Dit boek hoort bij de Collectie Van Buchell

Huybert van Buchell (1513-1599)

Meer informatie over de collectie is beschikbaar op:

http://repertorium.librarv.uu.nl/node/2732

Wegens onderzoek aan deze collectie is bij deze boeken ook de volledige buitenkant gescand. De hierna volgende scans zijn in volgorde waarop ze getoond worden:

• • de rug van het boek

• • de kopsnede

• • de frontsnede

• • de staartsnede

• • het achterplat

This book is part of the Van Bucheii Collection

Huybert van Buchell (1513-1599)

More information on this collection is available at: http://repertorium.librarv.uu.nl/node/2732

Due to research concerning this collection the outside of these books has been scanned in full. The following scans are, in order of appearance:

• • the spine

• • the head edge

• • the fore edge

• • the bottom edge

• • the back board

?ô^C-CRISPI s ALLVSTII DE côluratl'oKe Catilmæ*

Eiufdetn de belle lugur? thîno*

EiuCdetn oratio côtra M» T ♦Ciceronem*

Portij Lationis déclama* tio contra L*Catilinam«

O rationes quædam ex li? bris hifloriarum C^Cïb fpi Salluftij

^LECTORI

BENE AGERE.

EG E BAM VS Kfi Iiquâdo per otîû CRISPI SALï» L V S T11 Catili* nam.amp;Iugurthâî quçhifton'æ verâ int, quæ de auto?

rc l'pfo profeflus eft Martîalîs inhüc modum,

Hic ent( vt perhibent magnotum corda virorum)

Crifpus Romana prim9 i hifton'a» In ifs vero hiftori js quia inter legen dum multa deprauata,amp; in nonnul lis variantia occurrerunt : Aldi Ro* mani,amp; Philippi Beroaldi exempla iia,præterea antiquiffimum vnum, cum eo contulimus,quod ab Hiero nymoAleandrojVt Græce ac Latine, a.ij.

ita return antiquarû pen'tiffimo Pa^ hfijs erat cafti'gatum : perfecimus^j noftra diligentia, vt emêdato ex tris bus vno volutnine Salluftius (n prigt; ftinâ fuâ i'ntegn'tatem reüitueretur» Declamati'onem Porti'j Latrom's iti Lucium Catili'nam.Quafdametiam oradones ex libn's hiRonaru C^Cti» fpi Salluftijjcum nufquâ verius ad* dl potuiflent,fubiunxi'mus.Orati'o nesautem M. T. Ciceronis quatuor contra Catili'nam, $ potius Cicero^f nis operibus adi'ungendæforent,ôc Ciceroni's opera (fairem bona pars) cxtent:fcpolüimus»

Legcledor,amp; induftriam nollram probabis.

3

C'CRISPI SALLVSTII LIBER DE CONIVRATIONE CAT I LI N AE.

MnasHomines »qui fefe findet prçflare cç teris animâtib’jfum* ma ope niti decetgt;ne vitâfilétio tranfigât» veluti pecora»quç na tura, prona atq; ven* tri obedîentia finxft.

Sed omnis noftra vis , fn animo 8c corpore fita eft. Animi imperiojcorporis feruitio ma gis vtimur. Altcrum nobis cum difs, alteru cômune eft cum belluis . Q,uo mihi rcélius effevidetur,ingcnij,q virium opibus glohâ quçrereîamp;fquoniam vita ipfa,qua fruimur* breuis eft) memoriam noftri q maxime Ion» gam efficere.N A M DIVITIARVM8« formas gloria,fluxa atqucfragilis eft. V IR« TV S»clara,aEternaq; habetur.Seddiu ma* gnû inter mortalas certamen fuit,vi'ne cor* poris , an virtute animi res militaris magis procederet.N AMETPRIVS Q_V A M incipias,confultoîamp; vbi confulueris »mature fefto opus eft.Ita vtrûq; perfe indigens,al* terum alterius auxilio eget« Igitur initio Re ges (nam in terris nomé imperij id primuin But) diuerfî, pars ingeniûj alij corpus exer*

CONIVRATIO

cebant. Etia tum vita hominû fine cupidita te agitabatur.Sua cuiqjfatis placcbant.Po^ ftca vero quam in Afia CyrusjinGrçcia La cedçmonij amp;nbsp;Atheniéfes cœpere vrbas,atq; nationesfubigercj libidine dominandt cauf* fam belli habere, maxima gloriam in maxigt; tno imperio putare î turn demum periculo atq; ncgotifs compertum eft in bello pluri* nuquot;iingeniupoffe.Q_VOD SI regvM, atque imperatoru animi virtus,in pace ira, Vt in bello valeretîçquabilius,atque confia* tius fefe res humanæ haberent, neque aliud allô ferri,neq; mutari,ac mifceri omnia cer* neres.Nam imperium facile his artibus reti netur,quibus initio partum eil. V E R v M V B I pro laborcjdefidia: pro continentiaSC Kquitate,libido atq; fuperbiainualêretfortu na fimul cum moribus immutatur.Ita impe riumfemper ad optimum quenque à minus bono trâfFertur.Q.uæ omnes arât,nauigât, rdifi'cant t virtuti omnia parent. Sed multi inortales dediti ventri atq; fomno, indoâi, inculti'q;tvitam ficuti peregrinantes trâfege reî quibus profedo contra naturam corpus voluptati,anim3 oneri fuit.Eorum ego vitâ mortem'q; iuxtà aeilimosquoniâ de vtraque filetur .VERVMENIMVEROisde* mum mihi vincere atq; frui anima videtur, qui aliquo negocio intétus,praEclari facino* |iS)âut artis bonç famamquaerit.Sed in ma

C A T IL IN AE. 4 gna copia rerum,ah'ud alij natura iter oflcti «îit.P V L C H RV M ES T benefacere Rei^ pub.etiam benedicere haudabfurdû çft.vd pace,vel bello darum fieri Iicet.amp; qui fece* »e,amp; qui fada aliorum fcripfere,multi laudâ tur. Ac mihi quidem tametfi haud quaquâ par gloria fequatür fcriptoré êi autorem rç* rum,tamen in primis arduu videturres ge« fias fcribere-Primum,quôd faftis difta funt; exæquanda.dchinc,quia plerique quæ deli* fta reprehéderisîmaleuolentiaamp; inuidia di« fta putant. Vbi de magna virtute atque glo« ria bonorum memores, quæ fibi quifq; faci* lia faftu putat, aequo animo accipit: fupra ea,veluti fi'da pro falfis ducit.Sedego ado« lefcétulus initio (fîcuti plerique) à ftudio ad Kemp, latus fum,ibi'que mihi multa aduec fa fuere. Nam pro pudore, pro abftinentia, pro virtute,audacia,Iargitio,auaritia,vige« bant.quæ tametfi animus afpernabatur, in« folens malarû artiumttamen inter tanta vi« tia»imbecilla ætas ambitione corruptatenc batur.ac me cum ab reliquis malis moribus diffentirc , nihilo minus honoris cupido ea« dem,quæ cæteros fâma atque inuÿiia vexa« bat.Igitur vbi anim? ex multis miferijs,atq; periculis requieuit,amp; mihi reliquamætaté à Rep. procul habendam decrcui:non fuit cô« filium,focordia atque defidia bonum otium çonterere,neq; vero agrum colendo aut ve^ a.üij.

CONlVRAtiö

«andojfcruilibus officij's intentu ætaté age* rcjSedà quoincepto ftudio meambitio ma la detinueratjeódein regreffus, ftatul res ge ftas populi Romani carptim (vt quæq; me* moria digna videbatur) pçrfcribere, eo ma* gis,quod mihi à fpe, metu,partibus Reip. animus liber erat.Igitur de Catilinae coiura* tione,q veriffime potero,paucis abfoluam. nam id facinus in primis ego memorabile exiftimo, fceleris atqj periculi nouitate. De cuius hominis moribus,pauca prius expia* nanda funt,quàni initium narrandi faciam, L Veins Catilina nobili genere nat^jfuit magna vi Sc animi amp;nbsp;corporisifed in* genio malo prauoqj.Huic ab adolefcé tfa,bella inteftinagt;cçdes,rapinç,difcordia ci Ullis grata fuerehbfq; iuuentuté fuam exer* cuit.Corpus patiés inediaejvigiliæ, algoris, fupra quam cuiquä credibile eft.Animus au daxjfubdolus, varius, cuiuflibet rei fimula* torac diflîmulator,alieni appetens,fui pro* fufus,ardens in cupiditatibusjfatis loquen« tiæ,fapientiç parum.Vaftus animus jimmo* derata,incredibilia» nimis alta fern per cupie bat.Hunc poft dominationem L.SyIIæ,libi do m Ai'tna inuaferat Reipu.capiundæmeqj id quibus modis adfequeretur, dum fibi re* gnum pararet,quicquä penfi habebat-Agi* tabatur magis magis'que in dies ferox anigt; mus,inopia rei familjaris,amp; confeientia fee»

catilinae. y tefumjquæ vtraq; his artibus auxcrat, quas fupra memoraui. Incitabant præterea conu ptî chùtatis mores,quos peffima ac diuerfa inter (é mala »luxuria atq; auaritia,vexabât. Res ipfa hortari videtur fquoniamde mori« bus ciuitatis tempus admonuit) fupra repe tere’.ac paucis inftituta maiorum domi,mi« Iitiæ'q;,quo modo Remp. habuerint,quan« tam'que reliquerint,vt paulatim immutata» ex pulcherrimaspeffîma ac flagitiofiffima fa fta fi'tjdifTerere. Vrbé Romainf ficuti ego accepi) côdidere atq; habuere initio Troia« ni,qui Ænea duce,profugi,incertis fedibus vagabâtur;cu'q;his Aborigines,genus ho« minum agrefte,finc legibus »fine imperio,Ii« herum atq; folutum.Hi poflquâ in vna mœ nia côuenere »difpari genere »diflïmili lingua , alius alio more viuentes,incredibile memo» ratu eft, q facile coaluerint. Sed poftquatn res eorum ciuibus,moribus,agris au(3:a,fa« tis profpera,fatis'que pollens videbatur, fi« cuti pleraque mortaliiim habentur: inuidia exopulentia orta eft.Igitur reges»populi'q; fïni'timî bello tentare'.pauci ex amicis auxi« Iio effc.nam cçteri metu perculfi,à periculis aberant.at Romani domi,militiæ'q; intend, feftinarejpararcjalius aliu hortari, hoftibus obuiam ire ,libertate, patriam ,parentcs'que armis tegere.Poft vbi pericula virtute pro« pulcrantjfocijs atque amicis auxffia porta«

CONIVRATIO bant:magis'q; dandis,quâm acdpiendis tiefi’dfs amidtias parabantn'mperium legiti mû,nomen imperii regium habebant. Dele öi,qüibus corpus annis infi'rmû,ingeniû fa* pientia validum crat: Reip.conüiltabant.hi velætate vel curç fimiIitudine,Patres appeÏ labâtur.Poft vbi imperium regiu ;quod ini* tio conferuâdæ Iibertatis,atq;augédæ Reip. cauffa fueratjin fupcrbiâ, dominationem'qj fe cóuertitn'mmutato more,annua imperia, binos'que impcratorcs fibi fecere Eo modo minime poffe putabât per licentiâ infolefce* reanimum humanû. Sed ea tempçftate cœ pere fe quifque magis extollere, magis'que ingeniûin promptu habere.Nâ regibus,bo ni,quàm mali fuîpeôriores lûf.femper'q; bis aliéna virt? formidolofa eft. Sed ciuitas,in« credibile eft memoratu,adepta libertate,q* turn breui crcueritnâta cupido glorig incef* ferat. lam prirnû iuuentüs, fimul ac belli pa tiens erat,in caftris per laborê vfu militiam difcebatîmagis q; i decóris armis, amp;nbsp;milita* ribus equis,quamin icortis, atque côuiuifs libidine agebant. Igitur talibus viris non la* bor infolitus,no locus vnus,arper aut ardu* us erat: non armatus hoftis , formidolofus ( virtus omnia domuerat ) fed gloriæ maxi* mum certamen inter ipfos erat.Sic fe quilq; hoftem ferire,murû afcédere, confpici dum talç facin? faceret,properabatîeas diuitias»

CATILINAE. 6

cam bonam famâ,magnatn'q; nobilitatê pu tabant. Laudis auidi,pecuniæ liberales erâc. Gloriam ingenté,diuiti'as honeftas volebât. Memorare poffem,quibus in locis maximas hoftiû copias populus Romanus parua ma nu fuderit, quas vrbes natura muniras pu^ gnâdo cœperit,ni ea res longius nos ab ince pto traheret, Sed profeâo F O R T V N A in Omni re domin3tur.Ea,rcs cûâas ex libi-» dine magis,q ex vero célébrât, obfcurat'q;. Athenienfiû rcs geftæ ( ficuti ego exiftimo) fatis amplç,magnificç'q;fuere:verô aliquâ» to minores tamen,quàm fama feruntur.Sed quia prouenere ibi feriptorum magna inge« nia: per terrarum orbem, Athenienfiû fafta pro maximis celebrantur. Ira eorumqui ea fecere,virtus tanta habetur,qu3tum verbi« ea potuere extollere prçclara ingénia. At po pulo Ro.nung ea copia fuif.quia prudêtiflï mus quifque,maxime negociofus erat.I G E NI V M nemo fine corpore exercebat. optim? quifq; faccre,g diccre:amp; fuaab alifs bcnefacta laudari, quàm ipfe alioru narrare malcbat.Igitur domi,militiæ*q; boni mores coIebâtur.Côcordia maxima: minima auari tia erat.lus,bonû'q;, apud eos non legibus magis,g natura valebat.lurgia, difeordias, fimultates cû hoftib? exercebat. ciues eu ci Uib? de virtute certabât.fn fupplicffs décru tnagnifîcijdomi parci) î amicos A'deles eiâç.

CONIVRATIO

b V A B VS his artibus,audacia in belIoîvM pax euenerat, æquitate, fe'q? rcm'q; publica curabant.Quarû rerum ego maxima docu» nienta hæc habeo,quôd in bello fæpius vin* dicatu eft in eos,qui contra imperium in ho fiera pugnauerant,qui'quetardius,reuocatt prçlio,exceirerant,quàm qui figna relinque» re,aut pulfi loco cedere aufi crâtîin pace ve ro quod benefi'cifs magis,quàm metu,impe rium agitabant,amp; accepta iniuria,ignofcere g perfequi malebant. Sed vbi ïabore atque iuftitia Refpu.creuit,reges magni bello do« »niti,nationes feræ,amp; populi ingétes vi fub« aâitCarthago gmulaimperif Romani à ftir pe interijttcunàa maria» tcrra'que patebâtî ûeuirc fortuna ac mifcerc omnia ccepit.Q,ui Iaborcs,pericula, dubias atq; afperas res fa« eile tolcrauerantùj's otium,diuitiç'q; optan* dç alijSjoneri miferiæ'que fuere.Igitur cupi* do primo pecuniae » deinde imperif creuit, ea,quafi materies omnium malorum fuere. NANQ,VE AV A RI TI A,fi'dem,probi tatem,cæteras 'q; bonas artas fubuertit.Pro his fuperbiam, crudelitaté, deos negligere» omnia venalia habere edocuit. A MBITIO multos mortalas falfos fieri fubegit : aliud claufum in pedore,aliud in lingua promptö habere:amicitias,inimicitias'q; né ex re,fed ex cômodo æftimaretmagis'q; vultum g in« genium bonu habcre.Haec primo pauUrim

CATILINAE. 7 crefcere, interdum vindicari. Foftjvbi con* tagio quafi peftilentia i'nuafi'f.duitasi'mmtt tata,imperium ex iuftiflïmo atque optimo» crudele intolerandum'q;faâ:um eft.Sed pri« mo, magis ambitio ,quàm auaritia animos hominûexerccbat.quod tame vitium, pro* plus virtuti erat.nam GLORIA Myhono« rem,imperium,bonusySC ignauus æque fibi exoptant. Sed ille vera via nititunhic (quia bonæ artes défunt) dolisatq; fallacifs conté* dit. A V A RITI A, pecuniæ ftudiû habet, quam nemo fapiens concupiuit.eaquafi ve ncnis malis imbuta,corpus animum'qj viri* lem cffœminat.Semper infinita, infatiabilis eft:neq; copia,neq; inopia minuifScd poft« qua de L.SyUa(armis receptaRep.)bonis initijs malos euétus habuitî rapere omnes, trabere.domû alius,alius agros cupere,ne« que modum neq; modeftiam viftores habe re,fcL’da crudelia'q; in ciuas facinora facere. Hue accedebat quod L.Sylla exercitfi, quS in Afia du(äauerat,quo fibi fidu faceret,c5* tra morem maiorum,luxuriofe,nimis'q; libe raliter habuerat. Loca amœna,voluptaria, facile in otio feroces militum animos molli* uerant. Ibi primu infueuit exercitus populi Romani amare, potare; figtla, tabulas pi* âas ,vafa cœlata mirari,ea priuatim amp;nbsp;publj ce rapere, delubra fpoliare, facra profana'q^ omnia polluete.lgicui hi milites, poftquam

CONIVRATIÖ

viftoriam funt adepti, nihil reliqui vicAis cere.Q.uippe S E C V N D AE res,fapientia animos fatigant, nedumilli corruptis mori:# bus viftoriie temperarent.Pofïquam diuitig honori eirecœpere,amp; cas gloria,imperium, potentia fequebâtur: hebefcere virtusjpau’» pertas probro haberi, innocentia pro male* uolentia duci cœpit.Igitur ex diuitijs iuueti tutem,luxuria atq; auaritia cu fuperbia inua fére,rapere,cófumerc,fua paruipcdere,alie« nacupere:pudoré,pudicitiam5diuina,atque Humana promifcua, nil penfi neq; moderatf Habere.Operaepretium eft,cum domos atq; villas cognoueris, in vrbium modum ædifi« catas, vifere templa deorum,quç noftri ma* iores religiofiffimi mortales fecerc. verö illi delubra,dcorum pietateïdomos fuas,gloria decorabanf.neq; viftis quidq,præter iniuriae licentiä eripiebant. At hi contra ignauifllmi homines,per fummû fcelus omniaea focijs adimere,quç fortiffimi viri viâores relique* rant.próinde quafi iniuriam facere,id demu effet imperio vti« Na quid ca memore, quae nifi i)s,qui videre, ncmini credibilia funtî* ii piuatis cópluribus fubuerfos montas, mä* ria conftrata effe; quibus mihi videtur ludi* brio fuiffe diuitiç,quippe quas honefte lice* bat habere, abuti per turpitudinê propera* bat.Sed libido ftupri,ganeæ,cæteri'q; cultus non Qunot incefferatt yitos pati luiUiebria*

CATILINAE. S

muîi'eres pudici'tiâ in propatulo habereîVe« fcendi caufTa, terra mari'q; omnia exquirereî dormire prius,quàm fomni cupido efletïnó famemaut fitim, neq;frigus, neq; laffitudi’ nemoperirijfed ea omnia luxu ante capere. Hæc iuuentutem»vbi familiäres opes defe^ cerant,ad facinora incendebant.Animus im butus malis artibus, baud facile libidinibus cärebat. eo profufius omnibus modis quae« Aui»atq; fumptui deditus erat.In tâta itaq;» tam'q? corrupta ciuitate,Catilina ( id quod faftu facilli mum erat) omnium flagitiorum , atq; facinorum circum (e,tanquam ftipato* rum cateruas habebat.Nam quicunq; impu dicus,adulter,ganeo,alea,manu,ventre,pc ne bona patria diffipauerat,qufq; alienu æs grande conflauerat,quo flagitium aut faci” nus redimeret’.præterea omneS vndique pa ricidæ,facrilegi,conuia:i iudici)s,aut pro fa^^ äis indicium timentestad hoc quos manus atq; lingua, periurio aut fanguine ciuili ale« baf.poflremo omncs,quos fl3gitiu,egeftas, cöfcius animus exagitabat,hi Catilinæ pro* ximijfamiliares'q; erat. Q.uöd fi quis ctiä à culpa vacuus in amicitiäei^ incideratjquo* tidianovfu atq; illecebris,facile par,fimilis'q; cæteris efficicbatur.Sed maxime iuuenö vel adolefcétiu familiaritates appetebat.eorum ANIMI MOLLES,amp; ætate fluxi,dolis hand difficultet capicbantur.Nâ yt cuiufq; ftudiu

CONIVRATI O

ex ætate flagrabat,ah')s fcorta præbefe,alijs canes atq; equos merearitpoftremo neq; fû’* ptui neq; modeftiæ fuæ parcerejdû illos ob^» noxios fidos'q; fîbi faccret.Scio fnifle nSnuI los jqui îta exiftimarent jiuuentuté,quæ dolt;gt; mum Catüinæ frequétabat; parum honefte pudicitiani habuifl'e.Sed ex ali/s rebus ma* gis,quàm cuiquainid côpertuin foret, hæc fama valebat.lam primum adolefcens Cari lina, multa nefenda ftupra fecerat cum vir* gine nobilijcum facerdote Veftg:alia hm'uf« modi cótra ïuSjfas'q;«Pofîreino capt? amo* re Aurelïç OreftiUæ,cuius (præter formam) nihil vnquam bonus laudauit; quùd ea,nu* bere illi dubitabatjrimés priuignum adultû ætate’.pro certo crediturnecato filio,vacuâ domum fceleftis nuptijs fecifle.Q_uæ quidé res mihi in primis vidctur caufla fuiffe faci» noris maturâdi.Nanq; animus impurus ,di)S hominibus'q; infeftus,neq; vigilijs neq; quie «bus fedari potcrat jita confcientia mcntem exagitatâ vaftabat.Igitur color ei exanguisî fœdi oculi’.citus modo, modo tardus incef» fusîprorfus î facie*vultu'q; vecordia inerat» Sed iuuentutem,qu3m ( vt fupra diximus) illexcrat,multis modis mala facinora edoce bat.exillis teftes,fignatoréfq;falfos commo dare:fidem,fortunas,pericula vüia habere, Poftjvbi corum famam,atq; pudorem attrr «crat: inaiora alia imperabat» ficauffapec^

CATILINAE. 9 candi in prüfens minus fuppetebat,nihilo mi nus infontes,ficuti fontes circûuenire,iugugt; lare: fcilicet ne per otium torpelcerent ma* nus aut animusjgratuito potius malus,atqj cKidelis erat, His amicis focifs'que confiïus Catilina,fimukquód æs alienum per omnes terras ingens erat,amp; quódpleriq; Syllani mi lites largius fuo vfi,rapinarö amp;nbsp;viftoriç ve.-!-terts memoresjciuile bellû exoptabant;op* primendæReipu. confilium cœpit. In Italia nullus exercit? erat’.Cn.Pompeius in extre* mis terris bellum gerebat.ipfi,confulatû pe têdi magna fpes.Senatus nihil fane intétus; tutæ,tranquillæ'que res omnes.fed eapror* fus oportuna Catilinæ videbâtur.Igitur cir* citer calendas Iunias,L.Cîefare,amp; C.FiguIo confulibus,primo fingulos appellare,horta* ri alios,alios tétaretalios opes fuas,impara tam Remp. magna præmia côiurationis do* cere. Vbifatis explorata funt quæ voluit,in vnum omnas couocat, quibus maxima ne* celïitudo amp;nbsp;plurimû audaciæ inerat,eô om* nés conuenere fenatorij ordinis,P.Lentulus Sura,P.Antronius,L.Caflius Lôginus,C. Céthégus,P.Seruius Syllæ, Seruif fiîij, L» Vargûteius, Q,.Annius,M.Porcius Lecca, L.Beftia, .Curius. præterea ex Equeftri ordine, M.Fuluius nobilior, L.Statilius,P. Gabinius Capito,C.Cornelius.ad hoc mul* ti ex colonijs 6c municipijs domi nobiles.

b.j.

C ONIVRATI o

Erant præterea compliires paulo occultius, confili) huiufce participes,nobiles,q[ios ma gis dominationis fpes hortabatur, ÿ fnopia aut alia neceflîtudo.Cçterû luuétus pleraq;» fed maxime nobiliû, Catilinæ inceptis faue’ bat. quibus in otio vel magnifiée vel molli'« terviiicre copia eratîincerta pro certis,beUû quàm pace malebant.Fuere item ea tempelt;= ftate qui crederent M. Licinium Craflum no ignarum eius côülij fuifle quia Cn, Pompe* lus inuifus ipfi,magnûcxercitum duftabat: cuiufvis opes voluifle contra illius potcntiâ crcfcere. fimul confifum fi coniuratio valuiß fet;facile apud eos (e principe fore. Sed,an* tea itemœniurauere pauci contra Rcmp.in qüîbùsT^tilina fuitrde qu3,quàm veriiïïme poterojdicâ. L.Tullio 8c M. Lcpido côfu* Iibus;P.Antronius,8c P.Sylla defignati con fuies,legibus ambit’ interiogati,pœnas de* derant. Poil paulo Catilina pccuniarû repe* tundarü reus prohibitus erat pctere côfula* turn, quod intra legitimos dies profiter! ne* quiuent.Erat codé tempore Cn.Pifo adule* fcens nobilis,fummæ audaciæ, egens, facho* fus,quê ad perturbandâ Reinpu.inopia atq; mali mores ftimulabant. Cum hoc Catilina amp;nbsp;Antroniusjcirciternonas Decembris,cô* municato confilio parabant in Capitolio Ca lendis Ian.L.Torquatum,6c L.Cottam có* fuies interfîccreu'pfi fafcibus coneptis Pifo*

CATILINAE to

nem cum exercitu ad optinendas duas Hf’’ fpamas mittere. Ea recognit3,rurfus in No nasFebruarias confilium cædis tranftulerât. lam tum non cófulibus modo, fed plerifquc fenatoribus perniciémachinabantur. Quod Catilina ni maturaflet pro curia fignu focifs dare,eo die poft conditâ vrbem Roma pef^ fimum facinus patratû foretjquia nondu fre quentes armaticóucnerant,ea res confilium diremit. Poftea Pifo in citeriorc Hifpaniam quçftor pro prattore mifliis eft,adnitete Craf fo’.quod eum infeflu inimicû Cn. Pompeio cognoucrat. Neq; tarnen Senatus prouincia inuitus dederat iquippe fœdû homine àRegt; pub.procul effe volebat,fimulquia bonicó^ plures præfidiû in eo putabant,etiâ tum po tentia Cn. Pompei) formidolofa erat.Sed is Pifo in prouinciam ab equitibus Hifpanis, quos in exercitu duftabatjiter faciens,occi* fus eft. Sunt qui ita'dicunt, imperia crus in^ iufta, fuperba,crudelia, barbares nequiuilTe pati’.alij aute,équités illos Cn.Pompeij ve^ teres fidos'q; cliefes volutate eius Pifone ag greftosmung Hifpanos præterea tale facin^ feciffe, fed imperia fæua multa antea perpef fos. Nos eâ rem in medio relinquemus. De fuperiori coniuratione fan's eft diftum.

Catilina vbi eos, quos paulo ante com* memoraui, conucnilTe videt: tametfi mul * ta cum fingulis fœpe egerat, tarnen in rem b,ij.

CONIVRATIO

fore credensjvnnierfos appellareÄ cohorts rijin abditam partem ædium lecedit, atque ibi omnibus ar bi tris procul amotis, oratio* nê huiufcemodi habuit; Ni virtus fides'q; vcftra fansfpcâata mihi foret: nequicg op* portuna res tecidiflef.fpes magna domina* tionis in manibus fruftra fiiiflet: neque ego per ignauiam,aut vana ingenia,incerta pro certis captarem.Sed quia mukis,amp; magnis têpeflatibus vos cognoui fortes fidos'q; hi:eo animus aufus cft,maximû atque pul* cherrimû facinus incipere: fimul quia vobis eadem, quæ mihi bona mala'que elfe intel* lexi.nam IDEM velle atque idem nolle,ea demu firma amicitia eft.Sed ego,quæ men* te agitaui, omnes iam âtea diuerfi audiftis. Cæterû mihi in dies magis magis'q; animus accenditur,cum confydero quæ conditio vi* tæ futura fit,nifi nofmetipfos vindicemur in libertärem. Nam poftg Refpu.in paucorum potentiu ius atque ditioné conceffittfemper ülis Reges ,Tetrarchç vedigalcs efle'.populi Sc nationes ftipedia pendere: cæteriomnes, ftrenui, boni, nobiles atq; ignobilcs vulgus fuimusjfine gratia,finc autoritate,his ob^no xi) jqb9 (fi Refp. valeret J formidini elTemus. Iraq; omnis gratia,potentia, honos,diuitiae apud illos funt,aut vbi illi volunt.Nobis re* liquere pericula, repulfas, indicia, egeftaté. Quæ quoufq; tandempatiemini ofortiffimi

C A T I L I N AE. Il virt.'Nónne emo« per virtute præfîat, g vi* tam miferam atque inhoneftä (vbi alienæ fu perbiç ludibrio fueritis; per dedecus amitte* ref' Vcrü enimuero pro deum atque homi« num fide, viftoria in manu vohis eftj viget îEtas,animus valettcontra, illis annis atq; di uitifs,omnia cófumere. Tantûmodo îcepto opus eft: cætera, res ipfa expedier. Etenint quis mortaliujcui virile ingeniii eft,tolerate poteftdllis diuitias fuperare,quas profiindat inextruendo marijft montibus coæquâdis? nobis rem familiare etiam ad neceftaria de-» effer'illos binas, aut amplius,domos conti* nuare,nobis Larem familiare nufqua vUum eire.''cü tabulas,figna,toreamataemunt,no uadiruunt,alia acdifi'cat,poftremo omnibus modis pecunia trahunt,vexât: tarnen fum* ma libidine diuitias fuas vincere nequeunt. At nobis eftdomi,inopia:foris,æs alienum, mala rcs,fpes multo afperior. denique quid reliqui habemus,præter mifcram animam/ Q,uin igitur expergifcimini:en illa, illa qua fïcpeoptaftis,libettas. præterea diuitiæ,de* eus,gloria in oculis fîta funt. Fortuna omnia ea,viftoribus præmia pofuit. Res,tempus, pericula,egeftas, belli fpolia magnifica ma* gis quàm oratio mea voshortétur,velim* peratore vel milite me vtimini,neq: animus neque corpus aberit vobis.hæc ipfa ( vt fpe* to) vobifeû vnà conful agam,nifi(forte ani* b.iij.

CONIVRATIO

mus mefallit)amp; vos feruire magis,gimpc^ rare parati eftis. Poftquâ accepere ea ho^ mines ,quibus mala abundc omnia erât, fed neque res,neque fpes bona vllattametfi illis quieta mouercjmagna merces videbaturtta men poflulauere pleriqbvt proponeret quæ conditio belli foret,quæ prçmia armis pete* rent,quid vbique opis aut îpci haberét. Tu Catilina polliceri tabulas nouas,,pfcriptioné locupletû, magiftratusjfacerdotia, rapinas, alia'q; omnia, quæ bellum atq; viôlorum lilt;* bido fert. Præterea efle in Hifpania citerio» re Pifoncm, in Mauritania cum exercitu P. Sitium Nucerinû côfili) fui participes petcre côfulatum C. Antoniû, quem fibi colîegam fore fperaret:liominc familiare, amp;nbsp;omnibus neceiïïtudinibus circumuentû,cum eo fe co fulem initiumagendi belli faâurum.Ad hæc malediftis increpabat omnes bonos, fuoru vnumquenq; nominans laudare,admonebat alium egeftatis,alium cupiditatïs fuæ,comï» plures pcriculi aut ignominiæ, multos Syh lanæ vidorte»quibus ea prædæ fucrat. Poib quam omniü animos alacres vidct,cohorta tusjvt petitionéfuam curæ haberent,dimi-» fit conuentû.Fucrç ea tcmpefiateîqui dice'» rent Catilinam orationeîïabita, cû ad iufiult;^ randum populäres fceleris fui confcios addi» ceretjliumani corporis fanguinem vino per« mifium in patcris circötulifle.inde cum poft

CATILINAE.- IX

exccrationem omnes deguftaflentfficutim foletinibus facris fieri cófueuit) aperuifle có’» filiü fuö, atq; eo diââ rem, quo inter fe fi'di magis forent,31ius alij tanti facinoris cofcij, NonnuIIi fi'öa amp;nbsp;hæc,amp; multa prætcrea exb ftimabantab his,quiCiceronis inuidiâfquae poftea ortaeftjieniri pofle credebat atroci* tatefceleris eorum qui pœnas dederant.No bis ea res pro magnitudine paru comperta eft.Sedin ea coucntione fuitQ..Curius,na tus baud obfcuro loco, flagitifs atq; facino«’ ribus coopertus,quern céfores Senatu pro^ bri gratia amoucrant, huic homini non mi* nor vanitas,quam audaciæ inerattneq; reti* cere quæ audicrat, ncque fua amp;nbsp;ipfe fcelcra occultare:prorfus nequc dicere,neque face* re,quicquam penfi habebat.Eiat ei cu Ful* uia nobili muliëre ftupri vetus confuetudoî cui cum minus gratus eflet,quód inopiami nus largiri poterat,repente glorians,märia, montes'que pollicericcEpit,amp; minari inter* dum ferro,nifi fibi obnoxia foret: poftremo ferociusagitate, quàm folitus erat. AtFuI* uia infolentia Curif caufTa cognita, tale pe* riculum Reipublicae haudoccultum habuit: fed fublato autore , de Catilinæ coniuratio* ne , quæ SC quo modo audicrat, compluri* bus narrauit. Ea res in primis ftudia homi* num accendit ad confulatum mandandum Marco Tullio Ciceroni. Nanque antea plc* b iiij.

C ONIVRA TI O

raq; nobilitas inm'diaæftuabat, amp;nbsp;quafï pol^ lui confulatû credebat,fieûf quamuis egre* gius ) nouus homo adeptus foret. Sed vbi periculû aduenit,inuidia atqjfuperbia poft fuere. Igitur comiti)s habitis,côfiiles decla* rantur M.Tullius 8C C. Antonias.(^uodfy^ dû,primo populäres coniurationis concuf* ferat’.neq; tamé Catilinæ furor minuebatur, fed in dies plura agitare, arma per Italiâ lo« cis opportunis parare: pecunia fua aut ami corum fide fumptâ mutuâ, Fefulas ad Mâ* lium quendam portare, qui poftea princcps fuit belli faciundi. Ea tempeftate plurimos cuiufque generis homines afciuifle fibi dici* tur.Muliëresetiâ aliquot,quæ primo ingen* tes fumptus, ftupro corporis tolerauerant: poft,vbi ætas tantummodo quæftui,neque luxuriæmodum fecerat, æsalienum grande côflauerât.Per eas,re Catilina credebat pof* fe feruitia vrbanafolicitare, vrbéincendere, viros earü vel adiungere fibi,vel interficere. Sedin his erat Sempronia,quæ multa fæpe virilis audaciæfacinoracomiferat.Hæc mu* lier genereatque forma,præterea viro ac li* berisjfatis fortunata fuitiliteris græcis amp;nbsp;la* finis doda:pfallereamp; faltare elegâtius,g ne* cefle eft probæ:multa alia, quæ inftrumenta luxuriç funt.fcd ei chariora fempcr omnia,q decus atque pudicitia fuit .Pecuniæ an famç minus parceret,haud facile difcerneres, Li*

CATILINAE. IJ bfdine fic accenfa,vt fæpius peteret viros,q petcretur.Sedea fæpe antehacfidem prodi* derat, creditum abiurauerat, cædis confcia fiierat,luxuria atque inopia prçceps abierat. Verum ingeniû eius baud abfurdum, poflc verfus facercjiocu mouere»fcrmone vti vel modeftojvel molli,vel procaci.Prorfus mul tæ facetiæ,multus'que lepos inerat.His re» bus cóparatis,Catilina nihilo minus in pro« ximum annum confulatum petebatrfperans fi defignatus foret,facile fe ex volütate An« tonio vfurum. Neque interea quietus erat, fed omnibus modis infidias parabat Cicc« roni.neque illi tarnen ad cauendu dolus,aut aflutiæ deerant. Nanque à principio fui con fulatus multa pollicendo,per Fuluiam effie« ceratjvt Q .Curius (de quo paulo ante me« moraui ) confilia Catilinæ fibi prodcret. Ad hocjcollegam fuum Antoniö padione pro« uinciæ perpulerat,ne contra Rcmp.diffenti« ret. circum fe præfidia amicorö, atque die« tium occulte habebat.Poftquam dies comt tiorum venit,amp; Catilinæ neq; petitio,neque infidiæ (quas confuli fecerat ) profpere cefle« re’.cöftituitbellum faccre,8C extrema omnia experiri: quoniam quæ occulte tentauerat, afpera, fccdaque euenerät.Igitur C. Manliu Fefulas,atque in earn partem Hetruriæ,Se« ptimum quendam Camertam in agrum Pi« cenUjC. lulium in Apulia dimifit; præterea

CONIVRATIO

aliu alio» quem vbi'que opportunS übt fore credebatjntcrea Romç multa fïmul moltn', cófuli infïdias tédëre»parare incédiajoppor-ï tuna locaarmatis borhinibus obfïdere, i'pfe cum telo effe: Item altos iubere»hortan',vti femper intenti parati'q; effent,dies noftcs'q; fefhnare,vigilare, neq; inromnia?neq;Iabore fatigari. Poffremo vbi multa agi tan ti nihil procedit,rurfu$ intern pefta nofte cóiuratio'» nis principescóuocat per M.Porciü Lecca» ibfque multa de ignauia eorum queftus,do eet feMâlium præmififfe ad earn multitiidi^ ncm,quam ad capienda arma parauerat.Ité alios inalialocaopportuna,qui initiü belli ficerctjfc'q; ad excrcitum proficifci cupere» fi prius Ciceronem opprcflïffetteum fuis có# filijs multu officere.Igitur perterritis ac du« bitâtibus cartcris,C.Corncliuseques Roma« nus operamfuä pollicitus,amp; cö eo L. Var« guntöus Senator,conftitucre ea noéte pau« lo poft cum armatis hominibus, ficuti falu« tatum, introire ad Ciceronemrac de impro« uifo domi fuæ imparatum cófoderc.Q,. Cu« rius vbi tntcUigit quâtum periculum confuli impendeat, propere per Fuluiam Ciceroni dolum,qui parabatur,cnuntiat.ita illi ianua prohibiti,tantum facinus fruftra fufeeperut. Interca Manlius in Hetruria plebem folici« tare, egeftate ftmul ac dolore iniuriae noua« rum rcru cupidam, quód Syllaedominatio«

C A T I LI N AE» i4 ne»agtos,bonâq; omnia a mi fera t. Prxterca latrones cui'ufque generis (quorum in ea regt; gione magna copia erat)nônunos ex Sylla« nis colonis,quibus libido atq; luxuria ex ma gnis rapinis nihil reliqui fecerant.Ea,cô Ci-» ceroni nuntiarêtur,3ncipiri malo pcrmotus, quod neque vrbem ab infidifs priuato con« filio longius tueri poterat, neque exercitus Manlij quantus,aut quo confilio foretjati» compertum habebatirem ad Senatû rcfert, iam antea vulgi rumoribus exagitatam.Ita* que I quod plerûquein atroci negotio folet) Senatus decreuit,vtdarentopcram confu« les,ne quid Refp.dctriméd caperet. Ea po« teftas per Scnatu more Romano magiftra« tui maxima permittitur, exercitum parare» bcllum gerere,coërcere omnibus modis fo« cios arque ciues, domi militiæ'q! imperium arque iudicium fummum habereïaliter iïne populi iuflu nulli earurerum confuli ius cft. Poft paucos dies,L.Scnius Senator,in fena tu literas recitauit; quas Fefulis allatas fibi dicebattin quibus fcriptum erat,C. Mâlium armacoepilTcjCum magna multitudine ante diem VI.Cal.Nouemb.fimurqii idquod in tali re foletJ alij portenta atq; prodigia nun« tiabant,ali) conuentus fieri,arma parari Ca« puae,atq; in Apulia feruile bellu moucri Igi« tur Senat? decretOjQ. .Marti? Rex Eefulas, Q,.Metcllus Creticus in Apuliä» circû'cÿ ea

CONIVRATIO

foca miflï funt .Hf vtn'que ad vrbem impc* ratores crant itnpedfd,ne triumpharent ca^ lumnia paucorû,quibus omnia honefta atq; fnhonefla vendere mos erat. Sed prætores Q.PompeiusRufus CapuamjQ.Metellus Celer inagrum Picenum: his'qjpermiiTum eft, vti pro tempore atque periculo exercitu côpararét. Ad hoc,fi quis indicauiffct de co iuratione fquç cótra Rép.fafta erat} prçmiû decreuerunt: féru o Iibertatê,amp; feftertia een* tum:Iibero,impunitaté eius rei,amp;feftertio* rum ducentamillia.Item'quc dccreuere,vti gladiatoriæ familiæ Capua, amp;nbsp;in caetera mu nicipia diftribuerêtur pro cuiufque opibus: Romæ per totam vrbem vigiliae haberetur, his'q; minores magiftratus praeeflent. Qui* bus rebus permota ciuitas atque immutata vrbis facies erat:ex fuma lætitia atque lafcb uia, quae diuturua quies pepererat, repente omnis triftitia iuafit:feftinare,trepidare,ne* que loco,neque cuiquâ homini fatis crede* re,neque bellu gerereîneque pacem habere: fuo quifq; metu pericula metiri.Ad hoc mu lières, ( quibus pro Reip. magnitudine belli timor infolitus inceflerat) afflidare fefe,ma* nus fupplices ad caelum tedere»miferari par* uosliberos,rogitate,omnia paueretfuperbia atq; delitifs omiflis, fibi,patriæ'q; diffidcre. At Catilinæ crudelis animus eadem ilia mo* uebat: tametfi praefidia parabantur, amp;ipfe

CATILINAE. ly

Plautialegcinterrogatus erat ab L.PauIoï poftremo dilîîmulandi cauffa,aut fui expur* gandi, ficuti iurgio laceflitus foret, venit in Senatum. Tum Marcus Tullius conful,fiue præfentiam cius timens, fîue ira cómotus, orationem habuit Iuculentam,atque vtilem Reip.quam poftea fcriptam edidit. Sed vbi ille affedit : Catilina fvt erat paratus ad fimu landa omnia) demiffo vultu, voce fupplici, poftulare à Patribus cccpit,ne quid de fe te* mere crederentzea familia ortum,ita fe ab a* dolefcentia dicebat vita inftituiffcjVt omnia bona in fpe haberef.ne exiftimarent fibi pa* tritio homini,cuius ipfius atque maiorum, plurima beneficia in plebem Ro.effent,per* dita Rep.opus effejcü earn fêruaret M.TuI* lius inquilin^ ciuis vrbis Romæ. Ad hoc,ma ledida alia cum adderet,obftrépere omnes, hoftem atque paricidam vocare. Tö iUe fu* ribundus, Q,uoniam quidem circunuentus (inquit)ab inimicis præccps agor, incendia meum ruina rcftinguam.Deinde fe ex curia domum proripuit.Ibi multa fccum ipfe vol* uens,quod ncque infidiæ confuli, procédé* bant,amp; ab incendio intelligebat vrbem vigi* li/s eife munitâî optimû fadu credens exer* citum augere,ac priufquam legiones fcribe* rcntur,multa ante capere,quæbeUo vfui fo* rent,node intempefta cü paucis in Maliana cadra profedus cft.Sed CethegOjatqiLen*

co NIV R A T r o

tulo cæten's'q: ( quorû cognouerat promptâ audaciam) mandat,quibus rebus poffent,O'gt; pes faâionis confirment,infîdias confuli ma turét,cædem, incendia ,alia'que belli facino'* ra parent,fefe propediem cum magno exer^ citu ad vrbem acceflurû. Dum hâte Romas geruntur,C.Manlius exiuo numero legatos ad Q_. Martiü Rege mittit cu inandatis hu^^ iufeemodi. Deos homines'q; teftamur ipe r3tor,nos arma neque cotra Patriä cœpilTç^ neque quo periculû ali,'s facetemus: fed vti corpora noflra ab iniuria tuta forêt,qui mi^ fcri,egentes ,violenti3 atque crudelitatc fee* neratorü pleriq; patria,fed omnes fama atq; fortunis expertes fumus. Ncq; cuiquam no* ftrum licuit, more maiorum lege vtimeque amiffo patrimonio liberum corpus habere, tanta fæuitia feeneratorum atque prætoris fuit. Sæpe maiores noftri miferti plebis Ro* manç,decretis fuis ,inopiç eius opitulati fât. Ac nouiifime memoria noftra propter ma* gnitudinem acris alieni,volentibus omnibus bonis,argentum ære folutum eft. Sæpe ipfa plebs aut doininâdi ftudio permota,aut fii* perbia magiftratüum armata,à Patribus fe* ceflït.at nos non Imperium, neque diuitias petimus, quarum rerum caufla, bella atque certamina omnia inter mortales funt: SED LIBER TATE M, quam nemo bonus, nifi cum anima fimul amittit. Te atque Se*

CATILINAE. IS natu obtcûamur, côfulatis mifcris dnibus» legis ptæfidtum ( quod iniquitas præton's eri puit Jreftituatisîne've nobis earn neceffitu* dinem imponatis,vt quæramus,quo nâ mo do maxime viti fangumem noftrum, pereagt; mus. Ad hæc Q. .Martius refpôdit,fî quid à Senatu peterevellent, ab armis difcedât, Româ fupphces proficifcâturtea manfuetu-s dîne atque mifcricordia Senatum Popu-» lum Romanû Temper fuiffc, vt nemo vnquâ ab eo fruftra auxilium petiuerit. At Catilina ex itinere plerifq;côful3ribus,ptæterea optiquot;' mo cuiq; literas mittit,fe falfis criminib^ cir* cunuentûiquoniam faftioni inimicorum re* filiere nequiuerit,fortunæ cedere,Maflïliani in exilium proficifci,non quo fibi tanti fcele« ris confcius effet,led vti Refp.quieta foret, néve exfua contentionefeditio oriretur.Ab bis longe diuerfas literas Q .Catulus in Se^ natu rccitauit’.quas fibi nomine Catilinæred diras diccbat. Èarum exemplû infra fcriptû eô. L.Catilina,Q.uinto Catulo falutem.

