j9^- J.<St. (/u^^puZ^^J^

j Vf.'u-m<>r->'-,''Kii -lit.LLii'i
AMSTERDAM. ■

ZIEL EN LIGCHAAM
IN HUNNE ONDEELINGE VERHOUDING

IN HUNNE ONDERLINGE VERHOUDING

GESCHETST,
IN ZEVEN VERHANDELINGEN;

J. L. C. SCHROEDER VAN DER KOLK,

In leven Hoogleeraar aan de UtrccMsclie Hoogescnool.

De bundel, welke hier den lezer wordt aangebo-
den , bevat het meerendeel der populaire voorlezingen ,
die bij verschillende gelegenheden door mijnen vader
zijn uitgesproken geioorden en reeds vroeger alle in
druk zijn verschenen. Daar de meeste in den handel
niet meer verkrijgbaar waren, heb ik, van verschillen-
de zijden hiertoe aangezocht, tot eene gezamelijke uit-
gave der volgende verhandelingen besloten :

1. Over de venvaarloozing der vereischte zorg, ter leniging van

het lot der krankzinnigen, en tot hunne genezing in ons
Vaderland, uitgesproken te Utrecht bij de overgave van het
Rectoraat den 26 Maart 1837.

2. Het verschil tussehen doode natuurkrachten, levenskrachten

en ziel: voorgedragen in het Natuurkundig gezelschap te
Utrecht 1835.

Van deze verhandeling is een tweede druk ver-
schenen, die ?nede is uitverkocht.

3. Het instinct van planten, dieren en mensen.

i. Over het verschil van psychischen aanleg van het dier en
den mensch.

5. Over den invloed van het ligchaam op de ziel van den mensch.
De drie laats Ie zijn in 1843 gezamelijk uitgegeven.

6. De zelfstandigheid der ziel.

7. De moederliefde in de natuur.

Deze (N°. 6 en 7) zijn in de jaargangen 1852 en
1858 van het Album der natuur opgenomen, en even
als de overige in het Natuurkundig Gezelschap voor-
gedragen geworden.

Behalve deze zijn nog eenige andere verhande-
lingen verschenen, onder anderen: Over den invloed
van den Sterkendrank op het menschelijk ligchaam
en de Mijlpaal. Beide zijn echter door de Ver-
eeniging tot afschaffing van den sterkendrank uitge-
geven en hierdoor zoo algemeen verspreid, dat een
lier dr uk geheel overbodig scheen.

Eene voorlezing: Over de afstamming van het
menschelijk geslacht, geplaatst in het Tijdschrift
voor waarheid /n liefde, Jaargang 1845, is mede
achterwege gelaten, daar deze meer eene beschouioing
van den toenmaligen stand van het vraagstuk, dan
eigene beschouwingen van den schrijver behelst.

Ik kwam te eer hier toe, omdat men in den bun-
del, zooals deze nu is samengesteld, min of meer eene
algemeene strekking kan herkennen, namelijk eene be-
schouwing der verhouding waarin ligchaam en ziel tot
elkander staan. Hierdoor werd het mogelijk een al-
gemeenen titel aan het hoofd dezer verhandelingen te
plaatsen.

Het zal wel overbodig zijn hier te doen opmerken,
dat sommige der vroegere verhandelingen niet meer
geheel voldoen aan de eischen der tegenivoordige
wetenschap. Wat de wetenschappelijke resultaten
betreft', beschoutve men ze alleen als des Schrijvers
overtuiging op den datum der uitgave. Dat de Schrij-
ver zelf daarover evenzoo oordeelde, blijkt voldoende

uit de omstandigheid, dat hij, hoewel vaak hiertoe
aangezocht, steeds weigerde de tweede verhandeling
voor de derdemaal te laten herdrukken, daar deze
eene geheele omwerking zoude vereischt hebben.

Wat hier echter gezegd is geworden omtrent de
zuiver wetenschappelijke resultaten, geldt geenszins
van de algemeene strekking en beschouwingen van den
Schrijver, welke nagenoeg onveranderd dezelfde zijn
gebleven.

Bij de rangschikking is de tijdsorde gevolgd, met
uitzondering van de eerste verhandeling, die eenigzins
op zich zelve staat en meer eene historische waarde
bezit, daar met deze de hervorming van het krank-
zinnigenwezen in ons Vaderland als het ware is aan-
gevangen.

Ten slotte rust nog op mij de pligt, den Hoog-
leeraar p. harting, mijnen dank te betuigen voor de
hulp mij bij de uitgave dezer verhandelingen verleend.

_nc � ,' Dr. H. W. SCHKOEDEE van dek KOLK.

De hulp, waarvan boven sprake is, heeft zich be-
paald tot liet nazien der drukproeven, tijdens de heer
H. w. schroeder van der kolk zich buiten 's lands
bevond. Ik deed dit gaarne. De daaraan besteede
uren waren uren van zoete, weemoedige herinnering.
Het was mij daarbij alsof ik nog, zooals weleer, rede-
kavelde met den dierbaren, veeljarigen vriend, wiens
warm hart zich in schier iedere bladzijde der volgende
verhandelingen openbaart. Het kan niet anders of
hij die deze leest moet daarin voedsel voor eigen hart
en geest vinden, en zelfs dan wanneer het koele ver-
stand hem hier en daar enkele zwakke punten mogi

toonen, zal hij deze bladen toch niet ter zijde kunnen
leggen, zonder den Schrijver daarvan te hebben lief
gekregen en zonder dat de overtuiging bij hem ver-
levendigd is, dat de natuur eene rijke bron doet vloei-
jen, waaraan ook hel gemoed zich laven kan.

Utrecht,
29 Sept. 1863,

OVER DE VERWAARLOOZING DER VEREISCHTE
ZORG, TER LENIGING VAN HET LOT DER
KRANKZINNIGEN, EN TOT HUNNE GE-
NEZING IN ONS VADERLAND *).

Onder de verschillende vermogens en uitmuntende ga-
ven der ziel, waardoor de mensch zich boven de dieren
verheft, moeten buiten twijfel het verstand en de rede
boven alle andere als de meest voortreffelijke worden ge-
acht, zoo zelfs, dat wij slechts dan kunnen gerekend wor-
den, werkelijk te leven, wanneer wij ons in het genot
van deze uitvloeisels der Goddelijke natuur mogen ver-
heugen. Wie zou niet zijn grootste geluk stellen in de
ontwikkeling en den invloed van een vermogen, hetwelk
bij uitsluiting geschikt is, om het ware gevoel voor be-
schaving en deugd bij ons te doen ontstaan? � Zoodanig
is intusschen de wisselvalligheid van alle menschelijke
zaken, dat zelfs het genot van dit ons verstand, van deze
onze rede niet boven de slagen van het noodlot verheven,
met van rampen en ziekten bevrijd is, noch haar be-
zit zeker en voortdurend kan genoemd worden.

) Deze redevoering is En de Latijnsche taal uitgesproken bij gelegenheid
"er overgave van liet Rectoraat der Hoogeschool te Utrecht op den 26^stenMaart 1S-�7 en vervolgens in het Nederduitsch vertaald uitgegeven in 1838.

Is dit waar, en wie kan het redelijkerwijze betwijfelen,
zal er dan, onder al de zware rampen, waardoor de mensch
somwijlen buiten zijne schuld geteisterd is, wel een meer
medelijdenswaardig ongeluk kunnen gedacht worden, dan
het gemis of de krenking van deze vermogens, te regt
krankzinnigheid genoemd. Door dit gemis, door deze
krenking toch, verliest de rede, die voortreffelijke en ze-
kere leidsvrouw door dit leven, hare werking, en vervalt
de mensch, clat grootste pronkstuk der schepping, beroofd
van zijne hooge voortreffelijkheid, tot grooter ramp, dan
immer aan de dieren kan overkomen; voor welke ramp
hij zich, noch door rijkdom, noch door ligchaamskracht,
noch door scherpzinnigheid van het verstand, noch door
zuiverheid en reinheid van zeden, kan beschermen.

Op dezen dag, tot de overgifte van het Eectoraat dezer
Hoogcschool bestemd, voor deze uitmuntende schare van
geleerde mannen, het woord moetende voeren, heb ik mij
voorgesteld, ulieder aandacht te vestigen op een onder-
werp, hetwelk, terwijl het met mijne werkzaamheden in
verband staat, zich tevens door cleszelfs belangrijkheid en
algemeene nuttigheid aanbeveelt, en alzoo uwe aandacht
niet onwaardig kan zijn. Ik zal spreken: O oer de ver-
waarloozing der vereischle zorg, ter leniging van het onge-
lukkig lot der Krankzinnigen, en tot hunne yene zing, in
ons Vaderland. Verleent mij daarbij uwe toegevende en
toegenegene aandacht.

Dat geen ramp, welke den mensch kan treffen meer
te vreezen is, en dat geene ziekte de �nenschelijke natuur
zelve meer krenkt, dan de krankzinnigheid, zal een iege-
lijk, die slechts oppervlakkig zoodanige lijders heeft aan-
schouwd, geredelijk moeten toestemmen. Yan het ge-
bruik hunner rede beroofd, worden zij, gelijk een schip,
hetwelk zonder roer aan het geweld van wind en golven
is overgegeven, door hunne hartstogten geslingerd, en

daarom zien wij den eenen door ijdele uitbondige blijd-
schap verbijsterd, den anderen door geringe oorzaken tot
gramschap en woede 'ontbrand. Hier vertoont zich een
ongelukkige, door zwaren onoverwinnelijken zielenangst
en droefheid gefolterd, ellendig wegkwijnende, of' ook
door wanhoop en weerzin in het leven gedrongen tot
hetgene nimmer eenig dier overkomt, om tegen zich zal-
ven te woeden en gewelddadige handen aan zijn leven te
slaan; daar een ander, die door een' dezer hartstogten
tot den staat van onnoozelheid neergezonken, niets dan
den menschelijken vorm heeft overgehouden.

Geen wonder dan ook, dat de Ouden, als zij deze
hevige en verschrikkelijke gemoedsverbijsteringen, zonder
eenige blijkbare oorzaak, in de waanzinnigen en woeden-
den aanschouwden, geloofden, dat zulk een hevig en met
geweld werkend kwaad niet uit natuurlijke oorzaken
konde voortspruiten, maar dat zoodanige krankzinnigen
door booze geesten werden gedreven en aangevuurd: eene
leer, die niet alleen door de oudste, maar ook door vele
onbeschaafde volkeren van lateren leeftijd, openlijk werd
beleden en verkondigd ').

In Griekenland echter, de wieg en bakermat van bijna
alle kunsten en wetenschappen, hebben de grootste wijs-
geeren, toen het licht der waarheid begon te schijnen,
en inzonderheid een socrates en plato vermoed, dat het
ligchaam eene groote kracht uitoefende in liet opwekken
van gemoedsaandoeningen ²); welke stelling de genees-
heeren, die getrouwe navorschers en waarnemers der na-
tuur, vollediger hebben doorzien en bewezen; zoo als
hippocrates , die alle kracht aan de booze geesten ont-
zeide, en deze ziekten uit natuurlijke oorzaken afleidde ⁸),
en na hem asclepiades , cels�s ⁴), coelius atjkeliantjs
en anderen, die de wijze, om hen te genezen, op deze
beschouwingen der natonr gegrond, zoo voortreffelijk voor-
stelden, dat zelfs, volgens het gevoelen van eenige schrij-

vers van lateren tijd, die zich in liet onderzoeken en ge-
nezen der ziekten van de ziel verdienstelijk hebben ge-
maakt, er naauwelijks in onzen leeftijd, eenige voorschrif-
ten, bij die dezer oude schrijvers, zouden kunnen wor-
den gevoegd.

Welke vorderingen zou niet de geneeskunde gemaakt
hebben, bijaldien de geneesheeren in de volgende eeuwen
de voetstappen van deze groote mannen hadden gedrukt
en opgevolgd! Hoezeer is het te beklagen, dat, toen,
ten gevolge van de barbaarschheid en onwetendheid der
middeleeuwen, alle wetenschappen, door ijdele en niets-
beteekenende twistredenen, armzalig bedorven, verduisterd
en bijna uitgeroeid werden, ook de geneesheeren den reg-
ten weg hebben verlaten, zoodat, te gelijk met de ge-
heele geneeskunde, ook dit gewigtige deel daarvan bijna
geheel is verloren gegaan. De leer en het stelsel van de
werking der booze geesten werd weder aangenomen, op-
gesmukt en vermengd met de godenleer der Oosterlingen,
met de stellingen van zoroas�eb en pythacoras, met de
droomerijen der Alexandrijnsche school, zoodat men tot
de uitvloeijings-leer (het emanatie-stelsel) afdwaalde en
tot de kabbala verviel, die de wereld met engelen en dui-
velen vervulde, en den oorsprong van alle goed en kwaad
hieruit afleidde ⁶).

Van hier, dat men geloofde, dat de krankzinnigheid,
door den invloed van booze geesten aangebragt of inge-
dreven, of wel als eene straf van God gezonden werd,
welke op geene andere wijze, dan door bezwering, of
door de gebeden der Priesters (of, zooals zij destijds
genoemd werden, der Voorbidders 7)) kon afgewend
w-orden; � ja, zoo groot was de onzinnigheid en ijdele
betweterij van deze Leeraars, dat zij zoodanige waanzin-
nigen nu eens ten vure doemden ^s), dan weder onder het
getal der heiligen opnamen ⁹). ,

Toen echter de zucht tot het beoefenen der wetenschap-

pen herleefd was, begonnen de geneesheeren hier en daar
deze ziekten naauwkeuriger te onderzoeken, en daarop
de krachten hunner wetenschap te beproeven. Maar deze,
naauwelijks bevrijd van de schaduwbeelden der geestenleer
en tooverkunst, werd zoo zeer door de voorschriften van
Galentjs in haren voortgang verhinderd, dat zij zich niet
dan langzaam kon verheffen en van ontelbare dwalingen
zuiveren, weshalve hare vorderingen en die der bescha-
ving, in den aanvang slechts gering voordeel aan de
krankzinnigen aanbragten. Diegenen toch, die, door toorn
en woede gedreven, anderen konden schaden, werden met
geweld beteugeld, en, even als dieven en misdadigers,
in kerkers opgesloten, waaruit zij zelden terugkeerden;
of, bijaldien zij zacht en gedwee van aard waren, werden
zij als zoo vele toonbeelden der menschelijke ellende, aan
de openbare bespotting blootgegeven.

Op zoodanige oninenschlievende wijze werden nog in de
zeventiende en achttiende eeuw de krankzinnigen, even
als wilde dieren, geplaagd; wat zeg ik? zelfs in onzen
leeftijd zijn er nog al te vele overblijfselen van deze on-
meuschelijke barbaarschheid der middeleeuwen in aanwe-
zen , en in werking.

Naarmate echter de genees- en zielkunde meer en meer
beoefend en op wetenschappelijke gronden gevestigd wer-
den, werd het klaarblijkelijk, dat krankzinnigheid eene
ziekte was, die, cloor het aanwenden van eene zachte be-
handeling en van doelmatige geneesmiddelen, dikwerf kon
genezen worden, zooals onderscheidene schrijvers der vo-
rige eeuw, voornamelijk onder de Engelschen, arnold,
chrichton, willis, perfect ¹⁰), door hunne uitmuntende
nasporingen en voorschriften, overvloedig bewezen hebben.
De ondervinding van deze mannen heeft echter slechts
aan de weinige krauken, die aan hunne zorgen toever-
trouwd waren, en niet aan de groote menigte der overi-
gen nut en voordeel aangebragt. De ziekenhuizen toch,

tot verzorging van krankzinnigen ingerigt, waren in de
voorgaande eeuw niet alleen zeldzaam, maar ook naauwe-
lijks dezen naam waardig. In verreweg de meeste plaat-
sen werden deze ongelukkigen in enge, dikwerf vuile en
stinkende kerkers en holen opgesloten, waarin zij evenmin
het zonlicht en de frissche lucht, als eene vrije ligchaams-
beweging genieten konden, en dus waren zij verstoken
van de middelen, die tot hunne genezing niet slechts als
heilzaam, maar zelfs als hoogstnoodzakelijk moeten be-
schouwd worden; ja wat meer is, niet Weinigen werden
aan de ruwe en harde behandeling van bedienden over-
gelaten, of aan de nieuwsgierigheid van het gepeupel ten
toon gesteld, en, als het ware, gelijk afschuwelijke mon-
sters, uit de maatschappij verbannen. Daarenboven, van
de hulp eens bekwamen Geneesheers, en .van de toespraak
eens menschlievenden en vertroostenden vriends verstoken,
werden zij met ketenen, onthouding van voedsel en sla-
gen gepijnigd.

Eindelijk nogtans heeft in den aanvang dezer eeuw,
de uitmuntende pinel zich eene onsterfelijke eer verwor-
ven, door het eerst de kerkers dezer ongelukkigen te
openen, hunne ketenen en banden te verbreken en mensch-
lievendheid en goedwilligheid in hunne verblijfplaatsen in
te voeren. Hij is hierin zoo uitnemend te werk gegaan,
dat zijne heilzame en welwillende zorg velen in gezond-
heid hersteld, en hierdoor hen aan zich zei ven en aan de
hunnen heeft teruggegeven. "Voortreffelijke verdienste voor-
zeker! Belangrijke overwinning, door menschelijkheid en
wetenschap op barbaarschheid en onkunde behaald!

Door het voorbeeld van dezen grooten man aange-
moedigd, begonnen de Geneesheeren, voornamelijk in
Frankrijk, Engeland en Duitschland, zijne voetstappen te
drukken, en zich tegen de bovenvermelde wreedaardige
en verfoeijelijke kwellingen met kracht te verzetten. De
Vorsten en Koningen, aan hunne raadgevingen het oor

verleenende, lieten, in plaats van de vroegere kerkers,
ziekenhuizen voor krankzinnigen inrigten, welke door
doelmatigheid, reinheid en ruimte uitmuntten. Aan deze
huizen waren ruime tuinen verbonden, ten einde de
lijders de frissche lucht zouden kunnen genieten, en
zich aan ligchaamsbeweging overgeven. Zij werden over-
vloedig van alle zoodanige hulpmiddelen en inrigtingen
voorzien, als strekken konden, om den nedergedrukten
geest tot het aangenaam gezigt der natuur uit te lokken,
of tot den arbeid op te wekken, en uitgerust met alle
zoodanige toestellen, als noodig waren, niet zoo zeer om
de razenden met geweld in bedwang te houden, als wel,
om hen te beletten, dat zij zich zelven en anderen geen
nadeel zouden toebrengen, in dier voege, dat men, bij
het doorwandelen van vele dezer gestichten, veeleer zoude
vermeenen, zich te bevinden in een prachtig en aange-
naam buitenverblijf, dan wel in een ziekenhuis, voor
krankzinnigen ingerigt.

