NIMM

lchrcven ; en onder de felve, die L e g. x. g. die L E G.xxx.v.v. die v e x. e x.G e r m. die vertoonen ; welcher ontallijcke meenighte overvloedigh genoegh bctuygen, dat van de verbranding tot het vertreck derRomeynen toe,defe Hooft-ftad derBatavieren feer volek-rijck is geweeft. Aurelius Vidorinus onder Galienus verheerlijckt de felve met de naem van STADT, op een oudt ftuck van een kopere tafel,als blijckt uyt een opfchrift onlangs hier uyt2;egraven.Inde oude reys-kaert van Theodofïüs, welcke Peutingerus uytge-geven heeft, wordt ISltmmegen met fijn eyge naem en op fijn plaets foo gefielt gefien, dat in het felve,als in een middelpunt,alle wegen van ’t tweede Duytflant t’famen loopen. En niet alleen fijn voor defen foo veel van die dingen opgegraven , maer oock heden worden er vele diergelijcke entdeckt. Noch onlangs int jaer duyfent fes hondert vijf-en-veer-tigh fijn aen 't weft-eynd van de Stadt, op de kant van de fteê-graft,op die plaets,die noch heden de Roomfche voet genoemt wordt, onder veel andere vaetkens twee graf-kiftjens opgegraven. Het een, in Sprockel-maendt, is van Tuf-fteen, nevens kinderen met baggen verçiert,en vier groote glafe fleflen,van welcke drie aen de fijde, en een aen de voeten Ronden , op de grondt waren twee geletterde ; een ten meeften-deel met klam en zoutach-een vergulde bag in de gedaente van een hart.

welcker eenc afch-verwigh,in dander donc-ker-roodtverwigh ftof , en eenige andere kleynigheden , gevonden wierden. Het ander van loodt , in Ooghft-maent, welck even van eens mans groote was, de plaeten omtrent een halve vinger dick, onder het deckfel, om het felve op te beuren, waren vier dwarfch-yfers met aengehange floten oft grendels vaft gemaeckt : het rif was by-na noch geheel, aen weêr-fijden fiondt een aerden beeker, in welck omtrent anderhalf gen met de Batavieren in’t oude verbont met de Franfchen gebleven. En als korts daernae der Batavieren erf-landen , allencks door noodtfchickelijcke veranderingen verdeelt, onder de nieuwe heerfchappyen der Graven oft des Biffehops vervielen, foo heeft de hooft-fiadt l^^immegen alleen den Köningen van Aufirafien, olt den Keyferen gehoor-

E G E N.

in het opperfie deel naemlijck des eylandts, de oude naem van Batavieri behouden ; en houdt de felve nu oock noch ftantvafic-lijck. Van hier trecken de Vorften van Kleef haer ftam nyt Beatrix van Teyfter-bandt. Flet flot, een oudt werek der Batavieren , heeft Karei de Groote, omtrent het jaer fe-ven hondert vier-en-feventigh , herbouwt, en heeft het felf, en, nae hem, Lodewijck de Godtvruchtige, en andere Keyferen, by-na vier eeuwen lang, als een gemeen palleys des Rijeks , dickwijls bewoont. Afchafna-burgenfis, in het jaer duyfent fes-en-veer-tigh, noemt het een Koninglijck huys, van een wonderlijck en onvergelijeklijek werek. Het felfde heeft Frederick Barbaroffa in’t jaer duyfent een hondert vijf-en-vijftigh weder opgetimmert, welcks gedachtenis in marmerfieen , met Gotfche letters befchre-ven, noch heden gelefen wort :

Anno miüeno pofiquam Salus e^l data Jeclo,

confra^ium, ‘veîus in nihil ante re-àa^lum,

Arte, nitore pari, repara^it opns ISlo^imagi, Julius in primo tarnen exfiitit ejus origo, Impar paeißeo reparatori Friderico .

Dat is :

Flf hondert en daer toe noch ^ijf-en-^jijfti^ jaren,

F^a quot;t heyl, dat Godes Soon ons bracht, 'ver-^ loopen ^‘Tjaren,

(*Als Key fer Frederijck, een ^riendt des 'vre^ des fierck,

Het oudt ‘verfallen, ja fehiergantfih ^ernie^ tight ^^erck

Fan litmmegen, gebracht heeft tot fijn oude klaerheydt,

Datfulsus^^el-eergefiicht had in eer^'vaer^ heydt :

F)ie ( al befat hy fchoon wel grooter Keyfer-rijck )

^ie Vrede-ForF: nochtans 'Vijos nergens na geltjck.

In het felfde Palleys is aen Frederick, tien de , die gelooft wordt de eerfte de rechten felfs Soon de fevende Henrick, door haer brieven de oude rechten en vryheden van jSlimmegen foo bevefiight hebben, dat fy te gelijck oock al de voor-rechten, die oft A-Ken , welck toen als een nieuw Romen en de Hooft-fiadt der over-Alpifche werelt geacht wierd, oft eenige andere voortreflijeke ftadt desRoomfehenRijeks befat,aen iNim-* megen

NIMM

beeft de fijne, wegens die vryheydt, met het Kloecke aeiihaiigenvan een goude bag vereert. Door-•voorßan- gaens genieten fy noch groote vryheden, en W infonderheydt een vrye vaert langs de Maes. •uile^ien. ft^en gewcldigh vafl: op de vryheydt en voor-rechten haers vaderlandts : en, om ouder te vcrfwijgen, iSltmmegen heeft, by onfer over-grootvaderen geheugen, onder de Graven van Egmondt, voor welche fy dapper-lijck ftreden. Karei van Bourgondien,niet als na een fwaere belegering, in *t jaer duyfent vierhondert drie-en-feftigh ontfangen : na wiens doodt het op de oude trouw, acn de Egmonden gegeven, gefien heeft, en te vergeefs door Keyfer Maximiliaens belegering en Karei van Egmonts liften aengefocht. Als Willem van Gulick, in Egmondts plaets gefielt, by Venlo in ’t jaer duyfent vijf hondert drie-en-veertigh Gelderlant aen Keyfer Karel -Komt on- ovcrliet, foo heeft l^immegen met de andere terKar~el nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;fclfdcn Karel tot Hertogh ont-

■ fangen. Daerna, als het fich dickwijls,infon-derheydt door de plackaeten van ’t vangen der burgers, die verdacht van kettery gehouden wierden, bedroefde over het poogen op hare voor-rechten, en men voorts geheele landtfchappen van het fchenden der vryheyt en voor-rechten des Vaderlandts hoorde klagen , foo heeft ’er ß^tmmegen de fijne oock bygevoeght. Daer heeft, in den jare duyfent vijf hondert fcs-en-fefiigh, foo menConne-fiagio gelooven mach, het beeldt-fiormen eerft begin genomen, welck even als een blixem in de felfde dagen de meefie lant-fchappen van Nederlandt doorloopen heeft, ’t Is feker, dat in Oeghfimaend allereerft te Nimmegen de S. Jans Kerck, door den Raedt en Gemeents-mannen, die van de hervormde Godtsdienfi toe-gefiaen en ingeruymt is. Kegeeft Ih ’t jaer duyfent vijf hondert negen-en-fe-fich in ventigh heeft iSlimmegen met fijn Vier-vor-fiendom de Uitrechtfe Unie oft verbondt, van welche de Landtfchappen de naem van Vereenighde landen hebben,ondertehent,en bedongen haer voor-rechten vry en vranch te behouden. In de burgerlijche beroerten Hare heeft Philips, de Stadt in ’t jaer duyfent vijf hondert viif-en-tachtigh gehregen hebben-ae,hun,om haer te vermurwen, de lelve met nieuwe brieven bevefiight. Eyndelijch is in ’t jaer duyfent vijf hondert een-en-negen-tigh de Stadt,onder het beleydt van Maurits van Naflauw , wederom by de andere Ver-eenighden gevoeght, en de volhomenheydt stcrckte. Van haer voorrechten beforght. Buyten de ’ nbsp;nbsp;nbsp;veften is l^immegen met verlcheyde werchen

en fierchten, waer meê fy fich van voren en ter lijden befchermen können , voorfien.

EGEN.

Over de Wael in de Betuw heeft fy een Schans, na de krijghs-knodfen der oude Nimmegers Knodlenburgh genoemt, welc-ke, eertijts der Stadt feer lchadelijck, nu, als een fchermplaets der felve, de overvaert over de Wael vry houdt. Aen de rivier gaet men Poorten. uyt door vijf poorten, en even uyt loo veel te landt. Op den oever fijn, behalven de poorten en die toren , welcke aen ’t uyterfie deel der veften op den burgh ftaet, en een fchiet-rondeel foo groot als een toren, noch twee groote ronde fteene bolwercken, een bynac recht tegen de Burgh over,het ander in ’t be-nedenfte deel derStadt,van binnen verwulft, en boven op met aerde gedeckt, en met ge-fchut tot befcherming der rivier voorfien.

De Burgh oft het Keylerlijck Palleys wordt palleys gemeenlijck Valck-hof, met een verdurve woort van Wael-hof, als oft men feyde het Hof aen de Wael,oft der Gäulen oft Waelen, genoemt: want het is in twijffel, oft de Gal-hfche Rhijn , foofe Catullus noemt, oft dc Wael van de oude Gäulen , die hier voor de Batavieren ge woont hebben, en nae het bin-nenfte deel van Vranckrijck vertrocken fijn, dan of de Gäulen vandeWael haer naem gekregen hebben, foo men de oude gedenck-teeckenen en nabuurfchappen der letteren G en W in ’t gebruyck van die Talen aen-merckt. Defe Burgh leght feer ruym aen dc Wael op een hooge en fteyle heuvel, alleen aen een kant langs een vlackte aenkomelijk, omringt met hooge muuren en torens van tuf-fteen,behalven dat fy boven op,infondcr-heydt na ’t zuyden, daer fy door de menigh-vuldige veranderlijkheden van regen en fon-nefchijn afgcteert was, in de vorige eeuwen van gebacke fteen vernieuwt is. Zy begrijpt drie groote neder-hoven : heeft twee Kapellen , van welcke de grootfte met twee omgangen van acht ftijlen onderfcheyden is, na de gedaente , foo ick meen, van die tot -Aken en Parijs,onder de naem van Kapel,gefien wordt. In de felve fijn twee oude op-fchriften. Van defe Burgh, infonderheydt van haer middelfte toren , is een uytficht, van welcke veel reyfers verfekeren,datfe noyt elders genoeghlijcker gefien hebben. Hier is een boogh van wonderlijcke groote , en de gantfche Burgh is een feer doorluchtigh gedenck-teecken der eerweerdige oudtheyt, lelfs door de onder-aerdtfche bouwvallige bogen en ftijlen. D’omring der veften is eertijdts kleyner geweeft ; maer voor omtrent twee hondert jaren is de Stadt met een nieuwe muur, wal en graft, oock de voor- i!^etme fteden en Burgh daer in, befloten. Van de oude poorten fijn ’er noch twee oyerigh, de welcke

N ï M M

pen, floten en fteêen fien kan. Ten zuyden i’s de landt-ftreeck ten deel bofchachtigh , ten deel draeght fy nioes,aerd-vruchten, rae-pen, koorn en boomvruchten, gelijck oock het ander gedeelte ten weften. Ten noorden wordt de Stadt door de Wael, een wijde kolek des Rhijns, befpoeit, de welcke boven en beneden haer boefem kromt, en fich van die kant langs de vruchtbare landouw der Betuwe ftreckt, welcke door de graft, waer langs men vanNimmegen naer Arnhem vaert, door-fneden wordt 5 en over de Betuwe fiet men van Nimmegen het ge-berghte en de blaeuwverwige landen der Veluw. Niet wijd van Nimmegen aen de ooftfijde valt het beexken de Meer in de Wael. Hier fijn foo fchoone weylanden, als men naeu ergens vruchtbaerder vinden fal. Ter rechter handt naer Kleef toe ftrec-

E G E N.

ken fich veel hooge heuvelen , en aldacr by Vbbergen veel bron-aderen.Hier fijn bergen, dalen, velden, bolTchen, weyden, en ^^aer-Ïijck een feer genoegelijeke luft-plaets, byna altijdt, behalven als ’cr fneeuw leght, groen j waer door men hier oock ’s winters eenige gedaente der Lente befpeurt : fo dat aen defe kant het landt van Nimmegen voor Italiens ^el'vedere niet hoeft te wij eken 5 en een uyt-landtfch Dichter met recht van Nimmegen fingt:

jSliïfateor Latio pramp;lucet in orhe, N/7 ]gt;lAomago Gelria majus habet.

Dat is :

Italjen roem fichmyiOp Bel-^edeery Het fihoonfle dat het heefi,

lt;Maer gun dat Qelderlandt oock diergelijc* ke eer

oHen ’t iHieuwe-t^egen geeft.

negentigh, feer fchielijck na Nimmegen, maeckte een Schipbrug over de Wael, om in de Betuwe te komen , en belegerde defe Schans. La Motte, Overfte van ’t gefchut, liet uyt negen ftucken twee hondert tach-tich fchoten in een dagh daer op doen : de ruytery braght een menichte van rijs-bofTen aen,om de gracht te vullen,en aen de Breffe, die hy meende dat alree gemaeckt was, te komen j maer alles te vergeefs. Die van binnen weerden haer dapper, doch meeft met fchieten ; waer door veel volck en eenige hooge Officieren bleven,onder welcke Graef Odavius van Manfvelt, Frederick Caraffa Napolitaen, en Achilles Triffino van Vicen-tien, waren.

Prins Maurits kreegh by Steenwijek, uyt Knodfenburgh, tijding van den Commandeur Gerard de Jonge, dat de Spaenlchen ’tFort fterek belegert, en, fchoon fy het hard aentaften , noch niets gewonnen hadden. Zijn Excellentie befluyt derwaerts te gaen , om de Schans t’ontfetten, dies trock hy naer Arnhem, floegh daer een fchipbrug over den Rijn , en liet fijn leger daer over in de Betuwe gaen. Hier maeckte hy by nacht een Embufeade of hinderlage van duylént te voet, en vijf hondert paerden : toen het dagh was, fond hy twee vanen ruyters naer ’svyandts leger; maer bleef felf, met den Ridder Veer, by de embufeade. Als de gemelde twee vanen ruyters dicht onder Par-maes leger quamen, om eenige daer van uyt te locken, vielen tien cornetten paerden met groote onverfaechtheyt op hen uyt, en dreven hen te rug : zy weeken daer op naer d’embufcade , alwaer den vyant van alle fij-

vangen.

Den Hartogh van Parma dees neederlaeg Parma van fijn volck felf van verre uyt het Hof, se-naemt den Valck-hor, in Nimmegen leg-gende, gefien hebbende, beeide hem vafte-lijck in , dat Prins Maurits fich met defe vi-iftorie niet foude laten genoegen; maer trachten met alle middelen op deWael te komen, om de fchipbrug die hy aldaer had te breec-ken j foo heeft hy in aller haeft, den fes-en-twintichften der gemelde maent, fijn leger met het gefchut en bagagie uyt de Betuwe doen brengen : liet tot dien eynde feer be-hendelijck een trenché voordebrugge aen de riviere maken, met noch een Schans daer by, die met volck befet en bewaert wierden; latende, onder befcherming der felve, en het gefchut van de Stadt, fijn bagagie, gefchut , peerde- en voet-volck over de rivier met gemack pafieeren. Die van Knodfen-burg,om Parniaes aftrecken te bekommeren en te quellen, fijn met eenich fcheeps-volck uytgevallen en haer foo op het lijf gekomen, dat fy niet fonder groot verlies wegh konden geraken. Daer quamen des anderen daeghs eenige Oorloghfchepen, maer te fpade, uyt Hollandt, om Parmaes volck meer fchade te doen : doch vertoonden haer die van Knodfenburgh met de fchepen,als oft fy van Ronden aen de Stadt wilden befpringen, doende groot gewelt met fchieten op de felve ; het welck fy oock den eygen dagh, dat Prins Maurits felf in Knodfenburg quam, hervatten ; fonder dat de vyant, ïchoon daer niets dan de Wael tuflehen hen was , een fchoot deê. Is alfoo defe Schans voorts ongemoeyt gebleven, en fy hielden niet alleen de Stadt daer mede geblocqueert, maer de rivier foo onvry,dat naeuwelijcks een Schip daer kon-de op of afvaren. Tot dat noch in’t felve jaer j in de maent van Oólober, Nimmegen niet alleen voorts belegert, maer oock gewonnen werdt ; ’t welck een groote Viólorie was voor de Heeren Staten j want fy niet alleen een Stadt wonnen, maer bevrijden foo veel nabuyren , die geftadigh met fulck een overlaft van Soldaten gequelt waren, dat het byna ongelooflijck was. En is Knodfenburgh van dien tijdt af, nevens de Stadt Nimme-

gene Hellen , die niet meer voorhanden fijn. Sy , behouden dele waerdigheyt voor altijdt, 'ten waer dat iemant haer van felf wilde aflefjeren, oft fich onwaerdigh tot lbodanigh een eer maechte, dat fijn amptgenoten oordeelden dat hy uyt fijn Haet geHoten moH worden. Sy deelen by loting, op S. Pieters dagh, felve jaerlijchs hetRechters-ampt onder malhander, ja lbodanigh , dat twee Schepenen , namelijch een oude en jonge, die te famen gevoeght, engewoonelijch voor cen tijt Rechters genoemt worden , alle twee maen-den overHen van ’t Gerecht der Hadt fijn, en in de Raet het ampt van Voorfitter bedienen ; en ooch, als de Haet van de Hadt fulchs lchijnt te vereylfchen, de Raet boven de gewoone ordre mogen vergaderen.