Egregia tua fides fre cognita) grata mihi magnis in periculis fiduciam commendatio« ni mex tribuit. Q_uamobrem defenfîonem in nouo confilio non ftatui parare’.fatiffadi* oncm ex nulla confcientia de culpa propo* nere decreui,qu3m mediuffidius,licet ve» ram cognolcas. Inuirijs contumelfis'q; con* citatus,quod fruélu laboris indulîriç'q; mes?

CONIVRATIO priuatusjflatum dignitatis nonoptincbamî publicam mirerorum cauflam pro mea con fuetudine fufccpi. Non quia æs alienû ineis nominibus ex poffeflîôibus foluere poflêm» cum amp;nbsp;alienis nominibus liberalitas Aureliç Oreftillæ, fuis,filiæ'que copifs perfolueret: fed quod nó dignos homines honore hone« ftatos videbam,méque falfa fufpitione alie« natum effe fentiebâ. Hoc nomine fatis ho« neftas pro meo cafu fpes rcliquæ dignitatis côferuandæ fum fecutus.PIura cum fcribere vellemjnunciatü eft mihi vim parari. Nunc Orcftillam tibi cômendo,tuç'q; fideitrado: earn ab iniuria defendas,per liberos tuos ro gatus. Aueto. S cd ipfe paucos dies cômo« ratus apudC.Flaminiû in agro Rheatino, dum ciuitatem antea folicitatâ ab eo armis exornat, cû fafcibus arque alifs Imperif infi'« gnibusjin caftra ad Manlium contédit. Hæc vbi Komç comperta funtîSenatus Catilina amp;nbsp;Manlium ,hoßes iudicattcæteræ multitu« dini diem ftatuit,anteq fine fraude liceret ab armis difcedere,præter return capitaliu con« demnatis.Præterea decernit,vti côfules de« leâum habeant .'Antonius Catilina cum ex« ercitu peri'equi maturet,Cicero præfidio vr« bi fit.Ea tépeftate mihi Imperiû populi Ro mani multo maxime miferabile vifum eft, cui cû ad occafum ab ortu folis, omnia do« mita armis parerét,domi otium atque diui«

CATILINAE. 17 tiæ (quae prima mortales putant) affluèrent, fuere tarnen eines qui fe,Rem'q; publicam, obftinatisanimis, perditü irent.Nanq; duo«’ bus Senatus Decret is, ex tanta multitudine neq; præmio indu(âus,coniurationem pate^ fecerat, neque ex caftris Catilinæ quifquam omnium difeefferat.Tanta vis morbi»atque vti tabes,plerofq; ciuium animos inuaferat. Neque folum illis aliéna mens état,qui con« feij coniurationis fuerât; fed omnino cunfta plebs ,nouarum return ftudio,CatiIinæ ince«« pta probabat.Id adeo videbatur more fuo facere.Nara femper in ciuitate,quibus opes nullæ funt,bonis inuident, malos extollunt, vetera ödere, noua exoptant,odio fuarû re-' rum mutari omnia ftudent: turba atque fe« ditionibus fine cura aluntur, quoniam ege^^ ftas facile habetur fine damno. Sed vrbana plebs, ea veto præceps erat multis de cauf* fis.Ptimûomnium,quivbique probro, atq; petulantia maxime præftabanttitem alij qui pet dedccora,patrimoniis amilTistpoftremo omnes quos flagitiû aut facinus domo ex^’ puletatîhi Romam,ficuti in fcntinâ,conflu* xerât.Deinde multi memoresSyllanç vifto» riæfquüd ex Gregarijs militibus alios Sena» tores videbant’.alios ita diuites,vt regio vi* ftu atq; cultu ætaté agerét) fibi quifque fi in atnùs foret, ex viâoria talia fperabat. Præ» tetea iuuétus,quîe in agtis nianuû mcrccdc c.).

CONIVRATIO

inopiam tolerauerat ,priuatis atque pabUds largitionibus excita, vrbanum otiûingrato labori prçtuIerat.Eos atq; alios omnes malu publicum aIebat.Q_uo minus mirandum eft homines cgentes, malis moribus, maxima fpe,Reipu.iuxtà ac fibicôfuIuiffe.Præterea, quorum viftoriajSyllae parentes profcripti, bonaerepta,ius libertatis imminutum erat, baud fanè alto animo belli euétum expefta» bât. Ad hoe quicunqt aliarü q Senatus par« tium erant,conturbari Remp.qnimis vale« re ipfi malebant. ld adeo malö multos poft annos in ciuitatéreuertcrat.Nam poftquam Cn.Pompeio,8lt;M. Craflbconfulibus,tribu nitia poteftas reftituta cftthomines adolefcé tes fummam poteftatem nafti Cquibus tetas animus'q; ferox eratjcccperc Senatu crimi« nando, plebem exagitare. Dein largiendo» atque pollicendo magis incendere. Ita iplï, dart,piotétes'q; fieri.Contra eos fumma ope nitebatur pleraq; nobilitastSenatus fubfpe« cie,pro fua magnitudine. Nanq;f vti paucis verü abfoluâ) poft illa tépora quicunq; Rép. agitauere,honeftis nominibus,alij ficutiPo puli iura defendcrent,p3rs quo Senatus au« toritas maxima foret,bonö publicum fimu« lâtesjpro fua quifquepotentta certabâtmeqp till's modeftia,neque modus contentionis c« rat- vtrique viftoriam crudeliter exercebant. Sed poftquam Cn. Pompeius ad bellü ma«

CATILINAE i8 ritimum,atque Mithridaticu mifliis cflsple« bis opes imminutàe,paucorutn potétia ere* uit. Hi magiftratus, prouincias alia'que o* mnia tenere. Ipfi innoxij,florentes,fine me* tu ætatem ageretcæteros'que iudicifs terre* re, quo plebem in magiftràtu placidius tra* âarét. Sed vbi primû dubifs rebus nouâdis fpes oblata eft, vêtus certamen animos eorû arrexit. Q.uod fi primo prælio Catilina fu* perior,aut æqua manu difceflîflet: profefto magna clades atq; calamitasRemp.oppref* fiffet.’neque iUis,qui viâoriam adepti forêt, diutius ea vti licuiflet, quin defeifis amp;nbsp;exâ* guibiis, qui plus poffet,imperium atque li* bertatem extorqueret.Fuere tamé extra cô* iurationé complûtes,qui adCatilinam initio profeftt funt. In bis eratFuluius Senatoris filiusîquem retraélû ex itinere, parens iuflït necari. lifdem têporibus Romæ Lentulus fficuti Catilina præccperat) quofcunque mo tib9 autfortuna,nouis rebus idoneos crede* bat: aut per fe aut per alios folicitabat, neq; folû ciues, fed cuiufcSq; modi genus homi* nü,qd modo bello vfui foret.Igitur P. Vm* breno cuidam negodum dat,vti legatos AI* lobrogum requirat, eos'que ( fi poffit ) im* pcllat ad focietatem belli: exiflimans publi* ce,priuatim''que ære alieno oppreffos, præ* terea quôd natura Gallica gens, bellicofa effet »facile eos ad talc confiliu adduci polTe. c-q.

CONIVRATIO

Vmbrenus quöd in Galh'ca negociatus erat, plerifque principibus ciuitatum notus erat, atque eos nouerat.Itaque fine mora vbi pri« mum legatos in foto cófpextt: percontatus pauca de fiatuciuitatis,amp;' quafi dolens eius cafum cœpitrequirere, qucm exituni tantis malis fperarent.Poftquam illos videt queri de auaritia magiftratuum, accufare Senatu quüdin eoauxilif nihil effet, mifenjs fuis remcdiû mortem expedarc:At ego,inquit, vobis (fi modo viri effe vultis} rationé oftegt; dam,qua tanta ifta mala effugiatis.Hæc vbi dixit: Allobroges in maxima fpem addudi, Vmbrenum orare,vt luimiferereturtnihil tâ afperum,neque tam difficile effe,quod non cupidiflime fadun effent,dum ea res ciuita* tern ære alieno liberaret. Ilie eos in domum D.Bruti perducit,quodforo propiqua erat, neque aliéna confili) propter Semproniam. Nâ tum Brutus Romaaberat.PrætereaGa« binium accerfit,quo maior autoritas fermo* ni ineffet.Eo præfente,côiurationcm aperit, nominat focios.præterea multos cuiufq; gc neris innoxios: quo legatis animus amplior effet.Deinde eos pollicitos opera fuam,do« murti dimittit.Sed Allobrogesdiu in incerto habuere,quid nam confilij caperent.in alte* ra parte erat æs alienum, ftudium belli,ma* gna merces in fpe vidoriaeiat in altera maio res opes, tuta confilia,pro incerta fpe certa

CATILINAE. 19

præmia. Hæc illis voluentibus, tâdem vicit fortuna Reip. ItaqueQ.. Fabio Sâgæ(cuius patrocinio plurimum ciuitas vtebaturj rent omnem vti cognouerât,aperiût. Cicero per Sangam confilio cognito, legatis præcepit, vt ftudium coniurationis vehementer fiinu* lentjcæteros adeât,bene polliceâtur:dentq; operam» vti eos quàm maxime nianifellos habeant. lifdcm ferè temporibusjin Gai* lia citeriorc atque viterioreutem in agro Pi* cenojBrutio, Apulia,motus erat.Nâque il* Ii,quos ante Catilina dimiferat: inconfulte, ac veluti per dcmentiam, cunfta fimul age* bant.nodurnis confili)s,armorum atque te* lorum portationibus,feftinando,agitâdo o* mnia,plus timoris g periculi efFecerant. Ex CO numero côpiures Q, .Metçllus Celer præ* tor ex foci|s,cognita cauflàjin vincula con* iecerat,Item in citerIoreGaIIia,C. Murena: qui ci prouinciæ legatus præcrat. At Romæ Lentulus cû caeteris,qui erant principes cô* iurationis, paratis fvt vidcbatur) magnis co pi)s,conftituerat,vti cum Catilina in agrunt Fefulanum cum excrcitu venifletîL. Beftia Tri.plcbis, condone habita, quererctur de aâionibus Ciceronis,bclli'que grauiiïimi in* uidtâ optimo confuli imponcret. Eo figno» proxima node cætera multitudo cóiuratió* nis fuum quifque negociö cxequeretur: fèd cadiuifa hoc modo dicebantur, SatfliusÄ

c.iij.

C ONIV RATI O

Gabinius vti cii magna manu, duodeci'm’lï^ mul opportuna loca vrbis incéderêt,quo tu-» inultu facilior adttus ad cófulem, cæteros'qp (quibus infidiæ parabâturjfi’eretîCethegus Ciceronis ianuâ obfideret,eû'q; vi aggredeï^ retur;Alius autem alium: Sed filij familiaru (quoru ex nobilitate maxima pars erat ) pa^ rentesinterficerettftmul cæde amp;nbsp;incédio perlt;gt; culfis omnibus, ad Catilina erüpcrent.Inter hæc parata atque décréta, Cethegus fern per querebaf de ignauia fociorö;iUos,dubitado 6C dies prolatando, magnas opportunitates corrampereïfaéto,non confulto,in taliperi* culo opus efle:féq;ffi pauciadiuuarent )la* guentibus ali)s,impetü in cun'â faâurû.Na* tura ferox,vehemés, manu promptus erat: M A XI M V M bonu in celeritate putabat. Sed Allobroges ex præcepto Ciceronis per Gabinifi cçteros cóueniut.ab LétuIo,Cethe go,StatiIio,ité Caifio poftulat iufiurâdu,qd iignatû ad ciues perferantïaliter baud facile eos ad tâtum negociö impelli pofle. Cætert nihil fufpicâtes,dat. Caflïus femeteó véturu breui polliceturtac paulo ante legatos,ex vr be profi'cifcitur. Lentulus cö hisTitumVoI* turtium quendam Crotontenfcm mittit: vt Allobroges, priufquam domum pergcrent» cum Catilina,data atq; accepta fi’de,ibcieta* tê cófi'rmarent.rpfè Volturtio literas ad Ca* tilina dat,quarû exéplum infra fcriptum cft.

CATILINAE. 20

Q,ui fim,cx co qué ad te mifi cognofces. fee cogites in quata calamitate memi« neris te virum eiTe.Confideres quid tuæ po* ftulent rationes: AVXILIVM petas ab omnibus,etiam abinfi’mis.Adhçc mandata verbis dat,Cum ab Senatu hoftis iudicatus fit,quo cófilio iêruitia repudiet: in Vrbe pa rata effe qux iufferatjne cundetur ipfe pro* plus accedere. His rebus ita aótis, confti* tuta nofte qua proficifcerentur, Cicero per legatos cunàa edodusiL. Valerio Flacco amp;nbsp;C.Promptino prxtorib? imperat,vtin pon te MiIuio,perinfidias,AUobrogum comita* tus deprehendat. rem omnem aperit, cuius gratia mittebanf.Caetera,vti faéto opus fit, ita agant. permittit illis homines militares. Sine tumultu prçfidijs collocatis,ficuti prç* ceptum erat,occulte pontem obfîdét.Polî* qua ad id loci legati cu Volturtio venerunt: amp;’fimul vtrinqjciamor exortus eft.Galli,cito cognito c5filio,fine mora praetoribus fe tra* dût. Volturtius primo cohortatus caeteros, gladio fe à multitudine défendit, deinde vbi à legatis defertus eft, multa prius de falute fua Ptomptinum obtcftatus,quód einotus erat.Poftremo timidus,ac vitae diffidés,vc* lut hoftibusjièfe prætoribus dedit.Q_uibus rebus confeftis, omnia propere per nuntios cófuli declarantur. At ilium ingens cura^at* que Igtitia fimul occupauere.nam lætabatur c.nip

C ONIVRA TI o inteHigensjCÓiuranonc patefaflajciuitatem periculis creptaeffc.Porró autem anxius £■* rat, dubitâsin maximo fceleretâtis cûiibus deprehéfis,qui'd fadoopus cflet.Pœnâ iUolt;^ rumfibi' onen',impunitatem perdundæ Rei« pub.fore credebat.Igitur côfirmato animo, vocari adfefe iubct Lentulum, Ccthegum, Statilium,Gabinium:item'q; Q.Ceparium Terracinéfem, qui in Apuliâ ad concitanda feiuitia profi'cifci parabat. Cæteri fine tnora veniunt: Ceparius paulo ante domo egref« fusjcognito indicio,exvrbe profugerat. Có« fui Lentulum fquod prætor erat) ipfe manu tenens, in Senatum perducit: reliquos cum cuftodibusin ædem Côcordiæ venire iubet, EÓ Senatum aduocat:magnaquot;que frequêtia eins ordinis, Volturtium cum legatis intro* ducit.FIaccum prætorem ferinium cum lite« ris,quas à legatis accepcrat,eódé afferre iu« bet.Volturtius interrogatus de innere amp;nbsp;de Iiteris,poftremo quid,aut qua de cau(ra,c5* fllij habuiflet; Primo fingere,alia diffimulare de coniurationc,Poft vbi fi’de publica dice* reiuflus efttomnia vti gefta crant aperittdo cet'q; fe paucis ante diebus à Gabinio amp;nbsp;Cc pario focium accitum; nihil amplius fcire,q legatosttantflmodo audire folitum ex Gabi nio ,P. Antonium ,Seruium Syllam, L. Var* gunteium,multos præterea in ea cöiuratio* ne eflcjEadem Galli fatentur.At Lentulum

CATILINAE. 41

dilRmulantem coarguunt, præter lit eras, fer tnotlibus, quos ille habere folitus erat,ex lî* bris Sybillinis,regnôRomae tribus Corne* lijs portendi'.Cinnam atque Syllam antea,fe tertium effe,cui fatû foret vrbis potiriîPræ* terea ab incenfo Capitolio,ilium efle xx.an* num,quem fæpe ex prodigijs Arufpices re* fpondiffent bello ciuili cruentum fore.'ïgitur perleftis literis, cum prius omnes figna’fuà cognouiffenf.Senatus decreuit, vti abdica* to magiftratu Lentulus, icem'que cæteri in liberis cuftodijs haberentur. Itaque Lentu* lusjP.Lentulo Spintheriqui tû ïedilis erati Céthégus,Quinto Cornificioî Statilius,C. Cæfari: Gabinius,M.Craffo;Ceparius (nam is paulo ante ex fuga retraâus erat)Gn- Te rentio Senatori tradiintur.Interea pTcbs,cô* iuratione patefafta fquæ primo cupida no* uarum rerum nimis bello faucbat) mutatâ mente ,Catilinç confilia exccr3ri,Ciceroncm ad cælum tollere: veluti exferuitute erepta, gaudium atque IaEtitiamagitabat.nanq;alia belli facinora prædæ magis,quàm detriméto fore'.incendium vero crudele, immoderatû, ac fibi maxime calamitofum putabat: quip* pe cui omnes copiæ in vfu cotidiano 8c cul* tu corporis erant.Poft cum diem quidâ Lù ciusTarquinius ad Senatum adduftuserat: qücm ad Catilinam proficifcétem retradum ex itinere aiebât. Is cum fe diceret indicatu*

CONIVRA TI o

ram decóiuratfone, fi fides publica data ef« fetuuffus à confùle,qu£cfciret edi cere, eadc ferè quæ Vokurtius»de paratis incendifs,de c«debonorö,deitinere hoiliu Senatu edo* cet.Prætereafe miflum à M.Craffo,qui Ca tdinæ nuntiaret, ne cum Lentulus amp;nbsp;Cethe gus,alij q; in cóiurationc deprehéfi terrerét: eóq; magis properaret ad vrbem accedere » quo cæterorû animos refi'ceret,amp; illi facilius è periculo criperentur. Sed vbi Tarquinius CraiTum nominauit hominénobilem,maxigt; mis diuitijSjfumma potentia,ali) rem incre* dibilem rati: pars tametfi verö cxifiimabat, tarnen quia in tali téporcjtanta vis hominis magis leniûda quàm exagitanda videbatur: pleriq; Craflb expriuatis ncgocijs obnoxif, conclamant indicem falfum effe,deque ea re poftulant vti rcfer3tur.Itaque,cófulente Ci^ ceroncj ftequens Senatusdccreuit,Tarqui« nij' indiciö falfum videri: eum in vinculis rctinendfi, neq; amplius poteftaté fui faciun dam,mfi de eoindicaret, cuius cófilio tanta rem effet mentitus.Etant co tépore qui cxi« ftimarent indiciûillud à. P.Antronio machi« natum,quo facilius appcllato Craffo per fo* cietatê periculi,reliquos illius potêtia tege* ret. Alij Tarquiniu immiffuma Ciceróe aie«' bant, ne Craffus more fuo (fufeepto maloru patrocinio^Remp.conturbaret.Ipfum Craf* fum ego pofteapraedicantéaudiuijtantâillâ

C A T I L I N AE» contumeliam fibî à Cicerone para tam. Sed ijfdem temporibus Q,. Catulus èc Cn.Ptfo, neque precibus,neque gratia,neque pretio, Ciceronem impellere potuere»vti per Allô* broges,aut aliû indicé, C.Cæfar falfo nomi* naretur.Nam vterque graues intmicitias c5 illo exercebant: Piib oppugnatus in iudicio pecuniarum repetundarum »propter cuiul'dâ Tranfpadani fupplicium iniuftum: Catulus ex petitione pontifïcatus odio incéfus,quôd extrema ætate rnaximis honoribus vfus, ab adolcfcentulo Cæfare viftus difcelTerat.Res autem opportuna videbatur, g? is priuatim egregialiber31itate,publice rnaximis mune* ribus grandem pccuniam debebat. Sed vbi confulem ad tantum facinus impellere ne* queuntî ipfi fîngillatim circumeundo atque ementiundo, quæ fe ex Volturtio aut Allo* brogibus audifle dicerent, magnam illi inui* diam conflauerant : vfque eo, vt nonnulli e* quites Romani (qui præfidi,' caufla cum te* Iis erant circum ædem Concordiæ) feu péri* culi magnitudine, ftu animi mobilitate im* pulfi,quo iîudium fuum in Rempub.clarius eflet,cgredienti ex Senatu Cæfarijgladio mi nitarentur, Dum hæc in Senatu aguntur»6C dum legatis Allobrogu, amp;Tito Volturtio, côprobato eorum indicio, præmia decemun tur: Liberti amp;nbsp;pauci ex clientibus Lentuli, i diuerfis itineribus opifïces atque feruitia in

CONIVRATIO

Vids ad eum en'piendum foKcitabant, Pargt; tim exqùircbât duces multitudinû, qui pre« tio Remp.vexare foliti erant,Cethegus au« temgt;per nuncios,familiam atq; libertos iuos leâos amp;nbsp;exercitatos orabat in audaciamivt gregcfado,cum telis ad fefe irrumperct.Co ful vbi ea parari cognouit: difpofitis praefi« difsfvti resatquetempus monebatjeonuo cato Scnatu,refert quid de ifs ffep placeat q in euftodiâ traditi erant. Sed eos paulo ante frequens Senatus iudicauerat contra Répu. fecifle.Tum D. luniusSyllanus,primus fen tentiam rogatus ( quod eo tepore conful de« fîgnatus erat) de ijs qui in cuftodijs teneban tur,amp; prçterea de L.CaffiosP. Furio, P.Vm breno,Q,.Annio,fi deprehéfi forent,fuppli« ciû fumendû decreuerat. Is'que poftea per* motus oratione C.Cæfaris,pedibüs in fente tiam Tiberi) Neronis iturûfe dixerat,quôd de ea rc,praffidijs abdûis,referendû elfe cen fuerat.Sed Cæfar, vbi ad eum ventû eft,ro« gatusfentcntiâ à confule; huiufcemodi ver« ba locutus eft. Omnas homines,P. C, Q_VI DE REBVS DVBIIS CON« S V L T A N T, àb odio,amicitia,ira, atque mifericordia vacuos effe decet. baud facile animusverû prouidet,vbi ilia olïïciunf.neq; quifquâ omniû libidini fimul amp;nbsp;vfui paruit.

VBI INTENDERIS INGENIVM, valct.fi libido poflïdet,ea dominaturtanim’

CATILINAE. 2J

nihil valet .Magna mihi copia eft niemoran di P.C,quireges atq;populi,ira aut miferi«^ cordia impulfi male confuluerunttfed ea ma lo dicere,quæ maiores noftn contra libidine animi fui reóle atq; ordinefecere. Bello Maf’ cedonico (quod cum Rege Perfc gcffimus} Rhodiorum ciuitas magna atq; magnificagt; quç populi Romani opibus creuerat: infida atque aduerfa nobis fuit. Scd poftquä bello confefto de Rhodes confultum eft;maiores noftri ne quis dmitiaru magis,quàm iniuriae cauila bellum inceptum diceret, impunitos eos dimifere. Item bellisPunicis omnibus, cum fçpe Carthaginiêfes in pace amp;nbsp;per indu cias multa nefariafacinora feciffentmunquâ ipfi per occafioné talia fecere;magis,quidfe dignû foret quàm quod in illos iuie fieri pof fetjquærebant.Hoc item vobis prouidendu eft P.C,ne plus apud vos valeat P.Lentuli amp;nbsp;cæterorum fcelus»quàm veftra dignitasi neu magis iræ veflrat quàm famæ cófulatis. Nam fi digna poena pro faftiseorû reperiîî nouû confiliû adprobo.Sin magnitudo fcelc ris omniû ingénia exuperatthis vtendum cé feojquæ legibus comparata funt.Pleriq; eo* rum qui ante me fententias dixerunt,côpoft te atq; magnifiée cafum Reip.miferati lunt: quæ belli fæuitia effet, quæ viâis acciderct, enumerauere ,rapi virgines ,puetos ,diuelli li beros à complexu parentûjmatres familiar

CONIVRA TIO

tum parf quæ viftoribus collibuiffcnt, fana atquc domos fpoliari,cædcm,incendiafi'eriî poftremo ar mis, cadaueribus,cruore atq;Iu ftu omnia cÓpleri. Sed per dcos fmmorta* les, quo ilia oratio pertinuitf' an vt vos Infc ßos conlurationi faceret/ fcilicet quê res ta* ta,atquc tam atrox nó permouit, eum ora* tio accédetj'Non ita eft.Neque culquâ mor* talium iniurisEfuæ paruç videntur.multi cas grauius æquo habuere. fed alifs alia licentia eft,P.C.Q_ui dcmiflï in obfcurovitâ agunt* ft quid iracundia deliquerc, pauci fciunf.fa* ma atq; fortuna eorum parcs funt. Q,ui ma gno imperio pra:diti,In cxcelfo aetatê agunt: eorû fafta cûfti mortales nouerel TAIN MAXIMA fortuna,minima licétiaeftjnc’S que ftudere,neque odifle, fed minime irafcî decet.Q.uæ apud alios Iracundia dicltur,ea In imperio ,fuperbia atq; crudelitas appella* tur. Ego equidem fie exiftimo P.C»omnes cruciatus minores,g facinora illorûefle.Sed pleriquc mortales poftrema memlncreîSc In hominibus impifs fcelcris eorû obliti,de pœ na diirerunt,fi ea paulo fæuior fuerit.D.Syl lanum virum forte atque ftrenuû certe fcio, quæ dixerit,ftudio Rcipu.dixilTeîneque illû In tâta re gratiâ aut inimicitias exercere,cos mores eamq; modeftiam virl cognoui.Verâ fententia eius mihi nô crudelis: fQ.uid enlm in talas homines crudele fieri poteft/)fcd a*

CATILINAE. 14

liena à Rep.noftra videtur. Nä profefto aut metus,autiniuria te fubegit Syliane ,confu» lem defignatum genus pœnænouum dccer nere.De timoré,fupcruacaneum eft différé» rc:cum præfcrtim diligêtia clariffimi viri c5» fulis tanta præfidia fint in armis. De peena poffum equidé dicereid quod res habet, in ludu atque miferijsjM O RT E M crumna» ruin requiem,non cruciatum effe,eam cun» da mortalium mala diffoluere, Vitra neq; cu ræ, neque gaudio locum effe. Sed per deos immortales quäobrem in fententiä non ad» didifti, vti prius verberibus in eos animad* uertercturj'An quia lex Porcia vctat,ant aliç legesdlem condemnatis ciuibusnon anima eripi,fed exiliu permitti iubent. An quia gra uius eft verberari,q necari? Q,uid aut acer» bum,aut nimis graue eft in homines täti fa» cinoris couidosVSin quialeuius cft’.q conue nit in minore negocio lege timerc,cum eam in maiore neglexeris ƒ At enim quis reprehé» det,quod in paricidas Reip.decretü erit.'' té pus,dies,Fortuna: cuius libido gentibus mo deratur. Illis merito accidet quidquid euene rit. Cæterû vos P. C.quid in alios ftatuatis, confyderate.O MNI A MALA EXEM» P L A,ex bonis initifs orta funt.Sed vbi im* periü ad ignaros ciues,aut min^bonos per* uenit: nouù illud exemplum ab dignis amp;nbsp;ido neis, ad indignos amp;nbsp;nóidoneos tranffertur.

CONIVRAT I o

Lacedætnoni) ,deuidis Atheniëfibus ,trigin^ ta viros impofucre, qui Remp, eorû trada« rent. Hi primo cœpere peflïmum quenqjjK omnibus inuifum indénatum nec3re.Ea,polt;^ puluslætari:amp; merito dicerefieri. Poftjvbi paulatim licentia creuit, iuxtà bonos amp;nbsp;los libidinofe interficerejcaeterosmetu terre* re.Ita ciuitas feruituteoppreflaîftultælætiï^ tiæ grauas pænas dédit. Noftra memoria vi* ftor Syllajcum Damafippôgt;amp; alios eiufmo dijQui malo Reip.creuerant, iugulari iuffit. quis nô fadum eius Iaudabat.''homines fee* leftos amp;nbsp;fadiofos, qui feditionibus Rempu. exagitauerant, merito necatos aiebant.Sed ea res,magnç initiû cladis fuit.Nâ vti quifq; aut domû,aut villam ,poftremo vas,aut ve* ftimentum alicuius côcupiueraf.dabat ope* ram,vt is in proferiptorû numéro effet. Ita, illi quibus Damafippi mors lætitiæ fuerat, paulo poft ipfi trahebantur; neque prius fi'« nis iugulâdi fuit,quàm Sylla omnes fuos di uitijsexpleuit.Atque ego hoc nô inM.TuI* Iio,ncque his temporibus vereor.fed in ma* gna ciuitate5multaamp; varia ingénia funt.Po teft alio tempore,alio côfule,cui item exer* citus|î.manu fit,felfum aliquid pro vero cre* di.Vbi hoc exemplo perSenatus decretum, gladium confiil eduxerit; quis flli fi'nem fta* tuet.'' aut quis moderabitur.'' Maiores noffri P.CüOeq; confilij,neq; audaciæ vuq eguereJ

CATILINAE* îJ’ neq; illis fupcrbia obftabat, quo minus alie* na inftituta (fi modo proba erant^imitaren-» tur.Armaatq;tela militanaà Sânitibusnn^^ fignia magiftratuûjà Thufcis pleraq; füpfè* tunt.Poftremojquod vbiq; apud focios^aut holles idoneum vidcbatur»cum fummo llu« dio domiexequebatur.I MITAR I,quàin inuiderc bonis malebât .Sed eodem illo té^ pore Græciæ moré imitati»verberib9 anim« aduertebâc in dues: de condennatis fummu fupplidü fumebant.Pollquam Kefp. adole« uit, amp;nbsp;multitudine ciuiü faâiones valuere: circunueniri inno ceres,alia huiufcemodi fie* ri cœpere.tûc lex Porcia, aliæ'q; leges para» taefunt:quibus le gibus, exiliû damnatis per* miffum eft.Hanc egocauflam P.C,quo nus nouum confiliû capiamusiin primis ma gnâ puto.Profefto virtus atq; fapientiama ior in illis fuit, qui ex parais opibus tantum imperium fecereîquàm in nobis jqui ea be* ne parta vix retinemus.Placet igitur eos di* mitti,8c augeri exercitum Catilinç.''Minime, fed ita cenfeo, publicâdas eorum pecuniasî ipfos in vinculis habendos per municipia, quæ maxime opibus valenf.ncu quis de his poilea ad Senatum référât,né ve cum popu lo agat.Qui aliter fecerit: Senatû exifiima* re, eum contra Remp.amp; falutem omniû fa* durum. PollqÇæfar dicendi finem fecit. octeri verbo,alius alij varie affentiebantur.

d.j.

C ONIVRATIO

At M. Porcius Cato rogatus (entétiâ,buiu« feemodi orationê habuit. Loge mihi alia mens eft Patres Confchpti,cû res atque pegt; ricula noftra cófydero,amp; cö fentêtias nónuk lorû ipfe mecum reputo. lUi mihi difl'eruift’ fe videntur,de pœna eorum qui patriæ, pa* rentibus, aris atq; fods fuis bellum paraue* re. Res autem monet cauere ab illis magis» quàm quid in illos ftatuamusjCÓfultare.Na cçtera maleficia tu perfequare,vbi faéfa fût. Hoc nifi prouidetis,ne accidat; vbi euenit» fruftra iudicia implores. C A PTA VREE» nihil reliqui fit viâis. Sed per dcos immor* tales vos ego appelle qui femper domos» villas,figna,tabulas veftras pluris 5 Remp. feciftis; fi ifta cuiufcunque modi fint, qua: amplexamini, retinereifi voluptatibus ve * ftris orium præbere vultis: expergifcimini aliquando, amp;nbsp;capeflite Remp. Non nunc a* gitur de veétigalibusjneque defociorum in* iurijsi libertas amp;nbsp;anima noftra in diibio eft. Sçpenumero P.C,muIta verba in hoe ordi* ne feci: fæpe de luxuria atq; auaritia noftro* rum ciuium queftus fum, multos'q; morta* les ea caulïa aduerfos habeo. qui mihi, atq; animo meo nullius vnquam delich gratiam feciflem; haud facile alterius libidini male* fada condonabam.Sed ea tametfi vos par* uipcdebatisitamen Refp. firma crat,opulé* tia negligentiam tolerabat.Nüc vero non id

CATILINAE 16 ag{tur,bonis''ne an malis moribus viuainus, neq; quâtum aut quam magnificum i'mpegt; num populi Romani fitîfed hæc,cuiufcunq; modi videntur,noftra an nobifcum vnà holt;^ ftium,futur3 fint.Hic mihi quifquam man^ ruetudiné,amp; mifericordiâ nominat.'' lâpridê equidé nos veta reru vocabula amifimusî quia B O N A ALIENA largiri, liberals tas; malarû rerû audacia,fortitudo vocatur. eo Refp.in extremo fita eft.Sît fane (quoniâ ita fe mores habet ) liberales ex fociorû forgt; tunistfint mifericordes î furib^ ærarip.Ne illi fanguinem noftrum largiantur,amp; dû paucis fccleftis parent, bonos omnes perditö eant. Bene amp;nbsp;cópofite C.Gæfar paulo ante in hoe ordine de vita 8C morte differuit, credo falfa exiftiinans ea quæ de inferis memorâtur,di« uerfo itinere malos à bonis,loca tctra,!ncuh ta,fceda atque formidolofa habere. Itaq; fuit pecunias eorum publicandas, ipfos per municipia in cuftodijs habédos: videlicet ti« mens,ne fi Romæ fint,aut à popularibus co iurationis, aut à multitudine condufta, per vim eripiâtur.Quafl veto MALI atq; fee^ lefti tâtûmodo in Vrbe, amp;nbsp;nô per totâ Ttaliâ fînt; aut non ibi plus polTit audacia, vbi ad defendendûopes minores funt.Quare vanû equidé hoc cofilin eft,fi periculù ex illis me* tuittfi in tanto omniûmetu folus nô timet, eo magis refert, me mihi atq; vobis timerc. d.ij.

CONIVRATIO

Quare,cnm de P.LétuIo,cæteris'q; ftatue« tisîpro certo habetote,vos fimul de exerci* tu Cadlinæ,amp; de omnibus coniuratisdecer* nere.Quanto vos attentiuseaagetisîtanto illis animus infi'rmior erit. Si paululum moquot;-do voslâguere viderintuam omncs feroces aderût.Nolite exiftimare maiorcs noflros ar mis Rép. ex parua magnâ feciffe. Si ira res effet,multo pulcherrimam earn nos haberelt;^ mus.quippefociorum atq; ciuium,prætcrea armorum atq; equorum maior nobis copia, quàm illis eft. Sed alia fuere, quæ illos ma^ gnos fecere,quîe nobis nulla funtîD OMI, INDVSTRIAî foris iuftü imperiû, arii^ mus in confulendo liber,neq; delido neq; li« bidini obnoxius. Pro his nos habem? luxugt; riam atq; auaritiam, publice egeflatem,pri* uatim opulétiam,laudamus diuitias,fequi^ mur inertiâ Jnter bonos amp;nbsp;malos nullû difcri mé eft.Omnia virtutis præmia ambitio pof« fidet.neq; mirû, vbi vosfeparatim fihi qui!« que confiliû capitis; vbi domi voluptatibus; hic,pecuniç aut gratiç feruitis.Eo fit,vt im pctus fiat in vacua Rép.Sed ego hæc omit« to.Côiurauere nobiliffimi dues patriam in« eendere: Gallorum gentem infeftiffimâ Ro« mano nomini,ad bellum accerfunt. Dux ho ftium cû exercitu fupra caput eft.vos cûda« mini, etiâ nunc amp;nbsp;dubitatis quid,intra mee« nia deprehéfis hoftibus,faciatis.''Mifereami«

C A T I L I N AE. nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;17

ni cenfeo: deliquerc homines adolefcentuli per ambitionem. atqj etiam armatos dimit* tan's! Næ ifta vobis mâfuetudo,amp; mifericor diaffi illi arma cœperint^in miferiâ conuer^^ tetur.Scilicet res ipfa afpera eft: fed vos no timetiseam immo vero maxime:fed inertia amp;nbsp;mollitia animi,alius aliu expedâtes cun-» ftamini,videlicet dijs immortalibus confi'fl, quihâcRép.in maximis ûepe periculis fer* uauere.N ON V O T IS neq; fupplicijs mu liebribusjauxilia deorû parantur:vigilando, agendo »bene cófulendo,profpere omnia ce* dût.v BI S O C O R DI AE te,atq; ignauiç tradideris:nequidquam deos implores, irati, infeftfq; funt. Apud maiores noftros Aulus Mâlius Torquatusjbello Gallico filiû fuu,q» IS contra Imperium in hoftem pugnauerat: necari iuflit. atq; illeegregius adolefces,im* moderatae fortitudinis, morte pœnas dédit. Vos decrudeliflïmis paricidis quid ftatuatis cuftaminifvidelicet cætera vita eoruin huic fceleri ob flat! Verum parcite dignitati Len* tub: fi ipfe pudicitiæjfi famæ fuæ, fi dijs aut hominibus vnquam vllis pepercit.Ignofcite Cethegi adolefcentiæ: nifi altcrum iam pa* triæ bellû fecit. Nam quid ego de Gabinio, Statilio, Çepario loquar/quibus fi quidquâ penfi vnquam fuifret:non ea cofilia de Rep. liabuiflent. Poftremo P. C,flC me hercule) pcccato locus eflct:facile patercr vos ipfa re d.iij.