Op zoodanige uitmuntende gedenkteekenen der mensch-
lievendheid mogen zich Frankrijk, Engeland, Itali� en
Duitschland in onzen tijd beroemen, waardoor in die lan-
den niet slechts het lot der krankzinnigen aanmerkelijk
is verbeterd, maar ook den geneesheeren de gelegenheid
is aangeboden, deze moeijelijke ziekten naauwkeurig na
te gaan, hare verborgene oorzaken op te sporen, en
zich den weg tot eene doelmatige en welberedeneerde ge-
neeswijze te banen. AVant het is te betreuren, dat vele
schrijvers wel breedvoerig over zielkundige vraagstukken
twisten, en zich in de verdeeling dezer ziekten verliezen,
maar de voornaamste opgave, de doelmatige geneeswijze,
bijna geheel veronachtzamen, of slechts ter loops aanroe-
ren; terwijl anderen in eene ruwe empirie ronddwalende,
de meest tegen elkander strijdende geneesmiddelen aan-
bevelen.

Wend ik daarentegen de oogen naar ons Vaderland,

dan sta ik in twijfel, of hier een gevoel van droefheid,
dan wel van schaamte regtmatiger zij.

In dat Vaderland toch, waarin geen vak van mensche-
lijke kennis verwaarloosd is, alwaar zoo vele uitmuntende
gestichten en bewijzen van menschlievendheid en goed-
willigheid den vreemden ten voorbeelcle kunnen verstrek-
ken, is de gewigtige en hoogstnoodzakelijke verzorging
der krankzinnigen ten eenenmale verwaarloosd, en voor
deze taak van ware menschenliefde bijna niets gedaan.

Ofschoon toch boerhaave, dat licht niet slechts van ons
Vaderland, maar van Europa, ten opzigte van het ge-
nezen dezer ziekten hoogst nuttige voorschriften, welke
den grooten en menschlievenden man kenschetsen, gegeven
heeft, kon hij zich echter niet geheel en al van het stelsel
van oalex�s, betreffende de zwartgalligheid, losrukken 1').
Intusschen heeft gaubi�s in zijne eerste redevoering, de
liegimine mentis, quod Medicorum est *), met welsprekend-
heid en bondige redenen, de kracht en werking van het
ligchaam op de ziel, alsmede den heilzamen invloed der
geneeskunde ook op de genezing van krankzinnigheid
aangetoond, en de geneesheeren zoo zeer aangespoord,
om zich vlijtig hierop toe te leggen, dat het mij ver-
wondert , dat niet alleen onze landgenooten zijne gegronde
vermaningen veronachtzaamd hebben, maar dat die ook
bij vreemden bijna ten eenenmale onbekend zijn gebleven.

Hoedanig trouwens vroeger de toestand der krankzin-
nigen in ons Vaderland geweest zij, kan genoegzaam
blijken uit de woorden van van swieten, die verhaalt,
dat er in Nederland een man bestond, beroemd door eene
zekere geneeswijze voor krankzinnigen, clie deze ongelukki-
gen, zoodra zij ijlden, even als wilde beesten, door slagen,
ketenen, overgietingen van koud water en door onthouding
van spijs en drank, tot bedaren trachtte te brengen ^];-).

*] Over de geneeskundige behandeling der ziel.

Dit had ons "Vaderland in dien tijd grootendeels met
andere landen gemeen; maar, hetgene wij voornamelijk
betreuren, ook in onzen tijd, terwijl in de meeste landen
van Europa de geneeskundige verzorging der krankzin-
nigen zoo zeer verbeterd is, heeft men hierin bij ons
slechts geringe vorderingen gemaakt.

Immers, ofschoon er hier. en elders bijzondere gestichten
bestaan, alwaar de krankzinnigen bewaard en menschelijk
behandeld worden, zijn zij echter meestal toebetrouwd
aan de zorgen van een' bijzonderen persoon, ten eenen-
male onervaren in het vak der geneeskunde, en zulks, niet-
tegenstaande het behandelen van zoodanige zieken een der
moeijelijkste deelen dezer wetenschap uitmaakt. Daaren-
tegen worden in vele, ja in de meeste plaatsen, deze
lijders, niet beter dan ten tijde van van swieten, in
holen en naauwe kerkers afgezonderd, of leiden zij, met
gevangenen en dieven vermengd, een ellendig leven; en,
mogt het somwijlen gebeuren, dat deze of gene herstelt,
hetwelk tot de zeldzaamheden behoort, dan strekt zulks
slechts tot een krachtig bewijs, dat de natuur nu en dan,
hinderpalen, sterker dan de ziekte zelve, weet te over-
winnen. Boven de ingangen van zoodanige kerkers en
holen, zou men met regt de woorden kunnen schrijven,
welke d.vs�e boven de poorten van de verblijfplaatsen der
verdoemden in het onderaardsche rijk heeft gegriffeld:

Laat alle hoop varen, gij die hier binnen treedt!

Door dezen ellendigen staat van zaken belogen, schreef
de verdienstelijke geneeskundige Commissie te Amsterdam,
v��r eenige jaren eene prijsvraag uit, en gaf het ant-
woord in het licht, dat in de IVansche taal door den
geleerden gtjislain geschreven, en met den uitgeloofden
eereprijs bekroond was geworden; welke verhandeling,
zijnde de eerste, die over dit onderwerp in ons Vader-
land is uitgegeven, ofschoon vele en goede voorschriften

behelzende, nogtans weinig voordeel aan de zaak heeft
toegebragt 13). Het ziekenhuis toch, hetwelk deze ge-
leerde heeft voorgeslagen, is, zoo ten opzigte van de
grootte van het gebouw, als van het getal der lijders
minder geschikt, en vereischt al te groote kosten, om
daaraan gevolg te kunnen geven.

Van harte verblijde ik mij alzoo, dat het mij mag ge-
beuren 5 een mijner vurigste wenschen vervuld te zien,
dat thans in ons Vaderland een ziekenhuis bestaat, het-
welk tot het genezen van krankzinnigen doelmatig is in-
gerigt, en zonder oneer met dezulken, die bij vreemden
bestaan, kan vergeleken worden. Het is in deze onze
stad, dat zoodanig huis is opgerigt, of om juister te
spreken, dat een ellendige kerker in een heilzaam zieken-
huis herschapen is. Om daartoe te geraken, is het ge-
sticht vergroot, zijn daarbij tuinen aangelegd, terwijl,
tengevolge van eene zachtzinnige behandeling, de woede
der krankzinnigen zelden uitbarst, en hunne driften
zoodanig getemperd zijn, dat Z. K. H. Prins frederik:
dek Nederlanden, toen hij, tijdens zijn verblijf in deze
stad, bij gelegenheid van het onlangs gevierde eeuwfeest
der Hoogeschool, clit ziekenhuis met een bezoek vereerde,
inzonderheid zijne bewondering te kennen gaf, over de
stille en geruste gemoedsgesteldheid, welke hij bij alle
de lijders opmerkte ¹⁴).

Ja voorzeker, groote redenen van blijdschap bestaan
hierin voor ons en voor allen, wier harten, naar de voor-
schriften van onze heilige Godsdienst, met liefde voor
hunne naasten vervuld zijn.

Deze blijdschap wordt nog daardoor vermeerderd, dat,
door de hulp der Goddelijke Voorzienigheid, gedurende de
drie laatstverloopene jaren, zestig zieken hersteld zijn, en,
dankbaar voor het aan hen teruggeschonken genot hunner
edelste vermogens, dit gesticht verlaten hebben, en aan den
staat, aan de hunnen, aan zichzelven zijn wedergegeven.

Ook wij," ik wende mij tot a, geachte mannen en
vrienden, aan wie met mij de zorgen over het bestuur
van dit gesticht is opgedragen, deelgenooten van mijne
werkzaamheden, deelgenooten van mijne vreugd, ook wij
mogen ons van ganscher harte verblijden. Wij hebben
geene andere belooning bij onze pogingen beoogd, dan
deze vreugde, deze Goddelijke hulp, en het bewustzijn
van te hebben wel gedaan. Gaat voort, achting waardige
mannen, op clenzelfden weg, en moge God bij voortdu-
ring uwe wenschen bekroonen ! Hij, die, door menschen-
Hefde gedreven, zijne krachten inspant, zijn leven daaraan
toewijdt, om de smarten van anderen te lenigen en weg
te nemen, heeft, bij het einde van zijne aardsche loop-
baan, niet vruchteloos geleefd : hij heeft zijnen pligt be-
tracht en aan de voorschriften van den liefderijken *en
barmhartigen God gehoor gegeven.

Met een dankbaar hart erkennen wij dan ook de mild-
dadigheid en den bijstand, welke wij van de achtbare
legering dezer stad en haar eerbiedwaardig Hoofd
hebben mogen ondervinden. Niet slechts met woorden,
maar met daden, hebt Gijl. ons uwe milddadige mede-
werking betoond, en ik acht het een aangename pligt,
zulks alhier openlijk te betuigen; zoo als ik ook niet
mag verzwijgen de welwillendheid en den onderstand,
die wij voor eenige jaren van het achtenswaardig collegie,
de Heeren Staten dezer Provincie, hebben ontvangen,
mitsgaders de ruime en edelmoedige gift, clie ons jaar-
lijks namens eenen onbekenden menschlievenden weldoener
wordt verstrekt *).

Tnmiddels is het Gesticht, in deze stad aanwezig, niet
toereikende, om te voorzien in de verzorging van alle

) Prof. scheoedee van DER kolk heeft mij medegedeeld, dat ook
'hans na het uitgeven van zijne Latijnsche redevoering een geacht inge-
zeten van Amsterdam aan Regenten van het Gesticht de som van duizend
Guldens voor hetzelve ten gescheuke gezonden heeft. ('vest.)

krankzinnigen in ons Vaderland. Verre de meesten mis-
sen nog de geneeskundige hulp, en zijn in kwalijk in�
gerigte verblijfplaatsen_; aan de zorgeloosheid en ruwheid
van loontrekkende bedienden overgegeven, en al is het
ook, dat er meer vlijt, menschenliefde en zorg aan hen
wordt gewijd, ontberen zij toch die zorg, welke tot hunne
genezing noodzakelijk vereischt wordt.

Wordt dan menschenliefde en welwillendheid jegens de
behoeftigen in ons Vaderland minder beoefend dan bij
vreemden? voorzeker niet. Integendeel, ons Vaderland
heeft zich hierdoor in vergelijking met andere beschaafde
landen, grooten roem verworven, en ik zoude hierover,
in deze mijne redevoering, iu het breede kunnen uitwijden.
Overal toch bestaan er openbare gedenkteekenen van zoo-
danige menschenliefde. Welke veelvuldige en verschillende
zorgen worden er niet aangewend, om te voorzien in de
behoeften van hen, die wegens armoede den bijstand van
anderen noodig hebben , of wegens ziekte of ouderdom
voor zichzelven niet kunnen zorgen. De Maatschappij,
die met regt van de weldadigheid haren naam ontleent,
en een treffend bewijs oplevert van hetgeen menschlievend-
heicl vermag, als zij met voorzigtigheid en beleid wordt
beoefend, zendt de behoeftigen naar hare koloni�n, ten
einde aldaar door den landbouw, of door de uitoefening
van eenige andere eerlijke handteering niet alleen datgene
zich aan te gehalten, hetwelk strekken kan tot onderhoud
en veraangenaming des levens, maar om hen ook als
betere en nuttigere leden aan de maatschappij terug te
geven. Hoe vele wijkplaatsen zijn er niet voor kran-
ken, voor bejaarden geopend! Met welk een' ijver en
liefde wordt er niet gezorgd voor weezen, blinden, doof-
stommen en andere hulpbehoevenden ! Staat niet overal
het hoofddoel op den voorgrond, om hen, door eene
doelmatige en redelijke opvoeding, tot nuttige leden van
den staat te vormen, en hen datgeen te doen aanleeren,

waardoor zij voor zich en voor anderen nuttig kunnen
zijn. En moeten wij, dit alles nagaande, ons dan niet
met rede verwonderen, dat, terwijl er in ons Vaderland
zoo vele blijken bestaan van welwillendheid en genegen-
heid om allen, die hulp behoeven, te gemoet te komen
en te verzorgen, er echter bijna niets gedaan is, om het
lot der krankzinnigen te verzachten. Zijn deze dan min-
der inedelijdens,vaardig, dan gene? Integendeel, zij ver-
dienen zulks in ruimere mate. Men moge hen ongelukkig
noemen, die in armoede verkeeren, of van de hulp van
ouders, van het genot des gezigts, des gehoors verstoken,
of door ouderdom verzwakt zijn; maar kan hun ongeluk
wel ia vergelijking gebragt worden, met de ellende van
hem, die van het licht der rede is beroofd, wiens toe-
stand beneden dien der dieren kan gesteld worden. Hoe
grooter nu de ellende is, voornamelijk van hen, die bui-
ten hun toedoen tot zoodanigeu staat geraken, des te
meer wordt hetpligt, zoo veel mogelijk, alle krachten in
te spannen ten einde hun lot te verzachten en te verbeteren.

Welke is dan de reden, dat zij, die de grootste zorgen
behoeven, bijna geene, of althans geene noemenswaardige
hulp genieten ? � Doch hoe? draagt men dan voor hen
geene zorg ? � Ja gewis; zij worden in sommige plaatsen
'".'gesloten, bewaakt. Doch waarom? opdat zij anderen geen
nadeel aanbrengen, geenszins echter om hun hulp te
veiiecncn en hunne gezondheid te herstellen, geenszins
om hun betamelijke genoegens en vreugd te verschaffen. -
«a, het lot der krankzinnigen zoude dikwijls minder te
beklagen geweest zijn, als er zoodanige zorg en bewaking,
welke ten gevolge hadden, dat hunne ziekte ongeneeslijk
werd, niet aangewend waren.

In �nze dagen hebben eenige achtenswaardige man-
nen , door een menschlievend gevoel gedreven, onder
bescherming des Konings, een genootschap opgerigt, ten
doel hebbende, om het lot van hen, die ter zake van

misdrijf in den kerker zijn opgesloten, door zedelijke ver-
betering te lenigen en te verzachten. Wie zal zoodanig
doel niet toejuichen en zich niet verblijden, bijaldien hij
deze ^instelling zoodanige vruchten ziet voortbrengen, dat
uit deze gevangenen, zeer vele, ten gevolge van de ver-
betering van hun gedrag en zeden, weder onder de goede
burgers kunnen opgenomen worden, en zij, door braaf-
heid, door liet uitoefenen van een eerlijk en nuttig be-
drijf, de misdaad, door hen tegen de wetten en de
menschelijke maatschappij gepleegd, uitwissehen. Doch
zien wij ergens een genootschap oprigten, hetwelk vrij-
willig, en zonder uitzigt op belooning, zich de belangeus
der krankzinnigen aantrekt? Of zoude men meer aan
de herstelling van hunne gezondheid, dan aan de ver-
betering der zeden van misdadigers en gevangenen moeten
w^ranhopen ? Zij zijn door geene overtreding of misdaad
geschandvlekt. Waarom moeten zij dan treuren en weg-
kwijnen? Waarom beschouwt, of behandelt men hen
althans, als onwaardig, om in hun beklagenswaardig lot
eenige hulp en verligting te ontvangen ? Waarom wordt
de wreedheid en onregtvaardigheid jegens hen zoo verre
gedreven, dat zij meermalen met misdadigers en straf-
waardigen in dezelfde kerkers en holen opgesloten en
aan de spotternij en willekeur van kwaadwillige menschen
overgelaten worden ? En dit vindt plaats bij volken,
die zich beroemen op zachtaardige, op beschaafde zeden,
bij volken, die het Christendom belijden! �Wie is zoo
ruw en hardvochtig van gemoed, dat hij bij het aan-
schouwen en opmerken van zoodanige handelingen, niet
met medelijden bewogen wordt jegens ongelukkigen, die,
in plaats van hulp en welwillendheid, straf en mishande-
ling ontvangen; wie die niet met verontwaardiging vervuld
wordt tegen hen, die zoodanige onmenschlievende behan-
delingen volbrengen of gedogen, of met genoegen en
met een' zekeren grimlach aanschouwen !

Allen houden het voor noodzakelijk, dat krankzinnigen,
voornamelijk zij, die eene geneigdheid tot razernij bezitten,
afgezonderd worden, omdat, wanneer zij vrij en onbe-
lemmerd in de menschelijke maatschappij verkeeren, hieruit
de grootste nadeelen en gevaren voor anderen ontstaan
kunnen. Dit is allezins gegrond, doch het moet niet
ten gevolge hebben, dat deze ongelukkigen in zoodanige
kerkers opgesloten, en op eene onwaardige wijze behan-
deld worden; men moet integendeel voor hen verblijf-
plaatsen openen, geschikt om hunne ellende te verzachten,
en van de benoodigde hulpmiddelen voorzien; waarin zij
niet alleen met zachtheid en voorzigtigheid behandeld
worden, maar ook geneesmiddelen ontvangen, bijzonder
dienende, om hen uit dien medelijdenswaardigen toestand
te bevrijden, en hersteld aan de maatschappij en aan
hunne betrekkingen terug te geven. Dit gebiedt het
�nenschelijk gevoel en vooral de christelijke Godsdienst,
welke liefde, zigtbaar in onze handelingen, als de voor-
naamste deugd, onmenschelijkheid en wreedheid als de
hoogste ondeugd, voorstelt.

w ie van ons, vraag ik u, zou hein niet misdadig
noemen, ja als eene vergiftigende pest met afschuw ont-
vlieden, die alle gevoel van menschelijkheicl zooverre had
uitgeschud, dat hij, eenen vader, broeder, zoon, bloed-
verwant of eenen ongelukkigen vriend, die, door zwaren
zielenrouw en droefheid neergedrukt, aan alle behoud
Wanhoopt, niet alleen alle troost en hulp ontzeide, maar
o.em zelfs in eenen kerker liet opsluiten, ten einde zich-
zelven van alle last en moeijelijkheden vrij te waren! �
lai evenwel zijn er niet weinige krankzinnigen van
zwaarmoedigen aard geweest, ja er zijn er nog, aan
wie dat' ellendig lot is te beurt gevallen. Terwijl reeds
de ziekte het gemoed en de rede geheel en al ter
ⁿ°er drukt, ja de lijders tot wanhoop aan hun behoud
vervoert, wordt nog daarenboven hun medelijdenswaardig

lot door de bitterheid der menschen verzwaard, of wat
meer zegt, voortdurend gemaakt, totdat de Goddelijke
barmhartigheid hen door den dood aan zooveel ellende
en aan zooveel menschelijke onregtvaardigheid onttrekt.
Men werpe mij niet tegen, dat hunne droefheid slechts
ingebeeld is. Een hersenschimmig kwaad toch, waarvan
de gedachte het gemoed aangrijpt, veroorzaakt der ziel
geeue mindere pijniging, verwekt daarin geene min-
dere droefheid, dan een wezenlijk kwaad. Ja het kan
zelfs als zwaarder beschouwd worden, dewijl vaak noch
de toespraak van vrienden, noch de vertroostende voor-
schriften der Godsdienst, iets tot zijne verzachting en
leniging kunnen toebrengen, maar het eenige middel ter
redding te zoeken is in de voorzigtige zorg en behande-
ling des geueesheers, van wiens hulp de meeste zwaar-
moedigen en krankzinnigen verstoken zijn. Intusschen
wordt deze ziekte des te meer ongeneeslijk, hoe langer
de ziel daardoor aangedaan wordt.