Vr)heden. nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;vryhedcn en ontflaging der laHen aen-

gaet, ly heeft de lèlve voorrechten , die eenige' vrye Hadt, van dele lij de der bergen tot aen de zee, geniet. Sy betaelt geen lchatting deur ’t ge-heele lantlchap, en is vry van alle aenlbggingen en Indizien , en is niet gehouden eenige bevelen te gehoorfamen, dan de gene , die fy voor de nootfahelijchheytvan haer gemeente,oft met ge-meene toeHemming der Staten, tot belchermdng j^ecbts-ple- van’t geheele vaderlant, inHelt. Wat de pleyt-ging' fahen aengaet, ly oordeelt die naer d’inlèttin-gen, en naer ’t gewoon recht, Ibnder dat het ge-oorloft is fich van hun vonnis op eenigh ander recht te beroepen ; gelijch ooch de hleyne Heden van ’t felve Graefifchap , en andere Heden daer buyten, die recht aen hun burgers toewij-lèn. Want veel van de felve Heden hebben eer-tijts tot het felve Graeflchap behoort, oft fijn, na lang verloop van tijt , naer’t voorbeelt van de Hadt Zutphen, van dorpen tot gedaenten van Heden opgerecht, en met het lèlve burgerrecht, en, door de goedertierentheyt der VorHen en Graven, met eenige andere voorrechten en vry-lieden, belchonchen ; lbo dat ly, ’t hooft der andere Heden lijnde , die noch onder’t lèlve Graeflchap Haen,en ooch ten opficht van eenige andere plaetlèn, die geHicht fijn om het lèlve recht te volgen , met reden de hooftHadt behoort genoemt te worden. Om welche oorlàech dit door

een lange oeffening by d’Overigheden delèr Heden plaets gehregen heeft, dat, foo hen duyHere gedingen , en Iware pleytingen voorvallen , uyt de welche lÿ fich niet honnen redden, ly die tot d’Overigheyt van delè gemeente, als tot een gemeen Hof, met plechtelijch gcbaer, gemeenlijch ter Hoffaert genoemt, fenden , om daer gered en gevonniH te worden : die dan van delè Overig-neyt, naer de rechten der Hadt, gevonniH worden, en, naer d’achtbaerheyt gevonniH, weer te rugh lènd, om eeuwigh vall en bondigh te blijven , en gebruycht in d’uytlpraech van ’t vonnis delè woorden : Indien hier, te weten in delè Hadt, dit voorval gebeurt was, lbo Ibuden wy warelijch de fiiech in dier voegen , gelijch volght, von-nilfen. De beroepingen tot delè Raet van ’t vonnis van Gent,in de Betuwe gelegen, worden ooch derwaerts gevoert : en men bevind dat delè Raet lbo vermaert heeft geweeH, datmen ooch uyt de verHe-gelege geweHen van hier raetple-gingen verfocht heeft. Uyt het welch niet Ibn-

Gélderlant,

worden, om ter gefette tijdt en plaets te verlchij-nen. In defe vergadering hebben van alle oude tijden af d’eerHe Schepenen het voorfitten, middelen alle Iahen, doen ’t voorHel,vragen yder fijn gevoelen af; en ’t gene,daer de Hemmen van d’Ede-len en van de HooftHadt toeneygen , word voor vaH en bondigh gehouden : voorts,’t gene dat in delèr voegen befioten is, word door de Secretaris oft Geheymlchrijver van delè Hadt lchriftelijck by d’oude boechen bewacrt. Men vind noch by d’oude geheyme brieven van delè Hadt de belè-gelde gelchriften der Köningen van Denemarc-hen en Noorwegen, verfcheyde en feltfamc gun-Hen begrijpende , door de welche de burgers Handeling van de felve Hadt, die hoopmanfehap plegen, vriendelijch genodight worden , om in hun Ko-ninchrijehen te homen handelen : uyt het welch hlaerlijch blijcht,dat d’inwoonders en burgers van defe Hadt ooch met de hoophandel naer d’uyt-heemfehe lantlchappen beeficli heeft geweeH. Wijders, hier uyt blijcht nochhlarelijcher , dat ly haer ordening en plaets in de AnzeeHeden , onder de vooghdy van de Keullche Krey ts heeft, en van haer tot degemeene vergaderingen geroepen word , na dat ly door brieven , over de welchen te beraetflaen valt, verHaen heeft van welche articulen, die ly van d’eerlijche Raet van Lu-bech ontfangen heeft, men Iprehen fal. En hoewel lÿ, uyt oorfaech der hrijghs-beroerten tegen de Koning van Spanje, eenige jaren lang nagelaten hebben hun Gelanten naer defe vergadering te lénden , lbo hebben lÿ echter , in de tijt van het twaelf-jarigh beHant,hun Gemach-

C 2 nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;tigh-

’ tighden , met besondere laft van de ftadt, weer van nieus derwaerts gefonden , daer fy oock voor oen lid van de vergadering erkent wierd, en noch •overal de lèlve vryheden en rechten behout.

In dele lelve fladt, daer het Hof van ’t Graef-^■tnde ' fchap is , aen ’t weick de leengoederen van by na Stadt. ’t geheele Lantlchap , door de bant van’t leenrecht , toegelchreven fijn, worden de verlchillcn cn gedingen, die ly Leen-gedingen noemen,naer ’tleen-reclit van Zutphen, gelijck certijts de Sa-lilchc wet by de vreemde volcken geweeft heeft, gevonnift , op lulck een dagh.cn plaets, als daer toe gefielt is, onder d’eyckeboom , bydepuyn-' hoopen van’t oude Graven-hof, van ’t wcIck hiervoor gewagh gcmaeckt is. En onder een lindeboom , niet verre van de eyck in de lèlve plaets ftaende,word recht over de perlbonen en goederen gelproken,die gewoonelijckL^fw^o^^/er^w ge-noemtfijnjvan de welken echter meer in’t gebied van Roermond gehandelt word, daer veel gronden van de felve natuur gevonden worden. In de-fe felve fiadt word oock van de Rechters, uyt de beyde leden verkolen,overfiening van recht,vaii de minder Rechters aen’t oppcrite recht van’t Graeffehap verlbcht,verkregen ; en de handelingen van’t Gerecht,met de vlt;)nnifien,van de welche men geappelleert heeft,moeten binnen de tijt, van ’t fiads-recht gefielt, op verlies van hun recht, aen d’Overigheyt aengegeven worden, die, be-halven de genoemden uyt het Graeffehap, oock uyt het Pro vintiale Hof Gemachtighden tegen fe-kere dagh beroept,die in dit recht onder de Vor-ftelijcke naem oock het ampt van Voorfitter be-dienen. Defe fiadt heeft oock recht van Munt te flaen, volgens d’achtbaerheyt en wet des Key-fers, van’t weick tot getuygen verfirecken foo wel d’oude gefchriften , in de Secretarie bewaert, als de gellagen munt, die noch in veel handen omgaet. Om welcke làeck de Algemeene Staten, oordeelende dat het tot nut van hun Gemeente ftrecken Ibu , dat ’er geen ander munt gellagen wierd, dan in de naem en naer de wet der Provinciën, in ’t jaer m d c iv feker jaergelt, voor d’op-houding van hun muntllaen, aen d’Overigheden toewelèn, ’t weick , gelijck een gewoone laft, in de gemeene rekening gebracht is.

Men kan geen klaerdcr blijken van d’oudheyt ottthtji, van dele ftadt hebben,dan dat het geheele Graef-Ichap de naem van haer voert,en datly dele tijtel en waerdigheyt heeft gehadt, toen’tHartogdom van Gelder noch niets anders dan een Vooghdy was. Berchemius verhaelt,dat in leer oude tijden, eer Zutphen gefticht, en’t Collegie van Zutphen opgerecht was, de Vorften van Zutphen Graven vanZelhem genoemt wierden, en dat met dele woorden : De Graven van Zutphen wierden in de voorgaende tijden, voor de bouwing van de ftadt, envan’tCollegie van Zutphen, Graven vanZelhemgenoemt ; van de welcke een, Graef Baldericus genoemt,’tkafteelZelhem, tulTchen Niel en Meer van Duffelen boude ,• van welcks afkomft ick lèkere Graven van Zelhem, name-lijck Graef Theodoricus, en fijn broeders, Alar-dus en Gerardus, met hun nakomelingen, foo wel vrouwen als mannen, in lèker oude Kerck van Meer tot hun geheugenis gelchreven heb gefien. Maer de genoemde Graef Baldericus, Graef van Zelhem, deê, na ’t afwerpen van fijn kafteel van Zelhem, met de fteenen daer af het kloofter der Monicken van S. Benedidus oprechten , ’t weick hy met rijeke inkomften verlbrgh-de,ennu de wereltlijckeKanonicken van Zeflica toebehoort. Men heefi dieshaben niet te tyoijffelen dat Duff Ha met Zeflica onder de heerfchappy quot;pan ^t Graef-{chap 'ygt;an Zutphenpeflaen heeft, fchoon nu Duffiia aen ^t Vorflendom Tan Gelderlandj en Zeflica aen^t Hartoch-dom Tan Kleef geToeght is. nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;quot;nbsp;' ' ~

R N H E M Word van vele Schrijvers in de Latijnfche tael he^m, byna als of men wooning van de Key-ferlijcke Arent feyde, genoemt. la de voor-naemften van deGel-derfche adel, Arnhey-

mers genoemt, vertoonen d’Arent in hun fchildenen wapenen, gelijck oock de ftadt lelve. Byna al de Geleerden ßjn hier in eens .en eenigh, dat de plaets, die van d’ouden, en

voornamelijck van Tacitus o^renacum noemt word, dit ons Arnhem is. Dit lijn Tacitus woorden : ~Daer nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;noch Joo ^eel oor-

logh overgebleven , àat Qvilü à’onderjlant der benden , vleugels , en legioenen in vier deelen verdeelt, en in groote vlecken gelegert, aengetaji heeft', het tiende legioen i Arenacum, het tweede te quot;ïBatavodurum, en deleters der benden en vleugels te Gr innés, enteVnda. Allewelcke plaetfen , de namen niet geheel verloren hebbende, in ordening geftelt, wy hier füllen by-vocgen,te weten: Arnhem, VVageningen,'R.he-nen, en lAVijck te Uuerfede. Het Reysboeck van Antoninus meld oock van fekere plaets, die daer (^Arenatium genoemt word. Defe plaets leght niet verre van Nimmegen , naer de Rhijnkant : hoewel men oock een vleck vind, niet verre van Nimmegen, tulTchen Buren en Tiel, dat Aricum genoemt word. Daer is oock een dorp en kloofter, dkencum genoemt, niet verre van Arnhem; en daer ßjn vele,die onderfoecken of defe plaets de naem aen de ftadc gegeven heeft, met byvoeging van een A, ’t welck vloet betekent, als of het

Arencum was. Maer dit is van al te verre, en

mißchien vruchtelooßelijck opgefocht,voor-namelijck, om dat men in d’oude tafelen Re-dinchem , en niet Rencum gefchreven vind. opperhof. heden ’t hooft van de Veluwe, en de fe-tel van de voornaemße Raet van ’t geheel Her-toghdom. Sy is machtigh, heerlijck, fterek, ' en rijck van burgers ; en , uyt oorfaeck van de Rhijn, die by de Sabels-poort aen de veften fpoelt, en door d’omleggende boßchen, fon-teynen^ en beecken heel aengenaem en ver-makelijck, en foo gefont van lucht, dat men niets tot de gefontheyt en tot het vermaeck van deßadtwenfehen kan: foodatfegemeen-lij ck Arnhem degenoeghlijckfie genoemt word; en dit te meer , om het bofch , dat eertijts dicht aen de ßadt was, ’t welck daer na,

in’t belegh van Philippus van Ooßenrijek, daer af men in de Hißorien leeß, tot aen de gront afgehouwen is. Daer ßjn oock aenge-name hoven en tuynen der burgers, van de Gelderlandt.

welcke fy omringt is, en lußige beemden aen d’ooßßjde, in’t gemeen het Arnhemer-’t Arnhc'» broeck genoemt; die in ’t jaer van Chrißus ge-boorte clo ecc lxiv, toen een groot deel van de ßadt door de brant verdelght was, door d’Overigheden aen hun burgers uytge-deelt wielden. De voornaemße vloet,uyt de nagelegcne heuvelen gerefen, en in de voor-ßeden verfcheyde draymolens omdrijvende, vloeyt op het uytterße deel in de ßadt, en, een watermolen in de felve , tot groot gerief der burgers, omdrajen doende, entlaß ßch in de Rhijn. Naer de ßjde van de Veluwe , en ter plaets,daer men naer Maeßricht gaet,buy-ten de ßadt, is een heuvel, van de wclcke ßch een lußige aenfehouwing over de naeße landen van de Betuwe en andere vertoont.

Ter felve plaets, naer de noordßjde, heeft defe ßadt de heuvels en dalen van de felve Veluwe, die metboflehen en heyde beplant ßjn, in de welcke met groot vermaeck verfcheyde fqprten van wilde beeßen , die den jagers overal voorkomen , gevangen worden. Ick verfwijgh noch de nabygelege vyver, eertijts met een graft en wal omringt, om de wilde beeßen te bewaren, de VVtltbaen genoemt, daer de Hertogen van Gelderlant ßch in de jaght plegen tc verlußigcn, en nu heel dien-ßigh tot een wandeling voor de burgers is.

Aen de zuydßjdc , en over de Rhijn, ver-toonen ßch de fchoone Betuwfche velden, die T leer vruchtbaer van haver, garß,erten,bonen, Bewv. en andere granen ßjn. Defe ßadt heeft vijf poorten , van de welcke de vier van gebacke Poorten. ßeen heel ßerck gemaeckt, en tegen ’t gewelt van buyten gelijck floten gebout ßjn. Degene , die de naem van S. lan heeft, wierd in tjaer m d xxxvii, door’t gebied van Her-togh Karei, die voor de komß van Keyfer Karei de vijfde bevreeß was, met een treßelijck gebouw en ßerckte,opde koßen der burgers, verßerckt : gelijck oock de veßing daer aen, die naer de Rhijnpoort is, het uytßeeckenße werek van de gehecle ßadt, en ’t rondeel, den Gelderfchen toorn genoemt; welcks puyn-hopen en'vervalle broeken men noch leggen ßet, en die van de felve Hertogh in ’t felve jaer gebouwt wierd. Aen de felve Rhijnpoort word defe ßadt meteen houte brugh aen de gemelde Betuwe, die daer tegen over is, ge-voeght.

De burgers ßjn heufeh, en beminners der Aertder wetenfehappen , onder de welcke vele van tmrgers. Adelijcke afkomß gevonden worden. Men heeft klare proeven van hun oude heldachtige deught, die hier uyt blijekt, dat de gene uyt defe ßadt gefonden waren, die Wagenin-gen en Sevenaer wonnen, en ’t kaßeel van

D nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;Niekerc-

Niekercken, door deMaeftrichters belegert, van’t belegh verloften. Ia Hertogh Karei de Stoute, Nuys belegert hebbende, kreegh fijn voornaemfte byftant uyt dele ftadt. Sy be-wefen oock hulp en byftant aen de Harder-wijekers, toen die , in’t jaer m d ui, het grootfte deel van de ftadt en van de burgers door een fchrickelijeke brant verloren hebbende, niet machtigh genoegh waren om de ftadt te befchermen ; daer een tamelijck deel der burgers omtrent geheele twee jaren tot befetting inbleef, tot dat fy, op d’aenkomft van Philips d eerfte, Koning van Spanje, weer t’huys ontboden wierden , om hun vaderlijc-ke ftadt te befchermenj gelijck uytd’oude ge-fchiedeniften klaerlijck blijekt.

■Gelegen-he^ t der ßadt. ' njan Ka- 'aucj.l iiceiL , ccii lt;gt;uucgie vd.HiVd.Huiueis.engt; lt;n(micken. ’t welck ecttijts van Walgerus, Vorft vanTei-fterbant , in de ftadt Tiel opgerecht, en, gelijck men verhaelt, in’t jaer van Chriftus geboorte m ccc xxviii derwaerts, als in een veyliger placts,gevoert is. Daer was oock in’tzuyderlijcke deel van de ftadt een kloofter der Francifkanen , in welcks kapelle , aen de ooftfijde , ’t hart van Hartogh Karei van Gel-dcrlant begraven is. Aen d’ooftfijde van-de ftadt was oock een kloofter van gewijde Nonnen , die in’t jaer m c c c c i v van de ftadt

Arnhem met defe woning befchoneken wier-den,welcke,allengs tot een heerlijekgebou geworden,eyndelijck weer aen de Stadt gekeert is, vermits hun getal byna geheel verfmolten was. In ’t noorderlijeke deel van de ftadt is oock een wooning voor de Rhodifche broeders, de welcke heel oud is. De kerek daer af, aen S. lan gewijd , vertoont echter een won-- derlijeke outheyt, fchoon fy,in’t jaer m d xxv, Jehebroe- Jqqj. fchtickelijcke brant, die d’een van de torens, en de geheele ftadt vernielde, wan-fchickelijck is gelaten. Sy heeft van outsinde marekten de tol der waren, die uyt deVeluwe

naer de ftadt gevoert wierden : ’t welck in ’t jaer m c c x l van Otto , Graef van Gelderlant , afgekocht wierd. Onder de Gods-huyfen, die drie in ’t getal, en een fekere toevlucht der behoeftigen fijn , is oock het oude Gafthuys, met jaerlijckfche inkomften rijeke-lijck verforght, daer de burgers van ftechte ftaet, en die door tegenftant van ’t geval tot armoede gebracht,fijn, met een godvruchtige mildadigheyt onderhouden worden. DitGaft-huys wierd eertijts Gods Sjlant genoemt, gelijck in deHiftorieop fijnplaets verhaelt word.

