PATHOLOGIE EN THERAPIE DER KRANKZINNIGHEID.

PATHOLOGIE EN THERAPIE

J. L. C. SCHROEDER VAN DER KOLK,

IIs^T LEVEN HOOGLEERAAR TE UTRECHT.

C. VAN DER TOST, Jr. I C. G. VAN DER POST.
1863.

Het werk, dat hiernevens het beschaafde publiek wordt aan-
geboden, bevat niet slechts voor deskundigen, maar ook voor
leeken ten opzigte van de gansche medische wetenschap, hoogst
wetenswaardige bijzonderheden. In het algemeen kan het gewis
beschouwd worden als eene der krachtigste uitingen van den geest
des Schrijvers, van den tijdgeest dus op medisch gebied, het
streven naar de vestiging van eene rationele, met logische ge-
strengheid uit de gegevens der voorbereidende studi�n voortvloei-
jende geneeswijze.

Dat het voor de wetenschap waarde heeft, hooger waarde
wettigt dan eenig ander voortbrengsel van den genialen Schrij-
ver, wie zal er aan tioijfelen, die bekend is met de wijze van
zyn ontstaan, die het leert kennen als het eindresultaat van dat
leven van onafgebroken handelen en ernstig nadenken, gesteund
door eene veelzijdige ontwikkeling, door levendigheid van voor-
stelling en door eene innige waarheidsliefde, gelijk het slechts aan
zeer enkelen gegund ivordt.

Het is dan ook niet enkel de stem van mijn gemoed, maar ook
de zucht om naar vermogen aan de waardering en het regt ver-

stand der door den hervormer van ons krankzinnigenwezen na-
gelaten geschriften bevorderlijk te zijn, hetwelk mij dringt hier met
een paar woorden over het ontstaan van dit Handboek uit te weiden.

Reeds lang had het voornemen in Schroeder van der Kolk ge-
leefd, om de resultaten zijner ervaring en zijner theoretische studie,
die zich voor zulk een groot deel over de kennis van den aard en
de afwijkingen van den menschelijken geest hadden uitgestrekt,
tot ��n geheel te verbinden en alzoo eene voelbare leemte in onze
medische litteratuur: het gemis van een oorspronkelijk handboek
der pathologie van den geest, aan te vullen.

Maar, zooals het dikwijls gaat, er was eene, zij het ook ge-
ringe aanleiding noodig, om het begin van het werk uit te lok-
ken, en zulk eene aanleiding deed zich eerst in den herfst van
het jaar 1861 op. Twee toenmalige medische studenten, de Heer
P. Templeman van der Hoeven en de schrijver dezer regelen, het
gemis van eene 'psychiatrische kliniek aan onze akademien levendig
gevoelende, verzochten Schroeder van der Kolk, onder zijne lei-
ding een blik te mogen slaan op het zoo belangrijk veld van de af-
wijkingen der geestvermogens. Met zigtbaar ivelgevallen hoorde de
hulpvaardige man hun verzoek aan, en dadelijk verklaarde hij
zich bereid hen tweemaal in de week op zijne studeerkamer ie
ontvangen, zich voornemende hun dan telkens de vorderingen van
zijn boek voor te lezen en deze gezamenlijk te bespreken.

Wij genoten dus het voorregl, het boek in zijne wording na
te gaan en de bedoelingen, toelke de Schrijver daarmede had, de
waarde, welke hij voor zich er aan hechtte, en de moeite en
den tijd, die het hem heeft gekost, van nabij te leeren kennen.

Bijna ongeloof elijkioas de voortvarendheid, waarmede hij zijne
taak doorzette, zooioel als de veelomvattende blik, waardoor het
hem gelukte, het groote aantal feiten en opmerkingen, in het
boek bevat, tot een geordend geheel bijeen te voegen. Het was
of hij begreep, dat zijne loopbaan ten einde spoedde en hij zich
dus haasten moest, de kroon op zijn werk ie zetten. Is dit

inderdaad het geval geweest, de uitkomst heeft op treurige wijze
bewezen, dat hij zich niet bedrogen had. Te midden van zijn ar-
beid door den dood verrast, restte hem ter naauwernood de tijd
om zijn wensch tot de uitgave uitdrukkelijk te kennen te geven.
Evenwel, dezen wensch heeft hij mogen uiten, en Nederland mag
daarvoor dankbaar zijn.

Na het gezegde kan het niemand verwonderen, dat mij de on-
derscheiding te beurt viel, door mijn vriend Dr. H. W. Schroeder
van der Kolk met de uitvoering van zijns vaders wensch belast
te worden.

Ik heb deze taak aanvaard als eene schoone, als eene hei-
lige , en het doet mij daarom te meer leed, de uitgave zoo lang
te hebben moeten uitstellen. Niet alleen ontbrak het slot, maar
ook het voorhanden zijnde gedeelte was verre van afgewerkt ^}) en
droeg alle Jcenteekenen van de haast, -waarmede het was tot stand
(jebragt. Behalve dus dat daarin vele woorden en uitdrukkingen
noodzakelijk moesten worden vervangen, vereischten geheele vol-
zinnen omwerking.

Ik heb echter begrepen hierbij het gevaar te moeten vermijden van
de eigenaardigheden van den stijl ie laten verloren gaan. Het is dus
zeer wel mogelijk, dat deze of gene nog meer veranderingen zou
hebben gewenscht en in den stijl een ongunstig verschil zal op-
merken met Schroeder van der Kolk's vroegere geschriften.

Verder heb ik mij wel gewacht, waar ik een bescheiden twijfel
koesterde omtrent de juistheid der in het boek vervatte stellingen
of beschouwingen, dien ooit regtstreeks te laten blijken. Slechts
°P bladz. 105 heb ik protest aangeteekend tegen een gezegde, het-
welk ik niet dan ongaarne overnam. Bat die twijfel echter nu en
dan bestond, veroorlooft de eerlijkheid mij niet te verzwijgen.

Baar, zooals gezegd is, het werk niet is ten einde gebragt, en

1) -Bij den paragraapli over de �kleine hersenen" getuigden eenige onbe
schreven bladzijden van de bedoeling des Schrijvers om aan het gezegde nog
een en ander toe te voegen.

zelfs het belangrijkste gedeelte, het therapeutische, er nog niet
in was behandeld, zoo moest er een middel worden gevonden, om
het Handboek toch als een behoorlijk geheel in het licht te doen ver-
schijnen. Dit laatste werd ons daardoor mogelijk gemaakt dat de
Schrijver zijne inzigten omtrent pathologie en therapie der krank-
zinnigheid reeds vroeger had uiteengezet, in twee opstellen namelijk,
waarvan het eene in den jaargang 1852 van het Tijdschrift der
Nederlandsche maatschappij van geneeskunde voorkomt, terwijl
het andere onder zijne nagelaten papieren werd gevonden ^l).

Door toevoeging dezer gedeelten derhalve verkreeg het Handboek
den vorm, waarin ivij het hier aanbieden. Zooals het nu is, staat
het natuurlijk beneden hetgeen de Schrijver zich had voorgesteld,
daar het toch zijn plan was de opstellen om te werken en op de
leest van het anatomisch-physiologische gedeelte te brengen.

Toch kan het een krachtig wapen zijn tegen de vooroordeelen,
die omtrent het wezen der krankzinnigheid nog zoo algemeen be-
staan. Met sprekende feilen wordt hier de stoffelijke oor-
sprong onzer geestelijke vermogens betoogd, terwijl te gelijker tijd
het geloof aan een voortbestaan van den mensch onder een an-
deren vorm, na het uiteenvallen van zijn ligchaam, met geest-
drift wordt gehandhaafd.

Het beval dus een voor velen gansch niet overtollig bewijs,
dat geene anatomisch-physiologische onderzoekingen ter ivereld
de magt hebben, de uil de waarneming der zedelijke wereld afge-
leide feiten omver ie stooten, en dat er volstrekt geen gevaar in
gelegen is, het betrekkelijk regt van het conventioneel gesmaalde
materialisme te erkennen,

Ook om deze reden meenen wij, door de uitgave tot de kennis
der eeuwige waarheid te hebben medegewerkt.

1) Wij achten ons verpligt hier onze erkentelijkheid to betuigen aan de tegen-
woordige redactie van genoemd tijdschrift, voor de welwillendheid, waarmee zij
ons de gevraagde vergunning tot overname van het opstel verleend heeft.

Het inroepen van toegeefelijkheid bij de beoordeeling van dit
werk zou, al ware hel niet overbodig, ons geenszins passen. Ter
voorkoming van onregt verzoeken wij echter, den tijd in het oog te
houden, waarin de verschillende Hoofdstukken zijn opgesteld. Het
doet alzoo tot de verdiensten van den Schrijver niets af, zoo men
al in de Duitsche geschriften over psychiatrie, die in de laatste
jaren het licht zagen, de zaak meer uitvoerig behandeld vindt.

Wat mijzelf betreft, ontveins ik mij niet, dat de lijst der druk-
fouten grooter is dan men die zou mogen verwachten.

Ik meen echter door de zucht om de uitgave zooveel mogelijk
te bespoedigen eenigzins verontschuldigd te zijn.

Utkecht, April 1863.

Inleiding............................................................. ]

PHYSTOLOCISCHE ANATOMIE DEK HEESENEN.

§ 1. Algemeen overzigt.............................................. 7

� § 2. Ontwikkeling der hersenen bij de vrucht vergeleken met die bij verschillende

vormen in het dierenrijk........................................ 9

§ 8- Auatomisch verband tusschen de primaire aan de basis gelegeue deelen, en de

hemisphaeren der groote hersenen................................. 13

S 4. Verschillende soorten van ganglienceilen in de hersenen en het ruggemerg in

het algemeen................................................. 16

S o. Werking en onderling verband der centrale en der peripherische zenuw- en

hersen-cellen................................................. 18

§ 6. Cellen van de materies corticalis................................... 25

§ 7. Werking der cellen in de materies corticalis.......................... 25

§ o. Verschil in werking van verschillende gedeelten der hemisphaeren........ 37

§ 9. Vivisecti�n.................. ............................... 40

§ 10. Kleine hersenen........... ............ 51

§11. De bloedsomloop in de hersenen.......................>.......... 52

§ 12. Het verband en de onderlinge zamenwerking van ziel en ligchaam........ 66

§ 13. De invloed van het ligchaam op de ziel............................. 82

§ 14. Algemeene pathologie der hersenen................................. 96

§ 15. Ontsteking der dura meninx....................................... 111

§ 16. Pathologische anatomie der hersenen...................,............ 144

PATHOLOGIE EN THERAPIE DER KRANKZINNIGHEID.
A. Idiopathische Krankzinnigheid.

§ 1. Inleiding...................................................... 149

§ 2. Verschillende krankzinnigheidsvormen en verdeeling.................... 150

§ 3. Verschijnselen der idiopathische krankzinnigheid in het algemeen......... 151

§ 4. Verschijnselen der sympathische krankzinnigheid in het algemeen......... 155

§ 5. Mania idiopathica acuta......................,................... 157

§ 6. Mania idiopathica chrouica....................................... 167

§ 7. Hallucinatien................................................... 176

§ 8. Oorbloedgezwel................................................. 180

§ 9. Tijdperk der beterschap.......................................... 180

§ 10. Stompzinnigheid............................................... 185

§ 11. Dementia en idiotisme........................................... 186

B. Sympathische Krankzinnigheid.

§ 1. Inleiding...................................................... 187

§ 2. Physiologische verklaring der sympathische manie..................... 188

J 3. Pathologische anatomie bij mania sympathica..........,.............. 193

§ 4. Verschijnselen van mania sympathica, bijzonder van die uit het colon.....201

§ 5. Geneeskundige behandeling...................".................... 209

§ 6. Melancholia uit de organa generationis.............................. 217

§ 7. Mania erethica sensilis........................................... 234

§ 8. 'Werking van nervina en narcotica in het algemeen................... 235

§ 9. Aandoening der borstorganen in verband met krankzinnigheid........... 240

§ 10. Intermitterende manie of melancholie............................... 244

§ 11. Uitwendige middelen............................................. 247

Onder de deelen der geneeskunde is er wel geen, waarover in het
a gemeen zoo verschillend wordt geoordeeld als, en hetwelk kan ge-
zegd worden nog op een' minder vasten grondslag te staan, dan de
eer der krankzinnigheid. En geen wonder. Immers dit gedeelte
der geneeskundige wetenschap bevat die klasse van ziekelijke aan-
doeningen, waarbij de normale werking van den geest wordt ge-
stoord en waarvan de voornaamste verschijnselen, dikwijls bij eene
schijnbaar goede physische gezondheid, zich bijna alleen in den vorm
van gestoorde werkzaamheid der geestvermogens vertoonen. Het
verband toch tusschen ziel en ligchaam levert een zoo moeijelijk
vraagstuk op, dat men bijna wanhopen moet, immer tot eene bevre-
digende oplossing der duistere raadsels, welke hier in de natuur ver-
borgen liggen, te geraken. De moeijelijkheid om over deze duistere,
verborgene uitingen van ons eigen ik eenig meerder licht te ver-
spreiden, werd nog aanmerkelijk verhoogd door de zoo onvolledige
kennisvan de verrigtingen der verschillende deelen van de hersenen.
\\ el worden de hersenen door de ontleedkundigen op het zorgvul-
digst onderzocht, en tot in de bijzonderste deelen uitvoerig nagespoord
en beschreven, maar lang bleef op deze laatstenhet geestige gezegde
van Richerand van toepassing »dat het in dit gedeelte den Anatoom
a , als b Parijs den kruijers, die met alle straten en stegen tot in
minste bijzonderheden bekend zijn, maar niet weten, wat er in
de hui_2en omgaat."

e natuurlijk gevolg van deze geringe bekendheid met de
verrigtingen der verschillende hersendeelen was, dat men trachtte,
^C00r ^rmddel van lijkopeningen van krankzinnigen eenige meerdere
opheldering en verklaring der verschijnselen te erlangen. Evenwel
te vergeefs, daar men zelden de bij het leven waargenomen verschijn-

selen en de dikwijls betrekkelijk geringe afwijkingen, na den dood
gevonden, wist in overeenstemming te brengen en de een door de
andere te verklaren. � Ja, het scheen dat men geheel moest wan-
hopen in dit duistere gedeelte onzer wetenschap tot eenig meer
duidelijk inzigt te zullen geraken, nadat men meermalen had waar-
genomen , dat in de hersenen aanzienlijke storingen, als : etterverza-
melingen, verlies van een meer of min groot gedeelte enz. kunnen
voorkomen, zonder eenige verandering in de geestvermogens van
den lijder te weeg te brengen.

Even duister als het verband tusschen de ziel en de hersenen, was
ook de wijze waarop het overige ligchaam op de ziel zijnen invloed
kan uitoefenen. Wel toonde de meest oppervlakkige waarneming
van temperament, leeftijd en ook van verschillende ziekelijke aan-
doeningen dezen invloed ten duidelijksten aan, maar de wijze waarop
het ligchaam werkt op onze ziel, bleef een raadsel. Nam men ook
al bij krankzinnigen meerdere ziekelijke afwijkingen van den ge-
zonden staat waar, die met de ziekte in een meer of min naauw
verband schenen te staan, als: verstoppingen of trage stoelgang,
storingen der menstruatie en andere, dan was het niet altijd gemak-
kelijk te beslissen, wat hier oorzaak, wat werking was der ziekte, en
nog minder wist men de onbestendige afwijkingen, in het overige
ligchaam der krankzinnigen gevonden, in een oorzakelijk verband te
brengen met de afwijkingen van de geestvermogens zelve.

Daar bovendien allerlei afwijkingen en ziekten van bijzondere
deelen, hetzij van de borst of buikorganen zich tevens in de lijken van
krankzinnigen vertoonden, werd het moeijelijk te bepalen, welke
ziekelijke veranderingen toevallig, welke secundair, en welke als in
een meer regtstreeksch oorzakelijk verband tot de krankzinnigheid
staande moesten worden beschouwd ; terwijl men op deze laatste afwij-
kingen in het algemeen des te minder de aandacht vestigde, doordien
de meeste krankzinnigen gewoon zijn zich zei ven voor physisch gezond
te verklaren, of hunne ziekelijke gewaarwordingen z�� met hunne
verwarde denkbeelden verbinden, en ze hieruit trachten te verklaren,
dat de geneesheer, die aan hunne wijze van zich uit te drukken niet
gewoon is, zich dikwijls zeer weinig opheldering verschaffen kan. Zoo
lang dus de verklaring van het wezen dezer ongelukkige ziekte duis

ter bleef, miste men ook een' vasten grond, waarop de geneeskun-
dige behandeling kon steunen, en bepaalde men zich tot het bekam-
pen van eenige bijzonder in 'toog vallende verschijnsels.

Daar echter de bestendigste en duidelijkste in eene meerdere of min-
dere afwijking bestonden der geestvermogens en der denkwijze van
den lijder, bij overigens geringe of schijnbaar geheel ontbrekende zie-
kelijke verschijnselen in het verdere ligchaam, is het niet te verwon-
deren , dat een zoo groot getal van Geneesheeren zich alleen bij eene
physisehe beschouwing van deze ziekte bepaalde en krankzinnigheid
veeleer voor eene ziekte der ziel meende te moeten houden, dan voor
eene ziekelijke aandoening van het ligchaam, die storend op de her-
senen en hierdoor op de uitoefening der geestvermogens werkte.

Bij deze wijze van beschouwen moest de geheele behandeling zich
enkel bepalen tot eene psychische geneeswijze, waarbij men op ver-
schillende wijzen trachtte op het gemoed en den geest van den krank-
zinnige te werken en aan zijne verkeerde voorstellingen door afleiding
of overtuiging eene betere rigting te geven, terwijl men alleen meende
geneesmiddelen te moeten toedienen bij eenige toevallig bijkomende
ligchamelijke ongesteldheid, of een of ander dreigend verschijnsel.
Andere geneesheeren begonnen echter hiertegen hunne bedenkingen
te opperen, en trachtten het ongegronde en eenzijdige van dit ge-
voelen aan te toonen, en te bewijzen, dat ook krankzinnigheid, even
als elke andere ziekte, in het ligchaam zelf en in zijne verschillende
ziekelijke aandoeningen hare bron heeft en daarin hare verklaring
moet vinden; hetgeen vooral door de later meer ontwikkelde ken-
nis van de verrigtingen der hersenen, en inzonderheid door eene
betere verklaring van de daarin aangetroffene ziekelijke afwijkingen
bevestigd werd.