Ziet daar eene algemeene schets van het droevige lot
van vele zwaarmoedigen en krankzinnigen, door de zorge-
loosheid en onregtvaardigheid der menschen verslimmerd
en onherstelbaar geworden. � O! dat de voorbeelden van
het onregt, dat hun geschiedt en waarvan ik hierboven,
met een woord gewag maakte, slechts bij vreemden, en
niet in ons Vaderland aangetroffen werden. Maar dit
vindt, helaas! geene plaats, en, wij moeten het bekennen,
uit menschenliefde is in ons A'aderland -nog zeer weinig
voor deze ongelukkigen tot stand gebragt. Vruchteloos
hebben zij tot nu toe de hulp en bescherming van den
Staat en zijne burgers ingeroepen, vruchteloos roepen
zij deze nog dagelijks in. Het is derhalve, zoowel in het
belang der waarheid, als in het belang dier ongelukkigen
zelven, voor ieder mensch, die zich dezen naam wil waar-
dig tooneu, een dure pligt om, waar zulks nuttig kan
zijn, openlijk te vermelden, wat hij met zijne oogen ge-

zien, of hetgene hij op de getuigenis van anderen als
waar en zeker vernomen heeft. Ongeoorloofd zoude het
zijn, deze dingen met eenen sluijer te bedekken, zoodat
aan dit kwaad de vrije teugel zonder tegenstand gevierd
werd, en de daardoor aan het Vaderland toegebragt wor-
dende schande bleef voortduren. Te klein is het getal
der zoodanigen, die de gegronde klagten van deze ongeluk-
kigen willen aanliooren en genegen zijn, daaraan geloof
te schenken en den lijders hulp en bijstand aan te bren-
gen. Helaas ! de naam van krankzinnig te zijn is genoeg-
zaam, om niets dan minachting en versmading te onder-
vinden, dewijl men slechts ingebeelde klagten van zoodanig
een verwacht. Eene eerste hulp alzoo, welke men hun
kan toebrengen, bestaat in het openbaar maken der ver-
ongelijkingen, waaraan zij worden blootgesteld. � Voor-
Zeker, het menschelijk gevoel is bij onze landgenooten
niet in die mate uitgedoofd, dat zij, onderrigt en over-
tuigd van deze verongelijkingen, niet met een gevoel
fan medelijden bezield zouden worden, en dit niet, zoo
Veel mogelijk, door heilzame daden zouden willen toonen.

Van ganscher harte verheug ik mij dan ook, dat in
sommige plaatsen van het A^aderland het lot der krank-
zinnigen verbeterd is, dat men hen menschelijk behan-
delt, hunne belangen behartigt, dat men ter hunner
bewaring meer geschikte verblijfplaatsen en gebouwen
°pngt. Doch hun ontbreekt nog het voornaamste, het-
welk tot hun herstel noodwendig is, eene goede genees-
kundige behandeling en verzorging.

Maar welke is en was daarentegen hun toestand in
andere plaatsen van ons A⁷aderland!

■Met een enkel woord heb ik reeds gesproken over de

hellingen en bespottingen, welke die ongelukkigen van

ruwe menschen ondervinden, aan wier zorgen zij zijn

oevertrouwd, over de slagen, waardoor zij getuchtigd,

^over de banden en ketenen, waarmede zij gepijnigd, over

de holen en kerkers, waarin zij, somwijlen te gelijk met
dieven en misdadigers, opgesloten worden. Het is mij
bekend, dat, in sommige verblijfplaatsen, lijders van
beide geslachten bij elkander waren opgesloten, en dat
door hen de schandelijkste ontucht gepleegd werd. �
Met mijne eigene oogen heb ik krankzinnigen gezien, die
gedurende vijftig jaren in hokken opgesloten waren, in
welke noch zonlicht, noch versche lucht kon binnen-
dringen. Ik heb eene krankzinnige gezien, wier ge-
wrichten, ten gevolge van langdurige en enge banden,
onbuigzaam, bewegingloos geworden en aan elkander
vastgegroeid waren. Met herstelde geestvermogens, doch
verstijfde ledematen, beweende zij met heete tranen haar
lot. Wie kan, bij het zien van zoodanige slagtoffere,
zijne eigene tranen bedwingen?

Doch genoeg hiervan. Uit het aangevoerde toch blijkt
voldoende, hoezeer de mishandelingen, waaraan deze on-
gelukkigen zijn blootgesteld geweest, of waaraan zij nog
op dit oogenblik op vele plaatsen van ons Vaderland
worden blootgesteld, alsmede de zorgeloosheid en nalatig-
heid van degenen, die hun eene gepaste en heilzame hulp
konden toebrengen, strijdig zijn met alle begrippen van
menschelijke regtvaardigheid en liefde, welke een iegelijk
moeten aansporen en ernstig opwekken, om, waar de ge-
legenheid zich daartoe aanbiedt, het lot dier ongelukki-
gen te veranderen, te verzachten, te verbeteren. Indien
dit geschiedt, dan zal van het Vaderland de smet weg-
genomen worden, welke, bij voortdurende traagheid en
straffeloos plegen van zoodanige mishandelingen, daar-
op zal blijven kleven. Eeeds nu toch is, door^x deze
straffeloosheid en traagheid, dit te weeg gebragt, dat de
kwellingen en de onmenschelijke wreedheid, waarmede
men onschuldigen martelt, niet onder het getal der mis-
daden geteld worden, vermits de wetten daaromtrent zich
gemakkelijk en toegevend betooneu, of zelfs ten eenen-

male het stilzwijgen bewaren! � De wetten zwijgen !!
Menschelijke wetten mogen zulks doen, � maar des te
luider spreken de wetten van den heiligen God, de wetten
van den Vader van ons allen, van den wreker der onge-
regtigheid, van den beschermer en handhaver der regten
van onschuldige ongelukkigen.

Misschien werpt men mij tegen, dat de wetten in ons
vaderland geenszins het stilzwijgen omtrent de krank-
zinnigen bewaren. Wijsselijk toch is daardoor bepaald,
dat zoodanige krankzinnigen, van wie te vreezen staat,
dat zij anderen en zich zelven nadeel aanbrengen, op
openbaar gezag afgezonderd worden, en dat zoodanig
eene afzondering zich alleen tot de werkelijk krankzin-
nigen bepale. Maar zwijgen zij niet ten opzigte der
zorgen, tot herstelling dezer ongelukkigen aan te wenden;
verwaarlooozen zij niet hunne verdediging tegen de mis-
handelingen van anderen; staan zij niet toe, dat de lij-
ders, na hunne afzondering, aan lediggang en luiheid
overgelaten, geheel en al verstompen ?

Met het hoogste regt zijn, bij de wetten des vader-
lands, bepalingen vastgesteld in het belang der weezen,
die noch hunne goederen, noch hunne eigene personen
kunnen bestieren, en daarom onder de voogdij van den
'Staat gesteld worden. Het is daarom, dat op allerlei wijze
daarin voorzien is, dat zij van deze hunne goederen niet
beroofd worden, dat zij in scholen doelmatig onderwijs
ontvangen, en tot regtschapene en nuttige burgers van
den Staat gevormd worden. Doch behoeven de krank-
zinnigen niet evenzeer zoodanig eene openbare zorg en
voogdij van den Staat, of welke is de reden, dat zij
daarvan worden uitgesloten? Kan men hun een zwaarder
nadeel aanbrengen, clan cloor hen van cle eenige hoop,
die hun overblijft, de hoop namelijk op herstel en gene-
^ZmS, te berooven. Immers zoolang er geene geschikte
gebouwen en inrigtingen aanwezig zijn, zoolang geene

geneesheeren zich bepaaldelijk met hen onledig houden,
zoolang er geene gelegenheid ter hunner genezing wordt
geopend, verdwijnt deze bijna geheel en al.

Doch welligt zal men hier tegenwerpen: �het oprigten
van ziekenhuizen in dien geest, als gij hebt voorgesteld,
het aanwenden van die zorgen, welke gij voor de krank-
zinnigen zoudt verlangen, dit alles gaat de krachten van
bijzondere burgers te boven." Maar, hoe? Er bestaan
immers in ons Vaderland zoovele voortreffelijke instellin-
gen van weldadigheid, door onze landgenooten en voor-
ouders opgerigt, zoovele bewijzen van de zucht tot be-
oefening van kunsten en wetenschappen, dat ik niet kan
inzien, waarom de gestichten, geschikt tot het genezen
en verzorgen van krankzinnigen, de krachten van bijzon-
dere personen zouden overschrijden, mits slechts een vaste
wil, met beleid gepaard, aanwezig zij, en velen zich tot
deelnemers van dit liefdewerk willen vereeiiigeu. � Doch
gesteld eens, dat het hunne krachten te boven gaat. �
Welnu, er bestaan stedelijke Regeringen, Hoofden en
Staten der Gewesten, of, zoo deze dit niet vermogen,
of, hetgeen naauwelijks te gelooven is, zich deze zaak,
welke eene gewetenszaak mag genoemd worden, weinig
of niet aantrekken, haar onbepaald en naar willekeur
uitstellen, zich aan het oude en gebrekkige houden; �■
welnu, er bestaat eene Koninklijke magt, die in ons
A^Taderland een vaderlijk gezag uitoefent en altijd bereid
en genegen is, om, overeenkomstig den aard harer ver-
pligtingen, alle ongelukkigen en hulpeloozen te verdedi-
gen en te beschermen.

Mogt echter iemand beweren, dat het voornamelijk de
geneesheeren zijn, die deze ziekten verwaarloozen, en dus
als de wezenlijk schuldigen in deze zaak moeten beschouwd
worden, hij zij indachtig, clat een geneesheer haar bijna
niet kan herstellen, dan ouder eene doelinaiige psvchische
behandeling. Zoolang de krankzinnigen, in ellendige ge

vangenissen opgesloten, van bijna alle andere verzorging en
hulp verstoken blijven, zoolang kan, gelijk de ondervin-
ding overvloedig heeft geleerd, geene geneeskundige verzor-
ging zoo groote hinderpalen ter herstelling te boven komen.

Hierbij komt, hetgeen ik grootelijks moet betreuren,
dat dit zoo belangrijk gedeelte der geneeskunde, de be-
handeling namelijk van krankzinnigen, in ons A^aderland
te zeer is verwaarloosd, ja zelfs, dat men een aanzienlijk
getal geneesheeren daarin als onervaren kan beschouwen. �
Uit dien hoofde heb ik v��r eenige jaren, daartoe door
de studenten in de geneeskunde uitgenoodigd, volgaarne
dit vak van onderwijs op mij genomen. � Doch, mag
ik vragen, hoe zullen deze lessen op andere plaatsen naar
eisch kunnen ingerigt worden, indien het den leermeesters
^aan de gelegenheid ontbreekt, om deze ziekten meermalen
gade te slaan, te onderzoeken en doelmatige geneeskun-
dige voorschriften op de lijders toe te passen? Hoe
zullen de leerlingen goede vruchten uit deze lessen kun-
ut'u inoogsten, als hun geene gelegenheid wordt aange-
boden, om.de krankzinnigen van tijd tot tijd, onder de
leiding hunner leermeesters, te bezoeken? Want, zoo
als in alle takken der geneeskunde, is ook hier eigene
ondervinding de beste leidsvrouw en leermeesteresse.

Te wenschen ware het dus, dat in onderscheidene plaat-
sen van ons Vaderland , maar vooral in de steden, alwaar
"oogescholen gevestigd zijn, ziekenhuizen opgerigt wer-
den, niet zoo zeer zich aanbevelende door grootschheid
^en kostbaarheid, als wel door eenvoudigheid, doelmatig-
heid en heilzame inrigting, en zoo veel mogelijk voorzien
^Vln tuinen, wandelplaatsen en al die hulpmiddelen, welke
tot genezing kunnen strekken. Dan eerst zal er voor
de leermeesters gelegenheid zijn, om met vrucht te kun-
nen onderwijzen, en voor de leerlingen, om zich te kun-
nen bekwamen en ondervinding op te doen; � dan eerst
^zal er tusschen de onderscheidene ziekenhuizen een weder-

keerige en heilzame naijver kunnen ontstaan, welke ten
gevolge heeft, dat de grootste roem daarin gesteld wordt,
dat men het meeste nut aan deze ongelukkigen heeft toe-
gebragt; � dan eerst zullen, in dit opzigt, de pligten
vervuld worden, welke de menschenliefde vordert en voor-
schrijft; dan zal hij, die zijne naasten en het Vaderland
lief heeft, de vreugde kunnen smaken, dat aan het groot-
ste gedeelte dezer ongelukkigen de gezondheid wordt te-
ruggeschonken, en het Vaderland zelf zich daarop kunnen
beroemen, dat het ook ten dezen opzigte, in menschlie-
vendheid, voor vreemden niet behoeft onder te doen.

God geve, dat deze wenschen binnen kort vervuld
worden, dat de belemmeringen, die minder in de zaak
zelve, dan in de gezindheden der menschen gelegen zijn,
spoedig verdwijnen. Dit is mijn vurigst verlangen; dit
durf ik hopen. Mijne hoop berust op dat gevoel van
menschenliefde, hetwelk onze landgenooten, in zoovele
gestichten van liefdadigheid, hebben doen blijken; zij be-
rust op den voortgang der beschaving, op de bestendige
vorderingen in de wetenschappen, inzonderheid in de Genees-
kunde; zij berust op de inborst van onzen hooggeschatten
Koning, die het Vaderland reeds met zoo vele weldaden
begiftigde, en ook volgaarne deze kostbaarste parel van
menschenliefde aan de overige parels zijner kroon zal
willen voegen l⁶); doch mijne hoop berust boven alles op
God, den handhaver en beschermer van ongelukkigen.

1) Men zie J. c. a. heikroxh , Lehrbuch der St�rungen des
Seelenlebens , Leipz. 1318. I» Deel, bladz. 69 volgg.

C. SPEENGEL, Verstich e.iner pragmaiischen Geschichte der
■Artzneyhunde, Halle 1821. 3^de Uitg. D Deel, bladz. 21 en op
■vele andere plaatsen.

J- b. feiedreich , Versnelt einer Literalur-Geschichte der
Pathologie und Therapie der psychischen Krankheiten , Wurtz-
burg 1830, bladz. 1 en volgg.

P- -E. fodee�, Traite du D�Lire, Parijs 1817, I^e Deel,
bladz. 45.

2) Men zie J. b. friedreich, Verstich etc., bladz. 90 volgg.;
^c- sprengel , Ueber plato's Lehre von den Geisieszerr�ttungen,
»'» nasse, Zeitschrift f�r psychische Aertzte, 1818. II^U Deel,
bladz. 159 volgg.

3) Be. morbo Sacro, § 2, 3. Edit. van Linden. II^e Deel,
bladz. 142 en volgg. � Het is mij niet onbekend, dat dit
boek van Hippocrates verdacht is, als niet door den eersten
Hippocrates geschreven, doch in de echte boeken worden op
^Vl'le plaatsen de natuurlijke oorzaken der zwaarmoedigheid en
Krankzinnigheid opgegeven, en nergens wordt er van booze
('eesten gesproken. � Men zie wijders J. B. friedreich, t. a. pi.,
bladz. 46 en volgg., en voornamelijk de uitmuntende Inwij-
ding-Dissertatie van den geleerden h. nasse , Be Insania, com-
inentatio secundum Libros Hippocratis, Bonn 1829. Hoofdst.
■> 3, 9 benevens de gewigtige aanteekeningen, welke door
^Zljnen vader, den Hoogleeraar F. kasse, achter deze Disser-
tatie zijn gevoegd, bladz. 77 en volgg.

4) a. c. celsi, de Medicina, 3^deBoek, IS"¹⁶ Hoofdst.

5) k. g. NEDMANN, Die Krankheilen dei Vorstellungs-verm�-
ffens , bladz. 180, § 231. j. b. fkiepkejch . bladz. 42. F. e.
fodeii�, 1. c., bladz. 100, 110.

6) j. c. a. HEINKOTH, Lehrbvch, I^e Deel, bladz. 92 en volgg.
F. e. fodek�, du Be'lire, �^e Deel, bladz. 47. c. spkengel,
Pragm. Gesch., II^e Deel, bladz. 183.

7) F. e. fodebj�, t. a. p., bladz. 99. c. sprengel, Pragm.
Gesch., II» Deel, bladz. 202, 209 en volgg.

8) f. e. fodek�, t. a. p., bladz. 50 en volgg. k. g. ne�-
mann, 1. c., bladz. 181. c. spkengel, 1. c., III" Deel, bladz.
385 en volgg.

9) k. e. neumann, t. a. p., bladz. 182.

10) th. ARNOLB, Observalion on the nature and prevention
of Inmnity, Lunacy or Madness., London 1782.

A. chkicton , An Inquiry into the Nature and origin of
mental derangement, London 1798.

w. perfect, Annals of Insanity, 5^e uitgave. London, zon-
der jaartal; de eerste uitgave verscheen in het jaar 1787,
onder den titel, Select cases in the different species of Insanity,
Lunacy or Madness

11) H. boekhaave, Aphorismi niet de aanteekeningen van
van swieten, III" Deel, _v 1089 tot § 1127 *).

12) van swieten, Commentaria in Aphor. boeehavii, III^eDeel, \ 1113, bladz. 514 en § 1120, bladz. 521.

13) J. guisla'in , Traite sur l'ali�nat�m mentale et sur les
Hospices des Jli�n�s, Amst. 1826, II Deelen.

14) Ik acht het niet ongepast, alhier eene korte beschrijving
van dit Ziekenhuis te doen volgen, waaruit voornamelijk, zijne
wijze van inrigting en beheer zal kunnen blijken.