Hier is oock een Parochie-kerek , heerlijck gebouwt, met een treftelijeke toren, die uyt-inuntende van gebouw is. Sy was eertijts aen de heylige Martinus, maer is federt het jaer M cccc LUI aen de heylige Eufebius gewijd. In het binnen-vertreck , van uytgefne-den marmer gemaeckt, leght hetlighaem van Hartogh Karei begraven , daer men oock fijn beeltenis tot tweemael toe, feerkonftelijckge-maeckt,aenfchout. Daer is oock een Hofeer- uof. tijts de woning van deVorften van Gelderlant, ’t welck in’t jaer m d lxxxix doorbet buftekruyt, dat men niet wel bewaert had, ten meeftendeel vernielt wierd. Daer waren Klooflen oock eertijts, behalven het kloofter van Re-dinchem, in de voorfteden drie kloofters, in vermakelijeke plaetfen gefticht, en byna alle even verre van de ftadt gelegen. D’eerfte ordre befit het gene , ’t welck aen de heylige Auguftinus ge wijt is, nbsp;nbsp;^ariendale genoemt

word. De godvruchtigheyt van dit gebroe-derfchap aen de behoeftigen word boven d’andere verheven. Het ander, Jïdonickshuys genoemt, is van Reinaldus de tweede, Hartogh van Gelderlant,en van fijn gemalin Leo-noor, dochter des Konings van Engelaut, gefticht, en in hooge achting, uyt oorfaeck van de veelheyt der graven van Vorften en Helden, en van ’t ingewant van Hartogh Karei , dat daer begraven is. Dit kloofter was groot, en heerlijck van gebouw, endieshal-ven te verihaerder, om dat Arnoldus, Har- ' togh van Gelderlant, fijn wooning van d’an-deren afgefcheyden hebbende , gemeenlijck daer gewoont heeft. Het derde , Bethania genoemt, was een kloofter voor degecftelijc-ke Nonnen. Men fiet heden van al defe gebouwen niets anders, dan eenige ftucken en broeken van muren en puynhoopen. Men moet oock Oofterbecck niet met fwijgen voor-bygaen , ’t welck heden een flecht dorp is, naeft aen de ftadt gelegen, feer vermaert door de geboorte van Keyfer Henrick de derde, gelijck in de Hiftorie van Gelderlant op ’t jaer M XXVII in fijn plaets gedacht is. lek ver-fwijgh noch de Paftoor van dit dorp, die, Bernoldus genoemt, in ’t voorgenoemde jaer Biftchop van Uitrecht gemaeckt wierd, om dat hy aen de Keyfer boodfehapte dat hem een foon geboren was. nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;i

, De beltiering van de ftadt is dusdanigh. Sy heeft voor cerft een Rechter, die niet alleen-lijck de tijtel van Arnhem, maer oock van de Vel u we aenneemt, en de plaets van Voorfitter bedient, in d’uytvocring, foo wel van de criminele , als civile vonnilfen, gelijck oock in de faken, die tuftchen de vreemdelingen, oft tuftchen de burger en vreemdeling, voor Iaeger baneken voorgedragen en gevonnift worden. Hy word wel van het Vorftendom genoemt , maer echter van de Stadthouder van dat volck, gelijck met de Cancelier, en met dc Raet van Gelderlant verkofen. Ten tweeden,

fy

Van Ko-■ning Phi-■ii^s ge. •wonnen ;

■rel weer 'ver o -’vert.

Komt on- togh van Kleef en Gulick. Maer toen eynde-der Key. lijck,door d’onvetwinnelijcke dapperheytvan tot gehoorfaemheyt gebracht waren , wierd oock ten leften de ftadt gedwongen de Bour-gonfehen aen te nemcn,en t’ontfangen. Toen wierd, door ’t bevel van de felveKeyfer, omtrent het jaer m d x lui , de Raetinge-fteltjdie heden de verfchillen van’t Lantfehap naer recht en billijekheyt befiecht. Reynal-dus, d’eerfte der Graven van die naem, ver-kreegh voor defe ftadt, al voor twee hondert jaren en meer, het recht van munt te flaen : in voegen dar federt de handelaers gemeenlijk by Arnhemfche goude ftucken hun waren verkochten ; gelijck uyt de Hiftorien , en voornamelijck uyt de wereken en tijt-regi-fters der Vriefen blijekt.

Arnhem heeft oock verfcheyde geleerde

HEM.

mannen vooitgebracht, gelijck onder ande- Geleerde re Fejnier Tengnagel, van groote vermaert- ^(^nnen. heyt j niet alleenlijck door d’afkomft van fijn ouders ; maer oock door fijn leficn in d’Aca-ften van Gelderlant, en van d’erfïenis en ge-fchiedeniflen tot aen Keyfer Karei de vijfde : oock een befchrijving der voornaemfte fte-den en plaetfen , gelijck Valerius Deffelius in fijn Nederlantfche Bibliotheeck verhaelt.

nier en Frederick 'uan de Sande, Raetsheeren van ’thooge Hof j van de welcke de laetfte, oock Overfte van de Vorftelijcke fchatkift van Gelderlant, voor weynigh jaren den menfchen ontijdighlijck is ontruckt, dewijl dat hy een keerlij ck werck van ’tLeen-rccht begrepen had j ’t welck van fijn broeder Johannes ,

Raetsheer van’ ’t hooge Hof in Vrieflant, in ’t licht gebracht is. ffenricus Ac[wïipHy welcks kort begrijp van de Gelderfchc Kronijck in aller handen is, word oock in hooge achting gehouden. lek fivij g van de gene die noch heden in ’t leven fijn, en onder defe Chrißophortt/ FrouwertH een man van hooge achting, en die, behalven andere wereken, feker Poëma van VenantwFortunatuf uytgegcven en verklaert heeft ; dit werek, hoewel onbe-kent, is van groote vrucht, en behoort fon-derling tot de Hiftorie der laetfte tijden. An-felmus de Boot feght, nevens andere , dat ’er by Arnhem oock baftert diamanten gevon-yc^e-lt;//4-den worden , gelijck men in Vranekrijek , Bohemen , Silefien, Engelant en Ongeren

Revoort is door Marten van Röflem in’tjaer i5 57met een wal en praftjdochniet fterck, befloten. De-fe ftadc is van ^ater cn moerafTchen omringt , daer een dijck in gemaeckc is, langs de welcke men naer de poort en (ladt gaet, die oock geen andere , dan defe fmalle wegh, om daer by te komen, heeft. Het felve jaer , dat door ’t overgeven van vele Heden,als Grol, Oldenzeel, Lingen , Oetmarfen , Enfchede en andere, vcrmaert was, voeghde oockBre-voort by de verwonne fteden. Maurits van NafTou begon ter plaets, daer de dijck was en eyndighde , het werck van fijn belegh ; en fijn gefchut geplant hebbende , eyfchte de ftadt op. Dequot;? ftedelingen , die alleenlijck in twee vaendelenbeftonden, antwoorden kloek-moedighlijck , dat fy tot aen hun uytterfle adern de wapenen en ftadt voor Godt cn de Koning bewaren fouden ; op dat de beleggers niet fouden gclooven,dat fy die van Groflou-dcn gelijck worden. Hun vertrouwen ftont voornamelijck in de natuur van de plaets. D’anderc fteden waren met krijghswerckcn gewonnen ; maer rontom Brevoort was geen bequaem lant om wercken te maken. De gene, die voor’t belegh degelegenheyt van de plaets hadden gekenc , waenden dar men ’t water uyt de graft kon afleyden , om dat fy fagen dat het door een dam opgehouden wierd. Maer fy waren in hun waen bedrogen, om dat het lant van felf meer water opgaf, dan men aftappen kon, voornamelij ck in de hcrf ft. Daer by, de regen, op het vlacke velt vallende , wierp defe hoop om verre. Prins Maurits wierd echter niet wanhopigh , maer deê het water met rijs, hout en aerde , dié van de krijghslieden in facken aengedragen wierd, dempen. Hy fteldetoen fijnfchanskorven,die, uyt gebrcck van aerde, met rijs gevult waren. Gelderlarit.

Defe , hoewel onbequaem om ’t gewelt der fware koegels tegen te ftaen, gaven echtereen fchijn van fich, en , geftelt om de vyanden te bedriegen, deden foo groot voordeel, dat de dijck vijf hondert fchreden in de langte ge-vordert wierd, daer d’aerde tot een heuvel oprees , foo na aen de ftadt, dat men met koegels daer in fchieten kon. De matrofen fcho- Groete ten niet min vaerdighlijck, dan of fy wel be-fchut hadden geweeft. De wagenaers betoon-den gelijeke, ick fal eer roekeloofheyt, dan ftouthartigheyt feggen, in ’t aenvoeren van ’t rijs 5 hoewel niet weynigh van hen fneuvel-den. Na dat men al ’t gefchut tot drie malen toe geloft had, wierden de belegerden tot overgeving genoodight, maer vergeefs, ’t Gene, dat hun moet vermeerde , was dat, als de wal en tegenweer afgeworpen was, de graft tot een veiling verftrecken fou. Voorts, fy hadden weynigh hulp daer af te verwachten: want Maurits had biesbruggen , die op ’t water drijven , en bequaem fijn om fware laft te dragen ; ’twelck aen de ftedelingcnonbekent was. Men befchoot dan de ftadt met grof ge-fchut van twee plaetfen , aen d’ooftlijde uyt te». het quartier van de Graef van Solms, naer de halve maen , daer gemaeckt om de poort van de ftadt te befchermen ; en aen de zuydfijde het rondeel van de ftadt, dat van fteen , en naer d’oude wijfe in ’t ronde gemaeckt was. Toen de tijdt van ’t gedurigh fchieten der beleggers geeyndight was, deê het Régiment der Schotten een ftorm op het voorwerek, en Bupe-veroverde dat. Anderhalf uur daer na deê Bre-deroos Regiment een ftorm op de halve maen, die aen de weftfijde voor de ftadtspoort ge-maekt was. De belegerde fchoten dapper met canon en musketten, en wierpen met fteenen; en hoewel vele door het gefchut, onder welcks befcherming de beleggers de beyde wercken gewonnen hadden,weghgeruckt wierden,foo weken fy echter niet van de wal, en quetften vele van de beftormers. Daer was noch een eenigc fwarigheytovcr,namelijck de brugh op

E nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;een

Uit de hiftorie van H V G O

G R O TIV S getrocken.

Et jaer , ’t welck by de ChriRenen voor het lèRien-bondert lèven-en-twintighRe gere-kent word , was alree lèernae aen de lomer gekomen,fonder dat de Spaenfohen noch iets tegen de Hollanders voorgenomen hadden, vermits fy fich vernoegbden met de lchatkiR, die door het koReliick belegh van Breda uytge-put was,weer door de ruR te verquicken,en eeni-ge benden op de grcnlèn van Duytslant te vertonnen , om de fobrick in de gene te vermeerde-den, en de Zeelanders dat naer HulR pooghden te trecken,uyt oorlaeck van de nieuwe en Iwacke macht van Frederick Henrick, Prins van Oranje , die fijn broeder Mauritius in ’tStadthouder-Ichap gevolgtwas : in voegen dat door defo ver-fohillen de linnen in de war geraeckten, en de gelegentbeyt van iets te doen voorbyging. De Hollanders en Zeelanders , volcken aen de zee gelegen, waren van meyning dat men’t geit, ’t welck gereet was, en dat men op IntereR opnemen kon, tot befcherming van de zee, die warelijck nieuwe onderRant vereylchte , moeR be-Reden, vermits de tollen , daer mee defo laRen voornamelijck onderReunt wierden, ophielden. Want de Spaenfohen hadden onlangs de licen-tengeRoten,en d’onderlinge vervoering der waren van d’een en d’ander fijde afgebroken en verboden,die in de voorcraende oorloo; van d’een fijde om ’t gemeene nut, en aen d’andere fijde Gelder landt.

om de noot der beßndere lieden geleden wierd. Maer d’Over-YiTellchen Remden dat mcn’t gene, ’t welek men in ’t voorgaende jaer,na dat Olden-feel van lij n wallen ontbloot was, te voorlchij n had gebraeht,weer raoll hervatten,en Wefel, Lingen en Grol veroverenden ly boden uyt hun eige beurs voor lèkere tijdt aeht duylènt krijghslieden t’on-derhouden , om een grooter heir op de been te brengen, en de belèttingen vol te maken. Prins Fredrick Henrick felf, niet min O ver Re van de zee, als van ’t heir te lant, Remde met de gene, ce» raedt,e» die tot voorRant van de zee Ipraken ; en^ficli een voorfichtigh Krijgs-overRe betoonen willende, * liet niet af van degevarelijekheden te vertonen, om hen niet tot belchuldigers van ’t gene te hebben, dat daer tegen overvallen mogbt. Hy vertoonde dan dat ïietbelegh van Welèl veel krijgslieden behoefde, niet alleenlijckom de toegangen te lant, maer oock om d’overkomR van de Rhijn te bewaren : dat Lingen verre van de leben vaerdighlijck andere aenflagen, die van grooter belang waren,moghren aenvangen : dac Grol fteickvan krijghsvolck,,veden en gelehnt, en ’t welek noeh bet voornaemde Icheen, vijf uren weegs van de rivieren was ; en dat dieshal-ven de Spanjaert bequame middel Ion hebben , om de toevoer af telnijden,oft tot een veltllagh te dwingen, welcks aengangforgelijck, en wey-geringlchandelijckfou fijn, en voor ’t aenRaen-de de moedt en ’t vertrouwen der vyanden vermeerderen. De berading over ’t belegh van Grol kreegh toen d’overhant in defo dingen, die, ge-lijck men voorlagh , warelijck twijRelachtigh, maer in d’uytgang heerlijck waren. De Prins bc-hartighde dit befluytmet foo groote wackerheyt en naerRigheyt, als of hy niet anders geraden had. Men fond dieshalven d’acht duylènt mannen uyt, daer af wy gelj^roken hebben , die tot de bewaring der grenlen gefohickt waren, en toe te Ren dat de Spaenlche benden , die tot aen Keyfers waert,en in ’t gebied van ’t Bergfohe lant gekomen waren,nietnaerNederlant louden trecken. Het heir folf kreeg laR, de ruyters te 't Leg^y lant, en de voetknechten te foheep, om te min-der onkoRen te maken, ter plaets te vergaderen, daer de Rhijn, in de graft, die fijn naem voert, en in de Wael gedeelt,een eylant maeckt,’t welck van d’oudcn Batavia genoemt wierd : doch defo naem Rrecktefich eertijts uyt tot aen de zee, en is nu alleenlijck in ’t opperdeel gebleven ,

F nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;’t welek

’t welck onder Gelderlantbehoort,en de Betuwe genoemt word. Maer gelijck de wegh te water Ipaerlaem in ’t geit is,loo is ly oock d’onlèecker-heyt der winden onderworpen,’t welck hen toen fodanigh in hun hoop bedroogh, dat het krijgs-volck byna tien dagen ^ader, dan men gegilt had, ter belcheyde plaets quamen : in welcke rijdt (vermits ’cr geen gebreck van Ibdanige boden is) de vyant lichtelijck een groot heir kan uytbrcngen, om Ibnder twijffel de voornemens der Hollanders te breken. Maer de Spaenlchen hadden ( ’t welck een gemeen gebreck onder hen was) niet genoech verlbrght dat ’er geit, en •al ’t gene, ’t welck noodig is om een heir te doen optrecken,vaerdig was : ly hadden oock niet gelooft dat de Staten loo groote moed en krachten louden hebben, om een plaets, lbo verre van de rivieren gelegen, en lbo vaft van wallen , als Grol is, aen te tallen, ’t Gene, ’t welck groote-lijcks tot hun behulp llreckte , was de lift van de Naftbulche Vorft,die op de grenlên van Gulick, eertijts onder Vranekrijek behoorende, om dat deRhijn aenDuytslant tot een grens-pael ver-ftreckte, een bende van krijghsvolck gelbnden had, om de wegen naer de ftadt Goch te Hechten , even als of hy ’t op de Vaert gemunt had , die op ’t eynde van de voorgaende herfft van de Spanjaerden tuflehen Venlo en Rhijnberck begonnen, maer noch niet volmaeckt was, en met vier-en-twintigh reduyten belet wierd gehouden : {befie de befchrijygt;ing “Van dit -^erck in onß Atlas.) Terwijl de vyanden met dele bekommering opgehouden wierden, verdeelde de Prins het voet-

’t krijghs-rccht was. Op de derde dagh,te weten op de twintighfte van Iulius, kregen ly Grol in ’t gelicht, toen de ruytery, voor uytgetrockcn , by nacht, onder ’t beleyt van Herman Otto, Graef van Styrum, de wegen, naer de ftadt ftrec-kende , ingenomen had : welck deel van ’tlant-lchap van Zutphen {yeelcks befchrijying in onß Se/èbij» Atlas 'vertconen) naer Duytslant ftrcckt, en fich wijd over de velden van Vreden verlpreyd, in de nbsp;nbsp;'

welcke Grol gelegen is. D’oude naem van de ftadt is Groenlo, ’t welck groen bofch betekent. Maer gelijck het lang verloop van jaren de ge-daente van de plaets verandert heeft, lbo heeft ly oock de lanekheyt van de naem ingekort, ’t welck heel gemeen by de Duytlchen is. In de Ibmer van’t jaer 1797 quam Prins Maurits, met ranTrim een heir van tien duylènt mannen,dele ftadt aen-taften : maer hy, verftaende dat Mondragon op hemaenquam, wilde liever van fijn begönne werek afftaen, dan ’t geval van de ftrij t verlbec-ken, lchoon Mondragon niet boven de lös duy-lènt voetknechten , en ruym duyfent ruyters fterek was. Twee jaren daer na , bracht Prins Maurits defe ftadt, en veel andere, over de Rhijn gelegen,in’t gebiedt van de Staten,terwijl Parma , en de heirkrachten van des Konings fijdc met Vranekrijek de handen vol werek hadden. In ’tjaer mdc vi, in welcke tijdt de legers der Spaenlèhen fterek, en tot een groote hoop vergadert waren , vefte de Marckgraef Spinola (toen hy vergeefs gepooght had, ten deel door Buquoy, en ten deel lelf, de rivieren op verlchey-de plaetlèn over te trecken) eyndelijck hier fijn heir ,• en, volgens fijn gewoonte, de tijdt meer, dan fijn Ibldaten, achtende , als of in ’t verlies van ’t krijghsvolck de fchade kleyn, en in ’t verlies van de tijdt de lchade onvergoedelijck was , haeftefich tot de naderniiren,en,alles in lchrick gebracht hebbende, geliet fich fodanigh, als of hy de ftadt ftormender-hant wilde veroveren. DoorSph . Daer na dwong hy,met dreygende woorden,de- »oiaver^ fe veiling tot overgeven, eer de dagh quam, in de welck Maurits beftoten had de ftadt t’ontlèt-ten. Maer toen dele Iware pogingen der Spaen-Iche benden gebreck van geit veroorlaeckt hadden,daer uyt een Iware beroerte onder ’t krijgs-volck rees, lbo deê Prins Maurits, de gelegent-hcyt by ’thair vattende, en hoewel de herfft al-reê voorhanden was, een poging op dele ftadt, om haer metbelegh weer te veroveren j gelijck hy oock gedaen Ibu hebben, lbo Spinola niet vaerdighlijck hier op aengekomen was, wel met een heir, dat veel Iwacker, en heel in wanorde-ning was, maer met voornemen van de ftrijdt te, wagen j vermits liy will dat Maurits d’onlèkere uytgang daer af hardneckigh lchuwde, eer dat hy dieshalven alles t’onbelchroomdelijcker in gevaer ftelde. Hier op volgde ’t beftant,volgens ’t welck lbo wel d’andere veroveringen in d’oor-logh, als Grol,by de lelie beletters gelaten wier-den,waer uyt Prins Fredrick Henrick eer en achting voor fijn nieuwe heerlchappy Ibcht. Defe Gelegp** ftadt is in de vlackte gelegen, en om dat ly op de grenlèn van Duytslant leght,lb heeft men al overlang,namelijck onder de heerlchappy van Karei van Ooftenrijck, de vijfde van dele naem onder de

