Et is onfeecker van waer Afia haren naem heeft. Sommige meenen van het morafch Afia; andere van Afia, de moeder van Prometheus en laphets vrouwe ; eenige andere gelooven van den Hippia by Euftathius :s is niet alleen grooter als Africa en Europa, maer oock veel heerlijc-ker : want hier is het menfchelijck geflacht van niet gefchapen ; hier fijn byna alle de Hiflorien van het Oude en Nieuwe Tefta-ment gefchiet. In dit landt heeft onfe Saligh-maecker de menfchelijcke natuure aengeno-men, en fich felven vertoont. Hier heeft eerfl: de Chriften-kercke onder de duyfterniflen der Heydenen gebloncken , als de flrerren in der nacht. Afia heeft allereerft: de manieren, ceremoniën,Godtsdienft, talen, en konften andere volckeren geleert. Hier fijn de eerfte Monarchien geweeftjte weten,van Aflyrien, Perfen, Babylonien,en Meden. Ten laetften is ’er by de kerckelijcke en wereltlijcke Schrijvers geen deel des werelts meer beroemt.

In ’t noorden grenft het aen de Schytifche zee,in ’t ooften aen de Chinefche,in ’t zuyden aen de Indifche zee, in \ weften aen de Roo-de-zee, en den Ifthmus, die tuflchen de voor-fchreven inham en de Middellandtfche zee light: voorts aen de Middellandtfche zee de Archipelagus, de Propontus, Pontus Euxinus ofte Mare Maggiore, het Meotifche meir, de rivieren Tanais en Dwina. De grootfte lengte is tuflchen den Hellefpont en de uyterfte grenfen van China i loo Duytfche mijlen.De breedte tuflchen Malacca, de uyterfte Caep van Indien, en de Caep Tabin is ftijf i ooo mijlen. Het is aen Africa met den Ifthmus gehecht, de refte wort van het water befpoelt.

Eertijdts wierdt Afia gedeeldt in Groot en Kleyn. Groot Alien begrijpt i Syrien, weick in Phœnicien en Palæftinen gedeelt wordt ; 1-Groot Armenien, dat onder den Turck, en Kleyn Armenien , dat onder de Perfiaen ftaet;3 Chaldæen54 Arabien,’t weick drieder-ley is,P^rró’^,dat is, ’t Steenachtige;

’t Woefte; en Felix, ’t Geluckige ; 5 Perfien : voorts Tartarien,Hircanien, Baólria, Parthen, Indien, en de Indiaepfche eylanden. In Kleyn Afien fijn Phrygien, Myfien, Lydien, Carien, Æolien, Ionien, Dorien, en het eylandt Rhó-dus.

Nu ter tijt wort Afien in vijf principaelfte Ma deelen gefcheyden,waer van het eerfte Tarta-rien is ; het tweede, China ; het derde, Indien met fijne eylanden; het vierde, ’tPerfiaen-fche Rijck ; en het vijfde, het Turckfche.

De eerfte Monarchen van heel Afien fijn Äfoitar-die van Aflyrien ge weeft, waer van de laetfte Sardanapalus was, een onkuys en ontbonden menfch. Daernae is ’t Rijck aen de Meden gekomen , en van defe op de Perfen , onder welcke de Koning Xerxes vijf jaren gereet-fchap gemaeckt heeft,om de oorloge, die fijn vader tegen de Griecken begonnen had , uyc te voeren,en heeft een brugh over den Hellespont geleydt, en uyt Alien in Europa een leger van 1000000 mannen gebracht, en me-nighte fchepen, doch heeft met foo grooten macht niet uytgerecht ; maer in tegendeel, nae dat fijn volck verdreven was, en de brug door ftorm gebroken, is hy met een viflchers fchuyt over de zee naer Afien gevaren.De laetfte van ’t PerfiaenfcheRijk is Darius geweeft, die van Alexander de Groote verwonnen is, en den wegh gemaeckt heeft tot de Monarchie van Macédonien. Nae dat de Romey-nen Macédonien bemachtigt hadden, en een groot deel van Afien verovert, hebben de Parthen, te voren een Hecht volck, een machtigh Rijck in Afien opgerecht, en de Romeynen groote fchade gedaen , tot ter rijdt datfe van de Tureken en Saracenen geplaeght wierden, enhaer Rijck bedorven. Ten laetften is de naem en macht der Perfianen wederom opge-ftaen onder de Sophi, en van haren Koning Ifmael verfterekt en vermeerdert.

De voornaemfte rivieren van Afien fijn, de Tigris, Euphrates, Ganges en Indus.

De Tigris,nu van deinwoonderen Tgil ge-noemt, ontfpringt in Groot-Armenien in een vlack veldt ; daer hy langfaem vloeyt, heet hy Diglito ; en daer hy fneller loopt, Tigris, nae een pijl, dien de Meden foo noemen. Als hy door c Arethüfchemeirgepafleert is,verbergt . hy fich in een fpeloncke van de berg Taurus, en bottelt aen de andere fijde wederom uyt. Daernae loopt hy door het meir Thofpiten, en valt weder in eenige holen, en komt nac 1 y 000 treden voorden dagh. Hierna vermeerdert met vele rivieren uyt Armenien en Aflyrien , fcheyt hy Mefopotamden van Aflyrien, en ontrent Seleucien in twee canaleii verdeelt, loopt met de eene naer Seleucien, met de andere naer Ctefiphonten,en maeckt een groot eylandt. Daer defe twee armen weder in mal-kanderen komcn,wordthy Pafitigris genoemt, en ftort fich korts daernae in de Chaldeefche

A nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;meiren.

meiren. Daer nae fpreyt hy hem wijde uyt, en vale door twee monden in de Perfiaenfehe

Zee.

Euphrates,nu van deinwoonderen Frat ge-noemt, ontfpringt oock in Groot-Armenien, en wort in fijn begin Pyxirates geheeten j en, daer hy in den bergh Taurus loopt, Omira ; maer als hy daer doorgebroken is, Euphrates. Daernae befpoelende Mefopotamien aen de flincker,en Syrien,Arabien,en Babylonien aen de rechter-handt, verdeelt fich in vele kleyne rivieren ; met een van de felve loopt hy naer Seleucien in den Tiger; met de anclere,Regio genoemt, voorby Babylonien in de Chaldee-fche morafTen , van waer hy in de zee placht te ftorten ; daer nae,[als de boeren defen weg geftopt hadden om haer ackers te bewateren. alleen aen de Europers en andere natien,maer felfs aen vele volckeren door welcker landt hy komt vlieten,cn oock aen die van Bengala, in welck Rijck hy in zee valt. Hy wort van alle de Indianen voor een heyligh water gehouden; en vele gelooven, dat hem, wie fich cens daer in waft, fijne fonden vergeven fijn,en wie fich daer in niet waft,niet faligh kan worden. Uyt welcke oorfaeck daer grooten toeloop is van alle Orientaelfche geweften.

De rivieren die indeSwarte-zeeloopen fijn Thermodoon en Iris; van Pamphylien,Halys; van Galatien, Parthenius en Sangarus; van Bi-thynien, Rhindacus; van Phrygien, Simois en Scamander ; van LydieUjCaycus en Hermus; Cayftrus en Mænander van Carien; Xanthus van Lycien. De Cataracten oft Sluyfen van Pamphylien oftCaramanien; Cydnus van Ci-licien, die voorby Tarfus, het vaderlandt van den Apoftel Paulus, loopt ; Orantes van Syrien ; lordanes van Paleftinen. Afphaltes is een groot meir, daer fich de lordaen in ftort.

Taurus is de grootfte, en als een vader van alle bergen in Alien; die fomtijds Imaus, fom-wijl anders geheeten wort, nae de plaetfen en volckeren daer hy aen grenft.

Hier is oock de Cafpifche-zee, nu ter tijde Uleïreu, de Zee van Sala, Bachri, en Chualensko genoemt, rondtom met vaft land omringt, foo dat de oude Schrijvers haer te onrecht voor

Ndia, het edelfte en behe deel des werelds, lbo alle Schrijvers een-drachtelijck betuygen, en het grootfte onder eenen naem begrepen, leyt bepaelt met de rivier Indus ( daer het de naem af draeght) en de Arabifche Zee aen het

weft,met het geberghte Taurus aen’t noord,de groote Oofteriche Zee aen ’t ooft, en met de In-difthe Zee aen’t zuyd. De riviere Ganges deelt het in twee , waer van de Oude het oofterfche, India buy ten den GangeSjhet weftelijckfte,India binnen den Ganges, nu Indoftan geheeten,heb-hen genoemt. Heten is niet alleen bovenalle andere landen rijekvan ontallijcke voickeren, menighte van fteden en vleckenjmaer oock by-na van allerhande dingen, wat de aerde, foo tot nootdruftals tot luftenvermaeckdermenichen.

voortbrengt. Het wort met menighte van groo-Sitgt;iere»gt; te en kleyne rivieren doorwatert, welcke te fa-men, met de nabykomende kracht der Sonne,

het landt alle dingen in overvloedt doen voort-rrticht^ brengen. Van allerhande koftelijeke Ipeceryen, laerhej/dt. yveliieckende gommen, en droguen, dierbare peerlen,edele gefteenten,fchoone zijde,endier-gelijcke ontelbare dierbare waren, deelt het aen alle andere landen des geheelen aerdtrijeks mildelijck in overvloedt mede.

Deelen. Indien is in verfcheyden Koningrijeken en Landtfehappen verdeelt, daer van fijn de voor-lnaerafte,het lant der Mogolen,Decam,Malabar, Narfinga,Orixa, Pegu,Siam,en Cambodja: daer benevens fijn fulck een menighte,foo groote als kleyne eylanden in de Zee alomme en daer by verlpreyt, dat raen’t met recht een wereldt van eylanden Ibude mogen noemen j daer van fijn de voornaemfte, die van Maldiva, Zeylon, Sumatra, lava, Borneo, Celebes, Mindanao, LufTon, Banda, Amboina, en de Molucken.

't Landt ' Het noordelijckfte deel van Indien , daerde van de grootc Mogol, ccn der machtighfte Princen der aerde,over neerfcht, onder wien ftaen,fbo Bote-quot; rus fchrijft,47 Koningrijeken, heeft aen het oo-ften en noorden Tartarien en het geberghte Taurus,aen ’t weften de riviere Indus,aen ’t zuy-den Decam en Orixa,begrijpende aen ’t zuyden de Koningrijeken Cambaya en Bengala.

Cambaya, gelegen acn de nytgang van de ri* viere Indus,een van de vruchtbaerite landen van hcellndien,provideertbyna alle de omliggende plaetlen van granen,als tarwe,rijs,erweten,oock boter,olie,en andere lijftochten,heeft een groote ftadt van de felve naem. D’inwoonders des lants, genoemt Gufaraten en Banjanen, fijn fub-tijleengeflepen kooplieden: daerwortgroote menighte kottoenenlijnwaet gemaeckt van alle foorten, het Ibmmigefoo fijn, dat het alle PIoU lants lijnwaet in fijnheyt te boven gaet. De koftelijeke verwe Anijl oft Indigo waft alleen in dit landt, wort daer bereydt, en van daer aen alle plaetfen der Aerde vervoert. Van daer komt Apa.

oock veelerley edel gefteente, als Elpinellen, Granaden, lacinten, Amatiften, en menigerley medicinale droguen. Aen’t uyterfte naer ’t zuy-,den leydt de vermaerde fortrefle Diu, van de Portugefen gebouwt en bewoont.

Decam paelt in ’t zuyden aen Malabar, in het Decam. ooft aen Bilhagar en Orixa, in’t noorden aen Cambäja,in’t weft wort het met de Zee belpoelt: ' is gedeelt in Cuncam , Canara, en Ballaguate , welck fijn de hooge bergen tegen Orixa,die niet gelijck andere boven op ongelijck, maer vlack en als lchoone weyden fijn , daer over by de Indianen foo genoemt, want Balk boven, en guatc bergen beteeckent. De Portugefen noemen het heele landt Decam,’t volckDecanijns en Canaras. Beder is de hooftftadt, daer de Koning fijn hofhoudt. Goa de voornaemfte koopftadt,niet Goa. alleen van dit quartier, maer van geheel Indien ; daer woont de Viceroy van Portugael,de Aerts-biftchop, des Konings Raedt en Cancellery, en van daer worden alle plaetlèn in Indien, onder ’t gebied des Konings van Portugael,geregeerr. Hier is de ftapel van alle koopmanfehappen en Orientaelfche waren , daer over is daer groote t’famenkomfte van kooplieden, uyt Arabia, Per-fia, Armenien, Cambaja,Bengala,Pegu, Siam, Malacca, lava,Moluccen,China, amp;c. Daer woo-nen onder malkanderen Indianen, Heydenen, Moren, loden, Armeniers, Gufaraten,Ban janen, en alle Indiaenfche natiën, houdende elck fijn wet en geloof vry en vranek, uytgenomen alleen dat haer verboden is de ceremoniën van dooden te verbranden, en eenige fchandaleufe heyden-fthe fiiperftitien in ’t openbaer te doen. De andere fteden fij n Cintapor, Dabul, Bafnin,ChauI, Damaon, aen de zee-kant gelegen. Chaul heeft chauh een goede haven, menighte fthepen, machtige rijeke koopluyden, en eengrooten handel naer Ormus, Cambaja,Sinde,Bengala, amp;c. Niet verre van daer is de oude ftadt, bewoont van de na-turelen des lants, daer veelerley fchoon verlackt werek gemaeckt, en allerhande zi jdewerek geweven wort , als grofgreynen, fatijnen, taffeta* nen, armofijnen, en diergelijeke ftoffen, in fulc* ke menichte, dat heel Indien en de omliggende plaetfen daer mede gerieft worden,fulcks dat die Van Chaul daer door een grooten handel hebben, die de ongefponnen zijde uyt China halen, daer doen /pinnen en weven, en gewrocht zijn-de,over al diftribueren. Defe landen fijn vrucht- ' baer van rijs, erweten, boonen,Indiaenfche noten, daer uyt veel olie gemaeckt Wortj daer waft oock overvlocdigh veel gengber, dan wort om de menichte weynigh geacht.

In dit lant, achter Ballaguate , en in twee oft drie bergen byBifnagar,groeyen de diamanten, waer van de Koning van Bifnagar groot profijt treckt^want alle die vijf-en-twintigh mangelijns en daer boven wegen, moeten hem op lijïftraffe gebracht worden. In het lant Decam is een berg gehecten Rocca Velha, daer de alderbefte gevonden worden,welcke de ervaren luweliers uyt de andere weten te onder/cheyden. Men graeft-fe uyt de mijnen gelijck het gout; daer men het

B nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;eene

eene'jaer graefc de diepte van een mans lengte,-op de ïèlve plaets vint men binnen drie ofte vier jaren weder diamanten die van nieuws fijn aen-gegroeyt.

Malabar,beginnende by C. de Rama,gelegen tien mijlen zuydwaert van Goa, ftreckt naer het zuyden tot de Cabo de Comori,de uyterfte punt van’t vafte lant. Aen de zeekant leggen defê navolgende fteden, Onor, BarIàlor,Mangalor,Ca-nanor, Cranganor, Cochin, en Coulam, daer de Portugefen hare fterckten enbefettingen hebben. Calicut was eertijts de voornaemfte ftadt, en de woonplaets van de Samorijn ofte Keyfer, gelijck oock noch, die daer breet en wijdt over de omleggende plaetfen plagh te heerfchen j maer is, federt de aenkomfte der Portugefen al-daer,feer vermindert,en byna te niet geworden. Aen alle de voorfchreven plaetfen waft veel peper, en ontrent Cochijn flechte kaneel, die fy noemen Canella de matte, dat is, woefte kaneel. De fchepen uy t Portugael komen ordinaerlijck eerft tc Goa, daer ly loffen,en daer nae langs defe kuft aen de voorfchreven plaetfen gaen laden, maer meeft te Cochijn, dat is een groote volckrijcke ftadt, weynigh minder als Goa, hebbende een goede haven. Weynigh van daer te landewaert, in een plaets geheeten Cochijn Dacima,in de ju-rifdiólie der Maiabaren , woont haren Koning. De Maiabaren fijn van coleur pick fwart, hebben ’c hair glat en feer fwart, doch van aenficht, lijf en leden, geproportioneert als die van Europa ; is wreedt,flout,opgeblafen,en het befte krijghs-volck van heel Indien ; groote vyanden van de Portugefen ; in afgodery en fuperftitien gelijck de andere Indianen. Zijngedeeltin tweederley foorten van volck,Nairos en Polias: de Nairos fijn edelen en foldaten, die alleen de wapenen mogen handelen, doorboren de lellen van hare oo-ren met groote gaten , die fy recken datfe op de fchouderen hangen,-houden dat voor een fchoonhey t, hoe langer hoe fchoonder : Polias, fijn de boeren, viffchers , en hantwerckers, by de Nairos een flecht veracht volck.

Ooftwaert van de C. de Comori,van Negapa-tan totMufilapatan,leythetKoninckrijck Nar-finga,wiens Koning genoemt wort van Bifnagar, na de hooftftadt des lants, telandewaert in-ge-legcn,daer hy fich onthoud.Aen die kuft leyt de ftadt S, Thomas, van Portugefen bewoont; was eertijdtseen machtige ftadt geheeten Maliapor. De Indianen feggen dat de Apoftel S. Thomas daer het Euangelie gepredickt, en met mirakelen het volck bekeert heeft ; van welckers Chri-ftenen af-komft de Portugefen t’haerder aen-komft daer noch vonden.

Orixa leyt noordwaert van Narfinga , ftrec-kende ooftwaert tot aen de riviere Ganges: alde-fè kuften van Narfinga, Bifnagar, en Orixa, van Negapatan tot aen de Ganges ofte Bengala,wer-den t’famen met eenen naem genoemt de kuft van Coromandel; is een gefont lant,en van goede lucht,uytnemende rijckenovervloedigh van allerhande lijftocht, daer alle vreemde natiën beter als in eenige andere quartieren van Indien aerden mogen. Daer wort,befonder te Negapatan, S.Thomas, en Mufilapatan,groote meriich-te Indiaenfche kleeden, en feer fchoone kottoe-

Î E N.

nen lijnwaet van alle fborten gcmaeckt,oockfèer fijn,met diverfche koleuren, lof en figuerwerck, fommige met gout en filverdraet doortogen,feer konftigh, tot verwonderens toe ; foo dat het om fijn fijnheyt en fchoonheyt boven zijde ge-efti-meert en dierder verkocht wort; defe worden daer met groote menighte verhandelt,en in alle quartieren van Indien, ja tot in Europa vervoert.

Bengala heeft de Ganges aen ’t ooft, het Ko- jßengala. ningrijek Pegu aen ’t weft.De Ganges is eene der grootfte rivieren der aerde.De Indianen houden die voor heyligh, en wie fich daer in wafcht, dat hem fijn fbnden vergeven fijn ; en wie fich daer in niet en wafcht, niet faligh kan worden : waer over daer een groote toeloop van volck met fii-perftitieufe cereraonien te fien is: die rivier heeft veel crocodilen , gelijck de Nijl in Ægypten.

De hooftftadt des lants is Chatigam. Dit lant is uytnemende vruchtbaer van al dat tot des menfehenleven noodighis, byfbnder van rijs, dat daer in meerder menighte waft als in eenigh lant van Indien : hoe veel fchepen fy daer mede afladen, die van alle quartieren daer komen,foo en is ’er nimmermeer gebreck: vee en vogelen is daer oock in grooten overvloedt, fulcks dat men een os, om een Larijn, dat is de waerde van ontrent tien ftuyvers,en een kandil rijs,groot veertien Hollantfche fchepelSjOm anderhalve Larijn koopt : fchapen, hoenderen, fuycker, boter, en andere eetbare waren, naadvenant. Daer wort oock menighte van kottoenen lij nwaet gemaekt, en van daer alomme door Indien vervoert. Sy fpinnen daer garen van feker geelachtigh kruyt, genaemt kruyt van Bengalen , daer van fy lijnwaet maken dat de fijde in fchoonheyt overtreft. Daer te lande fijn veele van die heeften die men Rinoceroten noemt, erf-vyanden van de olifan- ' ten,wiens hoorn,tanden,vleefch,bloet en klaeu-wen, fèer ge-eftimeert worden tegen fenijn.

De Koningrijeken Aracam en Pegu, hebben-de Bengala aen ’t weft, en Siam aen ’t ooft, fijn ’ rijck van gout en edelgefteent,als van robijnen, efj^inellen, faffyren, jacinten,granaden, en diergelijke: het zegeHack wort hier gemaekt,en van daer aen alle deelen der aerde verfónden. Olifanten fijn daer ingrootemenighte,foo men ge-Iooft,meer als op eenige andere plaets.Wanneer daer een vreemdeling komt om te handelen, wort hem gevraeght hoe lang hy meent te bly-ven ; dat verftaen hebbende, worden hem ver-fcheyde dochters aengeboden, daer hy een uyt kieft, en daer over met de vrienden accordeert, haeltfe dan t’huys die dient hem daeghs en ’s nachts als fijn flavin en huysvrouw ; vertrec-kende , betaelt hy aen de vrienden de geaccor-deerden prijs,en fy keert met deught en eer weder by haer vrienden. Soo fy komt te trouwen, al was het met eenigh perfbon van aenfien, en de felfde vreemdeling wederkomt, hy eyfcht haerweder,fy komt,en dient hem den tijdt fijn-der refidentie als te voren, fonder tegenfèggen van de man, enkeertdaer nae weder tot hem fonder eenige fchande. Te Martavan, een ftadt aen het zuydelijckfte van Pegu, worden aerde potten gemaeckt van allerhande groote, die men Martavanas noemt, en in alle plaetfen van Indien, oock tot in Spanjen vervoert; die worden

I N D den inhuylèn en opfchepen in plaets van vaten gcbruyckc : fommige fijn foo groot dat ’er twee pijpen nat in gaen mogen, en feer goet, om water , oly, en wijn in te bewaren»

S»4w» Het Koningrijck Siam paelt in ’t weft aen Pegu , in ’t ooft aen Cambodja. De koning is feer machtigh , maer placli veel machtiger te fijn , jaeeenvandemachtighftevan Orienten; had onder fijn gebiedt niet alleen Siam , maer dien langen uytfteeckenden arm van Pegu tot aen Malacca , en den hoeck Sincapura ; dan is (eer vermindert met oorlogen tegen den Koning van Pegu, dienhy jaerlijcks tribuyt moet betalen. Aendevoorfeyde arm, in verfcheyde Ko-ningrijcken verdeelt, leyt de ftadt Tanafferijn , daer de Portugefen groote vaert hebben, en ftercken handel drijven met waren die daer komen uytPegu en Siam. Wat meer zuydwaert leyt het Koningrijck en ftadt Queda , daer veel peper waft. Bynae aen’t eynde, niet wijdt van den uyterften hoeck genaemt C. de Sincapura, leyt de vermaerde ftadt Malacca,die is bewoont, benevens de natuurden van ’t lant, van Portugefen , die daer een ftercke forterdTe hebben , voor de Capiteynen een van de profijtelijckfte plaetfen van geheel Indien ; maer is nu onder de gehoorfaemheydt van de Hollanders gebracht. Daer is oock een BifTchop gelijck te Cochin, maer fjn beyde Suffraganen van de Aertz-bi(^

ï Ë N.

fchop te Goa. Hier is de ftapel byna van geheel Indien, w'ant een groote menighte (chepen uyt alle quartieren daer gaen en komen, hare koop-manlchappen te loden,laden,verkoopen en vermangelen, foo van China, Molucken, Banda,la-vaj Borneo,Sumatra, en andere omliggende ey-landen, als van Siam,Pegu, Bengala, Coromandel , en alle andere quartieren van Indien» Dé Portugefen die met naer vrouwen en familien daer woonen, zijn niet feer veel, om dat het een ongefonde plaets, van fware lucht,en onvrucht-baer is ; alle lijftochten, en wat tot onderhoudt van’t leven dient, moetmeeftvan buyten daer gebracht worden,-niet te min is daer groote ver-keering van allerhande volcken , die met fche-pen daer komen om hare reyfen te volbrengen , en dickwils op de Moufbns moeten W'achten,dat zijn de winden , die daer by getijden wayen , te weten, heteenehalf jaernaerhetooften, het andere naer het weften. Alle jaren komt hier een fchip uyt Portugael, dat daer geladen en afge-veerdight wort ; dat is altijdt wél foo koftelijck als twee andere,die in andere plaetfen van Indien geladen worden. De tael die men daer fpreeckt, heet Maleys, wort gehouden voor de befte en gefchicktfte van alle talen van Orienten , en in alle omleggende landen en eylanden , bynae als eene gemeene tale gebruyckt,gelijck by ons da Franfche.

Ntrent fêventigh mijlen van de Caep de Comori,naer het zuydweft,leggen de eylanden van Maldiva, met een fmalle ftreeck,hondert vijftigh mijlen lang; men feyt dat ’er wel elf duyfent zijn, dan is onfe-

ker , want fy fijn ontelbaer. De inwoonders is een volck die vanMalabar gelijck.Sommige van

1 nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;n J nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;O*

dele eylanden worden bewoont, fommige niet ; zijn laegh, gelijck het landt ontrent Cranganor en Cochijn , foo dat eenige dickwils met de zee overloopen en bedeckt worden* Geen be-fondere waren fijn daer, dan Indiaenfche Co-quos noten, en Cairo de bolfter van die noten dat de kennip van Indien is,daer van fy haer tou-werek en kabels maecken. Sulcke note-boomen fijn daer in foo groote menighte, datfe daer geheel Indien en alle Orientaelfche landen mede voorfien» Een faeck is daer aenmerckerts-waer-digh : fy maecken hare fchepen met maften,en al dat daer toe behoort,uyt hout defer boomen, fonder eenen yferennagefmaer naeyen ofte binden die met koorden , van de bolfter der noten gemaeckt,te famen; de zeylen van de bladen,de lading der fchepen, oock de proviande, eten en drincken zijn die noten. Somma, het fchip met al dat ’er aen en in is, is altemael van dien eeni-gen palmboom, en die vruchten het eenigh onderhoud daer die eylanders van leven.

Zeylo». Zeylon , een van de befte eylanden die men weet, is feer rijek van volck , die haer Singales noemen, fijn van wefen en manieren de Malaba-Aßa.

ren feer gelijck, oock met lange opene ooren gt;nbsp;maer niet foo fwart,fijn fèer vernuftigh,en groote konftenaers, om in goudt, filver, yvoor; yfer, en andere metalen te wereken. Plet is verdeelt in verfcheydenKoningrijeken en Köningen,van welcke de grootfte en machtighfte is de Koning van Candii, een groot vyant der Portugefen,die daer een ftercke fortereffe hebben,genaemt Co-lumbo, en geftadigh oorlogen tegen de voor-fchreven Koning van Candii ; het is een bergh* .achtigli landt, onder anderen is ’er een bergh, genaemt Pico de Adam,die men houd dehoogh-fte te fijn van gantfeh Indien. De Indianen ge-looven, dat daer het Paradijs is geweeft, en ('eggen,dat op dien berg de voetftappen Van Adanii in de fteen gedruckt, noch tellen fijn. Al-derhande vee en gevogelte is’er, in groote menighte : Indilche vruchten, coques, oranjen, limoenen , citroenen, en meer andere, fijn daer ovcrvloedigh en fchoonder als elders*Daer Waffen oock eenige note-mufeaten,folie,en planten van peper, maer de alderbefte kaneel waft daer met geheele groote boffehen en wilderniflen,die van daer aen alle geweften der wereldt vervoert wort. De kaneel waft aen boomen van grootte als de olijf-boomen met bladen als laurier-bla^ den , hebben witte bloeylemen, en een vrucht van grootte gelijck defwarte olyven , de boom heeft twee baften, de tweede is de kaneel,die af-gefineden en aen vierkante ftuckskens in de fon-ne te droogen wortgeleyt,is eerft afch-verwigh, dan door de warmte der fonne rolt fich in een , en wort roodt, gelijck wy die hier te lande fien :

C nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;fte

I N D

de boom fo ftaende, heeft over drie jaren weder andere haften als voren. Daer worden ook eeni-ge diamanten gegraven,en menighte van ander gefteente gevonden, als faffyren, robijnen,topa-ien,fpinellen,granaden,de befte van heel Indien. Daer is oock een groote vilTchery van fchoone paerlen, oock mijnen van goudt, filver en andere metalen j byfonder groote menighte van olifanten , die men houd dat in verftant en vernuft die van alle andere landen overtreffen, en dat de oliphanten, van andere plaetfen by defe komende, die eeren en reverentie bewijfen.

SuwMYa. nbsp;nbsp;Het eylant Sumatra is verdeelt onder verfchey-

den Köningen, daer van die van Achem aen het noordelijckfte van’t eylandt demachtigfte ün een groot vyant van de Portugefen is j heeft de ftadtMalacca dickwils benauwt, en groot leet gedaen. ’tHeeft rijcke mijnen van edel gefteente , goudt, filver, en ander metael, daer fy treffelijck groot gefchut af weten te gieten , en oock wel gebruycken. Veelderhande Ipeceryen, wel-rieckende houten, wortelen en medicinale kruyden fijn daer overvloedigh; befbnder waft daer menighte feer goede pepersheeft oock veel /zijde, en een fwevel-bergh daer een fonteyn aen leyt, daer, foo men fèyt, loutere balfem uyt vloeyt: wilde oliphanten fijn daer met groote menighte in de boffchen en wilderniflen , oock veel tamme die de Koning houd voor fijn dienft en vermaeck. In de ftadtManancabo , aen de weft-fijde van het eylandt, worden de gevlamde poinjarden,Crifes geheeten,gemaeckt, welke in de omleggende contreyen hoogh en voor ’t befte geweer geacht worden. De Portugefen hebben dickwils getracht dit eylant een voordeel af tefien, dan hebben tot noch toe niet können opdoen.

lava. lava heeft overvloedt van rijs en allerhande lijftochten van vee, als fchapen,verckens,hoen-- deren, amp;c. daer waft oock menighte van goede peper. Het lant is onder verfcheyden Köningen verdeelt, als daer fijn die van Bantam, lacatra, Tuban, Palambuam, en andere. De grootfte en machtighfte van allen is de groote Mataran, foo fy hem noemen, woonende te landewaert, byna aendezuyd-fijde van’t eylant. De voornaemfte koopftadt aldaer is Bantam, daer allerhande natiën van Orienten komen, als Portugefen uyt Malacca en andere plaetfen van Indien, Chine-fen,Arabiers, Perfianen uyt Pegu,Siam, en meer anderequartieren,die daer grooten handeldoen met allcrley Indifche waren. Ontrent twintigh mijlen van daer, te Iacatra,heeft de Dollantfche Ooft-Indifche Compagnie een royael Fort ge-maeckt, en Batavia genaemt, daer haren Gouverneur generael en Raet van Indien refideert, en van daer over alle plaetfen en fchepen haer fubjeót commandeert.Voor weynig jaren quam de groote Mataran, geaffifteert met meer als tachtigh duyfent mannen van den Koning te Bantam, defè plaetfe belegeren, om te winnen 5 maer moeft met verlies van veel volck vertrec-ken, en de plaetfe verlaten. Het volck aen de

I E N.

zee-kant fijn veel Mahumetiften, te landewaert in en aen de zuyd-fijde Heydenen.

Borneo,gelegen onderden Equinoóliael,ftrekt naer’t noorden tot bynae op de acht graden breette, is het grootfte van alle Indifche eylan-den , dan tot noch toe niet ten vollen bekent : het brengt voort, behalven al wat tot onderhoud des levens noodigh is, verfcheydenfbor-ten van edel gefteenten,oock eenige diamanten, kleyne paerden, Agaricus, en groote menighte Campher,den alderbeften van geheel Orienten, die waft aen boomen fo groot als note-boomen, is een gom die in’t binnenfte vandeftamofte boom groeyt, en als fweetende door de baft als droppelen uytdringt,en dan door de fon wit ge-maeckt wort. Daer fijn verfcheyden fchoone zee fteden, als Borneo , in welck, foo men feyt, wel 25000 fielen woonen,leyt in’t water byna als Venetien: voort Sombas, Succadano, Bandar-maffin, en meerandere. De Koning van Borneo is Mahumetaens,met de welck nieraant als dooreen tolckfpreken mach.Het volck is witachtigh, fcherp van vernuft, nietfb bedrieghlijck als die van de andere eylanden , niet-te-min afgoden-dienaers.

Het eylant Luftbn, dat men,met vele andere te famen daer ’t mede omcingelt is , de Luflbns heet,is inhet jaer 1564 van de Spangiaerden,komende uyt nieuw Spangien, eerft ontdeckt j die worden oock geheeten Las Manilhas,nade Stad t A/amlhas. Manillia j oock de Philippinas, na den naem van de Koning van Spanjen Philippus de tweede. Defe eylanden hebben eertijdts behoort onder de kroon van China,dan fijn nu onder de Cafti-lianen. Syhebben overvloet van koorn,en jacht van menigerley wildr,alderhande vee,als offen, koeyen, geyten, verekens, amp;c. De Chinefen brengen daer uyt haer lant groote menighte fij-dc, kottoen, porfeleynen,buskruyt,‘fulphur, fal-peter, yfèr, ftael,quickfilver,koper, meel, en ontallijke curieusheden,het welk de Spangiaerden van daer naer Mexico en nieu Spanjen voeren.

Banda is een eylant veel kleynder als eene van Banda. de voorfchreven,maer niet min vermaert,om de groote menighte notemufcaten,en folie,die daer alleen waflen, en alle andere deelen der wereldt mede gedeelt worden. De boomen daer die aen waffen,fijn depeer-boomennietongelijck,doch korter en ronder van bladeren. De mufeaten fijn met drie haften bedeckt, de eerfte is gelijck de groene bolfter van ockernoten, die rijp wordende, open fpouwtj dan fiet men de tweede, de folie, als een netjen en fcharlaken roodt, om de derde, dat een houten baft en bruyn van coleur is j als de folie rijp wort, fcheurt die oock, en krijght een oranje-verwe : binnen de houten baft leydt de note. Men macckt defe geheele fruyt ofte appelen veel in gefuyckerde confer-fien, die isfeer lieffelijck, en gaetalle andere confituren in delicaetheyt te boven.

Van deMolucken fiet de befchrijvinge nevens de byfondere kaerte van die eylanden.

E Mogols en Tartaren fijn een volck met twee vericheyden namen, lt;:B: gemerkt het lant daer-ÿ lè uyrge/jiroten fijn, de ? inwoonders MoghalhcQ-I ten y denude Schrijvers Schythien over den berghlmae,cnfómmi-geoudTartarien.Hier-omis dat liaer Prince de Groote Mogol genoemt

wort, gelijck men den Keyfer der Tureken, den Grooten Turek noemt. Van het woordt Mogol, met veranderinge van een letter, komt Mo^or,dat nu door heel Europa in’t gebruyck is, gelijck Teixera, in alle de fpraken van oofien ervarep, en Robert Covart, die langen tijdt in ’t hof van den Grooten Mogol verkeert hebben, getuygen. Sy komen alle over een dat de Mogols oft Mo-gors rechte Scythen oft Tartaren fijn.