■Uierdoor begon dan ook meer en meer eene geneeskundige behan-
deling der krankzinnigen ingang te vinden, vooral nadat men hen
niet meer in duistere schuilhoeken verborgen en als de ergste misda-
digers in ketenen en kluisters gekneld hield, maar geleerd had ze in
doelmatig ingerigte gestichten naauwkeuriger waar te nemen en hen
met oplettendheid en menschlievendheid was begonnen te behandelen.
De verschillende denkbeelden echter omtrent den waren aard dezer
ziekte, de onzekere grondslagen, waarop men dikwijls zijne denk-

wijze vestigde, en de zoo uiteenloopende oogpunten, waaruit men de
onderscheidene verschijnselen trachtte te verklaren, waren oorzaak,
dat ook de praktische geneeswijze, van eene somatische zijde be-
schouwd , in het algemeen meer empirisch dan wel rationeel was, en
dat zij die vaste grondslagen miste, welke vooral den aanvanger in
dat zoo onzekere doolhof van allerlei meeningen en tegenstrijdige ge-
voelens en beschouwingen, een' meer zekeren weg tot handelen kon
aanbieden.

Vooral hieraan meenen wij te moeten toeschrijven, dat ook nog in
onze dagen over het algemeen de psychische beschouwing en behan-
deling in de leer der krankzinnigheid verre de bovenhand hebben be-
houden. Immers, indien men de verschillende schrijvers over krank-
zinnigheid � die van den laatsten tijd niet uitgezonderd � niet al-
leen in Duitschland, maar ook in Frankrijk en Engeland raadpleegt,
vindt men verre weg het grootste gedeelte van hunne, soms zeer
lijvige, boekdeelen met uitvoerige theoretische beschouwingen en
bespiegelingen over de verschillende aandoeningen en over de afwij-
kingen der geestvermogens, in deelen en onderdeden opgevuld, ter-
wijl doorgaans het eigenlijk praktisch-therapeutische gedeelte tot wei-
nige bladzijden , meest volgens algemeene regelen uit de therapie
geput, beperkt is; zoodat de aanvanger, wanneer het op de toepassing
aankomt, niet zelden, bij gebrek aan duidelijke en meer zekere aan-
wijzingen, in verlegenheid is, op welke teekenen hij vooral moet acht
geven, en welken weg hij moet inslaan, om het veiligst en zekerst
zijn doel, de herstelling van die ongelukkigen, te bereiken. Terwijl
hier eene mistasting ligt aanleiding geven kan, dat een lijder die,vooral
in het begin der ziekte door eene op goede gronden steunende genees-
wijze nog te redden zou zijn geweest, voor zijn volgende leven voor
zich zelven en de maatschappij geheel verloren gaat, en tot den onge-
lukkigsten toestand verzinkt, waartoe een mensch vervallen kan, en
waar de dood te regt een weldaad mag heeten. Men zoude echter
met volle regt van eenzijdigheid kunnen beschuldigd worden, indien
men de psychische behandeling, waartoe wij eene afzondering van
vroeger nadeelig op hem ingewerkt hebbende oorzaken en omstan-
digheden, verder eene doelmatige leiding der denkbeelden, eene
zachtzinnige toespraak, en bovenal afleiding door arbeid en beweging

rekenen, wilde gering achten. Men vergete niet, dat de arts hier
een voordeel boven de behandeling van zeer vele andere ziekten
bezit, namelijk dat hij twee zeer krachtige factoren en hulpmidde-
len kan aanwenden ter herstelling van den lijder. Daar namelijk
krankzinnigheid in zijne verschillende vormen zich vooral uit in
verwarring of storing van den geregelden gang van denkbeelden, en
de invloed van de ziel op het ligchaam inderdaad zeer groot is,
zoo kan hij door afleiding, gepaste toespraak als anderszins krachtig
handelen om de ziel aan de schadelijk werkende invloeden te ont-
trekken, haar door het opwekken van betere inzigten in haren toestand
de verloren heerschappij over het ligchaam en over de verschillende
opgewekte aandoeningen en driften terug geven; maar dit zal hem
eerst dan het best gelukken, nadat hij door een juist berekende ge-
neeskundige behandeling deze storende invloeden en ziekelijke aan-
doeningen verwijderd of althans in hunne kracht gebroken en ge-
dempt heeft. Een razende krankzinnige heeft de heerschappij over
zijne driften, een zware melancholicus het bedwang over zijne duis-
tere voorstellingen verloren , en beide zijn slaven geworden van hunne
ziekelijke aandoeningen , die hunnen geest met onweerstaanbaar ge=
weid voortslepen. Beide behandelingswijzen dienen hand aan hand
te gaan, maar meestal moet de geneeskundige behandeling vooraf
gaan, en den lijder vatbaar maken voor toespraak en psychische leiding.
Men zoude b. v. zeer slecht zijn oogmerk bereiken, indien men
eenen razenden krankzinnige -met opgewekten en overprikkelden
toestand der hersenen, in plaats van hem door dienstige genees-
middelen , welke deze opgewektheid der hersenen kunnen tempe-
ren, tot bedaren en kalmte te brengen, door allerlei tegenspraak
^en ^redenering, door onnoodige dwangmiddelen en geweld aanhou-
encl ging irriteren en tot woede brengen. Steeds houde men in
⁰⁰g > dat een krankzinnige en bovenal een melancholicus, innig
van de waarheid van zijne dwaalbegrippen overtuigd is, en dat alle
tegenspraak, alle redekaveling en betoog om hem zijne dwaling te
doen inzien, slechts dient om zijnen wrevel of zijn wantrouwen te ver-
hoogen , en om hem, waartoe hij toch zoo ligt geneigd is, in het
denkbeeld te brengen, dat hij overal door tegenstanders en geheime
vijanden omringd wordt, die slechts op eene geschikte gelegenheid

wachten, om zijn verderf te voltooijen. Innig overtuigd van de
waarheid zijner dwaalbegrippen, vindt hij zich zoo ligt miskend,
ook door hen, wie hij gewoon was als zijnen dierbaarsten betrekkin-
gen en besten vrienden zijn vertrouwen te schenken. En is het dan te
verwonderen, wanneer een geneesheer door eene dergelijke onver-
standige toespraak zijn vertrouwen verliest? Hier geldt vooral de
regel, dat wij ons zelven in den toestand en de denkwijze des lijders
trachten te verplaatsen, en ons voor oogen te stellen , wat wij zelve
zouden doen, indien wij, innig van de waarheid onzer denkbeelden
overtuigd, hierin plotselings al onze vrienden ons zagen wederstreven
en tegenspreken, en ons met hunne tegenspraak aanhoudend zagen ver-
volgen. Wij zelve zouden aan eene ons onverklaarbare zamenspan-
ning en aan geheime bedoelingen beginnen te gelooven , en wij zou-
den wenschen van hunne tegenspraak verlost te zijn, terwijl wij veel
gemakkelijker het oor zouden leenen aan eenen vreemde, die ons
over geheel andere onderwerpen sprak, en daardoor van onze opge-
wekte gewaarwordingen afleidde.

Alles hangt hier dus af van de menschenkennis en het oordeel van
den geneesheer zelven, wiens pligt het is om de psychische leiding,
naar de verschillende toestanden der lijders dit eischen , te wijzigen.

Het is echter hierbij volstrekt noodzakelijk, dat de geneesheer
zoo innig mogelijk bekend zij met de verschillende organische wer-
kingen , die ook in ziekelijken toestand in de hersenen kunnen
plaats hebben, hetwelk zonder eene naauwkeurige kennis van het
zenuwgestel en de organisatie in de hersenen, zoowel als van den
invloed van het overige ligchaam op de hersenen niet mogelijk is.
En gelijk overal elders het gebouw der geneeskunde rusten moet op
eene naauwkeurige kennis van het maaksel en de verrigtingen van
het ligchaam in den gezonden toestand, zoo geldt dit bovenal van de
verschillende soorten van krankzinnigheid, waarin zoo wel de hersen-
werkingen, als de invloed van het ligchaam op de hersenen zulk
eenen grooten rol spelen; en hierin is wel de eerste plaats de oorzaak
gelegen, waarom deze tak der geneeskunde nog zoo zeer bij andere
gedeelten ten achter is, waarom haar ware aard zoo dikwerf wordt
miskend, en de geneeskundige behandeling, of geheel wordt nage-
laten, of in een ruw empirismus ontaardt.

Voor wij dus overgaan tot eene pathologische beschouwing dezer
ziekten achten wij het noodzakelijk vooraf in eene, zekerlijk niet ge-
makkelijke , beschouwing te treden van de hersenen en het zenuw-
systeem, hunne verschillende werking en eigenschappen, en den
invloed die het gestel en het overige ligchaam daarop uitoefent,
waarbij wij in geene grof-anatomische beschrijving dezer deelen zul-
len treden, daar wij die als genoegzaam bekend mogen veronder-
stellen.

PHYSIOLOGISCHE ANATOMIE DEK HERSENEN.

Ongetwijfeld bevat de verklaring der hersenfunctien de moeije-
lijkste vraagstukken van de gelieele physiologie, tot welker oplossing
clan ook de meest scherpzinnige geleerden ten allen tijde ijverige
pogingen hebben in het werk gesteld. Maar in meerdere of mindere
mate zijn zij gestuit op de digte sluijers, waarmede de Natuur in dit
gedeelte hare diepste geheimen heeft omhuld.

Zeer verschillende wegen zijn ingeslagen om in dit duister gebied
eenig meerder licht te verspreiden. � Nadat men van de geheel
willekeurige stelling, van een Sensorium commune, waarin de ziel als
een vorst op haren troon gezeten, van uit ��n punt alle indrukken
ontvangen, alle bevelen zoude afzenden, had afstand gedaan, welk
sensorium commune, door Descartes in de glandula pinealis, door
vieussens in het zoogenaamde centrum semicirculare, en nog door
boemmering in eene der hersenholten werd verplaatst, zochten
latere physiologen dat probleem door vivisectien van dieren op te
lossen, hetgeen vooral bij P. Flourens ') en zijne navolgers wel tot
eenige uitkomsten scheen te leiden, waardoor het hooge gewigt der
groote hersenen voor de eigenlijke zielsfancti�n nader werd aange-

1) Recherches Exp�rimentales sur les propri�i�s du syst�mc nerveus. Paris 1824.

toond. Daar men echter bij deze experimenten slechts zeer onvolledige
en duistere antwoorden ontving in de verschijnselen, die zich na de
mutilatie van verschillende hersendeelen vertoonden, en men over
de gewaarwordingen der dieren slechts een zeer onzeker oordeel kon
vellen , leidde dit tot zeer vele gissingen, waarbij het dieper indrin-
gen in deze verborgene werkingen der natuur onmogelijk werd. Er
was echter een flaauw schemerlicht over het verschillend nut van
onderscheiden deelen opgegaan

Anderen trachtten door eene zorgvuldige vergelijking van het
maaksel der hersenen bij verschillende dieren, met dezer verschil-
lende begaafdheden en meerdere of mindere blijken van vernuft,
tot eene meer stellige oplossing dier vragen te geraken , maar onze
volkomene onbekendheid met de gewaarwordingen en zielswerkin-
gen of verstandsuitingen bij dieren, leverde ook hier een volko-
mene hinderpaal tot het ligten van den sluijer op, waarin dit alles is
gehuld.

Om nu deze hinderpalen te ontwijken, poogde men zich door
waarnemingen aan het ziekbed, vergeleken met eene zoo veel moge-
lijk naauwkeurige opgave van de afwijkingen in de hersenen na den
dood gevonden, meerder licht te verschaffen. maar ook deze pogin-
gen faalden; de zoozeer verschillende beleedigmgen, die men in de
hersenen aantrof, somwijlen na zeer zware en hevige verschijnselen
voor den dood, somwijlen waar zich naauwelijks eenige afwijkende
verschijnselen bij het leven hadden vertoond, maakten dezen weg nog
onzekerder, en men behoeft slechts de lange lijst van verschillende
gebreken in de hersenen door onderscheidene schrijvers geboekt, en
getoetst aan de verschijnselen bij het leven, in het groote werk van
Burdach ') te vergelijken , om de zekerheid te verkrijgen, dat een
althans op die wijze ingesteld onderzoek, hetgeen in de meeste ge-
vallen verre van naauwkeurig was, meer moest strekken om verwar-
ring van denkbeelden te geven , dan wel om tot een juister inzigt in
deze functien te leiden.

Ik heb daarom gemeend, met toepassing van wat ons als zeker of
meer waarschijnlijk langs een of ander dier wegen, en vooral ook

1) Bnrdach, Ueber das Gchirn. Theil 111.

nadat ons door het mikroskopisch onderzoek zoo veel licht in de
fijnere zamenstelling van ruggemerg en hersenen en hun onderling
verband is opgegaan, is bekend geworden, eenen anderen weg te
moeten inslaan, en mijne vragen aan de natuur zoo eenvoudig moge-
lijk te moeten stellen ; het is juist het eenvoudige, waarachter de natuur
dikwijls hare geheimen verbergt, terwijl wij door het te veel zoeken
naar ingewikkelde zamengesteldheid ons zelven verwarren, en op
een dwaalspoor brengen.

Ontwikkeling der hersenen van de vrucht vergeleken met die
bij verschillende vormen in het dierenrijk.

Het is bekend, dat de her senen in de vrucht van dezelfde eenvou-
dige vormen hun aanvang nemen, welke wij bij de lagere dieren als
bestendig aantreffen, en hieruit is vooral overtuigend gebleken , dat
het geheele rijk der gewervelde dieren volgens een vast plan, vol-
gens eene vooraf bepaalde type gevormd is, welke zich in hare ont-
wikkeling van den visch tot aan den mensch meer en meer uitbreidt
en verduidelijkt, en waarvan de verschillende dieren als 't ware
schakels zijn die de groote keten uitmaken

De vraag is dus: met welke deelen begint de natuur den eersten
aanleg der hersenen in de vrucht en de laagste werveldieren, t. w.
welke deelen moeten als gronddeelen, als meest noodzakelijke en
algemeene wordt beschouwd, _en welke volgen later, zoodat zij als
secundaire, hoezeer daarom in hunne functien niet minder gewigtige,
deelen kunnen worden genoemd ?

Vergelijken wij hiertoe de zoo voortreffelijke afbeeldingen welke
Tiedemann ') van de hersenen der vrucht geeft, met die der een-
voudigste vormen onder de visschen, dan zien wij hier in de vracht
liet ruggemerg onder eenen hoek in het verlengde ruggemerg over-
gaan ; v��r het begin der kleine hersenen de vierheuvels en nog ver-
der naar voren de thalami die nu door de eerste sporen van hemi-
sphaeren worden overdekt.

Dezen zelfden grondvorm ontmoeten wij bij den visch, maar het

1) Anatomie und BildungsgeschicWe des Gehiros &. Nttraberg 1816.

verlengde ruggemerg en de kleine hersenen zijn nog zeer onvolko-
men. Meer naar Voren vertoonen zich de zeer groote corpora qua-
drigemina, terwijl de daarop volgende knobbel zoo wel den wortel der
reukzenuw geeft, als tevens de corpora striata en thalami bedekt,
en dus als beginnende hemisphaeren moet worden beschouwd.

Vragen wij nu naar de beteekenis en de verschillende functi�n dezer
deelen, dan ligt het antwoord voor de hand; uit het verlengde merg
toch bij den visch zien wij ontspruiten: het 5*® paar zenuwen, de ge-
hoorzenuwen, den nervus vagus, die hier ook den glossopharyngeus
repraesenteert; met een woord, de zenuwen voor gevoel, gehoor en
smaak; in het verlengde ruggemerg en mogelijk nog iets hooger,
ingeval dit met den thalamus zamenhangt, moet dus de perceptie
van gevoel, gehoor en smaak gelegen zijn; er zijn geene andere dee-
len waaraan bij den visch deze functi�n kunnen worden toegeschreven.

Iets hooger op zien wij de corpora quadrigemina als oorsprong der

gezigtszenuw; wij moeten hieruit besluiten, dat in deze ligchameu

bij den visch de perceptie van het gezigt moet zijn; er zijn toch geene

andere deelen waaraan deze zoude worden toegekend. Verder naar

voren bij den wortel der reukzenuw moet dan de plaats van perceptie

van clit zintuig worden gesteld.

*
Eindelijk houden wij dan de corpora striata, die zoo naauw met

de corpora pyramidalia en voorste zenuwvezels die tot beweging die-
nen zamenhangen, over, als organen voor beweging, waarop de wil
inwerkt, en waardoor wij het bestuur en de heerschappij over de
bewegingen van ons ligchaam erlangen.

Hieruit zien wij, dat de natuur den eersten aanleg der hersenen be-
gint met die deelen, welke ons in betrekking stellen met de buitenwe-
reld, dat is met de zintuigen, die de indrukken van buiten ontvangen,
en op verschillende plaatsen van het hersengestel tot onze perceptie
brengen; later eerst met die werktuigen, waardoor wij heer-
schappij over ons eigen ligchaam uitoefenen en ons naar willekeur
kunnen bewegen. Gene zijn dus de primaire deelen, de grondslagen,
als 't ware, waarop het verdere gebouw meer en meer wordt voltooid,
en tot meerdere complicatie wordt gebragt.

Klimmen wij nu in de reeks der werveldieren op, dan zien wij
dat zoo wel bij de amphibi�n en vogels als bij de verschillende

zoogdieren deze gronddeelen dezelfde blijven; de zenuwen nemen
zoo wel bij den visch als den mensen uit dezelfde deelen hunnen
oorsprong; de gezigtszenuw ontspringt bij allen uit de voorste yier-
heuvels, het 5^de paar uit do medulla oblongata enz. en belecdigingen
van deze vierheuyels veroorzaken evenzeer bij de lagere dieren als
bij den mensch volkomene blindheid.

Hieruit mogen wij dus besluiten, dat de functien dezer primaire
deelen in allen dezelfde blijven ; slechts bij de hoogere dieren worden
hier nieuwe meer en meer zamengestelde aan toegevoegd, name-
lijk de hemisphaeren, die even zeer in de groei der vrucht, als
in de opklimmende serie der dieren meer en meer naar achteren
over groeijen en de op de basis der hersenen gelegene gronddeelen
overdekken.

Zoo zien wij de hemisphaeren, die bij de visschen nog zeer klein
zijn en de corpora quadrigemina nog geheel bloot laten, bij de am-
phibi�n reeds tot meerdere grootte uitgegroeid; bij de vogels heb-
ben zij de corpora quadrigemina bij hunnen groei reeds op zijde ge-
drukt , hetgeen in de embrionen der vogels op een vroeger tijdperk
nog niet het geval is; bij de zoogdieren beginnen de hemisphaeren
de corpora quadrigemina te overdekken, en naar achteren uitgroei -
jende zich op het cerebellum te leggen. Bij den mensch eindelijk
groeijen zij hier geheel over heen.