Parceval het beleyt hadden. Dulcken was oock Dapperhejt ttacgh in dc wachten te verdeelen gt;nbsp;en in de zgt;an deGoft- borftweeringen, daer mee de wallen en rondeelen wrnettr, omringt waren, weer op te maken, en de regelen van de daken af te nemenj op dat ly, door de koe-gels afgelchoten,niemant befchadigen louden;en met grof en kleyn gelehnt tegen de vy ant te Ichie-ten , en alle plichten van een goed krijghsoverfte te betrachten, terwijl fijn gelbntheyt liem fiilcks diegeepftetß toclict. Want hy, niet lang daer na met een muf. ketkoegel deur fijn lchouder gelchoten , wierd daer af loo Iwack van lighaem, dat hy fich te bed moeft begeven. Hy ontbood dieshalven de Ka-piteynen gelamentlijck voor hem, en gaf het op-perfte gebiedt aen Verreycken over, die hem weer vriendelijck bad, dathyeerft forghvoor de genefing van fijn lighaemlou dragen, foo veel als hem mogeli jek was : en beloofde dat hy’t gene , ’t welck hy uyt fijn bedde aen hem lóu ge-bieden, getrouwelijck en onvcrficghdelijck uyt-dfr beleger- vocrcn fou- Defe verlette nu veel dagen lang de den. wereken der Engellchen, en bracht fomtijts,door d’uytvallen by nacht, ’t Quartier van Graef Ernft in rep en roer, doch londer l\\^are lchade aen de beleggers te doen, dan dat ly eenige uytmunten-de krijghslieden dooden, gelijckoock Dromont, overfie van de wacht der Schotten, ’t Voor-naemfte oogemerek dat ly hier in hadden, was dat ly , terwijl d’oogen met de ftrijt befigh waren , eenige bode uyt de Itadt naer d’overften der Spaenlchen meenden deur te doen lluypen. Doch hun kleyn getal deê dat ly niet loo dikwils, als ly wei begeerden, uytvielen. Daer by , loo haeft hen de middel van verre uytvallen te doen benomen was, loo nam de ruyter het ampt van de voetknecht aen. Graef Henrick van den

Bergh , volle neef van Prins Frederick Henrick, die in de langdurige oorlogh onder de Spaen-Ichen ’t gerucht van een goet Velt-overfte verkregen had , was ondertufichen, gelijck men verllont, beefigh met fijn benden , die te Key- ßerjktßch. lèrs-waert waren, gelijck wy gelèght hebben, te verftereken. De Prins, om dele oorfiieck te beter op fijn hoede, lond eenigen, die van de Ko-lonellen verkolen waren, uyt, om by nacht goede wacht te houden, en de wallen te verftereken. Hy lond oock twee Regementen naer Zutphen, door wekkers onderftant de lijftocht van ’t heyr tot aen Lochern, oft langs de vloet Berkel tot aen Berkelo gevoert wierd, daer ly dan van een fierc-ker convoy ontfangen en ingchaelt wierden. De rivier lèlve wierd tot dit gebruyck geluyvert,en de bruggen afgebroken, over de welcke de troepen der vyanden, naer roofjanekende, uyt Welèl

geen vrucht deê , dan dat het een deel fbldaten om hals bracht, wierd geinijd. De Prins was de geheele tijtlang, in welcke de koomftvande vyant verwacht wierd , niet alleenlijck by dagh, maer oock by nacht beefigh j bewandelde alles, niet allcenlijck de fchanftcn , maer oock om te fien of ’er tuffehen de wallen eenige heuvelen waren,om die tot het gefchut bequaem te maken. Hy , hier meê niet vernoeght , ftelde oock ruy-terwacht aen alle wegen en toegangen ; en , aen ’t quartier van Graef Ernft gekomen,in een voch-tigh lant gelegen , befpeurde een hooger plaets, die als over ’t leger hing, en, fiende dat die dien-ftigh voor de Spaenfehen kon fijn, beval dat men die m’et een hoornwerek verftereken fbu. Hy gebood oock , dat men een legerwal weghnemen en flechten fbu ; en deê, om dat het begrijp ruym groot genoegh voor de benden was, een andere befchanfling van binnen ophalen , tot een hulp en ohderftant, fbo d’eerfte verloren wierd. Kort, men had in alle faken fbo verfbrght, dat de vyanden geenfins hier deur fbudenkönnen breken , om de belegerden t’ontfetten , oft de plaets behouden, uyt oorfaeck van de koegels, die van boven daer in hagelden. AenPinfèn, en Varick, die alreê gekomen waren, wierd in ’t be-fonder hun quartieren toegewefèn, namelijck ter plaets, daer de trencheen, tuffehen de quartieren van loncker Willem en Graef Ernft opgeworpen, een open uy tficht naer de velden hadden; een ge-mackelijcke wegh voor de vyant, die eertijts daer oock voorfpoedigh had geweeft. De Graef van den Bergh had het oock anders nergens op gemunt ; en hy, deur het dorp Vrede getrocken , nam hier fijn legering. Deruymte,dieny tuffehen jg wereken der vyanden liet, was omtrent anderhalf uur gaens. Hy, hier fijn heyr met de byftant der Duytfclie benden , omtrent een getal van achtien hondert uytbrengende , ver-ftcrekt hebbende, was ftereker van volck dan de

Prins, fbo van ruytery, als van voetknechten , fchoon hy , doch vruchtelooffelijck , verhoopte dat hy uyt de Palts, en van de Rhijn, niet verre van daer gelegen, noch nieuwe verftereking krij-* gen fou. Sijn heir beftontin 70 cornetten paer-yder van omtrent 60 mannen, en in hondert en acht-en-vijftighvaendelen voetknechten,ydcr po mannen fterek. Aen die fijde van de tren-cheen waren twee groote Schanffen, d’een aen de noortfijde,end’ander wat ooftelijeker. De Prins begaf fichnaer d’eerftgenoemde, metvijfenVeer-tigh vaendelen te voet, en een deel van de ruytery , met fes ftucken gefchuts : Graef Ernft had de toeficht over d’andere. Wijders, men plaetfte oock binnen d’omkring eenige Kornetten ruyters en die fbo verre van een , dat fy malkander lieh-telijck te hulp konden komen. Men ftelde op andere plaetfen vier troepen voetvoick, clck van duyfent mannen, om ter plaets, daer de noot hen eyfchte,te gaen. De wachten wierden in de fchanf-vreefde,verdubbelt. Wijders,dewijl men vermoede dat by, ficli hier vcrtoonende,elders een wegh fbulbecken, lbo beval men de brug by Winters-wijek , langs de welcke men over de vloet gaet, af te breken. De krijghskneclit, de wackerheyt ceintiige van de Velt-overfte navolgende , verdroegh ge* »eerßgt;g* willigh, en nooyt williger de dubbele arbeyt j en de fware gevaerlijcklieden. Men hoorde nergens eenige klachten, danalsaen d'een minder, dan aen d’ander geboden wierd. DeKolonellen overtroffen d’anderen, niet in te gebieden, maer oock in t’arbeyden j en in by nacht op de wachten te paffen, en de gravers tot fpoedighcyt aen te drijven. Onder defe ftack voornamclijck uyt de Heer van ßrederode , die fijn ongekreuckte adeldom tot op d’oude Vorften van Hollant berekenen kan. Maer GraefHenrick van den Bergh, nueenborft-weering op de wegh, die hy daer vond, en die de riek naer-landen lchcyde, opwerpende, verfterekte fich van voren. In de volgende dagh ging hy, by helder weer , met eenige benden nader aen ’t leger, en op fêkere heuvel, en, het gefchut losbrandende , gaf aen de belegerden te kennen dat’er ontlèt voorhanden was. Hy, dit gedaen hebbende , vertrock weer. De Prins l'agh wel dat alle hoop van tot fijn voornemen te komen, in twee dingen beftont , namelijck, in geen deurgang aen de Spaenfehen van buyten te geven ; en dat men fbo veel, als mogelijck was, met de wereken tegen de ftadt haeffe. Hy deê dieshalven voor daer tenen eerftde wal, aen de llincker fijde van loncker Prmtof Willems Quartier, gelijck oock aen de rechte fijdej daerhetmeeftegevaer was, hoogeropmaken ; en daer na oock de befchanflingen, die tuffehen hem en Graef Ernft waren. Hy voegde’r noch meer reduyten by, en deê noch andere verfterekingen voor de fèlve maken,welc-ker afbeelding terffont volgen fill. Men fpeel-de , uyt het Quartier van Graef Ernft , ge* durigh met het gefchut op de borftweering van d^onderwal, anders faufl'ebraye genoemt , en maeckte een opening van vier-en-twintigh voeten. Maer de belegerden, onvermoeyt in ’t ar- Kioeckheyt beyden, maeckten het gene, dat wcghgefchoten der beleger* was, weer op. Men ging ondertuffehen fpoe-digh met de galderyen voort, ja foodanigh, dat aen de Franfchen en Engelfchen niet meer ove-righ was, dan een derde deel van de graft te vullen, toen Verey eken , d’onderwal met twee ftucken gefchuts befettende , de wereken der beleggers aen ftucken brack, en met vuurwereken de balcken en ’t hout, gelijck oock het rijs, in brant bracht. De beleggers ’t gene , dat verwoeft was, tnderbe^ weêr opgemaeckt hebbende , kregen eynde- gers. lijck , door het gedurigh fchieten , d’overbant op het gefchut, dat op d’onderwal geplaetft was. Dit gefchiede echter niet fbnder fchade ; want daer fheuvelden twee uytmuntende overften van d’Engelfchen j Ramus en Proudus , van welcke de laetfte de plaets van Morgan, die afwefigh was , bekleedde en d’eerfte was overfte van de wacht. Men befpeurde ’t voornemen en de raden van Graef Henrick van den Bergh , ten deel uyt de faeck fèlve, ten deel uyt d’onder-fchepte brieven ; en ten deel uyt de gevangenen , welcks getal dagelijeks groot was, uyt oor-faeck

faeck van de flacuwe krijghs-tucht, die uyt de fchaershey t van de betaling der loldy Iproot. De Graef làgh , dat hy een vyant voor hem had, die uyt vrees van de ftrijt niet voor hem wijeken Ibu : en oock, dat de wereken te Iwaer waren, om

‘t Hoarne- nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;loutcr gcwclt vcrwouncn te worden. Hy had, .

men van volgcus dc raet van dc Marckgraef Spinola , be -Graef Hen- flotcu ficli in ’t midden tulTchen Zutphen en de : ''d^T^gh, vyant te legeren , om de toevoer af te fnijden.

’ Maer hy felf kreegh niet foo veel lijftocht,als tot voedlèl van fijn heyr noodigh was, en kon dat / niet naerder, dan van Welèl, en dat noch met ftereke convojen,krijgen. Hy had oockgebreck van wagens. Maer toen hy verftont dat een ftereke party uyt het Nalfoufche leger naer Zutphen getrocken was, om lijftocht en toevoer te halen, kreegh hy hoop van defe convoy in ’tweêr-keeren te llacn, en dus dc moed der beleggers te doen fineken , en den belegerden ’t hart in de boelèm te fteeken. Maer hy wierd verhindert in dat door de dcfo kaus tc wagen , door de verkeerde krijgel-fijntverhin- bgyt en ftribbcling der Italianen en Spanjaerden, wort. beyde om de voortocht twiften,vermits d’ordre vaneerftte trecken , volgens ’t krijghsge-bruyck,aen d’Italianen gekomen was,en de Spanjaerden fich op het recht van heerfchappy beriepen. Sy konden door geen redenen,oft door geen gebeden bewogen worden tot afftant van hun ontijdige twift: ja hun verlchil liep foo hoogh, dat d’Italiaenlchc Kolonel Campolaterri ern-ftelijck’tontllaen van fijndienft verfocht. Dus ging die gelegcntheyt voorby.Graef Henrick van den Bergh vertoonde fich eyndelijck metgroote macht op d’een plaets, om daer een aenval te doen , terwijl een deel volcks aen een andere fijde , daer de ftadt niet foo wel bewaert was, deurbreken fou ; maer dit geluckte niet : want Hjdoeleen de gcnc, die dit nieuwe werek, daer mee’t quar-jjgj. Graef Ernft befchut was , gelijck wy gefoght hebben , by nacht üen de rechte fijde beftormden , cn de palen omgeruckt oft afgehouwen hadden, en foo na gekomen waren, dat ly met de fpietfen konden ftrijden , wierden met foo grootc kloeckmoedigheyt, als fy aengeval-

Qelde riant, ■

De Trin} komt de pj-nc te hulp.

waring van fijn quartier aen Wits , die, overhe Lof van de van de waghten njnde,dit laffigh ampt met geen Majoor minder moed dan wackerheyt bekleedde. Ho-ratius Veer, een man van uytmuntende dapper-folding van de Staten waren,uyt het lèlve quartier getrocken , en door een teken met vuur verwit-tight dat ’er gevaer was ter plaets, daer Pinlèn ’t gebied had , keerde fich derwaerts. ’t Gevaer op defe beyde plactfen verdween , foo haeft als de dagh aenbrack. Toen,opdelèvcntiende dagh van Auguftus, al ’t overige van de graft van d’En- De geliehen en Eranlchen , aen de welcke d’oude in-gebore vyantfchap tot een aenprickeling van hun plicht verftreckte, gevult was , begon men de mijnen onder d’onderwal te graven. De Ichilt-wacht lchoot een duyf in de vlucht, die brieven pe» ^i/e-van Graef Henrick aen de belegerden bracht , gende bode daer door hy verfocht, dat ly iemant fouden fon- , den, om hem aen te wijfon wat ly behoefden , en in welck quartier’t ontlèt deurgebracht kon wor- dcor den • en dat fy foo dit niet wilde gelucken , by ‘t voornc-nacht met vuur , en by daegh met roock fouden te kennen geven, hoe langly noch tgeweltder ontdeckf beleggers konden tegenftaen. Ely fohreef oock, dat hy noch eenige heirkrachten verwachte, cn dat hy , die verkregen hebbende , alles beftaen, en hen niet verlaten fou. Een krijghsknecht uyt deftadt , by duyfter deur de wacht geraeckt, had defe duyf, en met defe noch een ander aen

F 4 nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;Graef

GraefHenrick van denBer^h gebracht,die {onder twijöcl weer naer de plaets van daer {y gekomen was,vliegen fou,vermits ly daer jongen had. Dele lift had echter geen gewenfchte uy tgang. Maer uw feker krijghsknecht van de Graef geracckte ter