Greote des De Heerlchappye van defen Prins ftreckt fich van ’t Koningrijck Makron in de Perfiaenlclie Golfe tot de riviere Ganges : maer men kan nau-lijcks de lekere grenfen daer van ftellen , om dat hy dickmaels veel verlieft, en wederom veel wint. In ’t jaer 1782 ftreckte fijnenftaetin’t noorden tot den bergh Imae, nu Cumae genoemt, die hem van de Tartaren fcheydt : in’t zuyden tot Calacuyt, de Bay van Bengala, en de Indiaenfche zee in de lengte van Cambayen : in ’t ooften tot het uyterfte van Bengala : en in ’t weften tot de rivier Indus,en de palen van Sophi. Soo dat fijnen omloop toen was ontrent ^oo mijlen : de lengte van ooften tot weften 600, de breette van noorden tot zuyden 400. Maer nae dat hy Bengala verloren heeft, en andere Rijc-ken bekomen, als Caximir, Breampur en Meli-que de Decan,en de landen der Paktanen,die Pe-rufehi Bottantes noemt, heeft hy niet meer als 4000 Engelfche mijlen, dat is 1333 van de onfè, in fijnen omloop, gelijck Purchas, uyt het ver-hael van de Engellche die daer gereyft hebben, fchrijft.

landen die Dele Prins befit het meefte deel van Indien

aen defe fijde van de rivier Ganges, nu Indoftan genaemt, gebied oock over de Koningrijeken Sendt oft Sinde,diePerufchi dengeneraele naem Indufthan geeft,en over die van Agrah oft Agra, van Lahor oft Multon, Dely, Mandou oft Man-dao, Sy troll oft Citor , Vtradde, Cambaye oft Guzarate, Caiximir, Xifchande, en een deel van Dekan. Hy befit oock’t Koningrijck Breaum* pur, en de Koning van Badaxa, gelegen ontrent Lahor,kent hem voor opper-heer. Ely heeft mede onder fijn gehoorfaemheyt de Morquima-chen, Mogoresoft Mogols, Coronans, Bollo-chen, Bulloiren, Hendours, Puttans, Akeylbren, en andere. Hy heeft daer-en-boven ’t Koningrijck Kabul,oft het oude landtfchap Arachofien, gelegen tuftehen Indien en Perfien, welck alleen fijn voorlaten behouden hebben , nae datfe van alle hare andere landen berooft waren.EIet groot Aßa^

Koningrijck Bengala heeft hy van fijn oude vy-anden de Patanen,die het t’onrecht belaten , gewonnen, en hielt’tfelve noch in’t jaer 1582, in welck hy eenige oproeren ftilde. Daer nae hebben de 12 Heeren, die Mogol Gouverneurs ge-maeckt hadde van 12 Koningrijeken van Bengala , t’famengelpannen tegen Mogol, en elck lieh abfoluyt meefter gemaeckt van ’t landt dat hy regeerde , en den Koning van Aracon hadde oock fijn deeldaer in, in’t jaer 1602.

Sommige deelen dit groot landt, gelijck M. Deelinff^ Haukius Engelsman verhaelt, in vijfgroote Ko-ningrijcken,waer van het eerftc genoemt is Pen-gab, (welck Ibnder twijftel is’t landt ontrent het zuyden geheeten Pengab, dat is tefeggenvijf wateren , gelijck ick verhaelt heb in de befchrij-vinge van dele rivier ) waer van de hooft-ftadt is Lahordiet tweede Koningrijck is Bengala,wiens voornaemfte ftadt is Sonargham : det derde Malua, in welck Vagain de beroemfte ftadtis : het vierde Dekan, waer van Brampor deprinci-paelfte is : het vijfde Cambage,wiens hooft ftadt is Amadavar.

Boterusleytjdat de Mogol heerfchappye heeft over 47 Koningrijeken,want hy Ichrijft hem toe heel Indiam Citeriorem, dat is, Indien gelegen aen dees fijde van de rivier Ganges.

Dit groot landt is meeftendeelovervloedigh in eetwaren, lbo dat tuflehen de twee rivieren In-dus en Ganges,-die bynae defen heelenftreeck vervaten als eenen hof, noch vele andere fijn, die ’t heel vruchtbaer maecken. Van Cambaye tot Lahor en vint men bynae niet als wildernif fen en drooge fandige plaetfen,behalven 20 mijlen eer men aen de ftadt Lahor komt, daer het aerdrijektamelijekgoetis : voor de refte fijn ’er geen riverkens, beecxkens oft fonteynen , maer veelfandt, dat de windt Ibmtijdts in de locht heft,en de menlchen bedeckt en voor altijdt be-graeft. Defe oorfaeck en de vreelê der roovers heeft den reyfenden man genootfaeckt hem niet alleen op den wegh te begeven, maer te gaen met gefellchap, en troupen oft hoopen, diele Cafiles en Caravanen noemen. Op den wegh fijn putten 40 oft JO vademen diep,daer ly het water uyt trecken met de offen diely in haer wagens gebruycken.Van Surate rot Brampore is een ge-noeglijcke landouwe vol rivieren en waterlpron-gen 5 maer van Brampore tot Agra is den wegh berghachtigh en mocyêlijck voor de kemels, doch fiiyver van roovers.

De Mogols gebruycken in de oorloghlancien, Sterckteeh Ichilden , Turckfehe pijlen , buffchen, grofge-Ichut, panfiers, cortelaflen en diergelijcke wapenen. Haer bogen fijn lbo groot en ftijf, dat de fterckfte van ons die niet foude können fpannen.

Maer de Mogols en Tartaren fijn van groote kracht,en heel bequaem om fulcks fonder moey-te te doen.

Sommige feggen,dat den Grooten Mogol feer Mach machtighis,als hy fijn krijghsvolckbyeen heeft, om dat onder fijn gebied Itaen Ibmmige groote $

D nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;Heeren

alleerl met de bagagie van fijnen Secretaris geladen waren. Hy heeft vijf ofte fes Köningen tot valTalen oft onderdanen , die hem ordinaris dienen, en fomtijdts heeft m’er twintigh getelt.

De Köningen, die valTalen van den Grooten Mogol fijn, komende ter plaetfe daer hy is, buy-gen haer hooft tot der aerde toe, diefe op den felven tijdt met de handen raecken, voorts hem allengskens naderende, doen defelve eerbiedin-ge verlcheydereylên,tot datfe dicht by hem fijn. Daer nae worden fy onderlbcht offe gewapent zijn, dankomenfe den voet des Koningsaen-raecken, die hem niet en roert ,• maer het groot-fte teecken van vriendlchap is, fijn handt op haer fchouder te leggen. AKfe van verre komen, brengenlè groote giften mede.De Köningen van Indien die geen valTalen fijn, buy gen mede haer hooft als ly hem fpreken , in teecken datle hem ceren. Hy is in der waerheyt Koning van de fchoonfte en befte landen des wereldts, en van kloecke volckeren, als de Tartaren fijn.

Soo veel de vrouwen van Mogol belangt, de Groote Akebar had eenmenighte uyt al fijnKo-ningrijcken.Delchoonftewoonen opeen befon-dere plaetfe van andere afgefcheyden,en worden van de eunuchen oft gefneden bewaert. Daer is op Hjf-ftraf verboden,datniemantdoor de ftraet magh gaen , die tegen over de voor-lchreven plaetlè komt.De Koning wandelt in degaleryen, daer ly haer kamers hebben, welcke als hy voor-by gaet,fteltficheen iegelijck in haer deur,doende hem de eerbiedinge,en hy laet fijn neusdoeck aen die hem meeft behaeght, die den lelven bewaert en hem ’s nachts weder geeft. De foon en luccelTeur van Akebar hadde in het jaer 1609, toen Robert Covert daer was,tien wettige vrouwen, duylènt concubijnen ƒ en twee hondert ge-fhedene,om de felve te bewaren. Voorts doet hy fich aen tafel en in fijn kamer dienen, van de ichoonfte dochters en vrouwen die men kan vinden. Mogol houd oock tweemael ’s jaers merekt van edele en voorname vrouwen in fijn paleys, die gemeenlijck over de 2000 fijn, waervande llecntfte geringe lolfrouwen fijn. Men fiet hier veel treftelijeke vrouwen met een wacht van veel

De groote lufticier oft Rechter was in’t jaer Groots 1610 een van de rijekfteEunuchen oftgelubden, die 20 oliphanten hield,i yo kameelen en drome-dariflen, en yoo paerden. Daer fijn noch andere Rechters en Wet-houdels daer men voor dingt, die vonniften met de levende ftem, en niet met fchrift.

De Koning Echbat verhoorde felf tweemael daeghs de partyen, niet fittende , maer ftaende, hebbende by hem fes mannen in de rechts-faken ervaren , die hem de requeften en begeerten der kooplieden voor hielden,en delèlveonderwelèn, hoefe haer moeften dragen in ’t kuflen van ’s Konings voeten. Op den felven tijdt hadde hy eeni-ge Secretariflen, die de vonnilfen en antwoorden des Konings op-lchreven : gelijck de Köninck van Perfien, en de Princen van alle die landen oock doen.Sijn naelaet,die nu regeert,heelt voor fekeren tijd tweemael ter weke, Dijnsdaegs en Donderdaegs, audiëntie gegeven : daernae heeft hy alle dage te recht gelèten op een Ko-ninglijcken ftoeJ, daer een iegelijck in fijn orden voor hem ftondt.Hy lat binnen een roodt parek, hebbende maer vijf perfoonen by hem,en de andere daer buyten.Dit parek is drie voeten hooger als d’andere plaets daerfe altemael ftaen. Sy worden van de dienaers in orden geftelt, en daer fijn Ibmmige andere,om ’t volck in orden te houden. Een van de dienaers ftaet recht in ’t midden mee den beul voorden Koning, daer noch veertigh andere van’tlèlveampt by fijn,Ibmmige met bijlen op de lchouder, en Ibmmige met roeden. De Koning neemt in defe plaetlè alle dage kennis der faecken van d’een en d’ander,eenige uren lang.

Als’er een arm menlch recht van den Koning begeert, treckt hy een lèecker koorde, hangende aen tweepylaren ontrent daer den Koning fit. Defe is vol bellekens, welcke als den Koning hoort, lèndt hy terftondt om de oorlaeck te weten , en doet hem recht. Akebar hadde byna de lèlve manier.

De misdadige worden op verfcheyden manie- Maniev rengeftraft. Want eerft naeyt menie in dchuyt van een os oft elèl die vers afgetrocken is , om^ datle den ellendigen menlch Ibude pramen alfte droogt.Men doetlè lbo gaen door de heele ftadt, met de hoornen van den os oft ooren des efels boven uytfteeckende,tot meerder fchande: daer nae onthalft men fommige , en andere krijgen pardon oft genade dele fijn gemeenlijck groote Heeren des Koningrijeks : die van Hechten ftaet fijn, worden gehangen oftgeinpaleert, datis, van ondereen pael door ’t lichaem gefmeten,da£ hy boven door den hals oft hooft uyt-komt. Als de edelmannen ter doot verwelèn fijn,bewilligh£ de Koning,datfe tegen een leeuw lijf om lijfmo-: gen vechten , ’t en ware datle crimen lælæ Maje-: ftatis begaen,dat is,iet tegen de perfoon des Ko-I nings,oft ftaet des Koningrijeks gedaen hadden»

D X nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;iNie-

£(rtfjttb. Niemant voert den tijtel van Sultan als de Zónen van Mogol. De naèrn Mirza geeft men loo wel fijn broeder als fijn foonen. Can is loo veel als een Hertogh. Haer eertijtels fijn naeadve-nanthet getal der paerden, diele op dekoftdes Konings onderhouden, daer hier boven van ge-feyt is.

De Mogol gaet hem allcjaer twee maenden met de jaght vermaken. Als hy uyt het paleys komt, loo hy te paerd gaet fitten, is ’t een teec-ken, dat hy ter oorloge treckt j foohy opeen oliphant oft in een koetle rijdt , gact hy ter jaght.

Hy houd goede vrede met den Koning van rcrboKds. Perfien,daer hy mede verbonden is,die oock aen malkanderen Gefantenfenden.Hy helpt lomtijts oock den Sophi tegens den Turek.Dele vriendt-fchapis begonnen,toen Xa Thamas te hulpe gekomen isHomayon Mirzach,die men gemeenlijk noemt Emmaupadxa, foon van Babur, en vader van Akebar, als fijn Viezir Xyrkan tegen hem oorloghde, en dwong in Perfien te vluchten.

E Molucfche eylanden zijn van de Cadilianen eerft gevonden, en nae groot gefchil om der ïèlver befit,tuflchen de Cafiilianen en Portu-gefen ontftaen, zijn/è den Koning van Portu-gael als verpandt, en daernae met het Ko-

ningrijckPortugael aen deCaftilianen gekomen. De voornaemfte van die fijn van de Vereenigh-de Nederlanden voor fommige jaren ingenomen , en ten minden met negen kadeelen ver-derckt. ’t Eylandt Banda hebben de voornoemde Nederlanders oock bekomen, en daer een fterck kadeel geleght. De felve zijn oock mee-der geworden van ’t eylandt Amboina, en hebben denPortugelên allen koophandel in defè ey-landen benomen. Sy handelen mede lbo derck met de Chinelèn als de Portugelèn , aen welcke Portugelèn fy defe kuden onveyl maken : foo dat de Hollanders nu veel jaren meer lchepen met allerhande Ipeceryen, behalven kaneel, geladen uyt Ood-Indien gekregen hebben, als de Portu-gefen, en den koophandel van Indien meed naer haer getrocken j vele van hare fchepen, met In-diaenlche waren geladen, genomen, ofte doen fincken: daerenboven hebben de Portugefen de vorige jaren groote fchade geleden , door dien vele karaquen in de zee vergaen oft gedränt fijn.

Onder deMohiclche eylanden fijn defe vijfde voornaemde , Ternata, Tidora, Motir, Ma: hi an en Bachian, waer van Ternata het noordelijckde is. Ontrent Ternata aen de noordzijde light een kleyn eylandeken Hceri genaemt. Ternata en Ti-dora leggen lbo na by malkanderen,dat men met een grof-gelchuts kogel van d’een kud de andere kan bereycken. Tuflchen defe twee leght het eylandt Mzf^rm.Machian en Bachian fijn de zuy-delijckde.De inwoonders van Ternata fijn groote vyanden der Portugefen,die ’t meede deel van Tidore befitten. Defe eylanden leggen gedreckt langs de wed-kud van Gilolo. Sy hebben veel hooge bergen, byfbnder Ternata, daer een fol-ferbergh is, die met een noorde-wind vuur fpout. Het grootde heeft naulijksóooo fchreden in den omloop. De omgang van alle t’fàm’en is ontrent fès-en-twintigh mijlen* Het aerdtrijck is dor als een fpongie, en treckt al den regen, eer hy in de zee loopt. Hier walTen verfcheyden fpeceryen, ’ als noten-mufcaet,madigh, gengber, peper, aloë en fantalhout, maer belbnder groote menighte nagelen, die alleen daer walfen,en eênige in ’t eylandt Amboina, daer alle landen der aerde mede voorden worden. Rijs, kooien,en andere vruchten , dienende tot’s menfchen onderhoudt, zijn hier niet, meer door onachtfaemheydt der in-Woonderen, als onVruchtbaerheyt der aerde. De kruyt-nagelen vindt men meed in Machian ën Ternata, in Bachian weynigh, in Tidore en Motir tamelijck. Sy waffen op hooge boomen, die op ’t geberghte onder andere daen, ontrent een halfmijle van de zcekud. De bladeren zijn als van laurieren, doch wat dunner, en met fcharper fpitfen ; de bloemen komen voorts als een rondt fchildeken,en gelijcken de bloemen van orangie-appelen, zijn eerd wit, daernae groen, ten laet-den roodt en hardachtigh, groen zijnde, gaen in lieflijckheyt van reuck alle gebloemte ter werelt te boven. Als de bloem valt, fiet men de vruchten voortkomen als nagelen, daer van fy oock den naem by de Nederlanders hebben. De bladeren geknauwt, hebben den fèlven fmaeck als de vruchten. De boomen hebben maer eens in ’t jaer rijpe vruchten , hoewel dat men daer altijdt bloemen, onrijpe oft rijpe vruchten op vint. De tijdt dat menfe pluckt, is Augudus, September, Oólober en December. Rondom die boomen wad geen gras, nochte eenigh kruyt, want de boomen trecken alle vochtighey t naer haer. Ge-meenlijck als fy bloeyen, regent het derck vele dagen nae malkanderen, niet fonder groote fchade der bloemen,want fy können de vochtighey t en koude winden niet verdragen : nochtans zijn de vruchten niet weyniger,want als de regen ophoudt, en ’t aerdrijck weder verwarmt wordt, brengen de bloemen nieuwe vruchten voort. Men plucktfegemeenlijck de vierde maent nae datfè gebloeyt hebben. Als fy die willen plucken, maken fy ’t onder de boomen fchoon en eden , en latenfe in’t plucken neder vallen, vergaderenlè dan, en brengenfè by den anderen 5 in ’t gemeen fijn op de boomen de nagelen meerder als de bladeren, ’t Gaet met defe nagel-boomen anders als met de'boomen hier te lande, die dickwils vol bloeyen, en weynigh vruchten krijgen, maer aen defe worden alle bloemen nagelen. De nagelen die onder de boomen vallen en blijven, waden feer haed op, en eer acht jaren brengen fy weder nagelen voort. De boomen können, foo men fèydt, hondert jaren oudt worden. Sy fijn foo vruchtbaer,dat men van eenen twee baren plukt, dat is, 12 jo Hollandtfche ponden, want een bar weeght 625 ponden. Als men die eerft aftreckt, zijnfe wat root, maer in de Sonne gedrooght, wordenfe fwart. Somwijl moet menfe, om den geftadigen regen, by het vuur droogen,foo datfe van de roock fwart worden , en by de Nederlanders meer geacht, hoewel die in kracht en deugt niet beter fijn als d’andere. De boomen groeyen foo gèweldigh, om de vruchtbaerheyt der aerde, dat ’er heele boftchen van komen : defe deelen de inwoonderen, en bewaren de vruchten, om op gelegen tijdt te verknopen.

De inwoonders van defe eylanden fijn matigh lang, van goet fatfoen, en bruyn van coleur. Haer kleedinge is fchoon en eerlijck, te weten, eenen rock tot de knyeri toe van fraey zijden laecken , hoewel fy oock byfbnder laecken hebben , datfè van fchorffen der boomen konftigh maken. De vryers en jonge mannen dragen kottoenen ringen op ’t hooft, diefe op feeftdagen met ver-fcheyden bloemen çieren. Haer bovenfte kleedt E nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;ontrent

outrent de borft is open,en heeft wijde mouwen, diefe können vouwen en naer de fchouderen ftooten,fo datfygemeeniijkmetde armen bloot gaen. Op feeftdagen beroocken fy haer kleede-ren met een lieHelijcken reuck. Die ontrent de zeekant woonen, houden de wet van Mahumet, - van de Arabifche koopluyden , die eertijdts daer plegen te komen, daer toe gebracht ; binnen in ’t landt zijn noch veel Heydenen, diefe Alfoures heeten. Van natuur fijnfè beleeft en geipraeck-laem, niet hoovaerdigh ofte fpijtigh; lbo dat de , burgeren van een ftadt en gemeente vriendelijk

en geruft met malkanderen leven. Met haer na-buurerten volckeren van andere eylanden heb-benfe dickmael oorlogh. Sy gaen heel behen-digh en dapper met de wapenen om, en wijcken geen volck van gantfch Indien in ftrijdbaerheyt, principael die vanTernata : houden’t voor groo-te fchande in den ftrijt te vluchten,al is de vyand machtiger. Haer wapenen zijn een Iwaerdt en fchilt, met een helmet op ’t hooft : de Iwaerden fijn als meffen daer de punt afgebroken is, ontrent ’t geveft dun, beneden breedt en fwaer : de fchilden van licht hout, fonder yfer, twee (pannen breet, en vier voeten lang, daer fy ’t geheele ■ lichaem mede befchermen. Defè wapenen ge-bruycken fy foo voorfichtigh en handigh , datfe haer geheel leven daer in geoeffent fchijnen te hebben. Sy oorlogen mecft ter zee met galeyen en fcheepkens, die fy Cortöf4; noemen. Voorts fijnfe lief-hebbers van ledigheydt, en fchouwen den arbeydtjbehalven de knechten en flaven. Sy hebben ^een huysraedt als eenen pot, en een oft twee aer'de fchotelen tot noodighgebruyck, een of twee matrafferTvan fchorffen der boomen gevlochten , daer de edelen en de gemeenen man op fit, en flaept. Sy hebben geen geldt, beminnen nochtans ’t filver, alleen om daer eenige beèckers ofte vaten van te maken. Sy hebben een eygen tael, die niet gemeyns heeft met de andere Indiaenfche fpraecken, en fchrijven met Arabifche letteren. Sy mogen fbo veel vrouwen trouwen als ’t haer luft, maer de koft fielt haer de maet. Sy fijn heel jaloers van haer vrouwen en dochters, foo dat fy niemant in haer huys laten komen, om de fclve te befoecken ƒ maer wil iemandt haer (preken, die moet in ’t portael ofte de deur blijven flaen.

Voor defèn tijdt heeft eick van defè eylanden fijn eygenKoning gehadt. In ’t jaer 1604 waren Machian en Motir onder den Koning van Ter-naten ; Tidora en Bachian hadden haer eygen Köningen. Defe hadden altemael haer afkomft uyt een geflacht,foo lang de onderdanen können gedencken. De Portugefèn fijn eerft tot Terna- T^frnataon-ta gekomen,en van de Koning Chajanirus vrien-delijck onthaelt, die haer toe-gelaten heeft daer een kafleel te maken : maer, nae datfe qualijck met de inwoonders handelden, en den Koning omgebracht hadden, fijnfè van de Ternatanen voor vyandcn gehouden,foo datfe,door gebreck van levens-middelen, ’t kafleel moeflen verlaten, . ’twelck de inwoonders bemachtight hebben.

Nu ter tijdt hebben de Spangiaerden een fchans in Ternata, Gamalamme genoemt, aen de zuydzijde. De kafleelen Dangilen S.Lucia leggen op de frontieren tegen de Hollanders.. In ’t felvc eylandt befitten de Hollanders ’t fort Malayo^aen de ooflzijde, welk nu de hooft-fladt en Koning-lijcke woonplaets is, en de principaelfle colonie der Hollanderen in defè contreye. Hier fijn oock het kafleel Tolucco, en de redout Tacumina acn de noordzijde.

Heel Tidora is onder de Spangiaerden, en Ttdora, heeft geduurige oorlogh met die vanTernata. Hier leght het kafleel Marieco/t welck de Hollanders eenigen tijdtgehadthebbenj maer, van de vyandt benauwt, fijn genootfaecktgeweefl het felve te verlaten.

Het eylandt Motir is van niemant noch befèt, A/otir, maer iegelijk even na. Doch gemerckt daer niet veel profijt van te verwachten is, wort het van de Hollanders en Spangiaerden weynigh geacht.

Machian is heel onder de Hollanders,die daer Machian, twee kafleelen gemaeckt hebben, als Gnoffaquia en Taffafoa.

Bachian is mede Hollandts, in wiens hoeck , Bachian, Labouo genoemt, leydt het kafleel Barnelpeldtj ge-heeten nae den Advocaet Barueveldt.

*

Et Rijck van Tartaria, oft Tataria ( als Leunclavius meent dat men feggen moet) is grooti want bchalven een goet gedeelte van Europa, bellact het oock geheel Sarmatia Afiatica met Scythia en Scrica, ’c welck men nu Cathaja noemt. Het heeft den naem Van de riviere Tartar , die dat deel be-fproeyt, dat van ons Magog, en van de inwoonders Nongul genaemt wordt.

In ’t ooften paelt het aen ’t Rijck China; in ’t zuydcn aen Indien, de rivieren Ganges, enOxum; in het werten aen de Cafpifche zee, Polen, en Mofcovien ; en in het noorden aen de Ys-zee, alwaert’t gantfeh onbekent is.

De lucht is hier ortgematight en wondeibaer ; want des fomers dondert en blixemt het dacr foo vreeflelijek, dat de menfehen van angrt en vreefe rtetven ; fomwijl is ’crgroo-tc hitte, rtracks wederom groote koude, en fnceuw. Dacr wacyen menighmacl foo rtcreke winden, datfe de gene die te paerde rijden, ophouden, ja de menfehen ter aerden werpen, de boomen omkeeren, en veel fchade doen. Des winters regent het daer nimmermeer, des fomers dickwils, macr t'elcke reyfe foo weynigh, dat de aerde dacr van nau-lijcks nat wort j nochtans feyt men dat het een vruchtbaer landt is van tarwe, rijs, en diergelijeke vruchten; en oock overvloedigh in zijde, genber, kaneel, peper, nagelen, rha-barbar, fuycker, mufeus en piek ; en op fommige plaetfen oock in gout en rtlver. Daer wart weynigh wijn , en geen in heel Cathaja. Daer zijn oock fwarte rteenen , die men uyt dc bergen graeft, defe gebruyckenfe, by gebreck van hout, tot brant. Hier is oock overvloet van orten, geyten , boeken, en verekens. De paerden zijn ’er in groote me-nightc, gelijck oock de vefanen, kranen, en diergelijeke vogelen.

Indatdeel vanTartarien , daer de Zavolhenfche Tartaren woonen, feydt men, dat een zaet is, het meloen-zaet gelijck , doch klcynder en langwerpigh, van wclck een plante wart drie voeten hoogh, die ly Bortaretz noemen, ^t welck een lam te feggen is, om dat het de gedaente van een lam heeft, met vo'eten, klauwen, ooren, en gcheele hooft, uytgcfondert de hoornen, het is met een dunne fchors overtogen, dacr van de inwoonders mutfen maken. Men feght dat ’et binnenfte van defe plante oft kruydt, vlecfch heeft als een kreeft, en uyt de wonde bloet vloeyt ; oock dat het fonderling foet is, en dc wortel uyt der aerden fchietende, tot aen den navel toe opgaet ; het leeft (gelijck een lam in een vette wcyde ) foo lang het met dc omwaflen-de kruyden befet is; cn als de felve ontbreken, teert het uyt cn vergaet. Men feght oock, dat fulcks niet alleen gefchiet by geval oft verloop des tijts, maer oock, als men de omwaf-fendc kruyden met willens affnijt.oft van daer ncemt,-en dat meer te verwonderen rtaet, is, dat’et oock van de wolven cn andere verflindendc heeften gefocht cn begeert wort. In de ftadt Quelinfu zijn hennen gevonden, die in plaets van veeren, hayr als fwarte katten hebben, en leggen goede eyeren.

Den eerften Tartar!fchen Keyfer, die dit Rijck verkregen , en aen het felve goede wetten gegeven heeft, feydt men geweeft te zijn Changius Canù ofte Charnus, Paulus Venetus noemt hem Ctnchis , hy leefde omtrent het jacr on-fes Heeren nor. Voor hem was dit volckwoeft van leven, fonder goede zeden, w'Ctten, cn burgerlijeken omgang , onder dc Scyten woonende , den nabuuren cijnsbaer, van wegen het vee, daer fy mede omgingen. Van defen Changio hebben alle de andere Vorften des Rijeks haren oorfprong.

Defe heeft in korte tijdt fijn Rijck uy*’gcbrcyt, van China af en de groote zee, tot aen de Cafpifche zee. Sijn fone was Jococham , die gegenereert heeft Zaincham den derden Keyfer, die van andere Bathi genaemt wort; defe heeft Rus- , lant, Polen,Sleficn, Moravien en Hongarien verwoeft. Sijn fone Ternir Cutlu is de vierde in de fucceflie geweeft, en is 'die Tamcrlanes (inde hiftorien , van wegen fijne fonder-linge tyrannyen, vermaert ) die gantfeh Afien verwoeft heeft, cn tot in Ægypten doorgedrongen is : hy heeft den Turekfehen Keyfer Bajazeth verwonnen, cn met gouden kluyfters gebonden, en in een yferen kevie door Afien met fich gefleept. De vijfde wasTcmir Czar, die , tegen de Kruys-Hccren in Pruyflen kloeckclijck vechtende, door ’tfwaert (foomenfeyt) is omgekomen, De fefte was Mac-met Czar, fone van Tcmir Czar ; defesfone ArmetQzar, was de fevende ; defen heeft gegenereert SziachmijÉ den achtften Keyfer, amp;c.

Tartaricn wordt in veel declcn gefcheyden, als in klcyn Deelirgct Tartarien , ’t wclck fich tot in Europa ftreckt, cn leydt befloten turtchen den Boryfthenes en Tanais, begrijpende Taurica Cherfoncfus, in ’t wclcke woonen de Preco-penferen. In Woeft-Tartarien, in het welck veel horden ofte gcmccne vergaderingen zijn. In Zagatar, ’t welcke ey-gentlijck Scythien is, tuftchenden bergh Imaus bertoten.

Cathay, en het Rijck van Tangut ( het wclck is der ouden Scythien, buyten den Imaus , en het landtlchap Serica) is oockeen gedeelte daer van; eneyndelijck’t oude Tartaricn, acn Ptolemæus onbekent.

De hooftftadt van Tartaryen is Cambalu, by de riviere Cawhaltt Polifangi gelegen, den omloop der felver begrijpt vier-en- de hoeft-twintigh Italiaenfche mijlen ; daer zijn 12 poorten , buyten welcke oock foo veel voorfteden zijn. Dit is een trcffelijcke en rijeke koopftadt, van geftcenten, gout, filver, en zijde* Men feydt dat ’er alle dagen duyfent wagens met zijde geladen, boven andere waeren, uyt China gebracht worden.

Bchalven defe, zijn ’er andere trclFelijckc fteden, als Sa- Ordert marcanda, van Tamerlane gebouwt; Caindo, een vermaer- (leden. de koopftadt in dc uyterfte dcelen van Tartaryen, met veel meer andere, die wy om kortheyts wille nalaten.

In Tartarycn zijn vele mcyren, waer van wy hier de twee Me]nngt;, voornaemfte füllen verhalen. In de provincie Caniclu is een meyr, in het welcke fulckcn overvloet van peerlen is, dat de waerde daer van foudc verminderen, indien yder foo veel wegh dragen mocht, als hy begeerde ; dacrom heeft de Groote Cham op lijfrtraffe verboden, dat niemant, fonder fijn confient, peerlen in dit meyr mach viflehen. Het ficlfidc nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;,

meyr is oock vifichrijek. In dc provincie Caraim is mede nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;t

een meyr, dat overvloedigh is in viflehen, ’t welck honderc mijlen in fijnen omloop begrijpt.

Dit landt wort met veel rivieren befiproeyt, onder wclcke Rivkrent dc groote riviere Pulifiachnis is, die haer in de groote zee ontlaft ; in de fielve können vele geladen fichepen opwaerts varen. De riviere Caromoram is met geen brugge beleyt, overmits haer groote breette en diepte ; fiy valt oock in den Oceaen. Quiantu is een halve mijle breet, diep, en Vifichrijek. Quiam, wordt na Paulus Venetus fichrijven, voor de grootfte riviere der werelt geacht ; want fiy op fiommige plactfien tien, op fiommige acht, en op eenige oock fies mijlen breet is, maer de langte ftrcckt haer omtrent honderc dagh-rcyfien.

In de ftadt Ganda is het groot en voortreffelijeke Paleys Geho/ewtn, des Grooten Chams Cublai, met marmor en gout rijeke-lijck verçicrt. In de ftadt van Cambalu is een ander, dat fieerkonftigh gebouwt is, en wel vier mijlen in de ronde heeft ; waer van yder zijde, ofte vierkant, een mijle beflact : daer is een feer dicke muur , tien treden hoogh, die aen de buytenftc zijde wit en root is.In alle de vier hoeken van defe muur rtaet een groot en fichoon Paleys, als een Karteel, ge-

H nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;lijck

T A R T A lijckoock în’c midden van icgelijck defer muuren fooda-nigh Paleys is, foo dat der felve acht in ’t getal zijn. In yder van defe Paleyfen worden bewacrt alderhande wapenen,in-ftrumcncen , gcfchut, bogen, pijlen, pijl-kokers, fporen, toornen, lancen, vuyft-hamers,pefericken, ofte fweepen, en meer diergelijcke, ten oorlogh dienende. In ’t midden van het binnenfte Hof ftaet het Païeys des Konings, daer de felve refidcert. Dit heeft van binnen geen folders j de vloer is tien palmen hooger als de gront van buyten j het dack hoogh, en fchoon gefchildert -, de muuren van alle dc falen en gemacken blineken van gout en filvcr j overal fiet men fchoone fchilderyen en verfcheyden oorloghs gefchiedenif-fenj alles van levende coulcuren en glinfterentgoutblinc-kende.

flegterin^e, De Groote Cham heeft onder hem twaclf Baroenen, die over vier-en-twintigh Provinciën geftelt zijn; haer ampt is, over een yder Provincie twee Gouverneurs te ftellen , en de Koninglijeke heyrlegcrs, in de plaecfen daer fy vertoeven, alle nootwendigheyt te bcftellen. Wat fy befluyten, dat ge-venfe den Koning te kennen ; die het met fijne authoriteyt bekrachtight.

De quactdoenders worden by de Tartaren aldus geftraft : Soo iemant een kleync dieverye begacn heeft, fonder ’t leven te verbeuren , die wort fevcnmael met een ftock gefla-gen , ontfangende 17 ofte 27, en oockwel 47 flagen, tot 100 toe, nae de grootheyt dermifdaetj en wordenaltijdt tien flagen daer by gevoeght ; foo dat fommige van defe flagen fterven. Als iemant een paert, ofte iets anders, dat den doodt waerdigh is, geftolen heeft, die wort met eeufwacrt door het lijf en ingewant gefteken : die fijn leven vry wil koopen, moet negen-dubbelt weder geven, De overfpeel-

R Y E N.

ders, foo wel man als vrouw, worden nae de wet gedoodt.

De Tartaren worden in Horden oft gemeenc vergaderingen afgedeelt ; doch gelijekfe verfcheyden Provinciën , en verre van malkandercn gelegen, bewoonen , foo zijnfe oock verfcheyden van zeden en leven, gt;

Het is een vierfchotigh volck, breet en vet van aenficht, InwoonJe-met verdraeyde en holle oogen, van wegen den baert zijnfe vreefrelijck,andcrs kael en glat:fterck van lichaem,flout van gemoedt, en können de honger enarbeyt wel verdragen. Soo fy honger ofte dorfl krijgen , alsfc rijden, openen ly dc paerden een ader, en drineken het bloet. Het is een god-loofe en barbarifchc natie. Haer recht beflaetin hare wapc-nén. Veel hebben geen huyfen, macr in flede der fclvcr ge-bruycken karren. En door dien datlè geen fckere woon-plaetfcn hebben, maer fleets heen en weer fwerven, nemen ly de flerren , infonderheyt Polum arilictim ofte Noord-fler, tot haer baeck ofte Icydtsman, Sy bly ven niet lange op een flede, wantfy het voorongcluck achten. Sy gcbruyckcn geen geit, doch wiflelen waer omwacr. Sy feggen datfc Ifmaëliten zijn, en willen oock daer voor gehouden wefen. In ’t jaer 1246 hebbenfe Mahomeths leere aengenomen. De Tartaren gebruycken grove fpijfe, vooral vleefch, rauw ofte half gaer, melck en kacfe ; onthouden haer van verc-kens-vleefch, drineken melck van merry-paerden, ’t welck fy weten te bereyden, dat het witte wijn fchijnt, doch is een onfmakelijeken dranek. Sy zijn morfigh in haer kort, want fy met geen tafel-laken hare tafels dcckcn,gebruycken oock geen fervetten, ofte hant-doecken, nadienfe noch handen, noch ’t lichaem, ofte dc kleedercn wafl'chen. Sy drineken water, melck, en bier van heerfe gebrouwen.

