo daer tuffen, gebonden word. Indien men rondom een Boomgaerd, tot bevryding of cieraed, ee-
ne gefchoore heining van Doorn,Huift,Taxus, Ligufter enz. wil plan- ten, moet die ten minften zes voeten van den waterkant geplant wor- den , op dat de kanten by het fcheeren en onderhouden der heininge niet zouden afgetreden worden. Wat wyders omtrent den afiland van Heining-, Muur- en Schutting-boomen, ook van het planten der laege boomen op het vlakke moet verrigt word, zie daer van de byzondere foorten gefproken word: dat ook de wilde boomen na der zelver foorten wyder of digter, en ieder foort by malkanderen zonder vermenginge moeten geplant worden, hebbe ik bladz. 10. gezegt. Om de geplante boomen in haer groei behulpzaem te zyn , zal
men den grond van onkruid gezuivert houden, en barftige klei-gron- den fomtyds, zonder quetzinge der wortels, omhakken; niet alleen op dat de zonne-ftraelen de zelve eenpaeriger zouden verwarmen, maer ook op dat de boomen, de boven-aerde daer door mulder en zagter werdende, daer in beter zouden wortels fchieten. Ondertuffen is Ter niet fchadelyker, als dat men de boomen rondom de flammen met zyne afgevalle bladen aenhoogt, naerdien de zelve aldaer door broei- jinge eene verdervinge aen den baft veroorzaeken; zynde zelfs veel be- ter en dienftiger, dat men de ftammen van oude boomen tegen den winter rondom ontfchoeit, om de bloot-leggende boven-wortels, door lucht, fneeu, en regen vrugtbaerder te maken, en tot kragtiger groei te brengen. |
|||||||||
|
IZfee/.
|
|||||||||
|
VII. Hoofb-
|
|||||||||
|
M
|
|||||||||
|
9o Van. het Enteni Zöogen en Oculeeren. n.Moek.Vlï.Hóofdd*
VIL HOOEDBEEE.
Van het Enten, Zoogen en Oculeeren der Boomen-
Het Enten, Zoegen en Oculeeren, (zynde liet Laffen thans buiten;
gebruik) gefchied om de plantfoenen, die verwilderde vrugten voort- brengen , grooter, beter en fmaekelyker- vrugten te doen geven, ook om, veranderinge van vrugten te verkrygen; daerenboven word daer door meerder vrugtbaerheid veroorzaekt; vermids de fappen, door de Entinge en verwarringe der pooren, in haere doorftraelinge verhindert Xynde,. meerder gekiend worden. Ondertuffen konnen de fappen in haere doorftraelinge wel te veel belemmert worden ; want als de war- ring te veel, of de pooren te digt te zamen getrokken zyn, dan zullen: de fappen niet genoegzaem of bequaemelyk ryzen; waer door het hout fee dor, mager en.kragteloos werd om goede vrugten voort te brengen.. Aldus zyn de Entingen op ilrydige.plantfoenen, want die naeulyks groei vatten; het geen omtrent alle foorten van vrugten bevonden word, ook wranneer men het gewas te dikwils verent of veroculeert. Daer zyn 'er,. die meenen dat men verwilderde plantfoenen, tot beter betemming en- voortbrenging van fmaekelyker vrugten, kan veranderen door het. af- fteken van haere fterke wortels, en verdere wortel-fnoeijing; dog; dit is my nok gebleken, in tegendeel meene ik dat de geene, die ge- vallig van wilde Zaeilingen, zonder verent te zyn., goede fmaekely- ke vrugten door llerke wortel-befnoeijinge. hebben verkregen, zonder- zodanige befnoeijinge gelyke foort van vrugten zouden gehad heb- ben ; want. dus 2yn alle de menigvuldige foorten van gezaei voortge- komen. De Ouden hebben omtrent het wd flagen van het Enten of Oculee-
ren nodig geoordeelt.j dat de Ballen, waer van, en de Plantfoenen daer op men zal enten, van gelyk geftel moeten zyn; als te zien is by Columella de Re Ruft. lib.f, c..io. maer my verwondert, dat hyv in' het %6. Gap. dé Arboribus zulks herhalende, nogtans in het vol- gende ij. Cap. dit zekere algemeene gevoelen der Ouden tegen- ipreekt. Myne ondervinding eift niet alleen: eene overeenkomfl van den bafl, maer ook zelfs geen tegenftrydige natuur omtrent de plant- foenen, die men zal enten of oculeeren;. want als dit gevallig gedaen; word, dan zal het Ent of Oculatie niet vatten, of quaftig gewas ma- ken 'y |
||||
|
1
|
|||||
|
ïl.'BoeklVH.ïIoofdl Van het Enten en Oculêere^. 'p't
ken, het geen namaels van tyd tot tyd verfterft, donder goede imae-
kelyke vrugten voort te brengen: hierom keure ik alle die vreemde wyzen van~Appel op Peer, en die op Moerbeziën, Wyngaerden, Noo- ten, Willigen enz. gedaen worden, gants af: zelfs hou de liet zeggen van PJinius (a) en andere, dat een en de zelve boom met Appelen, Peeren, Perziken, Druiven en Nooten hebben beladen gezien, voor loutere verdigtzels. In het voorige $. Hoofddeel dezes Boeks van tien Ent-tuin handelen-
de, zeide ik, het onzeker te zyn dat de Boom-queekers bequaeme plantfoenen verkiezen, die niet met den anderen ftrydig zyn , waer- om eenen eigen Queek-hof zeer nodig oordeelde: deze ftrydigheid der plantfoenen met den anderen, fchoon min of meer, is niet al tyd op het uiterlyk te onderkennen; want men ziet by ondervindinge, dat zommige van uiterlyke overeenkomt fchynende, wanneer daer op geënt of geoculeert word, nogtans geen of bezwaerlyk groei vatten >> en namaels weinig, dor en mager hout gewas maken : daerentegen zal het Ent van anderen, in vervolg van groei, den Stam overgroei- den, of den Stam kragtiger, na advenant het Ent, aendikken; dus doen de Limoenen, en nog meer de Citroenen op Oranje-ftammen, en de Oranje'n op Limoen-ftammen geoculeert: insgelyks de zoete ap- pelen op zuure, of zuure appelen op zoete. Om nu met gewenftef. uitllag Pit-vrugten te teelen, zoo ent of oculeert men niet alleen appel op appel, en peer op peer; maer ook zuur op zuur, en zoet op zoet, ■zomer op zomer, en winter op winter-vrugten, vogtige op vogtige, €n boterige en karlagtige iedqr op zyn foort» Omtrent de Steen-vrugten is het gants anders gelegen; want die
worden niet op haer eigen foort van plantfoenen geoculeert, vermids ze alsdan bezwaerlyk groei vatten; daerom worden de Abrikoozen noit op haere eige plantfoenen van Abrikoos-fteenen, maer op Pruim-uit- loopen of gegroeide plantfoenen van Pruim-fteenen geoculeert. Ook worden de Perziken, die in Vrankryk op Amandel, hier te lande met gewenfler uitflag op het Kroos-pruimtje geoculeert, zynde door on- dervindinge de Perzik- baft ftrydig met den baft van Boeren- of Eyer- pruimen, als waer op niet of bezwaerlyk groei vatten: daerentegen zyn deze iiitloopen of plantfoenen het natuurlykfle tot het oculeeren van Abrikoozen, dewyl de uitloopen of plantfoenen van het Kroos- pruimtjs
(a) Hifi. Nat. Ub. ij. cap.is.
M 2
|
|||||
|
m "Van het ExNTEn, Zoogen en Oculeeren. lLBoek,VIIM9ofd£
pruimtje daer mede ftrydig zyn. Uit deze ftrydige en overeenkomen-
de eigenfchappen volgt, dat men noit Perzik op de uitloopen van Prui- men? waer op Abrikoos is geoculeert, moet oculeeren; het geen nog- tans door Onkundigen gefchied, die dan te laet ondervinden dat de Perzik op Abrikoos, of de Abrikoos daer op de Perziic geoculeert is,, veriterft, en de wortel uitfcheuten voortbrengt: maer men kan, tot vervroeging en meerder vrugtbaerheid, Perzik op Abrikoos, die alvo- rens, op Pruim geoculeert is, oculeeren: dog hier is ook onderfcheid omtrent het foort; want, indien men daer toe de witte Abrikoos ge- bruikte, zoude de zelve weinig of niet groeyen; daerom het kleine ge- fpikkelde Abrikoosje daer toe moet verkooren worden. Wyders moet men in bequaeme faizoenen op de gefleltiieid van het
weder om te Enten of Oculeeren agt geven.. In dampig en miftig we- der, veel min in regen zal men niet Enten nog Zoogen, en voor-al niet Oculeeren, om dat de minfte vogt, die tuffen het hout en het fchilletie komt, de Oculatie doet verfterven; nogtans is een vogtig jaer» buiten den tyd dezer doeninge, daer toe zeer voordeelig, daerom men zelfs in drooee zomers de plantfoenen, waer op men zal oculeeren, fomtyds begiet. Maer tot de doening zelve is droog warm weder daer toe de bequaemfle tyd; en hoe vaerdiger de Oculatie geltelt word, mits alles belioorlyk waerneemende, hoe beter het is, op dat het fchilletje niet onder de hand komt te verdroogen. De gereedfchappen, tot het Enten,Zoogen en Oculeeren gebruik©-
WKzyn Byteltjens, een gefpanne Zaegje, Ent-,. Snoei- en Oculeer- mes ens, die alle zuiver en fcherpfnydende moeten zyn. Nademael men moet. bezorgt zyn om het geënte, afgezoogde en
P-poculeerde in 't geheel van lucht te bevryden, en voor-al tegen ïnval- Ind water te befchermen* zoo zal men de Oculatien belioorlyk met Muskovife raat-biezen omwinden : en het geënte of afgezoogde van btvl en te^zyde op de fpleete digt met Ent-was beftryken: daer toe kan, met de meefte vaerdigheid en de minfte koften, het navolgende <meerfel gebruikt worden;het geen tot winter-fmeennguit vier ponden 'befte Harpuis en een.half pond Raep-oly, wel door een gefmolten en te zamen vermengt, beftaet: maer tot de Lente-fmeering moet het met MO leenis *vn, daerom neemt men alsdan tot de vier ponden Har- miis drie agtfte pond Raep-oly, op dat door de warmte der Zonne te minder zoude afdruipen: ondertuffen moet men by de fmelting en ver- menging indagtig zyn, dat het ia de kokinge zeer ligt oP weid,het |
||||
|
II.Boek.VII.Hoofdd. Van het Enten.' 93.
geen brand kan veroorzaeken; v/aerom men het zelve op geen groot
vlammend vuur, om te vermengen, moet ftellen, en daer op geftadig het oog houden; ook is het belt een metael of yzer potje, dat minder gevaerlyk als Aerde-werk is, daer toe te gebruiken: uit het welke men telkens, 200 veel men benodigt, in een ander koper Heel-pannetje af- giet, en alsdan matig warm met een quaftje de wonde befmeert; want als het te heet gefchied, zoude de baft rondom de wonde inkrimpen* en vervolgens nadeelig aen de omzominge zyn. Dit fmeerfel hebhe door ondervindinge geleert het befte en niet befcliadende te zyn, zoo' als van het fmeerfel, waer onder Pek vermengt is, dikwils zal bevon- den worden, voornamentlyk aen KerlTen en Peeren, de welke boveiï en ter zyde aen de fpleete daer door pokkig, en boven dood-bekkig; werden. Dus verre in het algemeen van het Enten, Zoogen en Oculeeren
gefproken hebbende, zal ik nu tot de aizonderlyke verhandelinge over- gaen. Enten noemt men eigentlyk het geen in de kloove en het hout ge-
fchied, door inftekinge van eenen afgefneden jaerigen fcheut vaneenen anderen Vrugt-boom; zynde eenjaerige draegbaere loten daer toe de verkiezelykfte. Zulks is thans gebruikelyk aen Appel-boomen en Hoog- lïamde Pecre-boomen; als mede aen jonge Krieken- en Kerffen-boo- men. Eertyds ente men ook oude Krieken- en Kerffen-boomen, mits- gaders oude hooge Pruim-ftammen ; maer vermids de baft van oude boomen te dor is, en de boven-baft in de rondte affchilt, is het Ente» omtrent de zelve onzeker en veeltyds geen groei vattende; daerom is- het Zoogen aen de zodanigen eigen, en taemelyk zeker. De befte tyd tot het Enten'is, eer dat de fappen der boomen klim-
men; daerom zal men de KerlTen even voor, of met het begin van; Maert enten; daer na de Peeren met half Maert, of een weinig lae- ter; en de Appel-boomen, welkers fappen laeter ftygen, in het laetfte van Maert of begin van April: maer men moet de afgelhede Enten,. inzonderheid van KerlTen en Peeren, alvorens te enten, eenigen tyd op eene drooge plaets om te fpeenen, tot den tyd der Entinge wreg leggen; derhalven moeten de Kerffen-enten in het laetfte van Janua-- ry of begin van February; en de Peer-enten in het begin tot half Fer bruary gemeden worden: ondertufTen moet de plaets der fpeeninge ook niet al te droog zyn; want dan zouden de Enten te veel indroo-- g,en,. het geen de ingetrokkenheid des buiten-bafl te kennen geeft;. M r maer
|
||||
|
*rrA.N HET Enten. IL Boek, VII. Hoo/M.
anaer als de hout-fnede wit blyft, gebeurt het nog wel dat de Enten
rrroei vatten. Voor dezen was men gewoon de gefnede Enten, ge-
Snnrende de fpeen-,tyd , in eenen kelder te bewaeren, op dat ze niet zou-
;S^; delg de ondervinding heeft geleert alle vogtigheid
aen de Enten nadeelig, ja zelfs, te vogtig zynde, doodelyk te zyn;
.daer van het hout rosagtig werdende in de fnede een teken is, zynde
hetzelve alsdan onbeqWm om groei te vattten. Ook was men ge-
woon de Kerflen in January te enten; en vermids de fappen alsdan
noz niet in 't hout gerezen zyn, was dit voor de zelve een fpeenmg
of betempering, gelyk het ook was met de Peeren die in February
seënt wierden, want men der zelver Enten alsdan met fpeende.
Om dan het Enten wel werkftellig te maken, moet men zorg dra-
een dat men de Zaeilingen, die in den Queek-hof nevens malkander Stenter zelver typ af-ent, op dat ze gelykelyk, zonder den anderen l^fnkkSi o3?^™ dien einde zal men de dunne ftammj- fens twee of drie duimen boven den grond, met eene fchuinfe fnede afnvaen, en alsdan de fcharpe kant boven een weinig afneemen, om tetEnt daer op beter te konnen ftellen; maer wanneer de ftammetjens t'oo dïzvn, dat men daer op twee Enten kan ftellen; dan zal men zulks altvd doen, egter met een vaft voorneemen van noit meer als een van ^7e twee te zullen laten doorgroeyen, want ze beide, tot uitdikkmg daÏÏoTbly vendeftaen, malkanderen ligtelyk zouden afftooten: daeren- boven zal men, van beide keur hebbend, het Ent der hoog geënte boo- ^en, n^t de rug tegen de quaede flerkfte winden ftaende behouden; Si het andere, na twee jaeren groeyens, met eene fchuinfe fnede glad *^é^^X^^ Stam of Tak voorzigtig Zonder
de balHn het minfte van het hout af te fcheiden, m het midden, om- trent er lengte van twee of drie duimen, open gefpleeten: dit kan aen onge bommen gevoeglyk met een gemeen regt fnoei-mes gedaen worden- maer aen likke ftammen of takken moet zulks met een lang- LeltEn^mes, ruim drie duimen lang, en dik van rug, yerngt wor- den- en op dat de fpleet niet verder, als benodigt is, zoude open fcheüren,moet hetEnt-mes, op het midden des ftam oftak, niet regt- SET maer een weinig fchuins ingeflagen worden: vervolgens fteekt men m'het midden der gemaekte fpleet een yzere of andere wigge, nm de fpleet een weinig te doen gapen, en alsdan de veezeis des balt, en zoo veel van het hout, als nodig is, met een fcharp mesje we^te |
||||
|
M.Boek,FJI,Hüofddi Va.n- het Fntes, f$
fnyden, want men moet, na dé dikte van den Ham of tak, het hout,vo£-
gens beloop van het Ent,:aen weerkanten wegfnyden, op dat het gefiel- de Ent in de kloove,- de wigge daer. uit getrokken zynde, niet tefterfe gedrukt word; ondertuffen moet het hout ook niet te verre weggefne- den worden; want dan zoude de balt van het Ent met den binnen-baft van den Ham of tak niet wd konnen vereenigen: het welke, van paffe- gedaen Zynde, alleen dekonft is om de Enten op oude -dik-ftam.de boo- men; of takken te doen groeyen: hot hout dan en de bafl, zonder' eenige:veezeis daer aen te laeten, glad uitgefiieden zynde, word de; wigge uitgetrokken, en het Ent, na het beloop van den ftam, aen weer- zyden glad van hout en baft afgefheden, (nogtans moet men daer aem zoo veel hout doenlyk is laten, mits dat de baft genoegzaeme vlakte- behoud om met den baft van den boom te konnen vereenigen) daer 'm vafl en.regtftandig geftoken, zoo dat des zelfs bafl: met dis van dem boom als vereenigt fchynt» Daer zyn Hoveniers* die na déze verrigtin-- ge eerft de wigge uittrekken, om dat zy meenen dat het Ent, een. wei- nig gedrukt wordende, eerder groei zal vatten; dog ik oordeele beter de wigge alvorens uit te trekken; wanneer men' zeker is dat de druk- king niet te fterk, zal zyn; maer dan moet men het Ent voor-al vafE inzetten, op dat beide kanten aen des booms bafl: raken zonder bui- ten of binnewaerts te ftaen:; hier na word-de kloove tuffende beide Enten met eenfehilletje, ofboom.baftje daer toe gefneden, belegt;, op* dat het fmeerfel, het geen daer over geftreken word, niet tuffen het' hout van de fpleet zoude geraken: het kan daer wel geen quaed, maer-* o-ok geen nutte toebrengen. De Enten dus behoorlyk geftöoken en bezorgt zynde, zalmen ver-
volgens tragten aen den groei te brengen en onderhouden; ten diew einde, moet men ze tegen het ongedierte, inzonderheid Rypen, (haere- doodelyke vyanden) Spinnekoppen en Mieren, die haeren groei belet- ten., befchermen. Na dat men de Boomen tot hoog-of laeg-ftammen,Staketfels of Hel-
Ding-boomen wil opqueeken, is der zelver onderhoud.. Zullen oude. geënte boomen .-v/el groeyen, moet men die eenige kleine takjenslae-- teri behouden, die een gedeelte van het overvloedige fap na zig trek- ken: ook moet men om de zelve reden alle de uitfpruitfels van de ge- ënte boomen niet wegfnyden, maer alleen die te overvloedig zyn,- Aengaende de opgaende Stal-boomen zal men bezorgt zyn, dat dè- overvloedige botten, het Ent in groei zynde, zagtelyk worden afge- nomeau
|
||||
|
$6 Van het Ente-n en Zoogen. H.Boek,VII.Hoofdd.
nomen, op dat alleen een r-egte fcheut tot de ftam zoude opgaen:
dog zulks eens gedaen zynde, zal men geen botten meer afneemen, maer het Ent in volle vryheid laten opfchieten, dewyl de fcheut nog te teder en zwak is; dus zoude men, met het allerminfte daer af te neemen, het ftammetje benadeelen, waer door meer tyd, om zyn hoogte en dikte te verkrygen, benodigt zoude zyn. Omtrent het enten van jonge Stammetjens, welkers hout niet krag-
tig genoeg is, om de gemaekte {pleet bequaemelyktoe te drukken, en dus "de haften met die van het Ent te vereenigen, is het nodig, dat men de zelve rondom het Ent toebind, zoo als men aen de Oculatien doet; wanneer het Ent behoorlyk gedrukt en vereenigt beter zal groei vatten. Afzoogen iseene Enting in de kloove en het hout, wordende even
als het Enten gedaen, behalven dat het jeugdige lot des Moer-tak niet afgefneden word voor het volgende jaer, wanneer des zelfs baften ver- eenigt zyn; derhalven moet de boom, op den welken het gefchied, of wiens lot daer op afgezoogt word, digt by den anderen geplant *yn, en groeyen: ook doet men het fomtyds van eenen kragtigen wafle- lyken tak, de welke men fchuins by den boom, die men wil doen af- zuigen, in den grond fteekt: dog dit gaet niet zeker, vermids zoda- nige takken het voedfel, of de vogten niet zoo veel konnen na zig trekken, als gewortelde. De gewoone en befte manier van Afzoogen is, dat men een jaer te voren, rondom den boom, waer van men wil doen zuigen, eenige bequaeme ftammetjens plant, om tegen de zoog-tyd wortel-vaft te zyn ; wanneer de ftygende fappen het afge- zoogde beter zullen vatten: daer na moet men bezorgt zyn, dat de tak van den Moer-boom niet in het minfte bewogen word, daerom moet de zelve wel vaft aen eenen ftaek of fpar, die in de aerde gefto- ken is, gebonden worden; liet geen beter is als dat men die aen den ftam, daer op gezoogt word, bind; gelyk men anders gewoon is te doen. De tyd der Afzooginge is van het begin tot half Maert. Deze manier is de belle en zekerfte enting aen Boomen, welkers buiten-baft zig in de rondte laet fchillen, als bejaerde hooge Krieken, Kernen, Moerellen en Pruimen doen: men verrigt dit ook aen dikke Oranje- en Limoen-ftammen, met dit onderfcheid, dat het lot van twee-jaerig" hout voor deze beter is, als een-jaerig: maer nok aen Appel- ofPeere- boomen. Oculeeren is eene Enting met het bot of fchilletje in den baft; zyn-
de
|
||||
|
ïl.Bvek,VlI.Hoofdd. Van het Oculeeren. 9?
de de gewoone en befte manier van Entinge aen jonge Pruim-fcneuten,
om daer op Perzik, Abrikoos, of andere foorten van Pruimen te doen groeyen; ook oculeert men dus Perzik op Abrikoos, die alvorens op Pruim was geoculeert: insgelyks oculeert men jeugdige fcheuten van Peere-boomen, die men tot laeg-ftammen wil behouden; voornament- ]yk is dit nodig aen Peeren op Quee-peeren, naerdien de groei van de Enten in de klooven der Quee-peeren gants onzeker is. Jonge Oranje- en Limoen-fcheuten worden mede geoculeert.
Het Oculeeren gefchied tweezins, met eene Slapende en met eene
WafTende bot; en beide in verfcheide faizoenen: de Oculatie met ee- ne flapende bot is, wanneer die het volgende Voorjaer doorfchiet; het welke de befte, zekerfte en gewoone wys van Oculeeren is; dog de tyd dezer verrigtinge kan aen geen dagen bepaelt worden, ver- mids dit niet alleen van de vroeger of laeter faizoenen afhangt, maer ook na dat de boomen jeugdige en kragtige hout-fcheuten hebben, en na de foorten der vrugten zyn; want als de fappen zodanig in het hout zyn, dat de baft zig daer van gemakkelyk affcheid, dan kan men, in verwagtinge van eenen goeden uitflag, de Oculatie ftellen: zelfs fcoude men het konnen doen, wanneer de baft zig van het ftammetje, liet geen men wil oculeeren, laet fcheiden, fchoon dat het fchilletje zig niet zoo glad of gemakkelyk liet afligten. De gewoone tyd van het Oculeeren met eene flapende bot is van half July tot in Septem- ber: daer die met eene waffende bot van Mey tot half Juny is; wan- neer de Oculatie dat zelve jaer doorfchiet: dog deze manier van Ocu- leeren gefchied niet als des noot, om dat men geen hout heeft tot de Oculeering met eene flapende bot; ondertuflen is het onzeker dat ze groei zal vatten, vermids de eerfte fappen te overvloedig ryzen, daer door het fchilletje uitwaerts wykt, en rondom eene gom doet uitwer- pen, die het botje verftikt: daerenboven geraken zulke Oculatien veel* tyds zoo laet aen den groei, dat het hout niet in ftaet is om de onge- makken van den daer op volgende winter te wederftaen. Het Oculeeren gefchied in dezer voege; men ligt een fchilletje, daer
in een oog is, IJ dus gemeden, van zeer jeugdig hout-gewas, het
geen fcekerfte groei vat; en zet het zelve in eenen jeugdigen een-jae-
rigen fcheut, wiens baft aldus open gefneden en los gemaekt is:
i.2W. ■ N waer |
||||
|
p8 Van het Oculeeren. lI.BoeKVU.Hoofdd.
waer na de fcheut, daer in het fchilletje gezet is, met een Muskovies
bies-matje onder en boven het oog vaft word omgewonden, op dat de groei van de Oculatie, tuffen beide, door de lucht of vogtigheid niet zoude verhindert worden; maer zig met den hout-fcheut vereenigen, en te zamen vaft groeyen. Dit bindfel moet, na dat de tak uitzwelt,, op de vierde, vyfde of zesde week los gemaekt worden. OndertufTen is het ook nodig dat de afgenoome Oculatie van bin-
nen aen het Oogje een weinig houtigheid behoud, zonder welke het noit groei zal vatten: nademael nu van zommige Oculatien, die Tan Oranje- of Limoen-boomen geligt of afgewrongen worden, de houtig- heid aen het takje blyft, en het botje van binnen eene leedige holte- behoud, (hetgeen meefl gebeurt aenzulken, die van doornagtig Ocu- leer-hout, of van zeer dunne, of quynende boomen van flegt gewas gefneden zyn) zoo moet men zulks te hulp komen, door de Oculatie niet af te ligten of wringen, maer door het takje by het botje met een fcharp mesje door te fpouwen; en alsdan het hout by het botje zeer voorzigtig, en zoo veel als nodig is, weg te fnyden, mits dat aen het botje genoegzaeme houtigheid blyft: daerenboven moet dusdanig Oculeer-hout meer houtigheid aen het Oogje behouden, als het geen zig behoorlyk laet afligten of wringen: ook moeten Oranjen, Limoe- nen, en alle Karl-vrugten meer houtigheid aen het Oogje behouden als andere. Omtrent liet Oculeeren van boomen, die armen maken, als Moerellen , Kerflen erf Perziken, is het nodig dat het fchilletje meer als een botje heeft, vermids het gants onzeker is of het een blad- knop is; zulks niet zynde, is de Oculatie zekerlyk dood, daerom is het beter, voornamentlyk aen Perziken, dat het fchilletje drie of vier botjens, digt by den anderen, heeft. Schoon hier voor gezegt is, dat de tyd van het Oculeeren van \itt
vroege öflaete Saizoen enz. afhangt; nogtans kan men voor het al- gemeen zeggen, dat dit beft, aen vroege en Herfft-vrugten, een weinig voor de vrugt-ryping gedaen word: alsdan zyn de fappen meer in het hout, zulks de baft beter loft, en het fchilletje zig gemakkelyk laet afwringen: derhalven is de Oculeer-tyd van het Avant-perzikje ge- meenlyk half July, maer die van de andere Perziken omtrent half Au- guftus. Dat de boomen, die uit eene enkelde Oculatie ontfproten Zyn, beft
zyn, is zeker; nogtans zoude raedzaem oordeelen op ieder ten min- ften twee Oculatien te ftellen, aen wederzyden van het ftammetje een; |
||||
|
ïl.BoeKVll.Hoofdd. Vak het Octtle'eren. $£>
dog noit boven malkander, op dat de boom niet komt te miffen: wan-
neer ze beide groeyen, zal men een daer van wegfnyden. Als men die boven malkander ftelt, en de onderfte komt te miffen, dan werd het ftammetje te hoog: om zulks voor te komen, is het zelfs beterde <)culatien aen weerzyden zoo laeg doenlyk te ftellen. De baft van twee- of drie-jaerige fcheuten is veêltyds te dik , zoo
«dat de fiiede te lang werk heeft eer ze kan begroeyen; het geen oor- %aek is dat de Oculatien, die op grof hout geftelt worden, zelden zul- len groeyen of vatten. Aengaendehet hout van Montanje of Zwolfe Perzik behoeft men niet
te miffen, want het takje van een Montanje, de bladen daer af gedaen :zynde, zal, in t water geworpen, zinken, daer het takje van een Lak of Zwolfe Perzik zal dry ven. VIII. Hoofddeel.
Van het Befnoeyen der Vrugt-boomen, zoo in den Winter ah
in den Zomer.
Nademael de Boomen vrugtbaerder werden, wanneer de fappen niet
fchielyk, maer langzaem in verdikkinge ryzen; en dat in tegendeel alle boomen van kragtig hout-gewas (de Wyngaerden en Vygen-boo- men uitgezondert) minder vrugtbaer zyn; zoo moet men het hout-ge- was tot betempering van haer groei befnoeyen, om daer door des Zelfs fappen in haere fchielyke doorflraelinge min of meer te iluiten; vervol- gens vereiffen de meefle Vrugt-boomen des winters; ook eenige des romers befhoeit te worden. De Winter-fnoeijing begint, Zoo haeil de fappen uit de boomen in
de wortels gezakt zyn, het geen het afvallen der bladen aenwyfl; en kan men daer in voortvaeren zoo lang de vorft het hout niet on- fnybaer maekt: ik hebbe noit bevonden dat het fterk vriezen aen ge- fnoeide boomen meer nadeel brengt als aen ongemoeide, zelfs niet aen Wyngaerden die bol van hout zyn, wanneer tuffen het fnoeyen en fterk vriezen een weinig tuffentyd komt. Wanneer de Zomer-fnoeijing moet begonnen en geeindigt worden,
is niet wel te bepaelen, want dit niet alleen van het faizoen afhangt, maer ook na dat de boomen kragtig groeyen en hout maken. N 2 Aen-
|
|||||
|
*.
|
|||||
|
joo Van het Snoeyen lI.Boek^FIlI.Hoofdd,
Aengaende de manier van het befnoeyen Zyn veele omftandighe»
den in agt te nemen,, moetende het zelve daer na verfcheidentlyk ger- fehieden: en dat niet alleen na de byzondere eigenfchappen der hoo- rnen in foorten, als zyn Appelen, Peeren, Kernen, Perziken, Wynr gaerden enz. maer ook na de verfcheidenheid van vrugt in ieders foortr wy.ders na dat de boomen op hoog- of laeg-itam in open ruime lucht, dan wanneer aen muuren of fchuttingen geplant, groeyen: mitsga? ders na dat ze van fterk doorfchietend, getemperder, of dun mager hout-gewas zyn; moetende aen deze laetfte niet alleen geen Zomer- fnoeijing gepleegt, maer zelfs geen Winter-fnoeijing verrigt worderr voor dat de fappen na by het ryzen zyn, dat is omtrent half Janua? ry; en alsdan maer weinig befnoeit worden, om dat die meer tot hout- gewas als vrugtbaerheid behooren te groeyen. Wat fnoei-wyze moet gehouden worden, zal ik, daer van de Vrugt-boomenin haere foorten gehandelt word, den Lezer aenwyzen: latende ondertuflen de gemee- ne waerneemingen alhier volgen. Het eerfte , dat wegens het fnoeyen van de te planten boomen
voorkomt, is dat men die zuivert van haere gequetfte en onbequaeme wortels, het geen de vrugt-boomen met de wilde gemeen hebben^ welke die zyn, en hoe die fnoeijing gefchied, zie het i. Hoofddeel vam bet %, Boek. bladz. 6%. Hier na worden de Vrugt-boomen van haer opper-hout of kroori-
takken befnoeit ; de. laeg-ftamde worden digt by de grond , en de hoog-ftamde op vyf of vyf en een halve voet, hoogte afgefneden: zie • daer. van het voorige 6. Hoofddeel dezes. Boeks bladz.. 86. Deze ma- nier, om zonder opper-hout te planten., is zeer nodig aen vrugt-boo- men; want als men die boomen het opper-hout laet behouden, wor- dende deze gewoonlyk van meerder-jaerig gewas geplant als wilde., dan zullen der Zelver fappen, onderwyl de wortels haer in den grond veftigen, tot het zelve niet genoegzaem ryzen; daer door de pypjens te digt fluiten om namaels de fappen behoorlyk. te ontfangen, het geen oorzaek is dat de boomen daer door fomtyds komen te fterven, of voor altoos quarlagtig gewas maeken, onbequaem om goede fmae- kelyke. vrugten voort, te brengen. Daerentegen zullen afgefnede boomen _ kragtige boven-fcheuten,
ook de ilam-boomen eenige zy-fcheuten uit den Ham uitwerpen; de welke, tot het beter groeyen zeer noodig zynde, alle in het eerfle jaer niet moeten, weggefneden worden, om dat veele overvloedige fap>
|
||||
|
Il Boek, VUL Boöfdd,
|
|||||||||
|
DER VRüGT-BOOMENV
|
|||||||||
|
ror.
|
|||||||||
|
lappen iiaer daer in een weinig ophouden, en bequaem werden onr-
vorder voortgeftuut te konnen worden; daer ze anders, 'm te grootere overvloed.na boven ryzende, fomtyds dikkinge veroorzaeken, ofte» minden zodanigen propping, die den groei doet duiten, daer door dunne magere hout-fcheuten voortbrengen. Om deze reden moet men de kragtige water-loten niet alle in het geheel wegfnyden; nog jong- geê'nte boomen befnoeyen, of der zelver uitgefchote dam-fcheuten in 't geheel beneemen. Men moet de nieuwe geplante boomert niet te fchielyk in hoogte
laten opfchieten; maer geduurende het eerde en tweede jaer, zal men de al te fterke uitfchietende takken inkorten om de andere meer in dikte te doen zwellen: dat voor-al noodzakelyk is aen hoog-dammen, die daer door in het vervolg zwaerder uitkroonende boomen zullen werden,, welke daer na nok meer worden ingekort. Heining-boomtjens, welkers takken met te groóten kragt groeyen y
en dus het voedfel der andere zouden beneemen , worden eenmael den top uitgeneepen, op dat, in haere te derke opfchietende groei een< weinig geduit, meer zouden genoodzaekt worden op; zy uit te flaenr om het onderde van den muur of fchutting te konnen bekleeden: dog wanneer de zelve eenpaerig kragtig gewas maken, en tot genoegen zy-takken uitwerpen, dan zal men die in het geheel niet anders befhoet* jen, als dat men de takjens der Peererboomen, die regt voor de hoofde- of middel-tak., komenuit te groeyen, en overzulks niet glad konnen aengebonden worden, inkort; latende alle de andere takken 'm vol- le vryheid groeyen, mits telkens aenbindende, om aldus de boomen tot draegbaerheid in eene goede geftalte te brengen: ook is men ge- woon, wanneer de middel-tak, genoegzaeme zy-takken uitwerpende, in kragtige groei blyft opwaerts groeyen, de zelve tot een kroontje, boven den muur of fchutting, te maken; en zulks ter tyd het hout vrugtbaer is, wanneer het kroontje benomen, en de boom als andere befnoeit word. De boomen, die haer beflag van grootte, en zig door weinig te
fnoeyen tot vrugtbaerheid geftelt hebben, en daer by kragtig groeyen- de takken uitwerpen, die het voedfel der andere zodanig beneemen .dat niet als dunne onbequaeme takken maken, zal men deze takken,, (die den naem van Pykfcheuten hebben-onder groene boomen, en van water loten onder de geenen, welkers bladen des winters dorren,) mes oordeel befnoeyenj.eenlge uitfnyden, andere inkorten, en veele-on- N i, ge-
|
|||||||||
|
3OT Van h#» Snoeten %I.Boek,Vlll.Hoofcld.
gekort laten blyven; zoo moet men ook omtrent de uitloopen der
iiieii-geplante boomen oordeel gebruiken. Om eenen boom wel te befnoeyen moet men, na des zelfs kragt,zy~
ne takken jaerlyks min of meer-ververfen. De verouderde takken zal men in bet geheel uïtfnyden, en andere jonge in der zelver plaets binden, om door dit middel den boom geduurig in eene jonge jeugdi- ge ftant te konnen onderhouden. Takken, met te veel bloem-knoppen ■beladen, moeten meer als de andere befnoeit worden, op dat ze niet te flerk zouden dragen, maer bequaem hout-gewas maken. De Pit-gewalfen, welkers fappen zeer overvloedig ryzen, en krag-
tig hout maken, zal men door zomer-fnoeijinge tot vrugtbaerheid bren- gen, en^oorvwinter-fnoeijinge betemperen. 3 Boomen, die kaele armen maken, en veeltyds het blad-bot voor aen
den top hebben, mogen met de winter-fnoeijinge niet ingekort wor- den' want zulks niet alleen den groei beneemt; maer ook zullen de vrugten, de fappen alsdan geen doorgang konnende maken, veeltyds daer door afvallen, of klein en onfmaekelyk zyn; behalven nog dat de ftuiting der fappen andere bloem-knoppen doet verftikken, en on<» gezet afruyen. Het rondfte, kort geknopte, en alsdan dikfte hout is het befte; dit
zal men, zoo veel doenlyk is, tragten te behouden: in tegendeel zal men het dunne magere hout, veeltyds verfchrompelt ziende, altyd wegfnyden; v/ant dat is niet alleen onbequaem om goede fmaekelyke vrugten te voeden, maer zelfs zal 'er noit eenen goeden tak van voort- komen, zoo als nog dikmael uit water-lotig hout komt te gebeuren: Inzonderheid is het' befnoeijen van dun mager hout nodig aen Wyn- gaerden, Vygen en Moerbeziën. Aengaende het befnoeyen en inkorten der takken van heining-, muur-,
fchutting- en laeg-ftamde boomen, moet men altyd agt geven, dat liet , zoo veel doenlyk , gefchied boven eene dubbeld-bladige , of kruis-bladige bot; (wordende deze van Onkundigen dikwils voor knop- pen aengezien) om dat zodanige kruis-bladige botten veeltyds het vol- gende jaej knoppen werden; naerdien nu de kragt des groei daer op breekt, zoo zal men de zelve noit wegfnyden, en wel te meer om dat daer uit noit zwaere dikke takken zullen voortkomen, ook zyn dus- danige dikke jeugdige takken zelden of noit met zodanige dubbelde ©f kruis-bladige botten bezet: maer om deze jeugdige kragtig gegroei- de takken der laeg-ftamde of heining-boomen tot vrugtbaerheid te bren- gen, |
||||
|
11.Boek,VIII.Boofdi. bek Vkugt-btoomen». iof
gen, zal men die meteene langer fdiuinfe fnede, digt aen het bot, fny~
den, zodanig dat het byna raekt; het geen de fappen doet fpillen; zoo dat maer een gedeelte tot het bot kan indringen. Men moet noit takken in eenen boom binnewaercs laten groeyeny
om aen de andere zyde des booms de kroon te helpen maken, voor-al niet van de Noord-zyde tot de Zuid-zyde: fomtyds zoude het nog te dulden zyn van eenen tak, die van het Zuiden in-het Noorden eene ledige plaets van eenen verbroken of verftorven tak vulde om het cie- raed van den boom te vergoeden, dewyl door de fchraele Noorde- winden en weinig Zon aldaer niet zoo wel 'groeyen: om welke rede- nen men niet zoo ligt eenen grooten tak= in het Noorden-, als wel in^ het Zuiden moet uitfnoeyen. Gelyk men aen Stam-boomen geen tak- binnewaerts mag laten groeyen, zoo mag dit ook nog minder aen hei- ning-, muur- en.fchutting-boomen gefchieden; want der zélver cier- lykheid beftaet daer 'm, dat de vleug-takken wederzyds van den mid- den hoofd-tak even matig wyd uitgegroeit en regt waterpas gebonden zyn : als in het volgende Hoofddeel aengewezen word. Hoog- en laeg-ftamde boomen moeten van binnen min of meer lug-
tig van takken, na der zelver kroon-takken wyd en zyd uitftrekken, befnoeit worden, op dat de takken en vrugten van binnen min of meer van Zon zouden konnen befcheenen worden. De boomen, op deze wys behandelt zynde, zullen noit, voor-al boven niet, in verwarrin- ge groeyen: en gelyk de takken malkanderen niet mogen wryven, waerom aityd een van beiden moet ingekort of uitgefneden worden, zoo mag men ook noit de zoo genaemde Exter neften in de toppen la- ten blyven. Wyders moet men in het fnoeyen altyd bedagt zyn, dat men met eene gladde van paffe fchuinfe fned,e de tak niet verre van het bot affnyd; even met zoo veelafftands dat het bot niet verdroogt, en de fnede behoorlyk kan overgroeyen; het geen niet kan gefchie- den, wanneer men met langer.ftompjens fnyd, de welke alsdan ver- droogen, en beletten dat de fnede door omzoominge met geen baft na hehooren kan gedekt worden; het geen aldaer eene inrottinge, en aen Steen vrugten eene inkankeringe of gomminge veroorzaekt. Om de zelve reden fnoeit men des winters alle dikke takken digt
aen zynen hoofd-tak, of ftam, envermids die wonden zoo groot zyn, dat daer door gewoonlyk veele fappen uitdampen, moeten die quetïuu- ren aenllonts met bequaem fmeerfel beftreken, en tot behoud der fap- pen gedigt worden; daerenboven is het zelve zeer dienftig om de fou- ten |
|||||
|
i
|
|||||
|
504 Van het Snoeïen der Vrügt-boomen. II.Boek,VIII. Hoofde.
ten des te eerder te doen overzoomen: hoedanig ditfmeerfel moet we?
sxn, is Uadz. yz. gezegt. Van de Winter- tot de Zomer-fnoeijing overgaende, hebbe ik daer
omtrent alleen aen te merken, dat die aen alle Vrugt-boomen niet algemeen is, vermids de meefte Steen-vrugten daer door minder vrugt- baer werden , ook ilegter en onfmaekelyker vrugten voortbrengen; daerom zal men, voor-al aen Perziken, geen andere zomer-fnoeijing plegen, als dat men de al te fterke en overvloedige water-loten, in den na-zomer, tot op het laetfte blad-bot affnyd, om de volgende winter geheel uit te fnoeyen: zynde de zomer-fnoerjing in het algemeen nadeelig aen zodanige boomen, die den groei niet hervatten, maer geftadig doorgroeyen: wat daer omtrent moet verrigt worden, is in de volgende verhandelinge der Vrugt-boomen in foorten te zien. De "Wyngaerd is het allernoodzaekelykfte des zomers gefnoeit, van de wel- ke hier na afzonderlyk wydlopig kome te handelen. Eindelyk moet men wegens alle befnoeijingen in agt nemen, dal
men zoo wel dunne, als dikke takken met een mes of fnoei-bytel, door het doen van eene gladde fchuinfe fnede, het overvloedige be- neemt, en wel zodanig dat de fnede het minfie van de Zon befchee- nen word, om het verdroogen voor te komen. Op dat de fnede gladder en zuiverder zoude zyn, zal men daer toe noit een krom fnoei- mes gebruiken, want het zelve maekt meer haking en fluiting in het dpen der fiiede, als een kort regt mes zal doen; maer nog beter is een fhoei-mes , welker midde-fnede eenigzins rond uitwaerts ftaet. Men moet voor-al tot het fnoeyen geen fchaer gebruiken, zelfs niet aen dunne fyne takjens; want behalven de onzekerheid van de takjens boven het bot uit te knippen, zoo kan men daer mede geen fchuinfe fnede maken: daerenboven veroorzaekt de fchaer-knipping eene kneu- zinge, waer door de fnede mede niet nabehooren kan overgroeyen. |
|||||
|
IX. Hoofd-
|
|||||
|
JI.BoekJX.Hoofdd. Van Muuren; ScHüfréï® Ë® lof
IX. Hoofddeel.
Aenmerhingen wegens Muur en , Schuttingen enz. mitsgaders
over het leiden en aenbinden der Boomen met bind-tienden. De verhandeling der Muuren en Schuttingen, tot vermeerdering
der warmte dienende, behoort tot liet Tweede Deel, in welker Voorberigt gezegt word, dat de Schuttingen, die digt geplankt, dat 'er geen de minfte wind van agteren kan doordringen, en daer na bruin geverwt zyn, dienftiger zyn om daer tegen in open lucht vrugten te teelen, als de Muuren; ja dat zelfs alle konftige uitgevonde Muuren nadeelig zyn: wyders dat de Muuren en Schuttingen in regte linien de verkiezelykfte zyn, wanneer ze tot breeking der fny-winden met eenen fcherm, planks breedte, op vier en twintig, of dertig voeten bezet worden. In de muuren kan men bezwaerlyk fnoei-fpykers flaen, en nog minder, zonder gevolg van kalk, uithaelen,het welke holligheden maekt, en overzulks neftel-plaetzen voor ongedierte zyn; daerom moeten de Muuren met dunne latjens, regt op en neer, vyf duimen van den an- deren, dat de bind-tiend even daer agter kan omgelegt worden, befpy- kert worden. Schuttingen zal men noitdoen belatten, op dat de fcheut, volgens des zelfs beloop, op liet cierlykft digt daer aen zoude konnen gebonden worden: zynde een fchutting van agt voeten van bequaeme hoogte tot het beplanten van Wyngaerden, Perziken, Abrikoozen en Pruimen: Peeren en Moerbeziën begeeren meerder hoogte, daerom worden deze beter tegen muuren van Jiooger gebouwen geplant. Staketfels zyn buiten gebruik, om dat ze van onderhoud koftelyk,en van
weinig dienft zyn, alzo de fcy-winden van alle zyden daer door waeyen. Om de boomen door leidmge en aenbindinge eene cierlyke geftalte
te doen hebben, zal men met den midden hoofd-tak beginnen: de- ze moet regt op, en daer uit, wederzyds, de verdere takken voort- komen ; welke wederzydfe vleug- takken regt uitgeftrekt , zoo veel doenlyk, waterpas moeten aengebonden worden, en voor-al niet lae- ger met zyne toppen, als daer uit ze zyn voortgekomen; wordende ieder vleug- of lei-tak vaneenen kragtig-groeyenden Moerbeziën-boom beft twaelf duimen, van eenen Peere-boom tien duimen, en van min- der kragtig gewas agt duimen van den anderen aengebonden; alhoe- wel dit in den beginne zeer wyd fchynt te zyn, zoo leert de onder- /. 'Deel. O vin-
|
||||
|
'tó6- Van heit amëinden der Boomen II. Beek, IX. Roofde,
vinding, dat zodanige de cierlykfte en vrugtbaerfte boomen Zyn; daeren.-
tegen maeken de aendikkende takken, wanneer digter aengebonden zyn, meer misftand; zelfs zullen de Moerbeziën alsdan, door de te digte overvloedige bladen, veeltyds onryp afvallen. Men kan de -takken aen hooge gebouwen een weinig meer na om
hoog doen ryzen en aenbinden, nogtans altyd agt gevende, dat het gefchiede na de wyze van eenen waeyer, of de vingers van eene uit- geftrekte hand: ook moet men tydig voorzien, dat,met het uitgroeyen der takken, der zelver toppen noit aen malkanderen raeken, maer al- tyd op eene behoorlyke af (tand gefcheiden blyven, veel min mag men takken kruifling over malkanderen leggen, of den eenen aen den ande- ren vaft maken, nog takjens ombuigen; ten waere de boomen zeer ■oud, en onder de behandeling van eenen onkundigen Tuinman ge- weeft waren; die de zelve in den beginne niet na behooren gefnoeit of geleid hadde, daer door de boomen in het midden van takken ont- bloot zyn, wanneer men deze yle plaetzen, om nog meerder misftand voor te komen, zoo goed doenlyk zal vullen. Wyders zal men toezien dat de takken niet krom gekneuft, of in
malkanderen gedwongen worden, want indien ze met geweldgeperffc zyn, dat de loop van het fap gefruit word, dan zullen ze voor de kromminge meeft altyd water-loten uitwerpen, de welke de kragt van het overige des tak zullen na zig nemen: ook veroorzaekt de ftuiting der Tappen aldaer eene gomminge, het geen de Perzike- en Abrikoos- boomen veel onderworpen zyn: daerenboven ftaet het zeer oncierlyk als een tak niet glad en vlak aengebonden is; daerom zal meii noit fpoor-hout (zynde takken die van voor uit den hoofd-tak zyn uitgefcho- ten) tot Léi-takken , die aengebonden worden, gebruiken. Om de Doornen als groene tapifleryen, van onder tot boven met
.takken voorziena door bladen bedekt, en daer tuffen met vrugten be- laden , te doen voortkomen, moeten de voorfchreve middelen in het werk geftelt worden; zynde daer toe wyders nodig, dat men de jon- ge geplante boomen, welkers takken merkelyk aendikken, in 't ge- heel iaerlyks los maekt, en verbind; vernieuwende en veranderende zyne banden; wanneer men niet alleen eene cierlyke fchikkinge der takken kan maken, maer ook voorkomt dat de tienden, die door de uitdikkende takken niet verbreeken, de zelve niet innypen, en over- groeit wordende aldaer eene gomminge of afkankeringe veroorzaeken; ket gQ§n insgelyks komt te gebeuren, wanneer de uitdikkende takken |
||||
|
ÏI.BoekJXMoofdd. aen Müüren en ScnuTtwcttf. vïö7
tegen de fpykers aengeperft worden, dat aen alle boomen, maer voor-
al aen Perziken en Abrikoozen fchadelyk is: om zulks voor te komen, moet men, noit verzuimen alle fpykers, die van geen dienft om aen te binden zyn, uit te trekken; en verder bezorgt zyn dat de tienden, die om de fpykers geflagen worden, in de aenbindinge 3 zodanig e- ven te zamen gedraeit worden, dat de uitdikkende takken niet aen de fpykers konnen raeken; dog liet draeyen der tienden moet ook niet meer wezen als om dit te beletten, want anders geeft het misfland, vermids de takken zoo digt tegen de fpykers, als doenlyk is, moeten gebragt worden, zonder nogtans de zelve in het binden te flerk aen te haelen: om dan de takken met de tienden na behooren aen te bin- den , zonder ergens aen de ingeflaege fpykers te konnen raeken ; zoo zal men het dikfte einde van de te zamen gedraeide tienden van agteren tuffen de takken en Ipykers inleggen. Ook moet men zorg dragen dat de fpykers boven de aen te binden takken geflagen wor- den; en ofwel de takken alsdan meer op de bindfels hangen, en te- gen de fpykers aengedrongen worden, zoo is zulks nodig, naerdien het anders ondoenlyk is de banden na behooren te leggen. Nog moet men weten5 om wel fluitende tiende-banden, die van zelfs niet om- draeyen, te leggen, dat alle hout-gewarTen na de vleug, volgens den loop der Zonne, groeyen, en dat ze dus gebogen of gedraeit wor- dende, niet alleen taeijer zyn, maer ook volgens haere natuur in een fluiten, en te zamen voegen. In het vervolg van de wilde Hout-gewafTen handelende, word van
de laege Willigen gezegt, dat onder de zelve verfcheide foorten van bind-tienden zyn, sn dat de geene, die hetlangfte, fterkfte en taeifte zyn, zonder fprokkekhout uit te werpen groeyen. Die witte Leer- tienden genaemt worden, vergaen niet haeftig; daeromzyn deze zeer bequaem om dikke grove takken aen te binden, inzonderheid aen hooge muuren, op welke fterke winden aendringen: maer vermids ze te dik zyn, en niet zoo gevoeglyk, als Oranje of roode tienden, bin- den, zoo zyn ze zeer onbequaém tot het aenbinden van jonge dunne uitdikkende takken, de zelve veeltyds inknypende: daerom gebruikt men in alle winter-bindingen daer toe Oranje of roode tienden, die dunder zyn en jaerlyks verfterven. Des zomers bind men de jeugdi- ge fcheuten met Stoelmatters biezen, die, na een uur of twee gewa- tert te hebben, daer toe zeer bequaem zyn: by gebrek van deze kan irqr Muskovife mat-biezen gebruiken. O 2 "DERDE
|
||||
|
^65 ^Tan de Bloemen, III. Boek, 1, Hoofd£a
DERDE BOE IC
I. Hoofddeel. Van de Bloemen, Bloem-knoppen en Vrugten in het algemeen:
ook van eenige foorten in het by zonder: mitsgaders van den tyd haerer Ryp-iverdinge.
\
Alle bloemen van allerhande Vrugten zyn zigtbaer, (uitgezoni ,
van Vygen, als binnen de vrugt onzigtbaer blyvende) en kom ïn verfcheide tyden, op verfcheide wyzen, in onderfcheide gedaentè" en koleuren te voorfchyn, en de meefte uithaere knoppen te berften; welke knoppen in den vorigen zomer begonnen te groeyen aen jeug- dige fcheuten, in dat jaer voortgekomen; ook wel aen ouder hout- gewas van het voorige of meerder jaeren. De knoppen, aen jeugdige fcheuten van het zelve jaer komende, zyn de Druiven, Moerellen, Perziken en Abrikoozen: ook berft de vrugt van Vygen uit hout-ge- was van het zelve jaer: mier de knoppen van Appelen, Peeren, Krie- ken, KerfTen groeyen aen een of meerderjaerig hout-gewas. De knop- pen, als gezegt is, des zomers tegen de natyd gevormt wordende, verkrygen haere kragtigfte zwellingen des winters, tot dat ze tegen het voorjaer beginnen open te berften, en bloemen uit te werpen; dog de knop der Hazenooten, alhoewel de bloem voor aen den top uit- werpt, berft niet open, maer vertoont zig het eerft van allen, ge- noegzaem in den winter, als pluisjens met eene menigte hoog-purper- anige vezekjens. Na deze bloem volgt die der Konioeljen : daer na de Amandel-bloemen, van Perzik-bloem koleur: dan de Abrikoozen, wit bladig: hier na vertoonen zig de Perzik-bloemen, in foorten van verfcheide koleuren, als ligt bleek, rood, hooger rood, en purper rood; ook grooter en kleinder van bloem, maer open of ingetrokken van blad, hebbende meer of minder draedjens binnen in de bloem. De KerfTen aen Schuttingen komen met de Perziken te gelyk, maer die op Ham een weinig laeter; ze zyn wit van bloem, enzommigena 1 den |
||||
|
III.Boek,I.Hoof~dd. BloeM-knoppen en Vrugten. 109
den rooden trekkende: daer na volgen de Peeren, bloeyende het ee-
ne foort eerder als het ander; evenwel voor de Appel-booitfen, die alsdan voortkomen. De bloemen van de meefte vrugten £yn vyf> bladig, dog die der Ananaffen brengt uit de vrugt, in de rondte van ieder knobbel, maer drie bladen voort, indien meerder is het door eene fpelinge der natuure. De lang-fteelige vrugten hebben gemeenlyk lang-fteelige en groote
bloemen; verlangende de fteel van zommige na dat vrugt hebben ge- zet, als de BergamotKrafane, de St. Germain,de Beurree,de Bruffel- fe Bruin enz. daerentegen zyn 'er, die de lengte haerer fteelen hebben, voor dat de bloemen vrugten gezet hebben, als de Safferaen-peeren, Franfe Madam enz. ondertufTen zyn de lang-fteeligfte en grootfte van bloem in 't algemeen enkelder van bloem, en niet zoo roos-wyze als de kort-fteelige, maer kloks-wyze nederhangende. De bloemen zullen zig beft tot vrugt-zetting fchikken, als ze niet te flerk doorgroeyen , om dat ze dan meer tyd van vrugt-vorminge genieten; het geen by- zonderlyk bevonden word aen zodanige vrugten, welkers hout open van deelen en de bloem lang-fteelig is; want als de fappen te over- vloedig ryzen , dan zullen de hout-fteelen te dun verlangen , daer door ze, onmagtig zynde de overvloedige fappen te ontfangen, ver- Hikken, en de kort-fteelige geel van fteel werden; het geen haer bei- den ongezet doet afruyen. Nogtans is eene lange betempering door eene aenhoudende koude ook nadeelig, vermids ze, fchoon de vrug- ten overvloedig mogten gezet zyn, na eenigen tyd dus gepronkt te hebben, gemeenlyk afruyen, dewyl ze tot geen volkomenheid kon- den groeyen. Alhoewel het nuttig gebruik der gewalfen der zelver vrugten zyn;.
dat van eenige gewaffen de wortels, fchorifen, houtige of jeugdiger fcheuten, bladen, knoppen, bloemen, zaeden, op-en uit-waffen enz. zyn; zoo verfta ik door het woord van vrugt alhier, het geen de Tong op eeniger wyze kan ftreelen; met uitzonderinge van het geen enkel en alleen tot voeding , of tot genees-middel gebruikt word :■ dus draegen den naem van vrugten alle foorten van Appelen, Peeren, daer onderde Queen, China, Oranje-appelen en Limoenen, (fchoon deze drie laetfte eigentlyk geen vrugten van ons Land zyn) Ker/fen, Krieken, Moerellen, Perziken, Abrikoozen, Pruimen, Druiven, Vy- gen, Moer-, Braem- en Fraem-beziën, Ael-, Kruis- en Krake bezien, BarberhTenj Vleer-beziën 5 Kornoeljen, Mifpelen, Okker-en Haze- O 3 noQ~
|
||||
|
Il® Van de Bloemen, 111.Boek,I.Hoofdig
oooten , Amandelen en Kaftanjen ; zynde deze alle vrugten van
hout-gewaffen; waer by nog voege de Aerd-beziën, Meloenen en A- nanaffen, Welke twee laetfte geen vrugten van ons Land zyn, nog- tans alhier zoo fmaekelyk, als onder haere natuurlyke lucht-ltreek, kon- nen geteelt^ worden. Dat nu alle de aengehaelde vrugten tot hout-groei, knop, bloem,
vrugt-zetting en ryp-werding, min of meer, korter of langduuriger warmte nodig hebben, en op verfcheide wyzen daer van moeten aen- gedaen worden, blykt klaer aen der zelver bloei-tyd, en de daer op volgende groei- en ryp-werdinge in de faizoenen. Dat ook de hoo- rnen aen meer of minder koude konnen wederftaen, niet alleen in hun- ne geflagten van Appelen,-Peeren, Perziken enz. maer ook omtrent de foorten in ieders geflagt, is eene zekere waerheid: dus heeft men onder zeer koude lucht-ftreeken (als in Muskovien) een foort van door- zigtige Appelen, in de welke men, ryp zynde, de pitten kan zien; alwaer geen andere foorten, veel min Peeren, konnen groeyen: ook vind men op Zuidelyker, egter gants koude, plaetzen in Muskovien Moerellen ; al waer geen Kerfleri nog Krieken, veel min Perziken, Druiven, of Vygen zullen groeyen. Gelyk dan de Boomen en Vrug- ten minder koude verehTen , zoo konnen ze ook niet al te groote warmte wederftaen, daerom kan men onder veele heete Lucht-ftree- ken , onze Aelbeziën, Appelen , Peeren, Kerffen enz,, zelfs door konft, niet.teelen. Onze Nederlandfe lucht-ilreek is zeer dienftig om de voorgenoemde vrugt-boomen voort tequeeken, en rype vrugten voort te brengen, in 't byzonder Aelbeziën, KeriTen, Krieken, Moe- rellen, Appelen, Peeren, Perziken en Pruimen: alhoewel onder de drie laetfte foorten eenige zyn, die hier te Lande haere behoorelyke rypte niet verkrygen, en dus van fmaekelyke fappen, om uit de hand raeu te eeten, ontbloot zyn, daerom die door het vuur, het zy geftoofd of gebraeden, haer rypte moeten bekomen, als men'aen de Bonchre- flien, Virgoulé, Pruimen van Darnaft en meer andere bevind, de wel- ke nogtans in Vrankryk zeer fmaekelyk raeu zyn: dit opmerkende komt het my waerfcbynelyk voor, dat de Fop-, Kamper-, Gratiool- en ande- re Peeren, fchoon deze by ons winter braed- of ftoof-peeren zyn, die haer volkomen rypte, om uit de hand gegeten te worden, niet kon- nen bekomen, onder andere lucht-ftreeken, door het meuken, aenge- naemer fappen zullen verkrygen. In 't algemeen begéeren alle de gemelde Vrugten, zelfs ook Drui-
ven |
||||
|
III.Boek,I.Hoofdd. Bloem-knoppen en Vsugten." ïii
ven en Vygen, omtrent den bloei-tyd niet te veel, voor-al geen Zwae-
re, veel min flag-regens; na de.zettinge veel regen, inzonderheid wanneer ze, na liet maken van haerkern, beginnen te zwellen, want dan zullen ze tot meerder grootte uitzetten, het geen klaer aen de Druiven en Perziken blykt; ook begeeren ze, omtrent den tyd der ryp- werdinge, droogte om de fappen geuriger te doen koken; voorts ee- ne aeniioudende gematigde warmte zonder hette; zynde overgroote* warmte, en nog meer hette, altyd zeer nadeelig; vermids daer door de hout-pooren intrekken, en geenë genoegzaeme fappen tot blad- err vrugt-voeding konnen ryzen; daerom is de befchyning van geduurige Zon, zelfs aen vrugten, die eene langdurige warmte benodigen, ate onze Zomers gemeenlyk niet verfchaffen, altyd fchadelyk; want dit zal de pooren, de buiten-fchil der vrugten te droog en parkementig' werdende, doen fluiten; daer door de wateragtige deelen, de welke van binnen de vrugt door kokinge, omtrent den tyd der ryp-werdinge* na buiten moeten geftoten worden, nietkonnen uitdampen: -behalven nu dat zodanige uitdamping (of anders uitwazeming) zeer noodzaeke- lyk is, zoo veróorzaekt het zelve eene aengenaemheid aen het gezigty vermids de kleinfte deeltjens zig rondom de fchil hegten, en aldaer een waes maken, het welke den vrugten eene geur fchynt by te zetten,- Voor-al is de warmte in de voor- en, na-zomer nodig, wanneer de vrugten eerder ryp werden, fchoon het in den midden-zomer en 'm July kouder vogtiger weer maekte: en op dat de vrugten niet van. te iragtige Zonne-ftraelen zouden v/orden aengedaen, zoo is het, voor- namentlyk aen heining-vrugten, dienftig, dat de zelve van eenig blad belommert worden, waer door, met meerder waes omzet, geuriger fmaek verkrygen. Maer gelyk veel en zwaere regen in den bloei-tyoV de bloem zonder vrugt-zettinge doetafruyen, en in denryp-tyd ilegte vergoorde vrugten veróorzaekt, zoo is ook de te overvloedige bezet- ting met bladen, of belommering, nadeelig om het hout haere behoor- lyke rypte, en de vrugten haere vereifta koking te doen hebben, waer door deze, zelden na behooren ryp werdende, altyd onfmaekelyker zyn. Men moet de boomen, na vereis van zyne vrugten, op ver~ fcheide zonne-ftand planten en verfcheidentlyk behandelen: degeUdt- lieid des gronds en der plantfoenen zal de vrugten min of meer geur byzetten; ook zyn de vrugten, van paffe ryp geplukt, van geuriger . fmaek, uitgezondert Druiven en Vygen; want de druiven, zoo lang ze opgezwollen zonder rimpels, en de vygen fchoon gerimpeld Bui~* Êejse
|
||||
|
112 VaA de Bloeme!?; III.Boek,I.Hoofdd.
ten bederving blyven , zullen over-ryp geplukt fmaekelyker zyn ;
maer buiten deze moet men noit wagten om de vrugten over-ryp te plukken; want na de juifte tyd der rypte beginnen de geurige fappen wederom in het hout te trekken: hier van daen is het dat wel uit- gegroeide vrugten, die, van geen ongedierte gebeten, buiten bewe- ging van zelfs afvallen, noit van zoo geurige fmaekzyn, als dat ze een dag of twee voor haere val waren geplukt geweeft, daerenboven zyn zodanige afgevalle zomer-vrugten veeltyds meelig, beurs en van ver- goorde fmaek; en de winter-vrugten, buiten het verlies der fynfte deelen, niet zoo duurzaem: wanneer de vrugten voor den tyd, dat ze volkomen ryp zyn, geplukt worden, alsdan zyn haere fappen niet genoeg doorkookt, overzulks zyn die van eenen rouwen fmaek, zuur of wrang, min of meer oneetbaer, na dat ze nog langen tyd totryp- werding benodigt waren: om die reden zyn ryp-geplukte zomer-vrugten de fmaekelykfte, maer die konnen minder aendrukking wederflaen, waer door ze, by verzendinge, fchielyk bederven: daerentegen kon- nen die van minder rypte, meer aendrukking leiden, dewyl de broei, door zodanige drukkinge veroorzaekt, haer verdere rypte zal by- zetten \ ondertuffen worden de onrype zomer-vrugten , om dat ze vroeg in den tyd fchynen ryp te zyn, doorgaens duurder verkogt}| dan ze zouden doen, als ze, eenige dagen daer na, boom-ryp ge- plukt waren, derhalven fpoed zig ieder tot de eerfte verkoop; daer door zelden of noit zeer geurige zomer-vrugten, die ryp van den boom geplukt, en kort daer aen gegeten, het befte zyn, om geld konnen gekogt worden; voor-al niet als ze van verre moeten toegevoert wor- den. De meefte zomer-vrugten geven zigtbaere tekenen om geplukt te worden-, maer de tekenen, om na de pluk geurigft gegeten te wor- den , zyn zoo zigtbaer niet, vermids ze van haere behoorlyke rypte tot dat beginnen beurzig te werden, zeer weinig tuffen-tyd laten. Zy hebben digt by de fteel de geungfte fappen, en zyn doorgaens van geuriger fmaek, wanneer den inbyt van den fteel na boven gefchied, dan wanneer van boven, of de kruin, tot de fteel: ook word de eerfte rypte digt by de fteel befpeurt. Veele vrugten verkrygen haere rypte op den boom zonder verdere
meukinge, dog de meefte HerfTt- en alle Winter-vrugten verkrygen haere geurige fappen, na dat ryp geplukt nog eenigen tyd meuken, het geen van de eene min, en de andere meer is. Maer vermids de Herfft- en Winter-vrugten in haere foorten op eene tyd van de hoo- rnen |
||||
|
UI, Boek, l.Hoofdd. B l o e m • k nop p'e n en \' rügte n. 1 f 3
men geplukt worden, en nogtans allé niet te gelyk ryp wTerdeïi, zo©
is het niet vreemd, dat de eene van meerder geur en duurzaemer zyn dan de andere, wezende ook de tekenen van haere juifte rypte minder Jcennelyk, als van de Zomer-peeren en Appelen; weshalven men de pluk-tyd zoo haeft waerneemt, als de zelve in ftil weer beginnen te druipen. De algemeene tekenen van de rypte der vrugten zyn, dat .ze, by haere vereifte kolenr,glanffig zyn,en eene aengenaeme dunnig- Jieid , ook de ondoorzigtige eenigzins als doorzigtige aen het oog vertoonen: voor-al moet men op de glans agt geven, want die, na dat de vrugten over-ryp werden, meer en meer verdwynt: egter kan men zig omtrent deze tekenen fomtyds bedrogen vinden; inzonderheid .aen de Perziken, waer onder men van zodanigen gepluk dikwils ee- jiige heeft, die, door te lang leggen, murw, faei en onfmaekelyk werden; en andere zoo over-ryp, dat ze zig fohieiyk ontloffen: wel- ke beide niet zoo geurig zyn, als die met een dag of vier en twintig uuren meukens haere behoorlyke murwte verkrygen. Alhoewel de drukking aen alle vrugten nadeel doet, zoo doet ze het ook voor-al aen de Perziken, die daer door zeer haeftig tekenen van bedervinge ge- ven; nogtans word men fomtyds daer toe genoodzaekt, om van der zei ver rypte, door het gevoel , verzekert te zyn : men moet dan omtrent het drukken van deze en andere vrugten voorzigtig te werk gaen, en zullts daer ze eerft murw werden, verrigten; dat is aen Per- ziken en Abrikoozen op de naet digt by de fteel: dog het voorzig- tigfte, zekerfle, en minft vrugt-fchadenfteJs, dezelve met eene volle bolle hand te bevoelen, of ze haer zonder drukkinge gemakkelyk van den fteel ontlofTen. Niet alleen is de drukking, maer zelfs eene zagte behandeling nadeelig, vermids daer door min of meer de waes benomen •word, daerom moet men, 'm het plukken, zelfs de Perziken zagtelyk behandelen, en als men na de pluk der zelver wolligheid rondom haer fchil met een zagt wolle lapje beneemt, zullen ze aengenaemer Jkoleur verkrygen. De vrugten in klei- of zandgronden gegroeit, daer van zyn de
grootfte in haer ioort gemeenlyk de fmaekelykfte: derhalven zyn de grootfte Perziken, die aen den zelven boom met kleinder gegroeit zyn, altyd de fmaekelykfte; en de kleine zelden van geurige fmaek: daerèn- tegen zyn de kleinfte Abrikoozen veeltyds de fmaekelykfte; zoo is het ook met .de Pruimen ; mits dat de kleinte niet door de te groote nienigte aen den boom veroorzaekt word. OndertuiTen £yn alle de l.Veei. P groot- |
||||
|
■
|
||||||
|
114 Van de Boom-vrugten. lil.Boek,I.Hoofdiï,
grootfte vrugtenniet altyd de fmaekelykfte, in tegendeel zyn die veel-
tyds vois, zoo als de meefte doen, die den naem van dubbeld dragen, uitgezondert Perziken en Riet-peeren, die beter zyn als de enkelde: maer dubbelde Aegten, Guldelingen, Nooten enz. zyn veel flegter als enkelde: wanneer ik dan hier boven zegge, dat de grootfte vrug- ten de geurigfte zyn, zoo verfta ik daer door van het zelve foort aen eenen boom gegroeit; en dus zyn van het foort van kleine hoog-roód graeuwe gevlekte A egt-appelen de grootfte, aen den zelveaboom ge- groeit, de fmaekelykfte. Vrugten van overlaede boomen zyn noit van zoo geurigen fmaek,
zelfs dikwils fmaekeloos. De vrugten, die kort, na dat ze geplukt zyn, moeten gegeten worden, als zonder meuken haere geurige fappen verkrygende, hebben de zigtbaerfte tekenen om op haer juifte tyd tekon- nen geplukt worden; zoo moeten Kerffen en Krieken zwartagtig bruin, jioog en minder bruin, hoog en ligter rood, rood en wit bont kolen- rig zyn; ook zommige wit na haere foorten, alle met eene glans be- let; hier na kan men van haere rypte oordeelen, maer het eene foort is van vafter, min fappiger vlees, als het andere, en zulks wel na dat,. ryp geplukt zynde, langer na malkander van den boom kan gegeten worden. Moerellen zyn alle een-koleurig, en ryp zynde van een glanffig
.zwartagtig bruin. Moerbezië'n , hoewel niet zoo doorfchynend of helder glanffig als
Moerellen, zyn ryp van een glimmend zwartagtig bruin, welkers glans, over-ryp zynde, meer en meer verdooft, zelfs tot goor-wer- den en fchimmelen: ondertuffen vallen deze ligtelyk van den boom af. Fraem- of Hinne-beziën zyn hoog-rood, en minder glanffig, maer
eenigzins wolliger. Braem-beziën zyn purper-blaeu, zeer glimmende, en meer als Moer-
bezië'n. Rraek-beziën zyn donker hoog-blaeu.
Zwarte Aelbezien glanffig gitzwart: deze vergooren over-ryp zyn-
de , wanneer ze van .haere riften ontloflen. Witte Aelbezien zyn ontrent vlees-koleurig.
Roode Aelbezien zyn hoog helder rood. Deze beide zyn zeer glans-
fig en doorfchynende van karls. Barberiflen zyn min fappig en dik-velliger, kleinder, langagtig en
dun*
|
||||||
|
i
|
||||||
|
$11.Boektl.Hoofdd. Van de Boom-veügtej/. il?
dunder als Aelbezien, gevolgelyk niet zoo doorzigtig; maer moeten
eene aengenaeme roode glaniïige koleur hebben, als ze ryp zyn. Vleer-bezié'n zyn zwart-bruin.
Kornoeljens zyn hoog-rood.
Abrikoozen, daer van zyn drie of vier foorten, onder welke geelag-
tig wit-blozende van koleur zyn, maer de befte zyn- blozend-Oranje met donker-bruin-roode vlekken en flippen. Pruimen zyn van verfcheide koleuren, als hoog- en ligt-geele, blaeuwe,
violette, roode, roodagtige, belpikkelde bonte, groenagtige, onder de welke zommige van zeer fappig, min fappig, vafler en min fmeltbaer vlees zyn: de lappige moeten eene helderheid door de fchil vertoonen, ook moeten ze alle eene glaniTige doorfchynentheid op haer waes heb- ben ; waer van de Pruimen en Druiven meer als andere vrugten aen- gedaen worden. Perziken: wegens deze zyn alle lekker-tanden niet eens van verkie-
zinge; zommige oordelen de zelve beter als ze boonwyp geplukt en dus gegeten worden; dog andere meenen dat ze, na een dag of anderhalf meukens, haere gturigfte fmaek bekomen: hier voor is gezegt, dat men uit de tekenen haere juifte rypte niet zeker kan onderkennen. Druiven zyn van verfcheide foorten, als witte, donker bruin, en
ligter bruin-blaeu, rood-bonte enz. ook van meer of min vloeibaere en iiaeflig fmeltende fappen; waer na, ook na dat ze ryp zyn, van min of meer doorfchynentheid van karl zyn: de zelve konnen niet te over- ryp wrezen, want zoo lang de fleelen niet dorren, en haere bezien vol uitgezwollen zonder rimpels biyven, worden ze aen den flok hoe lan- ger hoe beter. Vygen, tot rimpelens ryp gewerden, zyn het fmaekelykfte, hoewel
niet zoo aengenaem voor het oog. Kruis-beziën, zyn geelagtige, witte, roode, bonte, en glanffig
doorfchynende van bruinagtige karls. China-appelen zyn bly hoog-rood, helder, glanffig: zoo zyn ook
de Oranje-appelen, met dit onderfcheid, dat dit rood na den geelenis
trekkende. Wanneer der zelver glans begint te verdoven, dan zya 2C reeds zonder fappen. Limoenen zyn bly-glanflïg-geel. Als deze koleur in een hoog-geefc
na den bruine begint te veranderen, dan zyn haere fappen reets inge- trokken. P 2 Groe-
|
||||
|
ii6 Van d$ Boom-vrugten. III.Roek,-I.Hoofddi
Groote Nooten; haere bolfters beginnende te reiten, en volkomen
open berftende, dat de,nooten zig vertoonen,,dan.zyn de olie-deelen- reets te veel verdikt. Karftanjens zyn gelyk de groote Nooten..
Haze-noo.ten, der zelver bolfter werd geel.
Quee-peeren zyn geel-, reuk van haer gevende.
Omtrent de Zomer-peeren en Appelen kan men op de verandering^
der koleuren geen vafte ftaet maken, en nog.minder de juifte tyd der rypte, van de Herfft- en. Winter-vrugten onderkennen, vermids die door te leggen meuken haere geurige lappen verkrygen* Mifpelen worden met de.laetfte appelen en peeren geplukt■,.en 'm
het leggen.beurs, het geen haere rypte is om gegeten te worden* De tekenen van het ryp zyn der vrugten van Kruid-gewaflen zyn
Zeer kennelyk. Meloenen worden gefneden., als de fteel in de rondte begint los te
berften;zynde dezelve, na twee of,drie dagen meukens,fmaekelyker, dan wanneer ze op den berg geheel van den fteel ontloffen., Aerd-beziën moeten, zeer glimmend en eene aengenaeme murwte
vertoonen : dus ryp geplukt konnen ze geen dag langer duuren. Ananaffen zyn..ryp, als ze hoog-glimmend geel, en boven op haere
knobbels bruinagtig geel worden.: wanneer ze groenagtig, eenigzins doorfch.ynende zyn, .zyn,ze te veel bevogtigt gewerden. Vrugten, die in haere verrottinge zuuren, zyn verkoelende, van wel-
ke de vol-fappige zeer baeftig paffeeren; gevolgelyk zyn deze in warm weer, in eene leege maeg matig gegeten, zeer gezond; dog op eens volle maeg zeer ongezond, voor-al zodanige, die niet vol-fappig, maer van fhybaer vlees zyn;;om dat die langer in de maeg blyven en aldaer gefting veroorzaeken, het geen de lueht in het lichaem onbe-t denkelyk veel doet vermeerderen, daer van winden en. uitfpanningen voortkomen. Vrugten,. die in haere verrottinge niet zuuren, zyn verwarmende.
De verfcheidenheid der foorten in ieder geflagt van vrugten, uit
&aed voortgekomen, word.door een iegelyk geboren, die aen zoda- nig eene uit zaed verkregen vrugt, by.hem onbekent, na zyn welge- vallen eenen naem geeft, fchoon die van oude tyden bekent mogt wezenj ©ndertuffen is de fmaekzeer verfcheiden; ook verkrygen een en de zel- ve, vrugten 5 fchoon van de eige plantfoenen, niet even veel fap en geur - insgelyks geven de lucht-nreeken en gronden dikmael verandering in» ™ ■ -, ** ■■■■■■ /ift
|
||||
|
IJl.Koek,1.'HovJ"dd\ Van de Bööm-teügten/ itf
de geurigJieid der fapperi, zelfs is 'er onderfcheid wanneer de vrugten *•
na genot van-een e voorbarige Lente, wenfelylce Zomer of Herffty vroeger of later gerypt zyn,- Men-zal zig niet verwonderen over de' verfcneide benaemingen der vrugten, als men in aenmerkinge neem£ dat in-het eene Land, Stad, Dorp, of GeJiugt de naem van een en de zelve vrugt geheel verfchillig is, zelfs met eene onderfcheide befchry- vinge, fchoon de vrugt gants- geen twyffel veroorzaekt: derhalven zal men, opliet zeggen van andere aengaende den naem of proef der vrugten, by het planten van boomen, niet te werk gaèn; maer zulks om zeker te zyn op eigen proef verrigten. Zodanigen verfchil vind men ook onder de Franfe Stliryvers: de Autheur van het boekje ge- naemt Inftruction pour connoiftre les bons Fruits zegt IïOragne Rou- ge d'un gout tres releve' excellente: Certeau d'Efté', la bellijjime, la" belle & bonne\ la Bernardine Excellente: la Jargonelle tres bon-, en van deze zegt de Scliryver van leTheatre du Jardinagé-, Excellent qui a Ie gout releve'; en Quintinye getuigt van alle deze Out re les Mêchantes <F'oires que je ne connois pas, voicy une lift e particuliere' de celles que je connois pour fi mauvaïfes, que je ne confeille d perfott- ne den planter: en de Scliryver van V Abrege des bons Fruits zegt la Robine a la cbaïr dure: Quintinye daeréntegen la ch'air eft ca/ante fans eftre dure:■ gelyk ze mr, volgens dit'getuigen, omtrent de fmaek verfchillen, zoo doen ze ook omtrent denaemen, gedaenten, en tyd ; van ryp-werdinge, en zulks niet alleen wegens de Veeren 5 maer ook- alle andere vrugten.- It HoOFDÖËEt.
fan de Peere-boomenender zèhef-fó'tigteth-
Onder de Peeré-boomen zyn zeer hoogeopgefchote boomen, wel*
kers Wortels dieper in den grond zinken, als de Appel-boömens want die uitgebreidender kroon-takken maken. > Het is de Peere^ boomen meer als andere Vrugt-boomen eigen^ dat de ihiaekelykfte vrugten aen qiiarlagtig hout-gewas gróeyen, h'et geen veeltyds met afkankerende takken bezet is, daer door zelden groote boomen wer- den. Het hout-der Peere4}00men is rósagtiger-, langdraediger eri;niet
P 3 zoa
|
||||
|
ii| Va® de Peere-boomen; III.Boek,II.Hoofdd.
200 warrig als van Appel-boomen; ook is het met meerder vogt be-
'iet, en de fchors dikker, drooger en met meerder opfcheurënde ree- ten. De bladen zyn langer, puntiger , dikker, en .glad-glimmen- der.
De vrugten zyn lang-ronder en fpits-puntiger na de fleel, ook lan-
ger van Heel. Het Peere- hoornen-hout word meer tot werk-hout gebruikt als het
Appel-boomen, maer is niet zoo goed tot brand-hout, als wezende van minder, en niet zoo langdiiurige hette. Onder de vragt-boomen vind men 'er geen die zoo veele veranderde
foorten uit zaed voortbrengen, als deze; derhalven moet men op deze olantfoenen zeer oplettende zyn, ten einde ze in de verentinge niet verbafteren, maer haere geurige fmaek behouden, of verbeteren, en wy- ders goed hout-gewas verkrygen: zynde het aen dezeboomen baerbly- Jcelykft dat het plantfoen zig niet altyd fchikt na het Ent, maer dat het Ent veel aenneemt van den aerd der plantfoene. Der zelver vrugten worden onderfcheiden in Zomer-, Herfft-, en
Winter-peeren: en deze ieder wederom in drie foorten, als in boter- agtige peeren, welkers vlees zagt en fmeltbaer is: in karlagtige, die niet zoo zagt en fmeltbaer zyn: en in een derde foort tuffen die beide, welker vlees niet zoo zagt en fmeltbaer als van de boteragtige, en niet 200 krakende in den eet als van de karlagtige is. Ook worden deze foorten onderfcheiden in Tafel- en Stoof-' of Braed-peeren. Tafel-pee- ren zyn zodanige, die, raeu uit de hand gegeten , geurige fappen bebben, welke geur ze op den boom, of in het leggen vloeibaerder en geuriger werdende, verkrygen. Stoof- of Braed-peeren bekomen haere eWentlyke rypte, of geurige fappen alleen door het vuur: zynde raeu van eenen rouwen wrangen fmaek: daerentegen zyn de Tafel-peeren ook uitftekende fmaekelyke braed- of ftoof-peeren. j Dit in het algemeen voor-af gezegt hebbende zal ik tot de hoedanig-
heid van eenige Tafel-peeren overgaen. Citroen de Sirene is een peer van eene gemeene grootte, langagtig
dik, niet fpita by de fteel; <te fchil dik en vol bruinagtige flippen; ryp zynde geelagtig van koleur, karlagtig van vlees, en van de eerfte zomer-peeren: daerom en anders niet waerdig geplant te worden: hebbende eene gemeene zoet-fmakende fap; dog werd, over-ryp zynde, meelig: maekt weinige en flegte wortels, nogtans kragtig hout-gewas: pm welke redenen zeer veel tot plantfoenen gebruikt en verent word: |
||||
|
III. Boekjl.Hoofdd. Van de Peere-boohe^ iijt-
des zelfs knoppen zyn taemlyk groot, van voren- puntig, en geeft uit
ieder twaelf bloemen, die aen fteeltjens van eene bequaeme lengte ne- vens een hout-blad geplaetft ftaen. Vroege Zuiker-, of Honing-per is van liet kleinfte foort van pee-
ren , dog een groote draegbaere boom met weinige wortels; rypt te ge- lyk met de Citroen de Sirene, daerom veel tot verkoop geplant wordj js van flegte geur, en fchielyk meelig. Graewwe Zuïker peer, by de Romeinen Tyrum Fakrnum (#)', was
by ons, van ouds zeer geroemd, dog is nu door onkunde of onagt- Zaemheid der Boomqueekers verloren, vermids ze tot des zelfs entinge ftrydige plantfoenen gebruikt hebben:' het was eene peer niet van de- grootfte, en ryp zynde eenigzins geelagtig rood blozende met graeu- we vlekken, of wel in het geheel graeuwagtig geel rood blozende r middelmatig rond, na de fteel ipits toelopende, over-ryp haeftig beurs* zelfs aen den boom; anders van fmaek vol van geurig fap: zynde tus- fen de boter- en karlagtige peeren: het wierde een hooge, groote, flerk gewortelde, en, bejaerd zynde, zeer draegbaere boom. De hedendaegfe Zuiker-peer is niet zoo geurig van fap, en daeren-
feoven het afkankeren der takken veel meer onderworpen: zulks minder waerdig om geplant te worden. De knoppen der Zuiker-peeren zyn lang, dun, en verlangen haer
merkelyk in den groei met dunne fpits-toelopende punten: uit ieder knop komen gemeenlyk agt bloemen voort, welkers fteeltjens kort en* weinig langer als de fteeltjens der Bergamot-peeren zyn. Franje Madam Suprème, by de Grieken yiupd-Kw*, ook Onycbinum
genaemt, en aldus by de Romeinen geheten, is van de allerbefte zo- mer-peeren , van een vol-fappig, boteragtig fmekende vlees, zynde eene groote langagfige peer, aen de eene zyde roodagtig gekoleurt: wanneer haere helder groene koleur geelagtig werd, dan is ze altyd beurzig, zelfs op de boom; en als te hard, dan heeft ze weinig geur. Vermids ze van hard zeer fchielyk beurzig werd, en weinig tultentyd- voor haere geurige fmaek heeft, zoo moet omtrent het plukken naeu- keurig agt gegeven worden, met geftadig zodanige te plukken, die twyfelagtig geel werden, welke van paffe rype peeren, ongemeen kruid-
(a) Zie de Aentekenïngen van Bodaeus over Theophrastüs Hiftor. Plnnt. lib. 4. cap. 6. pag*
395- col. I. wyders zyn de Latynfe benaemingen van eenige volgende Peeren van den ze-lvö!*" Schryver ontleent, en ter boven gemelde plaetze te vinden Bagg. 395. & 396. |
||||
|
aio Van de Peehe-boomen: IH.Boek, ILHoofdd.
iruid-fappig van fmaek zyn: op die wyze kan deze peer eenige wee-
-ken van den boom gegeten worden; dog is niet bequaem tot verzen- ,-dinge, om dat, wanneer van bequaeme rypte tot den eet geplukt is, -binnen vier en twintig uuren beurzig werd. Deze boom is doorgaens van een liegt gellel , met omgekrulde
groeyende, af kankerende en dood-toppige takken, daer van het plant- ioen veeltyds de oorzaek is: de Knoppen -komen de eerfte tot zwelling, •zynde.dik-, groot, puntig en graeu-geelagtig; ieder der zelver geeft -gewoonlyk twaelf groote rond-bladige bloemen , die lang-fteelig en Jdoks-wyze neder hangen. Franje Kaneel peer, by de Romeinen Tyrum Latteum, is karlig,
-vol geurig fap; van boven een weinig dik-ronder als de graeuwe Zui- (kér-peer, ook korter en fchielyker fpits-puntig tot de Heel, ryp zyn- ,de geel van koleur met bruinagtige flippen, en de belle foort graeu- -vlekkig door het geel, dik-fchillig en eenigzins musquerende van ,fmaek. Deze boom werd taeml-yk groot en van een goed geftel; verkrygt
•veele wortels, daerom zeer beqtiaem tot eenen hoog-ftam: de 'Knoppen zyn niet zoo groot als van de Madam of Saffraen-peer, egter van de grootfte, van voren puntig, en graeu van koleur; geven gewoonlyk aait ieder agt bloejfels, welkers bladertjens van voren en agteren fpits ioeloopen, en open zynde vlak flerre-wys op-bequaeme lange fteeltjens ivertoonen. Saffraen-peer, by de Romeinen Tyrum 'Kardinum, 'm Vrankryk
Saffran d'Mtomne, en in Braband Zomer-gratiool genaemt, is van dz grootfte foort van peeren, dik, lang en bultig, niet fpits aen den •ileel; ryp zynde geelagtig en rood-blozende, zwemende in alles joa ,de Bonchretien: wyders dik-fchillig, van binnen grof-karlig, en vol ,van zoet fap, Jiet welke door de.zwavelige .daery-gronden meer geur verkrygt. Deze boom maekt een goed geftel, en wil wel tieren in Steden,
,daer de zelve geuriger en draegbaerder zyn: de Knoppen zyn na die ^er Franfe Madam-peeren de grootfte, niet zoo dik, en een weinig fpits-puntiger; geraken als deze van de eerfte aen 't zwellen, en geeft ieder zes bloemen aen lange fteeltjens, zelfs langer als die der Franfe Madam; de bloem-bladertjens zyn niet zoo rond, en hangen daerom £00 'kioks-wyze niet. _ ■■Vnrt iïQra&e\ bier van zyn veele foorten, alle van de kleinfte
foort
|
||||
|
<Ill.Boek,lI.Hoofdd. Van de Pee re-boom en. 121
foort van Peeren; de befte zyn rond, en geel geftipt, dik-fchillig, en
van een fterk musquerend water-zoet fap; ook doorgaens zeer draeg- baer; daerom deze hier nog plaets geve. 'T oir e la Reine, by ons, om des zelfs ongemeene draegbaerheid,
Gezegende Teer genaemt, is van grootte als de Zuiker-peer; dog niet zoo dik, ook puntig aen den Heel, van koleur geelagtig met een aengenaem rood aen de eene helfte, na dat min of meer op de Zon gehangen heeft, zynde die daer van befchenen is de geurigfte; wyders karlig, vol van geurig eenigzins musquerend fap, dik-fchillig, en het •beurs werden zeer onderworpen; zelfs aen den boom als ze boven haer tyd hangt, derhalven moet men zeer oplettende zyn om dien op de- juifte tyd te plukken, wanneer na veeier oordeel eene van de ailerfmae- Jtelykfte peeren is; dog men kan zig in het plukken zeer bedriegen, want het gebeurt dat men die, na by geel gewerden, nog hart en on- fmaekelyk bevind, en een weinig langer wagtende beurzig: haere ryp- Xe begint in het iaetfte van Auguftus, en kan zes weeken vervolgens van den boom gegeten worden. Deze maekt in eenen goeden grond een goed ftel, en taemlyk groo-
tenboom; maer om dat dagelyks moet geplukt worden, plant men die gewoonlyk laeg-ftammig: de Knoppen zyn kleinder, als van de Saf- Fraen-peer, maer anders van gelyke gedaente; ieder geeft insgelyks 2,es bloemen; de bladertjens zyn kleinder, en de fteeltjens korter; bloeyen eenigzins kloks-wyze, dog niet gants open. Rouffekt is een klein rond peertje, van koleur hoog rood , van
fmaek omtrent als de Gezegende peer, dog meer musquerende, daer- om veele dit RoufTeletje verkiezen; is dik-ïchillig en niet draegbaer. Bergamot is de algemeene naem, by ons ook Maetjens peer, en
om de geur Zoppe de groen; by de Komeinen Tyrum Regium ge- naemt; deze is niet groot, platagtig rond by de kruin, de Heel een weinig ingeduwt, van koleur groen-fpikkelig, en van eenen onge- meenen, vol-fappigen, fmeltende geurigen fmaek, hier van is eene foort, die niet zoo geel 'm het leggen en noit meelig werd, dog nu weinig meer te vinden , naerdien even als de Graeuwe zuiker-peer door onagtzaemheid der Boomqueekers verloren is: die men nu heeft, is veel grooter , min-fappig, en werd gemeenlyk, in het meuken,, beurzig. Het komt my niet onwaerfchynlyk voor, dat deze peer uit Turks-Azie oorfpronkelyk, en haere regte naem Begarmot is, het geen eene Heeren.peer betekent, om dat alle peeren in fmaek te boven l.DeeL Q gaet5
|
||||
|
122 Van de Peere-boomen. III BoekJI.Hoofdi.
gaet, daerom 2e by de Romeinen den naem van Koningsfeer droeg.
De Bergamotten, of Begarmotten , verkrygen haere geurige fap, na een weinig van den boom geplukt, gemeukt te hebben. Het wer- den doorgaens taemelyke groote boomen, dog zyn niet zeer vrugt- baer. Betiré', of Boter-peer, ook Toire d'Anjou, Toire d'Amboife, en
in Normandie lfambert Ie bon, en Gifambert, is van eene ongemee- ne fyn-geurige fappige fmaek, en de grootfte der Botenigtige peeren, zeer dun fchillig, en van een fmeltend vlees, hetgeen ze, na eenigen tyd van den boom geplukt te zyn, in het leggen bekomt. Indien dezQ peer twee of drie maenden vroeger rypte, mogt ze met regt voor de be- fte van alle peeren gehouden worden, maer nu ze in een kouder fai- fcoen komt, en van zeer koude natuure in fmaek is, werd des zelfs geurige fap onfmaekbaerder: ook verandert haer koleur en fmaekelyk- Jieid na het plantfoen daer ze op geënt is; de belle foort is graeu ka- neel-koleur, en hoe meer daer van verfchilt, hoe flegter ze van fmaek is.
Maekt eenen quarlagtigen boom, welker takken veeltyds afkankeren,
daerom moet men geen Hoog-flam daer toe verkiezen; anders wortelt die zeer wel in den grond. De Knoppen zyn taemelyk groot en dik, van voren puntig en bruin na den geele, uit welke vyftien en zeftien, ook dikmael een en twintig bloemen voortkomen, zynde der zelver fleeltjens niet lang; zoo dat roos-wyze vertoonen, verlangende de flee- len der bloeifels met den groei. ■Toire Sinjoor, ook Beur e blanc, Toire de Neige, Toire de St. Mu
chel, la Bonne Ente, Toire a Courte Queue', en Citron de Septem- i>re , is de zelve: fomtyds qualyk T)ojyenné , en gros T>oyenné ge- naemt; is eene groote, dikke, weinig dun na de fteel aflopende, wa- teragtig-zoete, en fappige peer, des zelfs koleur geel met flippen: de- ze is goed tot verkoop, maer onwaerdig om van eenen Liefhebber tot jseneTafel-peer geplant te worden. Qraeuwe Toire Sinjoor, of Uoyenné, is van grootte en gedaente
de kleine foort van Poire Sinjoor gelyk, van koleur graeu ros als de Beuré met veele zwartagtige vlekken, dun van fchil en vol-fappig, *an fmeltend geurig vlees, gelyk de Beuré, voor welke zommige deze Terkiezen,om dat na hun oordeel fynder van fmaek en niet zooverkou- wende is. Veele dezer peeren hebben, in de eerfle jaeren van haeren Ent-groei, niet zoo geurigen fap, en in fmaek veel overeenkomfl met |
|||||
|
i
|
|||||
|
llï.Boek,II.Hoofdd. Van de Peere-'bqoemes. 123
de Poire Sinjoor; dog werden vier of vyf jaeren daer na, van jaer tot
jaer, beter en van geuriger fap. Het hout is, als van de Poire Sinjoor, geelder, dunder, en niet zoo
cloornig nog kankerig als de Beuré; wem ook geen groote boom: de Knoppen zyn niet zoo groot, dog na advenant een weinig dikker als de Beuré-knoppen, anders van bloeifel, fleeltjens enz. daer aen ge- lyk. 'Poire St. Germain, ook 'Poire de PArteloire, en Inconnue de la
Fare, is eene langagtige peer van de grootfte foort, na de fteel dun- der, dog'niet fpits; de fchil niet dik, maer groen met ftippen, vol Zoet-geurig fap; het vlees niet zoo zagt fmeltende als de Beuré; nogr tans werd die onder de fmeltende en boter-peeren geftelt: verkrygt haeren geurigen fmaek na het plukken, waer omtrent het plantfoen groot- te veranderinge geeft, en wel zodanig dat op zommige gants laf en onfmaekelyk is; ook word deze boom beter in opene lucht, als tegen muur of fchutting geplant; en groeit met regte opfchietende takken* Wanneer deze peer niet overtydig geplukt, en daer na wel bewaert word, kan die tot in Maert duuren; maer wanneer tot geel-werden aen den boom blyft hangen, dan verrot die zeer fchielyk, en heeft ge- woonlyk in December gedaen. De Knoppen zyn taernlyk groot en dik, die haer niet puntig, maer
platVan boven, en als inkrimpende openen, waer uit, als de Beuré, vyftien, zeftien, ja tot een en twintig bloemen aen korte fteelen voort- komen, en haer roos-wyze vertoonen; verlangende de fteeltjens met den aenwas der vrugt. Bergamot Crafane is eene ronde, en aen den fteel een weinig punti-
ge peer, van matige grootte; zynde grooter en niet plat rond als de gemeene Bergamot: de befte zyn van koleur graeu-ros als de Beuré; ook zommige bruin groen met rofTe ftreepen en vlekken: beide vol van zeer aengenaem geurig fap, en zagt fmeltend vlees, het geen ze verkrygt na dat van den boom geplukt is, en als dit niet overtydig ge- fchied, kan ze fomtyds in January gegeten worden. De Knoppen zyn grooter, rosagtig, puntiger, en niet zoo dik als
van de gemeene Bergamot; geven gemeenlyk tien bloemen, welkers bladertjens grooter, ronder, na de fteel fmalder, en de bloemen lang- fteeliger zyn als de Bergamot; daerom openen deze bloemen haer niet zoo roos-wyze, maer vlakker. VEchaJferie is Van de kleine foort, rondagtig en van dikke fchil:
Q. 2 als
|
||||
|
124 Van de Peere-boomen. III, Boek, H.Hoofdd* ■
als de voorige op zyn tyd geplukt, kan die tot in Maert duuren.
Virgoulé\s eene langagtige peer van matige grootte) dik van fchil5,
niet karlig, ook niet boteragtig fmeltende. Van de yoornaemfte Tafel-peeren verflag gedaen hebbende, Zal ik-
tot eenige ongemeenewelfmaekende Stoof- en Braed-peeren.overgaen: zynde daer toe ook alle Tafel-peeren zeer bequaem, wanneer die, een weinig voor dat raeu. tot den eet ryp zyn, geplukt worden: inzon- derheid Graeuwe Zuïker-peeren, Franfe Kaneel peeren , Gezegende peeren enz. Tiubbelde Rietpeer, by de Romeinen 'Pjrum Signinum-, is onder
de grootfte foort van peeren, na de fteel puntig aflopende, van eene graeuwe kaneel koleur, niet karlig, ook niet van fmeltend vlees: werd na het plukken murw enfappig, dog wat trekkende, daerom de keu- rige Liefhebbers dien niet onder de tafel-peeren ftellen;. maer het is de befte peer van allen om in meel te bakken, ofte laten droogen; daer- om men van deze vrugt moet planten. Wanneer in eenen goeden grond en op een bequaem plantfoen geënt
is, maekt het een zeer goed ftel, en groote waffelyke draegbaere boom. De navolgende winter Stoof- of Braed-peeren bekomen hier te Lande
door te meuken in het leggen geene zoo vloeibaere, fmaekelyke fappen om raeu gegeten te worden; maer behouden altyd eene wrangagtige eenigzins trekkende onrypheid, die door het vuur benomen word. Toire de Bon Chreftien of' Anguijfe-peer, by de Grieken TuXavJiaïov
eoïLov, enby de Romeinen A/fó/?^#wgenaemt, is in Vrankryk de eerfte Tan alle Peeren, dog wil by ons tot geen volkome rypte om fmae- kelyk raeu uit de hand te eeten, komen; daerom ftelle dien onder de "Winter Braed- of Stoof-peeren. Kamper en Kamper Venus-peer^ by de Romeinen Tyrutn Venereum,
is de zelve; zynde de eene van aengenaemer blozender koleur als de andere, daer van het plantfoen de oorzaek is: voorts matig van groot- te en dikte, langagtig, na de fteel verdunnende: dit is de befte ftoofr peer, en werd in het Hoven rood Zonder iets by te doen. Als deze op goede plantfoenen geënt zyn, werden het taemelyke
groote, wel-geftelde boomen, die draegbaer zyn: het welke niet ge- daen zynde, maken het qualyk geftelde boomen, welkers takken meeft- afkankeren. Laeuwjespeer is eene kleine langagtige peer; in het ftoven na by |
||||
|
HL Boek, IL Hoofddo. Van de Pee re-b 0:ömen., 1.257
de Kamper-peer komende, en mede rood werdende. Maekt eenen goe~
den grooten boom, die ongemeen draegbaer is.. Foppen-peer is van eene aengenaeme blozende koleur; grooter ea:
dikker als de Laeuwjes-peer; en korter en fpitfer, na de fteel aflopen» de, als de Kamper-peer, maer even van zoo goeden fmaek; konnende^ langer als die beide duuren. Deze boom is by uitnemendheid draegbaer?- en daerom word ze noit groot. Maegden peer is dik, ronder als de Kamper-peer, en niet zoo dun;
na de Heel aflopende; van koleur ros-graeu zonder eenige blozendheid^ Tan fmaek taemlyk geurig na by de Foppen-peer; kan duuren tot by April.. Maekt een goed ftel en grooten boom, maer niet van de draeg? baerfte. Winter GratiooliseQne groote, dikke, ronde peer, kort-puntig aen;
den fteel;.;, van koleur bleek.groen.met een weinig blos; van karlagtiger grover vlees als de vier voorfchreve; ook is het jeugdig hout dikker3- breekbaer en min buigzaemer: voorts ongemeen draegbaer, daerom. geen groote boom werd; en vermids deze peer zeer groot werd, is die beter op laeg- als op hoog-ftam. Schoon deze van minder geur is als de voor befchreve peeren, nog-;
tans is ze waerdig om geplant te worden, byzonderlyk voor die vrugv ten verkopen, om dat die zeer oogzieniyk is,, en weinige, door- des» &elfs dikte en grootte, de mande vullen». TIF. Hoofddeel.
Van de Appel bêomen, en der zelver Vrugten,
Het is met de. Appel-, als met de Peere boomen, dat de geurigfte.:
vrugten aen de quarlagtigfte boomen groeyen, welkers takken het afkankeren zeer onderworpen zyn, als by uitnementheid de .Reinetten en Goud-pippelingen aenwyzen. De Appel-boomen groeyen niet zoo naeld-agtig regt op als de Peere*
boomen; maer met uitgebreider-ronder kroonen; ook zyn der zelver wortels meer uitgebreid, en niet zoo diep in de aerde nedërwaerts groeyen de:, de Schors is effender, gladder, min. ingekorven, dunder en met meer vogt: het'Hout vafler, warriger, niet zoo ros, en met naeer vogt; ook van heeter brand als het Peere-boomen-hout: deBla» 0.3= de^
|
||||
|
J2<S Van de Appel-boom en; lll.Boek,lU.Hoofdd.:
,den niet zoo fraai, langagtig en glimmend glad; maer ronder, dun-
der en wolliger: de Vrugten zyn hoog of laeger rond, niet aflopende nog fpits by de fteel; maer aen de kruin en Heel meer of min plat; ook is de fteel inwaerts de vrugt; die niet zoo vol geurig fap, maer in het geheel drooger is; inzonderheid de zoete Appelen: ze begeeren £00 veel warmte niet als de,Peeren, zelfs de Reinetten en Goud-pip- pelingen niet, daerom zyn ze doorgaens" fmaekelyker op Hoog- als Laeg ftam, en noit van goede fmaek tegen op Zon flaende muuren en fchuttingen. Men vind Peeren, die onder onze luchtftreek haerebehoorlyke rypte
nietverkrygen; maer onder de Appelen kenne ik geen foorten, die hier te Lande niet volkomen ryp werden. _ Het geen wegens het voortteelen en verkiezen van bequaeme piant-
foenen na ieders eigenfchap omtrent de Peeren gezegt is, moet ook aen- 2-aehde de Appel-boomen in agt genomen worden: maer de zelve be- leeren geene zoo eenpaerige Zomer-fnoeijinge tot draegbaerheid. Men kan op het getuigenis der Schryvers wegene de fmaek, foor-
ten en benamingen der vrugten niet zeker zyn, om dat even als van de Peeren gezegt is, met den anderen verfchillen, en de naemen, na ie- ders welgevallen, gegeven en verandert worden. Alle Appelen, die men dubbeld noemt, zyn voifer en onfmaekely-
ker, als dubbelde Reinetten, Pippelingen, Aegten, Guldelingen, enz. Ook vind men van de zelve oneindig veel foorten; om dat een en üe fcèlve vrugt, door veranderinge van piantfoenen, gronden, en lucnt- ftreeken, meer of min in fmaek verfchilt. . - ' In het algemeen zyn 'er weinige Appelen uit te zonderen, die met
door eenen Liefhebber tot eigen menagie mogen geplant worden: on* dertuffen zvn de befte Zuüre Tafel-appelen "-•bubbelde en enkelde; de Dubbelde is vois, er, van wem.g
turfde Enkelde is rond, hoogrood, en graeu-vlekkig, zynde by %y geen geuriger zuure appel bekent, niet alleen om raeu, maer ook oP allerlei wyzen geftooft, gebakkenen gebraeden gegeten te wor- den- do£ het is te beklagen dat dit allerbefte foort van de geungfte Ae^en, door onagtzaemheid en onkunde der Boomqueekers in ons Land weg-geraekt en niet meer te koop is. j Deze boomen aerden niet oP Laeg-ftam, veel min aen fchutting.
voorts maken ze dun hout, by na als de Kannetjes-appèls, dog op ^de piantfoenen geënt taemelyke groote boomen met ^aekelyke |
||||
|
lil.Boek,lil.Boofdd. YAN de Appel-böomën. ÈTf
vrugten; maer die hedendaegs by ons verkogt worden, zyn het afkan-
keren zeer onderworpen, ook werden der zelver jonge fcheuten dood- toppigj verfterven jaerlyks, en geven geene zoo fmaekelyke, geurige, van binnen goud-geelagtige vrugten. Goud fippelingen: daer van is de kleinfte foort, een weinig hoog-
agtigrond, de befte; deze zyn, na myn oordeel, niet zoo kruidig van fmaek, maer fappiger als de Aegten: ook zyn ze als die, van minder fmaek, wanneer ze tot gebak of geftoofd gebruikt worden- Maken geen groote nog goede Hellen van Boomen, verrolds ze het af- kankeren van takken zeer onderworpen zyn. Reinetten, graeuwe, witte, groene; die graeuwe zyn de fmaeke-
lykfte uit de hand, daer na de witte: de groene beter in gebak of om te ftooven; zynde alsdan van eene goud-geelagtige koleur, en zeer geurige fmaek als de Aegten; konnende tot February of Maert dtiu- ren. De andere Reinetten zyn niet goed tot gefloof, appelmoes; of gebak; immers veel minder als de Guldelingen, groene Reinetten en Aegten. Deze boomen zyn het afkankeren der takken zeer onder- worpen. Enkelde Winter Guldelingen % van welke de hoog-geel koleurige
met graeuwe vlekken de fmaekelykfte is, nogtans kan die naeulyks als Tafel-appel alhier plaets hebben; dog is van eenen aengenaemen geu- rigen fmaek, en geele koleur in gebak, appelmoes en ftovingen; is draegbaer en daerom werd het geen groote boom: deze word ook -Goud-appel genaemt; van ouds een zeer bekende boom, by de Ro- meinen Scantiana (a) geheten. Onder deZuurePot-, Bak-ofBraed-appelen zyn, na myn oordeel^
de verkiezelykfte. Tarw-appel, nu Couleur de chair genaemt, is een van de vroegfle
zomer-appelen; niet groot, rond, eenigzins platagtig, geelagtig met bleek-roode ftreepen, en blozende van koleur. Kruid-appel, en Lourisjens, zynde een kleinder foort van Kruid-
appel, dog vorders dezen in alles gelyk: de Kruid-appel is de al- lerbefte en vroegfte zomer-appel, zeer vol van een aengenaem zuur &P j en indien niet in een faizoen van andere zagte fmeltbaere vrug- ten (a) Zie de Aantekeningen van Bodaeus over Theophrastus Hijlor. Plant, lik 4. cap. 6. pag*-
396. alwaer de G. l. verfcheide benaemingea van Appelen zal vinden, die roet onze over- een komen. |
||||
|
I2§ V-Aft de Appel^ boomen: UI.Boek,III.Hoofde
ten quam, zoude de zelve onder de Tafel-appelen mogen geftelt wor-'
<den. Het zyn matelyke groote en draegbaere boomen, groeyende met
•cierlyke groote uitgebreide kroonen. _ Aegten, Guldelingen en groene Reinetten, de welke zoo even onder
de Tafel-appelen verhandelt zyn. Roode Kruis en Gelderfe Kruis, zyn van grootte als de gemeene
Aegten.: de Roode Kruis is meeft hoog rood j de Gelderfe Kruis meer ftreepig en by na van koleur als de Aegten, zoo dat men dikmael tus- fen deze en de Aegten, daer op geen naeuwe agt gevende, bedrogen word: het zyn,goede Pot-appelen, die lang konnen duuren, en werden geene groote boomen, om dat ze zeer draegbaer zyn. Kannetjens-appel is .zeer plat, rond en blozende van koleur, kan
Jang duuren, en fchoon het een ..goede Pot-appel is, nogtans geraekt ■die by ons meer en meer buiten gebruik. Het is een draegbaere wyd iwitkroonende boom, en maekt zeer fyn hout. Tieterfeli-a^el, is van ouds een.bekende appel, van matige groot-
te, rond en met roode ftreepen; kan lang duuren. Is een goed Hel, en zeer draegbaere groote boom. Deze te planten, inzonderheid als men boomgaerden tot verkoop aenlegt. Spiegelappel en Tzer-appel, konnen duuren tot in de zomer, na
«dat andere appelen gedaen hebben; verkrygende haer fmaek na Maert; voor dien .tyd .gants fmaekeloos, maer daer na zeer goed tot appelmoes •en gebak. Het maken goed ftel van boomen, en appelen van bequae- me grootte. Onder de Zoete Appelen houde ik deze voor de befte.
Blom-zoet, ook Goe-zoet, is van de eerfte der zoete appelen; van
de grootfte foort,. van eene aengenaeme blozende koleur, en zeer goe- 4e fmaek. Maekt eenen grooten boom met opfchietende kroon-takken, dog is niet draegbaer. Graeuwe-Zoet, 'Hooi Zoet en Vlaemfe-Zoet is een lioogagtige appel
van matige grootte; geftoofd en gebraeden van eenen zeer goeden fmaek. Het werd een groote boom, en is zeer draegbaer: daerom moet men deze voor-al planten, fchoon niet langer als omtrent Febrüary kan duuren, en inkrimpende zeer rimpelt. Tomé douce is een graeu rond en weinig platagtig appeltje, niet
zeer groot, van koleur by na als de graeuwe Reinet; dog veele een weinig blozende: voorts dik van fchil 5 en van geen platte, maer aenge- nae-
|
||||
|
lll.Boek;llLUoofdd. Van de Appel-boomen. isp
ïlaeme zoete fmaek: maekt een goed gewas en is zeer draegbaer.
Zoete Hooiaert van eene groote middelmatige foort, is rond, van
lcoleur graeu-vlekkig blozende; een der beft-fmaekende winter-zoeten ; maer men moet die eerft in January beginnen te eeten, want kan tot April duuren- Deze boom is het afkankeren der takken onderworpen en Zeer ondraegbaer. Witte Zoete is van matige grootte, rond, en van koleur aen den
boom, ryp zynde, geel: dog van fmaek niet zoo geurig als de vorige; nogtans waerdig om te planten; vermids groote fchoon-kroonende boo- men werden, fyn van hout en zeer draegbaer zyn. IV. Hoofddeel.
Van de Krieken, KerJJen en Moer ellen.
Krieken, KeriTen en Moerellen zyn niet alleen aen de vrugt, maer
ook aen het hout kennelyk te onderfcheiden; nogtans worden de- ze drie foorten by Veelen onder de naem van KerfFen begrepen, om dat ze met den anderen veele over een komende eigenfchappen heb- ben. De Franfe Schryvers melden ook drie onderfcheide foorten, met naemen Guignes, Qerïfes en Griottes. De vrugt en fleen der Krieken is langagtig; en men onderfcheid de-
Ze in Krieken uit de natuur, of die door Entinge of Zogingezyn tam gemaekt. Onder de wilde of Krieken uit de natuur heeft men Zwarte, Koode
en Bonte, ook groote en kleine; zeer zoete en wrange van fmaek: de Zwarte zyn gemeenlyk zoet, en de Roode gemeenlyk niet zoo zoet. Werden taemeJyke groote boomen, die glad-baftiger zyn als de Kers- fe-boomen, en zeer draegbaer. De verlcheidenheid van haere vrngten is uit zaed voortgekomen,
en word tot behouding en vermeerdering van ieder foort op Krieke- ftammetjens geënt ofgezoogt, hetgeen meer overeenkomft heeft als op Kers uit de natuur; daerom moet men noit Krieken op KeriTen en- ten of zoogen: hoe dit gefchied zie het 5. Hoofddeel van het 2. Boek bladz. 8 a. en het 7. Hoofddeel bladz. 93. De verente Krieke-ftam- men zullen noit groote boomen werden, egter grooter als de yereflte KeriTen; ook zyn ze waffelyker en van langer leef-tyd. I' TieeL R De
|
||||
|
ï^o ¥an de Krieken, III. Boek, IV.Haofdd.