V��r het jaar 1831 werden in dit Gesticht eenig en alleen
krankzinnigen uit de laagste standen der maatschappij opge-
nomen, die, in enge en onreine hokken opgesloten, aan zich

*) Door den Hoogleeraar SCHSOEDEB van DEE kolk wordt in de aan-
merkingen lot de redevoering te dezer plaatse, medegedeeld een brief van
eoerbaave aan den Heer iv. no�Li, Hoogleeraar in de Ontleedkunde te
Amsterdam, betrekking hebbende op de behandeling van eene, aan zwaar-
moedigheid lijdende, zieke. Daar echter 'deze brief met de daarbij ge-
voegde recepten, van eenen geheel geneeskundigen aard is, en ook met
het onderwerp der Redevoering minder in verband staat, zoo heb ik ge-
meend, de vertaling daarvan, waardoor het eigenaardige van dien brief
geheel zonde verloren gaan, alhier te kunnen weglaten, en voor de Genees-
kundigen , die in den brief belang mogten stellen , haar met de aant.ee-
kening van den schrijver, bij wijze van aanhangsel, hier achter te
voegen. Veet.

zelven werden overgelaten, en, zonder onderscheid van geslacht,
onder elkander vermengd waren. Hun getal was, het eene
jaar met het ander vergeleken, verschillend, doch kan op een
midden-getal van twintig tot dertig gesteld worden.

Sedert dat jaar echter is en wordt nog bij voortduring het
Gesticht verbeterd en vergroot; er zijn daarbij tuinen en ge-
schikte plaatsen aangelegd, alwaar de lijders frissche en heil-
zame lucht inademen, en zich aan onderscheidene ligchaams-
bewegingen. uitspanningen en werkzaamheden overgeven, tot
bereiking van welk laatstgenoemd doel eenige werkplaatsen
aangebouwd zijn, alwaar verschillende werkzaamheden door de
krankzinnigen verrigt worden.

ir is voorts vereischte zorg gedragen, dat er opene pleinen
en plaatsen aangelegd werden, alwaar zij, die te onrustig, te
woelig of zelfs razende zijn, afgescheiden van de anderen, zon-
der nadeel voor zich zelven en voor anderen, de vrije lucht
kunnen genieten, terwijl er op dit oogenblik werkplaatsen aan-
gebouwd worden, alwaar de onderscheidene bedrijven en werk-
zaamheden afzonderlijk door de krankzinnigen kunnen worden
"'(geoefend, en eindelijk zijn, hetgeen in zoodanige Zieken-
I' uizen van het uiterste belang is, de beide geslachten zorg-
vuldig van elkander afgescheiden.

Ten gevolge van deze en andere inrigtingen en verbeteringen,
'^s het getal der krankzinnigen uit verschillende plaatsen en
standen, die naar dit Gesticht worden opgezonden, van jaar
¹⁽⁾t jaar aanzienlijk vermeerderd. Peze worden in drie klassen,
aanzienlijke, middelstand en behoeftigen, verdeeld. Voor elke
'lezer klassen zijn, in het gedeelte van het gebouw, hetwelk
^/JJ bewonen, tuinen en plaatsen aangelegd, alwaar zij wande-
len , zich aan ligchaamsbewegingen overgeven, uitspanningen
genieten, of werkzaamheden verrasten , in dier voege , dat zoo-
wel beide seksen, als iedere klasse van de overige zijn afge-
scheiden. Die tot de eerste klasse behooren, hebben ieder eene
^wonderlijke kamer, voorzien van zoodanig huisraad, als in de
woonhuizen der gegoede ingezetenen doorgaans gebezigd wordt.
_ Vermits echter bezigheid en aanhoudende werkzaamheid bij
uitstek geschikte middelen zijn, niet alleen om het gemoed
⁽'er krankzinnigen tot bedaren te brengen, maar ook om hunne
genezing te bevorderen, wordt de grootste zorg daartoe aange-
wend , dat zij niet gedwongen, maar vrijwillig, eenige bedrij-
ven of werkzaamheden op zich nemen, zich bij voortduring
^(liwrmede onledig houden, en daarin behagen blijven scheppen.
^J)'e van de laagste klasse worden met weinig moeite aange-
spoord tot het verrigten van die werkzaamheden, welke zij

vroeger als ambacht plaglen uit te oefenen, zoo als dat van
schoenmaker, kleedermaker, verwer, smid, timmerman, boek-
binder en dergelijken. Aan deze allen wordt, zoo veel moge-
lijk , de gelegenheid verschaft, om dit hun beroep uit te oefenen,
en worden hun daartoe de noodige gereedschappen uitgereikt.

Zeer velen houden zich bezig met het zagen en kloven van
brandhout, anderen verstellen de bedden en matrassen voor het
garnizoen, of ten dienste der doortrekkende en voor rekening
der ingezetenen verpleegd wordende krijgslieden; de vrouwen
naaijen of verstellen het beddelinnen, kleederen, gordijnen,
dekens en dergelijke, bereiden de spijzen, enz.

Uit de navolgende opgave zal kunnen blijken, welke werk-
zaamheden door de daarmede zich onledig houdende krankzin-
nigen verrigt worden. Bij den aanvang van het jaar 1837
was er een aantal van negentien krankzinnige mannen uit de
laagste klasse aanwezig; zeventien hunner (twee waren zoo-
danig onnoozel, dat zij zelfs tot het minste werk niet in staat
waren) hebben van 1° November 1836 tot 1° Maart 1837,
48000 blokjes *) gezaagd en gekloofd, 14 matrassen versteld,
44 stuks verschillende kleedingstukken, haren kleeden enz. ver-
vaardigd. Daarenboven hebben twee krankzinnige timmerlie-
den 74 stuks verschillende meubelen, zoo als tafels, stoelen, ban-
ken, voetbankjes, vervaardigd en 109 stuks meubelen hersteld.

Gedurende dit tijdperk hebben elf vrouwen, uit verschillende
klassen, 705 ellen linnen en katoen verbruikt, waarvan zij lakens,
gordijnen , kleederen en andere voorwerpen vervaardigd of genaaid
hebben , en onderscheidene paren kousen gebreid ; tot welke werk-
zaamheden de vlijtigsten door kleine belooningen en versnaperin-
gen aangemoedigd, nimmer echter door dwang gedrongen worden.

De meer vermogenden worden met onderscheidene spelen,
met teekenen, muzijk en andere uitspanningen bezig gehouden;
daarenboven is er eene kleine boekerij voor hen opengesteld,
waarover het opzigt aan ��n hunner is opgedragen.

Het beheer over dit gesticht is aan zeven Eegenten; (waar-
onder ik mij zei ven mag tellen) opgedragen, alsmede aan den
Geneesheer N. p. vtsscher, die dagelijks de krankzinnigen be-
zoekt. � In het gesticht woont de Directeur met zijne huis-
vrouw, aan wie het algemeen opzigt is aanvertrouwd, en die
gehouden zijn, datgene ten uitvoer te doen brengen, wat door
de Regenten en den Geneesheer is bevolen.

Onder al de verbeteringen, welke in de wijze van beheer

*) Door een drukfout staat in de oorspronkelijke tekst 4800, hetwelk
de schrijver mij verzocht heeft te verbeteren. Yeet.

zijn ingevoerd, verdient echter inzonderheid vermeld te wor-
den , de verdeeling, door de Regenten ingevoerd, waarbij aan
ieder een bepaalde tak van beheer is opgedragen. Een der
Regenten heeft het opzigt over het gebouw, draagt zorg voor
de vertimmeringen en herstellingen, en raadpleegt dienaan-
gaande met den bouwmeester, de bazen en werklieden; een
tweede voert het beheer der geldmiddelen; aan een derde is het
secretariaat opgedragen; een vierde heeft het opzigt over de
voeding en draagt inzonderheid daarvoor zorg, dat de beste
en heilzaamste waren door de leverantiers voor eenen matigen
prijs verstrekt worden; dat de spijzen naar vereischte toebereid
worden, enz.; een vijfde bestuurt al dat gene, wat betrekking
heelt tot de kleeding en ligging, welk beheer van zeer wijden
omvang is, daar de krankzinnigen uit de laagste klasse op kos-
ten van het gesticht gekleed worden, en deze kleederen, zooals
^w'j gezien hebben, voor het grootste gedeelte, door de krank-
zinnigen zelve vervaardigd en versteld worden. Aan den zes-
den der Regenten is de zorg toevertrouwd, om al datgene,
^M'at tot de werkzaamheden, oefeningen en uitspanningen be-
hoort, te besturen en te regelen, zullende het, na hetgeen hier-
boven is vermeld, geen betoog behoeven, dat dit gedeelte eene
der gewigtigste zorgen uitmaakt.

De geneeskundige behandeling is aan den Geneesheer n. p.
visscher en aan mij opgedragen , in dier voege , dat eerstge-
noemde de dagelijksche verzorging op zich neemt, al dat gene,
Wat de krankzinnigen benoodigd hebben, voorschrijft; het ge-
bruik der druip-, stort- of warme baden regelt; aan den Di-
^lieteui- opgeeft en gelast, om dezen of genen onrustigen krank-
zinnigen af te zonderen, of weder te ontslaan; terwijl, bij een
^spoed vereischend voorval, de Directeur zoodanige afzondering
°i strenger toezigt zelf kan ten uitvoer leggen, onder verplig-
^mig echter, om hiervan naderhand aan den Geneesheer, met
opgave der reden, berigt te doen.

Op zekere bepaalde dagen eindelijk, ben ik gewoon met den
■lieer visschee al de krankzinnigen, die onder geneeskundige
behandeling zijn, te bezoeken, wanneer wij met onderling goed-
vinden bepalen, welke geneesmiddelen voor de krankzinnigen
\ ooi-geschreven, of welke wijzigingen in de reeds voorgeschre-
»ene moeten aangebragt worden; tevens onderzoekende, welke
Uitwerking de geneesmiddelen sedert de voorgaande consultatie
«ebben te weeg gebragt, waarvan wij in eene korte geschiede-
nis der ziekte aanteekening doen.

J�le veertien dagen vergadert het Collegie van Regenten,
Waarvan een als Huismeester gedurende twee jaren het Voor-

zitterschap uitoefent. Alsdan draagt ieder Regent de belangen
voor van dat gedeelte des bestuurs, waarover hij gesteld is,
en hierover wordt dan gemeenschappelijk beraadslaagd en be-
sloten ; bij deze vergaderingen is de Geneesheer visschek altijd
tegenwoordig. In deze wordt wijders , zoowel door mij, als
belast met het algemeen toezigt over de geneeskundige verzor-
ging, als door den Geneesheer visschek , datgene voorgesteld,
hetwelk betrekking heeft tot de geneeskundige behandeling, of
iets tot verbetering van het lot der krankzinnigen kan toebren-
gen, of eindelijk opgegeven, welke lijders, als hersteld, het
gesticht zouden kunnen verlaten.

De Regenten, met den Geneesheer, doen jaarlijks, ten over-
staan van den Heer Burgemeester der stad, rekening en ver-
antwoording van hun geldelijk beheer; het inwendig bestuur
daarentegen is geheel aan hen alleen overgelaten. � Als een
bewijs van de heilzame gevolgen, welke deze veranderde en
verbeterde toestand van het gesticht oplevert, acht ik het niet
ongepast, in de navolgende tabel eene opgave hierbij te voegen
van het getal krankzinnigen, die in de laatste vijfjaren, sedert
welken tijd het gesticht voornamelijk is verbeterd geworden,
genezen zijn, en daarbij eene vergelijking te voegen, tusschen
den tegenwoordigen toestand van het gesticht met den vroe-
geren, en met dien van eenige buitenlandsche ziekenhuizen.

Aangaande dien vroegeren toestand van ons sresticht moet
echter opgemerkt worden, dat het getal krankzinnigen, die
jaarlijks opgenomen, en hersteld zijnde, ontslagen werden, zoo
gering was, dat er geene vergelijking tusschen hen, en die der
overige gestichten, in de tabel vermeld, kan gemaakt worden.
Dikwerf toch werd er gedurende een jaar slechts ��n krank-
zinnige opgenomen, of ��n hersteld ontslagen, hetgeen alzoo
tot eene geheel onjuiste evenredigheid zou leiden; waarom ik
van het getal krankzinnigen, die jaarlijks op den eersten
Januarij in het gesticht gedurende dertig jaren, van 1800 tot
1830, aanwezig waren, het middengetal, gelijkstaande aan 24,
heb genomen; 36 lijders hebben gedurende dien tijd hersteld
het gesticht verlaten, dus jaarlijks 1,2. De verhouding staat
alzoo als 24 tot 1,2. In de laatste vijf jaren was het gemid-
deld getal der aanwezige krankzinnigen 55,4; het getal der
herstelden 17,6; de verhouding dus als 55,4 : 17,6 of 554: 176;
welke verhouding, tot 24 herleid, staat als 24 tot 7,6, de
eerstverinelde echter was als 24 tot 1,2, waaruit volgt, dat
het getal der herstelde krankzinnigen, gedurende de dertig-
eerste jaren van deze eeuw, staat tot het getal der herstelden
in de vijf laatste jaren, als 1,2 tot 7,6, of 12 : 76, of 3 : 19.

*^raa!(zitini_Senhuis

T ⁶ⁿkare^an_t^{Salp�tri�re}-

1828 � 1831
1831�1834

^e ""Seueeslijken _uit.
Ls^oaderd...

1825-1834
------------

⁰^nee_sli_jkeniiU.

De _aan , ^lc Berlyn.
de_nri ^t0.^eVa!len 'ij-

_G;^thlen,i"F,n_?eland.

^aSg0B i" Schotland.
~- ......

^^r DEspn?^ .^ren^^u sur Ie service des Ali�n�s pendant l'intervalle de 1825 a 1833, door

⁰lad�."^"^TES-' 1'arijs, 1835. Tabel VI. p. 13. " b, Annal. dllggi�ne publiqne, l^e Deel,
^Uen, d ^ ^vo'??' e) Notice statistiaue sur l'Asyle d�parte-mental des Ali�n�s �tabli a
.}^nricht_u ' ^M ^l' ^DE BOtJTTEViLLE. Rouaan, 1835. bladz. 22. d\ U'eber die Anlegung und
^it/ic/.y/^0B Irren HeUanstalten etc , door M. jacobi. Berlijn, 1834. bl. 419. e, hoen,
^D°^k*. Be ,^henschaft etc, Berliin, 1815. bl. 315. f) o a. e. nostits und jaNCKEN-
² ^A|nh. *^Chreibun9 der K�nigl, Sachs. Heil- und Ferpjlegungsanstalt. Dresdeu 1829. 1 Th.
'^e ^ste'len ^Lleze 'atere opgaaf heeft de Schrijver mij verzocht i» de plaats der vorige

"Elcn j} fl �'Medeeich, Magazin fiir Seelenkunde, 10° Stuk, bladz. 60. h) �bieo-

"<jazin, t. a. p. bl. 71. i) �riedkeich, Magazin, t. a. p. bl. 75.

In deze Tabel is slechts acht geslagen op hen, die jaarlijks
worden opgenomen, en niet op de krankzinnigen, die bij den
aanvang van het jaar in de ziekenhuizen aanwezig waren. Daar
toch in de onderscheidene gestichten, het getal der ongenees-
lijken, die sedert geruimen tijd daarin waren verbleven, zeer
verschilde, zoo wordt, bijaldien men dit getal niet aftrok, alle
vergelijking onzeker, iets hetwelk voornamelijk geldt omtrent
de groote ziekenhuizen , zoo als Bic�tre en la Salp�tri�re.

Wijders moet men opmerken, dat onder hen, die, gedurende
de vijf laatste jaren, hersteld ons gesticht hebben verlaten, niet
diegenen geteld zijn, die, min of meer gebeterd, doch niet
volkomen genezen, aan hunne betrekkingen zijn teruggegeven;
wier getal acht bedroeg, waaronder een, die aanmerkelijk ge-
beterd , naderhand zonder eenige hulp van anderen, geheel en
al is hersteld.

Dat ons ziekenhuis, na deszelfs verbetering, met vele bui-
tenlandsche gestichten eervol kan vergeleken worden, blijkt ook
inzonderheid daaruit, dat ik, in mijne berekening, de onge-
neeslijken, waarvan gedurende de vijf laatste jaren niet weini-
gen in het gesticht opgenomen zijn, niet heb uitgesloten, zoodat
onder het getal van 217 begrepen zijn alle onnoozelen, wezen-
loozen, en met vallende ziekte of andere ingewortelde kwalen
behebte lijders: een punt, hetwelk vooral niet uit het oog moet
verloren worden. Daaraan toch moet worden toegeschreven,
dat het getal der herstelde krankzinnigen in de onderscheidene
ziekenhuizen zoo zeer verschilt. Zoo zijn onder het getal der
krankzinnigen in Bic�tre en la Salp�tri�re, aan welke genees-
kundige hulp toegediend wordt, ook begrepen de onnoozelen en
met vallende ziekte behebte lijders *), doeh zijn daarvan uit-
gesloten de ongeneeslijken, die gedurende die jaren waren op-
genomen, en een getal uitmaakten van 950 gedurende de eerste
reeks van 1825 tot 1828; van 960 gedurende de tweede en
derde reeks; van welke 13 uit het eerste, 12 uit het tweede,
en 11 uit het derde tijdvak hersteld zijn. Wanneer men nu
deze voegt bij het vroeger opgegeven getal, zoo zal de verhou-
ding zijn tussehen hen, die opgenomen, en hen die genezen
zijn, 0,25 voor de eerste en tweede, en 0,23 voor de derde
reeks. Neemt men daarentegen alleen de krankzinnigen, en
sluit men daarvan uit de lijders aan vallende ziekte, en onnoo-
zelen f), zoo zal de verhouding in de eerste reeks zijn als
2240 : 883 = 0,39; in de tweede als 2274 : 877 = 0,39; in

*) Men zie Compte rendu ia de Tabel I vergeleken met Tab. VI.
f) Men zie Compte rendu enz., Tabel ],

de derde als 2919 : 936 = 0,32, welk getal nog niet evenaart
de verhouding tusschen het getal herstelden in ons gesticht,
welke, daaronder begrepen de ongeneeslijken, bedroeg 0,41.

Te Charenton worden vele krijgslieden opgenomen, wier
krankzinnigheid nog in het begin en snel afloopende schijnt
geweest te zijn, zoodat van 206 krijgslieden 102 zijn gene-
zen *), waaruit een ieder ligtelijk zal kunnen opmaken, hoeveel
dit tot de algemeene slotsom van het getal herstelden moest
bijdragen; in ons gesticht zijn ook eenige krijgslieden opgeno-
¹¹¹ en, doch zeer velen waren reeds ongeneeslijk geworden.