Elijck ’t Perfifche Rijck van de Sophi eertijdts wijdt ver-maert was, alfoo is het oock noch hedens-daeghs.

De Perfianen worden oock oft Azamii, nae het Rijck Azamia, genaemt, het welke, nae fommiger gevoelen , eertijdts Aflyria geheeten wierd.

De naem Perfia komt van Perfide; Chefelbas worden fy

genoemt, van wegen een roodenTulbandt oft hoedt diefy op haer hooft dragen ; en nae haren Prince Sophi, werden fy Sophianen geheeten.

Het Rijck van Perfen is gelegen tuflehen het Turekfehe Rijck, de Tartaros Zagatheos, het Rijck van Cambaja, de Hircanifche ofte Cafpifche zee, en Sinm Perßeus ofte Golfo di Perfia.

In het ooften pack het aen Indien en ’t Koning-rijck Cambaja, van het welcke het met bergen en woeftijnen gc-fcheyden wordt : In ’t noorden zijn de Tarters, by de riviere Abiano ofte Oxus ; het overige wordt van de Cafpifche zee befloten; in’t weften zijn de Turcken, by de riviere Tygris en het meir Ciocho ; en in ’t zuyden wordt het van de Perfifche en indiaenfehe zee befpoclt. Welck begrijp verre ftreckt ; want het ontrent 3 8 graden van ’t ooften naer ’t weften beflaet, cn ontrent zo van ’t zuyden naer ’t noorden.

Van de locht fchrijft Qj^urtius in zijn vijfde boeck op defewijfe: Daer en is geen gefonder landtfehap in geheel Afia ; want het heeft een getemperde locht : van d’eene fijde is het door-gaens berghachtigh en vol bolTchen, wclcker fchaduwen de hitte verlichten ; van d’ander zijde heeft ’et de zee tot een gebuur, die met een matige lauwigheyt de aerde verwarmt. Doch is het in alle geweften niet even gelijck van natuure; want daer‘t fich ftreckt naer de Perfifche cn oock naer de Cafpifche zee, is’t, van wegen de bequaem-heyt der rivieren, matigheyt des lochts, en foete koele winden , gantfeh geluckigh en wel gezegent ; cn geeft, als cen milde voedtfter, grooten ovcrvlocdt van vruchten, en gedierten, menightc tarwe, garfte, heerfe, en diergelijckc gewafl'en, oock metalen en gefteenten ; daer waft oock veel wijn cn allerley fruyten, als Paulus Venetusgetuyght ,• de refte leght, van wegen de hitte en drooghte, meeftendeel woeft.

De Perfianen zijn langen tijdt onbekent geweeft, en hebben ecrft van de Koning Cyrus ’c begin haers naems en vermacrtheyts gekregen; die, als hy den Meden en Lydiers het Rijck ontweldight hadde, de monarchie cerft in Perfien gebracht heeft, naelatende een groot en blocyendRijck, welck te voren kleyn cn ongeacht was, infonderhey t, nae dat hy Afien cn heel Orienten onder zijn gcweldt gebracht hadde. Cambyfes is fijnen vader in’t Rijck gevolght, en heeft Ægypten noch dacr by gevoeght : van hem af is defe regeringe ftacnde gebleven tot op Darium, en heeft 150 jaren geduurt, foo (X-Curtius feer nacu en vaft rekent ; waer .mede oock den H. Hieronymus over het 9 capittel Daniclis overeen komt. Darius dacr nae, van Alexander de Groote overwonnen zijnde, heeft het Rijck met het leven verloren, cn is de monarchie op de Griecken gekomen : doch Perfen in zijn wefen en weerde gebleven ; en wordt noch op heden van de Sophis geregcert, en onder demachtighfte Rijcken van heel Orienten gerekent ,• en hoe\yel *t felve een tijt lang, dan van dcSaracenen, dan van de Tartaren is onderdruckt geweeft, is ’t nochtans onder de regering van Koning Ifmacl Wederom opgekomen.

DeLandtlchappen die onder het Rijck van Perfien ftaen,

om-Ioop 15000 treden heeft. Athenæus feght, datfc foo nae de bloemen genoemt is ; want Sufan in de Perfifche tale foo veel te feggen is als een lelie.

Mefopotamia wordt in de H. Schrift Padan Aram, en Mefipn» hedens-daeghs Diarbecha genoemt. Dit landt is tuflehen den Euphrat cn Tyger gelegen, waer van het oock den naem heeft.

Dit landt is niet over-al even vruchtbaer, want een dcc! wordt van de rivieren vet gemaeckt, een deel is gantfeh dor. De voornaemfte fteden zijn, Orfa, cn Caramit, de Hooft-ftadt van geheel Mefopotamien, welckc den Turekfehen Keyfer Selymus den Sophi afgenomen heeft. Merdin is de woon-plaetfe van denl itriarchderChaldecrs, cn totMo-fus onthoud fich de Patriarch van de Neftorianen; wiens autoriteyt tot in Indien en Cathaja ftreckt.

De hooft-ftadtvanPerfis (welck landt nu tertijdtFarfi ofte Farfiftum genoemt wordt ) is Seras, eertijdts Perfepolis genoemt. In dit geweft woonden in vorige tijden de Magi. Defe ftadt noemt Plinius ’t hooft van ’t Perfifche Rijck, en Curtius den Koninglijeken ftoel van gantfeh Orienten.

Hyrcania wordt nu Girgiam, Corcam, ofte Dargument ffjycania^. genoemt. Het leydt dicht aen de Cafpifche zee ; waer van fy oock de Hyrcanifche zee geheeten wordt.

De fteden aldaer zijn Hyrcana, van de Scythen Carizath geheeten, Bcfta en Mafandra.

Margiana, nu Ifelbus genoemt, is in ’t noorden met de MargMn/t. riviere Oxus bepack. De voornaemfte ftadt aldaer is Jo-dion, van de Ouden Antiochia genoemt.

Baólriana wordt hedens-daeghs Batter oft Charaflàa ge- BA^rianai heeten, en is een gedeelte van Tartaria Zagathæa; de fteden zijn Baólra, nu ter tijdt Bochara, en Iftigias.

Paropamifliis is een gedeelte van Baélriana, aen den berg ParopamifTum. Tegenwoordigh wordt dit landtfehap Can- mijfta, dahar oft Ambleftum genoemt. Candahar is de hooft-ftadt, en een vermaerde koop-ftadt.

Aria heeft den naem van haer hooft-ftadt Eri, welckc in haren om-loop 13000 treden begrijpt.

Carmania, Circam, ofte Chirmain, ftreckt fich tot aen Cferwani^» deindifche zee toe, en tot aen Gedrofium, heeft veel fteden en havenen. De hooft-ftadt aldaer is Chirmain.

Ia

ro tot Rofetto : Maremma, het oofterfche deel. Stede». Hier waren eertijts veel deden, onder andere Syenne, Thebe, Tentyra, Heliopolis,Memphis, Babylon, Alexandria, en Peluhum, waervan noch foin mine overinh zijn.

Eertijdts heeft dit landt, op verfcheyden tijden ,• verfcheyden Köningen gehadt, als de Pharaones, en de Ptolemæos, die lange tijt ge-regeerthebben. Daer na is’t aen de Romeynen gekomen, totdathaer Rijck verfwackte , wanneer de Saracenen, inwoonderen van ’t geluckig Arabien, Ægypten vcrmeeftert hebben onder haren Overften Sultan, nae welchen alle de andere delen naem behouden, die vele jaren gere-geert hebben, tot datfe van de Turcken overwonnen zijn.

rrucht^ Niet tcgcndaendc dat het hier nimmermeer baerhejt. gftregent, noclitansis’teenvruchtbacr landt van tarwe, rogge, haver, boonen, en dier-gelijcke zaden. De oorfaeck hier vanisdeNijl, die midden door het landt vloeyt, jaerlijcks overloopt, het aerdtrijck bedeckt en met flijm en flijck vet maeckt : Soo dat luftinus in fijn hi-ftorie getuyght, dat’er geen landt vruchtbaer-' der is van voetfel tot des menlchen onderhoud noodigh. Plinius lèyd mede , dat de grootheyd des RoomlchenRijcks fonder de vruchtbaerhey t van Ægypten niet lange foude geduurt hebben. Vele oude Schrijvers hebben dit landt eenge-meene fohuure en Ipijs-kamer van de gantfche weereldtgenoemt. Hier zijn oock vette weyden en veel vee, als buffels , olfen , fohapen , geyten, kameelen, paerden, cfels, en andere.

Barbaryen ftreckt fich van Ægypten af tot aen de engte van Gibraltar, en begrijpt de twee Mauritanien, te weten , Tingitana , en Cæfa-rienfis, eygentlijck Africa geheeten, daer-en-boven Cyrenaica, Marmarica, met het buyten-fte Libyen.

De hillori-fchrijvers van onfon tijdt bepalen dit landt in ’t ooften met de woeftijne van Marmarica, nuBarcha genoemt, tot aen datdeel van denbergh Atlas, welck nu ter tijdt Mejes geheeten wordt : in ’t wellen met de Atlantifche zee; in’t zuydenmetden voorfchreven Atlasj in ’t noorden met de Middeliandtfohe zee.

Jau'ooKde- De volckeren van Phœnicien hebben eerll dit landt bewoont, met eenige andere , die hier uyt Alien en Ægypten gekomen waren ; daer nae is het van de Romeynen bemachtight,en van haer op de Grieckfohe Keylèrs gekomen : naderhandt hebben de Wenden, oft Vandali, Saracenen, en de volckeren van Arabien’tfelve verovert : he-densdaeghs is’t eensdeels onder den Turek, eensdeels onder fijnen eygen Heer , dienlè Serif noemen. De Koning v.an Spanjen befit oock eenige kalleelen.

Barbaryen begrijpt, behalven de Koning-rijeken Marocco en Fez, oock dat van Teleuli-num en Tunes.

’iremifin. nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;Tcleufinum, oft’t Koningrijck Tremilcn,ey

gen tlijckAHz^r/?z?w/^ïC^ey^zm«yh genoemt, ismeell onbewoont, rouw, en droogh, befonder daer ’tfich naer’t zuyden llreckt; omtrent de zee-kull is’t tamelijck vruchtbaer.

Hier fijn weynigh Heden en kalleelen^ De Steden. hooftlladtis Teleufina, eertijdts groot, maer nu vervallen. Algier leydt oock in defe lireeck, vermaert door de lchip-breuck van Keyler Karei de vijfde , gevangenifl'e en llavernye der Chrillenen, en zee-rooverye der Turcken. Nu ter tijdt ilïe foo fterek, datfe voor onwinbaer gehouden wordt. In dit Koningrijck zijn noch twee goede havens, Horam ofte Oran, met een fterek kafteel, en Marca Eliabari, die nu beyde onder den Koning van Spanjen llaen, en van de Spaenfche kooplieden veel befocht worden.

Het KoningrijekTunes begrijpt kleyn Africa, Tftnet. oneen groot deel van Numidien. Dit Landt is naer het oollen heel onvruchtbaer, en heeft groot gebreck van water : van de riviere Majori, tot aen de rivier van het landt Melrata is ’t tamelijck vruchtbaer van kooren, vee , en menighte van boomen, befonder naer ’t wellen.

Hier leggen de Heden, Bugia, groot en volck-rijck j ConHantina rijck en luHigh, met hooge muuren omringt5 Hippona oft Bona, van de Romeynen gebouwt , daer de H. AuguHinus Billchop geweeH is s Tunetum oft Tunifi, was cer-tijdts een kleyn Hedeken, maer heeft feer toegenomen door de ruïne van Carthago. Aen de engte van het nacH-gelegen meyr lagh dat Hercke kaHeel Goletta, ’t welck Keyler Karel de V ingenomen had , maer is naderhandt van Uchali BaHa gewonnen, en gerafeert. Carthago is van de Phœniciers lang voor de Hadt Romen gebouwt. Sy was groot, riijek, en foo machtig, datfe met de Romeynen om de heerfchappye des weereldts Hreedt : hier is Tertullianus, en de H. Cyprianus geboren.

Arabien is in dryen gedeelt, te weten, in Pe- Mien, trea, dat is, het Heenachtigh ; Deßrra, dat is, het woeH en onbewoont j enFdiXj dat is, hetge-luckigh. In Arabien leght PalæHina , dat men oockhet Landt van beloften heet, om dat het de loden belooft was, en Terra Sangla dat is , het Heyligh landt, om dat ChriHus onfe Saligh-maecker hier gebooren , en geHorven is, het heylige Euangelium verkondight, fijn kereke op-gericht , en de Sacramenten in-gellclt heeft, amp;c. DeprincipaelHeHadtislerulalera, die met hare kereke wijdtloopigh befohrevenis van Flavius lofephus, en in onfe tijden van ChriHianus Adrichomius, die de curieufon leler befienkan.

Men leeH dat het Rijck der Turcken aldus pe^indeï fijnen aenvang heeft genomen ; Haer ecrHe Keylèr Ottomannus was een T artar , en fol-daet van den Grooten Cham, Hout van gemoe-de , en boven andere Herck van lichaem : delè, onder fchijn van eenigh onrecht hem aenge-daen, is van de Tartaren afgeweken, en heeft in Cappadocia de wegen en bergen beginnen te befetten ; hy hadde in fijnen aenvang maer veertigh ruyterens doch zijn’er hem veel toegevallen , op hope van buy t, als oock eenige van wegen begane fchelm-Hucken, door welcher hulpe hy Cappadocien, Ponto, Bithynia, Pamphylia, en Cilicia, alle feer machtige land-* fehappen, ingenomen heeft, ontrent hetjaer

ChriHi

T V R C

Chrifti 1300. Hem is gevolglit zijn foon Orcha-nés j dele heeft hetRijck, dathy van fijnen vader verkreegh, metdefèlvepraétijcken, doch met meerder rijckdom en macht, behouden, en verbreydt, daer toe hem dienende de tweedracht onder de Chriftenen j waer door hy Myfiam, Lycaoniam, Phrygiam, en Cariam getemt, Nicæam ingenomen , en zijn Rijck tot aen den Helleipontum toe verbrcyt heeft. Toen ter tijd twiftten de Palæologi met de Can-tacuzeno,- dies liethy fich voorïlaen, datfoo liyfich defen Cantacuzeno gunftighbetoonde, dat hynoch in’t Chriftenrijckfbude ontboden worden, gelijck niet lang daer nae gebeurde. Hy is dan over gefcheept, en heeft zijne naeko-melingen den wegh gebaentom Europa te plagen. In het eynde fijns levens ongeluckighmet de Tartaren vechtende, is hy omgekomen, nae dat hy een-en-dertigh jaren geregeert hadde. Nae hem is fijn fone Amurathes gevolght5 dele was een /onderling konftenaer van veynfen, in kloeckheydt van gemoedt, lijdtlaemheydt in arbeydt, in goede krijghs-difcipline, niet minder als fijn voorlaten ; want hy de twiften, gelijck verhaelt is, onder de Griecken met veynlèn gevoed heeft ,• welcke als fy nu door de oorloge vermoeyt en uytgeput waren, is hy in de gehuurde lchepen der Genouelèn uyt Afien over den Helielpontus in Thracien gevaren. In het jaer 1363 heeft hy Gallipolis, in de Cherlónelus gelegen, gewonnen, waer mede hy een groot deel van Thracien gekregen heeft ; daer nae overw'on hy Myfien, de Bellos, en Triballos. Eyndelijck , als hy Hadrianopolis ingenomen hadde, en fich meende meefter te maecken van Servia en Bulgaria, is hy van een onderdaen van Lazarus, Heer of Delpota van Servia, (die hy van te voren in eenen ftrijdt gevangen hadde) met een poingaert doorfteken. Hy liet twee lonen nae , te weten, Solyman en Bajazeth : dele, fijnen broeder gedoodt hebbende, is aen het Rijck gekomen, en heeft terllondt gelocht geheel Thracien onder hem te brengen. Hy was een man van fcherpen vcrftande, begeerigh naer grooten ftaet, vaerdigh om iets te beginnen, en vlytigh in zijne adminiftratie, onvermoeyt in denarbeyt, ver-fiende om fijnen llagh waer te nemen, en llandtvaftigh om fijne laeckenuyt te voeren. Als hy gantlch Thracien in zijn ge-welt hadde, wierp hy llracks zijn ooge op Con-ftantinopolen, doch vondtgoedt, eerft Thef-falien, Macédonien , Phocis , en Atticas te overweldigen : het overige van de Myfiers (die hedensdaeghs Servii genoemt worden ) en : van de Illyriers (nu Bosniers geheeten ) en van de Triballis (die men nu ter tijdt Bulgaren noemt) heeft hy fich oock meefter gemaeckt, doodende den Prince van Bulgarien. En na dat hy Conftantinopolen acht geheele jaren belegert hadde, ishy op-gebroken, vreefendede aenkomftder Hongaren en Françoylèn, (van de Keylèr derwaerts tot outlet gelonden ) en is haer tot aen Nicopolis in ’t gemoet getrocken , heeft haer aengevallen en overwonnen, alfoo dat het meefte deel van de Franfche Overften

K Y E N. nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;n

daer doodt bleven of gevangen wierden. Baja-zech, door dele overwinninge moedigh gew'or* den, heeft Conftantinopolen wederom belegert , en twee jaren foo benauwt, dat gt;nbsp;ten ware Tamcrlanes de Groote Cham van Tartarien, met vyer en fwaerdt geheel Afien hadde begonnen te verwoeften, de lieden innemende, en alles tot roof maeckende , het met de belegerde ge-daen hadde geweeft : door dit geruchte ver-baeft , ishy met fijn heyrleger in de palen van Galatien en Bithynien getrocken j alwaerftren-gelijcktotheellaetin der nacht gevochten wier-de , en Bajazeth de nederlage kreegh , en gevangen bleef ; men dede hem goude boeyen aen fijn beenen, en wierd alfoo ineen yfer kouwe door gantfeh Afien, ontrent drie jaren lang, gevoert; daer nae, verftaende dat hy in Tartaryen fonde gebracht worden, heeft hy fijn hooft tegen de yfere kouwe aen ftucken geftooten, en is foo geftorven. Hy heeft geregeert dertien jaren en fes maenden,naelatende vier lonen , Cala-pinus, Moyfes, Mahomet, enMuftapha.

Caiapinus is fchielijck geftorven; zijn Ibne Orchanus wierd van fijn oom Moyfes om-ge-bracht ; die daer nae van fijn broeder Mahomet oock gedoodt is. Defe Mahomet heeft de gant-Iche Walachie en Macédonien ingenomen , de Turcklche ftandaerden tot aen delonilche zee geplant.Hy nam fijn refidentie te Hadrianopolis; en , nae dat hy feventien jaren geregeert hadde, is hyin’t jaer 14x2 geftorven.

Daer na heeft Amurathes de tweede het Rijk AmuTA-quot; verkregen ; defe, door hulpe der Genouefen, nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;.

in Thracien over-gelcheept, heeft fijnen oom Muftapha, die van de Griecken meelt bemint was , overwonnen ; Theftalonica , die leer oude, machtige , groote, genoeghlijcke, en wel-gelegene ftadt, toen ter tijdtonder de Ve-nctianen ftaende , gedeftrueert; Cyprus, E-pirus, en Ætolia fich oock onderdanigh gemaeckt. En merekende dat de vriendtlchap van Georgius, Prince van Servia, hem dienftigh foude zijn, om fijne heerlchappye te vellen, en der Chriftenen liant te fwacken, heeft hy de felve op allerhande wij fen gelocht, en fijn dochter getrouwt. Op dele vriendtlchap dan en zijne krachten betrouwende , heeft hy Belgradum belegert, daer leven duyfent Tureken voor gebleven zijn. Door dele viólorie hebben de Chriftenen eenen moet gekregen, en den Turek het hooft geboden. Vladillaus,Koning van Polen en Hungaren, hadde loannes Hunniades om fijne kloecke daden Vaiygt;oda j dat is , Vorft van Tran-filvanien gemaeckt. Defe is in Servia gevallen, en heeft de Tureken daer uyt gefiagen, en noch daer nae, aille in Tranfilvanien geruckt waren, vele verflagen. Naederhandtheefthy in Bulgarien les-mael op eenen dagh den Tu'rcK llagh gelevert, en t’elckens de viólorie behouden , vier duylènt Tureken, en dertien Capi-teynenderlanitferen gevangen. Amurathes,by-nae uytfinnigh door lbo veel verlies, en vergrämt om dat Vladiftaus het beftandt, met hem gemaeckt, niet hielde, heeft al fijn krijghs-volck byeen vergadert. Toen ter tijdt was het

L nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;leger

leger der Chriftenen by het Varnenfer meyr. De Turck heeft de fpions omgekoft, en de Ge-nouefen looooo ducaten gegeven , datfehem , beneden Gallipoli, uyt Afien met’er haeft in Europa lieten komen. Vanbeyde fijden heeft men drie heele dagen achter malkanderen gevochten, en Amurathes den ftrijdt behouden , die met recht de Chriftenen van hare ontrou-wigheydt befchuldighde. De Koning Vladis-laus is hier gebleven ; Hunniades ter nauwer noodt ontkomen : de Cardinael lulianus, die, fbo men fèydt, geraden hadde den treh^es te breken , van fijnpaertgevallen , en ineen bofth geftorven. Hier mede is’t hert van Amurath verheven , die den muur, op den Corinthifchen Ifthmus gemaeckt, dede af-werpen : en is daer-nae geftorven in Prufia, een ftadt van Bithynien, daer in die tijdt de Turckfthe Keyfers hacr hof hielden.

Hem isgevolght Mahomet de tweede. Dele heeft, door den moordt fijns broeders, zijn Rijck beveftight, en Conftantinopolen in het jaeri4y3, den dertighften Mey, vechtender-liandt ingenomen. Twee jaren daer nae is hy voor Belgrado gekomen , doch veel volcks daer

voor latende, en gewondt, was gedwongen te vertrecken ,- daer nae heeft hy de landen Bulgaria , Dalmatia , Croatia, met Ralciaingenomen. Trapezuntien , en het eylandt Metclino , mitsgaders fommige andere eylanden van den Ar-chipelagus, hebben haer oock moeten overgeven.Eubœa heeft hy mede gewonnen,inetTheo-dofia, een ftadt der Genouefen, nu ter tijdt Capha geheeten.

Bajazethesde tweede, heeft met de Venetia-nen geoorloght, en haer Naupadten , Methonen , en Dyrrachieu' afgenomen, en geheel Dalmatien verwoeft, en is ten laetften van fe-nijn geftorven.

Sijn Ibne Selymus heeft fich meefter van het Rijck gemaeckt ; en nae dat hy de ftereke ftadt Alcairo in Ægypten gewonnen hadde, en den Soldaen gedoodt, heeft hy voorts Alexandrien, en’t geheele Ægypten onder fijn gebiedt gebracht , en Damafcusingenomen.

Solymannus, de eenige ßnc van Selymus, is in fijns vaders plaetfe gekomen. Hy heeft Belgrad, een fterekte , niet alleen van Hungaryen, maer oock van heel Chriftenrijck, gewonnen. Het eylandt Rhodus, met Gran , Buda ofte Offen, en meer andere fteden verovert. Weenen in Ooften-rijck heeft hyvergeefs belegert, en is eyndtlijck, in’t 47 jaer fijns Rijeks, by Zigeth geftorven.

Hem is gevolght Selymus de tweede. Dcfè heeft acht jaren beftandt met den Keyfer Maxi-miliaen de tweede gemaeckt, en den Venctianen het eylant Cyprus af-genomen ; hy heeft oock

Africa.

DeTurcken maecken groote Mofqueenofte c Kercken, trefFeli jcke Cavafteryen ofte Gafthuy-* fen , badt-ftoven, water-ley dingen, bruggen, en andere gemeene koftelijcke en heerlijckc wercken. Onder welcke dekercke van S. Sophia, binnen Conftantinopolen , is wel het fchoonfte gebouw dat men met oogen befchouwen magh. Defe is noch in wefen , ais Bellonius getuyght, en overtreft verre het gebouw van het Pantheon te Romen. Kortheydt halven gae ick voorby het Koninglijcke Turckiche paleys, en veel oude en gedenckwaerdige gebouwen.

De Ottomannifche regeeringe is gantlch ty-rannifth , want de Turckfche Keyfèrfoo abfo-luyt regeert, dat fijne onderdanen haer niet anders als fijne ftaven dorven noemen ; ja dat meer is, niemandt is daer een Heer van fich felfs,noch van fijnhuys dathy bewoont, oft van’t landt dat hy bouwt en havent; behalven eenige wey-nighfamilien binnen Conftantinopolen, welcke fulcks door fonde.rlinge privilegie van Mahumet de tweede vergunt is.

De Religie, oft, om beter te leggen, de fiiper-ftitie der Turcken, is van Mahomet verdicht in het j aer onfes Heeren ó x 2, ten tijde van Keyler Fïeraclius. Dele Mahomet, lbo men feydt, is te Cyrenen geboren,'van een waerlègger,en Ifmae-litifche vrouw. Hy was argh en loos, fterck van lichaem, wreet van gelicht , vreefelijck van ftemme, en ftout om alles te onderftaen. Hy heeft fijns meefters vrouwe, dievijftighjaren oudt was, gètrouwtom harenrijckdom, met welcke hy te beter fijn leere tegen het oudt en nieuw Teftament heeft können voortplanten. Sijn mede-hulper was Sergius, een monick, die om de ketterye van Neftorius uyt Conftantinopolen verjaeght, en in Arabien gevlucht was. Soo heeft hy dan een nieuwe ketterye gemaeckt uyt de loodfche wet, en het gevoelen van Neftorius, welcke die van Arabien, en de nabuurige landen aenvaert hebben. En om dathy de vallende fieckte Ibude bedecken, die hy door on-matigh eten en drincken gekregen hadde, feyde hydat de Engel Gabriel met hem /prack. Ely hadde een duyve gewent uyt fijnoore te eten, en feyde, dat dit de H. Geeft was, die hem alles

openbâcrde. Hy fchreef eeti boeck van fijn nieuwe wet, en bondt een papierken aen de duy-ve, daer in gefchreven ftont : Die den flier het jock aen doet, fal Koning wefen. Hydeedden Alcoran tuflchen de hoornen van een flier binden. Als def'e fchielijck met Vreefe van vele, voor den dagh quam, liep hy terflont na Mahu-met, gelijck hy te voren geleert en gewent was. Mahumet ontfing de wet, als uyt den hemel ge-Ibnden. Sergius het papierken openende, las het in ’t openbaer, en braght het jock, welck Mahumet den flier aendeed , en wierdt terflont Koning gemaeckt, en Sergius een Propheet ver-klaert. Defe wet leert, dat ’er een onlichame-lijck Godt is; dat Chriflus geen Godt, maer een groot Propheet is, doch Mahumet grooter, en van Godt felfs gefunden. Datfe in ’t Paradijs füllen komen , die hem geloovcn, welck na eeni-ge duyfent jaren geopent fal worden j daer vier rivieren vloeyen van melck, wijn , honig, en water : daer oock paleyfen en huyfen van gout en paerlen zijn , foet vleefch van vogelen , en aller-îey fruyten, diefe al liggende onder de fchaduwe van de boomen füllen eten. Hy laet de mannen toe vier wettige vrouwen te hebben , en fôo vele concubinen aide können onderhouden. Hy feyt dat de Son en de Maen op paerden rijden, en dat de Son fich’s avonds in warm water wall, en

I ’s morgens vroegh op flaet : dat de Herren in de locht aen gouden ketenen hangen : dat de men-fchen van een Echel of bloedtfuyger komen , en diergelijcke raferyen meer. Het is te verwonderen en te beklagen, dat foo vele menfehen fulc-ke plompe en fpottelijcke fotternyen gelooven. Want bynae geheel Afien , het meefle deel van Africa, en een groot deel van Europa , flaet on*-der’tRijck der Tureken, en heeft de wet van Mahumet aenvaert. laehet lantvan degroote Cham ,oft Tartarien, de Perfianen, en fommi-^ ge volckeren van Indien gelooven meefl defè droomen. Defèlve Tureken eeren en voeden katten, honden , viffen, en vogelen, en meenen datfe hier mede Gode dienfl doen : foo dat men te Conflantinopolen op gefette uren , de voor-Ichreven beeflen fpijfe fiet voorfetten , te weten, gekoockte rijs, en gebraden vleefch , datfe daer toe in de halle gekoft hebben, datfe oock aen lange flocken plachten te doen , en de felve beeilen toe te reycken. Somtijdts koopenfc oock vogelen, en laten de felve door medelijden en barmhertigheydt vry wegh vliegen. Sy achten ’t voor groote fonde het papier wegh te werpen , oft daer op te treden 5 foo fyeen fluckop de aerde fien leggen, dat nemenfe met eerbiedinge op, en placken’t tegen de wandt, offleeken’t daer tuflchen. Augerius Busbequius verhaelt, in den brief dien hy van fijn legaetfchap gefchreven heeft, dat de lanitzers, die hy tot ley ts-mannen naer Conflantinopolen had , op feke-ren tijdtgrootelijeks klaeghden, omdat fijne dienaren het papier tot vuyle faken befighden. De oorfake van defè eerbiedinge aen ’t papier is, om dat de wet van Mahumet daer in gefchreven ftaet. Sy feggen , datfe over eenen langen gloe-yenden rooiler moeten gaen , cerfè in’t paradijs können geraken, en dat dan defe opgeraepte papierkens onder de planten van haer voeten füllen komen fpringen , om datfe te minder verbrandt fbuden worden.

Nae dat Mahumet zijn wet gemaeckt , en heel Arabien verwonnen hadde, is hy ten laet-flert met fenijn omgebracht, oudt 40 jaren , andere feggen 60 jaren. Sijngraf is, gelijck Var-tomanus fchrijft, te Medina , een fladt van Arabia Petrea , en wordt van de Saracenen en Ma-hümetiflen met groote eerbiedigheydt dick-maels befocht. Hy verhaelt oock, dat toen hy te Medina was, feecker Kapiteyn vier duyfent faraphen, welck een foorte van geldt is, aen den priefler geboden heeft, om het lichaem van Nabi , dat is den propheet, te mogen fien j wien de Mahumitifche priefler antwoorde; Suit ghy met uwe oogen , die foo dickmaels gefondight hebben , derven aenfehouwen den genen , om wiens wille Godt almachtigh hemel en aerde gefchapen heeft ? De Kapiteyn feyde wederom : lek bekenne dat ghy de waerheyt fpreeckt, maer laet my toedatick Nabimagh fien, enick fal ter-flondt daer nae , ter liefde van hem, mijne oogen uytkrabben.

De gaflhuyfen van de Tureken , feyt de voor- Gaßhuy fchreve Busbequius , zijn gerieflijek en be-f*** quaem, wel gebouwt, en in verfcheyde kame-ren gedeelt. Uyt defe wordt niemandt gefloten, oft hy Chriflen oft loods is , rijck oft arm. Plier logeeren oock de Singiacci,als fÿ op de reyfè fijn. Haer manier is, datft een yder die daer wil komen, denkofl geven. Als’t etens tijdt is ,komt een van de dienaers met een houten fchijve, bynae foo groot als een tafel; in’tmidden van de felve is een fchotel vol gekoockte gerfl, met een fluck vleefch ; rondtom de fchotel leggen fbm-mige brooden, en fbmwijl wat honighs. Is het dat’er iemant van qualiteytis, die fulckswey-gert, en feght dat fy fel ver kofl heeft, foo bidden fy dat men haer armoede niet foude verfraa-den, dat den Baffen oock ’t felve gegeven wordt, en de manière van de plaetfe fulcks mede brengt. Defen bry houdt Galenus voor gefbndt ; daer-en-boven heeft hy eenen liefelijeken fmaeck De reyfende man magh drie dagen lang in defe gaflhuyfen blijven, en eten ; maer men vindtfe over al niet : de Tureken noemenfe Imaret.

De gemeene herbergen heetenfè Cara'ïgt;an far ai, jJerhergent die daer veel gebruyckt worden. Het zijn groote gebouwen, wat langer als breedt ; in’t midden van de felve is een plaetfe daer men de kemels, , muylen, karren , en bagagie fet ; rondtom defe plaetfe is een muur, ontrent drie voeten hoogh, dicht aenden wandt, daer’tgantfche gebouw mede befloten wordt. Defe muur is boven vlack en effen , en tuflchen de drie en vier voeten breedt. Hier flapenfe , etenfè , en koockenfê, alleen door den voorfchreven muur vandekee-mels, paerden, en andere beeflen afgefcheyden, gt;nbsp;die onder aen den muur vafl gemaeckt zijn , en met het hooft over den felven kijeken, en by hare heeren flaen als fy haer warmen oft eten, fomtijdts een fluck broodts,een appel, oft dier^ gelijeke genietende.

Wy

Wy hebben oockin Servia, feydc Busbe^^^^^’ gefien de manière van de dooden te begt^i'^^^’ Het doode lichaem ftondt in de kerck liet aenficht ongedecktj daer nevens was broodt, vleeïch, en een kanne wijn geftelt : de huys-vrouwe en dochter ftonden daer by met haer befte kleederen verciert. Des dochters hoedt was van pauwen pluymen : de laetfte gifte daer de vrouwe haren dooden man mede vereerde, was een purpuren hoedt, gelijck de houwbare dochters in dat landt dragen. Hier nae hebben wy het droevighbeklagh en lijck-fang gehoort,daer mede fy den dooden vraeghden, wat goedt en trooft hem gebroken hadde , en waer mede fy aen hem verdienden, dat hylè alleen en bedruckt liet : en diergelijeke meer. De Prieftevs waren van de Griecklche religie.

Middellandfche zee i daer eertijdts, foo de oude hiftorien getuy-gen, feven Koning-rijcken in ^aren. De lucht is hier foet, cn het landt vruchtbaer. By de Griechen wierd het eertijdts Maria, dat is geluckig, genoemt. Het heet Cyprus van de menighte des kopers, dat de Grieckfche lioemen, en hier, foo men meent, eerft gevonden is. Hier waft veel riet daer men fuyc-ker van maecktjoock wijn, foo goede als mak vefey. Daer worden veel kamelotten van gey-tenhairgemaecktjdiebeneffens andere waren, als honigh , olie, foüt, limoenen , citroenen, dadels , óCc. in verfcheyde landen gefonden worden , met groot profijt der inwoonderen. Defe eylanders zijn heel welluftigh , welcke de oorfaeck is, dat het van de Poëten de Go-dinne Venus toegeeygent is , diefe Cypria en Cypriden heeten.

Het begrijpt in fijn omloop omtrent hon-dert en vijftigh mijlen. De lengte, tuftchen Capo S. Andrea, en Capo S. Epiphanio , is 40 mijlen j de grootfte breedte 15 mijlen.

In ’t noorden ftreckt het naer Cilicien, in het ooften is de Syrifche zee, in ’t weften de Pamphilifche , in’t züyden de Ægyptifehe.