C ONIVRATI O corrigsquoniam verba mea cótcmnitis.fed vndiq; circunucnti'fumusï Catilina cfi exer« citu in faucibus vrgetïAlijintramccnia,atq; in finu Vrbis funt hoftesïneque parari, neq; cófuli quidquam po teil occulte» quo ma gis properandü eft.Q.uare ita céfeo ego,quum nefario confilio fceleratorum ciuiüRefp. in maxima pen'cula vencrit: bi'que indicio T• Volturti) amp;nbsp;legatorum AUobrogum conuifti confeffi'qï fint,cædem,incendia»alia'q; fe fœ* da atq; crudclia facinora in eines patriam'qj parauifTe» de cófeflïs ficuti de manifeftis re^ rum capitaliumrmore maiorum»fupplicium fumendum. Poftquam Cato afledittcófu* lares omnes, item'q; Senatus magna pars, fententiam eius Laudât,virtutem animi ad cselum ferunt.Alij' alios increpâces, timidos voeât.C A T o,magnus atq;clarus habetur. Senatus decretum fit, fient ille cenfuerat.

Sed mihi multa Iegenti,multa'q; audieti, quç PopuIusR.domi,miIitfæ'q;,mari atque terra præclara facinora fecit:forte libuit attë dere,quæ res maxime tâta négocia fuftinui* fet.Sciebam fçpenumcro Populû R.P A R* V A manu cum magnis legionibus hoftium contendifle.Cognoueram paruis copijs bel* la gefîa cum opulentis Regibus.Ad hoc fæ* pe fortunæ violentiam tolerauiiTe, facundia G R AE C O S,gloria belli GALLO S,Ro* manos antefujiTe. Ac mihi multa agitâti cógt;

CATILINAE. 18

ßabat, paucorû ciuium egregi'am vi'rtutcm cûétapatrauiffeî eóque fadumjvtiDIV T IA SjP A V P E R T A S’.multitudiné pau citas fuperaretSed poftgluxu atquedefidia ciuitas corrupta eft,rurfus Refp.magnitudiiJ nefuajmperatorum atqne magiftratuü da fuftétabat, ac veluti efFccta parcntü,mul ds tépeftatibusihaud fanè quifq Roms vir« tute magnus fuit. Sed mca memoria ingéti virtute, diuerfis moribusfuere duo viri,M. Cato,amp; C. Cçfar.quos quoniâ res obtulerat, filêtio praeterire nó fuitcófiliii, quin vtriufq; naturâ amp;nbsp;mores fquâtû ingenio poflem) ape tirem. Igitur his, genus,ætas,eloquentia, propc æqualia fuere.Magnitude animi par, itemgloriaifed alia ali). Cæfar benefi'cijs ac magnificêtia magnus habebaturnntegritate vitæ,Cato.Ille,mâfuetudine amp;nbsp;mifcricordia clarus faôlus eft: huic, feueritas dignitatem addiderat.Cæfar d3ndo,fubleuando,ignofcë do'.Cato nihil largiendo gloria adeptus eft. In altero,miferis profugiû cratîin altero ma Iis pcrnities. Illius,facilitas: huius,conftangt; tia laudabatur. Poftremo Cæfar in animum induxerat, laborare, vigilarc, negotifs ami^ corum intentusîfua negligeremihil denegalt;^ re, quod donc dignum effet fibi magnum Imperium, exercitum, nouumbellum exolt; ptabat,vbi virtus enitefcere pofiet. At Ca^^ toni,ffudium niodeftie,decoris,fed maxime diiij.

C ONIVRA TI o feueritati's erat. Non diuitijs cü diuitcjtieq; fa«9ionecum faéHofo’. fed cüflrenHo,virtult;’ te’.cutn modefto,pudorc:ciim innocétc,ab* ftinétia certabat. ESS E,q_V A M videribo nus malebat.Itaquequo minus gloria petc^ bat, eo magis illam adfequebatur. Poftq fvti dixi) Senatus in Catonis fentétiâ difcef fit: Conful optimû faftu ratus,noftem quae inftabat,âte capere, nequid eo fpatio noua« retur,Triumuiros quæ ad fuppliciu poftula« bat, parareiubct. Ipfe difpofitis præfidijs, Lentulum in carceré dcducif.idcm fit cxte^ ris per prætores. Fil locus in carcere, quod Tullianu appellatur,vbi paululum afcende« ris ad Icuam circitcrxif pedes,humi depref fusteum muniunt vndiq; parietes,atq; infu« per camera lapideis fornicib^ iunâa, fed in« culta tenebris, odore fœda, atqueterribilts eius faciès eft. Ineum locum poflq dimiffus cft Lêtulus: iudices rerum capitalium (^qui« bus præceptum erat) laqueo gulam fregere. ïta ille Patritius ex gente clarilïïma Corne« liorum, qui confulare Imperium Romæ ha* buerat: dignum moribus faftis'que fuis exi« tium vita? inuenit. De Cethcgo , Statilio » Gabinio, Ceparioeodera modo fupplicium fumptum elî. Dum ea Romæ geruntur, Catilina ex omni copia ( quam amp;nbsp;ipfe addu« xerat,amp; Manlius habuerat) duas legiones in« ftituit, cohortes pro numero militum com«

C A TI L I N AE. 19 plet.Deinde vt quifqiie voluntanus, aut ex focijs in caftra venerat, æqualiter diftribuc’» rat, ac brcui fpatio legiones numero homi« num expleueratjcum initio duobus no am* plius milibus habuiffet. Sed ex omni copia circiter pars quarta erat militarib’ armis in* ftruâa;cæteri(vt queque cafus armauerat) fparos,aut lanccas,ali) præacutas fudes por tabant.Sed poftqua Antonius aduetabat cQ exercitu'.Catilina per motes iter f3ccre,mo* do ad vrbem,modo Gallia verfus caftra mo uere,hoftibus occafi'onem pugnâdi non da* re, fperabat propediem magnas copias fefe habiturûjfiRomç focif incepta patrauiffent. Interea feruitia repudiabat, cuius-initio ad eum magnæ copias concurrebantîopibus co iurationis fretus,fimul alienum fuis rationi* bus exiftimans videri, cauflam ciuium cum feruis fugitiuis comunicafle. Sedpoftquam in caftra nuncius peruenit,Romae coiuratio* nem patefaftam,de Lentulo amp;nbsp;Cethego,cæ tcris'que quos fupra memoraui,fupplicium fumptum: pleriq; quos ad bellum fpes rapi* narû,aut nouarû rerum ftudiû illexerat,dila buntur. reliquos Catilina per motes afperos magnis itineribus in agru Piftoriefcm addu* cit: eo confilio,vti per tramites occulte per* fugcrét in Galliam tranfalpinam. At Q..Me* tellus Celer cû tribus legionibus in agro Pî* ccno præfidcbat:ex diffîcultate reru eadé iUa

CONIVRATI o

exinimans,quæ fupra diximus Catilina agi« tare. ïgitur vbi itereius ex profugis cogno* uif.caftra propere mouit,ac fub ipfis radici« bus môtium confedit, quà illi defcéfus erat in Galliatn properanti. Neq; tatné Antonius procul aberat: vtpote qui magno exercitu lo cis æquioribus expeditos in fugam fequere^^ tur.Sed Catilina.poftquam videt montibus atque copi) s hoftium fefe claufuin, in vrbe res aduerfas,nequefugæ neq; præfidi) vllam fpem:optimû fadu rat9,in talire fortunam bellitentare,ftatuit cum Antonio quamprilt;’ mum confligere.Itaque concione aduocata, lîuiufcemodi orationem habuit. Comper* tü ego habeo,milites, verba virtuté non adgt; dere,neq; ex ignauo ftrenuQ, neque forte ex timido exercitum oratiôelmperatoris fieri. Q_VANTA cV IVS CLVEanimoauda« cia natura aut moribus ineft,tâta in bello pa tere folet.Q.uem neque gloria,neq; pericula excitantînequidquam hortere.Timor animi auribus officit.Sed ego vos quo pauca mo« neré aduocaui, fimul vti cauflam côfili) mei aperirem. Scitis equidem, milites, focordia atque ignauia Lentuli quanta ipfi,nobis'quc cladem attulcritiquôque modo dum præfi'^ dia ex vrbe operior,in Galliam proficifei ne* quiuerim.Nuc vero quo loco res noflrç fint, iuxtà mecû omnesintelligitis. Exercitus ho fliu duojvnus ab vrbe,alter à Gallia obftât.

C A T I L I N AE« îo Diutius in hislocis efle, fi maxime animus ferai; frumêti atq; aliarum reru egeftas pro'’ hibet, quôcunq; ire placet,ferro iter aperien dum eft. Quapropter vos monco, vti forti atque parato animo fitis; amp;nbsp;cum præliu iniigt; bills,memincritis vos diuitias,dec5,glonâ» præterealibertatc, atque patriam in dextris veftris portare.Si vincini^,omnia nobis tu^ ta eriint: comeatus abundc,municipia atq; coloniæ patebunt. Si metuceiTerimus,eade ilia aduerfa ficnt’.neque loc^ , neque amicus quifquâ teget, que arma non texerint. Præ« terea.milites,non eadem nobis,amp; illis nccef fitudo impédet. nos pro patria, pro liberta’» te, pro vita certamus: illis fuperuacaneu eft pugnare pro paucorum potentia.quo,auda cius aggrcdfmini,memores priftinçvirtutist licuit nobis cum fumma turpitudine in exi-» Iio ætatem agcre Potuiftis nonnulli Romæ famicis bonis) aliénas opes expedare. quia ilia fceda, atq; intoleranda viris videbanturt baec fequidecreuiftis. ft bate relinqucrc vulgt; tis; audacia opus eft.Nemo nifi vidor,pace B E L L V M mutauit.Nâ in fuga faluté fpe« rare,cu arma fgbus corpus tegitur) ab bofti« bus auerteris; ea vera demetia eftfemper in prælio i)s maximu eft periculu qui maxime timentiaudaciapro muro habetur.Cumvos confydero,milites ,amp; cû fada veftra æftimo; magna me fpesyidoriç tenet.Animus,ætas.

CONIVRATIO

vîrtus veßra me hortantur : praeterea N E’’ CESSITVDO Q_V AE E T I A M TI* MID OS FORTES FACIT. Nä mul^ titudo hofliü ne nos ci'rcûuenire queat:progt; hjbent angufliæ loci. Q.uod fi virtuti veftrae Fortuna iuidcrit’.caucte ne inulti anima amit tatis,neu captificuti pecorapotius trucide* mini, quàm virorûmorepugnâtes,cruentâ atque luftuofam viéloriam hoftibus relin * quatis. Hæc vbi dixit,paululum commo* ratus , figna canere iubet, atque inftrûftos ordines in locum æquum deducitî dcide re* motis omniu equis ( quo militibus cxarqua* to periculo animus amplior effet) ipië pedes cxercitum pro loco,atq; copifs inftruit. Nâ vti planities erat inter finiftros môtes, amp;nbsp;ab dextera rupe afpera: odo cohortes in frète conftituit,reliquarû figna in fubfidifs ardius collocat. Ab his, centuriones omnes ledos amp;nbsp;euocatos.Prçterea ex gregarifs militibus, optimû quéque armatum in primam aciem fubducit. C.Manlium in dextra: Fefulanum quendâ in finiflra parte curare iubet. Ipfe eu Iibertis,amp; colonifs propter Aquilam adfiftit, quam bello Cymbrico C.Marius in exercitu habuiffe diccbatur.Atex altera parte C. An* tonius pedibus æger quod prælio adeffe ne* quibatîM.Petreïo legato exercitum permit tit. nie cohortes veteranas, quas tumultus cauffa côfcripferat in fronte:poft eas cæterû

CATILINAE. 31

exercitû in fubfidtjs locat. Ipfe cquo circu* iens vnüquenque nominâs,appellat, horta^^ tur,rogat,vtmeminetint fe contra latrones inermeSjpro patria, pro liberis,pro aris atq; focis fuis ccttare.Homo militaris,q7 amplb usannis xxx.tribunus, aut præfcâ:us,aut le gatus,aut prætor,cum magna gloria in exer citu fucratî plerofq; ipfos,fafta'q; eorum fot tia noueratjca cômcmorando militû animos accêdebat.Sed vbi omnibus rebus explora« tiSjPetreïus tuba fignû daf.cohortes paula« tim îcedere iubet. Idé facit hoftiû exercitus. Poftquâ eo ventûeft, vnde aferétarii's præ^ lium cômitti poffettmaximo clamore cû in« feftis fignis concurrût,pila omittunt,gladijs tes geritur.Vcterani priftinae virtutis memo tes, cominus acriter inflate. Illi baud timidi tefiflunt:maxima vi certatur.Interea Catili« na cum expeditis in prima acie verfari,labo rantibus fuccurrere,integros pro faucijs ar« ceffcte,omnia prouidere,multûipfe pugna« te,fæpe hoflcm feriretflrenui militis amp;nbsp;boni Imperatoris officia fimul exequebatur. Pe« treïusjvbi videt Catilina côtra ac rat9 crat, magna vi contenderetcohortê prætoriam in medios hoff amp;nbsp;s inducit,eos'q; perturbatos, atque alios alibi refiffétes interficit. Deinde vtrinq; ex lateribus cæteros aggreditur.Mâ« lius Si f'efulanusin primis pugnâtcs cadût. Poftquâ fufas copias,féque cum paucis re«

CONIVRATIO CATILINAE?

liftum videt Cahli'na; memor generis atque priftmæ dignitaris fuæ,inter côfertifTimos ho ftsis incurritjbi q; pugnans confoditur. Sed cofefto præliojtum veto cerneres quâta au^ dada, quanta'q; vis aniini fuiflet in exercitu Gatilinae. Nam fcrè quem quiïq; pugnando viuus locü cœperat:eum amiffa anima cor« pore tegebat.Pauci autem,quos medios co hors prætoria dificcerat, paulo diuerfi à fu* is:fed omnes tamé aduerfisvulneribus côci« derant. Catilina veto loge à fuis inter hofliu cadauera repertus eft, paululum etiâ adhuc fpirans:ferociâ'q; animi, quam habuerat vi« uus,in vuitu rctinens.Poftremo cxomni co pia,neq; in prælio, neq; in fugaquifquam ci« uis ingcnuus captus eft. Ita cundi fuæ, ho« ftium'q; vitæ iuxtà pepercerant.Neq; tarnen exercitus populi Romani lætam aut incrué« tain vidonam adeptus erat.Namflrcnuiiïï« musquifq;,aut occiderat in prælio,aut gra« uiter vulneratus difceflerat. Multi auté, qui ex calîris vifendi aut fpoliâdi gratia procef« ferantjvoluentes hoftilia cadauera,amicum alii,pars hofpitem,aut cognatû repcriebât. Fuere Item,qui inimicos fuos cognofcerent. Ita varie per omnem exercitum læritia,mCB ror,Indus,atque gaudium agitabantur.

FINIS.

JI

CAII CRISPISAL1.VSTII DE BELLO IVGVRTHINO liber.

Alfo qncrttur de natura fuagcnus humanum,^ imbecina atque æui bre uis,forte podus, quàm virtute regatur. Nam cótra reputandozneque maius aliud,neque prae ftabilius inuenias : ma« gis'que naturæ induftriamhominumjquàm vim aut tempus deefle. SED DVX AT«-Q_V E IMPERATORVITAE mor« talium, animus eft. qui vbi ad gloriam, vir^ tutis via graffaturzabunde pollens, potês q; Belarus eft»nequeFortuna cgct.quippequç PROBITATE MjinduftriâjCæteras'que artes bonas,neq; dare,neq;eripere cuiquam poteft.Sin captus prauis cupidinibus,ad in« ertiam amp;voluptates corporis pefliindat’eft, pernitiofa libidine paulifper vfus,vbi perfo« cordiä vires,tempus,ætas,ingeniHm,deflu« xereznaturæ inftrmitas accufatur, fuam qui-» que culpam autores, ad négocia trâfferunt. Quod fi hominibus bonarù rerum tâta eu« ra effet,quâto ftudio aliéna ac nihil proftitu ra, multum'q; ctiam periculofa petunt z ne« que regerétur magis cafîbus,quam regerent

BELLV M

cafus; amp;nbsp;eo magnitudi'nis procédèrent, vW pro mortahbus,gloria aeterni fierent. Nâ vtt genus hominum compofitum è corpore SC anima cft:ita res cunlt;5ç,ftudiâq; omnia no^ ftra,corporis aliajalia animi,naturâ fequun« tur. Igitur PR AE CLARA FACIES. ( magnæ diuitiæ,ad hoc,vis corporis, amp;nbsp;alia huiufeemodi omnia breui dilabuntur; A T INGENU egregia facinora,ficuti anima» immortalia funt.Poftremo corporis 8i fortu naebonorü,vti initiu, fic finis eft. o M N A'q_V E orta occidunt, Sc auâa. fenefeunt: Animus incorruptus,æternus,re(3:or liunia* ni generis,agit: atq; habet cû(âa,neque ipfe habetur.Q.uo magisprauitas eorum admi* râda eft,qui dediti corporis gaudijs, per In'» xum atque ignauiam ætatem agunttcæteru INGENIVMf quo neque melius neque amplius aliud in natura mortaliû eü) in cul« tu atq; focordia torpefeere fîaunt,cum præ« fertim tam multæ varias'q; fint animi artes, quibus fumma claritudo paratur. Verum ex his magiftratus amp;nbsp;imperia,poftremo omnis cura rerum publicarû,minime mihi hac tem peftate cupienda videntur: quoniam neque virtuti honos daturtneq; illi quibus per frau dem ius fuit,vtiq; tuti, aut eo magis hone« ûi fiint. Nam vi quidem regere patriam aut parentes, quanquamftpoffisÄ delifta cor* rîgas: tarnen importunum eft, cû præfeitim

IVGVRTHINVM. ÎJ omnes rermn mutationes,cgdem,fugarn,a* li âqj hoftiha portédât. FRVSTRA AN'' TEM nni,neque aliud fe fatigandojuifi o* diû quærere'.extremæ dementiæ cfl.nifi for^ te que inhonefta Si perniciofa libido tenet, potétiæ paucorum decus ,atque libertatem îuam gratificari.Cæterû ex his negoci)s,quç ingenio exercétur: in priinis magno vl'ui eft MEMORIA rerum geftarû.cuius de tute,quia multi dixere,prætereôdum pu toi fimul ne per fnfolentiam quis exiftimet me« met fludiû meu laudâdo extollere. Atq; égo credo fore, quif quia decreui procul à Repi agere ætatein? tanto,tam'q; vtili labori meo nomen inertiæ imponant.certe,quibus ma« xima induftria videtur,falutare plebê,amp; cô« uiuijs gratiam quærere.Q.ui fi reputauerint Si quibi^ ego téporibus magiftratû adcptus fum,amp; qualcs viti idé adfequi nequiuerint, Si poftea quæ genera hominum in Senatum peruenerintî profefto exiftimabunt me ma« gis merito,quàm ignauia iudiciû animi mci mutauifle,maius''q;cômodum ex otio meo, q ex aliorum negotijs Reipub. venturu. ]S[â fæpe.aii.diui_ego.Q.uintum Maximum, Pu« blium Scipionem, præterea ciuitatis noflrx præclaros viros,folitos ita dicere,cum maio rum imagines intuerentur, vehcmen« tilïïme animum fibi ad virtutem accéditfci« licet non ceram illam»neq5 figuram tantam i

B E L L V M

vim in fefe haberc,fed mcmon'a rciû gefîâgt; rum cam flammamegregijs vins in peftore crefcere,nequc prias le d3ri,g virtus,coruin famam atque glonam adæquauciit.At con« trajquis eft oinnium,hi$ monbus qui nô di« uitijs amp;nbsp;fumptibus,non probitatc neq; indu« ftria cum maioribus fuis contendatfEtiä ho mines nouij qui antca per virtuté foliti erât nobilitatem anteuenireifurtini ëc perlatroci nia potius,qnàm bonis artibus ad imperia, amp;nbsp;honores nitûtur. perinde quafi prætura Si confulatus,atq; omnia alia huiufcemodi,per fciplà clara Si inagnifica fintiac non perinde habcantur,vt eorum qui ea fuftinent,virtus eft. Veruin ego libcriusjaltms'q; proceflïtdû me ciuitacis inorum pigct,tædet'q;. Nûc ad inceptum redeo. Bellum feripturus fum quod populus R. cum lugurcha Rege Nu« midarum pjeflit.primum quia magnum amp;nbsp;a« troXjvariaq; viâoria fuit, deinde quia tum primum fupcrbiæ nobilitatis obiuam itum eft.quæ contentio,diuina Si humana cunfta permifeuit, cóq; vecordiæ proceffit, vt ftu« di)s ciuilibus bellum atque vaflitas Italiæ fi« nein faceret. Sedpriufquâ huiufcemodi rei initiö expediam, pauca fupra repctam: quo ad cognofeendu omnia,illuftria magis,ma« gis'qj in aperto fint. Bello Punico fecundo, quo Dux Carthaginienfiu Annibal,poft ma« gnitudiné nominis Romanijtaliæ opes ma«

1 VG V R T H I N ViM« Î4 xime attnuerattMafînifla Rex Numidarum* in amicitiam receptus à. P.Scipione.cui poî:

lt;• ftea cognomê Africano ex virtute ta fie præclara rei militaris facinora fecerat. ob quç,viftisCarthaginiéfibus,amp; capto Sy» phace,cuius in Africa magnum atq; late Im^^ pcrium valuit: Populus Ro. quafcflque vr* bcs,amp; agros manu cccperat, Régi dono dc^ dit Jgitur amicitia Mafiniflæ bona atque ho nefta nobis permanfit: fedimperij,vitæ'que cius finis idé fuit.Deinde Micipfa fi'Üus erus regnûfûlus optinuit, Manaftabale Sc Guluf^ fa fratribus inorbo abfuinptis. Is,Adherba« lem amp;nbsp;Hienipfalem ex fefe genuit: lugur« tham'que Manaftabalis fratris filium,quem Mafiniffa (quia ortus ex concubina erat) pri-? uatum rcliquerat, eodem cuitu quo liberos fuos domi habuit.Qui vbi primum adole» vit,pollens viribus, decora fiicie, fed multo maxime ingenio validus, non fe luxui, ne« que inertiæ corrumpendum dédit, fed ( vti mos gentis rllius eft equitare, iaculari,curlt;^ fu cuin æqualibus cert3re,amp; cû omnes glogt; ria anteiret,omnibus tarnen charus efle. Ad hoc pleraq; tempora in venando agcretleo^ né,atq; alias feras primus,aut in primis feti» re: pluriraû F A C E R E,amp; minimû I P s E de feloqui. Q^uibus rebus Micipfa, tametfi initio lætus fuerat,exiftimâs lugurthæ virtu tem regno fuo gloriæ fore‘.tarnen poftquam e.i).

BEL L VM

hominem adolefcentem,exafta fua ætate,8^ paruis liberis,magis magis'q; crefcere inteh ligitjveheméter co negocio permot^,multa animo fuo voluebat. Terrebat eö N A T V* R A mortaliü auidalmperij»amp; præccps ad explendam animi cupidinem.Piæterea O P« PORTVNITAS fuæ,liberorum'q;

tistquæ etiâ mediocres viros fpe prædç trâf* uerfos agit.Ad hoc, ftudia Numidarû in lu^ gurtbam accenfa;exquibus,fî talcm virum dolis interfecüTetjne qua fedirio aut bellûo« tiretur,anxius erat.His difficukatibuscircû« uentuSjvbi videt neque per vim,nequcinfp dijs opprimi pofle hominem tam acceptum populanbus,quod erat lugiirtha manu pró-» ptus,amp; appetens gloriæ militarisîftatuit eû obiedare periculis,amp; eo modo fortunâ ten« tare.lgitur bello Numantino Micipfa quum populo R.equitum atq; peditû auxilia mit* terct,fperans veloftentando virtutc,velho* ftium fæuitia facileeum occafurumjpræfecit Numidisjquos inHifpaniam mittebat. Sed ea res loge aliter,ac ratus erat,euenit. Nam Iugurtha,vt erat impigro atq; acri ingenio, vbi naturam P. Scipionis f qui tû Romanis Imperator erat} amp;nbsp;morem hoftiû cognouit: multo Iabore,multâq; cura,pr£cterea mode* ftiffime parendo,8c fæpe obuiara eundo pe« riculis in tantam claritudinem breui perue* ncrat, vt noftris vehemêter charus ,Nuihâti«

IVGVRTHINVM. iS

nis maximo terrori effet. Ac fanè f quod dif* ficillimü in primis eft } amp;nbsp;P R AE L IO ftre^^ nuus erat, amp;nbsp;bonus c ö N S IL I o. quorö akerum ex prouidétia timoretn, alterum ex audacia temeritatem plerunq; affcrre foJct-Igitur imperator omnes ferè res afpcras per lugurtham a ge re, in amicis habere, magis, magis'q; eum in dies amplefti.quippe cuius neq; cófilium,neque inceptum vUum fruftra erat. Hue accedebat munificentia animi,8C ingenij folertia. Q^uibus reb? fibi multos ex Romanis fatniliari amicitia coniunxcrat. Ea. tcmpeflate in exercitu noftro fucre complu^ res noui atque nobiles, quibus diuitiæ bono honeftóq; potiores erantjfadhofi, domi po^^ tentes »apudfocios dari magis quàm honc^ fti» qui lugurthæ non mediocrem animum poUicitando accendebât, fi Micipfa Rex oc--cideret, fore vti folus regno NumidiaipotP retur, in ipfo maxima virtutem, omnia Ro* mæ venalia effe.Sed poftquâ Numantiade«^ Ieta,P.Scipio dimittereauxilia,amp; ipfe reuer ti domum decreuit: donatum,atque lauda-» turn magnifice pro contione lugurtham in praetorium adduxitzibfque fecreto monuit, vt potius publiée, quàm priuatim amicitiâ Populi R.coleret,neque aliquibus largiri in^ fuefceret.Periculofc à paucis cmi,quod mul torum effet, fi permanere vellet in fuis arti* bus,vitro illi amp;nbsp;gloriâ Si regnum venturum.

c.ifi.

B E L L V M

fin propcrantius pergeret,pecuniâ,amp; ipfutn præcipitem cafurû. Sic Iocutus,cum!itcns eum (^quas Mifipfx redderet^ dimifit Earum fententia hæc erat. lugurthæ mi bello Nu jnanhno longe maxima virtus fuit; Quant ré certo fcio tibi gaudio effe. Nobis ob me^ rita fua charus eft. vt idem Senatui, popu’’’ loque Romano fit,fummocpe nitemur.TP bi quidem pro noftra amicitia gratulor» En habcs virum dignum tc,atque auo fuo Ma* fi'nilïa. Igitur rcx vbi ca quæ fama accepe* rat» cxliterislmperatoris ita efie cognouit; cû lugurthç virtute,tum gratia viri permo* tus,flexit animum fuum, amp;nbsp;lugurtham be* neficijs vinccre aggreffus eft, ftatim'q; euin adoptauit,amp; teftamento paritcr cfi filij's hæ* redcm inftituit. Sedipfepaucos poftannos morbo atquc ætatc côfeâ:us,cum fibi finem vitæ adefle intelligerettcoram amicis 8c co^ gnatis, iteni'qj Adherbaleamp;Hiépfale filifs» nuiufcemodi verba cum lugurtha fertur ba buifle. Paruum e^ te lugurtha, amiflb patre,fine fpe» fine opibus, in meum regnu accepitexiftimans non minus me tibi,quàni Iibcris,fi genuiffem,ob beneficia charumfo* re-Nequeea res falfumme habuit.Namfvt alia magna amp;nbsp;egregia tua fafta omittä J no* uiffime rediens Numantia, me,regnum'que meum gloria decorafti: tuäq; virtute nobis Romanos, ex amicis amicilïïmos fccifti: io

iVgVRTHINVM. 3S

Hifpania nomen familtae nóftrae renouatum eft.Poflremo (quod difFicilIimum inter mor* talcs eft) G L o RIA inuidiam vicifti.Nunc (quoniain mihi natura fi'nem vitæ facit J per banc dexterâ,per regni fidcm moneo,obte» ftorqjtcjvt hos( quitibi genere propinqui bencfi'cio meo fratres funt )charos habeas: neu mails allenos adlungere,g fanguinc iunftos retlnere.Nó EXERCITV S,neq; THESAVRI præfidlaregnifunt.Verum A M ICl:quos neq;armiscogere,neq;auro parare qucas »officio Sc fi'de parâtur.Q_v l S autéamiclor,q FRATER fratrl.'' Aut que alicnû fidum inucnies, fi T V I s hoftts fue* ris.'' Equldem ego regnû vobis trado fi'rmû, fi B O NI eritisîfî MAL I,imbecillum.n3in CONCORDIA paruæ res crcfcût, DIS C O R DI A maximæ dilabuntur. Cætcruin antè hos te jugurtha, qui aetate amp;.fapicnti3 prior es,ne aliter gd eueniatjjjuidere decet. nam in omni certanùne,qui opulentior eft, etiam fi accipit Iniuriâ'.tamen quia plus po^ tcft,facerc videtur. Vos autcm Adherbal SC Hiempfal colite SCobVeruate talé hune virû. Imitamini virtuté: SC enitimini, ne ego melt;^ Ilores liberos fumpfilTc videar ,quàm genuif^ fe. Ad ea,Iugurtha,tametfi Regem fifta lolt; cutum intelligebat, Sc ipfe lôgæ aliter animo agitabat:tamë pro tépore benigne refpôdit. Micipfa paucis poft dieb’ moritur. Poftquâ c.iiij.

BELLVM

fill more regio lußa magnifiée fecerant, Re# gulf in vnum conucnere, vt inter fe de cun« dis negocifs difceptarent. Sed Hiépfalj qui minimus ex illis erat,naturaferox,etiâante ignobilitatélugurthæ quia materno genere impar erat»defpiciens:dcxtra Adherbalê ad# fedit: ne médius ex tribus fquod apud Nu# midas honori duciturjlugurtha foret.Dein de tarnen, vtætati cóccdcrct fatigatus à fra tre,vix in alteram partem traduftus eft, Ibi cum multa de adminiftrando imperio difle# rerétîlugurtba iter alias res ait,oportere gn# quenni) confulta, amp;nbsp;décréta omnia refcindi. nam per ea tempora,confeftum annis Mici« pfam,parum animo valuifte.Tum idéHié# pfal placere fibi refpondit. nam ipfum ilium tribus his proximis annis adoptioe in regnû peruenifTe.Quod verbum,in pedus lugur# thæ akius,quàm quiig ratus erat,defcendit. Itaque ex eo tempore, ira amp;nbsp;metu anxius, molirisparare, atquc ea modo in animo ha# here, quibus per dolû Hiempfal caperetur. Quæ vbi tardius procédant, neque lenitur animus fcrox , ftatuit quovis modo inceptix perfi'cere.Primo conuentu,qucm ab regulis fadiim fupra memoraui,propter diflenfioné placuerat diuidi thefauros, fines q; impen'j fingulis conftitui. Itaque tempus ad vtranq,* rem decernitur:fed maturius ad pecunia di# ftnbuendam. Reguli interea inloca propin«

1

IVGVRÏHINVM. Î7 qua thefauris,alius alio concefTere.Sed ttié» pfal in oppido Thirmida,forte ei’vteba? do mo,qui proximus liftor lugurthtc, charus, acceptus'q; ci femper fuerattquem ille cafu miniikum oblatum promiffis onerat, impel lifq: vti tanquam fuam domum vifens eat, portarum claucs adulterinas paret. nam velt;-rœ ad Hiempfalé refercbantur.Cæterum vbi res poftularet,feipfum cum magna venturû manu cqnftituit. Numidæ mandata breui co fielt: atque vti doftus erat, noftu lugurthæ milites introducit. qui poftquâ in ædes irru'» pere,diuerfi Regem quærere:dormientes a^ Iios,alios occurfantes interfi’ceretferutari Io* c3 abdita,claufa effringere,ftrepitu amp;nbsp;tumul tu omnia mifccreîcû interim Hiempfal repe ritur,occultans fe in tugurio mulieris ancil* Iæ,quô initio pauidus Sc ignarus loci profu* gerat.Numidæ, caput eius (vti iufli erât) ad lugurtham referunt. Cæterumfama tâti fa* cinoris,per omneAfricam breui diuulgaturT Adherb31em,omnes'q5,qui fub Micipfæ im* perio fuerant,metus inuadit.In duas partes difeedunt Numidæ: plures Adherbalem fe* quuntur,fed ilium alterûbello meliores.Igi* turlugurtha quUm maximas poteft copias armat: vrbas partim vi,alias volûtate,impe rio fuo adiûgif.omniNumidiæ imperarc pa rat.At AdherbaUtametfiRomâ legates mi* ferat, qui Senatum docerent de cæde fratris

R E L L V M fortunisïtamé fretus multitudinc trtif litum parabat armis contédere. Sed vbi res ad certamen venit: viâus cx prælio,profugt; git in prouinciâ,ac deinde Româ contendit. Tumlugurtha paratis c5filijs,poftquâom^ ni Numidia potiebatur in otio : facinus fuü cum animo rcputâs, timere populü Roma^» num:neq;aduerfusiram eius vfquam,nifiin auaricia nobilitatis,amp; pecunia fua fpem ha^ bere ltaq; paucis diebus cum argéto amp;nbsp;auro multo, legatos Româ mittittquis præcipit, vti primü veteres amicos magnis munerigt; bus expleantjdeinde nouos acquirât,poftre mo quccunq; poflînt largicdo,parare ne cû* âentur.Sed vbi Romam legati vencrc,amp;: ex præcepto regis,hofpitibus, alijs'q; fquorum eatcmpcftatc in Senatu autoritas pollebat) magna muncra mifere: tâta cômutatio incef fitjVt cx maxima inuidia,in gratiâ amp;nbsp;fauoré nobilitatis lugurthaveniret.quorû pars fpe, ali) præmio indufti,fingulos ex Senatu am* biendo,nitebanturne grauius in eum confu lerctur. Igitur vbi legati fatis confidunt: die côftituto Senatus vtrifq; datur.Tum Adher balem hoc modo locutû accepimus. Pa* tres C.Micipfa pater me? moriés mihi præ* cepitjvti regm Numidiæ tantummodo pro* curationé exiftimarem meam : cæterum ius amp;nbsp;imperium eius penes v«s ciïe, fimul eni* terer domi,militiæ'que, g maximo vfui elTe

IVGVRTHINVM. }8 populo Romano,vos mibi cognatoru,vos afïiniü loco doccré. Si ea fcciffem : in veilra amicitia;exercitum,diuitias,munimenta re^ gnime habitur5.Q.uæ præcepta patris mei cum agitaréslugurthafhomo omniö, quos terra fuilinet fccleratiiïïmus ) cótempto im* perioveftro, Mafiniffæme nepotem, ctiS à. ïlirpc focium atq; amicum populiRomani, regno,fortunis'q; omnibus expuliï.Atqj ego P. C, quoniâ eö miferiarum vêturus eram» vellem potius ob mca,q ob maiorummeof-rum beneficia pofie me à vobis petere auxi^ Iium;ac maxime deberi mihi beneficia à po pulo Ro. quibus vtinâ nó cgeré.fecundü ea fi defyderanda erant,vti debitis vierer. Sed quoniâ paru tuta per fe ipfa PROBITAS eft, ncq; mihi in manu fuit lugurtha qualis foref.ad vos cófugi P.C, quibus (quod mi* hi miferrimum eft) cogor prius oneri,quam vfui efle.Cæteri reges,aut bello vi(äi,inami citiâ à vobis recepti funt, aut in fuis dubijs rebus focietatem veftram adpetiuerunt. fa^ milia noftra eu populo Romano belle Car« thaginienfi inftituit amicitiam, quo tempo« re magis fides eius, quàm fortuna petenda erat. Quorum progenié vos P.C,nolite pa ti me nepotem Mafiniflæjfruftra à vobis au xilium petere. Si ad impetrandû nihil caui« fæ haberem, præter miferandam fortuüam, quod paulo ante Rex, genere, fama, atque

copifs potcns jfiunc dcformatus erumnfs, 1 nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;inops, aliénas opes expedo: tarnen erat ma

ieftatis populi Romani prohibere iniunam, ' nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;neque pari cniuiquâ regnû per s C E L v S

crefcere. Verû ego his fi'nibus eiedus fum, quos maiorib’ meispopulusRo. dédit: vn^^ de pater amp;nbsp;auus meus vnà vobifcû expulelt; re Syphacem,amp; Carthaginienfes. Veftra be î nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nefi’cia mihiercptafunt P.Ctvos in meain*

iuna defpedi eftis. Heu me miferûl Hue* cine Micipfa pater,beneficia tua cuaferc/vt que tu parem cum liberis tuis, regni'q; par« ticipem fecifti,is potiffimû ftirpis tuæextin ftor fit.'Nunquâ'ne ergo familia noftra quie« ta erit/Séper ne in fanguine,ferro,fuga ver* fabituri' Du Carthaginienfes incolumes fue* rcjiure omnia feua patiebamur.hoftes à la« tere,vos amici procul. Spes omnis in armis erat Poilg illa peflis ex Africa eieda en,Iætt pacem agitabamustquippe quis hoflis nul« lus erat,nifi forte quévos iuffiiTeris.Ecce au tem eximprouifo lugurtha intoleranda au« dacia,fcelcre,atq; (uperbia fefe efferens,fra« tre meo,atque eodé propinquo fuo interfe« (3:o,primum regnü eius,fccleris fui praedam fecit.Poft,vbi meijfdem dolis nequit cape« retnilul minus,quam vim aut bellum expe« dantcm,in imperioveftro,ficuti videtis,ex« torrem patria,domo,inopem Sc coopertum miferijs efFccit,vt vbiuis tutius,qinmeo rc«'

IVGVRTHINVM. 39

gno edein. Ego fic exiftimabatn P. C. (vH prædicantem audi'erâ patrem mcû Jqui vc'' ftrain ami'citiâ diligenter colerét, eos mukû laborem fufcipere, cæterû ex omnibus maxi me tutos efîe • Q,uod in familia noftra fuit, præfticit vt in omnibus bellis »adeflet vobisî nos vti per otium tuti fîmus,in manu veftra cft P.C.Pater nos duos fratres reliquitî ter-^ tium lugurtham bencfici|s fuis, ratus eft no bis coniunftû fore.Alter eorum necatus eft, alter ipfe ego man^ j'mpias vixeffugi.Q,uid agamt'aut quo potiffimûinfelix accedâ.''Ge neris præfidia omnia extinâafunt. Pater ,vtî neceffe erat,naturæ conceffit.fratri, que mi« nime decuit,propinquus per fcelus vitâ en« puit. Affines,amicos, propinquos, cæteros meos alium alia clade oppreffit. capti à lu« gurtha pars in crucem afti,pars beftijs obie di funt.Pauci,quib9 relida eft anima,claufi in tenebrisjcum mccrore amp;luâu,morte gra uiorê vitâ exigunt. Si omnia quæ aut amifi, aut ex neceffarijs aduerfa fada funt,incolu« mia manerent : tarnen fi quid ex improuifo mali accidiffet, vos imploraréP,C,quibus, pro magnitudine imperij,ius amp;nbsp;iniurias om« nés curæ effe decet. Nunc veto exul patria* domo,foP,atqi omniû honeftarfi rerû egés, quo accedâ/aut quos appellem^Natioes^ne, an reges.''qui omnes,familiæ noftrç ob vcftrâ amicitiâ infefti funt. An quoquâ mihi adiré

EELLVM

licettvbi nó niaiorü meorû hofiÛia montmé ta plun'ma funt'r'An quilg noftri mifereri teft,qui aliquando vobis hoftis fuit? Portret tno Mafinifla nos ita ifiituit P. C, ne que co leremus nifi populu Ro.ne focietates,ne fœ dera noua acciperemus,abûde magna præfi dia nobis inveflra amicitia fore.fi huic rmpe rio fortuna mutaref ,vnà occidédu nobis cC» fe,Virtute,ac difs volétib^jinagni opulcti efiisyoîa fecûda amp;nbsp;obediétia funt: quo facili^ fociorû iniurias curarelicet. Tantû illud reor, ne quos priuata amicitia lugutthæ pa rû cognita trâfucrfos agat; quos ego audio lumma ope niti,âbire,fatigare vos fingulos , ne qd de abfente incognita caufla ftatuatis: fingere me verba,amp; fugâ fimulare,cui litue^ rit in regno manere.quod vtinâillüjcui^ im* pio facinore in hasmiferias proieâusfum, eadé hæc fimulanté videâî amp;nbsp;aliquando ,aut apud vos,aut apud deos immortales rerum humanarü cura oriatur,vtine,qui nunc fee* leribus fuis ferox, atq; præclarus eft,omnib? malis excruciatusjimpietatis in parenté no* ftrum,fratris meinecis,mearû'q; mifcriaruin grau El s pœnas reddat. lamiam frater animo meo chariflîme,quanq tibi immaturojSC vn de minime decuit vita crepta eftttamc teta* du magis,g dolendö puto cafum tuum. N5 enim rcgnü,fed fugä,exilium,egeftatein, amp;nbsp;omîtes Iias,quæmeprçmunt erünas,cû ani*

IVGVRTHINVM. 40 ma fimul amififti. At ego infeli'x iii tâta mA. la præcipitatus ex patrio regno, rerû huma narû fpedaculû præbeo, incertus quid agâ. Tuas'nc iiurias perfequar, ipfe auxili, egéii An regno confulâ, cuius vitæ,necis'q; potd lias ex alienis opibus pendet i Vtinâ emori, fortunis nieis honeftusexitus effet:ne viue«’ re contéptus viderer,fidefeffus malisiniurig côceffiffem.Nunc neq: viuere libetjueq; mo* ri licet fine dedccore P.C.Oro vos per libe^ ros,atq; parères veftros,per maieftatêpopu Il Romaniifubuenite mihi inifero, ire obuiâ iniuriæ, nolite pati rcgnûNumidiæ,. qd ve«^ llrum eft, per fcelus amp;nbsp;fanguinê fainiliæ no? ftræ tabefcere. Poftq Rex fine loquendi fe cit,legati lugurthç largitione magis,q cauf* fa freti,paucisrefpondent:Hicmpfaléob fa^ uitiâfuamàNumidis interfeftu: Adherbalê vitro bellum inferenté, poftquain fuperatus fit,queri quod iniurtam faccre nequiffettlu« gurtham ab Senatu pctere, ne fe ahum pu* tarent,acNumantiæ cognitus eflef.neu ver ba inimici,ante fafta fua ponerent. Dein* de vtrique curia egrediûtur. Senatus ffatiin côfulitur,fautores legatorû, præterea Sena* tus magna pars gratia deprauatajAdhcrba* lis diôla èonténerc, lugurthæ vii tutc laudi* bus cxtollere, gratia, voce, deniq; omnibus modis pro alieno fcclere amp;nbsp;flagitio, fua qua* fi pro gloria nitcbâtur.At côtra pauci, gbus

BELLVM

B O N V M amp;nbsp;æquum diuitfjs charms erat, fubueniédö Adherbali,amp; Hicpfalis mortem feuere vindicadam cenfebant.Sed ex omnt* bus maxime Æmilius Scaurus, homo no^ bilis,impiger,faâ:iofus,auidus potentiç,ho norisjdiuitiarum: cæterum vitiafua callide occultans. Is poftquam videt Regis largi-' tionem famoiamjimpudentem'quejveritus (quod in tali re fieri folet) ne poKuta licentia inuidiä accenderef.animum à confueta libi* dine continuit. Vicit tarnen in Senatu pars illa,quæ vero pretium aut gratiam antefere* bat.Decretum fi't,vti decern legati rcgnum » quod Micipfa obtinuerat, inter lugurtham, 6c Adherbalem diuiderent.Cuius legationis princeps fuit L. Opimius,homo clarus, amp;nbsp;tö in Senatu potés:qui cófuljC.Graccho amp;nbsp;M. Fuluio Flacco interfedis, acem'me vido riâ nobilitatis in plebe exercuerat.Eu lugur tha,tametfi Romæ in amicis habucrat, ta* men accuratilTime accepif.dando amp;nbsp;pollice* do multa: perfecit vti famæ,fidei,poftremo omnibus fuis rebus cômodû Regis antefcr* ret. Reliquos legatos eadem via aggreflus, plerolq; capit.Paucischariot fides,quàm pe cunia fuit. In diuifione regni quae pars Nu* midiæ Mauritaniam attingit,agris,viris'que opulcntior,Iugurthæ traditur.lllam alteram fpecie,ciuàm vfu potiorem,quç portuofior, amp;nbsp;ædtficijs magis exornata erat» Adherbal

IV G V R T H I N V M. 4* poffedit. Res poflulare videtur Afric» fitû paucis exponere:8C eas gcntes quibufcû no* bis beUu,aut amitia fuitjattingere.Sed quæ loca amp;nbsp;nationes ob calorem aut afperttatê, item ob folitudines minus frequentata funtî de bis baud facile compertum narrauerim, , cætera,quàm pauciffimis abfoluam. In di« uifione orbis terræ, plerique in parte tertia Africam pofuerctpauci tantummodo Afiam amp;nbsp;Europam effejfed Africam in Europa.Ea fines babet ab occidente, fretum noftri ma^ ris, amp;nbsp;Oceaniîab ortu folis decliuem latitu^® dinem,Q,ueiTi locum Catabatbmon incolæ appellant, mare fæuum,amp; importuofum, SC aget frugum fertilis,bonus pecori, arborib’ infœcundusjcælo,terra q; penuria aquarum. genus bominum falubri corpore,velox,pa* ties laborumîplerofq; feneâus diflbluit, nifi g ferro aut bellij s interiere. Nâ M O R B V S baud fæpe queng fuperat. Ad boc malefici generis plurima animalia. Sed qui mortales initio Africam babuerint,qufque poftea ac« celTerintjaut quomodo inter fe permifti fint: quâquam ab ea fama,quæ plerofq; obtinet, diuerfum eft, tamé vti ex libris Punicis,qui Regis Hiempfalis dicebâtur, interpretatum nobis eftjvti'qjrem fefebabere cultoreseius terræ putant,qu3m pauciffimis dicâ.Cæte* lû fides eius rei,penes autores erit. Africam initio babuere Getuli, amp;nbsp;Libyes afperi, in^ f.,'.