Bnyck in de ftadt , en bracht hoop van outlet mee. Verreycken, dit tot fijn voordeefgebruyc-kende, dreef de fijnen aen, om niets onverfocht te laten. Maer hy had , tot fijn ongeluck geen werekmeefters, die door hun tegenmijnen de mijnen der vyanden vruchteloos konden maken. Doch hy dec groote lchade met de vuurballen , die met de haut geworpen wierden. Maer de gene, die by nacht uytgegaen waren, om van d’on-derwal de gravers der vyanden te vangen, oft hun wereken te breken, wierden gefien en afgedreven , lbo wel ter plaets, daer d’Engellchen, als daer dcFranfchen waren. Verreycken ging oock, met drie hondert mannen verleit, tot tweemael in de duyftere nacht over de brugh,die by daegh afgebroken wierd , om het outlet, indien het milfchien quam,t’ontmoeten. Macrhy,vruchte-der ^ooiïelijck hict Opgcwacht hebbende, deê een ie'.cgerden. acuval op dc loopgravcu van Graef Ernft, die , hoewel niet ramplpoedigh , echter geen vrucht deê. Onder de Kolonels der Staten was Hauteri-ve,de loon van Chaftel-neuf, die,een wonder onder de hovelingen, fijn geheel leven, tot aen fijn uytterfte ouderdom, in alle ftaten

lijck verlieten hnd Jax hy om dele oorlaeck in deRaet des Konings vanVranekrijek uytmuntte. Defe was toen overfte van de Franfchen, om dat te verwachten had, indien de bloedige Mars fijn leven niet ontijdighlijck afgefneden had. Terwijl dc belegerden fich in alle dingen verhaeften, geracckte , door d’onvoorfichtigheyt van een Oftninci^ krijghsknecht,het vuur in twee vaten bulTekruyt, dat, alles verplettende, veertigh van d’omftaen-ders weerh nam, oft verbrande. Hauterive wierd weer uytgelonden,om de ftadt op t’eylchen. Dulc-ken j tot berading komende, overwoogh dat de vyanden onder de veften waren gekomen, en dat hy te weynigh koegels , en niet krijghsvolck genoegh had, om de horm, die op drie plaetlèn gelevert Ibu worden, af te weeren. Hy, vergeefs om verlof, van naer Graef Henrick van den Berg

te lenden, gebeden hebbende , maeckte beftant voor een korte wijl ; en, na dat men van weerfij-den gyflelaers gegeven en ontfangen had, foo trof men het verdragh, ’t welck met dat van Bre-da niet verlchilde, en dat in de volgende dagh wordge-van de Prins, en van Dulcken befegelt, en op de derde dagh vervult wierd. Men hield in geen andere nachten nauwer wacht in’t leger, dan in defe tijdt. De ruytery en’tgrootfte deel van ’t voet-volck was in de wapenen , uyt vrees van dat ’er eenigh bedrogh onder wefen moght : ja men fond oock belpieders aen alle fijden uyt. De fte-delingen verkregen hun oude wetten en rechten;

en dat de krijghslieden aen de gene , die uyt de van’t/elve. ftadt trnrken , en daer in quamen , geen fchade oft ongelijck louden doen. Men vergunde oock aen hen volkome macht van de Koning van Spanje te verkrijgen , om deur de landen te trecken ; maer lbo veel het ander aengaet, onder de heerlchappy der vereenighde Staten te blijven. Degene, die vertrecken wilden , kregen verlof van hun goederen Ibnder belafting binnen de tijdt van een jaer uyt te voeren. Men gaf aen de Biftchop verlof van onbekommert binnen twee maenden te vertrecken. De Bilfchop van dele plaets was Philippus Rovenius, met d’ecrnaem van Aertsbilfchop der Philippers verciert ; maer in der daet door ’t bevel van de RoomfehePaus toefiender der gewijde dingen in Hollant, en over de plaetlèn , die weer onder ’t gebiedt der Spaenlchen mochten geraken. Dele, van laege afkomft, uyt de ftadt Deventer, maer door fijn geleertheyt vermaert, was dit ampt, en defè waerdighcyt aen de vrientfehap van lanlbnius verplicht, die te Leuven het ampt van ProfelTor in de Godtheyt bekleed , en fijn leven met fijn belijdenis gelijck betoont heeft. Defè,door fijn onderwijs aengemaent,heeft oock geftreden om fijn recht tegen de nieuwe gemeenlchappcn der Bilfchoppen, uyt d’ampten tredende, te behou; den. Aend’andere prieftersen monicken, gelijck oock aen de gewijde nonnen,wierd keur gegeven van in de ftadt te blijven , oft elders hun woning te nemen, en d’inkomft der goederen, die fboda-nige lieden toegevoeght waren, te genieten ; op dat aenniemant totkhadegedyen Ibu dat hy de gewijde ftaet bedient had. Dc belètting trock uyt j gelijck befproken was, met hun paerden, nbsp;nbsp;nbsp;*

wapenen, vaendelen, en met twee ftucken ge-Ichiits , en ’tgene , dat tot het gebruyck daer af dienftigh is. De gevangenen wierden van weer-fijden verwiffelt, Ibnder eenigh losgeit te betalen ,

len, bchalven ’t koflgelt. ’t Gene, ’t weick voor de Koning van Spanje, tot gebruyck van d’oorlogh, oft tot leefmiddelen vergadert was, wierd in handen van de gene gele vert, aen de welcke ampt bevolen had. Maer Dulcken trecken va» bchicld het gene, dat hy hier af op fijn eygeko-’tverdragh. Hen gcmacckt had. De Prins gaf oock konvoy aen de gene , die uyttrecken Ibudcn , en twee hondert wagenen, om hun goederen te voeren, gelijck oock’t gene,dat de beléttingin ’t belegh, on daer te voren , gerooft had ; tot dat ly aen ’t leger van Graef Henrick van den Bergh gekomen waren. Men weygerde den fiecken niet in deHadt te blijven, totdat ly van hun wonden genelén, en ge lont geworden waren. Men verfe-kerde oock aen d’Officieren van de Koning van Spanje, dat hun eyge On belbndere goederen hen Ibuden volgen, en gaf aen hen twee maen-den tijdt,omhun laken deur’t lant te beflechten. Al wat ly bedongen hadden , wierd getrouwe-lijck volbracht ; en de Prins wilde lelf de gene, die deur fijn veHingen uyttrocken,aenlchouwen. ’t Getal der doden was byna hondert, en dat van degequetHen een weynigh meer. Graef Henrick van den Bergh wachte niet langer , dan tot aen de volgende dagh, vermits hy geen hoop had, om iets op’t leger aen te vangen, ’t Gene,’t weick d’eervan Fredrick I-Ienrick,in de Hadtgetreden, vermeerde, was dat fijn broeder Prins Manrit« tot tweemael vergeefs gepoogt had defe veHing ïjgt;f der te veroveren. De gene, die in de faken van d’oor-verevering. logli kundigh waren, aenmerekten dat ’er te voren noyt Hadt met graven gewonnen was, die lbo Herck van onderwallen,oft faulfebrayen was:

oock dat men by ons geen voorbeelt van een overwonne ftadtliad , die niet aen eenige rivier was, de welcke bequamelijck toevoer aen de beleggers kon geven, londer dat de vyant lulcks verhinderen kon. De gene , die veillant van d’uyt-heemlche faken hadden , verwonderden lieh van dat een Gemeente, in lbo enge palen bello-ten, en door hun eyge pogingen, en die van hun bontgenoten, lbo groote krachten hadden gehad, terwijl de Köningen, en de gene, die anders machtigh fijn , voor het buys van Oollen-rijek moeten Iwichten , en hun befchutting en behoudenis aen hen verplicht achten,of,alsaen-Ichouwers, ftil fitten, en ten deel in tweedracht tegen malkander fijn, jafoo,dat ly, tot de wapenen uytgeborllen, eens anders voordeel op hun eyge kollen betrachten. De Prins,begeerigh om . eer te verkrijgen, was echter niethaelligh naer

’t Hof, om in de vergadering der Staten te ver-Ichijnen; maer bleef omtrent dertigh dagen lang in defe plaets, daer hy op alles ’t oogh had , en ’t lelve in beter haet bracht. Op d’eerlte Ibndagh wierd de kerek, volgens ’t recht van d’oorlogh, aen de vergadering derGereformeerden overge-levert, daer de Prins mee by verfcheen. De lijf-wachters hadden in ’t begin de wacht over de lladt : daer na wierden drie vaendelen in hun plaets gelbnden , en ’t Gouvernement aen de Graef van Styrum gegeven.Maer op dat de vyant niets aen d’oevervan de Rhijn aenvangenlbu, lbo wierd aen Pinien belall met lèventien vaendelen Ipoedighlijck derwaerts te trecken. De loopgraven, en de wereken wierden gefleckt, de galdcryen wegligenomen , ende/clians,die Grol belchut en door de koegels gelckonden was, weer opgemaeckt. De trencheen,die tuHclien de lchanflen geweell, en tot tegenweer gedient hadden , wierden tot aen de gront geflecht, gelijck oock alle andere veilingen. Men gaf den krijghs-lieden tijdt, om allengs adem van hun arbeyd te fcheppen. In dele tijt quam een geheele kornet ruyters, in lèventigh mannen beftaende die ka-rabinen voerden, onder’t beleyt van Robert van Ekeren van de Spaenlche lijtie tot de Prins over. Dele , voor de Keyler aengenomen, londer echter noch de eedt gedaen te hebben, hadden, op ’t verfoeck van Graef Henrick, fich by de Spaen-fehen gevoeght. Maer ly,verwachtende dat men loldy aen hen betaelde j en hen van hun moeyte

voldeê, kregen geen van beyde, en begaven heh dieshalven, ecrlÿ in gebreck vervielen, in lùlck een plaets , daer fy hulp en Ibldy te verwachten hadden. De naelle Ibrgli was te bcllcllen,dat de Croi tvort graften gelûyvert wierden, en dat men ailes, tot d’oorlogh, oft tot lijftocht nootfakelijck,binnen Grol deê voeren , gelijck oock in Brevoort, een ftadt niet verre van daer, en onder ’t gebied der Staten llaende. De Prins , voor Groningen be-vreeft, vermeerde de beletting van die lladt, en Ibnd een deel van de ruy tery uyt, om ’t leger der vyandcu tv- LefpieHen , dat niet verre van daer ,

Henrick van den Bergh dee desgelijeks, en bc-llack een belaging ter plaets,daer,gelijck hy verhoopte,de Nalfoulche ruytery komen Ibu : maer al vergeefs j want de Veltovcrllen waren beyde lbo voorfichtigh, dat d’eengeen gelegentheyt om fijn fiagh waer te nemen aen d’ander gaf. Het gelchut wierd uyt het leger in de lladt Grol ge-bracht,daer in men vier vaendelen voctvolck,en befettin» ; twee benden ruyters totbefettinginvoerde. Men maeckte in de graften van de lladt lbo veel nieuwe veilingen, als ’er rondcelcn aen de vellen waren, cn belchutte de ruymte, die geen rondeclen hadden, met defe nieuwe wereken , die op fijn breetllegelijckfijdigh waren,en voor Icherp toeliepen. De Prins was wel gefint om oock naer Lingen te trecken, maer de tijdt van’t jaerverhinderde fiilcks, vermits dcherfll alree voorhanden was. Graef Henrick van den Bcrgh was oock een beletlèl hier af 5 want hy, overvloet van lijftocht, en ’tgene, dat tot belcherming der Heden dienHigh was, ontfangen hebbende , haV bevolen, dat men krijghsvoick , met Herck konvoy, om niet van hun reys verlleken te worden, derwaerts lénden Ibu. De Prins, al delé wereken ge-maeckt, de IchanlTen gellecht,en het leger afgeworpen hebbende, Ibnd de lchepen,die met fiec-ken, en met het reys-tuygh geladen waren, voor uyt,en voerde ’their overlant naerZutphen. Ely 't Ee^er verdeelde echter fijn heir niet verre van malkan- «w o? de der;maer in de beléttingen,die aende Rhijn oft Yfel gelegen fijn : want Graef Henrick van den Bergh, fijn benden by Raesvelt houdende, hield fijn leger in, en begon lieh daer aend’Ylélte vertoonen , die lang leer kleyn is, tot dat fy een weynigh Iaeger, door Druliis oud werek, groot er word, en haer water uyt de Rhijn ontfangt.

ArderwycKj, een Stade des Hertogh-doms Gelre, is gelegen in het Quartier van Velu wen, ïn teri Frifiorum folo, noortweftwaerts aen de Zuyder-zee, van de welcke fy meer als de helft omringt wordt, foo aen de ooft-als aen de weftfijde , ende neemt de zee al-daer noch meer ende meer toe ; want daer voor omtrent lxxx oft xc jaeren noch een groot ftuck voorlandts geweeft is, voor ende tuftchen beyde de bruggen, alfoo datter heeften gingen weyden , ende oock doeck al-daer gebleyckt wierde j maer nu is ’t felve federt die tijdt alles wechgefpoelt, ende noch eens foo veel daer by aen beyde de fijdeii ; door welcke dagelijekfehe aenfpoelinge der Zee, de mueren aldaer feer gekrenekt worden , ende koften veele jaerKjeks te onderhouden, als oock de beyren,die daer tot be-fcherminge der felver gemaeckt fijn. Aen de landtfijde is fy omgeven met veel fchoone hoven,boomgaerden, campen, weyden ende velden ; ende werden bevonden te fijn wel omtrent c c c der felver hoven ende tuinen, die defe Stadt feer verçieren ende playfier-lijck maecken. Een mijle verder landewaerts in, vertoonen haer verfcheyden boftchagien, daer allerhande loorten van wilde gedierten haer onthouden. Aen de fijde van de zee heeft defe Stadt twee bruggen, foodanige langs de gantfehe Zuyder-zee niet gevonden werden, van wegen hare lengte ende hooch-te, met afgaende trappen ende fteygers daer aen, tot gerief der reyfenden, ende der fche-pen : doch moeten de felve oock jaerlijcks veel uytftaen van wegen de hooge vloeden ende ys-gangen ; ieder brugge is wel c xxx treden lanck met de trappen ende fteyger.

Dat defe Stadt haeren naem ende oor-eenen inham ofte kromte der Zee, als oöck wel een wijck, ‘vicum, ofte toevlucht, ende vryheyt der gener,die om van ’t gemeine pe-rijckel bevrijt te fijn, ende te beter haere vy-anden het hooft te bieden, huyfen by een timmerden, om defelve te bewoonen in hare wijck ; könnende alfoo verftaen worden foo van de zee , als oock het landt, gelijck als men feght Daripu^ijck, Oofler^vijck, Sles-‘v^vijek, ’FardeuiJijck , Wyck of Zee, ende andere plaetfen meer, alwaer oock geen inhammen fijn. Qtto den derden defes naems, stichter Grave van Naffauw, de fevende Graef van Gelder ende Zutphen, heeft eerft defe Stadt laten bemuyren, in ’t jaer Chrifti m cc xxix, als oock infgelijeks Ruremondt, Arnhem , Bommel,Wageningen endeGoch; haer alle Stadts gerechtigheden ende privilegiën gevende, fijnde te voren maer opene Vlecken ; doch principalijeken heeft hy defe Stadt vereert met fijn eygen Naftauwfche Wapen, Wa^e».

wefende een gouden Leeuw in een velt van azur mec xiv gouden turven, gelijck ’t felve als noch van defe Stadt gebruyckt ’wordt 5 welcke van te voren een Cogge-fchip voor oudt

HARDE

bcgunftight hebben. Te verhalen voorts de vryheden , inimnniteyten ende privilegiën, die defe Stadt van haere eygeii Graven ende Hertogen veelvoudigh verkregen heeft, ware al te lanek om in dit kort begrijp gefielt te worden ; fal derhalvcn maer eenige weynige der felver alhier ten toon ftellen : want, behalven dat defe Stadt (gelijck hier voren is gemeldt ) van haer eygen Landts-heere Otto den derden. Grave van Gelderlant,amp;:c. is bemuurt geweeft, ende tot een Stadt ge-maeckt ; lbo heeft naederhandt Reynold den eerften, Grave van Gelderlandt ende Zutphen,van den KeyferRudolpho den eer-ften van Habsburg voor defe Stadt oock ver-CAiunte. kregen de privilegiën eener Munte, foo in gout als hiver, in k jaer m cc lxxxviii , te gelijck met de Steden Ruermonde ende Arnhem ; welcke munte dan een tijdt van jaeren aldaer in fwanek gaende , is eyntlijc-ken vervallen ende afgegaen, (hoewel men noch wel hedendaeghs hier ende daer komt te lien ftuyvers die eertijdts te Harder^^ijck geflagen lijn ; want in ’t jaer m d xxxvi de felve noch te vinden fijn geweeft) doch is daer naer int jaer m d lxxxiv, in plaetfe van de oude Munte, aldaer van Nimmegen getransfereert ende gebracht de Munte des Vorftendomç Gelre ende Gracffvkapc 'Znr-phen, (overmidts de goede gelegentheyt der lelver Stadt, ende tot meerder gerijf van de Koopluyden ) van welcke tegenwoordigh Munt-meefter is Johan Wijntges , welcke oock te gelijck de Munte van Over-Yftel ende der Stadt Campen bedient. Anno m ccc XLVin heeft Hertogh Reynolt van Gelre defe Stadt verleent alle vryheyt ende alle rechten, in aller manieren, ende in allen faecken, als de Stadt Zutphen heeft,oock jaer- ende weeck-marckcen. Anno m cccc xxi v heeft Hertogh Arnold van Gelre de Stadt Harder-^^ijek verleent een vrye jaermerekt, beginnende veertien da^en naer Vaften-avonts-dagh, op den Sondagh Keminijcere, duyren-de tot den Sondagh Letare, veertien dagen lanek, die nu noen onderhouden wordt, met die andere vrye merckt,die den eerften Junij begint,geduyrende veertien dagen tot S.Vyt. Den felven Hertogh heeft oock anno m cccc XXXV defe Stadt, gantfeh Gelderlandt door, tol-vry verklaert, ende dat om fonderlinge gun ft ende merekelijeken dienft wille, die hem de Stadt in ’t belegh van Bueren ge-daen heeft : noch heeft den felven Hertogh in’t jaer m cccc xliii defe Stade dit heer-lijcke privilegie verleent, haer gevende den afflach oft ftapel van alle de Zee-vifch, komende uyt de Noort-zee, alfoo dat tuf-

R W Y C K.

fchen Muyden ende Campen geen vifch landen mach , of die moet hier te Harder-aenkomcn,endc aldaer op den affiach gebracht worden; mach anders niet over de Velu wc naer andere plaetfen gevoert worden, by verbeurte van de Vifch.