De halfronden of hemisphaeren kunnen dus geenszins de zit- '
plaats en organen uitmaken van de eigenlijke perceptie der zintuigen,
noch van den wil voor plaatsbeweging; daar toch deze functien reeds
bij het eerste begin van ontwikkeling der hemisphaeren, bij de vis-
schen b. v. volkomen goed worden volbragt. Men moet dus laatst-
genoemde deelen in een' zekeren zin als secundaire beschouwen,
die aan de eerstgenoemde zijn toegevoegd en wel met de eigentlijke
oiganen van perceptie en wilsuiting in betrekking staan, maar deze
niet zelve daarstellen.

Zoo is het dan ook door alle schrijvers erkend, dat de hersenen'
ngevoe ig zijn, dat is: beleedigingen in de groote hersenen
geven geene gewaarwording van pijn, doordien hier de plaats van
perceptie van gevoel niet is gelegen.

Wanneer wij dus vragen naar het nut en de functien dezer secun-

daire deelen, van de hemisphaeren der groote hersenen namelijk,
dan schijnt de gissing niet te gewaagd, dat de indrukken in de lager
gelegene of primaire deelen ontvangen, hier nader worden verwerkt
en tot bepaalde voorstellingen gebragt. Dat de hemisphaeren der
groote hersenen als de organen voor de hoogere verstandelijke ver-
mogens moeten worden beschouwd, wordt thans algemeen erkend,
en hiervoor geeft, gelijk wij later zullen zien, de pathologische ana-
tomie de zekerste bewijzen.

Het verschil tusschen de werking der primaire deelen van percep-
tie en die der hemisphaeren zal duidelijker in het oog vallen, wan-
neer wij als voorbeeld op de werking bij het zien letten. Zie ik bij
voorbeeld eenig object., clan heeft de perceptie van dit object plaats
in de voorste corpora quadrigemina, en dit zal, het eigendommelijke
van het oog daargelaten, bij den visch en den mensch hetzelfde zijn;
maar zeg ik nu dat dit object een mensch is, dat het een vriend van mij
is, dien ik herken, dan is dit niet de werking van de corpora quadri-
gemiira, maar van de groote hersenen, waarnaar de indrukken van
de corpora quadrigemina ter nadere bewerking worden overge-
bragt. Dit beoordeelen, dit herkennen en waarnemen nu is eene hoo-
gere functie, en zij staat op een' zeer verschillenden trap bij den
mensch en den visch. Verdwijnt nu het object en houdt de perceptie
in de corpora quadrigemina op, dan zie ik mijnen vriend niet meer,
maar hiermede is de secundair-opgewekte werking in de hemis-
phaeren niet verdwenen ; de indruk, die hier tot eene voorstelling is
gebragt, kan ik terugroepen, en mij het beeld van mijnen vriend
weder met alle bijzonderheden, die ik daaraan waarnam, voor den
geest stellen.

Alvorens wij tot de nadere verklaring dezer werking overgaan,
die wij later door meerdere bewijzen zullen trachten te staven, is het
dus in de eerste plaats noodzakelijk om aan te toonen_; dat er inder-
daad zulk een anatomisch verband bestaat tusschen de lager gelegene
primaire deelen of plaatsen van perceptie en de hemisphaeren der
groote hersenen. Met andere woorden, wij moeten de wegen d. i.
de vezels, aantoonen, door welke deze primair waargenomene indruk-
ken naar de hemisphaeren worden overgebragt.

Anatomisch verband tmschen de primaire, aan de basis gelegene deelen
en de hemispliaeren der groote kersenen.

Het behoeft in den tegenwoordigen tijd naauwelijks meer eenig
betoog, dat, terwijl het centraal-zenuwgestel uit twee�rlei soort
van stof, namelijk de grijze stof en de witte- of mergstof bestaat, de
eigenlijke bronnen of middelpunten van werking inde grijze stof en
hare cellen moeten gezocht worden, terwijl de zenuwdraden of de
mergvezels in het algemeen als geleiders moeten worden beschouwd.
Evenzoo is het bekend, dat alle zenuwen uit de cellen der grijze stof
haren oorsprong nemen, die mede door zenuwdraden, hetzij onder-
ling hetzij met andere groepen van cellen, verbonden zijn. Wij mogen
dus in zekeren zin deze zenuwdraden met onze telegraafdraden ver-
gelijken, en de ganglien-cellen-groepen met de telegraaf-bureau's,
waar de werking wordt opgewekt, welke werking dan door de ze-
miwdraden naar andere deelen wordt geleid ').

Het is bekend dat in de deelen, die de basis der hersenen uitmaken,
en die wij zoo even als primaire deelen hebben leeren kennen, ver-
schillende groepen van grijze stof gelegen zijn. Zoo, aan den oorsprong
van alle zenuwen der zintuigen, in het verlengde merg, de corpora
quadrigeniina en de thalami; terwijl evenzeer de corpora striata, die

1) net is wel waar, dat wij de zenuwd-raden niet geheel als eenvoudige geleiders kunnen

beschouwen, die hunne werkzaamheid alleen van de grijze stof ontvangen, daar toch in de

zenawdraden zelve ook nog eene eigene werking plaats heeft: zoo trekt volgens de latere

"Tzoekingen van Pfl�ger eeiie spier zich sterker te zamen, indien de prikkel door eene

gsre zenuwdraad loopt, dan indien de prikkel nabij den spier wordt aangebragt. Zoo
eene afgesneden zenuw door prikkeling haar vermogen om spierbewegingen te veroor-
zaken verliezen, en deze door rust herwinnen, ofschoon zij van haren oorsprong is af-
gescheiden; zelfs is het uit de onderzoekingen van Philipeaux en Vulpiau gebleken, dat

ie doorgesnedene �eweegzenuw, die na eenigeu tijd gedegenereerd wordt, na langoren
tijd weder geheel tot den normalen toestand terugkeert, ook zonder met de afgescheiden
stam vereenigd te zijn, en zijne eigenschappen om een spier na_ prikkeling in beweging
te brengen kan herkrijgen (zie Comptes rendus 3 sept. 1860 pag. 363). Deze eigenschap-
pen ontvangt zij dus niet van de gangliencelleu, maar deze laatslea kunnen de in de
zenuw sluimerende werkzaamheid als prikkel opwekken. Deze, de bijzondere iverking in de
zenuwdraad zelve echter is ons nog verre van bekend, maar dit heeft op de hier voor-
gestelde redenering geen' invloed.

wij als de centraalorganen voor de werking van onzen wil op de spier-
beweging hebben beschouwd, voor het grootste gedeelte uit grijze stof
bestaan. Desgelijks zijn de hemispha�ren met grijze of zoogenoemde
corticale stof bedekt, en tusschen beiden worden nu de witte hersen-
vezelen of het merg in grooten overvloed aangetroffen. Men zoude
dus reeds a priori kunnen vermoeden, dat deze witachtige hersen-
draden als geleiders moeten worden beschouwd, waardoor niet alleen
de werking van het eene deel naar het andere kan worden overge-
bragt, maar waardoor dan ook het verband tusschen de zoo verschil-
lende groepen van grijze stof wordt daargesteld.

De kennis van het verloop en de rigting dezer vezels, zoowel als
hun verband met de grijze stof, is dus voor eene beoordeeling der
hersenfunctien zeer noodzakelijk.

Eeeds oudere anatomen,als: Vieussens¹),vervolgensVicq d'Azyr²),
vooral Reil ³), Gall, en ook anderen hebben getracht den loop
dezer vezelen in de hersenen na te gaan en ze meer of min naauw-
keurig beschreven ; later zijn zij zeer naauwkeurig door Arnold ⁴) en
bijzonder doorFoville ³) en Gratiolet vervolgd.

Uit de onderzoekingen, vooral van Foville is het gebleken, dat er
twee bijzondere systemen van vezels zijn, waardoor de aan de basis
gelegene deelen met de materies corticalis worden verbonden.

Het eerste systeem, reeds aan de oudere ontleedkundigen meer of
min bekend, bevat de vezels, die van de voorzijden van het verlengde
ruggemerg als corpora pyramidalia door den pons Varolii en crura
cerebri zich in de corpora striata verliezen, of, beter uitgedrukt, van
uit deze ligchamen beginnen en nu langs de opgenoemde deelen naar
het verlengde ruggemerg en het ruggemerg zelve in de voorste
strengen overgaan, als dragers van den indruk van onzen wil.

Van de andere zijde van deze corpora striata, verspreiden zich
straalsgewijze eene menigte vezels, die in eene verticale rigting op-

1) Neurographia univers. 1685.

2) Traite d'aaat. et de Physiol. Paris 1786.

3) Reil Arehiv from VIII, IX eu Xf.

5) Traite complet d'anatomie, dn syst. nerveiix ccrebro-spinal Paris ]SH.

stijgende in de gyri en materies corticalis eindigen, en wel zoo, dat zij
waaijersgewijs zich uitbreiden, en in de voorste, middelste en de ach-
terste tot in de onderste kwabben zich uitstorten, bijna overal parallel
met de groote fissuur tusschen de beide hemisphaeren op ongeveer
� centimeters afstand van deze fissuur verwijderd. Foville rekent
hiertoe zijne gyri van de 4'^lc soort.

Door dit systeem van vezels, die overal waaijersgewijs uit de cor-
pora striata verticaal opstijgen, zijn dus die middelpunten van onze
wilswerking op de spieren ten naauwste met de materies corticalis
verbonden.

Het tweede systeem van vezels, hetgeen de centra van perceptie
met de groote hersenen verbindt, vertoont een geheel ander verloop.
De vezels namelijk van de achterzijde der medulla oblongata begeven
zich vooral langs de binnenzijde der thalami en de wanden van den
ventriculus tertius, naar de zoogenoemde zeef, of'Espace quadrilaterale
perfor�e, welke zeef gelegen is even voor en onder de nervi optici, ter
zijde der decussatie, waar deze de crura cerebri omgeven. Van uit
deze plaats, waarmede zoo wel de wortel der reukzenuw regtstreeks
als de gezigtszenuw door zijne commissura mollis zamenhangt, loo-
pen de vezels in bogen, die van voren naar achteren over de com-
missura maxima zich begeven en zich achter zijne knievormige bogt
ombuigende, eindigen in den lobus inferior; zij zijn met corticale
stof bedekt, en geven gedurig vezels af, die zich naar boven in den
bovenrand der groote fissuur tusschen de hemisphaeren verspreiden.
Deze gym»_t door Foville yyre d'Ourlet genoemd, waarvan de vezels
dus van voren naar achteren loopen, en niet waaijersgewijs naar bo-
ven zoo als bij het vorige systeem, schijnen dus vooral te dienen om
de centra van perceptie met de materies corticalis te verbinden.

Tot dit systeem behoort waarschijnlijk ook de uitgebreide laag .van
vezels, die van den tractus opticus, waar deze zich van achteren om-
buigt naar de corpora quadrigemina en thalami, naar achteren en
naar boven uitstralen, volgens de ontdekking van Gratiolet').

itandelijk is er nog een derde systeem van hersenvezels, namelijk

1) T.euret et Gratiolet, Anatomie compar�e du syst�me nerveax. Paris 1S39 �57. Pi.
XXVI Fig. 4 m ra ra m.

dat van de commissuren, waardoor de beide helften of halfronden dei-
hersenen met elkander worden verbonden, en waarvan wij thans in
geene uitvoeriger beschrijving willen treden.

Uit dit kort overzigt blijkt dus dat de centraalpunten, zoowel voor
de werking van onzen wil als de plaatsen van perceptie der zintuigen
niet de groote hersenen door vezels verbonden zijn, waarvan het
eerste systeem zich waaijersgewijs in eene verticale rigting van de
corpora striata naar boven verspreidt, terwijl het tweede systeem
volgens eene geheel andere rigting in bogen verloopt, die over de
commissura maxima eenen boog beschrijvende, van voren naar ach-
teren en onderen verloopt, als een sterk gebogen hoefijzer. Van
het meeste gewist is het dus een nader onderzoek in te stellen naar
de verschillende elementen of cellen en zenuwvezels, die deze ver-
schillende deelen zamen stellen, en te beproeven in hoe verre eene
naauwkeuriger kennis hiervan kan leiden tot eene minder verwarde
en onzekere verklaring der zoo duistere werkingen, welke in de heer-
senen plaats hebben.

Verschillende soorten van gangliencellen in de hersenen en het
ruygemerg in het algemeen.

Sedert men in de laatste jaren begonnen is de fijnere structuur
van het zenuw- en hersensysteem naauwkeuriger door het mikroskoop
te onderzoeken, is het duidelijk gebleken, dat de cellen, die vooral in
de grijze stof in zulk eene groote hoeveelheid aanwezig zijn, tot de
gewigtigste deelen van het zenuwgestel behooren, waarvan alle werk-
zaamheid scliijnt uit te gaan; men heeft echter hierbij opgemerkt dat
deze gangliencellen op verschillende plaatsen zeer in grootte en vorm
verschillen. De cellen b. v. die in de voorste horens van het, rugge-
merg gelegen zijn, en waarvan de beweegzenuwen ontspringen, on-
derscheiden zich zoowel door meerdere grootte als ook door het groo-
ter getal draden, die zij afgeven, en waardoor zij zoowel onderling
te zamenhangen als met de zenuwen, die uit hen ontspringen. De
cellen die in de achterste horens gelegen zijn, zijn in het algemeen
kleiner, meer langwerpig, en geven een geringer getal draden af;
deze schijnen met gevoelszenuwen in een naauwer verband te staan;

in het ruggemerg eindelijk komen nog kleinere cellen voor. Dit heeft -
vooral Jacubowitsch bewogen om drie�rlei soorten van deze cellen
aan te nemen, nl. grootere, die dienen voor beweging, kleinere voor
gevoel, en dan de kleinste, die tot het sympathische systeem zouden
hehooren.

Ik kan echter met deze verdeeling niet geheel instemmen. Behalve
dat, zooals ik reeds vroeger heb opgemerkt¹), deze regel niet door-
gaat, daar de cellen, waaruit de gehoorzenuw ontspringt, nog groo-
ter zijn dan welke in de voorste horens van het ruggemerg voor be-
weging dienen vinden wij in de hersenen zelve een veel grooter
verschil. Zoo komen in het cerebellum zeer groote cellen voor van
eene zeer eigendommelijke vorming en verdeeling, benevens an-
dere zeer kleine; en zijn cle cellen in den pons Varolii kleiner, die
der materies nigra in de crura cerebri zijn weder grooter. Die in de
corpora striata zijn buitengemeen klein, met enkele grootere ver-
mengd , terwijl in de materies corticalis cerebri eveneens verschillende
seri�n van cellen, vooral die meer naar buiten gelegen zijn, van de
grootste fijnheid zijn, zoodat eene zeer sterke vergrooting vereischt
wordt, om ze eenigzins duidelijk waartenemen. ■� Het schijnt mij
toe, dat men als eenen algemeenen regel mag aannemen, dat daar,
waar eenige bijzondere functie door de zenuwdraden of door de
grijze stof wordt uitgeoefend, hier obk eene eigene soort van cellen
aanwezig is, die zich even zoo zeer door vorm en structuur als door
zamenstelling van andere cellen onderscheidt²).

Door en in deze cellen wordt de eigene werkzaamheid opgewekt,
die zich aan de zenuwdraden mededeelt. Zoo zien wij b. v. dat de een- -
tripetaal werkende zenuwen, als: de reukzenuw, de gezigtszenuw in
de retina, de gehoorzenuw en de smaakzenuw aan het uiterste peri-
pherische gedeelte gangliencellen bezitten, waardoor de werking in
de zenuwen wordt opgewekt. Het is zeer waarschijnlijk, dat dit
ook bij de gevoelszenuwen in de tastligchaampjes plaats heeft, waar-
door zich laat verklaren, waarom een indruk op de huid eene andere
gewaarwording veroorzaakt, dan wanneer die indruk onmiddelijk op

1) Bau und Function der Med. Spin. und oblong. Brunschweig 1859 pag. 129 en vv.

2) Zie mijne Verhandeling Bau und Functionen der Med. Spin. pag. 128.

de stammen der zenuwen zelve wordt aangebragt. Volgens de
merkwaardige proeven van Weber onderscheiden wij door de huid
het gevoel van warmte of koude, terwijl ons de stammen der zenu-
wen, door een warm of koud ligchaam geprikkeld, slechts een pijnlijk
gevoel verwekken. Ditzelfde mogen wij aannemen in het ruggemerg
en de hersenen. Overal, waar cellen zijn , gaat van deze de werking
uit; waar dus de werking verschillend is, mogen wij ook veronder-
stellen, dat de aard der cellen in structuur en zamenstel meer of min
van andere cellen zal afwijken, die in hunne werking verschillen;
hetgeen dan ook door het mikroskopische onderzoek volkomen wordt
bevestigd.

Voor wij echter tot eene meer naauwkeurige aanwijzing van dit
Yerschil in cellen overgaan, achten wij het geschikter eerst de wijze
van werking dezer cellen en der deelen waarin die voorkomen, voor
zoo verre wij in staat zijn die te beoordeelen, nader uiteen te zetten;
daar anders eene bloote optelling van dit verschil in eenen dorren
cataloog van kleine bijzonderheden zoude ontaarden, waarin het
bezwaarlijk zou zijn eene geregelde orde en zamenhang te vinden.

Werking en onderling verband der centrale en der perip/terisc/ie zenuw-
en henen-cellen.

Ter beoordeeling van de werking der hersencellen is het noodig
de functie van onze zintuigen, waarbij vooral de verschillende cellen
zulk eenen grooten rol spelen, naauwkeuriger na te gaan.

Al moge het aan velen bij den eersten oogopslag vreemd schijnen,
het is echter eene onbetwistbare daadzaak, dat, als wij zien en hooren,
wij, in den strengsten zin van het woord, noch het licht zelf waar-
nemen, noch het geluid hooren. Eene korte aanwijzing zal ons dit
duidelijk maken.