BELLVM

culti'q;îquis cibus erat caro fen‘na,atque ha mi pabulum vti pecoribus. Hi tiequc morigt; bus,neq; lege,auc imperio cuiufquam rege« bantur.V'agi,palantes,quanoxcoègerat,fe« des habebant.Sed poftquâin Hifpania Her cules( ficuti Afri putant jinterijt: exercitus eius cÓpofitus ex van|s gétibus,amiilo du« cegt;ac paflïm multis fibi imperiü petentibus breui diIabitur.Ex co numero Medi, Pcrfæ, amp;nbsp;Armenif,nauibus in Africam tranfuecti* ^ximos noftro man' locos occupauere.Sed Perlæ intra Oceanû magis. Hfq; alueos na« uiü inuerfos pro tugurijs habuere:quia neq; materia in agris, nequeab Hifpanis emendi aut mutuandi copia erat.Mare magnum, ignara lingua cómercia prohibebât.Hi pau« latim per connubia Getuios fibi mifcuere.fiC quia fæpe tentantes agros, alia deinde, atq; alia loca petiuerant : femetipfos Numidas appellauere. Cîeterum adhuc ædificia Numi darû agrelliû, quæ Mapalia illi vocât, oblô« ga,in curuis lateribus teda, quafi nauiü ca« rinae funt.Médis autem amp;nbsp;Armenifsacceffe« te Libyes f Nâ hi propius mare Africû agi« tabant. Getuli fub Sole magis, haud procul ab ardoribus; hi'que mature oppida habue« re. nam freto diuifi ab Hifpania,mutare res inter fe inftituerant. Nomen eorum paula« tim Libyes corrupere.’barbara lingua Mau« ros,pro Médis appellantes. Sed res Perfa*

IVGVRTHINVM. 4^ rumbreuiadoleuit: ac pofteaNumtdi'aeno^ mine propter multttudinem à parétibus dl* grefli,pofledere ea loca» quæ proxime Car« thaginé Numidia appellatur. Deinde vtriqj akeris freti,fi’nitimos armis, aut metu fub imperium iuum cocgere»nomen,gloriam'q; fibiaddidere.magis hi,qui ad noftrum mare proccflerantïqiua Libyes,quamGctuIi mb nus beUicoß. Dcnique Africæ pars inferior, pleraq; ab Numidis poflefla eft. vidi omnes, in gcntem,nomen'q;imperantnim conceiTc« re.Poftea PhcEnices,ali) mukitudinis domi minuendæ gratia,pars imperif cupidine fo« licitata plebe, amp;nbsp;ali) nouarum rerum auidi: Hipponem, Adrumetum, Leptim, alias'q; vrbes in ora maritima condiderc. hæ'q; bre« ui mukum audæ.Pars originibus fuis prse« ridio,aliæ decori fuere. Nam de Carthagine filere melius puto,quàm parum dicere’.quo« niâ alió properare tempus monet. Igitur ad Catabathmon,qui locus Ægyptum ab Afrb ca diuidit, fecundo mari prima Cyrene eft, colonia Thereôn'.ac deîceps duæ Syrtes,in« tefqjeas Leptis .deinde AræPhilenôn.quc locum Ægyptum verfusfinem imperij na« buere Carthaginienfes.Poft,aliæ Punicç vr« bes,cçteralocavfq; ad Mauritania Numidç tenet- Proxime HilpaniâMauri funt. Super NumidiâGetulos accepimustpartim in tu« gurijs,aliosincultius vagosagitare.Poft eos

BELLVM

Æthiopes effe. Deinde loca exuHa Soil's ar« donbiis. Igitur bellolugurthino,pleraq; ex Punicis oppida,amp; fines Carthagïnienfium, quos nouiffime habuerant; populus R.per magiftratus adminiftrabat.Getulorü magna pars,amp; Numidiç vfque ad flumê Muluccha fub lugurtlia erant. Maun's omnibus Rex Bocchus impen'tabatjprftcr nomen,cçtera ignarus populi Ro.Item'q; nobis neque bel« lo, neque pace antea cognitus De Africa amp;nbsp;eius incolis, ad neceflïtudincm rei, fan's di» dum eft. Poftquam diuifo regno legati Africa difceflere, amp;nbsp;lugurtha contra timoré animi premia fceleris adeptum fefe videt» certum effe ratus (quod ex amicis apud Nu mantiâ acceperat ) omnia Romæ VENA« LIA effcjrimulÄ illorum pollicitationibus accenfus,quos paulo ante muneribus expie« ueratîin regnum Adherbalis animum inten« dit. Ipfe,acer,bellicofus. At is, quern pete« bat,quietus, imbellis, placido ingenio, op« portunus iniuriæ,metués magis,quàm me« tuédus.Igitur ex improuifo, fines eius cum magna manu inùadit. multos mortales eu pecore,atqjalia præda capit.ædifi'cia ineen« dit.pleraq; loca hoftiliter cû equitatu adee« dit.Deinde cum omni multitudine in regnû fuum fe conuertit: exiftimans Adherbalem dolore permotù,iniurias fuas manuvindica* turû,eâ q; rem belli cauffam fore. At ille(^

IVGVRTHINVM. 4J ncque fe parem armis exifti'mabat,amp; amici« tia populi R.o.magis,quam Numidis fretus erat ) legatos ad lugurtham de iniurifs que« ftû mifit.qui tametfi contumeliofa difta re« tulerant: prius tarnen omnia pati decreuit, quàm bellû fumcreîquia tantatum antea fe« eus cefTerat.Ncque eo magis cupido lugur« thæ minuebatur:quippe qui totum eius re« gnum animo iam inuaferat. Itaque non vti antea cö prxdatoria manu,fed magno exer« citu comparato,bellü gererc cœpit,amp; aper« te totius Numidiæ imperium petere. Caetc« rü quà pergcbat,vrbes, agros vaftare, prac« das agcre’.fuis animü,hoftibus terrorem au« gere. Adherbal vbiintelligit eo proceiTum, vti regnum aut relinquendum, aut retinen« dum armis cflet; neceffario copias parat, amp;nbsp;lugurthç obuius procedit. Interim baud Io« ge à mari prope Cirthä oppidum,vtriufque exercitus cófeditï SC quia diei extremu erat, prælium no eft inceptum.Scd vbi plerüque noftis proceflît: obfeuro etiam tum lumine milites lugurthini figno dato, caftra hoftift inuadüttfemifomnos partim, alios armafu« metes,fugant,fundunt'q;.Adherbel cu pau« cis equitibus Cirthamprofugit.Et ni multi« tudo togatorum fuiiret,quaE Numidas infe« quentes à mccnibus prohibuif.vno die inter duos Reges cccptum,atq;patratum bellum foret.Iugurtha oppidum circunfedit. vineis, f.iij.

BE LLV M

41 nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;turi'ibus q;, amp;nbsp;machinis omnium generu ex^

pugnare aggredif’.maxime feftinans tempt’ ! nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;legatorü antecapere,quos antcpraeliü feâu,

ab AdherbaleRomâ miflbs audiuerat. Sed poflquam Senatus de bello eorum accepit: tres adolefcentes in Africä Iegantur,qui am* bos Reges adeät:Senatus,popuIi'q5 R.vcr* bis nücient,veile 8c cenfere eos ab armis di* fcederejta féq;,illis'q; dignu efle. Lcgati in Africä maturantes venfunt, eo magis quod Romç dum profictfci parät,de prçlio fafto» amp;nbsp;oppugnatione Cirthae audiebaf .fed is ru* mor Clemens erat.Q.uorum lugurtha acce* pta oratione refpödit,fibi neq; maius quid* quam,neq; charius autoritate Senatus efle. ab adolefcentia ita fe enifum, vt ab optimo quoqj probarctur.virtute nó malitia P.Sci* pioni fummo viro placuiffe,obeafdê artes à Micipfa»non penuria liberoru in regnö ado* ptatum eflc.Caeterum quo plura bene, atqj ftrenue feciffet, eo animu fuü iniuria minus tolerate. Adhcrbalc dolis vitç fuç infîdiatu. quod vbi comperifletîeius fceleri obuiä ifle. populû Ro. neq; refte, neq; pro bono faftu* tû,fi ab iure gentiûfefe prohibuerit.Poftre* mo de omnibus rebus legatos Româ breui fe efle miflurû.Ita vtriq; digrediûtur.Adher balis copia appellandi nô fuit. lugurtha vbi cos Africa dccefrilTeratuseftjneque propter naturâ loci, Cirtham armis expugnare po*

IVGVRTHINVM. 44 teft:vaUo atq; folTa incrniacfrcundatjturrcs extruit,eas'q; prçftdifs fi’rmat.prçtercadics» noftes'q; aut per vim »aut dolis tentarc; de« fenforibus mceniu praemia modo,modo for« midinem oftentare: fuos hortando ad virtu« tem arrigcre: prorfus intentus cûâa parare. Adherbal vbi intelligit omnes fuas fortunas inextremofitas,hohem infcftü,fpem auxi« ÜI nullam» penuria rerum neceflariarü bellö nö poffe trahi ex his»qui vnà Cirtham pro* fugerättduos maxime impigros delegit.eos multa pollicendo»ac mii'erando cafum fuum cófirmat»vti per hoftium munitiones noAit ad proximum mare »dein Roma pergerent. Numidæpaucis diebus luffa efhciunt.Lite* rx Adherbalis in Senatu recitatæ funt» qua* rii fententia hsec fuit. Nó mea culpa fæpe ad VOS oratö mitto, P, C’.fed vis lugurthac fubigit:qué tanta libido extinguendi me in* uarit»vc neque vos»neque dcosimmortales in animo habeat»fanguinem meû,quàm o* mnia malit.Itaq; quintü iam mêfem focius, amp;nbsp;amicus populi Ro.armis obfeffustencor: nelt;ÿ mihi Micipfac patris mei beneficia»ne(ÿ veftradecretaauxiliâtur.ferro»an fameacn? vrgear»incertusfum.Plura delugurtha feri* here dehortatur me fortuna mea. etiä A N* TEA expertus fü parüfidei miferis effe.niß tarnen intelligo illü»fupraqcgo fum peterc: neque fimul amicitiam veftram» amp;nbsp;regnum f.ttiv

BELLVM

meum fperare.Vtnim graui'usexîftimettne* mini occultum efl. Nâ initio occidit Hiem« pfalcm fratrcm meü.Deide patrio regno me expulit.Quæ lane fuerint noflræ iniuriaejni^^ hil ad VOS.Verum nunc regnum veilrum ar* mis tenet; me »quem vosimperatoréNumi* dis pofuiilis, claufum obfîdef.legatorû ver* ba quanti fecerit, pcricula mea declarant. Quid ellreliquum,nifivis vellra,qua moue ri poiRt.''nam ego quidc vellem, amp;nbsp;haec quæ fcribo, amp;nbsp;üla » quæ antea in Senatu queilus fum,vana forêt,potius quàm miferia mea fi dem verbis faceret. Sed quoniam eo natus fum, vtlugurthæfcelerQ oilentui eflèm: nó iam morté,*nequecrumnas,tantümodo ini* micf imperium,amp; cruciatus corporis depre* cor. Regno Numidiæ (quod veilrum ell) vti libet confulite. me ex manibus impifs eripi* tCjper maiellatê imperi),per amicitiæ fi'dé,lt vlla apudvos memoria remanet aui meiMa finilTæ. His literis recitatis,fuere qui exer* citum in Africam mittendu ceferent, amp;nbsp;gpri mum Adherbali fubueniédum.Me lugurtha interim vti confuleretur,quoniâ non paruif* fet legatis; fed ab iffdem illis fautoribus Re* gis fumma ope enifum ell, ne tale decretu fi'eretjita bonum P V B L I C V M fvt in pie* rifq; ncgocifs folet) P RIV A T A gratia de* uiÄum. Legantur tarnen in Africa maiores natu nobiles, amplis honoribus vfi: in quis

IVGVRTHINVM. 4?

fuît M.ÆmîHus Scaurus fde quo fupra me^ morauimus) cófulans,amp; tumin Senatu prin ceps.Hi,quod in inuidia res erat,fimul SC à Numidis obfecrati,triduo nauim afcendere. Deinde breui Vticam adpulfi, lit eras ad lu* gurthâ mittunt, quàm ocyîTime ad prouim-ciam accedatîféque ad eum ab Senatu dice tes miflbs. Ille, vbi accepit homines daros (quorö autoritäre Romæ poliere audierat) contra'inccptum fuum veniffeîprimo cómo tus metu,atqi libidine, diuerfus agitabatur. Timcbat iram Sen3tus,ni paruiflet legatis. Porró animus cupidine cæcus,adinceptum fce’us rapiebatur. vicit tarnen in auido I N* G E N I O prauum confiliQ. Igitur exercitu circüdato,fumma viCirthamirrumpere nb titur: maxime fperans didufta manu hoftiu, aut vi,aut dolis fefe cafum viftoriae inuetu* rum.Quod vbi fecus procedit,neque quod intenderat,efficere poteftîvt prius, quàm Ic gatos conueniret, Adherbalis potiretur,ne amplius morando Scaurum,quem plurimü mctuebat,incenderet,cum paucis equitibus inprouinciä venir. Ac tametfi Senatus ver^ bis graues minæ nunci3bantur,quód ab'op-î pugnatione non defilieret: multa tarne ora* tione confumpta,frullra legati difceflere.Ea pollg Cirthæ audita funt, Italici fquorö vir* tute mœnia defenfabâtur) confifi, deditione fafta propter magnitudinê populi Ro. luio*

BELLVM

latos fefc foret Adherbali fuadcnt, vti Cefe 8C oppidûjugurthæ tradatttantüab eo vitam pacifcatur: de cæteris Senatut curæfore. At ille tametfrornnta potiora fide lugurthæ batur,tarnen quia penes eofdem,fiaduerfa« retur,cogédi poteftas crat: ita vti cenfuerât [talicijdeditioné facit. lugurtha in primis Adherbalê excruciatû necat. deinde omnes puberesNumtdas,atqt negociatores promi* fcuc,vti quifq; armatus obuius fuerat, inter* fecit.Quod poftg Romæcognitû eft, Si in Senatu agitari cœpittij'dé illi miniftriRe* gis tnterpellädo,ac fepe gratta, intcrdu iur* gijs trahendo tempus,atrocitaté fadilente* bant. Ac ni C.Memmius tribunus plebis de* fignatusjvir iicer,êC infeftus potentiæ nobi* litatis, Populfi Ro. edocuiffet td.agi,vt per paucos fadiolos fcelus lugurthæ condona * returtprofedo omnts inuidia prolatâdis co* fultationibus dilapfa faret. tanta vis gratiæ atq; P E C V NI ae Regts erat.Sed vbi Se* natus delidi confcientia populu timet: lege Sempronia, proutnctæ futuris cófulibus Nu tnidia atq; Italia decretç funt: Cofules'q; de* claratt funt P.Scipio Nafica, L-Beftia Cal* purnius.Numidia Calpurnio,Scipioni Italia obuenit. Deinde excrcitus,qui in Africa por taretur, icribitur.Stipendium,alia'que,quæ bello vfui forent, decernuntur. At lugurtha cótra fpcm nucio accepto (quippe cui R. O»

IVGVRTHINVM. 4^ »

M AE o M NIA venu ire in animo hçferat) fïliû,amp; eu eo duos familiäres ad Senatû Le gatos mittitîhis'q; vti illis,quos Hiempfale interfeéto miferat præcepit, vt omnas mor* taies pecunia aggrediâtur.Q ui poftg Româ aduentabant, Senatus à Beftia côfultus eft» placeret'ne legatos lugurthæ recipi mccnilt;= bus. Ifq; decreuere, nifi regnfi,ipfum'q; de* ditum veniffent: vtidiebus proximis decé, Italia decederent.Conful Numidis ex Sena» tus dccreto nûciari iubet. ita infedis rebus, flli doinum difeedût.Interim Calpurnius pa rato exercitu,legit fibi homines nobiles, fa* diofos’.quoru autoritäre, quae deligffet,mu nita fore fperabat. in quis fuit Scaurus, cu« ius de natura amp;nbsp;liabitu fupra memorauim?. Nâ in cofule noftro multae,bon0e'q; artes ani mi amp;nbsp;corporis erât: quas onis auaritia prae« pediebat: patiens laboru, acri ingenio, fan's prouidés,belli haudignaruSjfirmiiTimus tra pericula amp;nbsp;infldias.Sed legiones pcrita« liam,Rhegium, atque inde Siciliamî porró ex Sicilia in Africam tranfuedaefunt. Igitur Calpurnius in initio paratis commeatibus, acriter Numidiam ingreflus eft: multos'que mortales , amp;nbsp;vrbes aliquot pugnando cœ* pit. Sed vbi lugurtha pecunia per legatos tentare,belli'que,quod adminiftrabat afpeti täte oftédere caepit:anim9acger,AVARITIA facile couerfus eft.Cæterû focius,amp; minifter

BELLVM

omnium confiliorü alTumitur Scaurus. qui tâetfi à principio plerifq; ex fadiôe eius cor* ruptis, accrrime Regé impugnaueratuamé magnitudinepecunif à bonojhoneftôque in prauum abftraftus eft. Sedlugurthaprimû tantûmodo belli morâ redimebaf.exiftimâs fefc interim aliquid Romæ pretio, aut gratia efFeâurum. Poftea veto g participem nego cijs Scaurû accepit: in maxima fpem addu* dus recuperâdæ pacis,flatuit cû eis de om* nibus paftionibus præfens agere. Cæteriim interea fidei caufla , inittitur à confule Scx-gt; tus quæftor in oppidum lugurthæ Vaccam. cuius rei fpecies erat acceptio frumenti, q3 Calpurniuspalàm legatis imperauerat’.quo* niam deditionis mora induciæ agitabantur. Igitur Rex vti conftituerat,in caftravenit)ac paucTprâêléntîconcilio locutus, de inuidia îuifadijatque vti in deditioné accipereturj reliqua cum Beftia amp;nbsp;Scauro fecreta tranfe* git.Déinde poftero die,quafi per Satyrâ le* gern jfententqs exquifitis, in deditioné acci* pitur.Scd vti pro concilio imperatum erat, Elephanti xxx.pecus,atq; equi multi,nô cû paruo argenti pondéré Quçftori traduntur. Caipurnius Romam ad magiftratus rogan* dos proficifcitur.In Numidia, amp;nbsp;exercitu no ftro pax agitabatur. Poftquam res in Africa gcftas,quôq; modo adæ forent, fama diuul gauit'.Romæ per omnes locos amp;nbsp;côuentus.

I VG V R TH I NVM. 47 de fafto confulis agîtari, apud plebetn gra« uis inuidia »patres foliciti erant. probarét'ne tantum flagitium, an decretû côfulis fiibuer terenttparû conftabat. Ac maxime eos poté« tia Scauri fquod is autor, amp;nbsp;focius Beftiæ fe rebatur) à veto, bono'q; impediebat. At C.Mémius (cui? de libertate ingenij ,amp; odio potentiæ nobilitatis fupradiximus) inter du bitationem, amp;nbsp;moras Senatus»concionibus populum ad vindicandû hortariîmonere,ne Rem pu. ne libertate fuam defererenttmulta fuperba,amp;crudelia facinora nobilitatis ofté* dere: prorfus intécus omni modo plebis ani mum accendebat. Sed quoniâ ea tempefta* te Romæ Memmij facundia clara,pollens'q; fuit:decere exiftimaui vnam ex tam multis, orationé eius perfcribere. Ac potiifimû earn dicam,quam in concione poft reditû Beftiæ huiufcemodi verbis differuit. nbsp;nbsp;Multa me

dehortâtur à vobis Q,uirites,ni ftudiû Rei* pu. omnia fuperet:opes faftionis,veftra palt; tientia,ius nuUum, ac maxime quod innocê tiæ plus periculi,q honoris cft.Nam ilia qui« dem piget dicere’.his annis quindecim,g lu« dibrio fueritis fuperbiæ paucorum,q fœde, quàmqj multi perierunt vcftridefenfores: vt vobis animus ab ignauiaatq; focordia corru ptus fit,qui ne nunc quidem obnoxij inimi« cis exfurgitis, atque etiâ nunc timetis eos, quibus vos decet terrori elle. Sed quanquâ

BELLVM

hæc taÜa funtuamen obuiâ fre fàdfonîs po* tentise animus Tubigit» Certe ego libertaté, quæ mihi à paréte mco tradita eft,experiar. Verum id fruftra,an ob rem faciamjin veftra manu fitum eftQuirites. Neqjego vos hor torfquod (æpe maioreS veftri fecere^ vti có tra iniurias armati eatis,nihil vi, nihilfecef» fione opus eft: necefle eft fuomet ipfi more præcipites cant. Occifo Tiberio Graccho» quem regnü fibi parare aiebanf.in plebé Ro manä quælliôes graues habitç funt.Poft C. Gracchi Sc M Fuluif caedcm, item veftri or« dinis multi mortales in carcere necati funt. Vtriufq; cladis non lex,verü libido eorum fî* né fecit-Sedfanè fuerit regni reparatio/ple* bi fua iura refhtuere,quidquid fine fanguine ciuium vlcifcinequitjiure fadu fit.Superio* ribus annis taciti indignabamini ærariu expi lari,Reges SC populos liberos paucis nobiÜ* bus veftigal pendëre,penes eofdem,Ä fum* mä gloriam Sc maximas diuitias efleltamen hæc talia facinora impune fufcepilTe, parum habuere. Itaqjpoftremo leges, maieftas ve« ftra, diuinaamp; humana omnia, hoftibus tra* dita funt. Neq: eos qui ea fecere, pudet aut pcenitet:fcd incedunt per ora veftra magnifi cc,facerdotiaamp; confulatus,pars tnumpho« fuos oftentates: perinde quafi ea honori, no prædç habcât.Seruiære parati,! NI V RIA imperia dominorû non perferunt.Vos Q.ui*

IVGVRTHINVM. 48 rites in imperio nati, sequo animo feruitutê toIeratisr'At,qui funt hi,qui»Remp.occupagt; uerei'Homines fcelerattflimi,cruentis mani« bus, immani auaritiagt;nocentilTimi,amp; i)dcm fuperbi{ïïmi:quibus fides,decus,pietas,po« flremo honefta atqateinhonefta omnia quæ* ftui funt. Pars eorü occfdiffe Tribunes pic* bis,ali] quæfiiones imufias,pleriqj cædem in vos fecifle pro munimento habent. Itaque quam quifq; peffime fecit, tam maxime tu« tus eft,metum à fcelere fuo ad ignauiâ ve« firam trâftulere,quos omnes e*A d E Mcu» pere,eadé odiffe,eadem metuerein vnü co* egit.Sed hçc inter bonos A m IC I TI A,in ter malos F A C T IO eft.Qz. fi tâ vos liber* tatis cura haberetis,qilli ad dnationé accen* fi funt: ^fcâo neq; Refp. (ficuti nüc) vaßa* retur»amp; beneficia veftra penes optimos, nó audacilfimos forét.Maiorcs veftri parâdi iu ns,amp; maiefiatis confiituendç gratia, bis pec fecefiioné armati,Auentinû môtem occupa* uere:vos,4,libertate, quâab illis accepiftis, nonne fumma ope nitenüni/atq; eo vehemé tius,quo maius dedecus eft,P A R T A amit terc,q omnino non parauiifet'Dicetaliquis, Q,uid igitur cêfcs/Vindicadó in eos, qui ho fti prodidere Remp.nô manu,neq; vi(quod magis vos feciffe, quàm illis acadiife indi* gnû eft) verum quæ(honibus,amp; indicio ipfi* us lugurthæ;q,fi dediticius eft, jifeâo iullis

BELLV M

veßris obcdiens ent: fin ea contemnit, fcilb eet scßimabids,qualis ilia pax, aut deditio fît, ex qua ad lugurtham fcelerutn impuni« tas ,ad paucos potentes maximæ diuitiæ,ad Remp. damna atque dedecora peruenerint. Nifi forte dominationia eorû, fatictas non« dumetiam vos tenct:amp;illa,quàm hæc,tein pora magis placent,cû régna,prouinciîe,Ie« ges,iura,iudicia,bclla,atque paces, poftre« mo diuina 8c Humana omnia penes paucos erant. Vos autem (hoc eft Populus Ko.) in* uidi ab hoftibus, Imperatores omniû gen« tium,fatis habebatis animam retinere.Nam feruitutem quidem quis veftru reeufare au« debate' Atque cgo,tametfi virum flagitio« fiffimû exiftimo, impune iniuriâ accepifle: ramen vos hominibus fceleratiffimis igno« feere ( quoniam ciues funt; æquo animo pe« terétni mifericordia iti pernicié cafura effet. Nam 8C illis quantû opportunitatis habent, parum eft impune male feciffe, nifi demum faciendi licentia eripitur:8c vobis æterna fo« licitudo remanebit,cum intelligetis,aut fer« uiendum effe,aut per manus libertatem re« tinendam.Nam fidei quidem, aut côcordiæ quç fpes cft.''Dominari illi volunt:vos,liberi effe. facere illi iniuriasîvos,prohibere . Po« ftremo focijs veftris,vcluti hoftibus,pro fo« cijs vtuntur. Poteft'ne in tam diuerfis men« tibusjpax aut amicitia effe.'' Q.uare moneo

IVGVRTHINVM. 49 hortor'q; vos,ne tantum fcclus inipunitum omittatis.NópecuIatus ærarîf faét^ efttneq; per vim focijs ereptæ pecuniæ. quæ quanq grauia (unt: tamé confuetudine iam pro ni«^ hilo habentur.Hofti acerrimo prodita fena^ tus autoritas,proditum imperium vcftrum eft.domi militiç'que refp.venalis fuit. Quæ nifî quæfita erunt, nifi vindicatum in no* xiosiquid erit reliquum,nifivt illis qui ea fe* cere obedientes viuamus/ Nam impunc ea quæ libet facere:id,eft regem elTe.Neqj ego vosQuirites hortor, vt malitis ciuesyeftros perperâjquàm reéle feciflctfed ne ignofcen* 'do malis bonos perditum eatis. Ad hæc in repub. multo præftat bcneficij,quàmmalelt; fïcij immemorem effe. Bonus tantummodo fegnior fi't,vbi negligas: at malus improbi« or. Ad hæc fi iniuriæ non funt haud fæpe au* xilij egeas.Hæc amp;nbsp;alia huiufceinodi fæpein dicendo Memmius populo perfuadet, vti L.Caffius ( qui tû prætor erat ) ad lugurthâ mitteretur,eû'q; interpofita fide publica Ro mâ duceref.quo facilius indicio regis Seau* ri amp;nbsp;reliquorû {quos pecuniæ captæ arceffe* bant ; delifta patefierét. Cum hæc Komæ geruntur,q in Numidia relifti à Bcflia excrci tui præerâf.fecuti moré imperatoris fui, plu rima amp;nbsp;flagitiofiiTima facinora fecerc.Fuere qui corrupt! elephâtos lugurthç traderent, alij perfugas venderét,pars ex pacatis ptæ* g-b

BELLVM

das agebat. Tâta vis auaritiæ anfmos corû (veluti tabes) l'nuaferat. At Caffius prætor populi Romani perlata rogatione à Mêmio» acperculfa omni nobilitate,adlugurtbam proficifcituricfq; timido,cx'que confcientia difFidcnti à rébus fuis, perfuadct ( quoniam fe populoRomano dedidilTet^ nevim,quàm niiièiicordiam eiusexperiri mallet. Priuatim præterea fidem fuâ interponit'.quam ille non minoris,q publicâ duccbat.talisea tépeftate fama de Caflîo erat. Igitur lugurtha côtra decus regiûjcuku quàm maxime miferabili, cum Caffio Româ venit. ac tametfi in ipfo magnavis animi eratîconfi'rmatus ab omni^^ bus,quorum potentia, aut fcelcre cunda ea gefferat, quæ fupra diximus: turn Caium. Bcbium tribunum plebis magna mercede parat, cuius impudentia contra iusamp;iniu» rias omnes munitus foret. At Caius Mem» mius aduocata cótione ( quanquam régi inf fella plebs er3t:amp; pars i vincula duel iubet, pars veto focios fcelen's fui aperiret: more maioruni de lioile fupplicium fumij digni» tati quàm iræ niagis cófulcns fedare motus, amp;nbsp;animos eorum mollire. Poilremo confi’r» mare fidem publicam per fefe inuiolatam fore.Poll vbi filentium cœpit,produâ:o lu» gurtha, verba facit ; Romæ, Numidiæ'quc facinora eius memorat, fcelera in patré fra» tres'qj ollcndit.quibus iuuâtibus, quibus'q;

IVGVRTHINVM. so mfntffris ea egerit» quanquam i'ntelligat po« puIusRomanusttamê veile manifefta magis ex illo habere. Si verum aperiaf. in fide SC dementia populi Ro. magnam fpcm illi fi« tam.fin reticeat; nó focifs faluti fore, fed fe, fuas'quefpes corrupturü.Deinde vbiMem« mins dicendi fïnem fccit,amp; lugurtha refpó« dere iuffus eft; C. Bebius tribunus plebis, fquem pecunia corruptum fupra diximus) Regem tacere iubet. ac tametfi multitudo, quæ in concione aderat vehementer accen« i3,terrcbat eum clamore,vultu,fæpe impe« tu, atquc alifs omnibus, quæ ira fieri amat: vielt tarnen impudentia, Fta populus ludi« brio habitus,ex cócione difceflït.Iugurthç, Befhæ'q; amp;nbsp;cæteris, quos illa quæftio exagi« tabat,animi'augefcunt. Erat ca tcrnpefta« te Romæ quidam nomine Maffiua GuIuITæ filius,Maflniflç nepostquifquiain diflentio« ne regum,Iugurthæaduerfus fucrat;dedita Cirtha,amp; Adherbalc interfefto,profugusex Africa abicrat.Huic Spuri^ Albinus (q pro« ximo anno poft Beftiam cum Quinto Minu tio Rufo confulatû gcrebat}pcrfuadet,qao« niâ è ftirpe Mafiniffefit,Iugurtha'q; ob fee« lera inuidia cum metu vrgeat; regnum Nu« midiæ ab Senatu petat. Auidus confui belli gcrundimouere,quàm fenefeere omnia ina« lcbat.Ipfi,prouincia Numidia:Minutio,Ma« cedonia euenerat. Q.u£C poflquam Mafliua

BEL L VM

agitare cccpit,neq; lugurtha» in amicis fatts præfîdii eft, quod eorum alium confcientia, alium mala fama amp;nbsp;timor impediebat: Bogt; milcari proximOjac maxime ft'do fibi impegt; r3t,pretio (ficuti multa côfecerat)infidiato* tesMaffiuç paret,ac maxime occulte.Sin id parum procedat; quovis modo Numidam interficiat. Bomilcar mature Regis mâdata exequitur;amp; per homines talis negocij arti* frees, itinera, egrelTus'q; eius,poftrcmo loca atque tempora cunfta explorât, deinde vbi res poflulabat,infidias tédit. Igitur vous ex eo numero,qui ad cædem para« erât,paulo inconfultiusMalïïuamaggreditur,iIIum'que obtruncat.Sedipfe deprehenfus multis hor tantibus,amp; in primis Albino confule,indiciû profitctur.Fit reus magis ex æquo amp;nbsp;bono, quàm ex iure gentiû Bomilcarcornes eius, qui Romam fide publica vencrat.At lugur« tha manifefius tanti (celeris,non prius omi* fit contra verûniti, quàm animaduertit fu* per gratiâ atq; pecuniam fuâ inuidiam fadi elfe.Igitur quâquâ in priore aftione ex amilt; cis quinquaginta vades dederat:regno ma^ gis, quàm vadibus confulens, clàminNu* midiam Bomilcarem dcmittit,veritus ne relt; liquos populäres metus inuaderet parendi fibijfi de illo fupplicium fumptum foret. Et ipfe paucis diebus eôdé profedus eft; iulTus à Senatu Italia decedere. Sed poftq Roma

IV G V RT H IN V M. fi cgrclTus eft,fertureô fæpe tacitus refpiciés, poftremo dixifle,V RBEMVENALEM, amp;nbsp;mature pcriturâ, fi emptorem inuenen't. Interim Albinus renouato bello» cômea* turn jftipendiû,alia q;,quæ militibus vfui fo* rent, maturat in Africam portare: ac ftatim ipfe profeftus eft,vti ante comitia^quod té pus baud longe aberat) arm1s,aut deditio* ne,aut quovis modo bellû conficeret. At c5^ tra lugurthatrabere omniatSc alias, deinde alias moræcaufias faccre: pollicere dcditio? né:ac deinde metö fimularen'nftanti cedere: amp;nbsp;paulo poft me fuidiffïderétdnftare.itabek li modo,modo pacis moracôfuléludifi'care. Ac fiuere qui tu Albinû baud ignarû confilij regis exiftimarent:neq;ex tanta properantia tam facile traftum bellum,focordia magis, quàm dolo crederét. Sed poftquam dilapfo tempore,comitiorum dies aduentabaf.Albi nus,Aulo fratre î caftris pro prætore relifto, Romam deceflït. Ea tempeftate Romæ fe« ditionibus tribunitijs atrociter Rcfp.agita* batur. Publius Lucullus,amp; Lucius Annius tribuni plebis, refiftétibus collcgis, côtinua* re magiftratum nitebantur.quç diflenfio, to tius anni comitia impediebat. Ea mora in fpem addiiftus Aulus fquem pro prætore in caftris reliftum fupra diximus)aut conficiê* di belli, aut terrore exercitus ab Rege pe* cuniæ capiundæ,milites menfé lanuario ex g.iij.