Wat belangt de publijeke gebouwen de-fer Stadt : alhier is te lien een feer treftc-lijeken hoogen toorn van fraye ftruduire, dienende' den zeevarenden tot een Pharos ofte Baeck, foodaniHi dan in 2;ehcel Gelder-landt niet te vinden is, welende drie hondert en dertigh trappen hoogh,daer by eenKcrek genoemt de L. Vrouwe kereke , met een fchoon fteenen gewulft, byfonder het Koor, wclck feer kon High o ver welft is, in forme van een lanteerne , daer over fich dan yder een verwondert. Defe Stadt is in vorigen tijdenoockvoorfiengeweeft met fevenKloo-fteren, als drie mans ende vier van vrouwen : Het eerfte lagh omtrent een half-uure-gaens buyten de Stadt, op een feer bequame genoechlijeke plaetfe, ende wierde genoemt 's Heeren Loo, lijnde van de ordre van S. Jan die men nu Ridders van Malta noemt. Het tweede is geweeft een Francifcaner ofte Minrebroeder Kloofter, van de ordre der Obfervanten, gefticht van Eleonora, dochter van Eduard de derde, Koning van En-gelandt,ende Gemaelinne van Hertogh Reynold van Gelre. Het derde was der Frater Kloofter, van S. Hieronymi regel, gefondeerc door de Magiftraet felfs van' defe Stadt in het jaer m cccc xli, alwaer veel Clereken gein-ftitueert wierden, wefende als een Schoole, gelijck eertijdts oock te Deventer ende Swol gebruyckelijck is geweeft. Belangendede vrouwen Kloofters, is wel het principael-fte onder anderen alhier geweeft het Nonnen Kloofter, genoemt S. Agneta in Galilea ; fy waren Regularilfcn van S. Auguftinus, was een rijck Kloofter,daer meeft de edelen ende oude geflachten haer Dochters lieten in gaen, als fy met de felve verlegen waeren. Het tweede vrouwen Kloofter wierde geheeten S. Catharina, van de derde ordre van S. Fran-cifcus, wefende Obfervantijnen; dit kloofter diendt nu tot de Academie. Het derde was genoemt der Graeuwen-Sufteren Kloofter van den Klaeren-Dale, oock van de regel van S. Francifcus oft Sufteren van S. Clara. Het vierde was genoemt het Bagijnen Kloofter. Buyten defe Stadt, omtrent een fteen-worp van de Luttikc-poorte, placht oock te ftaen een Prochye-kereke geheeten S. Nicolaes, ende is seweeft de eerfte Kereke van defe Stadt, gefticht van de Heeren van S. Maria t Utrecht ; doch andere willen feggen, datfe

onder de galge in de aerde geflopt ; doch naderhandt, als de Geufen wederom meefter geworden fijn, is het felve lichaem wederom van daer gehaelt, ende eerlij eken in ’t vorige graf begraven ; ende wierde alfo dit lichaem driemael begraven : defe hiflorie wort verhack vAw'^ohanne Lamp a di o in fijn L^Leütficio Llt^torico , alwaer hy fprecckt van de groote ftrcngheydt van Duc d’Alva. By defe gelc-gentheyt kan men oock niet wel nalaten hier te verhalen , ’t gene P. VVinÇemiw Hi-floriarumÇuarum Prtficarum lib. 3. verhack, in ’t jacr duyfent vijf hondert drie-en-feven-

lem, daer hy aldus fchrijft : Jofephw L^alime-rins een Spaenjaert, Patroon ofte Kapiteyn over een Koninglijeke Galleye te Staveren , hielde het gantfche Vlie , en de havens daer omtrent in geftadigen alarm, ende vervolgde , met groote wreetheydt, alle die gene die foo datter naeuwelijcks veertien oft vijftien huyfen onbefchadight gebleven fijn ; daer bleven verbrant ende verfmoort wel vijftien hondert menfehen, onder welcke men feght dat wel drie hondert vijftigh Klercken waren, waer door dan tot een geheugenifle de-fes brants ende der overledene Klercken, noch huydendaeghs alle jacr op S. Pieters avont, wefende den laetflen dagh Julij des naemiddaghs te drie uyren, de Studenten alhier het gebruyck hebben , alle de kloeken defer Stadt te luyen. Doch mocht fich ie-mant verwonderen over ’t groote getal der Studenten , die doenmaels louden verbrant fijn 5 foo flaet te weten , dat al in het jacr duyfent vier hondert ecn-cn-vecrtigh,wefende meer als feftigh jaren voor defen brandt, de Magiflraet defer Stadt een feccker ac-coort ingegaen heeft met Meefter Plarmen Schurreniurgh, Regeerder harer Schole, dat hy binnen ’s jaers aldaer in de Schole leveren moefte drie hondert uytheemfche vreemde Klercken, van buyten Harder^uijek, die daer als Studenten woonen fouden,behalven noch de inlantfche ; ende en hadde hy die niet, foo foude men hem fulcks korten aen fijn gagie , naer ad venant het getal minder was. Defen brant begon des naemiddaghs (niemant wetende uyt dje cerft veroor-is; ende ginek fo hacftigh toe, dat het volck haer nergens willen te bergen, als in kelders, die nochtans oock al meeft ver-fmoorden : veel menfehen liepen met haere kinderen in de Prochie-kereke om haer daer te bergen, die doch meeft alle verbranden : de ftraten waren foo heet, dat ’er niemant over gaen konde; veel volck viel doot onder de gevelen ende muuren van de huyfen ; de kloeken in den toorn verfmolten, doch den toorn bleef flaen. Doenmacls was in defe Stadt veel goet gevlucht uyt de Velu we van de omliggende Dorpen , uyt vreefe des oor-loghs tufTchen de Gelderfche ende Bourgoenfehe , waer door het oock gefchiet is, dat felfs de burgers haer buyten de Stadt niet wel en dorften vertrouwen , ende dcrhalvcn des te meer menfehen daer door verbrant wierden. Daer wort verhaelt,dat feker Min-ne-broeder aldaer, defen brant fonde voor-feydt hebben , ende ’t volck dagelijeks ver-maent tot boete ende beteringe hares levens; op dat Godt fijnen toorn ende ftraft'e van haeren hals wilde afwenden. Die naer den

lagen. Sedert defen brandt heeft defe Stadt noyt meer wederom te rechte können refpi-reren, of tot haer vorige ftandt ende wel-vaert geraecken ; hoewel fommige Schrijvers verhalen, datfe naderhandt veel tref-felijcker ende heerlijeker fonde weder-opge-bouwt fijn, ’t welck doch fo niet en is ; want fy in der daet naer dien tijdt meer af als toegenomen heeft : den koophandel, die fy in vreemde landen placht te drijven , heel ver-flappende j wefende daer-en-tegens genoot-druckt voortaen noch dagelijeks te worfie-len tegens de furieufe zee en den rafenden ys-gang, die haer met geweldige vloeden nn en dan veel fchaden toevoegen. Het is aen-merekens-waerdigh, dat in ’t felfde jaer van duyfent vijf hondert drie j als IJarder^‘vijck verbrande , foo brande oock de Stadt Hin-loopen in Vrieflant met de Kerck geheel af; te Gorcum verbranden twee hondert huyfen; te Gief horn branden oock feer de veenen ; te Belle in Vlaenderen branden vijf hondert huyfen af j ende op meer andere plaetfen , doende groote fchade.In ’t felve jaer was oock een drogen heeten fomer, duyren tijdt, fterf-te,daer op datvolghde een feer harden vorft.

Wat de regeering defer Stadt belangt; daer is eenErf-Raet, die noyr iifgpfet Iran woorden, de welcke oock by fich feifs de keure ende eleótie heeft van nieuwe Schepenen te kiefen, ’t welck dan alle jaer des Sondaghs nae S.Pauli bekeering gefchiet, en kieft men gemeyn-lijcken uyt de outfte ende principaelfte geflachten defer Stadt, de gequalificeerfte per-fonen,die daer te vinden fijn: uyt de Schepenen ( welcher fomtijdts tien, elf, twaelf oft dertien fijn,doch aen geen feecker getal gebonden wefende) werden alle twee maen-den twee tot Burgermeefters in der tijdt gefielt , die abfolute macht hebben , de Schepenen te doen vergaderen, te prefideren, ende voorts andere Stadts faecken te dirigeren. Alle weecke fitten de Burgermeefieren ende Schepenen drie dagen voor Gericht, ad-minifirerende jufiitie, ende andere politijc-que faecken verhandelende. Van de Gildens defer Stadt werden oock jaerlijeks gekoren vier-en-twintigh begaefde mannen, die op den keurdagh aen den Magifiraet voorgedragen werden, uyt de welcke de felve als dan wederom twaelf verkiefi, die tot Gemeen s-luyden gefielt worden ; ende als daer wichtige ende importante affairen voorhanden fijn, als van oorloch ende vrede, impo-fitien in te willigen, oft diergelijeke faecken meer,foo worden fy in den Raedt beroepen, om haer advijs ende confent daer toe te geven , met vordere Stadts faecken haer niet bemoejende ; doch werden oock uyt het getal defer twaelf Gemeens-luyden vier tot der Stadt Rentmeefters verkoren, die der

Stadt inkomfien, renten ende pachten heffen ende beuren , ende wederom der Stadts lafien ende onkofien af betalen ; doende jaerlijeks haer rekening daer van. Oock is van wegen het Vorfiendom Gelte en Graef-fchap Zutphen alhier in defe Stadt een Schol-tus gefielt , doch voor de vreemdelingen alleen , hebbende geen meerder jurisdiaie* dan fimpel arrefi ende detentie, ende dat alleen voor fchade ende fchult ; als oock alle zeedrift van geftrant goedt te bergen ende aen te haelen : defe hout fijn eygen Gericht, gefterekt fijnde met twee keurnoteii of afli-ftenten ; doch foo de partyen niet gecon-tenteert fijn met haer fententie, foo mogen fy aen de Magifiraet appelleeren. Defe Stadt heeft oock van outs her die privilegie, datfe heeft een fouverayne jurifdiótie, van waer geen appel en valt, noch in civile noch in criminele faecken; heeft oock hals-ge-richt, derhalven fy dan oock van onverdenc-kelijcke jaren herwaerts tot noch toe altoos een Scherprechter gehouden heeft. De Ma-gifiraet heeft oock macht met bewilliging barer gemeynte feifs impoften te ftellen,naer dat den noot vereyfcht ; welcke heerlijeke privilegiën ende Regalia fy certijdts van haer Princen verkregen heeft door harege-trouwigheyde ende merekelijeke dienfien, aen de felve nu ende dan, foo in tijden van oorlogh als vrede, bewefen. Wat betreft de hanteeringe ende neeringe der burgers, de Bedrijf felve befiaet mcefi in dele drie foorten ; als in renteniers, handelaers ende hantwerekers;-'^ oock in de gene,die met den ackerbouw ende met beefien haer geneeren, foo binnen defe Stadt als in de vryheyt der felver ; noch fijn-der veel voer-luyden, viftchers, {chippers, bootfehuyvers ende dragers,maeckende met de Studenten t’famen ruym een vierde-deel van de inwoonderen. Boven de voorgenoemde, woonen hier van oudts en noch in onfe tijt veel Edelen en Patricii, jae meer als voor-ergens in eenige plaetfen hier omtrent; welc-ker namen ( om datfe in ’t oude Theatrum VrbiuWi van Geor^o uytgedruckt en verhaelt worden ) men oock hier tot een ge-dachtenifle nae de letters van ’t A, B, C fielt, om niemandt te prejudicieeren in fijn rang ende outheydt ; welcke fijn de volgende : Arnhems, oAmMs, j4rlers, ^roeckht^yßfjs, Toekofpen, Jßrienens, Bronckhorßen y Bloets » Brincken , Bollen , Coollt;v^agens , Cranen^ burghs3 Deiens, Dageraets, Diedems, Domp-felaers, E]ßens, Eßuelden, Golßeyns» Grollen, G 3 Uoe^

pI'oeklumS', Hellen, Hoemens, Hierdens, Haer-filtens, Harder^jijijeken, dCeppels, Landts-kroons, lt;i^Udaghïens, a^aurijfens, iHje^el-den, Oldenbarnevelts, Qmmerens, Pannekoec-ken, Ripper bants, Speulden, Schrajferts, ‘Tel-lichten,Hegnagels, Voeten, Vane^elts, VVit-tens, Wynbergens, WoRfens, VVencoms ; hoewel lommige van deß gedachten al ver-ftorven fijn , ende eenige vertrocken , heeft men die hier noch willen gedeneken.

Neerin- Onder de principaelfte hooft-neeringen defer Stadt fteltmen den vifch-koophandel, y/ÇX nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;Noort- als Zuyder-zee herkomen-

de : hier werdt jaerlijcks een ongelooflijc-ke quantiteyt vifch van allerhande foorte, niet alleen in d’omliggende plaetfen, als in Gelderlandt ende Over-Ylfel vervoert, maer oock tot in het Landt van Kleef, Stift van Munfter ende Coin, jae oock noch hooger den Rijn opgebracht 5 felfs oock de vifch in de Zuyder-zee gevangen, als fpiering, bott, haringen ende buckingen j waer door defe Stadt goede inkomften heeft, lijnde bevonden dat den Afflager eens op een jaer duyfent

Hollandt en Zeelandt, en een gedeelte van Vlaenderen verfien werdenj en overmits defe

R W Y C K.

ringe in defe Stadt; want alle de gene die uyt het Stift Munfter, ft Kleeflche-landt, Gelderlant, Over-Ylfel ende elders komen , ende over de Velu we naer Amfterdam haer willen begeven, al meeft haren wegh over Harder-^^tjek nemen,als lijnde de bequaemfte weg, ende oock van wegen de gerieflijekheyt der fchepen, daer door dan oock meenighte van burgers haer weten te genceren.

In dele Stadt wordt oock feer goct dick bier gebrouwen , ft welck feer lang duyren mach; waerom het oockdoor fijn vermaert-heydt, naer veel plaetfen buyten landts vervoert wordt ; als nae Rochel, in Levante, jae tot Conftantinopolcn toe, ft lelve werdt nu oock naer Ooft-Indien gebracht, ende met groote quantiteyt nae Brafil, Weft-Indien, Virginia,ende de Carybifche Eylanden; ende mach dit bier wel mede gerekent worden nelfens andere Oofterfche vermaerde bieren : oock is aldaer noch een ander foorte van dick bier, ft welck verre het andere te boven gaet; want het van wegen fijn vettig-heydt ende olyachtigheydt feer nae by het Jopenbier mach vergeleecken worden; want als maer een weynigh daer van in de handt geftort wordt, foo doet het ftracks de vingeren te famen klexzpn ; ende hadde Petrus Johannes Oliijariîss een Spaenjaert dit bier ge-

(want men geen handtwerekers oft onechte daer in aenneemt) die jaerlijcx eenige dagen een byeenkonifte houden, ende haer daer medecijne voor de gene die haer in de wijn verbuyft hebben ; want het de borft ende ribben fmeert, ende alle fchraligheydt verdrijft, wort oock derhalven van de vreemde luyden voor een prefent gehouden : anders foo is dit Gilde eertijdts gefondeert tot het onderhoudt van arme Schippers ende zeevarende lieden, die ooft en weft gevaren hebben, ende verarmt fijn ; gelijck dan het felve oock noch hedendaeghs veel armen de hant reyckt, ende op feeckere tijdt des jaers uyt-deylinge doet.

Deß Stadt vervult oock ’t geheele landt rontfom henen met haer Tybuckingen,ende alhoewel Enckhuyfen oock veel uytgeeft, fo is ’t

HARDE is ’t nochtans, dat de gene die van hier komen den prijs behalen, ende veel beter fijn, werdende over al aen goede vrienden verfon-den, voor een prefent ende delicatefie. Defe haringen werden, alhier in fchuuren oft hangen (gelijck men die noemt) gefouten, ende aen flockskeas opgehangen, ende met cyc-ken fpanen geroockt, waer door fy dan foo een fchoone gout-geele couleur ontfangen, werden daerom in d Latijn genoemt Haleces fumatïi ende in ’t Frans (jarengforé, dat is te fcggen , geroockte haringen, defe hangen vint men aldaer over de dertigh. Defe foorte van vifch heeft verlcheyde namen , ’ nae de plaetlen en tijdendaer indie gevangen wort; doch worden alle met een gemeene naem quot;Bückingen genoemt.

Wyen können hieroock nietverby gaen, fonder mentie te maecken van een edele ffuyte, die in haer fayfoen in defe Stadt leer overvloedigh gevonden werdt, als daer fijn de Everbefien , die van de naeft omliggende bofi'chen,met heele wagens ende karren vol, aldaer gebracht worden, welcke daer nae gantfch Hollandt door, jae tot in Zeelandt gevoert ende verkoft worden ; ende is bevonden dat de Veerfchippers defer Stadt, op een Somer alleen aen vracht van defe Befien verdient hebben over de vier hondert guldens , hebbende van ieder benneken een blanck j ende een fchip alleen heeft eens op eenmael achtien gulden aen vracht verdient; in de Medicijn-boecken worden defe Befien ‘vaccinia hacctzß^ve J\dyrüll^ genoemt ; de Duytfchen noemenfe nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;/ de Neder

landers ende Hollanders blaewv'U-beßen:, bos-beßen , kraecke-beßen , ende klap-kornen. Sy worden rijp in de maent van Junij, en duy-ren voorts de maent van Julij uyt, vallen daer nae felfs van de ftruycken af ; gepluckt fijnde en können niet veel langer duyren, als vier of vijf dagen: met wijn ende fuycker geprepareert, fmaecken feer wel, ende mogen met ceren verftrecken om in een naem-Kundigh bancket opgedifchtte worden: uyt-geparft fijnde geven van haer een feer fchoone blaeuwe ende purper-verwige couleur, waer mede de boeck-binders in Duytflandt haer pergamenten ende papieren beftrijeken ende verwen. Noch foo behoort niet vergeten te worden, dat jaerlijcks ettelijeke hondert vette lammeren ende fchapen van hier nae Hollant gebracht werden,die om haeren goeden fmaeck, voor delicatelfe gehouden werden, meer achtende de fchapen die men op de Velu we op de fchrandere weyden van heyde drijft, als de gene die in Hollant in de vette en grasrijeke landen werden opgevoed.

R W Y C K.