"e Heer feruus f) merkt op, dat het getal der herstelden
m het ziekenhuis te Charenton, door esq�ikol opgegeven, en
door mij in de Tabel opgenomen, onjuist is; dat men name-
J^]jk, bij het getal van 619 krankzinnigen, die gedurende drie
jaren opgenomen zijn, nog een getal van 492 moet voegen,
die in den aanvang van het jaar 1826 aanwezig waren, en
waarvan zeer velen naderhand hersteld zijn; zoo dat door deze
bijvoeging de verhouding zoude zijn als 1111 : 209 m 0,19 .�
I ^: 5,3; welke verhouding, bijaldien wij dezelve op ons gesticht
toepassen, almede geene nadeelige uitkomst zal geven. In ons
gesticht toch waren, op den eersten Januari] 1832, aanwezig
■14 mannen en 61 vrouwen, bijna alle ongeneeslijk, zoodat,
wanneer deze bij het vroeger opgegeven getal zijn gevoegd, de
^v,'!'liouding zal zijn, als 247 : 88 = 0,36 = 1 : 2,8; welke
ⁿ°g overtreft die van het getal der herstelden, hierboven door
?nj van het ziekenhuis te Charenton opgegeven, zijnde 0,34 =
I ^: 3>0 , in welke opgave de krankzinnigen , bij den aanvang
^Va|i 1826 aanwezig, niet begrepen zijn.

In het krankzinnigenhuis la Charite' te Berlijn, worden zeer
zeldzaam ongeneeslijken toegelaten §). Zij, die aanwezig mog-
. ^Il zijn, worden teruggezonden, in dier voege, dat, v,an het
jaar 1806 tot het jaar 1819, niet minder dan 742 ongeneeslijken
J¹'! dat gesticht zijn teruggezonden **)', om welke reden de
perekening het meest voor pas ontstane ziekten geldende is, en
^ls hare voordeelige uitkomst zeer gemakkelijk te verklaren.

In Itali� kunnen, volgens getuigenis van f��chs ff), vele
krankzinnigen gemakkelijk worden genezen, dewijl de krank-
zinnigheid aldaar veelal ontstaat uit eene soort van melaatsch-

) Annales d'Hygi�ne, 1. c. bl. 182

T) G. pfkei;s, des Ali�n�s, consid�ration sur V�tat des Maisons enz.

^Pl»'ijs, 1832. bl. 151, 158.

$) hoen, Oeffentlich. Rechenschaft, bl 209
**) hor�j, t. a p. bl. 299 en volgg.
tt) fru.dk.eich, Magazin, Stuk X. bl. 83.

heid, welke slechts zelden ongeneeslijk is; ik durf echter niet
verzekeren, of dit ook op Aversa toepasselijk zij.

In Beiklem eindelijk worden geene ongeneeslijken opgenomen,
ja zelfs de krankzinnigen, wier ziekte ouder dan ��n jaar is,
niet toegelaten, waarom in Bethlern geene ingewortelde ziekte-
gevallen of van den aanvang af ongeneeslijken gevonden wor-
den. Wijders worden de krankzinnigen, die gedurende ��n
jaar in dit gesticht vertoefd hebben, weggezonden *), zoodat
het mij zeer verwondert, dat het getal der herstelden, bij zulke
bepalingen, niet grooter is.

Hoogst zeldzaam zijn diegene, welke ons ziekenhuis hersteld ver-
laten hebben, weder ingestort, zoodat, gedurende de vijf laatste
jaren, slechts vijf andermaal door dezelfde ziekte aangetast zijn ;
de verhouding dus tusschen deze en degenen, welke opgenomen
zijn, is gedurende dit tijdvak, als 5 : 217 = 1 : 43. In
Bic�tre en la Salp�tri�re is deze als 1:15 (f). Dit onder-
derscheid zal echter veel grooter zijn , indien men , zooals naar
mijn inzien moet gedaan worden, de verhouding berekent tus-
schen het getal der weder ingestorten en dat der herstelden,
als wanneer deze in ons gesticht geweest is als 5 : 88 =
1 : 17,6, in Bic�tre en la Salp�tri�re, als 739 : 2763 � 1 : 3,7 §),
welk getal verbazend groot is, daar alzoo van de vier her-
stelden nagenoeg ��n weder ingestort is.

Wat het getal der overledenen betreft, is het onderscheid
in ons gesticht, tusschen de vijf laatste en de dertig eerste
jaren dezer eeuw, vrij aanmerkelijk, niet zo� zeer uithoofde
van het groot getal der overledenen, als wel omdat, wegens
het gering getal dergenen die hersteld het gesticht verlieten,
de verhouding tusschen de overledenen en de herstelden grooter
is, ja zelfs het getal der herstelden overtreft. Gedurende laatst-
genoemd tijdvak toch zijn er overleden 52. hersteld 36. Op
den eersten Januarij 1800 waren er aanwezig 21 krankzinnigen,
in dertig jaren zijn er bijgekomen 126, zoodat de verhouding
tusschen het getal der overledenen en dat der aanwezigen is,
als 52 : 147 = 0,35 � 1 : 2,8. Daarentegen is dezelfde
verhouding in de laatste vijfjaren geweest als 43 : 247 =: 0,i7
■= 1 : 5,7 , hetgeen bijna gelijk staat met de verhouding voor
Bic�tre en la Salp�tri�re opgegeven, alwaar deze in de eerste

*) i'riedrkich, Magazin, t. a. p. bl. 71.

�) Compte rendu, Tab. IX, en bladz. 10.

§) Onder deze berekening zijn ook begrepen 36 herstelden, die uit de
ongeneeslijken zijn hersteld, en niet in de 'l'abei, waarbij de ongeneeslijken
uitgesloten zijn, opgesomd werden.

^feeks stond tot 0,18 = 1 : 5,6; in de tweede tot 0,16 =*
1 ^: 6,0; en de derde tot 0,13 = 1 : 7,5 *). In Charenton
Waas zulks als 221 : 1111 = 0,20 = 1 : 5,0 f). Men zie
Wijders meerdere vergelijkingen omtrent dit punt bij guislain,
J-ra d� sur Vali�nalion mentale, 2^e deel, bladz. 212, vols-g-.

Jen slotte merk ik nog aan, dat in ons gesticht het getal
der mannen dat der vrouwen overtreft; hetgeen gedeeltelijk
daaraan kan worden toegeschreven, dat vele krijgslieden in ons
auis opgenomen worden. Intusschen is het getal dezer laatsten
j^uel zoo groot, dat daaruit alleen dit onderscheid tusschen de
oeide geslachten zoude kunnen verklaard worden; het getal
^toch der mannen in elk der drie door mij opgegevene klassen
was grooter, als dat der vrouwen, zooals ook in de eerste
dertig jaren dezer eeuw, niettegenstaande in zeer vele buiten-
^uidsche ziekenhuizen, en ook te Amsterdam, het tegenover-
gestelde wordt waargenomen. Over de oorzaken hiervan han-
delen breedvoerig esqdikol §) en rucus **).

'■>) Ofschoon het hoogst moeijelijk is, met juistheid het ge-
tal der krankzinnigen in ons Vaderland te bepalen, kan men
dit echter eenigzins begrooten uit een onderzoek, op open-

^uai' gezag bevolen, waaruit is gebleken, dat het getal der
^K1ankzmnigen in verhouding tot dat der ingezetenen op den

^ersten Januari] 1825 , in ons vaderland geweest is als volgt ff):

EVENREDIGHEID
TUSSCHEN HET GE-

'. In Amsterdam is de verhouding tusschen het getal der krank-
zinnigen en dat der inwoners voorzeker niet minder dan als
1 : 1000. Vermits echter het getal krankzinnigen in de
steden grooter is dan ten platten lande, zal de hierboven opge-
gevene verhouding niet ver van de waarheid afwijken. Fdchs
besluit uit eene vergelijking tusschen de onderscheidene volken,
dat de verhouding tusschen het getal der krankzinnigen en
dat der bevolking in het algemeen is, als 1 : 900 *). Waaraan
echter het groote onderscheid tusschen eenige provinci�n, zoo-
als bij v. tusschen Vriesland en Overijssel, moet worden toe-
geschreven , betuig ik niet te kunnen verklaren, indien name-
lijk de telling overal even naauwkeurig is ten uitvoer gebragt.
Ik ben zelf naderhand in de gelegenheid gesteld geweest, om
deze tellingtafels te kunnen vergelijken, en heb mij toen over-
tuigd , dat er geene fouten in de tafel, door friedreich mede-
gedeeld, zijn ingeslopen.

Daar voor het overige in ons krankzinnigenhuis niet meer
dan 100 krankzinnigen kunnen worden opgenomen, zoo blijkt
daaruit genoegzaam, dat dit op verre na niet toereikend is.

16) Dat deze hoop en verwachting niet geheel en al ijdel
zoude zijn, vermeende ik met eenigen grond te kunnen ver-
trouwen ; het was mij namelijk niet onbekend, dat onze ge-
eerbiedigde Koning, door menschenliefde bezield, sedert lang
bedacht was geweest, om aanmerkelijke verbeteringen in het
lot der krankzinnigen te bewerkstelligen, doch ten gevolge van
den heilloozen Belgischen opstand, in de uitvoering daarvan
was verhinderd geworden. Intusschen heb ik, korten tijd na-
dat deze redevoering was uitgesproken, met groote blijdschap
deze mijne hoop bevestigd gezien, daar het Hoogstdenzelven
behaagd heeft, aan mij de taak op te dragen, om een voor-
stel in te dienen, over de beste wijze en middelen, welke tot
verbetering en leniging van het ongelukkig lot der krankzin-
nigen in ons vaderland, zouden kunnen worden aangewend.

*) Comple rendu, Tabel VI: verschillend is 8e evenredigheid in de I^3teTabel, waarin al de overledenen zijn opgesomd , als wanneer de evenredig-
heid is, als 5851 : 1246 = 0,21 = 1 : 4,7.

t) Ann. d'Hygi�ne puil. 1. c. bl. 137 volgg.

§i Ann. d'Hygi�ne puil. 1. c. bl. 107 volgg.

**) friedreich, Magazin, 1. c bl. 95.

tt) FRIEDREICH, Magazin, 1830, .'i^de Stuk, bl. 148.

*) friedreich, Magazin, X Stuk. bl. 90. ,

Het zij mij vergund, hier ter plaatse een' brief van boer-
haave mede te deelen, mij vroeger door den Heer rn. themmen,
■ued. Doctor te Amsterdam, geschonken. Deze is geschre-
ven aan den Heer w. ro�ll, toen ter tijd Hoogleeraar in de
ntlcedkunde te Amsterdam, en handelt over een geval van
'Wannnoedigheid, hetwelk, zooals mij voorkomt, van hyste-
^rischen oorsprong was. Uit dezen brief blijkt, dat boerhaave,
^erwijl hij de ziekte trachtte te genezen, die naar zijn ver-
goeden zich bij de zwaarmoedigheid voegde, nog niet geheel
ⁿ « het verband had ingezien tusschen de kwaal van het
gemoed en de ziekelijke verschijnselen. Hij beveelt echter een
acht geneeskundig bestuur aan en verwaarloost de psychische
^Uui* niet. Zoo iemand zich soms x^rerwondert, bij hem zulke
^arn,,ngestelde voorschriften te vinden, herinnere hij zich dat
oodanige toen ter tijde meest gebruikelijk waren.
"* brief is van dezen inhoud:

Re omni rite perpensa collegi malum, cui obnoxia languet lec-
tissima domina, ex animi potissimum moerore et perturbationibus,
pendere, atque causam liarum quurn ars nostra vix aitingat, haud
m.ultum subsidii ad-f er at medicina, ld vero, quod simul adest
minus bonae conditionis circa vasa uterina medelam quidem, mea
sane senientia , admittet. Meditatus commendare ausim, ut si-
mtdac jam desinet repnrgatio menstrua , hauriat tribus diebus,
successivis, quotidie, marie, jejuna potionem purganlem A, in-
tegram, una vice. Vesperi autem ejus diei bibat liquorem B.
uno haustu. � Hisce quoque diebus proderit parcior victus,
frigoris evitatio, sedaius motus, animi tranquillitas, vesperi pe-
dum, balneum per semilwrii spatimn. Hisce peractis, consulo,
smnat ter quotidie quinqve simul catapoiia C. svperbibendo sem-
per unciam unam de vino medicato D. ld opportunum erit facere
hora ante jentacula , prandium, coenam.

Interea loei fugiat largum nimis polus aquosi usum � Cor-
pus exercitalione crebra moveat, atque abdomen imprimis mane,
et vesperi, perfricandum curet pannis asperiusculis , calidis, sic-
cis, ad eam, praeeipue ventris plagam, qua tumor Me assurgit,
quo commode dissipari sensim queat. Atque ea quidem si hac
lege peracta, bene cesserint: turn medio Julii mensis aquas Spa-
danas potas curationem in sanationem ducturas auguror : Si, modo
intempestiva impraegnatio haud inlercesserit, hancque ita melho-
dum ultra vetuerit; sique vita eiiam et animus, sic regi forte
queat, ut affectibus majoribus liber, pacate degat. ld ubi sa-
pienti monitu felix impetras, Kippoer atis eris voce Medicus
ph�osophus Beo similis! sed ardua, quae pulchra. Vale Leidae
17 | 33.

t,i]iQO<; yttQ q>bloGo(f>o<; , iO�&toq

De decenti habitu Cap 3. (§ 5).

fy Lap. Cancror. gr. VIII.
Lap. Haematit. gr. III.
Myrobalan. Citrin. gr. VIL

Sacchari perlali gr. VI.

Scammon. lectissimi gr. VIL

Syrup. Cichor. c. Eh. dr. V.

diu, accurate, contritis in mortario vitreo,

vitreo postillo, admisce.

Aq. Stillatit. Melissae Unc. II.



	VIU
	VIU		VOORREDE.
			VOORREDE.

toonen, zal hij deze bladen toch niet ter zijde kunnen leggen, zonder den Schrijver daarvan te hebben lief gekregen en zonder dat de overtuiging bij hem ver- levendigd is, dat de natuur eene rijke bron doet vloei- jen, waaraan ook hel gemoed zich laven kan.

		Utrecht, 29 Sept. 1863,
				HARTING.



^scheid duidelijk; er moeten dus twee zeuuwdraden ge- prikkeld worden, welke ieder hunnen prikkel van de huid afzonderlijk naar de hersenen overbrengen; vloeiden zij immers in eenen stam te zamen, dan laat zich niet wel Oenkeu, hoe deze twee prikkels konden onderscheiden Worden, en hiermede overeenstemmend, leeren ook de latere waarnemingen, clat deze fijne draden zich nergens ¹¹¹ takken verdeelen, maar iedere draad blijft afgezonderd «oor hem loopen, zoo verre men met het microscoop ^an nasporen ). Zoo vele prikkelbare punten ik dus op ue huid heb, zoo vele verschillende zenuwdraden moeten ^er zija, die al deze prikkels naar het hoofd geleiden; Vaaneer nu echter de ontleedkunde leert, dat alle gevoels- ^nuwen de achterste helft van het ruggemerg doorloo- pt, zoo volgt hieruit, dat in deze achterste helft alle raden van gevoel, welke van de geheele oppervlakte van ^e huid afkomen, vereenigd zijn; reken ik nu b. v. dat °P iedere quadraat-lijn der huid slechts een enkelvoudige ^enuwdraad is, en zeer waarschijnlijk is dit getal veel srooter t), en de geheele oppervlakte 12 vierkante voeten ^airg<'breidheid heeft §), dan verkrijg ik op ieder D duim ^a-4 zenuwdraden, op ieder D voet 20,736, en over het Seheele ligchaam 248,832; al deze draden nu moeten in ^ae achterste helft van het ruggemerg bevat zijn, hetwelk Nauwelijks meer dan 6 quadraat-lijnen dikte zal hebben, ; Vol gens de onderzoekingen van den beroemden muller te Berlijn* " ecne mondelinge mededeeling. Zie ook zijne Physiologie 1 B 1 St. "' ^68, ehrenberg en poggendore , Anna], der Physik. 1833, n° 7. ^P' 44,9. sqq. t) -Men rake b. v. slechts voorzigtig een fijn haartje op de hand aan,



	h,	^aai'«or(el_s is ook nog de huid gevoelig
		^aai'«or(el_s is ook nog de huid gevoelig
			»J Gewoonlijk rekent men 13 a 14 vierkante voeten , ik heb om niet "verdrijven, slechts 12 genomen, daar het 5° paar zenuwen als gevoels- uw van het hoofd ook in het verlengde ruggemerg eindigt, behoefde ^D1J 'leze rekening het hoold niet af te zonderen.



		51

merkelijk verschil tusschen Galvanismus, Electriciteit, Magnetismus en zenuwkracht; immers liggen deze fijne draden vooral in het ruggemerg zoo nabij elkander, dat uien hier geen duidelijk omhulsel meer ontdekken kan, en de kracht springt echter niet over; Electriciteit en Galvanismus worden door vochten zoowel als door den samenhang der deelen geleid, Magneetkracht dringt door �die stoffen zonder onderscheid; terwijl in het ruggemerg, hetgeen altijd vochtig is, meer dan 250,000 draden in � □ lijn bevat zijn, blijft echter de werking van iederen ^zenuwdraad afgezonderd, zoo, dat de prikkel eener naald la�gs eenen enkelen draad zich voortplant en bij dezen bepaald blijft; indien door dezen prikkel meerdere zenuw- draden bij wijze van overspringing werden aangedaan, dan �Hoest de prikkel eener naald de gewaarwording mede- deelen, of de geheele vinger werd geprikkeld; dit heeft "■ v. plaats, als door eenen stoot tegen den elleboog de stam der zenuw die naar de vingers zich begeeft, wordt geraakt, dan schijnt het, alsof de vingers zelve daardoor getroffen worden, doordien alle gevoeldraden, die van de Vingers afkomen, worden aangedaan, en dewijl ons de gewaarwording wordt medegedeeld langs denzelfden weg,. langs welken wij gewoon zijn de prikkeling van de vin- gei's te ontvangen, kunnen wij haar niet meer onder- scheiden; hetzelfde heeft plaats in het zoogenoemde sla- P^e'i van het been, wanneer de zenuw, die zich naar het been begeeft, gedrukt wordt; het geheele been schijnt dan geprikkeld te worden; wanneer ik daarentegen den 'luim met eene naald prikkel, heb ik nimmer de gewaar- wording, of ik mij in de vingeren gestoken had ). ^e zenuwkracht is dus naauw aan het zenuwmerg of d ... ^uei1 zenuwdraad gebonden, zij wordt niet door vochten geleid, en kan niet overspringen, gelijk Electriciteit of

	') ^z'e Aanteekening (2).