De VFL'gt en fteen der Kerffen is rond, waer van geene uit de natuur
worden aangehouden; maer worden van fcheut-kerffen, dat zyn uit- loopen van Kerffe-boomen, die afgefcheurt worden, voortgeteelt; en niet als de Krieken van der zei ver fteenen. Deze fcheuten groeyen knobbelagtiger en ongelyker als de Krieke-ftammen, en werden zulke groote waflelyke boomen niet, maer zyn draegbaerder; daerom men zigdaer van bedient: nogtans verkiezen zommige de Krieke-ftammen tot het enten of oculeeren. Men heeft verfcheide foorten, als donker-roode, hoog- en ligt-roo-
de, bonte en witte Kerffen van koleur, die ieder in haer foort van zaed of fteen voortgekomen zyn; en nu door entinge of afzoginge be- houden en vermeerdert worden: men vind ook onder deze zommi- ge , die met meer in een gedrongen troffen van bloem-knoppen langs haere takken, zonder veele uitwerpfels van bladen, groeyen; als men aen de Praegfe Kers met appel-bloeifel koleur, en de. Hertogen-kers ziet; maer de Praegfe Muskadellen zyn lang-fteeliger en werpen fom- tyds tuffen haere bloemen bladen uit; het geen ook de dubbelde Mey- kerffen en Krieken van den Broek doen. Wyders hebben de jonge Kerffe-boomen niet zoo veele, nog in een gedrongen knoppen als ouder boomen; daerom deze niet zoo roos-wyze bloeyen, zelfs de Praegfe Muskadel-kerffen niet. . Moerellen zyn veel grooter en dikker als de Krieken en Iverffcn,
ook niet zoo langagtig als de Krieken, nog zoo rond, en platagtig van boven aen de fteel als de Kerffen. Deze worden niet van haer fteen gezaeit, nog van uitloopen geteelt, maer alleen door entinge op Krieke-ftammetjens in haer foort vermeerdert ; zynde my maer een foort van Moerellen bekent , die na de geflelcheid der gronden en wasdom der boomen grooter of kleinder, en met veele of weinige vrugten beladen zyn; ze zyn hoog bruin-rood van koleur, ryns-zoet van finaek, en vleeziger als veele Kerffen en de meefte Krieken: kon- nen ook meer als die aen fterke koude wederftaen, daerom ze veeltyds tes;en Noorder-muuren of fchuttingen geplant worden; dog zulks word bvmy afeekeurt, om dat de Noorder-muuren onfmaekelyker en wei- nige goede vrugten voortbrengen, konnende aldaer de moeite en ko- ften van fnoeyen en aenbinden niet goed maken; aen fchuttingen be- nemen ze het voedfel der vrugtboomen die aen de Zuid-zyde tegen de zelve geplant zyn ; gevende daerenboven weinige vrugten. Deze boomen werden niet zoo groot als de Krieke- en Kerffe-boomen •; oaer~
|
||||
|
lil. Boek, IV. Hoofdd. K e u s s e N en M o e r e l l e n. 131
daerom veeltyds op laeg-ftam, digt by den grond geënt worden.
Krieken, KerfTen en Moerellen hebben veel en meer agtgevinge no-
dig omtrent de gefteltheid der gronden, wyze van planten, enten en fnoeyenj als eenig ander foort van vrugt-boomen. In goede hooge klei-gronden werden het de grootfte en gaeffte boo-
men, en zyn van de langfte leeftyd, gevende ook de grootfte vrugten. In goede Zand-gronden werden de boomen nog vrugten niet zoo
groot, dog niet onfmaekelyker, als in Klei-gronden. Zwavelagtige, Veen- of Daery-gronden zyn met de zelve ftrydig;
(fchoon de Boomqueekers aldaer in weinige jaeren dikke fterk-gegroeide boomen, bequaem tot verplanting, teelen) vermids in deze gronden noit waffelyke nog bejaerde boomen zullen werden, maer gemeenlyk door het afkankeren der takken van jaer tot jaer verfterven; zelfs fomtyds in de kragt van haer groei fchielyk in het geheel, en als men niet minder zoude verwagten. Wyders moet men zig zorgvuldig wagten, fchoon de gronden nog zoo wel mogten zyn, om Krieken, KeifTen en Moe^ rellen te herplanten in zodanige plaetzen, daer een andere boom, na eenige jaeren groeyens, is nitgerooit, en veel min verdorven; want men zal aldaer geen goede boomen konnen teelen, wat moeite men ook mag aenwenden met voor de plantinge diepe kuilen te graven, en de zelve met verfe noit beteelde aerde te voorzien; maer zullen de zelve na weinige jaeren, zoo eenigen tyd aen den groei gQweQÜ zyn, verfterven. Ook moet men jong geplante boomen, die gom uitwerpen, als noit goede boomen zullende werden, zonder verzuim uitrooyen. Hier voor is gezegt dat deze door te enten vermeerdert worden,
het geen op een- of twee-jaerig gewas gefchied, want als op ouder of dik-ilammiger, dan is het enten zeer onzeker, en het afzogen aldaer gebruikelyk; dewyl het oculeeren dezer Steen-vrugten veeltyds niet wel flaegt. Omtrent het enten moet men agt geven, dat het ent bo- ven van een blad-bot voorzien is, het geen zelden aen getopte takken van Moerelle-boomen gevonden word, maer altyd aen Top-einden; daerom men noit andere als dusdanige enten van Top-einden daer toe moet gebruiken. Van de geënte boomen verkieft men om te verplanten, die van jae-
rig, Of twee-jaerig opper-hout-gewas zyn; maer van de gezoogde noit andere5 als welker gezoog van een-jaerig gewas is; toeziende dat des zelfs ftam jong, en dik na advenant is, mitsgaders dat het boven ge- il 2 was |
||||
|
132 Van de Krieken, III.Boek,IF.Hoofdd,
was kragtige hout-fcheuten heeft, en de fchuinfe fnede, of het. boven-»
fte des ftams wel omzoomt, ook de baft met het ent wel vereenigt is; moetende niet het minfte doodbekkig zyn. Zodanige verkiezing ge- daen zynde, zal men de zelve in het vroege voor-jaer planten, om te minder aen het befchimmelen der wortels onderhevig te zyn, dat deze boomen by ftilftand van groei, (de minfte holligheid, tuffen de wor- tels en de aerde daer in geplant zyn, hebbende) zeer onderworpen zyn: daerenboven zyn der zelver wortels, even als van de Ypen-boomen, zeer ligt van vorfl aengedaen. In het planten moet men der zelver wortels met niet te veel aerde
overdekken, om dat dit aen den groei nadeelig is, maer men zal.ze zeer hoog, byna op den grond, planten; en der zelver wortels, zoo lang niet aen den groei zyn, met een weinig floot-flabbe, oude rund enz. tegen het uitdroogen bedekken. Onder alle Vrugt-boomen zyn de half-ftamde afgekenrt, om dat Ze
meer plaets, zonder nut of vrugt te geven, beflaen , en niet zoo ge- makkelyk tot liet afplukken der vrugten als laeg-ftammen zyn., nogr tans zoude voor eenige foorten van Kerffen, die dunne, en geen ry- zige, maer nederhangende takken maken, als de Kerffen van van der Nat, Jan Arendze, Volgers enz. doen,half ftammen verkiezen ; maer welkers hout-fcheuten beihndig opwaerts groeyen, als de Gatropfe, de Agaet, de Praegfe Muskadellen enz. doen, zyn beft op laeg-ftammen. Het geen in het algemeen, aengaende het fnoeyen der boomen in
het 8. Hoofddeel van het z. Boek gezegt is, moet omtrent deze vrugten mede in agt genomen worden; moetende de onvrugtbaerfte, fchoon ze doorgaens het meefte en kragtigfte hout-gewas maken, des te min- der takken uitgefneden worden ; wyders mag men in het algemeen geen Kerffen, veel min Moerellen toppen, om dat de uiterfte top- pen der Moerellen veeltyds alleen met een blad-bot bezet zyn; het welke benomen wordende de vrugten minder toevoer van fappen tot voeding toebrengt, daer door de vrugten van deze niet in groei door- zettende tak, veel kleinder, onfmaekelyker en veeltyds niet behoorlyk ryp zyn. Schoon de Praegfe Muskadellen, de Gatropfe, Agaet-kerffen enz.
zeer verloopen, wanneer ze niet ingekort worden; en in tegendeel ingekort zynde genoegzaem met andere takken uitgroeyen, en met veele bladen en vrugt-knoppen cierlyker vertoonen, als wanneer ze ongetopt doorgroeyen; zoo is het laetfte egter ten hoogften nodig om fmaekelyker en meer vrugten te verkrygen. De |
||||
|
ïïh Boek, IV.Hoof dé. Kerssen en Moer-E&len. ïjj;
De' Zomer-fnoeijing is aen alle Steen-vrugten , die open, onbe-
lemmert groeyen , nadeelig, dus ook aen Kerffen, maer die in kleine bepaelinge tegen muur of fchutting geplant zyn, fnoeit men des zo- mers. Dus verre in het algemeen berigt gegeven hebbende, zal ik nu eeni*
ge foorten afzonderlyk laten volgen. Zwarte Kriek , grootfte foort der onverente óf natuur-krieken 2
is de kleinfte onder de verente, ook de dunite en de min vleezig;- fte, maer vol van zoet fap. Werd; de grootfte gaefïle boom. Kriek van den Broek is de grootfte en dikfte van de Krieken; ryp
zynde by na zwart bruin, vol van een zoet fap met meer geur als de natuur-krieken. Werd een taemelyke groote boom, die in het begin van zynen groei niet draegbaer, maer ouder werdende zeer draegbaer is; des zelfs takken groeyen niet zoo regtfcheutig als de wilde, maer dikker van hout. Trins Maurits Kers, dus qualyk genaemt, is Kriek van hoedanig-
heid als de wilde, dog een weinig dikker; van koleur fcharlake rood, vol twyfelagtige witte Hippen ;,_niet zoo zoet, maer geuriger van fmaek als de Kriek, van den Broek. 'Dubbelde Rouenfe Kers, ook qualyk genaemt, van hoedanigheid
een weinig dikker als de voorige; hard, vleezig, knappende, dog Biet zoo hard als de Gatropfe Kers ; van koleur ligt rood en wit bont. T>ubbelde Mey-Kers, ook qualyk genaemt, werd by veele de laete
PraegTe Muskadel-Kers geheten, waer mede in der daed van hoedanig- heid, koleur en fmaek veel gemeens heeft, uitgezondert dat een Krie- ke-fteen heeft: daerenboven is ze zeer ondraegbaer, fterk.van bloei*, meeft alle jaerlyks afruyende, gelyk ook veele vrugten na de zettinge doen. Enkelde Mey-kevs heeft niets, waerorn men dien zoude planten,
als dat het eerfte ryp werd; zynde eene kleine kers en ondraegbaer. Tracgje Muskadel Kers, ronde en langagtige foort; de Ronde werd
het eerfte ryp ; ze zyn beide volkomen ryp zeer hoog bruin van ko- leur, vkezig als de Kriek van den Broek, maer niet zoo zoet, egter geurig -r zynde de langagtige by keurige Proevers de fmaekelyklte. Deze word ook Velfer-Kers genaemt; ze zyn beide als de befte eu waerdigfte te planten, om dat van de goede Kerffen niet alleen Jief eerfte ryp, niaer ook zeer geurig en draegbaer zyn, mitsgaders goeds R 3 was-
|
||||
|
134 Van ^e KüRSSen. UI.BoekJF.Hoofdd,
-waffelyke boomen werden met fterke regtfcheutige takken , inzon-
derheid de langagtige, welker boomen nog ruim zoo kragtig hout- gewas maken als de ronde. Om de zelve vroeger te doen rypen, plant men zommigen tegen muur of fchutting op Zuid-Oofter of Zui- der-Zon: maer de befte en fmaekelykfte vrugten groeyen aen Laeg- Hammen. Jan Arendzens Kers is eene kleinder bruine, ronde kers, als de ron-
de Praegfe Muskadel, maer niet zoo zoet en geurig, anders zeer draeg- baer; dog de Praegfe Muskadel zynde bekent geworden, is de Jan Arendzens Kers niet meer geteelt, zoo dat nu bezwaerlyk te beko- men is. Volgers zyn roode ronde KerfTen, by de fteél platagtig, niet vlee-
,zig, maer vol van fap met weinig geur: word mede, na dat de Praegfe Muskadel is bekent geworden, niet meer voortgeteelt: nogtans zou- den deze zoo gezegde water- en wind-kerfTen in warme zomers ge- zonder zyn als Praegfe Muskadellen of andere vleeziger, om dat ze haeftigpaffeeren: ook zyn die, om der zelver aengenaem rood, zeer goede konfyt- en ftoof-kerlTen, daerom waerdig te planten. Maken taemelyke boomen, welkers takken niet dik nog regt-fcheufig; maer zywaerts met dunne armen groeyen. Van dit zelve geflagt, dog een weinig vleeziger, en merkelyk groa-
ter, zyn de volgende, die niet als tegen malkanderen te onderfchei- den zyn, Guldemonds Kers. ~\
Rozenobel Kers. ! Deze worden in Vrankryk Griottes, ook
Groote Glimmers. VCerifis a Courte queue genaemt.
Schimmelpennings Kers I
Zwolfe Kers. j
Alle deze KerlTen zyn zeer ondraegbaer, anders om haere koleur en
ongemeene grootte de befte Konfyt-kerfTen. Maken grooter geftel van boomen als de Volgers. Hertogin Kers, Oranje Kers, Brufelfe Roode, is onder deze drie'
benaemingen de zelve Kers '■> een weinig hooger rood als de Volgers * ook grooter en vleeziger, maer mede platagtig rond, is dik-fchillig met wit fap als de Volgers, dog van eene verhevene geurige fmaek, IQ zyn zeer ondraegbaer, en maken flegt geftel van Boomen. Jgaet-Kers is eeneplatagtige ronde kers'als de Volgers; ryp zynde
&wartagtig bruin, vleezig als de Praegfe Muskadel, maer van verhe- ven- |
||||
|
JlLBoekJV.llcofM; Van e>e Kers se??. i^j-
render fmaek; bloeit zeer fterk, dog ruit na de zettinge ongemeen,,
overzulks zeer ondraegbaer. Gatropfe Kers, en om des zelfs harde vleezigheid, als 'm de door-
beet knappende, ook Knap-kers genaemt, is eene langagtige bruine zwartagtige Kers van goede geur. Maekt fterke opwaers groeyende hout-fcheuten •> en taemelyk goed ftel van boomen. Kers vander Nath is een weinig kleinder als de ronde Praegfe Mus-
kadel, ook wat hoogagtiger rond en lang-fteeliger, moet bruin zwart- agtig zyn, eer men dien eet, zynde alsdan van eene aengenaeme geurige rynfe fmaek; daer anders onryp, zuuragtig trekkende is; word by veele Kenners voor eene der befte Kerffen gehouden: komt van de laetfte; is ook zeer goed gedroogt. Maekt eenen taemelyken goeden boom met dunne reizige ter zyde uitgroeyende takken, daerom men die niet op laeg-ftam moet planten. Spaenfe Kers is rood en wit, byna van fmaek als de dubbelde Rouen-
fe, maer meer knappende, en niet zoo groot, nog geurig, dog draeg- baerder. Witte Spek-kers is water en wind zonder geur; dog draegbaer, eg?
ter niet waerdig te planten. V. Hoofddeel.
Van de Perzik-boomen, en der ze her Vrugten.
De vrugten hier te Lande den gemeenen naem van Perziken dra-
gende, worden by de Franfe Schryvers in vier foorten onder- fcheiden: den gemeenen naem 'Pefches geven ze aen de geenen, wel- kers buiten-fchil wollig is» zeer fappig fmeltbaer vlees hebben, en ligte- lyk van den fteea fcheiden; zoo als de Zwolfe, Lak, en de Berg of Montanje Perziken doen. De tweede foort noemen ze Tavies, welker buiten-fchil nog wolli-
ger, maer het vlees niet zoo fmeltbaer is, en niet zoo wel van den Heen affcbeid. De derde foort word Brugnons genaemt: deze hebben eene gladde
buiten-fchil als de Pruimen, daerom worden die by ons Kaele oi En- gelfe Perziken genaemt. De vierde foort Terjïque is de buiten-fchil wollig} maer de yrugt ïang-
|
|||||
|
N
|
|||||
|
3£6 Van de Perztk-boomek. TII.Boek,V.Hoofdd,
kngagtig. Ditfoort hebben wy onder de Berg of Montanje Perziken;
maer die zyn altyd trekkende en onfmaekelyk. De Perzik-boomen worden alleen door Oculatien vermeerdert, en
■dat wel by Ons op Pruim, of op Abrikoos, die te voren op Pruim ge- oculeert is, en nok op Amandel, gelyk in Vrankryk gefchied: en of fchoon de Perzik op Amandel de vrugt doet vervroegen, zoo za] men evenwel hier te Lande daer op noit oculeeren, vermids de vrugten niet alleen onfmae'kelyker , maer ook de boomen onwaflelyker, en van korter leeftyd zyn, zelfs dikwils voor het verplanten verfterven: der- halven moet men die na de gefteltheid der gronden, en foorten van vrugten, op Pruim of Abrikoos oculeeren. In hooge drooge zandige gronden moet men geen andere, als die
op Pruim geoculeert zyn , planten , want die op Abrikoos zouden daer te mageren gewas, en gevolgelyk flegte vrugten voortbrengen. Ook is het eene zekere regel dat de Perziken met roode fleenen, in niet al te drooge gronden gegroeit, veel geuriger van fmaek zyn, als 10, op Abrikoos geoculeert zyn, dan op Pruim; inzonderheid bevind men zulks aen de Lak-perzik; want die heeft anders veeltyds eenen groenen onrypen fappigen fmaek: daerentegen zyn de Montanje per- ziken op Pruim fmaekelyker; nogtans moet men zig na de gefteltheid der gronden fchikken; want in zeer Jaege en van natuure koude gron- den verkrygen de op Pruim geoculeerde eenen groenen rouwen fmaek; derhalven aldaer beter op Abrikoos; dog in drooge gronden zyn die op Abrikoos dikwils meelig en min geurig. Tot het oculeeren op Pruim moet men plantfoenen nemen, die van
opflag zyn voortgekomen, zonder alvorens geoculeert geweeft te zyn; derhalven zal men, Perziken op de Pruim van Damafl willende oculee- ren, zulks mede doen op plantfoenen, die van Uitloopen zyn voort- gekoomen, en alsdan een groeizaem gewas maken; daerentegen zul- len die op Pruim van Damaft, eerft op het Kroosje geoculeert zynde, bezwaerlyk vatten. Tot die op Abrikoos , moet het gefpikkelde A- brikoosje alvorens op de Eyer- of witte Boere-pruim geoculeert ge- weeftzyn, en noit op het Kroosje: deze dubbelde ftuiting, of belem- mering in het doorftraelen der fappen maekt de zelve vrugtbaerder: ook werden de vrugten daer door eerder ryp; maer zyn dikmaels niet jzoo fappig. In het 7. Hoofddeel van het x. Boek hebbe gezegt, welke plantfoenen daer toe moeten genomen worden, en dat de witte Boere- £& Eyer-pruim, ook de witte Abrikoos ftrydig zyn met het Perzik- hout, |
||||
|
211. Boek ,V. HoofJd. Van de Perzik-boomen;: t.#
hout, dat men daerom tot Perzik op Pruim het Kroosje of Natuur-
pruim van Damaft moet nemen enz.; mitsgaders dat men gewoonlyk twee of drie Oculatien op ieder plantfoen fielt, om van den groei ze- ker te zyn, maer daer van alleen de onderfte doorfchietende behoud, en de andere befnoeit. Wyders is het voortqueeken van Perzik- boo- men uit fteen, als niet zoo goed wezende, buiten gebruik. By het planten van Perzik-boomen moet men zorg dragen, dat de
wortels niet te veel, ook niet te kort befnoeit worden, want anders willen Ze bezwaerlyk groei vatten: gelyk nu alle gewafTen eenen verfen grond beminnen, zoo doen het voornamentlyk de Perzik-boo- men: ik hebbe die op een Terras van enkel zand, ter breedte van ruim drie voeten, met eene voet diepte bevrooren mulle floot-bagger be- zet, en daer ingeplant, tot groote vrugtbaere waflelyke boomenzien groeyen, en gelyk my verwonderde over die meer als negentien jaeren in vrugtbaerheid te zien volharden, zoo verwonderde my nog meer o- ver de groeizaemheid en vrugtbaerheid van eenen boom, die in ee- nen zeer moerigen grond, op de afzakkinge van den Tuin geplant was, daer jaerlyks des winters rondom de ftam, en boven op den grond ruim een duim breedte waters flond, het geen aldaer tot ys wierd. Wyders is het nodig dat men tot de plantinge jong boom-gewas,
het geen uit eene jaerlykfe üculatie eenfcheutig gegroeit is, verkiefl: -, van zodanige kan men de cierlykfte boomen teelen; vermids deze een* jaerige fcheut, wanneer twee of drie duimen boven de gefielde ocula- tie word ingekort, bequaemft is tot uitbotting van genoegzaeme we- derzydfe takjens, die alsdan aen de fchuttinge als eenen uitgeflrekten waeyer moeten aengebonden worden. De boomen van meer jaerige oculeer-fcheuten, en meer takken, zyn niet zoo goed: de eerfte zyn onbequaemer tot uitbotting; en van de meer-fcheutigen kan men geen cierlyke zy-boomen maken, derhalven moet men zodanige niet planten als by gebrek van beter: ook zal men geenen boom planten, welker o- culatie in bot, en niet is doorgefchoten; want alsdan komt het dikwils te gebeuren, dat, door het verplanten in groei gefluit zynde, het bot te vee] indroogt, alvorens de groei hervat, en daerom niet kan door- fchieten. De Perzik-boomen en der zelver vrugten willen eene langduurige,
ematigde, maer geen overgroote warmte hebben; om die reden wor- en tegen muur geene zoo goede boomen nog vrugten3 als tegen **?>eel. S fchut-
|
||||
|
138 Van de Fe&2ik-boomèn. III Boek,V.Hoofdd,
fchutting geteelt; zynde de vrugten, de welke liet afftandigft 7SH de
fchuttinge, en het verfte van den ftam gêrypt syn, de fmaekelykfte; weshalven zyn de vrugten van hoornen, welkers loop door cieriyke zomer-fnoeijinge benomen word, melden goed ; maer doorgaens be- ter van bulken , die met alle vryheid onbepaelt groeyen; daerom Zal men fomtyds moeten gedoogen dat ze kaele armen maken, want daer aen heeft men veeltyds de grootfte, fmaekelykfle en meefte vrug- ten. De boomen op Pruim geoculeert maken kragtiger hout-gewas als op
Abrikoos; ook Zyn Ze, na de verfcheidenheid^der vrugten in foorten, meer of min groeizaem van hout: dus is de groenagtige Montanje, of de zoo genaemde Amandel-berg-perzik groeizaemer ais de witte,. die eerder rypt: zodanige groenagtige Montanjens op Pruim eiffen ten mlnfle eene fchutting van agt voeten hoogte uk den grond, en aen de Zelve vyftien voeten wydte geplant te worden: dog tot die op Abri- koos is eene fchutting van vyf voeten bequaem van hoogte, en moeten- dan maer tien voeten van den anderen geplant worden: op deze wys konnen de boomen aen fchuttingen goed vrugtbaer hout-gewas ma- ken , het geen anders te dik , en met te open pooren, waterlotig; groeit; zynde zeer aenmerkelyk dat alle bloemen aen zodanig grof , dik, waterlotig hout Mans-bloemen zyn, die noit vrugten voortbren- gen, of, indien by ongewoon geval daer aen wyfjens of vrugtbaera oloemen komen, ontydig afruyen, vermids de fappen in deze takken te overvloedig zyn. De Perzik-boomen groeyen gemeenlyk des zomers, zonder herhaelin-
ge, geduuriglyk tot omtrent St. Jacob, na welken tydde hout-fcheuten van bejaerde boomen zelden meer 'm lengte, maer wel in dikte uitzetten; wanneer ook de vrugt, die eenige weeken, om des zelfe fteen-maeking,, als ftil ftaet omtrent haer groei, zeer fchielyk begint te zwellen, en daer na te rypen: maer de groei van jonge of fterk-waffende boomen duurt fomtyds tot half Auguflus en laeter, na dat het weer door veel vogt groeizaem blyft; alsdan werd de vrugt-ryping ook laeter: hier na moet men zig omtrent de zomer-fnoeijing rigten, en dien niet be- ginnen voor dat de hout-groei gecindigt is: ook zal men, zoo min doenlyk is, voor dien tyd de kragtige uitgefchote takken aenbinden » voor-al niet aen Zuiderlyke fchuttingen, op dat de vrugten en; hout- fcheuten zoo veel van de Zon niet zouden aengedaen worden. Om sii minder fprokkel-hout en het boom-gommen niet zoo veel onder- wor-
|
||||
|
III. Boek,'y.I-IoofdJ- Van de Perzik- b o omen, rjp
worpen te zyn , ipaer den boom by zyn kragt_en met bequaemer
vrugt-hout te behouden, zal men de Zomer fnoeijing noit voor Au- guftus beginnen, dog aen kragtig groeyende boomen, of in vogtige jaeren, weJlaeter, met den tienden of twaelfde: men fnoeit de Water- loten alsdan tot haer laetfte blad-knop, (van den top na onder te re- kenen) om na het vallen der bladen, het ftompje geheel weg te fnyden, liet geen nu gelaten word om het gommen voor te komen; verder fnyd men veele der overvloedige draegbaere en zobere fcheuten geheel uit; moetende geenzins eenige andere takken uitgefneden of ingekort worden: onder debenaeming van overvloedige takken begrype ook al- le zodanige, die van voren uit den ftam of tak uitfchieten, en niet Zonder buiginge of misftand konnen aengebonden worden, daerom men die alle moet wegfnyden. De laeg-ftamde Perzik-boomen worden even als de Heining-boomen van haere kragtige water-loten bemoeit, dog de verdere fnoeijing moet niet als na de winter gefchieden, om dat deze nog meer als de Heining-boomen het affterven van hunne top- lens, door de Voorjaers-koude, onderworpen zyn: daerenboven mag men noit, zoo wel des zomers als des winters, eenige takken of tak- jens inkorten; maer het komt 'dikwils te gebeuren, dat de topjens vervriezen en verderven, wanneer men genootzaekt word deze takjens te befnoeyen; nogtans moet men die alsdan niet in 't geheel uitfnei- den, of vorder als tot het eerfte vertoonende levende bot inkorten: dog daer op voor-al by deze inkorting te letten ftaet, is dat men de zelve noit moet doen boven eene eenige of enkelde uitbotting, om de onzekerheid of hetgeen knop is, want het takje alsdan zoude verfter- ven, daerom dit altyd boven een blad-fcheut moet gefchieden: om daer van verzekert te zyn, kort men zoo laeg tot daer zig twee, drie of meer botjens by den anderen vertoonen. Wyders zal men alle het kribbelig dun mager hout wegfnyden, en niet als kragtige takken, geen water-loten zynde, behouden; want dit kragtig gefpeende-hout geeft de fmaekelykite grootfle vrugten; ondertuffen zal men ook niet al te veel van dit hout houden, voornaementlyk als de vrugt op Abri- koos , en nog minder als ze rood-fleenig is; om dat deze boomen, niet te kragtig van gewas zynde, door te veel hout ligtelyk in't geheel verflervèn. Insgelyks quynen en fterven de op Abrikoos en rood- fleenige veeltyds, wanneer ze te veel met vrugten overladen zyn; in zodanigen geval zal men de boomen daer van tydig ontlaften, en even na de zettinge een goed gedeelte afplukken, daer na wederom, en S 2 ten
|
||||
|
i4-o Van de Perzik-boomen. UI.Boek.VMaofdd»
ten derdemael na haer ruy; wanneer de boomen maer matig met vrog-
ten beladen moeten zyn, en noit twee vrugten by den anderen gezien worden, zelfs niet zoo digt dat, als ze tot ongemeene grootte mog- ten uitzwellen, den anderen eenigzins konnen raken; dus doende bekomt men de grootfte en fmaekelykfte Perziken, zynde het van f "een vrugten zoo gemeen dat de kleine fmaekeloos, en de grootfte
et geurigfte zyn. Oude boomen, in Jtragt van groei zynde, geven doorgaens de meefte, grootfle en geurigfte vrugten; dewyi de jonge boomen veeltyds haere kragt aen hout-fcheuten fpillen. Om de grootte en wezentlyke deugdelykheid van de vrugt te bete*
kenen, moet men by de grootte van omtrek te gelyk de zwaerte in gewigt te kennen geven; zynde de zwaerfte doorgaens de geurigfte. Eene Perzik van elf Oneen, Trois gewigt, is de grootfte, die gezien hebbe: deze was wat meer, als gemeenlyk, verhevender; en in ron- de omtrek dertien duimen Éhynlandfe maet. Eene Perzik van zeven Oneen, Trois gewigt, is eene ongemeene groote perzik, en doorgaens dikker als negen duimen in omtrek. Eene Perzik van negen duimen is ongemeen van grootte, en weegt doorgaens zes Oneen tien Engels, ook fomtyds twaelf, veertien tot zeftien Engels. De bloem der Perziken is vyf bladig, dog na de onderfcheidë foorten
van vrugten zyn de bloemen grooter, kleinder, en verfcheidentlyk ge- koleurt, ook de menigte van binnen-draedjens verfcheide in de bloem. De boomen, welkers vrugten in Ilaere foort de grootfte zyn, zullen ook de grootfte bloemen voortbrengen. De Lak-perzik, hoewel de groote groene Montanje dikwils in grootte geenzins wykt, is zeer klein van bloem met ronde kleine karmozyn paersagtige bladert jens, dt welke zel- den of noit vlak open gaen, maer meer befloten blyven, tiuTen welke gewoonlyk,tot buiten de bloem, agt en dertig draedjens komen uitte fteeken. De Montanje en Zwolfe Perziken hebben grooter bloemen en bladen, die in het bloeyen vlak open gaen: de Montanje, doorgaens wel zoo groot en vlak, is van koleur ligter, witter vlees-koleur, en in het hart niet zoo rood,, rond-cirkelig als de Zwolfe, die in het hart rood- paers cirkelig is. Hoewel de Perzik-boomen door geftrenge vorft fomtyds verfterven,
en dat haere bloemen, door vroege fterke Lente-koude, fceer dikwils voor de zettinge verwelken en afruyen; zoo oordeele nogtans gants ©ngeraden de boomen daer tegen met matten te bedekken: de onder- ¥Ïnding heeft my telkens geleert zulks nog meer fchade toe te bren- gen ;; |
||||
|
lil.Boek,V.Hoofdd. Van de Perzik-boomek. 141
gen: ik hebbe bevonden dat het beter is, de boomen tegen de fcherp-
fnydende koude winden van voren met Peul-rys te befteeken, en zoo lang daer voor te laten, dat de vrugt gezet is. De befte Perziken zyn. Roode jivant-per&ik is van koleur na by de Zwolfe, van geuri-
ger fap als de witte, ronder van Perzik, en een weinig grooter: deze maekt geen flerk gewas, (hoewel op Pruim moet geoculeert wor- den) waer door men van het zelve bezwaerlyk goed Oculeer-hout kan bekomen: daerenboven looft de oculatie zig,. door afwringinge, zel- den na behooren, zulks men veeltyds genootzaekt is het hout uit te fnyden, gelyk men gewoon is aen de gedoomde Limoen-takken te doen. Witte Avant-perzik is een weinig langagtig, en puntig als de A-
mandel-perzik; draegbaerder als de Roode, en van kragtiger hout-ge- was : ook zyn de vrugten wel zoo vroeg ryp. De Ouden hebben aen de Abrikoozen den naem van Avant-perzik
t'onregt gegeven zonder eenige andere benaeminge. Dodonaeus: geeft die deze beide naemen. Witte Montanje'van veele foorten, is na de Avant-perzik van de
eerften ryp; des zelfs vlees is wit, en vertoont zig de fchil, ryp zyn- de, ook wit-geelagtig, en aen de helft blozend roodagtig: de befte zyn van grootte als de groene, ook rond en niet meelig: de flegter foorten zyn kleinder, en niet zoo blozende: dog de allerilegtfte zyn lang-rond, en van eenen trekkende rouwen fmaek. Groene Berg of Montanje-perzik is nog van meer onderfcheide
foorten als de Witte Montanje, van alle welke de grootfte, de geurig- fte en fchoonfte zyn, die aen de kruin fomtyds met eene verhevenheid puntig eindigen, en vermids de Amandelen doorgaens zodanig zyn-, zoo noeme deze om van andere te onderfcheiden, de Amandel-Mon* tanje-perzïk\ zynde het vlees en de fchil eenigzins groenagtig, en de helft met eene aengenaeme blozende koleur. Deze komt omtrent veertien dagen na de Witte Montanje te rypen, en word by ons het meeft geplant. Ik geloove dat deze de zelve is, die Quintinye l'Ad- mirable noemt, hoewel hier aen eene fchuttinge eerder als half Septem- ber, gelyk hy zegt, komt ryp te werden. Zisüolfe Terzik , daer van zyn mede veele foorten, egter meeft
onderfcheiden in dubbelde en gemeene Zwolfe, zynde de dubbelde «de befte; is van eene wit-roodagtige koleur, doorgaens rood-blo- iender als de Montanje van buiten, en rood van fteen, werd 'm de S j zei-
|
||||
|
14.2 Van de Perzik-boomen, IILBoek,V.Hoof44,
aelve tyd van de Montanje, in het laetfte van Auguflus en begin van
September, ryp. Deze is ongelykvan fmaek, na dat de jaerenzyn, envoornamentlyk
na dat de boornen kragtig hout gewas hebben, ook zyn de vrugten5 na dat ze van liaeren overvloed ondaft zyn, grooter of kleinder van Huk, en gevolgelyk van meer of minder geurige fap: my aengaende ik verkieze van beide de befte foorten van Montanje en Zwolfe, de laetfte. Geloove deze door Quintinye Mignone genaemt te worden, dien in de derde rang ftellende, om dat hy de zelve fomtyds zegt on- fmaekelyk te zyn. Lak perzik, in Vrankryk Teche pourprée o£vmeu/è, is doorgaens
grooter als de Zwolfe , de buiten-fchil met hoog paersagtige vlek» ken, ook het ongebioosde niet zoo geelagtig, maer min of meer groenagtig, insgelyks het vlees, dat omtrent de fteen, gelyk de fteen zelfs, paers-rood van koleur is. In koude gronden behoud die eenen groenagtigen fmaek, fchoon op Abrikoos. In warme Zand-gronden is ze vol geurig fap, al is het dat op Pruim geoculeert is. Hermaphrodit, Abrikoos-perzik, ook by Ons Terzikvan Buratx,
en in Vrankryk Admïrable Jeune, Sandalie en 'Pêche d'Abricot ge- naemt, is van grootte als de Zwolfe, dog klein zynde, onfmaekelyk; anders van taemelyk geurig fap, van buiten met hoogpurpere vlekken, vorder met eene geelagtige wollige fchil, van binnen insgelyks geel, dog de fteen purper-rood; heeft een klein bloemtje. Werd, op Pruim geoculeert, een groote boom, maer alsdan niet van zoo geurige fap, als wanneer op Abrikoos geoculeert is. Quintinye zegt Elk eji Mir- licotonne. Kaele , by Ons Engelfe Terzik, en by hen NeBorins, in Vrank-
ryk Brugnons, ook Terfe Noix genaemt, is van grootte als eene ge- meene Eyer-pruim, langagtig rond, maer niet zoo aflopende aen den fteel, in delengte met eenen ingekorven naet, van koleur pruimagtig meer na den groenen, en op de helft met koleurende roode ftreepen, Zynde glad, zonder wolligheid, als de Pruimen. De Engelfen roemen des zelfs fmaek, als de geurigfte van alle Perziken. Quintinye eene van drie foorten insgelyks, maer voegt daer by, wanneer ryp ge- plukt word. Hier te Lande is die van eenen gants middelmatigen fmaek en pruimig ? waer tos onze gronden, na myn gedagten, veel doen. Dodonaeus zegt dezen half Perzik en half Amandel te wezen. Mirlicoton is Gafcons: en een Herfft 'Tavie, welker vlees niet van
den
|
||||
|
lil.Bliek,KHoofdi* Van de Perzik-sgomek. 143
qeniteenichei^ H?2tCr ;?eè!ig en gfCOt Tirn ftuïc, vanbuiten en- bin-
nen van geelagtige koleur, zonder rood van buiten: werd by Ons niet behoorlyk ryp> al hangt die zelfs tot in Oktober aen den boom, alsdan nog hard van vlees zynde. Quintinye noemt dien IPavie Jaune. ■ FranfeTerziky onderfcheide van de voornoemde,, die men hier
te Lande Mïrlicoton noemt, en zonder buiten-blos is; heeft onder al- le Perziken de fchoonfte aengenaemfte blozendfte koleur, en wit vlees van binnen: mogende vorders onder de Miriicotons gerekent wor- den ; naerdien het vlees aen den /leen, zelfs de gelieele vrugt appek hard en onfmaekelyk blyft: hangende dus in de maend van September zeer aengenaem voor het oog aen den boom, alwaer, eer ryp-fappig; werd, begint te rotten: daerom geve deze den naeni van de Geblatz- kette Hoer. T>uhbelde Bloem-^erzak^ word om des zelfs fchoone bloemen ge-
plant, zynde in het Voorjaer zeer aengenaem voor het oog, vermids; zeer fchoone, met bloemen beladen, boomen maken. De vrugt is, ak de Mirlicoton-, min blozende; maer fappiger, en van buiten nog. bin*- aen niet zoo geel: rypt in het laetfte van Oktober. VI. Hoofddeel
Van ie Abrikoos-boomen en der ze her Vrugt em. De Abrikoos-boomen groeyen als de Perzik-boemen, dog metkrag-
tiger, langer en dikker hout-feheuten, 100 dat grooter boomen: werden: deze v/orden op Pruim geoculeert, en aldus behoud en verbe- tert men de vrugt, waer toe de zwarte Pruim van D'amaft van Uitloo- pen het befte is; dog vermids die by geen Boomqueekers gevonden- word , gebruikt men tot plantfoenen om te oculeeren. de witte Boere- of Eyer-pruim. Deze Vrugt-boomen beminnen op de warmfte Zon geplant te wor-
den , en daerom zyn ze het befte tegen een muur, ter afftand va»; vyftien voeten, geplaetfi, daer door de vrugt fmaekelyker werd, M en legt de Abrikoozen noit van fteen, vermids geen goed gewas-
maken-> en zelfs geene zoo goede vrugten voortbrengen, als wanneer ©p Pruim geoculeert zyn; egter vereenigt het hout noit te zamen3, |
||||
|
14* Van de Abrikoos-böomén: IH.BoektVlMoof<$l,
ïnaer wel de baft, waer mede de Abrikoos, als kf agtiger van gewas,
de Pruim Ham overgroeit, en aldaer een knobbel veroorzaekt, omtrent welke de kroon van Stam-boomen zeer ligt door flerke wind afwaeit: daerom moet men de Stam-boomen zeer luuw planten, en boven dien de kroon niet te wyd afleggen , maer met het fnoei-mes meer onderhouden : om die reden plant men zelden Stam-boomen, als ook om dat de bloemen, door het vriefen in het Voorjaer meer te leiden hebbende, veeltyds afruyen; daerenboven hebben de vrug- ten langduuriger warmte nodig om te rypen: maer anders zyn de vrug- ten van Stam-boomen veel geuriger als die tegen muur of fchutting gerypt zyn. De reden, waerom de Oude Schryvers aen deze vrugt den naem
van Avant-ferzik geven, kan niet uit het hout, het geen roüer, en krag- tiger groeit, en op een andere wyze bot en knopt, ook niet uit de vrugt, die geheel verfchilt met de Perzik in grootte, koleur, gedaen- te en fmaek, gehaelt worden , nog beflaen. De witte Abrikoos alleen zoude min of meer een geurtje van de Perzik hebben, maer zoo weinig, dat daerom den naem van Avant-perzik niet kan ver- dienen. Deze vrugten zyn vleeziger en niet zoo fappig als de Perziken; maer
nogtans hier te Lande, zelfs de kleine, van eenen zeer geurigen fmaek om raeu uit de hand te eeten, daerom v,eele Lekker-tanden de zelve onder de fmaekelykfte vrugten Hellen. Ook zet de zuiker de Abrikoos veel geur by, en wd zodanig, dat men van groene onrype Abrikoo- zen, welkers fleenen nog niet gemaekt zyn, zeer fmaekelyke Taerten bakt: insgelyks houd men de zelve droog gekonfyt voor de aengenaem- fte konfituuren. Witte Abrikoos is de grootfte dog minft geurig, van fmaek eenig-
zins Perzikagtig, werd met de rypte meelig. Geloove dat deze in Azië en Griekenland den naem van Vroege
Terzik gehad heeft, en de volgende foorten by hen onbekent geweeft zyn.
Bredafe Abrikoos is na de Witte de grootfte, een-koleung Oranje zonder vlekken.
Oranje Abrikoos van koleur als de Bredafe, maer kleinder: deze is
ieer draegbaer, en veeltyds overladen. Bojfe Abrikoos by na van grootte als de Bredafe, dog hoog purper-
vlekkig, ook fomtyds bruin-ftippig. Deze is fmaekelyker als de vorige.
° Kleine
|
||||
|
UI.Boek,VIIMoofdd, Van de Pruim-boomen; 14?
Kleine Abrikoos , wiens hout bequaemft is tot liet opftellen van
Perzik-oculatien , is klein van ftuk , doorgaens bruin-vlekkig I1002 purper-ftjppelig : en van alle de Abrikoozen het fmaekelykfte ,- zoo om uit de hand raeu gegeten, als tot drooge en natte Konfituuren, ook tot Taerten en Stovingen gebruikt te worden; dog is niet draeg- baer. & VIL Hoofddeel.
Van de Pruim-boomen en der ze her Vrugten.
De Pruim-boomen worden van Uitloopen voortgeteelt, en geven
onverent vrugten; nogtans geven ze, veroculeert of afgezoogt, beter en fmaekelyker vrugten; ook werden die boomen draegbaerder. De Boomqueekers verkiezen tot het Oculeeren en Zogen de Roft- pruim, zynde eenefoort van een wildKroosje, dat zeer draegbaer en kragtig hout-gewas maekt; dog ik oordeele beter daer toe de uitloopen van ieder foort te gebruiken. De Pruim-boomen maeken veele dunne hair-wortelen, willende vogtig
geplant zyn, en niet veel meft hebben; want dat beneemt haer den groef, en maekt ze minder draegbaer, voornaementlyk Paerden-meft, die de vrugten onryp doet afvallen. Men moet deze niet veel befnoeyen, nog binnen lugtig van takken doen zyn; vermids haere bloeifels, de koude Voorjaers rypte niet konnende wederftaen, befchermt worden door de digtheid van haere binnen-takken, die alsdan beter tot vrugt fcetten. De Pruim-boomen van kragtig hout-gewas zyn zelden draeg- baer ; maer men zal de zelve door verplantinge en door de wortels der gerooide boomen, alvorens weder geplant worden, door de lucht een weinig te laten indroogen, tot meerder vrugtbaerheid brengen Daer zyn geen vrugten als de Pruimen, van welke de kleinfte met
de grootlte minder in geur verfchillen; daerom die ook het minfte wanneer overvloedig aen de boomen hangen, nodig hebben gedunt of in haere onrypte afgeplukt te worden: egter zyn ze niet van den algemeenen regel mtgezondert, dat alle vrugten van overlaede boomen onlmaekelyker zyn. De Pruimen zyn in veele foorten onderfcheiden, zoo van fmaek,
gedaente, koleuren, als van min of meerfappig vaft vlees l.<DeeL 7* ^
|
||||
|
14-6 Van de P ruim-b o o men. UI. Boek, VII.Hoofdit
De dubbelde en enkelde Mirabellen zyn groenagtig van koleur: de
enkelde , by na knikker-rond, is zeer draegbaer, en alleen bequaem tot konfyten: de dubbelde is fmaekelyker, en van grootte als de dub- belde Boere Witte, egter niet zoo rond, maer langagtig, meer inge- drukt van naed, en vleeziger. 'Dubbelde Boere Witte is rond, geel van koleur, eenigzins na den
groene; fappiger en fmaekelyker als de dubbelde Mirabel, maer wei- nig met de enkelde Boere-pruim in fmaek verfchillende. Enkelde Boere Witte is hooger geel van koleur, en heeft de belle
foort roode fpikkels: deze word by veele de fmaekelykfte van onze Pruimen geagt, voornaementlyk als op Stam-boomen gerypt zyn. Abrikoos-pruim komt na de Witte Boere-pruimen, is van grootte
als de dubbelde, maer een weinig langagtig en wat vleeziger, van koleur rood-violet vlekkig, en fomtyds daer in hoog rood-ftippig, van fmaek beter als de Eyer-pruimen, dog niet zoo geurig als de Boere witte. Konfyt-Kroos door my dus genaemt, en na het oordeel van alle, dis
haer geproeft hebben, de fmaekelykfte en waerdigfte van alle Pruimen om aen fchuttingen geplant te worden; zynde zeer vleezig en onge- meen aengenaem geurig van fmaek, dog zeer ondraegbaer, van ge- daente byna rond, van grootte als eene gemeene Kroos, en van koleur hoog blaeu violet na het roode. eDama(i- en St. Katharina-f ruimen zyn nog drooger en vleeziger als
de Konfyt-kroos, en hier te Lande van geen geurigen fmaek, om dat ze niet behoorlyk ryp werden: deze zyn van onderfcheide foorten Violet-koleurig en langagtig. Witte en Violette groot e Eyer-pruimen , om dat veel gelykheid
met de gedaente der Eyeren hebben , zyn draegbaer, en daerom worden ze met voordeel om te verkopen geplant; byzonderlyk de Violetten, die aengenaemer op het gezigt en in der daed de fmaeke- jykfte zyn. Kroozen van veele foorten, meeft blaeu en violet rood-koleürig; zyn
alle zeer draegbaer, maer van eenen flegten fmaek. De Pruimen wazemen, gelyk de Druiven, meeft met dauw uit;
waerom ze zeer voorzigtig onbehandelt moeten geplukt en bewaert worden, voornaementlyk de vol-&ppige, anders word haere cierlyk- ieid zeer Jiaeftig benomen. |
|||||
|
VIII. HèomdU
|
|||||
|
Hl. Boe k, VUL Ho ofdd. Van de Vy ge-b o o men. '14.^
VIII. Hoofddeel.
Van de Vyge-boomen.
De Vyge-boomen worden van ftek, dog beter van gewortelde
uitloopen , jaerlyks overvloedig opflaende , vermenigvuldigt ; wordende niet verent, naerdien ze zodanige vrugt voortbrengen als de Moerboom; in tegendeel zyn de boomen van zaed meefl ver- wilderde foorten. Deze boomen konnen aen eene kleine vorft we- deriken , maer geenzins aen onze flrenge vorft., waer voor die in huis moeten bewaert, of de in den grond blyvende met Riet-matten omwonden worden; omtrent welke bedekking men met oplettend- heid moet te werk gaen , dat zulks na vereis gedaen word; want als ze zoo dik omwonden worden, dat niet konnen uitdampen (gelyk my door dekkinge met ftroo-matten, die meer fluiten, eenige mae- len is wedervaeren) is dit haer even zoo doodelyk als de fterke vorft. De Vyge-boomen maeken zeer veele digt in een groeyende fyne wor- tels , weshalven ze jaerlyks met een klomp aerde uit klei- of moeri- ge gronden opgenomen, en des winters in huis bewaert zynde, het volgende Voorjaer wederom even zoo konnen geplant worden, wan- neer de boomen vrugtbaerder en beter zullen zyn, als in befloten Pot- ten of Tobben: men befproeit die voor de plantinge met water, op dat de aerde, door het verdraegen der boomen , te minder zoude afvallen, en de -wortels des te beter groei vatten; daerom moet men de zelve na de planting ook rykelyk met water begieten, het geen den grond des te digter rondom en binnewaerts doet fluiten. Zy beminnen eenen vetten klei- , moerigen of wel doormeften Zand- grond, en het eene foort meer of minder vogt; zynde doorgaens 0- vervloedige regen haer nadeelïg, om dat de vrugten alsdan , voor dat ryp zyn, afvallen; konnende die wit van binnen zyn, het minfte, en de roode meerder aen veel vogt wederiken; om die reden moe- ten de Witte in hooger gronden geplant worden: ook veroorzaeken koude vriezende Voorjaeren, in de maenden Mey en Juni, niet al- leen weinig groei, maer ook weinig of geen vrugt-voortbrenging. Wyders begeeren ze eenê ruime vrye lucht van niet te fterke, maer warme geftadige Zon , zulks haer het natuurlykfle zynde; daerom zyn ze beter in beluuwde plaetzen op Stam-boomen, als tegen muur T 2 of
|
||||
|
I
|
|||||
|
Hg Van de Vy ge-b o omen. llLBoektVIII.Hoofdd.
of fchutting geplant. Het is met het hout-gewas der Vyge-boomen,
even als van de Wyngaerden, dat het kragtigile het vrugtbaerfle is; want de vrugten komen van zodanige jeugdige fcheuten voort, die niet gedragen hebben: dewyl nn<ie Najaers vrugten in het volgende Voorjaer afvallen, waer door de boomen tot het maken van andere vrugtbaere hout-fcheuten zoo veel langer tyd benodigen, zoo zal men zulks tragten voor te komen met de jonge Najaers vrugten af te pluk- ten j op dat alsdan verdere hout-fcheuten zonder vrugten tot het vol- gende Voorjaer zouden maeken. De Vyge-boomen, als gezegt, niet dan aen jong hout, gelyk de Wyngaerd, vrugt dragende, zoo volgt dat ze veele lange kaele armen maeken, die veeltyds in verwarringe groeyen, dog van het eene foort meer als van het andere; groeven- de de ronde witte Vygen aen meer opwaerts, dikker en gefchikter tak- ken als de roode: ondertuffen vereiffen zy beide, tot meer cieraed en vrugtbaerheid, gefnoeit te worden, maer noit dat zodanige kaele armen of overvloedige takken in het geheel zouden uitgefneden of in- gekort worden, ten waere de boomen gantfelyk verloopen en ondraeg- baer waren geworden; wanneer men dezelve, door die verrigtinge, zal tragten te verjeugdigen, en tot beter geftalte te brengen. De fnoei-tyd der Vyge-boomen is in het laetfte van April, of begin
van Mey, wanneer het uitbotten bewys geeft de zelve in groei te zyn; moetende die niet eerder gefnoeit worden. De vrugten zyn van veele onderfcheide foorten, alle gezond om
te eeten. 'De Ronde Witte werd het eerfb ryp; is van buiten groen na den
geéïe, en geeft deze boom in warme zomers tweemael rype vrugten, die van de meeften voor de fmaekelykfte gehouden worden , mits dat ze wd ryp zyn, want anders zyn die zeer onfmaekelyk; daer- enboven verkrygen ze zeer fchielyk, van oneetbaer te zyn, haere vol- komen rypte, en daer op werden ze zeer haeftig murw; en beder- ven. "De Lange Witte is niet zoo goed, en werd niet zoo vroeg ryp als
de Ronde. De Vygen, binnen roodagtig, zyn lang rond, en na de Ronde
Witte de fmaekelykfte, zelfs verkiezen veele deze voor de zelve. De Vygen, van binnen paers of purperagtig, zyn langer, dog na
advenant niet zoo dik, nog van zoo fynen fmaek, als de voorfchreve roodagtige, maer de grootlte. |
|||||
|
JlI.Boek.lX.Hoofdd. Van de Moerbezie-boomen, 14.9
Vygen, die van buiten groen naden bruin-geele zyn, en van bin-
nen Ton/au^ of ligt karmozyn rood, in Vrankryk Pigue grife, zyn kleinder als de voorfchreve Vygen: deze werden van de laetfte-ryp, om dat de boomen veeltyds in het laete Najaer overvloedige vrugten voortbrengen, die in het Voorjaer afvallen, waer door de Zomer veel verloopt, eer ze wederom andere vrugten bekomen. IX. Hoofddeel.
Van de Moerbezie-boomen.
De Moerbezie-boomen zyn geen boomen van ons Land, want ze
verdierven fomtyds op Stam-boomen by flrenge vorft; maer zelden wanneer tegen muur geplant zyn. Zy worden als de Vyge-boomen van Uitloopen vermeerdert, en geven 'm het vervolg, zonder verent te worden, vrugten; de welke groeyen aen het jonge hout van het voorige jaer, egter niet aen het kragtigile; want de takjens van ma- tige dikte geven de zekerfle en befte vrugten, dewyl de kragtig ge- groeide wederom hout-fcheuten maeken. Ook wortelen ze ongemeen ilerk met houtige, diepe en ver uitfchietende (zonder veele hair) worte- len. Der zelver hout is hard, dog bros en breekbaer, waer door ze ligtelyk door den wind aen Hukken waeyen, derhalven vereiflen ze op beluuwde plaetzen geplant te worden. De zelve groeyen ongemeen fterk omtrent oude Muuragien,zoodat ze aen eenen Muur van twintig voeten ten minflen dertig voeten van den anderen moeten geplant worden, wanneer aldaer cierlyke digt bebladerde gladde boomen kon~ nen werden. Men heeft witte Moerbezie-boomen, (welkers bladen tot voeding der
Zy-wormen dienen) en die met de bruine zwartagtige roode VrugU van deze laetfle zegt men dat veele foorten zyn, onderfcheiden ia boomen, de welke groote, lange en kleinder rondagtiger Moerbeziën voortbrengen; en in andere boomen, waer aen Loerbeziënen weinige eetbaere Mcerbeziën groeyen, my aengaende ik kenne maer eene foort, welker vrugten na den wasdom van den boom, niet te warm nog te koud ftaende, en na dat het eene gematigde Zomer is, grooter of kleinder zyn. Loerbeziën zyn zodanige, die men aen de Noote-boomen Katte-
T 3 ftaesj-
|
||||
|
ijo Van de Braembezie-bo omen. III. Boek, X. Hoofddl
ilaerten noemt; zynde groenagtige, rift-wyze, hangende bloemtjens,
met ftuif-zaed; en werden in het geheel geen vrugten: dit foort hebbe nu in groote menigte aen boomen gezien, die in voorige tyden onge- meene groote Moerbeziën hadden gegeven. X. Hoofddeel.
Van di Bvaem^ Sn Fraem-bezien.
De Braem- en Fraem- of Hinne-beziën groeyen aen ftriük-gewafTen *
en zyn van het gellagt der Moerbeziën; wordende de wilde of Braem-beziën in het Grieks laege Moerbeziën genaemt, en de tamme Moerbeziën van Idéa. De Braem-beziën zyn, by andere bezien groeyende5 ligtelyk te on-
derfcheiden; want ze zyn ronder en kleinder als de Fraem-beziën, van koleur hoog paers blaeu en karlagtig: de zelve groeyen in liet wilde, veeltyds aen iloot- kanten, of in boffchaedjen, aen lange, dunne, buig- zaeme, omkrommende, en met doornen bezette ryzen, die niet be- itand zyn, maer laeg by de grond hangen. De Fraem- of Hinne-beziën groeyen by ons niet in het wilde, maer
worden van haere fpruiten in de Hoven voortgeteelt, en door oeffe- ninge onderhouden, groeyende de uitfpruitfels zelden hooger als vyf of ten uiterften zes voeten, van welken jaerlyks de verouderde by de grond worden afgefneden, en de jonge wederom aengehouden, dog in het geheel maer twee of drie uitfpruitfels tefFens op ieder ftruik, en de oudlle niet meer als van twee jaeren. De jonge uitfpruitfels zyn zonder ftekels, maer die ouder zyn, eenigzins ftekelig, dog niet zoo doornagtig, als de wilde: alhoewel deze fpruiten regt op groeyen, zoo zyn ze nogtanszwak, om dat haer hout dun en'voisagtig is, en daerom haer ligtelyk begeven; om zulks voor te komen, worden ze veeltyds aen Staketfele gebonden. Als men de zelve met veele, of verouderde, fpruiten laet groeyen, geven ze kleinder en geene zoo fmaekelyke vrugten, het geen ook gebeurt als men de fpruiten in- kort. De vrugten zyn donker rood, of geelagtig wit; zynde de Roode
geuriger van fmaek als de Witte; en beide kleinder als de Moerbeziën; dog grooter en een weinig hooger rond als de Braem-beziën ; zy Ichei-
|
||||
|
JILBoek,XI.Ho>->fad. Van de Ael- en Kruis-bezien. iji
fcheiden, ryp zynde, ligtelyk van den Heel, latende, daer van geno-
men zynde, in de vrugt eene holle opening, in het welke, de vrugt overryp geweeil zynde, Zeer haeftig een wormtje groeit ; ook be- fchimmelen de vrugten veeltyds, het geen de zelve z'éer onfmaekelyk maekt. XI. Hoofddeel.
Van de Ael-bezien en Kruis-bezien.
De Ael-beziën groeyen aen heefterige hout-gewaflen, en zyn.ner-
gens beter als in ons Land; waer van drie onderfcheide foo'rten als Roode, Witte en Zwarte zyn. De Roode zyn van eene heldere glimmende roode koletir met door- fchynende karls; en de geurigfte van fmaek. De Witte zyn omtrent Vlees-koleur, ook doorfchynende; na by van gelykefinaek als de roode. Wy ders beide gelyk Hel van boomen, daer aen de bezien aen lange fteelen, rift-wyze, groeyen; en fomtyds in de twintig en meer bezien aen eenen fteel hebben. De Zwarte zyn aen haere fteelen niet van zoo gelyke grootte ,
maer altyd misbloeyende, zoo dat men teiFens groote en kleine aen de zelve rifl heeft, die ook noit met zoo veele bezien beladen is: wy- ders zyn de Heefters, waer aen de zwarte Ael-beziën groeyen, groo- ter, en de bladen meer gefneden, by na als Wyngaerds bladen, ook ruikende, inzonderheid wanneer jonge uitfpriütfels Zyn : insgelyks verfchilt de fmaek met de roode en witte. Deze drie foorten worden alle van flek voortgeteelt; maer dewyi
aen het jonge hout de grootfte en fmaekelykfte vrugten groeyen, zoo zyn ze beter op ftooven als op itam-boomtiens; van deze ftooven, die met vier of vyf fpranken uit den grond groeyen, worden jaerlyks de verouderde weg gefneden en de jeugdige uitfcheuten aengeteelt5 Melkers oudfte maer vier jaeren moeten hebben: deze befnoeijing ge- fchied beft des winters; wanneer ook de kragtige fcheuten der Roode en Witte matig worden ingekort, dog de Zwarte kort men niet in, maer worden de overvloedige fcheuten in het geheel uitgefneden. De Ael-bezien willen beft in doormefte Zand-gronden groeyen, zul-
lende aldaer, (fchoon niet van de grootfte) geurig fmaekende* zoe- |
||||
|
jp Van de Aêl- en Kruis-bezien. III. Boek, XI, XII. Hoofdd.
te , geel-fleelige vrugten voortbrengen : de zelve, en byzonderlyk
de Zwarte, beroven den grond zeer veel van des zelfs vettigheid, waer omtrent men, by het aenleggen van Boomgaerden, moet be- dagt zyn. De Kruis-beziën groeyen aen een doornig heefter-gewas, niet op
de wyze der Ael-beziën aen riften, maer ieder afzonderlyk: zy wor- den even als die van Hek voortgeteelt; ook op de zelve manier met fpranken of op flooven, om dat insgelyks de fchoonfle befte vrugten aen het jonge hout komen: Zy geven jaerlyks meer uitloopen als de Ael-beziën, van welke men vier of vyf tot vrugtdraegers behoud, en de andere geheel weg fnyd. Men heeft van de zelve verfcheide foorten, als Witte, Geelagtige,
Blaeu-purperagtige, Roode enz. ook ronde en lange van gedaente; van alle welke de lange groene , onryp zonder karls , de befte zyn om geflooft te worden, en de groote Witte om ryp uit de hand te eeten. Van alle de vrugten, die men door konfl buiten haer Saizoen tot
den eet wil bewaeren, is 'er geen, die men zoo natuurlyk als of vers van den boom geplukt was, kan behouden als onrype Kruis-beziën, en des winters, gelyk in haer Saizoen , flooven en fmaekelyk ma- ken. XII. Hoofddeel.
Van de Barberis <> Sauze- of Zuuring-boom.
Met deze drie benaemingen is dit Heefter-boom-gewas by ons be-
kent; hebbende de benaeming van Sauze- of Zuunng-boom, om dat aen des zelfs jonge uitfpruitende bladen niet alleen zodanigen Zuuring-fmaek, maer ook even zodanige kragt word toegefchre- ven. Het is een Heefier, hooger en met meer uitloopen groeyende, als
de Ael-beziën; des zelfs jaerige fcheuten zyn ma dunne fcherpe fteke- len bezet, en daerom zeer bequaem tot Heiningen om de Fruit-hoven te fcheiden, en daer mede te bevryden. Zy worden van Uitloopen voortgeteelt, en zyn onderfcheiden in Barberis met en zonder karl, hoewel het fomtyds komt te gebeuren, dat de Barberis zonder karls |
||||
|
IlLBoek, XIII, XIVMoofdd. Van de Kornoelje- en Veie*.-bcom. i y-g.
daer na door kragtigegroei karls verkrygt, daerom rnoet men de zelve
met geen fterke bout-fcheuten laten groeyen. De Barberis is eene kleine langagtige roode en veilige vrugt mét
weinige fappen, de welke aen hangende riften groeit, even als de zwarte Ael-beziën, dat is met minder bezien, en niet zoo regt neder hangende, als de roode Ael-beziën; werdende des zelfs vrugt tegen Jiet laetfle van September ryp. XIII. Hoofddeel.
Van de Kornoelje-boom.
De Kornoelje-boom kan niet onder de hoog opgaende boomen ge-
rekent worden ; hoewel die grooter werd als de voorfchreve Heefler-gewaflen: deze word van Uitloopen vermeerdert, zynde het hout van quarlagtig gewas, en hard zonder ftekels: des zelfs vrug- ten zyn niet zoo fappig als de Barberis; dog veel grooter, langagtig en enkeld aen haeren fteel, als de Kruis-bezien, groeyende, en heeft ieder van binnen eenen harden fteen. XIV. Hoofddeel.
Van de Vlier-boom
De Vlier-boom groeit willig in vogtige fchaduwagtige plaetzen,
maer des zelfs hout en vrugten zyn beter, zelfftandiger, als ze in hooge drooge gronden gegroeit zyn: het jonge hout is zeer pyp- pig, en met wit vois merg gevuld, het welke met den aenwas van meerder jaeren vergroeit, even als de Wyngaerd, wanneer het hout £eer hard en taei is. Men heeft van de zelve veele foorten, onderfcheiden in gemeene
Vlier, Berg-vlier,en Water-vlier; met twederlei vrugten, dat is, met bruin zwartagtige, het geen de befte foort is; en ook met geelagtige of bleeke witte bezien, die van minder foort en daerom niet zoo goed Zyn: wyders een weinig langagtig rond, ieder bezie afzonderlyk aen een fteeltje, de welke aen eenen gemeenen fteel* in het ronde kroons- wyze gehegt, hangen. I.ÏÏeel V De
|
||||
|
if4 Vak de Vlieu- en Quee-boom. III.Boek,XIV,XV.Hno/dd.
De gemeene Vlier word veel, tot afweering der Zon en Lucht, om-
trent de Boeren-kelders geplant, om dat die door haere menigvuldige Uitloopen veel fchaduw maekt: de zelve word van ftek, dog meefl van uitloopen voortgeteeld. De jonge ingelegde nitfpruitfels als ook de bloem-knoppen der ge-
meene vlier, tot ragou, of als falade, gegeten, doen zagtelyk af- gaen. De gedroogde bloemen, als Thee getrokken, zyn voor veele gebreken heilzaem. Vlier-azyn (van deze gedroogde bloemen) is zeer verquikkende in
Zieken-kamers om de brand af te trekken: ook maekt men van Vlier- azyn veele geurige Sauzen, dog tot boter- en azyn-faus moet men noit Vlier-azyn gebruiken. Van des zelfs rype bedien-fap worden heilzaeme Syroopen en Kon*
ferven gemaekt. XV. Hoofddeel.
Van de Que e-boom.
De gemeene naem van Qiiee-peeren word ook, door onkunde ,
aen de Quee-appelen gegeven; de welke door de meefte Queekers tot den, eet geteelt worden: de Quee-peer is lang en peeragtiger als de Appel, en doorgaens grooter, eerder ryp en fmaekelyker: men onderfcheid die in vroege en laet ryp werdende vrugten, van welke de laetfle onwaerdig zyn om te planten; dewyl de vroege meëft tot het oculeeren van onze gemeene Peer-vrugten worden voortgeteelt: deze worden van uitloopen, dog gemeenlyk van inleggers, vermeer- dert, aldus onverent of veroculeert goede vrugten voortbrengendej egter worden de vrugten, door verentinge op doorn, verbetert. Onder de Quee-peeren zyn de zoo genaemde Portugaelfe de befte r
die uit haere bruine, bynazwartagtige, baft van de wilde laeter foort, welker hout graeu, witagtiger van fchors is, ligtelyk te onderfehei- den zyn. Men moet, by het fnoeyen, het dikfte ronde jonge hout bewaeren?
en het dunne magere uitfhyden: ook mag men dit belle hout niet veel inkorten, om dat boven aen het draegbaerfte is. |
|||||
|
XVI. Hoofd-
|
|||||
|
tUMoek,XVI,XVll.Hoofdl Van de Mispel- en Noote^BOom; ïyy
XVI. Hoofddeel,
Van de Mïfpel-boom.
De mifpelen Zyn van verfcheide foorten, Tamme" en Wilde. De
tamme, met de groote zoete vrugt; ook met de ampère vrugt; en met veele kleine vrugten by den anderen. Deze boomen wor- den van Uitloopen vermeerdert, die goede vrugten geven, dog de fcelve worden door verentinge op der zelver eige ftammen zeer ver- betert: zynde zulks beter als wanneer op Quee of Doorn verent wor- den. Het Mifpel planten is vorderJyk, om dat de boomen op verdronge
plaetzen taemelyk groeyen , zeker jaerlyks vrugten geven, en het hout wel gewilt is. XVII. Hoofddeel.
Van de Okker of groote Noote-boom.
De groote Nooten worden van de vrugt, die des winters te fprui*
ten, en in het Voorjaer in de aerde gelegt worden, vermeerdert; gevende zonder verentinge vrugten; maer men is van der zelver foorten niet zeker; om dat, zelfs van de belle foort, boomen voort- komen, die flegte vrugten geven: dus zyn de Zelve even als de Ap- pelen en Peeren van oneindige foortën, als groote, kleine, lange en ronde met zagte en harde fchelpen, maer meeft in dubbelde en enkelde onderfcheiden; van welke de dubbelde de flegtfte zyn. De 'Enkelde worden in Kraeibekjens, Keulfe en Tros-Nooten onderfchei- den. De Kraeibekjens Zyn zagt van fchelp; inzonderheid van voren, al-
waer fomtyds weinig of met geen fchelpen gedekt zyn: deze zyn zoe- ter en fmaekelyker, maer niet zoo droog als de Keulfe Nooten. De Keulfe Nooten zyn grooter, langagtiger en harder van {chelp,
nogtans met de handen zeer breekbaer: deze zyn oogzienlyker, en daerom meer geagt, ook van de fmaekelykfte na de Kraeibekjens. Tros-Nooten zyn Van veele foorten ; alle kleinder, ook ronder, V 3 har-
|
||||
|
itf Van de Hazenooten. III. Boek, XVIII, XIX. Hoofdd.
harder van fchelp, en drooger van vrugt: zynde ook de boomen klein-
Her en niet zoo dik. . ,, , - ,
De dubbelde Nooten zynvois, vvateragtig en onfmaekelyk: geven
in korter tyd de dikfte boomen.
Na de vrugten is ook het hout-gewas meer of rmn gefloten en open
van .pooren.
XVIII. Hoofddeel,
Van de Haze-nooten.
De Hawnooten worden van Uitloopen, die in overvloed tütfcme-
^vermeerdert: zyn als de groote Nooten van vee e foorten, ^Tamme en Wilde onderfcheiden: de Tamme zyn lang, zom- miee met roode en andere met witte kernen, van welke de roode het Se Sast, dog de lange witte gekernde de fmaekelykite zyn;; de ^e rS™ m?t een, twee, en ten uiterften drie o£ vier Nooten aeDeevru£t word door afzoginge zeer vergroot, maer onfmaekelyker,
™ de fchelp ongemeen verdikt en verhard; zoo dat zulks niet meer ^pleegt word. Om de boomen vrugtbaerder te doen zyn, moet men r „i^irrp Tiirloooen laten behouden. '1Uèe wïdë ^n alle rond, en btf-vyka, als de Tros-Nooten, te tarnen groeyende..
XIX. Hoofddeel,
Van de Amandel-boom.
De Amandel-boomen worden niet geoculeert, maer op Êruim ge-
boet en dus vermeerdert; want van Amandel gelegt, komen ze doo? het verplanten ligtelyk te fterven : ook konnen ze onze ftrene° winters niet wel wederftaen, voor-al die metde zoete vrugt St- men heeft even als van de Nooten verfcheide foorten, min ot melr lwd-fchillig,lange en ronde; meeft onderfcheiden in Amandelen met bittere en zoete vrugten, De |
||||
|
■■
|
||||||
|
lil Boek, XX.Hoofdd. Van de Karstanje.B00meNi -w
De bittere per hard-fchiliige lange worden hier te Lande alleen om
de cieriykheid der bloem; en tot het konfyten des groenen bolfter sre plant; konnende deze het befte aen onze winter-koude wederiken. XX. Hoofddeel.
I
Van de Karftanje-boom.
De Karftanje-boomen worden, als de Nooten, van haere vruet
voortgeteelt, en werden zeer zwaere groote dikke boomen: men heeft daer van veele foorten, onderfclieiden in Wilde of Paerde- karftanje en Tamme: de tamme ofeetbaere vrugt-draegende Karftanie boom kan onze ftrenge winter-koude niet wederftaen: ook willen deze boomen met in zoo laege moerige gronden geplant zyn, zevende al- daer pappige, onfmaekelyke en kleine vrugten. Y ■ g |
||||||
|
V 3 ri£RDÉ
|
||||||
|
15$ Van het Voortteeun IF.BotkJMoofdd',
V 1 E R DEB O E K,
Handelende van den
WYNGAERD.
I. Hoofddeel.
Aengaende het voortteelen en planten des Wyngaerds.
De Wyngaerd is een hout-gewas, dat niet als door hulp opklimt
en tot hoogte,groeit: zynde des zelfs jong hout open, bol, en pypig, waer in vois , rosagtig merg is: ook zyn de pypen, by ieder bot of knop, met een tuffenvoegfel of midde-fchot bekleed; en gelyk het hout met de jaeren meer fluit, valler en harder word, zoo fluiten ook de pypen, vermindert het merg, en vergroeit het midde-fchot: wanneer de Ranken bejaerd worden, is de ball zenuw-veezelagtig en in de lengte ligtelyk affchillende. Men kan de Wyngaerd op vier manieren, dat is van Zaed, Stek,
Inleggers en Uitloopen vermeerderen en voortteelen. Vermeerdering van Zaed.
Het is van Zaed onzeker wat foort van vrugt daer uit zal voortko-
men ; zyn-de aenmerkelyk dat de kernen van witte druiven fom- tyds blaeuwe, én daerentegen de kernen van blaeuwe fomtyds witte druiven voortbrengen , en zelfs veeltyds zeer verwilderde foorten ; om welke reden de Wyngaerd zelden vari Zaed vermeerdert word; egter behoorde dit eenen waeren Liefhebber niet af te fchrikken, vermids de befte foorten niet alleen uit zaed zyn voortgekomen, maer ook om dat men door goede behandelinge, in zeer weinige jaeren, daer van vrugten kan hebben. Om dan de zelve van zaed met gewende uitflag te teelen, verkiefl
men Karls uit de befte door-ryp zynde druiven, welke karls bruinagtig werden: deze moeten met het begin van November in goede, zandi- ge, taemelyk bevogtigde aerde gezaeit, en aldaer tegen de winter- koude gedekt worden; zoo moeten ook des Zomers de jeugdige fpruit- fels, en groeyende fcheuten, tegen het branden der Zon beichermt, te-
|
|||||
|
/
|
|||||
|
IV.Boek,I.Hoofde des \Vtngaerdhn„ ,
tegen de fterke wind afgekeert, telkens aangebonden, en o-^A^ ;n
matige bevogtigmge onderhouden worden. Wanneer dele 7S?l in gen met meer als eene fprank, of fcheut, groeyen, dan Sltlndl zwakke by-fcheut m het hert uit-nypen, op dat met eene fcS f e mgtieer en gevoeder van hout zoude opgaen, ter hoogte van om trent dne jroeten, wanneer van deze ook de hert-fcheut^tgeneneï word, op dat het hout beter zoude aendikken, en de botten Se? 0m zulks beter te doen Hagen, moet men ook altyd de fprukpn?Tc' vens de botten voortkomende, telkens tot boven het iSe bhd uT nypen: wyders moet, in het volgende Voorjaer, dezefcheutint t drie of vier laetfte botten afgefnecfen worden,Jom6^Sd^t tig hout-gewas te verkrygen; want men moet alle jonge Wyngae den dat wel aen te merken is, tot dik kragtig hout-gewaf trapten te doer? groeyen om by vervolg eenen cierlylen en t&ens vïf t dragende h!tyeegn£ed SSdP^T ^ ^ ** ^ ** ^ ^ ^
v-ir Q? i r i wanneer de jonge Wyngaerden, het zv van
Zaed, Stek of anders voortgeteelt, het volgende jaer, Sa dus kort bv tFhntfFffdQn SfWeeftje*yn> geen^enoegzaeme dMe S
tige hout-fcheuten maeken , dan zal men die hef vozende tyZ!L Voorjaer even zoo kortfnoeyen; doe met aptrcvino-JS f nIeed5 iine eefchied boven PPn £»* ' ë> agtgevinge dat deze fnoei- voorbrengt, t geen zH Cv™°£ T° Cen knoP» w<^ vrugter*
vuuuuiuy, nvt geen zeiden \an Zaeilmgen te verwanten is- mZ» als het gebeurt, dan 2al men altyd llegter fewas verkryfen ' *
Vermeerdering door Stek.
|
||||||||
|
VeeTt d£r W^faerden van ***** ™* niet anders ra
r „pleegt, ais gezegt JSj door Liefhebbei ' di ^« ^ foorten tragten te bekomen rdewyi de belle wyze val SmïXinee
door Stek is, het geen gemeenlyk met het begin vS'S door beter ondervmdinge m het begin van November mfefgeftoTen worden3 wanneer het hout gefloten, volkomen ryp en de WynSeS met meer in eroei is. lir w y.ngaerü |
||||||||
|
-Men fnyd het Stek van dik, kort e-ebnf m o-pfrnnn.. i 'l
CToeven: dat ffl i ' ƒ •te Zekerder me£ ««eriragt zoude door-
groeyen.. o* voor-ai nodig is, wanneer men van vol-fappige Dnuvea |
||||||||
|
x6o Van het Voohtteelen IV Boek J.Hoof dl
Stekel fteeken- vermids die Wyngaerden, niet zoo open en vaflgê-
btekzallteeken, \crm ? 0 muskerende Druiven zynde, flotender van hout als de ^Se fchieten:
^rl£ S£^,tK^ de! iie of vier leden
S aen h "oude hSut, een bot behoorde te hebben, meeft akyd e f knop heeft, en zelden of noit van Wyngaerden, die door Zo een Knop> u** , o-ehande t zyn , te fnyden is , zoo zal „Ten SSK «Ö groei opJbaerende Lemtroffen uit te
"Tte'oude hout, dat aeu het wel gevoede jonge lot 1alyft moet ten
• ii M„ i,or,rt hi-pprl 7vn- het geen, voor dat m de aerae geitoken
nunfte een hand breed zyn, » g ^ ^ ^ daer door word, eenedraei moet gegeven^ » eenigzins door deze draei
dehout-pooren, de dooi&^g der'^ } k^ fchikken: hier na
gtf heltk *SSSSS Tn Jdige aerde zodanig
Ss^IotnCden ^^«^^^ is; en dat op eene fchaduwagtige plaetze ten ^&^^^£ S = Zon niet ?Tdroo-
?en tend fn dndegde zelve na behooren bevogtigende,en, totdat in ^ yders zaï ucu ' ,°t ' n met meer als eene fcheut laet
^^^^^^^t&MeaXBi tydig by het laetfte
opgroeyen, en ™*™™ ^ fonge by-fcheuten nevens het bot ge-
blad-bot affoyd, nutsgade s de )ong y ^^ ^^ ^ ^^ ^™5S S k Ïïn7d^keghlutige fcheut zal maken, welke
fels; als winn«sa of winter-fnoeijinge, na des zelts kragt, men in de volgende i meer, affnyd; dog akyd be-
SrgTezyndfoemb0eTnen kragtigen Wyngaerd - -k^ygen, daerom
™£ ook, zoo het doenlyk is, op een bot moet fnoeyen. Vermeerdering van Uitkopen.
|
||||
|
ir.BoekJ.HoofM der Wyngaerdén; 161
de planting, we] mtgefpreid, rondom met aerde overdekt worden
*- — intredende, op dat de grond niet te los, bol S open ^a ude zyn: wyders zal men die tegen de eerfte vorftP, fterke zomer-zon droogte en wind bezorgen: ofk de jonge fcheu en b " |
|||||
|
handden en de ranken geltadig aenbLen, zoo alsTafde Sfngen
Vermeerdering van Inleggers.
T\e \Vyngaerden van Inleggers worden op de zelve wyze als die
XJvani Stek geteelt; insgelyks aen het jaerig hout, dat in de aerde moet gelegt worden , eenen kraek gevende od dat te h(3 ter tyd dat in het Naiaer nfvS?' v.ereenigt blyft, en van de zelve,
fel trekt. netIS,aJaer ot volgende Voorjaer verplant word, voed- S^^^^^^^f^8^^^ hout-fcheuten als van
2e befte g, de k de manier van vermeerderinge door Stek voor ^~Z"7cmlk f /ie«en> wndcr tf verplanten, kan
Sa.)twfvdtllUl tge lJiet ?C?k' Wann<?er het zo»de moeten ver- ^ha^ffi^nW Tyl^e VerP]ante InIWrs5de gewoone haeftTaen den ?rn^ CdlI?g deS Mof-wWerd miffende, niet zoo ilaVvZt^Z §eraeken; m!eTdit tra^ men te vergoeden, met fdüeten7 S?tSnk',Jn 6en mand^e met aerde geyult, te^doen wortel ifrondom de z-hTÏÏÏf oT^V eT*"? WOrd> vervo]Sens het mand"
& vrve Lpaen lf Ukk? fnydende> en wegneemende, op dat doJ FhS bevonf 0e7ende wo^ls niet zoude benomen werden; dog ik JieDDe bevonden dat deze manier omtrent de zroei nog nadeel liger is, als zonder mandje. ë ° naaee- Onder alle hout-gewaffen is het voor-al noodzaekelyk dat de Wvn-
gen da?^J verplanten der jonge wyngaerden moet men zorg drae-
ferde omdlw°rteIs' wel gezuivert, in hit verplanten uitgeforeft, van s^^^rfr*worden'ook ^oor'aI ni*™dr°°z™>
lyk kan voorin ^' die ^an ^^egebragt worden, bezwaer-
worden. k°men: daeron> d^e veel beter van Stek yoortgeteelt |
|||||
|
i6z Van het Voort te el en ÏV.Boek,lMoofd<£
Gelyk het Najaer tot het Stek Heken verkiezelykft is, zoo is het
ook de befte tyd tot het planten der Wyngaerden, en zulks zoo haefl het jonge hout bladeloos en ryp is; moetende niet meer hout aen de jonge te plantene Wyngaerden blyven, als dat even boven de aerde met een, twee of drie botten uitftceken. Alle Wyngaerden moeten in hooge, uit het water gelegen, gron-
den geplant worden, en dat wel in eene loiTe, bolle, zandige vogti- ge aerde; voor-al jong zynde; want dan is fterke vette aerde, 't zy met meft of oude rund vermengt, hun dodelyk; derhalven moet men Zig zorgvuldig wagten, dat men geen meft omtrent jonge Wyngaer- den infp.it 5 vermids de jonge worteltjens, door des zelfs fcherpte, niet alleen vergaen, maer ook van het gewormte, dat uit deze meft of vette aerde voortkomt, geknaegt worden. Wanneer men de jonge Stekken of Wyngaerden in vafte gronden, (als klei-gronden) wil doen wortel fchieten, zoo moeten de zelve in gemaekte kuilen omtrent een voet diep en drie voeten breed, gevuld met loffe ,bolle, graeuwe, duin- Zandige aerde, geftoken of geplant worden; want dan zullen de wor- tels aldaer met zoo veel kragt groeyen, dat daer na bequaem zyn vas- ter aerde te doorbooren: en op dat de oude Wyngaerden in zodanige vafte klei gronden na behooren zouden blyven groeyen, is het nodig die gronden fomtyds te roeren, ten einde der zelver wortels de be- hoorlyke bevogtiginge van regen- en fneeu-water, mitsgaders de warm- te der Zonne-ftraelen zouden genieten: deze grond-roering doet men beft, om het quetzen der wortels voor te komen, met een twee-klaea of tandige hak-houw, hebbende yder tand omtrent de lengte van een voet, en van onder omtrent een en halve duim breed, maer dunder, en het alleronderfte een weinig fpitfer om des te beter in te dringen, wyders twee duimen van den anderen af ftandig, en van boven met een huisje voorzien, daer in de ftok fteekt. De Ouden pleegden deze grond-roeringe niet alleen om de wortels
en het hout-gewas daer door kragtiger te doen groeyen, maer ook om de Druiven, ten tyde haerer ryp-werdinge, tegen de al te fterke brandende Zonne-ftraelen te befchermen; wanneer door deze derde of laetfte jaerlykfe grond-roeringe (die gewoonlyk gefchiede als de drui- ven begonnen doorzigtig te werden, en dus even voor de ryp-wer- dinge) de grond gebroken, los en ftuifbaer zynde, de Zelve met ftof overdekt wierden, op dat zy daer door, haer haft minder parkemen- tig zynde, te bequaemer zoude rypen. Dit hebbe ik ook by Ons om- trent |
||||
|
iV.BoekJ.Hoofld. der ^NGAERDEtf \6%
trent de al te groote hette ondervonden; want ofwel de druiven, in-
zonderheid de vleezige, als de muskerende Toskayer, Katte-pis of witte Stinkert, de Frontenjak, de Katelonier, en de by ons genaem- de Frankendaelders vrugten zyn van warmer luchtftreek als onze; en 4aerom hier te Lande zelden haere behoorlyke rypte verkrygen, fchoon Ze door hulp van muur of fchuttinge, door afkaetzinge der Zonne- ftraelen, meer warmte genieten, zoo begeeren zy nogtansgeen bran- dende Zonne-fchyn, maer eene langduurige warmte , voornament- lyk omtrent den tyd van haere ryp-werdinge ; hebbende zelfs ge- zien dat zodanige vleezige druiven, op flerke Zon tegen muur ge- plant, in ongewoone heete Zomers door de hette zoo gekrenkt wier- den , dat de bladen en de fteelen der druif-troffen ten grootften deels verdorden, zoo dat noit rype vrugten voortbragten; daerentegen wier- den de Wyngaerden der vol-fappige wateragtige druiven op de Zui- der Zonne iïand weinig benadeelt; gevende volkome rype vrugten. Hier uit blykt klaerlyk dat de Zuider Zonne-ftand aen vogtige druiven minder fchadelyk is; derhalven moet men deze tegen zulke muuren of fchuttingen planten; zynde al wat over het Zuiden na het Weften is, nadeelig; eensdeels om dat uit die hoeken meerder fchadende winden voortkomen; ten anderen om dat de Zonne-warmte minder is, en orri dat by koude vriezende Voorjaers tyden de warmte te fehielyk in kou- de verandert. De allerverkiezelykfte Zonne-ftand vooralle Naj aers-vrugten, die,
als de voorgemelde muskerende of vleezige druiven, eene langduurige warmte tot ryp-werdinge nodig hebben , is , welker muur of bruin geverwde fchutting ten tien uuren regthoekig befchenen word, zynde een weinig Oofllyker als Zuid-zuid-oofl: tegen diergelyke muuren of fchuttingen is de Zon minder brandende, en even langduurig in den groei en tyd der ryp-werdinge als de Middag-zon; boven dien worden deze in het. Voorjaer eerder van de Zon befcheenen, daer door die eerfle koude niet alleen ten deele benomen word, maer is ook de dag-warmte langduuriger; daerenboven zyn ze de fchadende winden _ minder onderworpen. De Ouden roerden hunne gronden, als gezegt is, driemael: de eer-
fle gefchiede in de maend van Maert, als de Wyngaerds-fappen rei- zen : de tweede in Juny omtrent de bloei-tyd: en de derde in Augu- flus als de Druiven beginnen te rypen: maer vermids onze loffe bolle gronden van natuure open, en by droogte fluivig zyn, loo is deze X 2 grond-
|
||||
|
l6+ Van het Snoeyen IF. Boek, II. Hoofdd
grond-roermg by Ons onnodig. Zy bedienden hen van den kleinen
Acer, ofBooghout, van den Haver, Elfch en Ypen-boom, in plaetze van onze muuren en fchuttingen, om de Wyngaerden tegen te leiden en te omwinden; wordende deze wilde beplanting voor Wyngaerden by de Romeinen Arbufta genaemt. Het zyn ook de gemelde boomen als mede de Ypen en Effen, welkers wortels aen de Wyngaerden het minfte fchadelyk zyn. II. Hoofddeel.
Van het Snoeyen der Wyngaerden 'm het algemeen.
Onder de Hoiit-gewaffen zyn 'er geen die nodiger zyn gefnoeit te
worden als de Wyngaerden, inzonderheid des Zomers \ maer naerdien het den zelven in het byzonder eigen is, dat aen de dikke, kragtig gegroeide, kort geknopte fcheuten de meefte, grootfte boffen, en fmaekelykfte druiven groeyen, zoo mag men de Zomer-fnoeijing aen den Wyngaerd niet plegen, voor dat die, na zyne plantinge, zo- danige fterke loten heeft gefchoten: daerom zal men alle jonge ge- plante Wyngaerden, of die van Stek niet fterk gegroeit zyn, het eer- He jaer zonder in te korten laeten, en der zei ver uitfehietende ran- ken , als gezegt is, zorgvuldig aenbinden: ten waere het gebeurde dat een jong geplante Wyngaerd waterlotig hout maekte, zynde wild, plat en lang-ledig: want dan zal men dit waterlot, na twee of meer voeten groeyens, boven het bot inkorten, en daer aen alleen, by Zulken geval, de Zomer-fnoeijing oefFenen, ten einde dit grof wild gewas zoude betemt worden; ook zal men de by-fcheutjens nevens de botten telkens inkorten, opdat deranken te kragtiger zouden groei- ien : wanneer nu deze jonge Wyngaerd ten eind'e groei, en zyne ranken houtig zyn, alsdan fnyd men de zelve laeg by de grond af, zoo als hier voor in het i. Hoofddeel gezegt is, op dat met meerder kragt tot grove dikke ranken zoude uitfehieten. r. Het zal ongetwyfeld by Veelen niet goed gekeurt worden, dat ik de
Snoeijing in de Maend van November, en dus voor de winter laete ge- schieden; nademael de Winter-fnoeijing in de maend February tydig word geoordeelt; maer de ondervinding heeft my geleert, dat de op- komende vorft aen gefnoeide wyngaerden niet meer fchade als aen on-
|
||||
|
lV.Boek,lLHoofdd. der Wyngaerden. i6$
ongefhoeide veroorzaekt, voor-al als de boven-fnede heilagen is, en
het niet fchielyk op het fnoeyen fterk komt te vriezen, het geen op deze vroege fnoeijinge zelden gebeurt, vermids de wyngaerden dus Janger tyd tot het fluiten der fnede hebben, waer door de ryzende fappen des aenftaende groei minder verfpillen of verdruipen; derhalven hebbe deze Herfft-fnoeijing beter als de Winter-fhoeijing bevonden, inzonderheid aen Kas-wyngaerden, die vroeg in groei geraken. Dog dit moet niemand als iets ongehoorts voorkomen; want de Ouden pleegden deze fnoeijinge na de Wyn-oegft, als te zien is by Columel- la de Arboribus caj>, 10. en by Palladius lib. n. tit.^. wel is waer dat haere luchtflreek niet zoo vriezende is;maerdit maekt volgens het zoo even gezegde, geen verandering: en fchoon ik myn doen op de aen- gehaelde Schryvers, ook op Theophraftus de caujis Tlantarum lib. 3. cap. io. de zelve fnoeijing in kouder Landen, daer het vrieft, even voor het uitbotten willende gedaen hebben, zoude konnen veftigen, zoo doe het nogtans op eige ondervinding onder onze koude Lucht- flreek. III. Hoofddeel.
Van de vroege Winter- oflaete Her fJl-fnoeijinge der
Wyngaerden.
De bequaemfte tyd dezer fnoeijinge is, als gezegt hebbe, in het
Najaer, zoo haeft de ranken houtig zyn, al waren der zelver bo- ven-toppen of fcheuten niet geheel ontbladert, gelyk fomtyds met het begin van November nog niet zyn; want alsdan kan de fnede, door genoegzaeme tuffen-tyd voor de fterke vorft, beflaen en fluiten, wanneer de wyngaerden, in vervolg by opkomende vorfl, geen meer fchade zullen lyden, als of ze ongemoeid gebleven waren. Zommige maken in den tyd der fnoeijinge van te kragtig groeyen-
de Wyngaerden onderfcheid, willende die in de voortyd, wanneer de fappen aen het ryzen zyn, gefnoeit hebben, op dat de Wyngaer- den door hef verdruipen tot betemperder groei zouden komen, en dus meerder bloem-knoppen voortbrengen; dog zulks is aen zodani- gen, die door Zomer-fnoeijinge wel behandelt zyn, gants onnodig» zullende, met minder fpillinge van groei-kragten, overvloedig vrugt- X 3 baer
|
||||
|
i&6 Van hst "Win te il-snoeten IV.BoekJlI.Hoofdi,
Ibaer zyn; dies moeten kundige Liefhebbers noit van deze Herfft-fnoei-
jinge afgaen. Wyders is het ondoenlyk om het fnoeyen der ranken aen zekere
lengte of getal van knoppen te bepaelen, als ook om eenen vallen re- gel te ftellen, welke ranken, volgens fnoei-wyze van uitfchot, moe- ten lang, en andere kort gefneden worden: zynde het zelfs blyken van onkunde in de Zodanigen, die zulks beweeren; vermids dit alles van den kragtigen groei des Wyngaerds afhangt, mitsgaders na de ran- ken daer van zyn voortgekomen; waer door men fomtyds de bovenfle iiitgefchote het langft laet, ook wel in tegendeel deze geheel weg- fnyd, en de volgende rank behoud: ondertuflen moet men voor eene onfeilbaere les houden en altyd in agt nemen, dat men het groffle, rond, kort geknopte ryp hout, als het befte en vrugtbaerfte, moet be- houden tot de langfte loten, en het daer aen volgende tot fpoor-fnoei- jing: zynde in het gemeen nodig dat men de loten wyd van malkan- deren legt, en de fpooren zeer kort fnoeit. Op deze onderftellinge dan, zoo fnoeit men in de laete Herffl-tyd alle overvloedige oude ran- ken geheel uit; ook fnyd men zelfs de te overvloedige jonge draeg- baere loten geheel weg, of kort die als fpooren op een of twee knop- pen, en de bot-fpooren dat maer een of twee botjens behouden, om den Wyngaerd in eenen jeugdigen flant te onderhouden. Nog fnyd men alle dunne magere fcheuten geheel weg; ten waere eenige aen eene oude tak, tot ophouding der fappen, nodiggeoordeelt wierden; wanneer die tot haer tweede of derde bot moeten ingekort worden; en vermids deze kleine magere fcheuten niet als kleine druif-bosjens voortbrengen , zoo mag men van de zelven niet meer tot fpoor- fnoeijing behouden , als de nood vereift, moetende die daerenbo- ven met haer gemaekte fchot in het volgende jaer glad ^{ncdea worden.
Deze fpoor-fnoeijing,gevoegt by het fnoeyen op eenen bloem-knop,
als ook dat het boven-llorapje niet te lang of te kort gefneden word, als vervolgens zal aenwyzen,is nevens de Zomer-fnoeijinge het middel om veele of weinige druiven te bekomen: om die reden moet de Befhoei- ier niet alleen bloem-knoppen van botten onderfcheiden, maer ook zelfs omtrent knoppen van kragtige of minder kragtige uitzwellingen onderfcheid maeken. In het algemeen zyn de Knoppen dikker, en by na als dubbelde botten uitgezwolleii: daerentegen zyn de Botten dunder en fpits-puntiger. Omtrent de Knoppen is ook onderfcheid, |
||||
|
IV. Boek, III. HoofW. dekWtngaerdek. i6?
want de eene zyn dikker en gevoeder als de andere, niet alleen na de
kragt van het hout, daer aen ze gegroeit zyn, maer ook na dat in de zomer met een by-ipruitje, of zonder by-fpruitje gegroeit zyn. De Knoppen met by-fpruitjens, die in de zomer-fnoeijinge zyn ingekort, zyn niet zoo dik, nogkragtig in het doorfchieten, als andere zwaere dikke knoppen; daerom zal men zodanige tot de bovenfle knoppen fnoeyen, om aldus de te flerk ryzende fappen meerder na beneden af te lyden, en daer door de volgende knoppen te zekerder gevoede krag- tige vrugten te doen voortbrengen: vermids nu de ryzende fappen de kragtigfle groei na boven maeken, zoo trekken de zwaere dikke bo- ven-knoppen het voedfel der andere knoppen na zig, welke boven-knop- pen alsdan zeer flerk, en de volgende knoppen langzaem, en met klein- der druif-troffen uitgroeyen: daerentegen zullen de eerfle ryzende fap- pen, wanneer men op zwakker bovenknoppen fnoeit, de zelve doen fcweïlen en uitdikken, dewyl de volgende knoppen in groei doorzetten,, of fchoon de boven-knoppen zonder ukerlyke groei fchynen te zyn. Wyders zal men zorg draegen dat men altyd op een knop en noit
op een blad-bot fnoeit, want zoo het op een bot gefchied, (voor-al aen kragtige ranken, die door zomer-feoeijinge met overvloedige knop- pen gegroeit zyn) dan zullen veele knoppen tot bladige fclieuten zon- der vragt groeyen: daerenboven moet het tookje boven de knop niet te lang, ook niet te kort gemeden worden; want als te lang,■dan» zullen insgelyks veele bloem-knoppen doorfchieten , om dat in dit lange ftompje te veel fappen by een vergaderen: wanneer te kort» en? dat de fnede te digt aen den knop is, dan loopt men gevaer dat de Jcnop zal komen te verdroogen; het welke gebeurende, ZOO Zal liet hout onder de verdroogde knop een lange took werden, daer in de kragtige fappen zullen by een vergaderen, die alsdan mede noodza- ken de volgende knoppen dcor te fchieten: derhalven moet het fnoei- jen zodanig boven een bloem-knop gefchieden , dat het flompje of tookje met eene weinig fchuinfe fnede de lengte van een ftroo-breedte boven de knop behoud, wanneer de ryzende fappen genoegzaem ge- fluit worden, om te zekerder vrugten te geven; daerenboven worden door zodanige befnoeijinge de fappen beter na de onderfle takken afge- leid, waer door de Wyngaerd van onder met jeugdige fclieuten be- kleed blyft; daer anders het fnoeyen op een bot verrigt zynde, db knoppen niet alleen te veel doorfchieten, maer ook de fappen der on> derfte ranken na zig trekken» daer door de Wyngaerd van, ©nder |
||||
|
16$ Van het Winter-snoeyen enz. IF. Boek, III. Hoofdd.
van ranken ontbloot word. Nog moet men agt geven dat de fnede
aen de andere zyde van den knop gefchied, op dat de Wyngaerd-fap- pen, by afdruiping, niet op de knop fypelen, maer aen de andera kant afzakken. Wanneer men de Wyngaerd fnoeit, fnyd men de bovenfte fcheut
of rank uit, en men behoud gemeenlyk de volgende rank; het geen om twee redenen gefchied: eerftelyk om dat de tweede fcheut veeltyds het befte vrugtbaerfte hout is: en ten anderen om dat de Wyngaerd, op deze wyze gefnoeit, minder verloopt. Men moet aen de kragtig groeyende loten der Wyngaerden, die
al te kragtige hout-gewas maeken, en haere volkome beflag van groot-> te hebben, dat men der zelver ranken geen langer loop kan geven; in de aenbindinge een draei of kreuk geven, even zoo als in het i. Hoofddeel dezes Boeks van de Wyngaerd-Hekken gezegt hebbe, op dat de overvloedige fappen in de regte doorftraelinge zouden gelluit worden, en zonder ombuiginge der loten, als men anders gewoon iSE te doen, betemperder groeyen; de zelve altyd cierlyk in de regte vleug aenbindende. Men moet ook bezorgt zyn, dat de ranken, door de te flerke aengehaelde banden niet geperft, gekreukt, veel min ge- quetft worden, want zulks zoude het groeyen der uitfchotten en druif- trofTen beletten. Men kan oude Wyngaerden verjeugdigen met die digt by de grond
af te fnyden, op dat ze weder met kragtige ranken zouden uitfchieten; dog men moet in zodanige doeninge agt geven, dat het gefchiede boven eene knobbelige verhevenheid, of zulke oneffenheid, die bewys geeft van aldaer te zullen konnen uitberften, want anders weigeren ze fomtyds Zoo lang den groei te hervatten, dat de overvloedige fap* pen de zelve verflikken: en op dat het hout daer toe niet te dik, droog- baflig zoude zyn, waer door bezwaerlyk zoude uitberften, ZOO doet men deze by de grond-fnoeijing, alle negen of tien jaeren, ook wel eerder ; ondertuflèn komt het my zeer waerfchynlyk voor j dat de Ifraëliten dit alle zeven jaeren pleegden. |
|||||
|
IV. Hoofd-
|
|||||
|
iy,BcektlV,Hoöfdd. Van het Zomer-snoeven enz. 169
IV. Hoofddeel.
Van de Zomer-fnoeijinge der Wyngaerden.
De Wyngaerd is van de vrugfdraegende Hout-gewaflen liet nodigfte
des Zomers gefnoeit; als daer door fterker hout-gewas makende, ook cierlyker en vrugtbaerder werdende: dog de tyd, wanneer die fnoeijing begonnen of geeindigt moet worden, is niet te bepaelen, vermids zulks niet alleen afhangt van het faizoen, waer in het vroeg en langduurig groeizaem is, maer ook na dat de Wyngaerd min of meer kragtige fcheut-en heeft. Men fnoeit dan de kragtige fchietende Wyngaerden laeter, op dat de nieuwe gemaekte botten behoorlyk zouden zwellen, want anders door de menigvuldige ryzende fappen tot dunne fcheuten groeyen: om dezelve reden moet men insgelyks de ranken van kragtige groeyende Wryngaerden langer, dat is met meer botten laten groeyen , als de Wyngaerd-ranken van minder groei, alvorens ingekort worden; nademael de botten van kragtige Wyngaerden, haer eerder tot knoppen fchikkende, wanneer kort ge- fnoeit werden, veeltyds in dat zelve jaer zouden doorfchieten, of der zelver druif-troffen, door te grooten kragt, in het volgende jaer tot baerden vergroeyen; het welke men tragtende te ftuiten, dan zullen de nieuwe botten veele kleine ranken uitwerpen. Alle magere, dunne, zoo ook de ranken van zwakke groeyende
Wyngaerden, moeten kort gefnoeit worden, op dat der zelver botten tot knoppen zouden uitzwellen, waer van bequaeme druif-troffen kon- nen voortkomen, het geen anders, wanneer met lange loten gefnoeit worden, niet te verwagten is. In het algemeen maken de Wyngaerden van muskerende druiven,
en boven alle de vleezige Prankendaelders, veel zwaerder dikker hout- gewaffen, als die van water-zoete en andere minder vleezige , dog fappiger druiven: daerom moet men aen de muskerende en vleezige twee of drie botten meerder laeten groeyen, alvorens die in te kor- ten. Alhoewel de kragtigfte loten de belle zyn, nogtans moet men let-
ten of de zelve uit digt geknopt betempert hout zyn voortgekomen; want zodanige zal men, als de hefteen vrugtbaerfle, altyd behouden: daerentegen zal men zulke, die laeg by, of uit den grond voortko- l.Deet. Y men.
|
||||
|
ijo Van het Zomer-snoeyen IV.BoekJV.Boofdi,
men, (als veeltyds jonge kragtige groeyende Wyngaerden voortbrengen)
in haere eerfte groei uitbreeken, zynde doorgaéns wild, waterlotig en ondraegbaer hout-gewas. Wyders moet men opmerken, of de Wyngaer- den haer beflag van grootte hebben; want die dat niet hebben, daer van word fomtyds het bovenfte uitgelchoten lot gekort, enlaet men het lot uit het volgende bot nog ongekort groeyen , tot dat een, twee of drie botten langer is, wanneer eerft ingekort word;zynde deze tweede rank gewoonlyk het rondfte, dik, kort-geknopfte, vrugtbaerfte hout voorliet volgende jaer, waer toe het zelve bewaert word; fnydende het bovenfte lot by de Winter-fnoeijing, als gezegt hebbe, gehsd uit. De Zomer-fnoeijing begint vroeger en eindigt laeter na de warmte en
groeizaemheid in de faizoenen; fomtyds word die in voorbaerige faizoe- nen voor half Mey begonnen, en duurt met eene aenhoudende Herfft- warmte dikwils tot in September; in welke tuffen-tyd geftadige bezigheid voorkomt; en alhoewel hier tullen-pozing is, nogtans onderfcheide ik deze verrigting in de Eerfte, Tweede en Derde Zomer-fnoeijinge. De eerfte Zomer-fnoeijing moet men niet te vroeg beginnen, op dat
de botten niet te fchielyk aen het zwellen zouden geraken, waer door, in plaets van tot knop, fpitspuntig tot fcheuten groeyen: ook niet te laet, op dat het hout bequaemlyk zoude konnen rypen, en de botten tot dikke knoppen uitzwellen: de regte tyd is gemeenlyk tegen het laetfte- Tan Mey. De Ouden begonnen deze eerfte Zomer-fnoeijing omtrent agt of tien •
dagen voor het bloeyen der eerfte bosjens, dat ten aenzien van onze Kas- wyngaerden, gelyk met hunne warme Lucht-ftreek zynde, beter bevinde* als vroeger: maer omtient onze wyngaerden in open lucht moet het eer- der gefchieden,en veeltyds drie weeken voor dat ze beginnen te bloeyen, Deze fnoeijing fielt de pael tot vergrooting, en geeft aen den wyn-
gaerd de cierlykheid, wanneer na vereis gedaen is: wordende alsdan niet alleen eenige overvloedige ranken in het gdiad uitgefneden, en eenige op een of twee oogen tot fpooren ingekort, (omtrent welke Tpoor-fnoeijing de gefteltheid des wyngaerds, en de kragten der Lo- ten, of uitfcheuten, die zullen worden ingekort, moeten in agt ge- nomen worden) maer alsdan worden ook de overvloedige druif-troffen afgefneden, (te weten als 'er meer als eene tros uit ieder knop voort- gekomen is, dat onfeilbaer van wel behandelde wyngaerden te verwag- ten h) op dat de overige des te eerder en beter zouden rypen, ook grooter en fmaekeïyker zyn; in het byzonder de muskerende, die men. • min-
|
||||
|
2F. Boek, IK Hoofdd. der Wy-ngaerden. j^f
minder druif troffen moet laten behouden als water-zoete, om dat over-
lade muskerende noit ryp werden, maer water-zoete nog fomtyds. "Wy- ders befnoeit men alsdan, en by vervolg altyd de krullen, baerden of bindfels, want die beneemen zeer veel van net voedfel der "Wyngaer- den, en door die geftadig weg te fnyden zullen de botten, de welke aen de andere zyde der krullen of bindfels zyn, met meerder kragt uit- zwellen, en bloemknoppen werden. De Stam en bejaerde ranken van eenen goeden wel behandelden
Wyngaerd moeten van onder met uitfcheüten en bladen verciert zyn; egter zoo niet dat deze jonge loten of fcheutjens in verwilderinge té digt, of bos-wyze, by malkanderen ftaen: hierom zal men die met d,e eerfte Zomer-fnoeijinge matig wyd van den anderen doen zyn, op dat men de zelve, in haere uitgroei, zonder verwarringe cierlyk zou- de konnen behouden: ook zal men de loten, die op de zyde der ran- ken tot fpooren gefnoeit worden, niet te digt by een laten; deze, ge- meenlyk dik-lotige zynde, moeten, na alvorens zonder by-fcheuten geënkelt, en op een bot ingekort te zyn, niet digter als een voet van den anderen komen; tuffen welke van voren uitgefchoten fpoortjens van niet zoo zwaer gewas, ook geënkelt, of om haer na-bosjens met een by-fcheut ten uiterfte, mogen gevonden worden ; welke laetfte men j na'des zelfs gefteldheid, tot blad op twee of drie oogen inkort. De reden, waerom men de grove fpooren, van ter zyde, of op zyde uitgefchoten, zoo kortfhoeit, is eensdeels, om de verwildering van overvloedige ranken voor te komen, en ten anderen om uit de zelve goede loten tot aenbinding, of na-bosjens te verwagten: daer anders, wanneer men de zelve niet enkelt, maer eenige fcheuten, bos-wyze, by een laet, by der zelver uitbottinge eene pypagtige holligheid ver- oorzaekt word, het geen aen den wyngaerd zeer fchadelyk is; ook maekt het eene groote verwildering, en dun, mager, onbequaemer hout-gewas, wanneer men de grove fpooren langer fnoeit. De inkorting der andere ranken of ly-loten gekhied hooger of lae-
ger, na de kragt des wyngaerds: in wel behandelde wyngaerden van kragtige gegroeide loten is de korting gewoonlyk boven het tweede blad , het geen boven de laetfte of tweede hoogfle druif-tros komt, (onderftellende dat dit lot ten minfte twee druif-troffen voortbrengt) alsdan zal het bot boven dit blad gewoonlyk tot een bloem-knop uit- zwelleiij welke bloem-knop, voor de laetlte, in de winter-fnoeijinge behouden word. (Edog kragtige gegroeide loten van vleezige en an- Y 2 dere
|
||||
|
jwa Van het Zomer-snoeyen IV. Boek,IV.Hoofdd,
dere muskerende druiven zyn volder en opender van hout, daerom
moet men die, na der zelver gefteltheid, een, twee of wel drie bot- ten hooeer inkorten.) Maer als de rank, fchoon twee druif-troffen heb- bende, niet kragtig genoeg is, dan moet men die laeger inkorten, fomtvds by of onder de druif-tros: ondertuffen zal men zodanige te- der-ranken niet als de§ nood tot vergrooting des wyngaerds aenhou- den" maer by de winter-fnoeijing in het geheel uitmyden. Inde eerfteZomer-fnoeijinge moet men ook agt geven om de plaets
van eenen ouden tak, dien men voorneemt in de volgende winter-fnoei- iin^e uit te fnyden, te vervullen, en daer toe een meerdere rank m den Wvneaerd behouden, de welke men in alle vryheid, zonder in te korten, langer moet laten groeyen, en telkens aenbinden, wan- rfeer kraetiger fiout-gewas zal maeken, daer anders, door in te korten, Verzwakken, en veele dunne zy-fcheuten uitwerpen Vyders mag men den Wyngaerd geen andere bladen beneemen,
*k door deze nodige Zomer-fnoeijinge vervallen; want deze zyn zeer dienftie tot voedmg en groei der ranken en jonge loten, mitsgaders fot belhutting der brandende Zonne-ftraelen, die zoo aen ranken als druiven ten .Sterfte fchadelyk zyn; wordende de pooren der ranken daer door gefloten, zoo dat de fappen niet genoeg konnen ryzen; dewvl de druiven dik-baftig, de baft gefloten en perkementig worden; ook niet na behooren rypen, om dat ze in de kokinge door de ver- harde baft niet konnen uitdampen, het geen de muskerende voopae- mentlyk onderworpen zyn: ondertuffen moeten de druif-ürojfeff ook Zodanig van bladen niet belommert zyn, dat ze, op generlei wyze, van Zonne-ftraelen konnen aengedaen worden^tvant dusdanige digte belommering belet insgelyks de rypwerding, vermids de fappen alsdan r^ipt behoorlyk konnen koken ; zelfs zyn de druiven, wanneer ze ™<J rvD werden, onfmaekelyk; daerenboven zal het te digt: belom- mefdehout niet volkomen ryP werden: derhalven ^m^0^ ^^^^^^"^^^^^^ ££
^Omtrent het aenbinden der gekorte loten, voornaementlyk als ze
tf k en vol-fappig zyn, moet men zorg dragen, dat ze m de buiginge $ et knakkenlof breeken, en dat het volgens naere vleug glad en onge- kneuft, zonder door de band gefchonden te worden, gefchied, daer- om men die nok als in warm zonnig weer moet aenbinden, zynde |
||||
|
IV. Boek, IV. Hoofdd. der Wyngaerden. j^3 ■
vol-fappige dikke loten'alsdan flapper en buigzaemer ; daerentegen
zullen ze buiten zon, of in den morgenftont, ook in koud en regen- agtig weer, ligtelyk breeken: tot de band zal men ronde Stoel-matters- biezen gebruiken, die, te voren een weinig in het water geweekt, zeer bequaem zyn tot het aenbinden. De Tweede Zomer-fnoeijing, die gewoonlyk na de bloei, omtrent of
even na St. Jan, zyn begin neemt, gefchied, wanneer het te voren gekor- te jonge lot wederom met drie of vier botten isuitgefchoten, endaer uit andere by-fcheutjens zyn voortgekomen: alsdan kort men dit bovenlte lot, mitsgaders de uitgekomen jonge by-fcheuten tot boven haer laetfte blad, boven welk blad eene aenwyzing van bot is. Omtrent deze twee- de fnoeijing moet men zorgvuldig agt geven, dat men met zeer korte ftompjes, mits nogtans de botten niet quetzende, fnyd; zullende het egter minder fchade, wanneer de botten een weinig geraekt worden , dan als de ftompjes te lang blyven, vermids de botten, omtrent de te lang gefneden en boven uitftekende flompjens, haer tot puntigheid zouden vormen, en vervolgens tot loten uitfchieten : daer anders* kort gefneden, zelfs een weinig gequetft, dikwils dubbelde knoppen werden; dog het is beter, als gezegt hebbe, dat de botten niet ge- raekt; m*aer even mis gefneden worden, alsdan zwellen deze botten tot dikke bloem-knoppen. Maer naerdien alle ranken niet even zoo fterk groeyen, dat ze ter zelver tyd eenpaerig konnen gekort of uitgefnoeit worden, zoo kan het komen te gebeuren, dat men in de zelve tyd de Eerfte, Tweede en Derde Zomer-fnoeijing pleegt. Onder deze tweede Zomer-fnoeijing kan de verdunning van zoda-
nige Druif-troiTen begrepen worden, de welke van na-bloei, of te o- vervloedig zyn; als mede de verdunning door het uitknippen van be- zien in ieder bos, het geen zeer noodzakelyk is aen digte in een ge- dronge kort-fteelige muskerende witte en vaele Muskadellen; gefchie- dende zulks met een puntig fcherp-fnydende fchaertje, even na de druiven uitgebloeit zyn, en de grootte van een fpelde-kop hebben,, alsdan zyn de beziën-fteeltjens zeer dun en veezelagtig, zoo dat de. quetzuuren zonder benadeelinge zeer haeft vergroeyen: mogende de Witte Muskadel, Kattepis of Stinkert, als het kort-fteeligfte van air Jen, en zeer in een gedrongen, ten minite twee derde, dog beter was- het drie vierde, uitgeknipt worden, op dat de andere loiTer van maL- kander tot grooter bezië'n zouden uitzwellen, en beter ryp werden= De vaele Muskadellen, Frontenjak genaemt, zyn insgelyks kort-flee,- |
||||
|
!74 Aenmerkingen over de ÏV.B&ek,V.Hoofdd.
lig en in een gedrongen, maer niet zoo fterk als de Kattepis; daerom
zal men daer van twee derde uitknippen. Zoo zal men ook de ande- re muskerende blaeuwe, mitsgaders de donker bruin-blaeuwe, Kate- lonier genaemt, doen. De Frankendaelders groeyen lang-fteeliger, maer ze zyn, om dat die groot uitzwellen, digt in een gedrongen ; makende doorgaens groote boffen, welkers druiven bezwaerlyk ryp werden, daerom zal men deze ten minften tot op een derde uitknip- pen. De Derde Zomer-fnoeijing gefchied aen loten, welkers botten, daer
van men bloem-knoppen verwagt hadde, tegen verwagting zyn door* gefchoten; deze zal men op de zelve wyze, als by de Tweede Zomer- fnoeijinge gezegt is, befnoeyen. V. Hoofddeel.