Van het begin van defe Nederlandtfche troublen hebben de burgers defer Stadt haer altijts kloeck in ’t geweer vertoont, gelijck fulcks dickmaels gebleken heeft, foo in ’t be-ftormen van ’t nieuwe Blockhuys, als in ver-fcheyden uytvallen tegens den vyant, doe-maels als Deventer ende Zutphen noch Könincks waren,en fy menigmael tot voor defe Stadt ftroopten,haer willende de heeften uyt de weyde halen ; jae fy hebben oo'ck dickmaels haer eyge garnifoen (als fy haer nioet-willigh toonden) het geweer doen nederleg-gen , ende kloeckelijck in toom gehouden; derhalven defe Stadt oock verfcheyde dappere krijgshelden voortgebracht heeft,onder welcke ick maer eenige weynige fal verhalen : als van Warner lt;van Grol, Schout van Trejfc-Harder‘V‘vijck ende Kafteleyn van Hoevela-ken,een Overfte,die een vermaert krijgsman geweeft is in de laetfte Gelderfche en Bour- Stadt ge-goenfche oorlogen, by ’t leven van den laet-ften Hertogh Karei. Wat een kloeck ende beroemde Krijghs-overfte k^l/olter Heghe-man geweeft fy, is noch in verfcher gedachten, ende van wiens daden de Hiftoriefchrij-vers van defe Nederlandtfche oorlogh hier ende daer gewagh maecken : Ende by defe tijdt vertoont fich oock noch niet min dapper ende klocckmoedigh,den Colonel ßohan •van Wijnbergen, voor defen Gouverneur van Rijnberck, ende nu tegenwoordigh van Sluys en de omleggende forten van Vlaende-ren. Men kan oock berekenen , dat op een tijdt gelijck acht Kapiteynen,uyt defe Stadt gefprooten , in defer Landen dienft in den oorlogh geweeft fijn. Aengaende de poli-tijeke regeering, foo is ’t dat uyt den Raedt en de Regeerders defer Stadt, meenighmael veel der felver gepromoveert fijn geweeft tot de hooghfte digniteyten ende omcien defer Provinciën : als onder andere, Butger ‘van HaerÇolte, Burgermeefter defer Stadt,dewelc-ke als Gefant van wegen het Vorftendom Gelre, duyfent vijf hondert vijf-en-tachtigh, gefamentlijck met der andere Provinciën Gefanten,in Engelandt is gefonden geweeft, om de Souvereyniteyt defer Landen aen de Koninginne Elifabeth over te dragen. Ger-^ hard J^oeth i. v. n. is eerft Raedt, daer naer Cantzelier des Vorftendoms Gelre enGraef-fchaps Zutphen geworden, en vermaert van wegen fijne Gelantfchappen die hy gedaen heeft van ’s Lants wegen , fo in Vranekrijek als tweemael in Denemarcken; als oock om dat hy, neftens den Heer Leonino, is geweeft een van de principaelfte autheuren der aen-ftelling defer tegenwoordige regeering in de Provincie van Gelderlandt, naer het af-fwee-

ren

ren dés Konings van Spaenjen. ^ohan ‘van Arnhem isRaet geweeft defesVorftendoms. Johan 'van Wijnbergen heeft gerefideert in 't Collegie van de Staten Generael,is daer na als Kapiteyn in Ooftende overleden. Cafijn •van der Heil heeft gerefideert in ’t Collegie van de Staten Generael,als oock in den Raet van State , en is Gefant geweeft van wegen ’s Lants regeering te Embden, als ’t verfchil tufTchen de Grave ende de Stadt nedergeleyt wiert. Henrick ^an Brienen de outfte, Heer van Sünderen, alle hooge Collégien defer Provinciën lange jaren bedient hebbende, wierde daer na, in ’t jaer duyfent fes hondert tien, als Gefant van de Generaliteyts wegen in ’t belegh van Gulick gefonden , als oock tot de vredehandel tot Coin ; wiens broeder Jacob 'van trienen lange jaren in ’t Collegie der Admiraliteyt gerefideert heeft. Paul 'van Arnhem, oock gewefene Burgermeefter defer Stadt, is naerderhandt geworden ’s Lants Rentmeefter van ’t Vorftendom Gehe en ’t Graeffchap Zutphen ; wiens Sone Seger •van Arnhem hem naederhandt gevolght is in de felve bedieninge, fijnde onlangs oock als Curator der Academie tot Harder'V'uijck gefielt, van waer hy oock geboortigh is. ƒo-han ‘Vart' Golßeyn keefc lange jaren’c Rent-meeflerfchap van Velu wen en meer anduu chargien bedient. Johan VHitten heeft oock eenige jaren hooge Collégien bedient, en ee-nige Gefantfchappen verricht,en is eyntlijck Rentmeefter Generael van Sallant geftorven. S'V'veer 'van Haerfolte, hem in defe laetfte chargie gevolght njnde, heeft oock lange jaren in de vergaderinge der Heeren Staten Generael gerefideert. Henrick •van Brienen de longer heeft oock veel jaren het Reken-meefterfchap van’t Vorftendom Gelre bedient. Henrick'Uan Pjjen is geweeflRaedt des Vorftendoms Gelre en des Graeffchaps Zutphen, ende oock eenige jaren in de vergaderinge der Staten Generael gerefideert hebbende, heeft eyntlijck oock een Ambaf-fade in Vranekrijek verricht : Sijn Coufijn Henrick •van Pjjen, oock een Ledemaet de-fes Magiftraets geweeft fijnde, naer bedieninge van eenige hooge Collégien in den Hage, is daer naer geworden Rekenmeeftcr van de Provincie van Gelderlant, ende eyntlijck oock in den Raedt der felver Provincie aengenomen. Johan •van Wijnbergen, Burgermeefter defer Stadt, is eenige jaren her-waerts geweeft Curator der hooge Schoole tot Harder'V'vijck, daer nae gefielt tot Curator der felver Academie 5 is onlangs oock verheven tot de digniteyt vanRaets-heer des Vorftendoms Gelder en ’t Graeffchap Zutphen. Sjmon njan der ^ejden, oock eenige jaren geweeft hebbende Burgermeefter deler Stadt, is daer nae gepromoveert geworden tot Generael der Munten defer Geunieerder Provinciën. Gerhard •van Hoeklum, Burgermeefter defer Stadt, heeft oock lange jaren in de Collégien der Admiraliteyt gerefideert. Otto Schrajjert, tegenwoordigh Burgermeefter defer àadt, heeft eenige jaren het Be-winthebberfchap van de GeoólroyeerdeOoft-Indifche Compagnie bedient, en nu oock eenige jaren gecompareert in de vergaderinge der Heeren Staten Generael van wegen dit Landtfehap. Pejnier njan Heil, van Har^ der'V'vijck geboortigh, is geweeft een van de principaelfte Commifen der eerfter navigatie der Hollanderen, in ’t jaer duyfent vijf non-dert vier-en-negentigh , in Ooft-Indien ge-daen : hy wierd daer op fijn fchip van de Javanen deerlijck vermoort,te voren hebbende voorfeyt het quaet dat de vloot toekomende was, daer doen niet feer opgelet wiert. Her^ man •van Speulde, oock van hier geboortigh, is veel jaren Gouverneur van Amboina ende Raedt in Indien , van wegen de Ooft-Indi-fche Compagnie, geweeft. Uyt defe Stadt Geleerde fijn oock gelproten verfcheyden andere ge-leerde mannen : als Gerhardus Harder'uicen^ ßy 3.5. I heol. Doólor en Reélor Magnificus der Univerfiteyt tot Coin, dewelckc in het jaer duyfent vijf hondert drie geftorven is, naerlatende geleerde Commentaria in Ari-ftotelem, in welcke hy als een notabele faeck verhaelt, dat in fijn rijdt te Harder'V'vijck ge- rreemde weeft fy een feer geleert Priefter, dewelHte quot;^frande^ op eenen middagh, fonder eenige voorgaen-de fieckte, al fijn geleertheyt verloren heeft, alfoo dat hy de eerfte elementen of’t Alpha-betum niet meer wille, jae hy vergat fijn ey-gen naem, ende bleef alfoo in defe vergeten-keyt tot het uyterfte eynde fijns levens. Men leeft in de Hiftorien, dat Georgio PrapeZjun^ tio een diergelijck ongeval overkomen is. Oock foo heeft defe Stadt voortgebracht ƒ0-loannem Harder'uicenjem S.S. Theol : Licen-tiatum amp;nbsp;Decanum Colonienfem ; Item ‘Pernardum Harder'vicenjem, Artium óc De-cretorum Doélorem,SyndicumCapituli Me-tropolitanæ Ecclefiæ Colonienfis ; Item Petrum Guinellium Rhetorem ; Pernardum VVinterinch ; Isbrandum Harder^vicenum, Antiftitem five Abbatem Lidlumanum in Frifia Occidentali, circa annum m d lv. Arnoldum Albertum Hardernjicenum, Able-gatum in Confeftum Ordinum Frifiæ , pro Fœderatis; en meer andere,die ick door kort-heyt voorby gae.

Uoesburgh y in places van nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;: want

men bevind, âatDm-de Richter defer ftadt heeft geweeft, die een ftieffoon van Au-guRus, en broeder van deKeyferTiberius was,quot; na dat hy door behulp der krijghslieden, een graft , omtrent twee mijlen lang, naer fijn naem de Urufiaen^che grttft genoemt, uyt de Rhijn in d’YRel , die nu d’oude genoemt word , gebracht had. Tacitus fpreeckt klaer-lijck hier af, in ’t tweede fijner Jaerboecken, daer hy feght : Het fihéepsheir nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;aïreè aen

begin njan 'tBata^ijehe (ant (daer nu Schenc-kefchans is ) gekomen, ^e lijftocht wierd ‘VOor t'ijt gefonden , en de fchepen ‘V’vierden onder de legioenen en bontgenoten verdeelt. Germnnicuiy in de graft gekomen, die naer ^rufus genoemt is3 bad fijn ^ader Hrufiis, dat hj hem, die geljc-ke faecken dnrfde beflaenygeaiuillighlijck en gaer^ ^■ne met het ^oorbeelt, en.met de geheugenis der raden en^v^ercken^v'vilde helpen.Sy moeren daer na deur eenige Meiren, en deur de groote z^ee, enqnamenvoorfpoedighlijckaen de'Vloet d'Sems. Men kan hier uyt oock verRaen wat Drufus

bewogen heeft defe graft te delven: want fy is hiet alleenlijck hier toe gemaeckt, om een tegenweer en vaftigheyt tegen de Duytfchen te îîjn ; maer oock op dat hy, door defc nieuwe watergrafr, de kracht en 't gewelt der wateren fou afweeren; doch voornamelijck, om de fcheepsvloot door defe middel naer de Noort-zee , en naer d’Eems te brengen, tot uytvoc-ring van de tocht, die hy tegen de Cherusken voorgenomen had. Sijn foon Germaniens, federt fijn voetftappen navolgende, trock met fijn vloot deur dele felve wegh nacr deNoort-zee , en van daer naer d’Eems, gelijck alree met Tacitus woorden aengewefen is.

De jonger Schrijvers meenen , datfe de felve is, die Tacitus Afciburgum genoemt heeft; en dat die naem daer nae in Urufii^burgh , en eyndelijck in ^oesburgh verandert is, gelijck ick terftont gefeyt heb.

Doesburgh leght nevens d’oude Yfel, en niet wijt van de grootfte en breetfte Yfel. Tulfchen defe twee rivieren, oft liever byfon-dere tacken van een rivier, is omtrent defe ftadt niets dan een Ruck lants , de Berghßhe 'U'veerd genoemt.

Sy is nu feer Rerck ; met wallen, graften , bolwcrcken, halve manen, en twee hoorn-wereken voorfien ; om datfe als een Schans oft borRweering is voor de Veluwe : welcke wereken , door ordre van Prins Maurits, in ’t jaer 155)^, als den Admirant yanArragon een

Gelderlant.

inval in dcKleeffche landen deê,gemaekt fijn.

Sy is oock , nevens hare gebuerReden , d’oorlooghs-rampen in de laetRe Nederlant-fche beroerten deelachtigh geweeR ; en ver-fcheyde reyfenovergegaen.In’t jaer m d lxxii, als byna geheel Hollant, en een deel van Zee-lant en Gelderlant, fich regens d’onmatige Rrengheyt van den Hertogh van Alba Relden, in vry-heeft hy fich aenGraefWillem van denBcrgh, Schoonbroeder van Prins Willem van Oranje, overgegeven.

Als de Rercke Radt Nimmegen , in ’t jaer M D Lxxxv 5 door het beleyt van fommige burgers, fich aen Parma overgaf, hebben die van Doesburgh ’t felve nagevolght : want fy Begeeft pooghden eerR van hare befetting ontflagen haer onze, fijn ; en daer na vereenden fy met den Her-togh van Parma. *

In ’t volgende jaer heeR de Graef van Ley-ceRer ( om Parma van Rhijnberck, dat hy belegert had, af te trecken ) belloten Zutphcn te belegeren ; doch hy quam met het leger Door cerR voor defe Radt, om die in te nemen : hier Leycefler lagen toen omtrent ;oo Walen in befetting, » onder Capiteyn Sampfon, daer waren oock foo veel gewapende burgers; in alles 600 mannen. LeyceRer fondt Hohenlo , ERex, Sidney en andere, met 500 paerden en 800 te voet, om de Radt by nacht te berennen en te befluyten. Hy felf volghde den i x September met het geheelc leger , en deê terRont de ge-woonlijcke begraving maken ; foo dat op de derde dagh na fijn komR tien Rucken ge-fchuts geplant Ronden , daer mee hy twee re-delijcke brefien oftopeningen maeckte : maer dewijl de belegerde die Ropten, en na haer vermogen befchanRen , en dat de graft 6q voeten brcct en feer diep was, kon men niet wel tot den Rorm komen. Maer den y ver van ’t krijghsvolck was foo groot, om, alle gevaer ongeacht, de Radt te befpringen , dat LeyceRer het beRormen toeRont ; waer toe Hohenlo met de Duytfchen en Schotten,en Nor-rits met d’Engelfchen en Vriefen verordent wierd. . Als de belegerde dit gewaer wierden, fonden fy iemant uyt, om de Radt met ver-dragh over te geven , ’t welck hen geweyßert eninge-wierd ; dies fy hen, met voorwaerdenvan tie- nomen. ven te behouden, en dat deCapiteynen enOffi-cieren fouden gevangen blijven 3 en de folda-ten fonder geweer uyttrecken, overgaven. In de Radt trocken Ioan Borowes enWillem Stanley, en de gemelde Borowes wierd tot Gouverneur geReït, en eenige Engelfchen daer inge-leyt, om die te bewaren. Sy is van ’t plonde-ren , hoewel het verboden was, niet t’eene-mael, door de moetwil der foldaten, bevrijt geweeR. Sedert is fy onder ’t gebiedt der Heeren Staten gebleven.

L B V R G H is de lefte der fteden die op de Veluwe leggen. Ick vind in geen brieven wanneer fy gefticht is. De bouwing der hiiy-fen en wallen fchijnc aen te wijfen , dat fy nieuwer, dan de voor-

Gutheyt. gaende fteden is gelijck oock de Hiftorie welcke verklaert dat fy eynde-lijck onder Willem d’eerfte , Hartogb van Gelderlant met een muur omringt is, en de gedaente van een ftadc gekregen heeft': hoewel ick bevind dat fy gelijckclijck met Arnhem , Harderwijck, cn met eenige andere plactfen van Gelderlant onder d’Aenzeefteden Gelegen- gehouden is. De ftadt is in een vermakelijc-' ke plaets gelegenste weten aen de Zuyderzee, op d’ocver, als aen de zeedijek. Sy is vierkan-cedaente. tigh van gcftaltc , CU heeft drie poorten, van Yoorten. ^jrelcke twee tegen malkanderen over komen ; en de derde,diefich nacrde zeeftreckt, is in devoorsaende iaren eerft beg-onnen. Een graft, met vijf fteene bruggen overdeckt,fnijd haer in twee deelen. De middelde van defe bruggen , die tot een vifchmarekt verdreckt, geeft een vry gelicht naer al de poorten. De gevoelens van alle djn niet cens, foo veel de naem van Elburgh aengaet. Eenige willen dat NAems fy l^acr naem van haer edeldom heeft, als oft men Bdelhurgh feyde. Stephanus Pighius van j^rong. nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;noemt haer, ïn Hercule Proditio, niet

Elburgh, maer Ælihur^j, en brengt haer naem van ÆliU'S Gracilis , die onder Nero Stadt-houder van Nederlant was. Dit is , dunekt my, feer ver gehaelt, dewijl men bevind dat dit nergens anders, dan op ’t geklanek van een eenige benaming, die noch niet blijcke-lijck genoech is, dact ; en de gene, die hier op let,fal bevinden dat dit al te beufelachtigh cn befpottelijck is. My dunekt dat het beter met de waerheyt overeendemt, ’t welck ick van de vermaerde man, en eertijts mijn medegenoot, Jacobus Warnerius, der beyde Rechten Doólor, verdaen heb, terwijl wy eenige ledige uren verderen, namelijck, dat men houd dat het voornaemde deel van de dadt op een plaets, die El genoemt wierd, gebouwt is, en dat fy van daer,naer waerfchijneliicke giding, de bynaem van Burgh, cn foo Elburgh allengs gekregen , en tot noch toe behouden heeft : hoewel andere feggen , dat fy eer van een lange draet, Elle genoemt, dus geheeten is. Doch dit fy foo ’tis, ick laethet dieper ondcf-foeck aen de gene , die nieusgieriger djn, en keer my ondertulTchen tot d’overige kleyne deden van dit Hartoghdom.

H Allem aen de dineke dj de van d’Y del ge- Hat tem. legen, heeft djn uytdcht naerSwol. Defe plaets had eertijts een feer derek ka-deel, van Bejnaldus,Hartogh,gedicht, en van Karei, de lede der Hartogen,met groo-ter wereken en wallen vernieut,en eyndelijck van Georg Schenck , met groote heirkrach-ten, maer vergeefs, bedormt : en dit kadeel, fchoon heden verwoed, vertoont noch dc broeken en puinhoopen van haer tredelijck-heyt. Wy füllen elders, en op een andere tijt onderfoecken oft dAttuarifche volcken, die geburen van de Camaven en Bruéferen ge-weed djn, gelijck de Schrijvers verhalen, dc ” naem aen defe plaets gegeven hebben. Hattern is twee mijlen van Elburgh , en een half mijl vanSwol gelegen.D’inwoonders djn noch, gelijck fy oock eertijts waren, dapper in d’oor-logh j en defe dadt wierd in ’t jaer m c c c c XXIX elendighlijck door ’t vuur vernielt.

De plaetfen, die in het Graeffehap vafi Zutphcn gevonden worden, gelijck het tegenwoordigh is , djn niet alle van een aert en natuur. Want eenige djn Baronnyen, en andere Steden , andere Heerlijckheden, en andere Heerfchappyen. Onder de Baronnyen isBronekhord d’eerde,en bedt deerde plaets Bronek-in het derde quartier van dit Hartoghdom, en word gemeenelijck de Baronje 'van Bronek-horfl genoemt. De gene,die heden defe plaets bedt, voert de tijtel van Graef 5 maer is in dc vergaderingen van ’t lant alleen met de naem vanBaron bekent.Defe Baronye leght een mijl van Zutphen aen de rechte djde van d’Yfel.

A En d’overdjde van d’Yfel leght de Baronye ‘van den Berq^e : en haer Heer voert mede de tijtel vanGraef,hoewel hy oock den Ber^ ind’openbare vergaderingen alleenlij ck voor^^-een Baron erkent word. De dadt van defe Baronye word ’s Heerenberge genoemt.

DEuiicom, oft Deutechem , aen d’oude Ydel geleßen, hééft djn plaets niet verre van Doesburgh. Sy is met een dubbel-de muur van gebacke deen omringt, maer krachteloos om groot gewelt tegen te daen.