BE LLV M

hyberm's tn expeditioné euocatî magni's'q; itt'nenbus hyeme afpera peruenit ad opptdS Sutliul, vbt Regis thefaun erant. Qiiod, quanquam amp;nbsp;fæuitta temporis , oppor tunitatclocf,neque capi.neque obfideri po* terat (nam circum murum fitum in prçrupti montis cxtremo, planicies limofa hyemalk-bus aquis paludem fecerat) tarnen aut fimu* landt gratia,quo Regi formidincm adderct, aut cupidine cçcus obthefauros oppidt po* tifidi, vineas 3gere,aggerem iaceretaliaque quç cœpto vfui forent,propcrare. At lugiir^^ tha cognitavanitate,atque imperitia legati, fubdole etus augerc amentia: miiTitare fup« plfcantcs legatos, ipfe quafi vitabundus pet faltuofa Ioca,amp; tramites exercitum dudare. denique Aulum fpc padionis perpulit, vti relido Suthule,in abditas regtones,fefe ve« luti cedenteinfequerctur:ita delida occulti* ora fore. Interca per homines callidos, die» nodii'que exercitum tentabat:centurioncs, duces'que turmarum, partim vtitranffuge« rent,corrumpere: alij,ii'gno datojocum vti defererent. Q,uæ,poftquam ex fententia in» ßruxit: intempefia node de improuifo cum multitudine Numidarum Auli caftra cir* cumuenit.Milites Romani perculfi tumultu infolito, arma capere, alij fefe abdere, pars territos côfirmare,trepidare omnibus locis, vis inagna hoftium,ca:lum node atque nu*

IVGVRTHINVM. fi bibus obfcuratum, pcriculû anceps. poftrc« mo fugere»an manere,tutius foref.in incer* to erat, Sed ex eo numero ,quos pauloante corruptos diximusi cohors vnaLiguriim, cumduabus turmisThracu,amp; paucis gre« garijs niilitibus tranfire ad Regé.amp; centurio primipili tcrtiæ Icgionis per munitioné ( qua vti defenderet, accepcrat )locum hoftibus introeundi dedit.Ea Numid« cunftt irrupe* re.Noftri fuga fœda, plcriq; abieftis armis, proxtmum collem occupauere. Nox atque prçda caftrorum »holies»quo minus vidoiia vteretur»remorata lût.Deinde lugurtha po Hero die cum Aulo in colloquio verba facit, Tametfi ipfum cum cxercitu fame amp;nbsp;ferro claufum teiief.tamen fe humanarum rcrum memorem» fi fecum fœdus faccrct incolu* mes omnes fub iugum miffurum. practerea vti diebus decern Numidia decederet.Q uæ quang grauia, amp;nbsp;fiagitij plena erant: tarnen quia mortis metu multabantur» ficuti Regi libucrat»pax côuenit.Sed vbi ea Roma: có^ pcrta funt, metus atque mœror ciuitateni inuafere.parsdolere pro gloria Imperijtpars infolita return bellicarum, timere libertati. Aulo omnes infefti»3c maxime qui bello fælt; pe præclari fuerant : quod armatus dede * core potius»quam manu falutem quaefic« rat. Ob ea conful Albinus ex dclifto fratris inuidiatn » ac dcmum periculum timcns ,

gWM-

B ELLVM

Senatum defœdere confulebatîft tarnen in* ten'm exerdtui fupplemcntü fcribercjab fo* cifs amp;. nomine latino auxilia accerfere, deni« que omnibus modis feftinare.Senat’ ita vti par fuerat decernit, fuo, atq; populi iniuflu nullum potuiffe foedus fieri. Conful impedi* tus à Tnbunis plebis.ne quas parauerat co* pias, fecum portaret, paucis diebus in Afri* cam proficifeitur. Nam omnis exercitus (vti conuenerat) Numidia dedudus in prouincia hyemabat. Pofiquam co venit, quanquam perfequi Iugurtham,amp; mederi fraternæ inui diæ animo ardebaf.cognitis militibus, quos praeter fugam foluto imperio,licentia atque lafeiuia corruperat, amp;nbsp;copia rerfi, flatuitni* hil fibi agitandü. Interea Romae Brachus Mamillus Lemetanus tribunus picbis roga* tionem ad populö promulgat, vti querere* tur in eos, quorum confilio lugurtha Sena* tus décréta neglexiflet,qufque ab eo inlega tioibus aut imperijs pecunias accepiffent, q elephantos, qufque perfugas tradidiflent, item'q; qui de pace aut bello cum hoftibus paftiones fedflent.Huic rogatiói partim c5 fei ƒ fibi, ali] ex partium inuidia pericula me* tuentes (quoniä aperte refiftere no poterât, quin ilia amp;nbsp;alia talia placere fibi fateretur) oc culte peramicos,ac maxime p homines La tini nominis,amp; focios Italicos impedimenta parabant. Sed plebs, incredibile memorat«

IVGVRTHINVM. yj

eQ,quantum intenta fuerit,quanta'que vi ro gationé iulTerit, decreuerit, voluerit» magis odio nobilitatis cui mala ilia parabantur, g cura Reip. tanta libido in partibus erat. Igi^ tur cæteris metu perculfis, M Scaurus fqué legatum Beftiæ fuiffe fupra docuimus) inter lætitiam plebis,amp; fuorû fugam,trépida etiS turn ciuitate,cum ex MamiUi rogatione tres quæfttores rogarentur, efFecerat, vti ipfein eo numéro crearetur.Sedquæftione exerci* tara afpere violenter'q; ex rumore amp;nbsp;libidine plebis,vt fæpe nobilitatem,fic ea tempcfta» te plebem ex fecüdis rebus infolentia cœpe* rat. Cæterum mos partium popularium, SC Senatus faâionum, ac deinde omniû mala« rum artium’. paucis ante annis Romæ ortus eft otio,atquc abundâtiaearum rerum, quæ prima mortales ducunt. Nam ante Cartha« ginem deletam populus amp;nbsp;Senatus Roma« nus,placide,modcftèque inter fe Remp.tra dabantîneq; gloriæ, neqj dominationis ccr« tarnen inter dues erat.M E TVS hoßilis,in bonis artibus ciuitaté retinebat. Sed vbi ilia formido mentibus deceflït : fcilicet ea quae SECVNDAE RES amant, lafciuia atq; fuperbia inceflere. Itafquod in aduerfis re« bus optauerant) otium poftquâ adepti funt: arperius acerbius'q; fuit. Nanque cœpere no bilitas dignitaté in fuperbiam, plebes liber« tatcm in libidinem vettere: fibi quifque du«

BELLVM cere,trahcre,raperc. ka omnia in duas partes abftrada funt.Refp.quae media fuerat,di lacerata eft.Csetcrum nobilitas fadione margis poUebat.Plcbis visfoluta, atqucin muk titudine difperfa,minus poterat. Paucorum arbitrio belli,domi'q; Refpu.agitabatur,pe« nes eofdem aerariu, prouinciæ, magiftratus, glonac, triumphi'q; erant. Populus: militia, arque inopia vrgebatur. Prædas bcilicas im^ pcratores cum paucis diripiebât. Interea pa rentes, aut parui libcri militü ( vti quifq; po« tentiori eófinis crat)fedibus pellcbantur.lta cum potentia auaritia,fine modo modefliâ« que inuadere,polluere, amp;nbsp;vaftare omnia.ni« hil penfi,neque fandi liabere,quo adfemet« ipfam præcipitauitNam vbi primü cx nobi« Iitate repcrtifunt,qui veram gloriam iniuflç potêtt'æ anteponcrentunoueri ciuitas ,amp; dif« fentio ci Ullis quafi permiilio terræ oriri cœ« pit. Nam poftquâ Tiberius,C-Gracchus (quorum maiores Punico, atquealifs bellis inultum Reipu. addiderant; vindicate plebé in libertatem,amp; paucorum fccicra patcface« te cœpercrnobilitas noxia,atque eo percul« fa, modo per focios ac nomen Latinum,in« terdum per équités Romanos f quos fpes fo cietatis à plebe dimouerat)Gracchorû adi* onibus obuiâ ierat.Et primo Tiberiîv.deîde paucos poft annos eadé ingredienté C. Tri« bunumpleb.31tcrû,alterum triumuirû colo«

IVGVRTHINVM. 14 nil's deduccndis cum M.Fuluio Flacco ferro necauerat.Et fané Gracchis cupidine vifto* riæ baud iatfs moderatus animus fuit. Sed BONO vinei fatius eft , quàm malo more iniuriam vincere.Igitur ea viftoria nobilitas ex libidine fuavfa»multos mortales ferro aut fuga extinxit,plus'qucin reliquum fibitimo ris,quàm potentiæ addidit. QV AE R E S plerunq; magnas ciuitatcs peflundedit,dum alteri akeros vinccre quovis modo,SCvilt;ftos acerbius vlcifcivolfit.Sed de ftudijspartifi, 8c omnibus ciuitatfs moribus,fi fingillatim» aut pro magnitudine par eft diflercre tem« pus,quàmres maturius me deferet. Quam ob rem ad incœptuni redeo. Poft Auli fœ dus,excrcitus'que noftri fœdam fugam ,Me* tellus amp;nbsp;Syllanus confules defignati, prouin cias inter le partiuerant: Metellôque Numi« dia euenerat,acri viro,amp; quanquam aduerfo populi partibusjfama tarnen acquabili amp;nbsp;in« uiolata. Is vbi primummagiftratum ingref« fus eft,alia omnia fibi cum collega cómunit ratustad bellum, quod gefturuserat, animû intendit.Igitur diffïdens veteri cxercituiîmi lires cligere,rcnberc, præfidia vndiqj accerfe re,arma,tela,equos,amp; cçtera inftrumcta mf litiæ parare. Ad hæc commeatû affatiniîde« nique omnia quæ in bellovario amp;nbsp;multarum rcrum egéti yfui efle folent. Cæterum ad ea

BELLVM

patrand3,Senatus autoritate: focq ,nomé'q; Latinu 8c Reges vitro auxi'Iiamittendo, po ftremo omnis ciuitas fummo ftudto adnite« batur.Itaque ex fententia omnibus rebus pa rat is compofi'tis'quejin Nuinidiâ profi'cifci^^ turtmagna fpe ciuium, cum propter bonas artes,tum maxime quod aduerfum diuitias fnuiftum animum gerebat:amp; auaritia magi^ ftratuG, ante id tempus,in Numidia noftras opes contufae,hoftiû'q; audæ erant.Sed vbi in Africam venit,exercitus ei traditur àSpu rio Albino proconfule,iners,imbellis,nequc periculi neq; laboris patiens, lingua quàm manu promptior, prædator,ex foci ƒ s Sc ipfe præda hoftiûjfine imperio Sc modeftiababi« tus.Tta imperatorinouo plus ex malis morilt; bus folicitudinis,quàm ex copia militü auxi lij aut bonæ fpei accedebat. Statuit tarnen Metellus fqq amp;nbsp;tefti'uorum tempus comitio* rum mora imminuerat,amp; expcAatione eué« tus ciuium animos intétos putabat) nó prilt; us bellum attingere,quàm maiorum difcipK na milites laborare coëgiflet.Nam Albinus, Auli fratris, exercitus'que clade perculfus, poflg decreuerat non egredi prouinciatquan turn temporis ælliuorû in imperio fuit ple« runq; milites in iîatutis caftris habcbat, nifî cum odor,aut pabuli egeftas locum mutare fubegerat.fed neq; more militari vigiliæ de» ducebätur,vti cuiq; libebat ab fignis aberat.

IVGVRTHINVM. fy lixæ permifti cum militibus,dte,nodu'q; va gabantur'.amp; palates agros vaflare,villas ex* pugnare,pecoris amp;nbsp;mancipiorûprædascer» tâtes agitare, ea mutare cum mercatoribus vino adueftitio Sc alifs talibus.Præterea fru* mentum publice datum vendere,panem in dies mercari.poftremo quæcûq; dici aut fin gi queunt ignauiæ» luxuriac'q; probraun illo exercitu cunda fuere,amp; alia amplius.Sed in ea difficultate Metellum no minus quam in rebus hoftilibus magnu amp;nbsp;fapientem virum fuiffe compcrio» tanta têperantia inter ambi tionem feuitiam'q; modcratum. Nanq; edi* dojprimum adiumenta ignauiç fuftulifle di citutjue quifquâ in caflris panem aut quern alium codum cibum venderet,ne lixç exere citum fequerenturtne miles grcgarius in ca* ftris,ne'ue in agmineferuum aut iumentum haberetscæterisarte modu ftatuifle.Præter* ca tranfuerfis itineribus cotidie caftra moue reiïuxtà acfi holies adeflent valloatq; fof* fa munire. Vigilias crebras ponere:amp;eas ipfe cum legatis circumire. Ite in agmine in pri* mis modo,modo in poftremis, fæpe in me* dio adeffe, ne quifpiam ordine egrederetur: vt quu fignis frequentes incederent,miles ci bum amp;nbsp;arma portaret.Ita prohibédo à deli* dis magis,g vindicandoîexercitû breuicon fi'rmauit. Interea lugurtha vbi quae Me* tellus agebat ex nuncijs accepit,fimul de in*

BELLVM

noccntiacius ccrtiorRomç faftusïdiffi'dere fuis rebus,ac turn deinum veram deditionê fecereconatus eft.Igitur legatos ad cêfulem cum fupplicifs mittit,qui tâtummodo ipfl» libcris'q; vitam peterent,aha omnia dederét populo Ro. Sed Metello iam antca expert* mentis cognitum erat genus Numidarü in* fidum,ingenionobili, nouarum return aui* duin efle. Itaqüe legatos aliü ab alio diner* fos aggreditunac paulatim tentando, portq opportunos fibi cognouit,multa pollicendo pcrfuadet, vtilugurtham maxime viuum: fin id parum procedat, necatû fibi traderct. Catterü pabm, qua? ex voluntatc forêt. Re* gi nficiare iubet.Deinde ipfe paucis diebus, intento atque infeflo exercitu in Numidiam procedit. Vbi contra belli faciem tuguria ple na hominü,pecora,cultores'q:in agris erat: ex oppidis amp;nbsp;mappalib^ pisefeéfi Regts ob* uiam procedebant, parati frumentumdare, commeatum portarc, poftremo omnia quæ imperarétur, facere. Neque Metcllus minus icctrco’.fed pariter acfi hoftes adeffent,muni to agmine incedere,latc explorare,omnia il* la deditionis figna oftétui crederc,amp; infidijs locum tentare.Itaque ipfe cum expcditis co hortibus , ité funditotü SC fagittariorü dele* fta manu apud primos erat.In poftremo C. Marius légat’ cû equitibuscurabat:invtrûq; latus auxiliaries équités cribunis legionû amp;

IVGVRTHINVM.

præfeftis cohortium difpertiuerat: vt cü hi's permifti vclites,quôcunq; accédèrent, equi* tatus hoftiuni propulfarent. Nâ in lugurtha tantus dolusjtanta'qjperitialocorum 6c rai« litiæinerat: vt abfens an præfens,pacem an bellum gérés perniciofior effet,in incerto ha beretur. Erat haud longe ab en itinere, quô Metellus per gebat, oppidum Numidarù no mine Vacca, forum rerum venalium totius regni,maxime cclebratum,vbiamp; incolcre SC mercari confueuerant Italici generis multi mortalcs.Huic confulfîmultentandi gratia, amp;nbsp;ti paterétur opportunitates loci, præfidiu impofuit. Prætcrea imperauit frumentû, Sc alia quæ bello vfui forent,cômportare: ra tus (id quod res monebat) frequentiâ nego« ciatorum,amp; commeatum iuuaturum exerci tum,etiâ paratis rebus munimento fore.In« ter hase negotia lugurtha impenfius modo legatos fupplices mittere,pacé oraretpræter fuam,liberorü''q; vitâ,omnia Metello dede« re. Q.UOS item cóful (vti prioresj illcdos ad prodttioné domü dimittebat: régi pace qua poftulabat,neq; abnuere neq; polliceri, amp;nbsp;in« ter eas moras promiffa legatoru expeftare. lugurtha vbi Metelli difta cum fadis cópo fuit, ac fuis fe artibus tentari animaduertit (quippe cui verbis pax nunciabatur,caeteru re bellû afpenimû erat: vrbs maxima aliéna« ta,ager hoftibus cognitus, animi populariu

BELLV M

tétati )coa(9:us rcrum necefïïtudine, ftatuit armis certare. Igitur explorato hoftium iti» nere, fn fpem viftoriæ adduftus, ex oppor« tunitate loci: quàm maximas poteft copias omnium generum parat ,ac per tramites oc« cultos exercitum Metelli anteuenit. Erat in ea parteNumidiç,quâ Adherbal in diuifione poITederatjflumen à Meridie oriens,nomine MuthuUà quo mós aberat ferme millia pai« fuum xx.traftu pari,vaftus ab natura amp;nbsp;hu« mano cuitu: fed ex eo medio quafi colli's o« riebaf in imméfû pcrtingês, veftit? oleaftro ac myrtetis,ali]s'q; gcnerib^ arborû,quç hu mo arida atq;harenofa gignunf .Media aute planicies, deferta penuria aquæ: præter flu« mini propinqua loca.ea confira arbuftis,pe« cote atque cultoribus frequcntabantur. Igi« tur in eo colle ( quem tranfuerfo itinere por« redum docuimus; lugurtha extenuata fuo« rum acie côfedit.Éephantis,amp; parti copia« turn pedeftriû Bomilcarem præfecit: eum'q; cdocetjquç ageret.Ipfe propior montem cû omni equit3tu,amp; peditib^ deledis fuos col« locat . Dein fingulas turmas, amp;nbsp;manipulos circûiens monet atq; obteftatur, vti memo« res priftinæ virtutis amp;nbsp;vidoriæjfefe regnû'q; fuum ab Romanorum auaritia defendât.Cû ijs certamen fore, quos antea vidos fub iu« gum miferint, Ducem illis,nô animum mu« tatum’.quae ab imperatore dccuerint,omnia

IVGVRTHINVM. fy fuis proutfa,locum fuperiorem,vt prudétes cum imperitis, ne pauciores cum pluribus, aut rudes cü bello melioribus manu côfere» rét.Proinde parati jintenti'q,-eflent,figno da» tOjRomanos muadere.illüdiem,aut omnes labores amp;nbsp;viftorias confirmaturum,aut ma» ximarum erumnarum i'mhum fore. Ad hoe viritim vti quenq; ob militare facinus pecu» nia aut honore extulerat, cómonefacere be» neficij fui,amp; eum ipfuin alijs oftentare. Po» ftremo pro cuiufq; ingenio pollicendo,mini» tandoj obteftando aliü alio modo excitare: cutyi interim Metellus ignarus hoftium,mó» te digrediensjcum^xcrcitu confpicitur. Pri» mo dubius, quid nam infolita facies oftéde» ret fnam inter virgulta,equi, Numidæ'q; có'-federant,neq; plane occultati humilitate ar» borü: Si. tarnen quid nam effet jincerti, cum natura locistum dolo ipfi atque figna milita ria obfeurati )Dein breui cognitis infidijs, paulifper agmen conflituit. Ibi commutatis ordinibus in dextro latere,quod proximum hoftibus erat, triplicibus fubfidijs aciem in» ftruxit.Inter manipulos, funditores Si fagit» tarios difpertif.equitatü omnem in cornibus locat.Ac pauca pro tempore milites cohor» tatus,acié ficuti inftruxeratjtranfuerfis prin» cipijs in planum deducit Sed vbi Numidas quietosjneq; colle digredi animaduertif.ve» ritus ex anni temporegt;8i inopia aquæ ne fiti h.j.

BELLVM

conficeretiirexercitiis,RuriliumIegatumcn cxpeditis cohortibus S parte equitû prçmp fit ad fluincrijvtilocum caftn's antecaperet. exiftimans hoflescrebro impctu,amp; trâfuer^ fis prælifs iterfuum remoraturos: Si quoniâ armis difffderét, laflîtudinem amp;nbsp;fidm militû tctaturos.Deinde ipfe pro re atq; loco ficutl monte defcéderat»paulatim procedcre,M3lt; rium poft principia haberetipfe cum finiftræ alæ equitib^ efle,qui in agmine principes fa-» fti crant. At lugurtha vbi extremum agmen Metelli primes fuos prætergreffum videt : prxfidio quafi duum millium peditum mó» tem occupât, qua Metellus defcenderat, ne forte cedêtibus aduerfarijs, receptui ac poft muniméto foret.Deinde repente figno dato hoftcs inuadit. Numidæalij poftremos cæ* dere,p3rs à finiftraac dextra ter:tare,infenfî adelte,inftare,atq; omnibus locis Komano» rû ordines conturbare . Quorum etiam qui firmioribus anim'is obui( hoftibus fuerât lu» dificati in incerto prælio,ipfi modo eminus ßuciabanturtneq; contra feriendi aut confe» rendi manu copia era t. Ante lâ doâi ab lu» gurtha équités, vbi Romanorû turma infe» qui cccperat,nô côfertim,neq;invnûfefe re» cipiebâtifed alius alió q maxime diuerfi. Ita numero priores fi à perfequendo hoftes de» tcrrere nequiucrâttdifieftos ab tergo aut la» tcribus circunucniebant’.fin opportunior fu»

I VGVRTH'I NV M. $8 ge,collis q campi fuerat:ea vero cófueti Nu niidaruin equi facile inter virgulta euadere: noftros afperitasjSC infolentia loci retinebat, Cæterû faciès totius negocif varia, incerta, fœda arque miferabilis.Dirperfi àfuis,;pars ccdcre,alij infequiîneque figna,ncq; ordines obfcruare.vbi qucnq; pcriculii cœperat,ibi refilfereac propulfare. arma,tcla,equi,viri, holles,atq; ciucs permifti,nihil confilio neq; iinpetto agi: fors omnia regere. Itaq; multu diet procelferat, cum etiam tum euentus in incerto erat.Dentq; omnibus labore lâguidis,Metellus vbi videt Numtdas infta* te minus,paulatim milites in vnum condu* etc,ordines reftituit, amp;nbsp;cohortes legionarias quatuor aduerfus pediteshoftium collocat. Eorû magna pars fuperioribus locis felfa cô iederat.fimul orare amp;nbsp;hortari milites,ne de^^ fïcerét’.neu paterentur holies fugientes vin-» cere, neque illis callra effe,neq; munimentû vllû,quû cedentes téderent,in armis omnia fita.Scd nec lugurtha quidem interea quie« tus etat,circumtrc,hortart,renouare prfliü, amp;nbsp;ipfe cum deleftts tentare omnia,fubueni« re luts, hoftibus dubijs inilare,quos firmos cognouerat cminus pugnando retinere. Eo modo inter fe duo tmperatores fummi viri certabant. Ipfi parestcæterû opibus difpart* bus.nâ Metello virtus militû crat»locus ad^ ucrfustlugurthæ alia omnia,præcer miEtes, h.ij.

BEL L VM

opportuna. Denique Romani, vbi'intelligût, neq; fibi profugium efle,neq; ab bofte copia pugnandi fieri ,amp; iam diei vefper aderat:ad* uerfo colle (ficuti prçceptû fueratj euadunt. Amiffo loco Numidçfufi,fugatfq;pai!ci in« tcriereî plerofq; velocitas, 6c regio hoftibus ignara,tutata Punt. Interea Bomilcar, quem Èlephantis 8C copiarö parti pedeftrium prç« feftum ab lugurtha fupradiximus,vbieum Rutilius prKtergreflus eft, paulatim fuos tn atquum locü deducit- Ac dû legatus ad flu* mêquo præmiffus erat feftinâs pergit,quic« tusjvti res poftulabat, aciem exornat; neq; remittit,quid vbiq; hoftis agerct explorarc, Poftquam Rutilium cöredifle iam, 8c animo vacuum accepit,fimurq;ex lugurthç prçlio clamorcmaugeritveritus ne legatus cogni« ta re laborâtibus fuis auxilio foret, acié quâ diffïdens virtuti militum arête fta tuera t,quo hoftium itineri officeret,latius porrigit,eôq; modo ad Rutilij caftra procedit.Romani ex improuifo pulueris vim magna animaduer« tunt. Nam profpeiâû ager arbuftis confitus prohibebat, amp;nbsp;primo rati humû aridâ vcn« to agitari.poft vbi æquabilem manere,amp; fi« cutiacies moucbaf,magis,magis'q; appro« pinquare vident: cognita re,properantes ar« ma capiût,ac pro caftris ( ficuti imperabaf ) confiftunt.Deinde,vbi propius ventum eft: vtrinq; magno clamore concurritur. Numi«

IVGVRTHINVM. 5'9

dæ tantummodo remoratf, dum in Hephâ* tis auxilium putant.Poftquam eos impcdb tos ramis arborum,atq; ita difiedos circun« ueniri vident,fugam faciunttac pleriqjabie* dis armisjcollis aut nodis quæ iam aderat, auxilio integri abcunt.Elephâti quatuor calt;; ptij reh'qui omnes xl. numero intcrfedi. At Romani,quanquam itinere atque opere ca* ftrorum 8c prælio felïï, læti'q; erant: tarnen» qgt; Metellus amplius opinione morabatur, inftrudi intenti'qj obuiam procédant. Nam dolus Numidarû nihil languidi, neq; rcmiflt patiebatur. Ac primo obicura node, portg baud procul inter fe crât f ftrepitu velut ho^^ ftes aduentare jalteri apud alteros formidi« nem fimul,amp; tumultum facere: amp;nbsp;pene im« prudentia admiiTum fa cm us miferabile , ni vtrinque prçmifli équités ré explorauiflent, Igitur pro metu »repente gaudiû exortû eft. Milites alius alium Ixti appellant, ada edo« cet,atq; audiût,fua quifq; fortia fada ad cægt; lu effert.Quippe res humanç ita fefe habet, in V I C T O R IA vel ignauis gloriari licet: aduerfæ res etiâ bonos décrétât.Metellus in ijfdé caftris quatriduo raoratus, faucios cu cura reficit: mcritos in praclijs more militia* donaf.vniuerfos in côcione Iaudat,atq; agit gratias. hortaturad caetcra,quæleui3runt, parem animû gerant, pro vidoria fatis iam pugnatum,reliquos labores pro prçda fore, h.ii).

BELLVM

Tarnen interim tranffugas amp;nbsp;alios opportus nosjugurtha vbi gentiö»aut gd agitaretjcfi paucis'ne effet j an cxercituhaberet, vtfefe gereret, exploratu mifit.At ille fefe î lo ca faltuofa,amp; natura munita receperatnbfq; cogebat exercitu N V M E R o hominû am plioremjfed hebcté,infirmû'q;,agriac peco« ris magis,g belli cukorem. Id ea gratia eue^ iiiebat,qu6d praeter regios équités nemo o« mnium Numidarum ex fuga Regem fequi* tur.quo cuiufquc animus fert,eó difcedunt. Neq; id flagttiû milkiæ ducitur,ita fe mores habent. Igitur Metellus, vbi videt anima Regis etiam turn ferocem effe,bellum reno^» uari, quod nifi ex illius libidine gcri no poi« fetjpræterea inimicum certamenfibi cu ho* ftibus,minore detrimente illos vinci,g fuos vincere:ffatuitnon præli)s,neq; in acie, fed alio more bellû gerundû ltaq; in loca Numi* diæ opulentiffima pergit,agros vaftatimul* ta caftella amp;nbsp;oppida temere munita,aut fine præfidio,capit,incédit'q;. puberesinterfi’eit. iubet alia omnia militum efle prædâ.Ea for* midine multi mortalcsRomanis dediti obfi* destfrumentu amp;nbsp;alia quç vfui forent,affatim præbitaivbicfiq; rcspoftulabat»præfidiû im« pofitû.Q uæ négocia multo magis,g præliû male pugnatum ab fuis, Regem terrebant. Quippe,cuius fpes omnis in fuga fita erat, fequi cogebatur: amp;nbsp;g fua loca defendere ne»

IVGVRTHINVM. 60 quiuerat,in alienis bellum gererc.Tamen es: inopia,quod optimum videbatur,confilium capit: exercitû picrunq; in ijfdemlocisope« nil iubet.Ipfe cum deleftis equitibus Meteh IÛ fequitunnofturnis amp;nbsp;auifs iti'nerib? ratus, Romanos palantes repente aggredi'* tur.Eorum pleriq; inermcs cadut: multi ca« piuntur.nemo omnium intaftusprofugit.SC Numidç,priufqex cai}risfubuen)retur(ficu^ ti iiifli erant )in proximos colles diPcedunt. Interim Romæ gaudtû ingens ortum cogni'» tis rebus Mctelli,vtfefe amp;nbsp;exercitfl more ma iorû gereret,vt in aduerfo loco viftor tantû virtute fuiflet; hoftiü agro potireturilugixr« tliam magnifies ex Auli focordia,fpem falu^ tis in folitudine, aut fuga coegilTet habere. I tag; Senatus ob ea féliciter afta,dis immor talibusTupplt'cia decernere: Ciuitas trépida anteafolicita de belli euentu, lætaagere: de Metello fama præclara efle. Igitur co in^ têtior ad viftoriâ niti:omnib9 modis feftina« re,caUere tame necubi hofti opportunus fie ret.meminifle poft gloriam INVIDIAM fequijita quo clarior, eo magis anxius erat. Neq; poft infidias lugurthæ, effufo exercitu priedari.Vbi frumeto aut pabulo opus erat: cohortes cö omni equitatu præfidiû agita * bât.Exercit? parte iple,reliquos Marius du^ cebat. Sed igne magis,g præda ager vafta^ batur.Duobuslocis haud loge inter fe caftra h iiij.

BELLVM

faciebant. Vbi vi opus crat,cundi adcrant. Cæterû quo fuga atque formido latius cregt; fceret’.diuerfi agebat.Eo tempore lugurtha per colles fequi. tempus aut locum pugnæ quærere» qua venturû hoftem audierat,pa« bulum,amp; aquarum fontes (quorum penuria eratcorrumpere. modo fe Metello, interdû Mario oflenderc. portremos in agmine ten^ tare,acHatim in collesregredi.Rurfus alijs,' poft alifs minitari:neque præliuin facere ne» que otium pati : tantûmodo hoftem ab in» coepto retinere. Romanus imperator vbi fc dolis fatigari videt, neque ab hofte copia pugnâdi fieri:vrbem magnam,ft in es par» te, qua fitaerat, arcë regni nomine Zamâ, ftatuit oppugnaretratus (id quod negotium pofccbat}lugurthamlaborantibus fuis auxi lio vcturû,ibi'que prælium fore.At illcjquæ parabâtur à perfugis edofl:us:magnis itine» ribus Metellû anteuenit : oppidanos horta» tur,vt mœnia defendât, additis auxilio per» fugis,quod genus ex copifs Regis (quod fal lere ncquibat) fi’rmiflïmû erat. Præterea pol» licctur in tempore femet cum exercituadfo» re.Ita compofitis rébus, in locaquàm maxi me occulta difeedit: ac paulopoft cognofeit Marium ex itinere frumentatû cum paucis cohortibus Siccam miffum.quod oppidum primum omniü pcft malam pugnâ ab Rege defeccrat. Eó cum delcóhs equitibus noâu

IVGVRTHINVM.

pcrgit;amp;iam cgrcdiétibus Romanis in por* ta pugnâ facit. fiinul magna voce Sicccfes lîortatur vti cohortes à tcrgo circûueniant, fortunâ illis præclari facinoris cafum darejfi id fecerintjpoftea fefein regnojillos in Iiberlt;-täte fine metu ætatem afturos. At ni Mari* us figna inferre atq; euaderc oppido prope* rauiamp;f.profefto cûû:i,aut magna pars Sic* cêfium fidé mutauiffent) tâta mobilitatc fe* fe Numidæ gerunt. Sed milites lugurthini paulifper ab Rege fuftcntatijpoftquâ maio* re vi hoftes vrgét,paucis amiffis profugi di* fccdunt.Marius ad Zamam peruenit.Id op* pidum in campo fitum, magis opere,quàm natura munitü erat,nullius idoneæ reiegcs, armis,viris'q; opulentum. Igitur Metellus pro tempore atq; loco paratis rebus, cunda mcenia cû exercitu circûuenit. Legatis impe ratjvbi quifq; curaret.deinde figno dato vn* dique fimul clamor ingens exoritur.Neq; ea resNumidas terret.Infenfi»intentfq; fine tu* multu manent,præliû incipitur.Romani pro ingenio quifque,pars eminus GLANDE, aut lapidibus pugnare.alii fuccedere, ac mo do murû fufFodercjmodo fcalis aggredi,cu* perc præliü in manibus facere- Côtra ea op* pidani in proximosfaxa voluere,fudes,pilaî præterea picé fulphure amp;nbsp;tæda miftâ ardéti mitterc.Sed ne illos quidê,qui procul mâfe* rât timor animifatis muniuerat.Nâ plerofq;

BELLVM facula tormentis, aut manu cmiffa vulnera« bant: parfq; penculo,fed fama impari boni atq; ignaui erät.Dum apudZamä fic certa^^ tur,Iugurtha ex improuifo caftra hoftiii cu magna manu inuadit. remiffis qui in præfp dio erant,amp; omnia magis, g prælium expelt; lt;âantibus,port3m irrupit. At noftri repenti* no metu perculfi fibi quifq; pro moribus co* fulunt: alif fugcre, alij arma capere, magna pars vulnerati aut occififunt.Cæterücx ôni multitudine non ampüus xl.memores nomi nis Romanijgrege fafto,locu cccpere paulo q all) cditioré,ncque inde maxima vi depclli quiuerunt, fed tela eminus mifla remittere. paudin plunbus minus fruftrari. finNumi* dae propius acccffiffenttibi veto virtuté ofté dere,amp; eos maxima vi caEdere,fundere,atq; fugarc. Interim Metellus cQ acerrime rem gereretjclamorêft tumultû hoftilcm à ter* go accepit. Deinde conuerfo cquo animad* uertit fugam ad fe verfum fieri: quæ res indi cabat popuhres cffe. Igiturequiratfiomne ad caftra propere mifit’.ac ftatim C.Marium cum cohortibusfocioru, eum'q; laclirymas per amicitiâjper'q; Remp. obfccrat,ne qua côtumcliâ remanere in exercitu viftore, ne' ue hofles inultos abire fi'nat.Ilie brcui man* data efficit. Atlugurtha munimeto caftro* rum impeditus, cu alij fuper vallum præci* pitarétur,ali) in anguftijs ipfi fibi properan*

IVGVRTHINVM.

tes offîcercnf.niultis amiflïs in loca minuta fefc recipit. , Metellus îfeélo negociojpoft'^ quant nox aderat,in caftra cii exercitu reuer titur. Igicuf poftero die priufqua ad oppu^ g'Undû egrcderetur, equitatû otnnem in ea parte qua Regis aduétus erat,pro caftris a* gitare lubet; portas 8c proxima locatribunis difpertit.Dein ipfe pergit ad oppidu,atquc vti fiiperiore die, murû aggreditur. Interim lugurtha ex occulto répété noHros inuadit-qui in proximo locati fuerant,paulifpertergt; »id perturbâturîReliq cito fubueniunt.Neq; diutius Numidae rcfifterequi’jiiTentjni pedilt;= tes CÛ eqititibus permirti,magnâct3déin co greflti facerét.quibus illi freti,nóvti equeftri prselio folet fequi, deinde cedereî fed aduer« fis equis cócurrere.iinplicare, ac perturbarc acté.Ita expeditis peditib^ fuis,{ioftes pene vidos dare. Eode tempore apud Zama ma gna vi certabatur. Vbi quifqj legatus aut tri bunus curabat,eo acerrime nitiineque alius in alio magis, qin fcfe fpemhabere.paritcr' que oppidani agere, oppugnare, aut parare omnib^^ locisrauidius alteri alteros fauciare, q femet tegere. Clamor permiftus hortatio^ ne,lçdtia,gemitu.Ité ftrepitus annorum ad cælû ferriîtela vtrinq;volarc.Sedilli qui mœ nia defenfabât, vbi hoftes paululû modo pu gnam remiferant : intenti pi-aelium equeiîrc profpcâabant. Eos,vti quasqj lugurth» tes

BELLVM

erât,Iætos modo,modo pauidos animaducr teresîac ficuti à fuis audiri aut cerni poffét, monere aIij,aH| hort3ri,aut manu fignifica^» re,aut niti corporibus, huc,amp; illuc quafi vb tabûdt,3ut i3CJentes tela 3gitare. Q,uod vbi Mario cognitû eftfnâisin ea parte curabat) confulto lenius agerc, ac dtffidentfam rei fi« mulare, pati Numidas fine tumultu. Regis præhum vifere. Ita illis iludio fuorum aürb dis, repente magna vi murum aggreditur: SC iS fcalis aggreflï milites prope fumma cœ perant, cum oppidani concurrunt, lapides, igncm,præterea alia tela ingerunt.Noiîri pri mo refiftere,deinde vbi vnæ atqj alteræ fca« læ côminutæfunt: qui fuper fteterant afflidi funt.cæteri quoquomodo potuere,pauci in« tegri,magna pars côfedi vulneribus abeût. Denique vtrinq,- præliû noxdiremit. Me« tellus poftquâ videtfruftra incœptû,neque oppidum capi,neq; lugurthâ niti nifi ex infi difsjaut de fuo loco pugnam facere, amp;nbsp;iam îEftatem exadâ eife: ab Zama difcedit, amp;nbsp;in his vrbibus,quæ à Rege defecerant, fatis'q; munitæ loco» aut mccnibus erant, præfidia imponit. Cæterû exercitû in prouinciâ,quæ proxima eftNumidiæ, hycmâdi gratia col« locat.Neq; id tépus ex aliorum more quieti, aut luxuriæ concedit.Sed quoniâ armis beU lum parûprocedebatîinfidias Regi per ami cos tendere,amp;eorum perfidia pro armis vti

IVGVRTHINVM. 63 parat. Igitur Bomilcarem, qui Roiuïe cum lugurtha fuerat ,amp; inde vadib’ datis de Maf* fiuas nece, dam iudiciü fugerat,qliod ei pet maximam amicitia, maxima copia fallendi craf.multis pollicitationibus aggreditur. Ac primo cfficit, vti ad fe colloquédi gratia oc* cultus veniac. Deinde fide datafîlugurthâ vfuum aut necatum fibi tradidiffetïforcjVti illi Senatus impunitaté,amp; fua omnia conce* deret,Facile Numidæ perfuadet,cû ingenio infido, tum metuenti ne ft pax cum Roma* nis fieret, ipfe per conditiones ad fupplictu traderetur.Is vbi primû opportunû fuit, lu* gurthara anxium ac miferanté fortunas fu» as accedit:monet,atque lachrymâsobtefta* tur,vti aliquâdo fibi,liberis'q;,amp; gêtiNumi* darum optime meritæ prouidcat. Omnibus prælijs fefe viâ:os,agrû vaftatü,multos mot taies captosjoccifos, regni opes côminutas eifetfatis fæpe iam amp;nbsp;virtuté militû, amp;nbsp;fortu nam tentatâ,c3ueat ne illo cundâte Numi* dæ fibi confulant. His atque talibus alifs ad deditionem animû Regis impellit. Mittûtut ad Imperatorem Iegati,qui lugurtham im* perata fafturum dicerêt, ac fine vUa padio* ne, fefe regnû'q; fuum in illius fidê tradere. Metellus propere cundos Senatorif ordinis ex hybernis accerfiri iubet-Eorü, amp;nbsp;aliorum quos idoneos ducebat,côfiliü habet.Ita mo re maiorû excôfili) decreto, per legatos lu*

B E L LVM gurthæ imperat argëti pondo ducéta milita» Elephantos omnes,equoriim SC armoró alb quâtuIum.Quæ poftg fine mora fafta funt, iubet omnesperfugas vindos adduct. Eoru magna pars vtt iultum erat,addudi: pauci cum primü dedttio cccpic,ad Regê Bocchü in Mauritaniam abierant. Igitur lugurtha vbi armis, viris'q;. Si pecunia fpoliatus eft, dum ipfe ad tmperandu Tifidiû vocaretur, turfus cceptt fledere animû ruû,amp; ex mala CONSCIENT!Adtgna timere • Deniq; mul^ ti's diebus perdubitattoneconfumptisjcum modo taedio reru aduerfaru omnia bello po* tiora duceretjinterdu tpfe fecum reputaret, quàm gram's cafus in feruitium ex regno fo rctimultis, magnis'q; prçfidifs nequicquam perdittSjde t'ntegro refumit bellum,amp; Romç Senatus de prouincijs cofulttis, Numidiam Mcrello decreuerat. Per idem têpus Vticç forte C. Mario per hoflîâs dijs iupplicanti, magna atq; mirabilia portédi arufpex dixe* rar»proinde,qu{c animo agitabat,frctus difs agerct:fortunam,quàm fæpiffime experires tur,cunda profpereeuétura.At illû iam an« tea cofulatus ingens cupido exagitabat : ad quern capicdum præter vctuftatem familiç, omnia abunde erant,Induftria,probitas,mi« litiæ magna fciëtia:animus belli tngés,D O« M I modieus, libidinis Si diuitiarum vidor, tantummodo G L o R i ae autdus.Scd hts

IVGVRTHINVM. 64 natus,amp; per oinné puen'tiam Arpini alitus, vbi primü æras militiæ patiens fuit, dipen« di,s faciundis,nó G R AE C A facundia,nelt;p vrbanis tnunditijs fefe exercuitîita inter bo« nas artes integrum ingeniû breui adoleuit. Ergo vbi primu tribunatum militaré à popu lo petit: plerifq; facicm eius ignorâtibus,fa’‘ eile notus per omnes tribus declaratur. De* inde ab eo magiilratu alium poft aliû fibi pe périt : femper'que in poteftatibus eo modo agitabat fefe,vt ampliore»quàm gerebat,di gnus haberctur.Tamen is adidlocorum ta lis vir ( Nam poftea ambitionc praeceps da* tus eft) confulatum appetere non audebat. Etiam tumalios magiftratus plebs ,confula» turn nobilitas, inter fe per inanus tradebat. Nouus nemo tam clarus,neque tamegregi* us faftis erat, quin is indignus illo honore, amp;nbsp;quafi pollutus haberetur. Igitur vbi Ma rius arulpicis dida eodem intendere videt, quo cupido animihortabatur:ab Metellope tendi gratia miflionem rogat. cui quanquâ virtus,gloria,atque alia optanda bonis fupc rabant, tarnen inerat contemptor animus , amp;S VP erbia, commune nobilitatis malum. Itaque primum commotus infolita re,mirari eius confilium. Si quafi per amici* tiam moncre , ne tam praua inciperet, neu fuperfortunam animum gereret.non omnia omnibus cupiéda effe.dcbere illi res iuas fa*

BELLV M

tis placcre.poftremo caueret ilt;3 petere à po* puIoRomanojquodilIiiure negaref. Poft* quam hæc atque alia talia dixit»neq; animus Mari, fleditur: refpódit vbi potuiflet primu per négocia pub.fafturum fefe quæ peteret. Ac poftea fepius eadem poftulâti fertur di* xifle, Ne feftinaret abirej iatis mature ilium cum filiofuo confulatum petiturum. ( Is eo tempore in Cótubernio patris ibidem mili* tabat,annos nat^ circiter xx.)Q,uç res Ma* riû pro honore quemaffeftabatjcontra Me* tellum vehementer accenderat.Ita cupidine atq; ira peftimis confultôribus, craflaritneqj fafto vlîojneque diifto abftinere» quod mo* do ambitiofum foret. Milites quibusin Hy* bernis præerat,laxiorelmpcriojquàm antea habere.Apud negociatores,quorum magna multitudoVtice erat,crimino(è fimul,6c ma gnifice de belloloqui. dimidia pars exercit^ fifibi permitteretur:paucis diebus lugurthâ in cathenis habiturum.ab Imperatore con* fulto bellum trahi:quód homo inanis,amp; re* giæ fuperbiæ Imperio nimis gauderet.Q uæ omnia illis eo firmiora videbantur:quia dru* turnitate belli res familiäres corruperant,amp; animo cupienti nihil fatis feftinatur. Erat præterea in exercitu noftro Numida quidam nomine Gauda,Man3ftabalis fiIius,MafiniI* fie nepos,quem Micipfa teftamento fecûdu hæredemfcripferat,morbis confelt;ftus,amp; ob

IVGVRTHINVM. 6^

earn cauffam mente paululû imminuta.Cuf MetcUus petenti more rcgum, vt fellâ iuxta poneret J ité poftea cuftodiæ caufla turmam equitum Romanorum : vtrunq; negauerat. honoremtquod eorû modo foret, quos po* pulus Romanus Reges appellauiflet. præfî» dium:g, côtumeliofum in eos foret, fi equiî^ tes Romani fatellites Numidæ traderentur. Hune Marius anxium aggreditur, atq; hor^ tatur,vtcôtumeliarum, in Imperatorem cû fuo auxilio pcenas petat: hominem ob morlt;^ bos animo parum valido,fecunda oratione extollit.ilium Kegem,ingentem virum,M3«’ finiiræ nepotem effet fi lugurtha captus aut occifus foret,ImperiumNumidiç fine mora habiturum.Id adeo^mature poffe Guenire,fi ïpfe côful ad id bellum miffus foret. Itaq; 8C ilium ,amp; équités Romanos milites: amp;nbsp;nego^i tiatores,alios ipfe,plerofq;fpes pacis impek lit,vti Romam ad fuos neceffarios afpere in Metcllii de bello feribant, Marium Impcra^ tore pofcant.Sic illi à multis mortalibus ho* nefiiffima fuffragatione confulatus peteba« tur: fimul ea tépeftate plebs nobilitate fufa, per legem Mamiliam nouos extollebat. Ita Mario cûda procedere. Interim lugurtha poftquam omiffa deditione bellum incipit, cum magna cura parare omnia,feftinare,co gere exercitum. ciuitates,quæ ab fe defece* tantjformidine aut oftentando prxmia affe*

i.j.