Aenrnerhingen over eenige eigenfchappen des Wyngaerds; mits-
gaders eenige voorbeeldige Uitwerkingen. Het is even zoo met de Wyngaerden als met alle andere vrugt-
boomen , dat ze op niet te brandende Zon eiffen geplant te zyn, voornaementlyk de muskerende en andere zeer vleezige druiven, welke minder tegen flerke Zon konnen als water-zoeten: ook zyn in het algemeen de druiven van flok-wyngaerden, na behooren ge- rypt, finaekelyker; dan die tegen muur of fchutting zyn ryp gewor- den. In befloten Glaze-kaffen konnen geen goede rype vrugten geteelt
worden, ook niet agter gaes om die voor de Wefpen of Horrels te be- fchermen; daerom moet men de zelve, wanneer men die in gaze of pa- pier.e zakjens tegen dat ongedierte tragt tebewaeren, omtrent ryp laten werden, wanneer ze nog niet zoo fmaekelyk zyn als die in open lucht, hoewel door haer meerder waes aengenaemer op het gezigt zyn. Waes (of anders Daeuw) op rype druiven is eene uitwazeming, die
van binnen de druif na buitenwaerts uitdampt, en op de buiten-opper- Jiuid geftremt blyft,'daer van een zeker bewys is, dat alle druiven, die in papiere zakjes geweeft zyn, met meer waes bezet en aengenae- mer voor het gezigt zyn als andere, die van de lucht en daeuw befchenen zyn, dewyl de opper-liuit en baft van deze laetfte, door te kragtige Zon-
|
||||
|
JV.Boek,V.Hoofdd. Eigenschapen der Wyngaerden. i^
Zonne-warmte, hard-baftig en perkementig werden,ook noit zoo aen-
genaemen daeuw of waes vertoonen, alzoo de fyne deeltjens, waer uit deze waes beftaet, niet door de bafl konnen uitwazemen. De wyngaerden van Muskerende en zeer vleezige druiven vereiiTeii
tot haere ranken meerder loop, om daer aen veele en goede fmaekelyke vrugten te verkrygen, als van Water-zoeten , die niet zoo vleezig zyn, weshalven men deze aen laege fchiittingen, maer de vleezige daer aen niet zoo wel kan teelen. De overvloed van vrugten maekt niet alleen dat de Druiven klem-
der vallen, maer beletten ook het rypen, en wel zodanig dat men? in zomers van wenfelyke warmte , naeulyks rype waterzoeten aen overlaede Wyngaerden zal teelen, en voor-al noit rype vleezige of muskerende. De druiven , die aen jonge kragtig-groeyende Wyngaerden he£
verfte van den wortel of Hok ryp werden, zyn de fmaekelykfle: daer- entegen zyn die van oude Wyngaerden fmaekelyker, die liet digt- fte aen den Hok, en niet aen zoo verre uitgeftrekte ranken gerypfc zyn, vermids ze dikwils de nodige toevoer niet gehad hebben: on~ dertuffen zyn de druiven van oude wyngaerden gemeenlyk onfmaeke- lyker. ' Jonge Wyngaerden, door goede behandelinge tot kragtig liout-ge-
was gebragt, brengen meerder , fchooner en fmaekelyker vrugten voort als Oude; maer ze rypen niet zoo fcliielyk; verfchillende het fomtyds van een en het zelve foort wel veertien dagen, dat de vrug- ten van eenen jongen Wyngaerd later ryp werden als van eenen Ou- den. Een Voorbaerïg Voorjaer, en daer op, omtrent half Mey, volgende
koude, regen en wind veroorzaeken veel mis-bloeir ook zyn te heete- drooge zomers immers zoo nadeelig als koude en regenagtige; niet al- leen om dat de vrugten te hardbaftig en perkementig werden zonder behoorlyk te konnen uitwazemen, maer ook om dat het hout te veel gefloten word, zoo dat geene genoegzaeme vogten door des zelfs; pooren tot voeding en ryp-werding der vrugten konnen ryzen; waer door de bladen, en de fleelen der druif troffen veeltyds dorren, dat wel inzonderheid aen Muskerende ondervonden hebbe, zelfs in zoo. verre dat in heete zomers, of met weinige zeer fterke Zonne-dagen, de Wyngaerden verzengden; wanneer tegen muur of fchutting^eeju^* pe vrugten, maer wel aen Stok-wyngaerden konde teelen3 gdjk my 'm
|
||||
|
376 Aenmerkingen over de IV.Boek,V.Hoofdd,
in de Taeren 1713- 1719» lï2°- *?23- *7*& en*- gebeurt is.
Wanneer de Druiven-bladen van boven eene rouwe rondagtige
pokkige verhevenheid hebben, dan is der zei ver onder zynde hollig- heid met eene graeuwe witte voife ftoffe, daer in een lymig vogt is, bezet: dit word door Voorjaers-vorft aen jeugdige loten veroorzaekt; daer van de Muskerende, inzonderheid de witte Muskadel meer als andere, worden aengedaen. De druiven beginnen in open lucht gewoonlyk te bloeyen tien wee-
ken na den tyd, dat de druif-troffen haer in 't Voorjaer, tuffen het lot of blad, zigtbaer vertoonen: dog de tuffentyd van die agter glazen zonder ftokinge is zeven of agt weeken-, en in eene Kas, die m het Voorjaer geftookt word, raaer vier weeken. _, ; ' De tyd der Ryp-werdinge na de bloei in open lucht is meelt afhan-
kelvk van de warmte der faizoenen: die van agter glazen gewoonlyk negen of tien weeken na de bloei, konnende deze, even als in open lucht, by geduurzaemheid vrugten voortbrengen, wanneer men zig vereenoeet die met Auguftus ryp te zullen hebben: en van die in 't Voor- jaer geftookt zyn, agt of negen weeken, en fomtyds nog eemge da- ^In het iaer 1714. was het Voorjaer by uitnemenheid koud en fchrael,
zelfs tot den 2'?. [uny, wanneer die nagt nog ys in de flooten was: van den 2?. Tuny tot den 8- Auguftus had men wenfelyk zomer-weer met droogte: van den 3. tot den 17. Auguftus regen: van den 17. Au- guftus tot den 11. September was het zonnig: van den 11. tot den ff September regende het geduurig: dog van den 24. September tot den 10. November maekte het eenen zeer fchoonen Nazomer. in dit iaer hebbe de rypfte Druiven gehad. - ] Zoo ook in liet jaer 171?. wanneer het in July en Auguftus koud
en reeena"tiff was: in September zeer fchoon Zomer-weer: Oktober zoel weer met regen en ftorm: het Voorjaer was zeer groeizaem, zo- danig; dat de Zomer-fnoeijing aen eenen drie-jaerigen zeer kragt.g troevend- Wyngaerd, leggende tegen een fchumfe agter overvallen- de Sr ^ een Terras, m opeS lucht den 6. Mey begon: en de Tweede Zomer-fnoeijing den 4. )uny, vervolgende die tot: m netlaet- fte van Auguftus: maer vermids veele knoppen van dezen Wyngaerd, dus in zyne natuurlyke doorftraelinge geftuit en gepropt, doorfchoten, £00 befpeurde dat de eerfte en tweede Zomer-fnoeijing te vroeg gedaen hadde; nogtans wierd aen den zelven de Winter-fnoeijing in Novem- |
||||
|
W.Boek,V.Hoofdd. Eigenschappen der Wyngaerden: 177
ber verrigt, wanneer wederom genöegzaeïfie zwaere bloem-knoppen
gemaekt hadde. Deze wierd in Jiet laetfte van January 1716.. met glazen gedekt, daer op volgde een koud én guur Vöorjaer met fchrae- ie droogte, maer veel zon; overzulks zeer voorbaerig tot Kas-gewaflen, dog niet zoo vorderlyk voor die in open lucht.' den 30. April hadde deae veel e druif troffen, aeri de welke, op het punt van te'■bloeyen zynde , de Zomer-fnoeijing begon: die niet de biüten-wyngaerden niet voor den 28. Mey verrigte. Het is aenmerkelyk dat van deze Kas-wyngaerden, maer vier voeten hoog, en de Kas agt en dertig voeten langzynde, wiens affchetzing in het 1. 'Deel i.Boek 1. Hoofd' deel te vinden is, ruim twee honderd druif-boffen affneed, en nog ruim zoo veel om ryp te werden liet blyven. In het jaer 1717. was het Vöorjaer, windig, koud en guur; nog-
tans voor de Wyngaerden, zoo wel in open lucht als in de Kaften, vyf dagen vorderlyker als 1716. zoo dat de Zomer-fnoeijing der Kas- wyngaerden den 24.. April; en die in open lucht den 25". Mey begon. Het Vöorjaer van 1718. was zoo voorbaerig, als menfen van hoo-
gen ouderdom niet geheugden beleeft te hebben, daer door de Wyn- gaerden vier dagen vorderlyker als 1717. waeren. Ik korte den 9. April zommige toppen van Wyngaerden onder glazen; waer aen egter de Zo- mer-fnoeijing niet dede voor den 25-. April, en van die in open lucht den 20. Mey. In het jaer 1719. was het in de maenden April en Mey doorgaens zeer
Jtoud en guur: zag in de Stook-kas den 4.. February druif trosjens, waer aen de moeijing den 28. dede, dog dit was te vroeg, naerdien alle de druif-trosjens tot baerden fchoten; nogtans kan Zulks ook voortge- komen zyn; om dat men voor de fnoeijinge weinig Zon, en daer na veel Zon hadde met Noord e-winden, waer voor de Wyngaerden ge- dekt wietden: de Zomer-fnoeijing van de Wyngaerden in de koude kas begon den 27. April, en in open lucht' den 25". Mey. Wyders was de zomer zeer droog en heet; waer door de meefte bladen van muskerende verzengden, en niet een bos der vleezige druiven rypte. _ In het jaer 1722. zaeide Druif-karlen uit de witte vroege vander Laen,
uit welkers voortgekomen wyngaerden in het jaer 1725. zoo wel blaeu- we als witte druiven gehad hebbe. In het jaer 1724.. ffak een ffek van de Frankendaelder tegen een
Ooftelyke fchutting, het geen in het zelve jaer, zonder in te korten,
ter lengte van tien voeten groeide, het welke in het Vöorjaer van *72?-
/. 'Deel. Z Op
|
||||
|
ijïS Aanmerkingen over de enz. lV.Boek.V.Hosfd^
op fces knoppen of botten affneed, en zes boffen druiven gaf: in den
jaere 1726. bequam daer van zes en dertig boffen: en in het jaer 1727. was het een zeer groote wyngaerd met kragtige hout-fcheuten, en met meer als honderd boffen druiven beladen. Metgelyke uitwerkinge ftak tot Stok-wyngaerden in dé jaeren 1726'.
en 1727. ftekken tegen eene Zuidlyke fchutting op kragtig droogende Zon: daerom deze tweemael ter week taemlyk bevogtigde met water uit het diepen van de floot, daer op telkens het lof nog rykelyk met koud regenwater overfproeyende: een der zelver bragt in September van het zelve jaer een druif-trosjè voort: maer in het volgende jaer 1728. gaven eenige der jaeiige, en de twee-jaerige ftekken overvloe- dig; ook was een ftek van een Tokajer-druif by uitnemenheid bela- den. In het jaer 1725:. was het genoegzaem geen winter-weer geweeft,
ïynde zeer zonnig, en het faizoen in Maert en April tot Kas-gewas- fen onverbeterlyk: pok de Wyngaerden in open lucht ongelooflyk uit- gefchoten, en aenmerkelyk dat de Wyngaerd van een Paerl-druif te- gen eene hooge muur geplant, in open lucht den 22. Mey druif- troffen hadde, die begonnen te bloeyen: egter had men dit jaer in open lucht geen rype druiven, vermids het die zomer zeer koud} guur en regenagtig was. In het jaer 1727. quam by geval, op een Tuberoos-berg, eenzaed-
wyngaerd voort, die, in den beginne nevens de Tuberoozen onder glazen gekoeftert, en door broei-meft voortgezet, zodanig gegroeit . was, dat, door onie gewoone behandeling van Zomer-fnoeijinge* waarfchynlyk het volgende jaer 1728. druif-troffen zoude voortgebragt hebben,' indien op de zelve plaets hadde konnen doorgroeyen. De verdere behandeling der Kas-wyngaerden is in het Tweede deelj
waer in wydlopig van het teelen der vrugten buiten de faizoenen door ftokinge gehandelt word, te vinden. Vï. Hoofddeel.
Van verfcheide foorten van Druiven.
Schoon de" wel gerypte Muskerende druiven, na de meefte fmaeken,
de gearigfte zyn, en eerfl behooren verhandelt te worden; egter ver-
|
||||
|
IV.Boek,VI.Hoofdd. Van de DrüïVën. '*70
verdienen onder onze luchtftreek de Water-zoeten den voorrang, om
dat deze genoegzaem jaerlyks, en de Muskerende bezwaerlyk, ja zel- den by ons ryp werden. Ik verkieze dan tot de eerfte Wyngaerd . *De Vroege vander Laen, door Adriaen vander Laen, in xynen tyd
Kentmeefler van Rhynland,uitzaed voortgeteelt. Ik geve deze de eerile
plaets, om dat dis zelden misbloeit, en een weinig dik-fappiger en
vleeziger is, waer door langer duurt: maer buiten deze twee deugden
zoude de Paerl-druif den voorrang verdienen: des zelfs bezien zyn ee^
nigzins langagtig, dik-baftiger en niet zoo vroeg rypende als de Paerl-
druiven, ook na de fmaek van keurige Proevers niet zoo geurig van
fap; daerenboven kan deze Wyngaerd niet tot zoo groote hoogte of
afleiding gebragt worden, zonder verloop of ontblotinge van bladen
omtrent zyne verjaerde ranken; ook is die niet zoo draegbaer als van
de Paerl-druiven: om dezelve draegbaerder te verkrygen, moet men
die kragtig hout-gewas doen maeken; ten dien einde word deze om
de.agtoftien jaeren digt by de grond afgefneden: men moet die op
een Zuider, of Zuiden ten Ooften, Zon plaetzen, zynde, al dat na
het Weften is, nadeelig aen de draegbaerheid. OndeitufTen komt het
my waerfchynlyk voor, dat de Diamant-druif een vercierdenaem, en
aen een wel gegroeide vroege vander Laen druif gegeven is.
Tot de tweede Wyngaerd, verkieze^ Taerl'druif\ die o*m haere
menigvuldige deugden den voorrang verdiende, indien de voorge- melde redenen zulks niet betwifteden; deze is kloot-rond, en wel ge- rypt de grootfte witte druif, die my bekent en van de vroegfte ryp is, doorgaens meer als agt dagen voor de vroege vander Laen; wyders van dunder, en geuriger fap; daerom zoo bequaem niet is om des win- ters bewaert te worden. Onder de Water-zoeten geve de zeer vleezige Frankendaelder de
derde plaets, zynde uit dat land oorfpronkelyk, en by ons met dien naem zeer bekend: deze maekt van Stek als Bladz. 177. gezegt is, in weinige jaeren eenen volmaekten wyngaerd van ongemeen kragtig hout-gewas, zeer draegbaer, uitneemend groot van bos en bezien: ik hebbe, voor vyftig jaeren, twee foorten van de zelve koleur en fmaek geproeft; maer het langagtige foort is thans onbekend, en niet als die met de ronde bezien by ons te vinden: zynde van eene hoog- blaeuwe koleur, en vleezig van fap, daer door bezwaerlyk rypen: de zelve komen gemeenlyk met de muskerende Katelonier; het geen-ruim drie weeken na de Paerl-druif is; zoo dat in koele zomers noit behoor- Z 2 3yk
|
||||
|
iga Vanverscheide Soorten IV. Boek, VI. Hoof*d<L
lyk ryp werden. Men moet deze wyngaerd, die groote boffen en groot-
te in een gedronge bezien, dat de rypwerding verhindert, voortbrengt, van eenige boffen ontblooten, en daer aen weinige om te rypen laten; ook moet men de bezien, op dat meerder zouden uitzwellen, zodanig uitknippen, dat van.de drie een blyft. Hebbe in het jaer 1726. van zodanigen uitgeknipten bos, druiven gegeten, waer van de klein ft e bezien drie Rhynlandfe duimen in den omtrek, veele drie en een halve duim, en eenige weinige drie en drie vierde duimen befkregen: deze wyngaerd was omtrent dertig jaeren oud , en geplant op Zuider- zon, tegen een muur, ter hoogte van meer als twaelf Rhynlandfe voe- ten. Katelonier is rond, taemelyk groot, donker blaeuw-bruin van ko-
'leur, een weinig meer muskerende van fmaek, als het blaeuwe Mus- kes-druifje, het welke eerder, en daer na deze van de vroegfte onder de muskerende rypt; maer is niet van zoo geurigen fmaek, als de wit- te Muskadel en Frontenjac. Witte MuskadeL, ook Stinkert en Katte-pis genaemt, is rond*
taemelyk groot, en zeer kort-fteelig, daer door zeer digt in een ge- drongen van beZiën , die vleezig zyn, en bezwaerlyk ryp werden r wanneer ze na behooren gerypt zyn, dan zyn ze, na veeier fmaek, de geurigfte van alle druiven. Frontenjac, is eenigzins langagtig, van koleur bont, roodagtig en
wit, daerom den naem van Vaele Frontenjac draegt: deze heeft ook voorftanders, de welke haer geur boven die der witte Muskadel ftel- 3en; zy werd insgelyks bezwaerlyk ryp, zoo om des zelfs vleezigheid, als om dat de bezien zeer digt in een gedrongen zyn. Ik hebbe van eenen en den zelven wyngaerd zodanige verfchillende druif-boffen g.e- fneden, dat men oordeelde de zelve van vier onderfcheide foorten te wezen: de boffen buiten belommering hadden bezien van eene doffe donker-roode koleur, hebbende door de fterke zon eene harde perke- mentige dikke baft: de boffen onder matige belommering, en door bequaeme zonne-warmte aengedaen, hadden niet zoo dikken en per- kementigen baft; ook waren de bezien min of meer langagtiger, en van koleur bont-groenagtig-wit door het rood: de boffen in 't geheel van bladen overfcbaduwt, en buiten aendoening van Zon, gaven be- zien met dunder baft, en zonder eenig rood, groenagtig-wit van ko- leur : ook bragt deze wyngaerd boffen met in een gedrongen bezien Toort \ mitsgaders boffen met gefcheide loffe bezien. Blaeu*
|
||||
|
lV.Boek,VLHöofdd van Druiven. 181.
Blaeuwe Muské heeft kleinder bezien en druif-troffen: zynde de
bezien langagtig, van eene vaele befmulde blaeuwe koleur, en een weinig muskerende van fmaek: deze werden vroeg ryp in den»tyd der Water-zoeten, en daerom nog waerdig te planten. Van de navolgende foorten is het ongeraeden te planten.
Lange Liffabonfe 'Druif, my gegeven met den naem van Tokajer* druif, is ongemeen groot van bos en bezie, zeer vleezig en een wei- nig muskerende; maer werd onder onze luchtftreek niet ryp.' Blaeuwe Muskadellen met groote en kleine bezien, zynde die met
de kleine bezien rond, boog blaeuw van koleur, ook fterker muskerende van fmaek als de andere: liebbe aen deze den naem gegeven van Mar- femine di Vincenza, die aldaer voor de allergeurigfte gehouden word. Blaeuwe Taerl-druif, van grootte als de grootfte bezien der witte,. werd zeer ongelyk ryp, in zoo verre dat zelden of noit alle de bezien aen het zelve bos rypen, en haer vall houden, daerenboven mi-s-bloei- jen ze nog meer als de witte,zoo dat noit van deze foort een bequaera bos hebbe konnen fnyden: de voorloopers werden in den tyd der wit- te Paerl-druiven ryp; dog zoo baeit ryp zyn, worden ze van de vliegen, gegeten, die op "de zelve in menigte azen. Blaeuwe Tott e-bakker is van zeer gemeene water-zoete fmaek, ee^
nigzins lang, van hoog blaeuwe koleur, zeer draegbaer, vroeg rypen- de, en groote druif-troffen gevende. Water-zoeten van zeerveele onderfcheide kennelyke foorten.
Tieterfelidruif is een foort van Water-zoeten; maer van de minfte in fmaek: deze heeft dieper en fynder ingeiheden bladen, na-die der Pieterfeiie eenigzins gelykende. Witte Leïpziger is langagtig, maer kleinder en anders van formaet
als de Tokajer; van koleur groenagtig wit, vleeziger als de Water- zoete, maer anders byna van zodanigen fmaek, rypt in den. tyd der Water-zoeten. Ritzeling of Rhynfe-wyn-druif'is een klein wit druifje, maekt digi
in een gedrongen en geen groote boffen: rypt hier te Lande niet zoo tydig als de Water-zoeten; wyders onfmaekelyk en zuuragtig. ^vant-druif komt vroeg, en is de eerfte ryp, maer klein-van be-
£ie , en flegt van fmaek. 'Bonte druif, fchilderagtig om de verfcheidenheid' der bezien in het
zelve bos; zynde van geheel blaeuw, wit, ook gefcheide koleur in de fcelve bezie; maer is gants onfmaekelyk. z 3. rrFUB
|
||||
|
i82 Van de Wilde Boomek. V.Boek,LHoofdd,
VYFDEBOEK.
I. Hoofddeel. Algemeene verhandeling der wilde Boomen, die aen onze Win-
ter-koude konnen wederflaen. Hoe de zelve te planten, fnoeyen en tot Heiningen te fcheeren. De "Wilde hout-gewaflen volgen alhier de Tamme of Vrugt-boomen,
alhoewel dien billyk den voorrang toekomt; want, zonder der zelver wind-fchutting, kan geen Boomgaerd, Moes-, nog Bloem-hof beltaen. Ten anderen konnen, door wel behandelde wilde boomen, Ziel- en Oog-vermaeken, buiten ongenoegen of verdriet, genoten worden; dewyl de vrugten dikwils ontrooft worden, ook mis-waflen krygen, wanneer men eenen ryken Oegft verwagte. Ten derden is het gants twyfelagtig, of de Planting tot Werk- of Brand hout niet voordeeliger is, als van Vrugt-boomen, fchoon die plantagien na by bevolkte Steden gelegen zyn, om de vrugten ten duurflen te verko- pen ; dog waer omtrent men zig, door de overvloedige toevoer, veeltyds bedroogen vind : daerenboven worden veele plaetzen tot Vrugt-boomgaerden aengelegt; en weinige van wilde Hout-gewaflen gevonden.
In de 4. eerfte Hoofddeelen van het Tweede Boek hebbe ik gehan-
delt van de Hout-gewaflen in het algemeen, en wyze van vermeerde- ringe in het byzonder, ook van haer'leef-tyd, daer by voegende eenige aenmerkingen omtrent de groei en behandelinge van de zelve. Bladz Ó3. wordgezegt, dat zommigen uit zaed veele verflegtende
foorten voortbrengen, daerom men de geenen, die zulks onderworpen zyn, op eene andere wyze moet vermeerderen; wyders dat men zom- migen eerder of beter kan teelen van Stek, Uitloopen, of door in te leggen: als ook in 't 4. Hoofddeel op wat wyze zulks moet gedaen worden; mitsgaders hoe men zig omtrent het planten en herplanten zal gedraegen. ... Èladz.67. hebbe gezegt, dat zommige wilde boomen niet in het
roinfte moeten befnoeit, en dat in het algemeen niet anders als der zeker op malkanderen wryvende takken moeten benomen worden; ook
|
||||
|
y. Boek, I. Hoofdd. Van de Wilde Boomen. 1S.3
ook dat men wyders moet bezorgt zyn om die regt een-fpillig te doen
opgaen , en uit deze regte Stam-fcheut wyd en zyd uitfpreidende kroon-takken te bekomen : maer \vanneer het door eenige gevallen komt te gebeuren, dat men dikke takken moet uithakken5 dan moet zulks gefciiieden met zoo weinig quetzinge des Stam of Kroons-hoofd- tak, daer van die zyn uitgefproten, als eenigzins doenlyk is, en dat glad en eifen by der zelver oorfprong; egter alleen aen boomen, die van weinig aendikking zyn: want jeugdige fterk aendikkende boomen zal men zoo digt aen de ftammen niet befnoeyen, maer ruim eene hal- ve duim daer van, op dat in de aendikkinge beter zouden overgroeyen, komende-aldaer anders eene holte,het geen dikwils vogt, by ons PiiTers genaemt, doet voortbrengen. Om dit te meer voor te komen, moet men de gemaekte wonden aenftonts met fmeerfel geheel en al glad en digt overdekken (te weten alleen van dikke uitgefnoeide takken, want van dunne takjens is het onnodig) daer door niet alleen de buiten-lucht en inwatering belet v/orden, maer ook dat de toevloeyende fappen? door de togt-gaetjens der gemaekte wonden, niet uitzypelenj daer uit anders, by verzuim, in deze boomen de even genaemde Piifers voortkomen. In het 3. Hoofddeel van het Tweede Boek van den Leef tyd der boomen
handelende, zegge ik, dat de geenen, die haeftig groeyen, ook hae- ftig vergaen 5 zelfs is het gehakte hout vergankelyker, als dat van langzaemer groei: dus gQ\en de gewaffen van gelyke dikte uit zand- gronden veel vvaerdiger enduurzaemer hout, als die in klei- of moerige gronden gegroeit zyn: ook zyn alle Hout-gewaifen in hun foort, dÏQ de digtfte en vaftgeilotenfte deelen hebben, van meerder duur en ilerkte> als die open en minder gefloten zyn: nogtans geeft het hout, dat na het hakken waerdigft is, zelden aen den Pianter het meefte voordeel;, vermids het jaerlyks te weinig aenwafl : om die reden worden de Olm-boomen, kragtiger als de Ipen, en nog meer als fyne Ipen (Herts- leer genaemt) aengroeyende, tot meer voordeel geplant; fchoon het ïpen-hout, inzonderheid het iaetfte, van meer waerde is. Edog men moet zig in alle gevallen, het zy men tot voordeel, het zy tot ver- maek plant, gedraegen na de gefteltheid der gronden, en na dat die overeenkomlt hebben met de eigenfchappen der gewaffen tot der zel- ver voeding: wyders moet men tot het beplanten van plaetzen, die van fterke wind konnen worden aengedaen, zodanige gewaffen ver- kiezen , die daer aen beft konnen wederiken: dus doende zal «ien veclr
|
||||
|
ï§4-- Van de Wilde B o omen: F. Boek, 1'Hoofdd.
veeltyds, in den groei en na het hakken, meer vermaek en voordeel
genieten, met hout-gewafTen te planten, die by het verkoopen van •geringer, als die van meerder waerde zyn. Thans zal ik de wilde Hout-gewaffen in haere byzondere foorten,
der zelver eigenfchappen en dienftig gebruik voor en na het hakken befcbryven; en vermids het Eyken, Greenen- en Vuurefi-hout by ons van zeer veel gebruik is, zoo handele ook van de Eyken-, Pyn- en Denne-boomen, 'fdioon onze laege gronden tot deze'gewaiTen onbe- quaem zyn, en dat de Pyn- en Denne-boomen niet mogen verplant, nog befnoeit worden om tot groote boomen te groeyen. Boog-hout, Esdoorn en Schotfe Linde zyn 'drie benaemihgen van
eenen en den zelven boom, en van het geflagt der Planus of Platanus; het werden groote boomen, maer maeken zulke cierlyke kroonen niet -als de Linde-boomen; der zelver bladen zyn zeer groot met ingefneden •kanten; om die reden ondienftig tot fcheer-heggens; en vermids ze Ügtelyk door den wind aenftukken waeyen,en het hout, na den hak, Van weinig of geen waerde is, zoo zoude niemand raden van deze foorten te planten. De altoos groen-bladige en andere heefterige bloem-dragende Jiout-
■gewaflèn moet men onder de cierlyke wilde plantingen met meer ei- genfchap als in bloem-hoven planten,nademaelze, cierlyk glad gefcho- ïen wordende, weinig of geen bloem voortbrengen. Wyders is 'er groot onderfcheid omtrent het bearbeiden der gron-
den van Vermaek-plaetzen, en het verkiezen der aldaer te planten boomen; of van zodanige gronden, die van minder cierlyk onderhoud zyn, en met boomen tot werk- of brand-hout beplant worden. D'ö bearbeiding der gronden van Vermaek-plaetzen hebbe wydlopig in het 8. Hoofddeel van het i. Boek verhandelt. Op Vermaek-plaetzen zaeit, fteekt of plant men zodanige gewaüen, die tot wind-keer, belomme* ring, cieraed of fcheer-heiningen dienftigft zyn, zonder het voordeel, dat de Planter of des zelfs nakomelingen van den hak of uitrooijinge 2,oude konnen genieten, in aenmerkinge te nemen, want dit beoogt men alleen, wanneer tot werk- of brand-hout gezaeit of geplant word. "Wyders word mendikwils op Vermaek-plaetzen genoodzaekt jonge boo- men, om ze wel op ryen te hebben, te planten; die anders van zaed gelegt, zonder te verplanten, beter met een pen- of pael-wortel zul- len groeyen; wanneer niet alleen beftendiger tegen wind zyn, maer ook kragtiger aenwas maeken. Men moet de boomen tot werk-hout, in
|
||||
|
V.BoelJ.HQofdd. Van de Wilde Boomen; 'iSf
■- irT den beginne, digf by den anderen doen opgroeyen, op dat ze mal-
kanderen eenfpiilig zouden opjaegen, daer door men het fhoeyen tot eene enkelde fpil voorkomt: en wanneer men verder bezorgt is,dat de al te digt geplante of gezaeide tydig gerooit worden, dan maekt deze natuurlyke befnoeijing beter hout-gewas, als men door menfelyke be- handelinge verkrygt. De gronden, met boom-gewas tot voordeel ge- plant, worden niet verder van onkruid gezuivert, als aen het groei- jen der boomen fcbadelyk is; in tegendeel brengt men alles toe om de gronden min ftiiifbaer te doen zyn, daerom worden de zelve op groö- te vlaktens met llroo bezaeit, het geen op lolTe lluifbaere zand-gron- den voor-al nodig is. Om by het planten zeker te zyn, dat men, nevens den anderen,
boomen van gelyk-tydige uitbottingen en van een-koleurig groen lof plant, zoo is het nodig dat de Planter, het jaer te voren, de boo- men in het begin van zyne bottingen uittekent, en wederom als ze in 't blad zyn; want het geeft op Vermaek-plaetzen eenen grooten misftand, voornamentlyk in gefchoren heiningen, als men, op gely- ke aendoening van hét oog, boomen geplant ziet, die niet van gelyke aenwas, nog een-kouleurig van groen zyn, in verfcheide tyden begin- nen te botten, en wederom zyne bladen laten vallen; welke verfchei- denheid van uitbottingen onder alle foorten van boomen, die van zaed worden vermeerdert, gevonden word; even zoo als uit het zaed der Vrugt-boomen, in ieders geflagt van Appelen, Peeren, Kerflen, Prui- 'men, Perziken, Nooten enz. verfcheide gewaffen en vrugten voortko- men , en de eene boomen eerder als de andere in het Voorjaer uitbotten, der zei ver Vrugten rypen, en de bladen laten vallen. Op Vermaek-plaetzen moet men wyd, en tot voordeel digter plan-
ten: want of wel het hout, het geen zeer wyd van den anderen in open, ruime lucht geplant en gegroeit, na den hak veel vafler, iiarder en waerdiger is, zoo is het nogtans ongeraden tot voordeel zoo wyd te planten, om dat, behalven dat de grond minder gewas levert, de boomen, die dus alom van iïerke wind aengedaen worden, zeer wei- nig aenwas maeken, en niet zoo oogzienlyk zyn, daerom ze alleen van Kenners, voor de anderen, die oogzienlyker zyn, gekoren wor- den: daerentegen zullen de boomen, digter geplant zynde, malkan- deren hoog-fhmmiger opjaegen, van welke Hammen het meeile voor- deel te wagten is: egter moet men zorg dragen, dat men de te digt gezaeide of geplante tydig laet uitwieden of rooyen, op dat de daer I.^Deel. Aa ne-
|
||||
|
i%6 Van de W'ïlde Boomen. V.BoekJ.Hoofdd.
nevens groeyende niet zouden befchadigt worden: en zoo onder de<
ryen eenige van te heefterigen gewas zyn, moeten die by de grond , na een jaer groeyens, afgefheden worden, ten einde ze met meer kragt een- en regt-fcheutig zouden opgroeyen. üm de uitkroonende Linden, Ros-karftanjes, Roeken, Olmen enz.,
die tegen fterke wind behoorelyk gedekt zyn, cierlyk, wyd uitgefpreit, dun-takkig, ook met groote en kragtige bladen te doen zyn, moet men de zelve op zes en dertig voeten of nog meer afflants, en in lig- te gronden op dertig voeten, planten; en bezorgt zyn dat de gewafTen3 die van weinige uitkrooninge zyn, niet opgefnoeit worden. Zeer hooge Scheer-heggens, welkers ftammen niet betakt zyn, zal
men op agtien, en in ligter gronden op vyftien voeten afflants plan- ten. Van onderen opgefchoren hooge Olmen, Beuken enz. niet dig- fcer als vyf voeten. Het is zeker dat de boomen in den Voor-zomer, boven de grond,
de kragtigfte hout-fcheuten maeken, en van den Voor-herfft tot in den Winter de houtigheid van takken en wortels; voornamentlyk de boomen die altoos met groen lof bekleed zyn; daerom zal men deze in de maend van September planten, uitgezondert de Palm tot lof- werken, die men beter in het Voorjaer na de vorft, en even voor haer groei plant, vermids anders te veel van de vorft in den grond te lyden heeft. De andere wilde boomen zal men ook in het Najaer, zoo haeft de bladen beginnen te vallen, planten; dog de Maft- en Pyn-boomen in het Voorjaer. Wat men voor, in, en na het planten moet in agt nemen, kan men
in het i. Hoofddeel van het Tweede Boek nazien. Men moet de boomen, op laege gronden flaende, tot brand- of werk-
hout, die van natuure vogtig en veel water begeeren, met dat de bla- den gevallen Zyn, hakken of uitrooyen: maer die van harder, vafter hout-gewas zyn, laeter: en welkers fappen harftig zyn, moet men niet als in het Voorjaer hakken; wanneer ze zouden beginnen te bot- ten , alsdan is der zelver hout veel harder en vafter. Volgens dezen regel hakt men eerft de Willigen, daer na de Populieren en Elzen, dan de Olmen; maer de Eiken het laetfte, op dat des zelfs fappen zoo veel mogelyk uit het hout zouden zyn, vermids ze zuuragtig zynde ftikking veroorzaken: daerentegen moeten de fappen van Pyn- en-D'en- ne-boomen aen het ryzen zyn, eer ze gehakt worden. Omtrent het verkiezen van bequaeme plantfoenen tot Heining-boo-
men,
|
||||
|
V. Boek ,1. Hoofdd. Van de Wilde B o omen. i§7
men, die tot windfchut, cieraed of bevryding zullen dienen, moet.
men zig, na men de Scheer-heggens hoog of laeg begeert, fchik- ken.
In het algemeen moeten de gefchooren Heiningen tot cieraed zeer
dun met duntakkig hout-gewas en klein van blad zyn; nogtans vol- bladig en zeer digt, lyn-regt zonder de minfte holtens, of uitftekende bulten, met ftyve digt in een ofte zamen komende Zy-fcheuten, boven fpits, dun, enkel-takkig, zodanig, dat zig als een eenige boom met uitgefchoten takken vertoont, waer van niet het minfte houtige tuffen het gefchooren kan gezien worden. Omtrent de heiningen voor Wind- fchut, kan men zoo veel op het cieraed niet letten; naerdien der zel- ver vereifte hoedanigheden in het afkeeren van den wind beftaen, op dat de zelve daer niet doorwaeit, maer over de toppen heen fchampt; daerom moeten die van dikker, buigzaeme, en niet ligt breekende takken zyn: om die reden zyn de Populieren de verkiezeiykfte tot zeer hooge wind-breekers op buiten cingels, naerdien ze zwaere verre nis- fpreidende wortels hebben, ook dik, fterk-bladig, en buigzaem van hout-gewas zyn. De hooge Willigen met de witte balt groeyen het hoogfl in haer
foort, en zyn beftendiger tegen de wind als de rood-baftige; der zel- ver takken fchieten fchielyk hoog, en zyn buigzaem zonder breeken , de bladertjens zyn fmal en taemelyk beftendig tegen wind; om welke goede eigenfchappen men deze gewoonlyk op Laeningen agter de Po- pulieren plant: ook plant men die in nieuwe aengelegde plantagien, op kleine verdeelingen, ter wydte van drie voeten van den anderen, om voor korten tyd tot beluwing van het boom-gewas te dienen; ook om in zand-gronden het afftuiven te beneemen. Elft groeit insgelyks fchielyk, zynde des zelfs blad groot, dik,
hard en taemelyk beftendig tegen wind, maer groeit niet zeer hoog; ook breeken des zelfs takken ligter, en vermids geen wyde uitgefprei- de nog dikke wortels maekt; zoo is die het allerbequaemfte tot hei- ningen op kleine verdeelingen in Warmoes-landen, daer men de zel- ve op enkelde regels drie voeten van den anderen plant; ook plant men die op buiten-cingels tuffen de Populieren en Willigen. Verdere- heiningen tot cieraed zal men noit van Populieren, Willigen nog Elft; planten; ook zal men daer toe geen Doorn verkiezen, als enkeJ tot bevryding om des zelfs ftekels, zynde de Doorn het knaeuwen der Hupfen geweldig onderworpen. Aa 2 Van
|
||||
|
38£ Van de Wilde B o omen. V.BoekJ.Hoofdd.
Van Groot-bladige hout-gewaffen kan men insgelyks geen cierlyke
heiningen fcheeren, om dat de gequetfte bladen misftand maeken; ge- vkdfPlatanus, Planus, Ros-karftanje, Schotfe Lmde, en zelfs de Jemeene Linde-boomen te groot-bladig zyn om heiningen te planten, lie in het geheel van onderen tot boven groen zyn: maer deze hoog. ftammen, reeds hoog en groot gegroeit, en daer na gefchooren zynde, ^g^K^S ÏSSSfïïdn en glimmende zyn,en het
hout dun-takk.g is, kan men de cierlykfte hooge en aege heiningen fcheeren; zyncfe daer toe van alle hout-gewalTen, welkers bladen val- enoFdorren, het verkiezelykfte: en na deze de Haeg^uken , wiens bladen dikker, niet glimmende, en zeer geribd van donkerder groen *1SDe febladen *yn groot van een hoog-glimmend groen, dik en
vaft^ daerom geen oncieflyke heiningen maeken; komende hetgefne- den blad de fcheeringe ten goeden. De Olmen en Ipen maeken zwaerder hout-gewas, maer der zeiver
«~oen bfcd is nie?zoo aengenaem voor het gezigt; nogtans maekt ' ,n deze zeer hooge hemingen, om dat meer aen wind konnen, W^menien r TT-p--elk groeit niet tot hoog gewas, maer heeft
renSvA klein gemeden blad* dat donker groen is; daerom bequaem
LTfaSeleïnSgfn. Zoo ook plant men de Kornoeljens, Barben* Tn infieufters, of Mond-hout, alleen om der zeiver blad; want de- l^^en^eer'vrugten nog bloemen, wanneer ze glad gefchooren W°Gelvk van de Mei-boeken onder de dorrende boom gewaffen de
rierivW^heiningen gefchooren worden, zoo zyn de cierlykfte van
OTlyklte neming ë en ^ ^ ftek geftoken wor. ? onder de aïtvd RroSx-blyvende; de welke men, wel behandelt
";nnde°,nfoe veertleï ef meer voeten lloogte, dun en digt kar.onder- ■houden • kennende de Taxus beter als Huift aen vorft wederftaen. jiouaen, KOX^ciiu . blad daerom men van deze hemingea totHbf rXg maek^r^eft, met geftrenge vorft, dikmad tö6
de gronlS: anders groeit ze tot veertien en meer voeten hoogte, eV In te? aSmëen moeten alle cierlyke heiningen, door andere be-
planting', voor het aendoen van fterke wtnden, gedekt worden, voor- |
||||
|
V.BoektI.Hoofdd. Van de Wilde Boomen. i%?
namentlyk zodanige , die met altydblyvend-groen-lof zyn , als de
Taxus, Huift en Palm, welke driederlei gewaffen alleen tot cierlyke Scheer-heiningen bequaem zyn. De grove Palm groeit niet zoo hoog als de Taxus en Huift5 daerom
maekt men daer van laeger heiningen. Fyne Palm is niet bequaem tot heiningen, maer beter tot grond-,
lof-werken, en het eenigfte groen hout-gewas, dat daer toe bequaem en gebruikelyk is. Alle hout-gewafTen met bont blad zyn, om der zelver zekkaemheid»
geagt; maer in der daed niet zoo aengenaem voor het oog; daerom zal men, voor-al tot heiningen, nok bonte Huift, Palm, of Taxus planten. Om cierlyke grond-lofwerken van Palm te konnen maeken , en
verder wel te onderhouden, moet men gemeene fyne Palm verkiezen, die drie jaeren geplant en noit gefchoren is; zynde ouder Palm daer toe te houtig; zoo ook de gefchooren Palm, maer voor-al is de Palm5 die het jaer te vooren gefchoren is geweeft, onbequaem. Van zoda- nige drie-jaerige Palm , die van zyne houtige fleelen gezuivert en fchoon gemaekt is; ook niet als jeugdige fcheuten heeft, die ten uiter- fte drie nevens den anderen ftaende groen-bladige takjens hebben, kan men gewoonlyk uk ieder Roe lengte, zes Roeden uitgemeeten Lof- werken planten; want men moet de zelve niet digter planten, als dat des zelfs uitgefpreide takjens malkanderen naeulyks raken. Het Palm-yzer, waer mede de palm in den grond geftoken word»
moet aen weerzyde van de geul bot en rondagtig wezen, op dat de Palm takjens, door het inftêken, niet geknakt of gebroken worden; en vermids de Planter dit, op het gevoel, zeer haeftig gewaer word, zal hy zodanige geknakte of gebroke takjens zonder verzuim uithaelen,, en andere in plaetze planten. Ook moet men de nieu geplante Palm niet fcheeren. Een kundig Scheerder fcheert met de Schaer loot-regt op en neer*
genoegzaem onhoorlyk: daerentegen zullen Onkundigenfchuins fchee- ren, en veel geklap maeken. Door het dikmael fcheeren word de kragt van het hout-gewas be-
nomen , ook worden daer door teffens de onderaerdfe hair-wortels ge- fchoren ; het geen de bladen aen dit kragteloos hout dunder en mager- der maekt, daer door de altyd-groen-blyvende hout-gewafTen mindec beftendig zyn tegen wind en vorft > zoo dat alsdan zeer ligtelyk E>la- Aa i . «fe~
|
||||
|
föö Van den Abeel-boom.' V.Boek,lI,UoofM.
deloos werden of verfterven. Om hier in te voordien, gal men alle
heiningen maer eenmael 's jaers fcheeren: iiitgezondert de Olmen en lpen, die van zeer kragtig hout-gewas zyn, en daerom. tweemael des jaers moeten gefchoren worden, op dat beter getemder dunne takjens zouden maken. II. Hoofddeel.
Van de byzondere foorten, eigenfchappen, en behandelinge aen-
gaende de Gronden, het Voortteelen, Planten, en Snoeyen
van Wilde hoornen : ook waer toe der zelver hout
gebruikt word.
Tot dus verre in het algemeen van de Wilde boomengehandelt heb-
bende, zal ik nu tot het befchryven van der zelver eigenfchappen in zyne byzondere foorten overgaen; te gelyk aenwyzende hoe men zig omtrent het voortteelen, planten en fnoeyen moet gedraegen, ook waer toe de gewaffen en het hout dienftig zyn en gebruikt worden: doende dit alles in eene Alphabetife orden. Abeel-boom, anders volgens zyn geflagt-naem Topulierboom, be-
ftaet uit drie verfcheide foorten, als Zwarte, by ons eigentlyk Popu- lier, Witte Topulier en Ratelaer, die beide ook Abeel genaemt wor- den. , De gemeene of Zwarte Populier word een zeer groote boom met
veele en wyde uitkroonende takken; groeit met zeer zwaere uitbrei- dende wortels; de baft is graeuwagtig, diep gekorven; het hout war- rig en zenuwagtig; de eerfte uitbotten zyn vet, harflig en klevende; de bladen, van wederzyde glad en glimmende, zyn ronder, kleinder en niet zoo ingefneden als die der Abeelen. De Abeelen zyn wit-baftiger, ook van witter, zagter, langdradiger
hout- fchieten hooger in top met minder uitkroonende takken, uit de natuure van onder meerder opfnoeyende; de wortels fchieten zeer ver en fterk, dog meer in den boven-grond als van de zwarte Populieren, daerom door fterke wind eerder om verre waeyen. De Witte Populier, of Abeel, heeft een glimmend blad; niet zoo
lang-fteelig als het blad des Ratelaer, het welke een weinig ronder, yan boven bruinder groen, en van onder ruigagtig wit is.
Alle
|
||||
|
V.BoekJI.Hoofdd. Van den Berken- en Beuken-boom. ipj
Alle deze bladen worden, door weinig wind, ligtelyk bewogen,
makende die van den Ratelaer voornamentlyk, zeer veel gemis, dae* van deze boom zyn benaming heeft* Het hout of takken der Populieren en Abeelen zyn zeer buigzaem;
en de bladen dik en beftendig tegen wind, daerom zyn ze de befte wind-breekers, maer het is nodig, vermids ze fterk en ver wortels fchieten, de zelve dooreene tuilen-floot van de vordere plantagien te fcheiden. De Zwarte Populier word verkoren tot bemanteling, om dat minder
om ver waeit, en minder gedruis maekt. Het hout dezer boomen is van zeer weinig waerde: maer vermids
het zagt en langdradig is, zoo is het zeer bequaem tot Vlees-blokken voor Slagters. Berken-boom groeit, onder de hoog opfehietende boomen, zelden
Zoo groot neg dik: als een zwaere Elzen-boom; vat in hooge drooge Zandgronden de belle groei, met eéne opfehietende kroon van dun- ne, taeye, ryzige takken; dog waft veel weeliger en tot grooter boom in vette klei- of moerige aerde, alhoewel natuurlyk op het klippige gebergte van Noorwegen groeyen. Het hout is hard, en meeft tot brand-houtgebruikelyk, egter geeft
het geen kragtige nog vermaekelyke vlam, wanneer niet zeer klein geklooft is; want de fchors verbrand zynde, fmeult het, ten waere in groot vuurleide: maer men dooft 'er ook kooien van, die beter zyn als van Elzen-hout, dog niet zoo goed, als die van Haeg-beuken- hout gedooft worden. Hec jeugdige rys is zeer bequaem tot Stal-bezems; ook word het tot
Gefel roeden gebruikt. Berg-Efih of Haver-Efch zie §htal[ler-bezieboom.
Boeken-, anders Beuken-boom: van welke men twee foorten heeft;
groeyende de Mei-beuken tot eenen dikken, hoogen, wyd en breed uk- kronende boom met fterke dun-ryzige takken; des zelfs bladen zyn niet groot, dun, rondagtig, fpits, glad, en van boven glimmend groen; het hout is hard en kortdradig, ook van het meefle gebruik, De andere foort Haen-, Haeg- of Steenbeuken groeit niet zoo dik nog groot; des zelfs bladen zyn niet-glimmende, van een donkerder groen, dikker, meer en dieper geribd, fpitfer, en na Ipen-bladen ge^ lykende: dit is eigentlyk geen Beuken-boom, maer de Garfinusbj Theophraftus Hifi, Tlantar. lib.i, cap. n. genaemt; maekt Zeer valt*, hard
|
||||
|
ipi Van den Denne-boom. V.BoektILHoofdd>
hard hout, en geeft zeer goede Zilverfmids gedoofde kooien: ook
worden van des zelfs jonge buigzaeme takken fterke Hordens gevlog* ten. Dezeboomen worden alleen van zaed vermeerdert, uit liet v/elke vee»
Je foorten van weinig onderfcheid voortkomen, beilaende meeft daer in dat de een voor den ander begint te botten, en groen lof te fchie- ten, als ook in verfcheide koleur van groen blad te geven: wyders willen ze in eenen matigen vogtigen grond, dog niet te laeg geplant zyn; wortelen taemelyk fterk, dog de Mey-beuken met weinige be« quaeme wortels, daerom willen zes- of zeven-jaerige plantfoenen be« zwaerlyk groei vatten, voor-al niet daer ze door den wind bewogen worden; wanneer men die, met eene pael daer by te ïlaen, vaft en onbeweeglyk moet doen zyn: dog het is beter de zelve van twee jaerig kragtig gewas te planten. Van Mei-beuken plant men de cierlykfte hooge Scheer-heggen ,
wanneer men voor-al moet toezien, dat die van gelyke uitbottinge en een-koleurig lof zyn; alsdan moeten ze daer toe in goede gronden op vy f voeten; maer wyd uitkroonende boomen op zes en dertig voeten afftands geplant worden. Het hout is van veel gebruik, en om des zelfs hardigheid zeer be-
quaem tot wagen-affen, en breede wïelvellingen tot wagens, die veel lafl moeten voeren. Ook is het zeer goed en zelfs beter brand als het Eiken-hout. Boog hotet zie Efch-doorn, en Tlanus.
'Denne-boom word door de Befchryvers onderfcheiden in Roode en
Witte, en ieder van deze weder in twee andere foorten, gevende aen de grootite foort der Witte ten onregte den naem van MaJUboom, van welke Dodonaens en anderen getuigen, dat ze wit van hout, en van veelerhande fchelferingen of rokken te zamen gevoegt is, evert als de wortel van een Ajuin, zoo dat los, open van Pooren en bol van hout is, gelyk het Denne-hout by ons is, dat in de doorzaeginge witte, doorfchynende, dunne harftige vogt en zwarte quaften heeft; daerentegen zyn de Maften van vaft geflotenderfynder hout-deelen, die niet zoo wit zyn, en daer uit minder doorzigtige rosagtige, dikker harft vloeit: ook zyn de quaften niet zwart, maer rosagtig; zodanig als wy het Greenen-hout van den Pyn-boom befchryven. De witte Denne-boomen hebben, rondom digt langs zyne takken, dunne klei- he ronde, fpels-wyze, flekende bladertjens: ze zyn van verfcheide foor-.
|
||||
|
V. Boek, IL Hoofdd. Van den Denne- en Eiken-boom. 193
foorten dikker en dander van hout-gewas, waer onder ook de Denne-
boom,dienwy hier te Lande de Sparre-boom noemen, van den welken de Vuure-fparren uit Noorwegen komen. De Sparre-boom wortelt hoog langs de grond met dikke wortels, en laet zig, met beter uit- flag, verplanten, als de Denne-boom , die geveerde bladen, als de Taxus of Ipen-boom, heeft, dog ligter groen zyn: ook laeten zig de Sparre-boomen tot heggens fcheeren. De Dennen met platte geveerde bladen groeyen met laeg-nederfchie-
tende pen- of pael-wortelen, en willen niet verplant worden; voor-al moet men der zelver pen-wortels niet inkorten. Aen het vaft-geilotenfte hout dezer witte Denne-boomen, het geen
fynfl van nerf is, word ten onregte den naem van Vuuren-hout ge- geven: zoo als men aen het hout der roode Denne-boomen, die vol van ros dikke uitvloeyende harfl, en na den rofle quaftig zyn, mede verkeerdelyk den naem van Greenen-haut geeft: want gelyk dit zoo genaemde Denne Vuuren-hout veel vergankelyker is als het Vuuren- hout van Pyn-boomen; nog vergankelyker is dit Greenen-hout in ver» gelykinge met het geene ons van de Pyn-boomen uit Noorwegen over- gebragt word. Eiken-boom is een gewas van hooger, drooger gronden, de welke
een Pen- of Pael-wortel maekt, die zeer laeg en diep zinkt, derhalven gants ilrydig met onze lofTe, bolle, wateragtige, laege gronden: de- ze word van Zaed, (Akers of Eekels genaemt) voortgeteelt; welke eigenfte boom-eekels nogtans verfcheide foorten van harde of minder harde, ook in groei en bladen, verfchillende hout-gewaflen voortbren- gen ; waer toe de lucht-flxeek en de gronden nog meer kennelyk on- derfcheid veroorzaeken; zullende in eenen zand-grond het vafte, hard- fle en befte hout groeyen, want het zelve wafl: daer korter, warriger van draed en wolkagtiger: in tegendeel dikt het in moerige gronden haeftiger aen, en werd grooter en dikker boom, maer is des zelfs hout boller en langdraediger, gelyk het Wagenfchot is. Dat deze boom drie hondert jaeren blyft leven en goed hout voortbrengen, is tegen alle bevindinge, want men des zelfs leef-tyd tot goed gebruik niet langer mag uitftrekken als tot by de hondert, of weinig meer jaeren, vermids daer na dikwils dood-ftammig werd, of zigtbaere fouten in :z,yn bout vertoont. Het warrige, vafte Eike Spoor-hout, by ons met den naem van
.Wezels hout bekent, is zeer geduurzaem en hard, bequaem om tot
l.'Deel, Bb pael-.
|
||||
|
ip4 Van den Eiken-boom. V. Boek, 11. Hoofddt
pael-hout en drempels van kozynen, of het geen in open lucht dikte
moet hebben, te gebruiken; want ongemeen door Zon trekkende, is het gants onbequaem tot regel-werk, venfters, of cierlyk binnen-werkj daer toe men Wagenfchot gebruikt. Wagenfchot is de halve breedte des booms; of minder, wanneer de
boom j in de cirkel na het midden tot het hart te zamen komende, in drien geklooft is; overzulks heeft het een harde kant, ook is het hout in het geheel, na de binnen-kant, harder, en na de buiten-kant zagter en witter, zynde tegen deze zagte kant, het zoo genaemde Spint'i dat zeer onbequaem, bol, onkoleurig, en vergankelyk is. OndertufTen heeft alle Eiken-, ook dat wy Greenen-hout noemen, zodanige fpint-kanten; en hoe fchielyker of kragtiger het hout ge- groeit is, hoe bolder, breeder en vergankelyker het fpint is: in open lucht florpt het water in, en vergaet door rottinge: onder dak en in droogte word het van de wormen gegeten, en vermolzemt; daerom zal een kundig Bouw-heer noit het minlle fpintige aen het hout laten blyven. Gelyk vorder van alle hout-gewafTen , de Noord-zyde des booms het minlle, dog vaft-geflotenfte, hardfte van aengroei is; zoo zyn ook de bladen Wagenfchot van de Noord-zyde de hardfte, ea min vergankelykfte: maer dit hardfte is ook veeltyds het meefte trek- kende, en daerom niet zeer bequaem tot cierlyk binnen-werk, voor al Biet wanneer ongeverwt blyft; alsdan verkieft men daer toe het blan- ke, een-koleurige, mildfte wagenfchot, hetgeen langdradig, fynvan nerf en met weinige wolken is; diergelyk is het waerdigfte, dog be- zwaerlyk te bekomen. De lappen van het Eiken hout worden den Eik van het hout ge-
naemt: deze zyn zuuragtig en maken het hout zeer vergankelyk, in- zonderheid het dik-hout in beiloten plaetzen, daer door de zwaere balken in het korte door invreetinge in het geheel vuuren of flik- ken ; daerom moet het Eiken-hout tydig gehakt worden, dat is in de midde-winter, wanneer des zelfs fappen op het meeft tot de wor- tel gezakt zyn : daerenboven moet men zodanig gehakt hout tot balken , nog eenige jaeren onder vers water, des zelfs eik geheel en al doen uittrekken ; dog dat van minder dikte als Schutting- pael-hout maer een jaer , (dewyl zulks aen onder-fchuttingen-plan- Icen onnodig is) komende dit hout daer na zeer haeflig te droogen. Het Wagenfchot laet men den Eik niet onder water uittrekken, om dat alsdan te veel van koleur verandert en onoogzienlyk werd; maer men
|
||||
|
y.Boe:k,U.Hoopd. Van den Eiken- en Elzen-boom. 19?
men zet de bladen in open lucht over einde, een duim-wydte van
een, en laet dus, in regen en wind bequaemft gedroogt, den eik uit- trekken. Het Eiken-hout van ontydig gehak is onbequaem, zynde vol Tap-
pen ; en vermids nu veeltyds des zomers zeer bedriegelyk gehakt word, om dat zulks in korter tyd en met minder kollen, de dagen dan langer en de gronden drooger zynde, kan gefchieden, ook in het Najaer door het zwellen der Kivieren afgevoert worden ; zoo is het gants ongeraeden zwaer, dik Eiken-hout te gebruiken tot het geene met het befte Noordfe Greenen-hout kan getimmert worden; en wel te meer om dat tuifen het tydige en ontydige gehakte hout geen zigtbaer onderfcheid is. Theophraftus Hifi. Tlant. lib.^.cap^. en inzonderheid Bodaeus in
zyne aentekemngen zeggen, dat het Eiken-hout onder zoet water by na onvergankelyk is, en in zout water haeftig vergaet: het geen vol- komen ftrydig is met de meeninge van die de fcheepen ter eerfte reis om zout zenden, op dat de hout-deelen daer van zouden doortrek- ken, en dus duurabelder zyn. Elzen boom word van zaed voortgeteelt, en door onze Veen-boeren
in hunne gronden in menigte gezaeit en het volgende jaer verplant: men noemt de dikfte, na het tweede jaer van zaed, twee-jaerige Keu- ning; van welke de kortfte, en allerdikfte de verkiezelykfte zyn tot beplantinge van alle vers verdolven gronden , die met geen ander tuflen-boom-gewas beplant zyn. Drie-jaerige Keuning zyn van drie-jae- ng ge^aei, en zyn de voorloopers of dikfte uit de zelve bequaemerom tot in-boet te planten, daer men voor onkruid vreeft, of dat het by- gewas te fterk zoude overgroeyen: maer men zal deze anders noit verkiezen om te planten. De Elzen-boomen beminnen eenen laegen vogtigen moerigen of
zandigen grond; zullende daer beter en natuurlyker groeyen als in hooge klei-gronden: maeken taemelyke hooge, maer geene zo wyd uitkroonende boomen, als de Olmen, Linden, Populieren, Eiken, Roeken, en Willigen; ook is der zelver hout niet zoo taei als van de wiUigen, maer breekbaerder; daerom de Elft meer tufTen Willigen en Populieren op buitencingels geplant word, om dus jong zynde te zamen zoo lang de wind af te keeren, tot dat de zelve van de opgaen- de Populieren overfchaduwt en verdroopen word : de Elft groeit fchielyk, en wortelt niet fterk, nog met dikke wyd lütfchietende 3 Bb 2 maer
|
|||||
|
*
|
|||||
|
ip6 Van den Elzen- en Essen-boom. V. Boek, II.Hoofdd.
maer met neerzinkende dunne wortels, zoo dat die den byleggende
grond weinig berooft; boven dien heeft ze een groot dik vetagtig blad, het geen taemelyk beftendig is tegen wind; ook word met des zelfs afvallende bladen en opfnoeyende fprokkel-hout haer eigen grond bemeft: om deze drie goede hoedanigheden word die veel in en om- trent Moes-hoven geplant, tot beluwing dergezaeide Kruid-gewaffen: daerenboven plant men de zelve rondom afgezande wei-kroften, en geheele velden of akkers tot brand-hout; wordende zodanige Elft-ak- kers veeltyds alle zeven jaeren gehakt; dog die hun waere interefl be- hartigen, zullen ze niet, voor dat twaelf jaeren gegroeit zyn, hakken; want behalven dat ze in deze laetfle jaeren merkelyk meer aendikken, en na advenant grooter hout-hoop maken; zoo is het hout van meer duur en grooter hette in het branden, en daerom ook waerdiger in het verkopen. Het Elzen-hout vat haeftig vlam, maer is niet zoo heet nog duurzaem,
als het Effen , Eiken, Olmen, of Boeken, nogtans by ons de ge- meene brand onzer hout-gewaffen; zynde vorders van weinig gebruik, om dat in het droogen boven de grond zeer vergankelyk is, en hae- ilig van de wormen gegeten word; weshalven men het brand-hout niet lang moet laten leggen, of het werd kragteloos: dog het zelve is onder water byna onvergankelyk, daerom wierden de Waterhuizen in oude tyden, en nog ten huidigen dage, als ook de Hei-paelen daer van gemaekt. Wyders wierden in voorige tyden de groote Scheeps-pom- pen van dit hout gemaekt, maer nu gebruikt men, om de duurte van het hout, of om dat men zodanige groote dikke boomen daer toe niet meer bekoomen kan, tot de zelve Denne-maften. Ook maekt men ge- doofde Zilverfmids hout-kooien van Elzen-hout, dog deze zyn niet zoo goed als die van Haeg-beuken, zelfs niet zoo goed als van Berken- out. Effen-boom word alleen van zaed vermeerdert, waer uit verfcheide
foorten voortkomen, onder welken dezulken, die geen zaed draegen, en geen fterk glimmende bladen hebben, de befte zyn: daerentegen zyn die geenen, welkers bladen fterk glimmen, de flegtfle, naerdien ze noit tot groote boomen groeyen: ook hebben de befte Zaed-drae- gers het minfte zaed in enkelde groote zaed-huizen: in tegendeel heb- ben de flegtfle kleinder zaed-huizen met bosjens: groeyende deze boo- men veeltyds met zeer knobbelagtige opwalïen. De Effen-boomen groeyen weelig tot hooge opfchietende dikke boo-
men |
||||
|
V. Boek, II Hoofdd. Van deï^Esch- , Hagedoorn- en Hulst-boom. ip7
men in vogtige gronden, als de Elft, en fomtyds in het water: de
wortels fchieten niet zoo laeg, maer fpreiden haer wyder uit, en wer- den veel dikker; daerom zyn ze niet zoo bequaem tot beplanting rond- om grazige weiden als de £lfl; dog anders worden ze mede om tot brand-hout te hakken geplant; en worden de verdorven ftooven der Elft- akkers dikmaels met Effen ingeboet. Wyders is het aenmerkelyk dat, hoe zeer en fterk de Effen wortelen, alle gewaffen, die in de gronden van uitgerooide Effen-boomen geplant worden, daer in zeer waffelyk groeyen. Het hout is wit gewolkt, langdradig, vaft, hard, taei en buigzaem,
£oo dat tot werk-hout, het geen eenigzins buigen moet, zeer dien- ftig is; maer in geftadige droogte is het zeer vergankelyk, inzonder- heid als het weinig behandelt word; want dan word het 'm weinige jae- ren van de wormen doorknaegt. Evenwel is het vafter en van heeter brand, zelfs daer toe beter, als de Elft. Efch-doorn zie Schotfe Linden.
Hagedoornboom werd, door goede behandelinge, tot een opgaende
boom, hooger en dikker als de Qualfter-bezie-boom: word van ryp zaed voortgeteelt, het geen men by den anderen te meuken ftelt tot het Voorjaer, wanneer het na de vorft in Maert gezaeit word. De witte Hagedoorn , wiens gerypte bezien rood zyn , kan aen onze winter-koude wederltaen; des zelfs hout is zeer hard, vaft geflooten van deelen, en zeer bequaem tot Molen-ftaven en kammen: van deze worden doorn-heggens toe bevryding geplant; maer is de rufp zeer onderhevig, zynde een foort van zwarte rag-rypen, die de zelve door de groote menigte haeftig afeeten, en met des zelfs rag en vuilighee- den bezet laeten: om het welke, zoo veel doeniyk, voor te komen, zal men de Hagen dikmael met eenen bezem, vroeg in den beginne, vegeiiy zynde anders onmogelyk de zelve, wanneer reets daer mede bezet is, te overmeefteren. Op deze gemeene witte Hagedoorn-ftruiken worden Peeren geënt; maer anders zyn de Hagedoornen in ons laeg wateragtig Land van weinig gebruik, naerdien men de buurfcheidingen en bevry- dingen gewoonlyk door llooten maekt. Haver-E/ch, Berg E/ch, zie Qualfter-bezie-boom.
Hulji-boom word van rype beziè'n, door zaeijinge, voortgeteelt, zoo-
als van de Hagedoorn gezegt is: groeit niet tot zoo groote hoogte of dikte als de Hagedoorn; maer wel tot heiningen van zeftien voeten hoog: des zelfs bladen zyn glimmende, winter en zomer groen * rond- Bb 3 ora
|
||||
|
ipS Van den Hulst- en Iben-^oom. V.BoekJI.Hoofdd.
om met fcherp-ftekende punten, daerom zeer bequaern tot fcheer-heg-
gens voor bevrydinge: maer van hooge verouderde Huift verzwakken de Rekels: ook is ze onderworpen dat door fterke winter-vorft fom- tyds tot de grond dood-vrieft. Onder de foorten van de ftekende Huift heeft men, welker bladen
geel-bont, en wit-bont zyn, welke beide bonte foorten minder, als de groene, aen vorft konnen wederiken: ook heeft men een foort, wiens bladen minder hoekig en puntig zyn. lbenboom, Taxus, Arbor mortis^ groeit in hooge vette gronden,
door goede behandelinge, tot eenen hoogen dikken boom- zelfs van grootte als een gemeene Linde-boom: dog in het wildegewoonlyk ron- der van kroon, als een matige groote Appel-boom: des zelfs wortels zyn zeer veezelagtig en digt in malkanderen, welkers menigte de gron- den fchynt te berooven; nogtans groeyen in de omgefpitte aerde, daer deze Takus-boomen even gerooit zyn, alle andere foorten van gewas- fen wenfelyk. Uit het zaed van Taxus-boomen komen verfcheide foorten; zyndc
het lof of bladen van den eenen hooger donker, en van den anderen Mei-groen van koleur, ook fynder en dunder, insgelyks het bout-ge- was: de bladen van de grover foort zyn donker groen , en het hout grover, ook werd deze grooter met kragtiger uitfchietende takken, dog ylder; daerom van deze geene zoo cierlyke laege digte Scheer-heggens groeyen als van de fyne foort. Hoewel de Taxus in Engeland op veele plaetzen enkel, en op de opene
Heiden tot zodanigen boom groeit als by ons de gemeene Appel-boom, nogtans moet ze by ons meer voor fterke wind befchermt worden, of ze verfterft des winters ligtelyk, inzonderheid wanneer nog jong, en tot cierlyke boomtjens of Heggentjens gefchoren is. De Taxus bemint eenen bollen vetten vogtigen grond van matige
hoogte uit het water: men kan ook in goede Zand-gronden, die ry- kelyk met bagger doormengt zyn, volmaekte fcheer-heggens, door jaerig flek met een weinig twee-jaerig hout van onder, in korten tyd teelen: tot dit ftek moet men regt opfchietende top-fcheuten, die in de rondte met bladertjens omzet zyn, verkiezen; deze gaen regt-fpillig op, en zyn van zelfs beftand: daerentegen groeit het flek van zy-fcheu- ten> welkers bladertjens weerzyds uit de takken kammig of geveert, als van de roode Denne-boomen komen, noit opwaerts, derhalven onbe- «Hiaem tot boomen of zelfftandige heggens. \v> ■
|
||||
|
V.Boek, U.Hoofdd. Van den Taxus-, Jenever- en Linde-boom. 199
Wyders moet men, omtrent de onderhouding van eene jong-geplan»
te cierlyke Taxus-heining , agt geven, dat men de opgaende top- fchenten telkens digt by haeren oorfprong in den ftam uitfnyd, tot dat ze genoegzaem met platte geveerde zy-fcheuten omkleet zyn; zonder welke voorzorg men geene cierlyke gefchoren digte heggen, nog zo- danige boomtjens kan verkrygen: zulke fpil-fcheuten groeyen het minft uit de flammetjens die van zaed geteeJt zyn, maermeeft uit die van ftek: daerentegen heeft men van ftek veel eerder heiningen en boom- tjens; insgelyks is men daer door van het begeerde foort van gewas verzekert. Als men de Taxus, in goede gronden, op vier voeten affknts,
tot heggens plant, en aldaer eenmael des jaers, na haer eerfle fchot, in regen weer fcheert, en vorder na behooren onderhoud met de fpil- fcheuten in den beginne uit te fnyden , ook tegen fterke wind en brandende zon dekt , mids niet overfchaduwt of bedropen word , dan kan men daer van zeer digte altyd groen-blyvende en zeer cier- lyke heiningen teelen, ter iioogte van zeflien voeten, en zelfs hoo- ger. Jenever-boom, Arbor vitae, Zeven-boom: deze konnen aen onze
winter-koude wederftaen; maer vermids geen cierlyk boom-gewas is, nog fraeje heiningen werden; zoo is ongerade daer van te teelen; te meer om dat geene opgaende boomen, maer heeflerig hout-gewas maeken. Klim zie Veil.
Linde-boom word van Uitloopen ingelegt , en dus van Inleggers
voortgeteelt, om dat men van zaed verfcheide, meeft verflegtende, foorten bekomt; als is de Linden met het Populier- of Berken-blad, dat noit zoo grooten nog cierlyken digt belommerden boom werd; dus is het ook met de Linden met de roffe Bafl, die in den beginne flerk groeit, en kragtig hout-gewas met groot blad maekt; dog na weinige jaeren meer en meer in flerke aen was vermindert; en daeren- boven kankeren des zelfs jeugdige takken. De Zaed-dragende Linden mét het groote blad maekt de grootfte
cierlykfte boom, daerom alle kundige Boomqueekers van deze foort alleen voortqueeken. De Linde-boom groeit zeer weelig, en natuu- relyk in onze vogtige moerige gronden; daerom de Franfen dien Til- leul d'Hollande noemen , en de Engelfen Holland Tree : egter wil hy niet al te laeg by het water geplant zyn , gelyk de WiJiigen, Elft
|
||||
|
2C0 Van den Linde- en Olm-boom. V.Boek,II.Hoofdd.
Elft of Efch enz. maer ten minften een en een halve voet boven het
hooge winter-water: daerenboven kan hy aen geen fterke wind weder- ftaen, zynde het blad groot en dun, (dat by gebrek van hoi of gras van alle boom-bladen het befte voedfel voor zommige dieren is:) maer op een louwe plaets ftaende groeit tot een zeer hooge, wyd uitkroonende, digt belommerde, cierlyke boom; die in den beginne, door aenbin- dinge, tot een enkelde regtfcheutige fpil moet gebragt worden, en ver- volgens tot een fpillige top-fcheut, uit welke de kroon-takken in de rondte moeten voortkomen, en noit vorder gefnoeit worden. Ook moeten de Linde-boomen, tot cierlyke belomrnering, in goede gron- den niet digter als op zes en dertig voeten afftants geplant worden. Het Linden-hout is van weinig waerde, fcynde ligt, onbequaem
tot brand, wit en zagt; wordende om de witte tot Vrouwe-vouw- planken , en Lywaet-bakjens, die niet geverwt worden ; en om de zagtheid tot Schoenmakers en andere fhy-werken; ook van Beeldhou- wers gebruikt Olm, Jfen en Hers-leer, van zommigen ook Kork-lpen genaemt;
om dat des zelfs baft met zodanige diep gekorven ongelykheden ge- waffen is, zyn drie foorten van het zelve geflagt, komende alle drie uit het zaed des Olm-boom voort; van welk gezaei minft Olmen en meeft Ipen groeyen; om die reden worden deze drie foorten, ieder afzonderlyk als de Linde-boom, van Inleggers voörtgeteelt, alleen met dat onderfcheid dat deze niet worden aengebonden; maer na dat van den inleg verplant, en daer na een jaer gegroeit zyn, worden ze by de grond afgefneden om dus, met meer kragt, een-fcheutig op te groeyen. De Olm-boom werd van deze drie de grootfte, en dikt het fchielyk-
fte; dog het hout is niet zoo vaft gefloten van deelen; de bladen zyn grooter, ronder, minder fpits-toelopende en van bruinder groene koleur: ook heeft men een foort, de bruine Olm genaemt, van welken de baft ligter, en de bladen bruinder zyn, en van onderen, gelyk ook het jeugdige uitfchot, ruigagtig groeyen: deze werd nog ongelyk dikker als de gemeene Olm: boven dien zyn 'er nog twee foorten, de eene met bruinder blad en baft; en de andere met minder bruin blad, en baft. Van de Olmen is aenmerkelyk dat der zelver wortel-uitloopen Ipen-boomen zyn. Ipen, door zommigen Rooden Olm genaemt, om dat des zelfs hout
rofier is? werd niet tot zoo dikken boom, nog groeit zoo fchielyk als de
|
||||
|
f7.Botk,II.Hoofdd Van den Olm- en RöS kastanjeboom." 2ci
de Olm; des fcelfs bladen zyn niet Zoo groot, bleeker groen, fmaller
en fpitfer als van de Olm. Het hout is harder, vafter, meer gefloten, en by verkoop waerdiger. Hersleer is eefi Ipen van weinig aengroei, daer door dit foort van
boomen veeltyds in den groei onder blyven, en veel Sypelaers, of zoo genaemde Piüers, voortbrengen: anders is des zelfs hout nog vafter, harder, en waerdigil. De Olmen konnen het befte aen wind wederiken, daerom veeltyds
tot belouwing van Boomgaerden en andere cierlyke plantingen aenge- legt worden, zynde waerdiger boomen als Populieren en Willigen, de welke nogtans om haer buigzaemheid en taeiheid van hout-gewas bequaemer wind-breekers zyn: en daerom op buitenmantelingen ge- plaetil worden. De Ipen zyn verkiezelykft tot hooge fcheer-heggen, die van onde-
ren opgefchooren worden; maer de Hersleer, fchoon veele voorilanders om de waerdye van het hout heeft, kan niet bevinden, met.zoo veel voordeel te konnen geplant worden, als den Olm, die kragtiger uit- dikt: daerenboven maekt de Hersleereipe magerder heiningen, wel- ker rondom houtige kork-uitwaifen misfland maeken; overzulks zoude noit Hersleer planten. Alle deze boomen groeyen niet top-fcheutig, maer met regt opfchie-
tende kroon-takken. Wat omtrent het planten van Ipen, en voorttee- len der Olmen,van Inleggers moet in agt genomen worden, zie het I. Hoofddeel vau het Tweede Boek, bladz. 6y. Het Olm, dog nog beter, en van meer dienit is het Ipen-hout, om
des zelfs vaftheid tot werk-hout: want daer van worden Molen-ilan- ders, groote Aifuiten tot zwaer Kanon, en veelerhande Wagenma- kers werken gemaekt. Ook is het waerdig brand-hout, van zeer groote hette; zelfs behoud men van des zelfs doorgebrande Hukken, wanneer gerekent worden, even als van Turf, Kooien. 'Paerde. of Ros-kaftanje, by ons met den Latynfen naem Caftane*
Equina bekent; werd een groote , dikke, wyd uitkroonende lom- rnereufe boom , die jaerlyks cierlyke bloemen , tros-wyze , voort- brengt ; waer van in den Herfil bittere, ronde en groote Kaftan- jens voortkomen: deze boom wortelt fterker als eenigen aen my be- kent , dog niet zeer laeg in den grond; en vermids taemelyke vogt begeert , 200 groeit die in onze matige hooge gronden zeer wel: de bladen groeyen aen lange uitgefchoten fteelen, gewoonlyk £ Deel. C c niet
|
||||
|
202 Van r&NPlanos,Platanus, Qüalster-boom. V.Boek, 11.Hoofdd.
met zeven uitfcheuten aen liet voorde van den fteel.
Het hout is van weinig waerde, zynde vois en bol, onbequaem tot
werk- of brand-hóut. Talm, grove en fyne, met vergulde en verzilverde koleurige kan-
ten : zie hier van het r. Hoofddeel van dit Boek bladz 189. Tlanus, ook klein Booghout, is van het geflagt der Schotfe Linden
of Efchdoorn; heeft groote, ronde, van voren kort puntige bkden, bleek groen en dun; de baft witagtig en door fterke aengroeijinge fchil- ; feragtig. Het hout bros, zoo dat de takken ligtelyk ftukken waeyen; ©ok is het van weinig waerde. ^Platanus groeit tot eenen zeer grooten boom van ongemeene dik-
te , zodanig dat getuigt word binnen des 2.elfs fchors menigmael twaelf menfen aen eene tafel gefpyft te hebben: des zelfs bladen zyn van zeer ongemeene grootte, nog meer ingefneden, ook met uitfte- kender punten, als de Wyngaerds-bladen; :van voren meergelyken.de. na de bladen der Ros-kaflanjen; dog des zelfs puntige bladen Zynr niet afzonderlyk gefclieiden; maer maeken te zamen het blad. Het hout is bros, en kan aen geen fterke wind wederftaen. 'populier'boom , zie Abeel-boom.
Tyn-boom, zie Wilde Tyn- boom.
Ghialfter- of Lyfier bezien-boom, Haver-, ook Berg-Efch, geiïaemt;
in tegenftellinge van onze gemeene Effen, die eenen laegen vogtigeii grond beminnen, en daerom Veld-ejfen genaemt worden; dewyl deze niet zoo laeg nog in vogtige gronden willen geplant zyn, daerom werden by Ons noit zulke groote boomen, als daer ze, op bergen ge- plant, grooyen. ; Ros-Kaftanjen zie Paerde-Kaftanje.
Schotfe Linden, Booghout, Efchdoorn, Luit-hout, is onder deze
vier benaemingen de zelve boom: en een mede foort van Platanus: des zelfs bladen zyn ingefneden, zeer gelykende na de Wyngaerds- bladen, maer donkerder groen van koleur, en dunder van blad: wer- den groote boomen met meer opwaerts groeyende kroon-takken, daer door geene cierlyke uitkroonende fchadiiwagtige boomen, als de Lin- de-boomen, werden: het hout is bros, zoo dat door fterke wind ligte- lyk ftukken waeit; ook is liet van weinig Meerde, en alleen tot Speel- inftrumenten, waerom den naem van Luit-hout draegt, gebruikelyk. Ik oordeele de zelve niet waerdig tot cieraed, of wilde voordeelige planting aen te leggen. - |
||||
|
J/.BoekJI.HoofdJ/ Van den Spaensen Aker- en Veil-boom. 203
SpaenfenAker, ofHaegEik, word by ons van Inleggers vermeer-
dert, en geen groote boom; daerom alleen gebruikeJyk tot laege cier- lyke fcheerheggen , die glad gefchoren tot tien en twaelf Voeten. Jioogte konnen groeyen: het blad-is donker groen, weinig met dat der witte Haeg-doorn verfciiillende, dog eenigzins grooter en dieper ingekorven,. Veil, of Klim-op, is van veele foorten, van alle welke degemeene
Klim-op, ook Klei/t genaemt, zynde winter en zomer groen , de befte is , en alleen hier plaets verdient. Deze kan niet in hoogte groeyen. als door hulp van eenig byftaende ding, waer aen met kleine fcheutjens, wortels wyze, vaft-hegt: groeit in koude vogtige plaet- Zen en landen; wordende beter van kragtige fclieuten als ftek, dan van gewortelde fcheuten, voortgeteeit; om dat deze laetfte dun en ingetrokken van pooren, dor en mager zyn ; dewyl de kragtige boven-fcheuten dik, boller, en open van pooren de vogten tot groei beter verkrygen. Men legt deze Hout-fcheuten van Maert tot July in, met agtgevinge dat, ter lengte vaneen halve voet, wederzyds een klein een-bladig topje gezien word; moetende het overige, om- trent twee duimen diep, in taemelyke vogtige aerde ondergehouden, en dus aen het groeyen gebragt worden : en op dat de Muuren, waer aen het beft geplaetft is, daer van cierlyk zouden begroeyen, moet de Klim-op niet te digt geplant, ook van onderen digt aen de muur vaft gehegt zyn, en dus glad zonder de minfte afflandigheid tot hoog- te groeyen: wanneer men die van haere overvloedige of qualyk ge- groeide fcheuten zal zuiveren, moet men de zelve opwaerts na boven en noit nederwaerts na om laeg uit- of aftrekken; want daer uit zou- den onverhelpelyke fouten voortkomen, en zoude de uittrekkende fcheut andere aen de muur houdende mede na zig haelen; het geen noit zal gebeuren, wanneer men die opwaerts uittrekt. Dat de Klim-op goede wel gemetzelde digt gevoegde muuren zou-
de bederven, is tegen alle bevinding; in tegendeel verbeteren de zel- ve door de Klim, en worden kragtig bewaert voor doordrang van re- gen, wind, en koude: maer aen oude muuren, welkers kalk vergaen is, en open voegen hebben, is de Klim fchadelyk, vermids ze in deze zandige icalk-aefde tuffen de voegen indringt, en aldaer vaft gemaekt
uitdikt.
Het nadeel, dat dikke Klim veroorzaakt, is, dat de Rotten en Mus-
fen des zomers en winters haer daer in neftelen: maer anders is die Cc 2 ag»
|
||||
|
204- Van den Pvk- en Willige-boom. V. Boek, 11. Hoofdd.
agter Stook-kaffen of Oranjen-huizen van zeer grooten dienft, vermids
wel behandelde Klim-op meer koude afweert, als een Muur van een en een halve fteen dikte. Wilde Tyn boom is van verfcheide foorten , waer onder de Kryn
Tyn-boom, die het Greenen-hout levert. De Pyn-boomen hebben ron- der, langer, grooter bladen rondom hunne takken, ook meer ftaerts- "wyze, als de Denne-boomen: de zelve worden van zaed voortgeteelt, on willen niet verplant zyn. De wilde Pyn-boom is een Berg-boom-gewas; zyndehet hout,aldaer-
op eenen fleenigen klipagtigen grond gegroeit, vafter, meer gefloten van fterk ingedrongen pooren , en van veel meer duur : om die reden komt het befte Greenen-hout uit Noorwegen tot het Zoen water af; maer vermids de boven-riviertjens krom en draeyende zyn, konnen de ftolp- balken niet langer als vyftien en zeftien voeten vallen. Na dit Stolp-balks-hout, het geen fynfte van nerf, vaft geflotenfte
en befte is, volgt het Deenfe Noordfe Langezonds Greenen-hout, als het duurabelfte en befte. Dan het Zweeds Noords Greenen-hout, het geen langer valt, dog niet zoo fyn van nerf, nog vafl: van hout en min duurabel is. Het Hamburger Greenen-hout is zeer harflig, gants bol, open en
vergankelyk, voor-al omtrent vogtige plaetzen; zoo dat deze balken in vogtige muuren haeftig vergaen. Berlyns Greenen-hout is van alle het openfte en vergankelykfte.
Het befte, vaft geflotenfte, fynfte van nerf Vuuren-hout komt van
de wilde Pyn-boomen, die van Nerva afgefcheept worden. Willige-boom heeft zyn benaeming van de weeligheid des groei,
zynde daer van zeer veele onderfcheidene kennelyke foorten; voorna.- mentlyk in hooge opfchietende Willigen, en laege Willigen, welke laetfte van heefterig gewas zyn. De hooge Willigen worden ook in veele foorten onderfcheiden met
witte, en met roodagtige baft; werdende die met de witte baft de grootfte boomen; konnende ook meer aen fterken wind, als die met de roodagtige baft, wederftaen. Zy begeeren eenen laegen moerigen YOgtigen grond, dies groeyen ze nergens natuurelyker als in ons wa- teragtig Land, alwaer van Stek voortgeteelt worden: der zelver hout is zeer taei, buigzaem; en vermids onder alle boom-gewafTen geene 2yn, die zoo fchielyk tot hooge groote dikke boomen groeyen, zoo iyn zé de allerbequaemfte om lot belouwing van andere teere gewas- fea
|
||||
|
V.Boektll.Hoofdd. Van den Willige-boom. 20$
fen te planten, te meer omdat ze met veele opfchietende kroon-tak-
ken groeyen, ook in den grond veele fterke en andere hair-wortels jnaeken, waer door ze niet zoo ligt, als de Abeelen, omwaeyen: om deze reden fteekt men veeltyds, op de buiten-kanten der Laenin- gen tegen de fterkfte winden, een regel van deze wit-baftige hooge "Willige-boomen. Nog fteekt men gewoonlyk met den aenleg van cier- lyke plantingen, in het midden van Laeningen, een regel tot fcheer- heggen , drie voeten van den anderen, voor de eerfte belouwinge: zynde zulks voor-al nodig in lofle, zandige ftuifbaere gronden, om het Wegftuiven van het zand voor te komen. Laege Willigen brengen de Bind-tienden met witte, geehj roode
en groene baft voort, waer van de witte de fterkfte en hoogfte zonder iiitwerpfels van zy-fpranken, zeer taei en buigzaem zonder breeken zyn,- en daerom Leer tienden genaemt worden; deze zyn zeer bequaem tot het binden van Tak boffen, en aenbindinge van dikke takken; maer geheel onbequaem aen jonge jeugdige takjens, voor-al aen Perzik of Abrikoos, om dat ze ingroeyen, en dus de takken doen gommen en verfterven, en wel te meer om dat deze tienden jaerlyks niet verfterven. De geele Leer-tiend groeit na de Witte het dïkfte, langfte en fterkfte* De Oranje of Roode groeit met veele dunne zy-fprankjens, die jaerlyks verfterven, daerom zyn deze de verkiezelykfte tot bind-tienden aen jonge jeugdige of dunne takjens. Schoon het Willigen-hout van weinig waerde is, nogtans worden-
deze boomen met veel voordeel in laege gronden gepoot, dewyl ze zeer haeftig groeyen, en om der zelver buigzaemheid, en taeye zagte langdradigheid van veel gebruik zyn; wordende van het zelve veel Wagemakers werk, ook Molen-vangen enz. gemaekt: daerenboven is; het goed tot Hoep-hout, Peul-rys, Mande-werk enz. dog is liegt brandt hout, want het geeft weinig hette en ftuivende as. III. Hoofddeel.
Van de Heefterige Bloem-dragen is Hout-gewajfen*
De bloem-dragende heefterige hout-gewaflen brengen haere bloemen
voort uit jeugdige fcheuten, zoo dat, deze glad of kort gefchoren wordende j daer uit weinige of geene bloemen voortkomen\ om welke Cc 3 ra-
|
||||
|
2o6 Van de Bloem-dragende Heesters. V. Boek,III.Hoofdd.
reden de zelve niet in den Bloem-hof, maer gevoegelyker in cierlyke
Plantagien geplaetft worden. Van dezen zal ik eenigen, die aen onze* winter-koude konnen wederflaen,, verhandelen. Althéa is een heefterig hout-gewas, dat van zaed, ook van itek
word voortgeteelt; het welke, door goede behandelinge, met cierlyke^ in de rondte uitbreidende takjens tot een boomtje van drie of vier voeten hoogte groeit: zynde defchors graeuw-witagtig, en de bladen ■breed-puntig toelopende, met ingefneden kanten gefchaert: de bloe- men zyn v/it met eene cierlyke roode. ronde vlak binnen in het hert:, ook zyn 'er met eenkoleurige Paerfe bloemen. I>e Althéa geraekt met de laetfte uitbottende boomen in groei; en haere, kelks-wyze, bloemen vertoonen zig met Auguftus; geftadig andere bloemen, by het afvallen der ouden, gevende, en zulks tot in Oktober agtervolgende. Coluthéa is een heefterig gewas, het geen van zaed en van jonge
wortel-uitloopen voortgeteelt word ; groeyende met langer uitfchie- tende ryzen, als'de Althéa; mitsdien kan het niet tot zoo cierlyken boomtje gehouden worden: brengt aen de jonge takjensgeele bloemen voort Geiten-blad, Caprifolie, doorgaens by ons met den verbafterden
naem van Kamperfolie, en in Ooftenryk Hoos van Jericho genaemt, ïs een hout-gewas dat zig, door omwindinge, vaft maekt; men heeft van het zelve verfcheide iborten, als met roode, witte en bonte bloe- men ; konnende de roode aen onze winter-koude niet wederflaen: de bleeker roode met by na witte bonte bladertjens, als ook de bonte ge- ven het langduurigfte, en de aengenaemfte bloemen voor het gezigt en reuk: de witte geeft het eerfte bloem , dog is daer in niet zoo Jangduurig. Deze worden door haere jonge takken, die geen bloemen <iragen, in den grond gelegt, vermeerdert. 0 Hypericum arborefcens, of Boomagtig St. Jans-kruid, is by de Ou?
den niet bekent, en voor eenige jaeren hier te Lande, uit de Kanarifc Eilanden overgebragt, bekent geworden: groeit gemeenlyk ter hoog- te van drie voeten; hebbende een hard houtig flammetje, en takjens met kleine bladertjens, die geftadig kleine cierlyke bloemtjens van vyf bladertjens voortbrengen: dog deze zyn aen geen fleel, maer digt tegen de takjens geplaetft, zoo dat ze met het geheele takje moeten afge- fneden worden. Het boomtje kan tot eene cierlyke geftalte gefchoo- ren , eïi door uitloopen voortgeteelt worden ; ook kan het matige fcoude, maer geen ftrenge vorft wederflaen. Jas.
|
||||
|
V.£&ek,Ilï.Hoöfdd. Van de Bloem dragende Heestek, *ö~
Jasmyn-boom; hier van zyn verfcheide fooken, dog de navolgende
konnen onze koude open lucht wederftaen. "De kleine blaeuwe of de Jasmyn van Ter zien maekt een klein boomtje, zoo dat in eenen bloem-hof weinig gezigt beneemt: des zelfs bloem is purperajrtie • dog de tros klemder als van de Syringa: de bladertjens zyn met groot* e'n van voor puntig; word van haer opflag voortgeteelt. Wilde JVH. te jasmyn is van bloem en blad byna, als die van Katalonien; kan gtm ftrenge.koude wederftaen, want haer lof en wortels alsdan dik- wils verfterven: dog als de koude niet te ftreng is, en de zelve op ecm Zinder of Zuid-oofter Zon geplant is, blyft ze fomtyds veele jaeren, Zelfs ongedekt, in het leven; en als met een riet- of andere mat be- dekt, en des zelfs wortel verzorgt word, kan eene taemelyke koude: wederftaen; fchoon jaerlyks haere bladen laet vallen: word van ftek, dog meeftvan uitloopen voortgeteelt; op welke ftammetiens de Wittr Katalomje Jasmyn gezoogt word. In Engeland is deze, nevens de Alatemus en fhyllirea het ordinaire bekleedfel van muuren, even als by ons de Klim. Heunmg-bloem, te onregt wilde witte Jasmyn nogtans by ons met dien naem bekent, word by veelen de witte Sy- ringa, ook Italiaenfe Syringa, en Fluiten-boom genaemf des zelfs hout is, met leden, zeer pypagtig, ros van koleur, en van binnen met wit, vois, zagt merg: de bladen zyn gefchaert, bleek groen, en> met glad: de bloemen met vier of vyf ronde, breede, puntige bladen, aen jonge toppen: word mede door Uitloopen vermeerdert "Dubbelde Bloem kers is een laeg boomtje, het geen eene welriekende
bloem, als een cierlyk klein wit roosje geeft. Vogel-kers geeft eene lange tros-bloem, byna als de Cajlanéa Equi-
na, dog klemder: word van Uitloopen voortgeteelt. Laurus Qerafus , of Laurier-boom met groene 'blinkende bladen :
hier van zyn twee foorten, onderfcheiden in de groot e en kleine Lau- rierboom, heeft aengenaem groen blinkend blad; maer geeft zelden by ons bloemen, als by buiten-gewoone heete Zomers, wanneer witte Woemen voortbrengt: kan onze ftrenge winters wederftaen: en word Tan Uitloopen voortgeteelt. Ligujlrum heeft eene witte, tros-wyze, bloem, even als de witte-
bytinga; zoo dat men deze voor een kleinder witte foort, gelyk men de jasmyn van Verzien voor de kleine' blaeuwe foort van de Syringa zoude konnen neemen: konnen felle koude wederftaen; en wordfrr van Uitloopen vermeerdert. Het Ligufter-hout groeit met dunne'ryzeir met
|
||||
|
I
|
|||||
|
2oB Van de Bloem-dragende Heesters; V.Boeït, III. Roofdd.
met fmalle fpitfe bladen; dies is het zeer bequaem tot laege Scheer-
lieggen; daer toe het veel gebruikt word; maer alsdan heeft men daer aen niet veele bloemen te wagten. Naentjens-Amandel word omtrent vier voeten hoog; daer van zyn
twee foorten; de eene met zeer fchoone enkelde, en de andere met dubbelde bleeke roode bloemen: worden van Uitloopen, en door In- leggers vermeerdert; dog willen in veen of daery niet groeven. Teper-boom van twee foorten, als de eene met bloemen van appel-
bloeyende koleur, die digt tegen het hout, in de vroege'Lente, voor de bladen voortkomen: en de andere met niet zoo cierlyke, maer groenagtige bloemen, en omkrullende bladen: deze beiden konnen Zelden, op ftammetjens met zy-takjens, hooger als tot twee voeten hoogte gebragt worden: de zelve worden van Uitloopen vermeerdert. Roozen-boomen zyn houtige heefterige Spruit-gewalTen, de welke na
haere foorten, tot meer of minder opklimmende boomtjens groeyen: onder de zelve ftelle ook de Neglantieren, die, met fynder takjens, kroonagtiger boomtjens maeken, riekender bladen hebben, en welkers bloemen van minder bladen zyn, maer het hout is met dikker, korter, en krommender doornen bezet. In het algemeen groeyen de Roozen- boomen met langer iiitfchietende verfpreide takken als de Neglantie- ren; derhalven konnen van dezen geenezoo cierlyke kroon-boomtjens voortgeteelt worden. Men heeft van de zelve veele foorten , als bruine, roode, geele, witte dubbelde en enkelde Roozen; ook Ne- glantieren van verfcheide foorten. Zy worden alle van Uitloopen, en Inleggers, ook van haere wortel-ftukjens, twee duimen diep in de aerde gejegt, voortgeteelt. De gemeenfte zyn by ons, die den naem van 'Provincie-roozen dragen; daer van veel-bladige roode, geele en witte Zyn -* de roode worden in groote en kleine dubbelde, of het Juffer roosje, onderfcheiden: de groote Trovjncieroos is het belle in potten, want ze daer in verkleint; om die reden wil het Juffer-roosje in geen befloten bak, nabehooren, bloem geven. De geele dubbelde geeft hier zelden, in open lucht, volkomen bloem, ook kan die geen ftrenge vorft wederftaen; en wil van boven niet benat zyn, want dan vergaen des zelfs bloem-knoppen: ook moet die van boven niet inge- topt en weinig gefnoeit worden. Maend-roos word van zommigen onder de Provincie-roozen geftelt, dog is veel enkelder, en blyft des zelfs bloem niet lang in ftand. Ruige of Mojl-roos is onaengenaem voor het gezigt, om dat haere ruige groente zeer na by de groene luis ge-
|
|||||
|
V. Boek, III. Hoofdd. Van de Bloem-dragende Heesters. 2 op
gelykt. Muskus-roos: van deze kan de dubbelde onze winter koude
niet wederftaen. 'Peer-dragende roos, o£ Bottel, en enkelde Reglan* tier-roos; de knoppen van deze zyn zeer groot, rood, en goed voor Konfituuren en in Potagien. Kaneelroos is klein met kleine bladertjens, dog vol van blad: van grootte als de Neglantier. Nog heeft men derd-roozen, Kamelot-roos, bruine en bleeke Morleoen-roos. Gelder- fe Roozen-boom kan niet onder het geflagt der Roozen geftelt worden, zynde het hout graeu-baftig zonder ftekels, maekende een cierlyk uit- kroonend boomtje met takjens, hetgeen vier of vyf voeten hoog werd; de bladen zyn grooter, ronder en meer ingeföeden: de bloem na die van de Vlier boom gelykende, dog niet zoo tranffig, maer als eene ron- de bol by den anderen; zoo dat van hout, blad, nog bloem niets met den Roozen-boom gemeens heeft. Syringa-, daer van zyn blaeuwe en witte: groeit tot eenen heefteri-
genboom, met veele dunne, van den anderen wyd uitftaende, tak- jens, fomtyds ter hoogte van twaelf, of meer voeten : de bladen zyn taemelyk groot en breed, boven fmal en puntig toelopende: de bloe- men, tros-wyze, aen fteelen, van onderen met een voetje. Deze wor- den door inleggende loten vermeerdert. EINDE VAN HET EERSTE DEEL.
|
|||||||||
|
i.2W.
|
|||||||||
|
BY-
|
|||||||||
|
Dd
|
|||||||||
|
BYZONDERE AENMERKINGEN
over het Queeken van ^
GEWASSEN,
door het vervroegen der Saizoenen.
Als mede
Eene naeukeurige befchry ving om
AERD- en WARMOES-VRUGTEN
voort te teelen:
Mitsgaders
Om ANAN AS-VRUGTEN en andere Gewaffen, als (X
TROEN-, LIMOEN-, ORANJE-BOOMEN, enz. Ook jaerlyks DRUIVEN, in Stook- en andere War- me Kaden, overvloedig en onfeilbaer voort te bren- gen ; nevens een Berigt om de daer toe beno- digde WEER-GLAZEN te maeken. II. D E E L.
Dd 2
|
||||
|
4
|
|||
|
213
|
||||||
|
VOORBERIGT of INLEIDING
tot het
TWEEDE DEEL;
Handelende van de Teelinge buiten de gewoone Saizoenen-, ah
ook van zommige Buitenlandfe gewajjen: mitsgaders van
Kruid-gewajjen tot de B/oem-hof; en houtige Heefter-
gewajfen tot de Moes-hof behorende.
E GewaiTen zyn als de menfelyke Lichaemen, die
door de gewoonte aen min of meer koude konnen wederftaen, weshalven men bezuiden de Linie, on- der gelyke as-punt als by ons benoorden, Naektlo- pers vind, de welke van de vorft niet zoo veel aen- doening hebben: zoo ook konnen veele gewaffen, die by ons gants teder, door de"minfte vorft zouden verfterven , van langzaemer tyd daer aen meer en meer gewennen; liet welke de Oranje-, Limoen- en Citroen- boomen, uit warmer Luchtftreek en, daer het nimmer vrieft, herkom- ftig, beveftigen; vermids die op veele piaetzen, in ruime aerde onder eene open vrye lucht, zonder letfel weelig groeyen en vrugten voort- brengen; zelfs daer de winter-lucht het water fomtyds tot ys doet ftollen. Het is hier te Lande beter, dat men de gewaffen van warmer luchtftreek niet te veel koeftert, maer aen meerder koude gewoon maekt; dog om de zelve zoo verre van natuure te veranderen, dat aen onze felle vorft en guure winden zouden wederftaen, bevinde ondoen- lyk te wezen; dierhalven moet men bedagt zyn om, door Konft- middelen, tot voortzetting van der zelver groei en vrugt-rypinge , niet alleen de Saizoenen te vervroegen, de vorft en guure winden af te weeren, maer ook om de warmte zodanig te vermeerderen, als die gewaffen in de Saizoenen onder haer natuurlyk klimaet, tot groei en yrugt-ryping, in open vrye lucht genieten. Eer men tot deze verhandeling overgaet, dient-men voor-af te we-
ten, dat ik de min of meerder warmte onderfcheide van hette: geiyk ook de min of meer koude van vorft. Hette noeme als de vuur-deelen zoo menigvuldig en kragtig fcyn, dat de lichaemen door der zelver Dd 3 aen-
|
||||||
|
{
|
||||||
|
214 VOOItBERIGT OF INLEIDING
aendoeninge branden. Warmte, wanneer de vuur-deelen niet 2.00
menigvuldig of kragtig zyn om te doen branden, maer genoegzaem om de dampen meerder te doen fcheiden, en in zodanige vermenginge te houden, dat de groei en vrugt-ryping, door de aendoeninge dezer vermengde deelen, worden te weeg gebragt. Koude, als de vuur* deelen zoo weinig of kragteloos zyn , dat de dampen, daer mede vermengt, in meerder zamentrekkinge zyn, daer door de koude min of meer, tot byna ftöllens, is. Vorft, wanneer de vuur-deelen nog weiniger en kragteloozer zyn, zoo dat de dampen, tot water getrok- ken, ftollen, of ys werden. \Vyders is zeer aenmerkelyk, en de grondflag, daer na de Saizoe-
nen, en alles, het geen de vroege teeling betreft, moet gerigt worden; Dat de Zonne-ftraelen de grootfte hette maken by atkaetzing; ook wanneer in verwarringe by den anderen behouden worden: dus ziet men dat groote glad-gepolyfte en vergulde houte Jiolle fpiegels vreeflyk branden, zonder dat die in het minfte heet of befchadigt worden. Dat de Lucht fomtyds met ys, enNhet gebergte des zomers met fneeu ge- dekt blyft, fchoon in die Landen de Zonne-ftraelen hette maeken. Dat de Lucht ter hoogte van 7). tot in de 80. graeden, hoewel het aldaer des zomers geftadig zonnig is, nogtans op geen vyfgraeden by ons zoo warm is, als in de Lente en Herfft: daer in tegendeel, ter plaetze daer de Zon het aerdryk maer twaelf uuren in de vier en twintig befchynt, en des middags loot-regt is, het aldaer zeer dikwils byna hette maekt , vermids de opwaerts ftuitende Zonne-ftraelen telkens door de nederfchietende worden te rug gedreven, en daer ter plaetze in verwarringe vergadert blyven. Vermids de Zon by ons, des winters en in de vroege Lente, faeg
by de kimmen, van zeer kleine omzwier is, en het aerdryk niet anders als met fchuinfe affchampende ftraelen befchynt, zoo konnen des zelfs ftraelen alsdan maer weinig roering veroorzaeken, het geen de dampen en uitwazemingen veeltyds, rondom ons, in te zamen trek- kingedoet blyven hangen, en eene zeer laege wolkige, miftige of yzelagtige lucht maeken: veel min konnen deze weinige fchuinfe af- fchampende Zonne-ftraelen zoo veel beweging in de vogten van de aerde maeken, dat ze deze vogten, tot vergrooting der gewalfen, zouden doen hevelen-, zelfs niet wanneer in dien tyd de Zon dagelyks helder komt te fcbynen, om dat men zeer dikwils teffens fel vriezende Noord-ooften, Ooften, of Zuid-ooften winden heeft, die de dampen en
|
||||
|
tot het Tweede De ei... zï$
èn uitwasemingen nog kragtiger doen te zamen trekken: daerom is
hete erft nodig te betragten, om de lichaemen en gronden, die men wil doen verwarmen, te bevryden van alles dat aen deZonne-ftraelen hinderlyk is, ook moet men maeken dat deze gronden en lichaemen, van de Zonne-ftraelen het regthoekigfte worden aengedaen. De winden worden beft afgeweert door hoog-groeyende, dik-takkï-
ge, glad opgefchoren boomen, de welke, zonder de Zonne-ftraelen in het minfte te beletten, in het Noorden, Ooften en Weften konnen geplant ftaen. Deze hoog glad gefchoren Heining-boomen, dooraen- doeninge van wind gebogen wordende, zullen de zelve winden op- waerts doen overwaeyen en affchampen, die niet als verre van daer Wederom zullen nederdaelen: geheel anders is de uitwerking van laege gebouwen, muuren of fchuttingen, want daer by zullen de winden» van agter tot om hoog gekropen, en haer digte by, aen de andere 2yde, om laeg nederwerpende, een zeer vernielende dwarlwind ver- oorzaeken, het geen ook de winden van voren, by wederkaetzing, komen te doen. Daerenboven zyn deze digte gefchoren heggen zeer dienftig om de Zonne-ftraelen te behouden; want die zullen daer in warren, en vermeerdert blyven hangen; het geen door geen muuren of fchuttingen te verkrygen is; alzóo die niet zoo hoog zyn. Behalven de voorgemelde beplanting van zeer hooge Noordeïyke,
Oofter- en Wefter-fcheer-heggen, plant men ook, op kleinder verdee- lingen, fcheer-heggen van laeger gewas, om de Zonne-ftraelen tuften deze kleinder verdeelingen, nog te meer te behouden; door zodanige beluwinge of bemantelinge tegen de winden zal men meerder en groei- fcaemer warmte verkrygen, inzonderheid des winters of in de vroege Lente, als ter plaetze daer de Zon in ruimer open lucht langer fchynt: maer men moet voor het planten, en voornamentlyk by het maeken van Gebouwen, Muuren of Schuttingen verdagt zyn, dat de xelve, des winters en in de Lente, verre fchaduwen, en gevolgelyk veel Zon beletten; zoo als hier vervolgens te zien is, alwaer de declinatie van de Zon, des zelfs hoogte boven den Horizont, en gevolgelyk des selfs affchaduwing is berekent op een voet hoogte perpendiculair; ter Polus hoogte van £1,-5:2, ?2£, ^5) en ^m gra(jenj met duimen, en dezelve afgedeelt, ieder in hondert deelen. Den 21. December is des Zons declinatie 23. graden 30.minuten, den Sl.January jp-gr- 45» • min» den si.February 10.gr. 26. min,
Fe*
|
|||||
|
f
|
|||||
|
316
|
||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
|
VOORBERIGT OF INLEIDING
|
||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
|
||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
|
De
|
||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
|
tot het Tweede Deel.
|
|||||||
|
2JT
|
|||||||
|
De Beplanting, Gebouwen, Muuren en Schuttingen moeten zoo
veel afftands hebben, dat ze de liciiaemen, die van de Zon moeten befcheenen worden , niet konnen overfchaduwen : en vermids hier voor is aengetoont dat de affchampende Zonne-ftraelen zeer weinig of geen warmte, voornamentlyk des winters, veroorzaeken; zoo moet men, zoo veel doenlyk is, maeken, dat de zelve de liciiaemen het regthoekigfte befchynen; het geen voor-al noodzakelyk is aen glazen, naerdien der zelver pooren dan beter doordrongen worden, daer van anders afftuiten zonder dienfl te doen. Ook moet de aerde, ten zel- ven einde, tegen de Zon hoog fchuins oplopende zyn: en nademael Zwarte,--bolle, loffe liciiaemen de Zonne-ftraelen beft inlaeten, zoo moet de aerde wel doormeiï, los, bol en zwartagtig zyn: maer de gronden voor Kaffen, Bakken, Muuren en Schuttingen moeten daer na toe het laegfte, hard, vlak, en effen van deelen zyn; op dat de Zonne-ftraelen, by affchamping, na de Kaffen, Bakken enz. aldaer de warmte zouden doen vermeerderen : ondertuffen moet men ook verdagt zyn,dat eene groote,ruime open lucht voor de Oranje-huizen, Kaffen en Bakken, des winters, aldaer fterker doet vriezen; en wel te meer, om dat men alsdan dikwils veele dagen na den anderen betrok- ken lucht zonder Zon heeft. Wanneer men de Oranje-huizen, Kaffen en Bakken wederzyds met
fchermen bezet, van de welke de Zonne-ftraelen tot de Oranje-huizen afgewezen worden; zoo zullen die de warmte tot de Oranje-huizen enz. niet alleen vermeerderen, maer ook teffens de wind afkeeren, waer door de vergaderde Zonne-ftraelen te meer behouden worden: ondertuffen moeten dusdanige Zy-fchermen, omtrent winter-broei-bak- ken , voor-al niet te wyd van den anderen afftandig zyn, op dat de winden des te beter zouden afgekeert worden; belettende alsdan zo- danige , digt by den anderen geplaetfte, fchuins afwyzende, fchermen geen Zon; nademael de zelve laeg by de kimmen en van weinig om- zwier is. Om de zelve reden maekt men ook Agter-fchermen, en bo- ven de Kaffen en Bakken fchuins ftaende fchermen, waer van de tegen- fchynende Zonne-ftraelen na beneden op de glazen worden afgewe- zen; dog deze moeten niet te ver voor-over fteken, op dat ze geen Zonne-ftraelen, wanneer de Zon met half February of Maert Jiooger komt te ryzen, zouden afweeren ; ten waere men de fchermen zodanig laet maeken, dat men die met gedeeltens kan verkorten} of met op te zetten hoogeritellen. De voorfchreven zy-, agter- en boven-fcher- U.Tieel. Êe men
|
|||||||
|
21$ VOORBERTGT OF INLEIDING
|
|||||
|
men moeten van vaft, hard hout, en van binnen wit geverft zyn, op
dat de Zonne-flraelen daer van des te beter zouden affchampen: maer het geen de warmte dient te behouden, moet zwart of donker bruin geverft zyn; want ik hebbe aen vrugt-fchuttingen bevonden dat de affluitende Zonne-flraelen van witte verw dikwils aen de vrugten zeer nadeelig zyn, bezonderlyk aen vleezige druiven. Boven-dek-pianken zyn aen Schuttingen, nadeelig; vermids het niet
alleen neitei-plaetzen zyn voor Spinnen, Rufpen, Oorwormen en an- der ongedierte; maer ook om dat ze het opvallende regen-water en. den. Dauw beletten, waer door de gewaiTen niet zoo wel van voren konnen bevogtigt worden; daerenboven worden de fterke van voren opkruipende 'Zuide of Zuid-weile winden , boven door deze dek- planken, gekeert, en wederom na beneden gedreven, wanneer ze de jeugdige uitgefchoten takken tegen de groei-vleug aendoen en ver- breeken; het geen ongelyk meer nadeel toebrengt als flerke flag-re- gens of hagelbuyen , die zeldzaemer en daerom minder fchadelyk. zyn, ' Die de Zomer-warmte aen Boom-vrugten tragt te vermeerderen door -
l)yzonder maekfel van Muuren of Schuttingen om daer tegen te plan- ten , zal zig al zoo zeer bedrogen vinden; als die andere Oranje-huizen^, Kafïen en Bakken als Regt-liniede maekt; want deze regt-liniede zyn alleen de bequaemfle, gevende genoegzaeme zomer-warmte: de holle muuren, de muuren van retrenchement, de zige zaege, en de voor- over-hangende wit geverfde fchuttingen doen branden: want de muuren: zyn doorgaens door de wederkaetzende Zonne-flraelen te heet; zoo- dat digt beplankte fchuttingen dienftiger bevonden hebbe; dog deze moeten niet belat worden, om dat anders de daer agter doorwaeyende winden de Zonne-warmte verdryven: om welke fny-winden, langs. de fchirttingen, nog meer voor te komen, fielt men, op de 24. of 30,. voeten afflants-,. een wind-breek-fchermtje,. zynde niet meer als eene regte op- en neer-ftaende plank, regthoekig tegen de fchutting vafl. geipykert: de Muuren moeten belat worden, vermids de fnoei-fpyker- tjens daer in nietLvaft genoeg hegten, en orn dat, by het uittrekken; der fpykers, een gedeelte kalk voïgt, dat holligheden tot neflel-plaet- zen voor ongedierte veroorzaekt: ondertuflen moet het belatten niet anders gedaen worden als met halfduims latjens, daer op even gelyke latjens-,. regtop en; neer, vyf duimen van den anderen gefpykert wor- den 3 als wanneer de boom-takken daer aen hequaemlyk konnen ge-- |
|||||
|
TOT HET TWEEDE DeÈL. 210
bonden worden; die alsdan, door de afkaetzende Zönne-ftraelen,
niet zoo veel nadeel zullen leiden. Alle welke voorzorgen, tot vermeerdering en behoud der Zonne-
ftraelen, zeer dienftig zyn aen zodanige gewaffen, die in befloten Oranje-huizen, Stook- of andere Kaffen, en Bakken, des winters te- gen het vriezen, bewaert worden; daerentegen zyn ze fchadelyk aen zulken, die in open vrye lucht groeyen, want daer door zouden de, door de Zon, gerezen fappen, door het nagt- of vroege morgen-vrie- zen , wederom te zamen trekken; en hoe fchielyker de vorft na de Zonne-warmte komt te volgen, hoe nadeeliger het is: dus ziet men tedere gewaffen, de welke naeulyks aen onze winter-koude konnen wederftaen, veel meer tegen het Voorjaer op zonnige rabatten, voor muuren of fchuttingen geplant, verfterven; als zodanigen, die gedau- rende de winter, nok van Zon befchenen, en welkers fappen dus in beweginge gebragt zyn: om die reden zyn ook de Zuid-wefter Schut- tingen, en de daer voorgelegen Kabatten, veel nadeeliger, als die tegen het Zuid ooften; om dat de eerfte, meer ontlaten en befchenen van de Zon, aenftonts van de vorft: geklemt worden, en zulks blyft aenhouden, tot dat ze wederom fchielyk van de koude ofvorft in de grootfte warmte, als is de Zon van twaelf uuren, komen te geraeken: daerentegen worden de Zuid-ooftelyke Schuttingen en Kabatten van de Zon befchenen, wanneer de zelve in de minfte kragt van aendoenin- ge is, en al8 men de vorft, gev/oonlyk in het Voorjaer doordringenft, Jiet meeft te vrezen heeft; wordende wederom van de Zon verlaten, wanneer die het kragtigfte , en de dag-warmte gemeenlyk op het hoogfte is; waer door de gewaffen, voor en tegen zodanige fchuttin- gen geplant, van langzaemer tyd aen meer koude en vorft gewoon werden. Men moet, om de tedere gewaffen, geduurende de winter, te be*
waeren, en nog meer om de zelve in groei te brengen, Konft-gebou- wen hebben; daer in men de warmte van de Zon, door glazen ver- oorzaekt, niet alleen door dekkinge tragt te bewaeren , maer ook door ftokinge te vermeerderen: daer toe zyn zodanige Konft-gebouw en van de meefte en befte dienft, die de binnen-lucht haeftig konnen verwarmen, en dus Iangduurig behouden; derhalven zal men de zelve met zoo veel glas van voren, en zoo weinig binnen-lucht maken te Zyn, als doenlyk is; nogtans zoo, dat de glazen van voren, door bequaeme dekkinge, tegen den indrang van vorft konnen verzorgt E e 3 wor-
|
|||||
|
/
|
|||||
|
VOORBERIGT OF INLEIDING
|
||||||
|
220
|
||||||
|
worden: want voor-al dient geweten dat de warmte, welke men door
bezorginge van nagt-dekkinge kan behouden , veel groeizaemer en beter is, als dat men, door vuur-ftokinge, de koude zoude moeten weeren. De taffen moeten zoo lang, hoog en diep zyn, als tot het benodi-
gende gebruik dienflig is; zynde aenmerkelyk, dat men, zonder hulp van Zon, alleen door vuur-ftokinge, zoo weinig kanteelen, als dat men, zonder hulp van vuur-ftokinge, in de winter tedere gewaffen zoude konnen doen groeyen. Wyders is het nodig, om deze Konft- gebouwen met goede uitwerkinge té gebruiken, dat men weet, tot wat graed van koude of warmte, de gewaffen mogen worden aenge- daen: ook moet men eenigzins kenniffe hebben van de warmte der natuurlyke buiten-lucht in -de Saizoenen; als mede hoe die is in de Oranje-huizen, Kaffen en Bakken, zonder ftokinge, en met ftokinge of door hef-middelen: en van wat uitwerkinge zodanige warmte is; mitsgaders hoe men het gebrekige aldaer zal vergoeden, om de buiten- lucht, zoo als die is in de Saizoenen, op het natuurlykfte na te boot- zen.