LOchem , aen de beeck van Berckel gele-gen,is omtrent twee mijlen van Zutphen verfchcyden.

laten, ende evenwel niet opgehouden defelve na dien tijdt meermaels te beledigen ende te overvallen. Sulxdat de Burgeren zijn genoot-faeckt (om de ftroperyen ende invallen van des Graven volck te beeter af te weeren) de mueren van haere Stadt weder op te maec-ken ; ’t welck zy anno m ccc v met fonder-linge yveraengevangen, ende in korten tijdt met groote neerfticneydt ende onvermoey-den arbeydt voltogen hebben. Daer op anno M ccc XXV11 Reynoldt weder voorgenomen hebbende de Stadt te befpringen, ende geen kantfe fiende om de felve te können vermee-fteren, uyt toornicheydt alle de huyfen buy-ten de Stadt ftaende verbrandt heeft.

ryel in- . Ill ’t laet M ccc XXXIV is eenen heftigen oorloch ontftaen tuflchen lohan Hertog van Brabant, ende den Koning van Bohemen, Grave Reynold van Gelte ende den Grave van Hollanr,ende heeft Reynold als toen de Stadt Tyel ingekregen, ende in’t volgende jaer alle de pootten ende mueren vande Stad wederom

doen neder-fmijten. Doch inden jaere m ccc XXXVI is,doot tulTchen-fpreecken ende bemid-delinge van Philips Koningh van Vranckrijck, defen oorlogh nedergeleid, ende in’t fluyten van den vrede onder anderen bedongen, dat de Stadt Tyel met de dorpen van Sandwijck ende Heerwaerden van den Hertogh van Brabant fouden komen ende verblijven aen den Grave van Gelte, ende daer tegen de Stadt ende Heerlijckheyt van Heufden met eenige daer onder gehoorige Dorpen van de Grave van Gelte komen aen den Hertog van Brabandt, gelijck volgens gefchiet, ende defe Stadt van dien tijdt af tot nu toe aen Gelder-

Lijd veel landt ghebleven is. Sy heeft oock haer deel gehadt van de binnenlandtfche faólie of par-tyfchap der Heeckerfche (die t hielden met

Hertogli Reynold den oudtften ) ende der Bronckhorfters, houdende de partije van Her-togh Eduwardt den jongeren zoon van Har-togh Reynold den eerften. Welcke oneenic-heyd begonnen anno m ccc xlvi^ doch voor-namelijck uytgheborften is anno mcccLeende gediiert heeft tot den jare m ccc lxxvi, waer door in den felven tijdt een onuytfpreec-kelijck verderf van landt ende luyden is vcr-oorfaeckt. Tyel, aen de zijde van Eduwardt zijnde, is in Augufto m ccc l (andere m ccc Liv) verrafcht door de Heeren van Valcken-borgh, Afperen ende Arckcl, van wegen Hertog Reinold, ende den toorn van WaTburgen-kcrck methondert vijf ende veertich mannen daer op gevlucht wefende verbrand : de vlam-me fich voortfpieyende heeft het gantfche dackwerckvan de kercke vernielt, ’twelck daer na weder is herbouwt anno m cccc door Sen Commandeur Warnaer van Bueren.Defe dtadt wederom in de macht van Eduard ge-komen, endeReinoldt nochmaels anno m ccc Lxi voorgenomen hebbende defelye met ge-welt onder zijne macht te brengen ende te be-houdeiijis met een fterck Leger van gewapende mannen daer voor getrocken. Eduwardt, hier van verwitticht,heeftin grooter haeft zijn volck van Nymegen afgebracht,endetotTyel gekomen zijnde, fijnen Broeder op den 2.5 May flach gele vert op feeckeren Weerdtvoor de Stadt ( die daer van naemaels den name fchijnt te hebben behouden van Stry-weerdt, om dat defen bloedigen ftrijd daer op gevallen was ) ende na een feer harclt gevecht de over-winninge behouden: nemende zijnen Broeder Reynoldt, met veele andere groote Heeren ende Edelen gevangen. Evenwel is defe Stade niet lange in rufte gebleven,want na de dood van Eduwardt, in den jare m ccc lxxi, Hertogh Reynoldt uyt de gevanekenifle in voo-rigen ftaet gefielt zijnde , is omtrent drie maenden daer na overleden. Waer op ter-flondt de voorige verderffelijeke fcheuringe fich weder heeft geopenbaert, over de fuc-ceflie in plaets van Hertogh Reynoldt. De Heeckerfe wilden daer toe de Sufter van Reynoldt , vrou Mechteldt, ende de Bronckhorfters , den Sufters zoone aengeftelt hebben. Staende welcke nieuwe beroerte , Tyel in Julio M ccc Lxxii door Gooflen van Vau-derick, in name van de Heeckerfe, is over-weldicht, maer niet lange ingehouden ; want in de volgende maendt September heeft Hertogh Willem van Gulick, van wegen fijnen zoon den Neve van Reynoldt, in der nacht de Stadt op ’t onverfienfte ( terwijle vrouw Mechteldt met den Biflehop van Utrecht ende andere voorname Heeren, daer binnen met malkanderen cenige dagen goede çier gemaeckt hebbende, midden in hare vreucht laten ende op geen ongemack in ’t minfte bedacht waren ) befprongen ende overrompelt, nemende veele perfoonen gevangen ende met goeden buyt de Stadt wederom verlatende. Den Biflehop met eenige Grooten zijnde gevlucht op’tTolhuys, is daer van door die van Utrecht verloft. Waer op anno M ccc Lxxiv Reynoldt van Brederode, de Stadt beter willende verfeeckeren tegen fo-danigen overval, den dijck tuflchen Tyel ende Sandtwijck ( die anno m ccc i v door den Hertogh van Brabandt tegen ’t inloopen van de Waalftroom in de Lingen geleydt was) doorgefteecken, de welcke door hooge Water-vloedt dermaten is ingefcheurt,dat de Dampoort,met een groot vack van deStadts-muer en noch eenige huyfen in de waterftraet ftaende , zijn nedergeftort, ende ten platten lande een gemeyn verderf daer op gevolght. Welcken oorloch in den jaere m ccc i,xxix ten eynde loopende, heeft Hertogh Willem defe

defe Stadt mede onder zijn gebiedt gebracht.

In de volgende jaren heeftfe noch veel aenftoots geleeden door de oorlogen van de Gelderfche tegen deStichtfe ende de Hollanders. Item door den onnatuerlijeken krijgh tuffehen Hertogh Arnoldt ende zijnen zoone Adolph, mitfgaders de oneenicheyt tuflehen de Gelderfe ende Bourgoenfe, als oock tuffehen Keyfer Karei ende Hertogh Willem van Gulick ; die welcke alle ende yder byfonder welcke leer gedenekweerdigh zijn de twee Volgende gelchiedeninen. Eerft het ftout-moedich ar-weeren van den liftigen aenflach by Willem Heere van Bueren en Buefichem, met hulpe van die van Utrecht ende anderen van de Hoeckfe faólie, anno m cc cc xxvn voorgenomen. De welcke in ’t begin van September des nachts hebbende getracht de Stadt Tyel met eene geweldige macht van volck te overvallen, ende boven vermoeden (dewijl de Magiftraet uytter Stadt was binnen Bueren 5 aldaer van gedachten Heere Willem genoodicht cndevrundtlijckonthaelt zijnde)

Welcke verfen Johannes Wourdanus, Rc-(ftor van de Latijnfche Schole binnen Tyel,in Nederduytfe tale heeft uytgebreydt tot dobbel getal, als volcht :

Stet hoe mijn torent zÀjn 'uan alle kant heftotent Q^ijn mueren neergeßort, mijn cellen plat gefchoten,

^oor donderende kracht, 'uyerßott^^ende metael,

^oor 't ^'Voedende 'uan yQr ende fiael.

jSloch fal mijn moedich hert in 't minße niet hefavjeken,

Il^och trotjer jtaen mijn Burgh 'Voor die, die nae hem •v'uijcken

En foecken heul en trooß : ick heb, na felle flrijdt,

Egt;e ll^e-krans op 't hooft, de Betou^'ue be^ ^rijdt.

Wat aengaet de lefte Nederlandtfche trou-blen ende oorlogen, defe hebben de Stadt Tyel oock fwaerlijck gedruckt. Als die eeni-ge jaren grooten overlaft ende gewelt van de Spangiaerden ende Waelen (als toen daer bin-

fte te luyfteren,is zijn gemoet meer ende meer tegen hem ontfteecken ende verhardt, trachtende dien volgens van tijt tot tijt met alle, ja noyt-gehoorde , middelen te water ende te lande (in meenigh gevaer zijns levens) den vyand niet alleen zijne fchadelijcke defleinen te beletten j niaer oock in alle gelegentheden af breuck te doen ende zijne macht te breec-ken,fulxdat hy daerdoor zijnen vyanden een Ichrick geworden zijnde,defelve noyt hebben onderftaen de Stadt met gewelt aen te taften.

Den afval van de Stadt Nymegen in den jarc 'm d lxxxv (welcke in’t Landt groote verflagentheyt verweckte, ende de Sadt Tycl byfönderlijckfcheente drcygen) gaf aen Parma nieuwe aenlaet, ofhy te beeter tot zijn voornemen foude könnengeraeeken,dies hy wederom intreedt zijnen ouden volTen-gang, ende ôndertuffehen meenigen heymelijcken aenflach op de Stadt pracbleert, maer alles te , vergeefs. De Staten,hier over eenich bedenc-ken fcheppende ende voor ’t gevaer defer Stadt beforgt wefende, begeeren datfe tot hare verfeecKeringe meerder garnifoen wilde innemen. Den Heere van Soelen ende de Ma-

giftraet verklaren ende betuygen, datfe hare Stadt tegens alle gewelt ende aenflagen des vyants (met Godes hulpe) wilden houden ende getrouwelijck bewaren, oock haer lijf, goet ende bloet tot den uyterften man voor ’t vaderlant gewillich wagen ende opferten. De Burgerye weygert ander krijgs-voick binnen te nemen,als des Amptmans Compagnie, van welcker fonderlinge getrouwigheyt, cou-ragie ende dapperheyt zy menichvuldige proeven gehen ende gewilfe fceckerheydt hadden. Dies defelve Compagnie wort verfterckt tot drie hondert koppen ende eenige peerden,daer mede zy haer tegen den vyand befchermtende den felvcn menichmael gekrenckt hebben.

In alle welcke voorverhaelde oorlogen, beroerten ende gevaerlijcke tijden de Burgeren van Tyelfich altoos als getrouwe ende kloekmoedige Batavieren ende rechte Krijgers betoont, ende verfcheyde fware tochten, belegeringen ende uytvallen opden vyandt goetwil-liglijck hebben helpen uytvoeren. Van hoeda-nige mannelijcke couragie ende onvertfaech-de dapperheydt zy-lieden noch binnen wey-nige jaren (als anno m d c xxvi in den uytval tegen die van ’s Hertogenbofch,zijnde als toen

Voorders heeft defe Stadt van ouden tijden Prmiie-gehadt, gelijck zy noch geniet,veele treffelijc-ke Privilegien, haer by Keyferen, Köningen, Hertogen ende Graven verleent, ende onder defelve byfonderlijck de vryheydt op de Tollen, niet alleen door geheel Gelderlandt, maer oock in de Provinciën Utrecht ende Over-Yflel,mitfgaders Hertochdommen Brabandt, Cleve, Gulick ende elders : heeft mede de Hanze-vryheyt, gelijck andere Haiize-fteden. Is de tweede Stadt van ’t Nymeegfe ( zijnde van Gelderlant het eerfte) Quartier, ende hebbende in materie van ftaet ende regeeringe, in ’t betreden van hooge Collégien door hare Gecommitteerden , in ’t nomineren ende verge-. ven van politijeke ende militaire Officiel! ende anders, gelijeke recht, ftemme ende beurte, als de andere Steden Nymegen ende Zalt-Boe-mel yeder hebben. Heeft voorders hooge ju-rifdiótie ende het recht van ordonnantiën, fta-tuten, keuren ende breucken te maecken, te doen publiceren ende onderhouden, mitfga-ders accijfen ende impoften te ftellen, niet alleen over hare ingefetenen, maer oock over die van Sandtwijek. De Burgeren hebben (volgens Privilegie van den Keyfer Henrico, mitlgaders Hertogh Reynold ) het recht de non e'vocando, ende moeten te rechte geftelt worden voor de Schepenen aldaer : van welcke fententien ende vonniffen (over civile que-ftien alleen) revifie ende wederproevinge valt, ende dat uyt de voorige aólen door feven Schepenen van Stedegerichten, onder welcke nootfaeckelijck een van Tyel ende een van Sandtwijek moeten wefen.

Uyt defe Stadt zijn mede gefproten ver- rerwaer-fcheyde mannen, foo door geleertheydt, als de man-wapenen, vermaert. Onder de Krijgs-helden is uytmuntende geweeft den Heere van Soe- gêffro^ len voorgemelt, wiens voet-ftappen zijne Na- ten.

ben. Ende onder de gene die defe landen ter zee grooten dienft gedaen hebben, is noch in gedachteniffe den Admirael Moy-Lanimert. Onderden geleerden is bekent Johannes Pof-felius Doólor ende ProfelTor tot Geulen : ende dient hier niet vergeten te worden Johannes à Niel I. C. in zijn leven Koninglijcke Maje-fteyts Raed in Gelderlandt. Wordt oock by fommigen gelooft, dat in defe Stadt ofte Sandt wij ck eertijdts geboren zy Adelboldus de XIX Bill chop van Utrecht hier voor ge-noemt.

Alt-Boemel is in quot;c afgaen van de Riviere gelegen aen de flincker-njde, in een eylant, dat om-vangen is van ’t gedeelte van den Rijn, genaemt de Wahael ende de Maefe , by

fommigen gehouden voor het originele en rechte Eylant van Batavien, overmits aen ’t begin van ’t felve Eylant, de Maefe en den Rijn t’famen komen, en ftracx haer fepare-rende, ende byfonder lopende, aen ’t eyndc van ’t felve Eylant (nu by Lovefteyn, in vorigen tijden,nae dat doen de Mafe geloopen heeft, verder) al wederom haer vermengen, ende gefaemenderhandt onder den naeme van de Maefe, nae ’t voorbygaen van ver-fcheyde andere eylanden, de Zee foecken, volgens de befchrijvinghe van Julius Cæfar in fijn vierde boeck van de Franfche oorlogen. Den gront van dit Eylant is feervrucht-baer, en de Stadt van een goede locht en proportie, en wel gefortificeert, fijnde het hooft van ’t voorfz Eylandt daer van ghe-naemt Boemelreweert, ende van den Weert daer tegens over genaemt Tielerweert, van cuts hebbende gehadt verfcheyde particuliere Heeren , tot dat de Grave oft Voocht van Gelre in den jaere m xxi bevonden wordt ’t felve als een Leenman van Adelbol-

dus BilTchop van Utrecht in befit gehouden te hebben. Ende is t’federt dien tijt direóle-lijck aen Gelderlandt gebleven: is van oudts Rechten^ verficn gheweeft met hooghe jurifdidlie, enyy- munte , tol ende recht van accijfen, als uyt

de Adle van Keyfer Otto de derde van ’t jaer d c c c c Lvni, en uyt de confirmatie van Henrick de tweede van den jaere mui gerefereert, by Heda te fien is. De hooge jullitievan den Ban of Eeninge van Boemel heeft wel eer geftaen aen feftien Schepenen, half^uyt de Stadt en half uyt beyde de Weerden, wij fende by arreft, fijnde de Burgeren van Boemel niet fchatbaer over haere erven ten platten lande, maer alleen gehouden te laften de gewoonte der nabuuren in’t maecken van wegen , dijeken ende floten : doch mogen die van Boemel op alle Inge-fetenen van haere Stadt fetten keuren ende accijfen, conform de hantveft van Grave Reynolt van den jaere m ccc xxvn. Het platte lant is naederhant van die civile j ufti-tie van de Stadt afgefplift, ende fijn neffens ’t Gerichte van Boemel noch vier andere Gerichten aengeftelt, die in kas van fwarig-heydt haer met malkanderen mogen berae-den, ende wijfen haere vonniffen by arreft, fonder tegenfpreecken van ymant, conform de handtvefte van Reynolt van den jaere M ccc xxxvn. Alleen is de criminele jurif-diótie, daer yemant van leven ter doodt fal worden gewefen , over de ganfche Eeninge ende Ban van Boemel aen de Stadt verbleven; en fijn de Dorpen, als de executie daer ' van fal worden gedaen , gehouden de felve te aflifteren, fijnde den Amptman gewoon alfdan uyt te roepen, Bruchem £n Gameren ftaet by, als fijnde de naeft aengelegen Dorpen. Behalven de juftitie ende munte, die by Vorften tijde in effen was, als te fien is uyt het glas van Keyfer Maximiliaen, aen de noortfijde van de Kercke , als Vorft in der tijdt, ende noch onlangs by levende memorie ganek hadde, heeft de Stadt van Boemel aenfienlijeke immuniteyten op tollen en ftroomen, foo binnen als buyten de Provincie; ende is mede onder de Hanfe-fteden re-forterende, hebbende in periculeufe tijden happer-verfcheyde willighe tochten ende dienften der haere Lantvorften gedaen,en in de oorlogen tuffehen de Hertogen Reynolt ende Eduwart ghebroeders, Arnolt en Adolph vader en foone, mitfgaders de Gelderfche en Bour-goenfehe partyen veele aenftagen ende ge-welt onderftaen ende af2:eweert,als hebben-de in den jaere mcccc lxxxi de troupen van Keyfer Maximiliaen, op ’t Feeft van S. I-gnatius by nachte door verraftinghe binnen de Stadt ghekomen fijnde,manlijck uytge-dreven : ende daer nae in den jaere mcccc xcvii, om het deffein van den Vorft op de Stadt Reenen te beter te doen fuccederen , de Borgerije over het andere huys by lotin-ghe onder den Borgemeefter Hagenftout. lijnde uytgetoghen , ende de voorftadt van Utrecht hebbende geplondert, in ’t weder-

K nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;keeren