			4*



			165

wij zelfs artsen, die hunnen eigen toestand overigens zeer o-oed konden beoordeelen, zelve hierdoor misleid, met een stervend ligchaam nog plannen voor de toekomst zagen smeden. Indien het bloed niet genoeg gezuiverd wordt en te aderlijk is, verdooft en belemmert het de hersen- krachten, welke haren noodwencligen prikkel tot opwek- king en werking ontberen: zoo maakt kolendamp mat, zwaar, dof, slaperig, en eindelijk wordt de hersenkracht geheel verlamd en er volgt verstikking. Hetzelfde heeft plaats, als donker aderlijk bloed in de hoofdslagaderen van een dier wordt ingespoten; het wordt mat, dof en verstikt, indien niet spoedig slagaderlijk bloed wordt toe- gevoerd, waardoor het weder wordt opgewekt *). Mis- schien kunnen wij, althans gedeeltelijk, de treurigheid, nedergedruktheid en matheid van den geest bij leverbe- zwaren en van den onderbuik, waar het dikke, zwarte aderlijke bloed der ingewanden niet genoeg gezuiverd wordt, en de moedeloosheid bij scheurbuik, waar het bloed te waterig, aderlijk en niet genoeg prikkelend is, met buii- dach t) uit deze oorzaak genoegzaam ophelderen §). Wij moeten echter hier opmerken, dat de invloed van het slagaderlijk of aderlijk bloed zich niet alleen bepaalt

	) bichat, sur Ia Vie-et la Mort, 4 Ed. Par. 1822.'Vil Art. pag. 360. sqq. f) bukdach, vom Balie, III Th. pag. 115. §) Zoo is bij zeer vele zwaarmoedige krankzinnigen een passieve bloeds- aandrang en vertraagde omloop daarvan in het hoofd duidelijk, waarbij niet zelden de handen kond zijn en het hoofd heet en gezwollen is; het aderlijk zwarte bloed schijnt zich te zeer in de hersenen op te hoopen, en niet spoedig genoeg daar uit te vloeijen, hetwelk steeds eene nederge- druktheid van den geest en zwaarmoedigheid te weeg brengt. Vanhier, dat somwijlen een zwaarmoedige in koorts door den snelleren bloedsomloop vro- lijk en levendig wordt ).

		*) eubdach , vom Baue, III Tn. p. III.



	GESCHENK

*j9^- J.<St. (/u^^puZ^^J^*

		wsim, j Vf.'u-m<>r->'-,''Kii -lit.LLii'i AMSTERDAM. ■



		ZIEL EN LIGCHAAM IN HUNNE ONDERLINGE VERHOUDING GESCHETST, IN ZEVEN VERHANDELINGEN; DOOR J. L. C. SCHROEDER VAN DER KOLK, In leven Hoogleeraar aan de UtrccMsclie Hoogescnool.

			UTRECHT, C. VAN DER POST Jr. 1864.



			VOORBERIGT.

		De bundel, welke hier den lezer wordt aangebo- den , bevat het meerendeel der populaire voorlezingen , die bij verschillende gelegenheden door mijnen vader zijn uitgesproken geioorden en reeds vroeger alle in druk zijn verschenen. Daar de meeste in den handel niet meer verkrijgbaar waren, heb ik, van verschillen- de zijden hiertoe aangezocht, tot eene gezamelijke uit- gave der volgende verhandelingen besloten : 1. Over de venvaarloozing der vereischte zorg, ter leniging van het lot der krankzinnigen, en tot hunne genezing in ons Vaderland, uitgesproken te Utrecht bij de overgave van het Rectoraat den 26 Maart 1837. 2. Het verschil tussehen doode natuurkrachten, levenskrachten en ziel: voorgedragen in het Natuurkundig gezelschap te Utrecht 1835. Van deze verhandeling is een tweede druk ver- schenen, die ?nede is uitverkocht. 3. Het instinct van planten, dieren en mensen. i. Over het verschil van psychischen aanleg van het dier en den mensch.



	VI
		V O O 11 RE DE.


5. Over den invloed van het ligchaam op de ziel van den mensch. De drie laats Ie zijn in 1843 gezamelijk uitgegeven. 6. De zelfstandigheid der ziel. 7. De moederliefde in de natuur. Deze (N°. 6 en 7) zijn in de jaargangen 1852 en 1858 van het Album der natuur opgenomen, en even als de overige in het Natuurkundig Gezelschap voor- gedragen geworden. Behalve deze zijn nog eenige andere verhande- lingen verschenen, onder anderen: Over den invloed van den Sterkendrank op het menschelijk ligchaam en de Mijlpaal. Beide zijn echter door de Ver- eeniging tot afschaffing van den sterkendrank uitge- geven en hierdoor zoo algemeen verspreid, dat een lier dr uk geheel overbodig scheen. Eene voorlezing: Over de afstamming van het menschelijk geslacht, geplaatst in het Tijdschrift voor waarheid /n liefde, Jaargang 1845, is mede achterwege gelaten, daar deze meer eene beschouioing van den toenmaligen stand van het vraagstuk, dan eigene beschouwingen van den schrijver behelst. Ik kwam te eer hier toe, omdat men in den bun- del, zooals deze nu is samengesteld, min of meer eene algemeene strekking kan herkennen, namelijk eene be- schouwing der verhouding waarin ligchaam en ziel tot elkander staan. Hierdoor werd het mogelijk een al- gemeenen titel aan het hoofd dezer verhandelingen te plaatsen. Het zal wel overbodig zijn hier te doen opmerken, dat sommige der vroegere verhandelingen niet meer geheel voldoen aan de eischen der tegenivoordige wetenschap. Wat de wetenschappelijke resultaten betreft', beschoutve men ze alleen als des Schrijvers overtuiging op den datum der uitgave. Dat de Schrij- ver zelf daarover evenzoo oordeelde, blijkt voldoende



			VII
		VOO 11 BEDE.	VII
		VOO 11 BEDE.

uit de omstandigheid, dat hij, hoewel vaak hiertoe aangezocht, steeds weigerde de tweede verhandeling voor de derdemaal te laten herdrukken, daar deze eene geheele omwerking zoude vereischt hebben. Wat hier echter gezegd is geworden omtrent de zuiver wetenschappelijke resultaten, geldt geenszins van de algemeene strekking en beschouwingen van den Schrijver, welke nagenoeg onveranderd dezelfde zijn gebleven. Bij de rangschikking is de tijdsorde gevolgd, met uitzondering van de eerste verhandeling, die eenigzins op zich zelve staat en meer eene historische waarde bezit, daar met deze de hervorming van het krank- zinnigenwezen in ons Vaderland als het ware is aan- gevangen. Ten slotte rust nog op mij de pligt, den Hoog- leeraar p. harting, mijnen dank te betuigen voor de hulp mij bij de uitgave dezer verhandelingen verleend. JSIcio stvich t _nc � ,' Dr. H. W. SCHKOEDEE van dek KOLK. 2� Sept. 1863.

	De hulp, waarvan boven sprake is, heeft zich be- paald tot liet nazien der drukproeven, tijdens de heer H. w. schroeder van der kolk zich buiten 's lands bevond. Ik deed dit gaarne. De daaraan besteede uren waren uren van zoete, weemoedige herinnering. Het was mij daarbij alsof ik nog, zooals weleer, rede- kavelde met den dierbaren, veeljarigen vriend, wiens warm hart zich in schier iedere bladzijde der volgende verhandelingen openbaart. Het kan niet anders of hij die deze leest moet daarin voedsel voor eigen hart en geest vinden, en zelfs dan wanneer het koele ver- stand hem hier en daar enkele zwakke punten mogi



		8 tot verzorging van krankzinnigen ingerigt, waren in de voorgaande eeuw niet alleen zeldzaam, maar ook naauwe- lijks dezen naam waardig. In verreweg de meeste plaat- sen werden deze ongelukkigen in enge, dikwerf vuile en stinkende kerkers en holen opgesloten, waarin zij evenmin het zonlicht en de frissche lucht, als eene vrije ligchaams- beweging genieten konden, en dus waren zij verstoken van de middelen, die tot hunne genezing niet slechts als heilzaam, maar zelfs als hoogstnoodzakelijk moeten be- schouwd worden; ja wat meer is, niet Weinigen werden aan de ruwe en harde behandeling van bedienden over- gelaten, of aan de nieuwsgierigheid van het gepeupel ten toon gesteld, en, als het ware, gelijk afschuwelijke mon- sters, uit de maatschappij verbannen. Daarenboven, van de hulp eens bekwamen Geneesheers, en .van de toespraak eens menschlievenden en vertroostenden vriends verstoken, werden zij met ketenen, onthouding van voedsel en sla- gen gepijnigd. Eindelijk nogtans heeft in den aanvang dezer eeuw, de uitmuntende pinel zich eene onsterfelijke eer verwor- ven, door het eerst de kerkers dezer ongelukkigen te openen, hunne ketenen en banden te verbreken en mensch- lievendheid en goedwilligheid in hunne verblijfplaatsen in te voeren. Hij is hierin zoo uitnemend te werk gegaan, dat zijne heilzame en welwillende zorg velen in gezond- heid hersteld, en hierdoor hen aan zich zei ven en aan de hunnen heeft teruggegeven. "Voortreffelijke verdienste voor- zeker! Belangrijke overwinning, door menschelijkheid en wetenschap op barbaarschheid en onkunde behaald! Door het voorbeeld van dezen grooten man aange- moedigd, begonnen de Geneesheeren, voornamelijk in Frankrijk, Engeland en Duitschland, zijne voetstappen te drukken, en zich tegen de bovenvermelde wreedaardige en verfoeijelijke kwellingen met kracht te verzetten. De Vorsten en Koningen, aan hunne raadgevingen het oor



		16 lot door de bitterheid der menschen verzwaard, of wat meer zegt, voortdurend gemaakt, totdat de Goddelijke barmhartigheid hen door den dood aan zooveel ellende en aan zooveel menschelijke onregtvaardigheid onttrekt. Men werpe mij niet tegen, dat hunne droefheid slechts ingebeeld is. Een hersenschimmig kwaad toch, waarvan de gedachte het gemoed aangrijpt, veroorzaakt der ziel geeue mindere pijniging, verwekt daarin geene min- dere droefheid, dan een wezenlijk kwaad. Ja het kan zelfs als zwaarder beschouwd worden, dewijl vaak noch de toespraak van vrienden, noch de vertroostende voor- schriften der Godsdienst, iets tot zijne verzachting en leniging kunnen toebrengen, maar het eenige middel ter redding te zoeken is in de voorzigtige zorg en behande- ling des geueesheers, van wiens hulp de meeste zwaar- moedigen en krankzinnigen verstoken zijn. Intusschen wordt deze ziekte des te meer ongeneeslijk, hoe langer de ziel daardoor aangedaan wordt. Ziet daar eene algemeene schets van het droevige lot van vele zwaarmoedigen en krankzinnigen, door de zorge- loosheid en onregtvaardigheid der menschen verslimmerd en onherstelbaar geworden. � O! dat de voorbeelden van het onregt, dat hun geschiedt en waarvan ik hierboven, met een woord gewag maakte, slechts bij vreemden, en niet in ons Vaderland aangetroffen werden. Maar dit vindt, helaas! geene plaats, en, wij moeten het bekennen, uit menschenliefde is in ons A'aderland -nog zeer weinig voor deze ongelukkigen tot stand gebragt. Vruchteloos hebben zij tot nu toe de hulp en bescherming van den Staat en zijne burgers ingeroepen, vruchteloos roepen zij deze nog dagelijks in. Het is derhalve, zoowel in het belang der waarheid, als in het belang dier ongelukkigen zelven, voor ieder mensch, die zich dezen naam wil waar- dig tooneu, een dure pligt om, waar zulks nuttig kan zijn, openlijk te vermelden, wat hij met zijne oogen ge-



			AANTEEKENINGEN.

		1) Men zie J. c. a. heikroxh , Lehrbuch der St�rungen des Seelenlebens , Leipz. 1318. I» Deel, bladz. 69 volgg. C. SPEENGEL, Verstich e.iner pragmaiischen Geschichte der ■Artzneyhunde, Halle 1821. 3^de Uitg. D Deel, bladz. 21 en op ■vele andere plaatsen. J- b. feiedreich , Versnelt einer Literalur-Geschichte der Pathologie und Therapie der psychischen Krankheiten , Wurtz- burg 1830, bladz. 1 en volgg. P- -E. fodee�, Traite du D�Lire, Parijs 1817, I^e Deel, bladz. 45. 2) Men zie J. b. friedreich, Verstich etc., bladz. 90 volgg.; ^c- sprengel , Ueber plato's Lehre von den Geisieszerr�ttungen, »'» nasse, Zeitschrift f�r psychische Aertzte, 1818. II^U Deel, bladz. 159 volgg. 3) Be. morbo Sacro, § 2, 3. Edit. van Linden. II^e Deel, bladz. 142 en volgg. � Het is mij niet onbekend, dat dit boek van Hippocrates verdacht is, als niet door den eersten Hippocrates geschreven, doch in de echte boeken worden op ^Vl'le plaatsen de natuurlijke oorzaken der zwaarmoedigheid en Krankzinnigheid opgegeven, en nergens wordt er van booze ('eesten gesproken. � Men zie wijders J. B. friedreich, t. a. pi., bladz. 46 en volgg., en voornamelijk de uitmuntende Inwij- ding-Dissertatie van den geleerden h. nasse , Be Insania, com- inentatio secundum Libros Hippocratis, Bonn 1829. Hoofdst. ■> 3, 9 benevens de gewigtige aanteekeningen, welke door ^Zljnen vader, den Hoogleeraar F. kasse, achter deze Disser- tatie zijn gevoegd, bladz. 77 en volgg.



			■lis

		vroeger als ambacht plaglen uit te oefenen, zoo als dat van schoenmaker, kleedermaker, verwer, smid, timmerman, boek- binder en dergelijken. Aan deze allen wordt, zoo veel moge- lijk , de gelegenheid verschaft, om dit hun beroep uit te oefenen, en worden hun daartoe de noodige gereedschappen uitgereikt. Zeer velen houden zich bezig met het zagen en kloven van brandhout, anderen verstellen de bedden en matrassen voor het garnizoen, of ten dienste der doortrekkende en voor rekening der ingezetenen verpleegd wordende krijgslieden; de vrouwen naaijen of verstellen het beddelinnen, kleederen, gordijnen, dekens en dergelijke, bereiden de spijzen, enz. Uit de navolgende opgave zal kunnen blijken, welke werk- zaamheden door de daarmede zich onledig houdende krankzin- nigen verrigt worden. Bij den aanvang van het jaar 1837 was er een aantal van negentien krankzinnige mannen uit de laagste klasse aanwezig; zeventien hunner (twee waren zoo- danig onnoozel, dat zij zelfs tot het minste werk niet in staat waren) hebben van 1° November 1836 tot 1° Maart 1837, 48000 blokjes ) gezaagd en gekloofd, 14 matrassen versteld, 44 stuks verschillende kleedingstukken, haren kleeden enz. ver- vaardigd. Daarenboven hebben twee krankzinnige timmerlie- den 74 stuks verschillende meubelen, zoo als tafels, stoelen, ban- ken, voetbankjes, vervaardigd en 109 stuks meubelen hersteld. Gedurende dit tijdperk hebben elf vrouwen, uit verschillende klassen, 705 ellen linnen en katoen verbruikt, waarvan zij lakens, gordijnen , kleederen en andere voorwerpen vervaardigd of genaaid hebben , en onderscheidene paren kousen gebreid ; tot welke werk- zaamheden de vlijtigsten door kleine belooningen en versnaperin- gen aangemoedigd, nimmer echter door dwang gedrongen worden. De meer vermogenden worden met onderscheidene spelen, met teekenen, muzijk en andere uitspanningen bezig gehouden; daarenboven is er eene kleine boekerij voor hen opengesteld, waarover het opzigt aan ��n hunner is opgedragen. Het beheer over dit gesticht is aan zeven Eegenten; (waar- onder ik mij zei ven mag tellen) opgedragen, alsmede aan den Geneesheer N. p. vtsscher, die dagelijks de krankzinnigen be- zoekt. � In het gesticht woont de Directeur met zijne huis- vrouw, aan wie het algemeen opzigt is aanvertrouwd, en die gehouden zijn, datgene ten uitvoer te doen brengen, wat door de Regenten en den Geneesheer is bevolen. Onder al de verbeteringen, welke in de wijze van beheer ) Door een drukfout staat in de oorspronkelijke tekst 4800, hetwelk de schrijver mij verzocht heeft te verbeteren. Yeet.



			2-7

		zijn ingevoerd, verdient echter inzonderheid vermeld te wor- den , de verdeeling, door de Regenten ingevoerd, waarbij aan ieder een bepaalde tak van beheer is opgedragen. Een der Regenten heeft het opzigt over het gebouw, draagt zorg voor de vertimmeringen en herstellingen, en raadpleegt dienaan- gaande met den bouwmeester, de bazen en werklieden; een tweede voert het beheer der geldmiddelen; aan een derde is het secretariaat opgedragen; een vierde heeft het opzigt over de voeding en draagt inzonderheid daarvoor zorg, dat de beste en heilzaamste waren door de leverantiers voor eenen matigen prijs verstrekt worden; dat de spijzen naar vereischte toebereid worden, enz.; een vijfde bestuurt al dat gene, wat betrekking heelt tot de kleeding en ligging, welk beheer van zeer wijden omvang is, daar de krankzinnigen uit de laagste klasse op kos- ten van het gesticht gekleed worden, en deze kleederen, zooals ^w'j gezien hebben, voor het grootste gedeelte, door de krank- zinnigen zelve vervaardigd en versteld worden. Aan den zes- den der Regenten is de zorg toevertrouwd, om al datgene, ^M'at tot de werkzaamheden, oefeningen en uitspanningen be- hoort, te besturen en te regelen, zullende het, na hetgeen hier- boven is vermeld, geen betoog behoeven, dat dit gedeelte eene der gewigtigste zorgen uitmaakt. De geneeskundige behandeling is aan den Geneesheer n. p. visscher en aan mij opgedragen , in dier voege , dat eerstge- noemde de dagelijksche verzorging op zich neemt, al dat gene, Wat de krankzinnigen benoodigd hebben, voorschrijft; het ge- bruik der druip-, stort- of warme baden regelt; aan den Di- ^lieteui- opgeeft en gelast, om dezen of genen onrustigen krank- zinnigen af te zonderen, of weder te ontslaan; terwijl, bij een ^spoed vereischend voorval, de Directeur zoodanige afzondering °i strenger toezigt zelf kan ten uitvoer leggen, onder verplig- ^mig echter, om hiervan naderhand aan den Geneesheer, met opgave der reden, berigt te doen. Op zekere bepaalde dagen eindelijk, ben ik gewoon met den ■lieer visschee al de krankzinnigen, die onder geneeskundige behandeling zijn, te bezoeken, wanneer wij met onderling goed- vinden bepalen, welke geneesmiddelen voor de krankzinnigen \ ooi-geschreven, of welke wijzigingen in de reeds voorgeschre- »ene moeten aangebragt worden; tevens onderzoekende, welke Uitwerking de geneesmiddelen sedert de voorgaande consultatie «ebben te weeg gebragt, waarvan wij in eene korte geschiede- nis der ziekte aanteekening doen. J�le veertien dagen vergadert het Collegie van Regenten, Waarvan een als Huismeester gedurende twee jaren het Voor-



		�



	*:

*��w�w**



			AANHANGSEL.