T>e koude vertraegt de beweging, en maekt dat de dampen, meer
te zamen trekkende, verdikken, en als ze bevriezen tot ys ftollen: de Warmte daerentegen maekt roering, waer door de lichaemen fchei- den en verdunnen/ Uit deze voor-af gefielde onfeilbaere waerheden volgt, dat loffe, weeke, vloeibaere lichaemen door warmte meer ver- dunt en uitgefpreif worden, als harder, vafter, drooger lichaemen: wyders dat , wanneer zodanige loffe , vloeibaere lichaemen in het aerdryk worden geroert, der zelver Hevelingen de lucht insgelyks met weeke? vloeibaere ftoffen doen vermengen; als ook dat dusdanige verdunde uitgefpreide lichaemen haer zeer gemakkelyk laten voort- perffen, of optrekken in de pypjens der gewaffen, alwaer dan, door weinig te zamen trekkinge verdikkende, eene kragtige aenwas veroor- zaeken. Aldus is het, by intnementheid, met de warmte in befloten glaze-
kaffen; daer de vogten des aerdryks, of der dikwils begoten tobben en potten, door de ingedrongen Zonne-ftraelen verdunt en niet op- gedroogt zynde, omtrent de gewaffen zwevende blyven, tot dat de koude de zelve in meerder te zamen trekkinge doet verdikken: maer geiyk de aenwas in vogtige Zomers, en in loffe, bolle, waterzugtige landen, meeft uit fcbielyk gerezene weeke lichaemen beflaet; zoo is |
||||||
|
tot het Tweede Deel. zzi
het ook met den aenwas van zodanigen, welkers boomen, planten, ge-
waffen, en der zelver vrugten zeer groot, maer tevens zeer open van pypen, los, bol, en wateragtig zyn: daerentegen wanneer de warmte drooger, vafter lichaemen doet roeren, dan volgt geen fterken of fchie- lyken aenwas, maer dan zyn de boomen, planten, en gewaffen veel vafter, zelfftandiger in een gedrongen van deelen; ook zyn alsdan der zelver vrugten veel kruidiger,vermidsze daer door eerder en beterryp- te verkrygen; waer toe ze niet konnen gebragt worden, zoo lang als de warmte diergelyke vloeibaere weeke lichaemen, rondom de vrug- ten , zwevende houd; want tot vrugt-ryping word eene warmte ver- eifl, die vafter, kleinder lichaemen doet beweegen : en gelyk. een open kokende pot geftadig water-dampen uitftoot, zoo moeten de dunne wateragtige deelen, die in de vrugten zyn, als kokende uitge- floten worden, en vorders door de boven-luiken der KafTen uitdam- pen. De waerheid van het gezegde bevind men niet alleen onfeilbaer,
ten aenzien der vrugt-rypinge in open lucht, by zeervogtige en weinig zonnige jaeren; maer ook altyd, wanneer men door warmte in beflo- ten glazen-kaffen druiven denkt te zullen doen rypen; inzonderheid wanneer de KafTen diep zyn, en de wyngaerd met zyne ranken af- flandig van het glas is; want dan zullen de druiven aldaer haere grootte wel verkrygen, en na by, maer nok behoorlyk ryp werden; veroor- zaekende zulks de geftadige zwevende dampen, de welke haer, by verdikking, rondom de vrugten zetten, die daer door in den begin- ne, eer ze ryp geweeft zyn, taei werden, en vervolgens fchimme- 3en en verrotten. Om dit voor te komen, moet men omtrent alle teeling, onder glazen in KafTen of Bakken, veel lugten, en welbyzon- derlyk als men dun-fchillige, vogtige vrugten wil doen rypen: deze mitsgaders de vroege Meloenen lugt men geftadig, tot uitdamping en uitwazemtng der vuurige deelen, van agteren, min of meer met overhangende haire-kieden in fterke vorft. Wanneer de dampen, door 2on of ander middel, niet genoeg verdunt ofgefcheiden worden, zoo is alsdan de vuur-ftoking het bequaemfte om de zelve na buiten te perfTen, en te verdryven; maer als deze weeke lichaemen (beftaende meeft uit dampen met minder uitwazemingen) haer op en rondom de gewafTen nederzetten, of zwevende blyven, gelyk dikmael des winters, door de kragteloosheid der Zon, de binnen-lucht boven den grond niet genoeg kan geroert worden, of dat de buiten-lucht zoo fei.vrie- Ee 3 sende
|
||||
|
T;OOHBERIGT OT INLEIDIN®
|
||||||||
|
«5-5
|
||||||||
|
:fcende is , dat men, ronder kennelyke fcha.de-, de Oranje-huizen,
Kaffer, en Bakken niet kan openen of ontblooten; dan veroorziekea de zelve aldaer, aen de planten of gewaffen, eene befchimmeling en verrotting; zoo als meeft altyd gebeurt, wanneer men, door broei jnet Paerden-meft, in de maenden November, December en January vrugten meent teteelen; voornamentlyk als men die van agteren niet doet uittrekken.. Wyders is het zeer nodig, dat de binnen-lucht van Oranje-huizen,
Kaffen, en Bakken ïbmtyds door doortogt verfnft word; even gelyk ,de rondom ons hangende vuile uitwazemingen en rotte dampen in open lucht door wind verdreven worden; derhalven moet men geen gelegenheid verwaerlozen om de zuivere friffe lucht aen de eene zyde in te laten, en, omwonden van vuile verrotte luchts-deelen, aen de andere zyde te doen uittrekken; moetende dit aityd werkftellig ge- maekt worden, wanneer het weder niet te koud of vriezende is: en op dat deze indringende buiten-lucht geen nadeel aen de binnen zyn* -de gewaffen zoude toebrengen, zal men de binnen-lucht, een weinig te voren-, tot wat meer als benodigende, maer voor-al niet tot fcha- ,dende, warmte ftoken. Om hier van, als ook in het vervolg wegens de geileltheid der binnen-lucht aengaende warmte en koude verzekert te zyn, zyn de Weerglazen, daer van zekere aenwyzing doende, ten tiiterften noodzaekelyk: de welke met de daer mede genomen proeven in het volgende 3. Hoofddeel wydlopig befchryve; gelyk ik ook eene befchryving van de Lucht, en des zelfs uitwerkinge omtrent de gewas- fen, mitsgaders van de warmte, koude, regen, fneeu, hagel, rym, idauw, en van de Winden in het volgende 4. Hoofddeel geeve. Eene vrye open lucht, op gelyke wyze als de gewaffen, in haere
groeizaeme Saizoenen onmiddelyk van Zon befcheenen, genieten, maekt de natuurlykfle groei en vrugt-voeding; derhalven is de befte plaets in de Oranje-huizen. Stook- en andere Kaffen of Bakken, alwaer ée gewaffen zodanigen, naeft-by-komende, open vrye lucht konnen verkrygen, dat is het digfïe by het glas; want daer ziet men de zelv* het kragtigfte groeven, en de meefte vrugten voortbrengen; het geen. noit te verwagten is van zulke gewaffen, die meer afflandig van geen. Zon befcheenen worden, en wel voornamentlyk wanneer te digt in «en gedrongen flaen: om die reden behoort men de gewaffen niet al- leen zodanig te plaetzen, dat voor het glas van de Zon konnen be- fcijeenen worden, maer ook dat haere bladen en takken, ongedron- gen,
|
||||||||
|
r
|
||||||||
|
tot het Tweede Dëeïï. fer$
ren5 rondom van zodanige Zonnige luchtaengedaen worden; zynde^
genoegzaem eenen algemeenen mifHag, daer door veele gewafTen beder- ven en verfterven, en daer door de vroege, voortteeling ook dikwils; q-ualyk gelukt, dat men te veel en verkeerd gebruik maekt van de O- ranje-huizen, Stook-, en Broei-kafTen, of Bakken: zegge te veel ge- bruik} te weten v/anneer men in de zelve de gewafTen te veel in eem pakt, en bet op alle plaetzen bezet, dat in der daed qualyk en mis- bruik is; want dit moet even zoo aengemerkt worden, als of eene me- nigte menfen, zonder ververzinge van lucht, digt by den anderen te Zamen woonde; dewyl het zeker is dat, by aldien onder eene menigte digt in een gedrongen. gewafTen, eenige van quaede gefteltheid, en: gevolgelyk haere uitwazemingen meer bedorven zyn,deze haer nabuur^ en die weder eenen anderen zullen aenfteeken. Nog doet het mifïlae-^ gen, wanneer men de gewailen, die op verfcheide wyze van Luchtj- ook van meer of min koude en warmte moeten worden aengedaen, by den anderen, of zodanig plaetil, dat ze gelyke aendoeninge van: egaele warmte en koude genieten, zoo als onvermydelyk in Oranje- huizen , Kallen enz. gefchied, daer zodanige verfcheide gewafTen te- zamen geplaetft zyn. ' De grond-regel tot voortteeling van tedere gewafTen, en vervroeging:
der Saizoenen beftaet voornamentlyk in het nabootfen van haere na- tuurlyke wasdom, om de zelve, zoo veel doenlyk, van tyd tot tyd- zodanigen aendoening te laten gewerden, als ze natuurlyker wyze in:- open lucht komen te genieten : daer omtrent'ondervind men, dat: die onder verdruiping, of daer de gewnffen digt te zamen geplant" ftaen, geen goede gewafTen, of vrugten voortbrengen : als ook-dat de natuur, ten aenzien van de groei envrugt-rypinge, na de verfcheident- heid der Saizoenen aen het eene gewas van andere werkinge, als: omtrent het andere gewas is; daer door men in de Lente-, Herffl3- Zomer, en zelfs in de Winter bloemen en vrugten heeft.- Wyders leert ons de Natuur, dat men de KerfTen, Perzikenen Dhri-*-
ven, onder gelyke aendoening van lucht, in beilotenheid niet kan tee~- len; naerdien de Perziken en KerfTen in de: bloei-tyd minder warmte be^ geeren, als de Druiven: ook verkrygen de KerfTen in korter tyd^ en in? de Zomer-warmte haere rypte; dewyl de Perziken, fchoon ze eerder' bloeyen, veel langer tyd tot het groeyen en ryp-werden der vrugtbenc^ • digen, en niet voor de nazomer gegeten worden:: daerenboven hïoefen 3 deze beiden voor haer blad-groei: hettegendeei ziet men aeiï deo Wyn~ - gaerd>?
|
|||||
|
y
|
|||||
|
224- VOOREERIGT OF INLEIDING
gaerd, vermids des zelfs bloemen, omtrent twee maenden na liet begin
der uitgefchoten Loten envertoonen der vrugt, liaer openen in de mid- de-zomer, als de warmte op haer kragtigfte is: waer uit dan klaerlyk volgt dat men geen Kerffen, of Perziken te gelyk kan teelen in Bak- ken, daer in Druiven geteelt worden: of geen Druiven in zodanigen, waer in Kerffen en Perziken geplant zyn. In het volgende 5. Hoofddeel vin de Aerde en des zelfs gebruik han-
delende, word ook gezegt dat de boom- of andere gewaffen beter en natuuriyker voedfel uit ruime aerde trekken, dan wanneer ze in naeu- wer bepaelinge van potten of tobben geplant zyn; het geen voor-al moet in agt genomen worden by het vervroegen der vrugt-rypinge in de Saizoenen, alwaer de boomen, binnen de glazen tegen de muurên der Stook- en andere Kaffen, in de ruime vrye aerde zodanig moeten geplant ftaen, dat der zelver wortels van voren, in de buiten-aerde wyd en zyds, ook van diep uit de aerde, haer voedfel zoeken en trek- ken mogen; zynde zeer aenme-rkelyk, aengaende deze in koude aerde geplante boomen, dat, wanneer der zelver takken, en wortels voor aen beftookt worden, deze binnen-warmte het Saizoen vyf maenden, of weinig minder, doet vervroegen, mits dat de boven-grond voor de Kaffen, alwaer de boomen en wyngaerden fterk wortel maeken, tegen fterke vorft met een weinig los flroo overdekt word ; zullende alsdan de felfte vorft niet het minfte nadeel aen de wortels der boomen toebrengen, of der zelver bevordering omtrent de groei vertraegen. De Kaffen , tot vervroeging der vrugt-rypinge , onderfcheide in
warme en koude; zynde beide zodanig gemaekt, dat van voren in den grond onder de glas-raemen geen tuffen-fcheiding van muur- of plank-werk is, op dat het wortel maeken der daer in geplante boomen in de vrye aerde niet zoude belet worden: wyders zyn de glas raemen om laeg in eene gefponde ribbe, die met drie paeltjens, voor het doorzakken, onderfteunt word, tegen welke paeltjens een ftrook twee- duims plank gefpykert word; die tot om laeg aen den gemeenen grond komt, zoo dat de binnen-aerde der bak met die van buiten gemeen en gelyk is. De glas-raemen van beide de kaffen zyn byna, onder en boven, even veel afftandig van het boom-gewas, in de kaffen geplant; op dat het gewas van Zon en lucht, op de vorderlykfte wyze, zoude konnen worden aengedaen. De vordere befchryvinge dezer kaffen zie in het volgende 1. Hoofddeel van het 1. Boek: en agter in het Tierde Boek, daer afzonderlyk van den Wyngaerd in de Stook-kaffe gehandelt word. Wat |
||||
|
TOT HET x WEERE DEEL. 22)
"Wat men wyders aengaende liet teelen der gewaflen van warmer
Lucht-tfreek, en om deSaizoenen te doen vervroegen, in agt te nemen heeft 5 zal men naeukeurig in ieder Hoofddeel, volgens des zelfs inhoud, van het eer/ie Boek aengetekent vinden. Het tweede Boek begint met eene verhandeling aengaende het teelen
van Aerd- en Warmoes-vrugten, onder de benaeming van Moes-tuin, daer toe ook de Laurier Bakelaer, Rosmaryn, en Thym, welkers bladen in de fpyzen geur byzetten, behooren; mitsgaders de wortels van het Zoethout, als mede Wynruit, De Kruid-gewalTen van den Moes-hof onderfcheide in zeven foor-
ten. Van het eerfte foort zyn de eetbaere vrugten, die onder de aerde
groeyen; de welke Aerd-vrugten noeme, als Ajuin, Challons en Cha- lotten, Parey, Radys, Rammela/Ten, Raepen, (die by ons 'm fterk ge- mefte Moes-tuinen zeer bitter en wurmfteekig groeyen; daerom betef in zandige Teel-landen, na den Oegft, gezaeit worden) Wortelen van alle foorten, als Geele en Oranje Peen, Witte of Paftinaken, Beet- wortelen, Chikorei-wortelen , Pieterfeli, SalTafei, Schoribnere, en Zuiker-wortelen; ook Peper-wortels, die tot prikkeling by fpyfen als faufen gebruikt worden. Van het tweede foort zyn Spruit-, Struik- of Plant-kruid-gewalTen,
als Afpergien, Kool van alle foorten, als Bloem-kool, Kapper, Roo- de, Witte, Savoyen, Slooren, en Spruit-kool; vorders Selderie en Venkel. Van het derde foort zyn haw, en kümmend-groeyende kruid-gewas-
fen, ook die niet klimmen, maer ftruik-haw-vrugten zyn, als Groote, anders Boere-boonen, van welke by de Ouden geen gewag gemaekt word. De klimmende haw-vrugten zyn de Roomfe, by ons Turkfe boonengenaemt; (dog de onkundigen verftaen, onder de benaeming van Roomfe boonen, gewoonlyk de voorgenoemde groote Boere boo- nen) Peul- en Dop-erreten van onderfcheide foorten; zynde van dö Dop-erreten meer foorten, ais van de Peulen. Peulen noeme, wel- kers hawen eetbaer zyn, en daerom meer als om de erreten gegeten worden; van dit foort heeft men vroege en later zuiker-peulen; kleine vroege, en breede groote laeter krombekken, ook baftert-krombekken, die niet zoo breed zyn, maer overvloedig groote en veele erreten in den haw laden, nog erreten van gratie, die laeg by de 'grond groei- jen. Van de Dop-erreten, welkers hawen harder van fchil Zyn, en //. 'Deel. Ff daer. |
||||
|
22(5 VOORBERIGT OF INLEIDING
daerom niet gegeten worden, heeft men witte, vaele, graeuwe, blaeu-
we , en groene erreten , ook van yder der zelven nog byzondere foorten, wordende deze meeft, by de Liefhebbers van Buitenplaet- zen , in hunne Moes-tuinen geteelt, om jong en groen gegeten te worden; zynde de gedroogde of winter-erreten meeft veld-gewaffen, die niet aen rys klimmen, maer als kruip-vrugten geteelt worden ; hoewel de tuin-erreten , die aen rys groeyen , merkeJyk fmaekely- ker zyn- Van het vierde foort zyn de Kruip-gewafTen, Aerd-beziè'n, Meloenen
van veele onderfcheide foorten , Komkommers en Pompoenen van minder onderfcheide foorten, dog de Pompoenen zyn flegt tot fpyze en van groot beflag, zoo dat deze als de Kawoerden onwaerdig zyn, óm in Moes-tuinen geteelt te worden. Van het vyfde foort zyn de Warmoes-kruiden; onder deze benae-
nxing ftelle alle foorten van Salade, als Krop-falade van veele onder- fcheide foorten; Chavonfe, Latouw, Vet, Koorn-falade, als ook An- divi, nog Spinagie, Beet, Kervel, Porcelyn , Zuuring en Pieter- feli. Van het zesde foort zyn Diftel-vrugten, als zyn tamme en wilde
Aertifiokken, Cardons genaemt, welkers toegebonden, en daer door geel mals geworden, ftruiken, in lange foppen gegeten worden. Van het zevende foort zyn de Toe-kruiden, als is Bafilicum, Ber-
nagie, Bieflook, Confilie de grein of MelifTe, Keulen, Kruis en Munt of Mente, Mariolein, Nip, Pimpernel, Rakette. Alle welke voorfchreven heefterige hout- en kruid-gewaïTen in het
4. Hoofddeel van het tweede Boek, na de orde van het Alphabet, wyd- lopig befchreven worden rondertuffen ftaet aen te merken dat de meefte Kruid-gewafTen niet anders als van zaed voortgeteelt worden: dog de Aerd-beziën worden van haere zy-fcheuten; de Aertifiokken, Dragon, Bies-look en tamme Zuuring, door plant-fcheuringe; de Chalons en Chalotten van Klifters; en de Peper- of Mierik-wortel van haere kfuin- fiukken aengequeekt. Om met goede uitflag te zaeyen, zoo moet men niet alleen weten
het zaed na behooren te winnen, van des zelfs deugdelykheid ken- nilfe hebben, en of het uit des zelfs vrugt, ftruik of halm voortge- komen is; maer ook hoe men zig moet gedragen voor, in, en na de zaei-tyd, ckerenboven moet men de gefteltheid der aerde en bol- ligheid des gronds kennen, en welke opgekomen zaeden, op de plaets van
|
||||
|
tot het Tweede Dee'j.»'. iiy
van haef gezaei, moeten blyven groeyen, en welke gewaffen moeten
verplant worden; ook den tyd wanneer: wyders tot welke gewafTen men jaerige zaeden moet zaeyen; en welke van twee- of meer-jaerig zaed beter vrugten voortbrengen. Van dit alles, mitsgaders van het zuiver-houden door uitwieden, ook van het geene te digt van het ge- zaeide opkomt, hebbe wydlopig in het volgende 3. Hoofddeel van bet tweede Boek gehandelt. De voortteeling, onderhouding en bewaering der Kruid-gewaffen
vereiffen veele en geiladige bezigheden, daerom hebbe geoordeelt de Tuin-oeffening in ieder maend, agtervolgens de loop van het jaer, als ook welke vrugten en bloemen men in ieder maend kan hebben, niet beter te konnen plaetzen als aen het hoofd van den Moes-tuin , overzulks maekt deze het 1. Hoofddeel van het tweede Boek uit. Ik ftelle -onderfcheid tuffen de naem van Moes-tuin, welker vrugten
alleen tot gebruik des Huisgezins dienen, of van Warmoes-landen, die door onze genaemde Warmoeziers, tot het verkopen van vrugten, bearbeid en beteelt worden. Onze Moes-tuinen zyn,'behalyen de beplanting van wind-brekende boomen, gewoonlyk befchuttingt, ten « minften tegen de warmfte Zonne-ftraelen, om daer tegen zodanige vrugten te teelen, die anders, onder onze luchtilreek, bezwaerlyk o£ nimmer, na behooren zouden ryp werden: van diergelyke Moes-tuin, die van fyne vrugten, als Druiven, Perziken, Abrikoozen, Kerffen enz. voorzien is, hebbe in het z. Hoofddeel van het tweede Boek eene fchets gegeven: zynde deze Moes-tuin in het vierkant met een floot omgegraven , eensdeels tot beter ontloozing van het overvloedige Voor- en Na-jaers-regen-water: ten anderen om dat de boomen, die tot befchutting derfterke winden geplant zyn, den grond, door der zelver wyd en zyds uitgroeyende wortels, niet zouden berooven: en ten derde om gemakkelyker af en toe-voer te konnen bekomen, ook om meerder bevryd te zyn: waer tegen in aenmerkinge kan komen; dat de boomtjens, vermids de fchuttingen maer zes voeten van de floot afftandig zyn, meer gevaer loopen, dat haere wortels van de Water- rotcen zullen afgegeten worden; derhalven het beter zoude zyn, wan- neer men niet zorgvuldig is, dit befchadende gedierte op te vangen, het geen egter door het gebruik van Vallen ligtelyk kan gefchieden, by de fchuttingen geene flooten te graven; en de wortels der Ypen- boomen, om de twee jaeren, tot de agt of tien voeten ver van de fchuttingen af te fteeken. Ff 2 Ia
|
||||
|
228 V001U5ERÏGT OP ÏNLEÏDING TOT HET TWEEDE DeEL."
In het 8,9, en 10. Hoofddeel van het eerjie Boek in het eerfle 'Deel
hebbe in. het algemeen van het bearbeiden en verbeteren der gronden door bemeftinge gehandelt, derhalven zal dat hier niet herhaelen, fchoon dit laetite meer tot dit Tweede Deel behoort, vermids de Moes- tuin , en de in Potten of Tobben geplante boomen meerder en jaerlykfe bemefting nodig hebben, als tamme en wilde hout-gewaffen, de welke ielden, ook weinig of geen meft moeten hebben: maer ik zende den Le^er tot de zoo even aengehaelde Hoofddeelen. In het volgende Derde Boek hebbe in 6. Hoofddeelen gehandelt van
het planten en herplanten, fnoeyen en voortteelen van de Citroen-, Li- moen-, en Oranje-boomen, als mede van der zelver handhavinge in de Winter- en Zomer-ftand-plaetzen; waer na eenige aanmerkingen o« ■ zommige byzondere gewaflen volgen,
^rvolgens geeve ik naeukeurige Aentekeningen aengaende het he- lm, der Wyngaerden, en Maskonftig teelen van Druiven in war- me ot 't-kaflen. Wydt. men hier agter vinden de regte manier om onfeilbaer
Ananas-plan^ 1 .....jten te teelen; en op wat wyze de zelve in den
Winter in de Stoo : en in den Zomer in de Rund-broei-bak-
ken, moeten behandelt morden.
Eindelyk word alles befloten met eene uitvoerige aenwyzinge om-
trent het voortqueeken van Tuberoozen, en beknoptelyk van andere bloemen in het algemeen. |
|||||
|
BY-
|
|||||
|
!
|
||||||||
|
BYZONDERE AEN MERKIN GEN
over het Queeken van
GEWASSEN,
DOOR HET VERVROEGEN DER SaIZOENEnV
EERSTE B 0 E IL
l. HoOïDDEEt.
Aanmerkingen over het maeken en gebruiken van Winter-plaet*
zen-, of Oranje-huken, Stook- en andere Kajfen, vafte
enlojJeBroeï-bakkeny Muur en» Schuttingen enz»
In het hoofd dezes komt de Zonne-iland boven alles in aenmerkingey
zynde deze, ó'iq tegen de Zuider-zon is, de allerverkiezelykfte tot "Winter-plaetzen,Kallen, en Bakken; maer tot Muuren en Schuttingen is de Zon, die de zelve, ten tien of half elf uuren, regthoekig be- fchynt, van meer en beter dienft, om dat die niet zoo brandende isy en de fchuttingen in het Voorjaer eerder van Zon befchenen worden. Al het geen voor de gebouwen van de Zuider-zonneftand afwykt,,
is nadeelig; ook is de afwyking na het Weften nadeeliger als na het Ooften, insgelyks zyn de Muuren tegen het Zuid-ooften beter als te- gen het Zuid-wellen. Alle Oranje-huizen, Stook- enTrek-kaffen, Muuren en Schuttingen;
Zyn beft linie-regt,, niet rondende, nog holle. Ronde Kaffen zyn van den minften dienft, voornamentlyk des win-
ters, wanneer de Zon, alleen van tien tot twee uuren, natuurlyke warmte geeft, want alsdan, de felle vorft kragtig doordringende, zul- len eenige glazen in het geheel niet, of flegts met zeer fchuinfe -af- fchampende ftraelen befchenen worden, waer door de daer agter ge- plaetfte gewaffen- te weinig veremikkende warmte konnen genieten:. F f 3 de»
|
||||||||
|
^WMHHMBM
|
|||||
|
230 Van Oranje-huizen; -l.EoekJ.Hoofdd,
tlewyl de andere glazen, die niet befchenen worden, door die te ont-
dekken, tegen fterke vorft niet behoorlyk konnen bezorgt worden: en zoo de zelve bedekt blyven, zullen ze de benodigde lucht müTen -en afkeeren. Daerenboven konnen deze, door het geftadig regthoe- kig befchynen van den Zon op een punt, geen genoegzaeme verfris» iinge verkrygen: ook zyn ze, na advenant haere grootte en binnen- lucht, van minder gebruik; en konnen in het geheel zoo wel niet te- 'gen fterke vorft gedekt worden. Die dan een regt-liniede Stook-kas tot vreemde GewafTen laet mae-
ken, zal beft doen, daer agter, in het Noorden, een Trek-kas te plaetzen, tot een winter-plaets voor Pot- of Tobbe-gewaflen, die de winter-koude niet konnen wederftaen, wanneer die alsdan door eeneen êe zelve Stook-oven konnen verwarmt worden. Ook is het van zeer grooten dienft, daer agter een Loots te maeken, om beide de kalTen te dekken: in wiens fcheid-muur men de Damp-tregters der Trek-kas maekt, die op de boven-zolder der Loots moeten uitkomen. Deze Trek- kas behoort binnens muur, voor aen I2|. en agter 10. voeten hoog te zyn, voorts o^. voet breed, en 30. a 31. voeten lang te wezen, beflaende die Stook-oven, tot de volgende Stook-kaffe, de overige 8?- voet; en moet de Trek-kas van boven met fchuinfe leggende raemen voorzien zyn, de welke, des winters, zoo als in het volgende z. Hoofddeel gezegt word, moeten gedekt worden. De Stook-kas daer voor ftaende moet zodanig wezen, als die in het 7. Hoofddeel, daer van de Stook-oven gehandelt word, Fig. 1. afgefchetft is: zynde de zelve, volgens de' daer by ge- plaetfte doorgefneden ftandplaets Fïg.t. binnen uit den grond, boven 4e vloer der rioolen, van voor 8?. en agter 6. voeten hoog; en lang binnenswerks 39^ voet: de Giasraemen a zyn 8- voeten hoog; het bo- ven voor-overftek b is jj. voet: de kas c is met pannen bedekt: het opene onder de pannen */is met hooi aengevult: e zyn de Rook-rioo- len: de Steene voet onder de kas ƒ is 2§. voet hoog: de kas is bene- den op de Rook-rioofcn 6\. voet diep. De fcheid-muur tuffen de Stook- en Trek-kas is van twee fteenen tot de goot; zynde de daer boven ftaende glazen voor de Trek-kas 4.. voeten hoog. De Voorglazen en muuren agter koude of warme Kaffen moeten,
na het gebruik in de Saizoenen, min of meer agter-over vallende, ftyl- der of vlakker leggen. Een agter-over leggende muur tegen een terras, de welke met voor-
glazen kan gedekt worden, is zeer verkiezelyk tot een Wyngaerds* kas j
|
|||||
|
l,Boek,I.Hoofdd. Stook-kassen, Broeibakken enz. tfê.
kas, die niet door vuur geftookt word; om dat de glazen, door deze
ïchuinte, even wyd van liet gewas konnen ftaen. Zodanige kas kan volgens de nevens-ftaende aftekening met meer of minder raemen ge- niaekt worden: de zelve valt op de voet p. duimen: is boven 14.. en onder ij. duimen in fchuinte tuffen de Raemen, die 6f. voet hoog en 3|. voet breed zyn. Om dat het nu meer na het Voorjaer loopt, als deze kas gebruikt word, zoo leggen de voorglazen daer na fchuinfer: en naerdien de binnen-lucht van de zelve, door tufTen beide vuur-ilo- kinge, niet kan verwarmt worden, zoo mogen de daer binnen geplan- te gewaflèn niet zoo vroeg in groote beweeginge van groei gebragt worden, vermids een onverwagte daer op komende vorft den jonge lo- ten zoude konnen fchadelyk zyn, voor-al als de zelve, door bedekkin- ge, niet konde afgekeert worden: derhalven moet zodanige koude kas niet voor February gebruikt worden, wanneer de Zon, van tyd tot tyd liooger ryzende, zyne itraelen , door de meerder fchuins leggende- glazen, kragtiger doet binnen dringen; en vermids deze kas van boven met eene Zonne-fcherm voorzien is, zoo konnen de boven-luikjens in de maenden van Mei, Juni en Juli geen genoegzaeme lucht verfchafFen* daerom alsdan de daer toe gemaekte blindjens van onder fomtyds geo- pent worden om de zelve meer lucht toe te brengen. De kozynen en gevolgelyk de glazen van eene winter-plaets tot O-
ranje- en Limoen-boom.en zyn regtftandig; Om dat anders tegen vorft niet zoo wel konnen befloten worden: die der Stook-kaffen een weinig agter over leggende, om dat die in het vroege Voorjaer van den mee- ften dienft zyn: die der koude wyngaerds-kaflen of andere, dewelke men meer na de Zomer-lente gebruikt, zyn nog meer vallende; en zulks alles om de Zonne-ftraelen het regt-hoekigfte te ontfangen; ge- lyk in de figuuren afgefchetfl is. In winter-plaetzen van hooge verdiepingen, die van vooren met
veele en hooge glazen gedekt zyn, zullen de gewaffen minder van omzwevende dampen aengedaen worden: maer daerentegen komt in aenmerkinge, dat zodanige veel aendoening van vorft op de glazen en der zelver befiuitinge hebben: en wel te meer om dat men des win- ters veeltyds langduurige vorft heeft met betrokken lucht; dies kan men alsdan bezwaerelyk het vriezen uit zoo groote gebouwen keeren: edog ais het Oranje-huis zodanig gemaekt, en door dekkinge en flui- tinge bezorgt is, als vervolgens gezegt word, dan behoeft men voor de vorft niet bekommert te zyn, mits dat men altyd de helder-fchy- nende
|
|||||
|
''v-.
|
|||||
|
232 Van Ohanje-huizen; I.Boek,I.Hoofde
nende Zon waerneemt om liet te doen verwarmen: nogtans vinde
zeer dienftig, fchoon men geen vuur-ftoking tot verwarming nodig heeft, dien aengaende, by onverwagte gevallen, bezorgt te zyn. On- dertiüTen hebbe ik bevonden, dat de vorit zelden dieper als agtien dui- men in de aerde dringt: zelfs hebbe het ys in die langduurige felle win- ter van het jaer 1684-0 wanneer het zeventien weeken met alle winden vroor, nogtans minder als twee voeten dik bevonden. Tot ontloozing van zwevende dampen en vuile uitwazemingen, die
men in befloten Oranje-huizen, en nog meer in Stook-kaflen onder- worpen is3 heeft men damp-tregters nodig, dat zyn openingen, die het verft afftandig van de ftokinge na om hoog zyn: ook zyn ze van voren wyder, als van agteren, en aldaer naeuwer toelopende, om te minder intrek van koude onderworpen te zyn; om het welke nog meer voor te komen, en te beter ontloozing te verkrygen; zoo is de eerite ontloozing binnen de befluiting nodig; vermids anders de buiten-aen- drang van wind en koude, door tegenperffinge, de dampen zouden doen ftremmen, en dus den uitgang beletten; daerom zal men van buiten even zodanige damp-leidingen met eenen keer doen maeken, als de Stook-kafTen hebben, (waer door de rook zyne vuurige warmte me- dedeelt, en daer na eerft ter fchoorfteene uitdampt:) v/ant dan zal, door de keeren dezer dampleidingen, geen koude indringen. Hoe veel voorzorg men heeft, tot ontloozinge dezer vogtige dampen, nogtans zyn de befloten gebouwen, en nog meer die door vuur of ander hef- middel verwarmt worden, daer mede bezet; welke warme vogtighe- den, indrang maekende, alles zeer haeftig doen vergaen: daerom het van de grootfle noodzakelykheid is, alles, dat van iteen kan gemaekt worden, te laten .metzelen, en zulks wel met harde vafte fteenen, die wel in de kalk, met een weinig tras "vermengt, moeten gelegt worden, om den indrang tegen te ftaen, overzulks is daer toe wel bereide en gemeukte fteen-kalk voor fchilp-kalk te verkiezen. . Tot alles dat van hout moet gemaekt worden, zal men Noords Gree-
nen-hout van bejaerde boomen, als het beftendigfte en minder ftikking door broei als het Eiken onderworpen, gebruiken : zynde dit Noordfe hout, als in het i.^Deel, in het z. Hoofddeel van het vyfde Boek, on- der het Art. van de Wilde Tynboom gezegt word, het befte, want het zelve is hard, vaft gefloten, met veel hard bezet en het minfte fcheurig. Ander hout, als veel verganfcely&er zynde, zal men tot dusdanige gebouwen niet gebruiken. Van
|
||||
|
l.Eoek.ï.floofdd. Stook-kassen, Bf.oei-Isakkex, ekz. 235
Van zodanige befte Noordfe balken rnoet men het Kozyn-hout, en
al wat j tot binnen-gebruik, voor Ribben-hout nodig is, laten zaegen: tot binnen bekléedzels van Deuren, Blinden, Zolders en befchieting van Daken van onder, zal men diergelyke Noordfe planken gebrui- ken ; of by gebrek beft Nervaes Vuuren-hout. Het Eiken-hout, dat van den Rhyn afkomt, is van meer duur als het
Noordfe; en nog duurabelder is het Wezels fpoor-hout: maer vermids dit zeer hard, en warrig is, en daer door krom en fcheef trekt, zoo word dit ook omtrent zulke gebouwen afgekeurt. De buiten-venfters en glas regels moeten van Eike wagenfchot, dat
niet zeer wreed is, gemaekt worden: het geen ook eenige jaeren, in open lucht, in regen, wind en zonnefchyn van malkander gefcheiden, van den eik gezuivert en gedroogt moet zyn, en voor'dat gebruikt word, nog binnens huis been-droog werden. Zynde een algemeene regel dat alles, dat tot het bouwen van een Oranje-huis, Stook- of be- glaesde KafTen en Broei-bakken zal dienen, voor het bewerken, tot in het hart droog moet zyn, op dat men verzekert is, dat na het bewer- ken niet fcheurigis, of zal werden: want alle het hout-werk moet glad zonder fcheuren, viak en effen, digt, op en in malkanderen fluitende gewerkt zyn. De kozynen moeten regt in de winkel-haek van buiten met dubbelde venfter fpongen, en van binnen met drie fpongen voor gevoerde blinden, gemaekt zyn; en de fpongen, dat behoorlyk lofTen, en die der beneden-drempels na den eis afwateren. Alle het geene liout op hout gefpykert, of op en in malkanderen fluitende gewerkt word, dat moet alvorens met dikke verw beftreken, en aldus met de- Ze natte verw te zamen gevoegt worden: dog alles dat men vorder na Jiet bouwen oliet of verwt, moet tot in het hart droog zyn, op dat de ingetrokken olie en opgeflreken verw, door des zelfs korft, den indrang der vogten te beter zouden keeren; daer anders de zelve het uitdampen der binnen gebleven vogten beletten, welke vogten daer na, door de warmte in meerder beweeginge gebragt, te eerder ver- dikking veroorzaeken. Het befte fyne Zweedfe yzer is, door de warme vogten, zeer ver-
gankelyk; daerom zal men daer van geen gebruik maeken; maer wel van het befte harder grof karliger Duitfe yzer; en op dat het door af- roeftinge minder vergankelyk zoude zyn, zoo zal men het, brandende heetgemaekt *ynde,in eene olie-bak,van de olie doen intrekken:dit £al men ook omtrent glazen-wind yzers, en in 't algemeen omtrent -M.Zfcr/. Gg alle
|
||||
|
234. Van Oranjehuizen. l.Boëk,I.Hoofdd.
alle yzer-werk, dat door lucht of vogt word aengedaen, bezorgen,
en daer na nog verwen: moetende deze wind-yzers inftaende Kaffen en Bakken van binnen opgelegt worden. Fyn dun Spiegel-glas, hoewel de Zonne-ftraelen daer door beter
indringen, is behalven de ongemeene koften, boven dien ondienftig, om dat ligter' breekt en haeftig verweert: zoo is ook het Duitfe dun Tafel-glas zeer breekbaer, en verweert mede eerder, als een dikker foort, dat groenagtig en bros is, en een derde foort, het geen by ons met den naem van Gilde glas bekent is: dit laetfte, wanneer na den geelen trekt, verweert het minfte, en is, wanneer glad, zonder golf- jens, bulten of holtens is,- het allerbequaemfte tot gebruik: zegge dat het glas glad en effen moet zyn, vermids de bulten brand-glazen maeken, waer door de binnen-gewaffen branden; dewyl de andere fouten den doordrang der Zonne-ftraelen beletten: dit doen ook be- vuilde glazen; daerom zal men die, ten minften twee of driemael des jaers in betrokken lucht, met regen-water walTen, en van haer vuil rei- nigen , wanneer ze ook niet zoo haeftig zullen verweeren. De ruiten moeten niet te groot nog te klein zyn, voor-al in loot; en daer in zeer digt befloten, ook als in hout, met goede ftop-verw digt bezet zyn: behalven dat groote ruiten zeer breekbaer zyn, kan men die niet zoo vaft,nog digt in het loot zetten; en als ze te klein zyn, dan keert het loot te veel zon. Wyders moet het glas-loot niet te breed nog te fmal zyn; en op dat de ruiten digt zouden konnen ingezet wor- den , moet het Joot dik van hart, en de wangen van bequaeme dikte zyn, want als die dun zyn, dan krullen ze ligtelyk door de Zon, ook door dekkinge en ontdekkinge: wanneer te dik zyn, dan kan men, by verbreking van glazen, die niet behoorlyk aenftryken; en het hart te dun zynde, zakken de ruiten ligtelyk door het loot. Men moet de glas-bind-looden noit van Glazemakers getrokken loot nemen; maer daer toe ongetrokken loot van bequaeme dikte gebruiken; op dat de glazen, en voor-al die van leggende raemen, te minder zouden door- zakken. Nog moeten alk de zamenvoegzels glad en digt aen den anderen gefoudeert zyn. Tot winter-bezorging, zonder vtmr-ftookinge-, van zeflig Oranje»
boomen in Tobben, en eenig klein Boom-gewas in Potten, oordeele het Oranje-huis,volgens de nevens-ftaendeafgefchetfte plaet,en Rhyn- landfe maet, binnens werks vier en yyftig voeten lang, twintig voeten breed, en zeftien voeten hoog, uit de vloer tot de onderkant der Bin-
|
||||
|
ï. Boek, 1. HoofM. Schets van een Oranje-hu is. 2 3 f «
Binten > te moeten zyn, en de vloer twee voeten boven de gemeene
Tuin-grond te leggen. Wyders moet het zelve rondom dubbelde muuren hebben: de buiten-muur van een en een halve fteen dik, en vervolgens tegen het Noorden en Ooften , eene tuffen-wydte van zes duimen, en tegen het Zuiden en Weften van vier duimen, waer na de binnen-muur van eenen geheelen fteen moet komen ,zynde deze binnen-muur zeven- tien voeten boven de vloer hoog, en de buiten-muur twee en een hal- ve voet hooger; moetende deze dubbelde muuren van boven open ge- houden worden, niet alleen om de tuffen-opening van zes duimen, na dat de muuren been-droog zyn, met wel gekrompen Boekweite-dop- pen te vullen, maer ook om, by zakkinge van de zelven, die op nieuw aen te vullen. Deze gefpouwde muuren zyn vier duimen laeger als de vloer, die van platte gelegde klinkert-fteenen, boven op eene ldoze vloer, in tras' gemetzelt is. De fpouw-muur in het Noorden moet op zommige plaetzen, met dunne ronde Ankertjens, te zamen gehegt worden; ook moeten de fteenen tot alle de muuren behoorlyk nat, vol in de kalk, en met toegeflreken voegen gemetzelt worden: als mede de fpouw-muuren , na mate in het metzelen verhoogen, van binnen glad en effen met kalk vol geraept worden, om nog beter tegen de doordrang van koude bezorgt te zyn, en op dat de boekweiten-dop- pen tuffen beide beter zouden fchikken. De Binten van dit Oranje-huis zyn tien en twaelf duimen zwaer, die
van onder met § duims deelen befchoten, en van boven, tot de zoldering, met ] ï duims deelen belegt worden, mits dat men, om de 3. of 4.. deelen, een deel ongefpykert leggende behoud, om de boekweite-doppen, waer mede de tuffen-opening gevult word, by inkrimpinge te konnen aenvul- len. Even onder de befchoten binten zyn van agteren Damp-tregters. De Kap-binten en Stylen zyn Ribbens van 7. en9. duimen: de Spruiten van 5. en 7. duimen: de Gordingen van 4. en 6. duimen: de Nok van 4.. en 5". duimen: de Muur- of Span-plaet,die de boom van de Goot maekt,4.en . 16.duimen: waer op een Neus-en boei-plank moet komen van 2.en 12. duimen: welk dak met ij duims deelen, wel in den anderengeploegt, en op de naeden met \ tingels belegt, ook vervolgens met Latten en Pannen daer over heen, moet gedekt worden. In het midden van de Buiten-muur, na de "Weft-zyde, moet, op
eene borflweeringe van j § voet uit de vloer, een Kozyn geftelt wor- den: het geen buitens werks 141 voet hoog en 6. voeten breed is; zynde des zelfs onder-drempel een blaeuwe fteen,die il. duimen breed, Gg 2 en
|
||||
|
z$6 Schets tan een Oranje-huis. l.BoezJ.Hoofdd.
en 8. duimen dik is, met dubbelde uitgeflepen fpongen; het boven-
drempels hout is van \ i. en 8- duimen: en het glas-hout boven de onder- drempel tfi voet: voorts de ftylen 6»en n. duimen; en het glas-hout 6. en p. duimen. Ook moet het Kozyn van boven een vaft glas-, en onder een fchuif-raem hebben; de welken van buiten met vier venfters (als twee onder en twee boven) van % duims Wagenfchot, dubbeld op malkander gefpykert, met dubbelde fpongen, ieder van een duims ?,enflag, befloten worden. In het midden der Binnen-muiir van de Weft-zyde moet, opgely-
ke hoogte, een Kozyn van de voorfchreve grootte komen, dog des zelfs drempels, welkers onderfte mede een blaeuwe fteen is, moeten maer 8-. duimen in het vierkant zyn: de Stylen en het Glas-hout 6. en- 8. duimen,. Voor het zelve worden vier Binnen-blinden gebragt, wel- kers binnen-regels van 2. en j| duim zyn : het raem-wrerk is van Rib- bens van 4? en6. duimen, met dubbelde fpongen, ieder van een duim. aenflag; dog aen de binnen-zyde met | duims fpongen. De blinden zyn wederzyds met i deelen befchoten: mits dat in het midden van ieder blind een Me plank blyfl,, die met werveltjens opgefloten word, om de tiuTen-holte. van. 3? duim , die met Boekweite-doppen gevult word, ten allen tyde te konnen aenvullen: de zelve moeten aen win- kelhaek-hengfels met krekken hangen, en met knippen fluiten. Deze, vier duimen van den anderen en. over malkanderen ftaende ,
Kozynen worden aen de buiten-kant der Stylen met eene plank van 2, duimen te zamen verbonden; dienende niet alleen te gelyk voor een Quel-hout, maer ook. om het uitloopen van het vulfel der Boek- weite-doppen te beletten: ook moet de opening, die tuffen de onder- drempels by de borft-weering is, mede met zodanigen plank gedekt,, dog met fchroeven vaft gemaekt worden,. In de buiten- en binnen-muur, na de Zuid-zyde, moeten vier Kor
zynen met fehuif-raemen, en eike venfters, ook vier. binnen-kozynen met blinden, van, geJyke hoogte, breedte en grootte, en op. gelyke wyze gemaekt,, als kome te befchryven,. geftelt worden: en.dat. wel vier voeten uit de Ooft- en Weft-gevel „ en vervolgens vier voeten van; den anderen,, waer door men. Penanten van vier. voeten zal verkrygen. tn het midden van, deze Zuid muur moet het Deur-kozyn komen,, het: p-een( buitens werks zes voeten breed; en. van de boven-kant des bo- ven: drempel tot de. boven-zydè. van, den onder-drempel 15! voeten* lioog is: zynde. het glas-hout. boven de ondex-drempel 8J; voet.. De ÖXb-
|
||||
|
I.Boek,I.Hoofdd„ Schets van een Oranje-huis; 23T
onder-drempel is een blaeuwe fteen, die 23. duimen breed, en 8. dui-
men dik is, met dubbelde fpongen , tot het fluiten der buiten- en binnen-deuren, voorzien. De Stylen van het Buiten-kozyn zyn van 6. en 11. duimen: de boven-drempel 8. en 11. duimen: en liet Glas-hout 6. en 11. duimen. De Stylen van het Binnen- deur-kozyn, dat van de zelve grootte als het voorfcb reven is, zyn 6. en 8. duimen: de boven- drempel 8. en 8- duimen: en het Glas-hout 6. en 8- duimen. In het buiten- kozyn moeten twee drie d'uirns deuren met dubbelde fpongen, van onder met peneelen , en boven met glas, dÏQ van buiten opgaen, gemaekt worden: wyders boven het glas-hout eene vafte raem, rond- om met eene fpong, een duim in het kozyn fchietende; dit raem als ook de glaze- deuren worden met dubbelde eike venfters, zoo als by het voor-gemelde Buiten-kozyn gezegtis, belloten: gelyk ook op de zei" ve wys hetBinnen-deur-kozyn met dubbelde blinden, gemaekt als voor aengewezen is, gefloten word. In het Ooiïen van het Oranje-huis behoorde een klein gebouwtje
gemaekt te worden, om daer door des winters in het zelve, door ee- ne' binnen-deur te komen: welke gevoerde deur, in de binnen-muur geplaetft, 6\ voet hoog, en 3. voeten, 'm. het gat, wyd moet zynr ook moet de deur met Boekweite-doppen gevult worden r ten waere men in het Noorden nevens het Oranje-huis eenLoots om alles, wat tot de Tuindery behoort* te bergen, wilde bouwen, wanneer men daer door in het Oranje-huis, door eene binnen-deur,zoude konnen komen;; en alsdan zoude in. het Ooften, in plaets van het gemelde gebouwtje en binnen deur, even zodanige Kozyn met eene fchuif raem, als in het Weften gezet word, konnen gemaekt worden. Alle de Kozynen moeten met Quel-houten, die een duim dik: era
twee duimen breed zyn, en een duim in de kozynen, van de voorzyde der Kozynen 31, ingefchaeft zyn, gemaekt worden: ook: moeten voor de zelve,, in het vierkant, Architraven., die een duim op de fleene: pe- nanten komen, gelegt worden.. Men moet de nieuw-gemaekte Oranje-huizen, Kallen, Bakken, ern
Oven niet gebruiken y als na datde fteen en kalk in het geheel, zonder de rüinfte vogt, zyn uitgedroogt, want anders zoude de Oven, door vuur-ftookinge, berden,, de muurenvan de rook doorflaen , en in het geheel eene fchadelyke vunzige lucht maekenr om die reden moet men ook. liet geverwde,voor het.gebruik,door en weer door laten droögen3- op dat de olie-lucht, door geftinge, geen Benaeuwde fclladelykemnh xoude-veroorzaeken.. Q.g. ^ mth |
||||
|
«3$ . Van de Broei-bak ken. I.BoekJ.Hoofdd.
Hoe fterk het vulfel in een gepakt word, nogtans komt het in mal-
kanderen te zakken, voornamentlyk tuffen muuren, hangende blinden, deuren en fchuinfe daken : overzulks daerna onvermydelyk, omhoog, eene ongevulde opening blyft, waer door dan dikwils de vorft door- dringt, zonder dat men daer van de oorzaek kan befeffen. Om zulks voor te komen , moet alle het geene met tuffen-vulfel zal voorzien worden, zodanig gemaektzyn, dat men het, zonder fchendinge, door middel van wervels kan openen en fluiten, om het benodigende met meer vulfel te bezorgen; zoo als hier voor gezegt is. Een Zomer-broeï-bak tot Anana(fen, die in het Voorjaer, doorvuur-
flookinge, en vervolgens met Rund verwarmt word, moet, als in de nevens-itaende plaet te zien is, gemaekt worden. Men gaet tot de zelve uit den grond fchuins op: heeft in het Noorden een muur van twee fteenen, en voorts, in de rondte, van een en een halve fteen, des zelfs hoogte en breedte is als Fïg. i aengewezen word: de daer op leggende glas-raemen zyn 6. voeten hoog, en i\ breed; op de voet {l duim fchuins hoogende: boven zyn 6. blinden, die van agte- ren met een touw, door een katrol, op- en neder-gelaten worden: ook zyn aidaer in de agter-muur damp-tregters, die geftopt konnen worden, (agter ieder blind een) zynde het open gat 2\ duim in het vierkant, om de vuile uitwazemingen te konnen loozen: het wederzyd- fe as-gat is i^ voet wyd, en i. voet hoog. In de z. Fig. is aa het wederzydfe Stook gat: bb het wederzydfe verwelffel op de midde- ïengte van de bak, van de eene muur tot de andere, aen wiens einde, in de eene hoek, eene opening met een keer tot de Schoorfïeen is, daer door de rook na de wederzydfe Rook-rioolen cc geleid worden: zynde, binnens werks, agt duimen hoog: vorders komen deze wederzydfe Rook-rioolen, in het midden der bak, by een, en vliegt aidaer de we- derzydfe rook ter fchoorfteen uit. Lojfe Winter-Bloem- , en Mefi-Broei-bakken zyn van hout , en
beftaen alleen uit een agter, voor, en twee zy-ftukken, mitsgaders gefwaluwftaerde merk-houten, die in de agter-, en voor-plank paffen, waer op de glas-raemen gelegt worden. De agter-plank is de breedfte, tegen welke boven, aen de buiten-kant, eenftrook planks, ter breed- te van 3. duimen, vaft gefpykert is, welke ftrook zoo veel boven de plank uitfleekt , dat het de fponning tot het opleggen der glazen maekt, en dus belet dat de Noorde-wind van agter tuffen de glas- raemde kieren niet kan inwaeyen: aen het einde der agter- en foor- plank |
||||
|
I.BotkJ.Ihöfdd. van.de Broei-bakken. 239
plank zyn geveerde yzere krammen,die, door de gaten der Zy-fiukken
geftoken zynde, met houte fpeyen de bak in het vierkant opfluiten, waer na de gefwaluwflaerde merk-houten, in de even daer toe paffende openingen , en daer op de glas-raemen gelegt worden. Zodanige bakken, aldus volkomen in orde, zyn van den meeflen dienil, en van geringe koften; konnende op alle plaetzen na begeeren geflelt, en op de Zon min of meer fchuinte gegeven worden; ook na liet gebruik haeftig ontüoopt, en beknopt in huis geborgen worden. Men fielt de zelve'op de meft, na dat men te voren een weinig aerde tuffen de meft en het onderile der plank gelegt heeft, op dat die door de broei te minder zoude vergaen; nogtans zal men de bakken van alle kan- ten met ruige meft of flroo, tot afkeering van vorfl of wind, aen- voeren ; zoo als de winter-bloera-bakken , ten zelven einde , met uitgebroeide rund aengevoert worden. Wyders fielt men de zelve met haere glazen zoo laeg doenlyk by de aerde, en na maete de daer binnen zynde gewaffen groeyen, worden de bakken hooger en hoo- ger gerezen, en teffens by het ryzen, aen alle kanten, van buiten en binnen met aerde aengevoert. Luik-bakken verfcheelen alleen van de voorfchreven, dat deze ia
plaets van glazen met houte luikjens gedekt worden. De zelve wier- den eertyds van Bloem-queekers, voornamentlyk tot Kanunkelen eu Anemonen, gebruikt: maer de ondervinding heeft geleert, die van weinig of geen dienil te wezen; om dat de winter-zon met eene fcher- pe lucht verzelt zynde, by het openen der luikjens, meer quaed als goed veroorzaekx. II. Hoofddeel.
Van het afweeren der Vorfl en Koude door bedekzet'-, mitsgë-
ders welk dekzel de koude meejl afkeert', en hoedanig te gebruiken.
Dat de tedere gewaffen veeltyds door vorfl of guure winden ver»
fterven, word dikwils door onagtzaemheid veroorzaekt; niet al- leen door verzuim van behoorlyk dekzel, maer voornamentlyk ©m èzt men daer mede niet lang genoeg blyft vervolgen, ©f by verquife- fceiufe
|
||||
|
240 Van de Bedekzels tegen I.BoekJLHoofdd*
kende Zonne-fchyn, niet geftadig ontdekt; en in veranderinge van
weer wederom dekt: want de warmte door bedekkinge is veel beter, als die men door vuur-ftookinge bekomt. In liet volgende 4. Hoofddeel van de Lucht handelende, zegge ik,
dat in beflooten plaetzen de koude met warme, of de warme met koude lucht haer niet haeftig te zamen vermengen, en dat de eens in- gedrongen vorft uit Oranje-huizen niet ligtelyk, door vuur-ftookinge, te verdryven is, zonder daer door fchade aen de binnen-gewaffen toe te brengen: dierhalven is het van de uiterfte noodzakelykheid zodani- gen indrang van vorft, op alle bedenkelyke wyze, tydig voor te ko- men: daer toe is het eerfte en befte middel, het ontfangen der Zonne- ftraelen: dies moet men nok verzuimen, wanneer de Zon na half tien uuren, (in het kortfte der dagen, al was het felle vorft,) helder komt te fchynen, alsdan alles tot de glazen te ontdekken, en dus de glazen, tot omtrent twee uuren, van de Zon te laten befchynen, waer na de glazen als voren wederom moeten bedekt worden; welke tyd van dekkinge, door het beflaen der glazen van binnen, word aengewe- zen. Wanneer het eenigen tyd zodanig fterk gevroren heeft, dat de
vorft tot diep in de gronden is doorgedrongen; en nog meer als de zelve dik met fneeu bedekt zyn, dan kan die geen vorderen indrang «ïaeken op het aerdryk; het geen de zelve des te kragtiger doet wer* ken omtrent de allerkleinfte openingen der Oranje-huizen, Glaze-kas- fen, Broei- en andere bakken; maekende daerenboven het vriezen laeg by de grond den meeften indrang: in die tyden moet men voor-al bezorgt zyn, om de zelve, door bedekkinge, daer tegen te befchermen: dog de vorft is zelden zoo fel of langduurig, dat de gronden daer door dieper als agtien duimen bevriezen: het welke gebeurende moet men daer op agt geven. Lugtig dekzel keert den indrang der vorft liet befte van allen, om
dat de lichaemen niet in geftadige voortperfling worden aengedaen; dierhalven is Sneeu het bequaemfte dekzel tot het afkeerenvan fterke Vorft; ver-
mids ieder der lugtig op malkanderen leggende vlokken, zoo veele bekleedzels *.yrij die afzonderlyk de doordrang wederftaen, en dus de vorft ftuiten: zynde omtrent deze fneeu-dekking nog aenmerkeJyk, dat de dampen en uitwazemingen der aerde haer daer door beter ont- loken} als door eenig ander vorft-keerend dekzel; zoo dat degewaffen zei-
|
||||
|
l.SoekJI.Hoofdd. Vorst en Koüdë. '24.'f
zelden} of noit, van Onder de fneeu befchadigt, maer in tegendeel
veeltyds als jeugdig vergroent voortkomen, daerom moet men alle be- dekking door fneeu, zoo veel doenlyk, tragten te behouden; en voor- namentlyk dan, als het fel yrieft met betrokken lucht. Stroo dekt na fneeu het lugtigfte, om dat ieder ftroo-halm, met
ruimte van tufTen-lucht voordien, als een dubbeld bekleedzel maekt : hoe lugtiger het ftroo op malkanderen legt, hoe beter het de koude zal afkeeren; maer vermids los flroo, door wind zeer beweeglyk, vee! verfpiltj van groote omilag en onzindelyk, ook by het dekken en ont- dekken van onbequaeme behandelinge is, zoo voegt men het zelve ongebroken in de lengte met pik-draed-bindzels te zamen, tot matten van twee duimen dikte, of een weinig dikker: zodanige flroo-matten zyn zeer dienftig op leggende glazen in felle drooge vorlt; maer on- bequaem voor flaende glazen; om dat het flroo te kort en flap is, en door het geftadig dekken en ontdekken ligtelyk breekt; daerenboven flurpt het, by onverwagten regen, te veel water in, dat daer na door de dikte en digt gepaktheid van het ftroo bezwaerlyk droogt: het welke omtrent het dekken van leggende glazen voorgekomen word, door de zelve met riet-matten te overdekken, daer de regen minder intrekt en beter by afzakt: maer men moet, by ontlating van het weer, de zelve telkens binnens huis brengen. 'Dikke Kleeden, zonder touw-werk geheel en al van Koei-hair ge-
weven, zyn gereed en zindelyk tot dekking: dezekeeren na deftroo- matten, beter als iets anders, den indrang der vorlt, ook zyn ze, wel geweven ;> zeer duurabel; maer flurpen veel water, daer van ze, dik-dra- dig zynde,niet alleen bezwaerlyk gedroogt worden, maer ook breeken fce5 daer door Zwaerwigtig geworden zynde, in het oprollen, ligtelyk de glazen; om zulks voor te komen moet men de zelve, als zoo everi van de Stroo-matten gezegt is, met riet-matten overdekken, en by alle gelegentheden in de Zon opdroogen. Deze Koe-haire kleeden zyn, boven der zelver duurzaemheid, zeer
kuigzaem en fchikkende in het overhangen der kieren van de glas-rae- men op leggende bakken; en gevolgelyk het bequaemfte dekzel om wind en vriezende lucht af te keeren; daerenboven laten ze haer ge? niakkelyk in- en uit-rollen, zonder dat de glazen daer van bevuilt wor- den. Voor flaende Kaffen hangen ze, m klaeuwieren vaft gehegt, glad nederwaerts; daerom zyn ze aldaer het befte onder-dekzel, dat men kan hebben. 11.Deel. Hh Mau |
||||
|
54.2 Van de Bedekzels tegen l.BoekJI.Hoofda7.
Natten van Riet worden tot de eerfte dekking op leggende glazen
gebruikt, als het niet fterk vrieft; maer onbuigzaem zynde konnen ze haer niet voegen tot overhanging, en gevolgelyk zyn ze onbequaem op de glazen, ten aenzien der voor- en agter-kieren, om de wind of vorft af te keeren. Wanneer de matten uit de lengte van dun, vaft, hard riet konnen
gemaekt worden, dan keeren deze de koude en het opvallende regen- water beter af, als die van dik, grof riet: om dat de dun-riettige\'an meerder bekleedzel, of over malkander leggende rokken zyn: dus zyn gemeenlyk de matten tot Meloenen, en Winter-bloemen : maer de matten, die hooger zyn, konnen uit de lengte van dun riet niet ge- maekt worden ; daerom gebruikt men daer toe langer grover riet -y het geen beter matten maekt, als zodanigen, welkers hoogte uk het ^zamenvoegzel van twee rietten beftaet, om dat die niet alleen eerder breeken, maer ook het invallende water niet konnen ontlos» fen. Tot het maeken van goede Riet-matten word goed, hard, Fyn riet
vereift, dat op gronden, met zoet water overlopen, gegroeitis; want het riet op brakke gronden is niet zoo goed, en dat van zout water overftroomt word, is nog flegter: wyders moeten de zelve wel digt te zamen gevoegt, en na haere grootte met 2, 3, 4, f, en fomtyds cv' banden van wel doorteert touw vaft gebonden zyn; het geen omtrent de kleinfle foorten buiten de gewoonte is, daerom moet men zulks alvorens belaften: de buiten-banden moeten, om de fterkte, digt aen het wederzydfe einde zyn; en naerdien het profytelyker is, na adve- oant betalende, een band meerder op ieder mat te neemen, zoo zal men tot Twee-handsmatten, drie geteerde banden nemen j deze zyn Tan het dunde riet. 'Drie-bands matten zyn gemeenlyk van grover, dikker en langer
riet, zes voeten hoog en vyf breed, met geteert touw te zamen ge« bonden. Met zodanige matten dekt men gewoonlyk des winters, en in het
Voorjaer by flappe vorft, maer wanneer het Weer-glas fterker vorft aenwyft, 200 dat op dertien graeden ftaet, dan gebruikt men dubbel- de matten; gelyk men ook in den beginne met zodanige de over-plant- meloen- bergen dekt^ maer de Zaed- bergen bedekt men met een dik Koe haire kleed onder dubbelde matten. Vier^bandsmatten iyn van dik&er riet, zeven voeten hoog, en ook
ze-
|
||||
|
J.BoekJl.Hoofdd. Vorst en Koude. 54,3
fceven breed; maer omtrent deze moet men wel uitdrnkkelyk belaften,
dat met beter foort van geteert touw, als na gewoonte, gebonden worden. Met deze gefchied de eerfte Winter-dekking op breeder beglaesde
bakken, als ook voor de Stook- en Wyngaerds-kaffen; eerfl Enkeld, en by meerder koude Dubbeld. j/yfbands-matten zyn niet volkomen agt voeten hoog, maer zeven
voeten breed, beftaende de hoogte uit de gantfe lengte van het riet: en op dat de boven- en onder-einden minder zouden breeken, zoo wor- den die banden maer vier duimen van de einden gebonden. Deze zyn nog bequaemer tot bedekking der Stook-kaffen, ook,
wanneer niet te lang, voor de Wyngaerds-kaffen: dog nog beter is het, dat men deze, of die van agt voeten lengte, een weinig minder als drie duimen van de Einden bind: en dus tot Zesbands-tnatten ïïiaekt. De Trek-kas word boven in de Voor- en Lente-winter, met zoda-
nige vyf of zes-bands-matten, zoo verre die boven toereiken, en vor- ders met een haire-kleed, gedekt: maer als het verder in de winter is, dan gebruike, in plaets van itroo-matten, enkelyk los flroo, het wel- ke, zoo vaft, dik en digt doenlyk is, tuffen de leggende, en de daer over dekkende drie quartier duims luikjens, die met naeldens over mal- kander ïluiten, met kleine gedeeltens word ingedoken. De eerfte dekking van de Stook-kas voor de Ananas-gewaffenenz. is
met Schuif-gordynen van zoo genaemt Vlaems karl zeil doek; dat eerfl wel doortaent is, en om de twee of drie jaeren moet hertaent worden, op dat de gordynen te minder van onder zouden rotten, want zulks, door de uitwazemingen en dampen der Stook-kas, zeer onderworpen zyn: wyders rigt men de dekking na dat de daer in geplaetfte gewas- fen min of meer warmte benodigen; vermids omtrent de zelven noit vorfl mag indringen. Wanneer de koude volgens het weerglas in de Kas tot zes of zes en een halve graed boven het vriezen is, dan worden de Schuif gordynen, gemeenlyk half November, voor de Kas gebragt; maer vroeger vriezende, dan eerder j en als het ilerker vrieft, dan komt Over de Schuif gordynen De tweede dekking, dat Zyn Meeden van Osnabrugs Lywaet; bet
geen genat en daer na geverwt zig gemakkelyk in een laet rollen, fchoon het nog met een weinig gebruikt zwaer zeil doek gevoert is: op dat <leze klee<&n wel zouden fluiten en diet in een rollen, zoo Hh 2 **■
|
||||
|
244 Van ^e Bedekzels tegen ï.BoekylI.HoofdS.
worden ze,, boven aen het overftek, in aldaer digt by den anderen
ingeOagen krammetjens vaft gebonden; waer na deze kleeden tuffen twee touwen neerhangen; komende het eene einde van ieder touw; boven aen het overftek, en het ander einde door een, voor het over- ftek., hangende katrolletje geftokea, rondom twee gladde gefchaefdc ronde ftokken, die van onderen het gevoerd kleed in banden hangen, om welke deze kleeden, in het ophaelen, rollende opgetrokken wor- den : de voorfchreven Rokken zyn beter aldus in banden hangende, dan rondom met een kous om- of ingenaeit, vermids nu minder beder- ving onderworpen zyn. Deze worden van onder aen een lat, tegen de muur geflagen, vaft gemaekt. Voor de Stook-kas, ter lengte van veertig voeten, z-yn vyf zodani-
ge In-roi-kteeden, ieder omtrent vier of vyf duimen over malkanderen fraende, op dat de Oofte-wind, de meefte koude bybrengende, daer- over zoude waeyen: ook worden deze kleeden in de hoogte, op hei; bereik, ieder met drie banden- voor het opwaeijén tezamen gebonden, zynde tot ieder band.een kopere ring,, door welke het eene einde van de band geftoken, dus te zamen vaft gemaekt word: insgeiyks zyn onder aen de einden en in het midden banden, te zamen vier aen ieder, waer mede de ftokken aen de kleeden, beneden by de grond worden vaft, gemaekt, zynde de zelve buiten-kleeden ook wederzyds rhet een omilag, zoo dat de ftrykende Ooft nog, Wefte-wind daer tuffen niet kan waeyen. De derde dekking, wanneer het fterker begint te vriezen, gefchied
met van boven, even.onder het overftek, een dubbeld haire-kleed tQ fpykeren, zynde dit van het dunde en breedfte in de. foorten; en op dat dit kleed wel digt en effen glad zoude hangen en fluiten, zoo word het vaft-fpykeren, in de lengte, door een opleggend glad dun tuin-latje gedaen, en door het zelve op sommige, plaetzen een klein fpykertje geflagen: voor de geverwde rol-kleeden, die het haire-kleed mede oprollen, word een vyf- of zes-bands-rietmat gezet, welker bo- ven-einde het haire-kleed bevat; wordende de voorgeftelde riet matten, na de wind, een hand breed, over malkanderen gefehikt, op dat de waeyende wind, daer over heen zoude fchuiven; en vervolgens in hei midden, met een dik ftrak gefpannen touw,- wederzyds de kas vaft ge- maekt. Als het nog fterker vrieft., heeft men tot
De -uier de dekking zodanigen tweede riet-mat;, eninde felfte vorft
tot ܣ |
||||||
|
I.BoekJ'I.Uoofdd. 'Vo'RST en Koüdb; Hf
De vyfde dekking, om laeg onder de Gordynen, in de lengte der
Kaffe, een haire-kleed; dog fomtyds dekke met een derde riet-mat, in plaetze van het haire-kleed, het geen beter bevinde, om dat de nes- matten van minder omilag, bequaemer ingerolt- en verpketft konnen worden. De zesde dekking zoude door haire-kleeden konnen' gedaen wor-
den; maer vermids niet geloove de vorft, door de voorfejireven dek- kinge met drie-dubbelde riet-matten, hoe fterk die ook mogt zyn, te zullen konnen doordringen, agte ■zulks onnodig. OndertulTen moet men weten-dat men veeltyds buiten vorft, de voorfchreven dekking door Riet-matten by nagt moet doen, om de vereiite warmte, wanneer men die by den dag niet gehad heeft, alsdan te verkrygen. De Kaflen, die beflookt worden om de gewaflen tot vrugt te doen
vervroegen, worden boven de luikjens tot het luchten, tegen de muur befpykert met dikke wol-baelen of haire-kleeden, welke, na dat de luikjens daer onder ruim drie, vier of meer duimen openinge konnen hebben, tot over het hoogfte glas der voorgeftelde glas-raemen moe- ten nederhangen, om aldus by lucht-gevinge of uitdampinge, van den indrang der koude of vorft bevryd^ te zyn; tot dien einde moet deze wolle ofhaire boven dekking ten minften van drie verdeelingen zyn, en ieder zoo veel over malkanderen, dat de openingen, by lucht-ge- vinge van een, twee of drie luikjens, van den indrang van koude, wind of vorft bevryd worden; het geen met zoo dikken dekzel, als de wolls of hair-kleeden zyn, niet kan gefchieden, wanneer de zelve in het geheel uit eene lengte beilaen. De ftooking begint met het laetfte van December, of eerften Janna*
ry, en zoo lang het niet fterker vrieft als dat even rypt, blyven de voorglazen onbedekt; want dan blyft het weer-glas binnen de kas de warmte aenwyzen op i<5, 17, 18, of meer graeden; zynde in den be- ginnen zeftien de uiterfte koude. Wanneer het fterker vriefl, zoo dat binnen de kas laeger zoude zakken, alsdan worden voor de glazen ftaende matten , die het boven-overhangende kleed bevatten, ge- ftelt. Nog fterker vriezende, dan nog dubbelde matten, die hooger komen: zulks gefchied ook na dat men in het Saizoen avanceert, en de warmte binnen de kas hooger moet komen. Tot de derde dekking gebruikt men onder hair-kleeden, die over de glazen, aldaer in klaeu- wieren vaft gehegt, tot over de onder-glazen op de grond nederhan- gen. De vierde dekking beiïaet in zodanige hair-kleeden van boven;. |
||||
|
246 Van de Bedekzels tegen Vorst. I.Boek,II.Hoofdd.
zynde dan de ftaende glazen in liet geheel van voren met kleeden be-
dekt ; en als de vorft zoo ftreng mogt zyn, dat dit nog niet genoeg was, dan gebruikt men drie dik matten. Van de winter-dekkinge der Bloem- en Zaed-meloen-, ook Over-
plant-bergen hbladz.%^.%. gefproken: dog diergelyk dekzel niet genoeg tot afkeering van vorft zynde, word het zelve vermeerdert, In het Saizoen, dat de Meloenen overgeplant worden, is het zelden of noit 200 vriezende, dat dubbelde matten den indrang niet konnen afwee- ren, zelfs is het veeltyds in April zulk zagt weer, dat enkelde dekking genoeg is, en dat men in het laetfte van April, of begin van Mey, de dekking binnens huis brengt; wordende de GewafTen en Meloen-plan- ten alsdan alleen met de glazen bedekt. Oude Rund is lugtig en rokkig, derhalven kan de zelve, een half
duim dik op Ranunkulen, Anemonen, Tros-Narciflen, en Jonquil- jens gelegt, eene kleine vorft afkeeren; dog by fterker vorft overdekt men die nog lugtig met Peul-rys: en nog fterker vriezende, word daer over Stroo gelegt. Peul-rys is bequaem dekzel over Winter-moes-kruiden; als Gelling,
kool, Salade , Winter-kervel, en Spinagie , ook winter-wortelen , maer tot de laetfte moet de vorft niet te ftreng zyn, want dan heb- ben deze meer bedekking nodig. Wyders dekt men met Peul-rys het vroege Voorjaers gezaeide en geplante; mitsgaders de bloemen en andere gewaffen, die niet zoo teder zyn, maer aen de welke de fny-winden meer fchade als de vorft toebrengen; tot welkers afkee- ring hetPful-rys, op de gronden lugtig gelegt zynde, zeer dienftig is. |
|||||||
|
III. Hoorr>
|
|||||||
|
I.BoekJU.Hoofdd. _
III. Hoofddeel.
Van de Weer-glazen, de gefleldheid der Lucht, wegens warm-
te , koude en vorjl, aenwyzende: der ze her noodzakelykheid tot het teelen van Buïtenlandfe gewajfen, en vervroegen van Vrugt-rypingen volgens haere natuurlyke Saizoenen : van der zelver ge/lel; en hoe die gemaek konnen worden: henevens eenige by zonder e waerneemingen. Naerdien alle gewaflen niet alleen zoo wel koude als warmte be-
nodigen, om na vereis te groeyen en haere vrugten voort te brengen, maer ook dat, na der zelver eigenfchappen, van koude of warmte min of meer moeten worden aengedaen, mitsgaders (het zeen eene nodige opmerking vordert) dat zodanige aendoening, na het be- loop der Saizoenen, in ieders luchtftreek, op verfcheide wyzen ge- fchieden moet; zoo dient men, om met goede uitflag vrugten van warmer luchtilreek te teelen, of het Saizoen tot eerder vruSt-rvpinsr te vervroegen, daer van kennifle te hebben, ook hoe de gefleltheid van Lucht omtrent warmte en koude, regen en droogte in die Saizoe- nen is, alwaer de gewaden in open vryen Lucht groeyen en vrueten voortbrengen. Van de regen en droogte, zoo als die gewoonlyk in de Saizoenen onder vreemde luchtftreek Zyn, kan men genoegzaeme onderrigtinge bekomen door zulken, die diergelyke Landen dikwils bereift hebben: maer wegens de gefleltheid van warmte en koude kan niemand bengt geven, als die het zelve, door weer-glazen, naeukeu- rig heelt waergenomen; want onze lichaemen konnen, na waerheid, daer van geen oordeel vellen, om dat zulks zoude gefchieden na dat de lichaemen meer of mm aen warmte of koude gewoon waren, mits» dien zoude dat bengt zeer verfchillende zyn; daerom is men genoot- fcaekt daer van af te zien, en zyn toevïugt zelfs tot de weer-glazen te fn?ïn' °m $00t de tyd en beProefde agtgevinge kundig te werden, 1Z% graed Tan warmte en koude' de buitenlandfe gewaflen moeten f ,.nlnrJ°rden; als ook ^edanig, na verloop der Saizoenen, de K&to ïSto.^ ™&-mi dat alles met weinig moeite Zulken dan, die de vrugten, van andere Landflreeken alhier willen
doen
|
|||||
|
r
|
|||||
|
*
|
|||||||||||
|
l.BoekJIl.Hoofdd.
|
|||||||||||
|
Van de Weer-glazei
|
|||||||||||
|
l^
|
|||||||||||
|
doen voortkomen ; of de Saizoenen tragten te vervroegen, om ds
Zomer-vrugten in de Lente, en de Herfft-vrugten in de Zomer, of nog eerder te doen ryp werden, moeten, zoo als in het Voorberïgt gezegt is, verfcheide Glaze-kaiïen hebben, en in ieder een weer-glas van gelyk maekzel hangen: alle welke weer-glazen zodanig moeten zyn, dat op gelyke aendaeninge van warmte en koude., door het ryzen en daelen der vogt, by graeden gelyke aenwyzing doen. Óp wat manier men zodanige weer-glazen van evenmatige bewe*
'ginge, door verhoginge of daelinge by graeden aenwyzing doende, kan maeken en verkrygen, zal ik alhier verhandelen. Ik ftelle vooraf, dat de weer glazen met Bolletjens, ten gebruik tot
het voortteelen der gewaiTen, van de welke alleen handde, verkiezely- ker zyn, als die van onder Cylinders hebben; om dat een Cylinder, .wanneer die even veel vogt, als het Bolletje inhoud, zal omvatten, door haere lengte het pypje te veel verkort, waer door de verdeelingen van zodanige weer-glazen minder konnen onderfcheiden worden, als van die met de bolletjens, welkers pypjens langer vallen : daerenboven konnen deze groote Cylinders niet zoo wel, nog egael, als de bolle- tjens uitgeblazen worden; nog ook in den mond, waer van hier na gefproken word, verwarmt worden. Wyders moeten deze weer-glazen niet te lang of te kort zyn: de reden van niet te kort te moeten zyn, is boven gemeld: te lang wezende maeken ze teveel belemmering, en konnen in de Bakken niet wel geplaetft worden. Dus oordeele een weer-glas, wiens Pypje vyftien duimen lang is, en eene holte,, als de ïievenftaende letter-opening (o) aentoont, heeft, en daer aen een zeer dun uitgeblazen bolletje van een duim en twee linien Rhynlandfe maet diameters is, van bequaemte te wezen, om, met fterke voorloop, die iragtig uitveert, gevult zynde, de alleruiterfte koude en hette daer na waer te nemen. In zodanigen pypje zal de vogt zoo hoog niet reizen, dat de boven-lucht veel wederftaet, voor-al niet als het Pypje boven een weinig is uitgezet; want als de boven-lucht te veel wederftand bied, zal het Bolletje onfeilbaer berften: nogtans moet boven de vogt in het pypje eene gemeene lucht zyn om de vogt by den anderen on- gefcheiden te doen blyven, het geen anders ligtelyk, wanneer te fchie- Jyk door warmte aengedaen word, zoude gefcheiden worden. Ook doet de allerminfte drukking aen het Bolletje, door krimpinge of zwel- Iinge van het Plankje, het zelve breeken: derhalven verkieze ik daer toe een plankje van Palm-hout, daer op3 na dat wit geverwt is, de grae-
|
|||||||||||
|
"\
|
|||||||||||
|
ï. Boek, III.Hoofdd, Van de We e-r- gl a z e.k, 249
graeden met zwarte flreepjens moeten aengewezen, en alsdan met groo-
tezwarte Cyffer-letters van vyf tot vyf op de zyde genommert worden: voorts moet dit plankje een ruim diep holletje tot het bolletje, en zoda- nigen groef je ter lengte van het pypje hebben: mitsgaders (boven) eene opening om het weer-glas aen eenen fpyker te konnen hangen: moe- tende de breedte van dit plankje ruim twee duimen zyn. Biyaldien de Pypjens van eenen kundigen oplettenden Glas-blazer
va'n gelyke wydte konden getrokken, en de Bolletjens na evenmatig- heid van de holten der Pypjens geblazen worden, dan zoude men, na de uitveerende kragt van het vulfel eene zekere bepaelde lengte van deze weer-glazen konnen geven; maer dit niet zynde, zoo is het nodig, dat men de Pypjens op de lengte van ruim zeventien duimen doet trek- ken, om daer na zoo veel in te korten, als men zal bevinden, het bolletje te klein of te groot geblazen te zyn. De vogt van deze weer-glazen moet zig zeer zigtbaer vertoonen,
op dat men van buiten door de glazen in de Kaffen de binnen-gefteld- Iieid der Lucht kan ontdekken; weshalven niet alleen de Pypjens dus wyd, maer ook de Vogt zeer koleurig, en van uitveerende kragt moet wezen: om diereden is het vulfel van Quik, dat anders ontwiftbaer het befte is, tot dit gebruik van weinig dienft; want het niet genoeg af- toont: zynde de verkiezelykfte Vogt tot het vullen van deze weer-gla- zen, die van zeer donker blaeu; of liooge roode koleur gemaekt word: van welke beide ik de laetfte verkieze; om dat die fpoedig gemaekt kan worden, en zeer fterk uitveert: Men neemt om de zelve te bereiden Eene halve Pint allerfterkfte voorloop van Koorn-Brandewyn; waer
op drie Oneen zeer fterk gedroogde Vlier-beziën, fyn geftooten, ge- daen worden, de welke daer in moeten afgetrokken, en dan zagte- lyk afgegoten worden; het welke daer na, nog eenigen tyd, van al- le onzuiverheid moet doorzakken, en alsdan by het gebruik weder afge- goten worden; als wanneer deze vogt van eenehooge roode koleur zal wezen. Hier mede of met diergelyke gekoleurde flerke uitveerende vogt moe-
ten de Weer-glazen tot het vervroegende voortteelen van Gewaffen in, dezer voege gemaekt worden. Men laet het ledige bolletje op eene koole geglomme vuur zoo warm
werden, dat de grove lucht daer uit, en ook uit het pypje gedreven word, waer na het opene van het pypje, het bolletje om hoog hou- dende, in de gekoleurde voorloop geftoken, en een zesde gedeelte II.'Deel Ii vaa
|
||||
|
/
2?ö Van de W e er- glazen. I Boek, III. Hoofdd.
van het bolletje daer mede gevult word: hier na fielt men het bolletje
weder op het vuur, om door fterke kokinge de lucht in het geheel daer uit te jaegen; en alsdan word het pypje wederom fchielyk, als te vooren, in de vogt geftoken, waer mede het bolletje en pypje gemeen- lyk, in eenmael, overvloedig gevult word: het geen niet kan gefchie- den, zoomen, ter eerfle reize, te veel vulfel ot vogt in het bolletje doet komen, vermids alsdan , door de fterke kookinge, de vogt te gelyk, met de lucht word uitgedreven. Het weer-glas dus gevult zynde, laetmen deze warme vogt in even
vriezend weer, zoo als hier na gezegt word, aenftonts inkrimpen, en onderzoekt alsdan, of tuffen de vogt, eenige de minfte lucht is; dit niet zynde, onderzoekt men vorder, of, na giffmg, niet te veel, of te weinig vogt in het pypje is, om tot de vereifte hoogte of laegte van graeden te konnen ryzen of zakken. In geval van te veel vogt, word het bolletje wederom op het vuur gehouden, om de vogt na by de boven-opening van het pypje zagtelyk te doen verhoogen, waer uit dan de overvloedige vogt, na giffing, met een Hair-pypje word fezogen: dog te weinig bevonden hebbende, laet men het gebrekige,
oor fchielyke omkeeringe van het pypje in de voorloop, daer toe vloeyen; maer dit kan niet gefchieden, of de lucht zal tuiten beide, de onderfte en bovenfte, vogten geraeken, die alsdan aenftonts, met een dun koper draedje in de openinge van het pypje te fteeken, by maniere van pompen, boven moet uitgejaegt worden: het geen mede aldus gedaen word, indien van den beginnen tuffen de vogt lucht wierd gevonden. Na het verrigten van deze behoorlyke vullinge word het pypje van
boven, na dat op de vogt een weinig lucht gekomen is, met wat was of lak beflooten om de uitveerende kragt van de voorlop te behouden: vervolgens worden de graeden na de uitveerende kragt van de vogt in het bolletje en pypje, op het wit geverwde Palm-houte plankje, in grooter of kleinder verdeelingen getekent; en daer na word ook het pypje meer of min gekort, en het plankje langer of korter geno- men. Om nu aengaende het tekenen der graeden van deze Kas-weer-gla-
zen zeker te gaen, ZOO hebbe by ondervinding waergenomen dat ge- zonde lichaemen van tuffen de dertig en zeventig jaeren de vogt in het pypje tot gelyke hoogte doen ryzen 5 wanneer zy het bolletje zoo lang, tuffen de tong en verhemelte, in beflooten mond houden, dat de.
|
|||||
|
^
|
|||||
|
/.Boek,lilHoofdd. Van de Weer-glazen. 25:1
de vogt, na de gefteldheid van hun bloed, insgelyks verwarmt is:
zullende de vogten van minder uitveerende kragt, of wyder pypjens, wanneer de bolletjens van gelyke grootte zyn, wel minder verhoogen als die van kragtiger uitveeringe of naeuwer pypjens, nogtans van ver- fcheide gezonde lichaemen altyd evenmatig: derhalven worden de ver- deelingen daer na weider of digter getekent. Dit vafl geftek zynde , komt het nu voornamentlyk aen op de
waerneminge van hetminfte vriezende weer, ineene vlakke open lucbt, om het merk daer van op het plankje te Hellen. Om dit dan na behooren in het werk te Hellen, zoo zal men het
Voor- of Na-jaer, als de bequaemfle tyd zynde, waerneemen om zo- danige weer-glazen te maeken; wanneer men in de ogtent-ftonden in open lucht een weinig vorfl te wagten heeft; egter zodanig dat de flooten niet gerimpelt zyn; alsdan zal het weer-glas tot 15. graeden zakken; want als het water der buiten-flooten begint te ftollen, zal het tot 14.. graeden komen : het merk dan van vyftien op het plankje , met een fyn potloot-fchrapje, aengetekent hebbende, neemt men het weer-glaesje van het plankje, en houd het bolletje, als gezegt is, in den mond, tot dat de vogt bloed-warm is; dog daer toe meer ais een quartier uurs tyds van noden wezende, zal men zulks te hulp komen, door het bolletje zagtelyk over eene vuur-kool zoo veel te verwarmen, dat het na gifllng in het pypje, omtrent dertig graeden boven vorfl zal gerezen zyn, waer door de tyd van het in den mond befloten te hou- den, verkort word. "Wanneer nu de vogt zoo hoog gebragt is, als de warmte des monds het kan doen ryzen, dan moet men het weer- glas zeer haeflig op het plankje leggen, en deze verkregen hoogte daer op mede tekenen: waer na men de tuffen-wydte van vorfl en deze verhoogde warmte in dertig gelyke graeden moet verdeden; en dan ver- volgens nog vyftien even gelyke graeden nederwaerts tellen; wanneer men de laetfte verdeeling van o by het bolletje zal bevinden: ook maekt men boven de vyf en veertigfte graed tot de vyftig nog vyf e- venmatige verdeelingen: dit verrigt zynde zal men de verdeelde grae- den met fchrappen op het plankje voor goed tekenen, en vervolgens de cyffers met zwarte verw daer op Hellen. Hier na moet men het Pypje, omtrent drie duimen lengte, boven de yoe. graed inkorten, het geen door een fcherp vyltje, in de rondte van het pypje, zeerligte- lyk gedaan word: vervolgens zal men de opening van het pypje door eene aengeblazen puntige vlam van een dik dooroliet katoene lemmet, li 2 waer-
|
||||
|
2?2 Van de Weer-glazen. T.BoekJII.EbofXdi
waer in het pypje gehouden word, en tegen wiens opening een ander
jtypje gefmolten en langzaem in minder hette afgetrokken word, her- metife digten. Indien het quam te gebeuren dat de vogt in het pypje , daer de
laetfte graed van o moet getekent worden, niet omtrent het bolletje, maer te hoog ofte laeg bevonden wierd, dan. moet men het meerdere uitzuigen, ofhetgebrekige, zoo als voorgezegt is, daer by brengen, dog alsdan telkens by deze verandering het teken der vorft, en de verhooging door den mond waerneemen, en daer na de graeden op het plankje tekenen en- verdeden, ook dan eerft het pypje korten ea hermetife digten. Na zodanig een gemaekt en verkregen'Weer-glas kan men, ten-
allen tyden zonder aenzien van Voor- of Na-jaer, diergelyke -Weer- glazen toeftellen. Ondertuffen meene ik dat de vogt noit in het bol- letje van zodanige Weer-glazen, hoe groot de koude in open Lucht mogt wezen, zal zakken. Naerdien de Weer-glanzen in de Kaften, tot de gewaffen van warmer lucht/treek, of vervroeging der ryp-werdmge onzer vrugten, tot het teken van vorir. niet mogen zakken, of hooger als 50. graeden ryzen: zoo zoude men de weer-glaesjens tot het ge- bruik der Kaffen of Broei-bakken , ter lengte van veertien graeden konnen verkorten; maer alsdan zal de mindere vogt, die in het pypje is, eenigzins de verhooging door den mond laeger maeken; nogtans zal die verandering over het geheel zeer gering zyn, en 'er weinig toedoen, gelyk het 'er ook niet op aenkomt, of het pypje over-aï correct van gelyke wydte is, als het maer zoo veel niet is, dat het op naeukeurig gezigt zoude zyn te onderkennen: want het komt voor- namentlyk op de bepaelde merken van vriezend weer en uiterfte warm- te aen; vermids men de weer-glazen in de KafTen daer op noit moet laten komen, maer altyd, zoo veel doenlyk is, de tuffen-warmte waer* neemen, als by het teelen der Ananaffen in de Stook-oven-kas, en der Wyhgaerden in de Stook-kaffen word aengetoont. De weer-glazen in open lucht zyn nodig om zig daer na te fchikken»
tot het voorkomen van vorft door bedekkinge van buiten: maer om ee* nigzins wegens vliegende ftorm-winden kennis te bekomen, en zorg te dragen om niet te lugten maer te dekken, zoo dient men van een Barometer voorzien te zyn, daer toe die alleen dienftig is. Met zpdanigen Weer-glas, in maniere als gezegt is, in verdeelin*
gen van graeden gemaekt, en warmte en koude aenwyzende y hebbe de vok
|
||||||
|
T.BoekJÏT.lToofM Van d£ Week-gijazjl& 2$$
volgende ondervindingen waergenomen: het zelve Jiangt met hetbol*-
lëtje tegen eene Noorder muur, zonder van Zon te konnen wordert aengedaen, drie voeten en zeven duimen van den grond. Ook is liet3. volgens dé voorgemelde befchryving, tot het vervroe-
gen en voortteelen van gewaffen, met fterke voorloop van Brande- wyn gevult: zynde de lengte der verdeelde graeden, van o. tot de jo*,.- graed, negen duimen drie en eene quart linie Rhynlandfe maet: err de daer op getekende 4>e. graed verkregen door het bolletje, volgen» bevindinge van verfcheideperfoonen, in den mond te houden: welke: ondervindinge ücverfchuldigt ben aenhet berigt van eenen zeerErvae* ren Natuurkundigen. jp Aïïeruiterfte warmte voor de AnanafTen dês Zomers in de Rund-»
bak; 47 Zomer-warmte voor de Ananaflen. De zelve alsdan te lugten.
45 Bloed-warmte, door den mond verkregen, en natuurlyke Zomer*
warmte voor AnanafTen. 43 Gants zeer benaeuwende warmte in open Lucht dés zomers: dus *
was het op den 4; Augnftus 173o. 4.11 Ananas-warmte,na de eerfte 14. dagen, dat in de Rund-bak gebragÈ
z.yn. 40 Ananas-warmte, de eerfte 14. dagen in de Rund-bak: en alleruites*
fte warmte in de Stook-kas. Maekteene benaeuwde .zomer-warm- te in open.Lucht. 37 Ananas-warmte in de Stook-kas in February: en warm zomer-weer '
in open Lucht met Noorde of Weftelyke winden; maermetOo» fte, Zuid-oofte, of Zuid-e winden is het benaeuwende. £|( Gematigd Zomer-weer; dog in begin van Mey of September zeer
benaeuwt. 32 Zomer-weer tot half Mey: aldus waeren verfcheide nagten in o»
pen Lucht in de jaeren 1718 en 1710. 30 Ananas-warmte tot den 20. January. Gewenfte Kamer-warmte des
zomers. Zomer-warmte in April en September. 27i Gewoone Nagt-koelte des zomers in open Lucht.
%6 Ananas-koelte in de Stook-kas na January; Lente- en Herfft-
warmte. Zynde aenmerkelyk dat dit, door vnur-ftokinge, eene' onverdraegelyke warmte maekt; wanneer het in open Lucht vrie^ enopsiftaet. ■ ." 7T- 11 a 3rÜK
|
||||
|
2?4 Van de "Weer-glazen. I.ÊockMLHnfdd*
2£ Uiterfte warmte voor Kelders en Provifie-kamers.
23 Uiterfte koude voor de Manges Tanges. Des zomers is het grillen- de koud. 21 Warmfte zomer-weer op de Polus hoogte van 80. graeden en 30. minuuten. Des zomers alhier zeer koud.
20 Warm winter-weer: en op 76. graeden zeer warm zomer-weer. (a) ip Uiterfte Ananas Winter-koude. 17} Zagt winter-weer: en natuurlyke kamer-warmte, als het in open Lucht op 10. ftaet.
15; Even vorft, zoo als van eene even natte bevroren doek: en by vuur-ftoking natuurlyke kamer-warmte , wanneer het in open
lucht 4.. of 44 is.
14, Sterke ryp, zoo dat ys in de flooten maekt: dus is het nog dik- wils in April, en fomtyds in Mey erf Juny: aldus was het den 1?.
Juny 1733.
I2r In het Najaer, ftelt zig tot fterke vorft. 9 Als het dus drie dagen na den anderen vrieft, dan word het ys met Paerden bereeden.
44 Was het by ons den 21. January 1716. en maekte zeer felle koude. 3j Was het den 11. January 1720. 2 Moet by ons eenë byna onverdragelyke koude maeken.
o Dat het tot zoo laeg uit de natuure zal komen, is naeulyks te denken.
Wyders hebbe ik in de twintig jaeren niet alleen de regen, wind,
hagel, fneeu, mift, daeuw enz. maer ook met myne weer-glazen de koude en warmte waergenomen en aengetekent: daer door bevonden hebbe Dat het des Zomers, in de Lente en vroege Herfft op het koudfte
is, wanneer de Zon een half uur boven de kimmen is: dat daer op gewoonlyk de warmte van uur tot uur vermeerdert tot een uur, of half een i ook fomtyds, dog zelden tot half twee, waer na de dag-warmte gemeenlyk afneemt. Dat het des Winters het koudfte is by der Zonnen-opgang of een
weinig te voren. Dat («) Het zal mogeiyk den Lezer vreemd voorkomen, het op 70*. graeden Polus hoogte, kou-
der te vinden als op 80. graeden: dog zulks is my door eene> op zee genomen, driejacrige naeu- keurige agtgevinge en aentekeninge van eenen Commandeur der Walvis-vangft, volgens royn Weer-glas, aen hem ter opmerkinge mede gegeven, berigt |
|||||
|
*
|
|||||
|
1 Boek,IILHoofdd. Van de Weer-glazen. 2 $ y
Dat eene Zomer-lucht uit den Zuiden, Zuid ooften of Ooften, wan-
neer de weer-glazen in het Noorden op 34. a 35. ftaen, zig aen ons zoo warm doet gevoelen, als met een Noorde wind op 38- a 38^. Dat wanneer deze flaeuwe Zuiden, Zuid-ooften of Ooften winden
nog warmer lucht maeken, en het weer-glas 38- en hooger is, dierge- lyke warmte, na maete, veel onverdraegelyker broeyende word; zoo dat 38. uit het Zuiden zig ten minften doet gevoelen als 4.1. uit het Noorden; zynde deze zoele luchten altyd dyzig. Dat Zorner-daeuw uit het Noord-ooften, Ooften, en zelfs uitliet
Zuid ooften het weer glas laeger doet zakken, en meer koude aen- wyft; als op die tyd regen, fterke wind of ftorm zouden doen, al was de wind Noorden. Dat drooge doorwaeyende Noorde of Noord-oofte winden des Zo-
mers op ons gevoel kouder fchynen als de weer-glazen aenwyzen; maer dat nogtans deze winden de lucht daer kouder maeken, en het weer-glas aldaer zodanig aendoen, dat fomtyds twee graeden laeger zakt, als een weer-glas buiten wind of op het Weften. Dat niet alleen de Zon, maer ook de afftuiting haerer ftraelen van
verre, groote verandering veroorzaeken tot verhooginge. Dat wanneer het weer-glas in de agtermiddag (anders gewoonlyk zak-
kende) begint te ryzen, het doorgaens den volgenden dag regent; en hoe meer na den avond, des te zekerder, want dan heeft men de vol- gende dag veeltyks iïerke wind, en ftorm met regen. Dat wanneer na een vorige zonnige dag de wind vermindert, en
het weer-glas des avonds blyft zakken, gemeenlyk een fchoone zonnige dag volgt. Dat de wind geen meer aendoening maekt als na de gefleltheid der
lucht, zoo dat de wind, met kragt uit een blaesbalk tegen het bolletje aengedreven, niet de minfte verandering maekt om de binnen-vogt te doen intrekken of zakken. Dat de warmte of koude in befloten kaffen meer of min is, niet alleen
ïiadatdie digt by devuur-ftooking, of als hetvrteft voor aen de lucht, maer ook na dat die laeger by de grond is: dus kan de Zon en vuur- ■(looking, het verfchil van warmte, beneden 2,3,4,5. en meer graeden laeger doen zyn, als hooger in de Stook-kas. In dehooge Trek-kas, blad». 230. befchreven, hangen drie weer-
glazen loot-regt boven malkanderen, het onderfte drie voeten en vier duimen uit de grond; het andere negen voeten, en het derde twaelt 0 voe-
|
||||||
|
:2f6 Van de "Week-glazen. IjBoek,lII.HoofditL
•voeten en les duimen: daer mede hebbe het volgende opgemerkt.
-Den ij.Juny met een Zuid-weften wind en wolkige Zon, wanneer
!het weer-glas in open lucht des middags op 31. ftond, was het onder- fte 38. het tweede 4.2. en het hoogfte 47^, Den 18. july Qoftelyke-wind, heldere Zon, en blaeuwe lucht: was
het in open "lucht 's middags 32J, ook beneden in de kas 32J, het twee- de.40I en om hoog 4.7. In de Stook kas hangt het weer-glas in het midden van de eerfte ver-
■deelinge van de kas. Wanneer het niet vrieft en binnen geftookt word, ■dan is dit weer-glas gemeenlyk een graed warmer, als het weer-glas■> dat in de tweede verdeelinge op gelyke'hoogte, en even afftandig van de glazen hangt: maer wanneer het vrieft, is het verfchil veel meer., en nog meer als het fterker vrieft, voornamentlyk als het reets 2.00 fterk gevroren heeft, dat de vorft geen meer indrang kan maeken in de buiten-grond, of dat de zelve met fneeu bedekt is. In de leggende Ananas Stook-rund-bak, die bladss. 23R. afgefchetft is,
'hebbe in broeyende rund, des winters, eenige AnanafTen behouden., €n waren daer in twee weer-glazen; het een in het Ooften, en het ander in het Weften: zynde het weer-glas in het Wellen met geftadN ge Ooftelyke of Noord ooftelyke winden, geduurende de maend De- cember, altyd twee of drie graeden laeger, als het weer-glas in het •Ooften, tot den 29. December; als wanneer het weer-glas in open ilucht met een ftormende Zuid weden wind, en Sneeu-buyen i^.was, welke koude en felle wind met fneeu de binnen-lucht der bak zodanig tot het Ooftelyke weer-glas perfte, dat het aldaer maer 19. en het weer- glas in het Wellen 26- was, en dus volle zeven graeden hooger: zyn- de zulks aenmerkelyker, om dat deze glazen bak overdekt was met -dikke ftroomatten, waer over dikke haire-kleeden, en over die luiken craia duims hout waren. Het Sloot-en Bak-water in het Noorden, zes duimenbeneden de op-
pervlakte, is gemeenlyk des zomers inden morgenllont, en des avonds, twee graeden warmer, als de Nöorder-lucht: maer in de JLente is het gewoonlyk even zoo als de lucht, wanneer ook het water, by vervolg <van warmer lucht, niet zoo fchielyk daer van word aengedaen; zoo in tegendeel wanneer het fchielyk koud en guur werd, als mede wan- neer de lucht door daeuw verkout, dan behoud het water meerder zyn warmte, en is het zelve alsdan fomtyds 4, f. en meerder graeden war- mer als de luclit. X>es morgens is het water gemeenlyk het koudfte; en ,
|
||||
|
Ï.BoekJILHoofdd. Van de Weer-glaxên. "£$f
en.des middags is liet verfchil tuffen de Noorder-lucht, en het water
geme'enlyk hetminfte: nogtans is het in eene floot, van gedimrige trek en eenigzins van boomen belommert, gewoonlyk alsdan twee graeden koelder: en nog meer in eene Noorder loode bak, die van boomen o- verfchaduwt is. De Lucht-weger, of Barometer, kan waerfchouwïng doen om de
Kaffen tegen wind te bezorgen, met de glazen te bedekken; of met touvy te overfpannen, of om de glazen, op krap-houten om lucht te genieten leggende, by laege Barometer, vlak neder te leggen; maer de glazen dergewaffen, die vogt benodigen, moeten, by aenwyzing van regen, afgenomen worden, om te doen beregenen. Damp-wegers hebben my omtrent de teeling noit dienfl gedaen.
IV. Hoofddeel.
Van de Lucht, des zelfs verfcheidenheid in vermeng'wge van
deelen, en uitwerking omtrent de gewaffen: als ook
van de warmte, koude, winden, regen, fieeu,
hagel, rym, dauw enz.
Lucht, zeggen eenige Natuurkundigen, is een vloeibaer, takkig,
doorfchynend lichaem van uitveerende kragt, die verdunt en ver- dikt kan worden, maer niet als water tot ys ftoJlen: daer by voege ik, zoo als die met uitwazemingen en dampen, de welke kragtig van een gefcheiden zyn, vermengt is. Uitwazemingen zyn vuurige, zwavelagtige, falpeterige, berg-ftoffi-
ge en diergelyke drooge deelen. Dampen zyn gladde, vogtige , wateragtige of andere olieagtige
deelen. Van deze nu krygt de Lucht, door allerhande oorzaeken, verfchei-
de geftalten, na dat zig meer of minder uitwazemingen of dampen met de Luchts-deelen komen te vermengen en in een te fmelten; ma- kende alzoo te zamen de gemeene lucht, waer in alle dieren en ge- waffen voortkomen en groeyen: gelyk dan de lucht na de gefteltheid der Landen is, daer na zyn, of werden ook de gefleltheden der lichae- men: want na dat de Zon de Landen meer of min fchuins, of loot- regt befchynt, fchampen de ftraelen af, of blyven daer, in een war- U.Deel. Kk rende, |
||||
|
2)8 Van de Lucht. I-Boek,lF,Hoofd&
rende, hangen, en veroorzaeken dan fiielle, of niet zoo fiielle bewee-
ging, waer uit de warmte of koude voortkomt. Zoo men de Aerde op zommige plaetzen van onderen met vuur
meent te wezen, of maer alleen met Joden-lym of zwavel-ftof, die in brand geftoken is; dan zullen de uitwasemingen en dampen, naeft aen bet vuur zynde, aldaer meerder zyn: daerenboven zullen de Zon van boven, en dit vuur van onderen, gants verfcheide uitwazemingen en dampen veroorzaeken, en zulks na dat de Landen hoog, droog, bergagtig, metallig, mineraelig , zwavelagtig , oliagtig, vitriolig, falpeterig , zout, bosagtig , en verre van zee zyn; ook van veele menfen, digt by den anderen, bewoont worden: mitsgaders na dae de Landen laeg, vlak en effen met rivieren, moerafTen, meiren, poe- len, los en bol van grond, en digt aen zee gelegen zyn, ook van weinige menfen, verre van den anderen, bewoont worden. Schoon men nu van alle deze zaeken kenniffe hadde, dan Zoude-
ons dien van de Lucht, tot behoud van de gewaden, ontbreeken- want wy weeten niet van wat geflel van te zamen vermengde en in een gefmolte deelen de lucht is, als die daer van befchadigt worden* nog hoe die zyn moet om de zelve kragtig te doen groeyen. In het algemeen zyn wy bewuft, dat de allergezondfte jucbt, wanneer eenen langen tyd rondom ons blyft hangen, en die door de vuile dampen en uitwazemingen van onze lichaemen, en der zelver verrottende en uit- giften de uitwerpzels befmet, en door ons ingeademt word, voor ons. gants ongezond en doodelyk werd; zoo dat 'er niets, dat leeft, kan beftaen, zoo de lucht niet geftadig ververft. word: zelfs zal de adem- haling van alle dieren, by ontbeeringe van geftadige ververzinge, op- houden : maer gelyk de ververffing van friife lucht ten hoogfien no- dig is tot het beflaen van alle lichaemen, welkers beweeging ^tot groei ftrekt; zoo nadeelig is de zelve aen alle lichaemen, die buiten ftaet van wasdom zyn, en de welken men eenigen tyd onverandert tragt te bewaeren; daerom zal men aen alle groevende gewafTen eene gs- duurige verfe gezuiverde lucht geven; en in tegendeel de vrugten daer voor bewaeren. Eene lucht met te veel drooge vuurige deelen, of uitwazemingen-
is immers 2,00 nadeelig aen de gewaffen, als wanneer die met te veel dampen bezet is: dit bevind men des winters aen onze lichaemen by ferke vuur-ftoking in beflote kamers, in de welke het weer-glas 26, graeden (zynde in open Noorder-lucht een Lente-wamte) aenwyft, want
|
||||
|
lÈoehW.Hoofdd. Van öe LijenT m
T)^^^^}^"^^^ den gewaiTen in mêer-
fen zga) doen ' *wevende d^pen bezet, in Stook-kas- Tedere gewaflen, die de geftrenge lucht van onze Herfft-, Winter-
of Lente- koude met konnen wederftaen, moeten even als zwakke te- dere menfelyke lichaemen daer voor bewaert worden, egter moeten ze noit lang onder zodamgen lucht biyven, die niet telkens, door toe- d^^Xn6 ?%Verff W5rd; Want dat niet gefchiedende, zouden
die gewaflen, ais a Ie andereid.erelyke lichaemen, verftervenï en ge- lyk men in bellote kamers, daer veele gezonde menfen tezamen zvn, nogtans de quaede gefteltheid der ludit&gewaer werd, maerTog mee en fcbielyker in zieden-kamers; zoo word men de quaede gefteltheid der lucht in lang bellote Oranje-huizen, of glaze kaffen geVaer, en zulks na dat aldaer veele gewaflen by den anderen zyn, fok na da* die van goede kragtige groei, of van niet zoo goede gefteltheid zvn zelfs werd men m open lucht, dog veel fchielyker k feflote plaeSr de quaede gefteltheid van zwavelagtige lucht gewaer, of alf die mefte doordringende, vuurige, falpeterige, olieagtige, of vitriol£e deelen bezet is; gelyk dikwils aen de Myn-werkerf, of zulken,dTin lepe lang bellote kelders gaen, befpeuft word P In langduurige ftiltens, en voor-al in heete Zomers, gevoelen onze
h^aemen en de gewaflen, fchoon niet zoo fchielyk, de quaede eeftelt heid der lucht: vo gende veeltvds na ^„it^ u„Ja uc4"^uegeitcjt- het Najaer doodde ^^^i^^J^^^t^^
LgdeeZ?etenrhenefn' *" "* deS ™™S veeIe ^ ™den en Het befte en fpoedigfte middel, om de beflote Oranje-huizen en glaze-kaffen te zuiveren van eene vuile quaede bedorven 1 ie en de gewaffen door toevloet van eene veriTe fnflb lucht te verq ukken, °s de zelve door wederzydfe openingen een doortogt van lucht te geven" dog als de buiten-lucht al te koud is, en de doortogt zoude fchaden dan befproeit men de grond van het vertrek, of Or!njeJiufs enz me? Ie Sen 'iaeJ d0°r d%water-deejen zig komen te fcheiden en uit
zvnde alsdan r^ rdunAen T de vui]e ritwazemingen vermengt
S-e^^S^a-n, of door de opener tot eJL Wat wyders de gefteltheid der Lucht, omtrent warmte of koude
|
|||||
|
Kk 2 aen-
|
|||||
|
i6o Van de Lucht. I. Boek, IF. Hoofdd,
aengaet; die zyn beide even noodzakelyk zoo wel tot het leven en be-
Jtand van de gewaffen, als tot andere diereiyke lichaemen: want gelyk deze lichaemen niet konnen bellaen zonder warmte, die door des zelfs roeringe, de fapperi verdunt en doet uitfpreiden; alzoo nodig is meer of minder koude, na de gefteltheid der lichaemen, volgens den aerd der bewoont wordende landen, om de fappen op haer tyd te ver- dikken , en eenigermaete te doen ftremmen ; het geen ons zelfs de heetfte landen bewyzen, daer men liet goede, twyfelbaere, en quaede MoLuTon heeft, even als by ons de Zomer-warmte, de Herfft-, Win- ter- en Lente-koude. Ook hebben de gewafTen en alle dierelyke lichae- men haere byzondere eigenfchappen, niet alleen omtrent de hoe groot- heid dezer warmte of koude, ten aenzien der gefteltheid van droogte of vogtige lucht, maer ook omtrent de byzondere wyzen om daer van te moeten worden aengedaen; waer na de Saizoenen, onder de zelve luchtftreek, verfcheide foorten van vrugten voortbrengen; gelyk by ons de Lente-, Zomer-, Herffl-, en Winter-vrugten zyn; en onder Jieeter luchtftreek de vrugten van de goede, twyfelbaere en quade Möuflon; daerenboven is de verdikking of koude, die door de nagt- ftremminge veroorzaekt word, zeer nodig tot groei en voeding der gewaffen: zynde aenmerkelyk, dat in veele heete landen, de zomer- nagten doorgaens veel kouder zyn als by ons, of andere Noordelyker bevolkte landen ; zoo dat haere nagt-ftremming onze winter-koude eenigzins fchynt te goede te komen : zodanige groote nagt-koude heeft men inzonderheid in Afrika, ter plaetze daer het des daegs eene onverdraegelyke hétte maekt, en genoegzaem weinig of niet regent: want ais het regent, dan zyn het fyne ftof regens, die doorgaens voor- boden van een peftilentiaele ziekte zyn. Diergelyke verandering tuffen dag-hette, en nagt-koude, heeft men
ook in de vlakten der landen onder of omtrent de Linie, niet verre van de zee gelegen, en van agteren door hooge gebergtens gedekt; al- waer de dampen, die uit zee ryzen, door de geftadige zee-wind, des daegs, tegen het gebergte gedreven worden; en aldaer tot nevels ver- dikt zynde, waeyen ze met de Land-wind des nagts wederom, en Jkomen zig als eene zvvaere daeuw over het land te verfpreiden. Zoo ook heeft men, in laege vogtige landen, de koudfte nagten, na eene. groote warmte van den voorigen dag •> inzonderheid tegen de Herfft, wanneer de nagten langer werden \ welke koude door den daeuw, die daer op gewoonlyk volgt, veroorzaekt word: daerentegen liebben de Noor-
|
||||
|
1.Boek,IV.Hoofdd. Van de Lucht. 261
Noordelyke landen des zomers minder nagt-koude; derhaiven wyft de
Natuur wederom aen, hoe dat haere grooter winter-ftremming in de- zen word te gemoet gekomen. Wyders Jeert ons de ondervinding y dat gelyk de Noorder bewoonde landen grooter, vafter, fterker men> fen van niet zoo gezwinde beweeginge, nog vlugge geeft voortbren- gen, het even zoo met de gewaffen is; want die groote winter- of lente-koude weerftaen, worden daer na fterker van halm, en bequae- mer om overvloediger en teffens gevoeder vrugten voort te brengen» liet geen men liet zigtbaerfte, onder de zelve luchtftreek,in het winter- en zomer-koren ziet, mitsgaders in Tuin-erreten, Boonen en meer diergelyke voedende graen- en lees-vrugten; fchoon zommige meeneri dat de meerder vrugtbaerheid door het dieper wortel-fchieten zoude veroorzaekt worden; maer dit is gants anders, vermids der zelver wor- tels minder in diepte en meer horizontael groeyen; het geen deverplante Boonen bewyzen, welkers neergefchoten pen-wortels, voor het ver- planten , worden ingekort, op dat ze op de zyde meerder wortels zouden:, maeken; ook zyn ze vrugtbaerder, wanneer de Lente-koude haer groei ftremt, zullende alsdan met meer fpruiten en fterker halmen komen uit te fchieten. Daerenboven is de koude regen doorgaens dienftiger en vorderlyker tot de groei en vrugtbaerheid, als de warme; en daer om zyn de nagt-regens wenfelyker, als die des daegs vallen. Na dat de lichaemen van koelte of koude aengedaen zyn, en dus de-
war mte of hette ontmoeten, word die Zus of zoo genaemt: daerom noe- men wy in de winter eene Lucht warm, die ons des zomers zeer gril- lende en koud voorkomt; het geen men alsdan het allergevoeliglt in zeer diepe onderaerdfe kelders kan bevinden ; want fchoon ons de lucht aldaer des zomers koud, en des winters warm voorkomt, zoo is het gants anders met de daer in zynde lucht, volgens het weer-glas, geftelt: nogtans zullen onze lichaemen, des zomers aen groote warmte, en des winters aen meer koude gewoon zyn de, deze ongewoone ver- andering haeftig gevoelen : op gelyke wyze zal men laeuw water- koud noemen, wanneer men, by het gevoel van zeer heet water, daer *n de hand fteekt: en zoo gaet het vorders met alle zodanige veran- deringen. Maer dat alles, het geen fterk bewogen word, warm,- en het geen van minder beweeginge is, koud zoude zyn, is omtrent alle lichaemen niet akyd van gelyke uitwerkinge: immers bevind men her tegendeel aen lucht, en water door wind bewogeny want dat maekt in beide koude. Uk 3. Het
|
||||
|
2g2 Van de Lucht. L Boek, IV. Hoofdd.