Het is bekend, dat achter de retina eenezoogenoemde staafjes-laag
gelegen is, welker staafjes z�� geplaatst zijn, dat zij met hunne as
juist op de in de oogen vallende stralen zijn gerigt, dat is,, dat
de stralen in het verlengde der staafjes vallen. In deze staafjes
wordt door het licht eene eigendommelijke werking opgewekt, die
door eene zeer fijne draad aan eene zenuwcel schijnt overgebragt te

worden '), welke zenuwcel, hierdoor geprikkeld, den zenuwdraad der
retina, waarmede zij verbonden is, tot werking opwekt; de zenuw-
draad zelf, dat is: de retina, is, zoo als thans overbekend is, voor het
licht zelf ongevoelig, en een conus van licht, die door een brandglas
wordt gebragt op de intrede van den nervus opticus, waar alle dra-
den der retina te zamen komen, geeft geene gewaarwording; de
werking in deze draden wordt dus in de zenuwcel opgewekt, die de
prikkel van het staafje ontvangt. Nu brengen echter de zenuwdraden
van de retina en gezigtszenuw de werking over naar de corpora
quadrigemina, waar zij weder in eigenaardige cellen eindigen, en
eerst kier ontstaat de perceptie van licht, zoodat dan ook alle be-
leedigingen der voorste corpora quadrigemina terstond blindheid
veroorzaken. Vanhier, dat, indien wij in het donker zijnde ons te-
gen het oog stooten, dit ons de gewaarwording geeft als of er licht of
vuur uit sprong. Het was natuurlijk geen licht, maar door den mecha-
nischen indruk van den schok werd de retina geprikkeld, en bragt
de werking over naar het centrum, waar wij haar als lichtperceptie
waarnamen. Wij nemen dus niet het licht zelf waar, maar de spe-
cifieke werking van de gezigtscellen en van de corpora quadrigemina,
die dus geheel eigendommelijk is, dat wil zeggen: de werking van
deze cellen wordt ons medegedeeld onder de gewaarwording van
licht, zonder dat dit verschijnsel zelf het licht is, maar slechts eene
specifieke zenuwwerking. Wij moeten dus aannemen, dat deze laat-
ste cellen in de corpora quadrigemina met ons eigen ik in een nader
verband staan, waarom ik die door den algemeenen naam van centrale
of misschien nog beter van perceptie-cellen zoude onderscheiden. De
werking dezer cellen is dus specifiek en bestaat in de mededeeling
aan ons bewustzijn van de gewaarwording van licht. Hetzelfde geldt
bij h�t gehoor. In de cochlea zijn het waarschijnlijk de cellen van
Corti, door middel waarvan de indrukken van het geluid aan de
cellen der gehoorzenuw worden medegedeeld ²); de trillingen van

1) Zie hiervan onder andere eene zeer fraaije afbeelding in Ecker, Icones Physiol.
^Tal>. XX Kg. 12 b, c, g, f, m.

2} Zie Ecker Icones Physiologicae Tab. XVI Fig. 2, f g ii k.

De zamenhang der Cortische cellen met de gehoorzenuw wordt door latere schrijvers
weder ontkend, en schijnt vooral door de structuur bij de vogels, waar het dikke eind

het geluid schijnen in de gehoorzenuw zelve evenmin eene werking
op te wekken, als dit de lichtstralen in de retina doen. Anders
■ zoude het immers moeijelijk te verklaren zijn, hoe wij de verschil-
lende toonen in een concert konden onderscheiden , indien alle deze
toonen te gelijk door dezelfde zenuwdraad konden worden overge-
bragt. De analogie met de gezigtszenuw schijnt het genoegzaam
waarschijnlijk te maken, dat het de eigenaardige cellen van Corti
zijn, die door de trillingen van het geluid in werking worden gebragt.
Deze werking wordt nu aan ��ne zenuwdraad der gehoorzenuw,
waarschijnlijk die van den specifieken toon, waarop zij gestemd is,
overgebragt, en deze draad geleidt de werking tot de centraalcellen,
waaruit de gehoorzenuw ontspringt. De werking dezer centraalcellen
doet zich aan ons voor onder de gewaarwording van geluid, en niet on-
der die van licht of pijn; het is dus weder de specifieke werking dezer
cellen, die wij waarnemen, maar niet de trillingen der lucht zelve.
Vanhier ook, dat zoo dikwijls ziekelijke gewaarwordingen van geluid
[hallucinaties) ontstaan, zonder dat er eenig geluid werkelijk plaats
had. De trillingen van het geluid zelve echter doen deze centrale of
perceptiecellen niet aan; ware dit het geval, dan zouden wij na de
verstoring van het gehoororgaan nog niet doof zijn, doordien de tril-
lingen van het geluid, even als door alle vochten en vaste ligchamen,
zoo ook door het cranium en de hersenen dringen, en dus deze per-
ceptiecellen zelve moesten bereiken.

Hetzelfde geldt van den reuk; ook hier vinden wij boven in den
neus eigenaardige epitheliaalcellen, die door middel van een' fijnen
draad schijnen zamentehangen met eene zenuwcel, waarin de reuk-
zenuw eindigt ^x). De riekende stoffen doen zekerlijk niet direct de

der Cortische cellen naar de zijde der zenuvvdraad gekeerd is, wedersproken Ie worden.
Hier schijnen de zenuwen, die «ich dan moesten terugbuigen, alleen in het vlies of in
het kraakbeen der gehoorvliezen zich te verdeden, zoo als volgens sommigen bij de zoog-
dieren de zenuw onder de lamiaa perforata blijft. Zie Otto Derbot, �ber die Schnecke
der Vogel, Ileichaid Jrch. 18G0, Heft IV, pag. 455.

1) De onmiddelijke zamenhang is nog wel niet met zekerheid bewezen, maar toch hoogst
waarschijnlijk. Zie Ecker, Icon Pbysiol. Tab. XVIII Fig. IT, III, V. De zamenhang
tusschen de zenuwdraden en epitheliumcellen wordt in de dissertatie van Erichten �de tex-
tura vera olfact. ejusque ramorum Dorpat. 1857 , Fig. 4 zoo duidelijk afgebeeld, dat deze
afbeelding wel eenig mistrouwen verwekt, en het feit ook door anderen wordt betwijfeld.

zenuwdraden aan, daar zij moeijelijk zoo snel door de naar evenre-
digheid vrij dikke epitheliaalcellen zouden kunnen dringen, maar zij
schijnen in de epitheliaalcellen eene eigene werkzaamheid te weeg te
brengen, die nu door middel der zenuwcel aan de reukzenuw wordt,
overgebragt; van hier dat, zoo dikwijls deze epitheliaalcellen in hare
werking gestoord worden, wij den reuk verliezen. Zoo ook wordt de
reuk slechts door vlugtige stoffen opgewekt, maar niet door vochten,
hoezeer ook met reukstoffen bezwangerd, daar deze, door op de epithe-
liaal-cellen imbibitie en aanzwelling te veroorzaken, eene abnormale
werking schijnen uitteoefenen; vanhier dat wij door eene rijkelijke
afscheiding van slijm bij verkoudheid onze reuk verliezen; deze slijm
en dit water kunnen tot de zenuwen zelve moeijelijk zoo snel door-
dringen, maar zij werken op de epitheliaalcellen, die voor den reuk
hetzelfde schijnen te zijn , als de staafjes voor de retina, de Cortische
cellen voor de gehoorzenuw.

Overeenkomstig schijnt het einde te zijn van de smaakzenuw,
hoezeer het anatomisch bewijs hier ook nog ontbreekt. Het schijnt
echter zeker, dat de nervusglossopharyngeus zijne uiterste einden ver-
toont in kleine zenuwcellen '), die ook in de fijnste draden van den
lingualis schijnen voor te komen, terwijl ook weder de tepels door
Cortische cellen gedekt zijn, die in een langen fijnen draad eindigen
en met de smaakzenuw schijnen zamen te hangen ²); zoodat, al is
het nog geenszins volkomen bewezen, dat hier dezelfde zamenhang
plaats heeft tusschen epitheliaalcellen en zenuwen als dit bij de staaf-
jes der retina en bij de andere zintuigen het geval is, toch een
dergelijke zamenhang waarschijnlijk is. Dit is intusschen zeker, dat
veranderingen van de epitheliaalcellen der tong bij eene beslagen tong
zeer veel invloed op de smaak hebben, en dat het niet wel te den-
ken is, dat de stoffen, die ons de gewaarwording van smaak verschaf-
fen, in de zenuwen zelve zullen dringen, en deze direct aandoen;
waarbij toch, indien deze zoozeer blootgesteld waren aan de inwerking
van uitwendige oorzaken, ze zekerlijk door het gebruik van zouten en
sterk prikkelende stoffen spoediger zouden beleedigd worden. Boven-

1) Bemak, Muller, 1 Jrch. 1852, pag. 58.

2) C. Texen, De linguae raninae textura, Dorpat 1857, Kg- IV, V, VI,

dien laat het zich ook moeijelijk denken, dat deze stoffen zoo snel
door de mncosa zouden kunnen dringen en met de zenuwen zelve
in aanraking komen, terwijl althans de zuren door het speeksel zou-
den geneutraliseerd worden, en hun effect op de zenuwen zouden
verliezen. Hoe clit ook zij, wij kunnen toch stellig aannemen, dat
wij de smakende stoffen niet direct zelve gewaar worden, maar dat
ook deze in de smaakzenuwen eene eigene werking tot stand bren-
gen, die nu naar de centraalcellen in de hersenen wordt overgebragt,
en eerst daar de perceptie geeft, dat is: de werking dezer centraal-
cellen wordt aan ons medegedeeld onder de gewaarwording van
smaak. Of hier nu verschillende cellen zijn, waarvan eenige, ge-
prikkeld zijnde, ons eene zure, andere eene zoute of bittere gewaar-
wording verschaffen, is geheel onzeker.

Soortgelijk iets schijnt ook met de huid het geval te zijn, ofschoon
ook hier het einde der gevoelszenuwen niet volkomen bekend is en
deze in de tastlichaampjes schijnen te eindigen, waarin tevens cellen
met korrelige massa gevuld, dus misschien zenuwcellen , voorkomen 1).
Hoezeer nu deze tastligcliaampjes bijna alleen aan de vingers en de
teenen schijnen te worden aangetroffen, en de eindigingswijze der
overige zenuwen ons nog onbekend is, zoo is het echter zeker, dat in
de huid zelve de perceptie niet plaats heeft, die dan toch door het door-
snijden der zenuwen niet zoude vernietigd worden. De indruk wordt
hier overgeplant volgens een meer zamengestelden weg. De gevoels-
zenuwen schijnen in het ruggemerg in eigene gangliencellen te eindi-
gen , van waar draden uitloopen , die zich naar de overzijde begeven
en nu langs het ruggemerg naar de basis cerebri opstijgen, waar dan,
misschien in of bij deThalami nervorum opticorum, de eigenlijke per-
ceptie plaats heeft²).

1) Wagner und Meissner, Ncurol. univers. png. 191.

2) Indien wij de voorste horens in het ruggemerg, die met do beweegzenuwen in
verband staan, en de achterste horens, waarin de gevoelszenuwen in gangli�n eindigen ons
naar boven in de hersenen, verlengd denken, dan verkrijgen wij als resultaat de corpora
striata, die stellig met de beweging in verband staan, als repraesentanten der voorste
horens van het ruggemerg, en de thalami, waarin waarschijnlijk de perceptie van het ge-
voel plaats heeft, als het uiteinde der achterste; van hier dat T�rek meerit gevonden
te hebben, dat overal, Waar verlies van gevoel is, de beleediging in de thalami zelve wordt
aangetroffen,

Zeer gewigtig is hierbij de reeds vroeger opgemerkte proef van
Weber, die aantoont, dat wij wel koude en warmte door de huid kun-
nen onderscheiden, maar niet wanneer een warm of koud ligchaam
met de stam der zenuwen wordt in aanraking gebrast, in welk laatste
geval alleen gevoel van pijn ontstaat. Hieruit moeten wij besluiten, dat
in de huid, waarschijnlijk door zenuwcellen, die overal de excitatores
zijn van zenuw werking, de eigenaardige aandoening en werkings-
wijze in degevoelszenuwen wordt opgewekt, welke prikkeling zich in
het centrum als eene gewaarwording van koude of warmte voordoet.
Vanhier dat de zenuwen der zintuigen, ofschoon door dezelfde prikkel
b. v. electriciteit of gal vanisme opgewekt, toch overal hunne eigene spe-
cifieke gewaarwordingen geven, en door het galvanisme licht in het
oog, geluid in het oor, smaak op de tong, pijn of gevoel van hitte op
de huid wordt verwelft. De prikkel is een en dezelfde, maar de wer-
king der centraalcellen is verschillend en geeft ons de gewaarwordin-
gen der verschillende zintuigen. Om die reden verwekt het doorsnij-
den der gezigtszenuw geen pijn of gevoel maar alleen gewaarwording
van licht.

Uit dit alles blijkt dus, dat wij eigentlijk niet de ons omringende
natuur zelve waarnemen, maar slechts de eigenaardige werking der
hersencellen, die door de indrukken van buiten hierin wordt opge-
wekt. Wat hier geene werking opwekt wordt door ons niet waarge-
nomen , en zoo kunnen in de natuur nog vele zaken aanwezig zijn,
waarvan wij geene kennis dragen. Deze cellen echter, wier eigen-
dommelijke werking wij overnemen, kunnen wij dus perceptiecellen
noemen. Zij staan met ons eigentlijk ik of onze ziel in een nader ver-
band, dat is: de krachten, die hier in werking komen, deelen zich on-
middelijk aan onze ziel mede.

Deze cellen zijn allen gelegen in de deelen, die de basis der hersenen

Zeer wordt dit gevoelen nog bevestigd door eene waarneming van Waters (in de Brit.
Med. Journ. May a. 1S61; ook in Schmidt's Jahrb�cher n°. 9 1861, pag. 294) van een' man,
die, na eenige voorafgegane zwakte in den linkerarm , door hemiplegie werd aangetast;
8preek-en denkvermogen niet beleedigd, de tong iets links, de mond iets regts, het regter
gedeelte kon niet volkomen geopend worden , gevoel nergens beleedigd. Na den dood was het
regter corp. striatum geheel verweekt, de thalamus echter volkomen gezond; de schrijver
besluit ook hieruit dat het corp. striatum voor beweging, de thalamus voor gevoel dient.

daarstellen, en die wij gezien hebben dat in de vrucht heteerst ont-
staan en in de visschen bijna de geheele hersenmassa uitmaken.

Deze cellen nu verschillen in grootte en wijze van vorming en het
aantal verbindingsdraden zeer van de zenuwcellen -, die in het rugge-
merg aanwezig zijn, en waaruit b. v. de beweegzenuwen ontspringen;
gelijk er ook de gevoels en reflexzenuwen in eindigen, van wier wer-
king wij geene directe gewaarwording ontvangen ^l).

Wij hebben echter gezien, dat, behalve deze gronddeelen in de
basis der hersenen zich in de opklimmende rij der dieren, even als in
de vrucht, meer en meer de groote hersenen ontwikkelen, naar ach-
teren overgroeijen en de gronddeelen bedekken. Hiermede nemen
naar evenredigheid ook de verstandelijke vermogens toe. Wij heb-
ben verder aangetoond, dat de materies corticalis door eigene her-
senvezels met de gronddeelen aan de basis of de organen van percep-
tie en van onzen wil in het naauwste verband staat. De kennis van
den aard en werking harer cellen is dus, hoe moeijelijk ook, van het
grootste gewigt, en wij willen daarom trachten, zooveel doenlijk, deze
cellen te verklaren.

1) Het gevoelen van Pfl�ger, hetgeen door Lewis in zijne nieuwe physiologie zoozeer
wordt uitgebreid, zal ik hier niet nader uiteenzetten. Eene bewustelooze sensatie, die hij
nog van perceptie onderscheidt, zoo als Lewis wil, is mij een onding. Van zeer veel
gewigt zijn hierbij de onderzoekingen van Dr. Mayen, Sensorische Functionen des R�-
ckenmarks in Prager Vierteljahrsbr. 1861, 1 Bd. pag. 99 sqq., die aantoont, dat Pfl�ger
zich in de analogie van den kikvorsch vergist heeft, wiens medulla oblongata zich veel lager
en wel tot aan de schouderbladen uitstrekt, zoodat ze bij het onthoofden van den kikvorsch
aan het ruggemerg blijft hangen. Hierin zetelen nu gevoel en beweging, zoo als wij ook
boven uit de ontwikkeling der dieren en de hersenen der visschen hebben aangetoond.
Al deze verschijnselen van gevoel en willekeurige beweging bij kikvorschen honden echter
op, indien ook de med. oblongata verwijderd wordt, 1. c. pag. 56. Het is een bewijs te
meer, dat de zitplaats voor willekeurige beweging in de corpora striata en het einde van het
verlengde ruggemerg moet gezocht worden. Is alleen het onderste* of het eigenlijke rug-
gemerg aauwezig, dan is alle willekeurige beweging verdwenen en slechts reflex mogelijk;
de dieren volbrengen geene geco�rdineerde bewegingen meer, en geven geen teeken meer
van gevoel (pag. 54). De bewijzen aan de bewegingen der staart bij alen, salamanders
en zelfs jonge katten ontleend, bewijzen niets, daar de bewegingen bij een kat aan de
staart verschillen naar de aangedane punten; Schiffvond, dat bij prikkeling aan de punt der
staart deze zelve afweek, dat zij daarentegen naar de vlam naderde, zoo de prikkel aan
den wortel werd aangebragt (pag. 55).

§ 6.
Cellen van de materies corticalis.

Daar men thans nagenoeg eenstemmig van oordeel is � hetgeen
zoowel door waarnemingen bij ziekten, door vivisecties als door ver-
gelijkende anatomie bevestigd wordt � dat de materies corticalis der
groote hersenen nader met de uitoefening onzer verstandelijke ver-
mogens in verband staat, is het onderzoek, naar de werkingswijze dezer
deelen,zoo verre wij hopen kunnen daarin door te dringen,van het hoog-
ste gewigt. Wanneer men de materies corticalis mikroskopisch onder-
zoekt, b.v.bij verticale sneedtjes, ziet men dat de vezels uit de materies
meclullaris waaijersgewijs in de materies corticalis overgaan, waar zij
zich weer in bundels vereenigen, en door dwars loopende vezels wor-
den overkruist'); tussclien deze bundels zijn meerdere gangliencellen
geplaatst ²). Deze cellen zijn van eene zeer verschillende grootte,
hoezeer allen buitengemeen klein; zij geven meerdere draden af,
meest 3 a 4, die buitengemeen fijn zijn. Behalve deze ziet men hoogst
fijne cellen, die meest aan een zeer dunnen draad vastzitten, door mid-
del waarvan zij zich m�t den zenuwdraad of met eene grootere cel³)
verbinden.

§ 7.
Werking der cellen in de materies corticalis.

Uit deze anatomische beschrijving volgt, dat in de grijze corticale
stof meerdere soorten van cellen aanwezig zijn , waarin de verticale
vezels der mergstof schijnen te eindigen; deze cellen liggen in meer-
dere rijen boven elkander, en schijnen door draden en verbindingen
met het omgevende netwerk ⁵) meer of minder onderling zamen te

1) E. Berlin, Beitrag zur Structurlehre der Grosshirnwiuduugen. Erlangen 185S, Flg. III.

2) Berlin, 1. c. l�g. III. Hoezeer ik mij volgens eigene waarnemingen zeer goed met
het daar gegevene verloop der vezels kan vereenigen, komen mij echter de gangliencellen
te groot en veel te spaarzaam voorgesteld voor, daar zij juist hier onlelbaar zijn.

3) Berlin 1. c. Tab. 2 Fig. V.

4) Berlin, 1. c. Tab. 2 Fig. c, d,f, c, In den tekst wordt deze figuur als r genoemd.