BELLVM

ftare.cómunire (uos locos: arma »tela, alia q; quæfpe pacis amiferat,reficere,aut comers^ cari.feruitiaRomaiiorûalIicereîamp;eosipfos, qui in præfidijs crant,pecunia tentare.prorî^ fus nihil intaâ:um,neque quietum pati:cunlt;^ fta agitare.Igitur Vaccêfcs (quù MetelP ini«' tio lugurtha pacifi'cante præfidiü iinpofue«^ rat ) fatigati Regis fupplicijs, neq; antea vo* lûcate aliéna«',principes ciuitatis inter fe cô iurant. Nam V V L G V S (vti plerunquc fo!» let; amp;nbsp;maximcNumidarumtingenio mobili, feditiofum atque difcordiofum erat, cupidû nouarû rerumjquieti amp;nbsp;otio aduerfum.Dein compofitis inter fe rebus , in dtem tertium conftituunt: quod is feftus, celebratus'quc per omnem Africam,Iudû amp;nbsp;lafciuiam ma'^ gis, quàni formidinein oftentabat. Sed vbi tempus fuit:centuriones,tribunos'que milb tares,ipfum pratfcdum oppidiTitü Tur* pilium Syllanû, alius ahum domos fuas in-» uitant.eos omnes præter Turpilium inter e» pulas obtruncant. Poftca milites palantes , rncrmes: quippe in tali die, amp;nbsp;fine Imperio aggrediûtur.ldem plebs facit, pars edoéti à nobilitate, ali| lludio talium rcrum incita«: quis afta , confilium'que ignorantibus, tu* multus ipfe,amp; res nouæ fatis placebant.Ro-» mani milites perculfi improuifo metu, in* certi, ignari que quid potilfimum facerent, trcpidarc arcein oppidi, vbi figna amp;nbsp;Icuta

IVGVRTMINVM» 6S erant: prscfïdiü hoftium,amp; portas ante clau^ fæ fiigâ proln'bebant. Ad hoc muliëresjpue'' ri'que pro teftis aedifi'ciorü faxa, amp;nbsp;alia quæ locus præbebat, certatim mirtere.ita neque caueri anceps malum,neque à fortiflîmis firmiflîmo generi refifti pofle, luxtà boni , mali'que firenui amp;nbsp;imbclles multi obtruncalt;^ ti.In ea tâta afperitate fæuillîinis Numidis, amp;nbsp;oppido vndique claufojTurpilius præfe* élus vnus ex omnibus Italicis profugit inta^ Aus. Id mifericordiânehofpitis, an paAio’’ ne,an cafu ita eueneritt parum côperimus. nifi quod lüi in tanto malo turpis vita,inte* gra fama potior fuif.improbus, inteftabilis' que videtur. Meteiïus poftquam de rebus Vaccæ aftis comperit,paulifper mœftus è confpeAu abift. Deinde vbi ir3,8c ægritudo permifta funt î cum maxima cura vltum ire iniuriasfeftinat.Legionem cum quahyema bat,amp; g plurimos potefl Numidas équités, pariter eu occafu folis expedites cdiicit. Et poftera die circiter horam tertiam peruenit in quâdam planiciem,locis paulo fuperiori* bus circûuentâ.Ibi milites feffos itineris ma gnitudine, amp;nbsp;iam abnuentes omnia, edocet oppidum Vaccam non amplius mille pafluû abefle.decere illos æquo animo pari rcliquû laborcm,dûpro ciuibus fuis viris fortiffimis atque miferrimis pcenas caperent.præterea prædam benigne oftentat.Sic animis eorum i.i|'.

BEL L VM ancÂfSjcquttcsî primo latere,pedites g at» aiflïme pergere, amp;nbsp;figria occultare iiibet. Vaccenfes vbi aniniaduertere ad fe verfum exercitum pergere: primo (vrircs erat^Me^^ tellum effe lati, portas daufere. Deinde vbi neque agros vaftari5amp; eos qui primi aderât Numidas équités vidét'.rurfum lugurtham arbitrad, cum magno gaudio obuij proce* dunt.Equités, pedites'q; répété figno dato» ali) vulgum eflufum oppido cædere, alij adl portas f’eftinarcjparsturies capere.iraatque fpes piædæ amplius, quàm lalïïtudo poflc. Ita Vaccenfes biduum modo ex perfidia læ« tatijCiuitas magna atq; opuicns pœnæ cun^ âa, aut prædæ fuit. Turpilius quem præfe« ftum oppidi vnum ex omnibus profugifle fupra oftendimus, iuffusà Metello caulTam ditere,poftquain fefe parum expurgattcon« demnatus,verber3tus'q;, pocnas capitefol» uit. Nam is ciuis ex Collatia erat.Per idem tempus Bomilcarf cuius impulfu lugurtha deditionem quâ metudeferuit, incœperat ) fijfpedus Regi:amp; ipfe eum fufpiciés, nouas res cupere,ad perniciem eius dolum quatre* re, die nodu'qj fatigare animum. Denique omnia tentandojfociùfibi adiungit Nabdal* fam hominem nobilem,magnis opibus cia* rum,acceptum'q; popularibus fuistqui pic* runq; exercitû dudarc feorfum ab Rege, amp;nbsp;omnes res exequi lolitus erat,quç lugurthg

IVGVRTHINVM. ^7 fciro,aut maionbus aftri3:ofuperauerant,ex quo illi gloria,opes'q; inuêtæ.Igi'tur vtriufq; confilîo dies infidifs natuitur:cætera,vri res pofceret, ex tcpore parari placuit. Nabdalfa ad excrcitü profedus eft’.quem inter hyber-* naRomanorüiuffus habcbat,ne agcr mul* tis hoftibus vaftaretur.Is poftquam magni« tudine facinoris pcrculfus,ad tépus non vegt; nit, metus'q; rem impediebatî Bomilcar fi^ mul cupidus incccptapatrandi,amp; timoré fo-» cif anxius, ne omiffo vctere confilio nouum quçreret,literas ad eum per homines fidelas mittit.in quis mollitie, focordiam'q; viri ac« cufare.teftari deos per quos iuraflet. mone* re ne præmia MeteUi in peftem conuerteret. lugurthæ exitium adefle. caeterum fua'ne, an virtutc MeteUi perirct, i3 modo agitari. proinde rcputaret cu animo fuo præmia an cruciatum mailet.Sed cum hæ literç adlatç funt,forte Nabdalfa exercito corpore feffus, in ledo quiefccbat: vbi cognitis Bomilcaris verbis,primo cura, deinde ( vti ægrû animu folet ) fomnus ccepit. Erat ei Numida quidä negotiorum curator, fi’dus,acceptus'qi!c SC omnium côfiliorû fnifi nouiffimi) particeps. Qui poftquam adlatas literas audiuit,amp; ex confuetudine ratus opera autingenio fizo o« pus effeîin tabernacuhi introiuit.dormiente illojCpiftolam fuper caput in puluino temc* re pofitä fumit,ac pcrlegit.Dcinde propere, i.iif.

BE LLV M

cognitis i’nfidijs,ad Regem pcrgit.Nabdalfa paulo poft experreftus, vbi neq; epiftolam reppcrit rem omné vti aâa erat ex perfu« gis cognouitîprimo indicem perfequi cona« tus,poftquam id fruftrafuitjugurtham pla cadi gratia accedit.didt,quæ ipfe parauifTet faccre,perfidia clientis fui praeuenta.Iachrys mans obteftatur per amicitiam, per'que fua antea fi'delitcr ada,ncfuper talifcelere fufpe dum fefc haberet.Ad ea Rex alitcr atque a* nimo gerebat,placide refpondit. Bomilcare atque alij's muftis, quos focios infidiarû co* gnoueratdntcrfedis: ira opprelTcrat, nequa ex eo negocio feditio oriretur-Nequc poft id locorum lugurthæ, dies aut nox vlla quieta fuit.neque loco,neque mortali cuiquam,aut tcpori fatis credere.ciues, hoftes'queiuxtà metuere.circunfpedare omnia ,amp; omni ftre* pitu pauefcere.alio,atq! alio loco (iepe con* tra decus regium nodu rcquiefcere. interdû fomno excitus arreptis armis tumultum fa* cere,ita formidine quafi vecordia exagitari. Igitur MetcUus , vbi decafu Bomilcaris,amp; indicio patefadojex perfugis cognouituur* fus tanquam ad integrum bellum cunda pa rattfeftinat'q; Marium fatigantem de profe* dione,fimufamp; fnuitum amp;nbsp;offenfum fibi,pa* rumidoneum ratus,domum dimittit. Haec Romae plebes Iiteris,quæ de Metello ac Ma* «0 miffæ erant, cognitis: volenti animo de

iVgvrthinvm. «8

ambobus accepcrant. Impcraton nobtiitas, quæ antea decori fuerat,inuidiæ ciTe; At ill! alten' generis humilitas fauorem addiderat-Captcrû in vtroquc magis ftudia partium,5 mala,aut bonafua modcrâtur. Præterea fegt; ditiofi magiftratus vulgus cxagitarc:Meteb lum omnibus concionibus capitis arceflere, Mari, virtutem in maius celebrate.Denique plebes fic eft 3cccn^a,vti opifices,agreftes'q; omnes.quorum rcs,fides'q;in manibus fit« crât.relidis operibus frequentarft Marium, amp;nbsp;fua neceffan'a poftillius honoré ducerent. Ita pcrculfa nobilitate, poft multas tépefta-s tes nouo hominicôfulatus mâdatur: amp;nbsp;po's ftea populus àTribuno plebis Lucio Manlt; lio Mantino rogatus,qué vellet cû lugurtha bellû gerere,frequens Mariû iulfit^Scdfena^ tus paulo ante Metello Numidiâ decreuerat. ea res fruftrafuit, Eodem tépore lugurtha (amiffis amicts, quorû plerofq; ipfe necaue^^ rat:c«terifotmidinc,pars ad Romanos.alif ad Rcgê Bocchû profti gerant ) cû ncq; bellû gcri fine miniftris poftet,amp;nouorumfidem, in tâta perfidia veterû experiri pcriculofum duceretîvagus,inccrtus'que agitabatur.ne* que illi res vlla,nequc côfilium, aut quifquâ hominum fan's placebat itinera,prçfcftos'q; in dies mutaretmodo aduerfû hoftes,inter* dum in folitudincs pergere,f«pc in fuga,ac paulo poft fpem in armis habere, dubitare, i.iiii.

BELLVM

virtuti an fidei popularium minus crederet. ita quocunq; intenderat, rcs aduerfe erant. Sed inter cas moras répété fefe Metellus eu exercitu oftendit. Numidæ ab lugurthapro tempore parati inlhuäi'que, deinde præliu incipitur. Qua in parte Rex pugnæadfuit, flji.ab'quâdiu ccrtatû eft.Cæteri omnes eius milites primo congreffu pulfi,fugati'q;:Ro« mani fignorum,8c armorum,amp; aliquâto nu* mcro hoftium potiti. Nam ferme Numidas in omnibus prælifs magis pcdes.quàm ar* ma tutati funt.Ea fuga lugurtha impenfius modo rebus fuis diffidens, cum perfugis Si parte equitatus, in folitudines , dein Tha « lam peruenit.Id oppidum magnû,atq; opu* lentum î ibfque pîeriq; thefauri Regjs filio* rû'q; eius,multus pueritiæcultus erat.Qu« poflquam Metello comperta funt: quanqua inter Thalam, flume'que proximfi in fpacio millium quinquagintagt;Ioca arida,atq; vafla eiTe cognouerat, tarnen fpe patrandi belli, fi eius oppidi potitus foret,omnes afperitates fuperuadcre, ac naturam loci etiam vincere aggi editur.Igitur omnia iumenta farcinis le uari iubet,nifi fruméto dierum decê.Cæterû vtres modo,amp; alia aquç idonca portari.Prç* terea conquirit ex agris g plurimum poteft domiti pecoris, eóque imponit vafa cuiufq; modi, fed pleraque lignea coUedfa ex tugu* rijs Numidarum.Ad hoc finitimis imperat» ,

IVGVRÏHINV M.

quife poft Régis fugam»Metello dediderât, quàmplurimû quifque aquæ portaret, dié, locum q;,vbi præfto forent,prædicit.Ipfc ex flumine f quam proximam oppido aquâ efle fupra diximus) iuméta onerat.Eo modo in-gt; ftrudus adThalem proficifcitur.Deinde vW ad id loci ventum eft,quó Numidis præcepe rat,amp; caftra pofita,munita'quefunt:tâta re» pente cælo mifla vis aquæ dicitur,vt ea mo do exercitui fatis,fupefq; foret.Præterea cô meat^fpe ampliortquia Numidæ fficuti pic« rique in noua deditione) officia intenderât-Cætcrû milites religione, pluuia magis vlïî câq; res multû animis eorum addiderat. nâ rati fefe dijs immortalibus curæ eife-Deinde poftero die contra opinionem lugurtbæ ad Thalam perueniunt.Oppidani qui fe locoru afperitate munitos crediderant, magna atq; infolita re perculfiinihilo fegnius bellum pa rare,idé noftri facere.Sed Rex nihil iam Me« tello infeftum credens (quippe qui omnia ar ma,tela,equos,locos,tempora,deniq; natu« ramipfam cæteris imperitantc,fnduftria vi« cerat)cumliberis, Sc magna parte pecuniae ex oppido noftu profugit. Neque poftea in vllo loco amplP vno die, aut vna node mo ratus,fimulabat fefe negottf gratia propera« re.Cçterum proditionem timcbat,quam vi« tare pofte celeritate putabat.nam talia coft« lia per otiü ex opportunitatc capi.At Metel

B^L L V M

lus vbi oppidanospræliointétosjfîmulop« pidum Sc opcnbus SC loco munitum videtï vallo foffa'que mœnia circumuenit. Deinde iubct locis ex copia maxime idoncis vineas agere:fuper'que cas aggerem iaceren'mpofl tis Sc taper aggerem turribus,opus SC admi* niAros tutari. Contra hæc oppidani fcftina« re,par3re:prorfus ab vtrifque nihil reliquum fieri .Deniq; Romani multo ante,Iaborc,prç* lifs'que fatigati, poft dies quadraginta ged ventii crat,cppido modo potititpræda om* nis à pcrfugis corrupta.Hi poftqua murutn arietibus fcriri,res'q; fuas aduerfas vidét: au rum,argentü'q;,amp; alia quæ prima ducuntur, domu regiam cóportant lbi'qucvino SC epu lis onerati:ill;iq;,amp; domü, SC femct igni cor* rupunt:amp; quas vifti ab hoftibus pccnas me* tuerantjcas ipfi volentcs pepédcre.Sed pa* riter cu capta Thala, legati ex oppido Le* pti ad Metcllum vencrant: orantcs vti præiï diiim, præfcftiim'q; có mittcrct. Hamilcaré quendam hominénobilem,f3(9:iofum,nouis rebus ftiidcre:aducrfum quem neq; imperia magiftratuö, neq;leges valeréc.idnifeflina* ret, in fummo periculo fuam falutê, Sc illorft focios fore.Nam Leptitani lam inde à prin* cipio belli lugurthinj ad Beftiâ confulem: SC poftea Romä miferant, amicitiam, focieta* tem'quc roga turn.Deinde vbi ea impetrata, fempcr boni,fideles'que manferetS: cunda à

IVGVRTHINVM. 70

Beftin »Albino »Metello'que imperata gnaui* ter fecerant Itaque ab imperatore facile quç petcbant adepti:mi(rae funt cô cohortes Lb giirum nij.amp; C. Annius præfedus. Id oppi-» dum ab Sydonijs conditû eft ; quos accepts mus profugos ob difcordias ctuiles , nauib’ in eos locos ventlTe. Cçteru fitum inter du* as fyitas, quibus nomê ex rc inditû.Nâ duo funt finus propc in extrema Africa, impares magnitudine,pari natura: quorum proxima tcrræ præalta funt. Cætcra ( vti fors tulit) al* ta,alia intëpeftate vadofa.Nâ vbi mare ma* gnum efle,amp; fæuire cœpit vêtis: limum,ha* renâ'q;, amp;nbsp;faxaingétia fluftus trahunt.Ita fa cies locorû cô ventis fimul mutatur : fyrtes ab traélu nominatas. Eius ciuitatis lingua* modo côuerfa connubio Numidaru » legum * cultus'q; pleraque Sydonica:quæ eo facilius rctinebâtur, quod procul ab ImpcriqRegis œtatem agebant.Inter illos amp;nbsp;fréquenté Nu* midiam,multi,vaflt'q; loci erât.Sed quoniâ in has regiones per Leptitanorû negotia ve nimus,nô indignum videtur:cgregium,at(ÿ memorabile facinus duorô Carthaginiéftuni memorare.Earn rem nos locus admonuit.

Q ua tépeftate Carthaginienfes pleraeque Africæ imperitabanttCirenéfes quoque ma» gni, atque opulenti fuere. Ager in medio harenofus vna fpecic Neque flumen, neque mons eratjqui fines eorum difeerneret. quæ

B E L L V M

res eos magno jdiuturnoqjbcllo inter fe ha* butt.Poftquam vtrinq; Iegiones,item dalfcs fepe fuf{c,ftjgatæ'q;»amp;alteri alteros aliquan tulum attriuerant: ven'ti nc mox vidos, vi‘^ dores'q; dcfeflbs,alius aggrederetur,pcr in* ducias fponfioné feciunt » vti certo die legati domo proficifcerentur ï quo in loco inter fe obuif fuiffentj ibi cómunis vtriufque populi finis haberetur . Igitur Carthagine duo fra* tres miin,quibus nomen Philæneserat,ma* turaucre iter pergere.Cirenéfes tardius iêre. Idfocordiaquot;ne,an cafu acciderit,parü cogno ui. Cæ ter um folet in illis locis tépeftas baud recus,atq; in mari retinere. Nam vbi per lo* caæqualta SC nuda gignentium,ventus coor tus arena humo excitauit, ea magna vi agi* tata,ora,oculos'q;implere folet: ita profpe* du impedito morari iter.Poilquâ Cirenéfes aliquanto pofteriores fefc vident, amp;nbsp;ob rem corruptam domi pœnas metuunt: criminari Carthaginiéfes ante tcpus domo digreflbs, conturbare rem. deniq; omnia malle, quant vidiabirc.Sed cum Poeni aliâ conditioncm tantûmodo æquam peterentjGræci optioné Carthaginienfibus faciunttvt velilli,quô fi* nés populo fuo pcterent, ibi viui obrueren* tur,veleadem conditionc fefc,quem in locu vellent procelTuros.Philafni conditionc pro* bata:fe'que vitâ q; fuam Reipu.condonaue* re'.ita viui obruti. Carthaginiéfes in co loco

IVG VRTHI NVM. 71 Philçnis fratribus aras confecrauere:alif'que illis domi honores conftituti. Nunc ad rem redeo. lugurtha poftquam ainilTa Thala nihil fatis fi’rmiim contra MeteHum pucat : per magnas folitudinescü paucis profedus, peruenit ad Getulos,genus hominü ferum, incukn’qj ,amp;co tempore ignarum nominis Romani.Eorum multitudinem in vnum co* git,ac paulatim confuefacit ordines habere, figna fequijmperiu obferuare,item alia mi*, litaria facere. Praeterea Regis Bocchiproxi* ■ mos magnis muneribus,amp; maioribus pro* miins,ad ftudium fui perducitiquis adiuto« ribus Regem aggreffus, irapcllit.vti aduer* fum Romanos bellum incipiat. Id ea gratia facilius,procliuius'q; fuit,quod Bocchus ini tio huiufce belli legatos Roma miferat, fœ* dus amp;nbsp;amicitiâ petitum.Q_uam rem oppor* tuniffimâ incœpto bcllo pauci impediuerât, caeciavariTIAîquis omniahonefta, atque inhonefta vendere mos erat. Etiâ an* tea lugurthæ fib'a Boccho nupferat. Verum ea neceflîtudo apud Numidas, Mauros'qjle uis ducitunquia finguli pro opibus,quifque quàm plurimas vxores,denas alij,alii plures habent, fed Reges eo amplius : ita animus multitudine diftrahitur, nullâ pro focia obti net jpariter omnes viles funt. I gitur in lo* cû ambobus placitum exercitus conueniût. ibifide data amp;nbsp;accepta,lugurtha Bocchi ant

BELLVM

mû oratióc accédit. Romanos )niunos,pro^ funda auariria.cómunes omniii hoftcs efleï eandé lUos cauffam belli habere cû Boccho» quam (ecum amp;nbsp;cum alijs gentibus libidine imperitandi:quis omnia régna aduerfa fint, tumfefe.pauloante Carthaginienfias, itéRe gern Perfen,poft vti quifqueopulentiflimus videbatur, ita Romanis hofte fore. His atqj alijs talibus didis , ad Cirthâ oppidum iter conßituunt;qu6d ibi Q. Metellus prædam, captiuos'que,amp;impedimcta locauerat. Ita lugurtha ratus,aut capta vrbe operæpretiû fore;aut fi Dux Romanus auxilio luis venif fet,prælio fefe certaturos.Nâ cailidus id mo do feih'nabat Bocchi pacem imminiiere : ne mox agitando aliud, quàm bcllum mallet. Imperator,poftquâ de Regum focietate co* gnouit,non temere, neque vti fæpe iam vi* do lugurtha confueuerat,omnibus locis pu gnandi copiam facit.Cæterum haud procul ab Cirtha,caftris munitis Reges opperitur. inclius effe ratus cognitis Mauris (quoni'm is nouus hoflis accefferat ) ex cômodo pu* gnam facere. Interim Roma per literas certior fit, prouinciâ Numidiam Mario da* tam . nam confulem fadum antea accepe* tat. Q_uibus rebus fupra bonum atque ho* neftum perculfus, neque lachrymas tencre, neçpmodcrari linguâ,viregregius in alij'sar tibus, nimis moUitet ægritudinë pati. Q,uâ

IVGVRTHINVM. 7ï rem aïif in fuperbiam vcrtebant,ahj bonum ingenium contumclia accenlumcfie, mulei quod iam par;a viâona ex manibus cripe^ recur. Nobis fatis cognicuin ellgt;illum magis honore Mari] quàm iniuria fua cxcruciatu: ncque cam anxie latutu fuiflèjfi adepta pro* uincia,alij quàm Mario traderctur.lgitur eo dolore impcdicus,amp; quia ftukitiæ videbatur A L I E N A M rem fuo pcriculo curareîLe* gatos ad Boccliuin mittit poftulatunijne fi* ne cauffa hoftts populo Romano fieret, ha* here turn magnam copiam focietatis»ami« citise'q; coniungendae »quæ potior bello effet. tC quanquam opibus fuis confideret,tarnen non debere incerta pro certis mutare. o M* ' N E bellum fumi facile,cæterû aegerrime defi nere. non in eiufdem poteftate initium eius tc fine cffe.I N CI P E R E cuiuis etiâ igna* uo liccretnon dcponi,nifi cii viftores velint. Proide fibi, regno'q; fuo cofulcref.neu flore* tes res fuas cû lugurthîc perditis mifcerct.

Ad ea Rex fatis placide verba facit, fefe pacem cupere, fcdlugurthæfortunaiû miie reritfi eadem illi copia fi’erct,omnia conuen* tura. Rurfus Imperator corra poftulataBoc chi nuntios mittit. Ilie probare partim, alia abnucre.Eo modo fæpe ab vtroque miffis, remiffis'qj nûtijs tépus procedere:amp; ex Me* tclli volûtate bcllû intadû trahi. At Mari^ ( vt fupra diximus) cupiétiflima plebe cóful

BELLV M

„1 nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;faâxis.poftquameiprouincîatnNumfdiam I

'' nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;populus iuflït, antea îatn infcftus nobtlitari »

tum veto multus atque ferox inftare. Singu los modo, modo vniuerfos tedere, diftita« re fefe confulatum ex vidis illis quafi fpoha cocpifTejalia præterea magnifica pro fe,amp; ilo , lis dolentia.lnterim quç bello opus erât pri* ! ma habere, poftularc legionibusfupplemen tum, auxilia à populist regibus, focijs'que arceflcre. Præterea ex Latio forti (fimü quc« que, plerofque militia, paucos fama cogni» tos accire: amp;nbsp;ambiendo cogere homines meritis ftipendijs fecum proft'cifci.Neque il« li Senatus (quäquam aduerfus erat ) de vUo ncgotio abnuere audebat. Casterum fupple*

' nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;métum ctiam tetus decreueratiquia neque

! nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;plebe mib'tiâ volente putabatur Marius aut

j nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;belli vfum, aut ftudia vulgiamiffurus. Sed

! nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;ea res fruftra fperata. Tanta libido cü Mario

eundi plerofque i'nuafcrat.fefc quifque præ* f nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;da locupletem fore: vidorem domum redi«

turiim.alia huiufcemodi, animos trahebät:

i nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;amp;nbsp;eos non paulum orationc fua Marius ar«

I nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;rexerat. Nam poftquam omnibus ( quæ po*

’ nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;ßulauerat)decretis,militesfcriberevult;hor

tandi cauflajfimul amp;nbsp;nobilitatem f vti cófue* nbsp;nbsp;j

ucrat) exagitandi, concionem populi aduo* nbsp;nbsp;j

cauit. Deinde hoc modo difleruit. Scio ♦ ego Q,uirites,plerofque non ifldem artibu» Imperiü à vobis petere, SC poftquam adept!

IVGVRTHINVM. 7J

funt gcrere.primo induftrios,fupplices,mo« dicos cHe'.deinde per ignauiam 8c fuperbiam fEtateni agere. Sed mihi contra videtur. Nâ quo vniuerfa Refp pluris elbquàm confula* tus aut prætura,eo maiorc cura illam admi» niftrari,quàm hæc pcti debere. Neq; me fal« lit, quantum cum veftro maximo beneficio negocij fuftineâ.Bellû parare,fimul amp;nbsp;çrario parcere, cogéré ad militiam eos quos nolis offendere, domi foris'q; omnia curare, amp;nbsp;ea agere inter inuidos, occurfantcs, faftiofos: opinione,Q.uirites,afperius eft.Ad hoc alij fi deliquere:vêtus nobilitas,maiorum fortia fafta, cognatorum Si affinium opes, mukæ clientelæ, omnia hæc præfidio adfunt. Mihi fpes omnes in memetfitæ: quas necelîc eft VIRTVTESC innocétia tutari. Nam alia infirma fût.amp;: illud intelligo Q,uiritcs,omniû ora in me côucrfa efle æquos,bonos'q;faue« re'.quippe beneficia mca in Rép.proccdunt. nobilitatcm locum inuadendi quærere.Quo mihi acrius adnitendum eft, vt neq; vos ca» piamini,amp; illi fruftrati fint.Ita ad hoc ætatis à pueritia fui,vt omnes labores,pericula,cô fueta habeâ.Q uæ ante veftra beneficia gra* tuito faciebam: ea vti accepta mercede de* fcram,non eft confilium Q_uiritcs, I L L I s difficile eft in poteftatibus téperare,qui per ambitioné fefe probos fimulauere. Mihi qui omnê ætatem in optimis artibus egi, bene*

k.j.

BELL VM

faccre ia ex c O N S V E T V DIN E in na« turam verrit. Bellum me gerere cum lugur« tha iuflïftts.quam té nobiïitas jcgerrime tu* lit.Quçfo reputate cumanimis veftris,num id mutari melius tit. Si que ex illo globo no« bditaris ad hocs aut aliud tale negotiu mit« tatis hominem veteris profapiaE, ac multa« rum imaginum»amp; nullius ûipédij:fcilicet \’t in tâta re ignarus omnium trepidet.feflinet, fumat aliquem ex populo monitoré fui of« ficij.I T A plerunq; cuenit,vt quern vos im« perareiuiTiihsjisfibi imperatorem aliu quç« rat. Atqui ego fcio qui poftquam confulcs faâifunt^aâa maiorum,amp; Graecorum mili« taria praecepta legere cœperint: praepoftcri homines. NAM gerere q fieri tempore po« fterius,rc atquc vfu prius eft.Coparate nûc» Quintes, me hominem nouum cum illorö fupcrbi3.Q.uç illi audire,amp; legere folent,eo« rum partem vidi, alia egomet geffi. quae illi Ittcris.’ea ego didici militâdo.Nunc vos exi« ßimate: FACT A,an dida pluris fint.Con« temnunt nouitatem meä: ego illorum igna« uiam.mihifortunatillis probra obiedantur. quanquam ego N A T V R A M vnam,amp; co munem oraniu exiftimoîfed fortiffimü que« que,gcnerofiifiraü. At fi iam ex patribus AI« bini aut Beftiaequatripoflet, mène, antllos ex fe gigni maluerint:quid refpófuros credi« tts,nififcfeliberos,quàm optimos voluiffci'

IVGVRTHINVM» 74

Quod fl lure me defpiciuntifaciuntidé ma» ioribiis fu!s,quibus ( vti mihiJ ex virtute no^ bilitas cœpit.Innident honori nieogt;ergo uideant labor! amp;innocentiæ,periculis etiain incis,quoniam per hæc, ilium cœpi.Vcrû ho mines corrupt!' fuperbia, ita ætatem agunt, quail' veftros honores contemnant. ita hos petunt,quail honefte vixerint.N AE I L L I falfi funt,g diuerfiilimas res pariter expctat, voluptatem,amp; præmia virtuti's. Atq; etiain cn apud vos,auti Senatu verba faciut;pie’ raq; oratione maiores fuos extoUunt.eorum fortia faâa memorâdo clan'ores feie putât: quod contra eft. Nam quanto vita illorum præclarior,tâto horum focordia flagitioiior. Et proie do ita fe res habet. M AI o R V M gloria pofteris quafi lumen efl; neque bona eorum, neq; mala in occiilto patitur. Huiufce rei ego inopiâ patior Quirites.Vc’ rû(id quodmulto prçclarius eftjmedmetfa fta miht dicerc licet. Nunc videte, q iniqui fint.Quod ex aliéna virtute fibi arrogantlid mihi ex mea non côcedût.icilicet quia tma* gines no habco,amp; quia mihi noua nobilitas eft’.quam certe PEPERISS E,quàm ac’ ceptam corrupiffe melius eft. Equidem ego no ignorojfi iâ mihi refponderc velint: abû’ de illis facundam amp;nbsp;compofitam orationcin fore. Sed in maximo veftro beneficio, cu o* mnibus locis me,vos'q; maledidis lacèrent;

Lij.

BEL L VM

non plaçait reticere, ncquis modcftiam m confcientiam ducerct. Nam me quidem ex animi me! fententia lædere nulla oratio po* tell, quippe vera» neceffc eft prædicetî fal * fam,vita,mores'quc mei fuperât.Sed quo* niam veftra confilia accufantur, qui mill! fummum honorem,amp; maximum negotium impofuiftis : etiam atquc etiam reputate , numeorum pcenitendum fit. NonpolTum, fidei C3uira:imagines,neq; tri5phos,aut co* fulatus maiorum meorum eftetare. At ft res poftulet,haftas, vexillum,phaleras,ali3 mi* litaria dona,prætcrea cicatrices aducrfo cor* pore. Hæ funt meæ imagines,haec mea no* bilitas,non hxreditate relida,vtilla illis,fed quae ego plurimis meis laboribus amp;nbsp;pericu* lis quæfiui.Non funt compofita verba mea. Parum id facio:I PSA fcfc virtus fatis ofte* dit.Illis artificio opus eft,vt tuipia fada ora tione tcgant. Neq; litcras græcas didici. pa* rum placcbat cas difcerc,quippe quae ad vir tute dodoribus nihil profuerât. At ilia mul* to optima Reip.dodus fum: hoftem ferirc, praefidia agitare, nihil mctuere nifi turpem famâ, hyemem ftaeftatem iuxtà p3ti,huml requiefcere, eodem téporc inopiäm Si labo* rê tolerare. His ergo præceptis milites hor* tabor.Neq; illos arde colam,me opulenter: neque gloriam mcâ labore illorum faciam. boe eft vtilc, hoe ciuile imperium. N A N*

IVGVRTHINVM. 7?'

Q_V E cuin tu per molh'ti’em agas,exercîtS fupplicio cogéré:hoc eft, dominum,no im* pcratorem cfie.Hçc atque alia maiores ve* ftri faciendo,ft'qjamp; Rep, celebrauere. Q,uis nobilitas fréta, ipfa difllmilis morib^tnos il* lorum æmulos côtemnit,amp; omnes honores non ex merito,fcd quafi dcbitos k vobis re* petit. Cæterum homines fuperbiflïmi pro* cul errant.Maiores eorum omnia, quæ lice* bat,illis reliquere:diuitias,imagines,memo ham fui prasclaram .virtutcm non reliquereî ncq; poterât-E A SOLA ncq; datur dono, neq;accipitur.Sordidum me,amp;incukis mo* ribus aiunt:quia parum feite conuiuiû exor* no,nequc hiftrionem vllûjneque pluris pre* ti) coquum,quàm villicum habeo,quae mi* hi libet confiteri Quirites. Nam ex parente meo,amp; ex alifs fâftis viris,ita accepi,M v N D ITI A S muheribus, VIR1S laborcm conuenire. omnibus'q; bonis oportere plus gloriç.quàm diuitiarü eile.arma,no fuppel* leélilem decorieffe Quin ergo,quodiuuat, quodeharum æftimant,idfemper faciant,a* mentjpotenf.vbi adoléfcétiatn habuere, ibi fenedutem agât in conuiuijs, dediti ventri, amp;nbsp;turpiflïmç parti corporis.fudorcm,puluc* rcmgt;ft: alla talia rclinquant nobis'.quibus ilia epulis iucûdiora funt.Vcrum non eft ita.Nâ vbi flagitifs fe dedecorauerc turpifïïmi viri: bonorum præmia ereptû eunt. Ita iniuftifti-» k.ii).

BELLV M

me luxuria amp;nbsp;tgnauia,peffimç aftes:inis,qui coluere eas,nihü officiant,Reip.innoxte cla di funt.Nunc quoniam illis quantum mores mei,non illorum flagitia pofcebant,rcfpon* di'.pauca de Rep.loquar.Prtmum omnium* bonum habctote de Numidia animû Q ui« rites.Nam,quae ad hoe tempus lugurtham tutata fuut, omnia remouiftis: auaritid, im« peritiam atq; fuperbiam. Deinde exercitus ibi eft locorum feiens, fed me Hercule ma« gis ftrcnuus,quàm felix.nâ magna pars eins auaritia, aut temeritate ducum attrita eil. Q,uamobrem vos,quibus militaris eilactas; adnitimini mecö, 8C capefeite Rempublicâî neque quéquam ex calamitate aliorum, aut imperatorum fuperbia metus cocperit.Ego« met in agraine, aut in praelio cófultór idem» amp;nbsp;focius periculi vobifeum adero‘.me,vos'qj in omnibus rebus iuxtà geram. amp;nbsp;profeâo dis iuuâtibus omnia matura funt : vidoria» prçda,Iaus.Q.uæ fi dubia,aut prociil effent: tarnen omnes bonos Rcip. fubuenire decc* bat. Etenim nemo I G N A v 1 A immorta« lis fadus eil’.neque quisg parens liberis, vti «terni forent,optauit,magis vti boni,hone« fti'q; vitâ exigerét. Plura dicerem Quirites, fi timidis virtutem verba adderent.Nâ ffre* nuis abunde didum puto. Huiufccmodi orationc habita,Marius poilquam plebis a« nitnos arredos videt, propere commeatu»

IVGVRTHINV M. 7lt;S ftipendtojarmis, alijs'q; vtilibus naaes one* rat.Cum his Aulum Manlium legatum pro* fïcifci iubet.Ipfc interea militesfcribcrc,non more maiorum, neque ex claiïibus, fed vri cuiafque libido erat,capite céfos plerofque. ïd fadum alif inopia bonorum,alif per am« bitionem confulis memorabantïquód ab eo genere celebratus audus'q^erat, amp;nbsp;homini potentiam quærenti egcntifltmus quifq; op« portuniflïmus, cui neq; fua chara ( quippe, quç nulla funt ) amp;nbsp;omnia cum pretio honefta videntur. Igitur Marius cum aliquanto ma« iore numero ,q decrctum erat,in Africa pro« feôus î paucis diebus Vticâ aduehitur. Exer« citus ei traditur à P.Rutilio legato, nâ Me* tellus confpcdum Marij fugerat,ne viderct ea,quæ audita animus tolerare nequiuerat. Sed côful expletis legionibus,cohortibus'q; auxiliarijsjin agrû fertilem, amp;nbsp;præda honu* ftü profi’cifcitur. Omnia capta ibi milttibus donat.Deinde caftella amp;nbsp;oppida natura amp;nbsp;vi tisparum munita,aggreditur5praelia multa, acterum alia leuiaalijslocis facere. Interim noui milites fine metu pugnæ adefletvidere fugientes capi aut occidi; fortiifimû quenq; tutiirimum,A rmis libettatem, patriam, parentes'que 8c alia omnia tegi,gloriam atq; diuitias quçri. Sic breui fpatio noui,vetcres' que coalucreî 8C virtus omnium æqualis fa* At Reges vbi de aduentu Marij cogno« k iüj.