Het is dan, als gezegt hebbe, zeker dat de koude tot het leven van
de dieren en gewaffen zoo nodig is als de warmte, en dat ieder ge- was zyn eigenfchap van aendoeninge door min of meer v/armte of koude heeft, en zulks op verfcheide wyzen, als de Kerffen, Perziken en Druiven aentoonen; want de Kerffen en Perziken bloeyen en zet- ten vrugten in de Lente, als het gemeenlyk koel, en fomtyds koud, ja vriezende is: daerentegen zullen de Druiven het niet doen als in de midde-zomer, wanneer de dagen en nagten op het warmfte zyn: zoo ook rypen de Kerffen met eene aenwaifende warmte; en de Perziken en Druiven met eene verminderende warmte: daerom moet men om- trent de voortteeling van deze en andere diergelyke vrugten, voorna- mentlyk by het vervroegen der Saizoenen, bedagtzyn, met die onder glazen, zonder of door middel van vuur-flookinge, doorkonftige op- paffinge en lucht-nabootzinge te teelen; konnende de nabootzing van warme lucht, wranneer de Zon daer by maer eenigzins behulpelyk is, met goede uitilag. werkftellig gemaekt worden; om aldus niet alleea de zomer- en herfft-vrugten te vervroegen, maer ook de vrugten van heeter luchtftreeken by ons natuurlyk te doen groeyen en volkoment- lyk te doen rypen. Maer om de gewaffen van kouder luchtftreek in heeter landen natuurlyk te doen groeyen, en vrugten te doen voort- brengen, of de winter-vrugten in de Zomer te teelen, daer toe heeft de konft als nog geene middelen uitgevonden, waer door de zelve haere noodige vereifte zamentrekking zouden konnen verkrygen. Schielyke verandering is aen alle lichaemen niet alleen fchadelyk,
maer ook fomtyds dodelyk; insgelyks is het aen de gewaffen; daerom moet men, voor-al omtrent kas-gewaffen , daer voor bezorgt zyn: want ofwel de gewaffen van heeter luchtftreek zeer groote warmte be- nodigt zyn: en die van onze luchtftreek felle koude konnen weder- ftaen, zoo is nogtans diergelyke verandering, fchoon in veel minder graed van warmte of koude, haer veeltyds dodelyk: zynde het wel- ilagen van alle vreemde gewaffen, en het geen de vroege voortteeling betreft, meeft afhankelyk, dat men haer, in navolginge der natuu- re, van langzaemer tyd tot haere uiterfte koude en benodigde warmte $oet komen: waer van in het voorige Hoofddeel wydlopig gehandelt is. Vermids warme en koude, of koude met warme lucht zig niet fchie-
lyk te zamen vermengen om eene getemperde lucht uit te maeken, zelfs niet in beflote plaetzen, maer dat dit van langzaemer tyd moet ge- fchie-
|
||||
|
J.Boek, IV.Hoefdd. Van de Lucht. ^
fcbieden, dewyl in het begin van deze fchielyke veranderinge de krag-
tigfte der beiden de minder kragtige weg-perft, en maer alleen ver- plaetft; zoo worden daer door veele gewaflen, uit onkunde» in befloo- te plaetzen, als zyn Kaften en Oranje-huizen,door het flooken bedor- ven : zynde voor eerft de fchielyke verandering oorzaek van deze be- dervinge.: en ten andere, wanneer in de zelve te groote koude is in- gedrongen, zet zig de zelve aen de gewaflen, naeft aen de glazen ftaende, op de oppervlakte der aerde, als ook aen haere ftammena takken en bladen, wordende die koude, door de fchielyke warmte, voortgeperft tot de wortels en binnen-vliezen der gewaffen; zelfs word die, door het geheele vertrek gaende, in eene hoek te zamen geperft» alwaer de koude nog kragtiger werking doet. Om dit quaed, zoo veel doenlyk, voor te komen, moet de ftooking niet alleen gematigt zyn» maer zelfs moet men, het verft van de ftookinge, opening maeken, daer de koude uittrekt. Gelyk nu de Lucht, in befloote plaetzen, zig niet fchielyk te za-
men vermengt, (voornamentlyk wanneer buiten perffing is) fchoon onder en boven word aengedrongen; zoo is ook het zelve in open vrye lucht, daer men de Zonne-ftraelen,. door fchermen of luwte van beplantinge, by den anderen vergadert en behoud; konnende deze warme lucht, in zulke afgehynde of aen weerkante beplante plaetzen - zeer lang te zamen blyven, fchoon eene kouder lucht van voren, en boven over de zelve waeit; het welke men, door verfcheide proeven, kan bevinden, ook word dit door het weer-glas aengewezen, voor-at in de maenden April, Mey, September en Oktober, wanneer het by een dagelykfe Zon, met een Noord of Noord-ooften wind, zo- danige koude nagten maekt, dat het weer-glas op open vlakte op voril, zynde ij. of laeger ftaet; en de ryp of het ys ook zulken koude aentoont ; wanneer het nogtans, in behynde plaetzen» 17, ig, 1% en iOï zal aenwyzen. Dat de koude lucht, door perffinge, in eene hoek van befloten bak-
ken te zamen gehoopt, aldaer kragtiger uitwerking van koude maekt, *al men des winters altoos gewaer worden , wanneer ze» door de ininfte openinge, komt m te dringen: dus zal men in het openen der DaKken by een klein vorftje, bevinden, dat het eerft bevroren zal zyn* ten einde van de bak, in het Zuid-weften, indien de buiten-lucht uit het JN oord-ooiten komt te dry ven: in tegendeel jzal zig de koude zetten in èQ koek* teQ einde van de baka in het Noord-ooften of 'Ootas |
||||
|
só'f Van de Lucht: l.Boek,IV.Hoofdd.
wanneer de bniten-Iucht door het Zuid-wetten of Weften word gedre-
ven: en gelyk het met de koude is, zoo vergaderen zig ook de dam- pen met haere uitwazemingen, in de hoeken der beflote plaetzen of bakken. Dat het ook, by het opkomen der Zonne en een halfuur daer na,
boven de horizont gewoonlyk het koudfte van den dag is, beveftigt het vorige, want dan perft deze Zonne-warmte de koude tot afgelegen Jioeken buiten de Zon. Even als, door dagelykfe Zon des zomers, de lucht van dag tot dag
warmer werd, ten waere de wind, die de Zonne-ftraelen doet verfprei- den, daer in verandering maekte; zoo word ook de koude, in vriezend weer, voornamentlyk met betrokken lucht, fterker en gevoeliger, en wel te meer na dat het aerdryk gefloten of met fneeu bedekt is, zulks de vorft daer niet kan indringen. De dampen, die by ons om laeg zoo veel koude niet ontmoeten,
dat tot nevels of mift te zamen trekken, ryzen hooger, en werden aldaer, door in- of te zamen-trekkinge, tot wolken; de welke, zoo lang ze niet te veel zyn tezamen gevoegt, en aldus verdikt, door haer eigen uitgeftrektheid, en door de zwaerte der lucht die onder haer is, oi door fterke wind worden opgehouden: maer wanneer ze zodanig zyn te zamen gevoegt, dat haere droppelen groot genoeg werden, en door haer eigen zwaerte vallen, dan maekt het eenen middelmati- gen regen, die om laeg, by fterke koude, fneeu werd: maer byaldien de wolk, door de zwaerte der bovenlucht word neergeperft, dan ver- oorzaekt die een dikke regen, hagel of fneeu: en als de wolk van bo- ven niet zoo verdikt of groot van droppelen is, maer dat de lucht van onderen weg wykt, dan volgt daer van fyne nevel, mift ofondoor- zigtige yzel. De meefte,menfen verbeelden zig, dat een zoele warme regen en
eene daer op volgende fchielyke warme lucht zeer wenfelyk zyn tot Jiet groeyen en verquikken der gewalTen. In tegendeel zyn deze zeer jiadeeligjvermids ze de gewalTen doen roeften en rotten. Maer de kou- de regens uit het Noorden, en inzonderheid de Zomer-nagt-regens om zyne meerder koude, wanneer, voor dat in de grond by de wor- tels zyn ingedrongen, geene warmte volgt, zyn altoos vorderlyk en wenfelyk, gelyk ook de fterke fneeu> en Winter of Voorjaers ftort-re- gens zyn. Sneeu omvat, doordien haekagtïg is, de zwavel- en falpeter-deelen
der
|
|||||
|
i m*mÊm*mmtÉÊÊmÊÊ*
|
|||||
|
l.ËQskJV.Hoefdd. Van Sneeu, Hagel enz.' 26$
der lucht, en doet de zelve met zig nederdaelen en tot de grond in-
dringen, insgelyks doen de ilag-regens, en koude regens, welkers droppelen meer in een gedrongen en niet zoo glibber-glad zyn, als de zagte warme regen-droppelen; en daerom maeken fneeu., hagel, kou- -de regen en ftort-regens, zelfs des zomers, mits dat daer op geen fchielyke warmte volgt, de grond vrugtbaer, en bevorderen by uit- nementheid de groei: maer wanneer de ïtort-regens vallen op de open bloemen der boomen, dan zullen de bloeifels, door deze overvloedi- ge bevogtiginge, voor dat ze tot vrugten zetten, afruyen, of eene roefting veroorzaeken, zoo dat dan weinige bloemen tot vrugt zullen groeyen: ook zyn de ftort-regens fchadelyk, wanneer de boomen in liet Voorjaer jonge fcheuten maeken; en dat daer op fterke koude volgt: daerenboven zyn ze veeltyds nadeelig aen het jonge kruid, en aen het Graen-gewas, om dat het onkruid daer door kragtig vermeerdert, inzonderheid het Yl-graen, by ons Oot genaemt. Vorders zyn de ftort-regens in koude lucht altoos goed en wenfelyk: maer de fyne zag- te zoele zomer-regens altoos nadeelig aen de gewaffen. Hagel is wegens des zelfs falpeterige bevogtiging vrugtbaer, maer
naerdien die meeft des zomers zeer dik, hard, en door aendrang van fterke wind op en tegen de gewaffen nedervalt, doet ze veeltyds groote fchade. By mijt, of nevels heeft men ftiltens, en dat maekt, als gezegt is,
wanneer ze lang duuren, eene ongezonde lucht, waer in de gewaffen roeften, fchimmelen en rotten f daerentegen doet koud winter-weer, en veel fneeu op een goed vrugtbaer jaer hoopen; zoo ook zyn de jae- ren met koude regen altoos vrugtbaer voor de gewaffen, en gezond voor menfen en dieren. Ondoorzigtige jzel is, als gemeld hebbe, eene mift, of nevels, die
om laeg zynde, aldaer bevriezen. Tioorzïgtïge yzel is, wanneer de boven-lucht niet zoo koud is om
de droppelen tot hagel of fneeu te doen bevriezen, maer als regen ne- dervalt , die door de koude der lichaemen, daer ze zig aenhegt, tot ys geftolt word. Deze is zelden van langen duur , om dat de lucht ontlatende de zelve tot water doet verfmelten, overzulks brengt die Zelden of noit fchade aen; dog byaldien geen dooi volgde, en de ge- waffen aldus lang, als in een beüoten glas, niet zouden konnen uit- dampen, of van verfe lucht aengedaen worden, alsdan zoude deze- zeer fchadelyk zyn. II.'Deel. LI 2?**"
|
||||
|
i66 Van Donder, Daeuw enz. l.Boek,lV<Hoofdd.
^Donder met eene zwarte wolkige lucht veroorzaekt ftort-regens, die
zelden met zwaere hagel vermengt zyn: maer als de wolken, by zwae- re donder, ligt fchynen, dan heeft men veeltyds zwaere hagel te ver- wagten. , T)aeuw komt voort uit gereze dampen in de lucht, die, door de
warmte der Zonne nog meer uitgefpreid, daer na in te zamen hegtin- ge nederzakken ; als dit verdikkende des avonds, door eene kleine koele wind, gefchied, dan is de zelve niet eenpaerig over alle landen: maer als ze van langzaemer tyd, na het miffen der Z.onne, in de nagt tegen de morgen verdikt, nederzakt, dan is de daeuw eenpaerig, en bevogtigt alle de daer omtrent zynde landen. Dat ogtentftonden het koudfte zyn, wanneer het fterk daeuwt; als ook dat de daeuw eene koude bevogtiging en een zeer kragtige groei aen de gewaffen veroor- zaekt, is eene bekende waerheid; en nergens blykelyker als in die lan- den, daer de daeuw het eenige middel is, waer door de gewalfen des zomers bevogtigt worden, dewyl de zelve, fchoon het daer zelden regent*, nogtans behoorlyk groeyen en vrugten voortbrengen: hier door word ook beveftigt, dat de gewaffen niet alleen door haere wor- tels, maer ook ten deele boven de grond door de pooren van haere bladen gevoed worden, naerdien de daeuw noit zoo veel by ons be- nat, dat de vogt daer van tot de wortels in den grond doorzakt. Wyders bewyfl dit , dat koude vogt dienftig en groeizaem is,
ket geen zigbaerft uit de Herfft- en Lente-regen blykt, wanneer deze vloeibaere ftoffen, in de pypjens der gewaffen ryzende, en door de nagt-koude verdikkende, alsdan eene kragtige aenzet of vergrooting der gewafTen veroorzaeken: daerentegen wanneer des zomers de warm- te kragtig en langduurig is, en de nagten niet zoo koud zyn, .waer door de dampen zoo wel niet zamen hegten of verdikken, en zulken bequaemen verandering van vogten niet konnen te weeg brengen; dan blyven de Zelve in verdunninge zonder veel aenzet of groei uitdam- pen: hier by komt nog dat, vermids de aerde weinig vogt geniet, de pypjens van het gewas, door de minder toevoer en dagelykfe warm- te meerder inkrimpen, het geen dorder en magerder gewaffen veroor- zaekt. Of de ^ind op zig zelfs beftaet, dan of het eene perffing der lucht
is, en meerder of minder geweld doet, na dat fterk geperft in naeuwer beflotenheid komt door te dringen, Jaet ik aen de Onderzoekers der Natuurkunde over: dog het is zeker dat niets de Lucht gezonder en zui>
|
||||
|
I. Boek, IV. Boofdd. Van d e| W i n n e n. 26?
zuiverder maekt te zyn, als eenen fterken kouden Noordelyken wind, om
dat die de vuile dampen en uitwazemingen der aerde, mitsgaders van alle dieren, en haere uitwerpzels verdry ft, en buiten rotting houd: de welke anders,rondom ons blyvende hangen, wederom ingeademt wor- denen alsdan aen alle lichaemen, zoo dieren als gewaffen ten uiterften fchadelyk zyn: wel is waer dat deze fterke winden de Zonne-ftraelen 2eer verftrooyen, waer door niet alleen de warmte benomen word; maer ook worden, door der zelver fterke lucht-perffinge, fomtyds de jeugdige gewaffen verflenft, en word het laeg veld-gewas, door de aendrift van lofTer deelen des aerdryks, bednrven: nog zal de flerke beweeging der winden, boven aen het boom- of ander hoog gewas, der zelver onder- aerdfe wortels van aerde ontdoen, wanneer de buiten-lucht de geduu- rige voortftuwing of na zig trekking der vogten belemmert; het geen alsdan de groei veragtert, ook wel in het geheel kan beneemen: maer men zal dit alles voorkomen; wanneer men onze lichaemen daer voor bewaert, en de gewaffen door hoog geboomte daer tegen bedekt: zul- lende alsdan, zonder gemelde hinderniffen, het benodigde voordeel van deze fterke winden genoten worden. De winden zyn koud, warm, vogtig of droog, niet alleen na dat
uit kouder of warmer hoek voortkomen, maer ook na dat ze fterk of flaeuwelyk waeyen, en, eer tot ons komen, veel water, vogtiger of drooger.landen paffeeren: dus is de Noorde-wind, die ons uit de koudfte luchtftreek toekomt, des win-
ters niet zoo koud, als de Noord-ooften, en nog minder als de Ooften- wind ; mitsdien hebben wy, met eenen Noorden-wind, des winters zeer zelden fterke vorft, maer veel mift, yzel of fneeu: deze ons van over zee toewaeyende, brengt de met zig voerende zee-dampen en uitwazemingen tot ons over: om welke reden, ook des zomers, zeer koude guure dagen veroorzaekt: fchoon nu de Noorde-wind door ons fceer dikwils verwenlt word, egter is die voor alles hetdienftigfte: maer nien zal zelden zien dat de Noorde-wind , zonder een ftreek van het Noord-wellen of Ooften te hebben, eenigen tyd blyft doorwaei- jen. De Noord-oofte-wind paffeert, eer tot ons komt, niet zoo veel wa-
ter als de Noorde-wind; maer drooger landftreek, brengende gevolge- lyk vafter deelen met zig, die des zomers groote hette, en des winters drooge fcherpe koude maeken. , De üolten-wind paffeert nog drooger landftreeken, eer tot ons
Li 2 *««*»
|
|||||
|
\
|
|||||
|
2^8 Van de Winden. I.Boe'kJV.Hoofdd.
komt, en gevolgelyk brengt die nog vafter, minder glibberige deelen
tot ons over; waer door des winters nog grooter drooger koude, en des zomers grooter hette veroorzaekt word. Daerentegen is de Oo- fte-wind , omtrent de Engelfe kuften over ons gelegen, gewoonlyk koud en guur, gelyk by ons de Noorde- of Noord-wefte-winden; naer- dien deze Oofte-wind by hen de zee paffeerc, en des zelfs dampen met zig flepende, tot hen overbrengt. Daer van komt by hen het fpreekwoord The wind of E aft is never good for Man or Beaji: dat is T)e Oofte wind is nimmer goed voor mens of beeft. De Zuid oofte-wind maekt by ons, des winters gewoonlyk de aller-
grootfte koude, doordien nog drooger landftreek paffeert, en van daer die deelen tot ons overbrengt; zulks ook des zomers de grootfte hette veroorzaekt; maer vermids het dan altoos flaeuwëlyk waeit, zoo blyven de uitwazemingen aldaer om laeg hangen, dat veeltyds eene dyzige broeyende lucht maekt; en naerdien deze kleine vuurige deel- tjens zig alsdan met de weeke deelen der lucht vermengen, zoo ko- men daer uit gewoonlyk Donder , Hagel, en zwaere Stort-regens voort: waer na deze Zuid-oofte-wind, fomtyds in het Zuid-weften, dog gemeenlyk in het Noord-weften omfchietende, het weer doet be- daeren, de lucht aldus van de vuile uitwazemingen zuiverende, waer mede ze in dien tyd, dat de wind Zuid-ooft was, bezet is gebleven: verquikkende ook menfen, beeften en gewaffen, die met veele van deze quaede luchts-deelen bezet waren: ondertuffen is het een ge- luk dat de Zuid-oofte-wind zelden langer als drie dagen waeit, zon- der aldus ten beften tot een Noord-wefte-wind te veranderen; want zoo lang dit niet gebeurt, blyft het Donder-weer gewoonlyk aenhou- den. De Zuide-wind word tot ons uit de warmfte hoek gebragt, en waeit
jzeer zelden fterk, zoo dat alle de Aerdsryks-dampen en andere uitwa- zemingen rondom ons om laeg blyven hangen, de welke alsdan met de vuurige deeltjens dezer Zuide-wind vermengt wordende, des zo- mers eene broeyende warmte veroorzaeken; die, wanneer van korten duur is , zeer zigtbaer het Gras in groei doet vorderen , dog by langer duur zeer ongezond word bevonden; voornamentlyk als het teffens ftof ofzagtelyk regent, gelyk het gewoonlyk doet; want dan heeft men veeltyds in zodanige Najaeren quaedaerdige ziekten. Des winters maekt deze wind minder koude; maer vermids de water-dam- pen en uitwazemingen dan zoo niet konnen verdunt worden, blyven 2?
|
||||
|
l.BoekJVMoofdd' Van de Winden^ 2#
ze alsdan ook rondom ons hangen, aldaer eene miflige lucht mae-
kende. Zuid-weite-wind flormt by ons gemeenlyk het fterkfte in het Voor-
en Na-jaer, daer door de boomen liet meelt uit den grond waeyen;, maer is niet zoo koud, als de Wefte-wind, die ons meer van over zee toekomt: deze is fbmtyds'
ook fel flormende, en maekt de lucht nog zuiverder en gezonder als- deZuid-wefle-wind: bedaerende gewoonlyk deze beide florm winden, gelyk van de Zomerfe donder-buyen 'm het Zuid-ooflen gezegt is, ia' het Noord-weften. De Noord-wefte-wind flormt fomtyds zeer fel, dog zelden zoo fterk;
als de Wefte, en nog minder als de Zuid-wefte-wind: maer des zelfs' flerke winden of ftormen zyn veeltyds buijig, en in-het Voor- en Na- jaer met hagel offneeu verzeld,dies het eene koude guure lucht en on- fluimige zee veroorzaekt; welker ziltige dampen, door deze Noord- wefle-wind, tot ons worden overgebragt, en aen onze gewaffen zeer* nadeelig zyn: overzulks de boomen, welkers hooge toppen daer vaiv kragtig worden aengedaen, noit hoog rond kroonende werden, maer" fchuins afgefchooren, als wykende voor deze flormende winden: -nog- tans zuiveren de zelve de lucht nog, meer van qnaede dampen en uit- wazemingen, als die uit den Weften of Zuid-weften, doende gevol-- gelyk veel goed aen alle gewaffen, die tegen des zelfs aendrang erf overbrengende ziltige dampen befchut zyn. De zeer groote verandering en het goede, dat de Winden aen de
gewaffen en lichaemen der dieren toebrengen, zyn nergens kennely^ fcer, volgens berigt van ervaere Reizigers, na te fpeuren als in de Lan- den, die onder of omtrent de Linie gelegen zyn, en die altoos egaely dagelyks twaelf uuren, van Zon befchenen worden; want daer mae- kende Winden het goede en quade Mouffon, of de Zomer en de Winter: alhoewel men zeer verkeerdelyk door het goede Mouffon benoemt den tyd van de groote hette, droogte en weinig wind; en ^uaede Mouffon noemt, wanneer de winden en flort-regens de lucht verkoelen, de grond bevogtigen en de gewaffen doen groeyen: wel is waer dat de winden dan veeltyds zeer lel waeyen, en de ftort-regens overmatig. z,yn y waer door veele gewaffen ten -uiterften befchadigt worden; maer des niet tegenftaende heeft men dan kragtiger gewaffen en beter vrugten als in het zoo genaemde goede Mouffon: 'wanneer in veele Landen de boom-gewaffen, welkers lof vaanatuure niet al- ö LI a £00S
|
|||||
|
^
|
|||||
|
2£® Ta-N de W1NüeN. /.Boek,IV,Hoofdd.
toos groen blyven, gantsdor, bladeloos, en zonder groei zyn} alsby
ons des winters: ondertuffen zyn aldaer de befte Saizoenen van groei en vrugten de Twyfel-maenden, by onze Herfft en Lente te vergelyken; zynde de tyd, wanneer de ftorm-winden ftaen te beginnen en te ein- digen, alsdan zyn de winden en regens in meer gematigtheid. Men Jieeft in die Landen op zommigeplaetzen, van weinig afftands, ter zel- ver tyd Sinter en Zomer, of het by hen genaemde quaede en goede Mouffon, na dat de wind uit den eenen of den anderen hoek voort- komt, en door de bergen in des zelfs drift gefluit word: want deze iwinden de ryzende dampen tot het gebergte aendryvende verdikken aldaer, en vallen vervolgens als ftort-regens neder; dewyl het, ter zel- ver tyd op zommige plaetzen, aen de andere zyde van het gebergte, zonder wind, drooge hette maekt. V. Hoofddeel.
Van de Aerde: hoe de zelve beft is in vermenginge na de ei-
genfchappn der GewaJJen, ais ook na den tyd en wyze ioan teelinge.
Men geeft gemeenlyk den naem van Aerde aen de gronden, die
fteekbaer zyn, om de zelve aldus van de fteenige of bergagtige te onderfcheiden; maer ik noeme alhier aerde, wanneer een grond dikwils klein gebrooken, of met andere foorten zodanig doormengt is, als of het ^ene foort was, fchoon des zelfs deelen zig ligtelyk van een Scheiden. De natuurlyke gronden zyn in diepte van onderfcheidelyke hoeda-
nigheden , ook veeltyds van verfcheide koleuren; dog dit laetfte doet niets tot des zelfs vrugtbaerheid, uitgezondert de geheele roode aerde, die belden of nok vrugtbaer is; daarentegen is de zwarte aerde door- gaens het vrugtbaerfte; dezelve zal ons dikwils, op het gezigt, meer of minder zwart, donkerbruin, ligt of witter voorkomen, na dat met meer of minder vogt doordrongen of bezet is, even als de dikke in een gedrongen wolken zig zwart vertoonen; en gelyk het geen, dat fterk Hoor vuur uitgedroogt is, wit ziet. Na de gefteltheid der gronden worden de zelve niet alleen het befte
gaet klei, zand, bagger of andere foorten van meft doormengt, en dus
|
||||
|
1. Boe k,V. Hoofdd- Van de Aeslük. Hf f
dus tot aerde gemaekt, maer ook na de eigenfehappen der gewaffen r
als men daer uit tragt voort te brengen, mitsgaders na dat de zelve in open vrye grond, of in potten of bakken geteelt worden: als mede na dat men zulks wil plegen in de Lente, Zomer, Herfft of Winter: of ook door broeijinge van Paerden-meft, vuur-ftookinge, ©fanderer hefmiddelen, of alleen door het middel van glazen verrigten. Na alle welke bekende omftandigheden, of die aen ons, door den tyd, nog" meer kenbaer mogten werden, moet de aerde in vermenginge gants- verfchillende wezen; want daer na moet de zelve vaft geflotener, of lug- tigeropen van deelen, en met meer of minder falpeter, zwavel, olie- agtige of zuure deelen omwonden zyn. De befte, verkiezelykfte aerde voor alle gewaffen is in Het algemeen
Zodanige, die noit met eenig <pwas is beteelt geweeft/ daeren tegen is de alleronbequaemfte aerde, die door geftadige beteelinge, zonder" ververfinge van nodige falpeter, zwavel, olieagtige of zuure deelen,- veroudert en muf is geworden. Ook is in het byzonder zulke aerde onbequaemft, die veele jaeren op de zelve wyze, en met de zelve foort van vrugt is beteelt: want alsdan bevind men dat de vrugten- van jaer tot jaer flegter en fmaekelozer werden ;. en de gewaffen zoda- nig in kragt van groei afneemen, dat deze aerde op het laetfte wei- gert diergelyken gewas voort te brengen; wanneer nogtans een gewasT van geheel verfchillende eigenfehappen daer in zal groeyen. Ik meene- dit uit twee oorzaeken te konnen voortkomen: eerftelyk om dat de aerde ten deele of geheel kan ontdaen zyn van de nodige deelen tot' groei en vrugt-voortbrenging. Ten anderen om dat de zelve, fchoon van- behoorlyke nodige deelen voorzien zynde,niet na behooren tot het ge- was konnen geftuwt, of door des zelfs wortels opgetrokken worden;, vermids de pypjens der aerde, dieper of hooger, door het geduurigr doorpaffeeren der omwonden vogten, op een en de zelve wyze aen- gedaen, onbequaem zyn geworden; het geen men, door het dikwils oeteelen van het een of ander gewas, meer of minder te verwagtert» heeft: overzulks oordeele dat de gewaffen, die dus jaeren na den an- deren op den zelven grond wei groeyen, ronder, min quetzender deelen tot haere voeding nodig hebben ; en de andere hoekiger, fcher- per, meer quetzender deelen, die de pypjens 'kragtiger verwyden. Om dan wel te flagen in de voortteelinge der gewaffen, als men de zelve in het geheel geen verfe noit beteelde aerde kan doen hebbefly moet men ten minften- daer voor bezorgt zyn, dat men de grond of |
||||||
|
\
|
||||||
|
X
|
||||||
|
^>72 "Van de Aerde. I.BoektV,Hoofdi.
.de aerde jaerlyks met eene gants verfcheide foort van gewas beteelt, en
«hoe langer de.tuffen-tyd der beteelinge van-de eigen zelven vrugt is, «hoe beter. Tot het planten van Pot- of Bak-gewaffen, mitsgaders in het her-
planten van verfforven boomen, Melkers kuilen diep moeten uitgegra- .ven -zyn, 2al men verfe onbeteelde aerde gebruiken: zoo ook moet men, keurlyke bak-bloemen,Meloenen en vroege Moes-teeling nok van ieteelde aerde voorzien- Deze. onbeteelde aerde kan men, zonder -veel geld-fpillinge, na de eigenfchappen der gewaffen, en wyze van teelinge zeer haeftig bereiden, wanneer men oude vergaene Koe--, Paerden- of Schapen-meft, oude vergaene rund, boom-bladen, bevro- ren en onbevroren bagger, en van het zagtfte graeuwagtige hooge .duinrand, ?het.geen niet het.minfteyzer-malig moet zyn, in voorraed iieeft; egter moet men van deze vermengde fpecien niet meer in voorraed houden, als men jaerlyks nodig heeft; vermids de lucht der zei ver deugd vermindert; het geen nog meer gebeurt, wanneer deze itaeien met onkruid begroeyen. Bloem-queekers oj* keurlyke Tuin-o elfen aers, die weinig grond tot
hunne liefhebbery en moes-tuin benodigen , .behooren de zelve te ,óoen -beftaen uit drie fteeken dikte aerde om dus aen de jaerlykfe ge- plante of gezaeide Jtruid-gewaffen een aerde te konnen geven, waer in,in de twee voorige jaeren, niet geteelt is: nogtans moet deze aer- 4e, voor dat de zelve bezaeitword, van de Zon befcheenen zyn. Men moet, zoo veel doenlyk, aen alle gewaffen een ruime vrye
aerde geven, waer in haere wortels wyd en zyd zonder belemmeringe konnen uitgefpreid groeyen; wanneer ze de onzekerheid van haere natuurlyke nodige bevogtiginge niet onderworpen zyn: als alle zoda- ïiigen veeltyds behoeven, die in tobben of potten, zelfs van den op- lettendilen Tuinman, behandelt worden: hier komt by dat het regen- water van boven, en het water «door optrek van onder, op de allerna- -tuurlykfte wyze, de gewaffen voeden; als ook dat der Zelver wortels, in open vrye grond, door de winden minder bewogen, of van aerde ontdaen worden, als zulken die in tobben geplant zyn: dierhalven talmen alle gewaffen, die, in ruime aerde geplant, tegen winter-koude konnen bewaert worden, noit in potten of tobben planten: aldus wor- ,den beft in den grond geplant de Winter-Cyclamens, Ranunkulen, A- ïiemonen, Jonquilles, Tros-narciffen, Hyacinthen, Tuberoozen enz. ■jjüpsgelyks vèele foorten van boomen, die niet beftant zyn tegen onze win-
|
|||||
|
i'
|
|||||
|
'Ï.Boek.V.Hcöfdd. Van de Aerde; 2y%
winter-koude, maer daer voor in een winter-huis, opgenomen >VrX
bewaert worden: het geen voornamentlyk goed bevfndenTebblTen sodanigen, die digt in een wortelen, en gevoigelyk meteen kion^f Zn7ntTJTPmlfh^ inJiet Voorjaer, geplant woeden, ten
f f baSeraSL ^ *** *"" 2andiS' no£los ~ deden, maer klei
oi na66er3gtig wezen. den'Sf£ my de ™dervindi*S Meerit, dat alle gewafTen, die ia
den beginne dunne, flymjge vezel-worteltjens maekeii, en voor nl die weimge fappen hebben, in zeer zandige 'mulle aerdlCten gezaeft of gepjant worden; want daer m vinden der zelver tedere kiel wnr teltjens minder tegenftand; vermids zodanige aerde zeer hoekig, oneri van deelen, en niet zoo overvloedig met zoute, zuure of andere teS^^^S^Je^ bKZet isl^^ van de ander
• iterker gernelte aerde voorzien is; boven dit alles looft deze mulle aerde de al te overvloedige vogt beter: ondertuffen mag men de a^de' na maete dat de gewafTen krabde: troeven Pn t^ff^ "c *e™e» l^prpr wnrt-Hpn hew™ o-« *>"% 6roeyen, en terfens van de flerkte
SrSrSi' Van Valler deeIen doen *Y« 5 of de
eerite zeer zandige aei de meer en meer met oude meft, baWer of ■klei voorzien. In zodanige zandige aerde zal men, zonde ondeflheid
alle gewalTenzaeyen,.die ten tweede- of meer-maelen moe?en vÏÏS
worden, als Meloenen, Komkommers, Ananaffen enz • alle Sï?»
? A i ,J. o , de vroeSe Lente onder glazen teelt: nogKrop-
felade, Latouw, Sterkers, en geeie Wortelen; zullende deze in fterker doormeue aerdemet zoo wel groeyen; ook Voelt de KroP&Sde da« fn tker doornmdeLWOnota "** V™ gTd' ™r ™Snuift m
enXergfen na wen's"0^3"8 ^ ^' *"**» & Hyacinthen De verplante vrugt-dragende Ananaffen, en alle volwafTen planten
d,e door aenzettmge van warmte in Stook-kaffen bewaert "nae„ 3= goei gebragt worden, moeten in zandige aerde, die uit Me deelen vogS' «5"»* worden/ °P ** * beweeging'en u^ edint7° uilamne^ T de ^^, ,verooraekt, des ?e overvloedLr konnen gefcSen; £j£» " "««^ «">««» wel niet, na^erels, kan fefynzamenvte'^15' Mer ™ulk 2felagtige kleijige aèrde, en ïldu. van bo?^%™i^2?lDd%mder™ *«* in een pakt; /ƒ. Z)«ü indrang der Zonne-ftraeien belet; daeren
|
||||||||
|
Mm bo-
|
||||||||
|
274 Van de Aerde. I. Boek, V. Hoofdet.
boven zyn de dunne, flymige, vezelagtige worteltjens niet magtigom
diergelyke vafte aerde te doorbooren, en nog minder om de al te over- vloedige vogten te wederftaen. VI. Hoofddeel.
Van het Water: welk het bequaemjle is tot bevogtiging der ge-
wajfen: en dat men daer toe noit laeuw, ma er koud wa- ter moet gebruiken. Water beftaet uit langagtige, buigzaeme, glibber gladde, vloeibae»
re deelen, de welke met andere flagtige deelen, die meerder uit- breiding hebben, vermengt zyn, en op geenerlei wyze van de water- deelen konnen gefcheiden worden; zoo dat in de natuur geen zuiver water, liet geen enkelyk uit langagtige, buigzaeme, glibber-gladde, vloeibaere deelen beftaet, te verkrygen is. Alhoewel het Regen-water met veele fcheibaere aerdfe deelen vermengt
is, nogtans zal ik dit, als liet dienftigfte om tot voortteelinge der gewafTen te gebruiken, zuiver noemen: daer aen zal het zoete water uit vlieten- de rivieren volgen: en in de derde rang het geen uit wyde graften, daer van het water door op- en af-loopen in gelfcadige beweeginge is,, en welkers gronden gezuivert worden, komen. "Water uit ftink-flooten of ftil-ftaende poelen is veeltyds nadeelig,
voornamentlyk als de gewafTen daer mede, aenftonts na dat gefchept is, begoten worden; want, behalven dat van zig zelfs (en dan nog meer) met te veel verdikte olie- en falpeter-deelen bezet is, zoo is-het veeltyds te warm. Brak-, en nog fchadelyker is Zout-water, dies- mag men geen van
beiden gebruiken: maer de aerde, by de verrigtinge der zaeijinge, daer mede begoten wordende, zal het zelve alsdan niet fchadelyk zyn. Ook is het zelve aen de wortels der boomen géenzins nadeelig. Put-water is veeltyds fchadende, om dat het fomtyds met veele te-
genftrydige en zoute deelen bezet is, fchoon de zelve op de Tong niet geproeft worden. ' Het is zeker en buiten alle tegenfpraek, dat het water, na dat de
daer omtrent zynde lucht en de andere flagtige deelen zig onder het zelve vermengen, tot alle andere lichaemen verandert; dus zien wy het zui-
|
||||
|
I.Boek,VI.HoefM. Van het Water: 2yj
fcuiver regen-water in hout, bladen, bloemen en vrugten veranderen
Om dan van dit zuivere regen- of, by des zelfs gebrek, van het daer aen volgende zuiveriïe water goed gebruik te maeken tot het bevo«teen der gewaflen; zoo moet men der zelver natuuriyke groei gade ilaen- synde zeer aenmerkelyk dat zommige gewaffen uit diepe gronden, van onder water, voortkomen; dat andere boven op het water groeyen: andere in zeer laege loffe bolle gronden; andere in drooger vafter aer- de; en dat zommige op hooge fteen-klippige gebergten; daer weinig en lomtyds geen zigtbaere aerde is, haer wasdom verkrygen • Hoe zeer men de natuur omtrent het bevogtigen tragt nl te bootzen,
zoo is 'er nogtans niet beter tot de groeizaemheid als de regen en dat de gewaffen, door optrekkinge uit den grond, van natuurt bevoz- tigt worden; want behalven dat de gewaffen daer door in gematigde langwyligheid gevoed worden, zoo is dit water, na vereis, met zo- danige andere flagtige deelen,als nodig zyn, vermengt; ook is de lucht m regen-tyden, even zoo als het water, verkoelt, voornamentlyk in zomerfe Nagt-regens, êie alsdan, om de meerder koude, veel groei- zaemer zyn, als dag-regens. Wyders is het buiten ky f dat koude re- gen en koud water het groeizaemrte zyn, inzonderheid als op de zomer-regen eene koude lucht volgt, fchoon onze hedendaegfe Scliry- vers het tegendeel ftaende houden, als willende de Pot- of Tobbe- gewaffen, des winters met even laeuw gemaekt water, en des zomers met water des daegs in de Zon verwarmt, begoten hebben: het geeii niet alleen met myne ondervinding, maer ook met de Ouden O) volkomen ftrydig is: derhalven verwondert het my, dat daer omtrent geen agt genomen is; en wel te meer, om dat zodanige begote tre- W len 7vJl Jk Ti Ved mincder kr^c van groei ^en bevonden
worden. zynde vcor-al laeuw, of van Zon gewarmt water fcbadelyk omtrent de overfproeij.ng: dat is, wanneer het lof der gewaffen, en de bladen der boomen daer mede begoten worden: dies moet men daer toe niet alleen koud water, maer ook zuiver regen-water gebrui- 7^ , f1 mfn' om van des te beter uitwerkinge te zyn, eene be-
trokke koude lucht waerneemen. Om zig dan, des zomers, ten allen nnder'apV^r ZOdamgJen k^?n WRie,r te konnen bedienen, Zal men
on aerdfe Water"dl§te bakken nodig hebben, daer in men genoeg- zaem
|
||||||||
|
mjlor. Plant. c.$. vide & BodeuinYc.
Mm 2
|
* Cauis Plmitar. lib. 2. fap.8. & »• 7>
|
|||||||
|
^
|
||||||||
|
X?6 Tan het Water. I.Boek,VLHoofd£*
zaem regen-water, ten minfte zoo veel als tot de overfproeijing nodig
is, vergadert; of by gebrek van regen-water, moet men ander zul. ver water in loode bakken laten verkoelen, en daer In eenigen tyd des zelfs overvloedige olie-, falpeter- of zwavel-deelen laten -ontzakken: welke bakken, in tegenftellinge van het water van Zon te laten befchy- nen, zodanig in het Noorden moeten geplaetfl worden, dat nimmer van Zon konnen befcheenen worden. Vorders zal men noit op het warme van den dag, veel min in Zonnefchyn, gieten; want dat is voor-al nadeelig: en op dat de gronden en gewaffen, even als door re- gen , die van langzaemer tyd het natuurlykfte bevogtigt, mogen bego- ten worden, 200 zal men daer toe eenen Gieter gebruiken, wiens uit- loop met eenen breeden knop van vooren met kleine gaetjens doorflagen is, daer uit het water, regens-wyze, voortkomt.. Maer Pot- of Tobbe- gewafTen, welkers lof of bladen niet benat worden, zal men, om meer tyd te winnen, met eenen Tuit-gieter, waer uit het water met eenen dikken ftrael voortkomt, bevogtigen. Op dat de gewaffen niet te veel of te weinig zouden begoten worden, moet men geftadig omtrent de gefleldheid der lucht agt geven,, mitsgaders of door de Zon veele dampen zyn opgetrokken, ook of de gewaffen veel of weinig water tot haeré groei benodigen: waer omtrent.men alle avonden, voor Zonne- ondergang onderzoek moet doen, en daer na de gewaffen, veel of wei? nig benodigende, bevogtigen. Zomer-regen, ten waere by donder ofilag-regens,kan weinig vog£
bybrengen aen gewaffen, de welke in Potten of Tobben groeyen: die ftaet maeken, dat deze genoegzaeme groei verfchaft, zal zig, in het ein* de bedrogen vinden. Het is een ftaele wet aengaende het begieten van boornen, die door
te verdraegen, of fterke wind kragtig zyn bewogen, dat men die meer als andere moet begieten, ten einde de aerde rondom der zelver wortels, die door de heweginge waren los geworden, te doen fluiten. Ondertuffen ïs te veel water nadeelig*,, maer nog meer, wanneer de gewaffen te fterk zyn- uitgedroogt, want alsdan zullen de fyne wor tel- kens voor altoos buiten ftaet geraeken om het water na zig te neemen, en tot vordere voeding te doen gewerden. Wanneer de boven-aerde het water der begietinge niet aenftonts in?
florpt, maer dat het als op vet, zonder zig te vereenigen, blyft leg- gen , dan is dit een bëwys van te groote droogte, als zynde de *zan- 3ige fyne deelen boven zeer digt in een gevoegt: welke boven-korft door-
|
||||
|
L Beek, VI. Haf dal Tan het "Water. syt
doorgetrokken zynde, ontioft lig het water zeer fchielyk tuffen de
holligheden; overzulks is deze begieting van weinig of geen nut. Om; dit voor te komen moet men de boven-aerde weinig tefFens, en zeer dikwils na den anderen begieten, om de zelve van langzaemer tyd ia: eenen behoorlyken ftaet, tot het ontfangen der bevogtiginge, te-brei*.- gen- De boomen bewyzen te weinig bevogtigt te zyn, wanneer der fcel-- ver bladen beginnen in te trekken; alsdan moeten de zelve fterker be- vogtigt worden, want daazullen.de bladen ongekronkelt, uitgeftrekt- groeyeru VII. HOOFDDEEB.
Van de Warmte door Konft-middekn] voornatnentlyk die dwp
vuur of hef word te weeg gebragt* In het Voorberigt en i-. Hoofddeel van dit Tweede 2?<?<?/hebbe de al*-
gemeene middelen door konft, tot vermeerdering der warmte, aen- gewezen;, onder welken ook zulke, die men by wederkaetzing-van; muuren of fchuttingen verkrygt, mitsgaders die door het behoudea der Zonne-ftraelen in beiloten kaifen, broei-,~en andere beglaesde bak» ken bekomen word; welkers binnen-lucht met veel meer dampen ver- mengt is, als de gewoone buiten-Jucht vaagelyke warmte; voorna- mentlyk als de warmte door broei veroorzaekt word; hetgeen eeii' voortperffing van beiloten vogt is, die door de roeringe van kleinder vafter liehaemen niet fchielyk genoeg kan uitdampen, en aldus plaets: maekt voor de kleinder uitgebreide vuur deeltiens: daer by word ge- zegt, dat zodanige dampige lucht onvermydelyk door broei voortkomt, en des winters, niet na behooren konnende ontloflen, meefl aen alle gewaffen doodlyk is; waerom men zig van het middel der vuur- ilookin- ge moet bedienen, door het welke alleen eene ruime binnen-lucht kan verwarmt worden; ook kan,.door liet vuur te vermeerderen of verminderen, de natuur, in tuffen-pozinge van dag-warmte en nagt- koelte, nagebootft worden; het geen door broei niet kan gefchieden,; em dat de warmte aldaer gefkdig zonder tuffen-pozinge is. Om de vuur-ilooking met' eenen gewenften uitflag te pleegen, mctf*
men niet alleea be^a^ .branditoffen, en de vereifte keaouTe hebben |
||||
|
2-g Van de Warmte 1. Boe ktVH. Hoofdd.
om van de zelve zodanigen gebruik te konnen maeken, dat in eenen
gematigden brand geen warmte , zonder dienft te doen, verloren gaet; maer ook teffens een geftadige toezigt hebben omtrent den brand van eenen oven, waer in de turf, tot boven digt in een ge- pakt, vervaerlyke uitwerking kan doen, indien niet beteugelt word met het as-gat van vooren, na behooren, min of meer lucht te doen hebben, of in het geheel te fluiten, en met genoegzaem zand te voor- zien: mitsgaders, door de boven-openinge van den oven met eene bequ'aeme, van yzer geflagen, plaet, en daerop genoegzaem zand van boven geftadig bedekt te houden. De bequaemfte brand-ftoffen, tot het verwarmen van Oranje-huizen,
Winter- en Wyngaerd-ftook-kallen, Bakken enz. zyn groote vierkante turven: , by ons met den naem van Brood-bakkers-turven bekent; de welke van genoegzaeme veen, en befte brandbaere flyk te zamen ver- mengt, eenen geftadigen heeten langduurigen brand maeken, en niet ligt komen te doven, al werd het as-gat fomtyds vier en twintig uuren befloten gehouden. Het ftoken, door middel van eenen Oven, volgens de nevens-itaende
afgefchetfle figuure, is, volgens myne bevindinge, het natuurlykfte, en egaelfte om eene ruime binnen-lucht in de allerfterkfte vorft te ver- warmen; en hoewel de gemelde aftekening genoegzaem is, om daer van een klaer begrip te maeken, zoo dient nog tot nader opheldering: dat de Oven ineen afzonderlyk ftook-huisje is, hetgeen aen het einde ten Ooften van de Kafle in het Noorden geplaetft is. Boven en ter zyden den Oven in den muur, die de fcheiding van de kafTe maekt, zyn langs het huisje twee openingen, de welke,ten tyde van de vullin- ge of ftookinge des Oven, met venfters gefloten worden, om den rook en het ftuiven, af te weeren. Ter zyde van de zelve is eene deur, de welke, geopent wordende, ook de warmte, dien de Oven van boven van zig geeft, acn de daer nevens-ftaende Trek-kaffe laet gewerden. Het Stook-huisje heeft in het Ooften eene deur a, daer door men de
frilTe zuivere lucht kan doen inwaeyen; wordende alsdan mede de ven- ters die boven en nevens den Oven in de Stook-kas komen, geopent, op dat deze frifle lucht door de binnen-deur der Stook-kas b, en. die van de daer agter ftaende Trek-kas r, ten deele aengewezen, ten einde van het zelve, in het, in 't Wellen leggende, Portael zoude konnen uit- waeyen. De opening van den Oven in de afgefchetfle Grond-plaet Fïg. x. met i getekent, die in het vierkant van een fteen dikte gemet- |
||||
|
J.Boek,FIl.Hoofdd. noor Konstmiddelen. 2?^
Stelt is, is binnens werks in het gat een voet, tien en een halve duim
Jang, en een voet, vier en een halve duim breed: des zelfs diepte is van boven tot de roofter twee voeten en elf duimen. De roofter is van vierkante loiTe dikke yzere ftaeven, leggende in twee op zy ge- metzelde zwaere yzers; waer onder 2 het as- en lucht-gat is, hoog tot de roofter-ftaeven agt duimen. Even boven de ftaeven is boogs-wyze 3 den mond van den Oven, of vuurgang tot de rioolen, van daer toe gemaekte Oven-fteenen, die aen flerk vuur konnen wederftaen, ge- metzelt. Rondom den Oven is 4 een gemetzelde Oven-kas van een en een halve fteen in het vierkant, met yzere banden omzet, en met eene tuffen-openinge van een duim, dewelke, alles wel door droog: fcynde, met zand gevult word. De Oven 5, als ook de vuur-gange» of rioolen 6 zyn een voet en negen duimen, en het onderfte van het As-gat een voet boven de buiten-grond, om des te minder te verkou- den. De grond van de vuur-gangen, op de lengte van negen en dertig1
of veertig voeten, moet ten minften twee duimen fchuins verhoogt worden, om des te beter den rook te doen doortrekken. De vuur- gangen zyn boven met yzere plaeten, digt tegen malkanderen, en de* voegfels nog met een yzer plaet-ftrookje overdekt; voorts in weinig" Zand met eftrikken digt in een gevoegt, de welke teffens de boven- vloer van de Stook-kaffe uitmaeken, zynde de eftrikken, nog met een vinger-dikte zand, tegen doordrang van rook, overftrooit. De tuffen- wangen der vuur-gangen of rioolen 7, waer op de plaeten leggen, zy» van twee fteenen gemetzelt: want anders berften ze ligtelyk door de kragt van het vuur, voornamentlyk voor aen: ten einde van de tweede vuur gang 8 gaet de fclioorfteen fchuins door de zeid-muur tot by den oven, alwaer ze vorder regt opgetrokken is. Naerdien de voorfte plaet vervaerlyke kragt van vuur uitftaet, behoor-
de die ruim twee duimen dikte te hebben; drie voeten en twee of drie dui- men breed, en negen voeten lang te zyn. (a) De volgende twee plaeten behooren, ieder ten minften een duim dikte en zes voeten lang te wezen<- Na welke een en twintig voeten lengte, als de voorfchreven drie plaeten; uitmaeken, en tot zoo verre de vuur-gangen of rook-rioolen overdek- ken) de meefte kragt van het vuur, het geen de plaeten doet ligteny ge-
Co) Men zonde in plaets van deze groots eerfte plaet een- verwdffel vaa kroes-fteen toe ae®- «k tweede plaet konnen aiaeken. |
|||||
|
^
|
|||||
|
#8© ¥a% de Warmte I.Boek,VII.Hoofdd.
gebroken is; weshalven de volgende plaeten van niet zoo groote dikte
>en lengte behoeven te wezen; nogtans iioe langer hoe beter, om te min- ader voegen te hebben, -Gelyk de Rook-rioolen agter ondieper werden, door het hoogen
des gronds; zoo ook vernaeuwen de zelve langzaemelyk. De rioolen en fchoorfteen worden, door het ftooken, met roet bezet, zoo dat, indien daer van niet gezuivert worden, de rook geen doortrek heeft: derhalven moet men alsdan bezorgt zyn eene algemeene zuivering te laten .doen, door het openen der rioolen, en het laten trekken des Schoorfteen. Tot öehoorlyk gebruik van den befchreven Oven is nodig, dat de
cerfte ftooking met veel geglommen vuur, en weinig beftopping van turf gemaekt word.; op dat de binnen-vogtigheden van de rioolen, daer mede de zelve gewoonlyk bezet zyn, zouden opdroogen; welke vog- tigheden, anders,den doortrek der rioolen belettende, den rook van vooren, door het lucht-gat, doen uitdampen. Zodanige uitdamping van vooren is men ook fomtyds onderworpen, wanneer de Oven in ftil, mottig, dampig weer geltookt word, in welke tyd, of gevallen, men verdagt moet zyn, om meer geglommen vuur, van vooren by het lucht-gat, tot de ftooking te gebruiken: ook heeft men alsdan fcher- nien om de wind daer na toe te leiden, en op deze wys een doortrek te veroorzaeken. Geheel anders is het in felle vorft, voornamentlyk by fterke wind, en nog meer als de wind op het as- of lucht-gat aen- dringt, want dan maakt de Icherpe lucht, of de fterke wind zodanigen fnellen doortogt, dat de Oven in vervaerlyke brand geraekt; waer door de plaeten, inzonderheid die voor aen den Oven-mond, opge- ligt worden, door welkers openingen alsdan de rook tot in de-kaften komt door te dringen. In diergelyke gevallen kan men niet voorzig- tig genoeg wezen omtrent eene geftadige agtgeving op den brand, en dat men het ac- of lucht-gat zeer weinig en geen meer opening.maekt te hebben, als nodig is om.het vuur in gematigde brand te onderhou- den; ten dien einde is het nodig, het as- of lucht-gat voorde yzere plaet met genoegzaem zand, tot de kieren digt aen"te treden: zynde de fcherpe lucht met fterke wind zoo naeuw zoekende, dat het vuur, niet tegenftaende het as-gat dus geftopt is, egter in brand blyft: nog- tans moet men den Oven niet te flap doen branden, dat' te weinig warmte zoude geven? en meeft in rook, zonder dienft te doen, ver- fceeren. Het
|
|||||
|
•
|
|||||
|
I.Boek,VIII.Hoofdd. door Konst-middeleis. 2Si
Het weerglas binnen de Stook-kaiïe toont den graed van warmte aen;
hier na moet men zig rjgten om den Oven, en andere ftookingen van. meer of minder vuur-brand te maeken; en vermids bet, als meermae- len gezegt is, zeer nodig is de kaffe, zoo veel doenlyk zonder fchae- de aen de gewaffen toe te brengen, van vooren des daegs ongedekt te houden, zoo gebeurt het fomtyds dat men de vereifte warmte des daegs met ongedekte glazen niet kan verkrygen; daerom men alsdan des nagts, met digte bedekte glazen, de warmte tragt te bekomen, wanneer de dag, ais tmTen-pozing van minder warmte, gelyk anders de nagt is, door de ftookinge word agtervolgt. Wyders kan het gebeuren, dat, om de warmte na behooren te
verkrygen, de Oven te fterk in brand geraekt, waer door de vooriie plaeten komen te iigten, ten zy ze nederwaerts gedrukt worden; daer toe alsdan nodig is de voorfte en de volgende tweede plaet te tempelen, met twee of drie ftutten, de welke op een fluk loot, op den grond en boven tegen de bedekking of kas-zoldering, worden gezet ;nogtans zodanig, dat de zelve, boven aen drie zyden met klampjens bezet zynde, even los ftaen, zoo dat tuffen de zolderinge en het einde der ftutten een vierde gedeelte van een duim wydte is; als wanneer men door het palftaender zelven aenflonts de ryzinge zal konnen ontdekken; moe- tende het as-gat alsdan voor een wyle gefloten worden. Aldus het gebruik van den Oven, de welke gemeenlyk des winters
om den vierden dag is uitgebrand, en op nieuw geftookt word, heb- bende aengewezen, volgt nu de gewoone wyze der ftookinge van de warme of vervroegende vrugt-ryp-kalfen. Van deze is de gewoone winter-flooking, by weinig vorft, tweemaei in de vier en twintig uu- ren met een vuurtje, aen wederzyde van eene vyf-glas-raemde kaffe, van vier turven in het vierkant, het welke van binnen met geglomme kooien, en van boven met twee turven bedekt word; waer na het vuur-gat van vooren met een wel fluitende gegoten plaetje geflopt "^ord: wordende deze ftooking aldus, in den vroegen morgen en laten avond vernieut. Wanneer het flerker komt te vriezen, of eene guure betrokken koude lucht maekt, dan ftookt men fomtyds op de middag: zoo ook word het vuur, volgens aenwyzing van het weer-glas, vermin- dert, en maer van vier turven met een dek-turf gemaekt: zelfs fomtyds maer van drie turven, drie-hoeks-wyze, met een boven-dek-turf. |
|||||
|
II. "Deel Nu VIII. Hoofd*
|
|||||
|
282 s Van de "Warmte LBoek,VHLHoofdd.
VIII. Hoofddeel.
Van de Warmte door Hef-middelen van V aerde-Mejl en Rund.
Op wat ivjze Broei-bergen gemaekt worden: en hoe der
ze her dampen en uitwazemingen te ver dryven.
Onder de verfcheide Hef-middelen is de levende Kalk, Paerden-
meft, en de Rund, die tot bereiding van het Leer gedient heeft, hetmeeftin gebruik: van deze veroorzaekt de Kalk, door des zelfs menigvuldige vuur-deelen, een zeer fchielyke, dog teffens een onna- tuurlyke groei tot vrugt-ryp-werding } waer door ook de gewaflen en boomen komen te verfterven; daerom word, in de plaens van le- vendige Kalk tot vervroeging der vrugt-rypinge, veel natuurlyker de vuur-ftooking , als in het voorgaende Hoofddeel gezegt is , in het werk geltelt, en de levendige Kalk, op zig zelven genomen, afge- keurt. Paerden-meft is het gebruikelykfte en gewoone hef-middel om door
Winter- en Lente-broei, onder leggende glazen, de aerde te verwar- men, en daer door Zaed gewaiïen en vrugten voort te brengen: de zelve is met menigvuldige vuur-deelen bezet, de welke bequaem zyn om de vogt in warmte tot boven de aerde te doen doordringen; waer toe de Rund niet zoo bequaem is; zulks men die niet als tot Zomer* broei moet gebruiken, vermids in Winter- of Lente-broei, door het bedekken met aerde,gedompt word; ten waere men aen de zelve, door vuur-fcookinge van onderen, meer kragt, tot doorftraling der warmte3 quam by te zetten. In het Voorberigt van dit Tweede 'Deel is gezegt, dat de broei door
Paerden-meft, in de maenden November, December en January, zel- den of noit van goeden uitflag is, om dat de menigvuldige dampen alsdan niet konnen ontloft worden, maer de gewalfen, binnen de beüotenheid der glazen, doen affmeelen : dierhalven zal men met Paerden-meft geen begin maeken voor de maend van February, als wanneer men nog alles moet bybrengen, dat tot vermeerdering der Zonne-ftraelen kan dienen ; want de IZon verwarmt het natuurlykfte > bevordert de broei, en doet de gewaflen verquikken; zonder welke min of meerder Zonne-ftraelen alle broei eenen quaeden uitflag heeft. De
|
|||||
|
I
|
|||||
|
'l.Boek,VIII.Hoofdd. door Hef-middelen. 283
De winter broei-bergen moeten weinig inden grond, en genoeg-
•taem boven op de aerde gemaekt worden, van breedte dat de bakken boven op de meft konnen geftelt, en van alle kanten met meft aen« gevoert worden. De glazen moeten op de zelve fchuins, ftyl tegen de Zon, leggen, om des zelfs ftraelen, ten naeften by regthoekig te ontfangen. De Paerden-meft, ter dikte van twee en een halve of drie voeten,
tfroeit het fterkft, wanneer vers gemaekt, en zodanig is, als in het 10. Hoofddeel van het Eer/te Boek in het 1. T)eel biadz.5^. aenge- toont is. Van zodanige, aldaergemelde, beqnaeme wel door gier benatte, en
met keutels doormengde meft voorzien zynde,danzal men dezelve, by het aenleggen der bergen, lugtig uit malkanderen ftrooyen, -en egael doormengen; daer na behoorlyk aentreden, en, byaldien niet genoeg mogt bevogtigt zyn, nog met water benatten; vermids zonder genoeg- zaeme bevogtiginge de vuurige deelen zeer haeftig pafTeeren, en alsdan de meft komt te fchimmelen ; ondertulTen moet men, omtrent het bevogtigen met water, bedagt zyn,dat het zelve, zonder vuur-deelen zynde, als te overvloedig gebruikt wrord, (voornamentlyk des winters, wanneer de Zonne-ftraelen niet zoo veele vuur-deelen byzetten) de vuur-deelenindemeftdoetverdooven; daerom men alsdan minder wa- ter, maer nader tot de zomer komende meerder water mag gebruiken, Men legt ook bergen van afgevallen Boom-bladen, een weinig dikker
als die der Paerden-meft aen, waer op de gewaffen des winters beter geteelt worden, om dat deze bergen minder vuurige falpeterige uitwa- semingen maeken; maer meerder eenpaerige en langduurige warmte ge- ven. Wyders mag men de aengelegde meft-bergen niet'aenftonts met zoo veel aerde overdekken, als daer op tot groei der te zaeyen of te planten gewaffen nodig is, want zulks zoude de broei, voor-al des winters, beletten: het befte was de meft aenftonts met de glazen te beleggen; maer vermits het zuure en falpeterige der meft het glas-loot 2-eer haeftig verteert, is dit ongerade, en beter de zelve aenftonts met een vinger breed aerde, en vervolgens met glazen te bedekken, op dat de uitwazemingen daer in mogen vergaderen: wanneer de meft verwarmt is, dan vermeerdert men van langzaemer tyd de aerde tot de behoorlyke hoogte, of genoegzaemheid, cm daer in te zaeyen of te planten. Men fli°et al zo° weinig op te heete als. verflaeuwdê Mefl-bergen,
Nn 3 te^*
|
|||||
|
5
|
|||||
|
284 Van de "Warmte I. Boe k,VIU. Hoofdd,
teelen: de eerfte doen de zaeden en planten branden; en de andere
maeken geen roeringe genoeg in de vogten; derhalven moet men om- trent beiden zeer oplettende wezen: des winters zalmen meerder, en na dat men tot de zomer nadert, minder menigte van meft, tot het aenleggen der bergen , gebruiken ; alsdan mag men. ook de meft dieper in den grond leggen, naerdien de Zonne ftraelen de broeijinge kragtig bevorderen, en wel zodanig, dat de helfte der meft in de maend April meer warmte geeft, als het dubbelde in February. Warï* neer de broeyende warmte, door de kragt der meft, kan doorftraelen, is het beft, de meft met twaelf of meer duimen dikte aerde te overdek- ken, op dat het gewas niet alleen geftadiger geduurige warmte mag genieten, maer ook te dieper wortelen, zonder door de hette der meft befchadigt te worden; daerenboven zal zoo veel aerde beter de bevogti- ging behouden, waer door het zelve minder gevaer zal loopen van te verdroogen: en om de doorftraling der broeijinge te bevorderen, moet men, op dompende bergen, gaten tot in de meft fteken, dat de zel- ve in het leven brengt: maer in zeer ftrenge vorft, met veel betrok- ken lucht, wanneer de Zonne-ftraelen de broeijinge niet konnen be- vorderen , is men gewoon de meft met minder aerde te overdekken ; want geen kragt genoeg tot de doorftraling hebbende, zoude de zelve, door zoo veel dikte van aerde, gedompt, en geheel buiten broeijinge gebragt worden. Hierom worden alle vroege bergen, op de welke men in February Stik-falade, Sterkers of vroege Komkommers zaeit, met zes, zeven of agt duimen dikte aerde overdekt; maer verder in den tyd komende, dat men daer op wortelen zaeit of Krop-falade over- plant, moeten die voor het minft met twaelf duimen dikte aerde over- dekt worden: zoo ook, als men, omtrent half Maertr, daer op Meloen- ia e d fteekt. De broei-bergen tot Tuberooze-bollen , of te ovejplanten Meloe-
nen, moeten op de meft vyftien of zeftien duimen dikte aerde hebben; en indien men mogt bedugt 2yn, dat de meft, in den beginne, niet genoeg warmte zal verfchaffen, dan plant men de Meloenen op ver- hevener aerde-bergjens in de bakken; wordende de minder, tuften de planten, zynde aerde, eenige dagen daer na, aengevult, wanneer de meft in volkomen doorftraelinge van warmte is. De greppen,daer in de meft m0et geftrooit worden, moeten boven
drie voeten wyd, en wederzyds glooyende zyn: die van de eerfte o- yerplant Meloen-bergen, daer in de dikfte en meefte meft is, zyn i wei* |
|||||
|
0
|
|||||
|
l.EoekyiU.Hoofdd, door Hef-middelen. 28?
weinig in den grond, en gevolgeiyk zeer hoog met Jiaer boven-aerde
boven de grond; behoorende de planten ten minfte dertien voeten tuffen-wydte van den anderen te hebben: maer meerder tot de zomer naderende, worden de greppen dieper in den grond gemaekt, en de- wyl dan niet zoo verheven uit den grond zyn, hebben de gewaffen minder tuffen-wydte tot behoorlyke aen- en op-Jiooging nodig, nog- tans behoorden ze noit digter by den anderen als elf voeten geplant te worden, om by het uitgroeyen der ranken eenen bequaemen tuffen-gang te behouden. Om de bergen in fterke vorft minder te laten verkouden, zal men
de zelve niet alleen van boven bezorgen, maer ook van alle kanten, Zelfs de grond van vooren, agter en ter zyden, twee of drie voeten afgelegen , met ftroo , tegen den indrang van vorft, gedekt hou- den. In het Voorberigt van dit Tweede T>eel is gezegt, dat men, tot het
teelen van vroege vrngten , op alle middelen bedagt moet zyn om de zwevende dampen, rondom de gewaffen af te trekken; het geen voor- al omtrent zulken, die door Paerden-meft gebroeit worden, nodig is; vermids deze broeijing, meer als eenige andere , overvloedige en befchadende affmeelende dampen veroorzaekt: om het welke te be- neemen, moet men , inzonderheid Komkommer- en Meloen-bergen noit, in 't geheel van agteren, befloten doen zyn; maer boven, aen de eene of andere zyde, na de wind (dat is in het Weften als de wind Ooft.) en in het Ooften als de wind Weft is) min of meer ope- ning tot uitdamping laten; overdekkende de opening, in koude of vorft, met een enkeld of dubbeld haire kleed, wanneer de dampen en uitwazemingen tuffen deze opening zullen doorvliegen, en nogtans den indrang der koude afgeweert worden: ondertuffen moet men.wee- ten dat de vuur-deelen door zodanige openinge kragtig verminderen, daerom die in koude zeer weinig moet wezen: evenwel is deze manier van lucht- gevinge zoo noodzakelyk, dat geoordeelt hebbe de aen- beveeling meermaelen te moeten herhaelen, op dat dit niet verzuimt Zoude worden. De gewaffen , de welke in potten des zomers van onderen meer
warmte benodigen, als ze door onze luchrftreek konnen verkrygen, moeten met Rund, de welke met kalk tot leer-bereiding uitgedient heeft, uitgebroeit worden, hebbende de rund haere vuur-deelen, ten grootften gedeelte, van de kalk bekomen: hoe korter deze Kund ge- Nn 3 bruliit3
|
|||||
|
5
|
|||||
|
m
|
||||||
|
z$6 Van de Warmte enz. I.Boe%tVIlLHoofdd.
bruikt, en vers uit de kuipen gekomen is, hoe die warmer en lang-
duuriger van broeijinge zal wezen: konnende, volle zes maenden, eene geftadige natuurlyke warmte aen de gewaffen verfchafFen: ha dat ze met haere potten tot de rand, in zodanige rund, ter dikte van twee voeten, ingezet zyn: mits dat de zelve onder glazen, na behooren door water bevogtigt, van de Zon gaende gehouden word. Maer wanneer de Rund met veel aerde overdekt word, is die niet kragtig genoeg om haere vimr-deelen van zig door de aerde te ftooten; wor- dende alsdan haere warmte in den grond benomen. |
||||||
|
TWEEDE
|
||||||
|
U.BoekJ.Hoofdd. ^
TWEEDE BOEK,
Van het Teelen der AERD- en WARMOES-VRUGTEN
IN DE SAIZOENEN.
I. Hoofddeel.
Tuin-oefening in ieder maend, volgens den loop van het Jaer:
mitsgaders wat foort van vrugten en bloemen men, door
konfl of uit de natuur e, in de zelve kan hebben.
J A N U A R Y.
In deze maend is de Zon zeer laeg by de kimmen, daer door liet
aerdryk om laeg met veele dampen bezet blyft; ook heeft men alsdan veeltyds zeer fcherpe winden, de welke de vogten nog meer doen te zamen trekken, en de veld-gewaffen vergaen ; om zulks, zoo veel doenlyk, voor te komen, zal men de Zonne-ftraelen te zamen ver- gaderen en behouden; daer toe men alle regt-flaende glazen, als ze van Zon befchenen worden, van tien tot twee uuren moet bloot Hel- len ; dog wanneer men verder in de maend komt, begint men de ont- dekking voor tien uuren, en vervolgt ze tot na twee uuren. In Oran- je-huizen en leggende bakken wyft het bellaen der glazen den tyd aen, dat die wederom moeten gedekt worden; gelyk het ook van de ontdekkinge doet, als het bedekzel, door de warmte der Zonne-flrae- len, komt te ontlaeten, waer door de daer op te zamen getrokken dampen, rokende verdunnen; want het bedekzel noit voor dit zigt- baer teken mag afgenomen worden. Voorts moet men zeer zorgvul- dig zyn om den indrang der koude, en fcherp-fnydende winden door genoegzaem dekzel af tekeeren; zynde dit beter, als wanneer door vuur-ftookmge moet verrigt worden; maer zulks is, by aenhoudende fterke vont met betrokken lucht onmogelyk; voornamentlyk 'm groo- te ruime plaetzen y al waer men dan, volgens aenwyzing van het vreer- |
||||||
|
283 Van de Aerb- en lLBoekJ.Hoofdd.
glas, de warmte, door vuur-ftookinge, zoo veel moet vermeerderen,
als de gewaffen nodig hebben; maer ook niet meer. Met den eerften January begint de ftook; ng in de warme Wyngaerd-,
en andere vrugt-kaffen, voor de welke den vyftienden December de glazen gezet worden. Ook word de warmte b'y de Ananaffen een wei- nig vermeerdert. Men legt Boereboonen, en Erreten in bakken, die in het Oranje-
huis geplaetft worden, of anders onder glazen, te fpruiten, om in February of begin van Maert, te verplanten. Indien de vorft het niet belet, is men, door de geheele maend, be-
zig met de kleijige gronden, die men in het Voorjaer zal beplanten , om te fpitten; op dat de klei, door het bevriezen, mul zoude wer- den; men laet insgelyks de bagger bevriezen, dien men tot bemelting zal gebruiken.^^ Van half January is het de bequaemfte fnoei-tyd, voor-al aen zwae-
re takken; vermids het aendikken van het hout, zoo boven als onder de grond, met,deze maend eindigt; en de fappen gemeenlyk met February, tot bot- en knop zwellinge wederom beginnen te ryzen. Ook fnoeit men de vrugt-boomen van maeger, quarlig hout-gewas: als mede de jonge geënte boomen. Wyders zal men, by belloten water, de, op de floot-kanten, geplante boomen, en overhangende takken hakken, en opfcheeren. Men zuivert de boomen van Poppen, en Ring-rupze-neften.
De Vrugten en Bloemen, die men in deze maend heeft, zyn
Tafel-f eer en Bergamot Krazanen, Poire St. Germain. Tafel-appelen,
Aegten, Goud-pippingen, Reinetten. Druiven, die men door konft bewaert heeft.
Keuken-peeren, als Kamper-peeren, Foppen-peeren, Lautjes,'Gra-
tiool-, en andere winter-peeren. Keuken-appelen Aegten, Guldelingen en andere zuure appelen: Po-
me douce, Zoete Hoelaerts, Graeuwe zoeten, Witte zoeten enz. jierd- en Warmoes-vrugten: jonge Wortelen onder glazen : alle
andere foorten van Wortelen en Raepen, ook alle foorten van Kool, als Bloem , Roode, Savoi, Spruit-kool enz. Ajuin, Parei, Andivie, Spinagie, Kervel, Beet, Zuuring, Seldery, Pieterfelie. Bloemen Geele en Witte Jasmin in het Oranje-huis, ook veeltyds
Oranje-bloemfel; Winter-Cyclamens , Anemonen, Tros-NarcifTen, Tulpjens, en Hiacinthen; dog alle van onder glazen of door meerder jvarmte. FE- |
|||||
|
r
|
|||||
|
U.BoekJMoofdd. WARMOES-rHuGTE^
FEBRUARY.
■p en zorgvuldig Tuinman maekt nu toeftel tot het zaeyen van Un*
hezonren ^nfin f vriezen, en fcherp-fnydende winden kan meft Komkolmers^ënTr^t'^^S"1 *J?", ^6"'
dende de meft-bergen het bilt den tiendm of t&« eekn ; WOr" d^vyl de §ewoonegtyd om daer op tv^-Z^gg^'- Sden y * AMan fteekt me° 00k de ^ite KolVo^:
fen-paden van ruim een voet teelen- wrU* ™a1 j • ' n tus"
Ste'rts? d]oSOPdeffiStetf * J£ SffiT '2 ï» «
hoewel lanezaemer *«„,£ veei'maeJeIykf > en groeit natuuriyker, jiucwci iaijg/,dcmer j zonder meft onder e azen-1 effen3pre- t«„ j ook nu zodanig gezaeit worden leiienaers. konnende batten zaeit op avontuur in open lucht oP wel ter Zonne gelegen ra-
Men verplant Bloem-kool, indien men tot ieder eene eten Iclnfc
S waerdig! ** * ""*> ~ °» de ^ onder glazig
^JT^X^:^^^^ 2—,ldery, Bloem-
«^r^«B^1^^ m°gt geVr°ren hebben' dan *al
teSfl % 1 f ö?°nen, die men vroeg wil hebben, op rabatten d& watTT*' °l°P akkerS <¥# onder Schuttingen v&pLntfn
ter tot in Mae* ■ S► tf ^' . ie™aIven W men m open win-
men, wol^^*?^ " het ^derfcheid, dat deze vroeger ko- nen: daer by fafent WneÏÏ^ "r d*f °m vroe£fr *W 2/ Deel ^oonen en Erreten minder tegen fchuttingen. O o Met
|
|||||
|
*
|
|||||
|
2po Van de Aerd- en 'II. Boek, I. Hooft/.
Met het beginvan deze maend worden de glazen voor de vroege Kas-
wyngaerden, die niet geftookt worden, gebragt. Thans maekt men gereedfchap om het nuttig gebruik van warme en
Trek-kafTen te hebben, ten welken einde de Boomen en groene ge- waflen onderzogt worden. De Potten, welkers bloemen gemift, of reets uitgebloeit zyn, worden verplaetft: en de boomen, die nieuwe kroonen moeten maeken of vroege bloemen geven, onderzoekt men, of ze nodig hebben verplant te worden; het geen alsdan gefchied: voorts zuivert men haere kroonen; en zulken, die, om eenen goeden kroon te maeken, geheel moeten afgefneden worden, zal men kandelaeren, en daer na in de Trek-kaffe ftellen. Men geeft nu de Ananas-kas de Zomer-warmte door ftookinge en
Zon overzuïks zyn de Planten meer vogt benodigt, daerom ze forn- tyds moeten overfproeit worden: behoorende den tienden of twaelfden van deze maend de eerfte vrugten zig te vertoonen. Dus is het ook met de Wyngaerd-ftook-kaffen. Men zal voor-al bezorgt zyn, deze byzonderlyk, en vorder alles tegen ftrenge vorft te dekken: ook by Zonnefchyn altoos de glazen bloot te ftellen. Wanneer het weer, na voorige fterke vorft, zig ontlaet, alsdan
brengt men de zwaerfte dekking, als Stroo-matten , en dikke Haire- kleeden, binnens huis, alvorens die nat werden; of zoo die nat zyn, moet men niet verzuimen de zelven te droogen. Wyders moet men de Riet-matten by de werken houden, om alles dat onder glazen, of op wel ter Zonne gelegen rabatten ftaet, te konnen dekken: zoo ook moet men de rabatten of akkers, die bepoot of bezaeit zyn, met Peul- rys overftrooyen. Het Pieterfelie-zaed word te kiemen gezet, om veertien dagen daer
na, in het begin van Maert te zaeyen: als mede het Krop-falatle- en geele Wortel-zaed. ; ' Wanneer het open weer is, dat men de grond kan roeren, is het
met het beo-in van deze maend de allerverkiezelykfte tyd om boomen te planten. ö Ook fpit men alsdan de Warmoes-akkers; bemeftende de zulken, die het nodig hebben. Men heeft nog dezelve Boom-vrugten als in January: mitsgaders de
zelve Aerd-en Warmoes-vrugten; ook Vet, Latou, Sterkers, en Radys.
" Wyders heeft men de zelve Bloemen, als in January, door Vuur-
ftookinge: ook veeltyds onder glazen, in de vrye grond, Tros-narciffen,
Anemonen, Cyklamen? en vroege Tulpen.
MAER i,
|
||||||
|
>
|
||||||
|
f
|
||||||
|
ll.EoekJ.Hoofdd. Varmoes-y nu er en. 29 ï
M A E R T.
Deze maendgeeft demeefte bezigheid, vermids de ftrenge vorft alsdan
gemeenlyk gedaen, en de Zon meerder kragt heeft om de gron- den te verwarmen: nogtans heeft men veeltyds koude guure dagen, met vorft, fneeu en hagel, daerom men nog moet vervolgen, de ge- waffen daer voor, door dekkinge, te befchermen. Ook moet men nu meer, als in andere maenden, geftadig op de veranderinge van het weer agt geven, op dat men niet alleen tegen hagel-buyen zou- de dekken, maer ook by verandering, en ZonnefchynVeder ontdek- ken. ' Men vervolgt de grond te fpitten, en de benodigende te bemeften.
Men moet de guure, fchraele Noorde, en Noord-ooftelyke winden
waerneemen tot het fchoifelen en klouwen van de paden, want alsdan verdroogt het onkruid, en zuivert dit beter als in eenigen tyd van het jaer. :
Men ent Appelen en Peeren, en men zoogt KerfTen en Pruimen.
De Oranje-boomen, de welke vroeg in February, gekandelaert, en met de anderen, om vroeg bloem te geven, gekaft geweeft zyn, groei- jen nu zigtbaer. Ook vertoonen zig de Provincie-roozen, en Jon- quiljen ; de Angelieren fpillen, en de Ananaffen zyn alle in vrugt. Welke men, door ftookinge, in groei moet houden; want fchoon de . Zon nu meer kragt heeft, en dat de heldere Zon alleen tot verwarming genoeg is, zoo is zulks gants onzeker, en daer op geen ftaet te mae- ken. In het begin van deze maend legt men broei-bergen tot Tuberoo-
zen aen: maer tot de Meloenen, als teerder zynde, zal men wagten tot de halve maend om zekere en goede vrugten te hebben. In het begin zaeit men nog Stik-falade, Sterkers en Kadys onder
glazen, ook zonder, in open lucht, op wel ter Zonne gelegen rabat- ten; insgelyks Krop-falade, geele Wortelen en Bloem-kool door een; nog Ajuin, Spinagie, vroege Pieterfelie: dog alle deze bezaeide ra- batten of akkers moeten met peul-rys, tegen fcherpe winden, belegt, en by fterke vorft, des nagts met riet-matten overdekt worden. Als men de vroege Bloem-kool, des nagts en by guure dagen, met
glaze klokken overdekt, verplant men de zelve in het begin van de maend, anders half Maert, voor het vroegfte. . O o 2. ln'
|
|||||
|
%
|
|||||
|
sp2 Van de Aerd- es U.BoekJ.Hoofdd.
Indien men in het laetfte van February geen Gelling-kool op Akkers,
en Weeuw-kroppen op ter Zon gelegen rabatten voor een fchutting yerplant heeft, doet men het nu in den beginnen. Men verplant vroege groote Boere-boonen, Zuiker-peulen, en Dop-
erreten, zaeyende tuffen der zelver reeken Spinagie, Kervel en Ra- dys: ook ftelt men fomtyds agter de verplante Boonen en Erreten een plank, de welke, van voor op ftokjens overhellende, de grond, door de Zon, kragtig verwarmt, en de wind, koude en ryp belet. De meft, die tot winter-dekking op de Afpergie-beddens heeft ge-
dient, word onder gefpit. Men vult de Ananas-bakken met verfe Rund, die door de Zonne-
ftraelen, daer in behouden wordende, aen het broeyen gebragt word; dog in fteene bakken gefchied zulks door vuur-ftookinge van onder; daerom kan men deze in het begin van de maend met Rund voorzien, en de Ananaffen daer in, vyf of zes dagen na de vulling, de rund in broeijinge zynde, overbrengen: maer in de Bakken, die van onder niet konnen geftookt worden, brengt men de zelve, ten vroegfte,niet over voor half Maert, zelfs is het, om het ongeftadige Maertfe weer, beter na den Twintigften, mits dat de Rund in behoorlyke warmte van broeijinge is: overdekkende de glazen, geduurende de koude, even als . de Meloenen. Wanneer het fterk heeft gevrooren, ontdekt men de Trek-kas met
half Maert: maer byaldien het niet fterk heeft gevrooren, wagt men daer mede tot by April: daer na moet men zig, wegens het dekken der Bloem-bakken, ook gedragen. Men fnoeit de Abrikoozen, Perziken en Pruim-boomen.
Half Maert zaeit men Schorfonere, Saffefei, Suiker-, Pieterfelie- en
Zomer-wortelen: als mede nog Krop-falade, Radys; Ajuin en Pieter- felie. Omtrent den twintigften legt men Turkfe Boonen onder glazen, om
ten einde van April te verpoten. De Aertifiok-planten worden van haer meft, daer mede tegen de
vorft zyn gedekt geweeft, ontdekt, gezuivert en ontdaen. Schoon de Aerd- en Boom-vrugten verminderen, en dat veele fmae-
Jkeloos en vois werden, heeft men nog tot Tafel-peeren St. Germains,
en Bon Chréftiens: tot Tafel-appelen Goude Pippingen en Reinetten;
maer de Aegt-appelen hebben haer geur verlooren: ook heeft men nog
Druiven in het begin van de maend.
Keu-
|
|||||
|
t
|
|||||
|
U.BoekJ.Hoofdd. Warmoes-vrügten. 2p§
Keuken-peeren nog Gratioolen: en Keu ken-appelen Guldelingen en
pieterfelie-appelen. Men heeft nog Roode, en in het begin der maend Savoi-kool, oude
en jonge Wortelen, Paflinaken, Zuiker- en Suikery-wortelen, Schor- fonere, Sasfefei, Latouw, Sterkers, Radys, oude Spinagie, Kervel, Pieterfelie, en Zuuring. Van de broei-berg, door de geheele maend, allerlei Kroppen.
Afpergien van broei-bedden, door de geheele maend.
Bloemen in warme Kaflen, of onder glazen zyn Rooien, dubbelde
Hiacinthen, Tros-narchTen, dubbelde Jonquiljen, Ranunkulen, Ane- monen, Cyklamen. APRIL.
Men houd de Riet-matten nog by de hand, om de Meloenen en
diergelyke tedere gewaflen onder glazen; ook groente, buiten glazen, tegen vorft, fneeu en hagel te konnen dekken. In het begin van deze maend verpoot men nog Erreten en Boonen;
dog als het meer na het midden of einde der maend loopt, moeten ze, ter plaetze van haer geleg, blyven doorgroeyen. Men legt, half April , gewoonlyk de overplant Meloen-bergen
aen. De Bloem-bakken worden binnens huis; en de Vyge-boomen in de
aerde gebragt. Men verplant fyne en andere warmoes-vrugten; ook Bloem-kool, en
vroege Turkfe Boonen. Men fcheurt de byfcheuten van de Aertifiokken, en verplant de
zelven, Men fcheurt en verplant alle Plant-bloemen, als Primulaes, Auricu-
fees, Bloemen van Damaft, Duizend-fchoonen, Konftantinopolen, Flas Cardinalis, Gentinellen, en Angelier-planten. Tafel-peeren zyn Bonchrétiens: Tafel-appelen Reinetten.
E>ruiven in warme kafTen, is iets ongemeens.
Aerd-bezièn, onder glazen gébroeit.
Men heeft van onder glazen, Krop falade en Komkommers.
In vrye lucht dunfel van Kroppen, Radys, Sterkers, Zuuring»
Pieterfelie? Kervel, Beet, Spinagie, Poot-ajuin, Parey, jonge Wor~ |
|||||
|
%
|
|||||
|
2^4 Van de Aerd- en IIBdektI.Hoofdd.
telen, en fpruitjens van Kool: ook heeft men nog, door bewaeringe,
roodeKool, geele, Suikery- en Suiker-wortelen, en Paftinaeken. De Bloemen in open lucht zyn' Hiacinthen, Tros-narcilTen, vroege
Tulpen, Cyklamen, en de meefte Plant-bloemen: ook van onder gla- zen , of door meerder warmte, Anemonen, Ranunkelen, dubbelde Jonquiljen, Roozen, Ruikende Oleanders, Oranje-bloemen. MEI
Door de geheele maend legt men nog groote Boonen en Erreten j
dog deze moeten nok verplant worden. Men legt nu, met het begin, Turkfe Boonen aen ilaeken.
Men zaeic van agt tot agt dagen Krop-falade, daér toe het genaemde
Roodbaerd-kroppen-zaed het bequaemfte is, om dat het zelve minft doorfchiet. Zoo haefï het begint te regenen, fcheert men de palm van de Bloem-
parken. Met den agtften of tienden Mey zaeit men de winter-geele Worte-
len. Ook worden, omtrent dezen tyd , de Oranje-boomen buiten gebragt. Omtrent half Mey verplant men de gemeene Zomer-Bloem-kool en
Seldery. Men zaeit Chikorei-wortelen, en tot het einde der maend Herfft-Bloem-kool. Half Mey maeit men voor de eerfte mael de Gras-kanten.
In het laetfle van Mey begint men gemeenlyk de eerfte Zomer-
fnoeijing aen de Wyngaerden. Tafel peeren zyn eenige wel bewaerde Bonchrétiens: Tafel-appelen
Reinetten, dog deze zyn meeft fmaekeloos. Druiven uit de warme Stook-kas, door de geheele maend.
Keuken-appelen Zoete Holaerts, ook word de zuure Spiegel-appel
fmaekelyk. Van onder glazen allerlei Krop-falade en Komkommers.
In open lucht Afpergien, Radys,Spinagie, Kervel, jonge Wortelen,'
en vroege Peulen. Bloemen in open lucht Hiacinthen, Tulpen, Tros- en andere Nar-
cifTen , dubbelde Jonquiljen , Ranunkelen, Anemonen , Phioletten , Muurbloemen, Gentinellen, Syringen, Jasmina Perfica, Hypericum. JUNY.
|
|||||
|
•
|
|||||
|
U.BoekJ.Hoofdd. 'WARMOES-VRtrCTEN
JP J U N Y.
Mdotrkme'n<I^r ** 9*** maend' n0S Boonen en &r«» leggen-
In iet begin poot men Beet-wortelen van zaed.
deMen 2aeit nog van agt tot agt dagen Krop.fihde) en ïerphnt Sd_ ^JjïiSfe"" r00de K°01' Cn geduurende de ™end de
; Tegen het laetae der maend begint men de Herffl-Andivie te zaei- De glazen van de Meloen-bakken worden binnens liuis gebrast
Men maeit ten tweedemael de Gras-kanten öcur4è>c- De Ypen-Iieiningen, en de Elft, vanonder met bladen zvnde, wor-
den, voor de eerfte mael, gefchoren. «ueuzynae, wor- Men fnoeit de jonge uitfprukende Oranje-boomen.
Men neemt de Bol-bloemen uit den grond de^lSif d00rgaenS' ind—i deZomer-fnodiingvan
Men legt voor het laetfte, Turkfe zult-boonen tem het Peul- of
Erret-rys. ö ^5Uf Den vyftienden Juny hebbe nog fmaekelykeBonchrétiew gegeten:
dog anders hebben de Tafelheren en appelen, ook de Keuken-Pee- ?V0 gedaen: maer de Spiegel-appel is voor de keuken op het beft Druiven, als in de voonge maend : voorts Aerd-beziën, vroede
IverfTen uit de natuur, ook fomtyds Meloenen g Men heeft nu ook de zelve Aerd- en Warmoes^rugten, als in de
maend Mey,KroP-falade, Radys, Spinagie, Zuuring/Kervel, Beet! jonge Wortelen, Porcelein Peulen, Erreten, groot? Boonen, W en A?n?'-Ajm5J 10™r~Andl?k> Se3deiT> Aertifiokken, Bloem-kool, Vaf ff113 d(£ drtte met Ian£er als *>l half Juny te fiiyden.
TrnïlJJ^J1^!™? no&Jaete dubbelde Hiacinthen, Tulpen, ?^owt^eUTbb?dC JAnqUlljen' Wankelen, Anemonen, VL' ï ,°° b oeme..Ul£n> 9mnje en Wltte Ldien> Phioletten, Fraxi- Wn mafl' Dui2end-fcll^nen, Gras-angelieren en - JULY,
|
|||||
|
*
|
|||||
|
2<>6 Van de Aeed- en U.Botk,tHm>/JJt,
JULT.
Byaldien de Bol-bloemen nog niet zyn opgenomen, doet men het
met het begin van deze maend; en na dat men de Jonquiljen ge- zuivert heeft, worden de zelve, ook de Cyklamen, wederom in de aerde gelegt. Men zaeit, als vooren, door de geheele maend, Krop-falade en
Andivie, ook Herfft-uyen, en win ter-Pieterfelie, om onder glazen voort te teelen; voorts verplant men Seldery, Andivie, Savoi-kool tot de halve maend, en Bloem-kool tot St. Jacob. Tot den 10. of 12. July legt men nog gekiemde Zuiker- en Dop-er-
reten, maer laeter niet; ook na St. Jan gQQn Turkfe Boonen, want de laeter gelegde zullen zelden om te eeten goed werden. Men beihoeit, geduurende de maend, de Wyngaerden van der zel-
ver jonge uitfpruitende ranken. Na den 26. July de zomer-fnoeijing te plegen aen de Steen-vrugten;
ook aen de Moer-beziën, die tegen muur of fchutting geplant zyn; maer niet anders als aen waterlotig hout. Men zet Angelieren en Duizend-fchoonen af
In deze maend heeft men allerhande KerlTen , Moerellen, Aeï-
beziën, Kruis-bezien, Braem-beziën, omtrent de halve maend Aerd- bezien, en tegen het laetfte Moer-bezien, Abrikoozen en Avant-Per- Ziken. Druiven in KafTen, die niet geftookt worden ; ook Ananaflen}
Meloenen: nog Franfe Madam, Suiker-peeren: Tarw-appelen, Lou- risjens en Kruid-appelen. Voorts Salade, Komkommers, Bloem-, witte en roode Kooï, Pen-
len, Erreten, groote en Turkfe Boonen, Zomer-feldery, Andivie, Porcelein, Uyen, Wortelen, Radys, Spinagie, Beet, Kervel, Pie- terfelie , en andere fyne toekruiden. Van Bloemen heeft men Tuberoozen, Phioletten, Angelieren, witte
Leliën, Martagons, Konftantinopolen, Duizend-fchoonen, FJos Car- dinaiis, Akoleyen, Ridder-fpooren, Koozen, Oranje-bloemen, Jasmin, en dubbelde ruikende Oleanders. |
||||||
|
m-
|
||||||
|
é
|
||||||
|
IL Boek, I.Hoofdd. y?iRM o E s - vRtr g ten; gjgg
AUGUSTUS.
Indien de grond vogtig is, en dat men in July Peulen enlieete Dop*
erreten by den anderen gelegt hadde om te verpooten, en zulks nog niet gedaen was, dan verpoot men die aenftonts, op hoop van een goed Najaer te zullen hebben. Van het begin tot half Auguftus zaeit men nog Krop-falade en An«
divie; maer het geen na dien tyd gezaek word, daer van groeit zel- den iets goeds om te eeten: daerenboven moet de Andivie op flerk gemeft land gezaeit en niet verplant worden, wanneer nog maer ten beften tot kuil-Andivie zal groeyen. Tot den twintigflen verplant men winter-Seldery, en door de geheele maend Andivie en Krop-fa- lade. Half Auguflus zaeit men Wortelen, die men des winters onder gla-
zen meent voort te teelen; ook Bloem-kool,tot Gelling-planten in het Voorjaer onder glazen: voor de Wortelen is het niet te vroeg; maer als het zagt groeizaem Herfft-weer maekt, dan v/erden de Kool-planten te groot j daerom zal men van deze in het laetile van de maend Zaei- jen. Voorts zaeit men winter- of Schapen-zuuring, Spinagie, Ker- vel, en Radys. De Zuuring, ter halver maend zaeyende, is niet 6e vroeg: zoo is het ook omtrent de Spinagie, Kervel en Radys, mits dat men maer weinig teffens, tot den dagelykfen eet, van agt tot agt dagen zaeit. In deze maend heeft men nog Abrikoozen, Moerdlen, Ael-beziën,
Kruis-beziën, Fraem-beziën, Moer-beziën, Vygen, Pruimen, Perzi- ken, en vroege Paerel-druiven in het laetfte van de maend; vorder Sui- ker- en Frame Madam-peeren, allerlei zomer-Appelen, Ananaflen en Meloenen. Alle Aerd- en Warmoes-vrugten, ais in July, Komkommers, Peu-
ten, Erreten, Boere- en Turkfe Boonen, Bloem- en andere Kool, Aertiiiokken, geele Wortelen, Paftinaken, Pieterfelie-wortelen, Mier- ■ediks-wortelen, Krop-falade, Andivie, Seldery, Spinagie, Zuuring, Kervel, Pieterfelie, Beet, Porcelein, en alle verdere toekruiden. Van Bloemen heeft men Tuberoozen, Angelieren, Paffie-bloemen,
Phioletten , Roozen , Oranje-bloemen aen laet-uitgefchote boomen, Jasmin, Oleanders en Althéa. II. Deel. P p SEF'
|
|||||
|
%
|
|||||
|
2p§; vYan de Aerd- e51 XJ.Boek,J.Hoüfdd,
SEPTEMBER.
Tot den 20. defcer verplant men nog Andiviê, dog dan moeten het
groote planten zyn op fterk gemeft land, als Meloen-bergen, of diergelyke aerde, wanneer, nog gemeenlyk tot bequaeme kuil Andivie groeit Men zaeit nog in het begin, op kragtig land', HerfFt-Spinagie,
Kervel en Radys: ook omtrent half September winter-Spinagie, Ker« vel, Wortelen, Bloem*- en Gelling kool, Weeuw kroppen en Radys3 dog op de twee laetfte is een zeer goed Najaer nodig. Men legt TrosrNarciflen, Ranunkelen,- Anemonen en Hiacintlien3
©m des winters met glazen te overdekken. Ypen- en Elzen-fcheer-heiningen, die van onder getakt zyn, wor-
den, omtrent den 7. September, ten tweede-mael gefchooren. Men fcheert de hooge kael-flamde Ypen, die zulks maer eenmael
des jaers gedaen worden: men zoude met deze, als met de Linde- boomen, tot in Oktober konnen wagten, indien de jeugdige fcheuten £oo fnybaer waren; maer vermids liet hout harder is, en de vliegende fchaer het zelve alsdan niet zoo glad kan fnyden, is men genootzaekt xulks te vervroegen.. Men maeit ten derde, en laetfte mael de Gras-kanten.
In het laetfte der maend neemt men de Tuberoozen, die op men:
gebroek hebben, uit de aerde, en na haer lof afgefneden r en fchoon van de aerde afgefpoelt te hebben, worden die, digt voor de glazen in de warme Stook-kaffe, of andere warme plaetzen, op planken te droogen gelegt. In het begin van deze maend heeft men nog Aefbeziën, Pruimen,
Perziken , Vygen , Franfe Madam en Kaneel-peeren, Safferaen-pee- ren. Gezegende peeren, Bergamotten, dppehn van veele foorten. Waterzoete Druiven, Barberiifen, Okker- en Haze-nooten. De meeile Aerdvrngten van de maenden Juny, July en Auguftus.
heeft men nu ook.: dog de Meloenen verliezen, door de koude, haer geur -y en zyn niet meer gewilt. De Boere-boonen zyn mede fchrael, niet overvloedig en niet zoo fmaekelyk. Maer men heeft nu jonge Spinagie, Kervel, Radys, Beet- en Chikory-wortelen. Zonder oppafTens heeft mon in open lucht Tuberoozen, ook nog
Angelieren, en. Phioletten.. OK-
|
|||||
|
•
|
|||||
|
U.BoekJ.HoofJd. Warmoes-vrugtek; 29$
OKTOBE R.
Tlians is het tyd om bedagt te zyn, de tedere gewaflen, ook de
Aerd-vrugten, tegen de koude winter , door bedekkinge, in huis, of in Jiet Oranje huis, of warme Kaffen te bewaeren; derhalven is het eerfte werk naeuwkeurig te onderzoeken, of alles daer toe in ftaet is, en het gebreekige te doen vernieuwen of Jierftellen. Zoo haeft; de winter-vrugten, in ftil weer, beginnen te vallen, is
het tyd de zelve af te plukken; want over-rype vrugten &yn van minder fmaek en niet zoo durabel. Als de bladen der vrugt-boomen gevallen zyn, mag men de zelven
yerplanten. Omtrent den 10. of 12. Oktober is liet de gewoone tyd, dat de A-
nanaflen uit de Rund tot de Stook-kas worden overgebragt; ten wae- re men llerke langduurige regen met weinig zonnefchyn hadde • alsdan eerder, zelfs fomtyds in September. Insgelyks is het met de Oranje- boomen. Half Oktober is de befte tyd, wanneer de grond niet te nat is, om
Eanunkelen, Anemonen, Hiacinthen, Tros-narcifTen en Tulpen, die men des winters met geen glazen zal dekken, in de aerde te leggen. In het begin dezer maend heeft men in zommige jaeren nog Ael-
beziën, ook zommig foort van Perziken en Pruimen, Vygen, Drui- ven, als de Katelonier, Frontenjac, Stinkert, Frankendaelder, en de Toskayer druiven; deze rypen bezwaerlyk, maer zoo ze voordehelf- te der maend niet ryp zyn, zullen ze het niet werden. Voorts heeft men nog Safferaen en Gezegende Peeren, Bergamotten, Gifambert, Beuree, en Poire Sinjoor. Appelen van veele foorten. Okker-en Haze- nooten, dog van dezen zyn de bolfters reets droog. Men heeft nog Peulen en Erreten, geele, witte, Zuiker, Schorfo-
nere, Saffefei, Chikorei, Beet, Pieterfelie, en Mierediks-wortelen: Bloem-, roode en andere Kooien, Seldery, Andivie, jonge Spinagie, Kervel en Zuuring. NOVEMBE R.
Met het begin worden de Kas-wyngaerden gefnoeit; en zoo haeft de
bladen van de andere Wyngaerden gevallen zyn; alsdan ook de buiten-wyngaerden. Pp 2 Men |
|||||
|
%
|
|||||
|
3oc V,ant WE Aeei> en lJ.JBoe&,LHotfitdL
Men brengt de bakken over het winter-gezaei, en vroege bloemen ;
en als liet rypt, de glazen daer op. Ook brengt men de Schuif-gor* dynen voor de Stook-kafTen. Wanneer het zig tot fterke ryp fchynt te Hellen, daer door de Aerd-
en Warmoes-vrugten zouden befchadigt worden, alsdan worden de roode Kool, Bloem-kool , en de Andivie gefneden , als mede de groote Seldery gerooit, mitsgaders winter-wortelen van alle foorten, uitgezondert de Pinfternaeken. De Bloem-kool, Andivie en Seldery zyn beft afzonderlyk om hoog opgehangen: de roode Kool en winter- wortelen worden buitens huis gekuilt:. maer die men tot den dagelykfen eet benodigt, houd men binnens huis; de roode Kool, ongedekt op Jaoopen zonder zand; de wortelen en raepen in droog, zand: nogtans behoeft men daer mede niet al te haeflig te wezen, want de roode Kool, Kml-Seldery en Andivie konnen tegen ryp, als de voril niet te fterk of van duur is: daerenboven kan men de Seldery, tot boven dik aengeaerd Zynde, tegen matige voril lang bewaeren. Men overflrooit de Bloem-bedden,, die ongedekt van glazen zyn,
met oude Rund, ter dikte van een halve vinger breedte, en als de voril doorgaet, overdekt men die nog met Peul-rys. Zoo lang men niet bekommert is, dat de Vyge-boomen in den grond
zullen bevriezen, laetmen de zelve in de aerde, maer als men die, met eene fpade, niet zoude konnen uitgraven, dan is het tyd om de zelve binnens huis te brengen, eer de hardigheid des gronds zulks belet.. Tafel-peeren Gifambert, Doyenne, St. Germain. Tafel-abelen Aeg-
ten: de Goudpippingen beginnen,. Druiven.
Keuken-peeren* van alle foorten, die door het vuur haere rypte ver-
krygen; als Foppen-peer, Kamper- en Lautjes-peer. Keuken-apfelen Gelderfe Kruis enz.
Aerd- en Warmoes-vrugten, in het begin, der maend nog Peulen,
Erreten, jonge Turkfe boonen,en Krop-falade: voorts door degeheele maend, Spinagie, Kervel, Beet, Zuuring, Seldery, Andivie, Kool, en Wortelen van alle foorten. Bloemen, de Anemonen beginnen onder glazen, ook de Cyklamen?;
en Tros-narciflen, die-in de aerde overgebleven, zyn. In het Oranje» huis geele en witte Katalonife Jasmin; ook by geval Oranje-kloem. In open lucht fomtyds doorgefchoten- Angelieren in. bloem. |
|||||
|
♦
|
|||||
|
il. Btek, I. Hoofdd. W A R M O E S - V R ü G T E N. Jöï
DECEMBER.
Alhoewel de Zon nu laeger by de kimmen is als in November, en
gevolgelyk , na de reden, het Aerdryk met meer dampen, en minder Zon zoude wezen, 2.00 is het nogtans gewoonlyk anders; want men heeft in deze maend meer heldere lucht en Zonnefchyn als in November: daeröm zal men, gelyk in de maend van January gezegt is> noit verzuimen, by heldere Zon, alles tot het glas te ontdekken, al vroor het ftrengelyk. Indien het in de maend November niet gevroorèn heeft, en dat de
Aerd- en Warmoes-vrugten in de aerde gebleven zyn: dan word alles bezorgt, als in November gezegt is: de knil-Seldery en Andivie wor- den alsdan, en niet eerder, gerooit om in droog zand gekuilt te worden. Zoo ook worden de "Vygen-boomen zelden voor of na half Decem-
ber uit den grond genomen. Omtrent dien tyd word de Trek-kas van boven met de winter-bedekkinge gedekt. Half December legt men Boere Boonen en Erreten in het water te
weeken» daer na te kiemen, en worts in het Oranje-huis in bakker* te fpruiten. Men legt in deze maend Broei-bergen van Boom-bladen aen.
Tafel-f eer en, Bergamot Krafane, Poire St. Germain. TafeUafpt-
len, Aegten, Goudpippingen, Reinetten. Druiven, door konft be« waert. Aerd- en Warmoes-vrugten, Kool en Wortelen van alle foorten.
Ajuin, Parei, Chalotten, Raepen, Seldery, Andivie, Radys, Spina» gie, Kervel, Beet, Zuuring, Pieterfelie. Bloemen in Potten, als Hiacinthen, Tros-narciflen, Tulpen met
name Duc van Tol: in Bakken, vroege Hiacinthen > Anemonen ? sinter-Gyklaöiens: in het Oranje-huis, Jasminea» |
|||||
|
Wp 3 ' ^f"
|
|||||
|
Afbeelding van eenen Moes-tuin, met zyne Schuttingen om daer aen
fyne Vragten te teelen; omgraven met e ene diepe Vaer-floot,
die des zomers de breedte van tien voeten waters heeft.
|
|||||||||
|
w
|
|||||||||
|
^
|
|||||||||
|
|
|||||||||
|
o
|
|||||||||
|
ILBoekJLHoofdd. ^3
II. Hoofddeel.
VerUaeving van den Moes-tuin met de daer in geplante Fruir-
boomen.