			^^ ^ <^2W,-
		-^-3* ? ^^->


	HANDBOEK

PATHOLOGIE EN THERAPIE DER KRANKZINNIGHEID.



		51

gemaakt, dat, namelijk de groote hersenen niet de eerste organen van perceptie zijn, maar dat in die organen de indrukken tot voorstellingen- en beelden worden verbonden. Hiermede komt dan ook geheel over- een, dat, na belangrijke verstoring der materies corticalis door ont- steking of atropine, wel dementie en sufheid maar geen verlies van zinnelijke waarneming ontstaat mits slechts de centra hiervan niet zijn beleedigd. § 10. Kleine hersenen. Van alle deelen der hersenen komt mij de verklaring der functi�n van de kleine hersenen wel de moeijelijkste voor. � Bekend zijn de waarnemingen van Flourens, Herwegh en anderen, dat sterke beleedigingen of wegname der hemisphaeren van de kleine hersenen grooten invloed op de ligchaamsbewegingen hadden; datnl. de dieren deze niet goed schenen te kunnen besturen, hoezeer zij niet verlamd waren ; waarom men aan de kleine hersenen een co�rdinerend ver- mogen toeschreef. Ik heb echter reeds opgemerkt, dat dit niet juist zijn kan, want dat een dier, een kikvorsch b. v., waarbij de geheele groote en kleine hersenen zijn weggesneden, na prikkeling eener poot nog zeer goed springt en regelmatige bewegingen maakt. Wagner besluit uit zijne merkwaardige onderzoekingen, dat de kleine hersenen noch met het gevoel noch met de zinswerktuigen, met de vorming van voorstellingen iets gemeen hebben, maar dat zij een zuiver motorisch hersenapparaat daarstellen, hetgeen op de orga- nische functi�n geen of slechts een verwijderden invloed heeft') en dat de kleine hersenen inderdaad aan de regeling der bewegingen, bijzonder van de gangbewegingen , deel hebben , zonder juist r�gu- lateur te zijn; mensch en dieren kunnen na genoegzaam sterke be- leedigingen der kleine hersenen enkele ledematen bewegen, maar vooral den tronk en achterste ledematen niet goed besturen. Schiff zegt dat de uitwerkselen van de beleediging der kleine her- - senen overeenkomen met die van beleediging der daaruit stralende vezels, dus b. v. van de pons Varolii. Wanneer de beleediging niet

	1) G�tt. Gel. Anz. 1860, Jan. 80 pag. 36.

			4*



		145

geen zich nu tusschen de pia mater en arachnoidea verzamelt, maar ook in den gezonden staat wel nooit geheel schijnt te ontbreken. Bevindt zich echter de pia mater in een meer ontstekingachtigen toestand, ja reeds bij sterkere congestie, stijgt niet alleen deze uitzweeting en op- hooging van vocht tusschen beide vliezen in hooge mate, maar wordt ook het uitgezweete vocht rijker aan fibrine, zoodat het na den dood stolt. Eenmaal was ik in de gelegenheid om reeds 6 uur na den dood de sectie te verrigten van een krankzinnige, die reeds in dementia vervallen was. Na het wegnemen des schedels en het openen der dura meninx vertoonde zich over de geheele oppervlakte der hersenen een zeer sterk exsudaat tusschen arachnoidea en pia meninx, zoodat bij het wonden der pia meninx het vocht in zulk eene hoeveelheid uit het cranium vloeide, dat ik het op een hieronder geplaatst bord kon opvangen. Na een half uur ontdekte ik tot mijne groote verwonde- ring , dat het vocht in het bord tot eene witte, taaije massa, volko- men op eene rheumatische ontstekingskorst gelijkende, was gestold, zoodat ik het als een vlies bij den rand kon opligten; het scheen voor- namelijk uit fibrine te bestaan, die in het vocht was opgelost en nu stolde. De vliezen op de hersenen waren intusschen volkomen door- schijnend geworden, hadden hunne natuurlijke dunheid behouden, hoezeer zij eenige oogenblikken te voren sterk verdikt schenen te zijn. De pia meninx was echter zoo vast aan de corticale hersenstof gegroeid, dat die zonder verschenring der hersenen hiervan niet kon worden los getrokken. Dat genoemd exsudaat zoowel bij gezonden als bij krankzinnigen voorkomt, hebben wij vroeger opgemerkt «). Tot eene juistere beoordeeling van deze verschillende vormen van krankzinnigheid is het noodig op te merken, dat de deelen der hersenen, die liet naauwst met onze hoogere geestvermogens in ver- band staan, gelegen zijn op de bovenste en voorste oppervlakte der groote hersenen, namelijk de zoogenoemde bast-, grijze of corticale zelfstandigheid, en wel bijzonder voor zoo verre zij onder het voor- hoofdsbeen tot aan en zelfs over den kruin zich uitstrekt. Neemt men in lijken van krankzinniggestorvenen, na opening des schedels, het zachte hersen vlies 'pia meninx) voorzigtig van deze oppervlakte weg,

	1) Pag. 131, sqq.

			10



			VOORREDE.

		Het werk, dat hiernevens het beschaafde publiek wordt aan- geboden, bevat niet slechts voor deskundigen, maar ook voor leeken ten opzigte van de gansche medische wetenschap, hoogst wetenswaardige bijzonderheden. In het algemeen kan het gewis beschouwd worden als eene der krachtigste uitingen van den geest des Schrijvers, van den tijdgeest dus op medisch gebied, het streven naar de vestiging van eene rationele, met logische ge- strengheid uit de gegevens der voorbereidende studi�n voortvloei- jende geneeswijze. Dat het voor de wetenschap waarde heeft, hooger waarde wettigt dan eenig ander voortbrengsel van den genialen Schrij- ver, wie zal er aan tioijfelen, die bekend is met de wijze van zyn ontstaan, die het leert kennen als het eindresultaat van dat leven van onafgebroken handelen en ernstig nadenken, gesteund door eene veelzijdige ontwikkeling, door levendigheid van voor- stelling en door eene innige waarheidsliefde, gelijk het slechts aan zeer enkelen gegund ivordt. Het is dan ook niet enkel de stem van mijn gemoed, maar ook de zucht om naar vermogen aan de waardering en het regt ver-



			VIII

		zelfs het belangrijkste gedeelte, het therapeutische, er nog niet in was behandeld, zoo moest er een middel worden gevonden, om het Handboek toch als een behoorlijk geheel in het licht te doen ver- schijnen. Dit laatste werd ons daardoor mogelijk gemaakt dat de Schrijver zijne inzigten omtrent pathologie en therapie der krank- zinnigheid reeds vroeger had uiteengezet, in twee opstellen namelijk, waarvan het eene in den jaargang 1852 van het Tijdschrift der Nederlandsche maatschappij van geneeskunde voorkomt, terwijl het andere onder zijne nagelaten papieren werd gevonden ^l). Door toevoeging dezer gedeelten derhalve verkreeg het Handboek den vorm, waarin ivij het hier aanbieden. Zooals het nu is, staat het natuurlijk beneden hetgeen de Schrijver zich had voorgesteld, daar het toch zijn plan was de opstellen om te werken en op de leest van het anatomisch-physiologische gedeelte te brengen. Toch kan het een krachtig wapen zijn tegen de vooroordeelen, die omtrent het wezen der krankzinnigheid nog zoo algemeen be- staan. Met sprekende feilen wordt hier de stoffelijke oor- sprong onzer geestelijke vermogens betoogd, terwijl te gelijker tijd het geloof aan een voortbestaan van den mensch onder een an- deren vorm, na het uiteenvallen van zijn ligchaam, met geest- drift wordt gehandhaafd. Het beval dus een voor velen gansch niet overtollig bewijs, dat geene anatomisch-physiologische onderzoekingen ter ivereld de magt hebben, de uil de waarneming der zedelijke wereld afge- leide feiten omver ie stooten, en dat er volstrekt geen gevaar in gelegen is, het betrekkelijk regt van het conventioneel gesmaalde materialisme te erkennen, Ook om deze reden meenen wij, door de uitgave tot de kennis der eeuwige waarheid te hebben medegewerkt. 1) Wij achten ons verpligt hier onze erkentelijkheid to betuigen aan de tegen- woordige redactie van genoemd tijdschrift, voor de welwillendheid, waarmee zij ons de gevraagde vergunning tot overname van het opstel verleend heeft.



			INHOUD.

		Inleiding............................................................. ] HOOFDSTUK I. PHYSTOLOCISCHE ANATOMIE DEK HEESENEN. § 1. Algemeen overzigt.............................................. 7 � § 2. Ontwikkeling der hersenen bij de vrucht vergeleken met die bij verschillende vormen in het dierenrijk........................................ 9 § 8- Auatomisch verband tusschen de primaire aan de basis gelegeue deelen, en de hemisphaeren der groote hersenen................................. 13 S 4. Verschillende soorten van ganglienceilen in de hersenen en het ruggemerg in het algemeen................................................. 16 S o. Werking en onderling verband der centrale en der peripherische zenuw- en hersen-cellen................................................. 18 § 6. Cellen van de materies corticalis................................... 25 § 7. Werking der cellen in de materies corticalis.......................... 25 § o. Verschil in werking van verschillende gedeelten der hemisphaeren........ 37 § 9. Vivisecti�n.................. ............................... 40 § 10. Kleine hersenen........... ............ 51 §11. De bloedsomloop in de hersenen.......................>.......... 52 § 12. Het verband en de onderlinge zamenwerking van ziel en ligchaam........ 66 § 13. De invloed van het ligchaam op de ziel............................. 82 § 14. Algemeene pathologie der hersenen................................. 96 § 15. Ontsteking der dura meninx....................................... 111 § 16. Pathologische anatomie der hersenen...................,............ 144



		XII --------- HOOFDSTUK II. PATHOLOGIE EN THERAPIE DER KRANKZINNIGHEID. A. Idiopathische Krankzinnigheid. § 1. Inleiding...................................................... 149 § 2. Verschillende krankzinnigheidsvormen en verdeeling.................... 150 § 3. Verschijnselen der idiopathische krankzinnigheid in het algemeen......... 151 § 4. Verschijnselen der sympathische krankzinnigheid in het algemeen......... 155 § 5. Mania idiopathica acuta......................,................... 157 § 6. Mania idiopathica chrouica....................................... 167 § 7. Hallucinatien................................................... 176 § 8. Oorbloedgezwel................................................. 180 § 9. Tijdperk der beterschap.......................................... 180 § 10. Stompzinnigheid............................................... 185 § 11. Dementia en idiotisme........................................... 186

	B. Sympathische Krankzinnigheid. § 1. Inleiding...................................................... 187 § 2. Physiologische verklaring der sympathische manie..................... 188 J 3. Pathologische anatomie bij mania sympathica..........,.............. 193 § 4. Verschijnselen van mania sympathica, bijzonder van die uit het colon.....201 § 5. Geneeskundige behandeling...................".................... 209 § 6. Melancholia uit de organa generationis.............................. 217 § 7. Mania erethica sensilis........................................... 234 § 8. 'Werking van nervina en narcotica in het algemeen................... 235 § 9. Aandoening der borstorganen in verband met krankzinnigheid........... 240 § 10. Intermitterende manie of melancholie............................... 244 § 11. Uitwendige middelen............................................. 247

i



			INLEIDING.

		Onder de deelen der geneeskunde is er wel geen, waarover in het a gemeen zoo verschillend wordt geoordeeld als, en hetwelk kan ge- zegd worden nog op een' minder vasten grondslag te staan, dan de eer der krankzinnigheid. En geen wonder. Immers dit gedeelte der geneeskundige wetenschap bevat die klasse van ziekelijke aan- doeningen, waarbij de normale werking van den geest wordt ge- stoord en waarvan de voornaamste verschijnselen, dikwijls bij eene schijnbaar goede physische gezondheid, zich bijna alleen in den vorm van gestoorde werkzaamheid der geestvermogens vertoonen. Het verband toch tusschen ziel en ligchaam levert een zoo moeijelijk vraagstuk op, dat men bijna wanhopen moet, immer tot eene bevre- digende oplossing der duistere raadsels, welke hier in de natuur ver- borgen liggen, te geraken. De moeijelijkheid om over deze duistere, verborgene uitingen van ons eigen ik eenig meerder licht te ver- spreiden, werd nog aanmerkelijk verhoogd door de zoo onvolledige kennisvan de verrigtingen der verschillende deelen van de hersenen. \\ el worden de hersenen door de ontleedkundigen op het zorgvul- digst onderzocht, en tot in de bijzonderste deelen uitvoerig nagespoord en beschreven, maar lang bleef op deze laatstenhet geestige gezegde van Richerand van toepassing »dat het in dit gedeelte den Anatoom a , als b Parijs den kruijers, die met alle straten en stegen tot in minste bijzonderheden bekend zijn, maar niet weten, wat er in de hui_2en omgaat." e natuurlijk gevolg van deze geringe bekendheid met de verrigtingen der verschillende hersendeelen was, dat men trachtte, ^C00r ^rmddel van lijkopeningen van krankzinnigen eenige meerdere opheldering en verklaring der verschijnselen te erlangen. Evenwel te vergeefs, daar men zelden de bij het leven waargenomen verschijn- 1



		2 selen en de dikwijls betrekkelijk geringe afwijkingen, na den dood gevonden, wist in overeenstemming te brengen en de een door de andere te verklaren. � Ja, het scheen dat men geheel moest wan- hopen in dit duistere gedeelte onzer wetenschap tot eenig meer duidelijk inzigt te zullen geraken, nadat men meermalen had waar- genomen , dat in de hersenen aanzienlijke storingen, als : etterverza- melingen, verlies van een meer of min groot gedeelte enz. kunnen voorkomen, zonder eenige verandering in de geestvermogens van den lijder te weeg te brengen. Even duister als het verband tusschen de ziel en de hersenen, was ook de wijze waarop het overige ligchaam op de ziel zijnen invloed kan uitoefenen. Wel toonde de meest oppervlakkige waarneming van temperament, leeftijd en ook van verschillende ziekelijke aan- doeningen dezen invloed ten duidelijksten aan, maar de wijze waarop het ligchaam werkt op onze ziel, bleef een raadsel. Nam men ook al bij krankzinnigen meerdere ziekelijke afwijkingen van den ge- zonden staat waar, die met de ziekte in een meer of min naauw verband schenen te staan, als: verstoppingen of trage stoelgang, storingen der menstruatie en andere, dan was het niet altijd gemak- kelijk te beslissen, wat hier oorzaak, wat werking was der ziekte, en nog minder wist men de onbestendige afwijkingen, in het overige ligchaam der krankzinnigen gevonden, in een oorzakelijk verband te brengen met de afwijkingen van de geestvermogens zelve. Daar bovendien allerlei afwijkingen en ziekten van bijzondere deelen, hetzij van de borst of buikorganen zich tevens in de lijken van krankzinnigen vertoonden, werd het moeijelijk te bepalen, welke ziekelijke veranderingen toevallig, welke secundair, en welke als in een meer regtstreeksch oorzakelijk verband tot de krankzinnigheid staande moesten worden beschouwd ; terwijl men op deze laatste afwij- kingen in het algemeen des te minder de aandacht vestigde, doordien de meeste krankzinnigen gewoon zijn zich zei ven voor physisch gezond te verklaren, of hunne ziekelijke gewaarwordingen z�� met hunne verwarde denkbeelden verbinden, en ze hieruit trachten te verklaren, dat de geneesheer, die aan hunne wijze van zich uit te drukken niet gewoon is, zich dikwijls zeer weinig opheldering verschaffen kan. Zoo lang dus de verklaring van het wezen dezer ongelukkige ziekte duis



		6 wachten, om zijn verderf te voltooijen. Innig overtuigd van de waarheid zijner dwaalbegrippen, vindt hij zich zoo ligt miskend, ook door hen, wie hij gewoon was als zijnen dierbaarsten betrekkin- gen en besten vrienden zijn vertrouwen te schenken. En is het dan te verwonderen, wanneer een geneesheer door eene dergelijke onver- standige toespraak zijn vertrouwen verliest? Hier geldt vooral de regel, dat wij ons zelven in den toestand en de denkwijze des lijders trachten te verplaatsen, en ons voor oogen te stellen , wat wij zelve zouden doen, indien wij, innig van de waarheid onzer denkbeelden overtuigd, hierin plotselings al onze vrienden ons zagen wederstreven en tegenspreken, en ons met hunne tegenspraak aanhoudend zagen ver- volgen. Wij zelve zouden aan eene ons onverklaarbare zamenspan- ning en aan geheime bedoelingen beginnen te gelooven , en wij zou- den wenschen van hunne tegenspraak verlost te zijn, terwijl wij veel gemakkelijker het oor zouden leenen aan eenen vreemde, die ons over geheel andere onderwerpen sprak, en daardoor van onze opge- wekte gewaarwordingen afleidde. Alles hangt hier dus af van de menschenkennis en het oordeel van den geneesheer zelven, wiens pligt het is om de psychische leiding, naar de verschillende toestanden der lijders dit eischen , te wijzigen. Het is echter hierbij volstrekt noodzakelijk, dat de geneesheer zoo innig mogelijk bekend zij met de verschillende organische wer- kingen , die ook in ziekelijken toestand in de hersenen kunnen plaats hebben, hetwelk zonder eene naauwkeurige kennis van het zenuwgestel en de organisatie in de hersenen, zoowel als van den invloed van het overige ligchaam op de hersenen niet mogelijk is. En gelijk overal elders het gebouw der geneeskunde rusten moet op eene naauwkeurige kennis van het maaksel en de verrigtingen van het ligchaam in den gezonden toestand, zoo geldt dit bovenal van de verschillende soorten van krankzinnigheid, waarin zoo wel de hersen- werkingen, als de invloed van het ligchaam op de hersenen zulk eenen grooten rol spelen; en hierin is wel de eerste plaats de oorzaak gelegen, waarom deze tak der geneeskunde nog zoo zeer bij andere gedeelten ten achter is, waarom haar ware aard zoo dikwerf wordt miskend, en de geneeskundige behandeling, of geheel wordt nage- laten, of in een ruw empirismus ontaardt.