		Het zij mij vergund, hier ter plaatse een' brief van boer- haave mede te deelen, mij vroeger door den Heer rn. themmen, ■ued. Doctor te Amsterdam, geschonken. Deze is geschre- ven aan den Heer w. ro�ll, toen ter tijd Hoogleeraar in de ntlcedkunde te Amsterdam, en handelt over een geval van 'Wannnoedigheid, hetwelk, zooals mij voorkomt, van hyste- ^rischen oorsprong was. Uit dezen brief blijkt, dat boerhaave, ^erwijl hij de ziekte trachtte te genezen, die naar zijn ver- goeden zich bij de zwaarmoedigheid voegde, nog niet geheel ⁿ « het verband had ingezien tusschen de kwaal van het gemoed en de ziekelijke verschijnselen. Hij beveelt echter een acht geneeskundig bestuur aan en verwaarloost de psychische ^Uui* niet. Zoo iemand zich soms x^rerwondert, bij hem zulke ^arn,,ngestelde voorschriften te vinden, herinnere hij zich dat oodanige toen ter tijde meest gebruikelijk waren. "* brief is van dezen inhoud: 3*



			36

		GULIELMO EO�LLIO H. BOERHAAVE. Re omni rite perpensa collegi malum, cui obnoxia languet lec- tissima domina, ex animi potissimum moerore et perturbationibus, pendere, atque causam liarum quurn ars nostra vix aitingat, haud m.ultum subsidii ad-f er at medicina, ld vero, quod simul adest minus bonae conditionis circa vasa uterina medelam quidem, mea sane senientia , admittet. Meditatus commendare ausim, ut si- mtdac jam desinet repnrgatio menstrua , hauriat tribus diebus, successivis, quotidie, marie, jejuna potionem purganlem A, in- tegram, una vice. Vesperi autem ejus diei bibat liquorem B. uno haustu. � Hisce quoque diebus proderit parcior victus, frigoris evitatio, sedaius motus, animi tranquillitas, vesperi pe- dum, balneum per semilwrii spatimn. Hisce peractis, consulo, smnat ter quotidie quinqve simul catapoiia C. svperbibendo sem- per unciam unam de vino medicato D. ld opportunum erit facere hora ante jentacula , prandium, coenam. Interea loei fugiat largum nimis polus aquosi usum � Cor- pus exercitalione crebra moveat, atque abdomen imprimis mane, et vesperi, perfricandum curet pannis asperiusculis , calidis, sic- cis, ad eam, praeeipue ventris plagam, qua tumor Me assurgit, quo commode dissipari sensim queat. Atque ea quidem si hac lege peracta, bene cesserint: turn medio Julii mensis aquas Spa- danas potas curationem in sanationem ducturas auguror : Si, modo intempestiva impraegnatio haud inlercesserit, hancque ita melho- dum ultra vetuerit; sique vita eiiam et animus, sic regi forte queat, ut affectibus majoribus liber, pacate degat. ld ubi sa- pienti monitu felix impetras, Kippoer atis eris voce Medicus ph�osophus Beo similis! sed ardua, quae pulchra. Vale Leidae 17 \| 33. t,i]iQO<; yttQ q>bloGo(f>o<; , iO�&toq De decenti habitu Cap 3. (§ 5).



			87

		A. fy Lap. Cancror. gr. VIII. Lap. Haematit. gr. III. Myrobalan. Citrin. gr. VIL Ehei........gr. IX. Sacchari perlali gr. VI. Scammon. lectissimi gr. VIL Syrup. Cichor. c. Eh. dr. V. diu, accurate, contritis in mortario vitreo, vitreo postillo, admisce. Aq. Stillatit. Melissae Unc. II. B. fy Aq: Stillatit Cortic. aurant � � � Cinnamom. � � � Meliss. a Ung. fi. Sp, Sulpli. p. Camp. gtt. III. � vitae Matthioli dr. I. Syrup. violacei dr. II. m. f. haustulus. C. 1^ Catechu optimi dr. p. Lap. haemat gr. XV. Mastiches gr. X< Olibani. Rhei. Sarcocoll. gumm. a. dr. p. 01. Stillatit. Ciaoi/ gtt. LV. m. f. pilulae, singulae gran. III.



	38

		D.

ljt Cort. Optimi Capparid � � Cinnamom. � � Tamarisc. Cort. Optimi Peruviani a dr. VI. � � granator dr. III. Flor. granator. pug. fi. Lign. Santal. rubr. dr. V. Ead. Oxylapathi dr. IV. m. p. unde cum vini Ehenani ® IV. F. L. A. vinum medicatum.



		HET YERSCHIL TUSSCHEN DOODE NATUUR- KRACHTEN, LEVENSKRACHTEN EN ZIEL *).

Wanneer wij met oplettendheid het groote ruim der ■Matuur, hare menigvuldige werkingen en de ons omrin- gende duizende voorwerpen gadeslaan, en tot de oorzaken dier menigvuldige verschijnselen trachten door te drin- gen, dan zien wij overal werkingen, veranderingen, be- wegingen en leven, waarvan wij te vergeefs de oorzaak zoeken op te sporen; een ons onbekend raadselachtig ^lets, een onzigtbaar vermogen door de gansche Natuur verspreid toont ons hare werkingen, en stelt ons de verwonderlijkste uitkomsten voor oogen, hoezeer zijn bestaan voor ons verborgen blijft; wij zien de maan en planeten statig door het ijdel ruim des Hemels drijven, maar geenszins de hand, die haar voortbeweegt, en in hare banen bewaart; wij bespeuren den invloed der maan °l> onze aarde in de eb en den vloed, maar zien de oor- zaak niet, die het water optrekt; wij nemen het evenwigt ^en den vasten stand tusschen zon en sterren waar, maar niet den oneindigen band, die dit alles verbindt.

	) van deze Voorlezing, uitgesproken in het Physisch Gezelschap te 'recht, verscheen in 1835 de tweede druk.



			40

		Even zoo doet dit zelfde vermogen alle ligchamen naar de aarde vallen, waardoor het zoowel de regendrop trekt uit de wolken, als de verwoestende lawinen en berg- klompen met een donderend geweld in den afgrond ter neder stort, terwijl hetzelve, als wilde het door eene schijnbare tegenstrijdigheid den onderzoeker afschrikken, tegen deze wet weder eilanden en zelfs bergen uit de diepte verheft. Wij zoeken naar eene zigtbare oorzaak, maar te ver- geefs, en dewijl het menschelijk verstand toch genood- zaakt is eene oorzaak aan te nemen, waar wij een uit- werksel bespeuren, noemen wij deze onbekende X eene kracht, waardoor wij een onzigtbaar vermogen verstaan, waarvan wij niet alleen niet kunnen bepalen, in welk verband het staat tot de stof, maar waartoe ons zelfs de woorden en alle denkbeelden ontbreken, om iets omtrent zijne natuur en aanzijn of wezen voor te stellen; wij kun- nen derhalve tot geene andere oorzaak van dit ons onbe- kend vermogen opklimmen, dan onmiddelijk tot de God- heid zelve, die deze onbekende krachten volgens vaste wetten in de natuur heeft daargesteld, en misschien ge- voelen wij op geen standpunt ons beperkt menschelijk verstand en gebondenheid aan de stof sterker, dan wan- neer wij tot den aard en de natuur dezer krachten wil- len doordringen; er blijft ons niets over, dan de verschil- lende verschijnselen na te gaan, en met elkander te ver- gelijken. Tot deze krachten behooren in de eerste plaats die, waardoor de stof zich onderling aantrekt, die zoowel een ligchaam doet op de aarde vallen, als ook waarschijnlijk den zamenhang der stof zelve daarstelt, waarom wij deze, daar hierdoor het bestaan der stoffelijke wereld wordt te weeg gebragt, Grondkracfilen der Natuur noemen. Hiertoe behoort dan vooral de aantrekkings- en terugstoo- tende kracht; behalve deze zijn er echter menigvuldige



			41

		verschijnselen in de natuur, welke wij geenszins uit deze krachten kunnen verklaren, maar die ons noodzaken ook andere krachten aan te nemen, in werking van de aan- trekkingskracht verschillende, en dit met elkander ge- meen hebbende, dat, schoon wij over hare natuur even- zeer in het onzekere zijn, zij echter onze zintuigen ster- ker aandoen, en dus duidelijker waargenomen worden, daarom men deze, als schijnbaar de stof meer naderende niet den naam van onweegbare stoffen (imponderabilia) heeft onderscheiden. Hiertoe behooren Licht, Warmte, Electri- �teit, Cxalvanismus en Magnetismus. Met was vooral voor onzen tijd bewaard, een hoogst opmerkelijk verband tusschen deze krachten aan te toonen, hetgeen door mijnen hooggeschatten vriend, eenen onzer geachte Sprekers, den Hoogleeraar moll te dezer plaatse ^Ju meerdere spreekbeurten, op eene voortreffelijke wijze ^ls aangetoond, en door hoogst opmerkelijke proeven be- vestigd; zoo zagen wij nog onlangs cloor den Magneet licht, warmte, zelfs gloeijing van Metaaldraden en Elec- trische schokken voortbrengen; zoo werkt omgekeerd het Cralvanismus op den Magneet, of doet Magneetkracht ont- staan ; eveneens worden door warmte Electrische en Mag- netische verschijnselen geboren; zoodat er naauwelijks ecuige twijfel bestaan kan, dat al deze krachten zeer naauw verwant zijn, hoezeer het ook nog niet mogelijk zij -te verklaren, uit welk grondbeginsel al deze uitwerkselen en wijzigingen dier krachten voortvloeijen. Er zijn echter nog andere krachten in de Natuur, Welke in meerdere of mindere mate van de opgenoemde ^Vr'j aanmerkelijk verschillen, en die wij slechts onder ^D1jzondere omstandigheden in ligchamen waarnemen, na- melijk die krachten, welke in het bewerktuigde rijk, in plant en dier aanwezig zijn, en welke wij, daar het leven ^ln alle zijne deelen haar uitwerksel is, levens kraakten noemen; deze krachten komen in eenige punten de zoo-



			m

		genoemde onweegbare stoffen (imponderabilia) zeer nabij, zoodat zelfs vele ook der hedendaagsche Natu uronderzoe- kers verleid zijn geworden, haar voor identisch, of slechts eenigzins gewijzigd te houden, en dus uit Galva- nismus en Electriciteit alle verschijnselen van het leven te verklaren. Daar dus de latere Natuurkunde geleerd heeft, dat de zoogenoemde Phvsische krachten onderling zoo zeer over- eenkomen, dat zij slechts wijzigingen van een grondbe- ginsel schijnen te zijn, kwam het mij niet ongepast voor, in deze spreekbeurt de vraag te overwegen: zijn dan alle krachten in da Natuur slechts wijzigingen eener grondkracht, en komen derhalve ook de levenskrachten zoo zeer met de opgenoemde imponderabilia overeen, dat wy haar inderdaad voor dezelfde kunnen houden, en deze weder zoo zeer met de ziel, dat wij, volgens de meening van eenige heden- daagsche schrijvers, de ziel voor niet anders, dan eene ge- wijzigde levenskracht, en dus het menschelijk ligchaam voor eene eenigzins m.eer zamengestelde en kunstiger Galvanische kolom moeten verklaren, en hierin eene eenheid in de Na- tuur moeten vinden ? of wijken zij genoegzaam, af, om hier het bestaan van bijzondere krachten en vermogens aan te nemen ? waarbij dan de verklaring van eenige harer eigen- schappen, ons tot eenige, misschien niet ongewigtige ge- volgtrekkingen en vergelijkingen tusschen kracht en ziel kan geleiden, waarbij wij om de uitgebreidheid der stof ons slechts tot eenige hoofdpunten kunnen bepalen. Dat deze opgenoemde imponderabilia veel invloed op het levend ligchaam kunnen uitoefenen, ja dat inderdaad sommige tot het bestaan van het leven noodzakelijk zijn, als een zekere graad, van warmte, en bijzonder bij de planten ook het licht, is eene toereikend bekende daad- i zaak; cle verschijnselen echter in het levend ligchaam aan- wezig, schijnen in vele punten meer met Electrische en bijzonder met Galvanische verschijnselen overeen te komen,



			43

		en het is vooral met deze laatste, dat vele Natuurkun- digen het levend ligchaam hebben vergeleken. Behalve de eigendommelijke verschijnselen van het Gal- ^v'»iismus, gaf hiertoe het zamenstel eener Galvanische kolom uit ongelijksoortige bestanddeelen veel aanleiding; men ontdekte namelijk, dat men niet alleen door het za- menvoegen van verschillende metalen, maar zelfs van ongelijksoortige stoffen, als kool, potlood, eene Galvani- sche kolom kon vervaardigen, ja het gelukte eindelijk BXJntzEn eene zwakwerkende kolom zamen te stellen van afwisselende vleesch- of spierlagen en zenuwen ). � Daar nu vooral het dierlijk ligchaam uit vele ongelijk- soortige deelen bestaat, welke alle met vloeistoffen door- drongen zijn, meende men, kon hieromtrent naauwelijks eenige twijfel overblijven; men vermoedde namelijk in de ^Z(;iiuwen, welke onzen wil naar de spieren geleiden, of di� wederom de indrukken der buitenwereld aan ons ge- ^v';tarworclingsvermogen overbrengen, geleiders eener Gal- vanische kracht te vinden, vooral doordien een Galvani- sche schok onwillekeurige zamentrekkingen der spieren e weeg brengt; deze stelling werd nog waarschijnlijker, doordien het Galvanismus in het oog het gevoel van licht, °P de tong van smaak, en in het oor van geluid op- wekte, en dus volkomen met zenuwkracht scheen over een '^e stemmen; hierbij komt de snelheid van geleiding, waar- door eene gewaarwording zich langs den loop der zenuw ^met geene mindere snelheid, dan die aan Electriciteit of "■'�ilvanismus eigen, scheen voort te planten, zoodat er nu mets meer scheen te ontbreken, om ons ligchaam voor eene soort van Galvanische kolom te verklaren. Dit denkbeeld ^G,'us vastgesteld zijnde, werd, gelijk dit gewoonlijk gaat, eene verklaring van alle verschijnselen hierop gebouwd. ) ^J- Ii�llek, Handbuch der Physiologie des Mensehen, Colleniz ^U'^, 1 B. 1 Abth. p. 63.



		44

Alle afscheidingen en zamenstellingen der vochten wa- ren nu niets anders dan Galvanische werkingen; men zag immers door het Galvanismus evenzeer nieuwe zamenstel- lingen ontstaan, en andere vernietigen, tegen de gewone wetten der scheikunde, gelijk dit in het levend ligchaam plaats heeft; zoo als men b. v. door het Galvanismus een zout in zuur en loogzout zag scheiden, verklaarde men hierdoor dezelfde werking in het ligchaam, dewijl ook uit het bloed op eenige plaatsen zure, op andere loogzoutige vochten worden afgescheiden; onze wil werkte nu op de spieren door eene Galvanische vonk of stroom in de zenuw op te wekken; de spieren werden eindelijk zelve magne- ten, waarin de kracht door de Galvano-Electriciteit der zenuwen werd opgewekt *); daar zich immers de Mag- neetkracht op het koper en andere geleiders uitstrekte, kon zij met hetzelfde regt in de spieren veronder- steld worden; terwijl onder de hedendaagsche Natuur- kundigen, (want de een klimt altijd op de schouders van den ander), eenige zoo verre gekomen zijn, de ziel voor niets anders dan eene Galvanische kracht, en de gedachte voor eene Galvanische vonk te houden t); ja het toover- woord Polariteit of Galvano-Electriciteit was voldoende, om al datgene zonneklaar uit te leggen, waarvan men niets begreep. Het ontbrak echter niet aan bewijzen, welke deze ver- klaring meer gewigt schenen bij te zetten, en deze vond men in de zoo bijzondere eigenschappen der Electrische visschen; bij deze ontwikkelt zich inderdaad eene Electri- sche kracht, welke eene zeer groote overeenkomst heeft met het Galvanismus; deze dieren bezitten namelijk werk- tuigen, uit vele dunne op elkander gelegen plaatjes be-

	*) hildebka�d�, Lehrbuch der Pbysiologie, § 131. 4" Ausg. t) Zie Aanteekenirig (!j.



		45

staande, waardoor deze eenige gelijkheid met onze Gal- vanische kolom verkrijgen, Hiermede geven zij willekeurige Electrische schokken ^aan hem, die hen aanraakt, welke van den schok eener Galvanische kolom niet schijnen te verschillen; deze schok Wordt geleid door metalen en dezelfde geleiders, welke het Galvanismus voortplanten, en desgelijks door glas en andere niet geleidende ligchamen gestuit. De schok van eenen dergelijken visch dringt zelfs door meerdere perso- den, wanneer zij elkander bevochtigde handen geven, ^even als dit bij Electriciteit en Galvanismus plaats heeft. -benige, vooral in het laatst der vorige eeuw, gelijk welsch, jingle en ingenho�ss, getuigen ook eene vonk hierbij gezien te hebben *), hetgeen weder latere niet hebben bevestigd; dayy bragt door middel van een microscoop de geleidraden tot y^u van een duim bij elkander, en echter kon hij bij de slagen van eenen zeer krachtigen Sidderaal geene vonk ontdekken; evenmin liet zich het Water ontleden, of eenige werking op den Electrometer bespeuren; het opmerkelijkst was echter, dat een schok van den visch in staat was eene naald tusschen een spi- raal geplaatst, oogenblikkelijk magnetisch te maken t), gelijk dit ter dezer plaatse meermalen door ons geacht Medelid den Hoogl. moll met de vonk eener Galvanische kolom is getoond. Wij zouden hierbij vele proeven ten dien einde geno- den kunnen voegen, doch het aangehaalde zij voldoende, °ns van de overeenkomst tusschen Electriciteit of Galva- nismus en de kracht bij eenen dergelijken visch aanwezig, te overtuigen; er blijft echter nog eenig onderscheid tus- schen deze over; het schijnt namelijk, dat het dier eene zekere rigting aan den schok door het water geven kan,

	) Zie treviranus, Biologie, 5 Band. p. 150. t) �Koriep, Notizen, April 1832, N°. 717. p. 198.