De Moes-tuin getekent A en B, zynde Noordelyk, Ooftelyk en
Weftelyk door geboomte, en Zuidelyk door een laege Scheer- heggen gedekt, is, binnen des zelfè winkelhaek, Noord-en Weft- fchutting, en de Ooft- en Zuiderlyke flootkanten, groot drie hondert vyf en vyftig Rhynlandfe Roeden, en dus van bequaeme grootte voor een taemelyke groote familie. Des zelfs grond is van natuure klei, e» drie fteeken diep van gelyke wel doormeite Kaluw-aerde; voorts afwa- terende, en, op het laegfte, een voet tien duimen uit het hoogfte winter-water leggende. De Noorder- en Wefier-fchuttingen, hoog 8? voet, ftaen op ge-
lyke grond zonder rabatten, maer met een voorpad van ruim twaelf voeten breed, meer als vier duimen laeger als de akkers leggende. De fchutting op deZuider-zon,in de verdeelingeB,is ii\ Roe lang,
van de welke zes voeten gaen, tot een deur na de wilde Piantagie: zynde de overige 21.Roeden beplant met vier Abrikoozen, een Pruim, twee roode Avant, twee dubbelde Zwolfe, twee Lak, en twee dubbelde Montagne Perziken, alle op Pruim geoculeert; en ieder boom agtien voeten van den anderen ftaende; tuffen ieder der zelven is een Wyn- gaerd, en overzulks 12. Wyngaerden, als zes vroege vander Laen 9 vier Parel-druiven, en twee Muskerende. In het pad, ruim tien voeten van de fchutting, zyn nog 21. Wyn-
gaerden aen ftaeken, te weten twaelf vroege vander Laen, agt Parel* druiven, en een Frankendaelder. De fchutting in het Weften , op de Zon van het Oofien, is ter
lengte van zeven en een halve roe, beplant met twee dubbelde Mon- tage Perziken op Pruim, en vier Pruimen-bocmen, ieder vyftien voe- ten afftands: en in de verdeelinge A aen de zelve verlengde fchutting, ter lengte van zeven Roeden, zyn vyf dubbelde Zwolfe Perzikenr en een dubbelde witte Boeren-Pruim, de welke veertien voeten van 'den anderen flaen. In de verdedinge A zyn drie gebroken* of fcherm-fchuttingen, hoog
als
|
|||||
|
%
|
|||||
|
304. Veuklaemng Van den lI.BoekJl.HoofM
als vooren; de agterfte niet wel zeven roeden lang, is beplant met 7;Wyn«.
gaerden, als twee witte en twee vaele Muskadel, twee Katelonier, en een Frankendaelder: de midde-fchutting, vier roeden agt voeten lang, met 6. Wyngaerden, ieder ruim negen voeten van een, namentlyk vier Muskerende, dog deze iets wyder, als de twee volgende vroege vander Laen; de zy-vleugels zyn tegen het Ooilen ten Zuiden met een Parel-druif, en Wefl ten Zuiden met een vroege vander Laen be- plant: de voorfte Zuider-zon-fchutting, vyf roeden lang, is beplant met eene roode Avant-perzik op pruim, en vyf Wyngaerden, als drie Muskerende en twee Frankendaelders, die wederzyds mede de zy. vleugels beflaen. Voor deze drie Scherm-fchuttingen zyn rabatten tot vroege vrugt-teeling. Vervolgens komen, op tien voeten afflands in het pad, dat ruim vier duimen laeger als de Akkers is, drie en twintig laegftamde Perziken op Abrikoos, als agt Lak-Perziken, agt Zwolfe, en zeven Montagne, alle van de grootfle dubbelde foorten. In beide de verdeelingen zyn voor, by de Vyver, en by de Zuider-
f|00t iaege fchuttingen, ieder in drie verdeelt; zynde die in de ver- deelinge B hoog vier en een halve voet, waer van de agterfte, vyf en een halve Roeden lang, met zeven Perziken op Abrikoos, als drie Montagne, twee Lak en twee Zwolfe beplant is: de twee andere fchuttingen met 14. Wyngaerden, als tien vroege van der Laen en vier Parel-druiven. Voor deze fchuttingjens, ruim twaelf voeten afftands, langs de Vyver zyn vyf en twintig laeg-ftamde Kernen-, of Moerelle- boomtjens; zoo ook langs de Zuider-floot-kant; dog de fchuttingjens zyn in de verdeelinge A maer drie en een halve voet hoog, en niet beplant, maer met rabatten voorzien, om daer op vroege Warmoes- vrueten, en voor de fchuttingjens, Peulen te teelen. De Sloot-kant in het Ooften is met zeventien laeg-ftamde Quee-
peeren-boomen beplant. Wyders is de Warmoes-tuin gefcheiden door een Midden-vyver, ui
de Figuure d getekent, die tot afwatering dient: waer nevens een Scheer-heggen e geplant is: ook zyn in de Verdeehngen A en B vier EIRe fcheer-heggen eeee. Nog heeft men in de verdeelinge A Afpergie-bedden*. mitsgaders
een Akker tot Aerd-beziën c, en in beide de verdeehngen twee bed- den tot toe- en andere Kruiden^- voorts twintig Akkers tot allerhande Moes- en Aerd-vrugten, (daer onder ook de Meloen-bergen) de welke iaerlyks een verfe aerde, die in twee jaeren niet is beteelt, konnen heb- |
|||||
|
♦
|
|||||
|
ILBeekJLHoofdd. Moes-t uitf. 3o?
ben. Verniids de geheele grond des Moes-tuin met meer als drie ftee-
ken diepte Kaluw-aerde van gelyke doormeftinge bezet is: zoo kon^ nen de Akkers met veranderinge van vrugten in dezer voege bezaeit of bepoot worden. ö Een vroege groote Boon akker, met dubbelde ryen, agt duimen van
een, te bepooten, en alsdan met een tuffen-wydte van 4! voet, doe; als men met enkelde ryen poot, 2\ voet: tuffen deze wydte zaeit men vroege Spinagie, ook Kervel, Radys of Salade: na deze word op de zel- ve akker., tuffen de boonen, Roode koolgeplant,de welke mislukkende alsdan bavoi-kool; en Bloem-kool, zoo de Savoyen mi/lukken: worden- de drie of vier weeken daer na de ftoppels der boonen uitgetrokken Men kan ook de grond, de ftoppels uitgetrokken zynde, met Peu-
len en Erreten beilaen, maer niet na het begin van fuly te lee-gen Zelfs geene zuiker-peulen of heete Erreten. Of wel een gedeelte met Seldery, winter-Pietcrfelie of Parey: zelfs kan men, onder het Jaetfte, Krop-falade en een weinig Pieterfelie zaeyen, want de Krop-falade word gefneden, eer de Pieterfelie groot is, en dan word de Pieterfelie, door deparey, tegen de winter-koude befchermt. Tuffen de ryen van de Seldery, en op de ruggen Andivie, of Krop-falade. Op Akkers van laeter Bponen , vroege herfft-Spinagie, Krop-falade , Kervel enz. ook geheel met Andivie: en als nog laeter winter-Spinagie, Zuurinp-, Beet enz. ° 6* Een akker vroege Erreten: De ryen, en zoo vervolgens, als van
de Boon-akker gezegt is, te beflaen. Ook legt men, de Erreten byna gedaen zynde, tegen het peul-rys
Zult-boonen; konnende de Erreten nog omtrent veertien dagen, de-' V A-llTi V°??en °Pkomen^ in groei blyven, maer daer na moe-
ten die met de Jielft van het peul-rys opgetrokken worden. Tuffen de ryen van deze Boonen, ook van laete Peulen en Erreten, kan Krop- falade of Andivie, geplant of gepoot worden. Een akker Turkfe Boonen: Tuffen de ryen, vroege Zomer-Andivie,
ot Sa ade. De vroege, m April onder ftolpen gelegt, worden ge- KeS* ffd5 ,ry,P' ,Z0°Jat der zelver grond met winter-Spinagie,
worden' Gel]lnk-k001' Weeuw-kroppen of vette Kous kan bezaeit Hefflsdderv^s FfW^'4^■ M Y°^f SPinaSie> Andivie>
Herüt seldery Salade, Winter Zuuring, laete heete Erreten, Zuiker- peulen, en diergelyke Herfft- of Winter-moes, als Beet, Kervel enz. U,V<*1> Qq ' Een |
||||
|
3o6 Verklaering van den JI. Boek, II. Hoofde
Een akker met vroeg Vtregts Hoorns wortel-zaed, daer onder zaed
van blanke Haegfe kroppen vermengt word: dit wel aen de groei en in lofzynde, worden daer door Aertifiokken geplant, dog deze, te fterk in groei gerakende, worden ingekort, wanneer alles behoorlyk zyn vrugt zal voortbrengen; daer na kan men Vet-falade op de zelve- akker zaeyen. Een akker met zomer-Wort e len-, daer door Salade en Bloem-koolj
daer naSeldery, en op de tulTen-lioogtens Andivie of Krop-falade, ook laete Peulen en Erreten, en tuffen de zelve in het begin Krop-falade. Een akker met zomer-Bloem-kool: daer na laete Peulen, of Erre-
ten, ofHerfft-Seldery: op de ruggen Andivie, of herfft-Ajuin, daer door Krop-falade, winter-Pieterfelie, of Pieterfelie-wortelen. Een halve akker met Tiet erfelïe>, wanneer fterkgemeftis, kan men
daer van in een jaer wel vyfmael de Pieterfelie fnyden. Een akker met Zuiker- en Schorfoneer-wortelen; hier door Zaeit men
Prey, dog nog beter Ajuin, niet alleen om het lof een weinig te onder- drukken, maer ook om de wortelen beter den grond te doen zoeken. Een akker met zomer-Seldery, welker grond men daer na met alle
iborten van herfft- en winter-vrugten beflaet. Een akker met Faftinaken; daer door Krop-falade, en een weinig
Pieterfelie-wortelen. Een akker, de welke in de zomer met herfft-Ajuin, en winter-Pie-
terfelie is bezaeit geweeft , kan men de volgende zomer bezaeyen piet herfft geele wortelen, daer door Krop-falade, of met Chikory- wortelen. A/p ergie-bedden, op ieder bedde twee ryen ftaende, en een pad tulTen
de bedden hebbende, konnen jaerlyks met vroege Wortelen of Ajuin, daer onder blanke Haegfe Kroppen, bezaeit worden; dog alsdan moe- ten de bedden met Paerden-meft, in het Najaer, flerk gemeft wor- den, op dat des zelfs kragt door den regen zoude indringen, dewyl het ruige der Paerden-meft tot winter-dekking dient, die in het vroege voorjaer ondergefpit word: ook gebruikt men daer toe Koe-meft, die nog beter is. Wanneer het Afpergie-lof afgefneden is, kan men daer op nog winter-Andivie pooten; wel is waer dat dit alles veel uitteelt, jnaer de jaerlykfe bemefting maekt dit goed. Meloen bergen, die vroeg haere vrugten gegeven hebben, konnen
met laete of winter-Bloem-kool beteelt worden; of als laeter met win- ter-Spinazie, Kervel, Andivie en winter-Radys. Aerd-
|
|||||
|
♦
|
|||||
|
II. Boek, IL Hoofd f. M o e s • t v i n. 307
Aerd-bezïên, die in het Voorjaer geplant worden, word der zelvèr
grond bezaeit met Ajuin en zomer-Bloem-kool: wanneer de zelve uit- gerooit worden in het Najaer; dan in dat zelve najaer nog Seldery, en op de ruggen Andivie. Vroege forcelem moet op Paerden-meft, met February, onder gla-
ten gezaeit worden; deze met Juny gedaen hebbende, kan de grond met alle föorten van Herfft-vrugten beteelt worden. III. Hoofddeel.
Van het Zded\ des zelfs deugd, en vergader inge: ivyders wat
voor, 'm en na het Zaeyen moet m agt genomen en ge- daen worden. Gelyk eene geduurige. ververfing van lucht zeer nodig is om alles,.,
dat leven heeft, in beweginge tot aengroei te doen blyven, zoo fchadelyk is de zelve aen vrngten en zaeden ; vermids de vrugten daer door van korter duur, en de zaeden eerder onbequaem werdefi om andere vrugten voort te brengen, derhalven moet men de zelve, zoo veel doenlyk, voor de lucht, eer die gezaeit worden, bewae» Ten. Na de gefteltheid der lucht en der gronden, onder en ia welke de
vrugten gegroeit, en der zelver zaeden gerypt zyn, zyn de zaeden van meer of minder kragt, om veele en beter, of minder en flegter vrugten voort te brengen. • Dat de zaeden tot zaeijinge zoo wel verandering van lucht, als
van aerde begeeren, kan men genoegzaem aen alle bevinden, dog het zigtbaerfte aen het vlas- en kennip-zaed, hetgeen noit van eigen grond- gewas in het volgende jaer door kundige Land-bouwers gezaeit word, ^iaer telkens in verwiffelinge met het geen onder andere luchtftreeken is gewonnen; dus word hier te lande vlas en kennip-zaed, datindelan» den aen de Ooft-zee; in Schotland dat hier; en in de landen aen Ooft* zee dat in Schotland gewonnen is, als het befte zynde, gezaeit. Doorgaenc zullen de zaeden, die onder koude luchtftreek gerypt
zyn, en het minfte lof hebben, veele en gevoede vrugten voortbren- gen ; daerentegen zullen die van warmer luchtftreek minder en flegter vrugten, ook weelig groeyend lof geven; en hoe meer verichiüende |
|||||
|
é
|
|||||
|
308 V A N D E Z A E D E N. U Boek, III. Hoofdd.
de luchtftreek is, hoe meer het gevolg der veranderinge is; dog de
zelve verbeteren van jaer tot jaer, na dat de zaeden aen de luchtftreek* daer ze gezaeit zyn, gewoon werden: dit hebbe zeer dikwils onder- vonden in Amerikaenfe Ananas-planten, LifTebonfe Vygen, en Quee- peeren-boomen, die niet als na zeer langen tyd, vrugtbaer wierden; zelri waeren de uitloopen van deze niet zoo vrugtbaer, als die we- derom van haere uitloopen voortquamen. Insgelyks is het met hel: Meloen-zaed, het geen we uit Spanjen en Italien bekomen. Het verkiezelykfte zaed is, dat in open vrye lucht gewonnen is,
want dit zal beter en fmaekelyker-vrugten voortbrengen, als het geen in meer beflotenheid, belommeringe, of in fterke Zon op rabatten tegen muurof fchutting gerypt is; daer van kan men de proef aen alle zaeden neemen, en voor-al aen Erreten en Boonen , zullende bevon- den worden, dat die, op rabatten gegroeit, veel flegter, als op Akkers fcyn: maer mogelyk zal men my tegenwerpen dat de Tuin-erreten en Turkfe boonen, aen peul-rys en ftaeken gegroeit, en gevolgelyk in meer beflotenheid als de veld-erreten en boonen , merkelyk be- ter zyn. Deze tegenwerping beveftigt het gezegde^ want de Erreten sten peul-rys, en de Turkfe boonen aen itaeken , worden van alle kanten door de lucht en wind aengedaen ; dewyl die op het veld y ©nder haer lof gedrukt, minder aendoening van lucht en wind ge- nieten. De verwifleling van lucht in agt genomen hebbende, zal men ook
tzulke zaeden, die van gefteltheid van gronden verwhTelen, tragten te. bekomen, en daerom worden de zaeden uit zand gronden in klei-gron- den, en die uit klei-gronden zyn voortgekomen, in zand-gronden beft. gezaeit, egter zal men nok zaeden uit veen-gronden, ten zy door ge- brek dat men geen andere kan bekomen, zaeyen. Een verfe en in veele voorige jaeren met zpdanigen vrugt, als men,
wil zaeyen, onbeteelde grond is de befte, om de gevoedfte zaeden voort te brengen; de. welke dan wederom, in zodanige veranderde gronden gezaeit, veele, gevoede en fmaekelyke vrugten zullen ge- ven. Degrootile, dikfte zaeden, en die,onder deofleagtige,metde meefte
clien bezet, ook die uit het midden der vrugt voortgekomen zyn, wor- den de befte geoordeelt; dog deze regel gaet niet algemeen door, om dat, onder zodanigen, veele zaeden te wilden gewas maeken, de welke minder en flegter vrugtea voortbrengen, als de zaeden, die in meer be-
|
|||||
|
é
|
|||||
|
IJ.Bmkjn.Hoofdi'. Va'N' de Zaeden: jo^
betemperinge gegroeit Zyn. Volgens ondervinding van kundige War-
moeziers,. is het Sluit-kool-zaed, het geen uit de kool-ftruik gewonnen word,beter als.uit de vrugt. De meefte zaeden worden, voor het zaeyen, min of meer in water
te weeken geftelt, en zommigen worden, in nat zand gekiemt, of zon« der kiemen, daer na ge2aeit: daerentegen zyn'er, die gants» droogt- donder het minfte te weeken, moeten gezaeit worden* Alle hard->baftige zaeden, die sig niet fohulps-wyze fluiten', moetenf
voon het zaeyen, een klein, ftukje voor van der zelver baft afgefneden5 worden, zonder nogtans de kern of het pit in het allerminfi: te quetzenf door welke openinge de vogten beter tot zwellingder pit indringen, daer na de zaeden, in nat zand te fpruiten gelegt, gezaeit worden; aldus doet men met de zaeden van Acacia, Huift-, Taxus enz. Maer de harde zae- den, die fchulps-wyze fluiten, openen zig ligtelyk, wanneer ze in vog- tig zand, met. laegen, te meuken gelegt zyn,- derhalven hebben die gee- ne de allerminfte openings-raakinge nodig: zoo legt men de Pruimen^, Amandelen, Kerffen, en Krieken-fteenen te fpruiten: ook Perziken gw Abrikoozen, nogtans niet zoo gemeen, om dat de Perzik- en Abrikoos- lx>omenvan fteen haeftig verfterven. Voorts worden de groote en Ha* ze-nooten mede in November in het zand te meuken en fpruiten ge* legt: ook die met zagter baft, als Akers, Beuken en Karftanjen. Peer-pitten van vroege Herfft- of Zomer-vrugten insgelyks in No-
vember; maer de hetere. Peer-vrugten worden met de Appel-pitten,. niet voor-December, te meuken en fpruiten gelegt; In het algemeen, moet men geen zaeden, die onverplant moeteiï
doorgroeyen, voor-al geen houtige gewaffen, zoo lang in het zand- doen meuken en fpruiten, dat wortels fchieten, want alsdan zouden deze onderfte wortel-eindjens, te dun.en kragteloos om groei te vat- ten, ingekort moeten worden, het geen aen de zelve een wyze vam verplantinge zoude wezen: zoo is het ook met'de kruid*gewas-zaedenr welkers gekiemde punt-worteltjens in de aerde geen groei vattend- én, in plaetze van na beneden te wortelen, op zy uitüaen* en dus knurfagtig gewas maeken -y als veeltyds aen alle wortel-zaeden bevon~ den word. Voor korter tyd worden de zaeden van Kruid-gewaffen tot kiemens*
geweekt, daer toe de gefteltheid van het Saizoen meer of min behulp-1 zaem is; want het Pieterfelie-zaed moet in het Voorjaer drie weeken in- ^ogtig zand* en daer na twee weeken gemeuktworden; hetgeaoifi> |
|||||
|
è
|
|||||
|
giG Va-n de Zaeden. II.BoekJlI.Hocfdd,
de corner, als alle andere zaeden>maer vier en twintig uuren geweekt,
en het water afgegoten word, waer na het nog eenige dagen om te fpruiten of kiemen vogtig gehouden word; dog van Pieterfelie- worte- len, laet men het niet kiemen, maer alleen tot zwellens weeken. Zoo wreekt men ook in water tot zwellens, (zelfs in het vroege Voorjaer wanneer het vrieft, mits dat het gezaei daer na tegen de vorft gedekt word) Latouw , Seldery, Wortelen, Spinagie, Kervel, Beet, Erre- ten-, groote of Boere-boonen, van de welken, uitgezwollen zynde, Jiet overvloedige water word afgegoten, waer na de zelven, nog ee- nigen tyd tot fpruitens by den anderen bevogtigt blyven, alvorens ge- zaeit of gepoot worden. Meloen- en Komkommer-zaeden, uitgezwol- len zynde, blyven niet by den anderen kiemen*, maer worden aenftonts, of na dat ze een weinig opgedroogt zyn, in de aerde geftooken. Gelyk nu de voorgenoemde zaeden moeten gemeukt, of in het
water geweekt worden, zoo zyn 'er andere zaeden, die daer door zouden benadeelt worden, ja zelfs vergaen, byzonderlyk de Turkfe of Roorme boonen, want deze moeten niet alleen droog in de aerde gelegt worden, maer zelfs moet de aerde niet te vogtig zyn; voor- al niet, als de aerde door warmte nog niet na behooren groeizaem is , alzoo dan zekerlyk zullen vergaen; gebeurende zulks meefl al- toos, wanneer mtïi de zelven, eenigen tyd voorMey, in de aerde legt. Zommige zaeden worden op orde gepoot, en niet gezaeit; dus poot
trien de Chardons-zaeden, drie voeten van malkanderen, drie of vier te zamen; als ook het Beet tot Wortelen-zaed, agt duimen van den anderen. In de te drooge aerde konnen de zaeden geen groei vatten, of aen
het fpruiten geraeken, vermids ze veeltyds door den wind veriluiven. In te natte aerde, als die fomtyds in het voor- en na-jaer is, is de grond teffens te koud, daer door de zaeden, langdtiurjg zonder groei zynde, veeltyds verrotten: naerdien 'er, behalven de gemelde, nog meer oorzaeken zyn, die de zaeijinge doen uitftellen, zoo kan men de zelve aen geen zekere tyden bepaelen, nog na de eigenfchappen der gewaflen, in onderfcheide Saizoenen voortkomende ; dewyl het eene vroeg in het Voorjaer, het andere een weinig daer na, en zoo tot in de Zomer en de Herfft, geftadig moet gezaeit worden: on- dertuffen moet de lucht en aerde van bequaeme gefteltheid, ten ty- éa der zaeijinge, wezen ? egter kan vorft, fterke droogte, geduu- rige
|
|||||
|
<
|
|||||
|
il,BoekiUJ.Hoofdi, Van de Zaeoen, m>
rige ofilort-regens enz. den Zelve eenigen tyd hinderJyk zvn
De aerde, bequaemlyk bevogtigt zynde, moet, na de éVenfchan*
pen der gewaffen, en gefteltheid der Saizoenen, voor het bezaeven van min of meer bolhgheid, en min of meer Itigtig gefpit zyn- wanr gelyk onze warmoes-landen van natuure, dog meeft door geftadig-a beteelinge en bemeftinge, ook de klei-gronden, door zand-vermen- ginge, zeer los en open van deelen zyn; zoo moet men deze, na de eerite vriigt-voortbrenging, des zomers in groote droogte, totbezaei- Jing ot beplanting van de tweede of derde vrugt, niet fpitten: maer na den grond gezuivert en effen geklout te hebben, zaeit of poot men in den ongefpitten grond , en word' het zaed met een wyde klouw onder de aerde vermengt. Even zoo poot men alsdan in on- gefpitte aerde Erreten, Boonen, Salade, Koal, Andivie, Selde- ry. In het algemeen word* wanneer de aerde na behooren doorvosr- tigt, en de lucht niet te brandende heet is, een lugtige bolle frroncï vereift; daerom is het ook beter, dat men de akkers der Warmoes-lan. den in het voor- als in het na jaer fpit; want de koude Najaers-regen, efhetfneeu-waterdes winters, zal de aerde te veel,verkouwen, en- doen bellempen: nogtans moet men daer omtrent omzigthr zvn na demael zommige zaeden geen goede groei vatten in.lusfieïaerde- ei beter in gronden, die in het Najaer gefpit zyn, voortkomen, sfélvk Ajuin en bchorfonere. 0^1^- Men moet zig niet alleen fchikken omtrent hetdigt en yl zaeyen,.
na dat de gronden, vogtig of droog, en van min of meer kragt zyn3- maer ook na de^deugdelykheid der Zaeden en eigenfchappen der sre- waffen: ondertulTen is het beter te digt als te yl te zaeyen; want het Over.vloedige.kani en moet, even als het onkruid, uitgewied worden wanneer de fchade niet meer is als die van het zaed; daerentegen zul- len de gronden, te yl bezaeit zynde, niet alleen daerom minder vnig- ten voortbrengen; maer ook verllenfen de opgekomen gewaffen te meer £oor de fterke wind, naerdien ze malkanderen daer tegen niet na be- ttooren konnen dekken. Voorts moet men zig, omtrent het yler of dï^ rhrtSeyeiV na bXS™3* vann iiet vo°rige jaer gedragen, ook na aZ in ï^en wel of SuaIyk S€ÜaSen> of gerYPt *y»; want behalvea
dat inde jaeren van flegt gewas onder de zaeden, die e:oed te zvn komen, zoo pleger»de Zaed-koopers alsdan veeltyds bedrog door het
vermengen \an oud bedorven door nieuw goed zaed: derhSven moet |
|||||
|
W
|
|||||
|
-I2 Van de Zaede-n. H.Boek,III.Hoofdd.
men, na&odanige jaeren, veel digter zaeyen, het geen nogtans, om
de duurte van het zaed, in die tyden, door verkeerde zuinigheid an- ders gefchied. Vogtige gronden moeten yler bezaeit of beplant worden als drooge:
insgelyks de vroege Lente-vrugten wyder,als Zomer- en Najaers-vrug- Óm de vervroeging der vrugten te bevorderen, zal men van het
zaed zaeyen, het geen het eerfte is ryp gewerden, daerom men agt moet geven in het zaed winnen, dat de eerfte vrugten niet tot den Eet geplukt ofgeïheden worden; voornamentlyk omtrent de Voorloo- pers van Erreten en Boonen, vermids het zaed der na-vrugten de ryp- werdinge in de Saizoenen doet veragteren : nogtans de Turkfe of Roomfe boonen uitgezondert, want der zelver eerfte vrugten, laeg aen den grond zynde, zouden niet bequaemlyk ryp werden, en daer- «mboven, aldaer blyvende groeyen, den aenwas van eene menigte .andere boonen beneemen. Wyders moet men geen vrugten van de zelve natuur, maer van
^erfchillende hoedanigheden, digt by den anderen zaeyen ofpooten; voor-al niet als men daer van meent zaed te winnen om daer na we- derom te zaeyen; want het zaed daer door veeltyds zodanig verbaftert, -dat men van het volgende gewas geene diergelyke vrugten kan beko- men-, het geen omtrent het Kool-zaed, wiens verfcheide zaed-kool- ftruiken digt by den anderen geplant zyn, zal bevonden worden; zelf in zoo verre dat van Bloem, Savoi, roode of witte Kool, welkers 2aed-.ftr.uiken digt by den anderen ftaen , verbafterde foorten zullen groeyen-: nogtans heeft my een Liefhebber het tegendeel willen be- weeren, maer het is my noit gebleeken. Zoo is het ot>k met Meloe- nen in foorten, groene en witte Komkommers. Omtrent het zaeyen van Herf ft-vrugten, of der zelver verplanting
moet men bedagt zyn van het op de Zon te doen, en wel zoo, dat voor nog na de middag niet door het geboomte befchaduwt word; want dan zal het gezaei of het verplante geen genoegzaeme warmte,' de Zon alsdan laeger gezakt zynde, verkrygen, het geen omtrent Krop- falade, Andivie, Seldery enz. zeer nadeelig is. Om het zaed zonder wind-verftuivinge te zaeyen, en den grond even
gelyk te bezaeyen, moet men dunne kleine zaeden met genoegzaem
tand, het geen niet te ftuif-droog, nog te klonterig nat is, wel gè-
ivk doormengen, en dan zaeyen: waer na men het zelve, met een'
3 zaed-
|
||||
|
II.Boek,IlI.Hoofdd. Van de Zaebek. 315
Zaed-klouw, behoorlyk met aerde zal overdekken óm beter groei te
doen vatten, en minder zigtbaer te zyn aen het Gevogelte, het wel- ke anders als aengelokt word om met menigte daer op te komen ae- zen. Omtrent de groei is het even-gelyk, hoe dat het zaed in de aerde
valt, op zy, onder, of boven by het uitfpruitzel; want het wend zig Zelven; en zoo niet, keert de wortel-fcheut na beneden, en de hout- fcheut na boven, zonder de minfte veranderinge, in het vervolg der groei, te veroorzaeken. Zommige gewaflen worden , opgekomen zynde , wederom ver-
plant; dog de meeften blyven ter plaetze van haer gezaei doorgroei- jen, zonder dat verplant mogen worden. In het algemeen mogen de Aerd-vrugten niet verplant worden, nitgezondert de vroege Poot-ajuin, en de Zaed-raepen; want anders zouden veele der zelven , die uit hét Zaed voortkomen, niet knollen; zoo is het ook met de winter-Wor* telen, Seldery en Andivie; uit de welke het Zaed gewonnen word. Voorts mogen de gewaflen niet verplant worden, de welken met een pen-wortel groeyen, daerom moet men de Boere-boonen, die tegen of in de zomer gelegt worden, om dat de aerde, boven te droog zynde, aen de uitfehietende zy-wortels de benodigende vogt niet kan toe- brengen, met een pen-wortel, diep in de aerde, laeten wortel fchieten. Maer alle gewaflen, die boven den grond niet hoog fpillig zyn, of welkers pen-wortel moet ingekort worden, op dat onder met meer zy- wortels, en vervolgens boven met meer zy-fpranken zouden uitfehieten, worden, na dat van het gezaei opgekomen zyn, wederom verplant, op dat de doorftraeling van haere vogten, door deze verplantinge in groei gefluit, zig in meer getempertheid tot beter vrugtbaerheid zoude fchikken: zoo ook verplant men alle gewaflen, welkers eetbaere vrug- ten , boven de aerde, aen ftruik, fpruit, plant, hauw, klim, diftel en kruip-gewaflen groeyen ; omtrent welke verplantinge zeer aenmer- kelyk is, dat de gewaflen, die fchielyk van haer zaed voortgekomen 2yn5 en daer in, voor de verplantinge, vervolgen en kragtig groot werden , zelden na de verplanting doorgroeyen , ook meeft altoos flegter vrugten voortbrengen, als die geene, de welke niet zoo haeftig van haer zaed voortgekomen, en by vervolg, voor de verplantinge, met meer betemperinge gegroeit zyn: om deze reden zal men altyd de laetfte, en noit de eerfte, tot de verplanting verkiezen; byzonderlyk van Bloem-kool. 11. Deel. Rr AeiK->
|
|||||
|
*
|
|||||
|
314. VandeZaeden. II.BoekJll.Hoofdd.
Aengaende het verplanten moet men zig na de gefleltheid der gron-
den , en eigenfchappen der gewaflen gedragen, vermids, de zelve in orde verplant zynde 5 daer na geen dunning zonder misftand kan ge- fchieden; daerom verplant men in kragtige en vogtige gronden wy- der van een, als in magere, dorre, drooge gronden; want indien men daer iri digt plant, zal men veel lof, en weinige vrugten bekomenj om dat de gewaflen, in deze fterke gronden-, malkanderen, door de digtheid, in hoogte opjaegen: dies legt of verplant men de Boere of groote Boonen op zwaer, fterk gemeft land, op ryen, drie voeten van den anderen: daer men, op ligter land, de ryen maer twee en een halve voet van een neemt, en de Boonen in de ryen een weinig digter verplant: insgelyks word de Kool verplant. Tot het verplanten gebruikt men gewoonlyk het Plant-yzer, om de
aerde rondom de wortels, door aendrang, vafter te doen fluiten; dit gefchied fpoediger als met de hand, dog is niet 200 goed, inzonder- heid als de gronden niet zeer doorvogtigt zyn; daerom zal men ten allen tyden, als de tyd zulks toelaet, de aerde met de hand aenvoe- ren. Men moet geen Erreten of Boonen, die men onbequaem oordeelt,
in het leggen of verplanten, boven den grond voor het gevogelte zigt- baer laten leggen; want daer door word aen de Exters en Kraeyen de weg aengewezen om zelfs de geplante uit de aerde te haelen, der- halven zal men zig daer voor zorgvuldig wagten, en zulke onbequae- me naeukeurig wegnemen. Om het gevogelte, zoo veel doenlyk, van het gezaei te weeren, is het befte middel den grond, op zommige plaetzen, met fyn dun touw te overfpannen, en eenige gefchoten vo- gels daer by te Hellen. Men zal de bezaeide en bepoote gronden van alle onkruiden ge-
zuivert houden, en klein zynde, tydig uitwieden, op dat het zelve niet in bloem, veel min tot zaed komt, want de gevalle onkruids- Zaedenniet alleen voor een, maer veele volgende jaeren geftadig op- komen, daer door zodanige vervuilde gronden daer na bezwaerlyk Zuiver konnen gehouden worden. Edog men moet omtrent het uitwie- den zoo van het overvloedige goede, als van het onkruid met alle om- zigtigheid te werk gaen, op dat de gewaflen niet boven aen haer lof, nog van onderen aen haere wortels befchadigt worden; derhalven ia het voor-al nodig, dat de uitwieding ter bequaemer tyd en weer ge- ïchiede, wanneer de aerde niet te nat of te droog is, zynde het laet- fte
|
|||||
|
♦
|
|||||
|
ILBoekJil.Hoofdd. Van de Zaeden. 31?
He fchadelyker als het eerde; want de gewaffen alsdan niet alleen om-
trent haer boven-lof verilenffen, maer ook doet de JoiTe fyne aerde, alsdan by de wortels invallende, aldaer zeer veel nadeel. Ook moet men kundigen, die het onkruid konnen onderfcheiden, gebruiken: en die weeten hoe veel afftands de gewaffen van den anderen nodig hebben, om aldus eerder, door uitwiedinge, met de volle hand, of minder greep, na den eis het werk te verrigten; want de niet zo© kundigen zullen, op zommige plaetzen de vuile enkelyk uitpikkende; niet na behooren wieden, en meer tyd verfpillen. Alle het vroege gezaeide, dat door koude of andere misvallen bé-
ZWaerlyk aen het groeyen komt, zal zeer ligt doorfchieten, zoo dat daer van zelden goede vrugten voortgeteelt worden: dus is het veeltyds met de vroege Meloenen, welkers vrugten, door het quynen der plante, alsdan zelden ryp werden; en den naem van rype Meloenen met der daed niet konnen draegen. Na de eigenfchappen der gewaffen, wórden haere zaeden van een-
of meerder-jaerig gewas gewonnen; maer men moet zig in het algemeen wagten,om zaeden van zommige Herfft-vrugten te winnen,inzonder- heid Weeuw-kroppen-, want de daer van voortkomende vrugten (uit- gezondert de winter-Kervel en Beet) zullen, vanjaertotjaer, meeren meer verilegten. Omtrent het zaed-winnen moet men gedenken, dat zommige zaed-
huisjens zig openen, en haer zaed, ryp zynde, laeten vallen; van deze zalmen de voorloopersuitfnyden, als men aen het wortel-zaed gewoon is te doen: daerentegen houden zommige zaeden zig in haere zaed- huizen, hauwen of halmen vafl: en befloten: ook worden alle de zae- den op de zelve ftruik niet gelykelyk, maer het een na het ander ryp: deze, als mede die zig meer befloten houden, fnyd men, de eerlte volkomen ryp zynde, af; daer na men de ftruik nog eenigen tyd in de lucht ophangt, en doet weelen, op dat het verdere haere behoorlyke rypte zoude verkrygen, en de zaed-huizen beter gefloten blyven: al- dus week men het Beet en Beet wortel-zaed, Andivie, Kool, Raepen, Radys enz. maer het Krop-falade-zaed, dat ook niet gelykelyk rypt, hangt men niet het onderfte boven in de lucht, want dit zoude, ryp geworden, ontvallen; daerenboven kan het zoo wel niet aen regen, zonder verrottinge, wederftaen; daerom Helt men dit te zamen op- waerts in manden, met welke het dagelyks in zonnig weer buiten in de Zon te lugten geftelt, en in vogtig weer binnens huis gelaten word- |
|||||
|
*
|
|||||
|
WÊmr
|
||||||||||
|
316 Van de Zaeden. 11. Boek, III.Hoofdd.
De zaeden, behoorlyk droog gewonnen Zynde, moeten niet te fterk
indroogen, of zouden onbequaem zyn, om te fpruiten, voornament- lyk de Steen-vrugten als Perziken, Pruimen, Abrikoozen, Kerflen, Krieken enz. want der zelver pitten werden daer door kragteloos: ins- gelyks moet men de Appel en Peer-pitten niet te veel laten indroogen. Om de zelve langer tyd te konnen bewaeren, en by quaede Oegft- jaeren, of zaed-winning, daer van voorzien te zyn; zal men die, be- quaem gedroogt zynde, in dik-glazige flesjens, digt in een gefchut, belluiten; en de kurk met gezuiverde harpuis, daer onder een weinig raep-olie, overdekken. Erreten en Boonen bewaert men, in een plaets van matige droogte,
in der zelver hauwen: wanneer men van zodanigen in het tweede jaer nog bequaeme leg-boonen kan hebben. Jk hebbe voor dezen, volgens de gemeene regel, gemeent, dat de
verfte zaeden de befte waeren, en dat men geen laeter als twee-jaerig Zaed moeil; verkiezen; maer federt dat van de gewoone wyze der be- waeringe afgezien, en de zaeden zorgvuldig tegen aendoening van lucht in fleflen bewaert hebbe, ben ik, door ondervindinge, gewaer geworden, dat men de zaeden veele jaeren agter een, tot eene ge- wenfte voortteeling, kan goed houden: dus hebbe ik zaéd van Krop- falade, dat zes jaeren oud, en in een flesje^ op de kurk belakt, be- waert was, gezaeit; het zelve quam na wens op; gaf, gelyke fchoo- ne kroppen als van een- of twee-jaerig zaed; zelfs hebbe witte Prince- kroppen van zaed, dat agt jaeren oud was, voortgeteelt; maer van Roode-kroppen, quam het, zoo oud zynde, niet op. Insgelyks heb- Jbe ik Erreten, eenige jaeren mede in fleifen bewaert, na wens voort- geteelt. IV. Hoofddeel.
Naem-ly/2 der Vrugten van den Moes-tuin.
|
||||||||||
|
^Krtil-Andivie,
Andivie-l met breed blad. [met /maller blad.
Afiergien. B,
|
||||||||||
|
Jterd-bezïèn.
jiertijiokken. Ajuin. |
||||||||||
|
*
|
||||||||||
|
%LBoekylV^oofdd, Lyst der Moes-vrugten; 317
|
|||||||||||||||||||||||||||
|
Keulen.
Komkommrs<%°eTifWitte.
Knoop-look zie Look. rBloem. Baftert.
Kapper. v$
|
|||||||||||||||||||||||||||
|
B.
Bafilicum.
Beet.
Beet-wortelen. zie Wortelen.
Bernagie.
Bies-look. zie Look.
Boo»en{fme/fB°erl-
\R00mfe of Turk/e. C.
Chalons.
Chalotten. Chikory. zie Wortelen.
Citroen-kruid-, Confilie de Grein of Melife. D.
'Dragon.
E.
' Zuiker-peulen en Erre-
ten. |
|||||||||||||||||||||||||||
|
Kool{
|
Roode. -fe-
|
||||||||||||||||||||||||||
|
Savoi.
Slooren.
Spruit.
„r... (Gemeene,
^mtte\Muskovife. Koorn-falade\ . „ , , Krop-falade fliQ Salade' Kruis en Munt of Mente. L.
Latouw zie Salade.
Laurier.
Lepelblad.
f Bies- look.
Look^ Huis look. M.
Marjolyn.
Melife of Citroen-kruid.
f Cantaloupe. Geborduurde.
Geribde.
Meloenen< Grladde'
^ Groene. Suiker.
Water.
^Witte.
Mente of Kruis en Munt,
1 Mille. '
Rr 3
|
|||||||||||||||||||||||||||
|
Erreten
|
Krombekken en Slieren.
|
||||||||||||||||||||||||||
|
Geele met en fonder fchil.
|
|||||||||||||||||||||||||||
|
en
|
|||||||||||||||||||||||||||
|
Teulcn.
|
Graeuwe.
|
||||||||||||||||||||||||||
|
Groene of Blaeuwe.
van Gratie.
J^aele of Kapucynen. H.
Huis-look. zie Look.
fyfop. K.
Kampernoeljen.
KPYïlTum °f Sterkers.
KerS\Water-kers.
Kervel.
|
|||||||||||||||||||||||||||
|
N.
|
|||||||||||||||||||||||||||
|
%
|
|||||||||||||||||||||||||||
|
3ïS Ltst Der Moes-vrugten. lI.BoekJKHoofM
|
|||||||||||||||||||
|
Seldery.
Spinagie. T.
Thym. Trip Madam.
Tuin-kers zie Kers. V.
Venkel.
Vette kous zie Salade
W.
"Beet ofroode Wortelen,
Chikory.
Geele Teen.
Oranje , Hoornfe *£?-
trechts /dort. Wortelen^ "Peper of Mier edik. Pieterfelie.
Sajfefy.
Schorfonere
Suiker.
JVttte of P afmaken. |
|||||||||||||||||||
|
N.
|
|||||||||||||||||||
|
Nip.
|
|||||||||||||||||||
|
P.
|
|||||||||||||||||||
|
beulen zie Erreten.
'pieterfelie.
'Pimpernel.
Pompoenen.
Porcelein.
Prey.
R.
|
|||||||||||||||||||
|
Radys.
Rakette.
Rammelajfen.
Raepen.
Rosmaryn.
S.
' Andïvie-falade.
Chikory zie Wortelen.
Chavonfe.
Koolfalade.
e, , j , Koorn-falade. Saladei rKrunkel. LatOÜW\Gemeene.
Krop falade van vee Ie foor ten.
JVette bus. Salie. |
|||||||||||||||||||
|
Wynruid.
Tfop zie Hyfop.
Zoethout.
Zuuring.
|
|||||||||||||||||||
|
Y.
|
|||||||||||||||||||
|
Z.
|
|||||||||||||||||||
|
Ma*
|
|||||||||||||||||||
|
ll.BoakJV.Hoofdd. Van de Aerd-bezien. 519
Manier van Voortteelhge der Vrugten, tot den Moes-hof be-
hoorende.
AERD-BEZIEN
Worden van haere zy-fcheuten vermeerdert, de welke in Maert of
in Augnftus verplant worden, en eenen vetten, wel doormeften klei grond begeeren. Zy beftaen uit veele foorten, als Smirnafe van ongemeene grootte, voor weinige jaeren by ons bekent gewerden, dog van weinig fmaek; daer na volgen de Wilde, mede niet geurig; na die de Engelfe, de welke als de Wilde, hoog-agtig, glimmend, niet fmeltbaer en van weinig geur zyn: deze worden alle op ftoelen ge- teelt. De befte geurige Aerd-bezien zyn hoog rood en glimmend vaa koleur, rond, en eenigzins platagtig van boven; zynde de puntige van boven niet zoofmaekelyk: ook zyn de Bont-koleurige van minder geur; en de Witte bekomt men door het verloopen, voornamentlyk in fchraele magere gronden. Zy begeeren taemelyk veel vogt, en gematigde warmte, dog niet te heeten Zon, daerom ftaen ze belt een weinig be- lommert. Men moet de zelven haere overvloedige zy-fcheuten benee- men, en voor al van onkruid gezuivert houden, wanneer grooter en fmaekelyker vrugten voortbrengen, ook minder onder het lof verrot- ten, het geen ze anders in koele zomers met veel regen onderworpen zyn.
Men overdekt de zelve, tegen het bevriezen, met een weinig boom-
bladen, de welke, in het Voorjaer byna verrot, met een weinig zuiver zand overftroit worden, om de zuiverheid der plukkinge. Om de zelve behoorlyk, zonder quetzinge, te konnen plukken, ftelt
men de zelve op beddens van drie voeten breedte, met een tuflen-pad van tien of twaelf duimen. Men zal by het eerfte plukken, na de planting in Maert des volgende jaers, de meefte hebben: by het tweede plukken ia het volgende jaer minder: en by het derde in het derde jaer nog minder: langer moet men die niet ter zelver plaetze laten groeven, maer alsdan wederom op vers gemeft omgefpit land verplanten; vermids anders van jaer tot jaer in menigte, grootte, en fmaekelyke geur verminderen: on.-. dertuifen word der zelver geur door fuiker ongemeen aengezet. In het jaer 1723. jia(j men eenen zeer droogen Zomer, een taemelyk
warm vogtig iNaja^r, en des Winters weinig vorft: de Aerd-bezien gavea
|
|||||
|
%
|
|||||
|
320 Van de Aertisioivken. 11. Boek JV. Hoofdd,
gaven in deze Zomer weinige vrugten, maer in het laecfte van Sep-
tember begonnen ze, na voorige herhaeling van groei, even als in de Zomer vrugten voort te brengen , vervolgende zulks in Oktober, November, December, en zelfs in January; dog telkens verminde- rende, ook van bleeker koleur, en niet zoo geurig, zelfs op het laetfle fmaekeloos. !
A E R T I S I O K K E N.
Is een Diftel-vrugt, beftaende in Tamme en Wilde of Kardons. De
Tammen worden vanhaere uitfcheuten voortgeteelt, de welke men> na de vorft, van de moer-planten affcheurt, en wederom plant. De Kardons worden van haer zaed vermeerdert: maer het zelve kan
niet tegen fterke koude, daerom moet men de zaeden niet voor in het laetfle van April of begin van Mey, omtrent een vinger breed diep, en drie voeten van den anderen, in de aerde fleeken; en leggen aldaer drie zaeden by malkanderen; van welke drie zaeden men nogtans maer een groeyende moet behouden, en de twee andere uitwieden, op dat de Kardons, welkers eetbaere in de blad-flruiken is, niet tot vrugt-fteng zouden fchieten; wanneer houtige fteelen en minder ftrui- ken maeken. Voorts aerd men haere te zaem gebonden blad-ftruiken aen; of bewind die met flroo , om in den Herft en Winter, geel en mals gewerden , in lang Vlees-fop te gebruiken. Zynde zulks in Vrankryk gemeen, dog hier te Lande niet waerdig om te teelen. De Aertiiiokken begeeren een vette wel doormefte Klei-grond, kon-
nende niet alleen geen fterke vorft, maer ook nog minder fneeu-water wederftaen; daerom men die gewoonlyk, met het begin van den win- ter, in het geheel opneemt; en na dat de planten van haere houtige trugt-fteelen gezuivert zyn, worden ze des winters in gegrave'kuilen, welkers bodem glad vierkant en hoog genoeg uit het water is, nevens malkanderen digt te zamen geplant, en aldaer, tegen het bevriezen, met planken overdekt, de welke, by aenhoudende fterke vorft, nog met ruige Paerden-meft , Boom-bladen, Vlas-fcheeven of diergelyks bedekt, en aldus des winters bewaert worden: maer vermids in zoda- nige bedomptheid ligtelyk befchimmelen of verrotten, moet men de zelve nok verzuimen, by verandering van weer, te ontdekken, op dat Ze de lucht zouden genieten. Om vroege AertÜIokken te bekomen, neemt men de planten niet
uit
|
||||
|
lI.BöektW.Hoofdd. Van be Aertisiokken. 321
uit den grond, maer blyven ze des winters ter plaetze van haere zomer-
groei ftaen; alwaer ieder plant afzonderlyk met Paerden-meft gedekt, en telkens, by verandering van weer, ontdekt word. Wanneer in het Voorjaer geen {terke vorfl meer te vreezen is, zoo zuivert en beneemt men de planten haere overvloedige by-fcheuten, en word de grond rondom de zelven, zonder quetzinge der wortels, geroert. Zoo haefl de Voorloopers of Moer-vrugten afgefneeden zyn, moet men de vrugt- ilengen ontbladen, want daer door zullen de planten grooter en kragtiger werden, ook tegen vorfi en andere ongemakken beftendi- ger zyn. Behalven de Wilde, die klein, fpits, fcherp, puntig met weinig
vlees, zoo aen de bladen, als onder-bodem zyn, heeft men nog twee foorten, te weeten, Gemeene en Engelfe Aertifiokken. De Gemeene *zyn niet zoo dik nog rond, maer hooger met ftyl-flaende bladen, de welke langer, en fcherper ftekels hebben; ook zyn haere bladen vleezi- ger; dog de bodems niet zoo vleezig, als de Engelfe. De Engelfe zyn grooter en ronder van bol; ook groeyen haere bladen boven rond- agtiger om de vrugt: de Hekels, meer inwaerts tuffen de bladen, zyn niet zoo fcherp. De Zeeuwfe zyn alleen met de Engelfe onderfcheiden, dat ze door-
gaens niet zoo groot van bol zyn. De Aertifiokken zyn van grof voedfel; en nog flegter de Kardons.
Men gebruikt de bodems kiRagoes, ook in Hoender- en andere pa- ileyen. In het jaer 1723. maekte het zulken zagten winter-weer, dat de plan-
ten niet alleen, geduurende de winter, ongedekt, maer ook zodanig in groei bleven, dat daer van den 24.. January veele jeugdige Aerti- fiokken werden afgefneden, die van bequaeme grootte waeren om ia de pan te fruiten. AJUIN.
Is een fchilferig, rond, plat of langbolligaerd-gewae vanfcherpefmaek
en reuk, daer door de oogen traenen: de Prey, Chalons en Chalot- ten zyn byfoorten, ook zyn de Looken van het zelve geflagt. De Ajuin is van veele onderfcheide foorten, als lange, roode, ros-
agtige en witte: de roode plat-bollige is de fcherpfte, maer word by
ons zelden geteelt: dog de Rosagtige meeft, om dat, meer tegen de
II.'Deel. Ss on»
|
|||||
|
%
|
|||||
|
£22 Van de Ajuin. U.BoekJV.Hoofdd.
ongemakken der lucht konnende, minder afvuurt, en vervolgens ze-
kerder gewas geeft als de witte: de Witte plat-bollige is fcherper van fmaek en reuk als de rosagtige. De-Ajuin word alleen van des zelfs ryp zaed voortgeteelt, en ver-
mids het zaed door veele toevallen vergaet, fchoon te vooren in groei was, of dat weinige zaeden voortkomen, moet men het zelve digt zaeyen, en daer na het overvloedige tydig uitwieden. Begeert een iterk-gemefte aerde, welker meft van meer olie-als zout-deelen moet wezen; mitsdien is krooft, verrotte groente, en koe-meft beter als dui- ven- , paerden-, of diergelyke heete zoute meft: wil ook niet in al te bol- le aerde gezaeit zyn, daerom worden de mulle aerdige warmoes-akkers tot Ajuin beter in het Najaer gefpit; wyders is die beter in klei- als zand- gronden gezaeit, want daer in grooter, en in zand-gronden kleinder Uyen groeyen. Daerenboven is ze niet beftand tegen fterke, koude regen, want dan vergaet die ligteJyk, en word in^ zodanige vogtige Zomers, zelden goed zaed gewonnen, daer op men in het zaeyen by de volgende jaeren moet verdagt zyn; dewyl de Zaed-koppers het wei- nige goede nieuwe zaed met veel oud onbequaem zaed vermengen. En naerdien men van het weer niet verzekert is, zal men de Poot-ajuin, daer van men zaed meent te winnen, digt by den anderen pooten, op dat men de zaed-bollen, digt by malkanderen opgebonden, tegen overvloedige regen met glazen zodanig kan overdekken, dat ze, fchoon rondom van lucht aengedaen, in groei blyven. Het Ajuin-lof is open, en pyppig, weshalven het nok mag getopt
worden, want dan zal het invallende regen-water den Ajuin meer doea vergaen: ook moet men het lof niet neertreden, om den groei te iïuiten, alzoo dat de bollen dik wils quetft, en daer na zekerlyk doet vuuren : liet is beter, dat men het lof met de hand knakt, en aldus de groei beneemt, op dat des te beter zoude bollen. De Ajuin is, na des zelfs gebruik, van een balfamike of fcherpe uit-
werkinge. Raeuw is ze heilzaem voorde ongemakken derMaege. Ge- braden voor Borft- en Longe-ziekten, ook. voor Aemborftigen, A N D r V I E.
Is een foort van tamme Chikory; des zelfs bladen worden raeuw, ook
zyn die zeer gezond geftooft, en in lange foppen gegeten. De Andivie is van veele foorten, als groote, breede en fmaller bla- den j |
||||
|
II. Boek, IV. Hoofdd. Van de Anbivie. 323
den, gefheden en niet gefneden, ook groot- en kleinder-bladige Krul-
andivie: van alle welke de breed-bladige, niet ingefneden van blad, de befte is, om dat grooter langer ftoelen maekt, de welke bequae- melyk, zonder dat de bladen knakken, kan opgebonden worden, en binnewaerts in de band minder zal verrotten. De Andivie word van zaed geteelt, en daer na verplant, op dat te
beter zoude uitfloelen; dog men moet dien niet verplanten, wanneer nog klein is, want dan zoude bezwaerlyk groei vatten, en daerenbo- ven in het vervolg niet zoo fterk groeyen. Men wint het zaed van Andivie, de welke des winters is overgeble-
ven ; of wel van planten, die zeer vroeg in het Voorjaer uit zaed on- der glazen zyn voortgekomen, en daer na verplant; het geen het befte Zaed geeft: wanneer de zaed-itruiken tot byna haere hoogte gegroeit zyn, alsdan worden ze van boven ingetopt, om de zelve des te meer en beter te doen uitfpranken. Men zaeit Zomer-, Herffl- en Winter-Andivie. De Zomer-andivie
zaeit men vroeg in het Voorjaer, en word veeltyds in den beginnen, tegen het bevriezen, met glazen overdekt; deze fchiet haeftig tot zaed: daerom moet men tot zomer-andivie breed-bladige Krul-andivie zaeyen; want die fchiet van alle het minfte door. De Herfft-andivie word met het begin van July, en de Winter-andivie van half July tot omtrent het laetfle van deze maend gezaeit, want van het laeter gezaei komt zelden iets goeds om te eeten: en vermids het zaed ongelyk van groei is, zoo vind men dikwils, onder het Herffl-gezaei, kleinder planten tot Winter-Andivie. Het verfte zaed is meer het doorfchieten onderworpen als het ouder
van meerder jaeren; daerom moet men, voor-al geen Zomer-andivie, van een-jaerig zaed teelen, maer daer toe, (ook ïn het algemeen) het zaed van drie jaeren verkiezen. In droog weer Andivie verplantende, moet men de zelve, na de
inkorting van het lof, geheel doornatten, en alsdan haere wortels rond- om door de aerde flingeren, wanneer ze, dus van aerde omwonden 2-ynde, des te zekerder zuHen groei vatten. ASPERGIEN.
Zyn fpruit-gewaflen van veele foorten, daer van liet kennelykft«
onderfcheid is, dat eenige fchilferagtig ruw, en andere glad van Ss 3 hoofd
|
|||||
|
%
|
|||||
|
324. Van de AspergienY IL Boek, IV. Hoofdd.
hoofd voortkomen, onder welke fchilferagtige ruw-hoofdige een foort
is van ongemeene dikte, en zoo klein van hoofd als een gemeene Af- pergie; aen dezen geven de Liefhebbers den naem van Bobbekoppeny zynde een verwildert foorr, dat vois, wateragtig en niet zeer fmaeke- lyk is. Het befte foort is gladhoofdig en een weinig dunder als het bovenfte der Afpergie; en omtrent een vinger dik: ook zyn 'er onder deze van minder dikte, die zelf Handiger en fmaekelyker zyn. Zy worden alle van zaed voortgeteelt, hetgeen men van de dikfle,
gladhoofdigfte Afpergien vergadert; welk ryp zaed, den geheelen winter, in der zelver roode bezien by den anderen gehouden word, daer van het omtrent de zaei-tyd (gemeenlyk na de vorft in het laetft van Maert of begin van April zynde) gezuivert, en vervolgens zodanig van wydte gezaeït word, dat ieder, onbedwongen zyne wortels kan fchieten, en om te verplanten, zonder den een den anderen te befcha- digen, opgenomen worden: weshalven men die te digt opkomen, moet uitwieden. De voorloopers dezer zaeilingen worden, het volgende jaer, in
orde geplant, het geen beter geoordeelt word als daer toe twee-jaeri- ge zaeilingen te verkiezen, en nog beter als by de eerfte zaeijing drie gefcheide "zaeden, in de zelve orde van verplantinge , by den anderen iakuiltjens te leggen, en daer na alleen het fterkft groeyende zaed aldaer onverplant te behouden; dog deze Afpergie-wortels, alsdan te veel ia een gedrongen, zullen meer de diepten zoeken. De Afpergien begeeren eenen taemelyken, hoog uit het water gele-
gen, lofTen, zandigen en fterkgemeften grond,die in beddens van drie voeten breed, en tuflen-paden van een voet, verdeelt word: op het midden van deze bedden plant men, met het begin van April in droog weer, op heuveltjens, de jaerige Voorloopers ander half voet van mal- kanderen, mits dat men de wortels alvoorens van alle quetzuuren of bedervinge gezuivert, en een weinig ingekort heeft; nogtans zal men, 200 veel doenlyk, de wortels behouden, en dezelve, in het verplan- ten , behoorlyk uitfpreiden, en daer na met omtrent drie vingeren breedte mulle, doormefte,zandige aerde overdekken 1 voorts moet men dezelve, in dit en alle volgende jaeren, van onkruid zuiveren, en het lof niet voor het laetfte van September affnyden; dog te vooren de manquerende plaetzen, met ftokjens aftekenen, om die, in het vol- gende Voorjaer, weder op gelyke wyze in te boeten: daer na fchuimt men de paden, op dat het overvloedige regen-water beter zoude ont- loflen>
|
|||||
|
ê
|
|||||
|
II.Boek,XV.Hoofdd, Yan de Aspergietï. %ï$
foffen, waer voor men altoos moet bezorgt zyn, want anders de wor-
tels ligtelyk zullen rotten. Vervolgens worden de bedden in het ge- heel met Paerden-meft tegen vorft, en teiFens tot boven-mefling der Plantfoenen, overftrok; wordende het ruuwe flroo van dezen Paerden- meft r in het volgende Voorjaer afgeklout, en de verdere meft nog met twee duimen, aerde overdekt, wanneer omtrent vyf duimen- diep geplant zyn. 1 in het laetfte van September des volgende jaers, de nog ontbreeken*
de planten,, en zulken die flegt mager gewas maekten, afgetekend hebbende, word het lof afgefneden, en de paden, wederzyds regt* ftandig, ruim een voet diep uitgegraven, en het fehot op de bedden verdeelt; na het welke de paden wederom met Paerden-meft, 200 diep als ze uitgegraven zyn, worden aengetreden, en de bedden, als hes voorige jaer, met Paerden-meft overdekt.. De Paerden-meft, in het derde jaer, van het ruuwe ftroo gezuivert
zynde, word met de boven-aerde, zoo beft doenlyk? en zonder quet- zinge der kruinen, vermengt; (ondertuflen moet men altoos voor-al bezorgt zyn, dat in het omfpitten der aerde, ook in het Afpergie-fny^ den, de kruinen noit geraekt worden, om dat zulks onfylbaer rotting Yeroorzaekt) daer na worden de plantfoenen nog met ruim drie=duimen* aerde overdekt, wanneer ze alsdan byna negen duimen diep geplant" ftaen; vervolgens ftikt men, met uitzonderinge der uitgetekenden van mager gewas, tot den 20. Mey. In het vierde en in. de volgende jaeren vervolgt men de paden uit te-
graven, en wederom met meft, als vooren, aen te vulleny waer door de bedden uit de paden haere jaerlykfe bemefting bekomen; wordende alsdan de Afpergien tot half juny, en noit laeter, geftikt: voorts word het lof omtrent den 20. September afgefneden, en het gevallen ryp zaed zorgvuldig opgezogt, moetende het geene door veraüm mogt gebleven Zyn, zonder verzuim uitgewied worden:. ook verhoogt men de bed- den, op dat de kruinen der planten elf duimen onder de aerde zouden "wezen. De onderfte meft der geplante Afpergien is na twaelf jaeren ver-
teert, wanneer de planten behoorden vernieuwt, en op vers land ge- plant te worden: dog de zelven jaerlyks boven gemefbwordende zullen 2© van langer duur zyn, voornamentlyk als zulks met Koe-meft gedaen word. Wanneer de nieuw geplante Afpergien enkeld dik opkomen,, «ka-
Ss 3 zal
|
|||||
|
%
|
|||||
|
326 Van de Aspergien, Basilicum en Beet. lI.Boek,IV.Heof(U.
zal men zodanige in het derde jaer eens ftikken, op dat ze des te beter
zouden kruin maeken, en met meer fpranken uitftoelen, want anders veeltyds in haer plant vergaen; ondertuffen is het onfeilbaer dat men, door veel en langen tyd te Hikken, niet alleen dunder Afpergien ver- krygt, maer ook meerder Afpergien van de plant doet uitfchieten. De Afpergien groeyen met haere kruinen opwaerts , en wortels
nederwaerts, omtrent twee voeten diep, daerom ze niet zoo laeg moe- ten geplant worden, (fchoon ze de vogt beminnen) dat met haere wor- tels m het water konnen komen: ze groeyen zelden wyder met haere kruinen als een voet over het kruis. De Afpergien, die lang eetbaer, hard knappende, niet dradig, glad
van hoofd,"en maetig van dikte zyn, worden voor de befte gehouden, ook zyn die veeltyds minft wateragtig, zelfftandig en fmaekelykft- en hoe verfer geftikt hoe fmaekelyker, daerom worden ze tot den eet beft tweemael desdaegs, 's morgens vroeg, en 's avonds laet geftikt: zoda- nige, die oud van geftik~zyn, werden taei en bitteragtig van fmaek. Men vlakt den grond der beddens in de ftik-tyd, op dat de groeyen-
<de Afpergie, door de bultige verhooginge des aerde, alvorens boven de grand komt, .zoude befpeurt worden. BASILICUM.
Behoort tot de fyne toekruiden, en is van veele foorten, van allo
welke de edele kleine foort in onze Moes-tuinen, als de befte zyn- de, geteelt word: maer om dat de zelve aen geen koude kan weder- ftaen,en nogtans, voornamentlyk by de vroege Komkommers, als toe- kruid gegeten word, zoo zaeit men het vroeg in het voorjaer, in we! doormefte en ter Zon gelegen aerde, de zelve aldaer met glazen over- dekkende, en tegen koude bewaerende. Als men het dus vroeg zaeit, bekomt men ryp zaed, het geen anders onder onze luchtftreek zelden of noit ryp werd. BEET.
En Beet-wortekn (zie van deze by de Wortelen) zyn van het zelve
geflagt; men heeft onder de Beet een foort, wiens bladen tot den eet, even als de wortelen, rood lof hebben, eninsgelyks groote lange portelen in <le aerde maeken; ook heeft men 'er die vari bont-roode ko-
|
|||||
|
ê
|
|||||
|
ïl.Boekjy.Hoefdd, Van de Bernagie en Boonen. ftf
koleur zyn, als mede groene en geel-bladige; wordende de laetfte by
ons Roomfe Beet genaemt, die van allen het befte tot Moes-kruid is. De Beet word fomtyds van by-fcheuten, dog meefl van zaed ge-
teelt; zynde aenmerkelyk dat het rype zaed, het geen gewonnen is van Beet, die in het zelve jaer gezaeit was, zelden of noit groeit, maer dat men het befte zaed wint van Beet, die in het derde jaer van* £yn zaed is groeyende, BESNAGIL
Is toekruid, dat ryp zaed voortbrengt, het welke gezaeit Zynde, ia
het volgende jaer overvloedig voortkomt. BIESLOOK, zie L O O K.
BLOEM-KOOL zie K O O L.
BOONEN.
Zyn Hauw-ftruiken, en Hauw-klim-gewafien. De Struik-vrugten;
worden by ons Groote, ook Boere-boonen genaemt. Deze vinde by de Ouden niet befchreven, zynde waerfchynJyk, na hunnen tyd, uit Paerden-boonen voortgekomen. Zy hebben eenen witten dikkea baft, ook eenige eenen rooden en roodagtigen baft; dog die zyn uit de wit-baftige verloopen: de zelve leggen in Jange, voife, dikke en van binnen wit-wollige hauwen, tvree, drie, vier, ook vyf en zes in een hauw: ze worden van zaed-boonen in de aerde gelegt, en op die wy- ze voortgeteelt. Deze Zaed- boonen worden van\ragtige ftruiken, met de langfte en meeft beboonde hauwen voorzien, gewonnen; de wel- ke alvoorens, zonder het lof in te korten, aen de ftruiken rypen, zoo lang dat de hauwen gants dor en zwart zyn: ondertufTen plukt men daer van geen hauwen; want zulks gefchiedende zouden de boonen het volgende jaer niet alleen in ryp-werdinge veragteren, maer ook zouden de na-boonen daer door hardbaftiger en van niet zoo doorzettende groei zyn: £00 ook werden deEet-boonen hardbaftig, wanneer der zelver lof ingekort, of de voorloopers afgeplukt worden; daerom zullen kundige Warmoeziers de voorloopers noit plukken, ten zy men dit eerfte gepluk byna zoo duur betaelde, als daer na alle de boonen van den ftruik zouden gelden. De malfte en fmaekelykfte boonen zyn de in hetvoorjaer/cine- lykfte
|
|||||
|
%
|
|||||
|
328 Va?j de Boonen, II.Boek,IV.Hoofüd.
ïykfle gegroeide: de na-boonen, hoewel kleinder, zyn nogtans har-
der van kauw als de grooter vroeger voorloopers. Insgelyks is het met de zomer-boonen 5 want hoe heeter, endrooger dezomeris, hoe minder hauwen, ook minder, harder en kleinder de boonen zyn: daer- £>m men de boonen, -die men, door te droogen, wil bewaeren, om des winters klein mals te hebben, van de vroegfle boonen, -en noit van kleine na-boonen moet droogen. Zy begeeren eenen fterken doormelten grond, en laeden veel beter,
wanneer ze, jong zynde,in het Voorjaer niet fterk doorgroeyen, maer eenigen tyd, door weinig vorft, in groei geftremt worden, zul- lende daer door boven den grond met meerder ftruiken groeyen \ de ■welke, na dat de boonen volkomen in bloem zyn, wederzyds moeten worden aengeaert. De eerfte verpoote boenen groeyen doorgaens veel fttuikiger, en
Jiooger, ook veeltyds, ongetopt zynde, zeer digt in malkanderen; voor-al wanneer de ryen maer twee en een halve voet van tuflen-wydte zyn: daerom zommige de vroege boonen op dubbelde ryenftellen, agt of negen duimen van een, en vervolgens met een tuflen-wydte van %-ier een halve voet, of in fchraele gronden vier voeten van malkande- ren pooten; wanneer men tuflen de zelve zaei-vrugten kan zaeyen; maer ik oordeele die beter op enkelde ryen te pooten. Ondertuflên moet men op geen dubbelde Ryen meer pooten als de allereerfle boo- nen, want ze, by fchielyken aenwas, malkanderen niet alleen meer opjaegen, en merkelyk minder laeden, maer ook komt de Kool, die tuffen de ryen geplant word, alsdan te veel onder het lof; derhalven moet men.de boonen, welkers tuffen-wydte met Herfit-vrugten bepoot word, op enkelde ryen, met een tuflen-wydte van 2| voet, agt dui- men van een pooten. De verpoote boonen fchruilen niet zoo veel als de leg-boonen; maer
in de zomer heeft men, om de droogte der boven-gronden, meer vrrtg- ten van leg- als poot-boonen te wagten; vermids de wortels van de poot-boonen meer in den boven-grond, en die der leg-boonen meer nederwaerts groeyen, en aldaer, in vogtiger gronden, groeizaemer 2-yn. Men weekt de vroege boonen gemeenlyk twee of drie dagen in
water, en legt de zelve, alsdan uitgezwollen fcynde, in de aerde te fpruiten om daer na te verplanten; dog veele oordeelen beter, deze ingeweekt ia de aerde te leggen, als wanneer kragtiger ftruik-gewas maeken. Turkfe |
||||
|
lI.BoekJV.Hoofdd, Van de Boonen. 329
Turkjè oïRoomfe honen (een Iïauw-klim-gewas zynde) worden van
haere ongeweekte boonen, in de aerde gelegt, vermeerdert: ze begeeren eenen lugtigen, matig, en niet te fterk gemeden grond, en van der- ke winden bevryd te zyn: konnen in den beginne niet veele onge- makken, en voor-al geen koude regen wederiken, want daer door verrotten de gelegde boonen zeer haedig in de aerde \ derhalven is de tyd, om de zelven in de aerde op het open te leggen, afhankelyk van het vroeg of laeter warm werden des grond; zynde gewoonlyk met het begin der maend Mey: dog om de zelven vroeg, tydig en ze- ker ryp te hebben, legt men de drooge boonen by den anderen in lugtige aerde, op wel ter Zon gelegen rabatten, in het einde vanMaert, of rnet het begin van April, onder glazen, alwaer des noots, tegen fterke koude, nog meer overdekt worden, en aldaer blyven groeyen tot het einde der maend, wanneer ze aendaeken, twee of ten uiterften drie boonen aen ieder, verplant worden. De ftaeken worden regt op in 7t verband, twee en drie voeten van
den anderen , gedoken ; dog beter zyn die fchuins, in het midden over malkanderen kruidende, gedoken, en aldaer met een inleggende lat te zamen gebonden, op dat ze vaderen onbeweeglyker zouden wezen: men deekt de zelve in de lengte en breedte drie voeten van den anderen, in het verband: zynde de paden tuffen de reeken van vier voeten. De verplante boonen laeden veel beter als die niet verplant worden:
Ook zal men van Leg-boonen, waer van flegts twee of drie boonen aen eenen daek zyn, meer vrugten plukken,als daer vier of vyf boonen aen eenen daek gelegen zyn: in het algemeen worden zoo wel vroege als laete Turkfe boonen, om vrugtbaerd te zyn, bed verplant. De;. Leg-boonen moeten in een weinig wit zand gelegt worden, wanneer Ze minder in de aerde verrotten, inzonderheid is dit in koude vogtige voorjaeren nodig. Men heeft verfcheide foorten van deze Hauw-klim-boonen , als
y&te, Zwarte, Roode, Gekoleurde, Geele en Gefpikkelde. Onder de Witte zyn wederom zeer groote breede, en minder groote, fmalder van hauw, flag-zwaerden : ook krom-bekken, mitsgaders groote en kleine witte Zeeuwfe of Princeiïe Boontjens. De gekoleurde boonen, van welken eenige zeer laeg by de grond, en daerom ftam-boontjens genaemt worden, geven veel eerder hauwen, dies worden ze fomtyds tot vroege fny-boontjens geteelt: maer dewyl de hauw veel harder, 11.Deel. Tt en
|
|||||
|
*
|
|||||
|
330 Van de Boonen en Chalons. U.BoekJKHo&fdd.
en onfmaekelyker is , dat ook de rype boonen zyn , zoo oordeele
de zelve in het geheel onwaerdig om te leggen: insgelyks de Zeeuwfe ofPrineeiTe Boontjens, die niet hoog klimmen, maer veel laeden, nog- tans harder en onfmaekelyker zyn als de Krom-bekken. De breede Slag-zwaerden zyn het murwfle, min-fcliilligfte van hauw, en overzulks het befte tot vroege fny-boonen , maer komen veel laeter , laeden niet fterk, en hebben minder witte boonen in ieder hauw; ook zyn se dunder, kleinder, en onfmaekelyker. De Baftert-flag-zwaerden, die met bosjens bloeyen} zyn de beltevan allen: deze laeden vroeger en fterker, ook zyn 'er meer witte boonen 'm de hauwen, daerom zyn deze 3 welkers iiauwen niet zoo fchillig zyn als de Krom-bekken, de befte Sny-, en Zult-boonen; daer by zyn ze niet zoo flymerig in de pekel als de zeer breede flag-zwaerden. De Krom-bekken zyn ronder, fmalder, en dik-baftiger van hauw: weshalven zyn het géén bequaeme nog fmaekelyke fny-boonen; maer rypen vroeger, en zyn de witte boonen dikker, maller, en veele in de hauwen, ook in het geheel zeer draegbaer: daerom zoude ik deze tot witte; en de baftert- flag-zwaerden tot fny-boonen verkiezen. Omtrent de voort,teeling van deze boonen moet men onderfcheid
maeken na het verloop der Saizoenen, en daer na ook het een of het ander foort verkiezen, want vermids de breede flag-zwaerden niet zoo haeftig groeyen, zal men van deze niet tot na- of zult-boonen leggen, om dat der zelver peulen, door de vertraeginge des groei in het Najaer, 'hardbafliger en fchilliger werden, en daerenboven, als gezegt is, tot üuk-boonen in de pekel flymiger zyn: derhalven verkieze ik tot eerfte vroege fny-boonen breede Slag-zwaerden te leggen: tot zult-boonen ifcnalder Slag-zwaerden, die ook niet fpouwen in het fhyden: en tot witte boonen JKxom-bekken. CHALONS.
Ïs een klifter-aerd-gewas, dog veel langer en dikker als de Chalotten
van klifter. Deze worden als de Chalotten van haere klifters gelegt; wiet dit onderfcheid nogtans, dat deze in het Najaer gelegt en tegen de winter-koude moeten gedekt worden. |
||||||
|
CHA-
|
||||||
|
(
|
||||||
|
ItBoekJVMoofdd. "Van de Chalottèn, Chiko*y en& 331
CHALOTTEN.
En Chalonstjn beide van het geflagtder Ajuin. De Chalottèn worden
in Maert van haere klifters g'elegt, en in Augullus opgenomen; dog Wanneer men het lof bemerkt te vergaen, dan moet men die vroeger opneemen, fchoon ze alsdan Jiaeren volkomen aenwas, nog grootte, en gevolgelyk haeren behoorlyken groei niet hadden, vermids ze deit anderen, als peftilentiale lichaemen, zouden aenfteeken, en alle in den grond verrotten: voorts moet men de zelven, uit de aerde opgenomen fcynde, ten minften nog drie weeken in open Lucht en Zon laten in- droogen, wanneer, dus droog zynde, veel langer onbedorven konnen bewaert worden. CHIKOR Y.
Wilde en Tamme; welkers jeugdige uitfpruitz-els als Salade gegeten
worden: de wilde zyn de zoo genaemde Paerden-bloemen: en is groot onkruid. Van de tamme zie by de Wortelen. CITROEN-KRUID, CONFILIE DE GREIN; ook MELISSE.
Behoort onder de fyne kruiden, en word tot Toekruid gebruikt: daef
van daenhet Meliffe-water, zoo zeer in de Apotheeken gebruikelyk, het welke te Parys, door kundige afdruipinge, by de Karmeliten uitge- vonden , tot het genezen en her (tellen van veele gebreken, in ongemeene agtinge gebragt, en onder den naem van Eau de Carme bekent is. Ook word dit Citroen-kruid in bundeltjens, met andere fyne kruiden te za- men gebonden, in veelerly faufen, tot byzetting van geur en gezont» heid, gebruikt: derhalven is het zelve een der nodigfte kruiden in den ^oes-hok DRAGON.
Ïs een toekruid, dat van wortel-fpruiten voortgeteelt, en alle twee,
drie of vier jaeren op eenen verfen fterk gemeften grond op nieuw verplant word; verftervende des zelfs takjens jaerlyks tegen den Herfft, die men nogtaas niet* als na den winter, moet affnyden, naerdien Tt z des
|
|||||
|
«
|
|||||
|
332 Van de Erreten. 11.Boek,IV.HoofM-
des zelfs dorre lof de jonge uitfpruitzels in het Voorjaer beter tegen
de koude dekt, want die anders zeer ligt zouden verfterven. ERRETEN.
Zyn klimmende hauw- of peul-vrugten, zynde de Peulen de zaed-
huizen der Erreten, van welke zommige eetbaer zyn, en meer ora der zelver hauwen te eeten, als om de vrugt of Erreten, geplant worden; de zodanigen zyn zoet en teffens zagt van kauw: daerente- gen zyn de Peulen, die om der zelver Erreten geteelt worden, meeil alle dikker , fchilliger, of pergamentig, en niet zoo eetbaer. Aen de eerfte -foort geeft men den naem van Peulen , waer van veele foorten zyn, als verfcheide foorten van Suiker-peulen, daer onder een foort dat klein is, en weinige Erreten in den hauw heeft, nogtans vroeg voor anderen eetbaer is: des zelfs Erreten worden heet e Erre- ten genaemt. De Peulen, Krom-bekken genaemt, Zyn van twee of meer foorten,
van welke de kleine foort, met weinige Erreten beladen, vooralle andere, zelfs voor de vroege heete Suiker-erreten, eetbaer is; des zelfs hauwen zyn een weinig breeder, dog niet zoo zoet en aengenaem van fmaek, daerom ze by my niet geteelt worden, maer om der zel- ver vroege voortteelinge zeer veel by de Warmoeziers tot verkoop. De Groote Krom-bekken zyn lang en breed, omkrullende van Peul, en matig beladen met Erreten: de Peul zonder fchil is niet zoo fmaekelyk als van de Suiker-peulen. De baftert Krom-bekken of Slieren zyn niet zoo lang nog breed van peul, ook zonder fchil: deze laeden onge- meen, daerom de zelve voor de waerdigfte onder de groene Erreten houde; zynde veele peulen met zeven, agt en meer Erreten beladen: wel is waer dat de Lekker-tanden, tuffen deze en andere Dop-erreten met fchil, onderfcheid konnen proeven, zeggende die niet zoo zoet te zyn; maer dit word, om dat ze ongemeen fterk met peujgn en die wederom met Erreten geladen zyn, goedgemaekt. Teuten of Erreten van. Gratie groeyen niet zoo hoog, daerom on-
der de klimmende niet konnen geitelt worden. De Erreten, welkers peulen niet eetbaer zyn, worden 1)op-erreten
of Erreten met fihil genaemt: van deze heeft men nog meer onder- fcheide foorten als van Peul- erreten: zoo zyn 'er verfcheide foorten van groene of blaeuwe erreten met fcliil. • De groots Groene zyn de zoet- fte,
|
||||
|
JI.BoekjV.Hoofdd. Van de E kreten. 333
He, aengen.aemfte en dun-fchilligfte; maer laeden ongemeen weinig
2,00 omtrent Peulen als Erreten, nogtans groeyen 2e zeer hoog in lof. De kleine Groene Engelfe Erreten groeyen niet hoog, zelden hooger als 2. en i\ voet: laeden ongemeen, ook zyn de peulen van boven tot beneden, vol en digt tegen den anderen, met Erreten geladen: ze komen vroeg aen, maer vermids zeer haeftig hard werden, en der zel- ver bequamen tyd om groen te eeten, bezwaerlyk kan onderfcheiden worden, zoo heeft men veeityds vermengde harde onder de zelven, dat haer grootfle gebrek is. Witte of ge e Ie Tiof-erreten van verfcheide foorten zoo groote als
kleine, onder welke eene kleine foort, die met de vroege Suiker-peulen eetbaer is, en daerom den naem heeft van beet e Erreten. De groote geele (Blaes-oppen genaemt) laeden minder en volgen de heete Dop- erreten. Schokkers zyn nog ronder, en opgeblazender van hauw; groei- jen zeer hoog, volgen het laetfte, en zyn de zoetfte en fmaekelykfte. Graeuwe Erreten van verfcheide foorten; zynde de Vaele of Kapu-
cynen doorgaens de grootfte, dog anders byna van gelyke foort en fmaek, als de Graeuwe. . De Peulen en Erreten worden van haere Erreten, het geen haer zaec!
is, voortgeteelt: de vroege worden met het laetfte van December, of begin van January, in bakken, of onder glazen in de aerde gelegt:, om daer na'afzonderlyk by bosjens van vyf of zes by den anderen, vier duimen van malkanderen te verplanten, en zulks op ryen, die vier voeten van een zyn: moetende de zelve met rys, na maete van haer groei, beiloken worden: tot de groote geele, groene y envoorna- mentlyk de graeuwe enKapucynen gebruikt men het hoogfte, zwaerfte . peul-rys: daer na worden de Krom-bekken, en Baftert-Krom-bekken j ook de Suiker-peulen met korter, en de Engelfe Dop-erreten met het laegfte rys befteken, en zulks wederzyds de ryen, daer de erreten verplant of gelegt zyn: op dat ze tuilen liet rys zig zouden vaft hegten, en te binder door de wind ontzakken of uit het rys waeyen;, wanneer men daer voor nog bedugt is, dan voorziet men de zelven wederzyds met dun Fuike-garen, zonder het lof in het minfte niet te knakken-; want dat zoude den groei beneemen: voorts worden ze, als de Boeren-boo- ïien, voor haere bloei aengeaert. Om de Erreten vervolgens groen te eeten, zoo legt men te gelyk3
Suiker-peulen, heete Dop-erreten, groote Dop-erreten, enSlier-peulen: deze laetfte, welkers fchil eetbaer is, komen het laetfte aen. M"era Tt 2 axoeS
|
|||||
|
*
|
|||||
|
334 Van de Hysop en Kampernoeljen. U,Boek%lV,Uoofdd.
moet alle Lees-vrugten voorzigtig met twee handen plukken, dog nog
beter is het dat de Peulen met een mes gefneden, of met een fchaer af- geknipt worden. HUISLOOK. zie L O O K.
HYSOP. Is een toekruid, dat zeer dienftig is tegen Borft-quaelen, daerom ia
den Moes-hof plaets geeve: wil geen fterk gemefte aerde hebben. KAMPERNOELJENS of CHAMPINJONS.
De eetbaere van deze foorten behooren tot den Moes-hof9 uit wel-
kers zandige fterk met Paerden-meft doormengde aerde, veeltyds in vogtige warme na-zomers, van zelfs voortkomen: deze zyn in eet- baere en oneetbaere of vergiftige onderfcheiden: de eetbaere wederom in Lente- of Herfft-Kampernoeljens of Champinjons: de Lente-kamper- noeljens worden Moriljens genoemt, zynde uitwafTen van verouderde, meelt Eike-boomen: ook hebbe de zelve in menigte zien voortkomen op bloem-bedden van mulle aerde, die met jaerige Rund waren overftroit geweeft : deze Lente-kampernoeljens of Moriljens zyn meefl: lang rond, als een ey; van binnen hol; en van onder aen eenen hollen fteel, rondagtig toelopende. De Herfft-kampernoeljens komen in natte war- me na-zomers in menigte in weiden, daer Paerden grazen: deze zyn meefl alle van boven wit rond, van onderen platagtig bol, jong zyn- de tot den fteel befloten, maer grooter werdende, berft het ondervlies, en vertoont zig aldaer met veele roode velletjens of liesjens, de welke door langer groei (zoo ook de Champinjons) overltallig z'wartagtig werden; vergroeyende alsdan het vlees der Champinjons, het gQQn in het geheel veilig werd; ook vergroeit de bolligheid, zig plat-rond uitzettende. De Kampernoeljens, de welke in de Moes-hoven groei- jen, zyn als de voorfchreven van geftalte, in den beginne bol, insge- lyks eerft knikker-rond, en daer na zig van boven platter uitftrekkende, dog van graeuwer koleur, ook Zyn ze van onderen niet zoo helder, maer nogtans bruin-roodagtig; het vlees is vafter en zelfftandiger als die men in de weiden plukt. KERS,
|
|||||
|
ê
|
|||||
|
lLBoek,iy.Hoofcfd. Van de Sterkers, Kervel en Keulen. 335
KERS, S TER KERS of TUIN-KERS.
Is toekruid, liet geen-van zaed vermeerdert word; men heeft ze van
gekruld en ongekruld blad, zynde de gekrulde hard van bladen, en niet waerdig tot den eet geteelt te worden, gelyk ook niet de Indiaen- fe Sterkers. De Sterkers begeert geen fterke Zon, daerom ze natuur- ]yk in het Voorjaer groeit, zonder Paerden-meft, op wel ter zon gele- gen rabatten , in doormefte aerde onder glazen , wanneer ze veel groender en fmaekelyker is, dan wanneer ze door Paerden-meft is uitgebroeit. De vroege Sterkers word boven op wit, effen leggende, zand gezaeit, en vervolgens met de vlakke fchop ingeplakt; ook wel op de vlakke aerde, die daer na dnnnetjens met wit zand overftroit ent daer op zagtelyk geplakt word, wanneer korter en gelyker kan gefne- dcn worden. Water-kers groeit in ondiepe flooten op het water, overzulks is het
geen Tuin-vrugt; wil insgelyks geen brandende Zon hebben, daerora groeit ze beter op befchaduwde plaetzen. KERVEL.
Word van zaed geteelt, zynde het befte van winter-kervel gewon-
nen; begeert een mulle, vette, wel doormefte aerde; de zelve teelt den grond ongemeen uit, vermids veele wortels maekt, vopr-al het najaers gezaei tot ftoel-kervel: daerom zullen de Warmoeziers, op des zelfs omgefpitte grond, noit gede wortelen zaeyen, naerdien de wortels van de Kervel het doorzinken der geele wortelen beletten; daer door die op zulke gronden knuiftig groeyen. Tuffen de ryen van vroege groote Boonen en Erreten kan men jon-
ge Voorjaers-kervel zaeyen, mits dat die, alvorens veele wortels kart ^aeken, gefneden word. KEULEN of KUN.
Ts toekruid, ook Boonen-kruid genaemt; word van zaed geteelt, en
Xgewoonlyk in geen vette aerde gezaeit, even voor het bloeyen der Boonen: alwaer ryp ^aed heeft voortgebragt, komt het in het volgen- de jaer overvloedig voort; en groeit weelig zonder eenige °PPa£e"ly |
|||||
|
«
|
|||||
|
336 Yan de Komkommers. H.Boekjy.Hoofdd.
K O M KOMMER 3.
Is een kruip-gewas van veele foorten, langer of korter;. geele of witte
en groene; van welke de Witte alleen by onze Warmoeziers tot den Eet Ss Salade geteelt worden: daerentegen oordeelen de Franfe en Engelfe de groene fmaekelyker als de witte of geeie. Onder de Geele is een foort, het geen veel'e vrugten by den anderen, na wens, onder glazen voortbrengt; van welke men zonder verzuim tot vroege Kom- kommers het zaed moet winnen. Vroege Komkommers worden even als de Meloenen geteelt; dog vermids meer tegen koude en ongemak- ken konnen, kan men met deze broei-bergen eerder begin maeken: zoo dat men de zelven, door middelvan Paerden-meii, tot bequae- me eetbaere grootte in de maend van April kan hebben; wanneer men met de eerfte broei-berg voor half February een begin maekt; dog het faizoen in April eewoonlyk nog koud wezende, zyn de Komkommers alsdan van weinig fmaek: derhalven zal men die, met minder moeite en beter fmaek, konnen hebben, als men de zelve in het begin van Mev tot den eet groot genoeg maekt te zyn; zullende zulks met zeker- der uitflag gefchieden, wanneer men met de eerfte broei-berg even na half February, en met de overplant-berg na half Maert begin maekt, moetende zodanige vroege Komkommers, even als de Meloenen onder glazen, en wyders door het bedekken der glazen tegen meerder kou- ^e gekoeftert worden. Tot deze vroege voortteeling van Komkommers is het witte foort,
het geen niet van de alierlangfte, nog van de kortfteis, het vrugt- baerfte, met veele fchepzels by den anderen; daer van veele door- groeven, zelfs wanneer het lugten, door quaed weer, belet word, en de e-lazen gefloten moeten blyven. Wyders moeten ze redelyk be- vogtigt worden; nogt-ans zouden ze, het water te overvloedig zynde, verrottinge onderworpen zyn; daerom moet men de bergen verheven maeken, op dat het overvloedige water kan ontzakken. - De Komkommers worden onryp en zoo jong gemeden, dat nog
geen zaedkrygen; want als ze groot en met zaed werden, dan zyn tevoisenvanwateragtigefmaek; behalven dat alsdan ook veele der aenkomende Angurkjens vergaen. - p :.• Tot Zult-komkommers legt men ongeweekt zaed m Mey , ruim
een half voet van malkander in de aerde, dog altyd van groene Kom- |
|||||
|
f
|
|||||
|
Il.gMkjr.Hoefdd. Van de Kool. 337
kommers, om dat die voor het gezigt aengenaemer zya.
De Komkommer-planten van zaed moeten verplant worden, om dat
•ze dan draegbaerder, minder het fpikkelen of bederving onderworpen zyn, als de zodanigen, de welke onverplant, ter plaetze van het go, zaei, blyven groeyen. KNOLLEN zie RAEPEN.
K N O O P - L O O K zie L O O K.
KOOL.
Ïs een ftruik-gewas van veele foorten, de welke alle van zaed voort-
geteelt worden. De Kool begeert een verfe onbeteelde aerde, en niet al te bollen grond, ook niet al te flerk gemefte aerde, maer liever mefling van zoute als olieagtige deelen: overzulks word tot de zelve beter Paerden-meft, als Koe-meft, of rotte groente gebruikt; want de Kool zal door dit zout meerder geur en zoeter fmaek verkrygen. Wanneer het Kool-land te bol droogt, dan worden des zelfs wortels meer van het gewurmte geknaegt, dat het knobbelagtig groeyen, of het gallen en afrotten der wortels veroorzaekt: voorts begeert de kool jaerlyks ver- andering^ van land» daer op in eenige jaeren geen kool geteelt is, want aldaer kragtig zal groeyen; daerentegen zal het land, dat 'm het volgende jaer weder bekoolt word, flegter gewas voortbrengen, en daer na nog flegter, tot 200 verre dat men den grond daer door kan vergeven, zelfs zoo, dat geene andere gewaffen na behooren daer op zullen groeyen. Dè kool word onderfcheiden in Bloem- en Sluit-kool, welker vrugt
rond als een bol is: ook is 'er een foort dat niet fluit en zonder bol is, beftaende des zelfs vrugt in de bladen. Van de Bloem- kool zyn zommige vangroote, andere van kleinder
bloem, ook meer of min vaft in een gefloten, wit of graeuwagtig. De groote, witte, vaft in een gefloten, zonder verdeelinge rondende, bloemen, worden voor de befte gehouden; alhoewel de fmaeken daer omtrent gants verfchillen, dewyl veele de loffe bloem-koolen fmaekely- ker oordeelen, als die hard en vaft gefloten van bloem zyn: ondertus- fen doen de luchtftreek en de gronden de Bloem-kool (meer als ande- re) grooter en vaft geflotender zyn, wordende die nergens beter als 11."Deel yr Oj* |
|||||
|
«
|
|||||
|
33$ Van de Kooi» H.BoekJV.Hoofdd.
op het Eiland Cyprus, en daer na in Engeland voortgeteelt; nogtans
geven de zaeden, uit die Eilanden tot ons overgebragt, alhier flegter Bloem-koolen, voornamentlyk de laete Zomer-, Herfft- of Winter- bloem-kooien : beter zyn de zodanigen, die, uit hier te lande gewon- nen zaed, van Kool uit Cyprus of Engels zaed alhier gegroeit, ten tweedemael voortgeteelt worden. De Bloem-kool word in den Herfft gezaeit, en des winters, ook in het vroege Voorjaer onder glazen bewaert: daer na afzonderlyk geplant, en tegen het bevriezen ge- dekt. De planten, die fchielyk groot werden, zyn de onbequaemfte, en
geven de flegtfle vrugten, inzonderheid is het zoo met de Bloem-kooJ; daerom moet men in het algemeen tot kool-planten zulke verkiezen, die van matigen groei, kort van fteel, en diklyvig zyn; maer de krag- tige gegroeide voorlöopers, ook de lange fknterige planten, als de flegtfle zynde, voor de onkundigen overlaeten. Wyders zal men in het algemeen, by het planten van alle kooien, bedagt zyn, dat men zulken, die in het vroege Voorjaer verplant worden, tot by haere uitfchieteiKte bladen, en gevolgelyk diep in de aerde moet planten; maer de Zomer-koolen hooger van ftruik, en niet zoo diep. Ook moet men toezien dat de kool-planten van hert-fcheuten voorzien zyn, zon- der welken geen bloem of bol konnen voortbrengen; of zoo by geval op zy quamen uit te fchieten, en daer in hert-fcheuten waren, zullen dat kleine anderblyfzels van kooien werden. Nog moet men alle groeyende by-fcheuten van Bloem- en Sluit-koolen uitbreeken, op dat daer van geen kooien zouden groeyen, vermids de midden-hart-kooien daer door kleinder zouden vallen. Men zaeit tot laete Zomer-, Herfll:- en Winter-Bloem-kool van
Maert tot het einde van Mey, en verplant ze van tyd tot tyd in be- quaem weer tot St. Jacob, of den 2$. July; ookfomtyds een wenig laeter; dog daer van komen zelden goede bloemen: zynde de beite tyd tot het zaeyen van Herfft-kool, ruim half Mey. Wanneer de Bioem-kool, by winter-rypte, des zelfs behoorlyke grootte nög niet heeft, alsdan knakt men "de binnen-bladen, tot het dekken der bloem tegen het bevriezen, wanneer een klein vorftje kan wederflaen, de- :wyl de bloem in goed weer nog aen den groei blyft. De Bloem-kool begeert meer bemefting , als roode of diergelyke
vaftüuitende kooien, en deze wederom meer mefting als Savoi-kool. Om de Bloem-kool des winters tot het .Voorjaer goed te houden,
moet
|
||||
|
ILBoekJV.Hoofdd. Van de Kool.' 330
moet men die, in eene drooge plaets, met haere ftrmk en bloem om
laeg aen een zolder hangen, alwaer niet kan bevriezen. Slutt-koolen zyn roode, baftert-roode, kapper, witte en Savoi-kooJ.
Onder de Roode heeft men twee foorten: Een groote foort, die niet hoog op ftruik rondbollig groeit; welkers bladen dikker, niet 200 vaft, en de ftruik grooter zyn: dit foort word meeft van onze War- jzioeziers geteelt. En nog een kleine foort, Pynakerfe roode kool ge- naemt; deze groeit hoog op ftruik, is dunder, vaft gefloten van blad en fynder van tufTen-ftruik, daer by is die kool niet zoo rondbollig) maer eenigzins puntig; de zelve is van zoeter fmaek, maer niet zeer root j ook vallen deze, hoog op ftruik zynde,ligtelyk, en ontwortelen, aerom ze zelden van onze Warmoeziers tot verkoop geteelt wor- den. Bafiert'koolïs een verloopen foort, uit het zelve zaedder Yoorfchre-
ve Roode voortkomende. Kappertjetts kool heeft haere benaeming van een boven uitgroeyende
krullende blad, en zulks Kaps-wyze. De Roode kooien zaeit en verplant men fomtyds tot Gelling, oF
vroege zomer-koolen, dog meeft tot winter-kooien, om tot laet in het Voorjaer te konnen eeten: om deze beter onbedurven te bewaeren, moet men die niet te vroeg zaeyen, op dat ze niet, over de groei zynde, door het warme Herfft-weer, zouden komen te berften. Men zaeit de Zelven beft na half April, en verplant ze met het begin van Juny: wan* neer ze haere volkomen grootte hebben, en men bedugt mogtzyn,dat ze by aenhoudende goed weer zouden berften, zal men de zelve zag- telyk nedertreden, op dat ze in haere groei geftuit worden. Zoo treed men ook de al te hoog op ftruik groeyende kooien ter neder, dog zoo niet, dat ze in haere groei geftuit worden, maer zoo, dat met haere kooien tegen de Zon leggen, op dat ze niet weder zouden ry- zen; ook aerd men de zelve, dus nedergetreden, en met den voet nedergehouden, tot by haer kool aen. Voorts laet men de zelve, op dat van langer duur zouden wezen, zoo lang van den vorft geen nadeel te wagten hebben, op haere ftruiken te velde ftaen: nogtans moeten ze voor den ftérken vorft, in droog weer, gefneden worden, en alsdan worden ze in open lucht, op hoopen van drie of vier kooien hoogte, met aerde overdekt, beter bewaert, als binnens huis; dog dit is meer voor Warmoeziers, de welke teffens veele kooien van daer hae- len, als voor zulken, die dagelyks tot huis-gebruik maer weinige be- aodigen. - Vvj Witte |
|||||
|
m
|
|||||
|
340 Van de Kool' ILBeekJV.Hoofii.
Witte foofis ook van verfcheide foorten, dog meelt onderfcheiden
in gemeene wïtte, groote en kleinder witte; zynde een Muskovife foort. De witte kool word niet zoo veel tot winter-kool, maer meelt tot vroege zomer-kool gezaeit, en in het Voorjaer verplant; deze werd eerder eetbaer als de roode: men zaeit de zelve gewoonlyk in het Na- jaer met het begin van September. De roode en witte kooien begeeren, meer als andere, eene zoute,
ook zwavelagtige mefting; zynde in zodanige gronden doorgaens zoe- ter van fmaek, gelyk de Veen-kooien zyn. Savoi-kool is van verfcheide foorten, dog by ons onderfcheiden in
de gemeene en Streekfe Savoi, dat een verbafterde foort, vafler ge- floten, grooter, en wit-bolliger is, als de gemeene los-bollende kleine Savoi-kooien, de welke veel fmaekelyker zyn als de Streekfe. De Savoi- kool word noit anders als tot den winter-eet geteelt, om dat dan het fmaekelykfte is, als ze door het bevriezen geel, mals en murw is gewor> den, zynde de kleinfte loffe kooltjes de Ïmaekelykite. Men zaeit de zelve half April, of een weinig laeter, en verplant ze van St. Jan tot halfjuly. Spruit* of Krul-kool is van verfcheide foorten, als groene en rond-
bladige, de welke van verfcheide koleuren zyn, en meelt geteelt wor- den om de tafels en fchotels te vercieren. De bladen der groene Spruit- koolen worden, bevroren geweelt zynde, by veelen, als eene fmaeke- lyke fpyze gebruikt. Slooren zyn insgelyks Blad-kooien die niet fluiten; deze worden hier
te lande weinig, maer in Engeland veel tot vroege kool geteelt, wor- dende aldaer, onder den naem van Green Cabbage, met haereby-han- gende bladen aen den itruik gegeten. Omtrent het aenaerden der Kool-ftruiken moet men bequaem weer
waerneemen, moetende de aerde niette nat, nog de lucht te broeyende warm wezen; want anders de buïten-fchil der ftruiken, door een van beiden , ligtelyk zoude verbroeyen en bevangen ; daerom zal men daer mede 200 lang wagten, dat de aerde niet ai te vogtig is>. en het koel weer maekt. De kool is de Rups zeer onderworpen, daer van men de zelve tel-
kens zorgvuldig moet zuiveren: ondertiuTen zegt men, dat de kool, digt by Ërreten geplant, aldaer minder de Rups onderworpen is, om dat de kappeilen zig meerder op het Erret-ftroo nederzetten, en daer op haere Eyeren fchyten. - KRUIS |
||||
|
ILSoeklF'^óa/M Vm de Kruis-en: Munt , Laurier enz; 3:4,1?.
K R ü I S en M U N T.
Onder fyne toekruiden Mente genaemt, is vari vier foorten; worct
vaa plant-fcheuringe vermeerdert, en moet niet in te vette aerde; geplant worden; wyders word die met de hand geplukt y en niet ge* leden. LATOUV. zie SALADE
LAÜRIE R.
Is een heefterig boom-gewas van veele foorten, onder de welke êk-
Laurïer Bakelaer , die van uitloopen vermeerdert word, tot dea; Moes-tuin behoort; zynde liet beflendigfte tegen onze winter-kouder nogtans kan de zelye*- zonder dekkinge, daer aen-niet wederftaen* lEPE L B L A Dl
Word. om des zelfs menigvuldig gebruik r by veele mede in den
Moes-hof geteelt: kan zeer firenge vorfl wederflaen, daer door Èaere uiterfte fcherpteverlieft, en dan als Salade gegeten word; zynd©- op het.eiland Spits-bergen eene zeer fmaekelyke Salade; en nevens de- Jtfette-kous het eenige eetbaere groen voor menfen, dat daer groeit- lO O K.
Is van veele foorten. Bies*kok behoort onder dé Moes-, crok toekrui-
den, welker lof men eet: word van plant-fcheuringe, door des zelfs kleine bolletjens in den grond te leggen, vermeerdert: de zehe groeit "Weelig in niet al te vette aerde,dog wil niet al te fterken Zore hebben: daer ze.eens geplant is, kan ze veele jaeren in groei blyven, en des zelfs lof dikwils gefheden worden. Huis-look is een ilnük-gewas, en wordr van ftekvoortgcteelt. Knoophok word van des zelfs kleiae klifters ysrraeerdert. |
|||||
|
Vy * ^M?
|
|||||
|
34-s Van de Marjolain en Meloenen; H.BoekJV.Hoofdd,
MARJOLAIN.
Onder de fyne toekruiden, is van fyne en grof-bladige foort, van
de welken de grove foort een jaerig plant-gewas is, het geen veele jaeren door fcheuringe vermenigvuldigt word. De fyne foort word van zaed aengewonnen, en vergaet tegen de winter. MELOENEN.
Vereiflen eene langduuriger Zomer-warmte, als onder onze Lucht-
ftreek gemeenlyk is, daerom zelden of nok rype vrugten voort- brengen, ten zy ze door meft uitgebroeit, en daer na op verfe daer toe gemaekte Meft-bergen verplant zyn, en geduurende de maenden Maert, April en veeltyds Mey onder glazen gekoeftert worden. De fcelyea konnen aen geen groote koude, nog aen damp wederftaen, daerom ze zelden wel flaegen, al» men met deze teeling voor half Maert door Paerden-meft begin maekt; dewyl ze alsdan dikwils in den maend April, by koude guure betrokken dagen, door mangel van ge- noegzaeme warmte der meft-bergen, in haere groei gefluit worden, het geen ten hoogden nadeelig is om kragtig gewas, tot het voortbren- gen van goede vrugten, te bekomen; derhalven moet men, om met gewenfte uitflag zeer vroeg Meloenen te teelen, de zelven, in plaet- ze van met meft, door vuur-ftookinge eerft uitbroeyen, en daer na on- der leggende glazen zulks agtervolgen. Men heeft van de Meloenen verfcheide foorten, van de welken het
cene foort vrugtbaerder is als het andere, niet alleen omtrent de be- ginzels van vrugt, waer aen den naem van Schep fels gegeven word, maer ook omtrent de zigtbaere groeyende vergrootinge van déze Schep- sels, als wanneer die Klevers genaemt worden. Onder de foorten heeft men kleine, middelbaere, en ongemeené
groote Meloenen, die rond, min of meer langwerpig rond, van buiten glad van fchil, geribd en ongeribd zyn: ook heeft men onder de ge- ribde en ongeribde, die min of meer met opwerk geborduurt of met karbonkels begroeit zyn, welkers vlees van binnen wit, groenagtig, geel en Oranje-koleurig is. Glad'fchïUige zyn zelden of noit van goeden fmaek: insgelyks zyn
de zeer groote Meloenen zeiden ; inzonderheid die meer rond als lang-
|
|||
|
H.BoekJF.Hoefdd. Van db Meloenen 34$
langwerpig zyn: ook zyn de geribde buiten de Kantaloepen, veeltyds
onfmaekelyker als de fterk geborduurde en ongeribde. De Meloenen» welkers vlees van binnen wit is, worden Sj>ek-tnehe*
nen genaernt; van dezen hebbe noit fmaekelyke geproeft; zynde door- gaens komkommeragtig. De Meloenen met groenagtig vlees zyn van eenen laffen, boeten,
wateragtigen fmaek zonder veel geur, egter fmaekelyker als de Spek- meloenen; maer evenwel niet waerdig om daer van zaeden te ftee- ken. TVater-meloenen zyn grooter van ftuk, groen, glad van fchil, rond-
agtig, van binnen met wateragtig vois, appel-bloeizel roodagtig vlees: deze zyn hier te lande niet zoo fmaekelyk; daerom zelden, of noit voortgeteelt worden. Onder de Kmtaloepmeloenen heeft men eenige geribde met groen-
agtige dikke fchillen en uitwaiTende karbonkels, hebbende de andere dunne fchillen, en beide van binnen Oranje-koleurig vlees, tegen den, binnen hoog-groenen kant affchydende: deze zyn alle meeft zeer goed: wyders oordeelt men uiterlyk van de deugd der Meloenen; dat ze langwerpig rond, van maetige grootte, fterk geborduurt, dik van fteel, die in de rondte wel looft, klein van kruin, zwaer van gewigt, vaft en vol, en niet het minft, daer tegen ilaende, bommende zyn, voorts dat ze, open gefneden, dun van fchil, van hooge groene kanten tegen O- ranje-koleurig vlees, niet droog nog wateragtig zyn, gelyk ook de zaedhuisjens moeten wezen: zodanige Meloenen zullen zekerlyk van Zeer geurigen fmaek zyn. Van diergelyke geurige, fmaekelyke Meloenen, welkers planten in
eenen geftadigen groei,en daer aen geen verloopen vrugten zyn, moet men het zaed vergaederen, latende het zelve eenige dagen in de zaed- huizen met de fchil daer over, tot meer doorryping, meuken; waer na men het fchoon moet afwafTen, en het gezonken zaed buiten de Zon opdroogen; en wel droog zynde, in een digt beftopt flesje, bewae- ren tot het derde volgende jaer, wanneer beter vrugten zal voortbren- gen, als het zaed van het voorige of meer jaeren: want een-jaerig zaed geeft kragtiger en wilder gewas, maer is niet zoo vrugtbaer; en nog minder vrugtbaer zyn de buitenlandfe zaeden; vermids men fom- tyds eenige jaeren nodig heeft om deze tot betemperder groei te kry- gen, en aen onze luchtftreek te doen gewoon worden: daerentegen geeft het zaed van vier of meer jaeren dikwils zoo zwakken, üegten plant-
|
||||||
|
344 Van de Meloen^. Jl Boek, W. Hoofde
plant-gewas, dat het niet magtig is des zelfs vrugten tot behoorlyke
jypinge te voeden, vergaende voor dien tyd by gedeeltens met de vfugten, zelfs fomtyds de geheele plant teffens: zoo ook vergaen meeft altydde planten, welkers zaeden in Pebruary beginnen te broei- den. Op wat wyze dit befte drie-jaerig zaed in de aerde gelegt word ;
op zy, plat-of met het bo ven-puntige om hoog ©f na om laeg, word niet in agt genomen, maer word het zelve alvoorens, omtrent vier en twintig uuren, in regen-water geweekt, en daer na, het water afge- goten zynde, nog omtrent zoo Jang, of wat minder, by zïg zelfs ©pgedroogt ; en alsdan in verfe taemelyke doormefte, dog niet te bolle, aerde geftoken, vertoornende zig gemeenlyk op eene fequaeme broeyende berg drie dagen daer na, dog van ongeweekt zaed Wee,• «Irie dagen laeter, het geen veel van de goede gefteltheid der aerde af hangt, en na dat de zelve vogtig m; want als ongeweekt zaed niet voor den zesden dag fpruit, is het een bewys dat de aerde te droog of de berg te heet is, daer door het zaed vergaet: het welk onderzogfr zynde, legt men weder nieuw vers goed zaed, maer vermids men dan :agt dagen veragtert, zoo moet men in den beginne niets verzuimen om dit voor te komen. Hoedanig de Broei-bergen moeten aengelegt worden, en wat daer
omtrent in agt te nemen is, hebbe in het Voorberigt bladz x\j en zzi' en in het r. en 8. Hoofddeel van het Eerfte Boek aengewezen waer na men zig fchikken moet. Op dat de groevende plantfoenen nie't door damp, uitwazemingen, hette of koude zouden worden aengedaen ■ zoo moet men dezelve, by goed weer, ongedekt, en telkens by verande- ring., tegen guur, koud win ter-weer, als betrokken lucht, fneeu, en hagelbuyen, gedekt houden: en voorts de aerde in eene maetige vogt onderhouden. • ö ° Na dat de plantfoenen met vyf of zes bladen zyn gegroeit, zal men
de zelve het bo ven-hert uitnypen, op dat ze meerder zywaerts en niet Zoo fpillig zouden groeyen; wordende aen dit uitnypen der hert-fcheu* <3en naem van Lubben gegeven; maer zulks moet niet vroeger gefchie- fen; want kleinder planten langer tyd benodigen om te hefhaelen Wanneer de plantfoenen, met te langen rteei, hoog-beenig moeten groeyen, het geen veroorzaekt word, door dat ze te fterk in groei zyn voortgezet; of door dat het dek-glas te wyd van de aerde gelegen m 4an is men gewoon de zelve zagtelyk neder te buigen, en, zonder de
|
||||
|
11.Bock, IV.Eöofdd. Van dé Meloejun, 34f
de minfte quetzinge, met een dun-takkig haekje neder te pennen, en
tot by het blad met aerde aen te hoogen, op dat ze hooger in de aer- de wortels zouden fchieten. Voorts moet men omtrent de plantfoenen. geftadig toezigt hebben, dat van geen fchadende ongedierte gegeten worden, nog door hette der Zonne branden; tegen het ongedierte is geen ander middel dan het te vangen, en tegen de Zon te lugten; dog wanneer zulks, door fterke of fcherpe wind, ongeraden is, zal men de plantfoenen een weinig doen befchaduwen. De planten zyn gemeenlyk, na dat het zaed eene maend in de
aerde gelegen heeft, groot en flerk genoeg om verplant te worden, daer toe men , vyf a zes dagen te vooren > de overplant-broei-ber* gen doet vervaerdigen, welke bergen, midden uit midden gemee- ten, elf Rhynlandfe voeten van den anderen behooren te wezen, op dat de planten , met een tuffen-pad , ruimer zouden leggen. Om de broei dezer Bergen meerder te bevorderen, moet men de aerde riet te fchielyk, ter behoorlyke dikte van twaelf of veertien duimen, over de meft brengen; fchoon die van den aenvang met glazen over- dekt is. De aerde door de meft bequaèmelyk verwarmt zynde, plant men
binnen de bak, in het midden der breedte, de plantfoenen, ieder drie voeten van den anderen afftandig: om dit bequaèmelyk te verrigten, boort men, alvoorens, zoo veel aerde uit, als gelyke aerde, daer mede de plant in de zelve boor opgenomen is, het zelve gat aenftonts weder vult: de plant dus overgebragt zynde, ontfluit men de boor, en doet men de aerde, door den zelven, in het uithaelen, zagtelyk om te draeyen, bequaèmelyk ontloffen, waer na de plant aen alle zyden met de hand word aengeaerd. Hoe voorzigtig het verplanten mag verrigt Zyn, nogtans konnen de
plantfoenen aenftonts den Zon niet wederftaen: om zulks eerder te verkrygeil, moet men het verplanten des avonds doen, en ieder plant een weinig overfchaduwen, met op het glas, boven de plant, eenig dekzel te leggen, tot dat ze aen den Zon konnen wederftaen, wanneer ze daerenboven behoorlyk moeten uitwazemen, het welke, op de be~ quaemfte wyze, door het afhaelen der glazen kan gefehieden, zoda- nig dat van agteren een, of twee duimen opening gelaten word, door welke openinge de Noordelyke winden niet ligtelyk zullen in- waeyen, om dat de agter-plank der bak een weinig boven het glas verheven is > zoo dat de overvloedige warmte meer door de perflïnge II.<Deel. Xx des
|
||||||
|
%
|
||||||
|
---------< "
|
||||||
|
34^ Yan BE Meloenen. ILBcekJV.Hoofdi.
des damps na buiten, als door de invallende koude van buiten na bin-
nen getempert word. Wyders moet men by het verplanten bedagt zyn, dat men geen
planten van verfcheide foorten nevens malkanderen plaetil, om het ver- loopen der vrugt beter voor te komen, moetende de verfcheide foor- ten op afgezonderde bergen geplant worden. De tyd der verplantinge omtrent half April zynde, is de nagt-, en
nog minder de dag-koude zelden zoo ftreng, dat de plantfoenen meer- der dekking, als een enkelde riet-mat, op haere glazen nodig hebben, die ook met de maend Mey binnens huis, als tot de dekking onno- dig, gebragt word, zynde de glazen alsdan genoegzaem om de koude af te weeren; ten waere by buiten-gemeene koude, daer na men zig moet fchikken. Zoo lang de nagt-koude buiten daeuw, en dat de Thermometer in het Noorden beneden de een en twintig of twee en twintig is, dan zal men de zelve met glazen bedekt houden: zegge buiten daeuw, om dat die dikwils zulken kouden lucht maekt, dat het weer-glas daer door fomtyds in de midde-zomer nog laeger is, welke daeuw, fchoon die meerder koude bybrengt, egter zeer groeizaem is; wordende alsdan de plantfoenen in 't geheel beter zonder glazen aen de open lucht bloot gelaten : zoo ook moet men in regen-tyd , de planten zulks nodig hebbende, noit verzuimen de glazen af te hae- len, om de zelven te doen beregenen, al wees het weer-glas de kou- de op 21. of 2i£, zynde, als gezegt is, alle natuurlyke bevogtiging de befte. Men moet de aerde, onder de planten, met oude Rund overftroyen,
op dat het water der begietinge, zulks benodigt zynde, minder zou- de afloopen, en des te beter indringen,mits dat men, by het begieten, een weinig van de hert-fteng der plant blyft. Wanneer men de planten van de glazen wil ontblooten,- zal men
daer toe betrokken lucht waerneemen, of het tegen den avond doen: en zoo lang ze niet aen de Zon gewoon zyn, telkens by flerke Zon weder met haere glazen overdekken, ter tyd dat ze, zonder verwelkinge of brandinge haerer bladen, daer aenkonnen wederflaen, gevende de zelve van dag tot dag een weinig meerder Zon: nogtans zyn Ter zom- migen, die d@ planten noit van glazen in het geheel ontblooten, maer van vooren en agter de glazen op fteenen leggen: waer door de wind daer geftadig doorwaeit, en de weinige door de glazen fchynende Zonne- ftraelen verdrevea worden; hetgeen de planten doet verteren., naerdien |
||||
|
i7.Boek,IV.Hoofdd. Van de Meloeneft 547
de zelve geen meer warmte als van de onderlcggende broei-me-ft genie-
ten, de welke by verflaeuwinge weinig of geen warmte geeft: ofi- dertuffen hebbe altyd, in open vrye lucht, met beter uitilag, als on- der altyd leggende glazen, vrugten geteelt: zoo men egter de planten niet geheel wil ontblooten, dan moet men de glazen van vooren op krap-houten leggen, en aldus lugten. De al te fterk*groeyende planten, Zal men van haere overvloedige
zeer dikke, cok te dunne en maegere groeyende ranken befnoeyèn: de al te dikke zyn zeiden zeer vrugtbaer, en de dunne en te maegere ranken konnen geen genoegzaem voedfel verfchaffen om goede vrugten voort te brengen; zoo dat die van betemperde groei, in alle gevallen* de verkiezeiykfte zyn: ondertulTen moet men in het befnoeyèn oplet- tende zyn, dat men de twee eerfte op zy uitgefchoten ranken behoud,, als ook de zy-fpranken, die daer uit voortkomen, de welke met mal- karaderen den geheelen plant behooren uit te maeken: zynde deze eerfte uitgefchote ranken meeft altyd die geene, daer aen de vrugten te wagten zyn. Ook beneemt men de overvloedige lolfe bloemen, maer niet alle, want de zulken zyn, veeltyds met het iluif-zaed voorzien, het geen tot vrugt-zetting nodig is. De ranken met fchepzels nypt men van vooren een weinig af, op
dat der zelver kragt, aldaer in groei gefluit, meer tot de vrugt zoude gedeyen: wanneer deze fchepzels van vooren door eene heldere uitbloei- jende bloem vergrooten,en dat haere wolligheid vergroeit, dan zyn het goede voortekenen van te zullen kleeven, (zynde de fpreekwyze van zulke, welkers vrugten. doorgroeyen) dog daer omtrent is geen ftaet te maeken, als na dat glad zonder wolligheid zyn, en de grootte van eene kleine Okkernoot hebben; evenwel gebeurt het, dat deze, fchoon ze, tot byna ryp werden, aen het groeyen blyven, alsdan nog dik- wils, door het af kankeren der ranken, vergaen; van welk afkanke- ren, of in het geheel verfterven der planten, weinig reden is te geven; *ynde zodanige zulks meeft onderworpen, die in den beginne van haer groei eenigen ftüftand hebben gehad, het geen aen de planten, voor half Maert van zaed geftoken, veeltyds bevonden word; als ook om- trent de planten, die te veel door water aengezet zyn, voornamentlyk waïineer 2te te vooren veel droogte hebben gehad: dus ziet men de meefte planten, wanneer na flag-regens warme Zon volgt, met haere op het rypen leggende vrugten verfterven: om zulks voor te komen hebbe beft bevonden, de zelve in niet al te fterke bemefte aerde over Xx 2 te
|
||||||
|
•
|
||||||
|
/
|
||||||
|
343 Van de Meloenen.' • ILBoekJV.Hoofdd,
te planten, en aldaer niet te veel te 4aten uitdroogen, maer ook niet
te veel met water te begieten, en de aerde te nat te houden; zynde beft de meft in den beginne taemelyk te befproeyen, en voorts in'fter- ke droogte met meer regen-water te bevogtigen; mae* men moet de planten tegen warme zwaere ftort-regen dekken, want anders zullen die veeltyds, door warme Zon, daer na bevangen : om deze dek- kinge op de bequaemfte wyze te doen, fielt men agter en voor de planten kleine paeltjens, die van boven zodanig uitgefneden van hout zyn, dat tuffen der zelver wederzydfe gebleven hout een dubbeld lat» daer mede gelyk komende, gelegtword, om geen haperinge, omtrent liet op- en uit-rollen der riet-matten, te veroorzaeken. Wanneer de vrugten ter halver groei zyn, zal men de planten mae-
tig begieten, en altyd des zelfs lof met regen-water overfproeyen; op dat de regen daer na minder fchadelyk zoude zyn (a): ook moet men de planten telkens in cierlyke orde fchikken, en op verfcheide plaetzen, op dat door de wind niet zouden verwaeyen, met een dun-takkig haek- je, egter niet klemmende, vaft fteeken. De Schepzels, die aen planten met half-volwaflen vrugten zyn, ver-
gaen veeltyds, voornamentlyk als de grooter vrugten fterk doorgroei- den: maer Minneer de vrugten hacr volkomen groei hebben, dan heeft men in goede zomers dikwils van het tweede zetfel goede vrugten te wagten. Aengaende den tyd der ryp-werdinge is geen zekere ftaet te mae-
ken, want dat is meeft van de foorten afhankelyk, als mede van het weer, mitsgaders na dat de planten kragtig gegroeit zyn, en groeiza- me warmte gehad hebben. De kleine Suiker-meloenen werden van de eerfle ryp: verkrygende fomtyds eenige, binnen den tyd van zes wee- ken na de kleevinge, haere rypte; der zelver planten maeken geen fterk lof, nog ranken. De groote Meloenen rypen niet ZOO haeftig, ■voor-al niet die rond en fterk geborduurt zyn; want dit foort ontloft bezwaerelyk aen den fteel, en heeft fomtyds agt weeken en langer nodig. De Kantaloup-meloenen gemeenlyk zeven weeken, ontlos- fende den fteel zigtbaer: de zelve maeken fterke ranken en taemelyk veel lof, dat nevens de meerder dikte van haere fchil de rypinge verag- tert De planten van een liegt gewas brengen is het gemeen veeleerder rype
(«) Veele willen de planten niet begoten hebben, hoewel ze .die door dekkinge haere natuur-
jvke. bevoftiging beneaven.:. dat tegen de reden en myne ondervinding is, |
||||
|
IL Boek, lts.Hoofdd, Van de Mille en Ni^ 34$
rype vrugten voort, maer daerom zyn ze niet fmaekelyker: in tegen-
deel zyn zulke, die aen eene kragtig groeyende plant meer tyd tot haere ryp-werdinge nodig hebben gehad, veel fmaekelyker in haere foorten. Het is met de Meloenen, als met de andere Plant- en Boom-vrug-
ten, dat ze meer gemaetigde dagelykfe warmte, als heete Zon be- geeren *, daerom zyn ze beter van bladen overfchaduwt, en alsdan fmaekelyker; want die aen planten met weinig lof, op llerke Zon, gerypt zyn, zyn zelden of noit van geurige fmaek. De vrugten, een hoender-ei groot zynde, worden op Lei-Hukken of
Tiggel-fteentjens gelegt, op dat ze, van onderen, te minder van het optrekken van aerdfe dampen zouden aengedaen worden; ook zal men de zelven, omtrent ryp zynde, met voorzigtigheid keeren, zonder dat daer door de fteel of rank gedraeit word, gelyk zommigen doen, om het ryp-werden der vrugten te verhaeften, want zulke vrugten zyn veeltyds taei en onfmaekelyk. De rypte der vrugt word men door den reuk gewaer, wanneer de ileel in de rondte begint te fcheiden en te loffen: egter moet men de vrugt zoo lang niet ongefneden laten leg- fen, dat de fteel geheelyk loft; want dan is de vrugt te ryp, en zyn
es zelfs fynfte geur-deelen vervlogen: beter is het dat men die fnyd , wanneer de fteel, even in de rondte, is geberften, en de vrugt reuk van zig geeft: zullende alsdan, na een of twee dagen leggens, geuri- ger van fmaek zyn. Ook is de morgenftond, wanneer de vrugten door den daeuw of nagt-koude zyn verkoelt, daer toe de bequaemfte- tyd, zynde de zelven daer door van harder en fmaekelyker vlees; dan z-ulken die op den dag afgefneden worden, want die zyn taei en van flegterfmaek, dog om zulks eenigzins te verbeteren, moet men des fcelve in koud put-water verkoelen. MILLE.