		13

	§ 3- Anatomisch verband tmschen de primaire, aan de basis gelegene deelen en de hemispliaeren der groote kersenen. Het behoeft in den tegenwoordigen tijd naauwelijks meer eenig betoog, dat, terwijl het centraal-zenuwgestel uit twee�rlei soort van stof, namelijk de grijze stof en de witte- of mergstof bestaat, de eigenlijke bronnen of middelpunten van werking inde grijze stof en hare cellen moeten gezocht worden, terwijl de zenuwdraden of de mergvezels in het algemeen als geleiders moeten worden beschouwd. Evenzoo is het bekend, dat alle zenuwen uit de cellen der grijze stof haren oorsprong nemen, die mede door zenuwdraden, hetzij onder- ling hetzij met andere groepen van cellen, verbonden zijn. Wij mogen dus in zekeren zin deze zenuwdraden met onze telegraafdraden ver- gelijken, en de ganglien-cellen-groepen met de telegraaf-bureau's, waar de werking wordt opgewekt, welke werking dan door de ze- miwdraden naar andere deelen wordt geleid '). Het is bekend dat in de deelen, die de basis der hersenen uitmaken, en die wij zoo even als primaire deelen hebben leeren kennen, ver- schillende groepen van grijze stof gelegen zijn. Zoo, aan den oorsprong van alle zenuwen der zintuigen, in het verlengde merg, de corpora quadrigeniina en de thalami; terwijl evenzeer de corpora striata, die

1) net is wel waar, dat wij de zenuwd-raden niet geheel als eenvoudige geleiders kunnen beschouwen, die hunne werkzaamheid alleen van de grijze stof ontvangen, daar toch in de zenawdraden zelve ook nog eene eigene werking plaats heeft: zoo trekt volgens de latere "Tzoekingen van Pfl�ger eeiie spier zich sterker te zamen, indien de prikkel door eene gsre zenuwdraad loopt, dan indien de prikkel nabij den spier wordt aangebragt. Zoo eene afgesneden zenuw door prikkeling haar vermogen om spierbewegingen te veroor- zaken verliezen, en deze door rust herwinnen, ofschoon zij van haren oorsprong is af- gescheiden; zelfs is het uit de onderzoekingen van Philipeaux en Vulpiau gebleken, dat ie doorgesnedene �eweegzenuw, die na eenigeu tijd gedegenereerd wordt, na langoren tijd weder geheel tot den normalen toestand terugkeert, ook zonder met de afgescheiden stam vereenigd te zijn, en zijne eigenschappen om een spier na_ prikkeling in beweging te brengen kan herkrijgen (zie Comptes rendus 3 sept. 1860 pag. 363). Deze eigenschap- pen ontvangt zij dus niet van de gangliencelleu, maar deze laatslea kunnen de in de zenuw sluimerende werkzaamheid als prikkel opwekken. Deze, de bijzondere iverking in de zenuwdraad zelve echter is ons nog verre van bekend, maar dit heeft op de hier voor- gestelde redenering geen' invloed.



		14

wij als de centraalorganen voor de werking van onzen wil op de spier- beweging hebben beschouwd, voor het grootste gedeelte uit grijze stof bestaan. Desgelijks zijn de hemispha�ren met grijze of zoogenoemde corticale stof bedekt, en tusschen beiden worden nu de witte hersen- vezelen of het merg in grooten overvloed aangetroffen. Men zoude dus reeds a priori kunnen vermoeden, dat deze witachtige hersen- draden als geleiders moeten worden beschouwd, waardoor niet alleen de werking van het eene deel naar het andere kan worden overge- bragt, maar waardoor dan ook het verband tusschen de zoo verschil- lende groepen van grijze stof wordt daargesteld. De kennis van het verloop en de rigting dezer vezels, zoowel als hun verband met de grijze stof, is dus voor eene beoordeeling der hersenfunctien zeer noodzakelijk. Eeeds oudere anatomen,als: Vieussens¹),vervolgensVicq d'Azyr²), vooral Reil ³), Gall, en ook anderen hebben getracht den loop dezer vezelen in de hersenen na te gaan en ze meer of min naauw- keurig beschreven ; later zijn zij zeer naauwkeurig door Arnold ⁴) en bijzonder doorFoville ³) en Gratiolet vervolgd. Uit de onderzoekingen, vooral van Foville is het gebleken, dat er twee bijzondere systemen van vezels zijn, waardoor de aan de basis gelegene deelen met de materies corticalis worden verbonden. Het eerste systeem, reeds aan de oudere ontleedkundigen meer of min bekend, bevat de vezels, die van de voorzijden van het verlengde ruggemerg als corpora pyramidalia door den pons Varolii en crura cerebri zich in de corpora striata verliezen, of, beter uitgedrukt, van uit deze ligchamen beginnen en nu langs de opgenoemde deelen naar het verlengde ruggemerg en het ruggemerg zelve in de voorste strengen overgaan, als dragers van den indruk van onzen wil. Van de andere zijde van deze corpora striata, verspreiden zich straalsgewijze eene menigte vezels, die in eene verticale rigting op-

	1) Neurographia univers. 1685. 2) Traite d'aaat. et de Physiol. Paris 1786. 3) Reil Arehiv from VIII, IX eu Xf. 4) leones cerebri. 5) Traite complet d'anatomie, dn syst. nerveiix ccrebro-spinal Paris ]SH.



		18 de stammen der zenuwen zelve wordt aangebragt. Volgens de merkwaardige proeven van Weber onderscheiden wij door de huid het gevoel van warmte of koude, terwijl ons de stammen der zenu- wen, door een warm of koud ligchaam geprikkeld, slechts een pijnlijk gevoel verwekken. Ditzelfde mogen wij aannemen in het ruggemerg en de hersenen. Overal, waar cellen zijn , gaat van deze de werking uit; waar dus de werking verschillend is, mogen wij ook veronder- stellen, dat de aard der cellen in structuur en zamenstel meer of min van andere cellen zal afwijken, die in hunne werking verschillen; hetgeen dan ook door het mikroskopische onderzoek volkomen wordt bevestigd. Voor wij echter tot eene meer naauwkeurige aanwijzing van dit Yerschil in cellen overgaan, achten wij het geschikter eerst de wijze van werking dezer cellen en der deelen waarin die voorkomen, voor zoo verre wij in staat zijn die te beoordeelen, nader uiteen te zetten; daar anders eene bloote optelling van dit verschil in eenen dorren cataloog van kleine bijzonderheden zoude ontaarden, waarin het bezwaarlijk zou zijn eene geregelde orde en zamenhang te vinden. § 5. Werking en onderling verband der centrale en der perip/terisc/ie zenuw- en henen-cellen. Ter beoordeeling van de werking der hersencellen is het noodig de functie van onze zintuigen, waarbij vooral de verschillende cellen zulk eenen grooten rol spelen, naauwkeuriger na te gaan. Al moge het aan velen bij den eersten oogopslag vreemd schijnen, het is echter eene onbetwistbare daadzaak, dat, als wij zien en hooren, wij, in den strengsten zin van het woord, noch het licht zelf waar- nemen, noch het geluid hooren. Eene korte aanwijzing zal ons dit duidelijk maken. Het is bekend, dat achter de retina eenezoogenoemde staafjes-laag gelegen is, welker staafjes z�� geplaatst zijn, dat zij met hunne as juist op de in de oogen vallende stralen zijn gerigt, dat is,, dat de stralen in het verlengde der staafjes vallen. In deze staafjes wordt door het licht eene eigendommelijke werking opgewekt, die door eene zeer fijne draad aan eene zenuwcel schijnt overgebragt te



			26

		hangen; daar nu echter deze cellen van verschillende grootte en vorm zijn, mogen wij aannemen , dat ook hunne functien onderling zullen verschillen. Welke kunnen nu de functien zijn van deze cellen? Wij hebben boven gezien dat de eigenlijke indrukken der zintui- gen en die in gronddoelen der hersenen of in de perceptiecellen, aan ons worden medegedeeld en dat deze cellen weder door eigenaardige vezels met de hersenschors in verbinding staan, zoodat wij mogen aannemen dat de indrukken hier verder worden overgebragt en bewerkt. De werking hiervan schijnt, indien wij eene gissing mogen wa- gen , � en dit is in dit duister gebied onvermijdelijk � op de volgende wijze het best te kunnen worden voorgesteld. Wanneer wij ons te slapen leggen, b. v. op de eene zijde, dan zweeft voor onzen geest eene menigte beelden verward door elkander; zijn wij nu eenigzins opgewekt, na een zeer levendig gezelschap of door eenige andere oorzaak, dan worden deze beelden zoo leven- dig, dat"zij ons in den slaap hinderen; onwillekeurig draaijen wij ons om, en nu verdwijnen terstond deze beelden, doch spoedig ko- men in hunne plaats weder andere te voorschijn; waarop wij na eenigen tijd ons op nieuw omkeeren, om yan deze lastige beelden ontslagen te worden enz. tot wij eindelijk in slaap geraken. Wat is hiervan de oorzaak? Wij mogen aannemen, dat, zooals het bloed opwekkend werkt op het geheele zenuwgestel , het dit vooral ook hier doet, te meer doordien juist de corticale hersenstof zoo uiterst rijk is aan capillairen. Nu bezitten de hersenvaten, zoo als bekend is, dunnere wanden , waarmede zij het bloed minder sterk kunnen drukken, doordien de spierrok voor het grootste gedeelte ontbreekt. Het bloed zal dus hier, de wetten der zwaarte volgende, meer in die deelen der grijze stof worden opgehoopt, die lager ge- legen zijn, en door zijnen sterkeren aandrang en dus meerdere uit- zweeting krachtiger op de'grijze stof, dat is op deze cellen, werken, en door die prikkeling en opwekking deze tot de hun eigene natuur- lijke functie drijven ; dat is: deze cellen geven ons geene voorstelling van licht, van geluid of pijn, maar de indrukken door de zintuigen ontvangen worden hier overgebragt, bewerkt, tot voorstellingen en beelden verbonden en door nieuwe prikkeling weder gereproduceerd.



			n

		Wenden wij ons nu om, dan houdt deze onwillekeurige werking op, het bloed zakt naar het andere halfrond, en begint hier het- zelfde spel. Dit verklaart dan ook van zelf het onwillekeurige en geheel orde- looze van deze beelden en voorstellingen. Doch niet alleen bij nacht, maar ook bij dag onder onze gesprekken, vliegen nog dikwijls on- willekeurige beelden voor onzen geest voorbij, waarop wij acht geven. Treffend schildert ons deze onwillekeurige voorstellingen Gaubius m zijne te regt geroemde rede »de Eegimine mentis, quod medicorum est., waar hij zegt: quam incommodum saepe est rem aliquam cogitanii, sopitis etiam sensubus externis, tot tamque alienas ex corpore suggeri ima- gines; quam difficile, cum prosiliutit, reprimere, carere ne continue in- tern eniant 1). "Maar," mag men vragen, »leidt deze theorie dan niet tot het grofste materialismus en zoekt men langs dezen weg niet onze ziel te verlagen tot eene eenvoudige celwerking?" Juist het tegendeel is waar. Naar mijne meening blijkt de zelfstandigheid van ons eigen ik, van onze ziel, nergens duidelijker en overtuigender, dan uit deze voorstelling, waarin wij zoo getrouw mogelijk den gang der natuur gevolgd zijn. Immers wanneer wij op het tijdstip, waarop deze beelden zoo ver- ward en wild voor onzen geest heen en weer zweven, dit verkiezen, dan houden wij een der beelden vast, en spinnen dat uit tot een romannetje, geheel naar onze eigen goedvinden. Dat bewijst, dat er in ons een hooger vermogen is, hetwelk wel deze indrukken kan opnemen en gewaar worden, maar hetwelk even ]) Men zoude nog kunnen vragen of deze onwillekeurige en verwarde beelden, die voor onzen geest als voorbij zweven, inderdaad werkingen zijn van de cellen der hersen- schors, dan wel of zij in de retina gevormd worden en dus aan ons worden overgebragt. Dit laatste gevoelen wordt echter door de volgende proef weerlegd. 'Indien men, zoo als ik meermalen heb gedaan, en door ieder gemakkelijk kan worden nagevolgd, in het donker een of ander beeld voor den geest heeft, en na zijne oogen regts of links be- weegt, dan deelt het beeld niet in de beweging der oogen, maar blijft onwrikbaar zijne plaats naar voren behouden; let men nu op de plaats, waar wij dit beeld schijnen te zien, en brengt dan de vinger op die plaats, dan bemerkt men dat de stand van het beeld boven de oogen is, en wel op de voorvlakte van het voorhoofd, dat is in de lobi anteriores der hersenen.



			28

		zeer zelfstandig hierin kan grijpen, en dezen ordeloozen vloed be- sturen ; wij hebben hier een telegraafbureau en tevens een telegra- phist, die willekeurig en zelfstandig werkzaam is. De krachten, die deze beelden onwillekeurig aan ons voorstellen, zijn organische her- senwerkingen; wij gevoelen, dat deze beelden ons worden voorge- steld, maar dat zij niet ons zelve zijn; zij zijn buiten ons, het zijn objecten; slechts onze wil behoort ons zelve toe; zij is geene werking van het ligchaam, maar van de ziel, d. i. het subject. Een materia- list maakt dus van ons een telegraafbureau zonder telegraphist, een' automaat, die in den blinde werkt, zonder orde, zonder wil, zonder verstand en oordeel; een' eeuwigdurenden droomer, die echter zijne eigene droomen niet kan waarnemen. Deze willekeurige vermogens en eigenschappen behooren tot ons hooger ik het zijn vermogens van onze ziel. Genoemde onwillekeurige beelden zijn dus dezelfde, die in onze verwarde droomen voorkomen als teekens van opwekkingen der her- senwerking. Vanhier dat de gezondheidstoestand van het ligchaam zoo veel invloed heeft op de droomen. Hebben wij een zwaarderen avondmaaltijd gebruikt, waardoor meerdere congestie naar de her- senen wordt veroorzaakt, clan droomen wij gewoonlijk ; hetgeen dan wel niets anders zijn kan, dan prikkeling van de corticaalcellen, wier werking bestaat in het terugroepen of herhalen van vroegere indrukken en voorstellingen van onwillekeurige beelden, terwijl nu de opwekking dezer cellen van de zijde van het ligchaam, en niet van de ziel zelve uitgaat. Deze cellen schijnen mij dus door hunne onderlinge verbinding te dienen, om de indrukken, door de zintuigen aan ons medegedeeld, te verbinden, tot voorstellingen en beelden te maken, die aan onze ziel worden medegedeeld, maar die ook wederkeerig door onze ziel, die met deze krachten wel het naauwst moet verbonden zijn, kunnen worden opgewekt; het zijn dus de physische elementen voor ons ge- heugen , en van daar, dat bij eenige beleediging dezer hersenschors, zoo als wij later zullen zien, hetzij in dementie, hetzij in hooger ouder- dom, het geheugen zoo spoedig verloren gaat; dat is: deze cellen kunnen niet meer zoo gemakkelijk tot reproductie van vroegere in- drukken worden gebragt. Wordt integendeel door eenen vreemden



			2d

		indruk, door eenen versnelden bloedsomloop, zooals bij zenuwkoorts, de hersenschors sterker geprikkeld door het reeds meer of min zie- kelijke bloed, dan worden deze voorstellingen, deze beelden z�� sterk, dat wij deze indrukken niet meer kunnen onderscheiden van die , welke door de zintuigen, dat is eigenlijk door de perceptiecellen, hier worden overgebragt, en er volgt d�lire; of na het te sterk ge- bruik van sterkendrank vliegen de beelden met een verhoogden in- druk en snelheid voor onzen geest voorbij, zoodat wij den stroom niet meer geregeld kunnen volgen; liet paard geraakt op kol en wij beginnen wartaal te spreken. Bijzonder duidelijk scheen mij het nut dezer cellen in de hersen- schors te blijken in een zeer merkwaardig geval van een'koopman, die mij, door zijn zoon begeleid, over zijnen toestand kwam raadple- gen. De zoon verhaalde mij, dat zijn vader voor ongeveer een half jaar door een' aanval van beroerte was overvallen, die slechts kort had geduurd en geene verlamming had nagelaten, waarna pat. echter zijn naam- of woordgeheugen voor een groot deel verloren had, zoo dat hij de voorwerpen bij een' verkeerden naam noemde en b. v. van een' stoel sprak, als hij eene tafel bedoelde. Hij wist echter regt goed, dat het woord stoel niet het juiste woord was, noemde dan een ander woord, tot dat hij eindelijk gebragt werd op tafel, hetgeen hij dan met blijdschap over het vinden van het juiste woord uit- sprak. Dit nu komt meer voor, en heb ik meermalen kunnen waarnemen. Het gebrek zit in dit geval niet in de corpora striata, maar de materies corticalis is aangedaan, daar toch, zooals bij dezen lijder geen spoor van eenige verlamming, noch in de ledematen noch in.de beweging der tong, aanwezig was. Hetgeen mij echter vroeger nooit was voorgekomen en mij daardoor verraste was, dat, gelijk de zoon verklaarde, clit niet het slimste gebrek was, maar dat zijn vader niet meer kon lezen. Op mijne vraag: of het gezigt dan belemmerd was, ontving ik een ontkennend antwoord, en, nadat ik nu den lijder een boek met groote letters had voorgehouden, onderscheidde hij regt goed de letters, en spelde b. v. het woord a,a,n, maar had het ver- mogen verloren, om deze letters tot een woord te combineren. Het perceptievermogen van de letters te zien was dus ongeschon- den gebleven, zoo als dit in de cellen der corpora quadrigemina



			80

		moest worden opgewekt, maar het vermogen om deze teekens te ver- werken , om die te verbinden tot eene voorstelling, tot een woord, � hetgeen een hooger proces is, dat in de schors der hersenen schijnt volbragt te worden � dit had hij verloren. Eveneens had hij het vermogen verloren om te schrijven, zoodat hij niet meer in staat was zijn' naam te teekenen. Om hiervan de proef te nemen, zette hij figuren op het papier, die of op eene omge- keerde letter geleken, of bijna geheel onkenbaar waren, ofschoon hij in zijne vingeren geen spoor van verlamming gevoelde. Hij had dus niet alleen het vermogen verloren om de teekens of letters te combineren, maar ook dat,om ze duidelijk zich voor te stellen, en in zijn geheugen terug te roepen; en dat wel door dat hij, door het gemis dezer voorstelling in de materies corticalis, niet meer zijn wil op de corpora striata z�� kon laten inwerken en zijne bewegingen z�� bestu- ren, dat het woord of de letters met juistheid werden geschreven. Het scheen mij toe, dat het verlies van de voorstelling of het beeld der letters in zijn geheugen de waarschijnlijke oorzaak was, waarom hij niet meer schrijven kon. Hier zien wij dus het verband der materies cor- ticalis en der corpora striata als werktuig voor willekeurige beweging, waarvan wij de verbindende vezels boven hebben aangewezen. Zoo ziet de schilder in zijne phantasie en voorstelling duidelijk het beeld hetgeen hij teekent; deze voorstelling is niet het werk der cor- pora striata, het is de werking die in de materies corticalis plaats grijpt, waar de indrukken tot een beeld schijnen verbonden te worden, of waarheen althans indrukken worden overgebragt, die wij door onzen wil weder kunnen terugroepen, en ook op het papier wedergeven. Het vreemdst van alles intusschen was, dat, zooals de zoon mij verze- kerde, zijn vader nog wel zijn koopmansboek kon optellen, en het ver- mogen van cijferen niet had verloren; waarvan ik echter ongelukkig de proef niet heb genomen. Wel zoude dit herinneren dat er ver- schillende talenten gevonden worden, eenige die uitnemend �unnen cijferen, maar daarmede van andere gaven niets bijzonders, zelfs somtijds zeer weinig vertoonen; maar het schijnt dat wij hieruit toch mogen besluiten dat verschillende gedeelten der materies corticalis ook verschillende functien uitoefenen, hetgeen wij later door andere waarnemingen genoegzaam zullen staven.