Diodorus Siculus fchrijft infijn 16 boeck, dat in dit eylandt negen fchoone fteden ge-weeft zijn, waervan elck fijnen Koning had-de,die nochtans alle onder den Koning vanPer-fien ftonden. Ammianus Marcellinus fchrijft van haer vruchtbaerheydt aldus : Cyprus is foo vruchtbaer van alles, dat het geen uyt-landtfche hulpe behoeft, en kan een laft-dra-gend fçhip van onder tot boven optimmeren, en met feylen en alle noodige gereetfehap voorfien,en vol koftelijeke goederen geladen, in zee ftieren. Sextus Rufus feyd van het fel-ve aldus : Cyprus, vermaert door haer rijek-dommen, heeft de armoede van Romen be-weeght, om haer meefter daer van te maec-ken; foo dat wy dit eylandt meer door gierig-heydt, als door recht hebben verkregen. De oude Werelt-befchrijvers Strabo , Mela , en andere, hebben dit eylandt oock geprefen; en van de naevolgende, Benediëtus Bordonius, Vadianus, Paus Pius de ii, Dominicus Ni-

Het is certijdts in vieren gedeelt, te weten, Salamina, Paphia, Amathufa , en Lapithia. Salamina wierd foo genoemt na de ftadt Sa-lamine , hier van Teucer gebout, als hy van fijn vader Telamon uyt het eylandt Salamine, tegen over Attica gelegen, gebannen Was. Den naem Amathufa heeftfe van de ftadt A-mathuntus, Venus toegeeygent, daer Ado-quot;''*' nis eertijts geviert is. Van defe feydt Virgilius in fijn tiende boeck :

Eß Amathus, eß celßi mihi Paphos, at^pae Cjthera.

En Ovidius :

Pißcofamque Çnidon, gravidaynque oAme^ thunta metallis.

Hier van zijn die van Cypers genoemt. Paphia heetfe na de ftadt Paphus, en Laparhia nae de ftadt Lapathos, die een ha-ven en timmerwerf heeft, daer Plinius van ** ’’ vermaent in ’t 3 i cap. van fijn vijfde boeck*

Hier is de vermaerde bergh Olympus, diefe oiymput, Trohodon noemen, met allerhande boomen befet, en vol kloofters, in welcke Grieckfche monnicken woonen , Qalojert genoemt.

De rivieren Lycus en Pediæus, ,oft Lapi-thus, komen uyt de bergh Olympus, waer van den eerften naer ’t zuyden , en den anderen naer het noorden loopt.

Eer de Romeynen dit eylandt bemach- oudere-tighden, wierdt het van Köningen geregeert, waer van de laetfte, Ptolemæus genaemt, hoorende dat de Romeynen gereetfehap maeckten om Cyprus in te nemen , hem fel-ven vergeven heeft. Voorts heeft Porcius Cato de rijekdommen van Cyprus te Roomen gebracht. Nae de deelingevan ’t Roomfche Rijckis’t onder de Grieckfche Keyfers ge-weeft. In ’t jacr 1181, als Richardus, Koning van Engelandtjfijn foldaten naerlerufalem regens de Saracenen voerde , en door ftorm aeil dit eylandt gedreven wierd , wilden hem de inwoonders niet laten landen , dacrom heeft hy ’t felve met gewelt ingenomen , en aen een Fransman,Guido genaemt,gegeven.Van dien tijdt heeft het onder Köningen geftaen, tot dat het in de macht der Genuefen quam , die het befeten hebben Van’t jaer 1473, tot 1570,Wanneer de Turekfehe Keyfer Selymus ’t felve gewonnen heeft.

Eertijdts waren hier fchoone fteden, als stede»'^ Paphos, nu Bafo genoemt, daer de inwoonderen leggen dat Venus eerft uyt de zee ge-

M nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;fproten

N vorige tijden was de vcrmaertfte Provincie

Het is oock het landt van Beloften geheeten, om dat het den Outva-deren. Abraham, Ilaac, en lacob , van Godt belooft was. En nae dat de oude inwoonders hier uyt verdreven,en de Ihaèliten in haer plaetfe ge-ftelt waren, is ’t ludæa genoemt. Ptolemæus en andere noemen nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;, naede Paleftijnen ,

vermaerde volckeren , in de H. Schrift Philiftiim genoemt. De Chriftenen heeten’thet Eleylige Landt. Dit leght in’t midden der weereldt, tuf-lchen de Middellantlche zee en Arabien,van het welcke het met een lange ry bergen over den lordaengelcheyden wordt; en ftreckt van Æ-gypten, nae Herodotus gevoelen, ofte, als andere raeenen, van het meir Sirbonis,tot Phænicien toe. In ’t ooften wort het met Syrien en Arabien bepaelt;in ’t zuyden met'^de woeftijne Pharan en Ægypten;in ’t weften met dé groote oft Middel-landtlche zee, en in ’t noorden met de bergh Li-banus.

Dit landfchap wort, boven alle andere,lbnder-ling geprelen van wegen de gelbnde en getemperde lochtj alwaer de winter niet te koud, noch de fomer te heet is : en inlbnderheyt van wegen de vruchtbaerheyt des aerdtrijcks, en overvloet van allerhande vruchten , dienende niet alleen tot des menlchen onderhoud,maer oock tot wel-luftj deshalven het van de geeftelijcke en werelt-lijcke Schrijvers hoogelijck gepreïèn wort. Mo-fes heeft den Ifraeliten van het felve geprophe-teert Deut. cap. 8, verf 7,8,9. Het loude te lang vallen te verhalen alle de getuygenilTen van lo-fephus,Plinius,en meer andere,die /y van de lon-derlin-ge vruchtbaerheyt defes lants geven. Die daer af meer begeert te weten , lefe Brocardas, die het ièlfs gehen heeft. Onder die dingen die tot welluftjoft tot de medicine dienen,wort voor

Het landt Canaan hadde dertigh Koningrijc-ken en Köningen ( behalven de Sydonifche en nng. Paleftijnfche aen de zee-kant gelegen ) toen het van de Ilraëliten verovert wierd, die meeft de oude inwoonders doodden ofte verdreven. De de befte uyt alle ftammen. Daerna is defe rege-ringe van Godt verandert, op het ernftigh ver-loeck des voicks, in een Koningrijck, welcke vele jaren geduert heeft. In het lèlvehebben des Ifraeliten vele ellenden en jammeren uytgeftaen, tot datfe eyndelijck het Rijck gantlch verloren hebben. Wat voor veranderingen defe natie . overgekomen hjn, en met hoe veel oorlogen ly geplaeght is,(’t fy fulcks gelchiet is door haerey-gen hartneckigheyt, daer'mede fy noch haer ey-gen, noch eenige vreemde regeringe wilden onderworpen hjn, oft datlè door hare londen den toorn Gods verweckt hadden , ofte dat de uyt-lantfche Heeren begeerigh waren defe geluckige landen te incorporeren) getuygen niet alleen de geeftelijcke, maer oock de weereltlijcke Hiftori-Ichrijvers. Dan hjnfe gekomen onder het jock van hare nabueren, dan onder de Egyptenaers, Chaldeen,Meden, Perlen, Macedoniers, en Ro-meynen , tot datle den Sone Godts en Heylandt desmenlchelijckengeflachtsfelf aen hetkruyce genagelt hebben ; daer op menigerhande plagen en ftraffen gevolght hjn. Want Titus Velpaha-nus, na dat hy, in hetjaer73 na Chrifti geboorte , het loodfche landt gewonnen, en lerufalem ingenomen had , heeft niet alleen veel duyfent loden gevanckelijck weghgevoert, en veel met honger,peftilentie, vyer, en Iwaert omgebrachtj maer oock den Tempel, met alle hjn cieraet, en alle andere heerlijcke gebouwen verwoeft en bedorven , gelijck de Heere Chriftus haer voorfey t hadde. Daernae heeft Ælius Hadrianus de ftadt ' wederom opgebout, maer de plaetlè wat verandert. Doch den ouden Tempel Salomons heeft mirakel verfchrickt, het begonnen werck nae-gelaten hebben. In’t jaer ói y heeft Chofroes, •

Koning vanPerfien,de ftad gcwonnen,en 90000 menfchen gedoot j die daernaevandenKeylèr Heraclius overwonnen en gevangen wierd. In ’t jaer 6^6 heeft Haumar, Prince der Saracenen, het heele loodlche landt onder hjn gebied ge-bracht,en is 450 jaren in ’t gewelt der Saracenen gebleven. In’tjaer 1097 (als by den Paus Vrba-nus de I I,in ’t Concilie van Clermont,de heylige oorlogh befloten was,om wederom het H. landt O nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;te

te winnen, ) heeft Godefrid van Bouillon een groot heyr Chriftenen veriamelr,(want men fey t dat’erwel driehondertduyfent voetknechten, en hondertduyfent ruyteren waren,)en daer mede de Saracenen verdreven. In het jaer U'S y heeft Saladinus, Koning van Perfien, de Saracenen wederom daer in gefielt, doch weynigh tijts daernae is ’t van de Chriftenen weder verovert ; en in het jaer 1217 van de Saracenen weder verkregen : tot dat eyndelijck,nae verfcheyden veranderingen , de Turckhetfèlve in ’t jaer iyi7 geheel verovert heeft.

Dit landt begrijpt Idumæa , ludæa , Samaria, en Galilæa.

Idumæa begint aen den bergh Cafïîus,ofte, aïs andere feggen,aen hetmeyr Sirbonis, en flreckt fich naer’tooflen tot aen ludæa. In het felve fijn de fteden , Marefà, Rhinocorum , Raphia , Anthedon, Afcalon, Afotus, en Gaza.

ludæa is het voornaemfle deel van Paleflina, tuffehen de Middellantfche zee, en den Lacus Aßha/tites ,ofte Doode zee. Samaria, en Idumæa gelegen het heeft fijnen naem van den flamme luda. Hier in fijn eertijdts veel fleden en vlecken geweefl ,• de vermaertfle van allen was Hierufa-lem, de hooftfladt des loodtfchen landts, door de geheele werelt vermaert. Ten tijden vanPto-lemæus wierd fy Ælia Capitolia genoemt, heden wordt fy van deBarbarifeheinwoonders, Coz, Gods ofte Chutzgeheeten. Behalven lerufàlem, fijn in ’t loodfche landt meer andere fleden en vermaerde plaetfèn, als lericho, loppe, nu laffa genoemt j TurmsStratonis, naemâcïs C^efarea heeten ; Bethlehem,Chebron ofte Hebron, van te voren Arbee j item Mambre en Cariatharbe, dat is te fèggen, de fladt van vier mannen. Over den lordaen is Macherus, een fladt en flerck ka-fleel. Hier fijnoock geweefl Sodoma en Gomorra , dio om hare grouwelen gantfeh omgekeert fijn.

Daernae volght Samarla,in’t midden tuffehen ludæa en Galilæa gelegen. Dit landt heeft den naem van de hooftfladt Samaria , welcke van Amri, Koning van Ifrael gebouwt is, en nu ter tijdt Sebafle genoemt wordt. De fleden aldaer fijn Sichern, naemaels Neapolis geheeten ,• Capernaum, Bethzaide, en Chorazin.

Galilæa leyt tufîchen den bergh Libanus en Samaria, en wordt in Opper en Nedcr-Galileen gedeelt.Opper-Galilæapaelt aen Tyrus,en wort anders Galiltca Gentium, ofte Heydenfeh Galilæa genoemt. Neder-Galilæa leyt by het meyr Tiberias ofte Genezareth, In het felve fijn de fleden Naim, Cana , Nazareth en Gadra. Voorts flaet te weten,dat het gantfehe Heylige landt gelegen is tuffehen twee zeen, en den lordaen.

Het heeft veel meiren, die bequaem fijn tot de-fcheep-vaert, en vifch-rijek. De riviere lordaen, van de Hebreen larden genoemt,onderfcheyt dit landt,fbo lang als het is,in twee deelen. Hieronymus fchrijft,dat defè riviere uyt twee fonteynen, niet wijt van malkanderen gelegen, lor en Dan genoemt,twee-hoornigh voort-komt, de welcke verfaemt fijnde, de riviere lordaen maken.

De voornaemfle bergen fijn , Hermon in het ooflen, en Tabor in het wellen, beyde groot en hoogh : de andere bergen Ebal,Betlioron,Mifpa ofte Mafpha, en Bethel, worden onderden bergh Hermon gerekent: Gelboe, Gerezim, Sa-rona, en Carmel by de zee gelegen, behooren onder den berg Tabor. Daer fijn noch de bergen Sion , Moriah , van Olyven, Calvarien, en meer andere. Oock fijnder veelfchoone wouden Bojfcher. ofte boffehen.

In dit landt, infónderheydt te lerufalem, fijn Gebomd veel heerlijeke gebouwen geweefl, als, Mons Do-musj en het kafleel van de lebufeen , op welck de Koning David de Arcke des Heeren brengen liet, alwaerfè gebleven is, tot de tijdt dat den Tempel van Salomon gebouwt en gewijt is : de overblijffelen defer plaetfè kan men noch fien ; jaemenwil feggen, dat op de felve plaets de Heer Chriflus het Paefch-lam met fij ne Difeipu-len gegeten heeft. Aldaer fiet men oock de be-graefniffe des Konings Davids, ’t welck tot noch toe den naem behouden heeft van Davids toren. Op den berghMoriah fiet men oock eenige over-blijffelen van Mello. Voor al is daer geweell de treffelijcke Tempel Salomons, aen welcke hon-dert vijftigh duyfent menfchen,feven jaren lang, geduerigh gearbey t hebben j van welckers heer-lijckheyt men lefen mach in het eerfle boeck der Köningen , het fèfle en fevende capittel,- in het tweede bocck der Chronijken,het derde en vierde capittel. De wetten en ordinantiën defès volcks fijn befchrevenindevierlaetflebocckcn Moyfès.

Hegarim oft El-Magherin , inwoonders van Arabia Petrea, geheeten ; d’andere worden oock van de gemelde Arabiers El-Sarak, oock Arab , en hare naburen Arabiftan genaemt.

Cedaente. Het is byna vierkant, en is meer dan een Half-eylant ; want de zee befpoelt het aen drie hjden : te weten , de Perfifche golf of d’engte ^enRn, van Haimuz , die het van Perlien'lcheyd , aen d’ooftfijde; ten wellen heeft het de Roode zee, oock d’Arabifche golf, oftStraet van Mecha, geheeten , die het van Africa affondert ,• en ten zuyden d’Indifche zee : de noordfijde is belet met eenige rivieren , van welcke d’Euphrates'de voornaemlle is, en paelt daer mede aen Syrien en Chaldeen.

Arabien wort in drien gedeelt, namelijck , Arabie Petrea, ’t Geluckige , en ’t Woelle, van welcke wy in ’t bylbnder füllen Ipreken. Wat de rivieren belangt, welcke in yder Lantlchap füllen belchreven worden, llaet hier alleen t’aen-mereken , dat d’Arabiers voor de namen der groote rivieren het woort Xat Hellen, en voor de kleyndere dat van Kor oft Wed , gelijck men in Spanje belpeurt aen de Wedelquebir, Vedya-na, en andere, nu door verandering Guadalque-bir en Guadiana geheeten.

Alle drie d’Arabien fijn lbo heet van lucht, wanneer de zon die naerdert, dat men daer fonder den dauw , die des nachts valt en d’aerde ververll, niet foude können woonen , dan alleen in weynigh plaetlèn , als by eenigh llaende water oft rivier en daerom te minder , dewijl ' het daer foo weynigh regent, infonderheyt op de landen ontrent de zee gelegen ; doch de gene die wijt van de zeckullen fijn , hebben nu en dan regen op hare tijden des jaers. Aen de fijde die naer Perfien llreckt, waey t des Ibmers een wonderïijc“ wondcrlijckc wint , die d’inwoonders Gurim kfwmt. noemen, en bynauyt het zuydwellen komt, welcke foo heet en droogh is, dat hy alles waer op h.y blaeft verbrant, doet het leder t’famen trecken, verdrooght het aengeficht en de handen , en doet fich , als hy ’t lichaem aenraeckt, als een vuur gevoelen. Doch als hy op’taller-Aßa.

llercklle waey t, foo is het water koelder dan in alle andere tijden.

Dit lant heeft veel water, fonteynen, en rivie- wateren. ren , infonderheyt aen de fijde van de Perfifche golf; oock fijn hier veel warme wateren in groeten overvloet,dienlligli tot de genefing van ver-fcheyde fieckten.

Hoewel vele plaetlèn in dit lant dor en droogh aiertrijekf fijn, evenwel is ’t overige vruchtbaer, en van alle noodige dingen voorfien : ja men liet in ’t be-Ibnder een Huck lants tuflehen den Tyger en den Euphrates, ’t welck lbo vet en vruchtbaer is, dat men genootlaeckt is de beeilen uyt de wey-de te drijven, op datfe door overtollige vettig- ' heyt niet fouden verllicken en llerven. Dit landt is op fommige plaetlen moeralfigh, en on-bequaem om faet t’ontfangen ; foo dat men van de gene die vergeefs werek doen fegt, datlè het holle Arabien belàeyen. Het is oock lbo fant-achtigh in eenige deelen , dat het grootlle deel der pelgrims, die naer Mecha reyfen , genoot-faeckt fijn fich naer ’t zee-compas te richten, en foo groot een gevaer als de fcneeps-lieden loo-pen ; want lbo fich de wint wat te llerck verheft , fijn ly terllont met lant bedeckt : en vele van hen, om fich van ’t Hof te bevrijden, gaen in beflote kaflen , en ontfangen de lucht door kleyne venHers. Hier fijn oock goede weyden voor allerley flagh van beeHen, inlbnderheyt voor kameelen.’t Landt brengt voort vele dade-len, lamoenen , en velerley loorten van vruchten in volkomen rij pigheyt. De wieroock waH ^ieroocks alleen in Arabien , en de beHe te Dofar : dit is een Hagh van gom , die , gelijek de benjoin , van de tacken der boomen valt.Hier is oock een andere gom, die wy geelen Amber, de Medicijns Karabe , doch d’Arabiers Karobah noemen. Arabien geeft oock Myrrhe , hoewel het groot-He deel van d’andere fijde der Roode zee uyt Ethiopien, en van de kuil van Melinda, afkomt. Het verlchaft veel Manna , en men brengt fekere foort van Bafore, ’t welck den dickHen honigh gelijekt. Door geheel Arabien vint men de vermaerde droogerye , die de Do-dloren Schem Anthos noemen , en de Spanjaerden Paja de Camello, oft de Mechaj dat is, Stroo der ka-meelen , oft van Mecha ; en beyde delè namen fijn eygentlijck , dewijl Mecha in Arabien legt, en ’t kruyt van dele droogerye tot voedtlel voor de kameelen Hreckt.In ’t bylbnder worden in dit lant gevonden verfclieyde foorten van balfem , nardus, kaneel, en andere koHelijckegewal-fen.

Men fiet hier veel Ichoone paerden opvoc- Dieren. den, als oock kameelen, en andere dieren , van welcke men in de befondere deelen fal Ijire-ken. D’ouden verhalen een gedenckwaerdige faeck van de Hangen van Arabien , te weten , datlè fich in ’t gemeen dicht by den balfem houden, en foo fy iemant bijten, foo is de wonde

O 2“ nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;daer

Sodomie genegen.

De gene die hier en daer door’t lant reylèn, fijn in ’t gemeen harders, die fich beefigh houden met het vee te hoeden, en Ibmtijts daer nevens hunne rooveryen plegen: anderen begeven fich tot de koopmanfehap; en vele tot het jagen van harten, danen, llruylÏen, en andere beeilen. Maer ly beminnen lbo leer de luyighey t, datlè gantlch geen lant bouwen , om te layen en ma-yen, doen geen hantwereken , nochte trachten hun levens onderhoudt door behoorlijeken ar-beyt eerlijck te winnen : doch die in de Heden hunne valle woonplaetfen hebben, leven op een andere en betere wijfe.

Sy nemen foo veel vrouwen als ’t hen gelieft , Ibnder van de vorige te fcheyden , ge-lijck de Turcken : doch fy hebben de gewoonte dat ly die koopen, en met geit betalen : ly trouwen oock niet buyten haer geflacht.

Haer tael is byna door de geheele weerelt verlprey t. In ’t meefte deel van Africa wort die in de Godtsdienften gebruyckt j en alle de Ma-hometanen Ipreeken en leeren geen andere in hare Icholen. Alle d’Aliatifche volckeren , uyt-geleyt eenige afgodifche Indianen , dienen lieh van dele tael ; lelf in Europa is ly leer gemeen : want door geheel Grieckenlandt, Macédonien, Thracien, op vele plaetlèn in Sevenbergen, Walachien, Moldavien , Hongarien , Servien , Bulgarien, Bosnien, Sclavonien , en Dalmatien , is fy genoegh bekent. Dat meer is, men heeft van d’Arabiers en in hare tael, de belle boecken van de Sterrekunll, en van ’t oeffencn der Geneeskunfl.

Sommige Arabiers, diele Beduynen noemen, reylèn gedurigh met hare huysgefinnen door de woellynen van Arabien. Dit volck is leer arm, en naeckt, oft met beelle-vellen bekleet : ly fijn fnoode roovers, en loopen hier en daer om water te foecken, en met een te verlpieden waerfe eenigen roof mochten bekomen.

Men fiet oock in Arabien vele Tuikimans oft Turcomans, dat is, ware Turcken, eerll uyt Turkellan gekomen, die fich in ’t velt houden , en de plaetfen bewoonen die d’Ara-biers te voren belàten ; men fiet hen met haere huysgefin en beeilen in hoopen, diefe Tayffes, d’Arabiers Cabiley, en de Tartaren

Horden noemen , ’t welck lbo vele bediiyt als flammen oft gellachten. Sy fijn llerck loo te voet als te paert, kloeck van leden , en vol van moedt. Sy leven van haer vee ; maer vinden fy eenige gelcgentheyt om te rooven , foó nemen fy die in achting. Haer vrouwen fijn oock flerck, en lijn in ’t gemeen beehgh met het vee te hoeden.

De rijekdom van dit lant bellaet meell in het Rijckdow groot getal der paerden , waer mede d’inwoon-ders tot in Indien handelen; en in de groote me-nighte van hare kemelen en geyten; in de droo-penen om mede te können lchieten ; doch d’Arabiers , die langs ’t landt loopen, gebruycken fpielfen tien oft twaelf vademen lang, van In-dilch riet gemaeckt, met twee yfers, welcke ly op de fchoLiders dragen, als ly te paert oft op haer kemels fitten, als onfc pieckeniers de hare , en weten die kunlligh te handelen. Hare ge-meene wapenen fijn oock bogen , pijlen, Iwaer-den , lchilden , en m-oote, breede en c-ekromde poinjaerden. '

D’Arabiers, die geen valle woonplaetfen heb- R(geerini. ben , en van ’t een geweft nacr ’t ander rcyfen , fijn in geflachten verdeelt, en hebben Heeren diele Xeques noemen , die in’t gemeen eenigh gefchil maken oft voeden. D’anderen llaen ten deel onder den Turcklchen Keyfer, oft den Sophi van Perfien, oft onder bylbndere Köningen en Heeren , die een van defe twee Princen onderworpen fijn ; oft fy fijn vry , oft leven als een Republijck. D’Arabiers geven haren Koning de naem van Sultan,ofte Maleck; defe laet-lle naem beteekent oock in hare tale een en^el .* Ibmtijts wort hy Xeque genaemt, hoewel dat woort gemeen is, en beteeckent een oudt man , oft Hooft van eenigh volck. Den Bafla van Caire belliert, in de naem van den Turcklèn Keyfer, Arabie Petrea, en een deel van het Woelle , alwaer den Beglerbeg van Bagadad oock een deel regeert : het Geluckige Arabien , voor dat deel dat den Grooten Heer befit, llaet onder de Beglerbegs oft Gouverneurs van Aden en Zibit.

Het grootlle deel van Arabien wort door Ma- Momtu-hometanen bewoont, van welcher geloof wy elders Ipreken. Hier fijn oock Chrillenen, en chrißene». lelf Arabifche monicken in de kloollers van den bergh Sinaï, niet wijt van de lladt Tor, en langs de Koode-zee , en in de wilderniflen , welcke de gewoonten van de Grieckfche kereke volgen.

pten, gelegen tüffchen de Roode zee,en deMid-delanclche,- ten noorden aen Paleftine en Syrien; en ten zuyden aen de Roode zee, en de bergen van Geluckigh Arabien.

TUitfeit- Dit geweit heeft weynigh bewoonde plaetfen, als fijnde vol woeftijnen , in welcke d’Ifraèliten by na veertigh jaren bleven. Men het in ’t landt van Geocal, dicht by Egypten , Caras met fijn woeftijne, door andere Charac genaemt, eer-tijts een voorname hadt, doch nu maer een kleyn hedeken ontrent een dagh-reylè van Pe-De» bergh tra j cn daer by den berg Hor , ontrent welcke Godt de vurige hangen onder ’t volck fond, na datfo wegens het manna tegen hemgemurmu-Elia^ar, teci't hadden : voorts Eliagar, en de berg Oreb oft Choreb, een deel van den bergh Sinaï , waer MoyfeSjOp den fteen flaende,’t water in grooten overvloet quam uytfpringen ; by welcke Elias hch oock een langen tijde onthiel. Men het beneden den top van defon bergh , in een dal, ter plaetlè daer men houd dat Elias woonde , een kerek gebouwt ; en aen den voet des berghs een kleyn klooher Saranda Pateres genaemt. Marat is hier niet wijt af, waer de bittere wateren van Moyfos , alleen door ’t inwerpen van hout, foet wierden gemaeckt. Daer na komt men by den bergh Sinaï , door d’Ouden Mons Melanes, of Swarte , genaemt, en nu Tur door d’Arabiers , Sur door de Joden, en Turla door de Tureken , gelijck oock ’t geheele geweft. Hy leght in het lant van Madian, en men het hier een groot kloofter S. Katarine geheeten , in ’t welcke men de pelgrims ontfangt; het is aen de voet van den bergh Horeb gelegen, en met hooge muren omringt, ona de roovers buy ten te houden : hier ruft het lichaem van de gemelde S. Katarine, van ’t welcke men fegt, dat de beyde handen noch geheel hjn gebleven,

peüwjîÿ- De woeftijne Pharan heeft geen water, en is daghreyfen groot van den bergh Sinaï tot aen Kadesbarne. In defo woeftijne waren d’If-raêliten 38 jaren, fonder datfe ooit water en Manna gebreck hadden , en fonder dat hunne kleederen en fchoenen verfleten,-in welcke oock jneer dan fesmael hondert duyfent mannen, be-halvcn de vrouwen en kinderen, fturven.

Daer na komt men by den bergh Outh , Ma-Jittr,. gara, en Sadmor; en van daer by de ftadt Petra, van Jofèphus, Arecem en Arcen, en nu Arach ofteHerach genaemt : ly legt in een valeye geheel met bergen gefloten, en is gelijck onge-naeckbaer. nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;,

. : Bosra, hedendaeghs Buffereth en Burfoth ge-lt; heeten, wort in dit lant geftelt door.Ptolemeus, die het Boftra noemt : in defe ftadt is Keyfer Philippus geboren. Aen ’t eynde van defo Pro-Ninivt. vintie het men de ftadt Ninive, een ander als die van Aflyrien, welcke die van ’t lantNeneve noe-' men. Hier is oock de ftadt Alfor, de voornaem^ fte van een Koninekrijek, in de woeftijne , in ’t welcke noch overigh is de naem der Ilmaëliten.

R-thhath. j Men het hier noch d’overblijffelen-van Rab-bath Moab, door d’inwoonders Rhabmathon geheeten. Doch de vermaertfte plaets van dit pr* lant is Tor, eertijts Hermopolis genaemt, naer jvelcke men gaet van de bergh Sinaï door een groote vlackte, die hch tot aen de Roode zee uytftreckt, op wekkers oever Tor is gelegen : men noemtfe een ftadt, om den grooten deurtocht, hoewel het maer een kleyn vleck is. I lier gingen de kinderen Ihaëls deur de Roode zee , die op defe plaets de breette heeft van drie mijlen.

Dit lant heeft weynigh water , dan alleen op Hoedanig-cenige plaetfon , die d’Arabiers boven andere beminnen. Oock is het aen alle hjden woeft , ^ertrijek, onvriichtbaer, oneffen , en foodanigh met fant vervult, dat ’er de wint fomtijts een bergh van maeckt ; foo dat men in defe woefte geweften , daer men geen wegh kan belpeuren, in ’t reyfon het compas moet gebruycken. Het heeft geen graen, uytgefeyt in de valleyen van den bergh Sinai , daer men eenige vruchten verfamelt.

Oock is hier kool, latuw, beete, uyen, loock , en ^ruchun diergelijeke gemeene kruyden, en allfem. Doch ly worden foer verquickt door hare ftereke wijnen, dewijl dArabiers die Chriftenen hjn, dArmeniers en Griecken de wijnftocken planten en bearbeyden. Dit lant brengt den witften al-bafter voort ; en d’oevers der zee geven korael, dat d’Arabiers Chavein noemen, en van binnen

By Tor wort veel vifch gevangen, en in ’t by- nßh. fonder die groote zec-lchildpadden, wekkers ^cbtidpad^ deckfol oft /child /bo groot is als een huysdeur. Hier hjn groote kudden van beeften diefe Gazeles noemen , die op den bergh Sinaï loopen, en door ’t lant vele kemelen, en andere ret* dieren.

D’Arabiers van ditgeweft hjn verfohrickelijck aen te hen door hun lang hair. Sy hebben geen andere oeflening dan te rooven , om ten kofte van een ander te leven. De voornaemfte houden hch in de fteden ; maer ’t gemeene vokk woont in hjne tenten , en voeden vele kemelen. Sy eten ’t vleefch noch half raeuw , en drineken niet dan de mekk van hare kemelen, behalven de Chriftenen, die wijn gebruycken.

In de ftadt Tor komen in ’t gemeen de Cara-vanen , die van Meke, van Geluckigh Arabien, enuytdlndienpeper, gember, noten-muska-ten, nagelen , lack, drak^enbloet, en macis her* waerts brengen.

Dit lant wort beftiert door den Ba/Ta van Cairo, als oock een deel van Woeft Arabien.

De ftadt Arach oft Petra, en andere plaetfon, hjn door Arabi/che Mahometanen , die de Joden Gug , en de Tureken Mugug noemen , bewoont. In Arach hjn oock eenige Chriftenen , na hunnen gordel gebynaemt. Op de berg Sinai woonen Grieck/che en Arabifohe Calogers oft monicken ; en te Tor hjn Grieckfche, Ara-bifche en Armeni/che Chriftenen ; oock eenige Joden, die in de ftadt en op den bergh Sadmor woonen.

GELVCRIGH ARABIEN.

'Eluckigh Arabien , eertijts Sabea en Saba ) en door de Hebreen Seba genaemt, heeft die naem van Saba, foon van Chus ; van de nieuwe Latijnfche Schrijvers wort dit lant het P nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;tweede

tweede Arabien , en nu door d’Arabiers felf Ma-watto geheeten.

Het paelt ten noorden aen Aralïic Petrea en ’t Woefte , van welcke het door de bergen by na in ’t midden met twee armen gefcheyden wordt, een der felve komt uyt by de haven ofte ftraet van Babelmandel,en de tweede by de Caep van Rafalgate ; de zee befpoelt het aen d’andere fij-deuj want het heeft d’Arabilche golf ten wellen, de golf van Ormuz of van Perhen ten oollen , en de groote Roode zee , met de Caep Fartach, en ’t Koninekrijek Aden , ten zuyden. D’om-gang langs den oever is ontrent ^yookleyne mijlen.

Het vervat verlcheyde koninekrij eken , van welcke de voornaemlle fijn die van Aden, Fartach , Zibit, en een deel van’t Rijck Ormuz.

Vele rivieren befproeyen dit landt,van welcke de voornaemfte fijn de gene die haren oor-Iprong ontfangen uyt de bergen Anna, Balcath, Élon , Zimas, Bendecar, Sabel, en andere : fy worden Caybar , Lantrecath, Cozerath, Nazeran , en Zibeth geheeten, welcke laetlle de naem draeght van het koninekrijek daerlè deur loopt.

De vermaertfte Heden langs de zeekuften, als men uyt Arabie Petrea komt, fijn de koop-ftadt Imbo, daer na Zezzan, dicht by ’t ey-lantCamaranj enin’tlant, niet wijt van’t gemelde Imbo , legt Azzelan , en Medina Tal-nabi, dat is, Stadt van de Propheet. Defe naem Medine is gemeen , cn beteekent een bewoonde plaetfe, endaerom fijn d’Arabiers gewoon daer eenigh ander woort by te voegen, om die t’onderlcheyden j daer uyt komt, dat men in Spanje fiet Medina Celi, Medina Cidoni, dat men Sidonia noemt, en Medina del Campo , (namen door de Arabilche Mooren, als ly Spanje belaten , aen die Heden gegeven; ) maer de Perfianen en Aiabiers noemen defe Hadt door uytmuntentheyt Medina , en fomtijts Medina el Naby, dat is, Hadt van de Propheet. Sy heeft ontrent 300 huysgefinnen : hare wallen en huy-fen fijn van Heen gebouwt. De Mezquite oft kerek defer Hadt, waer in men de kift van Mahomet fiet, is vierkant, hondert treden lang en tachtentigh breet. Sy heeft twee poorten , en een overwelft dack, dat op 400 colomraen van witte Heenen ruH, waer aen ontrent drié duylènt lampen hangen. In ’t inkomen van dele Mezquite fiet men een toren van vijf treden in -t vierkant, in welcke de'kiH van Mahomet is te fien, hoewel andere feggen , dat Jdie te Meke geëert wordt. Wat belangt het gevoelen «van lómmige , dat het een yfere kiH is, en dooreen zeylHeen 'om hoogh in’t gewelf isgetrockeriq en dus als in de lucht hangt, is een grove doling ,• want de Prins Radzivil heeft die ondecktj, en aen de weerelt getoont, als hy lèyt gt;nbsp;dat hy te Damas van verfcheyde Tureken, die van hunne pelgrimagie , gedaen te Meke , wëder-^ keerden , had verHaen , dat fijn kiH niet in de lucht hangt, maer feer verheven op dunne colommen in een enge en donekere plaets Haet, die geen licht dan van eenige lampen ontfangt : in voegen dat de gene diefe van verre belchou-wen , meenen datfe om hoogh hangt; maerals men naerdert,foo belpeurt men datle op öelom-men is geHelt.

De Hadt Meke oft Mokah, eertijtsMochu- Me^eoft ra geheeten , legt vier goede daghreylen van Medine ; en is leer fchoon , en volckrijck : ly heeft ontrent lés duylènt huyfen, die wel gebouwt fijn ; en is niet met muren belloten, maer met bergen diele rontom omringen ; lbo dat 'men alleen op vier plactfen daer in kan komen. In ’t midden defer Hadt fiet men een fchoone ronde kerek van Heen gebouwt, die rontom meer dan negentigh poorten heeft, en is geheel overwelft. In ’t middelHe deel der felve liet men een toren, alwaer, gelijck ly léggen , Abraham fijn eerHe huys bouwde ; of liever , als Joannes Andreas Alphaqui légt, waer Ifmaèl d’eeiHe Beitalla, of Huys Godes, oprichtte; welcke vijf oft fes treden in’t vierkant heeft.