Is een bleek groen moes-kruid, dat van zaed voortgeteelt word; wan-
neer de tya der Spinagie voorby is, word die, in des zelfs plaetze als Spinagie gegeten. N I P.
Word ook Katte-kruid genaemt, en van des zelfs by-feheuten ver-
meerdert, die eenen vetten grond begeeren: is een toekmid by Salade. Vermids de Katten het zelve gaern eeten, moet men het met doorn of ander fcherpafweerende ruigte tegen de zelve befchermen. |
|||||
|
ft
|
|||||
|
3$o Van de Pieterseli. ÏI.Boekjy.Hoofdd.
PASTIN AKEN zie WORTELEN.
PEPER-WORTELEN. Ook Miertk-wortel, en Meerradys genaemt, word van des Zelfs
wortel-ftukjens, of afgefneden kruinen voortgeteelt. PEULEN zie E R R E T E N.
PIETERSELI. Is van veele foorten, de welke onderfcfieide in Tieterfeli tot Wortel
len, als Aerd-vrugten: Gemeene Tieterfeli, als toekruid-gewas ; ea Krul-pieterfeli tot cieraed der Schotels en opgedifte fpyzen. De Tieterfeli tot Wortelen is groot, min geknrven, hard en on-
fmaekelyk van blad: insgelyks is de Krul-pieterfeli onfmaekelyk en hard van blad; daerom zyn deze beide foorten niet zoo goed als de volgende Gemeene om te eeten, De Gemeene Tieterfeli, de fmaekelykfte tot den eet zynde, is de
aengenaemfte, en mals van blad; des zeifs bladen zyn niet groot, dieper ingekurven , de fteelen dunder , rond, en eenigzins ge- ftreept. De Pieterfeli begeert eenen vetten, doormeften, en wel ter Zon ge-
legen aerde; ook benodigt die veel vogt, daerom moet ze niet op hooge gronden gezaeit of verplant worden. Men kan de zelve, des winters, in luik-bakken, dog beter onder glazen teelen, daertoemen die in Juny moet zaeyen, op dat tegen den winter van maetige groot- te , en beftendiger tegen vorfl zoude zyn: des zelfs ftruik moet men niet kort af bladeren, maer met volwalTen lof des winters bewaeren: daerom ook zeer wyd van den anderen moet flaen. De Zomer-pieteE- feli word in Maert gezaeit, en word het zaed van beiden, zoo zomer als winter-pieterfeli, tot kiemen geweekt en gemeukt, op dat het zelve eerder in den aerde zoude groei vatten. De Pieterfeli tot wortelen, en de Krul-pieterfeli moeten zeer yl ge-
fcaeit, en dan nog gedunt worden; die tot wortelen, ten minften op eene halve, en de ELrul-pieterfeli op een voet of meer wydte; als wan- neer de wortelen meer uitdikken; en de planten der Krul-pieterfeli meer
|
|||||
|
•
|
|||||
|
ll.BuhJV.Hoofdd, Van de Pompoenen en PqeceleiN. s?i
meer afleggen, en met cierlyker, digter gekrulde bladen groeyen: dog
door de Pieterfeli-wortelen kan men zomer-Bloem-kool zaeyen. Het Hamburger Pieterfeli-wortel-zaed geeft hier beter wortelen, als het geen by ons gewonnen is. PIMPERNEL.
is een toekruid, het geen van zy-fcheuten word vermeerdert
POMPOENEN.
Kruip-gewas, dat een langer, dikker foort van KalabalTen of Ka-
woerden is: de zelve zyn van Hegt voedfel en fmaek, derhalven onwaerdig om in wel gelchikte Moes-hoven geteelt te worden. PORCELEIN.
Moes-kruid met geele en met groene bladen: de geel-bladige word
by ons het meefle geagt en voortgeteelt; dewyl de Franfen in tegendeel die met groene bladen, als de fmaekelykfte, verkiezen. De Porcelein word van zaed voortgeteelt, en eens gezaeit, komt ze,
ter zelver plaetze, in het naefte en eenige volgende jaeren overvloe- dig voort: men moet de zelve na de vorft zaeyen, om dat geen ftren- ge koude kan wederftaen. De jeugdige fleelen der Porcelein zyn met meerder en beter fappen als de bladen, derhalven veele de zelve voor de bladen verkiezen. De Porcelein kan niet tegen vorft, daerom na den tyd der Lente-
ryp moet gezaeit worden, want anders vervriezen haere jeugdige fpruit- jens ligtelyk in vriezende Lente-tyden: derhalven zaeit men de vroege Porcelein onder glazen of op melt. Vermids de meefte fappen meer in de jeugdige gegroeide fteelen als
*n de bladen, en de grootfte, dikke bladen kragtiger en fappiger zyn als die van dunder, kleinder gewas, zoo is het nodig de Porcelein yl te doen ftaen, en als die te digt is, uit te wieden, moetende ten minften ieder plant vier duimen , of nog wyder van den anderen ftaen. PREY.
|
|||||
|
ft
|
|||||
|
3ji Van de Prey, Rad?s enz. II. Boek, ir. Hoofdd.
PREY.
Is een aerd-vrugt en by-foort van Ajuin; langer en niet zoo rond-bol-
lig, maer ook fchilferig, en van fcherpe fmaek. De zelve word by ons in drie foorten ónderfcheiden, als in Groote, Gemeene, en Kleine.
De groote foort vefeift wyd, ten miniten eenen halven voet van mal-
kander, verplant te worden, wanneer tot merkelyk meer grootte en dikte groeit. De gemeene foort, hoewel wyd gedunt of verplant, werd noit zoo dik. Beide deze foorten verkrygen veel malfer fmaek; wanneer ze als Seldery aengeaerd, of in zand te meuken gelegt ge- weeft zyn; het geen beter in open lucht, als in eene beflote plaetze, gefchied; mits aldaer ook tegen flerke vorft bewaert worden. De derde of kleinfte foort vermeerdert zig ook in den grond, door aenwas van des zelfs langagtige bolletjens, even als de Bies-look. RADYS.
Is een aerd-vrugt van veele foorten, wil geen vette, gemefte aerde
hebben; wordende gemeenlyk in de vroege Lente met het Krop-fa- lade-zaed , op wel ter Zon gelegen rabatten , gezaeit ; dog deze groeyen niet tot zoo groote lengte en dikte, als die in Juny of Ju- ly gezaeit worden: om de zelve zeer vroeg te hebben, zaeit men die in het Najaer. De gemeene lladys is van twee foorten met klein en groot lof, van de welken men die met klein lof alleen moet zaeyen. RAKETTEN.
Is een toekruid dat by Salade gebruikt 3 en in de Lente gezaeit
word. RAMMELASSEN.
Is een aerd-vrugt van eene groote en kleine foort, Zynde de laetftc
ook Knol-radys genaemt. De groote foort is met eene zwarte brui- ne fchil, en maekt eenen langen, dikken, knolagtigen wortel: deze is fcher-
|
|||||
|
t
|
|||||
|
lI.BoekylV-Hoofdd. Van de Raepen, Rosmaryn enz. 30
fcherper van fmaek als de Knol-radys, die wit van buiten, kleinder en
ronder is j omtrent als de Knollen. De RammelafTen worden in July gezaeit; als het vroeger gefchied,
fchieten ze in zaed. R A E P E N.
Zyn aerd-vrugten, die van beter en zoeter fmaek, op afgemaeidé
zandige Koren-landen, als 'm de vette gronden van Moes-hoven groeyen: daerom ze meer tot den Akker-bouw als Moes-hof behooren; want in vette gronden worden ze bitter van fmaek, en van de wormen gegeten. De zoetfte en fmaekelykfle zyn de Stoppel-knollen , die in den
Herfft gezaeit worden: men heeft van de knollen verfcheide foorten, als ronde platagtige, en die niet zoo plat zyn met witte en zwarte fchillen; ook met geelagtige fchillen, mede van binnen geelagtig. Raepe-knollen worden in de Lente op Braek-landen gezaeit, en zyn
platter en grooter, meeft alle van eenen bitteragtigen fmaek. Franfe raepen, of knollen, zyn lang, dun, wortelagtig, byna als
Suiker-wortelen, dog korter en dikker: van fmaek als onze gemeen» Stoppel-knollen. ROSMARYN.
Is een heefterig hout-gewas, het geen meeft van ftek word voortge-
teelt: de zelve kan niet tegen fïerke koude, nog fneeu-water, ook niet tegen beflotenheid, begeerende veel vrye lucht, daerom bezwaer- lyk in Oranje-huizen word overgehouden. SALADE.
Word gemeenlyk als voor-fpyze, ook als faus by andere fpyzen
gegeten om aen den Maege graegte te verwekken. Onder deze benaeminge zyn verfcheide Aerd- en Warmoes-kruiden, zoo tamme als wilde; die men als Salade eet: onder de Tammen is de Ajuin, Afpergien , Beet-wortelen , Chikory-wortelen , Komkommers , en het uitfpruitende jonge lof, als Andivie , Koren-falade, Krop-falade van veele loorten , Latouw , Kool-falade, Seldery, groene Tvrkfc II.'Deel. vy * ö : boon- |
|||||
|
4
|
|||||
|
|J4 Van de S al AP en. U.Beektiy.HoofdéL
boontjens j Vette kous enz. onder de Wilden veelerhande uitfpruitende
jong lof, als doove Netels, Paerden-bloemen enz. Maer de Saladen, die vervolgens verhandelt worden, zyn de Krop-faladen, de Latouvv, de Koren-falade, en de Vette Kous. De Krop-falade of Sluit- lat'ouw is van veele foorten, als van Geele,
Groene, en Roodagtige bladen. De gemeenfte met geelagtige bladen is onderfcheiden in groote of
Kloofter-kroppen, Princen-, en een kleinder foort PrincefTe-kroppen , ook Blanke kroppen, anders Haegfe kroppen genaemt. De Klooft er-krop werd liet grootfte, en fchiet niet zoo haeftig in
zaed, maer is niet vaft van krop, makende veel beflag door des zelfs afleggende bladen. De Tr ineen-krop is daer aen de grootfte, digter gefloten, en malfer
van kauw als de Kloofter-krop: van de zelve zyn twee foorten, de be- fte zeer geel, en de andere groenagtig: welke laetfte de befte is om des winters op broei-bergen van boom-bladen te teelen. De Trincejfe-krop, ook Blanke, of Haegfe krop, is van de drie de
kleinfte, dog vaft geflotenfte krop; hebbende weinige buiten-bladen, êti daer door, na gelykheid haerer grootte, grooter van krop, daer by zyn de bladen van de malde kauw: ook werd de zelve, buiten de gemelde goede hoedanigheden, eerder krop: derhalven heeft deze den voorrang om in den voortyd tuffen groente gezaeit te worden, konnende aldaer tydig uitgefneden worden, zonder aen de blyvende groente nadeel toe te brengen. Na deze volgt de Trince- krop, die tuffen groente, dat niet zoo digt als vangeele wortelen is, kan gezaeit worden: zynde deze de befte van de beide foorten. Dan volgt de Kloofter-krop in malsheid: eenige geven den naem van Kloofter-krop aen het befte foort van Prince-kroppen, die vafter, geelder, en malfer zynalsdegemeenePrince-krop, welke eenigzins groenagtig, en niet zoo geel van krop is. Onder de groene Krop-falade of Sluit-latouw zyn twee foorten: de
eene grooter, maer niet zoo wel gefloten, en harder van kauw, als de kleine foort, die niet zoo murw van kauw is als de PrinceiTe-, en Prin- ce-, zelfs niet als de Kloofter-krop: zynde die befte groene krop zeer ilruikig, overzulks niet vaft van krop, en hard van blad: dog deze kleine groen-bladige krop fchiet niet zoo haeftig door als de geel-bla- dige, derhalven zeer bequaem tot zomer-kroppen: maer ftruikiger als de Princeffe- of Prince-krop zynde, is ze beter totftoof-falade als om rauw gegeten te worden. De |
|||||
|
•
|
|||||
|
II.Boek,IV.Hoofdd. Van me Saladen. 35y
De Krop-falade, die van buiten donker-rofTe of roodagtige bladen
heeft, beftaet in twee foorten; wordende de grootfte foort, ook Spaen* fe krop genaemt, fomtyds zoo groot als eene kleine witte kool: deze is niet vaft gefloten van krop, en hard van kauw. De kleine ros-bla. dige kr&p legt niet veele buiten-bladen af; zynde de zelve, na gelyk- heid, zeer groot en vaft gefloten, geel en murw van kauw. Deze kan van allen het befte de winter-koude wederftaen; daerom ook de bequaemfte is om tot Weeuw-kroppen te zaeyen: dog gants onbequaem tot vroege zomer-kroppen, naerdien haeftig doorfchiet; en wel zoda- nig dat men in warme Lente-tyden daer van zelden kroppen kan hebben. De Rood-baerd, zynde een geel-bladige krop met roode kanten aen
de boven-bladen, fchiet niet zoo haeftig, en is de befte tot zomer-fala- de, dog niet zoo murw van kauw, en ftruikiger als de Princes- of Prin* ce-krop, daerom ook zeer goed tot ftoof-falade, gevende eene digte, vaft in een gefloten krop. Krop-falade wil niet wel groeven op fterk vet gemeft land; aldaer
vergaen (het geen men afroeften noemt) veele planten, de welke, zöo haeft men aen den zelven eenige de minfte verminderinge of flilftand van groei befpeurt, aenftonts moeten uitgetrokken, ook den grond omgeroert, en gezuivert worden: dit verzuimende, fteekt zoo eene plant veele anderen aen, zynde even befmettelyk als de Peft-ziekte on- der de menfen: dus is het niet alleen met de jeugdige planten gelegen, maer zelfs ook met de zaed-ftruiken die verwelken; want deze fteken den anderen zodanig aen, dat van groote akkers met ftruiken veeltyds weinige of geene overblyven, indien men daer omtrent niet tydig voorziet. De Krop-falade, de welke in het Najaer verplant word, heeft min-
der onder-bladen, en is niet zoo oogzienelyk, als die van gezaei, ter zelver plaetze, onverplant blyft doorgroeven. Men zal noit Krop-falade-zaed van Weeuw-kroppen, dat zyii zulke
die in 't Najaer gezaeit zyn, winnen, vermids de Salade, daer van voortkomende, doorgaens niet zoo wel fluit, en veel eer weder tot zaed doorfchiet: beter is het zaed, het geen van Lente-gezaèi, uk de eerfte, grootfte en digt geflotenfte kroppen in ieders foort, is ge- wonnen ; welkers twee-jaerig zaed het befte tot zomer-kroppen 3 en het drie-jaerig zaed tot weeuw-kroppen gezaeit wprd. De aerd€, daer in men des zomers Krop-falade, ook "Weeuw-*r°P"
Yy 2 pen
|
|||||
|
\
|
|||||
|
3^6 Van de Saladen. II.Boek JV. Hoofdd.
pen zaeit, moet niet te open bol zyn, want op dusdanigen open bol-
len land vergaen ze eerder, en willen niet zoo wel kroppen; inzon* derheid vergaen de Weeuw-planten op bolle gronden veel meer; daer- om zaeit men die omtrent paden, alwaer de aerde vaft gellotender is; ook op Akkers daer op Winter-kervel en Spinagie ftaen, om door der zelver lof eenigermaete tegen de ongemakken van den winter gedekt te zyn: als mede omtrent eenig overhangend befchutzel, gelyk ge- fchooren Heiningen, tuffen welke de Plantjens, by fterke winter, het beft bewaert worden. Tot fVeeww-kroppen zaeit men gewoonlyk half September, om dat
by warme waffelyke Na-zomers de planten van vroeger gezaei veel- tyds te groot werden, die dan zoo wel niet als kleinder planten aen ftren- ge koude of fterke wind konnen wederftaen: zynde daer toe twee-jae- rig zaed van Haegfe of kleine roode kroppen het befte. Men verplant de zelve in het Voorjaer, even na de vorft, op wel ter Zon gelegen rabatten, of onder glazen, zonder of op warme Paerden-meft; begin- nende, tot het laetfte, de yerplantinge met February,- en niet eerder, want de Krop-falade kan niet veele dampen wederftaen, zullende daer door afroeften, het geen meefttyds de planten wedervaert, die men des winters onder glazen meent over te houden. De vroege Zomer-kroppen zaeit men even na de vorft, als mede het
zaed van de Trincejfe kroppen, te gelyk met Ajuin en vroege Wortel- zaeden. Vervolgens zaeit men de 'Prïnce-kroppen op een akker of bed- den afzonderlyk, en niet onder Wortelen: zoo ook in de na-zomer: maer des zomers zal men daer op Rood-èaerd zaeyen; om dat die min- der doorfchiet: dan zaeit men ook de Bellebonne, zynde de groote krul-bladige, niet vaft fluitende Brabandfe krop, Montereyen genaemt; dog deze is hard van kauw, en Andivieagtig gelyk de groene, na den aerd van Kool. Chavonfe Krop-falade word als Andivie te zamen gebonden, op dat
daer door van binnen geel en murwer van kauw zoude werden; zynde des zelfs bladen harder, als die van Krop-falade. De Latouw, welke niet fluit, is van veele foorten, als Gemeene,
en Gekronkelde Latouw, die den naem van Kornetten draegt. De Latouw, welke niet fluit, kan beter tegen de koude, als Krop-
falade, daerom van deze gemeene Latouw gewoonlyk de vroege Len- te-ftik-falade, op Paerden-meft , gezaeit word , ook zonder glazen op wel ter Zon gelegen rabatten, maer de zelve is niet zoo mals van kauw
|
|||||
|
(
|
|||||
|
II. Boek, IF* Hoofd&. Van de Saladen, Salie en Seldeky. %ff
kauw als de jeugdige Kropiklade. Om de Latouw zuiverder te flik-
ken 3 overftroit men de bezaeide grond dun met zuiver zand, het wel- ke met het vlakke des beflagen fchop, even gelyk, word neder geplakt;, wordende hetzaed, voor de zaeijinge, gekiemt. De gekronkelde Latouw is harder van blad als de gemeene, over-
zulks niet zoo fmaekelyk; maer de zelve kan beter aen de koude we^ d'erftaen; daerom zaeyen veele Warmoeziers deze voor de eerfle Stik- felade: als ook de Kornetten, de welke met vier bladertjena voortkow men, en met den anderen in grootte niet veel verfchillen. Koren-falade, alzoo genaemt, om dat veeltyds op afgemaeide koe-
ren-landen, zonder gezaeit te zyn, voortkomt, is eene groene, ronde, kort-bladige winter-falade, even als de Vette-kous; gely kende dit black meer na de Latouw. Vette-kous is eene groene winter-falade van langer grooter blader*
als de Koren-falade: die beiden van zaed worden voortgeteelt. Dé Vette-kous kan aen zeer ftrenge vorft wederftaen; zynde des zelfs na- tuurelyke grond en groei op het Eiland Spitsbergen, alwaer de Vette-- kous en het Lepelblad de eenige eetbaere groente zyn. SALI E.
Is een heefcerig-hout-gewas van veele foorten, hetgeen van fteky $m
wortel-llruiken word voortgeteelt.. SASSEFEI, SCHORSONERA zie WORTELEN.
SELDER Y.
IS een Struik-aerd-gewas, en een medè-fbort van Pieterfeli, by dè
Kruidbefcliryvers de Groot e Eppe van Macedonien genaemt; de zelve is van veele foorten, als Seldery met roode en witte fteelen: ook met £eer dikke, en niet zoo dikke ftruiken: als mede nog fynder ftruikige; van alle welke de Seldery met. witte fteelen in haere foorten in onze Moes-hoven geteelt word. De grove foort met zeer dikke ftruiken, by ons Brabandfe Seldery
genaemt, groeit met veel holdèr, en dikker ftruik; geeft zeerweiniga ©f geen zy-fpranken; fchiet eerder in hetzaed, en is het verrotten >■ wanneer aengeaerd is, meeft onderworpen; nogtans is deze ó& be- Yy ^ quaem*
|
||||||
|
\
|
||||||
|
\
|
||||||
|
3J'S Van BE Seldert. HBsekJKHoofdd.
quaemfte tot zomer-Seldery: dit foort geeft, als gezegt is, veeltyds
maer eenen midden-ftruik; dog vermids die zeer grof en dik is, heeft men daer aen meer te eeten, als aen de fyne met des zelfs by-fprui- ten: daerenboven is deze, door de fchielyke aenwas, malfer van kauw, en van fterker fmaek, meerder na de Lavas; waerom aen veele fmaeke- lyker voorkomt als de fyne foort. Men moet omtrent deze grove foort bedagt zyn, dat die eerder het verrotten onderworpen is, en daerom minder tyd moet aengeaerd zyn, voornamentlyk in vogtig en regen- agtig weer: de zelve groeit van natuure zeer weelig, hoog en wyd uitgezet; derhalven moet men ze, ten minfte een voet van den ande- ren, met enkelde planten verplanten op ryen, die drie voeten van malkanderen zyn, om bequaemelyk te konnen aenaerden: maer by- aldien men de ryen om de i anderen, tot het geel werden, wilde aenaerden, alsdan mag men die twee en een halve voet wyd van mal- Jcanderen doen zyn, en de planten in de greppen vyftien of meer dui- men van een verplanten. De volgende grove foort plant men digter, op twaelf en tien duimen. De fynder foorten zyn de Warmoeziers gewoon met twee en drie
planten by den anderen te verplanten, de welke zoo digt in een groei- jen, dat by uitrooijinge zig als eene enkelde plant in een zeer dik bos vertoonden; nogtans is aen zodanige groote bos minder te eeten als aen eene enkelde dik-grof-ftruikige bos van minder dikte, en enkeld ge- plant Men zet de planten, zoo ook de ryen, digter of wyder van een, niet alleen na dat ze grof, of fyn-ftruikigzyn, maer ook na dat liet Saizoen meer of min groeizaem is. Men moet nok van het Najaers gezaei verplanten, want die fchie-
ten haeftig in zaed: de bequaemfte tyd om zomer-Seldery te zaeyen is half February, op een weinig broeyende Paerden-meft onder glazen, na dat het zaed een nagt geweekt, en daer na vogtig in een warm vertrek tot kiemens gehouden is, daer toe gewoonlyk twee of drie weeken vereift word. Voorts mag men die dik zaeyen, om dat men van de deugd van het zaed niet vejrzekert is; maer als het zeer digt opkomt, moet men de plantjens lugtig uitwieden, op dat de blyvende bequaemelyk zouden konnen uitgroeyen. Ook moet men de Seldery niet te kleur verplanten, vermids zodanige kleine plantjens niet zoo haeftig aen den groei komen, om dat der zelver wortekjens weinig en dun zyn, daer door de pooren van de itruikjens meer gefloten zyn, m gevolgelyk noit na behooren konnen uitgroeyen. . De
|
|||||
|
i
|
|||||
|
ll.ËoekJV'^ofdd, Van de StLULar, Splnagje en Thyh. S?0
De Seldery moet volkomen uitgegroeit zyn, alvoorens men de zel-
ve-zal doen aenaerden, want dan zullen de onderaerdfe fpruiten min- der verrotten; ook moet men omtrent de aenaerdinge bezorgt zyn dat geen fteelen knakken, veel min bréeken, alzoo dit de flrujken doet verrotten: voorts moet de aenaerding met zuiver zand, en niet met meftige aerde gefchieden. Door het aenaerden werd de Selde- ry geel en murw van kauw, zynde een begin van verrottinge; daerom de zelve niet te lang moet aengeaerd zyn: de tyd is, volgens het Sai- zoen van meer of minder warmte, in de zomer twee weeken, daer na drie weeken; en tegen de winter nog langer, alvoorens om te eeten gerooit word. Edog om de winter-Seldery tegen vorft, op de befte wyze, te bewaeren, moet men de zelve niet te hoog aenaerden, ver- mids dan meerder verrottinge onderworpen is, dewyl de vorft niet zoo wel uit het lof trekt, als wanneer minder was aengeaerd geweeft;; ook moet deze Voorjaers-Seldery niet te groot uitgegroeit zyn, want dan zal de zelve buiten met minder verdervinge beter in groei blyvenx als die binnens huis kan bewaert worden. SPINAGIE.
Is een moes-kruid, dat van zaed geteelt word: zynde van eene rond-
bladige groote, en fpits-bladige kleinder foort. De ronde groot- bladige kan beter tegen het vriezen, daerom die gemeenlyk tot winter- fpinagie met Kervel op akkers gezaeit word. De fpits-bladige is van= malfer kauw, en word die, tuffen de ryen van Boere of groote Boo- nen, in de Lente gezaeit. Het zaed der fpits-bladige is puntig en fcherp: en dat der rond-bla-
dige is rond en niet fcherp: de lang-bladige lchiet eerder in het zaed* en is het kalken meer onderworpen als de rond-bladige. SUIKER-WO TELEN zie ¥OKTELEK
THYM.
Een laeg heefier-hout-gewas, het geen van by-fcheuten en van zaed
vermeerdert word, en van veele foorten is; van alle welken die met groen lof m onze Moes-hoven geteelt word, en onder de naem van Gmeene ihym bekent is. De zelve begeert geen fterke beme- ffifl&e?
|
||||
|
%6g Van Trif-madam, Venkel enz; U.B&ekJV.ffodfdd.
fiinge, maer groeit beft in maegere gronden: men gebruikt die on-
der de fyne toekruiden, bundels-wyze, in faufen tot byzetting van geur. TRIP-MADAM of KLEINE DONDERBAERD.
Behoort onder de wilde Looken; word van des zelfs ongewortelde
ftruikjens, in de aerde geftoken, vermeerdert: wanneer haeftig groei vatten, en tot groote planten werden; maer wil niet op flerke Zon ge- plant zyn. De Trip-madam word in azyn, ook in azyn en moftaert gelegt, en
«daer van doortrokken tot faus by fpyze gebruikt, om de graegte van ds maeg aen te zetten. TUIN-KERS zie KERS.
VENKEL. Is een ftruik-gewas als de Seldery; word van zaed voortgeteelt: dog is
een overjaerig kruid-gewas, het geen ter zelver plaetze veele jaeren groeit, en jaerlyks zaed voortbrengt; fchoon het boven-lof door het vriezen verfterft, zoo blyven dog des zelfs wortels onbedurven , van -de welke wederom jonge fpruiten voortkomen. De Venkel is by ons in Roomfe en gemeene Venkel onderfcheiden.'
Roomfe, ook Italiaenfe genaemt, is van zoeter fmaek als de gemeene, en word in Braband zeer veel geteelt; ook aengeaerd als de Seldery» en zoo gegeten. VETTE-KOUS zie SALADE.
ü Y E N zie A J U I N.
WORTELEN.
Zyn aerd-vrugten, de welke meer als eenige andere, lang neder-"
waerts in de aerde groeyen. Onder de wortelen zouden ook de Franfe, lang nederwaerts groeyende, Raepan mogen geftelt worden; éog vermids ds zelve in alles, behalven dat ze meer lengte als onze Stop-
|
||||
|
lI.Boek,lV-Hoofdd. Van de Wortelen. 361
Stoppel-knollen hebben, met dezen gelyk zyn, zoo werden die hier
niet, maer daer ter plaetze befchreven. De Wortelen worden van zaed vermeerdert, uitgezondert de Pe-
per- of Mierik-wortelen, die van wortel-Hukken vermeerdert worden, zynde de kruin-Hukken daer toe het befte: ook kan men de Suiker- wortelen van wortel-(tukken voortteelen; maer het is beter van zaed. . Met de benaeminge van Wortelen, zonder andere byvoeginge, wor^ den by ons de Teen uitgedrukt, anders de belle geele Peen, ook Leid- fe wortelen genaemt, om dat ze rondom die Stad, in zandige gron- den gegroeit, het fmaekelykfte zyn. Tot onderfcheid van deze, word by de anderen den naem gevoegt, als Beet-wortelen ook Karoten ge- naemt, Chikory-wortelen >Teper- of Mierik-wortelen, Tieterfeliwor- telen, Sajfefy wortelen ,Schorfoneer-wortelen, Suiker-wortelen, TVitte wortelen ook Taftinaken genaemt: van alle welke hier vervolgens ge- handelt word: beginnende met de Peen of Leidfe, en Hoornlè Wor- telen, welke laetfte van honger Oranje-koleur en korter zyn. De Peen zyn van zes kennelyke onderfcheide foorten, drie lange,
en drie korter, die niet zoo gelyk-fcheutig afloopende , nog lang dun ftaertig zyn. De lange geele Leidfe Teen of Wortelen zyn het fmaekelykfte:
worden tot Zomer-wortelen half April gezaeit, en tot Winter-wortelen niet voor half Mey, na dat ze reets beginnen te kiemen. De Peen, die van dit foort rooder zyn, worden dikker; zyn water-
agtiger en onfmaekelyker; dog de flegtfte van deze drie foorten zyn byna van koleur als de witte wortelen, en werden Toepen genaemt: deze groeyen het fchielykfte, maer om haere onfmaekelykheid zyn ze niet waerdig geteelt te worden. Alhoewel de voorfchreve geele Peen of wortelen min of meer hoog-
koleurig en fmaekelyk zyn na haere foorten, zoo doet de grond niet weinig tot deze verandering; want in Klei-gronden zal men hoog koleuriger, grooter, dog onfmaekelyker wortelen, als in Zand-gron- den teelen. De winter-wortelen begeeren geen meft; dewyl Ze daer ran knuiflig
en wurm-fteekig groeyen, dog de vroege zomer-wortelen zaeit men in wel doormefte aerde. De korte foorten zyn Hoorn fe wortelen, en ook driederlei; daer
van is een bleeker Oranje, meer na de geele Leidfe koleur gelyken- de; het welke een weinig langer, en minder waterig, als anders hf II.DeeL Z^ Hoornfe
|
|||||
|
\
|
|||||
|
362 Van de Wortelen; Il.BoektlKHoofdd.
Hoornfe foort is. Het tweede foort is meer Oranje; waer van onze
Warmoeziers gewoon zyn hunne vroege wortelen, die in den Herfft gezaeit worden, te zaeyen, om dat die beter tegen de koude konnen5. en eerder eetbaer zyn; ook zyn ze voor haervolkomen uitgroei zeer zoet van fmaek,en immers zoo goed als de opregte Leidfe geelePeen,maer volwailen v/orden ze water'agtiger; daerom van deze deWeeuw-, eti vroege Zomer-, maer noit de Winter-wortelen moeten gezaeit worden» De Hoornfe van hooger Oranje koleur moet men niet zaeyen. Onze vroege Teelders zaeyen het kleine foort, om dat deze worte-
len, zeer kort zynde, bequaemer zyn om door broeyende meft tot een doorzettende groei te brengen, dewyl ze met haere vezel-onder-wortels niet zoo laeg door de aerde tot op de meft doordringen; en dus eerder bequaem zyn om te eeten. Men zal dit foort niet zaeyen, als op broei* meil tot zeer vroegen, nogtans flegten eet, om onkundigen te vol- doen; want men vind rer, dewyl de fmaeken verfcheiden zyn, die zeer dunne wortelen, in verre na niet half volwailen, verkiezen, en zeer duur betaelen, alleen, zoo het my toefchynt, om dat dan niet gemeen zyn; dewyl kundigen, volwaffen merkelyk fmaekelyker bevindender noit jonge vroege wortelen begeeren; zoo lang goede oude winter- wortelen te bekomen zyn. Wyders is het zeer aenmerkelyk, dat men in jaereii van veel regens doorgaens de droogfte fmaekelykfte wortelen heeft, fchoon het zeker is dat hooge drooge zand-gronden de befte imaekelykfle wortelen voortbrengen: zynde daerenboven nog aenmer- kelyk, dat men deze gronden, eenige jaeren na malkanderen,. met wor- telen kan bezaeyen, zonder nadeel, of verloop der vrugten.. Alhoewel de vrugten der wortelen nederwaerts in de aerde groeyeny
zoo- begeeren ze nogtans een open vrye lucht van. weinige overfcha* dawinge, derhalven, zal men geen Akkers, digt onder Ooftelyke of Weftelyke fcheer-heggen gelegen, tot winter-wortelen verkiezen. Vroege Zomerwortelen, die ter halver groei gegeten worden, zaeifr
men met het begin van Maert in aerde, de welke door de meft zeer verwarmende is; daer toe gebruikende het grootfte foort,Utrechs Hoorns- %aed genaemt;- van welke men, opgekomen zynde, geftadig de vóor- loopers plukt: dog van de winter-wortelen , die vol uitgroeyen, zal men geen voorioopers plukken, want daer door werden de anderen wurmftqekiger,. vermids de drooge aerde rondom de blyvende worte- len invalt.' maep men moet de wortelen, tot twee verfcheide reizen van het te digt opkomende gewas dunnen, om de grootite, ter bequae- mer-
|
|||||
|
V
|
|||||
|
tl.BoekJV.Uoofdd, Van de Wortelen. 363
nier wydte, te doen uitgroeyen: met dit dunnen zal men tydig> dog
niet te vroeg beginnen; en met de laetfte dunninge zoo lang niet wagten dat ze wortelen, om daer door niet te veel roering in de aerde te maeken: om de reets gemelde reden, dat de invallende drooge aerde de andere wurmfleekig maekt. De winter-wortelen worden, even voor de vorft, uit de aerde geno-
men; daer na worden haere kruinen afgefneden, op dat ze niet zou- den fpruiten, ook haere onderfte dunne ftaerten., en alsdan afgefpoelt en gezuivert: na het welke ze, opgedroogt zynde, in zuiver droog zandgekuilt, den geheelen winter konnen bewaert worden. Men zal noit geele wortelen zaeyen op land, dat met Najaers of
Stoel-kervel is bezaeit geweeft, vermids ze aldaer, door de menigvuldige kervel-wortels, die het doorzinken beletten, knuiftig zouden groeyen. Beet-wottelen zyn van verfcheide foorten, van de welken de befte
hoog-rood, en lang-icheutig, na advenant van haere dikte zyn: bet dikke foort, dat na gelykheid niet zoo lang is, is onfmaekelyker. De zelve begeeren eenen vetten klei-grond en open vrye lucht, meer als eenige andere wortelen: ze worden van zaed vermeerdert, dog niet gezaeit als andere gewaffen; maer men legt of poot vier of vyf zaeden by den anderen, omtrent agt of negen duimen van malkanderen, daer van nogtans, in verfcheide ryzen, telkens de kleinfte uitgewied wor- den, om de grootfte alleen tot wortelen te doen groeyen. Chikoryvjortelen Tamme en Wilde. De tamme moeten in eenen
loiTen niet te vetten grond, gezaeit worden, alwaer tot groote lange wortelen groeyen; dog de grond moet ook niet te lugtig zyn, of de zelven maeken veele zy-fpranken; daerom ze beter in Klei- als Zand- gronden geteelt worden: zy worden van zaed, het geen na half Mey gezaeit word, voortgeteelt: de eerder gezaeide fchieten veeltyds, en Zyn dan ftokkig en onbequaem. Mier-edik-wortelen zie Teper-wortelen. Tieterfeli-wortelen zie Tie*
terfeït. Saffefy is een wortel, die onder de Warmoeziers weinig bekent is,
en overzulks weinig geteelt word: de zelve is byna van fmaek en ei- genfchap als de Schorfonera; dog haer.e buiten-baft is geelagtig, ook is het lof foialbladiger, en biesagtiger; fchiet niet zoo haeftig in het zaed als de Schorfonera. Schor finera, ook Adders- kruid genaemt, is nu voor weinige jaeren,
van Warraoeziers geteelt: zynde ia voorige tyden alleen van Apothc- Zz 3 kers3
|
|||||
|
\
|
|||||
|
364 Van de Wortelen. II. Boek, IK Hoofde
kers, tot water in dranken, gebruikt: maer nu worden ze, als andere
vrugten, genoegzaem by alle Warmoeziers verkogt, en als zeer fmae- kelyke fpyze gezogt om te eeten. De buiten-baft van deze wortel is zwart, het lof breeder als dat van Saflefy: fcbiet haeftig in zaed; maer werd niet ligt ftokkig, wanneer men des zelfs lof op de ftruik geheel iaet verdorren, en het op nieuw uitgefproten affnyd. De Schorfonera- wortel en blyven ook fomtyds, des winters, in de
aerde, en tot het tweede jaer doorgroeyen, als wanneer dikker, dog niet zoo mals nog fmaekelyk zyn , dan wanneer deze wortelen het eer- fle jaer van haer groei gegeten worden. Men zaeit deze in de maend vanMaert, en moeten, ten minden, op drie duimen blyvens van den anderen, gedunt worden: men moet het zaed zaeyen van wortelen, die twee jaeren gegroeit zyn, wanneer ze niet zoo haeftig zullen fchie- ten,als van jaerig gegroei, daerenboven worden deze wortelen dikkerj overzulks moet men noit zaeyen van een-jaerige wortelen. Suiker-wortelen zyn aerd-vrugten van ons land: de zelve Zyn zeer
balfamiek, en verfterkende, zoo dat ze, voor zwakke en ziekelyke, zeer dienflig zyn om te eeten. De zelve konnen aen onze winter-koude we- derftaen, en daerom worden ze ook fomtyds, zoo als de Schorfonera^ het tweede jaer uitgegraven; dog die van een-jaerig gewas, zyn verre de malfte, fmaekelykfte, en minft ftokkige. Worden van zaed, en vanfpruiten, die, na dat haer boven-lof verdort is, aen de kruinen in de rondte uitfchieten, voortgeteelt; deze fpruitjens, in de maend van February, of begin van Maert daer afgenomen zynde, worden enkel omtrent vier duimen, of iets wyder van malkanderen, gepoot. Begeeren in geen vers gemeft land, maer wrel in zodanigen, dat het faer te vooren fterk is gemeft geweeft, gepoot te worden. Schieten haeftig in zaed, nogtans moet dit haer lof niet afgefneden worden, maer tot verdorrens blyven, want anders zyn ze ftokkiger. Na mae- te de groei uit het lof geraekt, neemen de wortelen in dikte aen, die 200 lang blyven groeyen, als de vorft het niet belet; daero-m ook niet, voor dat de ïlrenge vorft het aerdryk te fterk indringtb gerooit worden: dog vermids ze zeer fmaekelyk zyn, en de muizen de zelve het eerfte eeten, is het ook nodig die in het Najaer te doen rooyen. IVïtte wortelen of 'Pafihake» zyn insgelyks balfamiek , dog een
weinigfterker van fmaek,en van groVer voedfel, als de Suiker-wortelen. Willen, even als de Suiker-wortelen, beft in wqI geroerde Klei-gronden, die in het voorige jaer gemeft zyn, gezaeit worden. De Warmoe- ziers
|
||||||
|
11 Boek,IV-H°0fé<i. VANdeWynruit,Zöethöïïï enZuüking. 3ö>
zi^rs erebruiken daer toe het fchraelfte, magerfte land. Het zaed word
eemeenlyki in het begin van April, gezaeit, en na dat de wortelen behoorlyk in groei zyn, worden ze tot op eene halve voet wydte van den anderen gedunt. De zelve werden, doorliet vriezen, malfer, zoeter en imaekelyker,
daerom ze zelden, of nok voor de vorft, gerooit worden om des win- ters in huis te bewaeren j maer de in de vorft benodigende hakt men gemeenlyk uit de aerde. f YNRUI T.
Is in veele gevallen tot verfterking der Herfenen, en afwending der
ryzende Herfen-dampen dienftig ; daerom word het, fchoon ge^n eetbaere fpys is, nogtans nodig geoordeelt, het zelve in den Moes-hof te planten. Het zelve word van zaed voortgeteelt; men moet des zelfs zaed-knoppen voor de winter niet affnyden, vermids die de fterke winter-vorft afkeeren. Y S O P zie H Y S S O P.
ZOET-HOUT.
|
|||||||||||||
|
I
|
s een heefterig houtig ftruik-gewas; van het welke de boven-hout-
fcheuten jaerlyks verfterven, die in het volgende Voorjaer, digt by |
||||||||||||
|
den grond, worden afgefneden. De Wortel draegt eigentlyk den
naem van Zoet-hout, zynde het boven-gewas van geen gebruik. Z U II R I N G.
|
|||||||||||||
|
Ook Zurkel, is een Moes-kruid-gewas van veele foorten, daer on-
der ook de jeugdige bladen der BarberiiTen getelt worden, aen de welken even zodanige eigenfchappen als aen de Zuuring worden toe- gefchreven. Van alle de foorten van Ztiuring worden door onze Warmoeziers
gelden andere als de Spaenfe en Schapen-zuuring geteelt. De Spaen- fe is de grootfte van blad, langagtig, en groeit opwaerts met veele uitfpruitende bladen, de welke door Plant-fcheuringe word voortge- teelt' Za 3 Schae-
|
|||||||||||||
|
«
|
|||||||||||||
|
$66 Van de Züuring. II.Boek,IFMoofdd.
Schaepe-Ziiuring word alleen van zaed vermeerdert tot winter-zuu-
ring, om dat beterden winter-koude kan wederftaen; dog fchiet hae- mg, daer door niet bequaemis tot zomer-zuuring; daerenboven is deze van wranger en niet zoo aengenaemen zuur: groeit niet zoo opwaerts met zyne bladen; maer tot meer afleggende vlakte; overzulks ook, daer te digt opkomt, uitgewied moet worden, op dat des te beter &oude uitftoelen. |
|||||
|
TiERTiE
|
|||||
|
%$1
DERDE B O E Kf Handelende van zomtaige
BUITENLANDSE BOOMEN,
inzonderheid van de
Citroen-j Limoen- en Oranje-boomen»
I. Hoofddeel.
Hoe de Boomen moeten behandelt worden, die men van bttitew
bekomt. Van het Planten en Verptanten. Van de Tob- ben en Potten:. ook van de Aerde en Me/t. De-Boomen., die men van buiten bekomt, hebben doorgaens veel:
geleden, ook zyn haere fappen, zoo in wortels ala boven-hout,- door het vervoeren, veeltyds zeer gedroogt, zoo dat de pypjens van liet hout niet als langzaemelyk tot beter gefteltheid konnen gebragt worden om de nodige voedende fappen te ontfangen en te laten: pas- feeren: om daer toe te geraeken, is het eerfte werk., na de boomen ontpakt te hebben, dat men die uit den ruuwen van haere qualyk ge- fielde wortels en kroon-takken bemoeit, en daer na de ftammen tot de kroonen vier en twintig uuren in zuiver water laet doortrekken; waer na de wortels van de aerde-kluiten moeten gezuivert, en voorts nevens de takken, na vereis, gefnoeit worden. Dit gedaen zynde, moet men de boomen, tot de kroonen, fchuins
leggende, met matig vogtig graeuw duin-zand, omtrent een hand; breed dik, overdekken, en zulks in eene bak, die alsdan met glaze- raemen gedekt word, om de boomen aldaer in eene matige warmte te onderhouden; daer door ze eerder tot haere natuurlyke gefteltheid ïullen komen; het geen het uitfpruiten der jeugdige boven kort gefne- den tookjens zal aenwyzen; als wanneer, en niet eerder,, men de zel- ven uit het zand, met haere ftammen opwaerts,, in zeer zandige aente, en. in geen grooter potten o£ tobben., als die de ingekorte wortels avea:
|
|||||
|
\
|
|||||
|
368 Van het Verplanten van Oranje-boomen. III. Boek, I. Uoofdd.
even omvangen, moet planten. Door zodanige behandelinge hebbe
hondert en vier boomen,die meer als zesmaenden onder-weggeweeft, en my ontydig, nainentiyk met het begin van Juni, beftelt zyn, zon- der een te mirfen behouden en voortgequeekt. Ondertuffen moet, als gezegt is, tot deze verplanting geen vette,
of met verfe meft gemengde, maer zeer lngtige, magere, zandige aerde genomen, en in maetige vogt en warmte onderhouden worden: ook moeten de (lammen dikwils met eene fpons, in koud water genat, beftreken worden. "Wanneer deze geplante boomen met overvloedige fpruiten uitgroei-
jen,dan zal men eenige daer van beneemen,en de al te kragtig opfchie- tende inkorten. Na dat de zelve twee jaeren in deze magere zandige aerde geftaen hebben, worden ze gewoonlyk in minder zandige aerde, en in een weinig ruimer Potten of Tobben verplant. Tot kleine boomen zyn Potten, die onverglaeft en dun van aerde
gebakken zyn, het verkiezelykfle; om dat deze de Zonne-ftraelen be- ter inlaeten; dewyl die van de verglaesde potten afftuiten: dog de zel- ve moeten, tot het ontloffen van regen- of ander water, daer mede de boomen bevogtigt worden, van onderen gegaet zyn. Tot groote boomen zyn de Potten te breekbaer, daerom zal men
tot zodanigen Tobben neemen, die veel bequaemer zyn als vierkante Eike Bakken (fchoon deze geene yzere hoepen benodigende, en langer dutirende, onkoftelyker zyn:) eensdeels om dat de vierkante bakken, dikker van hout moetende zyn om beftant te wezen, minder Zonne-ftrae- len inlaeten: en ten anderen om dat de wortels van de boomen, by verplantinge, niet zoo wel loflèn, als ronde Tobben of Potten, daer- om die beide onder een weinig naeuwer, om gemakkelyker te ontlos- fen, moeten gemaekt zyn. Schoon de boomen, volgens den loop der natuure, in ruime aerde,
waer in haere wortels wyd en zyd uitbreiden, het weeligfte groeyen, en gevolgelyk deze boomen ook in wyde Potten of Tobben zouden vereiffen geplant te worden; zoo leert ons de ondervinding het tegen- deel; dewyl de zelve, ruim en wyd geplant, zelden goed gewas mae- ken, en in naeuwer bepaelinge, mits niet op te brandende Zon ftaen- de, ook na behooren bevogtigt wordende, veel kragtiger groeyen; derhalven zal men, by het verplanten, niet meer vergrooten, als dat tuffen des booms wortels en de tobbe maer een duim breedte opening is, om liet zelve met aerde aen te vullen: zelfs van zeer oude zwaere boo-
|
||||
|
III. Boek, I.Hoofdd. Van het Verwanten der Oranje-boomen. 3óo
boomen, zonder vergrootinge, vermids die alleen tot ververfiW van
aerde, om te beter haere vogt te houden, verplant worden. \Y/y- ders zal men, om deze aerde in eene goede gefteltheid te onderhouden fomtyds onder het water, waer mede de zeive bevogtigt v/ord, ee~ nige Koe-meft vermengen, welker grove deelen meer en meer van boven eene zigtbaere korft maeken, de welke verdroogt zynde, ftuk gewreven word; het geen niet alleen goed is voor het verdroogen, maer ook geeft het aen de aerde, die door het begieten, en uithaelen der boomen fchraeider werd, meerder vettigheid, en beneemt de ba- ftigheid. De tyd der verplantinge kan niet bepaelt worden aen zeker verloop
van jaeren, nademaei dat van de wafTelykheid der boomen afhangc, en na dat in kleine of wyde tobben ftaen; want vermids alle gewafïert van het water gevoed worden, het geen eenige andere ilagtige deelen, na het geflel der pypjens van het gewas, met zig fleept; zoo is ligt te begrypen, dat eene kleine hoop aerde, dikwils begoten wordende, onbequaem werd om het water zoo lang op te houden als het behoort' gevolgelyk beftaen zodanige gewaffen alleen van het doorpalfeerende water, daer door ze onbequaeme dunne vezel-wortels verkrygen, die niet magtig zyn, goed gewas en vrugten te voeden: gelyk het Net en de Koek-wortels, mitsgaders het daer van voortkomende dun mao-er hout-gewas met kleine, en fomtyds geelagtige bladen, van zodanige boomen, die in lange niet vertobbent zyn , aenwyzen : derhalven moeten kragtig groeyende boomen, voor-al als ze naeuw bepot of be- tobbent zyn, eerder verplant worden, op dat ze, door der weiver fleg- te groei, geen bewys van verzuim geven. Men verplant de gezond* boomen gemeenlykom de vier of vyf jaeren, latende de wortels, zoo veel doenlyk, rondom in de aerde befloten blyven; voorts zal men de Potten oï lobben, niet ais des benodigende, vergrooten: want *ulks onnodig zynde, dan ververft men de aerde van onderen en bo- ven, ook een weinig m de rondce, fnydende ten dien einde eenige der dunne vezel-worteltjens weg: ondertuiTen moet men daer omtrent Dezmnigt te werk gaen, en noit de wortels in de rondte voor een ge- deelte inkorten, als Onkundigen doen, alzoo de boomen daer door lomtyds aen het quynen geraeken,of ten minfte zoo lang in de uiter- Y ilrlnVhh naenA5,j0t dat 2? weder g™eizaeme en bequaeme wortels
gemaekt hebben Aldus worden gezonde friffe boomen verplant, maer
die ziek zyn3 ot welkers aerde onbequaem en vermuft is; daer van
II.Deei Aaa moet
|
|||||
|
*■
|
|||||
|
«^"o Van het Verflanten der Oranje boomen. ///. Boek, I. Hoofde
moet de aerde in 1t geheel zuiver afgefpoelt, en de wortels gezuivert wor-
den , ook moet men die van alle onbequaeme hair-, net- en vezel- wortels* die in diergelyke aerde gemaektzyn, befnoeyen:en daerna,in het ver- planten, even zoo behandelen, als van de gezonde hoornen; die van buiten komen, hier voor gezegt is. Na dat de nieuwe te planten boomen veel of weinig ververfte aerde
hebben, moeten de zelve hooger, of niet zoo hoog in de tobben ge- zet worden, op dat de zelve, na dat deverfe aerde in een gefloten is, en de boomen haere zakkinge hebben, niet meer als de breedte van een vinger of duim boord behouden voor het begieten; moetende de aerde voorts zodanig behandelt worden, als boven gezegt hebbe. De bequacmfte tyd tot het verplanten van gezonde boomen is la
het begin van April, wanneer ze bewys van groei geven: maer zieke boomen, zal men ten allen tyden, zonder verzuim, hoe eerder hoe beter, verplanten: gekandelaerde, en ongekandelaerde, die men in glazen-kaflen zal zetten, worden beft in Oktober of February ver- plant. Wydcrs kan men ook als een foort van verplantinge aenmerken,
wanneer men de oude aerde, zoo veel doenlyk zonder quetzinge der eenigzins houtige wortels, zoo van boven, als rondom de zyden,, afneemt, of uitgraeft, en die plaets wederom met verfe aerde voor- ziet, zonder de boomen in het geheel uit de tobben of potten te neemen: het welke jaerlyks, of om de twee jaeren gefchiedende, kan men den tyd tot het verplanten eenige jaeren verlangen, voornament- lyk omtrent zeer zwaere boomen, die in groote tobben ftaen; want men veel moeite heeft om de zelve in het geheel uit de tobben te neemen, van onderen met verfe aerde te voorzien, en dus te verplan- ten.. De bequaemfte aerde tot het verplanten van kragtig groeyênde boo-
men , als mede tot boven gemelde ververzing, beftaet uit wel door- mefte zandige aerde, die daer toe veel beter als kleiagtige is:. zegge- zodanige aerde, die uit fyn goed zand beftaet, vermengt met vergae- ne boom-bladen voor de eene helft, en met drie-jaerige of ouder ver* gaene ruige Paerden-meft voor de andere helft-* zynde deze vermen- ging van aerde het befte om alle uitheemfe gewalfen kragtig te doen gmeyen^ gelyk in het ?. Hoofddeel van het I. Boek dezes Tweedem %)§eis gezegt a en te zien is, II. HoOFQr x
|
|||||
|
IK
|
|||||
|
III. Boek, II Boofdd. Van het Voörtteelen van Oranjë-boomen. 37 ï
II. Hoofddeel.
Van het Voörtteelen van Citroen-, Limoen- én Oranje-komen.
Schoon deze boomen meer overeenkomt fchynen te hebben als onze
Appel- en Peerboomen, vermids het eene foort op het ander geënt, gezoogt en geoculeert word, zoo geven te nogtans, by de verrigtin- ge, blyken van haere ftrydigheid, dewyl het hout of baft niet na behooren te zamen vereenigt: want naerdien de Oranje-boom van deze drie foorten de kleinfte pypjens, en gevoigelyk het hardfte, en vaft- geflotenfte hout heeft, het geen zig minder als de Limoen, en nog minder als de Citroen uitzet; zoo overgroeit de Citroen deze beiden >> dog voornamentlyk de Oranje-ftam zeer knobbelagtig: ook overgroeit de Limoen den Oranje, maer minder: overzulks oordeele beter dat ieder op zyn eigen foort geoculeert word; fchoon men inltalien gewoon is alle foorten, zonder onderfcheid, op Oranje-ftammen te Oeuleeren, om dat de zelve de ongemakken van den winter beter konnen we- derftaen. Hier te lande is men gewoon daer toe de Limoen-ftam- men te verkiezen, om dat die meer uitdikken, en wegens der zelver ftammen, aengenaemer van koleur zyn : nogtans kan ik zulks om gemelde zigtbaere flrydigheid niet goed keuren; zelfs meene ik dat men ieder op zyn min of meer uitdikkendc foort, en daerom noit zuure op zoete, of zoete op zuure vrugt, moet enten, zogen of oeu- leeren. Men vind gemeenlyk dat, in ieder foort, de een harder als de andef
is, en meer tegen het ongeftadige faizoen en quaede behandelihge he- iland is: maer in het algemeen kan de Cederaet niet zoo wel tegen koude, en Herfft-regen als de Limoen. De Limoen is teerder als de Oranje, onder de zelve is de Cmniculaet het hardfte. De Citroen-toom is opender en bolder van hout als de Limoen-boom;
daerom kan men de zelve beft van ftek teelen, ja zelfs veel eerder als van zaed: en vermids men door ftek-teelinge de eige vrugt bekomt, als waer van het Hek geftoken is, en de ftam dan, zonder over te was- fen, 'effen gelyk groeit, konnende anders ten befte op een Limoen- ftammetje geoculeert worden, zoo zal men de Citroen-boomen, hier te lande, noit anders als van ftek teelen. Van de Limoen-boomen zyn ook veele foorten, die door haere fterl
Aaa 2 Ült-
|
|||||
|
\
|
|||||
|
37- Van het Voortteelen der Orakje-boomen. III. Boek, ILHoofdd.
uitdikkende. bol-houtige takken onderfcheiden worden , en van ftek
geftoken ligtelyk groeyen, De Oranje-boomen zynhet vaft-geflotenfte van hout, daerom gaet
dit ftek-fteeken niet zoo zeker: evenwel zyn 'er, onder de vermengde, zommige föorten, die men, met uitwinninge van tyd; van ftek kan teelen, als de Bergamotten, de Bifarré', de Engelfe Bonte, en Naen- tjes Oranje; wordende de andere beft van Pitten gezaeit: daer toe men Pitten uit goede Limoenen verkieft, zynde die veel waffelyker als uit Oranje-appelen, want men kan de zelve veel eerder tot eene bequaeme hoogte en dikte brengen; voornamentlyk als men de Pitten ïn eene Broei-bak, door verfe Paerden-meft,uitbroek, en voor-al als die eens ververft word; want daer door hebbe de zelve, in een jaer, ter hoogte van drie voeten, en bequaem van dikte om te oculeeren ge- zien; moetende de gewaffen altyd digt onder de glazen gehouden worden; ten dien einde zal men, na maete de zelve in hoogte groeyen» die zodanig doen zakken, dat maer een hand breedte tuffen de uiter- fte top en het glas blyft. Wanneer de Pitten tot een duim breedte bo- ven de aerde uitgefproten zyn, moeten ze verplant worden, mits dat men alvoorens het worteltje een weinig afhypt. Zie vorder het 4.. Hoofd' deel van het %. Boek ïn het iJDeel en het 3. Hoofddeel van het %. Boek in het z. Deel. Het Stek-fteeken gefchied in dezer voege. Men fteekt in Maert, of
vroeg in April, een takje van kragtig een-jaerig hout, vy f duimen lang, omtrent drie vingeren diep in de aerde, zonder het zelve van de bla- den, die boven de aerde komen, te berooven; en zulks in een potje dat niet te groot is; het geen alsdan in eene bak onder glazen gezet word, dog nog beter zoude zyn onder raemen, die met hoorn, gelyk de Lantaerns, in plaets van glas gemaekt zyn; gevende deze niet al te brandende hette, zoo dat ze dan niet behoeven gedekt te- worden > want men moet het ftek in de eerfle maend voor de fterke Zonne-ftrae- len bewaeren, en altyd in geduurige matige vogtigheid onderhouden. Het Enten, Afzogen en Oculeeren word op de zelve wys. gedaen,
als aen onze Fruit-boomen , daer van in het 7. Hoofddeel van het %. Boek in het i. Deel wydlopig gehandelt is: daer by niet te voegen hebbe, als dat men de dikfte ftammen, volgens de manier als daer aer^ gewezen is, zejfs in Maert, na dat ze omtrent een maend gekaft zynj kan oculeeren, als wanneer in het zelve jaer tot kroontjens van zwaere takken kannen uitfchietea. De
|
||||
|
lIl.BoekJH'Hoofdd. Van de Winter-plaets der Oranje-böomen. 373
De behandeling der voortteelinge door Inleggers gefchied op ge-
lyke wysj ais in het 4. Hoofddeel van het 2. Boek des 1. 'Deels ge- zegt is. III. Hoofddeel.
Van de Winter-plaets, en hoe de Boomen af daer moeten ge-
handhaeft worden.
Om alle foorten, zoo Citroen-, Limoen-, Oranje- en andere tedere
boomen voor onze winter-koude te befchermen, heeft men een Winter-plaets nodig, daer men, zonder flookinge, de felfle koude kan uitkeeren; en nog een ander, daer men de Gewaffen, door vuur- ilookinge, meer kan verwarmen. In de eerfte kan men meeft alle foorten van Oranje-boomen, en
maer weinige foorten van Limoen-boomen, ook Myrthus en Olean- ders bewaeren; want als de Thermometer i$\ of 16. aenwyfl, konnen deze beftaen; en daer na kan men de Oranjerie ook lugten. De Cederaet, Citroen, Bifarré, ook zommige Limoenen konnen
gemelde koude, zonder bladeloos te werden, of jaerlyks haere vrugten te laten vallen, niet wederitaen, daerom hebben deze een Winter- plaets, daer geftookt word, nodig: moetende daer de Thermometer, op het laegflei 17. of i8- zyn, ook moeten omtrent de zelve geene of weinige dampen zweeven. Als men de boomen zonder ftookinge tegen de koude kan befcher-
men door genoegzaeme fluitinge, dan worden de zelve het natuur» lykfle bewaert: dog men moet altyd zorg draegen, dat in een Winter- plaets noit vorft iniluipt, want de zelve eens ingedrongen zynde zal bezwaerlyk verdreven worden, ondertmTen is het zeker, dat men door Ilookinge niet anders te weeg brengt als eene verplaetzinge der kou- de, de welke, wanneer men by aenhoudende vorft geen glazen mag openen, in eenen hoek meer op malkanderen hoopt, in de aerde dringt, en tegen de flammen der boomen, haere takjens en bladen aenperft; wanneer de fterke flooking al zoo doodelyk voor het boom- gewas is, als aen menfen, die verftyfd, door lang in het ys of water te leggen, voor een heet vuur gebragt, veeltyds fierven, uit oorzaek dat de buiten-zynde koude na binnen gedreven word j zoo ook doet, aiet Aaa 3 de
|
||||||
|
\
J
|
||||||
|
374 Van de Winter-plaets III. Boek, III. Hoofdd.
de ftooking, maer haer uitwerksel, zynde de perffing van de vorft
na binnen, de boomen verfterven; derhalven zal men noit in een be- iloten Oranje-huis, daer vorft ingedrongen is, ftooken; maer wel als men het kan openen, of dat men van boven of agter om hoog ge- noegzaeme luiken heeft om daer door de koude langzaem te loflen. Hoedanig een bequaem Oranje-huis, Stook- of Trek-kas behooren
gemaekt, en wat daer omtrent moet in agt genomen worden, hebbe ik in het i. Hoofddeel van het i. Boek van dit T>eel aengetoont, daef na den Lezer verzende. Men brengt de boomen beft droog in liet laetfte van September of
vroeg in Oktober in het Oranje-huis, want in dien tyd rypt het by helder weef des nagts; wordende veele boomen bedorven met die laet in, maer nog meer met die vroeg uit de Winter-plaets in open lucht te brengen: de Oranje-boomen konnen goed bewaerd worden, wanneer de Thermometer op 15J, 16, of iój ftaet. In het plaetzen der boomen in het Oranjehuis, zal men het zoo
fchikken, dat ze alle van de Zon konnen befcheenen worden, nogtans die de meefte Zön benodigen op de befte plaets, als de Oranjens, die meer warmte begeeren, en minder damp konnen wederftaen, inzonder- heid de Cederaeten, Bifarré, Bergamot en veele Limoenen: vervolgens dubbelde ruikende Oleanders, en Myrthus: daer na verplaetlt men de Laurieren, Philaréa, Alaternus, en op de flegtfte plaets de Granaet- boom enz. Na dat de boomen in het Oranje-huis gebragt zyn, moeten ze fterk
begooten worden: dog omtrent het verder begieten zyn het de Lief- hebbers niet eens, daer by kan het veel verfcheelen of de boomen in lugtige dan in zwaermoedige aerde ftaen. De Heer de la Quintinye,die de boomen in zwaermoedige aerde plant, bevogtigt zelden of noit na deze eerfte begietinge in het Oranje-huis, maer wagt daer mede tot het begin van April: dog de ondervinding heeft my aengewezen, dat de boomen alsdan, wanneer wederom aen den groei gebragt wor- den, haere jonge vrugten laten vallen; vermids de togtgaetjens of pooren van de fteekjens door de droogte te veel ingetrokken zynde, het overvloedige nodige water niet konnen laten paffeeren: wyders bevinde ik dat baggeragtige of zodanige vafter aerde, wanneer alvoo- rens door- en mul gevroren is, veel eer haer vogt ontloft, als zeer vette doormefte zandige aerde. Zoo ook verfchillen zy omtrent het veel of weinig lugten met open venfters: men vind 'er die den gantien win-
|
||||||
|
UI. Boek, IH.Hoofdd. bei O r a n j e - e q o m en. •t*
winter genoegzaem, zoo lang de boomen binnens huis fïaen, reen
glazen openen, latende de zelve, zoo Veel doenlyk, in geftadige'gróei door het Oranje-huis warm te houden: dog dit kan niet goed keuren' om dat de vogten alsdan niet na behooren ftremmen, het. geen aea alle gewaffen noodzakelyk is; en zulks miffende konnen de boomen niet natuurlyk groeyen, nog goede vrugten voortbrengen: derhalven tragte ik de boomen altyd zodanigen lucht te geven, als ze natuurlyk onder haer eigen Climaet genieten; volgens den Thermometer in de Winter het laegfte 17. in Maert i$. en tegen de maenden van April en Mey 2$. graeden. Ik merke in het algemeen, omtrent het bewaeren in de Winter-
plaets, aen, dat men in droog weer, zoo lang het niet vrieft, of niet 2:00 fterk, dat de vorftin het Oranje-huis indringt, altyd de glazen moet openen; dog by miftig, mottig weer en fchraele\vind de zelve altyd ge- floten houden; want fchraele Noorde, Noord-oofte, en Oofte winden zyn in het Voorjaer ten uiterfte fchadelyk; naerdien deze, zelfs met heldere Zon, de boomen zeer doen veragteren, inzonderheid zoda- nigen, die te vooren gekaft zyn geweeft, of geduurende de voor- en midden-winter zeer beüoten gehouden zyn: nogtans zal men, hoe fterk het in den winter mogt vriezen,. met heldere Zonne-fchyn, wanneer de glazen ontlaeten, altyd de binnen-blinden openen, op dat de Zon in het Oranje-huis door de glazen zoude fchynen: dog zoo haeft als de glazen wederom beflaen, moeten de blinden aenftonts gefloten wor- den, want dit is een teken, dat de warmte van binnen zig tegen de buiten-koude aenzet: ook moet men de blinden altoos, wanneer het by dag zonder Zonne-fchyn vrieft, gefloten houden: en wanneer de vorft fterk aenhoud, moet het alles, van buiten en binnen het Oranje- huis,, gefloten blyven. Wanneer het zoo koud werd, dat men de kaggels moet ftooken,
zoo moet men zorg draegen dat alles digt gefloten is:, door dit ftooken vergadert men altyd vogtige dampen; om deze te lollen, halmen* 200 haeft zig het weer eenigzins ontlaet, dat men de glazen-venfters mag open zetten, de kaggel met opene venfters ftooken; dog men moet, om de daer by digt ftaende boomen voor alle bederf te bewaeren, een riet-mat of hout-fchut tuffen beide ftellen, en ondertuffen de venftersi *oo lang open laten tot dat de meefte hette van de kaggel is uitgetrok- ken, wanneer de vogtige dampen beft sullen opdroogen. |
|||||
|
J
|
|||||
|
3^5 Van de Zomer-stand^laets III.Boek,IV.ïJoofdd*
IV. Hoofddeel.
Van de Zomer-ftand-plaets, en hoe de boomen aldaer moeten
onderhouden worden.
Tot een e verkiezelyke Zomer-fland-plaets word vereifl: Eerflelyk
dat de boomen niet heet ftaen, maer eene evenmatige warmte genieten. Ten tweeden dat men de boomen op haere Kroonen kan bezien. En ten derde dat de Stand-plaets omtrent goed en bequaem water gelegen is, daer mede de boomen dagelyks konnen begoten worden. Öra dan het eerfte te verkrygen, zoo moet de Stand-plaets omcingelt zyn van goede hooge boomen, die alle de fterke winden, daer door de Zonne-ftraelen verdeelt worden, afkeeren: zynde effen hooge gefchoren heggen daer toe het bequaemfte; naerdien de Oranje- boomen onder de zelve beft konnen fchuilen zonder door haer drop befchadigt te worden: alhoewel deze fcheer-heggen om de Citroen-, Limoen-, Oranje- of diergelyke boomen voor de winden te bevryden, digt by den anderen geplant ftaende , veel Zon beneemen, zoo groeyen nogtans de boomen, in deze kleine verdeelingen met minder Zon, zeer wenfelyk; daerentegen zullen de boomen, die van langduu- rige Zon befcheenen worden, zoo wel niet groeyen, ja dikwils van jaer totjaer verfterven: hier uit blykt klaerlyk, dat de Oranje-boomen by ons geen fterke brandende Zon begeeren: dit is evenwel ftrydig met der zelver natuurlyke climaet, daer ze in vrye open lucht groeyen, want ze in Portugael, Goa, en de andere Indien meer,ook evenmatiger en geftadiger warmte, als die by ons gemeenlyk is, genieten, ftaen- de in deze haere oorfpronkelyke plaetzen meeftin valeyen; dies meene ik dat de veragtering van groei by ons door te veel Zon veroorzaekt word; ondertuflen genieten de boomen hier te lande zoo veel warmte niet, als het ons toefchynt; zynde het weer by ons gants ongeftadig, en eene geduurige Zon fomtyds met een fnydende wind verzelt, daer door de boomen in haere potten of bakken bewogen worden, het geen der zelver wortels van aerde ontdoet, en de takken en bladen verflenft; ook worden de Zonne-ftraelen daer door zodanig verdeelt, dat fchoon de boomen wel groote warmte verkrygen, nogtans geen. broeyende warmte, diQ tot de groei zeer nodig is, genieten; zynde hier
|
||||||
|
<
|
||||||
|
L
|
||||||
|
IH.Boek,lV.Hoofdd. der Oranje-boomen. 3^7
hier geen wederftuiting van Zonne-ftraelen, die de warmte veroorfcaekt:
maer even als op de bergen zonder limwte. Geheel anders is het met de boomen, die tuffen kleine verdeelingen, van alle winden bevryd?, geplaetft flaen; want ofwel deze geen langduurige Zonnefchyn heb- ben, zoo verkrygen ze, vermids de Zonne-ftraelen daer by den ande- ren onverdeelt blyven , eene even-matige broeyende warmte ; ook genieten de onbewogen wortels geftadig de vogt uit de aerde, daer door de groei blyft aenhouden: waer by komt dat des booms takken en bladen niet door den wind verflenlèn, nog in haer groei gefluit- worden. Ten anderen moet men de boomen, tot haer meefte cieraed, van
boven op de kroonen konnen bezigtigen; want gelyk de Zon alles verquikt endoetgroeyen,zoo zyn de takken en bladen, die van de Zon befcheenen, vaneene vrye Lucht omvangen, en door Dauw befproeit worden, het kragtigfte en aengenaemfte voor het oog: daerentegen zyn de takken, en bladen, die van minder Zon, Lucht en Dauw aengedaen, mitsgaders van anderen verdropen worden, zeer klein en dun van ge- was, meeft bladeloos, en onkoleurig, dat een onaengenaem gezigt maekt; zoo als de boomen. doen, die van onder in haere kroonen be- zien worden. Het derde vereifte tot de Stand-plaets is eene goede gelegentheid
omtrent bequaem water om de boomen te begieten; want het is zeer laftig, wanneer veele boomen dagelyks, na dat het warm of droog is, meer of min moeten begoten worden, het water daer toe van verre te haelen. Hoedanig het bequaemfte water om de boomen te begieten zyn moet,
en hoe men zig daer omtrent moet gedragen, zie het 6. Hoofddeel van het eer/f e Boek van dit T>eel, daer in het byzonder van het water ge- handelt is. Op zodanige verkiezelyke Zomer-ftand-plaets moet men evenwei
niet aenltonts de boomen uit de Winter-plaets brengen, maer de zelve, eenige dagen op minder Zon en Lucht geplaetft, daer aen gewoon maeken; ten dien einde zal men de zelve agt of tien dagen onder hooge Scheer-heggen ftellen, alwaer ze tegen flerke Zon gedekt zyn. Wyders moeten de Citroen- , Limoen-, Oranje-, Myrthus- en
diergelyke boomen niet voor half Mey uit de Winter-plaets te voor- fchyn gebragt worden, hoe voordeelig zig het weer ook mogt laten aenzien ; vermids de .ondervinding ons leert dat het lelfs in het 11.Deel. Bbb bê-
|
|||||
|
J
|
|||||
|
378 Van de Zomer-Sïand-plaets lll.EoekJV.Hoofdi,
begin van Juni, ongeftadig, koud en fomtyds nog vriezend weer maekt:
ook .verandert warm zomer-weer, in het begin van Mey, menigmael daer na in fcherpe koude wind, hagel en fneeu. De boomen, die van February tot den tyd der uitzettinge gekaft
geweeil zyn, moeten nog meer belommert itaen, en dus van lang- zaemer-hand meer en meer aen fterke Zon gewennen; want het in de Trek-kas gemaekte uitfchot en bladen zyn te teeder om aen fterke wind of Zon te konnen wederftaen: inzonderheid moeten de geene, die meer als een fchot in de Kas gemaekt hebben, zeer langzaem aen fterke Zon bloot geftelt worden; om dat hoe langer deze uitfchotten egroeit zyn, hoe minder der zelver bladen daer aen konnen weder» aen, vermids de bladen te perkamentig werdende, de togtgaetjens, gelyk de meefte Oranje-bladen by duizenden hebben, te veel doen {lui- ten, zulks dat de Zonne-ftraelen, in plaetze van daer door te paffeeren^ de oppervlakte der bladen doen fchroeyen, ja zelfs zullen de bladen, daer door in het geheel als verbranden. By het uitzetten der boomen moet men bezorgt zyn, dat ze noit
met de potten, bakken of tobben vlak op de aerde neder gezet worden; Eerflelyk om dat ze, de Tuinman verzuimende de zelve na orde op haere tyd om te draeyen, met haere wortels, door de gaten, niet in de aerde zouden vaft flaen, want zulks doet de Wortels by opnee- minge en verplaetzinge der boomen, quetzen en affcheuren; daer door • de groei niet alleen veragtert, maer ook eene verderving omtrent de
gequetfte en afgefcheurde plaetzen maekt. Ten anderen moeten ze niet vlak op de aerde geftelt worden, om voor te komen dat de Pierwur- men van onderen niet in de gaten kruipen, de welke niet alleen de ■vettigheid der aerde uitzuigen, maer ook holligheden in de aerde en omtrent de wortels maeken, daer door het water, met het weike de boomen begoten worden, te fchielyk paffeert. Ten derde om de bak- ken of tobben te zindelyker, voor het befpatten van de aerde te be- waeren; als wanneer ze ook zoo veel niet zullen vergaen. Ondertus- ' fen ontkenne ik niet, dat de potten, bakken, of tobben op eene aerd-
agtige grond vlak neder gezet zynde, minder behoeven begoten te worden , vermids de yogtigheid der aerde door de gaten intrekt > daerom zommige Tuinlieden, uit luiheid, die daer op plaetzen; voor- gevende dat de bakken, van onderen anderhalf of twee duims flrooken hebbende, en de bodem der tobben door de kimmen nog wel twee duimen van den grond blyvende- de aerde niet raeken. Nogtans zal men
|
|||||
|
l
|
|||||
|
lII.Boek,lV.ttoofdd, der Oranje-boomek, 379
men ze om de bygebragte redenen op planken ftellén, en zelfs de groote
bakken of tobben op daer toe gemaekte kruis-houten, ten minfte ter hoogte van eenen platten fteen boven den grond. Hoe voorzigtig de Boomen uit en in de Winter-plaets gebragt wor»
den, zoo zullen nogtans iiaere wortels meer of min, na de grootheid van de Kroonen, van aerde ontdaen worden; derhalven is het eerfte en nodigfte werk, de zelve, op haer ftand-plaets gebragt zynde, fferk te begieten, en wel zodanig dat de vogt van onderen een weinig zigt- baer ontlofl, op dat de ontdaene aerde zig hier door wederom na be- hooren zoude voegen en fluiten : omtrent het verdere zomer-begieten kan men geene regels voorfchry ven; want men moet zig daer omtrent, na dat de Saizoenen, de boomen kragtig van groei, groot van kroo- nen en met vrugten beladen zyn, fchikken: als hier voor reets gezegt hebbe, dat in het 6. Hoofddeel te zien is. V, Hoofddeel.
Van het Befnoeyen der Citroen", Limoen- en Oranje-hoornen >
zoo in de Winter-, als in de Zomer-ftand-plaets. De algemeene regelen der befnoeijinge van deze boomen zyn even
als die van onze Fruit-boomen: daer van nogtans de Oranje-boom in zoo verre moet uitgezondert worden,, dat men des zelfs kragtigfte takken, meer als van eenige andere boom, moet tragten te behouden, maer de veelvuldige uitfpruitzels, ook het kribbelagtige magere dunne hout, dat de Oranje-boom genegen is te maeken, weg fnyden; zynde deze dunne magere takjens onmagtig wel gevoede bloemen, en gevoi- gelyk goede vrugten voort te brengen. De Limoen-boom is in tegendeel genegen zeer zwaere regt op-
fchietende takken te maeken, daerom men die fterker moet inkor- ten , en van binnen meer fprokkel-hout laten, op dat de boom met bladen zoude zyn, daer door de misftand der kaele armen benomen word. De Cederaet-boom maekt zulk kribbelagtig hout niet, als de Oranje-
boom, en geene zoo zwaere regt opfchietende takken als de Limoen- boom , daerom men deze meer als de Oranje-boom, en minder als de Limoen-boom moet inkorten.
Bbb2 Wy-
|
|||||
|
)
|
|||||
|
38o Van het Besnoeyen IH.Boek,V.Hoofdd,
Wydérs ftrekt het fnoeyen voornamentlyk om cierlyke kroonen, en
volmaekte fchoone vrugten te bekomen. De cierlykheid der kroon beRaet daer in, dat ze de gedaente heeft
van een plat cirkel-rond, zonder haere takken aen den eenen kant meer als aen den anderen uit te fteeken: vorder dat de takken dik en be- quaem zyn om goede vrugten voort te brengen, en zig van zelfs zon- der binden konnen ophouden; ook dat die over-al wel met bladen gedekt zyn, op dat men nok kaele armen zoude konnen zien. Om dan hier toe te komen, moet men de boomen, na der zelver kragtig gewas, jaerlyks meer of minder laten uitgroeyen; dog ten niterften in gekroonde boomen niet meer als zes duimen in de rondte laten aen- winnen: voorts zal men, om den groei niet te vergeefs te doen fpil- len, en kragtige loten te verkrygen, alle de overvloedige fcheuten in haer begin uitbreeken, en andere toppen; ook al het dun hout en magere fcheuten altyd, als onbequaem, weg fnyden. Nog moet men omtrent het maeken der kroon bezorgt zyn, dat de takken van de eene zyde noit aen de andere zyde de kroon helpen maeken, moeten- de zodanige altyd v/eg gefneden worden; vermids de binnen^kroon haere oorfprong moet neemen uit regte opgefchoren takken: daerenbo- ven konnen deze boomen in tobben alom naer de Zon gedraeit wor- den, (het geen ook om de drie weeken moet gefchieden) om egael uit te kroonen. Men moet in het algemeen zorg draegen dat men de te fnoeyen
takken en inzonderheid de groote fcheuten zeer glad affnyd of bytelt, Zonder de minfte ftompjens daer aen te laeten; moetende de foute der dikke afgebytelde takken aenftonts met fmeerfel overdekt worden. Behalven de gemelde fnoeijing is 'er nog eene andere, beftaende in
het afzetten der kroon, het geen gefehied of om dat de boom, door ouderdom weigerende jaerlyks bequaeme takken en bladen voort te brengen, en dus van jaer tot jaer veragterende, gants oncierlyk zou- de werden. Of om dat de kroon mishandelt, en tot zodanige quaede geftalte gebragt is, dat ze niet kan gefatzoeneert worden. Of om dat de boom, door verzuim van behoorelyke oppaffinge omtrent het planten, verplanten, begieten, bewaeren voor koude enz. aen het quy- nen geraekt is, zoo dat nevens het afzetten der kroon, des zelfs wor- tels ook moeten gezuivert en befnoeit worden. Aengaende het befnoeyen der wortelen, zie daer van de boomen in
het algemeen gehandelt is3 in het i. Hoofddeel des i. Eoeks ia het x,1)eeL He£ |
|||||
|
t
|
|||||
|
111 Boek,V.Hoofdd. der Oranje-b o om en. 3S.1
Het afzetten der kroon, als mede het moeyen van dikke takken, ge-
fchied beft mee half February, voomamentlyk als men de afgekroonde boom in een Trek-kas kan plaetzen. Men moet de takken, by het af- zetten der kroon, ten uiterfte maer een hand breed laten behouden, en, indien het gevoegelyk kan gefchieden, op de allerdikfte boom drie of vier zulke afgeknotte takken in de rondte; moetende alle de overige takken digt aen den ftam glad afgebytelt, en alle aenftonts van boven, als gezegt is, met fmeerfel bedekt worden: ook moet men aen de kort gefne- de takken of tooken niet het minfte dun hout laten blyven, om dat uit de dikke tooken kragtige fcheuten voortkomen, die in het kort eene cier- lyke kroon konnen maeken: ondertullen moeten de overvloedige fcheu- ten aenftonts met de hand uitgebroken worden, dewyl men de andere zoo verre laet uitfehieten, als benodigende is om wederom andere tak- ken, tot het maeken van eene kroon, te konnen uitwerpen; de zelve alsdan omtrent hét fnoeyen en inkorten zoo behandelende, als de groei en de gefteltheid van den boom komt te vereiffen. Door het uitnypen van deze jonge fcheuten komt men ook voor, dat de kragtige takken £ig niet ftellen tot het maeken van kaele armen; naerdien ze dan eer- der van binnen uitberften, en dus jonge bequaeme wel bekleede takken maeken; de welke verkregen zynde, fnyd men de verouderde takken weg. Om den groei van de vrugten te bevorderen zal men de jonge fcheu-
ten in haer groei fluiten, door de zelve in het begin der bot-zVellinge of uitfpruitinge in te korten, wanneer de kragt van den boom zig mee? tot uitzwelling der vrugten zal zetten. VI Hoofddeel.
Van e enige Citroen-, Limoen- en Oranje- hoornen.
Aen de Citroen-boom geeft Ferrarius de CulturaMalorum Aureorum
cap.j. verfcheide benaemingen,noemende dien ook Ma/um Cedrtum, by ons Cederaet vertaelt: na zyn zeggen zoude de Citroen met de Cede- raet een en de zelve wezen: dog 2yn Print-verbeelding en vrugt-befchry- ving met onze Cederaet gants niet overeenkomende, fchynt deze eene • byzonderefoort te wezen; hebbende de by ons genoemde Cederaet min- der dikke j maer eenegekarbonkelde bly-geele fcliil; als de neveus-Haende Bbb 3 pte
|
||||||
|
\
|
||||||
|
)
|
||||||
|
38- Van eenige Citroen-, Limoen- III.Boek,V,Hoofdd.
plaet Fig.i. aenwyfl: dezelve heeft doorgefneden tien vliezen zonder
jkarls 5 vol aengenaem zuur fap: zynde des zelfs takjens met fcherpe doornen bezet. Ferrarius geeft van de zelve in zyn eerfte Boek vyf onderfcheide foorten: dog Commelyn noemt in zyn Nederland/e Hes- ■perzdes vier foorten, daer by voegende dat de Citroen met veelerlei gedaente eene fpeeling der natuure is. Van de Limoen-boom heeft Ferrarius vyf en vyftig foorten: maer
Commelyn. zegt van alle deze niet meer als zeven foorten te kennen, voegende daer by, dat de Limoen met eene mismaekte gedaente eene fpeeling der natuure, eneigentlyk de zelve als de Limoen van Sbardo- nius is. Van de Oranje-boom befchryft Ferrarius 'm Zyn 4. Boek twintig
onderfcheide foorten: en de Heer Commelyn maekt maer van negen foorten gewag : dog my zyn na dien tyd, (fclioon met Commelyn veele, die Ferrarius onderfcheid, voor eene fpeelinge der natuure ilelle) meer andere foorten bekent geworden. Ferrarius en Commelyn ftellen onder hunne foorten de Sina-, of Liflabonfe Oranje-appel, die niet al- leen in vrugt en blad, maer ook in de behandelinge met den Oranje- appel-boom zeer verfchillende vinde. De Lezer van deze foorten bree- der berigt begeerende, zal by Ferrarius en Commelyn dien aengaende konnen te regt komen, dewyl ik onnodig agte het zelve alhier te her- haelen, willende liever eenige vermengde of byzondere foorten, die ons nog kenbaer zyn gewerden, en daer van Ferrarius niet meld, be- fcbryven. Onder deze munten uit verfcheide foorten van Cederaet Hermaphro-
dït, met den naem van Bizarre bekent. De Hoogleeraer Herman noemt die in zyn Horto Academico Lugduno Batavo, Malus Arantia Hermaphrodita fr utJu medio Cïtrio, medioque Arantio odoratïjjimo; ik noeme dien geen Oranje, maer Cederaet Hermaphrodït, om dat het in de helft vermengde merg Tan binnen, gants wit, en weinig van den fmaek der Oranje heeft. Deze foorten zyn by Ferrarius, nog ten tyde van Commelyn, als daer van geen gewag makende, hier te lande be- kent geweeft; zelfs fchynt de Heer Herman niet geweten re hebben, dat buiten de vermengde, ook gehèd Cederaet, mitsgaders geheel zui- ver Oranje voortbrengt. Ik hebbe niet alleen aen de zelve Oculatie, maer ook in het kort
begrip van eenen tak, aen twee boomen van onderfcheide foorten, drie zeer volwaffen rype onderfcheide vrugten gehad, met nog eene me-
|
|||||
|
(
|
|||||
|
IlLBoek.FIJM/dd. en Oranje-boomen. r,
menigte anderen; die, door middel vanmyne groote Trekkas tot vd7
komen grootte gebragt, den 12. December 1711. hebbe geplukt en na het kven laten aftekenen: twee van deze vrugten zyn geheei'ce deraet, twee geheel Oranje, en verfcheiden tezamen vermengt, 200 half en half, als den een meer, den ander minder vermengt. Fig.%. vertoont de Cederaet (na de Limoen zwemende) in het ge-
BefJ J?,et 2yne oraftaende bladen , ook midden doorgefneden : des zelfs fchil ■ een weinig; rouw, fchoon geel, en wat hooger van koleur, als gewoonlyk de fchil is van de zoete Limoen. Het mer°- is verdeelt m negen vliezen, vol van een geurig, fcherp, dog vandengenaem zuur; hebbende geene pitten. Het vlees tamelyk dik, vaneenen aen genaemen fmaek; en rondom het zelve, als ook in het merg-, zvii kleine ronde gaetjens. De bladen zyn in alles met die van de Cederaet gelyk. Figuurey. vertoont de geheele Oranje-afpel, en Fig.4. de Bifarré
oï Hermafhrodit, mede in het midden doorgefneden, en negen vlie zen zonder karls of pitten hebbende. De Oranje-appel heeft eene gladde bittere fchil, van buiten gekoleurt als de gemeene Oranje- zvn de yan Formaet een weinig langagtiger, dog zeer rond, met 'eenen ronden cirkel van onderen. Het vlees is zeer dun, en wit uit den geelen. Het merg of fap vertoont zig nog hooger rood van koleur als de fchil; is Sfeer vol van een fcherp, dog teffens aengenaera zuur D-* bladen zyn met hartjens en in alles als de bladen van den Oranje-boom De Bt/arre, en andere zodanige vermengde vrugten, zyn zommigen van buiten meer Oranje, andere half Cederaet, en halfOranie er andere wederom meer Cederaet en minder Oranje, meefl alle Paoe gaeis-wyze omgebekt. De Cederaet-fchil der Bifarré is een weinier rouw, even als de onvermengde Cederaet, dog een weinig meer p-e- koleurt uit den geelen; ook niet by helften of kleinder verdeelt- maer by breeder of minder breede ftnemen, zoo als men by de uitpuilir^ kan oordeelen, want daer de Cederaet in de Oranje is, puilt die daèr meerder uit, en is de Oranje meer inwykende. Nog niet volkomen ' ryp zynde, was het geen, dat Cederaet of Bifarré was, van reukeven ais degeel-kroonde Tulp,dog wat fterker door/tekende, maer ryperen rv- per werdende, gaf de zelve zodanigen vermengden aengenaemea reuk van zig, als die der Cederaet, Oranje-appel, en der gezegde TuId te zamen. De Oranje van deze, half en half, is van koleur een wcahiff hooger, als de geheele onvermengde Oranje; ook als die glad vzn fchil |
|||||
|
)
|
|||||
|
384 Van eenige Oranje-b o O men. lil' Boek, VL Hoofdd.
en bitter van fmaek. De Cederaet fchil is van eenen lieflyken fmaek,
als van de aengenaemfte Limoen. Opgefneden is liet vlees , daer de Cederaet is, wit uit den blaeuwen en taemelyk dik, en daer de Oranje is , is het niet zoo dik nog wit, maer uit den geelen, het geen daer ook uit-fteekt even als de buitenfciiil. Het merg is ook wit, dog daer de Oranje-fchil is, vertoont het zig meer of min geelagtig, van een zeer aengenaem zuur als de Citroenen. Omtrent de vrugt daer de Oranje meefHs, is de Oranje-fchil veel hooger van koleur en rou- wer, meer uitpuilende, het vlees van binnen afgefcheiden, even.als die daer het half en half is, zynde de fmaek der fchil, en van het vlees, ook het fap, ieder na den aerd der vrugt. Na de vrugten zyn de bladen, want daer meefl Oranje is, daer is aen de bladen een langagtig hertje aen het einde; ook overtreft de hooge groene koleur met Camelot het ligter groen. Daer meer Cederaet is, zyn de bladen zonder hertje, ook meer na die der Cederaet gelykende, en het hoog- groen Camelot koleur minder. De bladen der Bifarré komen roodag- tig uit, van figuur langagtig, ook ingekrompen, en zommige hoekig. Alwaer het hout,-dat in 't geheel met gQQn doornen bezet is, dunft en fprokkelagtig is, daer uit komt de Cederaet voort: en daer weeligft en fterk doorgroeit, komt het over-al met Oranje-bladen, zodanig dat een kragtig groeyende boom, zoo men het Oranje niet uitfnyd, geheel tot Oranje zal verloopen. Dit boom-gewas is teerder als dat van Limoenen, en kan hier te
lande niet als door verlangïnge van Zomer in Trek-kaffen rype vrugten voortbrengen. De bloem der Oranje is, als die van de gemeene O- ranje, wit. Die van de Cederaet roodagtig in het opkomen, zoo als die der Citroenen is. En die der Bifarré is vermengt; ook tekent de jon- ge vrugt zig groen met roode uitpuilzels. Het hout is fprokkelagtig, van koleur graeuw tuffen de Cederaet- en Oranje-booms-ftam. Nog zyn by my deze drie onderfcheiden vrugten als de Herma*
ghrodit, zoo als die Fig. 4.: de Limoen Bergamot, of geroosde ge- karbonkelde Limoen Fig. 5. en de Oranje Fig. 6., na het leven afgete- kent zyn, aen dezelve boom gegroeit: zynde doorgefneden, weinig verfchillende van de hier voor afgetekende Cederaet Bifarré; als ook de Oranje: dan dat deze tien vliezen van binnen hebben. De Tompelmoes, Fig. 7. na het leven afgefchetft, die 20. Rhynlandfe
duimen, in zyn omtrek beflaet, is, by Ferrarius en Commelyn onbe- kent, hier te lande uit Suriname overgebragt, en van tyd tot tyd voort-
|
|||||
|
t
|
|||||
|
ULBoek.VLHcoW. VanEENIGE OHAKJE.affOME v ^
voorrgeteelt Men heeft daer van twee foorten: die rmt* a \ re Pot-gcwafTen , ongemeen weelig groeven"'erwaS f ^ werden: des zelfs Ho'ut is van kofuf, aLat van de ftl^TT 1 akken zyn kragtig en met doornen bezet: de Bladen zvn n fï" L7geTmVet midndde ^b™™> ™ ~" 2? langag^
Sterde Vrt? A ^ weinV°eS?trokken> zonder hartjerS fan
agter. de Vrugt van de grootfte foort is lang rond, na de kruin een wemig mgebogen voorts op zomnnge pJae4> dundï, peers wy2?
ae öcJiil is van koleur bly-gee as van eene frifi% i ;««. - , y ,. geflipt: het Merg van dezelve heeft K L en ir/he? ^16 verfcheide pitten: het Vlees is wit na den ged^Tans^ze • d?s zeS fmaek is vetagtig zoet met een weinig bitter vermengt af, V? , eenen gekonfyten Alands-wortel- het Sani« 1?, f' r van geel, na het roode trekkende De vrS? van1 ) ^ WJ^S foort is platagtig rond, meer na de Or nl Xktj^ f ktofl* trek als de voorfchrevetf; maer van mrc6n1^0ïj .™rt8van om- meer uit den roode: dezebladen hebben egenTr0ot l?n^ g g' d°S ders na de eerfte befchreven foort gelykende. * Van 3§ter' an" Bergamot: van deze zyn twee foorten, als de Llmn* ^ •
waervan de eerftelangagtig, en ^Oranje-Bergaf Z7orZ2klZ' rond is; behoudende, van onder in het midden, de middel mm t \I t bloem; de zelve heeft gekronkelde groene bladen, zoo l U?T ° £ vrugt /^.8. nahetlevln afgetekenfzyn: de Schil en he SaD S^ van koleur en fmaek veele overeenkomften met de Pompelmoes ?n j lyke boom met ligt groen Wad, zoo Sis ook fe'fdff l^'^ Waffe-
rou is: de Vrugt heeft, door^eden^S, nfeJ^'S™ naem zoet fap. ö vuezen met zeer aenge- •/>%. io. vertoont diergelyke vrugt, doe met tmi.u j ,
der groen van koleur: hebbende van binnen df vlkzen ' 'a d°lT
tonfn^nT? ^TT*" "^ ^ D^bSfe^^E
doorgaende blefke zulfertt«e v 1^7" fer«r0en ™ k"*». "«
en de meefte, zoo hier aLdafr Ifhnlt A? S"™? ^«^ rma,;
lI.Tleel. ' S™»ekt. Ah deze door weelige groei C c c ver-
|
||||||
|
386 Van de Turkse Oranje-boom. lII.Boek,Vl.Hoofdd.
verloopen, werden de bladen veel breeder en zonder vlekken. En als ze
door armoede verloopen, dan werden de bladen nog fmalder, en met vlekken, verkrygende alsdan den naem van Oranje-boom met het willi- ge blad. Deze boom fcliynt de zelve te zyn, die by Ferrariiis Auran* tiumjiriatum genaemt word. |
|||||
|
'KAEUW-
|
|||||
|
NAEUWKEURIGE AENTEKENINGEN
aengaende het behandelen der
W Y N G A E R D EN,
en wiskonftj'g Toeten van
Druiven in Stook-kassen.
De Wyngaerden, zoo wel die door vuur, als alleen van de Zon
door glazen vervroegt worden, moeten binnen de kas geplant zyn; dog zodanig dat der zelver wortels zig Wyd en zyl ook S nm kaln1\Xfrd^Tegr0nd k0nr Ukfp%^ »^e°de StooE
kallen, volgens de tekemnge, inde nevens-ftaende plaet afeefchetfh gemaekt worden. Zyndetog.i. de doorgefneden Stand plaet van eeé vyf-glaesde Wyngaerds-Stook-kalle met liet rook-gar de wZ 12 twee zyden geltookt word. ö ' weItc aen £fc. 2. Is de doorgefneden Stand-plaet van de drie Rook-IeidWen
(waer van de twee onderfte met Eltrikken gedekt zyn) mitegader?de agter-muur en de opgaende Schoorfteen. ^"gaaers de ƒ%.,. De zelve Stook-kas, regt-ftandig van vooren: hebbende van
boven vyf luikjens om te lugten; en onder de glazen een doorgaande tegen paeltjens, gefpykerde plank, die tot op den grond komt Ftg^. Is de Grond-tekening met de regt opgaende muur, 'en het
fpouw-muurtje; ook het eerfte Rook-riool daer taffen: het daer voor Fe^t komt.6 aerd£ binnen de *&**¥>& -et den biS?g£3 ' Fig.g. De zelve \Vyngaerds-Stook-kas in PerfpeOif verkleint
\ olgens deze aftekenmge kan men ook vier-raemde kaffen met drie
Z'm 2 fn T'n^ *1 Sf1 ??* ^de §eft°okt worden" dog als- In uM^0nderfSheid' fa,C ï Schoorftee^niet in het midden, maer
aen het einde van de Stook-kaiTe moet geplaetft worden. ' J^a?o7tur7nIYnëÜerfen bemerken, dat de zulke, die
i^r in orLn vrv^Tkfge ZaJ ?%&** te vervroegen, in het voorige jaer in open vrye lucht, en niet agter glazen, moeten gegroeit heb- Ce c 2 ben> |
|||||
|
%
|
|||||
|
Behandeling der
|
||||||||||
|
WyNGAERDEX
|
||||||||||
|
388
|
||||||||||
|
ben; om dat het hout van zodanige, die agter glazen ge weeft zyn,
in de Stook-kaflen niet kragtig genoeg uitgroeit, en veele knoppen vergroeven, ja zelfs veele druif-boifen tot krullen doorfchieten. Onder alle foorten van druiven, de welke by vervroeging geteelt worden, zyn de Water zoeten te verkiezen, en daer toe de vroege vander Laen de bequaemfte en befte. Tot nader ophelderinge omtrent deze voort- teelinge, zoo volgen eenige voorbeeldige behandelingen. . Halt November fnoeye ik de Wyngaerden der Stook-kas; dog men moet aengaende deze verrigtinge bedagt zyn, dat het wel op een knop moet gefchieden; nogtansnoit op de allerdikfte, om dat deze niet alleen, als te kragtig in groei zynde, met twee of meer loten zoude uitfehieten,. maer ook veeltyds de druif-troffen tot baerden of krullen doen vergroei- den. Zoo egter een onkundige zulks mogtgedaen hebben, dan zal men* by het gewaer werden, de byfcheut noit weg breken, maer boven de laetfte druif-tros (moetende aen de zelve niet raeer als twee bosjens gelaten worden) inkorten, en aldus de groei fluiten, waer door men dikwils voorkomt, dat het laegfte bos niet doorfchiet. Den ij. December, bragt men de glazen voor de Stook-kas: den
7. ]anuary begon de vuur-ftookinge van eene vyf-raemde Kaiïe, weder- zyds met vier raeuwe turven en binnen-vuur van heele.of halfdoorge-- glomme kooien. Hier op maekte het gefladig tot den 8- February zagt winter-weer^
met weinig Zon, nogtans wierd de kafTe van vooren noit bedekt. Den o. February dekte de zelve des nagts met enkelde Riet-matten: en daer na tot den 19. met dubbelde, maer als toen iterker beginnende te vrie- zen , hange nog dikke haire-kleden onder de riet-matten: ook worden de böven-luikjens met een hairen-kleed overdekt. Den 20,-21,, en by» zondérlyk den 22. February vroor het flreng, zoo dat het buiten-weer- gla.3 81 was. Van den 20. February tot den 17. Maert vroor het meefl: met fehoon zonnig weer, en fchoon het al eens betrokken lucht was,, zoo was de kafTe noit des daegs bedekt gebleven, In de ftrenge koude ftookte wederzyds, behalven het binnen-vuur, met vier rondom en boven twee dek-turven,, en zulks in betrokken lucht driemael ver- nieuwende, als 's morgens zeer vroeg, op den middag, en des avonds ten negen uuren: maer met Zon werd alleen tweemael in de. vier en twintig uuren geftookt. Den 22. February was het, na de gemelde kou- de nagt, des morgens in de kafTe 22.: maer den 26. February j fchoon buiten 10., was het binnen de kas maer 20. door dien het daegs te voo- xen minder zonnig geweeft was. Tot |
||||||||||
|
»
|
||||||||||
|
IN DE Sr O O K-KA SS EN. jg»
|
||||||
|
Tot Maert was het weer glas meeft-tyds des morgens 244, en na dew
!o, of 12. Maert 25, a 26. en des daegs na dat het faizoen avanceerde- 20, 30. ook 351., en het hoogfte 37. buiten zon. Na den 17. tot den: 27. Maert, zoo ook den 29. maekte het flegt weer voor Kas-gewaffen, insgelyks van den 4~ April, als wanneer wederom des morgens, en< 's avonds ftookte, het geen met April maer alleen des avonds hadde gedaen. Het weer-glas was des morgens noit onder de 2f. en fomtydss 27, 28. ook eens 30. Den 12. April ftookte in het geheel niet, tot den 180 maer als toen
wierd het zulken flegten, kouden regen-weer, dat wederom 's morgens en 's avons ftookte. Van den 1. tot den 11. Mey ftookte men fomtyds tweemael, ver-
inids men zeer koude gun re dagen hadde, dog meeft eenmael in de: 24- uuren, dus ftookte nog eenmael den 22. Mey. Den 9. April was het buiten met regen 26., en den 12*". 24.. als wan-
neer de glazen afhaelde, om de wyngaerden te doen beregenen, on* dertuifen was de binnen-grond dikwils met koud regen-water/begotem geweefk. Zoo lang de Wyngaerden geene bladen vertoonden, lugte niet van
boven, maer daer na by alle gelegentlreden; en dus lugte den £. Fe- bruary met alle de vyf boven-luikjens- geheel open te ffellen tot den- middag, zynde meteene heldere zon en Zuid-weile wind.' Jn het^al- gemeen lugte altyd, als het weerglas 33. of daer boven aenwyft. Des nachts lugte ik gewoonlykmetminderopeninge,enda@r over hangende- 'MrolÏQ kleeden. Door deze behandelinge begonnen de "Wyngaerds-knoppen den-
25; January zeerzigtbaer te zwellen, en waren den x February- open met het lof, het geen den f. February reets een vinger lang was,- Den 12. Maert fnoeide de zelve voor de eerft-e mael. Den rf. bloeiden* ze alle, en den .27. Maert waren ze geheel uitgebloeit. Ik hebbe daer van den 23. Mey de eerfte rype Druiven gemeden; en den ip. Juny de laetfte na-bosjens. OndertuiTen bevonde ik des nagtste veel gedekt" te hebben, want het weer-glas was des morgens dikmaels boven de 2J4 geweelt. Na dat deze Wyngaerden in de volgende zomerzeer flggt hout-ge-
was gemaekt hadden, wierden de zelve in November, ieder ruim ee«* ne halve voet boven de grond, op twee tooken afgefneden, uit wel- ke, tooken in iiet volgende jaer in open lucht zeer kragtige looten Gc.c 3, groei*-
|
||||||
|
»
|
||||||
|
$m Behandeling der Wyngaehpen
p-roeiden, da-éf van in de naefte zomer, (dat is de derde zomer, na dal
ze in de kaife vrugten gegeven hadden) overvloedige en zeer fchoons fnLïekelyke rype druiven hebbe gefneden. Der z'elver'groei tot half Oktober aengehouden hebbende, begonnen
de bladen te vallen, daerom die den .28. Oktober fnoeide. Met November begon bet vyf dagen en nagten te vriezen, dog
niet fterk; zynde de Thermometer op het koudfte maer 14J, daer na volgden zeven dagen zonder vorft, als wanneer het wederom een weinig iterker vroor ;wezénde -het weer-glas van den 13. tot den 29. November i&ri&hzh i*fo lh h*h I]i' *3fc i3>iijiijio,i2,13, en ii| nv welken tyd het dooide, en zommige nagten in December rypte. Den iy. December bragte de glazen voor de Wyngaerden, en be-
gon den eerden January aen wederzyde de kaffe te ftooken met een vuurtje van vyf turven, behalvenliet binnen-vuur, zynde vier turven in het vierkant, en de vyfde boven-op tot een dek-turf. Geduurende de maend January hadde het niet fterker gevrooren*
als dat de binnen-flooten driemael waren toegerimpelt, en was het weinig zonnig weer met veel regen: wordende de kas alleen des nagts met enkelde riet-matten gedekt: ondertufTen zag men aen de knoppen tot den 14.. geen verandering, maer daer na zwollen ze zoo onverwagt, dat ze den 1.7. reets geelagtig wierden. Tot dien tyd hadde niet .ge- logt, maer als toen begon te lugten, na de gefteltheid van het weer, met twee of meer, ook fomtyds met alle vyf de luikjens, van tien o£ iialf elf tot half drie of drie uuren. Den 26. January hadden deze Wyngaerden reets lange loten ge-
fthoten, zonder dat zig nogtans eenige druif-bosjens vertoonde, wes- ■halven vreesde de zelve te fterk .gedreven te hebben, daerom ze ook des nagts niet meer met riet-matten dede bedekken, en egter was het weer- glas des -morgens voor het laegfte 2$., ook wel 26, en 29. zynde 'vervol- gens des daegs in open lucht 16,17, i& io> en ip|, en binnen de kas buiten zon, gewoonlyk des daegs 29, 30. ook eens 33. Den 28. Ja- nuary zag ik eene menigte bosjens druiven: dog oordeelde den 2. Fe- bruary, de zelve nog te fterk in groei te zyn; het weer-glas in open lucht des avonds 17. aenwyzende; derhalven ik des nagts alle de luikjens, byna een hand breed, liet open blyven, daer door des morgens bin- nen de kas 21. en buiten 16. was, zynde miftig en fomtyds zonnig weer* des' daegs 3T, a 32. voorts was bet weer-glas in deze maenden in
|
|||||
|
0
|
|||||
|
IN DE ST O O K-K ASSEN.
|
|||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
|
3^'.ff
|
|||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
|
in de Kas
keg..
- 19-------
-19 —
i9i-----
18 -----
19
20
20ï
21
23
24
2Ö 26
26
24
2J
24 26 ■
26; ■ 26 . 24*.- 2Ó 26 27
26 24
2?
26
2)
2Ó 26
27
|
|||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
|
in de Kas
laeg - - 26 —
m «• ^ I 1 m
- — 2-2 —
-- 24 -
- - 22r —
. - 22l — ».-•»!* — -- 22^-
- * 23 -
. 1">
|
|||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
|
hoog
|
February
|
||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
|
January
3
6
7
8 9
io
ïi
12-
13
14
lf i6
il
18
19
20.
21 22
23
24
2? 20 27
28 29
30
31 |
|||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
|
hoog;
— — 29
--------32
--------26
--------30
—. 25:
*— 30 --------30-
—• — 31
|
|||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
|
|||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
|
__ 22g
|
|||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
|
2&-
33
33
34-
30 29'
28
27
27-
2g.
27
2&
2& 28- 3?