		31 Deze waarneming komt geheel overeen met meerdere, die door Dr. Marc� deels zijn waargenomen, deels bijeenverzameld, en neder- legd in een hoogst belangrijk opstel¹), waarin hij 12 gevallen opgeeft. �Ijij eenen man was de uitspraak verloren, maar het vermogen om te schrijven behouden. Indien men hem het woord tambour voorzeide om dit na te zeggen, dan zeide hij fromage; maar hij schreef het woord zeer goed na. Als men hem liet copie�ren de woorden \feuille m�dicale, schreef hij zeer juist, maar ze zullende uitspreken, zeide hij f�quicale, f�nicale. f�dicale ²j. In andere gevallen was ook de faculteit om te schrijven verloren gegaan, 1. c. obs. 3, 4, 5. In de 5^dc observatie was er duidelijk verlies van woordgeheugen; als men den lijder een zakdoek gaf wist hij den naam niet, maar wel kon hij schrijven dat hij het woord vergeten had. Hij copieerde het woord zeer goed en liet ook op het hooren van den naam den zakdoek zien ; hij kon het ook schrijven, maar na weinige minuten was hij weder het woord en de wijze om het te schrijven geheel vergeten. In de elfde observatie wordt, evenals in de mijne, opgemerkt, dat de lijder iedere letter afzonderlijk zeer goed onderscheidde, maar dat hij de faculteit om ze tot een woord te co�rdineren, verloren had; hij copieerde wel een woord, maar kon geen woord schrijven, hetgeen men hem dicteerde. Als zonderlinge tegenstelling, even als in mijn geval, kon hij wel cijfers schrijven ³). Evenals in de zevende observatie herstelde de lijder, maar terwijl hij nog zijnen naam niet uit zijn geheugen kon schrijven, kon hij niet alleen cijfers schrijven, maar loste gecompliceerde arithmetische vraagstukken op, en zette de cijfers overal op hunne plaats. Eerst later begon hij ook woorden te schrijven. In de zesde en achtste observatie was ook het schrijven van letters even als in mijn geval verloren, en werden slechts onverstaanbare karakters voortgebragt. 1) Me'moire sur quelqnes observations de physiologie pathologique, tendant a demon- trer 1'existeuce d'un principe co�rdinaieur de P�criture et de ses rapports avec Je principe co�rdinateur de la parole. Extrait de la Gazette m�dicale de Paris, 1856. 2) 1. c. pag. 10, obs. I. 3) 1. c. pag. 20.



			32

		Hieruit zien wij dat het verlies van deze verschillende faculteiten niet altijd gepaard ging; eenige lijders hadden de woordvoeging ver- loren , andere de faculteit om de figuren van letters uit hun geheu- gen te maken, terwijl bij eenigen het cijfergeheugen ongeschonden gebleven was. Bij allen was het verstand onbelemmerd. Men is wel gedwongen met Dr. Marc� aan te nemen, dat deze faculteiten niet op dezelfde plaats der hersenen worden uitgeoefend, waarmede dan ook bij velen het zoo veel sterkere geheugen, voor cijfers dan voor namen, hetgeen ook bij mij zelven, in verband schijnt te staan. Deze cellen mogen wij dus beschouwen als de physische organen voor ons geheugen en voor onze phantasie; en hiermede stemt dan volkomen overeen, dat het geheugen bij hersenziekten, en wel bepaal- delijk als de materies corticales wordt aangedaan, zoo gemakkelijk verloren gaat, zoo als ook in hoogeren ouderdom, wanneer die cellen niet meer zoo prikkelbaar zijn en ten deele atrophieren, althans ver- anderen. Immers, op hoogeren leeftijd zijn de hersencellen veel don- kerder gekleurd en bezitten ze meer pigment. Altans in het rug- gemerg en het verlengde merg is dit het geval. Wanneer zij dan op onze inwerking niet meer antwoorden, de verlangde voorstelling of het beeld niet meer geven , ontbreekt ons de herinnering. Ik nam hiervan een zeer merkwaardig geval waar bij een' man, die door eene hersenschudding ten gevolge van eene val zijn geheu- gen voor de meeste woorden en zaken had verloren. In ons Gesticht geplaatst wist hij ons noch zijn' naam, noch zijn ouderdom of de plaats van zijne geboorte aan te geven , en had hij bij het spreken dikwijls groote moeite om de woorden te vinden. Eene kat ziende, was hij hierover zeer verwonderd, vond dat een hoogst merkwaardig dier, hoedanig hij nooit gezien had, en begon met eenen stok de kat in het zand af te teekenen; kort hierop eenen bloeijenden kastanjeboom ziende, was hij door de schoonheid der bloemen, die hij meende nooit te voren gezien te hebben, zoo ver- rast, dat hij in den boom klom , zich eene tak met bloemen afplukte, en nu terstond deze met potlood begon af te teekenen. Hij was zelf verwonderd dat dit hem zoo goed gelukte, en meende nu dat alle menschen geboren teekenaars waren; want ook hij had naar zijne meening nimmer teek enen geleerd, en nu wilde hij alle andere lijders,



			33

		met wie hij in aanraking was, laten teekenen, daar ook zij, naar zijne meening, dit even goed moesten kunnen verrigten. Daarbfj trof hij onwillige en onleerzame discipels aan, en gaf zich alle moeite om hen te overtuigen dat, indien zij slechts wilden, zij even goed en vaardig zouden kunnen teekenen als hij. Na eenigen tijd begon zich zijn^freheugen te herstellen , en kwamen meerdere herinneringen uit vroegeren tijd terug; doch meestal verhaalde hij ons wat hij 's nachts gedroomd had, en juist herkende hij dan 's morgens in deze droomen deelen uit zijne vroegere geschiedenis Zoo werden hem meerdere namen van dorpen voorgezegd uit Friesland, van waar hij afkomstig was, en onder deze ook de naam van zijne woonplaats; wel herkende hij hierin zijne vroegere woonplaats nog niet, maar de naam maakte toch een bijzonderen indruk; hij vond het eenen zeer aardigen merk- waardigen naam, zonder te weten waarom-. Den hierop volgenden nacht kwam in zijn' droom de voorstellingvan zijn dorp terug, en nu wist hij ons te verhalen dat hij in dat dorp had gewoond; het was hem »of iets uit zijne hersens werd weggeschoven," zooals hij zich uit- drukte , waardoor hij dan weder in staat geraakte zich nieuwe zaken voor te stellen. Dit herhaalde zich vooral in zijne droomen met meer- dere zaken, zoodat het scheen dat de gedurende den slaap verhoogde bloedsaandrang en voeding, de cellen weder tot werkzaamheid terug - bragt. Na eenige weken herstelde hij volkomen, zonder eenig spoor van hersenlijden of gebrek van geheugen, en bleef nog lang als be- diende in ons Gesticht. Duidelijk blijkt hieruit dat de organen, die onze voorstellingen en beelden reproduceren , in dit geval ten gevolge der hersenschudding in hunne werking waren belemmerd; met de herstelling hiervan keerde het geheugen terug. Het schijnt dat deze belemmering in de werking van genoemde cellen ligt kan plaats vinden; zelfs in den genisten slaap zonder droom schijnt ditr�eds tegeschieden, en het gemis van hunne werking,van alle voorstel- lingen, schijnt m«t gemis van bewustzijn in een naauw verband te staan. Van deze meer of min belemmerde werking der cellen, die wij als voorslellingscellen, waardoor ons eene voorstelling van beelden wordt opgewekt, zouden kunnen noemen, komen meerdere merkwaardige voorbeelden voor. 3



			34

		Een jonge dame ondervond bij gelegenheid van het hollen van een rijtuig eenen geweldigen stoot met het hoofd tegen een' nabij staanden boom, zoodat zij bewusteloos werd. Nadat zij weder was bijgeko- men, bleef zij gedurende o weken iets kinderachtigs behouden. Mij herkende zij echter zeer goed, en wist zich b. v. mijn bezoek van den vorigen dag best te herinneren, toen zij op eenen morgen als uiifcen droom ontwaakte. Zij was nu volkomen belder, maar had alles ge- heel vergeten wat sedert dien stoot en de hersenschudding; gebeurd was. Zij herinnerde zich op het rijtuig gezeten te hebben, dat het rijtuig op hol ging en zij een sterken stoot tegen het hoofd had ge- voeld ; maar de drie weken sedert dien tijd waren uit haar leven als uitgesneden. Nog vreemder is het dat somwijlen het geheugen periodisch schijnt af te wisselen of afgebroken te worden. Voor meerdere jaren werd mijne hulp verzocht bij een meisje van ongeveer 20 jaren, dat 7 jaren vroeger door eene langdurige ziekte was aangetast geworden, welke ziekte, na verschillende wijzigingen, einde- lijk ineen' toestand was overgegaan, die toen reeds vier jaren geduurd had; 's morgens namelijk na het ontwaken kreeg zij op een vast bepaald uur eene soort van chorea, zij sloeg met hare handen als op de maat regts en links. Na een halfuur hield dit op, en nu kwam zij bij, maar vertoonde zich als een kind en was in al haar doen kinderachtig; den volgenden dag herhaalden zich dezelfde trekkingen, maar na het einde hiervan was zij een zeer verstandig meisje, dat haar Fransch en Duitsch zeer goed sprak en veel lectuur bezat. Zij droeg echter volstrekt geen' kennis van den vorigen dag, maar haar geheugen correspondeerde altijd met den tweeden dag, die voor- afgegaan was, of met den zoogenoemden helderen; dit ging zoo ver dat zij op den onnoozelen of kinderlijken dag op nieuw Fransch was beginnen te leeren, waarin zij slechts matige vorderingen had ge- maakt, terwijl zij het den volgenden dag zeer vloeijend sprak. Nadat ik haar gedurende 14 dagen telkens op den zoogenoemden kinderlijken dag had bezocht, en zij mij telkens zeer goed herkende, kwam ik haar voor het eerst op den goeden dag bezoeken , waarop ik haar ge- heel vreemd was. Zij wist niet mij ooit gezien te hebben. Deze af- wisselingen hadden toen reeds 4 jaar zoo standvastig en met zulk



		\ \ eene gelijkheid plaats gehad, dat men de klokken hiernaar kon rege- len , daar de schokken altijd op denzelfden tijd en in een gelijk aan- tal terugkeerden. Eenmaal werd zij door de derdedaagsche koorts overvallen, die ^Z1jne perioden doorliep zonder eenig verband tot hare ziekte; deze koorts, die men in de hoop dat zij eenige nuttige verandering zoude teweegbrengen , niet terstond wilde stuiten, postponeerde, zoodat het acces op den kwaden dag begon in te vallen, wanneer pat. zeer ver- legen was, niet begreep wat haar scheelde, daar zij van koorts nooit scheen gehoord te hebben. Tegen den zomer vertrok zij gemeenlijk met hare ouders naar een buiten, waartoe men den kwaden dag uitkoos; den volgenden dag ont- wakende, was zij altijd zeer verbaasd zich op het buiten te zien en wist niet hoe zij daar was gekomen. Forbes Winslow in zijn nieuwste werk »On obscure diseases of the bram", in het Edinburg Review 1860, verhaalt een dergelijk ge- val, waar echter de periode maandelijks was. Uit deze voorbeelden ziet men genoeg hoezeer het geheugen aan het organisme is gebonden, en in de ziekten hiervan deelt, zonder dat wij nog in staat zijn op te geven, welke veranderingen in de corti- caalcellen moeten plaats hebben om bepaalde verschijnselen te doen ontstaan. In al deze boven aangehaalde gevallen van verlies van geheu- gen zijn de hoogere vermogens van den geest niet beleedigd, het oordeel is niet verminderd; slechts zijn dikwijls de praemissen onjuist, waarop de beoordeeling steunt, maar, deze eens toegegeven zijnde, is het besluit, hieruit opgemaakt, juist zooals wij zelven het zou- den maken, indien wij ons met die praemissen konden vereenigen. Deze hoogere functien zijn clus niet aan deze cellen en hunne werking gebonden, het zijn werkingen van de ziel zelve, waarbij de logische ordening en het bestuur tegenover de wanorde der organi- sche ■ voorstellen berust. Hoogst merkwaardig is het nog dat niet alle zintuigen in een even naauw verband schijnen te staan met onze hoogere vermogens. Het eerste zintuig is wel onbetwistbaar dat van 't gezigt, hetgeen ons de voorstelling van kleur en vorm geeft; en juist zijne indrukken re- 3*



			36

		produceren wij ook het sterkst in onze voorstellingen, en spreken b. v. van denkbeelden. Het is hierbij vooral opmerkelijk dat juist de gezigtszenuw ook anatomisch het naauwst met de geheele he- misphaeren in verband staat, van voren nl. door de commissura mollis, van ter zijde door den tractus om de crura, die zich met de groote nerven verbinden, en van achteren met de uitstralin- gen door Gratiolet ontdekt; terwijl de vezels der voorste corpora quadrigemina weder langs de thalami naar de espace quadrilat�re perfor�e uitstralen, van waar zij door den gyre d'ourlet van Foville zich verder in de groote hemisphaeren verspreiden. Zulk eene naauwe en veelzijdige verbinding der zenuwen met de groote her- senen vinden wij in geen enkel zintuig terug, en zoo spreken wij dan ook niet van denkklanken of denksmaak, maar van voorstel- lingen en denkbeelden. Dat echter ook de gehoorzenuw met de groote hersenen in een naauw verband staat, schijnt wel ontwijfel- baar, en bijzonder schijnt dit verband nader in de bovenste en achterste gedeelten der hemisphaeren te moeten gezocht worden, waarom het gehoor meer werkt op het gevoel en gemoed, waartoe deze gedeelten, zoo als wij zien zullen, meer bijzonder bestemd zijn, het gezigt daarentegen meer met het verstand in verbinding staat. Doch dit geldt niet alleen van gezigtsvoorstellingen, die in de ma- teries corticalis worden gereproduceerd, hetzelfde geldt van het ge- hoor. Een componist schrijft zijn muziekstuk voor een vol concert, zonder eenig instrument bij zich te hebben, en hoort in zijne ver- beelding het geheele concert, z�� zelfs, dat hij in staat is het meer of min welluidende en de harmonie van het geheel te gevoelen en op de regelmatigste en beste wijze de verschillende toonen te combineren , die op verschillende instrumenten te gelijk zullen wor- den uitgevoerd. Het is bekend, dat de groote componist Beethoven volkomen zijn gehoor Yerloor, en zijne eigene meesterstukken nooit kon hooren. Men verhaalt van hem dat eens, toen hij eene zeer fraaije compositie ge�indigd had, een vriend bij hem kwam, en hij nu dezen zijnen nieuwen arbeid, waarover hij zelf voldaan was, wilde laten hooren. Hij zette zich voor de piano, en begon te spelen, maar de vriend hoorde niets dan verwarde toonen en klanken, waaruit hij geen geheel kon maken, doordien Beethoven,



			37

		wegens zijne doofheid niet had bemerkt dat niet alleen de piano ge- heel was ontstemd, maar ook vele snaren waren gebroken, en d�s niets dan wanklanken werden voortgebragt. Het blijkt hieruit dat ook de zenuw van 't gehoor, even als die van het gezigt in haar centrum of kern met de hersenschors door verbindings- vezelen moet zamenhangen, welke vezelen de ontvangene indrukken van geluid kunnen reproduceren voor de fantasie, en waarvan de ziekelijke aandoeningen en opwekkingen zich als hallucinatie van het gehoor zoo menigmaal vertoonen. Uit meerdere waarnemingen hiervan schijnt het mij te blijken, dat het vooral de bovenste mid- delste en achterste hersenkwabben zijn die meer met het gehoor in verband staan, terwijl, zoo als wij later zullen zien , de voorste her- senkwabben meer tot de voorstellingen van het gezigt behooren. Wij zijn echter op verre na niet op de hoogte om de plaats dezer voor- stellings- of herinneringscellen voor ieder zintuig in de hersenschors afzonderlijk aan te wijzen. § 8. Verschil in loerlcing van verschillende gedeelten der keminphaeren. Dat niet alle gedeelten der hersenwendingen geheel dezelfde functie zouden uitoefenen, vermoedde men reeds lang, en dat een schoon gewelfd voorhoofd gemeenlijk eene hoogere verstandsontwik- keling kenmerkte, toonden reeds de Grieken bij de vorming hunner beelden, als die van een Jupiter, Apollo enz. Dat sterke promineren van het voorhoofd bij denmensch viel nog meer in het oog, nadat Camper door het ontdekken van zijnen ge- laatshoek diens verschil bij dier en mensch , Azteken, Neger en Eu- ropeaan, en zijn verschil bij kinderen en ouders had aangewezen. Ook Gall, hoe willekeurig hij bij het lokaliseren zijner organen ook te werk ging, plaatste toch achter het voorhoofd de voornaamste organen voor de hoogere verstandsvermogens. Carus meende de hersenen in drie afdeeline-en te kunnen verdee- len , die beantwoorden zouden aan de drie wervels, waaruit de sche- del is zamengesteld; welke verdeeling hij tevens in alle gewervelde dieren meende te kunnen terugvinden. Het voorste gedeelte of de hemisphaeren, vooral onder het os



			38

		frontis, dienden volgens hem meer voor de verstandelijke vermogens, voor het voorstellen, erkennen en voor de verbeelding; het middel- ste gedeelte onder de ossa bregmatis, waartoe hij echter ook de vier- henvels rekende, bijzonder voor het gevoel en het gemoed, het ach- terste gedeelte waartoe het wervelbeen behoort, voor het willen, be- geeren en voor de generatie ^l). Hoezeer wij niet geheel met dezen schrijver hierin kunnen instemmen, bevatten echter zijne beide eer- ste afdeelingen veel, hetgeen later bevestigd is, en ook met onze la- ter mede te deelen waarnemingen overeenstemt. Hij voert hiervoor aan dat het voorste gedeelte der hersenen, de regio intellectus, des te sterker ontwikkeld is, bij den mensch zoo- wel als bij de dieren, naarmate de verstandelijke vermogens grooter zijn ; waartoe hij de maat van het voorhoofd nam bij vele bekende geleerden, als Kant, Ehrenberg, Purkinj�, Betzius, Kaumen, Kom- walsen, Schiller, Goethe, en anderen, bij wie hij het veel hooger en breeder vond ²). Ook merkt hij op dat bij de vrouw het middelgedeelte des schedels meer ontwikkeld is dan het voorhoofdsgedeelte, in tegen- overstelling van bij den man; hetgeen hij door metingen van Hamil- ton, die het voorste gedeelte der hersenen bij den man grooter vond, zoekt te bevestigen en tot staving waarvan hij dan ook de geringe ontwikkeling van het voorhoofd bij Negers en onbeschaafde volkeren aanvoert s). Veel naatiwkeuriger is dit echter door mijnen hooggeschatten vriend Huschke bepaald. Deze vond dat in normale hersenen de afstand van het voorste begin der hersenen tot aan de groote schuin- sche wending, die nagenoeg onder de sutura coronaria het voorste van het middelgedeelte afscheidt, bij hem den voorsten sulcus centralis, bij Foville de circonvolutiou trcmsverse paral�le ant�rieure genoemd, stond tot het achterste volgende gedeelte bij de vrouw als 59 tot 130 millim. bij den man als 88 » 113 » 1) C. 6. Cams, Grundz�ge cincr Cranioscopie. Sfcuttgard 1841, pag. 4 sqq. Zie ook C. G. Cams, �cber Wissenschaftliche Cranioscopie. M�ller's, Arch. f. Phys., 1843, p. 149 sqq. 2) Muller, Arch. 1. c. pag. 169. 3) Gmrulz�ge, 1. c. p. 11 sq. en M�ller's Arch., 1. c. p. 176.