De haven van Meke is de Hadt Ziden,die eer- zide». tijts geen muren noch graften had ; maer dicht by de zee feer fraye huylen. Dele plaets wort van de Moren foo heyligh als Meke en Medine gehouden ; en men begon die , na dat men de Portugefen gefien had , met muren t’omringen : fy legt ontrent twaelf mijlen van Meke. D’in-woonders feggen, dat het graf van Eva in een kerek is, die niet wijdt van de Hadt is gele* gen.

Zibit volght daer na,welcke draeght de naem vanKoninekrijek , van welcke ly de hooftHadt is : ly legt tuHchen twee bergen ontrent twaelf mijlen van de zee , en is rijck, lehoon ; en wel gebouwt. De Tureken hebben in ’t jaer 1538 dele Hadt vermeeHert.

Aden is oock de hooftHadt van een koninek- e» Jde», rijck van de lèlve naem, eertijts Madoce ge* noemt , en gelegen als aen de mont van de Roode zee in een valleye , aen d’een fijde geflo* . ten met Hercke muren, en aen d’andere met bergen op welcke vijf kaHeelen fijn , daer men wacht houd , om de afvarende en aenkomende lchepen. De Hadt heeft ontrent fes duylènt huylen , en was eertijdts aen ’t vaHe landrge* hecht ; macr ly is door kimlt als tot een ey landt gemaeckt.

» ’t Koninekrijek’ Aden heeft op de felve kuH de Heden Hodeida en Maha , door de Tureken S/g«» ingenomen; en de Heden Cubit enZazer. Vijf^ tien mijlen van Aden fiet men in ’t vaHe lant de Hadt Lagi, gelegen in een vlackte, en feer wel bewoont^: en een daghreylb van daer legt de Hadt Ajas tuHchen twee heuvelen ’’in ’t midden van welckeis een valleye, waer in de mareke wort gehouden. Twee daghreyléns van daer fiet mett de feer Hercke Hadt Dante, gelegen op eenén bergh*; eri twee andere daghreylèri verder Me Hadt Almacharana op den top van een bergh, feven mijlen hoogh, op welcke niet meer dan twee perlbonen nevens elckander,om’ de fmalte van de wegh, können klimmen ; doch de Hadt leght vlack en effen, en is wel gebouwt: twaelf mijlen van hier komt men by de Hadt Reame, die ontrent twee duyfent huylen heeft, Reumt» en aen d’een fijde een bergh met een Herckka-

- Heel.

A R A ' goet verftant, en hooge gedachten, én die treffclijck weten te fpreken , en dat alleen door een natuurlijck vermogen : fy houden fich bee-figh , om de kennilÏe der kruyden , tot de Me-dicijn-kunft dienftigh , te bekomen ; fommige nemen een groot behagen in de Poche, èn vele van hen begeven hch tot den koophandel.

De rijckdommen van dit lant beftaen in dro-f^oophan- gerycn juweelen , en paerden. Den voor-naemhen handel te Aden gelchiet meeft in meede oft krappe, waer van ly jaerlijcks twin-tigh duyfent lallen verfenden, met paerden, roofe-water, drooge rahjnen, en opium. Sy handelen llerck op Caire , en door geheel Ooft-Indien. Te Aden wort de marckt’s nachts gehouden , om d’overgroote hitte des daeghs j en al de fchepen, die van Indien, Ethiopien en Per-hen komen, fetten hch hier ten ancker, om hch t’ontladen , en andere waren in te nemen.

Fegctring. Dit lant gchoorfacmt ten deel den Turck-fchen Keyfer , welcke, federt het jaer i ƒ38 , de koninckrijcken Aden, Zibit en Zidem be-ht ; hy onderhoudt te Aden een Beglerbey, die over alle defe gewellen gebiedt. Calife, niet wijdt van de grenlèn van Ormuz gelegen , en Maleate, hjn mede onder den Grooten Heer federt het jaer 1542. Doch verre het meelle deel van Geluckigh Arabien is noch vry van de Turcklche heerfchappye.

D’inwoondcrs hjn Mahometanen, gedeelt in verfcheyden feélen, gelijck men belpeurt aen de gene die op den bergh benoorden Ajaz woo-nen, welcke aenMahomet, Hornar, enhjne medebroeders, gelooven ,• maer die van den anderen bergh volgen de leeringen van Ali, en de meeningen der Perhanen, leggende, dat * d’andere ketters hjn , foo datfe daerom fomtijts d’een den ander ombrengen.

Dtvniete De dcvotie te Medine gelchiet aldus : niet -^ijjt van dele-ftadt ftaet een put, daer de Caravane hch een dagh ophoudt, en yder hch waft en reynight ; daer na gaet men in de ftadr, en in den tempel, daer men de dootkift van Mahomet het, (niet te Meke oft Mecha; ) hier doet yder hjn gebeden en andere plechtelijck-heden en ceremoniën , en belchouwt de graf-ftede. Maer men het hier geen ylère oft ftale kift, noch zeylfteen, daer ’t gerucht foo veel van fegt door een byna gemeene doling : van hier gaenfe naer Mecha , daer ly oock hunnen Godtsdienft, na hunne wijfe, verrichten. De Mahometanen houden voor een fekere faeck, dat de gene die in pelgrimagie naer Medine gaen, en tegenwoordigh hjn op de grootefo-'lemniteyt oft hooge feeft die daer in September,wort gehouden,geheylight en faligh hjn, en niets meer noodigh hebben om in ’t Paradijs te komen ; in voegen dat fy de lèlve Agi, dat is, Geheylighde, noemen.

WOEST ARABIEN.

Natren. nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;quot;TOefl Arabien, dat de Hebreen Kedar ,

V/A/ jongfte Schrijvers het Eerfte oft ’ Neder-Arabien, en de Barbaren het Arabien van Sam oft Xam , dat is, van Syrien

BIEN.

x noemen, om dat het daer aen paelt, wordt oock Beriara geheeten.

Dit lant paelt ten ooften aen dat van Babylon Crenfe». langs de bergen die hch van den Euphraet tot aen de Perhlche golf uytftrecken 5 ten wellen breyd her hch uyt tot aen Trachonitides, Arabie Petrea , en Syrien ; ten noorden grenft het aen Mefopotamien ,• en ten zuyden aen de bergen van Geluckigh Arabien , en ten deel aen de Perhlche golf.

Hoewel dat dit deel van Arabien het Woefte ,wort genaemt, foo is ’t evenwel op fommige plaetlèn , infonderheyt by den Euphrates , bewoont. Men het niet wijdt van de Perhlche zee de plaetfen Carmodibara, Cues , Coftache, Conga, Monahon, Ratama, Toron aen de mont der riviere Carazzar, en op den Euphrates het men Ana met hjn woeftijnen ,• de naem ■ defer ftadt beteeckent moeyte ofgramlchap, en ly ftreckt hch uyt tot aen de beyde oevers der riviere, lbo dat d’een fijde als in Melopo-tamien, en d’ander in Xam oft Arabiftan is gelegen: ly is met muren , doch die out hjn, omringt , en heeft een fterekte aen de noordhjde : nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;.

fy bellaet uyt twee ftraten, d’eerfteaen d’eene , de tweede aen d’ander hjdc van den Euphrates , yder ontrent twee mijlen lang; enbeydemet ontrent vier duylènt huylèn voorben.

Als men van daer naer Alep gaet, ontmoet men een groot dorp , Sukane genaemt, van ’t Arabilch woort Sukan , ’t welck lbo veel beduyt als koken oft heden , gelegen tulTchen twee bergen, met een Sterekte in ’t midden. Van daer komt men by de placts Taybah, dat ontrent Tajbak, -250 huyfen heeft, en een fterekte vanaerde ƒ zooden , op de verwoeftingen van een ander, dat van Heen was, gebouwt.

Mexat Ali oft Mam Ali , welck beteekent j/«« Melquite oft Bedehuys van Ali, is oock een ftadt van dit geweft , gebouwt, byna duyfent jaren geleden, by een lac dat den Euphrates maeckt, of op een van hjne armen , twee dagh-reylen van Bagadad.

Mexat Ocem , dat is , de Mcfquite van A^xat Ocem, leght in defe lant-llreke : ’t is een open plaets, doch met vier duyfent huyfen voorben, waer van eenige feer wel, na de wijle van’c lant, dochlaeghhjngebouwt.

. Men plaetll hier oock Chrau en Beriana, met chraut» hjn woeftyne, in welcke men veeltijts, als men Bmanti, van Damas naer Bagadad reyft, een groot ge-raes in de lucht hoort, als van volck te paerde, en vele diergelijeke vreemdigheden, die de Ca-ravanen verbaeft maken.

Saba, hedensdaeghs Similcalac geheeten, is'Sa!)a,eft oock een ftadt van dit Arabien : fommige mee-nen , dat de drie Magi oft Wijfen , ( die men oock de drie Köningen noemt, ) uyt het geflacht van Balaam en der Zabaïllen hjn gelpro-ten, welcke d’opftandinge der dooden geloofden ; en datlèuyt dele ftadt van’t Woefte, én niet uyt het Geluckigh Arabien , naer’tjoot-Iche landt hjn gereyft.

Dit landt heeft meeft over al een ge temper- Hoedanig-de lucht, behalvcn aen de hjde van ’t landt heyt-van Bagadad, daer de lelve dicker is en vol ne-

'veligc

velige dampen,uyt ooifaeck van de moerafTchen die den Euphrates voortbrengt, als hy fich over ’t platte lant uytlpreyt ; en te Sukane , dat oock een ongefonde lucht heeft.

Defe Provintie ftreckt fich wijt uyt, maer ’t meefte deel is berghachtigh,dor en vol landt: fy heeft niet verre van Babylon feer groote woefte velden, en in ’t ooften eenige moeral-lchen j doch niet tegenftaende de fware lucht, hitte en dichte regenvlagen , groeyen hier uyt-nemende vruchten op de plaedèn die bebouwt lijn en de wijnftocken wallen in d’aerde die afgelchoten is, en dat in fulck een menighte dat men fich moet verwonderen. Dat gedeelte leght naer ’t wellen , dat met foo vele lantber-gen belet is, door ’t welcke men met het compas als op de zee , moet reyfen : maer de plaetfenin de vlackte, die bequaem lijn om tarwe en haver voort te brengen , geven veel voordeel aen hunne meefters.

Crane» e» De landerycn ontrent den Euphrates gelegen, vrw/;«». overvloet van garft en dadelen ; en die van Mexat-Ocem veel tarwe, garft, erten en boonen , vruchten d’onfe gelijck ,• maer hier lijn weynigh boomen. «

Gedierte. • In dit lant fijn oock een groote menighte rammen, lchapen en geyten, en diergelijcke dieren die de heyde beminnen j oock leer veel kamelen , om de groote weyden in de woe-ftijne , en de goede lucht. Maer men vint hier weynigh of geen Iwijnen.

yijlchen, Den Euphrates heeft vele goede vilTchen niet ■ wijt van Ana, en op andere plaetfen ; en die van Mcxat-AIy hebben ’er een groote menighte in een lac oft ftaende water dicht by de ftadt maer de Moren maken ’er weynigh wercks af, en etenfe felden.^ ■ nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;' i lt;

Ceßalte D’inwoonders van het woeft Arabien fijn van £j.^ye geftalte , en komen veel tot hoogen ouderdom. Die vantMexat-Aly fijn meeftendeel» wit, gelijck als die van Ana ; en de vrouwen van Sukane munten uyt in fchoonheyt. * ‘

Gene^erfthe. Dic vau Mcxat-Aly fijn quaet-aerdigh , en al de wegen van dit lant fijn vol roovers. Dochgt; dit is in tegendeel in hen te prijfen , datlcaen^ .. ' aHej die door ’t lant reyfen, ofte.fich by hen ■ ophouden , van hun broot» aenbieden , wacrin d’Arabiers meer te roemen fijn dan vele andere volckeren.’ ” nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;■

OefeHin- Die in de woeftijne woonen , leven als har- * ders , flapen in tenten , waerom de Griecken hen Scenites en Nomades noemen : maerd’an-deren houden fich beefigh met den koophandel oft den lantbouw.

Dit lant ftaet onder ’t gebiedt der Turcken, Goftver»e’ uytgefeyt de Provintien Agiaz-Rach en Tif,die den Koning van Perfen voor haren heer erkennen ; en dewijl hy een belchermer is der Maho-metanen, die de feéle van Aly volgen , lbo heefthy altijt deel aen de heerfchappy. Hoewel denTurckfchen Keyfer hier lanitlers enTimares onderhoudt, lbo ftaen evenwel defe landen in ’t byfonder onder Arabifche Köningen en hee-ren, die d’inkoraften der lelve genieten, en daer af den Grooten heer een kleyne Ichatting , tot erkentenis van opper-heerlchappy , uytkee-ren. nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;,

Die van Mexat-Ocem fijn Mahometanen , ji^ahewe^ gelijck alle d’anderen in dit lant j maer ly fijn tanen der Raphazis oft Xyahis, dat is , die fich houden aen de feéte van Aly , even als de inwoonders van Mexat-Aly 5 en om dele oorfaeck hebben ly een doodelijcken haet tegen alle andere feden en Godsdienften , foo der Moren , als Joden , en Chriftenen 5 infonderheyt de tweelaetftc, die daer niet mogen woonen. In ’t gemelde Mexat-Ocem is een Melquite oft kerek, aen Ocem, foon van Aly, gewijdt, die hier begraven is, en in dele plaets van doift fturf j en daerom houden ’t de Moren , infonderheyt die ' van defe lede, voor een werek van groote ver-dienftën, dat men, om de liefde Godts, een yder die het eyft te drineken geeft. In de Mefi. quite van Aly fijn vele treffelijcke ftucken, en onder andere drie groote goude lampen , met koftelijcke.fteenen verrijekt, door verlcheyde .»■ Princen vereert, ’t Is oock een der vermaertfte’ Mefquiten van geheel Alien , daer, de Perfianen in groote menighte haer pelgrimagie komen verrichten , en maken defe plaets uytelmaten^ rijck , lbo dat ’er ontrent het graf van Aly meer dan twee duylènt lbo goude als filvere lampen hangen,- en defen tempel is met meer dan vier, hondert Zeythes , die de Turekén Alphaquis noemen, welcke.lijn als de Priefters by de ChrU* .. ftenen, voorfien. 1

- Ana wort van Joden en Moren oft Mahome- /ode». tanen bewoont. De Jodenj genieten hier byna de felve vryheden als de ^Moren, die in twee fadien lijn gedeelt,- want d’^^ne, uyt d’oude, inwoondersdeslantsgelproten, gelooven niet* in Mahomet-dan door dwang j hunne voorou-^ ders aenbaden de,zon, en men gelooft,datfe in 1 ’t heymelijck de felve fuperftitie plegen. D’an- j dere Moren fijn van andere plaetlèn hier geko?, men om te woonen, en volgen de doolingen van Mahomet.

so RI DAN oft ZOBETH.

l/af»e». TT Et eerfte eylant van Arabien, gaende van

1 I ’t noorden naer ’t zuyden , is Soridan, dat Gelege»- quot;^d’Arabicrs Zobeth noemen : het legt niet heji. verre van’t vafte lant cn de ftadt Tor, welcke men recht tegen over den bergh van Marfo-van fiet, en ftreckt ten ooften naer een kaep van Arabien, die tien of twaelf mijlen in zee uyt-fteeckt; ten zuyden is Ethiopien, tenweften ’t lant der Troglodyten , en ten noorden Pale-ftine. Dit eylant is redelijck wel bewoont , en heeft verfeheyde welgebouwde plaetfen.

’tAertrijck brengt hier geen graen voort, Krtechfe». foo dat het van ’t vafte landt moet komen,hoe-

Q nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;wel

wcl dat cenigc op de heuvelen, als de bequacm-Ite plaetfen , garft , haver en geers faeyen. Daer waft oock rijs, erten en booncn in overvloet, welche ly in plaetle van broot gebruycken.

Gtnegent- D’inwoonders hjn feer welluftigh j en onder andere gebreken , uytermaten onkuys ,• en om die te vermeerderen , gebruycken ly ftkcre wormkens, die ly toebcreyden en eten. Sy leven meeft van vilch , waer in oock haren groot-ften handel beftaet.

rrxpMw. 5y vergiftigen hare pijlen en lancien, van riet gemaeckcj loo dat men van hare wonden //(trfchap- niet kan genelèn worden. Sy ftaen onder den p)quot; Turek, en lijn Mahometanen en hoewel dat-fe altijt eenige Chriftenen onder haer hebben , ly worden daerom niet beter, dewijl die met hen op den quaden wegh ten verderve loopen.

Z E I B A N.

HEt eylandt Zeihan is ’t grootfte in d’Ara-bifche golf, en behoort tot Geluckigh Arabien; ’t leght feftien mijlen van de kuft van Alep. Het ftreckt van noorden ten zuyden , lijnde dertigh mijlen lang, ‘en een weynigh meer dan twaelf breet.

C A N A R A N.

j ‘=

iTaiutit. quot;p^It eylant wort van d’Arabiers Cademoth, I Idoch in ’t gemeen Canaran genaemt, en leght niet wijt van Arabien , van Ziden 170 mijlen, en jo van DalacciaoftDalacca, een eylant van Africa in de lèlve zee , doch feer dicht by Zezzan, een plaets van GeJuckigh Arabien, vier mijlen van de kuft gelegen , en drie mijlen van Zazer, een ftadt van ’t Ko-ningrijek Aden, en 44 mijlen van Bebel-man-del, byna in ’t midden van d’Arabilche golf.

Groettt. nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;In haren geheelen omring heeft ly vierSpaen-

Z/rtivw«. nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;vijf Franfche mijlen. Sy heeft twee

havens, waer van d’een Becdanic geheeten, gevaerlijck is in ’t inkomen, en d’andere Kal-vacaljaen de llincker lijde van d’ingang liet men een kleyne forterelfe, waer op men nacht en dagh wacht houdt y uyt vreele van overvallen te worden. De ftadt, die dicht by de haven ley t, heeft niet meer dan drie hondert huyfen, hoewel datlè eertijts een redelijeke en fraeye plaets was ; maer ly is verwoeft door de Porta- * gylèn onder Alphonfe Albuquerque.

Dit eylandt heeft vele ververftingen , en ver-leyde fonteynen van foet water, ’t Is het htjt. befte , het vruchtbaerfte , en vermakelijekfte van defe geheele golf. Het heeft feer dichte bolfchen , en brengt vele dadels , gember, geers, en andere vruchten voort. Oock is ’er veel groot en kleyn vee.

D’inwoonders lijn fwart,en van coleur ah d’E-thiopiers , en kleyn oft van middelbare geftalte. der inuocn-Sy lijn van aert als d’andere Arabiers, en hou-den ftch meeft beeligh met viftchen. De mannen gaen naeckt, fonder iets op ’t hooft, aen de voeten, en voor de lchamelheyt te dragen, dan een linnen doeck. Sy brengen op de kullen van ’t vafte landt vele dadelen, gember, en hare andere vruchten.

Dit eylant behoort aen den grooten Turek, welckers volck hier feker Italiaen , een geefte-iijek perfoon fijnde, ombrachten, alsnyin’t jaer naer Ethiopien wilde reylen. D’inwoonders lijn Mahometanen.

C V R I A M V R I A.

SOmmige achten Curia Muria voor een enckel eylant, hoewel het in twee bylbn-dere en afgefcheyde eylanden beftaet. Sy leggen niet wijdt van Bebelmandel, en vier oft vijf mijlen van ’t vafte lant van ’t koninck-rijek Fartach, oock niet verre van de Caep de Guardafu tegens ’t noorden, recht tegen over Norbante, een ftadt van Geluckigh Arabien.

Hier rontom wordt veel vilch gevangen, en onder andere witte fchildpadden, met feer fchoone jfchilden of deckfels. D’inwoonders oeffenen lieh in den landtbouw, en vlieden den oorlogh.

De kooplieden halen van hier de fchilden iceofba»-of lchélpen der lchildpadden , van welckc men allerley frayigheden maeckt ,• en brengen haer in wifleling veel rijs, tarwe, en Indilch lijn-, waet ; en dus wint men aen wederlijden, en d’eylanden worden van alles voorlien, en volck-rijeker.

In’tjacr 1503 waren d’inwoonders Mahorae-tanen , en ’t is niet waerlchijnlijck datfe ledert «««. van opinie lijn verandert; want alle d’omgele-gen geweften lijn van dele peft der dwalingen befmet.’

X nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;V o o R R

nefen onbekent, foo men defe eenige uyt-fondert, namelijck , vermidrs (y, 'gelijck ick gpfeyt heb , dus uyt fmaet en lafter door de Tartars genoemt worden. Maer de Sinefen noemen hun Rijck^Z?;^«-, en Qhungqtie, welcke beyde namen het van fijn voortreffelijckheyt gekregen heeft : de lefte bediedt foo veel, als Middel-Rijck ; ( want fy gelooven dat fy in ’t midden van het Aerdtrijck gelegen fijn ) en ’t eerfle, te weten Chun^hoa, beteekent tuyn , oft eer een bloem. Defe twee namen hebben gemeen, en nreeft beftan-digh ge weeft ; doch federt fijn ’er ver-fcheyde anderen , naer de verfcheyde gevolgen der verfcheyde geflachten en heer-fchappyen by gekomen. In defer voegen wordt dit Rijck nu van de Tartars T^'z-geheeten, ’t welck eertijdts ‘Taiming , en voor drie hondert jaren nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;ge

noemt wiert. Men magh dieshalven wel met recht vermoeden, dat dit het Rijck der Hippophagen is ; want fy nuttigen oock het vleefch van paerden, often, oft van andere heeften,hoewel dit by de Tartars meer gemeen is.

Maer van waer de Sinefen, oft eer Chi-^Tslne- nefen, hun naem gekregen hebben , blijckt y?» hun klarelijcker uyt mijn Epitome of Kortbe-grijp,in welck ick betoon dat die van Cirii hehhen. Kcyzerlijck geflacht, gefprooten is.

Maer de genen, die feggen dat defe naem uyt een benaming, gemeen onder de Sinefen, namelijck Cïng , fijnoorfpong heeft, dolen naer mijn oordeel, en miften de rechte wegh : want alle de Sinefen, die aen defe en gene fijde in die plaetfen met d’In-dianen oft Rortugefen handelen, en met hun fchepen naer Indien trecken, fijn gewoon uyt beleeftheydt d’anderen niet Cing, maer Cia in hun moeders tael te noemen : invoegen dat de geletterden alleen, oft die een cierlijcker tael fpreken , Cing feggen ; welcke tael aen de kooplieden uyt Qhincheu en ^l^angtung, die tot noch toe byna alleen van de Sinefen te fcheep gevaren hebben , ten meeftendeel onbekent is. Ick geloof eer dat het heele Rijck de naem van d’inwoonders - der ftadt Chinches gekrc-’ gen heeft : want defe fijn meeft gewent met hun fchepen deur geheel Afia te fey-len ; daer af de Portugezen en Indianen lichtelijck de naem van C\)ina gefmeedt hebben. Sommigen leyden defe naem af van de Sionen ; want, feggen fy, in de Sio-nifche tael betekent Sina een uytmuntend E E D E N en voortreftèlijck landtfchap. Doch dewijl ick niets lekerder hier af kan vinden , foo durf ick niets feker daer af verfekeren.

Dit fy meer dan genoegh, voor foo veel Grenzen de naem aengaet, om ter faeck te komen. lek noem’t het uytterfte Afia; het uytterfte uyt oorfaeck van de plaets, daer ’t in leght, die warelijck d’uytterfte is : want het is aen d’ooftfijde van de zee Eoum befloten ; ver-midts men uyt d’ervarentheyt felve bevindt dat d’Indifche zee, tot noch toe Eoum genoemt , niet fekerlijck d’uytterfte is. Defe Zee wordt van de Sinefen Tung, dat is Oofterlijck geheeten ; en befpoclt van ’t noorden naer ’tzuyden , en van ’t zuyden naer ’t weften byna dit geheel uytterfte A-fia, dat aen de noortfijde van ’t oude Tartaria , en van de koninekrijeken jSliuche, ISHulhan^ en een deel van ^an^u befloten Wordt door defe vermaerde muur, die door de fchriften der Schrijvers foobekent is, en met fware gebouwen in de zee zelve in Leäotung met haer uytterfte grenzen fich opheft, daer ’t hangendt eylandt Corca fich noortwaerts uytftreckt : van daer loopt defe muur met een lange ftreeck , die byna aen malkander is, in ’t geheel van fteen ge-maeckt, drie hondert Duytfe mijlen verre, tuftchen de toppen der bergen naer het weften , daer fy aen d’oever van de Gee-le- oft Safffaen-vloet ( van de welck hier nae breeder gefproken fal worden ) een eynde neemt. Voorts, dit Rijck, fich meer naer ’t noorden buygende , wordt door het koninekrijek Tanju, en door een fandige wildernis befloten, door welcke wildernis het van ’t Rijck Samahari en CaÇcar afge-fcheyden wordt. D’overige landen,die nch naer ’t zuyden ftrecken, worden omringt * en omhelft door de Rijcken van Prefle Ioan, Geo oft Qangingu,{y2n de Sinefen met een gemeene naem Sifan genoemt) P'thet Laos, MeUy Pegn, daer het aen Bengale reyckt,en eyndelijck PÓ/nkmg en Cochinchina y van de Sinefen Ktaochi geheeten. Het ftreckt fich tot omtrent dertigh graden in de langte uyt, te weten van ’t hooft,oft van de zeebergh der ftadt Ningpo y van de Porto gefen Liam^o genoemt, tot aen d’Ama-felfche, oft Damafifche bergen. De groot-fte breedte is van d’achtiende tot aen de twee-en-veertighfte graed noorder-breedte. Dit geheele landtfchap, foo groot en ruym als ’t is , wordt van een , en foo groot een Oppervorft geregeert en beftiert, dat men niet tonrecht feght, dat het in grootheydt

Het klimt op van de tweede tot aen de fefte Klimaet ; in voegen dat de grootfte fo-merfche dagh vijftien uren lang is , die van dertien tot vijftien aenwaft : want in Hainan ofc Ainan is de langfte dagh van dertien , en in ’t landtfchap Peking en Leäotung van vijftien uren. Het Teght met een leer kleyn deel onder de z,ona tor-rïàa, oft brandende zona, maer ten meeeven kout en even heet fijn. De plaetfcn , die naet ’t noorden ftrecken 3 hebben dick-wils groote koude 3 en veel en dick fneeu, die veeltijdts lang duurt, te lijden , dacr de vloeden dick en hardt bevriefen. Maer foodanigh is ’t niet in ’t zuyderlijck geweft, daer men grooter hitte gevoelt, en daer alder hande vruchten van by na geheel Indien ten, Mangas, Ananas, en anderen. Maer in ’t noorderlijck geweft vint men druyven , vijgen, kaftanien, alderhande noten, per-ficken,que-appelen,peren,en andere vruchten, die men in Europa aen de boomen fiec hangen, van de wekken wy hier na befon-derlijckin yder landtfchap füllen handelen.

Dit landtfchap heeft overal een vruchtbare gront,, aengename lucht, weeldigc beemden, en zout in de zee-plaetfen, en in de vloeden. Jae het fchijnt dat de natuur en konfl: gcfamentlijck hun milde en vrolijc-ke handen , tot volmaking van dit landtfchap, te wcrck hebben geftelt : in voegen dat men niet weet wie van beyde, de vruchtbaerheydt oft de fchoonheydt,meeffc aen d’ander verplicht is. Doch dit moet men belijden dat het gene, ’t welck elders by deelen te vinden is, hier in alles en vol-komentlijck gevonden wordt : foo dat men met meer recht van dit landcfchap,dan eertijdts van Romen, feggen magh :

ÓAl wonder, dat men z^iet, wijckt 'voor ’t Sinejche landt 5

ligatuur heeft hier het geen, dat ergens was, geplant.

Jae daer is naeuwelijcks iets, ’t welck het van buyten behoeft te begeeren,dewijl daer in veel dingen gevonden worden , die men elders vergeefs foeckt, en meeft begeert worden. Men magh het met recht een kort begrijp van de weerelt, oft ’t gefteente van de ring, dat is van de weerelt, noemen, in ’t welck men meer fchats en waerdig-heyts vinden fal, dan byna, om foo te fpreken , in ’t geheele overige deel van de weerelt. Doch indien ’er iets is, dat daer te

Indien, die echter foo nae daer aen , en in bequame plaetfen wafien, dat fy om de ge-ftadige handel van weêrfijden niet foo fcer

en feftigîi jaren voor Chriftus gehoor re : want toen begreep het in (ich geen ande-ren ? dan de noorderlijeke geweften , byna van de veertighfte graedrnooider-breedte , tot aen de dart]ghfte,daer de groote vloedt Kiang tot greiispael aen de landtfehappen verftceckte. Sedert fijn alienors de zuyder-lijcke geweften onder gebracht, en van hun woeftheydt in deSinelchebeleeftheydt on-derwefen : en toen is eyndelijck dit geheel Sinefchc Rijck in vijftien groote landtfehappen gedeelt.

delen fijn fes,die aen de zee leggen, fchafpen. Peking y Kantungy Kiangnan oft iSlanktng , Chekïang y Fokien y en F^i^angtung» hier naer ’t noorden leggen de middellant-fche landtfehappen, ^^angßy Kian^fi, Huquangy Honan y en Kanß 'y en eyndeîîjck de genen , die fich naer ’t weften ftrecken, Kenßy ^ucFueny Fl^etcheUy en Funnan. Het heeft noch het landtfehap Leäotung naer ’t wellen van ’t landtfehap Peking, daer dc-fe groote muur begint, en ’t hangend ey-landt Corea , dat acn ’t Rijck fchatting be-' taelt. Het teldt hier by noch veel geburi-ge cylanden, die fchatting betalen , onder de wekken Hainan oft Ainan het voor-naemfte is. Ooftwaerts van daer, niet verre van Amacaum, fijn ontellijcke anderen, dickwijls foodanigh aen malkander ge-voeght, dat fy eer een , dan veel fchijnen. ’t Naefte eylandt hier aen is Form o fa, van de Sinefen Lieùkieù genoemt, tegen over ’t landtfehap Fokten. Van daer naer de zeebergh LFingpo light het eylandt (hea-xan y nu vermaert en veel bcfocht. Daer fijn noch meer eylanden naer’t noorden , tulTchen Corea en Sina , van alle welckc wy op fijn plaets füllen fpreken.

Gedaen- gedaente van ’t geheele Rijck van te. Sina is byna vierkant ; en dus wordt het in de kaerten van Sina vertoont. Twee zeebergen loopen echter verre in zee uyt, die van de Sinefen Fung genoemt worden;d’een aen de (ladt Ningpo , uyt de welcke men een korte overvaert naer Japon heeft, dat men omtrent in veertigh uren tijdrs bezey-len kan ; d’ander in ’t landtfehap Kantungy aen de (ladt Tengcheu , daer de zee met een arm tu(rchen Corea en de (Irant van

Sina invloeyt. Defe zeeboefem verfchilt niet veel van de Venetiaenfche Golf, die tulTchen Italien,Albanien en Iftrien vloeyt.

Men befpeurt hier uyt heel klarelijck twee grove en dicke dolingen, die men in veel kaerten van Europa bemcreken kan : d’eerke daer fy defe groote muur en hét konineklijek Peking op de hooghte van vijfcigh graden Hellen, ichoon de miiurfel-ve nauwelijeks twee dagh-reyfens van de iladt Peking is, welcks hooghte niet boven de veertigh graden is, gelijck my heughc dat ick met mijn mackers dickwijls waergenomen , jae oock op negen-en-dar-tigh graden en negen-en-vijftigh minuten bevonden heb.

De andere doling, niet minder dan d’eerlle, is dat fy voorby Sina noch een an- 7 be-der fœr vermaert Rijck verdichten, ’t welck L fy Catay noemen, met de Heden Qjßnßayy Camkalu, en meer anderen , fchoon er voorby de muur geheel niets anders te vinden is, als Tartars, die met paerden en wagens, fonder in Heden te woonen , rontom (werven, namelijck F^an^ta^ iFiuche y han , en anderen, meer naer ’t noorden gelegen , die om hun borHharnafien en helmen , van huyden der vilTchen gemaeckt y door de Sinefen Yup'i Tartars genoemt worden. De Tartars, uyt defe uytterHe ooHerfche geweHen getrocken , en deur ’t landtfehap Lcaotung ingetrocken , hebben nu onlangs dit UytterHe Afia ingenomen. Maer wat Camkala , L^mfai , Ca^ tay en Aiangin is, fal ick hier nae klaerder dan de middagh toonen , daer ick noch meer andere dingen aen den dagh fal brengen , uyt de wekken men klarelijck het gene, ’t welck by M. Paulus Venetus is , en tot noch toe aen veel menfehen oor-faecken van dolingen fijn geweeH, verHaen fal. Niemant behoeft te deneken dat ick dit uyt mijn eyge harfienen fmeed , oft felf verdicht : neen feker, ick belijd oprechte-lijck dat ick hier getrouwelijck handel, en dat ick dit alles uyt de boecken en landt-kaerten der Sinefen getrocken heb , die fy felven van yder landtfehap gemaeckt en gedruckt hebben, en die ick by my heb, en bercydt ben om aen yder,nieusgierigh daer naer lijnde, te vertoonen j hoedanige vlijt ennaerHigheydt ick hier in gedaen heb, fal de gene, die niet heel onkundigh in de Landtbefchrijving is, lichtelijck mereken.

Maer om van defe dolingen weer op de over-wegh te komen , dit UytterHe Afia is, ge- '^^oet'van lijck ick gefeght heb , vruchtbaer en over-vloedigh van alle dingen , die tot nuttig- nootfake-heydt van ’t leven,en tot onderhouding der menfehen dienHigh fijn. Het heeft koeyen, fchapen, geyten, ganfen, endvogels, hoenders , en andere diergelijeke beeilen. Het vloeyt

vloeyt voornamelijck over van varckens, die men byna in alle huyfen vindt,en die fy met een wonderlijcke kond: meften en vet maken. Dit varckens-vleefch is by hen een leckerny, en wordt meed van de Sinefen gebruyckt, die dat het geheele jaer deur boven alle andere gerechten begeeren, om dat ’et een feer foete fmaeck heeft. Het gemeen volck fpaert oock geen paerden , muylen en ezels, jaeoock geen honden,die aen de tafelen der Grooten opgedifcht, en dierder dan ’t vleefch,verkocht worden. Zy hebben overal geen gebreck van tarwe, rijs, ( de welck by hen in plaets van broot gebruyckt wordt ) geers, en andere aerdc-vruchten , die alle daer gevonden worden , gelijck oock een groote overvloet van al-derhande boomvruchten, behalven aman-del-boomen en olyf-boomen. Het draeght veel van foodanige boomvruchten, die wy noch nooyt in ons Europa gehen hebben. Zy hebben oock de grootfte verandering van moes-kruyden, en grooter vermaeck, en veelvoudiger gebruyck, dan by d’onfen. Wijders,veel,aen de meyning van’tverhuy-fen der fielen vaft fijnde,onthouden fich van ’t vleefch , uyc oorfaeck van Godsdienft.