3?-
3>
|
|||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
|
- - 24 —---------
. - 2 3|----------------
-- 251-------------
|
|||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
|
Het maekte den 1, 2,3,4,6,85 % 10,14,15-, 16,26, 27, en 28. January
fchoon zonnig weer, in het geheel zeer weinig wind en geen regenr tor den 1. February hadde maer een dag zonder te lugten geweeft \ zelfè lugte alk-
|
|||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
|
gux2 Behandeling der. Vvngaerdes
.alle dagen in koud, vriezend, miftig weer, als was den 17, 18, i^i
-20, 2 ï, 22, 23, en 24. January, met een luikje halfopen te ftellen, en .over deze opening tot de glazen een wol-bael te leggen, zynde voorts de kas des nagts met enkelde riet-matten gedekt, en des daegs van elf uuren, zelfs in vriezende miftige lucht, ontdekt; wezende het koudfte in open lucht 12. Ook hadde ik den 21. alleen, driemael met een vuurtje van zes turven geftookt,anders altyd tweemael: den 21,en 22, lugte ik des avonds met een luikje en overhangende wol-bael, zynde des nagts 12J en des daegs 14. in de open lucht. Den 23. dekte niet meer des nagts met matten, itookte ook maer met vyf turven, als na gewoonte: was des nagts 14, en 's daegs 17? in de open lucht. Den 8- February hadde.aen zommige ranken den top uitgenepen,"
en een rank, die zonder druif-trosjens was, op twee botten gefneden: den 24. bloeide een bosje in het midden der bak, om laeg tegen het muurtje, het geen den 26. April, ryp zynde, gefneden wierd; den 26. bloeiden verfcheide andere, ook maekte het dien dag zagt weer, dat waernam tot de algemeene zomer-fnoeijinge, en het affnyden der ihaerden: het hadde negen dagen betrokken, miftig en vriezende lucht gemaekt. Den 10. Maert was het .in open lucht 2r. wanneer, tuffen-buy en,
ten tweedemael de zomer-fnoeijing verrigte. Den 12. Maert waren ze alle uitgebloeit, voorts ontdekte ik, aen drie
afvier bosjens, druifjensals grootegroeneErreten. Den i<5, en 17.Maert vreesde ik, des nagts, fterke vorlt.,.zynde het weer-glas in open lucht des avonds 14. derhalven beval wederom met riet-matten te dekken, dog jiet was onnodig geweelt, .dewylJiet weer-glas binnen de kas des mor- gens 27. aenwees, dat te hoog oordeels Van den 20. tot den 27. Maert maekte het ongemeen helder zonnig weer, daerom was de ge- -woone ftooking te warm: het weer-glas liep buiten Zon, met open luiken op 41.: zoo dat genootzaekt was den 24., ten half twaelf uuren, halve riet-matten voor de glazen te doen zetten, ook belafte ik maer met vier turven (drie te zamen en een dek-turf) te ftooken: egter bleef iiet des morgens nog 26. (Lugte akyd, wanneer het weer-glas buiten ;Zon 30. aenwyft, met een, twee, drie, vier of alle luikjens, zynde daer toe het wenfelykfte, 3?, 36,37,38. en niet hooger.) Den 28. Maert èadde het fterk gerypt, zynde in open lucht 12. en vermids de kas tot 's morgens ten vyf uuren ongedekt, en niet meer als met vier tur- wen geftookt was, was het bianen de kas maer 23. Den 29. hadde niet
|
||||
|
in de Stook-kassen. *&*
nietgelngt, om dat het met een ftyve Ooft ten Noorden-wind zeer koud
en fclirael was, dreigende's avonds te vriezen, daerom beval met dub- belde matten te dekken, daer door het weer-glas des morgens 2 j. en over dag buiten 33, tot 35". aen wees, en daer na, in het begin van April, over dag 37, tot 39. met open luikjens. Den 30, en 31. Maert, ook den 1, 2, 3, 4, en inzonderheid den $. April vroor het fterk (na het faizoen) in den morgenftond; dekte met enkelde riet-matten, en ftook- te maer met drie turven; egter was het 's morgens nog 25-, en 26. en den 7. April 27. derhalven ftookte des morgens niet, om dat dus hoog was, zonder van vooren gedekt te zyn. Tot den 7. April befpeurde wreinig verandering van aenwas, bly-
vende federt drie weeken in eene en de 2,elve gefteltheid, maekende in dien tuffen-tyd de Druif-karlen, liet geen altyd, ook aen die in open lucht groeyen, ondervonden word. Den 8- April was het weer gant3 zomer; zoo dat niet ftookte: maer den 9. April zonder Zon en Noor- den-wind zynde, ftookte als vooren. Den 10. was het weer-glas des morgens 2.9. wanneer men met koud üoot-water, van boven door de luikjens, de bladen overfproeide; des middags was het weer-glas, bui- ten Zon, met open luikjens 39. daerom de kas van vooren wederom met riet-matten dekte. Den 11. April waren verfcheide bladen met witte Salpeter-vlekken, vermids tegen myn order met floot-water, in plaetze van regen-water, overfproeit waren; om het welke te. verbeteren, men die met regen-water overfproeide; dog wederom qualyk, om dat de Kas, ten tyde derbefproeijinge, van de Zon befcheenenwierd: dat wel moet opge- merkt worden omtrent alle begietinge van lof; want men noit eenige 0- verfproeijinge in Zonne-fchyn doen moet, maer daer toe eene bewolkte lucht waerneemen, of de Kaffe tot het lof droog bedekt houden. Den 12.April was het 's morgens 23. en 's middags met een open luikje 39. wan- neer wederom, voor eenen korten tyd, met riet-matten dekte: zoo ook den 13. wanneer overfproeide, en niet meer ftookte. Den ij. was het weer-glas in open lucht met regen 24..: nam alle de glazen af, en liet de wyngaerden beregenen; telde alle de bosjens, en bevond twee en vyftig zoo kleine als groote boffen aen twee kleine wyngaerden te hebben, zynde twee van de zelven op het rypen. Den 19. was het koud en miftig: ftookte wederom met vier turven. Den 183 en 23. befproeide als vooren met regen-water. Den 26. April fneede het eerfte.rype bos Druiven. Den 28. was het
des morgens binnen de kas maer*i 1., vermids niet meer ftookte, en ILWeel. Ddd dus
|
||||
|
394 Behandeling der Wyngaerden
dus bleef het meeft, om het koude en guure weer, tot den 17. Mey.
Den il; Mey waren alle de druiven zeer ryp; en den 23. plukte ds laetfte, die wit van rypte, en de karls 200 bruin en zigtbaer waren, als oit gehad hebbe. NB. Schoon hier niet ftaet aengetekent van het begieten des grond binnen de kas, zoo is zulks nogtans dikwils gefchied, telkens ten minde met twee volle gieters water. Den 7.Augufuts fnoeide deze Wyngaerden, en (tonden die even zoo als
in den winter: niet tegenftaende het een zeer koude natte na-zomer was, en datzè nog boven dien des daegs met,matten bedekt waren, geraek- ten ze half September in den groei. Vervolgens fneede de zelve den 7. February wederom als vooren kort by den grond af, zynde dit de tweede-mael: uit welkers kort gefneden tookjens wederom kragtige hout-fcheuten voortquamen,die in het volgende jaer veele groote druif- boffen in open lucht voortbragten; daer na fnoeide deze twee Wyngaer- den den 14.. November. Op Kersmis zette de glazen voor de Wyngaer- den, hebbende daer mede een weinig langer gewagt, in hoope dat ze, door een weinig meerder vorft, nog zouden betemperen; dog was maer eens nj, eens 12? en tweemael des morgens 13. in open lucht geweeft met veel regen én weinig Zon. Daer op begon den 1. January des volgenden jaers de ftookinge, e-
ven als vooren; maekende miftig weer, weinig Zon, en weinig of geen vorft. Den 25". January begonnen de knoppen te berften, wan- neer voor de eerfte mael lugte. Den 27. zag ik aen eenen boven-knop twee bosjens druiven, dat zeer onverwagt, fchielyk en myns oordeels te vroeg was; derhalven lugte* meer, en was het weerglas tot February ïioit hooger als 30.: en des morgens 23, en 24.. Den 10. February fnoeide zommige ranken. Den 16. February bloei-
de een bosje, even als de voorige reis den 24. February: het was den 5,2,3, ?• betrokken, maer de andere dagen zeer zonnig weer met toiïbj zoo dat het weer-glas 's morgens in open lucht ftond op 11, jOïï en 10.; en dat te verwonderen is met heldere zon des daegs 15S 36, ook if. nogtans vriezende, het geen bewys geeft, dat de Zonne- Jlraelen in de tuin bly ven hangen, en aldaer meer warmte maeken: dit zonnige weer doet met open luikjens het weer-glas buiten zon tot 31, 32, ook 33,34., eit 3?- °pklimmen. Den 17. February was het met betrokken lucht 30. zonder te lugten: en vermids doof dekkinge en ftookinge den 18. February op 29. ftond, en een bosje, zonder bloei- jen, zag afruyen, vreesde te warm gehouden te zyn; overzulks dekte niet
|
||||
|
in de Stook-kassen. 3p?
niet meer met riet-matten; nogtans bleef het 's morgens, de lugt bui-
ten voril Zynde, 26.: en zelfs twee luikjens, eene halve hand breed, open zynde, met een wol-bael daer over, nog ruim 2$. dog wanneer nog hooger, zoo zette aenftonts met den dag meer laikjens open, tot dat het op 24. quam te zakken. Het maekte na den 16. February doorgaens flegt kas-weer, zoo dat
het weer-glas fomtyds maer 29, 30, en 31. het hoogfte, ook by heldere Zon 3?, 36, en 37. Hond. De grond wierd, na gewoonte, binnen de kas vogtig gehouden door begietinge met regen-water van twee, ook fomtyds, dog zelden, drie gieters. Den ?. Maert waren niet alleen alle de eerfte boffen uitgebIoeit,maer
ook veele met kleine bezien,onderwylen quamen nog veele Na-bosjens: ook waren de boffen in het algemeen grooter en in meerder getal als de voorige reis. Den 14.. Maert ftookte maer met drie en een dek-turf, en bleef lugten met eene overhangende wol-bael des nagts, op dat des morgens 2$, en 26 zoude zyn. Den i). en 24.. Maert, ook den 9. April overiproeide met regen-
water. Den 2^ en 26. Maert was het zeer zonnig, flqokte niet, nogtans
was het's morgens 25;. en des daegs 3f, 36, 37. Den 27. Maert ver- anderde het weer, wierd regenagtig en windig, daerom weder begon te ftooken tot den 9. April, geduurende welke tyd, en nog langer, weinig of geen verandering zag aen de eerfte boffen, als zynde in het Karl-maeken. Den 9. April liet de Wyngaerden, behalven deoverfproeijing, ook
voor eenen korten tyd beregenen, zynde het weer-glas buiten maer 2ij- Den 14. April had men, ten drie uuren, byna een ftort-regen; het weer-glas was in den beginne buiten 27. en binnen de kas 38. bui- ten zon geweeft: als toen liete de Wyngaerden twee uurren berege- nen, tot dat het weer-glas buiten en binnen de kas tot 23, en 22j ftond, als wanneer wederom dekte: ziende ten dien tyde, door het llegte weer van April, nog weinig verandering: nogtans hebbe ik op den 5. Mey de twee eerfte boffen rype druiven, en zoo vervolgens ge- fneden. |
|||||||
|
Bc*
|
|||||||
|
Ddd 2
|
|||||||
|
3<)6 Behandeling der Wyngaerden
Behandeling van Wyngaerden in eene Stook-hajje , van drie
rook-leidingen met 4. glas- raemen, de welke maer van
eene kant kan geftookt worden.
De Wyngaerden den 29. Oktober gefnöek zynde , wierden de
glazen den 13. December daer voor gebragt, en de muur boven de luikjens zodanig met eene dikke wol-bael befpykert. dat men de luikjensj tegen fterke indrang van vorft, bedekken konde, zynde de wol-bael zoo breed, dat die, met-ter halve wydte open ftaende luik- jens, nog tot op het glas overhangen konde, ten einde geen wind, onderwylen de dampen gelooft worden, van vooren of van boven zou- de indringen; en op dat men deze luikjens geheel onbelemmert zoude konnen openen, is deze boven-dekkende wol-bael in drien gefcheiden, leggende ieder een hand breed over malkanderen. Den 31. December begon des avonds de eerfte ftooking tot opdroo-
ging® met zes turven. Den 1. January des morgens en des avonds met zeven'turven: dog des middags by het gebleven vuur, ten drie uuren, 'nog drie turven voegende. De kas wierd des nagts met twee dik riet- matten gedekt: het vroor fterk,"inzonderheid den 10,11, en 12. zynde het weer-glas beneden 10.; dog hadde onder de dubbelde riet-matten den o.des avonds een dik haire-kleed aen klauwieren gehangen, als toen ftook- te ook metagt turven: de luikjens waren boven op de wol-bael met fneeu gedekt. Zoo haeft de botten begonnen geelagtig te worden, lugte, zelfs in de fterkfte vorft, nagt en dag met een luikje, een vinger breed en meer epen, nogtans bleef de wol-bael daer over hangen, de welke des nagts aen het opene met de riet-mat, ook des daegs met fterke , vorft en betrokken lacht bevat wierd: in de felfte vorft ftcrokte, des middags ten elf uuren, nog met vier turven. Den 11. en 18. begoot in zonnig weer de grond met vier gieters
water. Het weer veranderende,verminderde de ftooking weder tot 7.turven;
en nam het kleed af: de Thermometer was op het laegfte 17, 18, 19, 20, en 21. en op het hoogfte 29, en30. Den 20,21', 22, 23. was het be- trokken lucht, en hoewel het van den 20. dooide, egter was het weer- glas den 24.. 's morgens maer 21. en over dag 23, en 24.. op het hoog- fte. Den
|
||||
|
in de Stook-kassen. 507
Den 30, zag men des morgens liet eerfte Wyngaerd-blad: den J.Fe-
bruary bosjens. De Wyngaerden wierden, om de 4. dagen, met twee gieters water bevogtigt. Als nu Rookte nog des morgens en des avonds met zeven turven, en 's namiddags ten 4. uuren met drie turven. Den 17. fnoeide de Wyngaerden met zonnig weer. Den 7. Maert bloeiden de Druiven. Den 17. waren de Bezien zoo groot als kleine Erreten. In April waren de glazen zelden met Riet-matten gedekt: en den 12. de Wol-bael boven de luikjens weg-genomen: nogtans bleef tot Mey flooken. Het was den 4.. Mey zonder meer te flooken in de kas 24. en buiten 20. op het weer-glasi Den 16. hadde de eerfte rype druiven: dog het hadde, federt dat den 4. niet ftookte, flegt, koud, guur weer met weinig zon gemaekt. Den 30. hebbe ik onge- meene rype en groote boffen Druiven gefneden. , Gelyk men het groeyen, bloeyen, en ryp-werden van Druiven, door het vervroegen der Saizoenen, in Stook- en koude beglaesde Wyngaerd-kafTen kan bevorderen: zoo kan het zelve omtrent andere vrugten mede gedaen worden; mits dat men voor-af de geileltheid der lucht, ten aenzien van haere natuurlyke groei-, bloei-, en ryp-tyd, waerneemt en aentekent, om zig daer na, in't vervolg, ter navolgin- ge te rigten. Op deze wys hebbe ik overvloedige rype Praegfe Mus- kadel-Kerffen aen eenen boom,die in eene koude Kalle, als bladz. x^t. afgefchetft is, ftond, met het begin van April geteelt, en daer van de laetfte door-rype vrugten in het laetfte van April en begin van M,ey ge- plukt. Voor deze Kafle waren met de maend van January de glazen gebragt; en liet die, zoo veel doenlyk, de Zonne-ftraelen genieten, ondertuilen zorg dragende dat de kaffe, zoo ras de bloem-knoppen be- gonden te berden, tegen het vriezen gedekt wierd; voorts behouden- de, dé vrugten na wens gezet zynde, de warmte, ten waere by flerke Zonne-fchyn,wanneer alle de luikjens geopent wierden; egter zodanig dat, by minder Zon, het weer-glas noit onder de 34. konde komen te zakken» ., . > |
|||||||
|
MAr
|
|||||||
|
Ddd 3-
|
|||||||
|
voort te teelen.
De Ananas, by de Amerikanen Tinhas, word ook Tyn-appel ge-
naemt, om de uiterlyke gedaente der vrugt, die in veele deelen na de waere Pyn-appel gelykt; dog deze Ananas is, boven de vrugts met eene groen-bladige uitgroeyende kroon verciert. De zelve is oor- fpronkelyk uit Wefl-Indiën, van waer ze in Ooft-Indien, en tot Ons is overgebragt. De vrugten groeyen in Wefl-Indiën doorgaens hooger, grootere
lang-toppiger, ook met veel meer, dog kleinder knobbels als in Oofl- Indiën, en by Ons; alwaer de vrugten ronder en grooter van knobbels zyn; hoewel ik hier te lande vrugten van zodanige grootte, en evei\ zoo piramidael, als die uit Weft-Indiën komen, gehad hebbe. Men vind SchryverSjdie de zelve onderfcheiden in veele föorten, als ronder, kleinder, en met minder of met meerder grooter knobbels; maer de geduurzaeme ondervinding heeft my geleert, dat deze beide foorten , Ronde en Piramidale, van de afzetzels der eige zelve Plant zyn voort- gekomen, en v/el van zodanigen als my uit verfcheide gedeeltens en Eilanden der Wefl-Indiën Zyn toegezonden; wordende deze verande- ringe door de manier van behandelinge, en na dat door de geflelt- heid van het weer in meer of minder betemperinge groeyen, veroor- zaekt. Ik onderfcheide de zelve in drie verfcheide foorten: de Eerfle en be-
fte foort heeft groene bladen,die met fyne flekels bezet zyn, even als in de nevens-flaende plaet te zien is, welke vrugt zeven duimen hoogte , en dertien duimen in de rondte hadde: deze plant word, na dat dik en f root is, en vervolgens des winters buiten verilerving, voor dat vrugt-
eng maekt, kouder gehouden word, ook langzaem, by grooter het- te, zyn vrugt maekt, daer na grooteren fpitfer, als zodanig een, die in de voor-winter warmer en meer in groei gehouden is. Aen de Tweede foort geeve den naem van Roode Ananas, om dat
des zelfs bladen grooter, breeder en van donkerder groen met rosheid vermengt zyn: de zelve geeft zoo groote vrugt niet; maer des zelfs knob-
|
||||
|
V O 0 R T T E E L ï N G VAN A N A N A S S E N. gOO
knobbels zyn breeder en grooter, dog platter; zynde de onrype vrugt
bruin-rosagtig, en ryp hoog geel met bruinder geele vlekken op de knobbels: deze is niet zoo geurig van fmaek als de Eerfte befte foort,' die onryp van een donkerder groen, en ryp met Jigter geele knobbels is. Om deze minder geurigheid word de zelve, nog de volgende foort door my meer voortgeteelt. De Derde foort word de gladde Ananas genaemt, om dat die zon-
der zy-ftekels of kleine doorntjens, maer ten einde der bladen met fter- ker, fcherper punten is; vorders zyn deze bladen langer, fmalder en meer opwaerts groeyende: dog de vrugt is kleinder. De Ananas-plant groeit op de zelve wyze als de Aloë, maer niet
zoo groot, en met groen-koleuriger dunder bladen met minder merg: ook zyn deze bladen niet zoo groot nog breed, dog,na gelyklieid van haere grootte, langer, en de kanten met fynder, digter bezette doorn- tjens of ftekeltjens: de zelve word voortgeteelt van haere vrugt-kroon, dog meer van wortel- en zy-fcheuten, de welke uit de grond, of rondom de kroon, als zy-fcheuten groeyen: wanneer de plant vrugt voortbrengt, dan groeyen ook de Uitloopen, en zulks meerder, na dat de zelve vroeg van de Moer-plant worden afgenomen: dus hebbe van eene plant in het zomer-faizoen in de twintig jonge uitloopen ge- had, daer anders gewoonlyk twee, drie, of ten uiterlte vier heeft. De AnanafTen konnen onze winter-koude niet verdraegen, en moe-
ten des zomers meer en langduuriger warmte hebben met minder ver- anderlykheid van weer , als gemeenlyk onder onze luchtftreek is; daerom des winters niet alleen in Stook-kafTen, maer zelfs des zomers onder glazen, en boven dien alsdan nog met de potten in broeyende Rund vereiffen gezet te worden :edog het is met deze als met alle ande- re gewaffen van warmer luchtftreek; dat de jonge, die hier te lande aen- gequeekt zyn, meerder koude, en veranderlykheid van weer konnen wederftaen, en daerenboven vrugtbaerder zyn, als zodanige, dewel- ke ons van buiten zyn toegezonden, en onder het klimaet, met haere natuur overeenkomende, geteeltgeweeft zyn: derhalven zal men zulke planten tragten te bekomen, die hier te lande aengequeekt, of zelfs door voortteelinge aengewonnen zyn: want men deze vrugt zeer ge- makkelyk en met weinig moeite aldus kan voortteelen. De bequaemfte tyd , om de jonge fcheuten af te neemen, is van half Ju-
ny tot het einde van die maend, wanneer veeltyds de fIruik van bequae- mergrootte en genoegzaeme dikte is om de zelve van onderen een wei- |
||||
|
Van
|
HET VOORTTEELEN
|
||||||||
|
400
|
|||||||||
|
nig te ontbladeren en dus te planten, zullende alsdan vervolgens in die
zomer genoegzaeme wortels tot Oktober maeken. Als men de Kroon en wil planten moet men de ftruik, omtrent een
duim breed lengte, van onder ontbladeren; alwaer gemeenlyk aenwy- zing van nieuwe aen te groeyen bladertjens zynde, zullen de wortels aldaer beter uitberften. Het planten van deze jonge fcheuten of vragt-kroonen moet in zan-
dige aerde en kleine potjens gedaen worden,zullende dacr in het befle wortels maeken; maer als de planten grooter gewerden zyn, moeten ze liet volgende jaer in kragtiger, minder zandige, aerde, en in grooter potten , mits de planten met de geheele klompen aerde in het overbrengen omwonden blyven, verplant worden: de bequaem- fle tyd tot het verplanten is in Maert, als wanneer de planten uit de Stook-kalTen tot de Ananas-Rund-bakken ftaen overgebragt te wor- den. Men moet omtrent het planten en verplanten zorg draegen dat de
aerde vaft rondom de ilruik of gewortelde klomp aengevoert, en daer na met water begoten word, op dat des te beter zoude fluiten: ook moet men daer toe niet te groote potten gebruiken," want deze zyn, behalven dat ze meer plaets beflaen en onhandelbaerder zyn, niet zoo goed tot de groei, en het doen voortbrengen van groote vrugten, als die van maetige grootte: de bequaemfte potten tot het verplanten zyn van tien duimen diameter, boven binnens rands, en zeven dui- men beneden , van boven tot de bodem tien en eene halve duim diep. De planten begeeren, in groei zynde, gemeenlyk taemelyk veel.
water, en na de groei kragtiger, en nog meer als in vrugt zyn; worden- de alsdan ook het lof van boven veeltyds overfproeit: nogtans moet men daer omtrent voorzigtig te werk gaen; en zoo veel water niet geven dat het zelve omtrent de vrugt-ryping fchadelyk is; want zoo de vrugten waterige, doorzigtige, groene geelagtige knobbels bekomen, is het een bewys dat de zelve te nat gehouden zyn, en zullen alsdan zodanige vrugten van minder reuk, en niet zoo geurig van fmaek weien: maer men moet de zelve ook, des winters, niet tot zoo verre laten uitdroogen, dat het merg van de bladen vergaet, daer van de begin- selen zyn, wanneer de groene bladen, tegen den dag gezien worden- de} geelagtige bonte vlekken bekomen. Tot het teelen van eene bequaeme vrugt; moet de plant van eenen jon-
|
|||||||||
|
van Ananassen. 46c
jongen fcheut, of kleinen kroon, ten minften drie jaeren wel en dik-
ftruikig gegroeit zyn: het eerfte teken, van vrugt te zullen voortbren- gen, is, dat des zélfs bladen van onder een weinig ontzakken, en de plant zig in het hert een weinig opent, wanneer de vrugt haeilig volgt, en zig uit het midden der plant, als de oppervlakte van eenen grooten nagel, komt vertoonen. Als de vrugt en fteng verhoogen, werd de vrugt rondagtiger met.,
puntige bladertjens, even als diftel-klitten, zynde, aen zommige met roodagtige, en aen andere met witte uitfpruitende bladertjens : na dat de vrugt, omtrent een maend, gegroeit heeft, en van grootte als een Okker-noot is, komt uit ieder knobbel een langagtig drie-bladig fpits toelopend bloerntje, zynde aen de gemeene Ananas-vrugt van -koleur bleek blaeu : aen de Roode hooger blaeu: en aen de derde ïbort zonder Hekels op zy der bladen, byna violet: dit bloerntje valt, met aenwas der vrugt, niet af, maer krimpt verdroogende in, en laet eenige zigtbaere overblyfzels, als de vrugt haere volkomen rypte heeft. De tyd van het begin der vrugt tot dat haer volkomen rypte heeft,
kan niet bepaelt worden aen zeker getal van dagen of weeken, nade- mael het afhangt van bequaem agter-een-volgende zomer-weer : en vermids men in het Voorjaer, wanneer de Planten in de Stook-kafTe ftaen, de Zon alsdan de glazen regthoekig befchynende, door vuur- ilookinge eenen zeer natuurlyken groei kan te weeg brengen, en dus ■de zomer geftadig en langduuriger doen zyn, het geen in het Najaer onder leggende glazen door Rund-broei niet kan gefchieden, de Zon alsdan de glazen met fchuinfer ftraelen befchynende, en gevolgelyk geene behoorlyke warmte veroorzaekende, het geen door de gewoon- lyke regen in dien tyd nog meer aen de planten benomen word, zoo inoet men met het laetfte van December meer en meer warmte door vuur- flokinge maken, op dat de planten met February zodanig in groei zyn, dat de vrugten zig met demidde-maend,often uiterften voor Maert,inde planten zigtbaer komen te vertoonen, die alsdan by vervolg van bequaem zomer-weer, onder behoorlyke behandeling, met het begin van Julyr haere volkomen rypte verkrygen, en dus yyf maenden, van de zigtbaere vertooninge, onder weg zyn. De vrugten, die zig met het begin van Maert vertoonen, hebben, voor het minfte, veertien d'agen langer no- dig om te rypen: die van midde^Maert een maend; en gevolgelyk Zyn deze zes maenden onder weg: en die met April nog langery dog II. Tieel. E e e die |
||||
|
402 Behandeling der Ananassen
die van half April werden zelden zoo ryp» dat ze haere natuu'rlyke
geurige fmaekverkrygen. De aengenaeme reuk, den welken de rype Ananaflen , by liet ope*
zien .der glazen, van zig geven, is het zekerde bewys van rype, geu- rige, wel behandelde vrugten; die alsdan van koleur lioog-geel zyn met bruine gcdo, vlekken op de knobbels. Van de behandelinge der Ananaffen, en eenige andere Gewajjen*
in de winter-Stook'kaJfe, en des zomers in de Rtmd- broei-bakken-
De tyd, wanneer de Gewaden uit de Rund-broei-bakken tot de
Stook-kafle , en van deze wederom tot de Rund-broei-bakken moeten overgebragt worden, kan niet bepaelt worden, als zynde af. fcankelyk van het weer, en na dat de Zomer of Winter langduurig is; mitsdien ben ik, in zommige jaeren,genootzaekt geweefi: de zelve, met het laetlle van September, in de Stook-kade, en niet voor April daer uit te brengen: dog in gewoone jaeren gefchied zulks omtrent den io. of i2. Oktober, en in het Voorjaer half Maert tot de Stook-rund- bak; en tien dagen daer na tot de andere, mits dat de rund alvoo- rens in de bakken door broei van bequaeme warmte is: ook moeten de Stook-rioolen door vuur-ftookinge opgedroogt zyn, alvoorens de gewalTen tot de Stook-kaiTe worden overgebragt, om niet alleen de zelve van vunfe dampen, die, in de eerde ftookinge, van vogt het kragtigfte zyn, te zuiveren, maer ook om te ontdekken, of'er geene. openingen zyn, daer de rook kan doordringen, de welke alsdan met zand moeten gedigt worden. In de Stook-kafle, Rund-bakken en Stook-oven, gemaekt volgens
de afgefchetde plaeten in het i. Hoofddeel bladz,. 18. en het 7. Hoofd- deel bladz. 4$. in het i.Boek dezes tweede 'Deel te zien, word de agt- geving, aengaende de gedeltheid van warmte en koude, na het Weer- glas genomen; het geen in de Stook-kas van de zy-muur by den Oven twee roeden en drie voeten af Handig hangt; met het bolletje een voet en zeven duimen van den grond, en van de voor-glazen in de winkel- "tiaek; zynde het in de tweede verdeelinge der Kade mede een voet én zeven duimen. In de Rund-bak hangt het weer-glas agter in iiet mièèen om hoog. |
||||
|
IN DE SXOOK-KASSE EN IlUN D-Bit OEI-B AK.K E N. ^Öj
De Gewaffen worden in dezer voege in de kaffe en bakken geplaetft.
Onder op de grond der Stook-kaffe, zoo digt doenlyk voor de glazen, mits de bladen niet of weinig aen de glazen raken, worden de dikfte, ftruikigfte planten, de welke liet kort-bladigfte zyn, gezet, op dat de daer agter geplaetfte minder zouden befchaduwen; agter deze kort- bladige worden, mede zoo digt doenlyk aen de voorfte, nogtans mal- kanderen niet of weinig rakende, de dik-ftruikigfte, die lang van bla- den zyn, gezet. Drie voeten en twee a drie duimen liooger uit den grond, zoo digt doenlyk voor de glazen, legt een plank; daer op ins- gelyks de dik-ftruikigfte vrugt-dragende Ananas-planten gezet worden: tynde de plaets, op deze plank, digt by den Oven het verkiezelykfte, en aldaer ook de eerfte vrugten te wagten. Een voet hooger, meer in het midden der Kaffe, en zodanig dat de voorfchreven onder-plank, met potten bezet zynde,nog een duim tuffen-wydte heeft, legt voorby den Oven een plank, daer op de laegft-bladige minder foort, dog ook Vrugt-dragers, geplaetft zyn; maer deze brengen aldaer, fchoon ze op die plaets de meefte warmte genieten, noit zoo goede nog groote vrugten voort; al waren de planten zoo dik-ftruikig als de befte: daei: van de meefte reden de afftand der lucht is, en dat de planten niet genoeg door koude konnen betempert worden. Men kan de zelve ook anders binnen de Stook-kas op eene fchuinfe ftyl-ftaende Helling, drie hoog, boven de geene die op den voor-grond ftaen, zoo digt doenlyk, by de glazen plaetzen. Vorder meer afftandig van den Oven, in de tweede verdeelinge der
Kaffe, leggen op gelyke hoogte twee diergelyke planken nevens mal- kanderen, op de welken twee reyen van de kleinfte Ananas-plantea voor malkanderen geplaetft worden. Beneden op den grond, agter de tweede rei vrugt-dragende Ananas-
fen, worden de grootfte planten gezet, van de welken geen vrugt, voor het volgende jaer, verlangt word; daer van de afftand der lucht oorzaek is: maer vermits deze, digft by den Oven, meer warmte ge- nieten als die voor-ftaen, zoo moet men zorg dragen dat ze voor deH Oven, in de eerfte verdeelinge der kaffe, van onderen niet branden, daerom ze op een plank, de welke ander half duim van den grond op klinker-fteenen legt, agter welke derde nog een vierde rei komt, ge- plaetft worden : dog het was beter, dat men de geene, die geen vrugten moeten- geven, in eene afzonderlyke kaffe plaetfte, daer zö zoo veel warmte niet <juamen te genieten, als de Vrugt-dragers van Eee 2 half
|
||||
|
404. Behandeling der Ananassen
Jhalf January tot dat in de Rund-bak overgebragt worden, nodig heb-
ben. In het 7. Hoofddeel van het 1. Boek in het x. T)eel, van den Oven en
des zelfs ftookinge handelende, is gezegt, dat die gemeenlyk, als het niet vrieft, om den vierden dag geftookt word; dog daer aen kan geen nette bepaeling geftelt worden, moetende het weer-glas aenwyzen, of men meer of minder warmte nodig heeft: aldaer word ook gezegt, dat men des winters dikwils genootzaekt is, om aen den nagt, de dag-warmte, en aen den dag de nagt-koude te doen gewerden; om dat men de glazen van vooren, zoo veel doenlyk is, ongedekt moet houden , op dat de gewalTen de lucht zouden genieten. Wyders moet men de KalTen dikwils van vunfe lucht zuiveren, en eene verfe buiten-lucht daer door laten waeyen; ten dien einde moet de warmte alvorens een weinig vermeerdert worden, want door het doorwaeyen des wind komt het weer-glas, een weinig beneden de pylvan warmte, te zakken. Ondertuffen is het niet doenlyk dat men de kaflen altyd na wens
regulier van warmte en koude kan houden; nademael onverwagte kou- de, wind by nagt, en andere toevallen daer omtrent veranderinge kon- •nen maeken, en aldus meer warmte of koude veroorzaeken; waer in men dan aenftonts moet voorzien, het zy met te lugten, of door den oven langer en* heeter te ftooken. Wanneer de planten uit de Rund-bak, alwaer door warmte omtrent
de potten zyn aengedaen geweeft, tot de Stook-kas zyn overgebragt, dan moet men de zelve niet te fchielyk den winter doen gevoelen, daerom is het beft, dat men het weerglas, de tien eerde dagen, niet Jae- ger als tot 22Ï of 22. laet komen, en van warmte 29, tot 26.: maer men moet ook zorg dragen, dat 'er noit vorft omtrent de planten komt; overzulks moet het in de tweede verdeelinge der kalle noit laeger zyn als 19. ook in haere zomer-maenden, die hier met half January beginnen : en vervolgens van half February, tot de planten in de Rund-bak gebragt worden, behoort het altyd naby op de zelve grae- den van nagt-koude, en dag-warmte te zyn, volgens het weer-glas noit des daegs baven 59, of 40. en des nagts boven 27, of ten uiter- Jïen 2Tt-
In het laetfte van November, als winter-maend, moet het weer-
glas, in geen. fterke vorft 19. aenwyzen; maer by felle koude met wind is men niet veilig, nog zeker omtrent den indrang der koude; over-
|
||||
|
TN DE SïOOK-KASSE EN RüND- B EO EI-B AKKEK -föf
overzulks zoude men zig, in zodanige gevallen, fomtyds bedrogen
vinden; daerom men in diergelyk koud vriezend weer een weinig," meerder voorzorg moet neemen, te meer om dat in deze lange nagten grooteveranderinge, buiten eenige herftellinge, kan voorvallen: maer omtrent de dekkinge en uitwerkinge der ftookinge konnende verzekert zyn, dan is het beft dat men de Ananas-planten van den 10. Oktober,» dat in de kafle komen, tot den 10, of 12. February, dat vrugten behoo- ren te vertoonen, de navolgende koude en warmte, volgens het weer- glas in de tweede verdeelinge, laet genieten. Oktober.
Nagt- koude Dag-warmte
van den 1.0 tot 20 —.-------22-----------27 In dez'e maend gemeen lyk twee- of drie-mael te poken-, en drie* of
vier-mael te begieten.
November.
Nagt-koude Dag-warmte-
van den 1 tot 10-----------iof_____^, 22J. Nahetweert vyf ofzes-maelte jiooken; en drie- of vier-mael te begietem
December.
Nagt-koude Dag-warmte
van den 1 tot 14-----------19 — -—— 21 ----------IJ — -2f-------w 20-----------22f.
'In deze maetid agt- of negen-mael te ftooken- en de planten vier- of
vyfmael te begieten.
January.
Nagt-koude Dag-warmte
van den 1 tot 9-----------23. — — — 2JI
---------- 10.— 15---------*.-. 24J-----------27
— — « l6 ■— 22-----------, 2JJ,— -------2pf.
-------■ - 23 — 31-----------, 26-------— 32I
Qemeenlyk tien-mael tejïooken-, en tien* oftwaelfmaelde aerdetebfr
gieten, en fomtyds de planten te overfproeyen. e e 3 t%*
|
||||
|
4öó Behandeling van Vreemde
February.
Nagt-koude Dag-warmte
van den i tot $• —.------26----------344 voorts zoo lang in de Stook- .,
kaïreftaen? ^----------*°
Na het weert teftooken-, en een weinig meer als in Janüary te begie*
ten en te overfproeyen.
moetende de planten vervolgens in de Zelve graed van koude en warmte
blyven, tot dat ze in de Rund-bak overgebragt worden. Men kan ge- woonlyk deze warmte by vorft verkrygen, wanneer men om den anderen dag ftookt: wyders moeten de planten, na dat ze aen het groeyen zyn, meer gegoten en dikwils met koud water, tot verquikking van het lof, overfproeit worden. De GewafTen, die in de Luchtflreeken onder of omtrent de Linie
groeyen, zoo als de Manges Tanges doet, konnen hier te lande aen zoo veel koude niet wederftaen; daerom moet de Manges Tanges in de Stook-kas op de plank, de welke drie voeten en twee of drie duimen boven de grond is, voor de glazen, het digfle by den oven, dog voor by de Lucht, geplaetft worden: moetende den Oven voor de zelve noit flapper gaen als dat het weer-glas 23. aenwyft, en de dag-warm- te niet beneden 2). is: voorts moet die van gelyke warmte als de A- nanaffen van den 24.. December, enz. gehouden, maer met zoo veel water niet bevogtigt worden. Deze manges Tanges is eene bekende Oofl-indife vrugt, en aldaer voor de eerflena de Ananas van fmaek ge- agt: van grootte als eene gemeene lienet met eene bruine purperagtige voife fchil: heeft op des zelfs kruin zoo veel tekens, als daer onder vrugten leggen, die gemeenlyk j, of 6, ook 7. zyn, en zulks in on- derfcheide verdeelingen of vliezen, even als een Sinaes-appel, dog de eene verdeeling is grooter als de andere: de daer in befloten vrugten zyn fneeu-wit, van eenen zeer aengenaemen zoeten fmaek, ja beter als van onze Perziken, om dat deze altyd van gelyke Zoetigheid en noit meelig zyn. De bafl: van dezen boom, die van Uitloopen word voort- getedt, is ros-brujn: de bladen zyn blinkend hoog-groen, golfagtig, en
|
||||
|
Gewassen in de Stook-kasse. 407
en voor fpits-puntig; in de rondte gefchaert; niet ongelyk aen het
blad der Limoen-bergamot, maer een weinig fmalder en puntiger na boven. De Tifang, die van Uitfpruitzels word voortgeteelt, en waer van
veele foorten zyn, groeide by my, in gelyke warmte, koude en be- vogtiginge met de AnanafTen gehouden, zeer weelig; maer als de zel- ve tot de hoogte van ruim zeven voeten gekomen was, en daer door niet langer in myne Stook-kas ftaen konde, hebbe ik dien in myne Trek-kas moeten plaetzen, alwaer ze, zodanige vereifte warmte niet konnende verkrygen, geflorven is: ondertuiTen houde ik my verze- kert, dat ze, in gelyke warmte en bevogtiginge met de AnanafTen ge- houden wordende, zeer gemakkelyk tot het vrugt-draegen te brengen 'is: maer door verfcheide voornaeme lieden uit Ooft-indiën berigt zyn- de, dat het veel flegter vrugt als de Ananas is, en dat eene geile zoete fmaek en weinig vogt heeft; vorderslangagtig, en ongelyk van groot- te is; hebbende gemeenlyk 20, tot 30. en meer vrugten aen eene ftruilc waer van de grootfte, als onze Braed-peeren, gebakken of gebraden* en by eene boterham gegeten worden; zoo hebbe, dit vernemende, van het voortteelen van deze afgezien; naerdien myn voornaemfte en eenigfte toeleg altyd geweeft is, om wezentlyke goede vrugten, en geene uitheemfe ilegte, of befpiegelende planten, om der zelver zeldzaemheid hier te lande, voort te queeken. De Cederaet en andere Citroenen , Bergamotten, S'inaes-appelen,
en zodanige teere Limoenen, Kaepfe gewaffen enz. konnen aen meer koude wederftaen, zulks de Kas-warmte voor het laegfte op 17. mag komen, en de dag-warmte op 19, of 20., daerenboven moet der zelver winter langer duuren, en niet voor half January de warmte zagtelyk vermeerdert worden, zoo dat ten einde van [anuary het laegfte 21 £,oF 22. en het hoogfte 2 ?, of 26.moet zyn. Met liet begin tot half February 22, of 22\ en 27, of 28. het hoogfte. Na het laetfte van February tL en 29, of 30. het hoogfte. Maert 23}» «f a*. en 31, of 32; het hoog- fte, en aldus blyven tot dat de Trek-kas ontbloot word, het geen ge- woonlyk na den 20. Maert is. Met deze warmte kan men de fioozen en andere bloemen van onze
Luchtftreek tot bloem vervroegen; maer geenzins, wanneer men de zelyen gelyke warmte met de AnanafTen doet genieten, want dan fchieten ze fterk in lof, zonder eenige bloemen voort te brengen. In Maert is de Zon zoo hoog gerezen, dat deze, byna /laende gfa-
zert
|
||||||
|
4öB Behandeling der Ananassen in üe Rund-bakren.
zen der Stook-kafTe, omtrent de middag, met affchampende Zonne-
Üraelen befchenen worden, overzulks zal men alsdan bedagt zyn om de AnanalTen,de welke onder fchuinsleggende glazen,door broeyen- de rund, konnen verwarmt worden, daer in over te brengen; ten ■dien einde maekt men dat de Rund bakken, omtrent den agtften oF •tienden Maert, met rund aengevult, en met glazen overdekt zyn: toorts worden de planten in haere potten, na dat de rund aen het èroeyen is, daer in gezet, en tot aen of even boven de rand van de potten fterk met rund aengevoert: daer toe is de gewoone tyd omtrent half Maert voor de fteene Rund-bak, de welke kan geflookt, en door -boven-dekking met Haire-kleden en Val-blinden, tegen onverwagte vorft, bezorgt worden: maer in de bakken, die met geen vuur konnen verwarmt worden, niet voor na den 20.Maert of laeter,nadathetweer •vriezende is, of dat men fterke vorft gehad heeft; want alsdan volgt melden zoo fterke vorft, de welke niet door dekfel van fchuif-gordynen, en daer over riet-matten kan afgeweert worden. De gewaffen worden onder deze leggende glazen in de Rund-bak
kragtig van Zon aengedaen, waer door het lof, als daer aen ongewoon 2.ynde, ligtelyk komt te branden; maer om zulks voor te komen moet men, by heldere Zonnefchyn, de zelve dikwils dekken en ontdekken, 200 lang tot dat ze aen de Zon gewoon zyn, het geen gemeenelyk veertien dagen, of weinig langer, aenloopt, als wanneer het weer- glas, eenigzins door de glazen van Zon aengedaen, niet hooger mag ryzen als tot agt of negen en dertig, het welke voor de boven-lucht merkelyk minder is als in de Stook-kaffe, want het, door de warmte der Rund Omtrent de potten, ruim zoo warm maekt. Wanneer de bladen aen de Zon gewoon zyn, dan laet men de
2elve zonder dekfel tegen des zelfs ftraelen, en worden alsdan, met het afhaelen der glazen, gelugt, in den beginne op 40, of+1. en daer na om of by de vyf en veertig. De Planten in de bakken gebragt fcynde, worden, 'm den beginne, weinig gegoten, om dat de rund, zeer nat in de bakken gedaen, genoegzaeme vogt van onderen ver- fchaft; maer daer na worden ze taemelyk, telkens by overfproeijinge, begoten; ook worden de glazen, als het des zomers regent, afgehaelt, om de planten door den regen te verquikken. |
|||||||
|
BE*
|
|||||||
|
i09
BEHANDELING
der
TUBEROOZEN.
|
|||||||||
|
D
|
e Tuberoozen begeeren eenen vetten zavelagtigen wel doormeften
klei-grond in eene vrye open warme lucht met veel vogt: als men |
||||||||
|
de zelve aldus plant en onderhoud, vermenigvuldigen ze by uitne-
mentheid fterk, en brengen verfcheide bloem-ftengen, uit ieder bol, voort' het geen niet zoo zeer door de groote van de Bol veroorzaekt word,' maer voornamentlyk daer door, dat de bol van onderen met eenen crezonden, vaften, dikken wortel voorzien is, uit de welke veele kleine hair-, of houtige wortelen fchieten, die aen deze plant-bol, by aenhoudinge van warmte en vogt, geduurige groei veroorzaeken door «•eftadige aenwas van Klifters: zynde dit, myns wetens, aen geen ander bol-gewas zoo eigen: dit heeft my de ondervinding geleert, wanneer ik zodanigen grooten onder-wortel zonder bol, en alleen met aenwyzinge van kleine uitbottingen, zoo groot als een fpelde-kop, op zy van de zelve wortel, geplant hebbe; want deze heeft my niet alleen in hetzelve jaer in Auguftus vyf bloem-ftengen, ieder met in de dertig of veertig bloemen voortgebragt, maer ook, in Oktober uit den grond genomen zynde, was die tot eenen grooten klomp van tien groote bollen en een menigte aenwasjens van kleine Klifters ge- groeit: hier door wierde ik myne begaene mifïlag gewaer in het be* fnoeyen of af breeken van dezen grooten onder-wortel: als mede dat een groote bol, het voorige jaer gebloeit hebbende, wanneer metge- noegzaeme onder-wortel voorzien is, daerom in het volgende jaer geen minder bloem-ftengen voortbrengt ; dewyl die , door de kragt van den onder-wortel, meeft op zy van den bol uitberilen, en aldus haere bloem-ftengen vormen, gelyk uit eenen enkelden bol vyf bloem-ftengen bevonden hebbe op zy voort te komen. Gelyk de warmte en vogt van onder, haer in geftadige groei doen
aenhouden, zoo doen in tegendeel koude en damp haer lof, en by aenhoudinge ook haer bol en wortel fchielyk verrotten: insgelyks zal een Najaers ryp haer groei ftremmen en het lof doen vergaen, zulks ■II.Deel. .Fff zal
|
|||||||||
|
»
|
|||||
|
4-ïO Behandeling der Tuberoozën
zal ook de damp, die men in het Najaer, en des winter gewoonlyk in
befloten glazen-kaflen heeft, uitwerken. Wanneer men een zoel en warm Najaer met veel vogt heeft, dan
groeyen de Tuberoos-bollen met ongemeens dikke ftengen en veels bloemen: in tegendeel zyn de ftengen, in groote Zomer-hette en droogte, mager, dor, en met weinige bloemen: daerom moet men de ïefva alsdan 'overvloedig en dikwils begieten, zelfs fomtyds tweemael, of meermaelen ter week. Wyders moet men zig omtrent het voortteelen aldus gedragen:
men neemt de Bollen inhaeren klomp van aenwas,na de eerile Najaers ryp, wanneer haer lof begint te hangen, ofwel in zeer natte koude Klajaeren, met het begin of half Oktober uit den grond: daer na men het lof tot een duim of ander half boven de bollen affnyd, en alsdan de aerde tuffen de zelve en de wortels uitfpoelt; vervolgens legt men die met h.aere onder-wortels, in het geheel aen een, te droogen, waer na de zelve in eene drooge warme plaets, daer de minfte vorit niet kan bykomen, bewaert worden; daer toe ik het huisje van den Stook-oven verkieze. Men begint de zelve met February te zuiveren met de lange hair-wortels, rondom de dikke knobbel wortels, digt af te fnyden,. neemende ook alle de kleine overvloedige Klifters, die gemakkelyk affcheiden, als mede ieder groote bol, daer van; mitsdien plan te ik niet als enkelde bollen, ieder met haer aenhoudende dikke wortel-ftuk, ten waere twee bollen, zoo digt by den anderen, aen eenen wortel- ftuk vereenigt zyn, dat het zelve in twee deelen met eene groote fcheuringe zoude moeten gefcheidm worden; in zulken geval plante ook twee bollen telïens: deze zuivering en fcheiding gedaen zynde* legge de bollen wederom te droogen tot het begin van Maert; en als- dan plaetzede bollen, die men zal planten, in eene houte bak, of pot van agt duimen hoog, met beft wit of graeuwagtig zand gevult, digt by den anderen, zodanig dat haere toppen van boven geheel mee zand bedekt zyn: waer na het bakje, of pot, bequaem warm, en het zand taemelyk vogtig moet gehouden worden. Agt of tien dagen daer na word de Meft-berg, op de welke de gefprotene bollen zullen geplant worden, aengelegt, na de lengte en breedte der daer toe ge- fchikte bak, die alsdan met glazen toegedekt en dus aen het broeyen gebragt, ook boven op met twaelf of veertien duimen aerde langza- jnely k opgelioogt word: vervolgens worden, den agtften of negen- den "dsg r.p. het aanleggen der me/l-berg, de uitgefproten bollen, ieder |
|||||
|
EN ANDERE BLOEMEN? 4,1 f
ia een hoopje wit Zand, daer op hoog geplant, met twee duimen aer-
de overdekt, en voor de koude, als de Meloen-bergen, bewaert. Wanneer de aerde, de bollen aen den groei zynde, begint droo^
te werden, moet de zelve door te begieten in eene matige vógtige ftand onderhouden worden; inzonderheid willen de Tuberöozen üerk begoten zyn, als ze bloem-ftengen hebben; en op dat de aerde de daer op gegoten vogt wel zoude inflorpen, moet de zelve met eene duim breed dikte oude rund overdekt zyn. De Tuberöozen zyn enkeld met zes bladen: maer de dubbelde, die
gevallig uit de enkelde zyn voortgekomen, met negen, twaelf, ag- tien en meer bladen: van welke iaetfte hier nevens eene affchetzingS te zien is. Van de Bloemen 'm het algemeen.
Hier zoude een open veld hebben, indien ik oit in de geheimen det
behandelinge van Bloemen hadde willen indringen, maer het ge- not van vyf of zes weeken gezigt, zonder eenig ander wezentlyk voordeel, heeft my daer toe noit konnen overhaelen. Myne genegen- heid is altyd voor zodanige Gewaffen geweeft, die niet alleen het oog verlufligen, maer ook te gelyk de tong ftreelen, en het hchaem voed- fel geven; mitsgaders voor wilde Plantagien, die allerbande werk- en nodig brand-hout, als aen het gantfe mensdom dienftig en van noden is, verfchaffen: derhalven zal ik dien aengaende, tot üot van dit wrerk, niet anders als eene algemeene fchets ontwerpen. Ik verdeele de Bloemen in drie onderfcheide foorten, zynde de eer-
fte en voornaemfte Bol- of Klaeuw-bloemen: de tweede Tlant-bloe- men: en de derde Zaei- bloemen. De twee eerfle foorten worden ver- meerdert van haere Bollen, Klaeuwen en Wortel-ftukken, mitsgaders Plant-fcheuringen, en afzettingen; ook veeltyds door zaeijingen om daer door verbeterde foorten te verkrygen. De derde foort, die van zaed voortkomen, geeft even zodanigen gewas, als den bloem, daer van het zaed is gewonnen, ook fomtyds met een weinig verande- ringe. Hoedanig de aerde zyn moet om bloemen voort te teelen, is in het
5\ Hoofddeel van het i. Boek dezes 'Deels te zien. Den tyd, wanneer de bloemen in den grond gebragt, en weder
behooren opgenomen te worden, zal men in het i. Boek van dit 'Deel Fff 2 in
|
||||
|
412 Van de Bloemen.
in het i. Hoofddeel, onder de maendelykfe Tuin-oeiFeningen, konneri
gevvaer worden. Men legt gemeenlyk alle Bol-bloemen ruim twee, en Klauw-bloemen
ruim een duim diep onder de aerde, daer na overdekt men die nog met een vinger breedte oude Rund, als ook tegen vorit met peul-rys, het geen by fterker vorft met ftroo kan bedekt v/orden. Wyders moe- ten de Bollen niet opgenomen worden voor dat haer lof aen het ver- gaen is. Ook moet men, na de opneming, de vermeerderde Bollen» of Klaeuwen niet aenftonts van deMoer-bol fcheiden, maer daer mede wagten tot dat ze gedroogt zyn, wanneer ze eenigermate van zelfs, zonder de Moer-boï te quetzen, daer van zullen fcheiden, of konnen afgenomen worden. De Bloemen die van Bollen, Klaeuwen of Wortel-llukken vermeer-
deren, zyn Anemonen, Arum, Brionie, Colchicum, Corona Impe- rialis , Cyclamen , Crocus , Dens Caninus , Dipcadi, Fraxinellen, Gladiolen, Helleborus, Hiacinthen, Jernfeyers, Jonquillen, IriafTen, Leliën, Kievits-eyeren, Martagons, Tros en andere NarcilTen, Orchis of Standel-kruid, Peoniê'n, Ranunkulen, Serpentaria, Tuberoozen , Tulpen, Tydelozen. Die door Plant-fcheuringe voortgeteelt worden, Gras-anjers, Afters,
Auriculen of Beerooren, Camillen, Cardinaels-bloemen, Damaft-bloe- men, Duizend-fchoonen, Gentinellen, Hepatica, Klokjens, Konftan- tinopelen. Lavendel, Lelitjens van Dalen, Plimen, Primula Veris, Vioolen. Die men van Stek teelt, Dubbelde goudeLakenfe en geele Muur-bloe-
men ," Konftantinopelen , Damaft-bloemen j f los Cardinalis, Paffie> bloemen, Violettcn. Door Inlegginge Angelieren.
Ook konnen deze nieefte bloemen uit Zaed voortgeteelt worden.
|
|||||
|
BLAD.
|
|||||
|
B -L A D W Y Z E
|
|||||||||||||||||||||
|
der Voornaemfte Zaeken.
|
|||||||||||||||||||||
|
danige aerde en potten vereilTen geplant te
worden, 400. moeten des winters in Stook- kaftèn geplaetft worden, 399. op wat wyze de ftruiken te planten en verplanten, 400. begeeren tamelyk bevogtigt te worden, ibid. 406. teken van te zullen vrugt draegen; en wanneer zig vertoonen , 401. hoedanig der xelver bloem is, ibid. wanneer ryp zyn, ibid. hoe moeten zien, als ze ryp zyn, 116,402, wanneer in de Stook-katlè te brengen, en hoe aldaer te behandelen, 402. hoe daer in te plaetzen, 403. op wat wyze te ftooken, 404, af fchetzinge der warmte in de Stook- kas, 403". wanneer in de Rund-broei-bak- ken te brengen, en hoe aldaer te behande- len, 408. Andivie, op wat wyze voort te teelen, en her |
|||||||||||||||||||||
|
A.
Abeel-boom van verfcheide foorten , met
zyne eigenfchappen befchreven , en waer toe des zelfs hout dienftg is, 190. Abrikoozen, waer op te oculeeren, 91- 143.
■welke fmackelykft zyn, 113. van verfchei- de foorten en koleuren, 115-, 144. hoe en waer deze boomen te planten, 143. Aegt-uppekn befchreven, 12Ó.
Ael-bezië» van ftek te teelen, 77, ijl. der iel-
ver verfcheide foorten, 114, ifi. worden beft op ftooven voortgeteelt, Ibid. Aenbinden van boomen, hoe te verrigten ,105-.
Aenneemers, gedrag omtrent hunnen arbeid,
44. Aerd bezien, welke de belle zyn, en hoe te
teelen, 319. wanneer te plukken, 116,319. Aerde, hoedanig by boomen teplaetzen, 47.
des zelfs verreheidentheid, 270. hoedanig, na de eigenfchappen der gewaden, te be- reiden, 271. waer uit tot Pot-of Bak-ge- waden , en bloemen moet beftaen, 272. mulle zandige te gebruiken tot de te verplan- ten gewaften, 273. hoedanig daer mede de broei-bergen te bedekken, 284. hoedanig tot Aerd- en Warmoes-vrugten moet zyn ,311. baggeragtige mul gevroren zynde zal ligt ft water ontloifen, 374. Aerd-vrugten begeeren veranderinge van aer-
, de, en de reden waerom, 271. welke men
maendelyks kan hebben, 288. enz- de meefle moeten niet verplant worden, 313. welke te verplanten, ibid. hoe te verplanten, 314. Aertifiokkcn, op wat wyze te teelen, 320.
Af bonken, watts, 46.
Ajuin, op wat wyze voort te teelen, 321. hoe
daer van zaed te winnen, 322. uihhéa word van ftek voortgeteelt, en maekt
een cierlyk boomtje, 20$. Amandelen, hoe te teelen,. 83,1 ƒ6.
Ananas-zomer-broei-bak afgefchetft , 238.
waernemingen met het weer-glas in dezel- ve, 25-6. AnanaJJ'en zyn van driederlei foort, 398, op
wat wyze voort te teelen, 399 401. in hoe- |
|||||||||||||||||||||
|
zaed te winnen,
|
|||||||||||||||||||||
|
323.
|
|||||||||||||||||||||
|
Angelieren, wanneer en hoe in te leggen, 79.
Angaijjefeer befchreven, 124.
Appel-boomen, met afgeknotte kroonen ge-
plant, hebben geen paelen nodig, 89. op haere efge plantfoenen te enten of oculeeren, 91, wanneer te enten, 93. der zelver befchry ving, 12ƒ. enz. Appelen worden van zaed voortgeteelt, 75".
dner in men van buiten de pitten kan zien-, 110. Appel-pitten, wanneer te fpruiten gelegt wor-
den, 309. Arlor mortis zie Iben-boom.
Apbur vitae maekt geen cierlyk boom-gewas,
199- _
Arbeiders, hoedanig moeten zyn, 23. Der
Zelver gereedfehap, 24-31.
Ajbergien, op wat wyze voort te teelen, 324- 326. hoe lang te (tikken, en wanneer her Lof af te fnyden, 3.2y. het gevallen zaed aï- tyd op te zoeken, ibid. nieuwe geplante- wanneer te (likken, 326. |
|||||||||||||||||||||
|
B.
|
|||||||||||||||||||||
|
B
|
aggers befchryving en kragf, yö.
Bak- en Braed-appelen y Welke de befte
|
||||||||||||||||||||
|
zyn, 127.
F ff 3: Bafe- |
|||||||||||||||||||||
|
Bladwyze
|
|||||||||
|
Sak-water, wanneer het warmfte of koudfte
is, 2 f6. Barjterijfe» gerypt, hoe van koleur zyn, 114.
if3. worden van üitloopen voortgeteelt, if2. zyn zeer bequaem tot tuflen-heiningen, ibid. Barometer is dienftig om kennis van Storm-
winden te bekomen, 252, z$j. Bafilicum, op wat wyze voort te teelen , 326.
Beelden, Mannen- en Vrouwen-beelden, hoe-
danig moeten zyn, en waer voegen, 13. Enkelde Beelden worden rondom Parterren en Water-kommen geftelt, ibid. Beet, op wat wyze voort te teelen, 326. wat
het befte zaed is, 327. Beet-wortelen; op wat wyze voort te teelen,
363-
Begieten van de Gewaffen noit op het warme
van dea dag, of in Zonnefchyn te doen, 276. moet niet te veel gefchieden, ibid. Bergamot befchreven, 121-
.----—- Crafane befchreven, 123.
----------~ Limoen en Oranje, befchreven, 385-.
aen welke koude kan wederftaen, 407.
Berg Efch zie Qualjler-bezie-boom.
Berken boom van twee foorten, met zyne ei-
genfchappen, en waer toe de zelve dienftig is, befchreven, 191. Bernagie, op wat wyze voort te teelen, 327.
Beuken boom met zyne eigenfchappen en dien-
ftig gebruik befchreven, 191. Beur é-f eer befchreven,: 122.
Bind-tienden zie Tiende-banden.
Bifarre', befchreven, 383,384.
Bloem- bakken, tot winter gebruik, afgefchetft,
238. Bloemen, die voor winter-koude konnen be-
waert worden, in ruime aerde te planten, 272. 288. ettz. op wat wyze eenige foorten te
behandelen, 411,412. Bloem-knoppen zie Vrugt-bloem knoppen.
Bloem-kool zie Kool.
Blom-zoete-apf el befchreven, 128.
Booghout befchreven, en niet waerdig te plan-
ten , 184. zie verder onder Efcb- doorn, Planas, en Schotfe Linden. Boomen niet te befloten of op te veel Zon te
planten, y8. der zelver quaelen hoe te ver- beteren, S9i 60. van zaed brengen veran- |
|||||||||
|
derde foorten voort, 60,63. hoe te planten
en verplanten, 63. enz. 84. enz. oude hoe te behandelen, 63,64. der zelver eigenfchap- pen, 69 de tyd der uitbottinge en einde van groei is niet te bepaelen, 72. door zaed te vermeerderen, yf, door üitloopen vermeer- dert, 76. in eigen Queek-hof te teelen nood- zakelyk, 79. enz. hoe wyd van den anderen moeten geplant worden , 88. rondom de (lammen met geen afgevalle bladen aen te hoogen, 89. hoe na de entinge te behande- len, 9f. nieu geplante niet fchielyk te laten opfchieten, 101. wanueer moeten bevogtigt worden, 277. Boom-bladen maeken, verrot zynde , eene
goede meft, $7. van de zelven worden broei- bergen aengelegt, 283. Boomgaerden van hoog-ftammen worden nu
weinig aengelegt, 10. wanneer en hoe te bemeften, f2. Boorn-queekers behandeling in het voortteelen
der boomen, 80. konnen, door onkunde, andere bedriegen, 81. welke pitten zy tot Peerenen Appelen enz. neemen, en hoe be- handelen, 82. Boom-tak ken hebben tegen gefielde wortels,
die door te veel fnoeyen verdikken, 67. Boom-vrugten, zie Vrugten.
Boonen, by het leggen, niet op den grond te
laeten leggen, 314. groote Boonen, op wat wyze voort te teelen, 327, 328. Tttrkfe Boo- nen,op wat wyze voort te teelen, 329,330. Botten en Knoppen der boomen wanneer be-
ginnen te groeyen, 73. Braed-peeren, welke de befte zyn, 124.
Braem-bezien, der zelver koleur, als ze ryp
zyn, 114. waer groeyen, ifo. Broeibakken, hoedanig te maeken, 238.
Broei-bergen,op wat wyze aen te leggen, 283,
284. de daer in zynde gewafTen van de zwe- vende dampen te zuiveren, en pp wat wy- ze, 285'. Broei-kafïèn zie Kaffen.
Buiten-manteling van boomen zeer noodzake-
lyk, !ƒ. Buiten-plaetzen: hoedanig van omtrek en ge-
legen behooren te zyn, 1-3. Onderteek aengaende der zelver verkiezing, 3, 4. Der zelverfchikking, 9. Men moet, in de wan- delinge, der zelver grootte niet konnen ont- dekken, 12. Waf by der zelver aeulegging jaer-
|
|||||||||
|
DER VOOENAEMSTE Z A £ £ E ST.
|
|||||||||||||
|
Druif-kernen-, gezaeit zynde, brengen onder-
fcheide vrugten voort, 75-. Druiven van verfcheide foorten en ko]euren>
11 f. vleezige begeeren geen fterke Zoiij. 163. willen in belloten Glaze-kaïïèn rrie£ rypen., 174. der zelver waes is eene uit* damping van binnen na buiten, 174- te veel aen den wyngaerd zynde, vallen kleinder, en beletten het rypen, 175". welke aen den ftok fmaekelykft zyn, ibid. wanneer begin- nen te bloeyen, en ryp werden, 176. voor- beelden van den tyd der ryp-werdinge, ibid» 177. verfcheide löorten befchreven, 179* enz. op wat wyze in Stook-kalTen voort te teelen, en eenige voorbeeldige behandelirt- gen daer omtrent 388-395-. Duiven-dreks befchryving en kragt, $$.
E.
Eehafferie befchreven, 12J.
Eiken-boom van verfcheide foorten met zyne eigenfchappen, zoo van des zelfs hout als anders, befchreven, iq-i. enz. Eiken-hout, welk duurabelft iSj 22^.
Elft, waer geplant word, 187.'met des zelfs
eigenfchappen en dienftig gebruik befchre- ven, 19)-. Enten, waerom gedaen word, 90. op ftrydr-
geplantfoenenis niet goed, en waerom, éiê. 91. het oordeel der Ouden daer over, 90. noit in rniftig weder te doen, 92. gereedfchap- pen daer toe nodig, ibid. Ent-was, hoe te maken, ibid. Enten welke verkiezelykit zyn, en op wat wyze gedaen word, 93. enz. de Zelve geplaetft zynde voor ongedier- te te bewaeren, 9f. waer op men, Iby het enten van Krieken, KerfTen en Moerellen , moet agt geven, 131. Erreten, by het leggen, niet op den grond te
laeten leggen, êa waerom, 3.14. van alkr- lei foort hoe voort te teelen, 332,333- Esdoorn befchreven, 184. zie Schotfe Lmden.
Effen-boom van verfcheide foorten met Zyaet
eigenfchappen, en waer toe des zeik hans gebruikt word, befchreven, 196. |
|||||||||||||
|
jserlyks moet verrigt worden, 15-. enz- hoe
met wilde boomen te beplanten, 184. C,
|
|||||||||||||
|
Caprifilie 7 ie Geiten „.
Cederaet-boom: hoe te fnoeyen, 379 des zelfs vrugt befchreven, 381. van verfcheide foorten, ib'id. 382-384. wat koude kan we- derftaen, 407. Chahns \op wat wyze voort te teelen, 330,
Chahtten) 331.
Cèampinjons zie Kampermeljens.
Chikory befchreven, 331. Chikory-worteUn, op
wat wyze voort te teelen, 363, China-appelen, wanneer te plukken, 115-. aen
wat koude konnen wederftaen, 407. Citroen boom word beft van ftek geieelt, 371.
wat koude kan wederftaen, 407. zie Oranje- boom. Citroen de Sirene befchreven, 118.
Citroen-kruid befchreven, 331.
Coluthe'a befchreven, 206.
Confilie de Grein befchreven, 331.
D.
^aeuw, waer uit beftaet,en des zelfs nut-
tigheid, 266. Daglooners mifleidingen in hunnen arbeid, 44. Dammen, hoe aen te leggen, eii te bezorgen, 33» 34:-
Dampen befchreven, 25-7. der zelver uitwer-
king als die in de lucht optrekken, 264. Damp-tregters tot ontloozing der dampen no-
dig, en boe te maeken, 232. Dek-planken zyn boven de Schuttingen nadee-
lig, 218. Delvers hebben lichaems-kragten nodig, 32
op wat wyze den grond moeten delven,47. 48. Denne-boom (Roode en Witte) met zyne ei
genfchappen en nuttig gebruik befchreven, 192. Donder veroorzaekt ftort-regens; ook zwacre
hagel, 266. Doyenni befchreven, 122.
dragon., op wat wyze voort te teelen, 331.
Dreeven; der zelver breedte: en dat men op
der zelver gezigt de agting van den Bezitter behoort te ontdekken, 11. |
|||||||||||||
|
F.
|
|||||||||||||
|
F
|
onteinen vallen koftelyk, 8. Wat omtrent
de zeLve ia agt te nemen is, 12. |
||||||||||||
|
Bladwyzer
|
||||||||||
|
Foppen-peer befchreven, 12J.
Fraem-beziên, hoe van koleur zyn, 114. hoe voort teteelen, ijo. van tweederlei foort, |
neer te beplanten ,14. hoedanig moeten zyn,
en welke te verkiezen, 38,42. moeten bo- ven het buiten-wat'er leggen, 39. welke de vrugtbaerlte zyn , 39,40. hoedanig te bree- ken, en te bearbeiden, 43. waerom, op wat wyze, en tyden moeten bearbeid wor- den, 44 met daery of our bezet voor den winter te delven, ibid. hoe te fpitten, 46-48. tot boflehaedjen, of ruime plantagien worden omgefpit,49. waerom toegemaekt worden, ibid. door allerhande vuilnuTen van menfenen dieren te verbeteren, f o. olieagtige moeten met zoute, en de onolieagtige met rotte 0- lieagtige lichaemen vrugtbaer gemaekt wor- den, ft. verkoude, wanneer te bemeften, 5-2. noit in den zomer te bemeften, ibid. hoo- ge in hetNajaer, en laege in het Voorjaer te beplanten, %f. beplante van onkruid zui- ver te houden, 89, 314. Grotten, waer in beftaen, 8. waer te plaet-
zen, 12. Guldelingen befchreven, 127,
H.
Haeg-benken zie keuken-boom.
Haeg-eik zie Spaenfen Aker. Hagedoorn-boom met zyne eigenfehappen, en dienlh'g gebruik befchreven, 197.
Hagel, wanneer diendig en nadeelig is, 265-. Haver-Efcb zie Qualfter-bezie-èoom. Haze moten, wanneer te plukken, 116. van verfcheide foorten: en hoe voort te teelen ifó. Heefrers eigenfehappen, 70. Hef-middelen, welke die zyn, 282. Heim'ng-boomen , hoe te behandelen en te fnoeyen , 101,102. welke de cierlykfteom te fcheeren zyn, 188. zie verder onder Scheer heggen. Heiningen van Doorn, Taxus enz. hoeverre van den waterkant te planten, 89. van bont-blad zyn onaengenaem voor het oog, 189. Hermaphrodhvrvgt befchreven, 384. Hers-leer zie Olm-boom. Hette, wat eigentlyk is, 213. Hoender-dreks befchryving en kragt, 54.. Hof-gereedfchappen, 25--3I. Hoolaerts (zoete) befchreven, 129. Hooi-zoete-appel befchreven, 128, Hout.
|
|||||||||
|
G.
|
||||||||||
|
C^ecft-landen zyn onvrugtbaer, 41.
JGeiten-blad van verfcheide foorten be- fchreven, 206. Gelderfe Kritis-appel befchreven, 128.
Gereedfchappen, if^i.
Gewaiïèn langzamelyk aen de koude te ge-
wennen, 213. uit vreemde Landen moeten alhier door konft-middelen bewaert wor- den, ibid. wat omtrent de zelve in Oranje- huizen moet waergenomen worden, 221. enz. verfterven vecltyds door onagtzaem- heid, 239. wat daer omtrent moet in agt ge- nomen worden, 240. moeten in befloten p-laetzen veeltyds eeue verfe lucht gegeven worden, en hoe zulks te verrigten, 2 ƒ9. fchielyke verandering van koude of warmte is aen de zelve fchadelyk, 262. waer de zelve., by verandering van lucht, meert ly- den, 263. die tegen winter-koude konnen bewaert worden, in ruime aerde te planten, 272. hoe met water te begieten, 275". Gezegende Peer befchreven, 121.
Gifambert befchreven, 122.
Glas, wat foort tot Oranje-huizen, KafFen
en Hakken belt is, 234. Glooijinge, wat eigentlyk is, 36. hoedanig
in allerhande gragtcn moet acngelegt wor- den, 37. Goud-pippelitigen befchreven , 127.
Graeuive-zoete appel befchreven, 128.
Gragten , moeten altyd zuiver zyn, 10, 3f.
Der zelver breedie, 31. toe het wellende water te diepen, 35-. hebben geen bepaelde wydte of diepte, 36. der zelver glooijinge, 37-
Gratiool(winter) befchreven, 125". Graven van waters, hoedanig in allerhande gronden te verrigten, 37.
Greenen hout zie Wilde Pyn-boom. Groene zoete geroosde, als mede Ac geknobbelde Oranje-appelbefchreven en afgefchetft, 385-.
Groepen, waer teplaetzen, 13. daer toedient ook een Paerde-man, ibid.
.Gronden; waer mede te verhoogen, en wan- |
||||||||||
|
DER VOORNAEMSTE ZIEKEN.
|
||||||
|
Kas gewalTen zie GewalTen.
Kallen, hoedanig moeten zyn, 220. uitwer- kingen van koude en warmte in de zelve, ibid. der zelver binnen-lucht door doortogt te verfriflèn, 222. wat in de 8elve de befte groei maekt, ibid. op wat wyze de boome» in de zelve te planten, 224. hoe te maeken, ibid. ronde zyn van den minften dienft, en waerom, 229. der zelver voor-glazen hoe moeten leggen, 230. Katten-kruid zie Nip. Kers (dubbelde bloem- en Vogel-) befchreven, 207.
Kers zie Sterkers. \ Kerfen', hoe voort te teelen, 83, 130. wan-
neer te enten, 93. hoedanig, ryp zynde, moeten wezen, 114. welke gronden beft zyn tot voortteeling, 131. waer op, by het planten, agt te geven, 132. verfcheide foor- ten befchreven, 134. op wat wyze, by ver- vroeging, mkalTen te teelen, 397. Kervel, hoe te teelen, 335. Keuken-appelen, die men maendelyks kan heb- ben, 288, enz- Keuken-peeren, die men maendelyks kan heb- ben , 288. enz. Keulen van zaed te winnen, 335. Kiel-fteeken, wat is, 37. Klei-gronden, hoe te bearbeiden, 16. welke de vrugtbaerfte zyn, 40. in de heete zomer' niet te fpitten, 44. hoe moeten gedolven worden, 45-. boven op met een weinig daery te voorzien, 47. Klimop word van uitloopen cf ftek geteelt, 77. zie onder Veil.
Knollen zie Raepen. Knoppen der boomen wanneer beginnen te groeyen, 73.
Kool van allerhande foorten; op wat wyze voort te teelen, 337-340. J Koe-meft befchryVing en kragt, 54. Koe-haire-kleeden, hoe te gebruiken, 241. Komkommers, op wat wyze in Broei-bakken, om vroeg te hebben, en in open lucht voort ■ te teelen, 336. Kommen (Water-) moeten altyd zuiver zyn,'
10,3j\ hoe aengenaemft gelegen zyn, ir. hebben geen bepaelde diepte: hoe diep moe- ten zyn tot voortteeling van vis, 36. Konft-gebouwen tot gewalTen, hoedanfge vaa de befte dienft zyn, 219. G g g Koreta-
|
||||||
|
Hout-gewaden brengen door veranderinge van
lucht, ion, regen enz. het waerdigfte hout voort, f8.groeyen met eene vleug, 68. oude zyn bequacmfr tot lalt-dragen enz., 68. de gedagten van wiiue en tamme, ibid. welke die zyn, 69. van mannelyk en vrouweiyk geflagt, 70. wanneer beginnen te groeyen, 73, hoe lang der zelver leef-tyd geftelt word,
74. middelen van vermeerderinge, y$. enz.
Huis-hok zie Look. Hulfl-boom van verfcheide foorten, met zyne
eigenfehappen en dienftig gebruik befchreven, 197. Huur-paerden noit te gebruiken, en waerom
niet, 32-
Hyperieum arlorefiens befchreven, 2,06. Hyfop befchreven, 334. I.
Jagthnizen, wat by dezelve voegelyk is, 11.
Janskruid zie Hyperieum arborefcens. Jasmyn van ftek te teelen, tj. van verfchei- de foorten befchreven, 207. Iben-boom van veele foorten ; hoe voort te
queeken, 198. hoe tot heiningen te planten en te onderhouden, 199. Jenever-boom maekt geenen cierlyken boom,
nog fraeye heiningen, 199. Inlegging der Hout-gewafren, hoe te-verrig-
ten, 78.^ Ipen-baom zie Olm-boom.
Ifambert Ie bon befchreven, 122.
K.
Kaepfe gewafen aen wat koude konnen we-
derttaen, 407. Kalk (levendige) tot vrugt-ryping fchadelyk, 282.
Kamperfoelie zie Geiten-blad. Kampernoeljens befchreven, en hoe voort te queeken, 334.
Kamper-peer befchreven, 124- Kanaelen komen beft in verlenging^ voor, 9. moeten ahyd zuiver zyn, 10.
Kaneel-peer (Franfe) befchreven, 120. Kannetjens-appel befchreven, 128. Kardons, op wat wyze te teelen, 320. Karflanje boom, hoe te teelen, 83,157. Karjlanjens, der zclvcr rypte, 116. |
||||||
|
Bladwyzer
|
|||||||||
|
Reren-falade befchreven, 357.
Kork-ipen zie Olm-boom.
Kornoeljeas zyn hoog-rood, rif. worden van
Uitloopen voortgeteelt, 15-3. Koude, wat daer door verftaen word, 21^.
wanneer gevoelige is, 2£4, Kozynen van Oranje-huizen, Stook- en ande-
re Kallen hoe te zetten, 231. van wat hout te inaeKen „ 233. Kraek-hezièn gerypt, hoc van koleur zyn,
114. Krieken, hoe voort te teelen, 83,129. der zel-
ver koleur als ze ryp zyn, 114,129. welke gronden beft tot voortteeling zyn, 131. ver- fcheide foorten befchreven, 133. Krooft is eene goede meft, en des zelfs gebruik,
Krop-faladen van veelerlei foort befchreven, en
op wat wyze voort te teelen, 3S4~3f6- Kruid-appel befchreven , 127-
Kruid-gewaflen , welke zyn , 68. tamme ,
welke zyn , 69. eigenfehappeu , 70. van mannelyk en vrouwelyk gefiagt, ibid. door plant-fcheuringe vermeerdert, 76. van üek te teelen, 78. Kruyers hebben lichaems-kragten nodig, 32.
en Laders moeten geen vrienden zyn, ibtd, moeten eenen vallen gang hebben, ibid. hoe veel afftands moeten kruyen, 33. Kruis en Munt, op wat wyze voort te teelen,
34*-
Kxuis-beziénvan (lek te teelen, 77, lp. van verfcheide foorten en koleuren, iif, 1^2. zyn beft op ftoovcn, 152. |
|||||||||
|
Latouw, op wat wyze voort te teelen, 356.
Latwerken, zyn van weinig dienft, 8. wat ver-
beelden, 12. Laurier Bakelaer, hoe te vermeerderen, 341.
Laurieren, hoe te teelen, 78.
Lam-us Cerafas is van twee foorten, en word
van uitloopen voortgeteelt, 207. Lepelblad befchreven, 341.
Liguftrum heeft eene witte, tros-wyze, bloeifis,
207, des zeifs hout is zeer bequaem tot laege fclieer-heggen, 208. Limoen-bergamot befchreven, 384.
Limoen-boom groeit ligtelyk van ftek, 371. hoe
te fnoeyen, 379. is van verfcheide foorten, 382. aen wat koude kan wederftaen, 407, zie Oranje-boam. Limoenen, gerypt hoe moeten wezen, iif.
Linde-boomen hoe voort te teelen, 78,199. van
verfcheide foorten met zyne eigenfehappen, ibid, der zelver bladen (trekken tot voedfel van zommige dieren, 200. tinden-hout, waer toe gebruikt word, ibid.
Loer-bez ên, welke zyn, 149.
Lof-werken , hoe beft gezien worden, 9.
van Palm of Gras , koftelyk van onder- houd, ir. moeten in alles gelykmatig zyn, 12. Look van verfcheide foorten, hoe voort te tee-
len, 341. Lovrisjens befchreven, 127.
Lucht befchreven, 257,25-8. niet geftadig ver-
verft wordende is nadeelig aen menfen, die* ren en gewaflen, 25-8. met te veel vuurige deelen is nadeelig aen de gewaflen, ibid, warme en koude nodig voor de gewaflen, 260. des zelfs verandering in verfcheide ge» wellen, en werkzaeme nuttigheid befchreven, ibid. 161, 262. warme en koude vermengen zig niet fchielyk in befloten plaetzen, 263. koude, waer in de bakken befloten nadee- ligft is, 263. wanneer die het koudfte is, eu warmer word, 264. Luik-bakken zyn van weinig dienft, 239.
Luit-hout zie Schotfe Linden.
Lyfler-bezièn-bosm zie Qualfier-beziën-boem,
M.
Madam-peer (Franfe Madam Suprème,} b&
fchreven, 119. JWtfe#&/»-/>£«'befchreveH, iif. • Maen-
|
|||||||||
|
Laeg-ftamde vrugt-boomen, hoe te fnoeyen,
102. Xaeninge'n vertoonen beft in verlenginge, 9.
moeten van het zelve plantfoen zyn, 10. der %e\ver breedte: en dat men by de aenkomft der 7e!ver deagting van den Bezitter behoort te ontdekken, 11. Laeuivjes-peer befchreven, 124.
'^and-huizen : vergelyking der oude met de
hedendaegfe, 7. hoe te plaetzen, 9. wat tjvd vereift word tot het bouwen van dezel- ve, 14. wat en hoedanig alles jaerlyks moet rarigt worden, if.enz. Laffender boomsn buiten gebruik, 90.
|
|||||||||
|
der Voornaemste Zaeken.
|
|||||||||
|
Maendelykfe Tuin-oefFeningen, 287-301.
Manges Tanges, eene bekende Ooft-indife vrugt, befchreven, 406. wat warmte alhier moet genieten, ibid. Marjolain, op wat wyze te teelen, 342. Met-beuken zie Beuken-boom. Melijfe befchreven, 331. Meloenen, der Zelver bergen, waer mede te dekken, 242,246. hoe de bergen aen te leg- gen, 284. hoe voort te teelen, 342. enz. der zelver zaeden worden beft met half Maert gedoken, 341- verfcheide foorten be- fchreven, 343- van welke men zaed moet winnen en hoe bewaeren, 343. welk zaed en hoedanig te (keken, 344. wanneer te dekken ea ontdekken, ibid. wanneer te lub- ben, ibid. wanneer en hoe fe verplanten, 345S346- wanneer van glazen te ontblooten, 346. hoe de ranken te befnoeyen, 347. ta- melyk te bevogtigen , 348. wanneer ryp werden, ibid. op lei-ftukken te leggen, 349. wanneer tefnyden, 116, 349. Menfen-drek en pis; der zelver befchryving en kragt, 5-4.
Mefl moet, als de zeep, uir gelyke deelen be- ftaen, fi. niet als tot een hulpmiddel te gebruiken, ibid wanneer haere uitwerkinge doet, 52. met ftoppels of ftroo vermengt, is van de befte uitwerkinge, 53. van aller- hande foort, S3S7- Meften der landen; waer van daen oorfpron- k-elyk, 5-0. de gedagten der oude en heden- daegfe Schryvers daer over voörgeftelt, 5-0, 51! 53- °P a^e plaetzen van geen gelyke uitwerkinge, fi. Mierik-vjortel zie Paflinaken. Mille, op wat wyze voort te teelen, 349. Mifpelen, wanneer te plukken, 116. van ver- fcheide foorten , en hoe voort te teelen, Mift met (lilte maekt veeltyds eene ongezor.de
lucht, z6$.
Modder, en des zelfs kragt befchreven, 56. Moer-bezien, hoe ryp zynde moeten wezen , 114. op wat wyze voort te teelen, 149. van
verfcheide foorten, ibid.
M^r«//wgr°eyenüiMuskovien, no, hoeryp zynde moeten wezen ,114. der zelver voort-
teeling, 130. in welke gronden de btfte boo-
men verkregen worden, 131, noit, in het
fnoeyen, te toppen, 132.
|
|||||||||
|
Moerige gronden, waer uit beftacn, 4®. even
na den winter te fpitten, 4f-
Moes-tuins afbeelding en befchryving, 302» -304 hoe de zelve te bezaeyen en bepooten,
30S.30Ó.
MouiTon, goede en quaedè, wat daer door verftaen word, 269.
Muuren tot boom-planting hoedanig moeten zyn, rof. moeten belat worden, en waer-
om, 218. zyn linie-regr het befte, 229. hoc
tot kaften moeten leggen, 230.
Myrthus van ftek te teelen, 77. |
|||||||||
|
N etentjes-Amandel, befchreven, 208.
Nip, op wat wyze voort te teelen, 349. Noordc-wind maekt de zuiverde lucht, 267. daer voor de gewaftèn te dekken, ibid. des
zelfs eigenfehappen. ibid.
Noord-oofte-winds eigenfehappen, 267. Noord-wefte-windisbuyig,en fchadelyk voor boomen en gewaflen, 269.
Noote-boom, hoe te teelen, .83, Tf<'. Nooten, (groote) der zelver r'ypte 116. va» veele foorten, iyy.
O.
Oculeeren , waerom gedaen word , 90,
Steen- vrugten niet'op haere eige plant- foenen te oculeeren, 91. noit in miflig we- der te doen, 92. gereedfehap daer toe no- dig, ibid. hoe en wanneer te verrigten, 97, 98. gefchied met eene flapende,en waffendè bot, 97. Oleander, van ftek te teelen, 77.
Olm-boom, hoe voort te teelen, 78, 2C0. van
verfcheide foorten, dog brengen van zaed meeft Ipen voort, 200. Ipen of rooden Olm, en de Hersleere Ipen befchreven, en waer toe der zelver hout gebruikt word, 201. Ooften-winds eigenfehappen, 268.
Opzigter, tot het aenleggen van aenzienlyke
Buiten-plaetfen nodig, 20. des zelfs werk, 46. Oranje-appelen, wanneer te plukken, 11 f. ver-
fcheide foorten befchreven, 383-38f. Oranje-bergamot befchreven , en afgefchetft ,
. 385-- Oranje-boomen, hoedanig van bui,ten bekomen»
Ggga v de |
|||||||||
|
Bladwtze*
|
||||||||||||
|
ningen moet behandelt worden, 189.
Parterren, waar voegen, 11. Pa/imakefty waer van voort te teelen, 35-0, 364-
Peen (Leidfe en Hoornfe) hoe voort te teelen,
361,362. Peere-boomen, met afgeknotte kroonen ge-
plant, hebben geen paelen nodig, 89. wan- neer te enten, 93. willen op dekoudlie plaet- zen van Muskovien niet groeyen, 110. der zelver befchryving, 117,118. Peer-pitten, wanneer te fpruiten gelegt wor-
den, 309. Peper boom van twee foorten, hoe voort te
queekeu, 208. Perziken, waer op te oculeeren, 91,136. hoe
her hout te konnen onderfcheiden, 99. wan- neer te plukken, 113,115. welke fmaeke- lykft zyn, 113. vierderlei foort by de Franfeu, 13^. de foorten na de hoedanig- heid der gronden te planten, 136. wat dien aengaende waer te nemen, en welke daer toe te verkiezen, 137,138. hoe lang des zo- mers in groei volharden, 138. wanneerde zomer-fnoeijing te doen, en wat aengaende deze en de winter-moeïjinge moet waergeno- men worden, 139 hoe groote vrugten te ver- krygen, 140. der zelver bloemen befchre- ven, ibid. veele foonen befchreven, 141. enz- Veulen zie Erreten.
Peul-rys is zeer goed om te dekken, 246.
Philaréa, van ftek te teelen, 77.
Pieterfehe, op wat wyze des zomers en win-
ters te teelen, 350- Pieterfelie-appel befchreven , 128.
Pimpernel van zy-fcheuten te vermeerderen»
3S1-
Pifang word van Uitfprwtzels voortgeteelt, en op wat wyze, 407. is eene flegte vrugt?
die befchreven word, ibid.
Pit-gewaflèn, hoe en wanneer te fnoeyen, 102. Pitten van Appelen, Peeren enz. gehruikelyk om tezaeyen, 82.
Plantagien, wat en hoedanig alles jaerlyks,. om dezelve wel aen te leggen, moet gedaen
worden, 1 ƒ. enz-
Planten van boomen, hoedanig te verrigten t 84. enz.
Planus-.dae boom met des xelfs hout befchre- |
||||||||||||
|
de te behandelen, 367. op wat wyze te plan-
ten en vei planten, 368-370. wat foort van aerde daer toe te gebruiken,368,370. de kleine boomen in Potten, en de groote in Tobben te planten, en waerom, 368. hoe groot de tobben en potten moeten wezen, ibid. 369. zieke boomen hoe te behandelen, ibid. wan- neer te verplanteii, 370. waer op en hoe te oculeeren ,371, 372.- worden ook van ftek en pitten geteelt, eu op wat wyze, 372. op wat wyze in de winter-plaets te behandelen, 373. fterkevuur-trooking is aen de zelve na- deelig, ibid. wanneer in de winter-plaets te brengen, en aldaer gebragt zynde te be- gieten, 374. in wattyd aldaer te lugten, 375". in droog weer buiten vorft de glazen te o- penen, ibid. in den winter by Zonnefchyn de binnen-blinden te openen, ibid- van dam- pen te zuiveren, ibid. hoe de Zomer-ftand- plaets van de zelve behoort te wezen, en wat daer toe vereift word, 376, 377. op wat wyze in de zomer-ftand-plaets te behan- delen, 377. wanneer daer te brengen, en hoe te plaetzen, ibid. 378. hoe te fnoeyen, 379,381. hoe der zelver kroonen moeten zyn, 380. waerom en wanneer de kroonen worden afgezet, ibid. 381. wat te verrigten om den groei der vrugten te bevorderen, 381. daer van zyn verfcheide foorten, 382. Oranje-huizen zyn beft linie regt gebout, 229.
vau hooge verdiepingen voor de gewas- fen te verkiezen, 231. welk hout tot de opbouwing te verkiezen, 232. hoe dezel- ve behooren gemaekt te worden, 234----- 238.
Oven, tot het ftooken ter vervroeginge der
gewaffen, hoe met den aenkleve moet ge- maekt worden, 278, 279. hoe de zelve.moet gebruikt worden, en waer op men moet agt geven, 280. hoe te bezorgen als te fterk brand, 281. |
||||||||||||
|
Paerden kajlanje, en des Zelfs hout befchre-
ven, 201. Paerden-meft, befchryving en kragt, 5-5-, 282. wanneer en op wat wyze daer van broei- bergen aen te leggen, 282,283. Palm, wanneer te planten, 186. welke de befte is, en hoe tot Lofwerken en Hei- |
||||||||||||
|
ven, aai-
|
||||||||||||
|
PI*
|
||||||||||||
|
DER VOORNAEMSTE ZaEKEN.
|
|||||||||||||||||||
|
Pkumtts, en des zelfs hout hefchreven, 202.
Poire d'Anjou, of Amboifc, befchreven, 122.
.Poire de Bon Chreftien befchreven, 124.
Poire St. Germain befchreven, 123.
Poire d'Oragne befchreven 120.
Poire la Retne befchreven , 121.
Poire Stnjoor befchreven, 122.
Pome douce befchreven 128.
Pompelmoes befchreven'en afgefchetft, 384,
Pompoenen niet waerdi'g voort te teeten, 35-1.
Poort-aerde, befchryving en kragt, f6.
Populier boom z'e Abeel-boom.
Forcelei», °p wat wyze voort te teelen, 35-1.
Prey, op wat wyze voort te teelen, 35-2.
Pruimen van uitloopen te teelen , 83, iAf.
van verfcheide foorten en koleuren,' n/. Pruim-boomen niet veel te moeyen, 14^, verfcheide foorten befchreven, 146. Tyn-boom zie Wilde Pyn-boom.
|
|||||||||||||||||||
|
Roozenboomen van veelerhande foorten befchre-
ven, 208. hoede zelve voort te queek en ibid. door wat warmte konnen vervroegt worden, 407. Rofmaryn, van (lek te teelen, 77, 35*3.
Roujjelet befchreven, 121.
Rund befchreven en waer toe dienftig, 5-7,246,
x%f, op wat wyze te gebruiken, 28Ó. |
|||||||||||||||||||
|
Saffraen peer befchreven, 120.
Salade van allerhande foorten, welke de befte zyn, en op wat wyze winter en zomer voort te teelen, 3^3-----35-7.
Salie word van ftek voortgeteelt, 3/7,
Sajfefy befchreven, 363. Savooikool Zie Kool. Schaepen-meft , befchryving en kragt, ff. .
Scheerheggen moeten van het zelve plantfoen
en eenkouleurig van groen zyn, 10. iSf. ider afzonderlyk te planten, ibid. welke de befte en hoedanig moeten zyn, ibid. 187. 188, hoe verre van den waterkant te plane- ten , 89. hoe verre van den anderen en wan- neer te planten, 186. van grootbladfge hout- gewafien zyn oncierlyk, 188. hoedanig te icheeren, 189. verliezen door het fcheeren. haere onderaerdfe hair-wortels, ibid. laege zyn dienftig om de Zonneftraelen te behou- den , i\f. Schermen zyn dienftig om de Zonneftraelen
af te wyzen, 217. Schieten van Gragten, Slooten en Vy vers, 32,
daer toe veel volk te gebruiken, ibid. zorg te dragen van noit water te verwerken, en hoe daer in te voorzien , 34,35-. Schorfoneer-worte/e»befchteven,cn op wat wy-
ze voort te teelen , 363, 364. Schotfe Linde befchreven , 184. 202. des zelfs
hout word tot Speel-inftrumenten gebruik?, 202. Schutting boomen, op wat wyze aen te bin-
den, iOf. enz. Schuttingen, hoe te maken, en waer toe dte-
ncn , iof. zyn beter als muuren van retren- chement ,zige-zaegen enz. en waerom, 118. Seldery befchreven; en op wat wyze voort te
teelen, 357-----3^9- Sitta appelen zie China appelen.
Slooten , der zelver breedte, 31. wydte tot
G g g 3 vee- |
|||||||||||||||||||
|
Qualfler-bezien-boom befchreven, 202.
Queek hof tot boom-teeling noodzake- lyk, 79. enz. des zelfs voordeden, 80. daer toe eenen hoogen grond nodig, en hoe daer in te teelen, 81, 82. Quee-peeren, wanneer ryp zyn, 116. waer van voortgeteelt worden, 15-4. welke de befte |
|||||||||||||||||||
|
zyn.
|
ihid.
|
||||||||||||||||||
|
R.
|
|||||||||||||||||||
|
Radys, op wat wyze voort te teelen, 35-2.
Raepen, op wat wyze voort te teelen, 35-3- Rakette, in de Lente te zaeyen, 35-2. Rammelaren , op wat wyze voort te teelen 3f3-
Ratelaer zie Abeel-boom. Regen, ZOele warme is nadeelig, maar koude voordeelig aen degewaffen, 264. 265-, 275-,
regen-water altyd tot het overfproeyen der
gewaden te gebruiken, 275-.
Reinetten befchreven 127. Riet-matten van allerhande foort , waer toe en hoe te gebruiken, 242
Rietpeer (dubbelde) befchreven 124. Roode Krms-appel befchreven I28. Roos van Jericho zie Geiten-blad. |
|||||||||||||||||||
|
Bladwtzer
|
||||||||
|
vee-fchutting , 36. van Büur-fcheidingen
vernaeuwen door den tyd, ibid. Sloot-water, wanneer het warmfte of koudfte
is, '2f6. Smeerfel tot ent was, hoe te maken, 92.
Sneeu keert beft de vorft af, 240. maekt de
grond vrugtbaer, 26ƒ. Snoeven der boomen, wanneer des winters te
doen, 99. hoe te fnoeyen, 100. enz. Spaenfen Aker gebruikelyk tqtcicrlyke Scheer-
heggen, 203. ' Spiegel-appel befchreven ,128.
Spinagie, op wat wyze te teelen, 3^9.
Spint noitaen het hout te behouden, maer al-
tyd weg te hakken, 194. Spittcrs hoedanig den grond moeten fpitten,
46. Spruit zie Struik-gewas.
Staketfels zyn buiten gebruik) iöy,
Steen-vrugten niet op haere eige plantfoenen
te oculeeren, 91. hoe des zomers te fnoeyen, 104. Stekken van boomen, hoe tot voortteeliiig te
behandelen, 77. Sterkers, op wat wyze voon te teelen, 33ƒ
Stoof-peeren, welke de befte zyn, 124."
Stooking zie Vuur-ftooking.
Stook-kaften linie-regtte bouwen, 229. hoe-
danig te maeken , 230. in dezelve damp- tregters te maeken, 232. welk hout tot het opbouwen te gebruiken, ibid, hoe en waer mede te dekken,243. waerneemingen met het weer-glas in de zelve, 256. des daegs ongedekt te houden , 281. Stort-regens zyn fchadelyk aen de bloeifels,
anders in koude lucht wenfelyk , lóf. Straet-flyk, befchryving en kragt, 5-6.
Stroo is lugtigft om te dekken , en hoe de
ftroo-matten te,maken, 241. Struik-gewas, des zelfs eigenfehappen, 70.
Suiker-peer, de Graeuwe, en Vroege of Ho- ning-peer befchreven, 119.
Suiker-wortelen befchreven, en op wat wyze voort te teelen, 364.
Syfinga, blaeuwe en witte, worden van inleg- gers yoortgeteeltj 209. T.
*afel- appelen, welke de befte zyn, 116. enz. j
welke men maendelyks kan hebben., j 288. enz-. |
Tafel-peeren, welke de befte zyn, 118. enz*
die men maendelyks kan hebben, 288. enz. Takken van vrugt boomen noit binnewaerts
te laten groeyen, \o^, op wat wyze aen muuren en fchuttïngeu aen te binden, ióf enz, " Tarw-appel befchreven, 12,7.
Tara-graen (een) geeft 62.'halmen, 5-3.
Taxus van Stek te teelen, 77. zie verder op
Iben-boom. Tekeningen van Buiten-plaetzen en Cieraeden
zyn veeltyds bedriegelyk, 11. Terrafien, der zelver oorfprong, 7. i0.
Thermometer zie Weer-glas.
Thym, op wat wyze voort te teelen, 359.
Tiende-banden moeten by het aenbinden, na
haere vleug gedraeit worden, en welke daer toe te verkiezen, 107. 205'. Tobben, om Oranje-boomen in te planten,
te gebruiken, 368. Trek-kafl'en linie-regt te bouwen, 229. hoe-
danig behooren gemaekt te worden , 230. in de zelve damp-tregters te maeken , ibid. welk hout daer toe te gebruiken, 232. waer mede van boven te dekken, 243. waernee- mingen met het weer-glas, daer in aenge- tekent, 25-5-. Trip-madamvzn ongeworteldeftruikjens voort
te teelen, 360. Tuberoos-bergen, hoe aen te leggen, 284.
Tuberoozenbegeeren eenen vetten grond, 409.
worden niet alleen van bollen, maer ook van onderwortels voortgeteelt, ibid. wan- neer beft groeyen, 410. wanneer de bollen op te neemen , hoe te behandelen, en op" wat wyze te planten, ibid. in groei zynde vogtig te houden, 411. de enkelde bloemen hebben zes; maer de dubbelde 9,12,18. en meer bladen, ibid. Tuin-gereedfchappen, 2j—29.
Tuinman, hoedanig zyn moet ,20. of men
den zelven met, dan zonder kinderen moet verkiezen, 21. des zelfs jaer-geld, 22. Tuin-oefteningen maendelyks te verrigten, 287. enz.
Tuin-vrouws werk, 23. 'Turkfe Boonen zie Boonen. Turkfe Oranje-appel befchreven, sSf. |
|||||||
|
V.
|
||||||||
|
D|R VoORN'AEJiSTE 2.4EKEN.
|
|||||||||||
|
baerfte is, 1 os. wat tot vrugtbaerheid beao-
digen, 110. Vrugten , door quaede voortqueekinge, «iet meer te vinden, 80. wanneer haere fteelen maken, 109. begeerèn, ten tyde der ryp- werdinge, droogte, dog geen groote nette, in, wanneer te plukken, 112. wanneer haere rypte bekomen, ibid- de grootfte zyn niet altyd de fmakelykiie, 114. die in ver- roitiiïge zuuren, verkoelen; en die niet zuu- ren, verwarmen, nó. dooreenen iegelyk verichillig benoemt, 117. welke men maen- delyks kan hebben, 288. enz. Vrugt-knoppen en bloemen,hoe tevoorfchyn komen, 108. wanneer ze zig beft tot vrugt- zetting fchikken, 109. begeerèn niet veel regen ,m, Vuuren-hout zie IVilde Pyn boom. Vuur-ftooking om eene ruime lucht te ver- warmen noodzakelyk , 277, wat kennis daer toe vereiil word, 278. welke brand-ftoffen daer toe dienftigft zyn, ibid. gefchied beft; door eenen Oven, en hoe die moet gemaekt en gebruikt worden , 278-----280/
Vygen, wanneer fmaekclykft zyn , rr^. 0p
wat wyze voort te teeien, 147. verfcheide lootten befchreven, 148. Vyvers moeten altyd zuiver zyn, 10. 35* der zei ver breedte, 31. hebben geen bepaelde diep- te, 36. der zelver diepte tot voortteeliiig van vis, 36. Vyzel Paerde-molens, 25*.
W. |
|||||||||||
|
V.
Vaezen, ontrent onbefloten x^arterren zyn
oneigen: en de reden waerom, 13. \ akkers by gragt en iloot-fchieten te gebrui- ken, 33. ° Yarkens-meft, befchryving en kragt, 5-6. Veen-gronden dienftig voor Boom-queekers, 41,41.
Veil van vcele foorten befchreven, 203. is niet nadeelig aen digt gemetzelde muuren, tnaer wel aen oude, 'bid. keert de koude agter Stook-kaflên, en Oranje-huizen af, 204. Venkel van zaed voort te teelen, 360. Vermaek-plaetzen zie Buiten-plaetzen. Verplanten der Boomen, hoe te verrigten, 86. van Aerd-vrugten, hoe te verrigten ,3(4.
Vervroegen van gewaffen , hoe te verrigten, 223.
Vette-kous, word van zaed voortgeteelt, 35-7. is met het Lepel-blad , in Spitsbergen , de eenige eetbaere groente, ibid. Virgoulé befchreven ,114. Uitgraven van Boomen , hoe te verrigten, 8f. Uitioopen van Boomen, hoe tot voortteeliiig te behandelen, 76.
Uitwazemingen befchreven, 25-7. Uitwieden van Aerd-vrugten zorgvuldig te doen, 314.
Vlier-bezien, wanneer te plukken, 115-. zyn van verfcheide foorten , 1 f 3. worden van Steken Uitioopen voortgeteelt, 1^4. waer toe deze vrugten dienftig zyn , ibid. Voorglazen van Kallen , hoe moeten leggen, |
|||||||||||
|
230.
Vortt, wat betekent, 214. Vreemde Gewaffen zie Gewaffen. Vrugt-bloemen beftaen meelt uit vyf bladen 109.
Vrugt-boomen in open lucht, gevende befte vrugten, 5-8, 5-9, wat daer toe moet in agt genomen worden , 66. op wilde plantfoe- nen te verkiezen, ibid. van mannelyk en vrouwelykgeflagt, 70. de vrugtbaerfte zyn van de kortfte leef-tyd, 71. der zdver leef tyd bepaelt, 74. welke van uitioopen ver- meerdert worden, 76. we]ke verkiezelyk om, wanneer, en hoe te Pianten 84. enz. 111. hoewyd van een te P]ant ' 88, hoe tefnoeyen, 100. enz. welkers, hout vrugt- |
^VTarmoes-gronden , hoe hoog moeten
VV leggen,39. wanneer febemeften,$-2, Warmoeziers fpitten hunne akkers noit als na
de gevallen fneeu, 45". Warmte, waer in beftaet, 214. wanneer des
Zomers gevoeügft is, 25-5-. Water, waer uit beftaet, veele foorten befchre-
ven, en welk het befte is, 2 74- verandert in hout, bladen enz. 275-. altyd koud water tot de gewaffen, en hoe te gebruiken, ibid. 276. onder het zelve fomtyds koe-meft te doen om Oranje-boomen te begieten, 369. Water-bakken in het Noorden te pJaetzen,
276. Water-kabbeling, hoe des zelfs fchadeiykheid
te verhelpen, 36. Water-
|
||||||||||
|
Bladwyzer
|
|||||||
|
Inleggers te vermeerderen, 161. jong te
verplanten, ibid. in het Najaer en hoe te planten, 162. der zelver grond fomtyds te roeren, ibid. welke Zonne-ftand tot de zel- ve te verkiezen is, 163. vereiften niet op te brandende Zon geplant te worden, 174. zyn nodig gefnoeit te worden, hoe en wanneer zulks in de Herflt te verrigten,i64. onder- fcheid der Bloem-knoppen of Botten, 166. altyd op een knop,en hoe te fnoeyen, 167. hoe der zelver kragtig groeyende loten te behandelen, 168. oude te verjeugdigen,ibid. hoe in den Zomer te fnoeyen, 169. wan- neer de eerfteZomer-fnoeijing begint, en hoe te verrigten , 170. der zelver loten moeten altyd in zonnig weer aengebonden worden, 172. wanneer de tweede Zomer-fnoeijing begint, en hoc te verrigten, 173. hoe de derde Zomer-fnoeij ing te deen, 174. van muskerende en vleezige druiven begeerea meer loop, 175'. wat aen de zelve nadee- ligis, ibid. 176. voorbeeldige verrigtingen, 177-. Wyngaerds-kafTen , zonder vuur-ftokinge ,
welke te verkiezen, en hoe te maeken, 231. Wyngaerd-Stook-kaden, hoe te maeken, 387,
hoe te dekken, 245-. wanneer men die be- gint, en hoe te ftooken, ibid. 281, 288, 388. eenige voorbeeldige behandelingen van Wyn- gaerden in Stook-kaflen, 388—397. tafel om zig in de maenden van Jauuary en Fe- bruary daer na' te fchikken, 391. Wynruit befchreven: en op wat wyze voort te
teelen, 365-, Y.
Yzels uitwerking, 265-.
Yzer, wat foort beft is, om het duurabcl- fte te zyn, 233. Tzer-appel befchreven, 128. Z.
Zaed in falpeter-vogt geweekt, is van gee-
ne gelyke uitwerkinge, f3- alle zaeden rypen niet altyd volkomen, nog brengen ge- lyke gewaflen voort, 75"- voor de lucht te bewaeren, eer gezaeit worden, 307. begee- ren verandering van lucht en aerde,/'W, on- |
|||||||
|
Water-kommen zie Kommen.
Weer-glazen zyn nodig om de vrugt rypinge
te vervroegen, 247. op wat wyze de zelve, om in beglaesde kaften, die geftookt of niet geftookt worden , te hangen, moeten ge- maekt worden, 248, enz. na goede gemaek- te kan men ten allen tyde andere diergelyke maeken, 2 ƒ2. waerneemingen met de zelve aengetekent, 25-3. enz- in de agter-middag ryzende beduiden meefttyds den volgenden dag regen; maer des avonds zakkende volgt ' gemeenlyk een zonnige dag, 25-5-. Wefte-wind is veelt.yds fel ftormende, 269.
Wilde beplantingen zyn aengenaem enz- 10
boomen worden veeltyds door verplanten mishandelt, Ó2> hoe te behandelen, 63164 aenftonts te verplanten, 6j\ bejaarde hoe te befnoeyen, 67^ 72, 1S3. der zelver eigen- fchappen , 69,72. zyn van langer leef-tyd, 71. van 't vrouwelyk geflagt zyn van korter leef-tyd, ibid. weiKe van zaed gelegt wor- den, 76. welke van uitloopen voortgeteelt worden, *bid. der zelver nuttigheid, 182. welke waerdigft zyn om tot voordeel te planten, 183. tot werk-hout eenfpillig te doen opgroeyen, \%$. op Vermaek-plaet- zen wyd, dog tot voordeel digt te planten, ibid. hoe verre van malkanderen, en wan- lieer te planten, 186. wanneer te hakken, ibid. Wilde Pyn-boom van veele foorten, en welkers
hout beft is, 204. Willige boomen worden op Laeningen geplant,
187- van veele foorten befchreven, 204. waer toe het hout dienitig is, en gebruikt word, 20j\ Winden worden beft afgeweert door fcheer-
heggen, 21 f. hebben haere eigenfchappen na den hoek, daer uit Ze voortkomeu, 267. wat der zelver verandering aen de gewailen toebrengen, 169. Wittt-zoete-appel befchreven, 129.
Wortelen van veelerlei foort befchreven, en
op wat wyze voort te teelen, 360—365-. hoe de winter-wortelen te bewaeren, 363. Wortels der boomen zyn vocdfters der boven-
takken, 47,67. by de zelve in het planten geen holte te laeten, 85-. Wyngaerden van Stek te teelen, 77, 1S9- hoe
van zaed te vermeerderen, 15-8. op wat wyze van Uitloopen te teelen, 160. van |
|||||||
|
DER VOORNAEMSTE ZaEKEN.
|
|||||||||||||
|
der Wat Iuchtft.reek de befte vrugten geven,
308. welke de befte zyn, ibid. hoe de zelve voor het 'zaeyen te behandelen, 309,310. hoedaenige aerde moeten hebben, 311. moe- ten van de eerfte vrugten gewonnen worden, 312. zonder onderfcheid in den grond te leggen, 313. hoe te winnen, en wat dien aengaende moet in agt genomen worden, 315". hoe en waerin tebewaeren, 316. Zaeyen van Aerd-gewaflen, wat daer toe ver-
eift word, 226, 31°, 3™- «»e net «Ive te verrigten ,312- Zandgronden, hoe te bearbeiden, ió. van
onder met ros zavelagtige klei bezet, zyn de vrugtbaerfte, 39-41. even na den winter te fpitten, 45-. hoe te fpitten, 46. Zeven-boom, van ftek te teelen, 77. maekt
geen cierlyk boom-gewas, 199. Zoet-hout befchreven: en op wat wyze voort
te teelen, 365-. Zomcr-daeuw, wanneer meeft verkoelt, 257.
Zomer-regeu brengt weinig vogt by, 276.
Zomer-lucht, wanneer het warmfteis, 25-f.
|
|||||||||||||
|
Zomer-fnoeijïng is aen alle Steen-vrugten ka-
deelig, 133. . Zons declinaue en affchaduwinge, in eenc
Tafel uitgerekenr, 216. Zonne-ftraeien maeken de grootfte hette hj
afkaetzing, 214. Iaeg by de kimmen zynde, maeken vceltyds miflig.e lucht, en geen be- weging in de vogten des aerde, ibtd. waor van den mceften dienft zyn, 219. Zoogen, waerom gedaen word, 90. noït in
miftig weder te doen, 92. gereedfohappen
daer toe nodig, ibid. is aen oude boomen
i eigen, 93. hoe en aen welke boomen te ver-
! tigten, 96.
; Zuiden-wind, van wat uitwerkinge is, 268.
i Zuid-oofte-wind, wat de zelve hier te lande
voortbrengt, 268. Zuid-wefte-wind is gemeenlyk in het Voorjaer
ftormende, 269. Zuider-zon te verkiezen tot Oranje-huizen,
KafTen, Bakken, enz. 229. Ztturwg van verfcheide foorten: op wat wyze
voort te teelen, $6$. |
|||||||||||||
|
Druk-fouten.
v.
Bfadz. 94 reg. 14 lees tyd
95" — 2 van onder lees Stam-boomeii
216 col. 3 reg. 19 iSj?-6 lees 24;?- 2J7 reg. 7 ; of met lees, en met 279 — 12 Oven ƒ. het cyfer ƒ. op reg. duim te plaetzen.
295- — 19 lees tegen 312 — 31 lees worden 223 — 4 en f lees konnen en zullen |
|||||||||||||
|
11. agter tufft*opening van et»
|
|||||||||||||
|
Üerigi
|
|||||||||||||
|
Hhh
|
|||||||||||||
|
A4V/ '... /
|
|||||||||||||||||||||||
|
Berigt voor den Boekbinder^
|
|||||||||||||||||||||||
|
Bladz,, 4
231 |
|||||||||||||||||||||||
|
A. Driehoek.
B. Koude Wyngaerds-kas.
|
|||||||||||||||||||||||
|
V
i/ l/
V
|
|||||||||||||||||||||||
|
C. Schets van een Oranje-huis.
D. Ananas-Rund-bak.
E. Stook-kas, en platte grond;
F. Wyngaerds-Stook-kas.
G. Ananas-vrugt;
H. Tuberoos.
Fig. 1. Cederaet.
|
235
238
278.'
387
398
411
382
|
||||||||||||||||||||||
|
\/-
|
|||||||||||||||||||||||
|
Fig. 2. Cederaet. 3. Oranje-appel. 4. Bifarré of
Hermaphrodit. 383 Fig.$. Limoen-bergamot, en 6. Oranje. _ 384
Fig. 7. Pompelmoes
|
|||||||||||||||||||||||
|
Fig. 8. Oranje-bergamot.
|
38?
|
||||||||||||||||||||||
|
Fig. 9. Groene zoete Oranje.
Fig. 10. De zelve met knobbels.
|
|||||||||||||||||||||||