BELLVM u«unt;diucrfi in locos difficiles abcunt.lta lugurthæplacuerat, fperanti ♦ mox effufos hoftes inuadi polfc Romanos (ficuti picrof* que) remoto metu,laxius licentius'que ftitu ros. Metelliis intcrea Româ profelt;flus,c5 tra fpem fuam lætiflimis animis excipitur. PIebi,patribus'q;,poftcuam inuidia decefle* ratjiuxtà charus.ScdMari? impïgrc,prude tcfq; luorum amp;nbsp;hoft’Um res paritcr attende-^ retcognofcere quid boni vtrifque, aut côtra effet.Explorare itinera rcgumiconfilia Sc tnfî dias eorum anteuenire.Nihil apud fe rcmif* fum,neq; apud illos tutum pati Iraq; Si Ge» tulos amp;Iugurtham, exnofttisfoci)s prçdas agétcs,fepeaggreflus,in itinerc fuderatsip« fum'q; Rcgé haud procul ab oppido Cirtha armis exuerat. Q utc poftg gloriofa modo, neque belli parâdi copiam cognouit: ftatuit vrbes , quæ viris aut loco, pro hoffibus. Si aduerPum lé opportunilïïmæ crantjfingulas circûuenire. Ita ratus lugurtham aut piæfi« dijs nudatû iri,fi ea patereturtaut prçlio ccr taturû. Nam Bocchus (æpead eum miferat nuntios, veile populi Romani amicitiamine quid ab fc hofliîe timerct. Id fimulauerifrc, quo improuifus grauior accederet, an mobi Iitate ingenij pace atque bellum mu tare fo« litusiparû cxploratû eft.Scd cSfuI vti llatue ratjoppida, caftellaq; munira adiré: partiin vi,alia metu,aut præmia oflentâdo aueitcre

IVGVRTHINVM. 77

ab hoftib’. Ac primo mediocria gcrcbaf.exi ftimans lugiirthamob fuos tutandos,in ma nus venturn. Sed vbi ilium procul abefle, 8£ alifs negoti'i's intentû accepit’. maiora,amp; ma gis afpcra aggrcdi tépus vifum cft. Erat in-» ter ingentes lolitudines oppidum magnum arque valens,nomine Capfatcuius conditor Hercu’es Lybis memorabatur.eius ciues a« pud lugurtbâ immunes, leui imperio, amp;nbsp;ob ea fi'deliflimi habebantur: muniti aduerfum bodes, non mcenibus modo amp;nbsp;armis atque viris, vcrüetiam multo magis locorü afpegt; ritate.Nam prçtcr oppida propinqua,alfa o* mnia V3fta,inculta,egentia aquæjinfelîa fer^ pctibus.quarum vis, fleuri omnium ferarû, I N O PIA cibi acrior. Ad hoc, natura ferpé tium ipfa perniciof3;fitimagis,quàm alia re accendirur.Eius oppidipotiundi Marin ma» xima cupido inuaferat: cum propter vfum belli, tum quia res afpera videbatur, amp;nbsp;Mc» tellus oppidum Thalam magna gloria cœ» perat, baud dilïïmiliterfitum, munitum'q;. nifî quod apud Thalam non longe à mocni« bus,al{qiior fontes erât:Capfenfes,vna mo» do,atq; ea intra oppidum iugi aqua: caetera pluuia vtebantur.Id ibi'q; amp;nbsp;in omni Africa, quae procul à mari incultius agcbat,eo faci» lius tolerabatur: quia Numidæ plerûque la» ftc amp;nbsp;ferina vefcebâtur,amp; neque falem,ncq5 alia G V L AE irritamentaquaErebant.Cibus

BEL LV M

fllis aduerfus famem,atq;fi«m,non libidi'nï, neq? luxuriae erat. Igitur conful omnibus ex'* ploratis»credo dijs fretusfnam contra tâtas diffïcultates cÓfilio fatis prouidere nonpotc rat. quippe ctiam fruméti inopia tctabatur: quäd Numtdac pabulo pecorismagts,quàm aruo ftudent. ßc quodcunquc natum f^uerat» fuflu Régis in loca munita contulerat. Ager autem aridus, ßC. frugum vacuus ea tépefta« te. nam aeAatis extremum erat J tarne pro rei copia fatis prouidcnter exornat. Pecus om-* ne, quod fuperioribus diebus prædæ fiierat, equitibus auxiliarifs agendum attnbuit.Au« Ium Manlium legatü cum cohortibus cxpe* ditis ad oppidum Laris ivbi ftipendiu ßC c5 meatum locauerat) ire iubet; dicit'q; fe prae* dabundum poft paucos dies codem ventu« rum.fic inccepto fuo occultato,pergitad flu men Tanaim . Caetcrum in itinere quotidie pecus exercitui per centurias,item per tur« mas aequalitcr diftribuerat: ßC ex corijs vtres vti fierent curabat.fimul ßC inopiam frumen ti Ienirc:6c ignaris omnibus parare,quç mox vfui forent. Dchique fexto die cu ad flumen ventum eft,maxima vis vtnö effefta.Id ca« flris leui munimeto pofttis,milites cibum ca peretatque vti fimul cum occafu foils egre* derentur,paratos efle iubet. Omnibus farci* nis abieâis,aqua modo,fe'q; amp;nbsp;iuméta one* r.ire. Dein poftquam tempus vifum,caftris

I VG VRÏ HIN V M» 78 egfeditur’.noftem'q} totam itinerc fado con fcdic.Idé proxima facit.Deinde tcrtia muko ante lucis aduentû, peruenit in locfi tumu* lofum,à Capfanon amplius duum milliuin-» tenia!Io.Ibfq;,q occultiflïme poteft» cô om nibus copijs opperiï. Sed vbi dies cœpit)6c Numidas nihil hoftile metuétes,multi oppi« do egreifi: repente omnéequitatû,amp; eu his velociflïmos pedites curfu têdere ad Capfâ» amp;nbsp;portas obfidere iubet.Deinde ipfc intétus propere lequitneque milites prædari iînere. Qux poftq oppidani cognouercî rcs trepi* djc,metus ingés, malûiinprouifum* ad hoc pars ciuium extra mœnia in hoiliû poteftalt; tcicoegere, vti deditioné facerent.CaEterum oppidû incenfum,Numidae puberes interfe* Aijali] omnes vçnûdati,præda militibus di* uifa. Id facinus contrains belli, nô auaritia, neque fcelere confulis admiflumîfcd quia lo eus lugutthæ opportunus,nobis aditu difïi« cilis,genus hominû mobile,infidô»ante ne® que beneficio neq; metu coërcitû. Poftq tantam rem peregit Marius,finevilo fuorum incommodoîmagnus Bc clarus antea,maior atq^’ clarior haberi cœpit. omnia nô bene cô« fulta, in virtuté trahebâtur.MiIites modefto imper 10 habiti, fimul amp;nbsp;locupletes, ad caclu ferre: Numidæ magis, q mortalem timere. Poftremo omnes focij atque hoftes credere illi aut métera diuinatn eûe, aut deorû nutu

BELLVM

cunÄa portendi. Sedconful,vbica rcsbene euenit : ad aha oppida pergit. pauca repu’ gnantibus Numidis capi't:pluradeferta pro« ptcr Capfenfiuni miferias igni corrumpit. lu ftu atque caede omnfa compIcntur.Dem'que mukis locis potitus,ac plerifque exercituin» cruentoïaha remaggreditur,non eadê afpe« ritate qua Capfenfium,cæterum haud fecus • difFicilem.Nanq; haud longe à flumine Mu«

lucha {quod lugurtha;, Bocchi'q; regnü di« uidebat)erat inter cæterâ planiciê mons fa* xeus,mediocri caflello fan's patens,fn immé fum editus, vno perangufto aditu relido. , Nam omnis natura, velut opera atque con« fuko praeceps. Quern locum Marius, quod ibi Regis thefauri erât: fumma vi capere tn« tendit.fed eares,fortequàm confilio melius gefta.Nam caflello virorum atq; armorû fa« tis magna viSjÄ frumcnti,amp; fons aquæ,ag« geribus,turribus'q;,amp;alifs machinationibus erat locus importunus. iter caflellanorS an« guflum admodum, vtrinq; prjecifum,vine£e cum ingenti periculo fruflra agebatur. nam cum haec paulo proceflerât;igni,aut lapidi» bus corrumpebâtur.Milites neqiic pro ope« te confiflere propter iniquiratê loci, ncq; in« ter vincas fine periculo adminiflrarc.optim^ quifque cadere, aut fauciari : cæteris metus augeri. At Marius mukis dieb^, amp;nbsp;laboribus confumptisianxius traherc cum animo fuo.

IVQ VRTHI NVM. 79 omitterc'ne incœptum, qaoniâ fruflra erat, an fortunam opperiretur,qua fæpe profperc vfus erat. Q.uæ cum multos dies, noftes'qj Kftuâs agitaret»forte quidâ Ligus ex cohor tibus auxiliarijs miles gregari^^jcaftris aqua« tum egreffus: baud procul ab latere caftclli quod aduerfum præliâtibus erat,animaduer tit inter faxa répétés Cocleas, quarum cum vnâj3tq;alteram,deinde plures pcteref.ftu« diû legendi paulatim prope adfummumon tis egreffus eft. Vbi poftquä folitudinè intel« lexitrmore ingenii humani, cupido diffrcilia faciédi animaduertit.Et forte in eo loco grä« dis ilex coaluerat interfaxa,paululum modo prona, deinde flexa atq; auäa in altitudine, quo cunâa gtgnentium natura fert: cuius ra mis modo,modo eminétibus faxis nixus Li gusjcaftelli planiciem perfcribit,quödcunfti Numidæ intent! præliâtibus aderant.Explo« ratis omnibus,quæ mox vfui fore ducebat, eódé regrediturtnon temcre,vti afcenderat, fed tentans omnia Si circûfpiciens.Itaq; Ma« riû propere adit,aftaedocet.hortaturab ea parte,qua ipfe aicenderat, caßellum tentet, pollicetur iefe ducem itineris , periculi'que nihil effedocet. Marius cü Ligure promiffa eius cognitü ex praefentibus mifit. quorü alif vti cuiufq; ingeniü erat, ita rem difficile,aut facile renütiauere.Cólulis tame animus pau lulû arredus.Itacj ex copia tubicinû,amp; cor»

BELLVM

nictnû,numero quinque, g vclocîffimos de* legicSC cum his,præfidio qui forét,quatuor centuriones. omnes'q; Liguri parère iubet, Si ei negocio proximû diem conftituit. Sed vbi ex præcepto tepus vifumiparatis. Si cô pofîtis omnibus,ad locû pergtt. Cæterû üli, qui centuriis pracerant prædodi à duce : ar^ ma,ornatum'q; mutauerant.Capite atq; pe* dibus nudisjVti profpedus,nifus'q; pet faxa facilius foret.Super terga gladij,ôc fcuta.ve turn ea, Numidica ex corijs,pôderis gratia, fimul Sc offcn(à,quo Icuius ftreperent.Igitut prægrediens LigusjCaxa, 6C fi quæ vetuflate radices emincbât,laqueis vinctebat, quibus alleuati milites facilius afeenderét. interduin timidos infolentia itinen's,leuare manu. vM paulo afperior afeenfus erat: fingulos pras fe inermes mittere. Deinde ipfe cum illorii ar* mis fèqui.quæ dubia nifui videbantur, potif fimû tentaretac faspius eâdem afcêdens,de« fcendcns'q^, deinde ftatim digredicns,caete« ris audaciam addere.Igitur diu multû'quc fa tigatijtandem in caftellum perueniunt »defer tû ab ca parte: quód omnes’, ficuti alijs die* bus,aduerfum hoftes aderant.Marius vbi ex nuntijs cognouit, quæ Ligus egerattquang toto die intétos prælio Numidas habuerat, tu vero cohortatus milites, amp;nbsp;ipfe extra vi* neas egreffus,tcftudine aäa fuccederc,amp; fi* mul holle tormetis fagittarijs'q;,8C fundito«

IVGVRTHINVM. 8o ribus eminus terrcre.AtNumidç læpe antca vineis Romanorü fubuerfis,itcm incéfis; nó caftelli mœnibusfefe tutabâtur,fed pro mu* ro diesjoodes'q; agitarc,malediccre Roma* nis,ac Mario vecordiam obiedare»MiIiribu9 noftris lugurthæfcruitium minarijfecundis rebus feroccs elTe. Interim omnibus Roma* nis hoftibus'q; prælio iiitétis »magna vi vtrt* que pro gloria atqjimperio his,illis profalu te certâtibus: repente à tergo figna cancre. At primo muliërçs SC pueri, qui vifum pro* cclTerant: fugere. Deinde vti quifquc muro proximus erat,poftremo cundi arniati,inerlt; mes'qj. Q.uod vbi acciditteo acrius Roma* ni inftare,fundere,ac plerofq;tâtüraodo fau* ciarc.Deinde fuper ocdforû vadere corpora, auidi gloriÇjCertâtes murû afcendere.neque quéq omniû prædamorari.Sic forte correda Mari) temeritas,gloria ex culpa luenit. Cac terû dum ca res agitur, L.Sylla qua:ftor,cû magno equitatu in caftra venittqui vti ex La tio âcfocifs cogerct exercitû, Romæ relidus erat. Sed quoniâ nos tâti vtri res admonuitî idoneum rifum eft,de natura,cul tu'que eius paucis dicere.neq; cnim alio loco de Syllç re* bus diduri fumus. amp;nbsp;LucP Sifenna optime amp;nbsp;diligétiflïme omniô,g eas res dixere,pcrfe cutus biftoriâ: paru mihi libero ore locutus videtur. Igitur SYLLA patritiç gétisnobilis ftiit'.familia prope lâ exrida maiorû ignauia.

BELLVM

Literis graeci's ac latinis iuxtà »atque dodif« fnne eruditus.animo ingcnti.cupidus volu* ptatiim, fed gloriæ cupidior. otio luxuriofo efleïtamen ab negocijs nöquam eiim volu* ptas remorata »nifi quod de vxore potuit ho neftius confuli. facundus,canid’js,amp; amici« tia fecilis,ad fimulanda négocia alcitudo in« genif incrcdibilis.mnkarum return ac maxi« mepccuniælargitor,atque illi feliciffimo mnifi ante ciuilem vidoriam, nunquam fu« per indußnam Fortuna fuit, multfq; dubita« uere fortior,an felicior effet. Nä poflea quae feceritjincertfi habeo pudeat magis, an pi« geat differere. Igitur Sylla ( vt fupra didum eß ) poflquam in Africa atquc in caßra Ma« lij cum equitatu vcnit: rudis antea,amp; igna« rus belli, folertiffimus omnium paucis tem« peßatibus faftus eß. Ad hoc,milites benigne appcllare,multis rogantibus alijs per fe ipfe beneficia dare, inuitus accipcre: fed ea pro« pcrâtius,quàm æs mutuum reddere.Ipfc ab nullo repetere: magis id laborare, vti illi,q plurimi deberent. loca atque feria cum hu« millimis agere.in operibus,in agmine,atque ad vigihas multus effe.neque interim fquod praua ambitio folet) Cófulis,aut cuiufquam boni famam Içderettantummodo neque co« filio, neque manu alium priorem pari, plc« rofque anteuenire Quibus rebus amp;nbsp;artibus, brcui» Mario militibus'cj chariflimus faólus

IVGVRTHINVM. Si eft. At lugurtha poftquam oppidu Capfam, alios q; locos munitos 8C fibi vtiles, fimuISC magnam pecuniam amifcrat: ad Bocchum nuntios mittit,qu3m primum in Numidiain copias adduceret, prælij faciudi tempus ad-» efle,Quern vbi cunftari accepit,dubiu belli atq; pacis rationes trahere; rurf^ ( yti antea) proximos eius donis corrumpit,ipfi'q;Boclt; cho pollicetur Numidiæ tertiam partem, ft aut Romani Africa expulfi,aut integris ibis finibus bellû compofitum foret. Eo praemio illeftus Bocchus,cum magna multitudine lugurtham accedit.Ita amboru exercitu có^ iundo, Marium iam in hyberna proficifcen-» tem,vix décima parte diei reliqua inuadût: rati nodetn (quæ iâ aderat) amp;nbsp;vidis fibi mu-» nimento forejamp; fiviciffentnullo impedime* to,quod locorum fcietes erant. Contra,Ro* manis vtrunq; cafum in tenebris difficilem fore. Igitur fimul conful ex mukis de hoftiu aduentu cognouit’.Ä ipfi hoftes aderant. Et priufquam exercitus aut inftrui autfarcinas colligere, deniq; ante quàm fignfi aut impe» rium vUum accipere quiuif, équités Mauri, atq;Getuli,nóacie neque vllo more prarli), fed cateruatim vti quoique fors cóglobaue» ratjinnoftros ccncurrût.Qui omnes trepidi improuifo metu,attame virtutis memores, aut arma capiebant, aut capientes alios ab hoftibus defenfabât. Pars equos afcendcre.

BELL VM

ûe obuiam hoftibus.pugna,Iatrocinto ma-» gis,quàm prælio fimilisficri.fine fignts, fine ordinibus équités peditcs'quc permifti, cx^ dere alios, alios obtruncate, multos contra aduerfos acerrime pugnantas à tergo circû-» uenire. neque virtus,neque arma fatis tegc* re; quod hoftes numero plures, SC vndique circunfufi erant. Deniquc Romani vcteres noui'quc ( Si ob ea fcientes belli ) fï quos lo«^ cusautcafus coniunxerat, orbes facere:atgt; que ita ab omnibus partibus fimul tedi SC inilruâi, hoftium vim lüftcntabant. Neque in eo tâ afpcro negotio Marius territus, aut magisquamantea, demiiïo animo fuit: fed cum turma fua,quam ex fortiflîmis magis, quàm ex familiariffimis parauerat, vagari pailim'ac modo laborantibus fuis fuccurre* te: modo hoftes vbi confertiffimi obftiterât* inuadere manu, confulere mihtibus,quoniâ imperaref conturbatis omnibus )non pote-» rat.Iam'q; dies confumptus crat, cum tame barbari nihil remittere,atq; fvti Reges praelt;' ceperant) noôé pro fe rati actius inflate.Tu Marius ex copia têtu confiliû tt3hit:atq; vti fuis receptui locus effet, colles duos inter fc propinquos occupât. Q.uorû in vno caflris parum amplojfons aquç magnus erat: Alter vfui opportun’,quia magna parte editus SC præceps pauca munimenta quçrebat.Cçtc« rü apud aquâ,SyIIâ eu equitibus nodem a-»

ivgvrthinvm. Sx

gitare lubet.Ipfe paulatim difperfos milites, neq; minus hoftibus conturbatis,in vnü có* trahit.Dein cüftos pleno gradii in collé fub» ducit. Ita reges loci difficultate coadi, prægt; lio dcterrentur.neq; tarnen fuoslógius abire finuntïfed vtroque colli multitudine circun* datojeffufi confédéré, deinde crebris ignibus fadisjplerunque nodis^barbari more fuo la:* tarijexukarejftreperepedib^jVOcibustÄ ipß duces ferocesjqudd tJÓ fugere,ac pro vido* tibus fefe agerc. Sed ea cunda Romanis ex tenebris amp;nbsp;cditioribus locis facilia vifu,ma« gnóq; hortamento erant.Plurimû vero Ma» rius hoftiu imperitia cófirmatus, quàmma» ximum filentium haberi iubct,ne figna qui» dem (vti per vigilias folebant ) canere. Dein vbi lux aduétabat, defeffis iam hoftibus,ac pauloantc fomno captistde improuifovedi» gales,item cohortiü,turmarû,legionû tubi» eines fimul omnes tuba canere, milites da* moré tollere,atq;portis erüpereiubet.Mau* ri,atqKjetuli,ignoto amp;nbsp;horribili fonitu repe» te excititneq; fugere,neqj arma capere, neqj omninofacere,aut prouiderequiequam po» terant. Ita cundos ftrepitu, clamore,nullo fubueniente, noftris inftatibus tumultu,ter» rore,formidine,quafi vecordia cceperat. De* nique omnes, fufi fugatfque, arma Sc figna mtlitaria pleraque capta ,plures'quc eo præ» lio,qua m omnibus fuperioribus interempti.

tij.

BEL L VM

nam fomno amp;nbsp;metu infoh'to tmpedi'ta fuga. Dein Marius (vti cœperat ) in hyberna pro* fïcifcitur.propter commeatü in oppidis ma* ritimis agere decreuerat. neq; ramen vido* ria,focors aut infolés faâ’usjfed pariter atq; fn côfpeâu hoftium quadrato agmine mee* dere.Sylla cum equitatu,apud dextimos.in finiftra parte,Aulus Manlius cum funditori* bus amp;nbsp;fagittarijstpræterea cohortes Liguru curabat,amp; primos Si extremes cum expedi* tis manipulis locauerat Tribunes. Perfugae minime chari,S: regionu fciétiiïïmithoftium Iter expIorabat.Simul cófuhquafi nullo im* pofitp,omnia prouidere, apud ömnes adef* fe,Iaudare,increpare mœrétes.Ipfearmatus intentus'q; Item milites cogebat. Ncqjfecus atq; iter faceret,caftra munire’.excubitum in portisjcohortes ex Iegionibus,pro caftris e* quires auxiliarios mittere.Præterea alios fu* per vallû in munimentis locareivigiliasipfe circuire,nó tâ diffidétia,futura,quæimpera* uiffet, q vti militibus exæquatus cû Impe* ratore labor volentib? eflet.Et fané Marius, fllóq;,aliis'q; temporibus lugurthini belli pu dore magis, quam malo exercitum coerce* bat.quod multi per ambitioné fieri aiebant, quod à pueritia confuetain duritiam, 6c alia quæcæteri miferias vocât,voliiptati habuif* fet. nifi ramen Reipublic^ pariter ac fæuifli* mo imperio, bene atqj decore gefta omnia.

IVGVRTHINVM. 8?

Igitur quarto denique die omnia baud loge ab oppido Cirtha, vndiquc fimiil fpeculato* res Citi iefe oftendöt. quare hoftis adefTein* telligitur.Sed qiiia diuerfi redeütes,alius ab alla parte, atqiie omnes idem fignificabant: cöful incertus quonammodo aciem inftrue« ret,nuUo ordine commutato, aduerfum o* mnia paratus ibidem opperitur. Ita lugur-» tham fpes fruftrata, qui copias in quatuor partes diftribuerat, ratus ex omnibus æque aliquós ab tergo hoftibus venturos.Interim Sylla,quem primü holles attigerät, cohor» tatus fuos,turmatim 8c quàm maxime con* fertis equis,ipfe,alifq; Mauros inuadfît.Cç* teri in loco manétes,ab iaculis eminus emif* fis,corpora tegerc, 8c fi qui in manus vene^i rant,obtrücare.Dum eo modo équitéspræ* liâturîBocchus cum peditibus,quos Volux filius eius 3dduxerat,ncque in priorepugna in itincre morati adfuerant, poftrcmam Ro* manorum aciem inuadunt.T ö Marius apud primos agebattquod ibi lugurtha cum plu* rimis erat. Dein Numida cognito Bocchi aducntu, clam cum paucis adpedites con* uertit.lbi latine ( nam apud Numantiam Io* quididiccrat )exclamat, noftros fruftra pu* gnare, paulo ante Marium fua manu inter* fedumtfimul gladium fanguine oblitu olle* dere , quern in pugna fatis impigrc occifo pedite nollro crucntauerat. Q.uod vbi raili* l.ii).

BE LLVM

I nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;tes accepere,magisatrocitaterei,qulmfi'lt;Je

nfitij tetrétunfîmurq; barbari animos toile* re,amp; in perculfos Romanos acrius incedere. lam'quc paulam à fuga aberant,cum Sylla, profligatis i|s,quos aduerfum ierat, rediens ab latere Mauris incurrit-Bocchus ftatim a* , nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;uertitur.At lugurtha dum fuftétare fuos,amp;

propé iam adeptâ viâtoriam retinere cupitî * circumuétus, ab equicibus dextra Äfiniftra omnibus occifis, folus inter tela hoftium vi* tabudus erum pit. Atquc interim Marius fii* gatis equttibus,accurrit auxilio fuis: quos pelli iam acçeperat. Denio; hoftes iâ vndiqj fufi.Tum fpedaculu horribile in campis pa* tcntibus fequi,fugere,occidi,capi,equi atqj viri affiiftitac multi, vulneribusacceptis,ne« que fugere poflcjneq; quictem pati.niti mo do,ac ftatim cócidere.Poftrcmo omnia,quà vifus erat,côftrata telis,armis,cadauenbusj Sc interca humus infefta fangutne.Poftea Io ci conful baud dubie iam viftor,peruenit in oppidum Ctrtham, quó initio profedus in* tenderat. Eo poft diem quintum, g iteruin Barbari male pugnaucranttlegati à Boccho veniunt, qui Regis verbis ab Mario petiue* re,duos g fidiffimos ad eum mitteret: velle de fuo amp;nbsp;de Populi Ro.commodo,cum his diiTcrerc.Ille ftatim Lucium SyllamfiC Aulu Manlium ire iubet. Quiquanquam acciti ibant: tame placuit verba apud Regem fa*

IVGVRTHINVM. 84 cere,Ingenium aut aducrfum vti fleäcrcnt» aut cupidü pacis vehementius accenderêt. Itaq; Sylla,cuius facundiæ,non attati à Ma« Ito conceffum cft,pauca verba huiufcemodi locutus. Rex Bocchc,magna nobis eftlæ« titia, cum te talem virum dtf monucrc, vti aliquando pacem,quàm bellum mallestncu te optimü cum peffimo omnium lugurtha» tnifccdo commaculares; fimul nobis deme« res accrbam neceffitudinemiparitcr te ertä« tem ,amp; ilium fceleratiflimö perfequi. Ad hoc populo Romano iam à principio inopt,me« lius vilu cft,amicos, quam feruos quærcreî tutius'q; rati,volentibus, quam coaóKs im« pcritare.Tibivero nulla opportunior amici-» tia noftra.Primum quod procul abfumusnn quo offenfe minimum eft. gratia par, ac fl prope adefTemus.Dein quod patentas abun« de habe mus. A MI COR V M nobis ncque cuiquâ hominû fan's fuit. Atq; hoc vtinam à principio tibi placuiffet. profefto ex populo Ro.ad hoc tempus multo plura bona acce» piiTes q mala perpelTus es. Scd quoniâ hu« manarû return FORT VN A pleraq; regit, cui fcilicet cóplacuit, vim amp;nbsp;gratiam noflrâ te experiritnunc quoniam per illam licetjfc« fhna,atque vti ccepifliperge. Multa oppot« tuna habes,quo facilius errata officijs fupe« res.Poftremo hoe i peftus tuö demittenu« quam populü Ro. benefietjs viftü elfe. Nâ ' nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;l.iüf.

B ELLVM

bcHo quid valeat,tûte fcis. Ad ca Bocchus placide amp;nbsp;benigne fimul, pauca pro delifto fuo verba facit: fe nonhoftili animo, fed ob regnum tutandum arma cœpiffe. Nam Nu« midiæ partem jvnde lugurthâ expulerit, iu« re belli fuam fadam: earn vaftari à Mario pa ti nequiuifle. Præterea miflis antea Romam Iegatis,repulfum ab amicitia. Cæterum ve« tera omitterc: ac turn fi per Marinm liceret. Legatos ad Senatum müTurum.Dcin copia fada mittenduanimus Barbari ab amicis fle xus,quos lugurtha feognita légat one Syllç ti Manlif) metuês id quod parabatur, donis corruperat.Marius interea cxcrcitu in hyber naculiscôpofitoscum expeditis cohortibus, R parte equitatus proficifeitur in loca fola: obfeflum turrim rcgiam,quo lugurtha per« fugas omnes, præfidium impofuerat. Turn rurfus Bocchus fcilicet, feu reputando quæ fibi duobus prælijs euenerant, feu monitus ab alijs amicis, quos incorruptos lugurtha reliquerat: ex omni copia neceffariorû quin« que delegit,quorum 8c fides cognita,amp; inge nia validiflïma erant.Eos ad Marium,ac de« indeffi placeatJRomam Legatos ire iubet. agcndarûrerum,amp;quocunq; modo bellico« ponendi licentiâ ipfis permittit. Illi mature ad hyberna Romanorum proficifcûtur. De* inde à Getulis latronibus in itinere circûuen ti,fpoliati'que,p3uidi,finc décore ad Syllam

IVGVRTHINVM.

proftigiunt,quem cóful in expeditioné pro* fi'cifccns,pro prætore reliquerat.Eos ille non pro vanis hoßibusjvt meriti erant: fed accu rate Sc liberaliter habuit. Q ua re Barbari SC faniâ Romanorö auaritiæ,falfam; Sc SylJam ob munificentiâ in fc,amicum rati funt. Nâ ctiâ turn largitio multis ignota erat. Nemo munifi'eus putabatuf.nifi pariter volés.dona onia in benignitate habebantur.Igitur quae* ftori mandata Bocchi patefaciunt: fimul ab co petunt, vti fautor confultor'q; fibi adfit, copias, fi'dem,magnitudinê Regis fui,amp; alia quae aut vtilia, aut bencuolentiæ efle crede* bant: oratione extollunt. Dein Sylla omnia Pollicito’.dofti quomodo apud Marium, itê apud Senatum verba facerent, circiter dies quadraginta ibidem opperiûtur. Marius vbi confefto negotio,quó intenderat, Cirthâ re* dift, de aduentu Legatorum certior faftusi illosÄ Syllam adfeVticâvenireiubet,Item Luciu Belliginum prætoré, praeterea omnss vndique Senatorif ordinis: quibuscum mâ* data Bocchi cognofcit.quibus mandatis,Le gatis poteßas Romam eundi fit. ab confule interea induciæ poftulabantur . Ea Syllæ, amp;nbsp;plerifq; placuere’.pauci veto ferocius decer* nunt,icilicet ignari return humanarum,quas F L V X AE amp;nbsp;mobiles faepius inaduerfa mu tâtur. Cæterû Mauri impetratis omnibus, tres Romam profedi funt cum C. Odauio

BELLVM

Rufone,qui quaellor ftipendi'utn in Afrtcam poïtauerat.Duo ad Regem redeunt. Ex his Bocchus cum caetera,tum maxime bem'gni« tatem amp;nbsp;ftudfum Syllælubens accepit. R.olt; mæ quoque Lcgatis eius fpoftquam erralTe Regem ,amp; lugurthæ fcelcre lapfum depreca tl funt)amicitiâamp; fœdus petétibus,hoc mo dorefpodetur. S E N A T V S amp;Pop.Ro« benefici) St iniuriae memor cfTe folet.Cæterû Boccho,quoniâ pœnitet delifti': gratia facit, fœdus Sc amicitia dabuntur cû promcruerit. Quibus rebus cognitis,Bocchus per literas à Mario petiuit,vti Syllâ ad fe mi tretet: eu« ius arbitratu de cômunibus negotijs confu« leretur.Is miffus cum præfidio equitum atq; peditum,funditorfi,baleariorû.Prætereafa« gittari) ,SC cohors Peligna cû velitaribus ar« misjitineris propcrâdi caufla. neque his fe« cus,atque alijs armis aduerfus tcla hoftium (quod ca leuia funt) muniti erant.Sed in iti‘gt; nere quinto deniq; die Volux filius Bocchi, répété in campis patetibus cû mille non am« plius equitibus fefe oftédit:qui temere SC ef* fufe cunteSjSyllXjalijs'q; omnibus Knume* rû amplioré vcro,amp; hoftilé metû effïciebât. Igitur fe quifq: expedite,arma atq; tcla téta« rcjintendere. timor aliquantus,fed fpes am« plior »quippc vidoribuSjamp;aduerfum eos, quos fæpe vicerât. Interim équités explora« tu præminitréfvti erat)quiecâ nuntiât. Vo«

IVGVRTHINVM. 8(5 lux aducniés quæftoré appellat î dici’t'q; fc k patre Boccho obuiam illi fimnlt amp;nbsp;praefidio miffuni.Deindeper eum,amp;proximü dié fine metu coniunifti eût.Poft vbi caftralocata,8C diet vefper erattrepête Maurus incertovultu paués,adSyIlaaccurrit.dicit'qi fibi à fpccu« latoribus cognitûjugurthâhaud procul ab« elle : firn ui vt i noftu clà m fccu profu geret »ro gat atq; hortatur. Ille animo ferod negat fe toties fufum Numidâ pcrtimefcere, virtuti fuorufatis credere.etiâfi certa peftis adeflet mâfurum potius:g(perditisquos ducebat) turpi fugajincertæ ac forfitâpoft paulo iter« iturae morbo vitar parceret. Caeteru ab code monitusjVti noiftu profi’cifcere?,confiliûad« probat,ac ftatim milites cccnatos effe in cz* ftrisjignes'q; creberrimos fieri. Dcideprima Vigilia filétioegredi iubet.Iâ'q; noiäurno iti« nere feffis omnibus, Sylla pariter cuortu fo« lis caftra metabatunquü équités Mauri nun tiät lugurthä circiter duü milliü interuallo, ante eos confediire.Q.uod poftg auditueftt tum vero ingens metusnoftros inuadittcre* dere fe proditos à Voluce,amp;infidi)s circum« uentos.ae fuere qui dicerent manu vindicä« dum, neque apud illum tantum Icelus inub tum relinquendum.At Sylla,quanquam ea« dem exiftimabatttamenabiniuria Maurum prohibettfuos bortatur,vti fortcni animum gererêt.Sæpe antea paucis ftrenuis aduerfus

BELLVM

mulritudi'nê bene pugnatum: Q_V A N T O fibi in prçKo minus pepercilTentstato tutio* res fore.nee decere que manus armauent,ab inermtbus pedibus auxilium peteren'n maxi mo metu nudö Sc cæcum corpus ad hoftes vertere.Dcinde Volucem fquonia hoftilia fa ceret,Iouem maximum obteftatus,vtfccle* ris atq; perfidiæ Bocchi teftis adeflet) caftris abire iubet. Illelachryinans orare,ne ea ere dcret,nihil dolo fadumtac magis calliditate Iugurthæ,cui videlicet fpeculantt iter fuum cognitum effet. Cæterum,quoniam ingenté multitudinê nó haberet, 8C fpes opcs'q; cius omnes ex patre fuo penderéf.credcret ilium nihilaufurû palam,cum ipfe filius teftis ad« effet. Q uarc optimum fadu videri fibi, per media eius caftra palam trafireifefe vel præ« miffis vel ibidé reliftis Mauns,cum Sylla fo lum iturum. Ea res (vti in tali negotio folet) probata: aeftatim profefti.Quiadcimpro« uifo accefferant: dubio, atque hæfitante lu« gurtha,incolumestranfeunt. Deinde paucis diebus quo ire intenderant,peruentû eft. I bi cum Boccho Numida quida nomine Afpar, multum Sc familiariter agebat. præmiffus ab ïugurtha , poftquä Syllamaccitü audierat: orator amp;nbsp;fubdole fpeculatum Bocchi cófilia ierat. Præterea Dabar Maffagradæ filius ex genre Mafiniffæ:cæterû materno generc im* parfnam mater cius ex cocubina orta erat)

I VG V R TH I N VM. 87 ob ingenif multa bona Mauro ch ara s, acce* ptus'q;,quem Bocchusfidum Romanis mul lis antea têpeftatibus expertus,ilfco ad Syb lam nuntiatS mittit, paratû fefc facere,quaB P.R.veller: colloquio diem,locû,tépus ipfe deligeret.Confulta fefe omnia cum illo inte* gra habere, neu lugutthæ Legatû pertime* fceretîaccitû effe,quo res cômunis licentius gereretur. Nam ab infidifs eius aliter caueri nequiuifle.Sed ego comperio, Bocchû ma* gis punica fide, q ob ea quæ prædicabat, fî* mul Romanos Si Numidam fpe pacis deti* nuifle.multum'q; cuinanimo fuo voluere fo btum,Iugurtham Romanis,an illi Syllâ tra» deretî libidine aduerfum noS,metum pro no bis fuafiiTe. Igitur Syllâ pauca fc corâ Afpa* re locuturum.Cætcra occulte,aut nullo,aut quàm pauciffimisprçfentibusjfimuledocetj quas refponderentur. Poftq (fîcuti voluerât) congrcfli : dicte fc miffuni à confule venilTe quæfitfi ab eo,pacem, an bellum agitatürus foret.Tunc Rex ( vti præceptum fuerat) poft diem decimû redire iubet,ac nihil etiam nûc decreuilTe, fed illo die refponfurum. Deinde ambo in fua caftra digrefli. Sed vbi plerunq; noftis proceflit, Sylla à Baccho occulte ac* cerfitur: ab vtroq; tantumodo fidi interpre* tes adhibentur.Præterca Dabar internûtius, fanftus vir iurat ex fententia amborü,ac fta* tim fic Rex incipit. Nunquam cgo ratus

BELLVM

futn fore, vri Rex maximus fn hac terra, amp;nbsp;omnium,quosnouiopulentiflïmustpriuato homini gracia debcrem. amp;nbsp;me Hercule Syk Ia ante te cognitum, muleis orantibus, ali|3 vitro egómet opem tuli; nullius indigui. Id immutatum, quod cæteri dolere folent,ego betör: fuerit mihi pretium aliquando eguifle tuæ amicitiae, qua apud animum meü nihil charius habeo. ld adeo experiti liccc,arma, viros,pecuniam,poftremo quidquid animo libet,fume,vtere: amp;nbsp;quoad vines,nunquain tibi redditam gratia putauens,fem per apud me integra erit. Deniquenihil fruflra voles, me fciéte.Nam (vt egoexiftimo )R E G E M armis, q munificentia vinei, minus flagitio’ fum.Cæterum de Rep.veftra,cuius hue eu* rator miffus es,paucis accipe. Bellü ego po pulo Romano nunquam feci,ncq; faân vo« lui. Fines meos aduerfû armatos, armis tu« tatus fum. Id omitto,quandó vobis ita pla« cet.Gerite vti vultis cum lugurtha bellum. Ego flume Mulucham,quod inter me amp;nbsp;Mi cipfain fuit, non egrediar, ncque intrare lu» gurthâ finam.Prætcrea fi quid me, vobis'q; dignû petieris, haud repulfus abibis. Ad ea Sylla pro fe breuiter SC modice, de pace, amp;nbsp;de cômunibus rébus moltis difleruit.De« nique Régi patefecit, quod polliceatur. Se« natum amp;nbsp;populum Ro. (quoniâ amplius ar« mis valuiflent) nô in gratta habituros.facié«

IVGVRTHINVM. 88

dum ali'quid,quod iUorum magîs,quàm fua retulilTe videretur.idadco in promptu cffe: quoniâ lugurthæ copiam haberct.qué Ü Ro mams tradidilTetjfore vt illi plurimum dcbe retur,amicitiâ,fœdus,Numidiæ parte, quâ nunc peteret, tunc vitro aduenturâ. Rex priinü neg3re,agitare, affinitaté, cognatio«’ né,præterca fœdus interuenifle. ad hoc me* tuere,ne fluxa fidevfus,popularium animos auerteret,quis amp;Iugurtha charus,amp; Roma* ni inuifi erant. Deniqj fæpius fatigatus lent* tur,6c ex voluntate Syllç omnia fe fafturum promittit. Cæterû ad fimulandä paccm, cu* ius Numida defeffusbello auidiffimuscrat: quæ vtilia vifa funt,conftituunt. Itacópofi* to dolo digrediuntur. At Rex poftcro die Afparem lugurthç legatû appellattdicit'que fibi per Dabarem ex Sylla cognitöjpoITe cö ditionibus bellü côponi.quâobrem regis fut fcntentiam exquireret.IIle lætus in caßta lu* gurth« vcnit. Deinde abillo cüfta edoftus, properato itinere, poft diem odauum redit ad Bocchum: amp;nbsp;ei nuntiat lugurthä cupere omnia, quse imperarentur,f3cere, fed Mario paru confidere.fæpe antea cû imperatoribus Romanis pace conuentâ fruftra fuiffe.Cætc* rum Bocchus,fi ambobus confultum,amp; ra* tam pace vellet: daret opera ,vti vnà ab om* nibus, quafi de pace in colloquiü veniretur, ibi'q; fibi Syllam traderet.cum talem yirum

BELLVM

in poteftatem habuiflet: tum fore, vti iuffu Senatusjaut populiRo.fcedus fi'eret'.neque hominem nobilem non fua jgnauia» fed ob Rép.in hoftium poteilate reliftu iri. Hæc Maurusfecumipfe diu voluens,tadem pro« mifît.Cæterum dolo» an verà contatusjpa« rumcompérimus. fed plerûque REG IAE voluntatesjvt vehemétcs,fîc mobiles,fæpe j'pfe fibi aduerfæ. Poilea tempore amp;nbsp;loco confticuto in colloquium vti de pace venire« tur, Bocchus Sylla modo, modo lugurth» legatû appellate,benigne habere.Idem am« bobus poUiceri.Illi læti pariter, ac bonæfpei effe plcni.Sed node ea,quç proxima fuit an te diem colloquio decretum, Maurus adln« bin's amicis,ac ftatim immutata voluntate: remotis cæteris dicitur fecum ipfc multa a« gitauilTe,vulcu,colore,ac motu corporis,p3 ritcr atque animo variustquat fcilicet,tacete ipfo, occulta oris immutatione patcfeciilc. tarne poftretno Syllam accerfiri iubet, amp;nbsp;ex eins fententia Numidç infidiastédit.Deinde vbidies aduenit, amp;nbsp;ei nuntiatum eft lugur« tham baud procul abeile, cum paucis ami« cisamp; quæftore noftro:quafi obuius honoris cauffa proceditin tumulum facillimumvifu infidiantibus. Eódem Numida cum plerifq; neceirarijs fuis inermisfvti didumerat)ac* cedit. Ac ilatim figno dato, vndiqj fimul ex infidijsinuaditur. Cæteri obtruncati.Iugur«

IVGVRTHINVM. 89 tha Syllae vindus traditur, 8c aj^eo ad Ma* rium dedudus eft. Per idem tempus ad* uerfum Gallos à ducibus noftris Q, .Sdpiof ne,amp; M Mólio male pugnatü eft. Q.uo me* tu Italia omnis cótrcmuerat.illfq; êc inde vf* que ad noftram memoriam Romanijfic ha* bucre, alia omnia virtuti fuæ prona effe, cS Gallis pro f31ute,non pro gloria certare.Sed poftquam bellum in Numidia confcäum ,8C lugurtham Romam vinftum adduci nötia* tum eftïMarius conful abfens faftus eft»amp; ei décréta prouincia Gallia.Is'q; calédislanua* rijs magna gloria conful triüphauit,ea tem* peftate fpes,atq; opes ciuitatis in illo Htee»

FINIS.

m.j'.

CRI^I SALLVSTII IN M. T. C I C E R O N E M oratio.