		39

zoodat bij den man v��r dezen sulcus centralis meer hersenmassa gele- gen is, bij de vrouw meer daar achter i). Zoo ook vond hij dat bij e&ne verticale doorsnede der hersenen het gedeelte, dat v��r de commis- sura maxima gelegen is, meer ontwikkeld is bij den man, hetgeen er achter ligt daarentegen meer bij de vrouw. Hiermede overeenkomstig bedroeg bij den man de oppervlakte van het voorhoofdsbeen gemiddeld in 32 schedels 15000 Q mm., bij de vrouw 13000 D mm.; of liever, daar de schedel bij de vrouw in het algemeen kleiner is, de verhouding van het voorhoofdsbeen tot die der overige beenderen , die de groote hersenen bedekken bepa- lende vond IT. het voorhoofdsbeen bij de vrouw tot het overige ge- deelte, als 26,5-g- tot 23,5�, bij den man als 28,3j} = 71,7j}, een ver- schil van nagenoeg 2�, terwijl integendeel de schedelbeenderen bij de vrouw weder grooter zijn ²). Het verschil tusschen den inhoud van den mannelijken en den vrouwelijken schedel is bij hoogere rassen grooter dan bij minder vol- komene; bij den Europeaan grooter dan bij den Neger, die meer op een' kindschen trap gebleven is ³), en evenzoo is het verschil tusschen het voorhoofd en de schedelbeenderen bij het germaansche ras groo- ter dan bij lagere rassen, waar de verstandsontwikkeling minder groot is ⁴). Vooral is het merkwaardig dat, terwijl descliedelbeendercn hunne grootte in het 4^de jaar hebben bereikt³), en hierbij de dubbele grootte verkrijgen, het voorhoofdsbeen blijft doorgroeijen en bij den middelbaren leeftijd en daarboven soms eene driedubbele grootte verkrijgt ^G). Retzius meende integendeel uit de ontwikkeling bij den mensch en zijne vergelijking met de dieren te kunnen besluiten, dat naardien i de achterste'lobi zich bij de vrucht het laatst ontwikkelen, en eigen- lijk alleen aan den mensch eigen zijn, aan de voorste lobi den laagsten,

	1) E. Hnschke, Schadel, Hirn und Seele, Jena 1354, pag. 153. 2) 1. c. pag. 19. 3) 1. c. pag. 48 en 157. 4) 1. c. pag. 51. 5) 1. e. pag. 16. ⁶) 1. c. pag. 15.



			40

		aan de middelste een hoogeren en aan de achterste den hoogsten rang moet worden toegeschreven '). Indien wij echter op andere gronden moeten aannemen, dat het bovenste en het achterste gedeelte van de hersenen meer dienen voor het gevoels- en gemoedsleven, waarin de mensen, zekerlijk in vergelijking met de dieren op nog hoogeren trap staat dan van de zijde van zijne verstandelijke ontwikkeling, dan zien wij in het feit geene tegenwerping tegen het denkbeeld, dat inderdaad het voorste gedeelte van de hemisphaeren, onder het os frontis, meer voor de verstande- lijke vermogens, voor voorstellingen en beelden, het bovenste en achterste gedeelte meer voor het gevoelsleven bestemd is. Hieraan sluiten zich weder de laatste waarnemingen van mijnen hooggeachten vriend Prof. Wagner te G�ttingen, die eene tabel van het verschillend gewigt der hersenen bij personen van verschillende geestvermogens en sexe heeft medegedeeld²); waaruit wel volgt dat bovenaan vooral beroemde mannen staan, maar toch ook, dat een l�jarige knaap zeer hoog staat boven meerdere geleerden, die ook we- der in het hersengewigt door vrouwen overtroffen worden; zoodat Wagner tot het besluit komt dat bij geestelijk hoog ontwikkelde men- schen het gewigt der hersenen gemiddeld niet hooger is dan hetwelk bij minder ontwikkelde personen wordt verkregen ³). Ik kan mij met dit besluit als factum wel vereenigen, maar vind dat de maatstaf ter vergelijking zeer onjuist is. Vooreerst komt de oor- zaak van den dood zeer in aanmerking. Bij een kind b. v., aan typhus gestorven, is stellig veel paremchymvocht door congestie uit de va- ten uitgezweet, en heeft het gewigt verhoogd. Over het geheel kun- nen ons dergelijke gewigtsbepalingen zeer weinig leeren; daar im- mers, zooals Huschke zoo juist heeft aangetoond, bij mannen de voorhoofdskwabben, bij vrouwen de achterliersenen grooter zijn, kan het geheele gewigt wel hetzelfde bedragen, of zelfs bij eene vrouw grooter zijn. Had Wagner den door Huschke gevolgden weg ingeslagen, hij ware tot betere resultaten gekomen. 1) A. Retzius, Beurtheilung tier Phrenologie vom Standpunct der Anatomie u. s. w. en Muller, Aren. f. Pbys., 1848, pag. 243 en 268. 2) G�tting, Gelehrt. ADzeiger, Febr. 1860, N°. 7, pag. 71. 8) 1. c. pag. 72 en Mai 28, pag. 177.



			41

		In overeenstemming met ons beweren waren ook de voorste lobi in de hersenen van geleerden het rijkst aan windingen, hetgeen ook met mijne waarnemingen overeenkomt. Zonderling echter is hiermede in strijd dat Wagner bij twee paar hersenen zeer weinig win- dingen aantrof, ofschoon zij aan zeer intelligente menschen hadden behoord '). Het is jammer dat deze opgaven zoo oppervlakkig zijn en wij niet weten of bij dezen cle voorste lappen misschien toch ster- ker waren ontwikkeld. De vergelijking, door velen en ook door Wag- ner, van het gewigt der groote hersenen met dat der kleine, leidt ook niet tot eenig bijzonder resultaat, dan alleen daartoe dat bij vrouwen de groote hersenen in evenredigheid tot de kleine zwaarder zijn dan bijmannen²). Vergelijkingen met deelen, waarvan ons cle functie nog zoo onbekend is als van de kleine hersenen kunnen nergens toe leiden. Het gevoelen, hetgeen door verre de meeste hedendaagsche schrij- vers gehuldigd wordt, is dit, dat vooral in het voorste gedeelte der groote hersenen de plaats voor de organen van onze hoogere ver- standelijke vermogens moet worden gedacht. Hiervoor pleiten dan ook zoo vele bewijzen dat men dit naar mijne meening als een der zekerste leerstukken in de hersenphysiologie kan aannemen. Algemeen is het bekend en zien wij bij de idioten, hoe het gemis, van eenige welving, vooral van het voorhoofd, gepaard gaat met ge- brekkige verstandelijke vermogens. Wel is waar komen er ook cre- tins en idioten v'oor met zeer groote hoofden, maar dan zijn deze meest door water uitgezet. Een schedel waar het voorhoofd van na- ture sterk naar achteren neigt en de voorste lobi inderdaad te klein zijn komt bij gezonde intellectuele vermogens niet voor ³). Hiervoor pleiten dan vooral ook de verschillende vormen der her- senen bij de dieren, b. v. de meerdere ontwikkeling van de voorste lobi bij den ourang outang, die op dit punt den mensch wel het

		1) Gott., Gel. Anz., 1860, pag. 76. 2) 1. c. pag. 172 sq. 3) Het spreekt van zelve dat bij door kunst veroorzaakte misvormingen, zooals bij de Azteken in America en eenige anderen, wel van eene verschuiving, maar nog niet van eea gemis sprake kan zijn, en dat dus hieruit geen tegenbewijs kan worden afgeleid.



			42

		naaste schijnt te staan en onder de dieren ook aan hoogste geeste- lijke ontwikkeling beantwoordt. Bijzonder trof mij het groot aantal van windingen, hoezeer zij op zich zelve niet groot waren, in de hersenen van een' beroemd ma- thematicus en physicus, met uitstekende verstandelijke vermogens en scherpzinnigheid begaafd, die ik in de gelegenheid was te onder- zoeken ; later zag ik eenen overeenkomstigen vorm, indehersenen van den beroemden Gauss, bij mijnen hooggeachten vriend Wagner te G�ttingen, waar ik dezelfde aanmerking ook op andere hersenen van uitstekende geleerden toepasselijk vond. In de hersenen van eenen idioot uit mijne verzameling, is juist het tegengestelde waar. Alle windingen in de voorste lobi tot aan den schuinschen voorsten parietaalgyrus zijn zeer weinig ontwikkeld en gering in aantal, terwijl aan het midden en achtergedeelte achter de- zen schuinschen gyrus de gyri groot zijn en niet schijnen af te wijken. Het meest echter wordt het naar mijne overtuiging bewezen door ziekelijke aandoeningen, en als slotsom mijner veeljarige en naauw- keurige onderzoekingen, waarvan wij later meerdere bewijzen zul- len aanvoeren, kan ik opgeven, dat ik overal, waar eigenlijke verstands- verwarring plaats had, ook constant de materies corticalis onder het os frontis meer gekleurd, sterker met de pia matur zamenhan- gende of verweekt heb aangetroffen. Bij melancholie met angst en gejaagdheid verbonden, waar meer het gemoed dan het verstand is gestoord, komt een gevoel van hitte of beklemdheid voor; dienovereenkomstig vindt men de zie- kelijke aandoening der gyri meer onder de ossa bregmatis en op de achterste lappen. Wij zullen dit later door bijzondere waarnemingen bevestigen. Hieruit schijnt men dus te mogen besluiten dat de cellen der ma- teries corticalis in de bovenste en de achterste lobi in hunne werking verschillen van die van het voorste gedeelte, dat is: dat zij ons eene andere gewaarwording mededeelen, die minder in het opwekken van beelden bestaat en zich meer door gemoedsgevoel uitdrukt. Of hierin nu nog bijzondere afdeelingen voorkomen, laat zich op ons tegen- woordig standpunt niet beslissen. Vergelijken wij nu de afbeeldin- gen van de materies corticalis der voorhersenen en bovenhersenen bij



		43

Berlin') en Stephany ²) met de textuur van het cornu Ammonis, hetgeen dus eigentlijk een winding is in den onderste achterste lo- bus, zoo als ons dit door Kupffen wordt voorgesteld ³), dan is hier zulk een in het oog loopend verschil van structuur in de materies cor- ticalis , dat men hieruit alleen tot eene verschillende werkzaamheid zoude moeten besluiten , hetgeen dan ook door pathologische waar- nemingen geheel wordt bevestigd. Hetzelfde opmerkelijke verschil, hetgeen nu voorkomt tusschen het cornu Ammonis en de voorste gyri bij den mensch, ten opzigte van de textuur, vonden wij bij het konijn. In de voorste lobi zijn het vezel- bundels met tusschengeplaatste cellen � meest 3 polaire. In de ach- terste lobi, ter plaatse waar de wortel der reukzenuw zich om de ach- terste lobi heenslaat, is het eene zeer regelmatige serie van gesteelde cellen die als orgelpijpen naast elkander staan, en waarvan men inde voorste lobi niets aantreft; het komt overeen met de textuur van het cornu. Ammonis bij den mensch. Hetzelfde verschil trof ik bij den hond aan De afmetingen der cellen in de voorste lobi bij het konijn zijn : het celzakje zelve a G-[ a f E D = 0,166: 0,168 m m, de kern a 4 E D = 0,102 mm; aan de achterste lobi zijn de cellen grooter, die hier af- zonderlijk voorkomen : &%= 0,216 mm, liet celvlies, dekern: 5 \| a,6 � 0,140 mm: 0,152 m; de staafjescellen zijn weder kleiner: 5 a 5 tED = 0,126 : 0,140 m m. Wij zien dus, dat een verschillend weefsel in de voorste en achterste lobi bij mensch en dier zich duidelijk vertoont en zoo ook op eene verschillende wijze van werking wijst. § 9- Vivisecti�n. Hetgeen wij in de vorige paragraphen als het gevolg van onze eigene onderzoekingen hebben voorgesteld , wordt door de onderzoe- kingen van anderen krachtig bevestigd. � Wij willen echter hier geenzins in eene uitvoerige uiteenzetting treden van de verschillende besluiten, waartoe de vivisecti�n onderscheidene schrijvers hebben

	1) Beilrage zur Structurlehro der Grosshirnwindungen, Erlang. 1858, Tab. 1. 2) Stephany, Beitragc zur Histologie der Hirnrinde, Dorpat., Fig. 1. 3) G. Kupffen, �e cornu Ammonis textura, Dorpat 1S60, Febr. 1, Fig. 1, 2.



		44

geleid, maar alleen kortelijk de slotsom opgeven yan hetgeen Schiff in zijne Physiologie 1) mededeelt als het resultaat der nieuwste on- derzoekingen , hoezeer wij er verre af zijn van alle gevolgtrekkingen toe te stemmen. Als gevolgen van de wegnemingder groote hersenen, zinken volgens de eenstemmige getuigenis der schrijvers de dieren in een' slaapzuchtigen of liever passieven toestand. Men ziet hieruit dat het eigenlijk actief verwerken der zinsindrukken is verloren ge- gaan. Zij bemerken echter nog de ontvangene indrukken; de iris vernaauwt zich op bet licht en is het licht helder, dan sluiten de die- ren de oogen; in enkele gevallen werd bij het heen en weder bewe- gen van eene kaars zelfs de kop bewogen Ook de smaak is bewaard gebleven. Zoodra eene oplossing van co- loquint aan de tong wordt aangebragt, beginnen de dieren de tong te bewegen, de lippen te vertrekken en den bek te openen en te slui- ten. Hoezeer over den reuk niet kan worden geoordeeld, behouden zij de gevoeligheid in het slijmvlies der neus bij het aanwenden van dampen van ammonia. »Het gehoor, zegt Schiff, is een zin, waarvan de opwekking niet » onmiddelijk reflectorisch met uiterlijk zigtbare bewegingen verbon- » den is. Alle reflexen , die het verwekt, zijn meer of minder door »eene andere soort van voorstelling, door een zoogenoemd oordeel «bepaald; en zoo ontbreken dan ook bij dieren met gemis der groote >' hersenen na plotselinge detonaties, na het schreeuwen van roof- »vogels, waardoor zij vroeger zoo hevig schrikten, alle uitingen »van het gehoor, en zelfs de zamentrekkingen en het oprigten der ooren ²). Verder zegt hij, daar de operatie de plaats der gehoorzenuw ge- heel niet aandoet, zich te kunnen verzekerd houden, dat de dieren hooren, te meer daar zij wel zien, en toch bij de operatie veel lig- ter de gezigtszenuw zoude kunnen beleedigd worden. Het gevoel is stellig aanwezig, zoo als uit eene menigte voorbeel- den blijkt; de vogels zuiveren hunne vederen als zij door ongedierte geplaagd worden. Alle uitwendige teekens echter van sterkere aan-

	1) Lehrbueh der Physiologie des Meiischen, Leibz, 1852, 1 Th. pag. 332 sqq. 2) 1. c. pag. 333.



		45

doeningen van onlust of smart, bij hevige pijn ontbreken, terwijl schreeu- wen en reflexbewegingen hiermede niet mogen verwisseld worden '). De indrukken worden passief waargenomen, schijnen geene blijven- de voorstellingen te geven en dus geene herinnering, noch terugwer- king of beoordeeling. Uit dit alles blijkt dus overtuigend, dat de eigenlijke plaats van perceptie niet in de groote hersenen gelegen is, maar in de basilair- gedeelten der hersenen, waar de centra der zenuwen zijn, moet ge- zocht worden. Zeer gewigtig zijn de waarnemingen van Schiff op dieren, waarbij hij de groote hersenen had weggenomen. Een marmotje , een e kat zullen zoeken te ontvlugten als men hen coloquint op de tong heeft gebragt, en zich sterk verweren , als men dit ten tweedenmale zoekt te verrigten; maar indien deze dieren degroote hersenen verloren hebben, trachten zij niet meer te ontvlugten en bieden zij bij herhaling geen groo- teren tegenstand dan de eevstemaal²). Dit is echter niet het gevolg van verhinderde reflexbewegingen, waaruit Schiff het verklaren wil, maar komt eenvoudig daaruit voort dat het dier zijngeheugen heeft verloren. Wij zien hieruit dat de indrukken op de eigenlijke perceptiecellen, dat is op decentrader zenuwen van de zintuigen niet blijvend zijn; alswanneer er ook noodzakelijk verwarring met den volgenden indruk moest ont- staan, of ineensmelten der indrukken, zooals bij eene rondgedraaide brandende zwavelstok. Zij duren niet langer dan de opwekking, die de perceptiecellen van de zintuigen ontvangen, maar de cellen in de groote hersenen , waar de indrukken tot voorstellingen en beelden gecombineerd worden, zijn blijvende, en kunnen gemakkelijk op nieuw worden opgewekt, dit is: zij zijn de materiele bronnen voor geheugen. Ev�nzoo zien de dieren, die van hunne groote hersenen beroofd zijn � hetgeen blijkt uit de bewegingen die zij maken bij sterke lichtindrukken en desniettegenstaande stooten zij als blinde dieren herhaaldelijk tegen mechanische obj ecten, zonder dat ze weten te wijken. � Zij hebben den indruk vergeten en zijn niet meer in staat na bepaalde voorstellingen in hunne phantasie de bewegingen van

	1) I. c. pag. 333. 2) 1. c. pag. 339.