De vloeden krielen hier van vifTchen niet min, dan in eenige andere landen : en Sina krijght niet alleenlijck een groote overvloet daer af uyt de zee,en uyt de meeren,maer voedt die oock gelijckd’Europers de tamme beeften voeden. Want dewijl fy tufl'chen d’ackers, met rijs befaeyt, daer geen beeken deur gaen, grachten en watergangen moeten maken , door de welcken îÿ, om dat ’er gebreck van regen is, uyt noodt het landt befproeyen, op dat het gewas niet van hitte verbranden fou, foo ver-forgen fy daer in fpijs aen de vifTchen , en voornamelijck waterlinfen j het welck te weegh brengt dat men jaerelijcks in May-maent feer veel fchuyten vol water deur Sina fiet fwerven, daer kleyne vifchjes in verkocht worden, die men bequaem acht om gevoedt en opgequeeckt te fijn. Maer fy werpen de genen , die grooter fijn , en uyt de zee gebracht worden,in vracht-fchepen, en bedecken hen met ys, dat fy in de winter hier toe bewacrt hebben, en , die met touwen by daghen nacht voorttreckende , breno-en hen tot in ’t hof van Peking felve : jae fy bewaren hen dickwijls levendigh en varfch een heele maent lang. Doch fy leggen de genen , die fy niet goedt können houden , in fout, oft in pekel, dewelcke dan , als flechter fpijs, aen ’t hechte volck verkocht wordt.

Zy hebben foo groot een overvloedt van fijn lijnwaet, dat ick verfeeckeren durf dat ’er uyt het eenigh landtfehap Chekiang meer te voorfchijn komt, dan byna uyt het overige van ’t geheele aerdtrijek. Zy winnen twecmael des jaers zywormen aen,met de welcke fy , gelijck de jaerboecken van dit feer oude volck verhalen , twee duyfent en acht hondert jaren voor Chriftus ge^ boorte omgegaen hebben. En dieshalven is feerwaerfchijnelijck dat het gebruyck, en de konft van de fijde van hier tot d’an-dere volckendeurgedrongen is: jae vele be-veftigen met reden , dat het gebruyck van • de feylfteen, en druckkonfi; van hen tot ons overgekomen is, vermidts, beneffens de Ivonifche Tartars, veel Europers in Sina fijn ingetreden, gelijck oock de H. Oderi-cus (van de welcke,volgens hacr gewoonte, de hooghgeleerde Bollandus en Henfche-nius in Aètis Santorum feer verftandelijck handelen ) en Fr. Aytonus uyt Armenien* Wyders, niemant fal tonrecht vermoeden dat M. Paulus Venetus, en anderen , defe konften tot ons gebracht hebben, vermidts de jaren, daer in die gevonden fijn,nietveel daer af verfchillen. Zy hebben het katoen-faet niet langer dan omtrent over vijf hondert jaren van d’uytheemfchen ontfangen : maer fy hebben nu foo groot een overvloet daer af, dat men gelooven fou dat fy byna aen de geheele weerelt kleederen van katoen können befchaffen , en dat fy gewoo-nelijck laken van katoen maken. Het heeft gebreck van vlas, inaer niet van hennip , van de welcke fy met een wonderlijeke nuttigheydt fomer-kleederen maken. Jae dit landt draeght oock dun vlas, dat aen de boomen waft , daer af wy in ’t Landtfehap Xantung füllen fpreken.

Defe vruchtbaerheydt en overvloedt der Gerijf dingen moet ten meeftendeel aen de naer-ftigheydt van ’t volck , en aen de vloeden en binnen-zeen,die ’t landt befproeyen,toe-gefchreven worden. Hier fijn vele en ver- ' fcheyde binnen-zeen, die, behalven de ne-ringrijeke viftchery, de rijs-veldcn , daer in gefaeyt wordt, met water befproeyen. De rijs waft hier tweemael des jaers : en men vindt hier, tot vervoering der waren , foo groot een getal van fchepen, die herwaerts en derwaerts varen, dat’et her geloof overtreft. Doch hoe groot het gerijf der rivieren is , kan men ten minften hier uyt

B nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;befpeuren,

befpeuren, dat men van Amacaum tot aen Peking, byna fes hondert mijlen verre, te fcheep kan varen , behalven een daghreys verre, in de welck men over een bergb reyft, die de fcheepvaert afbreeckt. Jae men vaerc oock te Ichcep van Chekiang naer Sugt;chuen, deur geheel Sina in de langte, daer het fich van t ooften naer ’t wieden ftreckt.Oock vindt men nausrelijeks eenige ftadt, tot dewelcke de wegh te fcheep , oft te water niet open is, vermidts men overal grachten en vloeden fiet,die oft door men-fchen handen,oft door de natuur gemaeckt fijn.

In dit geheele uytterfte deel van Afia fijn deurgaens ontellijcke Mijnen van alle metallen, die koftelijck en rijck fijn. Men heeft by openbaer verbodt verboden gout en filver uyt te delven ; om dat, gelijck fy feggen , door de doodelijeke dampen, die uyt d’aerde rijfen , de menfehen in de mijnen dickwils fneuvelen , welckers leven de Keyfers en Köningen hooger behooren t’achten dan ’t goudt en filver, om ’t welck wy ’t ingewant van ’t aerdtrijek deurfnuf-felen , en uytholen, en ’t boven-deel van d’aerde leegh en ydel van menfehen maken. Yder heeft vryheydt om ’t goudt aen d’oevers der vloeden te vcrfamelen -, en in defer voegen verkrijght men foo groot een ménighte daer af, dat het hier eer een koopmanfehap is, dan een betaling van de koopmanfehap. Zy gebruycken geen ge-flagen munt, maer betalen malkander met filvere plaetjes, die fy (om alle bedrogh wegh te nemen) t’elckens deur fnijden, en weer fmelten , daer toe fy fchacren hebben, en een weeghfchaeltje by fich dragen, dat in een kasje belloten is, ’t wclck hen tot op de knien hangt. Zy llaen allcenlijck met de ftempel van d’overigheydt kopere munt, omtrent een oortje waerdigh , met een gat daer in, die fy aen een fnoer rijgen, en dus by hen hangen, om d’oneffenheydt van ’t filver goet te maken , oft om flechte waren te koopen.Zy delven uyt de mijnen quickfilver, metael,yfer,tin,koper,minie,la-zurfteen en vitriol. Behalven dit maken fy oock wit koper,gelijck filver, ’t welck veel dierder dan geel koper is.Sy maken van ge-fmoke yfer veel dingen , die met onfe Eu-ropers gemeen fijn ,als gefchut , kloeken , potten, vijfcls, ovens, en diergelijeke andere dingen.

Men kan nauwelijeks feggen hoe verre dit uytterfte Afia alle d’andere deelen van de weerelt in overvloedt van volck over-treft. Doch ick heb dit bevonden dat men vloedt niet allcenlijck in de Heden , vlccken ,-dor-pen en aen de vloeden , maer oock op de^^ gemeene weegen buyten op \ landt een groote menighte van menfehen ontmoet: jae men fou meenen dat men, ergens wandelen gaende, een heir fagh , oft in de jaer-marekten van Europa quam. ’t Is dan geen wonder dat de Portugefen, toen fy daer eerft in ’t landt quamen , dickwijls vraegh-den oft de vrouwen daer vijf oft tien kinderen in een dracht baerden. Anderen fey-den , dat hier bewegende fteden waren ; Want over al is foo groot een overvloedt van fchepen,dat fy,des nachts ftil leggende, de ruymte van een groote ftadt befiaen, en de gedaentc daer af vertoonen. Sy houden hier in niet alleen hun gefin , maer oock al-derhande heeften en vogelen , en voorne-melijck varekens, hoenders , en eindtvo-gels ; ’t welck veroorfaeckt dat het water byna niet minder , dan het landt bewoont wordt, voornamclijck foo wy van de zuy-derlijcke landtfehappen fpreken ; want in de noortfche landtfehappen is de fcheepvaert niet foo gemeen. Wijders, indien wy de Sinefche boecken gelooven , infonder-heydt de genen , die voor geloofwaerdigh gehouden worden, dewelcke ’t getal der menfehen van debefondere landtlchappen, fteden en andere plaetfen ( behalven noch de genen , die van ’t gefin van ’t koninek-lijck bloedt fijn, d’overigheden, gelubden , krijghslieden , priefters , vrouwen en jongens) acngetekent hebben, men lal daer in acht-en-vijftigh milliocnen, negen hondert en veertien duyfent,twee hondert vier-cn-tachtigh (58, 5^14,184) perfoonen vinden. ’t Is dieshalven geen wonder dat iemandt gefeght heeft dat het twee hon-dert milliocnen van menfehen in fich begrijpt j want men kan dit getal lichtelijck, en fonder eenige moeyte uyt de Sinefche wetten uyt-reeckenen,vermidts yder huys-vader, op verbeurte van fware ftrat, gehouden is een fchrijftafeltje aen de grootfte deurlt;van fijn huys te hangen, daer in fy ’t getal der bewoonders, hun ftact, wie en hoedanigh fy fijn , uytdrucken. Wantfy ftellen over alle tien huyfen een tienman , die fy Ptfang noemen , wekkers ampt het is dit getal op te nemen, en , indien men in de telling gefondight heeft, lu leks aen de Stadts-vcoghden bekent te maken. Dit wordt in tijdt van beroerten heel ftrenge-

die door vlijt en naerfligheydt vruclitbaef , en meften en queeken hen, op dat fy,twee-maçl ’s jaers gebout, niet uytgemergelt fou-den worden. Indien ’er gebreck van water is, foo maken fy grachten, deur de welcken fy het water een verre wegh uyt de vloeden leyden ;’t welck veroorfaeckt dat men by-nae deur geheel Sina met fchuytjes trecken kan. Sy brengen oock het water uyt de lage plaetfen om hoogh,en dit met een kleyn licht gereedtfchap, van vierkante planckjes gemaeckt,’t welck het water in groote overvloedt opneemt,bynaop een felve wij-fc, gelijck by ons met ronde ballen , aen een yfere keten vaft gemaeckt.

quot;bonder- Om ’tvcmuft det Sinefen te toonen, fal iijckewy- een wonderlijcke vidchcry,die ick daer heb, hier by voegen. Daer is by hen een vogel, kleynder dan een gans, de raven niet ongelijck, lang van hals, met een arendts beck , die aen’t uytterfte tamelijck krom is. Men leert defe vogel de vilTchen, gelijck de honden de hafen, te vangen. Sy fluyten defe vogel met een yfere ring de hals foo nau toe,dat hy de groote viffchen, die hy gevat heeft, niet infwelgen kan , die de vincher dan nacr hch treckt. Maer de groote viffchen , diehy in de wijdte van fijn keel niet vatten kan , grijpt hy met de beek, en voert die om hoogh,en toont hen met gedruys aen de vifleher, op dat die te hulp komen fou. lek heb fomtijdts drie oft vier van foodanige vogelen gehen , die een vifch vaft hielden, en malkander in de roof aen te brengen, hielpen. In defer voegen worden vilfchen van fes en meer ponden gevangen. En dewijl dele viftchery groote winft aen de viflehers geeft, foo fijn fy gedwongen voor yder vogel fekere (chatting te betalen.

In de bouwing en heerlijckheydt der huyfen,en in de beftandigheydtder gebouwen moeten fy verre voor ons wij eken ; maer in torens oft bruggen te maken , fijn fy ons gelijck,oft overtreffen ons miffehien. Behalven de feer hooge torens, die konftig-lijck gebout fijn, vindt men daer oock veel bruggen, die om hun eierlijekheyde en grootheydt aenmerckelijck fijn. Hoewel hun huyfen niet foo heerlijck fijn, foo worden fy echter gemackelijeker, en van binnen fuyverder dan d’onfen gevonden. Sy houden niet veel van hooge huyfen , daer veel folders in fijn , en maken hun huyfen felden met meer, dan met twee folders, ver-midts fy moeyelijck achten op trappen te klimmen. Sy bewoonen alle het nederfte deel van’t huys , en deden dat bequame-lijck in een ectfael en ffaepkamer. Sy maken hun huyfen van buyten met weynigh versiering, behalven de groote deur, en andere buyten-deuren , die aen de huyfen der rijeken koftelijck genoegh lijn : maer van binnen hebben ly geen gebreck van ver-maeck en aengenaemheydt. Alle ’t geen , dat fy hebbcn,blinckt van hun lack,’t welck fy c'ie noemen. Hun huyfen fijn gemeene-lijck van hout, jae oock hun konings-huy-fen , doch fodanigh , dat hun wanden ten meeftendeel van gebacke fteeii opgehaclt fijn, die allcenlijck hun ectplaetfen en woo-ningen van malkander fcheyden : want hun dack felf fteunt op houte pylers, welcks tighelen alle van aerde gebacken fijn , gelijck d’onfen. Sy houden van geen vein-fters,die hun uytfichtnaer de ftraethebben, en die van d’ingeboornen voor onbetame-lijck geacht worden. Sy maken verfcheyde voorhoven , ’t een dieper dan ’t ander ; en ’t geheymfte oft uytterfte wordt van de. vrouwen bewoont, welckers enge bewaer-nis tot fedigheydt en voorfichtigheydt alle gevangeniften van Europa, om foo te fpre-ken, overtreft.

In de verfcheydenheydt en volmaeckt-heydt der wetenfehappen fijn fy veel min-ßhappen. der dan wy, lchoon fy die veel hooger dan wy achten. Sy hebben byna niets, dat waer en leker is,behalven de wetenfehap der ftar-ren , van de welcke fy de konft van oordelen hooghft achten. Sy hebben de Philo-fophie , die wy Sede-konft noemen , al van oude tijden eenighiins uyt de gronden Van de natuur en reden tamelijck begrepen. Sy fpreken en fchrijven heel hoogh van de deughden , en brengen alles tot de goede beftiering van de Gemeente. Dat fy feer fcherpfinnigh van vernuft fijn,kan men ten minften hier uyt befpeuren,dat fy onfeTel-konft , Meet konft , rekening der ftarren , jae oock de Reden-konft, met Sinefche letteren gedruckt, voort leeren , en heel ge-fwindelijck alles verftaen. Sy hebben, volgens hun gewoonte , veel boecken van de Bouw-kunft, Geficht-kunft, Ontlecdt-kunft, en andere handtwereken, met figuren gedruckt.

Wat de Genees-kunft aengact, daer in zv c nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;r nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;jï c GcHCfS-

overtreffen ly ons verre, loo men op d oer-fening fiet. D’onfen difputeren wel wat meer dan fy,en bedeneken de faeck dieper, maerfy genefen beter en lichtelijeker de fieck-

den,die met hen overeen komt,prijfen ; jae foodanigh, dat niets, dan d overnatuielijc-ke beginfclen alleen aenhen fchijnen t’ont-breken.

Sy beminnen naturelijck alle deuchden 3 en der felver navolgers, fehoon fy felven niet vry van fonden fijn. Sy betoonen fich loos en liftigh , en bedecken hun gebreken op een wonderlijeke wijfe , op dat fy voor d’oogen verborgen fouden fijn. Sy verswonderen fich over de kuysheydt en be-dwingfaemheyt j fchoon fy die niet bewaren. Sy achten ’t voor fchande en ellende geen kinderen te krijgen , en spillen dat de weduwen bedwingfacm fijn.Men vindt fielden onder ecrlijcke vrouwen dat fy, haer gemael verloren hebbende, s^eêr aen een ander trouwen. Sy rechten zegebogen voor de kuyfche weduwen op, en ftellen op-fchrifcen daer aen, tot een eeuwige geheu-genis. Sy hebben behaegen in een fedige en ftatige nederigheyt in woorden en werc-ken, en betoonen fich nederigh, fchoon fy met de deucht van nederigheydt niet be-gaeft fijn. Sy overtreffen verre d’andere volken in gehoorfaemheydt tot d’ouders en overigheden : hen niet te voeden , in alles niet te gehoorfamen, hun laften en fwarig-heden niet te willen op fich nemen, en eenige oorfaeck van ongeneucht hen aen te doen 3 s^ordt by hen voor doodt-fonde geacht. Men geeft d’eerlijckfte plaets aen de meefters,fchoon fy in waerdigheydt veel minder dan de leerlingen fijn,en men geeft aen' hen een waerdiger benaming. Men acht voor misdrijf als men hen in alles, in quot;c wclck fy de hulp en arbeydt der leerlingen verfoecken , niet byftaet. Sy achten niets gruwelijeker, dan de redenen , daden en gebaer , daer door men wreetheydt oft gramfehap betoont. Wyders, fy bedecken d’innerlijcke gramfehap en haet, en verbergen haer geheel. Sy begeven fich op de s^e-gen, fonder met eenige wapenen verfien te fijn,vermidts fy achten dat wapenen te dragen , en oorlogh te'voeren heel onbetame-lijck voor de menfehen is ; en dieshalven worden de krijghs-lieden voor d’erghfte menfehen geacht,en byna gelijck vyanden veracht en verfmaedt.

. Hoe hoogh fy de letteren en geleertheyt tot de let- achten , blijekt ten minften hier uyt, dat teren, voot geen ongeletterde d’ingang tot de gemeente , oft tot de beftiering van ’t Rijck open ftaet. Hoe iemandt in de letteren meer geoeffent is, hoe hy in rijekdommen en ftaten meer uytfieeckt. Hier uyt fpruyt, en hier in befiaet al d’adelijckheydt. Daer is nauwelijeks een boer onder hen, die niet tot aen fijn vijftien jaren in de letteren bee-fich is. Hier is fwarelijck iemant te vin-edeldom daer in befiaet, en van de letteren

op geboorte, oft bloet, behalven in de ko-nincklijcke gedachten alleen : en hoe iemandt hoogcr plaets in de Gemeente bekleedt , hoe hy met hooger eernamen en eerbiedigheydt van yder geè'ert wordt, daer in men niet fiet van sde, oft van waer hy gekomen is.

Hun huswelijeken worden oock heel an- Wyfe vart

de huwelijeks-gifte aen fijn bruydt : jae de flechte lieden koopen de bruydt in eeniger wijfe van haer ouders. Maer de gene, die van eerlijeker fiaet fijn , voor d’uythuwing van hun dochter gefcheneken ontfangen hebbende , betalen dickwijls die weer met gelijeke , oft met grooter waerde. De gene, die te famen füllen huwelijeken , hen malkander niet, en hebben geen fa-menfpraeck, oft openbare handeling; maer d’ouders van wecrfijden maken’t huwelijck door hun vrienden. In defer voegen word de bruydt, die te voren nooyt genen is, in een draegh-feetel naer het huys van haer bruydegom gebracht, daer een groote me-nighte van menfehen tot gefelfchap voor gaet, die oock op de heldere middagh licht dragen. De knecht brengt de fleutel van de draegh-feetel aen de bruydegom,aen de welck alleen het geoorlofc is die t’openen, en fijn bruydt, hoedanigh fy oock bevon- , den wordt, t’ontfangen. De man magh, nae ’t overlijden van fijn vrouw, een ander getal van trouwen, jae oock fonder fchande een boe- ‘trouwen lin houden ; foo ongerechtigh is hier ’t lot voor de vrouwen.

De gedienfiigheden en belceftheden by Verfehey-de Sinefen fijn niet alleenlijck overtolligh , maer oock walgelijek. D’eerlijckfie plaets ^hLl’he^yt. wordt onder de medeburgers altijdt aen d’oudtfie overgegeven,en onder de vreemdelingen aen de gene , die uyt de verfte plaets komen. Wy nemen d’eernamen van de waerdigheydt van’t geflacht, ofc van de macht des ampts, en fy van d’ouderdom alleen. Hoe men iemandt ouder noemt, hoe de benaming waerdiger is, daer in fy echter hun trappen hebben. D’overfien alleen vermogen de namen van Icky dUi

aen

-aen hun onderfaten s oft de meefters aen

gevouwe handen. Indien twee malkander

ontmoetenden beydeftaen blijven,foo buy-

koft aen de mondt te brengen. En dies-halven worden alle fpijfen , voornamelijck

worden ; ’t weick, als men ’t gewendt is, aengenaem en gemackelijck valt, fchoon het in ’t begin eenighfins moejelijck is.

Klederen. nbsp;nbsp;Hun kleederen fijn ruym en wijdt, en foo

lang, dat fy tot op de hielen hangen , van voren open , die fy deurgaens by de rechte fchouder, en onder d’arm toe binden. Hun mouwen fijn oock ruym, en wijdt. Sy dra-fen hun hayr foo lang , als ’t waffen wil, ammen ’t met de kam , en binden ’t boven op ’t hooft rondt op , met een huyf, van paerde-hayr gemaeckt,daer fy een ronde oft vierkante bonnet oft hooft-deckfel op fetten , aen ’t weick men yders flaet en wacrdigheydt bekennen kan. Sy veranderen fich naer de verfcheyde foorten van menfchen. De lange rocken der vrouwen bedecken oock hun voeten geheel,en reyc-ken van de hals af tot aen de hielen ; in

voegen dat men aen hen niets, dan ’t aen-

Hun dranck moet altijdt warm lijn, *t fy Pranck.

ffcHorff, en doen de vochtigheden opdro-gen; ’t weickEëh byna hooyt doetfpuwen,^ en geen fleen, en rauwigheydt in de maeg, ’ gelijck in defe landen, veroorfaeckt, en dat Ïy minder en niet foo fware fieckten gevoe- i

De gemeene wcegen verflrccken met Treffe-recht by alle menfchen voor een wonder, en lijn foo wijdt, als ’t mogelijck is, rot ge-mack der reyfcnde lieden gemaeckt. Sy fijn voor eerlt effen gemaeckt, en daer nae met Ifeenen gevloert in byna alle de zuy-derlijcke Landclchappen , in de welcke de paerden en wagens niet foo veel gebruyckt worden. Men vindt defe effe wegen oock tuffchen de hooghfte bergen , daer men met het weghdeÏven der rotfen van weerlij den, en met de toppen der bergen tot aen de grondt effen te maken , en de dalen te vullen, een deurgang maeckt, en door defe middel de wegen deur ’t geheele lantfchap grootelijcks verkort. Men vindt hier op fe-kere tuffchen-ruymte, te weten aen yder paelfteen, die tien Sinefche ftadien begrijpt, feer vaerdige en gefwinde loopers, door de welcke in feer korte tijdt de bevelen der Köningen en Landtvooghden overal gebracht worden. Dit veroorfaeckt dat daer niets vreemt oft nieu gebeurt, dat niet binnen

^‘le van ^^§*^’1? ’ heyligc Tocht van d’eerwaerde Sina wel^ Vader Nicolaes Trigautius, oft het Verhael ^'vc^h^'b d’cerwaerde vader Alvares Semedo j van dit Rijck gcfchreven : macr de gc-fehrifeen van anderen ken ick niet foo goet, om dat fy ten meeftendeel alleenlijck gehoorde dingen, iiyt het verhael van anderen verftaen , te voorfchijn brengen, die van misftagen , en dickwijls oock van leu-

gcncn vol lijn.

Ick fal in de befchrijving der fteden niet lang wefen, om dat fy ten meeftendeel by-na gclijck lijn , en alleenlijck in de groot-gcitjci:. beydtjoft koophandel malkander overtref-

SX/z/J bebben breede en hooge muren, van gebacke oft gehouwe fteen gebout,en met een aerde wal verfterckt. Daer rontom is wijls te famen , daer in het uurwerek met water gemaeckt, d’uren acnwijft ; vermidts het water, van ’t een in ’t ander vat vloejen-dcjde tafel,daer in demereken der uren en tijden fijn , om hooge heft, daer een in de felve plaets op paft, en op yder uur met het kloppen op een groote trommel een teken geeft, en gelijckelijck buyten de toren een tafel, met d’uur van de dagh , in letters van een elleboogh groot, uytfteekt. Dat de liefhebbers der aeloudhedenhier aenwijfen oft fy iets können bybrengen , om d’oude waterwijfers beter te verftaen,oft duydelijc-ker te verklaren. Defe torenwachter heeft oock de toeficht over ’t vuur, en fiet uyt de hooghte over de gehecle ftadt, en foo haeft als hy fiet dat de brant onverwacht in eenigh huys vat gekregen heeft, foo roept hy, door ’t ftaen op de trommel, alle menfehen tot bluftchingvan de brant. Degene, door welcks onvoorfichtigheydt eenigh huys verbrant is, heeft fijn hals verbeurt, en dit uyt oorfaeck van ’t gevaer der huy-fen, die, dicht aen malkander ftaende, ten meeftendeel van hout gemaeckt fijn.

Niet verre van de torens is byna altijdt Kereken. een heerlijeke prachtige kerek der afgoden , en daer by een deurgaens koftelijcke tempel, aen de bewaring van de ftadt ge-wijdt: en hoewel fy nu de beelden overma-tigh eeren, foo heeft ’er echter een tijdt geweeft,in de welck fy niet,dan de befcherm-godt, oft geeft daer in eerden. Alle dele Lantvooghden,hun eerfteoverigheyts ampt aennemende, doen eedt, en beloven dat fy ' getrou füllen fijn, opficht en regel op de gerechtigheydt nemen , en roepen de geeft felf tot getLiygh,entot een wreker der boosheden.

De fteden en veftingen ontfangen oock yeeien geen kleyne versiering van de zegebogen, treffeiftc-van de welcken veel in verfcheyde plaetfen ftaen, gclijck oock torens van gehouwe fteen , oft van marmer, die met koftelijck gefnede werek verçiert, en feer uytftceken-de fijn,’t fy men op de heerlijckheydt, oft op de konft fiet. Defe fijn geen anderen , dan eertijdts by de Romeynen voor de genen , die groote dienften aen de ftadt oft gemeente gedaen hadden , opgerecht wier-den ; dickwijls oock voor de burgers, die om hun geleertheydc in hooge achting fijn gekomen; daer af wy op fijn plaets breedelijeker füllen fpreken.

Wijders, dit is by ’t meerendeel der fteden en gemeenten gemeen, dat fy een lchool

School fchool van Cungfotius houden, die noyt by de Sinefen hoogh genoegh geprcfen kan woi'den. Defe Ichool is heel trefFelijck en heei'lijck , en voor foo groot een dichter waerdigh , fonder dat men echter eenigh beeldt ofc afgodt daer in vindt. Sy is voor d’anderen gefloten, en ftaet voor de ftuden-ten alleen open, en dit noch maer in fekere dagen. De meefters verklaren daer de boeken en leering van defe Cung^uiws , als fy d’intreê daer in doen , ontfangen hun graden oft trappen van geleertheydt ; en doen vele dingen , om de vernoeming van hun gemoedc, over de leer, die fy van hem ont-rangen hebben , te betuygen, ’t welck aen fommigen , die de faeck niet wel en deur-fichtighlijck aenfchouwen, heel waengelo-vigh fchijnt. Dit is byna aen alle gemeenten gemeen , en dieshalven fal ick , dewijl het alles gelijck is, my niet verletten met yder in ’t befonder te befchrijven. Doch indien ’er iets vreemt daer in voorvalt, foo fal ick dat fonder verdriet, ter believen van de geleerden en nieusgierigcn, aenteeke-nen.

Honâer- nbsp;nbsp;nbsp;Nac de befchrij ving der Steden fal ick de

lijk wd(n~ bergen , niet verre daer af gelegen, optel-geioofder [en, Sinefen fijn in die te mereken en ^indege- kiefcii niet min forghvuldigh j als daenten wacngcloovigh, cn meenen dat daer in alle derber- huu geluck en vootfpoet gelegen is, en dit om dat de draken, die fy ’t hooft van ’t gc-luck achten, daer in woonen. Dit veroor-faeckt dat fy , om graffteeden te bouwen , naerflighlijck de gedaenten van den bergh onderfoeken , alle d’aderen en ingewanden deurfnuffelen, en geen koften oft moeyten fparen , om een geluckige aerde , te weten ’t hooft, de ftaerc, oft ’t hart van een draeck te verkrijgen ; want fy achten dat daer uyt alle geluck nae wenlch voor de nakomelingen van de gene, die begraven is,vloejen fal. Vele , imdefe konft ervaren, 1 werven deur dit geheel uytterfle Afia, die op de gedaenten en aderen der bergen letten,niet anders dan de Starrenkenners op de famen-komingen en aenfehouwingen der ftarren, de Handbefienders op de handen,en deGe-fichtkundigen, daer toe de Sinefen fèer genegen fijn, op de geftalte, en op de trecken van ’t gehele lichaem. Wonderlijck waen-gelooèdaer in fy echter heel buyten’tfpoor loopen. lek geloof dat dit de vondt van fe-ker Philofooph is, om dus de godtvruch-tigheyde en gedienftigheydt der levendigen aen de dooden te vermeerderen. Want de

Sinefche bergen fijn ten meeftendeel met Alïèie^ groote dorpen befet, en door de heerlijeke genge* graven , luftige boftchen , en aengename boomgaerden vermakelijck : en dewijl de Sinefen, uyt oorfaeck van hun wackerheytgt; niets ongebout laten verfticken,foo maken fy de bergen vlack en efFen,om rijs daer op te fayen : doch hier af füllen wy el ders fpre-ken. Wijders, daer de boftchen en boomgaerden , en d’aengename uytfichten den menfeh toelachen, worden kapellen der afgoden , die door hun grootheydt en glans uytfteeken , gebout. Hier fijn oock kloo-fters voor d’offeraers, die weynigh hier nae op fijn plaets befchreven füllen worden. In de dichte doornboftchen woont een volck, dat noch onbefchaeft is, en fich niet voor de Sinefen gebogen heeft.

Ick dael van de bergen af tot de groot- vloeden. fte vloeden en waeteren : want dewijl d’en-ge plaets der kaerten nauwelijeks alle der fel ver naemen kan begrijpen , foo heb ick , op dat ’er niets aen gebreken fou, ten min-ften de bergen , en de vermaertfte vloeden fchriftelijck willen noemen. Want om alles ten nauften in de kaerten uyt te drucken , foo fou men voor yder ftadt een be-fondere kaert moeten maken gt;nbsp;’t welck een groote moeyte en arbeydtjcn noch grooter koften fou fijn ; dewijl yder ftadt, met de vlecken en dorpen daer onder gelegen, gelijck een groot landtfehap maeckt. Indien daer in de bergen en wateren iets gedenek-waerdigh is, dat ick felf gefien , oft uyt de Sinefche Weerelt-befchrijvers verftaen heb» foo heb ick het niet achtergelaten. Ick maeck onderfcheyt tuft'chen de rivieren, vloeden,bceken cn ftroomen. Ick noem de gene rivieren, die foetelijck afftroomen, vloeden die gefwindelijeker affchieten,bee-ken die kleyne rivieren fijn , en ftroomen , tuffihen die uyt regen oft gefmolte fneeu gefpro-ten, langs dalen en ftrenge plaetfen ftorten-de afkomen, die echter ten meeftendeel bevarelijck fijn, oft ten minfte kleyne fche-pen können dragen, oft vlotten , met bondelen ricts te famen gebonden. Eer ick de handt van de kaert heffe, moet ick hier twee de vermaertfte vloeden van dit Uyt-terfte Afia befchrijven , die, foo om de fcer lange ftreken landts, daer fy deurvloejen , als om de groote menighte van water, defe plaets eyffchen, dewijl fy d’edelften fijn.