			40

		terwijl Electriciteit eji Galvanismus zich meer gelijkelijk door het water verspreiden; zoo ook grepen v. humboldt en bonpland den Sidderaal bij den kop en staart, wanneer dan de een, dan weder de ander slechts, of ook wel beide den schok ontvingen ). Het opmerkelijkst is echter, dat het dier zelf geen' schok schijnt te ontvangen, hetwelk geenszins met de eigenschappen van Electriciteit of Gal- vanismus overeenstemt; veel minder kunnen de verschijn- selen eenigen grond geven, om nu alle dierlijke ligchamen voor soortgelijke Sidderalen te houden; bij deze dieren is hiertoe een bijzonder werktuig aanwezig, wiens kracht, of liever, de wil van het dier over deze kracht met het door- snijden der zenuw vernietigd wordt; het is een wapen, aan deze dieren alleen eigen en door de Natuur tot hunne verdediging geschonken; zoo ook zien wij insekten, die phosphoresceren, terwijl de hoogere dieren alle eene eigene warmte bezitten, maar dit bewijst niet, dat Galvanismus, licht of warmte hetzelfde zijn als levenskracht. Zien wij nu eenig verschil tusschen de Electrische vis- schen en onze Galvanische kolommen, zoo is echter dit verschil tusschen de eigenlijke zenuwkracht en het Gal- vanismus nog veel grooter. Hoezeer ook bij den eersten opslag eene aanmerkelijke overeenkomst tusschen deze uit het reeds medegedeelde schijnt te blijken, toont echter eene nadere beschouwing overtuigend aan, dat de meeste Natuurkundigen zich in hunne verklaringen hebben vergist. Het Galvanismus of de Electriciteit is namelijk voor de zenuw slechts een prikkel, met iederen anderen prikkel gelijk staande, welke wel de zenuwkracht kan opwekken, maar de verschijnselen zelve niet veroorzaakt; wanneer na eene aanwending van het Galvanismus zamentrekking eener spier ontstaat, meende men, dat deze zamentrekking het onmiddelijk ge- ) Zie Muller, Handbuch der Physiologie des Mensclien, 1 13. 1 St. p. 66.



			47

		^Vc% was van het Galvanismus, terwijl dit slechts door middel der zenuwkracht cle zamentrekking der spier ver- oorzaakt, even als door iederen eenvoudigeu prikkel of aanraking cle zeuuwkracht kan opgewekt worden; de waar- heid hiervan blijkt, dat, indien men eene zenuw door- lijdt, en cle einden tegen elkander plaatst, een mecha- nische prikkel, of eene aanraking aan het bovenste einde der zenuw, geene zamentrekking te weeg brengt; zoo ook ⁿiet, als men dit gedeelte overdwars electriseert; plaatst ⁿien echter de eene pool op de spier en de andere op het boveneinde der doorgesneden zenuw, dan springt de J-'lt'vti�citeit volgens hare eigenschappen over, en er ont- staat zamentrekking; met andere woorden, eene in kleine ^stukken gesneden zenuw, waarvan de stukken aan elkan- der gelegd zijn, is een zeer goede geleider voor Electri- citeit en Galvanismus, maar niet voor zenuwkracht, zoo- dat beide derhalve verschillende wetten volgen. Zoo wekt "^et Galvanismus het gevoel van licht in het oog, niet, °rndat het Galvanismus gelijk is aan zenuwkracht; maar omdat het oog daardoor geprikkeld wordt, waardoor ons ^e gewaarwording van licht wordt medegedeeld, even ^als zulks plaats heeft bij eenen stoot of slag op het oog, Wanneer wij zeggen, dat het vuur ons uit de oogen springt. Eene nadere beschouwing echter van het maaksel der ^Zi'nuwen zal ons overtuigend doen zien, dat er wel eene ^a%eiTieeue overeenkomst der krachten plaats heeft, maar zij geheel verschillende wetten volgen. ■Ue zenuwen zelve namelijk, uit het ruggemerg en cle "ersenen zich door het ligchaam verspreidende, bestaan mt bundels van zeer fijne draden, welke bij eene naauw- 'eurige scheiding in gedurig fijner en fijner draden zich ei'deelen, tot wij eindelijk op hoogst fijne draden stuiten, ^G'ke slechts door een sterk vergrootend microscoop kun- ^lei> worden waargenomen; wij zullen Ulieden met de ver- ruilende metingen en beschrijvingen dezer fijne draden



		48

niet vermoeijen, en slechts aanmerken, dat volgens dumas en piievost 16000 dezer primitive draden eene zenuw vormen, die nog geen halve lijn dikte heeft ), zoodat ieder enkele zenuwdraad _T{_s* van eene lijn in dikte zoude evenaren; eene fijnheid, welke wel al onze denkbeelden overtreft, en velen Uwer ongelooflijk zal voorkomen, doch eene slechts oppervlakkige beschouwing zal ons doen zien, dat deze fijnheid nog naauwelijks toereikt om de eenvou- digste verschijnselen te verklaren; deze draden namelijk schijnen onafgebroken van de hersenen naar die deelen zich te begeven, in welke zij eindigen; zoo gaan ook de zenuwdraden voor gevoel van de hersenen en het rugge- merg naar de huid; die voor beweging, welke eenen af- zonderlijken oorsprong nemen, naar de spieren; deze fijne draden zijn ieder door een fijn vlies omgeven, zoodat zij geenszins in elkander loopen, maar van elkander geschei- den zijn t), zoo als wij b. v. het ijzerdraad tot de Gal- vano-magnetische proeven met zijde omwinden; dit vlies schijnt de zenuwkracht meer of min te isoleren; zoo wordt b. v. bij eenen eenvoudigen prikkel deze aandoening langs de aangedane zenuwdraad tot de hersenen overgebragt, terwijl integendeel onze wil de zenuwkracht eener zenuw opwekt, welke naar eene spier gaat, waardoor zamentrek- king ontstaat; indien ik dus met eene naald mij prikkel, dan wordt ��n zenuwdraad aangedaan, en deze geleidt dien prikkel onafgebroken naar de hersenen; prikkel ik met twee naalden nabij elkander, dan is mij dit onder-

	*) Zie magenoie, Journal de Phys. lom. III, p. 320. weber, lland- buch der Anat. von hiidebrandt, 1 Theil, p. 261 276, waar verschil- lende metingen worden opgegeven, en eindelijk de latere onderzoekingen van ehrenberg in poggexdorff , Annalen der Physik, 1833. N°, 7. p 449 sqq., en valeniin, �ber die Dicke der varik�seu Paden im Ge- hirne. ji�ller, Archiv. f�r Physiol. 1834, 3^e Heft, p. 401. f) In het ruggemerg en de hersenen wordt de teederheid zoo groot dat hier het bestaan van eene dergelijke scheede twijfelachtig wordt, in de zenuwen is deze echter duidelijker.



		50

dus zal in iedere D lijn een zesde van 248,832, dat is 41,472 draden zijn, waarvan de quadraat-wortel nagenoeg 204 is, zoodat dus deze vezels ongeveer ,L__ff van eene lijn, of ij^o- van een duim dik zijn, hetgeen dus met de microscopische waarneming, die tusschen een _T\|_T tot jIjj of zelfs _� !_r�� van eene lijn verschilt naar verschillende gedeelten vrij wel overeenkomt *). Hierbij echter reke- nen wij alleen die gevoelzenuwen, welke van de huid af- komstig zijn, geenszins die, welke van de inwendige deelen ontspringen, zoodat dit getal gewisselijk nog veel grooter moet zijn, en de reeds opgegevene verbazende fijnheid nog niet toereikende is, om alle verschijnselen te verkla- ren; wij gevoelen bij kramp in de spieren, rheumatische en andere ontstekingen ook pijn in de inwendige, onder de huid gelegene deelen, die wij zeer wel van pijn in de huid zelve kunnen onderscheiden, en welke dus door an- dere i gevoeldraden moet worden overgebragt, die wij bij de opgenoemde, in de achterste helft vau het ruggemerg aanwezige nog moeten rekenen, en die wel naauwelijks een kleiner getal kunnen bedragen, doch waarvan zich de hoeveelheid niet schatten laat. Indien wij eindelijk bedenken, dat in het ruggemerg nog bloedvaten en sap- pen zijn, die niet gevoelen, en toch eene plaats innemen, welke wij dus weder van de geraamde 6 □ lijn dikte moeten aftrekken , dan gaat gewis de fijnheid van bewerk- tuiging alle berekening en denkbeeld te boven, en echter zijn deze zoo teedere wegen van gevoel zoo getrouw, dat een prikkel in de groote teen, ons nimmer zal toeschij- nen in de kleine aanwezig te zijn, zoodat hier nimmer eene vergissing plaats heeft, en dus de zenuwkracht geenszins door vochten van het ruggemerg geleid wordt of overspringt, gelijk Electriciteit of Galvanismus. Deze korte beschouwing toont reeds voldoende een aan-

	*) Zie "VALENT1N en ji�ller, Arch, ter aangehaalde plaatse, p. 401, sq-



			52

		Galvanismus. Dit alles geldt nu desgelijks van de zenu- wen voor de beweging, wier wortels de voorste helft van het ruggemerg vormen; een prikkel hierop werkende, ver- oorzaakt zamentrekking der spieren, maar geen gevoel, hetzij wij door onzen wil deze zenuwkracht opwekken, hetzij door eenige andere oorzaak; hier neemt dus de zenuwkracht eene andere rigting van de hersenen naar de uiteinden, dat is, tot de spieren, waarbij wij weder de- zelfde verschijnselen waarnemen; ik kan b. v. den vinger uitstrekken, en te gelijk eenen anderen werkeloos laten of buigen; dit verschil van werking berust op de zamen- trekking van een gedeelte eener spier, die alle vingers buigt of uitstrekt, en van eene zenuw hare takken ont- vangt, er is derhalve werking in een gedeelte van eene zenuw of in een'' zenuwdraad, en in een ander gedeelte rust; slechts die zenuwdraad werkt, die eenen prikkel van onzen wil ontvangt. Wij zien dus hier niet zoo zeer eene strekking tot evenwigt, als dit bij de Electriciteit en bij het Galvanismus schijnt plaats te hebben, waarde opgewekte kracht van den eenen draad op den anderen overspringt, terwijl de werking in een' zenuwdraad de zenuwkracht in den zoo nabij gelegenen anderen draad on- veranderd laat, en dit niet voor een oogenblik, maar zoo lang mijn wil dit verkiest. Daarenboven is de zenuw- kracht eene blijvende eigenschap in de levende zenuw; wanneer eene zenuw doorgesneden is, blijft het afgeschei- den deel nog lang voor aangebragte prikkels gevoelig, en de zenuwkracht verspreidt of verliest zich niet als de Galvanische kracht, die overal de geleiding der vochten volgt. Zoo dringt een Galvanische of Electrische schok door de huid en het geheele ligchaam, hij volgt niet zoo geheel den loop der zenuwen, hetwelk men zich ge- woonlijk voorstelt, maar is slechts voor haar en niet voor andere deelen een sterke prikkel, terwijl eene ader of pees voor de Electriciteit een even goede geleider is, of-



		53

schoon zij er minder door worden aangedaan; met andere woorden, wij bespeuren door ons gevoel de geleiding der Weotriciteit in de zenuwen, maar niet in andere deelen, schoon die haar even zeer geleiden. Wij kunnen dus niet wel eene andere gevolgtrekking �ttaken, clan dat het zenuwmerg alleen geleider is voor zenuwkracht, wier werking zich tot de hersenen uitstrekt en l�er aan ons gewaarworclingsvermogeu, aan ons ik de mdrukken der buitenwereld mededeelt, of de bevelen van onzen wil naar de spieren overbrengt). 'Deze. zenuw-. kracht is dus de band , waardoor ziel en ligchaam zamen- 'Kir.ijen. Het gevoel van pijn is derhalve eene opgewekte Werking der zenuwkracht in de gevoeldraden, doch deze kracht volgt andere wetten dan Electriciteit en Galvanis- ■�tts, ofschoon zij ook in den sidderaal eene soortgelijke bracht uit een bijzonder werktuig ontwikkelt. Het breed- voeriger uiteenzetten van het verschil tusschen Galvanis- ttius en zenuwkracht zoude ons echter hier te verre af- eiden; het zij genoeg dit in het algemeen aangewezen ^e hebben, terwijl wij ons liever bij nog twee gewigtige kraagpunten' bepalen, waarvan eene korte ontwikkeling het andere deel onzer beschouwing zal uitmaken. Wij zien namelijk, dat de hersenen het groote punt ^Van vereeniging zijn, waarin alle zenuwdraden uitloopen, Waarop de zenuwkracht werkt, en waarvan de opwekking ^tot handelen uitgaat; indien nu cleze zenuwkracht zoo Qaauw aan de stof verbonden is, en tot zulk eene ver- bazende fijnheid gaat, terwijl de hersenen bij den mensch ^z°o veel grooter in het algemeen zijn, clan bij de dieren, ^z°o doet zich hier cle zeer gewigtige vraag op: is onze ⁿ'd, dan hetzelfde als deze kracht, is hel denken, ja zijn °ⁿzo koot/ere vermogens slechts werkingen van eene eigen- Uommelyke kracht aan de hersenstof eigen ?

	) Zie Aanfeekening (3).



		54

Deze vraag, welke met eene onbegrijpelijke ligtzinnig- heid, in onzen tijd vooral, in Frankrijk en Duitschland zoo zeer bevestigend wordt beantwoord *), dat deze leer, die alle denkbeeld van onsterfelijkheid ondermijnt, reeds in de handboeken der natuurkunde voor jonge lieden be- gint in te dringen, kwam mij gewigtig genoeg voor, om opzettelijk nog overwogen te worden, door haar met de meeste onpartijdigheid, uit eene eenvoudige beschouwing van daadzaken te beoordeelen. Wij kunnen deze gewigtige vraag uit dit eenvoudig ge- zigtspunt voorstellen: hebben in de hersenen werkingen plaats, welke geheel verschillen van de werkingen van zenuwkracht, en te gelijk andere, wel/ce ons overtuigen, dat toch in de hersenen zenuwkrachten aanwezig zijn-, waaraan de hoogere werkingen van de ziel ontbreken , en die geheel van elkander onderscheiden zijn ? dan moeten wij aannemen, dat er buiten de zenuwkracht in de hersenen nog andere hoogere krachten en werkingen plaats hebben, dat hier een nog onbekend beginsel of vermogen huisvest, dat er eene ziel is, welke verschilt van zenuwkracht, en de wetten van deze geenszins volgt. Indien wij eene spierzenuw doorsnijden, zoo verliezen wij de magt, deze spier te bewegen, en er ontstaat ver- lamming; prikkelen wij echter het afgesneden gedeelte der zenuw, dan trekt de spier zich terstond te zarnen; de zenuw heeft dus door deze doorsnijdiug hare kracht niet verloren, maar wel den invloed van onzen wil; dit is zelfs zoo sterk, dat, wanneer bij eene jaren lang geduurd hebbende verlamming, de zenuw, welke naar de verlamde spier gaat, geprikkeld wordt, er onwillekeurige zamen- trekkingen volgen. Deze kracht blijft dus in de zenuw, ook afgescheiden van den invloed der hersene"h; zij ver- toont echter dit eigenaardige, dat zij niet uit zich zelve

	*) Zie Aauleekeniug (4).



		55

Werkt, maar eenen prikkel tot opwekking noodig heeft; is nu de zenuwkracht hetzelfde als onze ziel, dan heb ik een gedeelte van de ziel afgescheiden; maar dit afge- scheiden gedeelte bezit wel de eigenschappen van zenuw- kracht, maar niet die van willekeur, dat is, de afge- scheidene zenuw kan zich zelve niet opwekken, maar heeft eenen vreemden prikkel noodig; er ontbreekt dus iets hoogers, hetwelk nimmer eene eigenschap der zenuw- kracht is, namelijk willekeur en gedachte; want is de zenuwkracht hetzelfde als de ziel, dan is de werking in iedere zenuw willekeurig, en wij zouden in onze onstui- mige en oproerige tijden ook in het ligchaam de fabel van menenius agiiippa verwezenlijkt kunnen zien, dat de ledematen volgens eigene willekeur handelden en tegen de maag eene zamenzwering beraamden. Het tegendeel heeft plaats, een hooger vermogen beheerscht hen allen eenparig. Maar, wil men hiertegen inbrengen: in de her- senen is de zenuwstof zoo overvloedig, en opgehoopt; daar is het middelpunt, waarvan alles uitgaat, daar is ons ik, en de zenuwkracht wordt hier door het meer za- mengestelde der hersenen tot het vermogen van willekeur verheven, zoodat fbiedreich en andere nieuwere Schrij- vers zich niet ontzien, openlijk te verkondigen, dat levens- kracht en ziel woorden van gelijke beteekenis zijn. Het is, zegt tbjediieich, steeds dezelfde kracht, die in de fflaag de spijs verteert, in de lever de gal afzondert, die in de hersenen denkt *); deze kracht wordt derhalve ook met den dood vernietigd. En zijn dan de hersenen niet des te volkomener, hoe hooger de verstandelijke vermo- gens in de rij der dieren tot den mensch opklimmen t) ?

	) �niEDRKicH, Allgemeine Diagnosiik der Psyehischen Krankheiten , '-'^)e A_n�. YY�i'zburg 1832, p 318. t) Zie A-auteekeiiing (5).



			56

		Wij zullen deze verderfelijke en verleidelijke leer op dezelfde wijze zoo kort en duidelijk mogelijk trachten te wederleggen, daar eene breedvoerige beantwoording ons hier te verre zoude leiden. Hetgeen wij zoo even van de zenuwen betoogd hebben, geldt ook van de hersenen; indien eene beleediging in de hersenen plaats heeft, b. v. eene uitstorting van bloed na eene beroerte, eene wond enz., dan volgen onwille- keurige trekkingen, dat is, de hersenvezelen ontvangen eenen vreemden prikkel, en de zenuwkracht in de her- senen hierdoor opgewekt, brengt zamentrekkingen in de spieren te weeg, maar zij zijn onwillekeurig, en geschie- den zelfs buiten alle bewustzijn des lijders; is de zenuw- kracht in de hersenen nu hetzelfde als de ziel, dan werkt de ziel buiten zich zelve tegen eigene willekeur, en zon- der bewustheid, hetgeen eene blijkbare tegenstrijdigheid is; wij zien hier integendeel hetzelfde geval als met de afgesneden zenuw; de hersenvezels hebben zenuwkracht, en deze wordt door onze ziel in werking gebragt; maar ontstaat er een vreemde prikkel, zoo doet deze de werking der zenuwkracht in cle hersenen even zoo ontstaan, doch zonder bewustheid of willekeur, dat is, buiten invloed dei- ziel. Er is dus in de hersenen eene kracht, die op eenen prikkel slechts lijdelijk werkt, doch waaraan de hoogere vermogens van deuken, willekeur en verstand ontbreken, dat is, er bestaat eene zenuwkracht, die lijdelijk is, niet uit zich zelve werkt, maar desgelijks een hooger vermogen van deze zenuwkracht verschillend, en waarin wij eigen- schappen als zelfbewustheid, oordeel, recle, willekeur en meerdere aantreffen, die de zenuwkracht naar eigen goed- vinden opwekken, en even gelijk ieder andere prikkel tot werking brengen. Zoodanige eigenschappen ontmoeten wij echter in geene natuurkracht; alle vereischen eene zekere uitwendige oor- zaak tot beweging of werkzaamheid, gelijk wij zien in