De vloer, die de Sinefen Tartgçu Kiang, en by verkorting Kiang, oft loon van de XS/* zee noemen,verkrijght niet tonrechtd’eer- Tangfti

fte plaets voor Ech. Defe decdr geheel Sina in zuyderlijck en noorderlijck , vloeyt van ’t o o Ren naer ’c weften, cn heeft verfchey-de namen naer de verfcheyde landtfchap-pen , daer hy deurvloeyt. Hy worde voor eerft JAinkiang genoemt, naer de bergen

, van de welchen hy fijn ooriprong heeft, die ter plaets, daer ’t Landtfehap Suchten meeft naer ’t weften ftreckt, naer Si-fariy oft Priefter lans landt feer verre nytloo-pen , naer ’t noorden hun wortels hebben , niet verre van de hooftftadt Guei, daer de vloet uytftroomt, en met groot gewelt van water de hooftftadt felve befpoelt ; en, fich van malkander fplijtende, fich in verfcheyde tacken verfpreydt, om foo te fpreken , en een groot deel van ’t Landtfehap, als ey-ïanden geprangt,in haer fchoot bevat. Aen de ftadt Sincm verandert hy van naem, en wordt T'akiang genoemt, en , van daer veel onbekende beeckjes vergaderende , vloeyt aen de ftadt Sw in de vloet Mahti. Van daer krijght hy aen de ftadt Litt cheu de naem van Ltttkiang, Nan hier ftreckt hy fich naer de ftadt Chung Kin^i en ontfangt de groote vloedt Pa, met des felfs naem. Daer na voorby de ftadt cheu ge-ftroomt,trecdt hy in’t landtfehap en krijght weêr dc naem van ^akiang , niet verre van de ftadt King chet4, Dus verre vloeyt hy deur afgebroke dalen, met veel drajingen, en met groot gewelt van water, en barft dickwijls uyt deur vermaerde klippen , en fchrickelijeke fteylten, daer de Si-nefen, op hun konft en naerftigheydt fteu-nende , geluckelijck in varen , en ’t gevaer lchuwen. Van King chett af wordt hy allengs befadighder, daer hy deur Tang üng, een meir naer ’t noorden, vloeyt, en , daer deur, en voorby de bygelege hooftftadt gevloeyt, in ’t landtfehap Ktangfi treed, en daer, door ’t meir Pengfi oft Pojang groo-tclijcks vermeerdert, de naem van Tangça Kiang verkrijght ; en van de ftadt Kieu-kiang tot aen de zee naer ’t ooften, bondert mijlen en meer verre , is defe vloet foo ftil en fiecht,dat men, de feylen uytfpannende, de vloedt recht en dwars met fchepen kan kruyflen. Seker, een wonder om te feggen, dat hy deur foo lang eenftreeck lants,voor-namelijck by nieuwe en volle maen , het vloejen en ebben van de groote zee gevoelt , en die bereyckt, en dat de zeevifch dus verre tegen de golven opworftelt. Hy verfpreydt fich hier op de breetc van twee mijlen, en befproeyt het geheel Landtfehap

N^w^/zi'^j’twelck hy vrüchtbaer maeckt,tofc dat hy,deur de h\.2.àzKiangntng^anders Pranking, gevloeyt, en te Chinktang een groote opening voor fich gemaeckt hebbende,fich in de groote zee ontlaft. Hy vat in fijn uyt-gangen een eylandt en ftadt, door donder-ftandt der krijghslieden en fchepen heer-lijck gebout. Onfe kaerten, die volgen,füllen veel fteden en vlecken , aen weêrfijden

De tweede plaets behoort aen de vloet ceele Hoang genoemt, dat is Geel te feggen ; vloet want dus klinekt het in de Sinefche tael, vermits hy naer de koleur, die hy vertoont, de naem voert. Toen ick hem eerft fash, meende ick dat hy een moerafch was; maer ’t gewelt van fijn water, en des felfs groote kracht vertoonde hem in korte tijdt heel anders ; vermits hy, met een ongelooftelijc-ke fnelte afftortende , niet toelaet dat de fchepen tegen ftroom opvaren , ten zy de groote menighte der menfehen , tweemael meer dan ergens anders gewoon is , het fchip tegen de ftroom optreckt , en des felfs kracht tegenworftelt en verwint. Hy is fomtijdts een half myl breet, en fomtijdts meer ; en foo lang, dat hy fich tot acht honderc mijlen en meer uytftreckt. Hy wordt van de Sinefen byna in defe woorden befchreven : De vloet Hoang heeft fijn oorfprong tuftchen de zuyderlijcke bergen C^tgjsnlun, die van d’inwoondcrs gemeene-lijck Otunlao genoemt worden. Het water komt in de meir, die daer uyt fpruyt, uyt meer dan hondert fprongen te voor-fchijn. Defe meir wordt Stng cieti ge-iioemt , en beflaet in ’t vierkant tachtigh ftadien ; en de vloet, hier in een gracht geprangt, maeckt een weynigh daer nae een andere meir , weynigh kleynder dan de voorgaende. Sedert vloeyt Hoang noorde-waerts, en neemt weereen keer naer fijn oorfprong. Daer nae befpoelt hy ’t Landtfehap Kenfi, en fpoed fich recht wech naer fijn oorfprong. Dan loopt hynoordewaerts voorby landige velden , of een woefte wildernis , en ondergaet van hier naer ’t zuy-den Sinajen barft deur Kantung in zee uyt. Dus omtrent luyd de Sinefche Schrijver. Defe vloet dan van dit uytterfte Afia is de tweede in grootheydt, en in vermaertheyt van naem ; en , niet voor de Sinefche wetten vreefende, vermits hy van d’uytheem-fche volcken voortftroomt, neemt fijn in-ganekinSina, en, fich als over de haet wrekende , daer meê de Sinefen d’uyt-heem-

Iieemfchc volcken vervolgen , en aen hen d’ingang verbieden, overftroomt dickwils door fijn overvloeyingen wijt en breec d’ornleggende lantlchappen , en verändere dickwjls van gracht, vermits het flijek, dat hy mee fieeptjdefelve ftopt j in voegen dat hy gedrongen is fich elders t’ontlaften. Ick acht dat het geberghte Qjtenlun , aen ’t welck hy fijn oorfprong verplicht is, vol-komelijck ’t Amafefche gebergte is, en dat het felfde niet verre gelegen is van d’andere Konineklijeke ftadt van groot 2dogor, die fy Laor noemen , of van ’t Koninekrijek ^ebet j ja de gelegenheydt der plactfen en landtfehappen overtnygt dat de Gangen in Bengale, Jï^efon in Laor Hißor en Qam-bogia , en andere niet onbekende vloeden, in de felve bergen ,op\rellcn. Wyders, de Sinefen wijfcn aen dat meer en feer groote vloeden , die naer ’t zuyden vlieten , hier Loop van uyt huii oorfprong treckeii. Vootts, de-àe Geele fc Geele vloct Sifan, en onmetelijc-ke ftreken lants, die den Sinefen geenfins onderworpen fijn , voorby gevloeyt fijnde, raeckt aen hun heerfchappy ter plaets, daer de ftadt Lingao niet verre van de gemeente King in ’t landtfchap Xenß is, by ’t welck defe groote muur fijn uytficht heeft naer ’t ooften , däer hy niet foo feer voorby loopt, als wel aenfpoelt en eygen wordt. Daer nae koomt hy, fich ooftwaerts buy-gende, aen dele woefte wildernis, daer hy ' lieh weer noortwaerts keert, en, als in der vyanden landen met een gefwinde loop omtrent twee duyfent ftadien verre verby de wildernis geloopen hebbende , fich zuydwaerts keert, en , deur Se , een poort van de groote muur, geftort, grenspalen tuftchen de Lantfehappen Xenfi en Xanfi ftclt. Daer nae koomt hy aen Honan, federt aen Xantnng , en loopt een deel van fijn wegh deur Ktagnan , een groot landtfchap , tot dat hy aen de ftadt Hoaigan met groot gewelt en holling fich in de zee ftort. Hy heeft eerdjdts fijn gewoone loop deur Peking ^nXantnng gehadt, maer de Sinefen hebben door hun vlijde en arbeydt fijn gracht verre van daer afgebracht, om dat ny defe Lantfehappen, die fich in lange en breede vlackten uitftrecken , door fijn uyt-fpatting en overvloeying geheel affpoelen fou. Sy hebben echter de gracht gelaten , die noch ’t oude padt van de Hoang, oft Geele vloet, aenwijft. Sijn water, heel flij-kigh en modderig, heeft een geele koleur, dat, gelijck de Sinefen feggen, in geen duyfent jaren, ja nimmer, klaer en fuyver kan Worden, ’t welck by hen een fpreeckwoort heeft gemaeckt, als fy van een fware en by-na onmogelijeke faeck fpreken ; te weten, als de Geele ^loet klaer wordf. De fcheeps-lieden fuyveren dit water tot gebruyck met aluyn , dat fy daer in doen 5 want als ’er aluyn ingedacn is, foo finekt de flijek tot op de gront van ’t vat j in voegen dat het vierde deel onder in foo dunne modder be-ftaet, dat hy niet lijdt dat iemandt dit flijek grijpen kan. Men vindt d’andere groote vloeden , die aen yder Landtfchap eygen fijn, in de kaerten ; en oock het gene, dat aenmerckens-waerdigh is, in de befonde-re fteden. Men fal daer de binnenzeen, moeraftchen , fpringbronnen en meiren vinden 5 op dat eyndelijck de volkome kennis aller dingen van dit uyttcrfte Afia aen onfe Europers deelachtigh fou worden. nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;'

Terwijl ick defe dingen met ’er haeft in De muur de kaerten aenmcrck,had ickbyna overge-flagen het verhad van defe groote muur^quot;’ van Sina, door de gefchriften van foo veel fchrijvers vermaerc, mee de grootfte verwondering van onfe,en van de voorgaende eeuw verftaen, die een eeuwige geheügenis waerdigh is, daer af’t gerucht by onle Europers wel vermaert, maer echter, gelijck ick fie , noch heel duyfter is. Defe muur omringt niet een , maer wel vier geheele Landtlchappen, hoewel my dunekt dat hy niet foo lang is, als men hem tot noch toe geacht heeft ; want ick kan niet bevinden en fijne dat hy boven de drie hondert Duytfche mij- langte. len,vijftien in een graedt gerekent, lang is: dewijl de geheele langte daer af,van de zee-boefem, daer de vloedt Talo uyt het oofter-lijck Tartarien invloeyt, tot aen de bergen van de ftadt Kïn, by d’oever van de Geele vloedt, niet boven de twintigh graden is , fchoon het gene , dat hier oft daer fchijnt t’ontbreecken , door des felfs bochten en kromten genoegh vergoed wordt.Hy loopt eenparighlijck voort, fonder ergens afgebroken te fijn , behalven aen de noorder-lijcke deelen van de ftadt Swen, in ’t Landtfchap Peking, daer hy afgefheden is door een kleyne engte van fchrickelijeke en on-toeganckelijcke bergen,die defe vafte muur aen malkander hechten, en oock daer hy de Hoang, oft Geele vloedt van de hals van Se deur laet gaen : maer d’ander mindere vloeden, uyt d’uytheemfche geweften der-waerts vloejende, gaen onder gewelffelen

en

en bogen, die als fteene bruggen fijn, deur. Voorts beftaet hy op fich feit, en byna van een geftalt, niet alleenlijck in de vlackte, die in defe gewcften felden gevonden wordt, en oock niet alleenlijck langs de booghte der bergen, maer oock ter plaets, daer hy deur de bergen heen loopt. Defe muur heeft in fekere tuflchenruynitenhoo-ge torens, en oock eenige poorten , om ter plaets, daer ’t de noodt vereyfcht, deur te gaen , en dicht daer by feer ftercke burgh-ten, bequamelijck gefchickt,niet alleenlijck tot bewaring van de muur , maer oock tot de wooning der krijghslieden, gelijck in de kaerten te fien is. Want de Keyfer van Sina heeft en onderhoudt tot des felfs bewaring, foo verre als hy fich van ’t ooften naer ’t weften ftreckt, niet minder dan een rnil-lioen krijghslieden , gelijck fy feggen , oft tien hondert duyfent mannen. De muur is dartigh Sinefche kubiten, oft ellebogen hoogh, en twaelf, ten meeftendeel vijftien breet. De Sinefen noemen hem gemeen-lijck Vanïï nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;is muur van tien duy

fent ftadienj met wclck getal fy niet de ware , macr cen overgroote en wonderlijcke lanckheydt acnwijfen. Want dewijl twee hondert en vijftigh Sinefche ftadien een graedt op de middellijn uyt maken, foo fou des felfs langte tot geheele veertigh graden uytgeftreckt worden , dewelcken meer ruymte beflaen , dan dit geheel uytterfle Afia fich in de langte uytftreckt. Dit werck heeft fijn aenvang genomen onder Xius Keyfer van Sina, de fiichter van ’t keyfer-lijck geflacht, die alle Keyfers van Sina in grootheydt van wercken , en in heerlijcke daden , foo in vrede als in oorlogh, gelijck geweefl;, oft overtroffen heeft. Defe, nae ’t overwinnen van de flam Qheva geheel Sina onder fijn heerfchappy gebracht hebbende, en van een kleyn koninckje Keyfer geworden,heeft de Tartars in vele en groo-te neerlagen verwonnen, en defe groote muur gemaeckt,om voortaen hun invallen in Sina te beletten, en hen,als met een eenparige wal af te fluyten , en buyten te houden. Hy begon dit werck in ’t twee-en-twintighfle jaer van fijn heerfchappy , het welck twee hondert en vijftien jaren voor Chriftus geboorte was ; en voleyndighde dat in vijl jaren met een ongelooffelijcke menighte van menfehen, die daer aen werekten. Want hy deê deur geheel Sina uyt tien driemannen verkiefen, die aen defe muur arbeydden : in voegen dat hy , in verfchcyde deelen van ’t Rijck begonnen , in de tijdt van vijfjaren met een ongeloof-felijcke gefwintheydt volbout wierdt, cn dit met foo vafl: en beflandigh cen werck , te weten van key-fteenen , en andere vafle fteenen, dat, foo men ergens in de voegen der^fteenen een nagel inflaen kon,de gene, die daer gewerekt hadden , fulcks met verlies van ’t leven mollen betalen. Aen de zeeboefem, in de welck het bemn van defe muur eenige fladien verre in t water uyt-loopt, fijn, gelijck de Sinelen fchrijven,om de grondtveft onder’t water te leggen, veel fchepen , niet vol van fteenen , macr van klompen ruw yfer gefoneken : in voegen dat defe muur , op defe grontveft fteunen-de , fich weftwaerts, en naer ’t landtfehap Leaotung vertoont. Daer nae neemt hy fijn loop naer Peking , en verftreckt voort aen de Landtfehappen 'Xan[i en Xenfi tot cen wal. Hy gaet echter niet recht deur, maer loopt fomtijdts krom naer de verfcheyde gelegenheydt der plaetfen : feker een heer-hjek, groot en verwonderens-waerdigh werck, ’t welck tot aen defe tijdt byna fonder breuck oft hinder, tegen foo veel rampen der tijden, gebleven is. Nu is noch alleenlijck overighdat ick hier eenige dingen byvoegh , die grootelijeks dienftigh fchij-nen om ’t gene, dat volgen fal,lichtelijcker te verftaen.

’t Eerfte daer af is een feer kort begrijp van de geheele Sinefche Tijt-rekening,om te begrijpen in welck jaer de geflachten der Keyfers, die genoemt füllen worden , ge-weeft hebben. Men moet dan weten dat dit Uytterfte Afia eerft feven Keyfers heeft gehadt, van welckers verkiefing deur Hemming d’crffenis gehangen heeft, namclijck federt het jaer voor Chriftus geboorte twee duyfent acht hondert feven-en-veertigh,tot aen twee duyfent twee hondert en feven} voor welcke tijden , de Sinefen felven in hun hiftorien belijden dat fy niets hebben , ’t welck waerachtigh is ; ledert heeft de heerfchappy erlfelijck geweeft. Tvus, van de fijnen de lefte tot Keyfer verkofen,was de ftichter van het eerfte geflacht, Hiaa genoemt , ’t welck begon in ’t jaer twee duyfent twee hondert en feven, en duurde tot in ’t jaer duyfent feven hondert fes-en-feftigh , in ’t welck het geflacht Hiaa gedempt , en dat van ILanga opgekomen is. Het derde was Cheua , ’t welcK, toen het voorgaende gedempt en vernictight was, fijn begin nam in’t jaer elf hondert twee-

en-twintigh, en feer lang heerfchte, te weten tot aen de jaren voor Chriftus geboorte twee hondert fes-en-veertigh , in welck jaer de ftam Cina begin nam , en niet langer in wefen bleef dan tot het jaer twee hondert en fesjop de welcke gevolght is de ftam liana i welcks nakomers gehecrfcht hebben tot aen ’t jaer twee hondert vier-

welck jaer defe ftam , die toen bloeydc en machtigh was, van de Tartars, met een groot deel van’t Rijck , ondergebrachten verdelght is j in voegen dat dit hier waer blijekt :

Fe handel 'van de menfeh hangt aen een dunne draet :

’t Ge^al ßaet “vaß, maer in haer felfs on'vaße ßaet.

In defe tijden , dat is omtrent d’ondergang en ’t eynde van dit geflacht, quam Marcus Paulus Venetus, en weynigh voor oft nae hem veel anderen, in Sina, met de Tartars,

en de ftam Fa iminga opftont, die nu , terwijl wy ’t treurfpel aen lagen , weer van de gt;nbsp;Tartars bynaverdelght is,en in’t jaer feftien hondert vier-en-veertigh hun ftam Faicin-1 ga hebben beginnen te noemen.

Hotdanig Het twcede is de maet van Sina te we-de Maet ten. Ick heb hier boven aengeroert dat de ^•4« stna Sinefen geheel Sina vierkant noemen en fchilderen. En fekcr, fy fijn niet verre van de waerheydt verdoolt. Sy wiften certijdts naeuwelijcks dat’cr andere landen buyten Sina waren, en konden fulcks fwarelijck gelooven, en verfeekerden dieshalven dat

S C H E ATLAS. u het Aerdcrijck vierkant, en de Hemel rond was. Dit is oock d’oorfaeck dat alle maten van Sina vierkant gemacckt wordenjen dus wierd wel eer in feer oude tijden het geheele landt van Sina in heel kleyne vierkante ftucken ge-deelt, om de Konincklijcke inkom-ften lichtelijckcr te vergaderen : want de landtlieden befaeyden en bouden een van de -negen Landtfchilt weynig van Straboos, Melaes, Plinius en Solinus meting. Wy dee-len onfe wegen met fchreden , mijlen óCc. en fy met Fh , Chang, Li, Fh , fan, ’t welck ick verklaren fal.

De minfte maet dan is Zj,van de wekken tien een Fuen maken, tien Fuen een p^77,tien fun een Chettien Ch'e een CLam j maer fes CLe een

i en drie hondert en feftigh een Li’, tien Li een en acht fu , oft tachtigh Li een ç'an ; welcke Sinefche namen byna geheel met d’onfen over een komen : in voegen dat wy naemacls onfe namen ful-

^'an is een daghrcys, namelijck foo veel, als de Sinefen in yderdagh met wandelen afleggen.

Fu noemen wy paclftcen,oftpy-1er j want fy rechten in dit geheel uyttèrfte A fia, aen yder pu, een boogh, (gelijck ecrtijdts deRomey-nen pylers aen yder duyfent fchre-den) daer in fy fchrijvcn en aenwij-fen hoe verre oft naby men aen een fekere maet op de middel lijn tnegentigh duyfent Sinefche fchreden een graedt uytmaken, en dat drie hondert en feftigh fchreden een Sinefche fta-F nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;die

die Liytbrengen , foo bevindt ick dat twee hondertenvijftigh fladien een graed geven: in voegen dat vijf-en-twintigh Radien fes Italiaenfche mijlen groot fijn; want een Ita-liaenfche mijl begrijpt in fich 4^ Radien , vermidts een fehrede fes cubiten oft ellebogen beflaetjfoo heeft een graed vijfhon-dert en veertigh duyfent cubitenoft ellebogen. Doch een Radie fal met twee duyfent een hondert en feRigh cubiten,oftmet twee hondert en feRien roeden {periids}çrQ^ lijck fijn.

Hier fiet ghy een Sinefche wegh-reke-ning, gelijck die van de Sinefen felver, volgens hun Radien, befchreven is, doch niet de naukeurighRe , dewelcke dit volck van plaets tot plaets heeft, maer alleenlijck van hooftRadt tot hooftRadr,welcke afgelegen-heydt uyt de volgende tafel in de gemeene hoeck der gegeven plaetfen blijcken fal.

Pe-

Kiang-

Haiig-cheu.

Hu-quang.

Xau-tung-

Xan-Ü.

Honan.

Such 11 en.

Fo-kien.

Quang-f“’’g-

Quang-

Xenfi.

Kiang-

Yunnan.

Quei-ebeu.

Pe-

0 •

24^?

3340

2;27

925

1230

*315

4730

5'220

5545

5015

2390

2980

5570

4730

Kiang-quot;'»g-

2435'

0

920

1630

1783

2270

4580

2795

4555

4117

2355

1594

5035

4000

Haiig-cheu.

334'’

920

0

132J

2^00

3190

I02f

3960

1870

3^75

3750

3270

1170

4590

3550

Hu-quang.

2y27

1630

0

175°

2100

1212

3860

2O2J'

1980

2487

loiy

lt;535

3040

2000

Xan-tung-

1783

2/00

izyo

0

1730

980

4210

4150

4980

4250

3320

3077

5240

4200

Xanfî.

1230

2270

3190

2100

173°

0

”55

267J'

^260

5230

4380

1890

^660

5'40

4100

Honan.

“IJ

102^

1212

980

^^55

0

332y

4420

4210

3700

1240

2^20

43T0

3270

Su-chuen.

4730

4780

39^0

38(5o

4210

26^^

3320

0

4883

4035

3100

2350

34iy

2170

1130

Fokien.

P2O

279;

1870

202 y

4iro

7260

4420

4883

0

1420

3460

yioo

1790

5130

4640“

Quang-tung-

,yr

3lt;ï7r

1980

4980

5'230

4210

4037

1420

0

1230

4810

25'lt;So

3570

iido

Quang-fi.

375°

2487

4^50

4380

3700

3100

34lt;ïo

1230

0

3750

2515

3380

2350

Xenfi.

2390

3‘i-7o

201 ƒ

33io

1890

1240

235:0

5100

4810

3750

0

37lt;5o

3810

2810

Kiangfi.

2980

^^94

II/O

^35'

3077

3660

2y2O

34ïy

Iy''90

2560

2515

1

37lt;ïo'

0

3990

2950

Yunnan.

Ï5'7O 1_______________________________

45'90

3040

5240

7140

4310

2170

5130

3570

3380

3810

3990

0

1040

Quei- j cheu.

4730

4000

3550

2000 ’

4200

4100

3270

1130

4640 1

1160 1

2350 1

2810 29^0 1

1040

0

Oor eerft ontmoetmen dan Niuche , een Koninckrijck der Tartars, noch ten mee-fiendeel aen d’Europers on-bekent, van’t welck de Sinefche Landtbefchrijver dus fpreeckt : Dit Koninckrijck wordt ter places, daer het fich wefiwaerts uytfireckt, door de landen van Kilangho bepaelt, reyckt in’t zuyden aen Qorea, nu noch van oude tijden Soxin genoemt, en dit alleen-lijck voor foo veel als ’t het lantfchap be-fiaet, ’t welck aen de vloet Quentung gelegen is , daer het naer ’t oofien legt, en daer het noordewaerts fijn uytficht naer Qaiyuen heeft. Dit volck wordt Kin genoemt. De fiam Hana heeft dit geweft Telea , en de Koning Gaei heeft Hoekte genoemt. Onder de fiam T'anga voerde het de naem van Vtcus ; maer onder ^at-minga, die in de felve tijdt hier eenige ye-ftingen fiichtte, wierdt het KJiuche gehec-ten, onder welcke fiam het eenige tijdt gewent was fchatting te betalen. Dit zegt hy van de gelegenheyt en naem : wat de zeden aengaet,daer afzegt hy : zy woonenin onderaerdfehe holen, en kleeden zich met vellen van beeften. Zy fcheppen groot vermaeck in kracht en fterckheydt, en verheugen zich in diefte , en in rovery. Zy verflinden ’t raeuwe vleefch, en maken van gemale geerlfe, met water gemengt, hun dranck , oft bier. Hun konfien fijn behèn-dighlijck met pijlen te fehieten, fich tot de jacht te begeven j en gelijck de gedaenten van defe Barbaren veel en verfcheydenfijn, foo hebben fy oock verfcheyde zeden. Dus fchrijft de ànefche Schrijver in ’t kort; ’t welck wy wat breeder füllen verklaren. Hoewel ick fonder veynfen gaerne beken, dat ick defe landen noyt met mijn oogen gefien heb, foo fal ick echter uyt de Sine-fchc

V vJ V? Jx

fche kaerten, jae felf uyt de genen van de Tartars, iets by dit verhael doen , dewijl ick feer gemeenfamelijck met hen in Sina omgegaen heb , en dit met foo groote naerftigheyt en fekerheydt, als my moge-

outheyt Men belpeurt voornamelijck d oudheyt van dit oofterlijck Tartaria hier uyt, dat daer af gewach gemaeckt wordt onder de ftam PLana, die voor de gewoone rekening van Chriftus geboorte twee hondert en fes jaren begonnen is : en men vindt federt noch van hen verhaelt , doch onder een verfcheyde naem, naer de Sincfche wijfe. ’t Volck daer af is Km genoemt, ’t welck gout beteekent; en fy worden gemeenlijck Heeren van de goude bergen genoemt: want men acht dat fy een landtlchap hebben , ’t welck feer rijck van goudt is. De grenspalen van dit Tartarien fijn naer het noorden en noordtooften JKiulhan , een ander Koninekrijek der Tartars^ naer’too-ften het Koninekrijek dat oock den Tartars toebehoort, ’t welck van de zee befloten is, die tuftchen Japon en’t oofter-

het aen Corea, een hangend Eylandt, daer ’t landtfchap Leaotung aenkomt , van de welcke het door defe groote muur afge-fcheyden is ; dc groote vloct Linhoang, die tuffchen dit Rijck der Tartars en Ki-van't fcive.

Defen hebben onder alle de Tartars al-tijdt de grootfte vyanden der Sinefen gc-fen , wie weeft, cn , onder Sunga, een Keiferlijcke rw wan- ftam, een inval doende , de Sinefen foo fware neerlagen aengedaen , dat de Keifers gedwongen waren uyt de noortfche Landt-fchappen naer de zuyderlijcke landen te vertrecken,cn dat fyde LantfchappenZf^o-tung, Pecheli, Xanfi, Kenfi, en Kantung innamen, en ’t geheele Sina lichtelijck onder hun heerfchappy gebracht fouden hebben,foo de gebuurige Tartars van Samaha-nia,hun voorfpoet benijdende,na dat fy een groot deel van Afia in hun macht gebracht hadden, niet deur de zuyderlijcke en wefte-lijcke Landtfchappen van Sina ingevallen waren , en hen een fware oorlogh aengedaen hadden , en van de welcken zy eyn-delijck oock geheel uyt Sina verdreven wierden Î jae fy, in’t oofterlijck Tartaria ingevallen, veroverden dat oock ten mee-ftendeel ; van welcke oorlogh Marcus Paulus Venetus handelt. Sedert hebben

meeftendeel ingenomen. De gene, die luft heeft, lees ’t gevolgh van defe oorlogh in ons boeckje van deTartarifche oorlog,daer acngewefen wordt hoe fy gefegt worden fchatting aen ’t Rijck van Sina te betalen, en redenen worden verhaelt, waerom fy afgevallen fijn, en oorlogh aengevangen hebben. Laet ons nu tot nun feden komen.

Wat ^onderaerdfche holen aengaet, die, Woonin-gelijck de Sinefen feggen , van de Tartars der bewoont worden ; in defe woorden be-fpeurt men een proef van hact tot de Tartars , of eer eenvonekje daer af : want fy woonen niet foo feer in holen en kuylen, als in fchoone tenten, om foo te fpreken. En feker, ick heb by hen hutten gefien , beter dan oyt in eenige plaets ; want fy be-ftaen uyt zijde lakens , met deurfchijnend was beftreken. Sy fijn oock van lijnwaet, en van vellen gemaeckt, die fy met groote gefwintheydt oprechten en neêrleggen : en als fy de felve hooger boven d’aerde opheffen, en in eeniger wijfe in de lucht hangen, foo behangen fy die rontom met netten van tamelijck dick tou gemaeckt, tot op de hooghte van vijf oft fes voeten , daer hier en ginder ftockjes tuftchen ftaen , by-na op een felve wijfe , als in.Italien de harders hun hutten vaft maken. Maer op dat men dit net niet fou fien, foo bekleeden fy dat met tapijten , die fy oock op de vloer fpreyden , op de welcken fy kruyftelings iitten, en op hun kniejen hun maeltijdt houden , fonder op ftoelen te fitten ; maer fy hebben alleenlijck lâege tafels, die niet fwaer en koftelijck fijn. Defe gewoonte van fitten is byna deur geheel Afia gemeen, uytgcfondert by de Sinefen , die hooge ftoelen, de welcke koftelijck uytgewerckc fijn, hebben, gelijck oock tafels, die voor d’Europifche niet befwijken : in voegen dat fy onder d’Afianen in de zeden van te leven nu naeft met d’Europersfchijnen overeen te komen. Want behalven dat op d’aerde te fitten, en fonder tafel t’eren, onge-macke-

mackelijck eh onbetamelijck is , foo word het oock van de Sinefen voor woeft en barbarifeh geacht. De Grooten hebben andere hutten voor hun Gemalin en kinderen, anderen voor hun knechten, voor dc koken , en voor andere dingen, foo ge-maeckt en gefchickt, dat fy niet meer dan een huys fchijnen. Oft in dit Tartarien dc hondert en vier-en-twintigh Reden oft veftinsen , die men onder de ftam 1'vena daer gefticht heeft, noch in wefen hjn , oft niet, darf ick niet verfekeren. lek heb echter uyt hen felfs verftaen , dat ’er geen gcbreck van laege hutten , en wallen van opgeworpe aerde gebreken, voor de boeren en oude lieden, die niet verre van hun huyfen gaen , oft lieh op verre rcyfen begeven. De naem felf, daer meê defc Tar-tars lieh noemen , wij ft aen dat jM^ioncheu een groote ftadt is : want als men hen vrae^t van wat lant fy lijn , foo antwoort het meeftendeel dat fy uyt nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;ge-

fproten fijn,en verfekeren dat dit de groot-fte plaets van ’t Rijck is ; ’t welck oorfaeck is dat fy van de Sinefen deurgaens cheugin genoemt worden, dat is,menfchen uyt MMoncheu. Voorts de Tartars hebben verroerelijeke fteden , en fwerven met hun vee, en geheel gefin, om naer de gelegent-heyt des tijdts van weyde te veranderen, op een felve wijfe gelijck wy van de wefter-fche Tartars lefen.

Hun kleederen fijn ten meeftendeel van vellen, en oock van zijde en katoen, die fy deurgaens van de Sinefen koopen, en oock dickwils met de felve volckeren verwifte-len ; namelijck huyden van wolven , bei-ren, vollen , ' bevers, otters, marters, en Moskovytfchc muyfen , die wy gemeene-lijck fabels noemen, en van andere dier-gelijcke heeften. Hun kleederen fijn feer lang, en hangen tot op de hielen, met enge mouwen , die in gedaente van een paerts-klaeii uytgaen. Sy gorden fich met een breede gordel, aen de welcke aen de beyde lijden twee kransjes hangen, daer oock,om ’t aengeficht en de handen te fuyveren, een mesje aen hangt, en t'^ee talTchen, daer fy taback, naer de welcke zy feer gtaegh fijn, en diergelijcke dingen in bewaren. Sy ont-fangen hun gaften met het fuygen van taback , die, naer de grootheydt van ’t gefel-fchap,doorde knechten aengebracht word, na dat de pyp alreê aengeftelcen is : Seker, een wonderlijeke kracht, oft eer gebreck van dit kruyt, ’t welck byna de heele wee-rek dcurgedrongen , en by velen al te gemeen is. Aen de llincke zijde hangt de houwer op foodanigh een wijfe , dat men ’tgeveft van achter aenvat en uyttreckt, en ’t lemmer en fcherp naer voren hangt j ’t welck veroorfaeckt dat fy, te paert fittende , die gemackelijck van de rug met de rechte handt uyttrecken. Sy hebben laer-fen , of van zijde , of van paerde-leer ten meeftendeel gemaeckt. Sy doen geen fpo-ren aen. De hoet- paft hun naer ’t hooft, hun mutfen fijn ront en laeg, daer buy ten een lijft van koftelijck bont rontom gaet. Dit vel befchut het aengeficht van de wint, en d’ooren van de koude. In de zomer ge-bruycken fy een hoet, van matten oft ftroo gemaeckt : maer foo veel als het deckfel van ’t hooft ■ boven de lijft van ’c bont uyt-fteeckt, foo verre is hy met root lijnwaet van alle zijden bekleed, oft met de fwartc oft purpere manen der paerden , die fy feer çierlijck verwen.

In geftalte en gedaente des lighaemsver- ceflalte fchillen fy niet veel van de Sinelen. Zy fijn witachtigh van verwe, vaft en beftandigh van leden , weynigh van Ipraeck en niet klapachtigh ; en voorts in d’andere zeden niet ongeiijck met onfc geburige Tartars van de ^ofphorus , behalvcn dat fy, uyt het gebuurfchap van de Sinefen, meer fachtfin-nigheydt fchijnen ontfangen te hebben.

’t Gene, ’t welck de Sinefen van hun zeden. kracht en fterekte feggen , is waer, indien fy hen by fich fel ven gelijeken : maer foo men dit in ’t algemeen aenfiet, foo fijn fy alle Afianen, en geenfins' by d’Europers te gelijeken , fchoon fy hier in meeft van de Sinefen verfchillen, dat het meefte deel van hen,federt hun eerfte jaren af,in de krijghs^ oeftèning onderwefen , en daer in gewent worden. D’aerde is hun bed , daer fy een tapijt, met de welcke fy hun zadel vcrçie-ren, opfpreyden. De fpijs, die fy nemen, verfadight. Sy nuttigen ten meeftendeel vleefch, en hebben geen affchrick van fpijs die half gekoockt, oft half gebraden is. Sy dooden oock kemels en paerden , om die t’eten , en fijn heel tot de jaght overgegeven. Sy hebben gieren , in plaets van onfe vakken , en heel treffelijke jaght^honden. Sy fijn feer ervaren in pijlen naer een ge-ftelt merek te fchieten , en Worden daer in van hun teere jaren af onderwefen. Sy fijn roofgierigh, en verwaerloofen niet de gele-gentheydt vante rooven , als hun die voor-

omt. Sy hebben yfere helmen, geheel

met d’onfen gelijck, uytgefondert aen dat deel, daer mee wy’t aengedcht befcher-men , dat fy MontdeckCel noemen. Hun borllharnaflen fijn niet van een plaet ge-maeckt, maer van verfcheyde ftucken van platen , met yfere nagels te famen vaft verknocht , de welcke , als de Tartarifche ruytery voorttreckt, door het famenbofien een groot gedruys maken, ’t Gene,’twelck men wel voor wonder magh achten, is dat, fchoon fy gedurigh te paert fitten , en fchoon hun geheele krijghs-ordening in ruyterbenden beftaet i niemant van hun de paerden befiaet, oft fulcks doen kan.

Men vindt by hen byna geen Godts-dienfi. Sy hebben een affchrick van de Mahometfche Religie , en een quaedt gevoelen van de Turcken , die fy Hoei Hoei noemen, en daer af fy qualijck-fpreken. Miifchien is hun haet hier uyt gefproten, dat fy eertijdts van de Sinefen, door de Turckfche benden geholpen , uyt hun wooning gedreven fijn , namelijck van de ftichter der ftam 'Ta.iminga , toen in tegendeel de Chriftenen , voornaraelijck uyt de Neftoriancn, de Tartars holpen, van ’t welck elders te feggen fal fijn. Men kan echter bewijfen dat ’er ecnige godtsdienft, ofc eer waengeloof , van d indiaenfehe Priefterstot hen deurgevloeyt is. Wantfy hebben eenige Priefters, die fy Ltuma, noemen , en beminnen. Wijders, fy verbranden de lijeken, ’twelck heel gemeen by d’Indianen is, en de vrouwen en knechten, paerden en wapenen worden in ’tfelve vuur geworpen. Sy fijn echter ten hooghfte bekommert wat na de dood fal gefchieden,en om de ftaet van de ziel, oft om d’onfferf-felijckheydt. Sy ontfangen lichtelijck de Chriftelijeke Godtsdienft , en veel van hen hebben nu de Chriftelijeke wet aengeno-men. Wie fal loghenen dat door Godde-lijcke fchicking hen defe wegh tot de Si-nefen geopent is ; op dat fy dus de wegh der faligheyt, het waer geloof, en de fuyvere Godtsdienft fouden vinden ? vermits men anders feer fwaerelijek tot hen fou komen, ja dat men anders byna niet doen fou können , ’t welck nu heel lichtelijck gedaen word ; ja byna op een felve wijfe als Godt eertijdts toeliet dat Romen, de behcerfchfter der volcken, van de Barbaren ingenomen en verdelgt wierdt, op dat in defer voegen de Gotthen, Wandalen en anderen de Chriftelijeke Godtsdienft fouden indrineken, en met het ware licht des seloofs verlicht worden.

De tael van ’t volck is gemackelijck, cn Aer fchijnt eenige gemeenfehap met de Perfi- tartars. fche te hebben. Eenige van hun letteren komen in eeniger wijle met fommig-e van d’Arabiers feer na overeen. Sy dalen in ’t leien van boven naer beneden , gelijck de Sinefen, en gaen van de rechte naer de flineke zijde, gelijck de Hebreen en Ara-biers, ’t welck oock by de Sinefen gemeen is. Sy hebben een ander Alphabet dan de Sinefen, welcks letteren, fchoon verfchey-den van gedaente , een felve uytfpraeck , hebben, als d’onfen , te weten ABC, fchoon fy feggen dat fy feftigh en meer letters hebben , en niet alleenlij ck vier-en-twintigh, om dat fy een klineker met een medeklineker oock een letter van ’t a b c noemen , als, la, Ie, li, lo, lu, pa, pe, pi, po , pu , ÔCc.

De Sinefen fchrijven dat in dit Tartaria WonAe-rubynen en koftelijeke paerlen gevonden worden, die men miflehien uyt de zee, tiif-fchen Tartarien en Japon gelegen , vifcht.. Sy feggen oock dat men daer koe-viftchen vindt, die in grootheydt onfe koeyen overtreffen , en dickwijls niet minder dan een roede lang fijn, en echter geen fchubben oft hoornen hebben. lek geloof dat dit een felve vifch is, als de gene, die van d’eer-waerdige Vader Chriftophorus Acunha breedelijck befchreven wordt in de be-fchrijving van de vloet der Amazonen, die hy felf geheel befichtigt heeft. Dit boeck, in ’t jaer feftienhondert en veertigh te Madrid in de Spaenfche tael uytgegeven, noemt defe vifch ^efee buei. By de Tartars is oock feker llach van een gier, die fy gemeenelijck Haitungcing noemen, en die, lchoon hy kleynder van ' lighaem is dan d’anderen , fich echter foo ftout en moe-digh toont, dat hy dickwijls de wilde ganzen aentaft en vangt.

Het grootfte geberght in dit Tartarien is Kin genoemt, dat is goude, van ’t w’clck naemfle mifichien dit volck de naem heeft. Dit ge-berghte is tweevoudigh , ’t een naer ’t oo-ften, en ’t ander naer ’t wellen, dat noordc-waerts een lange ftreeck aen malkander uyt loopt, gelijck byna d’Alpen , oft d’A-penninus in Italien. Daer is noch een ander feer hoogh gcber^htCiChang pe, dat tot duyfent ftadien voort loopt. Hier in is een binnen-zee van tachtig ftadien, daer twee vloeden uyt vlieten , d’een naer ’t zuyden , Talo,cn d’ander naer ’t noorden G^g^enthung genoemt. Uyt het felve geberghte fpruyc

VAN DE SINE de vloct Sunghoa , die niet verre van daer fijn v^ater met ào-G^^enthung vermengt,en, diis te famen gevoeght, en fijn loop naer

S C H E À T L À S. 'L-g ’t ooften nemende , fich in de zee Eoum ontlaft.

De fchapen fijn in dit Tartarien tame-lijck groot, en heel foet van vleefch. Hun ftaert is feer dick,engemenelijkeenige ponden fwaer. Sy hebben vele en treftdijcke paerden, fchoon fy kleyn van hoorn aen de voeten fijn,en een kleyn en kort hooft hebben , ’t welck byna aen alle paerden der Tartars gemeen is, die,met een wonderlijc-ke gefwinthcydt in hun loop alle anderen overtreffen. Hier is oock groote overvloet van kameelen , en van andere diergelijcke beeffcn. Maer ’t gene , ’t welck my voor-namelijck by hen nieu en wonderlijck fcheen , fijn defe twee dingen : eerftelijck dit gereedtfchàp, van gebogen yfér oft koper gemaeckt, met een ftaele tongetje , ’t welck , tuffchen de twee lippen en het tongetje d’adem ftuytende, daer de voorfte vinger by komt,die het tongetje beweeght, een geluydt uyrgeeft, gelijck ’t fpeeltuygh dat men te Neurenbergh maeckt, en T'romp noemt. De Tartars hebben dan diergelijcke Trompen , die fy op een felve wijfe te paert gebruycken , in v^elckers ge-klanck fy fich verheugen. lek kon niet vernemen van waer fy die gekregen hebben , nochte dat fy die felf maken, oft met d’Europers eenige handel drijven, ’t Ander is feker kruyt, ’t welck , gelijck fy feggen , op de fteenen waft. Dit is onverbrande-lijck, hoewel het, in ’t vuur geworpen , lang daer in blijft leggen. Het wordt wel roodt en eenighfins gelijck vuur ; maer uyt de gloed genomen,wordt het wel haeft foo wit als te voren , en gelijck met d’afch-ver-we. Het waft niet feer lang , maer draeght een knop, gelijck korte hennip, en is echter in fterekte daer meê niet gelijck , maer breeckt veel hacftiger. Als het in water leght, vergaet het tot flijck , en wordt ter-ftondt bedorven. Miffchien hebben d’ou-de Romeynen hier af hun lt;ïAsbeflon , oft hun lakenen gemaeckt, in dé wclckcn fy de lijeken der overledenen verbranden ; op dat d’alch niet met het houdt vermengt, en onderfcheyt gemaeckt fou worden. Want ick kan Iwarelijck bewogen worden om te gelooven dat dit van Amiant-fteen is,gelijk de Porcacchi in de lijek-vaerden willen, en Anfelmus Boetiüs de Boot van gefteenten, oft, gelijck andere nieuwer Schrijvers, van pluym-aluyn , oft Talck, oft Moskovifch glas, van wclcke dingen, gelijck de Tartars van dit kruyt, fy een altijdt-durend lemmet maken, quot;t welck men nooyt behoeft te fnuytcn 5 maer als het door d’aenwaftende vuyligheydt vervuylt, foo wordt het alleen-lijck in ’t vuur geworpen, om het vuyl, dat daer aen vaft ^-^as, door de brant te fuyve-ren, dewijl d’onbederffelijcke ftoffe het vuur kan tegen ftaen.

Aer is, behalvcii Tanju, in Tartarien noch een ander Koninekrijek , het welck de Sinefen nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;noe

men. De naem en de gelegen heydt wij ft aen dat dit

Samarcanà is. Het leght naer ’t zuydoo-ften der ftadt Socheu, by de Sinefen leer fterek, naer ’t weften van ’t geberghte Imâi. De Sinefen vérfekeren dat hier in treffelijeke fteden, huyfen , en heerlijeke paleyfen fijn, naer de bou-kunft gemaeckt; dat de Koning daer in witte kleederen ge-kleedt is, goude en filvere vaten tot fijn huysgewaedt gebruyckt, en de Ipijs ge-mcenlijck met fijn handen aentaft. Daer is iets, dat my beweeght te gelooven dat defe landen niet verre van de Cafpifche zee af gelegen fijn, en dat het Badriacnfch Alexandria , eertijdts van Alexander de Groot by de Baétrianen gebout, niet verre daer af is. Uyt dit Landtfehap -^aren defe Tartarsj uyt de ftam 0nchi, van de welckc Venetus handelt, die in ’t Sinefche Rijck invielen ; jae ick acht niet fonder reden dat defen de felve fijn , die, uyt de landen der Sinefen 2eftooten,fich onder de veldt-over-fte Tamerlanes begaven, ’tRijck van de groote oprechtten, en, Bajazéth gevangen hebbende, byna geheel Afia in hun macht brachten. Want Tamerlanes heeft nooyt, dat ick heb können verftaen , oft uyt hun Hiftorien opfpeuren, tegen de Si-nefen oorlogh gevoert. Tamerlanes bloey- aenge-de,nae dat de Tartars, door de ftichter van ^oert. de ftam ^aiminga, uyt Sina verdreven waren , en heeft nooyt oorlogh naer ’t ooften gevoerc,oft eenige tocht derwaerts gedaen; maer hy trock eer naer ’t weften , deur het Rijck J\d.ogor tot aen Perßen , en tot aen andere plaetfen, die meer naer ’t weften ftrecken. Men fal dit lichtelijck begrijpen, foo men in acht neemt dat Tamerlanes niet lang heeft geleeft,en gebloeyt omtrent

H nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;het

het jaer onfes Heeren veertien hondert en fesj in welck jaer over het geheele Sinefche Rijck het gebiedt hadt de Keyler Taicun-giis 3 uyt de ftam ^aiminga 3 neef van die Hunguuusy die, naedat de Tartars uyt Sina verdreven waren , het Rijck en de vry-heydt weer oprechtte, en , van de fnood-fte ftaet, (want hy was een Priefter, en openbare dief; tot d’opperfte Keyfer wierd^

Hier aen leght, foo ick my niet vergis , het Rijck Cafiar ; maer de gene , die meer hier af begeert, lees de Reys-befchrijving van onfe Benediólus Goes, in de heylige tocht van d’eerwaerdige vader Nicolaes Trigautius befchreven.

g E Sinefen noemen dit Ko-ninckrijck Laoqno , van’t welck, behalven de naem, Ji» Europa naeuwelijcks iets fe~ ker gehoort heeft. Doch ick fal hier met weynigh woorden dit befchrijven , foo uyt het gene, ’t welck de Sinefen in hun boecken daer

af verhalen , als uyt het verhael van d’eerwaerdige Vader Maria Lcria , Jefuyt, de-welck ick in gefchrift by my heb , en die ick in hooge achting hou , als van een waerlijck Apoftolifch man, en die veel jaren in dat felve Rijck met de verkondiging van ’t Euangelium hefteed heeft.

Dit Koninekrijek Laos, fegt Leria, legt in’t midden van’t zuyderlijck Afia, en is aen alle zyden ten minften hondert mijlen van de zee gelegen , en dieshalven is daer gebreck van vilch ; en hoewel zy in ver-Icheyde vloeden gevangen worden , foo fijn fy daer echter feér dier, en naeuwelijcks tot gebruyck oft eten bequaem, dewijl fy weynigh deugen. Sy hebben overvloet van buffels en varckens-vleefch , dat daer voor een feer geringe prijs gekocht wordt.

Men

Men vindt daer oock feer veel hoendersgt; Van de welken men met gemack tien voor een Iulius, oft vijf oft fes ftuyvers koopt. Het heeft alle vruchten die met geheel Indien gemeen fijn , en naeuwelijcks eenige vruchten van Europa, foo men de granaet-appelen uytfondert, gelijck oock de wilde druy ven,die niet onaengenaem van fmaeck fijn. Het geheele l.antlchap is feer vrucht-baer van rijs , en lijdt geen gevaer van droogte, dewijl de vloeden de geheele Lomer deur van de groote golven fwellen , om dat het fneeu op de bergen T'tbet ( ick geloof dat hy ‘junnan vil feggen, het Wclck feer na aen Thibet is ) gefmolten fijnde , de vloet foo doet rijfen , dat hy , gelijck het water van de Nyl het landt van Egypten, het geheele Landtfchap onder-fet : ’t welck fekerlijck een groot bewijs van de Goddelijcke voorforg is, dewijl het in dit Rijck niet meer dan twee maenden in t jacr regent. Dan word ’er geploegt en gefaeyt, en indien de vloeden niet over-vloeyden , foo fou het landt onvruchtbaer Worden , en d’oogft van droogte verbranden , ja ’t Landtfchap naeuwelijcks van inenfchen bewoont können fijn. Wijders, ï gene, dat ick nu feggen fal, is geen minder wonderdaet van de natuur, te weten, dat de halm van de rijs niet hooger waft, dan het'water geklommen heeft ; ’t welck oock in Ston en Camboya gebeurt. En dit is d’oorfaeck dat de gene , die in hun fchuytje fijn , voor een gewoonte hebben de rijs, als hy rijp is, te myden ; in voegen dat de wortel altijdt in ’t water blijft, fonder ’t welck hy fterven fou, om foo te fpre-ken, felf eer hy geboren 'was.

De felve vloet, die ’t Koninckrijck van Laos deurfnijdt, en door fijn omkeeren en bochten ’t geheele landt befproeyt, verdeelt fich als in twee armen, van de welche d’een, in ’tvoorby loopen het Koninckrijck van Ston raeckt,en dander ’t rijck van (Jamboya, daer hy foo ruym en diep word, dat de grootfte fchepen daer tachtigh mijlen verre op können komen.

Het Koninckrijck van Laos heeft defe ongelegentheydt, dat defe vloet daer niet geheel omloopt, en het niet van alle zijden befproeyt, gelijck hy ’t Koninckrijck van Sion doet. Men is dieshalven gedwongen groote moeyte te doen om daer beecken te brengen , en grachten te graven, op dat het landt niet onvruchtbaer fou worden. Men vindt daer Benjoin, feker flach van uytmuntehde wieroock ; oock veel elpenbeen , en elefantêil. Dit landt brengt oock Rhinoceroten voort,die doot-vyanden van d’elefanten fijn , en welckers hoornen by de Sinefen noogh geacht Wordeui Men vindt daér oock falpeter, yfer, cn mijnen van gout en filver, gelijck oock van ’t be^ fte en fijnfte tin. Men liet ’er mee Muskits, die uyt het naefte Koninckrijck van Ltt koomt : maer indien men ’t beeft, daer de muskus af komt, in dit Rijck brengt, foo fterft het terftont, gelijck de vifch buyten ’t water. Dit volck gebiuyckt fekere filve-re munt 5 maer indien fy geringe dingen, die van heel kleyne waerde fijn,willen koo-pen, foo hebben fy kleyne fchulpen , die fy Caoxis noemen , van de welcke twaelf hondert omtrent een Ryxdaler uytbrcngenï men heeft echter aen hondert o-enoeph^ DO om een hoen te koopen. De moeder-tael van dit volck heeft een weynigh gelijck-heyt en maeghfchap met de gene , die in ’t Koninckrijck van Sion gebruyckt word.

De Koninckhjcken , daer dat van Laos aenpaelt, fijn Tungking en Cochinchina nacr va» da ’t noordooften ; dat van Qhangfa naer ’too-ften, ’t welck het door defe wildernis be-paelt j Qamboya en Sion leggen naer ’t zuy-den; en Pegu naer ’t wèften ; het paelt naer ’t noorden aen ’t Koninckrijck van Lu, of, om beter te feggen , hetLantfchap Junnan in Sina : daer fiet ghy alle de genen,met de wekken dit volck gemeenlchap heeft 5 maer fijn voornaemfte handeling is met de gene van Tungking en Camboya : ’t welck byna al ’t gene is, dat onfe l.eria daer af fegt. Laet ons nu weer tot onfe Sinefche Schrijver keeren. Het Koninckrijck van Laos, fegt hy, heeft een aenhang van ’t Sinefche Rijck, en in ’t Landtfchap van Jun-nan begrepen geweeft 5 hoewel het,na d’af-val van de gene, die Heer daer af was, vry gebleven is , cn fijn rechten behouden heeft : het wierd Chaoxuipuen genoemt* En des felfs volck is hooghmoedigh, ver-waent, en opgeblafen. Sy fchilderen hun geheel lighaem , en hun winckbraeuwen met een naelt, en geven fich felven daerom kleyne ftceckjes. Sy woonen in hooge huyfen. Wat het overige aengaet, t welck hy befchrijft, dat verfchilt nergens in van ’t gene, dat wy hier voor aengeroert hebben.

’t Midden van dit Koninckrijck legt op Höogte de hooghte van negentien graden noor-der breette, en ftreckt fich tot byna op -

1 ' nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;twee-

twee-en-twintigh graden uyt ; de minftç hooghte is van leventien graden, ’t Geheei landt ftreckt fich in een ruyme vlakte uyt, die door een groote vloet , dwars deür 'junnan loopende, in ’t midden deurgefne-den word. Defe vloet, die Lun'gmuen ge-noemt word, vliet met groote Ineke voort, uyt oorfaeck van ’t groot gewelt des waters. Sy fijn dieshalven fomtijdts gedwongen de fchepen , om deurtocht te geven, uyt het water te trecken, en , hen een wijl over’t landt getrocken hebbende, weer te water te fetten , om de gevarelijeke plaet-fen en afgronden te fchuwen.

Wijders, de Sinefen tellen eenige bergen ,’ die ’t Koninekrijek Laos in eeniger wijfe omringen. D’eerfte word KMu ge-noemt, aen welcks voet eertijdts een ftadt van de felve naem was,daeraf men noch de puynhoopen fiet.^^^’w is een andere berg, daer in de Sinefen veel vreemdigheden aenmereken, te weten een groot hol, aeii-genacm om taenfehouven , dat fyCinghtu noemen; daer na een koftelijcke brug, ge-lijck fy’t noemen, want de naem Pao heeft een felve beteeckenis ; gelijck oock een feer prachtige tempel der afgoden , Peyun geheeten. Men vindt daer oock Gat en Siangi die mee Gançu geneemt word. De Sinelen noemen de grootfte van hun vloeden Lungmuert, welcks landt-naem ombekent is, de tweede LaiÇuy en eyndelijck de binnen-zee Lang.

naem Phankiao genoemt fijn , en onder de kam Qtna niets anders dan de heerlijekheyt ' Stang was. Hiaoùas , van de ftam Liana ,

een feer ftrijdtbaer Keyfer, macckte fich meefler van alle defe landen,daer hy voort-plantingen bracht, en de wetten en befiie-i'ing van Sina oprechtte, en eerfl de naem van lCiaochi aen hen gaf, om dat hun tenen aen de voeten kruyswijs lagen,te weten dat van defe landen gemaeckt, en dit, gelijck fy feggen, om de woefte feden van dit volck. Macr de rechte oorfaeck hier af is dat fy altijdt liever hun eyge recht wilden behouden , en hun eyge Koning hebben , en oock om dat ly in krachten en fterkte des lichaems de Sinefen overtreffen,en dieshalven lichtelijck hun vryheydt konden befchermen. In d’opkomtl van de flam P'aiminga wierd dit volck door Gungu^us ondergebracht, over omtrent twee hondert en tnegentigh jaren. Maer dit Landtfehap wierd aen Chin , feker koninekje , te leen gegeven, dieweynigh tijdts daer na door vlucht wegh raeckte , en macckte dit Koninekrijek weer tot een Landtfehap. Maer foo haeft als hy de wapenen necrgeleght hadt,quam Ly de vluchteling weer te voor-fchijn , die de Sinefche Stedehouder verdreef, en ’t Rijck weer acntaftte, nae dat hy feer voorfichtighlijck een gefantfehap aen de Keyfer gefonden. hadt. Siijenteus had toen het roer in handen, een man , die de ruft beminde , en eer een flaef van de wel-het met inlandtfche beroerten geplaeght had geweeft , wierd het in drie deelen ge-deelt, van de welcken ’t een Koninekrijek Laos y ’t ander L^angking, en ’t derde Çochtn-china maçckte hoewel fy niet anders fijn dan deelen der Landfehappen van^^^w^yZ en Junnan , de welcke alle van de Sine-

I heydt het cerfte is. i Het heeft lijnnaem vandeKonincklijc-5^^ ke ftadt Treking, het welck foo veel als

nqorderlijcke hooftftadt bediedt, tot on-derfcheyt van de zuydcrlijckc hooftftadt, l^anking geheeten , hoewel Pecheli d’eyge naem van ’t Landtfehap is. In dit Landtfehap heeft federt veel jaren de fetel der Keyfers geweeft, infonderheydt heydt. der gener , die nae Chriftus geboorte gc-heerlcht hebben : want de Hammen van Leao’va,, Kina, Ivena , en eyndelijck de Tartars, die aen de ftam T'aicinga ’t begin fijn geweeft, hebben hier de fetel van hun groot j en heeft naer ’t ooften de zeeboe-fem , tuffehen Corea en Sina onderfchept, geinenelijck Çanghai genoemt, naer het noordoofterlijeke landtfehap

’t noorden defe groote muur,tegen dmv allen der Tartars gebout,en een deel van het oude Tartarien, 't welck tufTchen defe wildernis, oft fandige landtftreeck Xamo legt; naer ’t weiten heeft het fiin uvtficht naer

’t Landtfehap Xanß, van ’t welck het door een lange reeks van bergen,!//???^ genoemt, afgefcheyden word; naer ’t fuydtweften verftreckt de Geele vloet, deur Xanß ingetreden, tot een grenspael tuftchen dit, en het

fchap ILantung gevoeght, daer tuflchen beyde de vloec (^ueï deurvloeyt,en aenbey-de toe grenspalen verftreckt. Defe geheele Provincie vertoont byna de gedaente van een rechte driehoeck.

Dit Landchap heeft eertijdts in verfchey-dedeelenbyfondcre namen gehad,en is dik- oudena-wijls Jeu en Ki genoemt.Het heeft acht feer groote fteden , van de welcken yder over veel minder fteden heerfcht,ja foodanig,dat byna yder ftadtlichtelijck een geheel Land-fchapfou können uytmaken.Want als men Cetaider defe acht groote fteden daer by telt, foo be-A^^»-grijpt dit Landtfehap in lieh hondert vijf-en-dertigh fteden,alle met muren en grach- ■ ten omringt, die ick in mijnLand-befchrij-ving alleenlijck aenwijfen fal, vermidts de Sinefche Landtbefchrijvers felven de plaet-fen, van muren onverften, in hun boecken oft kaerten niet aentekenen, dewijl het getal daer af loo groot is. Onfe kaerten vertoonen echter eenigc der voornaemften hier af ; want d’engte der kaerten , en de fchaersheydt van tijdt laten my niet toe de namen van alle defe plaetfen te noemen.

tigh graden boven de kimmen verheven is : en nochtans bevriefen dickwijls geheelc vier maenden lang alle de vloeden foo hardt, dat men met paerden en wagens, en met feer fware vrachten onbcfchroomde-lijck cn fonder gevaer op ’t ys magh lopen. Men kapt oock feer groote ftucken van dit ys, die voor d’aenftaende fomer tot wel-luft bewaert worden ; doch niet om de dranek kout te maken , die ly altijdt warm gebruycken,en t’elckens kroelen met fuyp-draneken in drineken. In defe maenden lijn alle de fchepen foo vaft in ’t ys bevroren, dat fy niet können voortkomen , ver-

Maert. Defe bevrieling van ’t water ge-fchiedtten meellendeel io een dagh,fchoon het

het vele dagen om te fmelten behoeft, en dit noch van ónder op. Seker, dit is geheel wonderlijck, dat men daer geen foo grootc koude lïeC oft gevoelt, dat fy d’Europers kan dwingen fich in de ftoven te begeven , oft machtigh is om in Europa ys voort te brengen. Om dan d oorfaeken defer dingen op te foecken, moet men daer fijn toevlucht tot d’onderacrdfche dampen en uyt-blafingen nemen , daer de falpeterige gront van dit geheel landoock toe helpt; ’twelck veroorfaeckt dat, fchoon het daer felden

regent/s uchtcns alles vochtigh fchijnt, het welck met het rijfen van de fon opdrooght, en tot heel dun ftof wordt, dat, van de wint

Getal der men-/chen.

tigh ponden ; van bundelen ftroo oft hoy , tot des Konings paerden te voeden, feven-en-tachtigh hondert duyfent, feven-en-dar-tigh duyfent, twee hondert vier-en-tach-tigh. De gewichten van ’t fout,van dewelcken yder hondert vier-cn twintigh ponden begrijpt, hondert en tachtigh duyfent, acht hondert en feventigh. Ick verfwijgh noch d’overige fchatting die van gelt, en van de tol'plaetfcn voortkoomt. Defe ejipgen füllen den genen niet groot fchijnen , die de fchattingen der andere Landtfehappen overweeght. Defe Provintie, hoewel feer vlack, heeft verre boven d’anderen een fan-

dige en onvruchtbare gront ; en het volck ’ onbequamer en ruwer dan d’anderen volck. t^ot de konften en leer-oeffeningen, is vaer-diger tot d’oorlogh, gelijck byna aile noor-derlijcke Sinefen fijn, foo fy mec de fuyder-lijckc geleken worden : want de laetften overtreffen in vernuft en beleeftheydt, en d’eerften in krachten , fchoon fy niet foo gcoeffent en befchaeft van feden fijn.

De befonderheden, die in dit Landcfchap fijn , fuit ghy in de befchrijving van yder ftadt vinden. Ick fal noch een ding hier by voegen, te weten,het middel van te reyfen, dat in defe plaetfen niet ongewoon, en oock niet ongemackelijck is. Zy hebben een wagen , met een rad , foodanigh gemaeckt, dat er elfen plaets voor een om in ’t midden te fitten is, terwijl twee anderen aen weêrfijden fitten , en de voerman de wagen met houte bomen parft en voorc-drijft, niet met minder fekerheydt, als ge-fwintheydt. Hier uyt fpruyt mifibhien de

op fabel van dat de wagens daer van de wint voorcgedreven worden , en dat de Sinefen die met feylen op ’t landt voort ftieren, ge-lijck de fchepen in zee, fchoon hier toe een feer bequame vlackte is, en wy gefien hebben dat fulcks ergens is gebeurt.

lek heb in d’algemeene befchrijving van dit uytterfte Afia belooft dat ick van Cataj waer, fou handelen; op dat onfè Europers, Catay foeckende, voortaen niet verre daer af fou-den dwalen, vermidts fy geenfins ’t gene verftaen , dat by Marcus Paulus daer' af ge-fchreven is. Cataj dan is waerlijck niets anders, als fes noorderlijeke Landtfehappen van dit Uytterftc Afia, die door de groote vloedt Kiang van de negen fuyderlijcke Landtfehappen afgefcheyden worden.Marcus Paulus noemt defe negen ’t Koninek-rijek KLangin gelijck d’eerfte fes Catay. Geen wonder, dewijl die noch dus van de Tartars genoemt worden,gelijck oock van de Moren , die gewent njn alle drie jaren fchatting aen de Keyfer van Sina te brengen. En dewijl de naem van de vloedt Kiang i en ’t getal van de Landtfehappen , foo der gener, die naer ’t noorden , als der gener, die naer ’t fuyden leggen , met de genen, die in de befchrijving van M. Paulus Venetus £ataj en tMangin genoemt worden, foo twijffel ick voortaen niet, oft Catay fal in dit uytterfte Afia fijn. Hier koomt noch by dat d’eerwaerdige vader Matthæus Riccus, Jefuyt, onfe medebroeder, voor d’eerfte macl eking gekomen, daer een Turek vont, die een leeuw tot een gefchenek aen de Keyfer van Sina gebracht hadt. Defe,naerftelijck en naukeurighlijck ondervraeght hoe het Rijck van Sina ge-noemc wierd, antwoorde dat het Catay ge-heeten

heeten wierd , en was, en dat de Koninek-lijcke ftadt de naem van CanPoaln voerde.

Benediólus de'Goes,een broeder van onfe ordening , heeft niet lang daer na dit door een treftelijeke getuygenis, en door fijn ey-ge ondervinding beveftight. Defe, in ver-fcheyde talen van Afia, en voornamelijck in de Perfiaenfche fpraeck geleert, wierd van de E. Nicolaes Pimenta, Vifitator van Indien , uytgefonden, om naer eeni-ge fekerheydt van Caiay te vernemen, op dat hy daer, door d’onfen , ’t licht des Geloofsjcn des Euangeliums invoeren fou. Defe, byna’t geheel innerlijck Afia^deur-getrocken, quam eyndelijck met de benden der Moren,die fy Caravancn noemen.

in Catay, namelijck by de Sinefen felven, by de welckc toen alreê over lange tijdt lieden van onfe Societeyt geweeft hadden. Hy, met fijn medebroeders eenigc kennis gemaeckt hebbende, en fich tot de rcys ‘ naer Camhaluj oft Pekt/tg bercydende, viel

in een fieckte, en ftorf in Sina felve, daer hy, naer Catay foeckende , de hemel, ge-lijck wy verhopen, tot vergelding van fijn kommer en arbeydtvond. De gene , die luftigh is om de befchrijving van fijn reys te lefen, hy fal haer in de Chriftelijcke reys van de E. Nicolaes Trigautius breede-lijck bcfchreven vinden.

In dit Landtfehap fijn heel witte katten, • lang van hair, en met hangende ooren, die gelijck'de kleyne hondjes van Malta gehouden worden , en tot vermaeck aen de vrouwen ftrecken. Sy vangen echter geen muyfen , mifichien om dat fy al te teeder-lijck opgevoedt worden. Daer is echter geen gebreck van andere katten , die muy-len vangen,fchoon men die niet foo hoogh acht , en dieshalven milTchien te beter

D’eerfte oftKonincklijcke ftadc

D’Eerfte en voornaemfte der groote fteden wordt JPuntien gehoemt, als • oft men den hemel gehoorfamende feyde. Sy heeft noch een andere naem , te weten Peeking, uyt oorfaeck van de noord-fche konincklijcke fetel der Keyfcren. Ick heb dickwijls op des felfs hooghte van de Pool gelet, en bevonden dat ly met over de xuntien. veertighfte graêdt gaet ; vermidts fy op ne-gen-en-dertigh graden en negen-cn-vijftigh minuten Icght.Wat de lengte van defe ftadt aengaet, allbo ick bevinde dat by onfe Eu- Eerfie ropeers groot verfchil is over het begin des felfs, hebbe goedt gedacht over defe ftadt den cerften Meridiaen te ftcllen , en van daer ooftwaerts en wcftwaerts te tellen. Uyt de tafelen van d’eclipfen , oft verduy-

als ineenige andere fteden van Sina,)bevind ick dat fy van Ter Goes inZeelant afleght in ’t geheel feven uren ^6 min. die 1151 graden Middel-lijns uytmaken. Indien men dan ftelt dat Ter Goes fes-en-twintigh gradenvan ‘Tenerijf'a afleght, foo fal men de Middagh-lijn van defe ftadt bevinden hon-dert vijf-en-veercigh graden , oft hondert acht-en-veertigh graden 2. o min. foo men ftelt dat Ter Goes negen-en-twintigh grad.

10 min. gelegen is van de eerfte Meri-diacn : oft noch anders ; naer dat men de eerfte Middagh-lijn verfcheydelijk neemt.

Defe ftadt heeft recht over fes'-cn-twin-tigh fteden, over dewelcke fy gebiedt, als de voornaemfte en hooftftadt, ’t welck , haer ge* d’anderen verftaen wil hebben, namelijck dat yder hoofcftadc veel andere fleden onder lieh heeft, met de welcke fy als een

liaenfche mijlen van defe vermaerde muur, die tegen de Tartars gebout is. De Hadt JSlanking overtreft haer in grootheydt, en in goede ordening van Hraten, fwaerte van gebouwen, en veilingen ; maerfy overtreft l^anking in menighte van inwoonders, en in ’t getal van krijgslieden en overigheden. Naer ’t zuyden wordt fy van twee hooge en Hercke muren omringt, die foo breet fijn , dat’er lichtelijck twaelf paerden nef-fens malkander können loopen, fonder dat d’een aen d’ander hinderlijck is. Defe muur is van gebacke Heen gebout, behalven dat in de gront de geheele laH van de muur op feer groote Heenen Haet. Het midden van de muur is met dichte aerde , in plaets van Heenen,gevulc,en fy overtreft veel in hoogte de genen , die wy in Europa om de Heden bouwen. Defe Hadt is naer ’t noorden niet meer dan met een muur omringt. De ren niet minder de wacht, dan oft alles in een lichte vlam van oorlogh Hont. By dagh houden de gelubden de wacht aen de poorten, oft fy feggen,dat fy de wacht houden; maer ’t is eer om de tollen in te vorderen , ’t welck echter in geen andere Heden gebeurt. Men fiet des Keyfe«s kof binnen de muren, naer de zuydfijde, byna voor de poorten van de Hadt, en Hreckt fich uyt tot aen de muur naer de noordfijde;in voe-bellaet, dewijl ’t overige van de Hadt fich aen weêrfijde van ’t hof uytfpreyd, ’t welck wel wat kleynder is, dan ’t hof van ]Slan-kingi maer door ’t vcrmaeck , en door de treSelijckheydt vergoedt wordt. Want door ’t afwefen der Köningen vervalt dat haem, dat van fijn fiel berooft is : maer wordt door der felver tegenwoordig-heydt meer en meer verciert.

Heel weynigh Hraten van de Hadt king fijn met gebacke Heen , oft key Heen beHraet ; en dieshalven kan men fwarelijck fcggen in welcke tijdt de gang daer moeye-lijckH is : want des winters is het flijck even hinderlijck, als des fomers het Hof. En om dat het lelden in dit Landtfchap regent,foo wordt d’aerde heel tot Hof, ’t welck van de acht, elders vreemt fou fchijnen. Wan* daer is niemant, van wat ftaet hy oock is die te voet gaet, oft te paert rijdt, fonder een kleedt, dat van de top van ’t hooft tot op de borft hangt,en ’t aengeficht bedeckt, ’t welck foo gemaeckt is, dat men daer deur fien kan, en echter van ’t Hof bevrijdt is. Dit kleed heeft in defe ftadt noch dit gemack , dat men niet fonwil bekent kan worden; ’t welck veroorfaeckt dat men van ontellijcke groeteniffen vry is, en dieshal-ven veel en groote kolf en fpaert, daer in men anders door vele toeftels vallen fou. Want vermidts het by de Sinefen niet heer-lijck geacht wordt in de Heden te paerdt te rijden , en in draeghfetels te fitten koHe-lijck is, foo kan men door defe middel fijn gevolgh fonder fchande verminderen.Men de gewelffelen , die daer veel fijn , hun op-fitters verwachten , en voor weynigh geldt een geheele dagh bereden worden. En dewijl ’er een ongelooHelijcke menighte van menfehen in de Hadt is,foo leyden de muyl-drijvers hun beeHen dickwijls by de toom om, en openen de wegh. Sy fijn oockheel kundigh in de'wegen; en fy kennen de huyfen van alle de Grootcn.Men vind daer oock een boeck, in ’t welck alle de namen der Hadt, wijeken, wegen en Hraten feer getrouwelijck aengewefen worden. Men fiet daer niet alleenlijck paerden,maer oock draeghfetels en dragers, die fich gelaten eerbiedigh tot Overigheden te fijn , en fich veynfen de Grooten te willen dragen,fchoon fy meer loon eyTchen , dan men gewent is te ISlankingiO^z elders te geven. Dus fchrijft Trigautius, die byna een felve gevoelen, als wy, van Camhalu en (^atay heefr.

Voorts, daer fijn veel heerlijeke gebouwen voor yder van d’Overigheden , die in defe Hadt woonen,die, fchoon fy in groote, vaHigheydt, en glans defe grove marmere gebouwen niet gelijck fijn, echter veel ruy-mer bevonden worden foo veel de vlacke gront aengact, en gemackelijcker tot het menfehelijek gebruyck, ja netter dan d’on-fen fijn. Des Keyfers hof, dat aen de noord-fijde van de Hadt leght, overtreft verre de ßrs hof. pracht van d’onfen , ’t fy men op de grootheydt , oft op de verçiering fiet. Het be

-4^ nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;c EERSTE L

Vijf duyfent krijgslieden bewaren in yder wacht de poorten van ’t hof, met vijf ele-phanten , uyt het Landtfchap ^Hnnan gebracht. Indien ick hier van de poelen^ vijvers , tnynen , bofTchen , cn van d’andcre vercierinsenen aenklevin^en van’t hof fou fpreken , foo fou ick een boeck behoeven , om alles te noemen. Ditcenige fal ick ’er noch byvoegeiijdat ’er niets'fchoon,en by-na niets goet in t geheele Sinefche Rijck gevonden , oft van d’uytheemfche volcken daer ingebracht wordt, ’c welck niet ter-ftont naer ’t hof gaet, en nimmer daer weer uyt koomt.

Toereken Jcfuyten befitteii in defe ftadt twee der]e- kcrcken, aen de ware Godt gewijdt, d’een fnyten. oudt, en d’ander nieu , die de Tartars onlangs aen hen toegeftaen hebben. Buyten de muren van de ftadt naer hetweften is noch een andere heerlijeke kerek, van de Keyfer Vanlieus ƒ tot het graf van de E. Matthæus Riccius, gegeven. Men gaf aen hen defe kerek om de treffelijeke veidien-ften van defe Apoftolifche mannen, en om fijn groote en onvermoeyde arbeydt in dit RijcK, gelijck oock om veel van fijn boec-ken in de Sinefche taefifoo van ons geloof, als van andere Europifche dingen , en van de wiskonftjdaer gedruckt, die noch heden by de Sinefen in hooge achting fijn, en die fy hoogh verheffen 5 jae foodanigh , dat ’er nauwelijcks een kint is, die des felfs naem, €11 des felfs geheugenis,by dit volck aenge-naem , niet keijt. Daer is oock een groot en aengenaem bofch , met een paleys daer by, van ’t welck men de befchrijving en aftreek, in ’t koper gefneden , bredelijck kan fien by NicolaesTrigautius,aen ’t eynde van de Chriftelijeke tocht by de Sinefen. Ick fal dit hier niet byvoegen, omgeen gedaen werek re doen. Defe ftadt heeft oock kerc-ken der afgoden, en veel groote torens, foo buyten als binnen de muren, van de welchen vijf d’anderen in treffelijckheydt, en in pracht van gebou overtreffen.