: Rauiter amp;nbsp;iniquo anb ; mo malcdiäa tua pai^ ! terer M. TuIIi,fi te fci^ i rem ludiao magis, q morbo animi ifta tua petulantia vtt fed cum in te neq; modum nelt;gt; que modeftiam vUam an’maduertos refpôdebo tibi; vt fi quâ ma* ledicédo voluptatcm cœpifti^cam male au« diendo amittas, Vbi qiierar''Quos implo« rem P.Cjdiripi Kcp. atq; audaciflimo cuiq? eflc perfidiæ locum/ An apud Pop Ro. qui ita corruptus eft largitionibus , vt fefe, ac fortunas fuas vénales habeat/ An apud vos P.C/quorû autoritas tuipiffimo cuiq;amp; fee« leratiiïïmo ludibrio eftîvbivbi M Tulliusle« ges, indicia Populo R.défendit, atq;in hoc ordine ita moderatur, quafi vn? reliquus ex fainilia vin clarilTimi Scipionis Africani, ac non reptitius, accitus,ac paulo ante infitus liuic vrbi ciuis. An veto M.Tulli,fada ac di« da tua oblcurafunt/An nô ita a pueritia vi^ xiüi’.vt nihil flagitiofû corpori tuo putares, quod altericollibuiflet/An fcilicet litam im« moderatam eloquentiamapudM. Pifonem

C. s ALL. CONÏRA CIC.' 90 no pudicitiç iaftura perdidi'ctßi/Itaq; mim'« me mirâdû eamflagitiofe vêditas,quâ turpiflîme parafti. Verum (vt opinor J fplen« dor domefticus tibi animos attollit: vxor fa« crilega,ac periurifs delibuta’.ftlia matris peb lex, tibi iiicundior atq; obfcquentior, quàm paréti par eft.Dornum tpfam tuam vi amp;nbsp;ralt; pinis funeftam,tibi ac tuis comparaftitvide« licet,vt nos commonefacias,quàmconuer« fa Refp.fitjcuminea domo habitarishomo flagitiofiflïme,quæP. Craflï viri confularis fuit. Atq; hæc cum ita fint; tarnen Cicero fe dicit in concilio deoru immortalium fuifle; inde miffum huic vrbi,ciuibus'q;cuftodem, abfque carnifi'cis nomine, qui ciuitatis inco« modu in gloriam fuam ponit. quafi veto no illius coniurationis cauffa fuerit confulatus tuus’.amp; iccirco Rcfp.difiedaeo tépore,quo te cuftodem habebat. fed ( vt opinor ) ilia te magis extollunt, quae poft confulatum cum Terentia vxore de Rep.cófuluifti,cum legis Plauciae indicia domi faciebatis ,ex coniura-» tis alios pecuniæ condemnabastcum tibi a« lius Tufculanam,alius Pompeianam villam eediftcabat,alius domû emebat.qui vero nb hil poteratus erat calûniæ proximus.is aut domum tuam oppugnatum venerat,aut in* fidias Senatui fecerat,denique de eo tibi co pertum erat. Q,uæ fi tibi fallä obijcio,rcdde •■ationcm,quatu patrimonij acceperis, quid m ij.

c. SALL.

tibi litibas 3ccrcucrit,qua ex pecunia domS parauetis,Tufculanum amp;nbsp;Pompeianuin in» finito fumptu çdificaueris. Aut fi retices:cui dubium poteft effe, quin opulentiam iftain ex fanguine SC miferijs ciuiü paraueris/ Ve» ru (vt opinor)hoino nouus Arpinas, ex M. Craffi familia,eius virtutem iinitatur.Con* teinnitfimukatcs hominü nobiIium,PopuIi Ro.curam habet,neq; terrore ncq; gratia co tnouetur. Illud veto amicitiæ tâtum.ac vir» tutis eft animi/Immo vero homo leuiflim?, fupplex inimicis,3micis côtumeliofus, mo» do harum,modo illarum partium,fi'dus ne» tninijleuiffim? Senator,mercenarius patro» nus,cuius nulla pars corporis à turpitudine vacat,Iingua vana, manus rapaciirimæ,gu» Ia immenfa,pedes fugaccs,quæ honefle no» minari non poffuntjinhoneftiffima. Atq; is cum eiufmodi fit,tame audet dicere, O for* tunatâ natam me confuleRomam.Te con* fuie fortunatam CiceroMmmo vero infelice amp;nbsp;miferam, qua; crudeliffimam profcriptio» nem ciuium prepefla eft; cum tu perturbata Repu, metu perculfos oinnes bonos parère crudelitati tuç cogebas,cum omnia indicia* omnes leges in tua libidine erât,cû tu fubla» ta lege Porcia,erepta libertate omnium no* ftrum,vitæ,nccis'q; poteftatemad te vnuni rcuocaueras. Atque parû eft, quôd impune fccifti» vetûetiam cômemorâdo exprobras.

contra CICERONEM. 9« neq; licet obliuifci pijs fcruitutisfuæ.Egeriï oro te Cicero »perfeceris quodlibet, fatis eil perpeffos effe. etiatn'ne aures noilras odio tuo oncrabisi'etiâ'ne moleftiflîmis verbis in* feétabere,Cedant arma togæ,concédât lau'# rea Iinguæ.''Q,uafi vero togatus amp;nbsp;nó arma* tus,ea quae gloriaris confeccris: atque inter te,Syllam'q; diâatorem praeter nomê impc* rij quidquam interfuerit.Sed quid ego plu^ ra de tua infolentia cómcmorem/qucm Mi« nerua omnes artes cdocuittluppitcr optim^ maximus in concilio deorumadmifit: Italia exulem humeris fuis reportauit.Oro te Ro« mule Arpinâs, q egregia tua virtute omnes Paulos,Fabios,Scipiones fuperafli;que tâ« dem locum in hac ciuitatcobtines/Q,uae ti« bi partes Reip placet/Q^ucm amicü,quem inimicum habest' Cui in ciuitate fccifti infi« dias ancillarcst' Q,uo iure cum de exilio tuo Dyrrachio redifti, cofequebarist' Q,uos Ty« rannos appellabas'.eorum nunc potentiç fa« ues.qui tibi anteoptimates videbâturîeofdé nunc dementes ac furiofos vocas- Vatinij cauffä agisrde Sextio male exiftimas.Bibu« Ium pctulätiffimis verbis lædis: laudas Cæ« fare, quem maxime odifti,ei maxime obfe« queris. Aliud ftans,aliud fedens dc Rep.fen« tis.His maledicis,illos odifti leuiffime tranf« fugameque in hac,ncque in illa parte fidem habes.

m.iij.

M.T. ci CER o ni s in CRp SPVM SALLVSTIVM ORATIO.

Ademû magna volu-» ptaseft Crifpe Sallufli, æqualem ac paré ver * bis vitam agere,neque quidquam tam obfcoe» num dicere,cui non ab initio pueritiç omni gegt; nere facinoris ætas tua refpondeat; vt omnis oratio moribus confo^ net.Neque enim,qui ita viuit vt tutaliterac tu,loqui poteft.ncq; qui tam illoto fermone Vtitur, vita honeftior eft. Q.uo me vertam P. ei' Vnde initiû fumam/maius cnim mihi dicédi onus imponitur, quo notior eft vterq; noftrum.Quod fi aut de mca vita,atq;adi^ bus noftris huic côuitiatori refpóderoïinui^ dia gloria cófequetur.aut fi huius fada,mo* res, omné ætaté nudauero'.in idem vitiu in* cidiâ procacitatis,quod huic obifcio.Id vos fi forte offendiminiziuftius huic,g mihi fuc* cenfere debetis, qui initium introduxit. ego dabo operam vt SC pro me,minitno cum fa* ftidio refpondeam, SC in hunc minime men* titus effe videar. Scio me P.C.in refpon* dedo non habere magnam expedationem, quod nuUum VOS fefatis nouum crimen in

M.T.CI.CONTRA C.SAL. 91

Salluftium audituros, fed omnia vetera re» cogniturosrquis amp;nbsp;meç amp;nbsp;veftræ iâ,amp; ipfius aures calent. Verum co magis odiffe dcbetis hominem,qui nec incipiés quidem peccare, minimis rebus pofuit rudimentû: fed ita in» greffus eft, vt neq; ab alio vinei poflît, neq; ipfe fc omnino reliquaætate præterire. Itaq; nihil aliud ftudet,nifi vtlutulcntns fus,cum quo vis volutari. Loge veto fallitur opinio» ne.nó enim procacitate linguæ, vitæfordes eluuntur. fed eft quædam calumnia, quam vnufquifquc noftrum ( teftante animo fuo) fert de eo, qui falfum crimS bonis obieftat. Quod fi vita iftius memoriam vicerittaliam P.C,nó ex oratione,fed ex moribus fuis fpe (ftare dcbetis. lam dabo opcram quam ma» xime potcro,vt breue idfaciam.Ncque hçc altercatio noftra vobis inutilis erit P.C.Ple» runqueenimRcfp. priuatis crefeit inimici» tijs: vbi nemo ciuis,qualis fit vir, poteft la» tere, Primum igiturf quoniam omnium maiores Crifpus Salluftius ad vnum excm» plum amp;nbsp;regulam quaerit ) velim mihi refpó» deat:nunquidif,quos protulit,Scipiones amp;nbsp;Metelli ante fuerunt,aut opinionis,aut gio» riæ,quàm eos res geftæ fuæ,amp; vita innoceii tiffime afta commedauit.'' Quod fihoc fuit illis initiu nominis SC dignitatisreur no æque de nobis exiftimetur , cuius amp;nbsp;res geftæ il» luftres funt, amp;nbsp;vita integerrime ada«* quad

m.tiiv

M. T V L. CI

vcro tn fis abillis vins Sallufli ortus.Quod fïefTestnonnunos lam tuæ turpitudints pige ret.Ego meis maioribus virtute mcapraclu» xi. vtfi priusnoti nô fuehnt: à me accipiâc initium memoriæ fuæ.Tu»tuis vita fquâ tut piter egifti; magnas obfudißi tenebras’.vt e.'' tiam fi fuerint egregijdues» certe venerît in obliuioné. Q,uare noli mihi antiques viros obieâare. SAT I VS EST cnim me meis rebus geftis florerc, quàm maiorû opinione niti : amp;nbsp;ita viuere,vt ego fim pofteris meis no bilitatis initium,amp; virtutis exemplum.Neq; me cum ij's confetti decet,P.C,qui iam de« cefleruntjomni'q; odio carentßC inuidia’.fed cum ifs,qui mecû vnà inRepu.vetfati funt. Sed fî fuerim,aut in honoribus petendis ni« mis ambitiofus (non hanc dico populatcam bitionem,cuius meprincipem confiteor,fed illam pernitiofam côtra leges, cuius primo s ordines Salluftius duxitj aut in gerendis ma gißratibus, aut in vindicâdis maleficiis tam kuerus,aut intuéda Repu.tam vigilâs,quâ tu proferiptionê vocas: credo quôd nô om« nés tui fimilcs incolumes in vrbe vixiffent. At quanto meliotc loco Refp.tuendaftaret, fi tu par ac fimilis fceleftorû ciuium vnà eu illis adnumeratuseires.''an ego tûc faÜb feri« pfi. Cedant arma togæ,qui togat’armatos, amp;nbsp;pace bcUum oppreffi / An illud mentitus fumy O fortunatânatâ mecôfuleRomâjqui

CONTRA C. SAL. 95 tantumintefti'num bellum, 8C domefticû VH bisincédium extinxi.''Neque te tui ptgct ho mo leuiffîme, cü ea culpas, quæin hiftorij's mihi glon'æ ducis/An turpius eft,P.C, fcri^s bcntem mêtiri,gillum palàm hoc ordinedp ccntemr'Nam quod in mcam actatcm incre« puifti, tantum me abcffe puto ab impudici* tia,quantû tu à pudicitia. Sed quid ego de te plura querar.''Q_uid enimmentiri turpe di cis, qui mihi aufus fis eloquentiâ vt vitium obifcere,cuius femper noces cguifti patroci nio ƒ An vUum exifhmas poffc fieri ciuéegre gium,qui nôhis artibus amp;nbsp;difciplinis fit eru* ditusJ'An vlla alia putas elle rudiméta amp;nbsp;in* cunabula virtutis,quibus animiad gloriaecu piditatc aluntur.'' Sed minime mirum eft,P. C, fi homo qui defidiac ac luxuriæ plenus fit hæc vt noua atque inufitata miratur . Nam quodita inufitata rabie petulanter in vxorc Si in fi'liam inuafifti, quæ facilius muliëres fe à viris abftinuerunt, quàm tu vit à viristfa* tis dode ac petite fecifti.Non enim me fpc* rafii mutuam tibi gratiam relaturô,vt vicif» fîm tuas côpellarem.vnus enim fatis es ma teriæ habenstneque quicquâ turpius eft do* mi tuas g tu. Multû te vero opinio fallit, qui mihi putafli parare inuidiam ex mca re fami liari’.qusc multo mihi minor eft,quàm habe re dignus firn. Atq; vtinâ ne tâta quidé eflet, quâta eftîvt potius amici mei viuerêt,gego

M. TVL. CIC.

teftamenti's eorü locupletior elTein, Ego fult; gax Crifpe Salluftijfurori tnbuni plebis cePgt; fi/Vtilius duxi,quamvis fortunam vnus ex^ periri,quam vniuerfo populo Ro.ciuiUs elTe diflenfionis cauffa.qui poftea ö illc fuum ani mum in Rcp.pcrbacchatusen, omnia quae cómouerat) pace amp;otio refederunt: hoe or* dinc reuocate,atqueipfa Rcpu.manu retra* hente mc,reucrci.Q ui mihi dies,fi cu omnt reliqua vita confcratur,animo quidem meo fuperetîcû vniuerfî vos, populus'qjRo.fre* quens aduentu meo gratulatus eft.tanti me fugacem,mercennarium patronû hi teftima* ueruht. Neq; Hercule mirum eft,fi ego fem* per iuftas omniûamicitias æftimaui.non enî vni pnuatim ancillatus fum,ncque me addi* xi:fed quantum quifque Reip.ftuduit,tantu mihi fuit aut amicus aut inimicus. Ego ni* hil plus volui valere,quàm pace. Multi pri* uatorû audaciastiinucrunt'.cgo nihil timui, nifi leges.Multi arma fua timere voluerunt: ego nunqua volui quicquâ pofle nifi pro vo bis.Moki ex vobis potentia freti,in vos fuis viribus abufi funt.Itaque non eft miru ft nul lius amicitia vfus fum,qui nóperpetuo Rei* pub.amicus fuit.neq; me panitct,fiaut pc* tenti Vatinio reo,patrociniu pollicitusfum, aut Sexti) infolentia repreffi, aut Bibuli pa* tientiâ culpaui, aut virtutibus Ctefaris faui. Has laudes cnim cgregij ciuis amp;nbsp;vnicæ font.

C o N T R A C. s A L. 94 Q uæ fi tu mihi vt vida obficis î temeritas tua reprehendetur, non mea vitia culpabun tut. Plura dicerem, fi apud alios mihi effet dicendum P C, nonapud vos,quos habui omnium aâionum mearum monitores.Sed vbi reru teflimonia adfunt,quid op^eft vergt; bisfNunc ad te vt reuertar Sallufti, patré'q; tuû prætereâ qui fi nûq invita fua peccauit, tarnen maiorem iniuriam Reip.facere nô po tuit,quàm quod te talem film genuit. Neqj tu fl qua in pueritia peccafti,excquar,nc pagt; renté tuum videar accufareiqui eo tempore fummâ tui poteftatê habuit: fed quale ado« lefcentiam egeris.hac enim demonftrata fa« die intenigetur,quàm petulâti pueritia,tam impudicus amp;nbsp;procax adoleueris . Pofiea g iinmcnlâe gu!æ,impudiciffuni corporis quç« flus fufficere non po tuit, amp;nbsp;ætas tua iam ad ea patienda quæ alten facerc coUibuiffet,ex« oleuerat, cupiditatibus infi’nitis efferebarisî vt quç ipfe corporituo turpia non duxiffes, in alifs expenrcris. Ita nô eft facile reputare P.C,vtrû in honeftioribus corporis partib^ rem quæfierit, an amiferit.Domum paterna viuo pâtre turpiffime venalem habuit,ven« didit.S: cui dubiû poteft effe,quin mon'coé« gerit eum,quo hic nôdum mortuo pro hæ« rede gefferitomniar'Neque pudet à me eum quærere, quis in Pub. Craffi domo habitett eu ipfe rçfpondere non queat, quis in ipfius

M. tVL. CIC.

habitet paterna domo. At Hercule lapfus æ* taris tyrocinio»poftea fe correxit-Nóitaeft: fed habuit in fodaliriu facrilegij Nigidiani: bis ad iudicis fubfellia attradus,extrema for tuna ftetitîamp; ita difceflît, vt non hic innocés eiTcjfed indices peieraiTe exiflimarétur. Pri-» mum honoré in quæflura adeptus, fecutus eft hune locum Sc hune ordiné dcfpeftô,cu» iusaditus fibi quoqj fordidiflïmohomini pa tuiflet. Itaque timens nefacinora eius clàm vos effent, cum omnibus matrum familiarfi vins opprobrio effet,confeffus eft vobis ault; dientibus adulteriumtneque erubuit ora vc* ftra.Vixen's vt libet Sallufti, egeris quæ vo« lueristfatis fit vnum te tuorum fcelerum c5 fcium effe. Noli nobis langorem amp;nbsp;foporem nimifi exprobrare.Sumus diligentes in tuen da pudicitia vxorum noftrarü.fed ita exper* redi nô fumus,vt à te cauere poflimus: au* dacia tua vineit fludia noftra.Et quod hune mouere poflît P. C, fadum ac didû turpeî que nopuduit palàm vobis audiétibus adul terium cofiteri.'' quod fi nihil pro me tibi relt; fpondere voluiffem,fed illud cenforium elo^ quium Api) Claudij, amp;nbsp;L.Pifonis integerri* morum viroru, quo vfus eft qiiifque corum pro lege,palàm vniuerfis recitaréînon'ne tp bi viderer æternas innrere maculas,quas re-gt; liqua vita tua eluere non poflît Neq; poft ilium delcdum Senatus,tc vnquâ vidimus:

CONTRA C. SAL. pjquot; nifi forte in ea te cadra cóiecidi, quo omnts fentinaRcip.cofluxerat. At idem Salluftius (qiiiin pace ne Senator quidem manferat) poftcaqRefp.armis oppreffa ed,amp;idem vi* ftorzqui cxules reduxit,in Senatü poft quç* fturâ redudus eft. Quem honoré ita geflit, vt nihil in eo non venale habuerit,cuius ali« quis emptor fuerit’.fta'que egit,vt nihil non æquum ac verû duxerit,quod tpfi facere col libuiftet : neque aliter vexauit, ac dcbuit, iï quis pracda: loco accepüTct magiftratû. Pet« ada quæftura,poftea q magna pignora eis dederatjcum quibus fimilitudine vitæ fe cô* iunxerat’.vnus iam ex illo grege videbatur. Bus enim partis iam exemplar erat Sallufti« us, quó tanquam in vnam voraginê, cœtus omniû vitiorum exceflerat,quidquid impu« dicorum »Cylonu ,paricidarum, facrilegorö , deditorum fuit invrbe,municipijs,colonijs, Italia tota (ficut in fretis ) fubfederant,nomigt; nis perditi ac notiffimi, nulla in parte caftris apti,nifi licentia vitiorum amp;nbsp;cupiditate rerö nouarum.At poftea quam praetor fadus eft: modefte fe geffit amp;nbsp;abftinenter. Non 'ne ita prouinciam vaftauit, vt nihil neq; paiTi fint, neque expedarint grauius focif noftriin bei« lo,q experti funt in pace,hoc Africain inte« tiorem obtinente f vnde tantum hic exhau« fit quantü potuit,aut fide nominum traijci, aut in naues contrudinantu inquä P.C, ex«

M. T VL, CIC,quot;

haufît »quantum voIuit.Ne cauflam diceret» feftertio duodecîes cum Cæfare pacifci'tur. Quôd fi quippiam eorum falfum eftihis pa làm refelle. Vnde, qui modo ne paterna do* mum redimere potuen's, repente tanq fom* nio beatus, hortos pretiofiffimos,villam Tî burtijC. Cxfaris reliquas poflcffiones para* ueris? Neque piguit quærere ,cur ego Pub, Crafli domû emiffem, eu tu veteris villæ do minus fis,cuius paulo âte fueratC^ar:mo* do inq patrimonio non comefo, fed deuora* to,quibus rationibus repente faftus es tam afflues amp;nbsp;tam bcatus.''Nâ quis te faceret hç* redcm,quem ne amicum quidem fuum fan's honeftum quifquam fibi dudt, ni fimilis ac par tuir' At Hercule egregia faâa maiorum tuorum te extolluntî quorum fiue tu fimilis es,fiuc illi tui,nihil ad omniumfeelus ac ne* quitiâ addi poteft. Verum (vt opinor) hono* rcs tui te faciunt infolentê. Tu Crif.SalIufti, totidem putas effe bis Senatoré, amp;nbsp;bis quç* ftorem fieri,quot bis confularc,amp; bis trium* jphalem.'' C A R E R E debet omni vitio,qui in alterum dicere paratus cft.Is demum ma lcdicit,quinon poteft verûab altero audire. Sedtu omnium menfarum affecla,omnium cubiculoruminætatepellex,amp; idem poftea adulter omnisordinis turpitudo es,amp; ciuilis belli memoria.Q.uid enim grauius pari po* tuimus, qu'am quod te incoluméin hoc or*

co NTRA c. SAL.

dine vidcamus ƒ Define bonos petulâtiffinia confeftari lingua, define morbo procacttatis ifto vti. define vnumquéq; moribus tuis exi« ftimare. his monbus amicum tibi facere no potes, videris veile inimicum haberei'Finetn dicedi faciam P.C. Sæpe enim vidi grauius offendere animos auditorum cos,qui aliéna flagitia aperte dixcrunt,quàm cos,qui com miferunt. Mihi quidë ratio habenda eft,non quia Salluftius merito debeat audirc: fed vt ca dicam,ft qua ego honefte effari poffum.

FINIS.

EXCVDEBAT HOC ELEGAN* tilfimû C.Salluftif De coniuratione Cati«-linç Sc Bello lugurthino opus, Simon Co linæus: Anno à Saluatons noftri IE S V CHRIST I natiiiitate tertio Sc yicefi*-mo fupra fefquimiliefimum, 1 dibus lull).

9r

Porch latronis decla« MATIOCONTRA lvcivm SERGIVM CATILINAM.

I quid precibus apud Deos immortalesfan ftiflimiludices, vobif CÛ aliquando valuiffe* musnamdudum 8Cpo teremur Repu, noftra rïorenti{ïïma)amp; dues noftros habercm^, tu ftudiofos rerum gerend3rum,tumpatriæ fi« inuljac virtutis aiuâtiifimosud'que tempo« ris eximia lætitia frueremur,cu rationes om nes dicendi noftra s, in laudem fummorum, atq; optimorum ciuium cofumendas effe vi dercmus. Nihil enim ftatuim? animo digni« us,nee autoritate maiorû,nec opinione po* pulari, quàm in eo genere verfari forenfis exercitationis, quæ canere laudes egregias fummorum hominum poftet, a tque animos inflammare noftræ ciuitatis ad imitandum.

Verum ea dicendi voluptas olim fapientifti* mo viro M.Catoni plane contigerit,necnon amp;G31bç,Scipioni,Gracchis,Porcinf,Craf* fo,atq; Antonio fiimisjatcÿ ornatiflîmis ora* toribus:quorum tépora fingulari prçftantia virtutis,ac Audio penè incrcdibili pulcherri tnarum artium floruerunt.NobiTcum veto»

n.j.

POR? LAÏ. DE CL A.' ïêntentia nofira,bcnc ageretur,fi modo tan* turn abeffemus ab ilia modeftia temporum atq; hominum,nec inddiflenius inatrocilïï* mosReip.fluâus,ac miferâdam temporum calamitatem. M.fiquidem Catoni,Scipioni coêtanco fuo moniinentis immortalibus hu ius vrbis,amp; fine dubio clariffimis luminibus temporu fuorum,de legibus dicêdum erat, de inflitutis maiorü,de gloria militari,perfæ pe dclaudibus,ac viâorij's. nobis veto,qui deuenimus in hanc truculentam temporum conditioncm,fublata eft omnis gratia dicen di,atq; interceptus locus omnis,autiucun* di(fimifermonis,aut côcib'andae beneuolétiç popularis.Nam fi quando vox noftra,fîue à forojfiue à curia defyderaturîdicédû eft per* petuo nobis,aut de teterrimis huius patriæ calamitatibus, aut denefarijs opprcffionib? ciuiû,aut de perditœ iuuêtutis nunc impudi citia flagitioia nunc ignauia fingulari.Q^ua* te pcftium quanta in dies redundatio eft , vos eftis teftimonio indices,quorû aures ca luerût aflîduitate penè quotidiana, copia'q; incredibili ciuilium controuerfiarum. Dixi* mus equidem paucis ante dicbus, vt probe meminiflc potcftrs,de L.Glabrionis imma* nitate, atq; audacia furiofiflîmi hominis, amp;nbsp;fine dubio crudeliffimi, cuius in Senatu fica pridic deprehêfaeftjcum quaM-Papirium, lucem omnis patritiæ dignitatis,extinguere

IN L» CAT. 93 moIicbatur.Nunc vero dfcendö eft de L.Ca tilinæ fceleratiffimâ mente,atq; inufîtata ne« qm'tiatquâ nuper in omniû ciumm perm'cié» ftragem'q; Fedudaturâ,Dij immortales in a« tore Ill fcclerisjtum benignitate fua,tum lulari vigilia retorferüt. Q.uæfo igitur ludi« ces,diligenter attendite,reni'que cognofeite barbaram crudelitateipericulo vero,S£ cala* mitateReip.perniciofiffimâ. Lucius fiqui* dem Catilina non ignobili genere præditus, neq; infima virtute,fi dotes egrcgias, tû for tunæ,tum corporis ad dignitatem vrbis,n5 ad pernicicm conferre ftatuiffef.Rempu.nu per,ex atrocilîîmis bellorû ciuiliû vulnerib* paulifper refpirâtc,nouis infîdijs opprimere conatus eft. Q,uid exhorruiftis ludices/ Nô tuodo opprimere conatus eft,fed crudeliflï« me vexareînon vexare tantum,fed inaudito quodâ genere feritatis extinguere.Manûad id côparat,diuerfâ quidé genere,fed magni* tudine fceleris,vitæ'q; fimilitudine penè ean dé, quain manu cxacerbatâ côtinuo penuria tei familiaris,amp; ob id defyderio prædæ mita biliter flagrante ,illecebræ fibi faciUime côci« liauerut.Côfilia nefarif facinoris in ampliffi« mi ciuis M.Leccæ domo decoqucbâtur.Ad câ greges côfluebant perditoru adolefcctiu, quorû hiefamiliaritatê eximiâ côfecutus fu* erat,côciliatâ partim^afliietudine ftupri,par tim genere quodâ nefariç largitionis. Adhibi n.ij.

P OR. LAT. DECL A.

ti flint amp;nbsp;cunfti barbarorö hominumtnobili tati non folum magnitudine amp;nbsp;fumma aeris alienijveriim ctiam confuetudtncjac Hudio turpiffimarum rerum.Ncc alæmultebres ab eo ccttureligiofo,noâurno prorfus,abfuiffc iudicatæ funt. nulla denique portenta vrbis, nullæ finitimarum reif gionum pefles.repep tæ funt, quæ non denotatæ folertiflïme per hunc,per magnitudiné inopiaefacillimecon dtata!,repente deuolauerût in areain ipfam nefariæ atqj flagitiofæ coniurationis. Ratio côfiliorum fuit,vt Saturnalibus proxime fu turis,vniuerfi cû annis ad ipfius Leccæ do* mum prçflo forentubi'que datofigno Colla'S berentur omnes,partim ad diripiendam in« flainmandam't^ vrbcm, partim ad trucidan dum Senatum,partim ad eos confi'ciendos qui prçfidium vrbi ferre voluiffentiCatilinâ interim omnes,amp; Ducem, 8C Impcratorem appellarent. Audiflis indices fatis cuidenter ( vt arbitror) côfilium fceleratiflîmi hominis Catilinae, rci'que indigniffimæ miferabilem, ac detfftabilem crudelitatem.Nunc veto au dienda cauffa eft,agnofcêdç'q; faces ,quibus ille flagrauit ad cupiditatem huiufmodi fee* lerati facinoris obeundam,quas fi plané cô* probatas vobis f vt arbitrorJ planc'q; illuftra tas euidêtibüs fignis attulero: nihil crit im* pediméto,quin hoftem Reip. crudeliffimu» atq; infeftiflïmû fummis fupplici/s,fummis

IN L. CAT, 99 cruciatibus multandum,ac maftandum elTe iubeatis.Tria iudices/entcntia mea,fcelcra t3,cnidcli3,flagi«ofa,inaudita, quæ raétem Catilinçfemper immoderatam jfemper'quc nouis rebus ftudétem,ad exitium patriæ co moucruntjuunc dicenda funt.p RI M V M, ratio quædatn triûfs fimultatis , qua duâus eft,vniuerfum Senatum ex memoria repul^ fee confolatus capitaliter fuifle femper infc-» datum.s E c V N D O rabies quçdam terne rariæ ambitionis, fitiens immodicse glon«» prorfus'qUnflammata perpétua quadam, amp;nbsp;fingulari cupiditatedominâdi.P O S T R E« M O cactus infames turpiflimorum homilt; num,non modo fatigati diuturno malo do* mefticae neceflitatis,verumetiamimbuti fla giti)s,ac confuetudine fcelerum fempiterna comité amp;nbsp;génitrice peffimarum cupiditatû. quod genus hominum Catilinamfuum etia dormientem è fomno faeillime excitare vo* luiflet. His autein oftenfis, breuitcr,fane'q5 confutatis: quae pro defenfione flagitiorum fuorum noßri aduerfarif dicenda efle puta* uerutjfinem adefle vobis intelligetis.B E1* L O Mithridatico,indices jlongiflimo quide omnium, amp;nbsp;fine dubio poftPunicum, peri* culofiftimotcum diutius in fenatu de elige* do Impcratore dubitatum fuiirct,pl3néque omnes ambigerét,quifnam fagaciffimo Re* gi fagaciffiinus nofter imperator opponcrc* n.iij.

P OR. LAT. DEC LA.

turî Catilinâinter omnés cornpetitorcs, in« credibili quadâ ambitionis magnitudine de^^ flagrante,otnnes Senatoriæfentcnti'ac reiece runt.Eo telo percuffus adeo Catilina fuit,vt poftea nullà omiferit,neq; perturbandç eu* riae,neque infeftandi Senatus occafioné.Vi* debat nanq; deteftandam cupiditatem fuâ, illo fuperftite,nunquam in cum locum per* uenturam fore de quo illam pridem vniuer* fæ omnium voces eijciendâeffeputauiffent. Volucbat item animo fummas vitx neceffi* tates, quibus exuere fe pofTe arbitrabatur» il qua ratione præclaris magiHratibus afpi* raffet.Nûc illas vero magisjac magis inftau ratas quotidie intelligebat: quandoquidem fnfpicerent omnes vitæ fuæ rationes,ea fen* tëtia iugulatas prorfus extitiffc,ac quicquid fncrepuiffct vltcrius,mctuendam effeconfu larem vigiliam, metuendû effe judicium Se* hatorise autoritatis.Hanc vero fpeciem, ita exanguem, ita conffernatâ confuetudo ere* xit vitæ prauiflîmæ ad omne f3dnus,ncquc otif fuipatiens,neq;aIieni.Q,ualis eius vita fuerit t etfi ptædare confeientia publica neatuf.huic tarnen iiïuftrandæ,feu patefactê «te teftes indubitati vider! poffunt ij ,qui fa* crarium illud libidinum colere atque obfer* uare côfucuernnt.Quæ nugæ.''Dij immorta lestquæ portenta fcelerSf Qui libidinu gur* gites { QuîC fentin« flagitioforura/ Verum

IN L, CA T. nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;JOO

is rumor fparfus eft de moribus Catilinæ» ea'que gentium opinio peruagata,quatenus exiftimem voces ipfas publicas,nôhominû efle/ed oraculi potius nuncupandas.Famâ veto populärem à maioribus noftris fæpenu mero 3ccepimus,neq; temere vnquam nalct turam effe, neq; temere occafurâ. Dedecus illud egregium corporis npn ad dignitatem ‘ nominis ac gloriæ,ficuti par crat homini no biliflima familia nato:fed,vtilatro pcrditifli mus,ad omne genus flagitij côfercndû fuif» fe femper arbitratus eft.Vires ad ftupore ho minu præclarf atque inufitatîc,perpetua vo luptatum inteperantia funtlabefaftatç.FIos pueritiç venuftiffïmaE ad intuentium lucun* ditatemjcui non Iibidini patuit flagitioße iu uentutis.''aut quam turpitudinis notam non fubeundam vitro , atque accerfendam efle cogitauit'' Lux ilia veto præclari atque exgt; cellentis ingenij ,quam omnes diuinam fern per amp;nbsp;fingularem atque inufitatam penitus elfe arbitrabantur : nonne inter fœdilTimas voluptatum fordes reftinfta eft ? Omitto peftis huius impuriflimas voces , moUici« em fcenicam, obtuitus impudicos, blandi!^ tias muliebresjSC omncm deniq; copiam no mediocrium vitiorum fub ilia frontis erudi* ta fimul atq; infigni pulchritudine delitefcei^ tem.Prætereo mentem illius plus quàm gla diacoriamjfitim inctedibilein humani cruo^

n.iii)

POR. LAT DECL A.

tis,minim inconftantiç genus, vultum nunc demifTum, nunc alacrem, nunc anhelantenx fcelus,nunc gratia meretriciaflorefcentem, fumtnum pecuniç defyderium,fumm3m fi'« mul prodigalitatem »contcmptum incredibi lern omnium bonorum.Item'q; eximiam cü fummi^ atq; ornatiffimis ciuibus familiari* tatem.Nihilenimfuitifto monftro verflpek lius,aut mutabilius hominum memoriatita vtres diuerfiflïmæ fæpenumero videätur in eodem ingenio , tanquam in fentina quadä teterrima,fimul rcdund3re.Q.uis igitur du^ bitädum elTe putauerit hominem præditum huiufce inftitutione vitae, remotiffimum ab omni genere humanitatis: perfacile fefe te* terrimo cuique»atqueimmaniflïmo facinori fuifle accomodaturum/Fontem aperunnus iudices omnium Catilinç morum,atq; om« nis confuetudinis,Vnde illi demanauifle vis ifta præclara confiliorum faciUime intellige« da eft. Nunc videndum cft fpem atrocifli* mifcelen's,vndc illiffubminiftratam fuiffeiu dicemus. Cum hic itaq; fecu repeteret me« moria miferandam ignominiam comitiorö, turpes'q; anguftias affliftæ rei femiliaris fi« muVq; intueretur vel fibi viuendum ac mo* riendum fore cû turpitudinefumma,vel Se natum nullum efle oportereide ratione tollt;» lendi ipfius primum cogitarecœpit.Nam il Jo deletojfine dubio intelligebat yi^nilatiin

IN L. CAT. lot

mam libîdtnibus fuis continuo patere. Ver« tit itaque oculos adinnumerabilem copiant iuuentutis» qua dies ac noftcs ftipabatur in exercenda confuetudine fuarum cupiditatu t cuni putauit manum ipfam hominum,tan« quam haftam validiflïmam furoris fui facil« lime fibi accommodari polTejquam contor« « queret in omnium noilrum ruinam, atq; in« teremptionemîvtquâ cognouerat educatâ vitæ prauiffimæ inftitutis,imbutam fæpenu mero fanguine miferorum ciuium * ardente incredibili defyderio prædçjfibi vero mira fa miliaritateconciliatam. Genus eft hominum vehementer exercitatum ferro, atq; inopia duabus rebus ad omne genus facinoris pa* ratiiïïmum.quod quidé ego ciuitati noftræ, maxime debilitatæ bcUis ciuilibus,atque afr» fliétæ magnitudine calamitatum,magnope« re pertimefcédum effe iudico. Nihil enim il« Iis præter fpem,atq; anima fortunareferua« uit,alteram ad differendam vitç nccclÏÏtaté, alteram ad liuorem fuum magnifice accom« modatam.Nihil illis contéptibilius,quos fi« quidé rudimcta vitae traduda,in hactenuii« fima re depofita,nunc in gladiatorij'smune* ribus , nunc alia facinoris atrocitate partitn ad omne fcelus » partim ad omncm patien« tiamerudierunt. Verum hae peftes,fententia mea,quo fuerint abieftiores,eo magis exti« wfcendas cffêrcorjtâquam pcrpctuofedi«

POR. LAT. DE CL A.

tionum ciuilium ac reruni nouandarum aui^ didiinasjfîue quia voluptaté capiant ex mœ tore foci« calamitatis , fiue quia ciuitatutn vcrfuciam,mutabilit3tcin rcrum fuarfi por* tcndi quodammodo arbicrätur.Hi funt qui* dem,quos in foro quotidie in oculis ciuium calamiftratos, ac veftibus collucetes paffim obuolitare ccrnimus,fortunas omnium po« pularium atq; otium ciuitatis luminibus co fignantcs, qui non modo arredi permanent ad opportunitatem cuiufpiam præfentis co modi, veruetiam geftiut ad opinionem fpe« ratae vtilitatis.Si feras quidê omnis generis, quo magis attenuat« fuerint penuria eden* di,eo magis præcipites atque effrenatas rue re in pemiciem videmus : quid hanc defpe* ratorum colluuicm ieiunam,fitientem facul tatumno{lrarum,quo impetu, qua'vc ftra^ ge ruiturameffe creditis,3ut debacchatura, fi fe carceribus emiferintjcu illæ ratione ca» reant,atquc intelligcntia,hi veto non abfint penitus ab ipfa facultate intelligedi/G R A» VIS S I M I quidê funt morius irritatæ ne» ceilîtatis.Dif immortales, q clades ab ilia fe ritate hominu,quæ genera flagitioforû ema nauiffent,fi nofturnus ifte imperator , quail quaidam rapidiffimas belluas in vrbis pena» tes immitterepotuiiret.''Horrct anim9 ludi* ces,ea cogitatione cópledi, quæ miferi per* tuliflem’jfi iopor oculos côfularcs detinuif*

IN L. C AT. 101

fet. Reflinguenda eft I'taq; flamma nobis fee lerata amp;nbsp;atrox, dum adhuc velata cineribus ac fopita,facultas reftinguendi leuiffime da* ta eft:ne cu omnia cóprehenderit (quod im* mortales Di) penitus auertant ) nos fruftra poftmodum funbundam,atquc exultantenx reftingucre cupiamus. Neque reólorem na* uis audiendum prorfus exiftimo in ipfo moe tore calamitofæ tempcftads,quam illi fuge* re fadllirae licuiifet confurgentem primo jfi* bfquej ac rebus fuis naufragium minitanté» Neque item gubernatorem vrbis in ipfo ex* cidio amp;nbsp;calamitate ciuitatis , quam impen* dentem prius ipfe confib'o fuojfua'que pru* dentia fuftincre quodammodo acpropulfa* re potuiffet .SERAE SVNT hominunt Iamëtationes,prorfus'quevituperâdîEjquas occupatas in hislugendis ccrnimus,quç vi* tio fuo» defidia'que contigerunt. Callicrati* di Lacedæmoniorum Duci cum omatilfi* mam, cui præerat,clairem,funditus amifif# fet propter iinmoderatam glorias cupidita* tem’.nihil ad eâ reftituendâ nouiftima cófilij ratio fuffragataeft.quâ ita feruare poterat,ft modo in ftatione côtinuiifet.Terétio Varro* ni fempiternûdedecus,atq; immortale mo* nimétum crût flagitiofæ turpitudinis dcletç ad Cannas temeritate fua pulchcrrimæ Ro* manorum legionesjquæ feruatç pcriculofif* fiino tempore Keipub. fine dubio fuiffentj

P o R. LAT. DE CL A.-

k robur exûnfum pulchcrrïmæ vrbis, æ per pctuum decus confularis ptudentiæ,difcipli næ'q; militaris. Refte itaquc maiores noftrî fummis laudibus efFcrédi funt,qui Spu.Me» Hum, Gracchos , quiManlium Capitolinfi» quiDrufum,quiSaturninum fortiflïmos ho mines,amp; Rcip. fæpenumcro non mediocrf* ter opitulatos'.qj deueniffent in afreftatæ ty rannidis fufpidonem,mortemukandos efle putauerunt.NecSpu. Melio,fauorampliflï mus ciuitatismec Gracchis/aui fui Scipio* nis clarilïïmi viti memoriamec Manlio cele* berrima gloria Capitolif liberati:nec Drufo, fandiffimi fui penatesînec Saturnino,ius fa crofandæ dignitatis auxiliata eft.Q,uidita/ Q_uia necem paucorum,aut vnius hominis calamitati publicæ maiores noftri femper anteponendain efle putauerunt. Q.uod ge* nus crudelitatis eximium, non funt arbitra* ti ciues eos perimerc» iummis'que affligere fupplici)s,quorum in Remp.perfiepe clarif* fima bcneficiorum genera extitiflcnt/Mini* me.Quid ita.''Quia nullum fatis dignu fup* plicij genus in eos confumi poffe opinaban* tur,qui patn'æ fuælibcrtatem opprimere lia tuilTéttnec illos dues efle iudicauerfit,quos abiedife rationé patriæ charitatis intueren* tur. At côtr3,eos qui taies interemüTent, no modo diciatq; appellari ducs,vt effent lia« tuebâtgt;fcd aifidêdos fore immortalibus do*

IN L. CAT. loj til's, ac fempiternæ hotninu memorte cofe* crandos.Q.uid enini poteft indignius did,^ vitam à patria fufceptam ad illius perniciê, calamitatein'q; conferrc.''Q.uidfingi federal tius,quàin eorum pœnas,ac crudeliffimatn feruitute excogitare, quos ijfdem mœnibus ac tedisconrticutosjeædem leges ,atqj eadë viuendi ratio continuifTct/ Q_uid deniq; po* left intolerabilius exiftimarijqua I'nferre de* lubris Deoruin immortaliu, ac facultatibus noftris illinc fccleratas faces, hi'nc acerbiffi* mas expilationesf'Hçc qui curaucrunt,iudi* CCS,aut qui tentaueruntiniinquam ego alie* nos ab hoflibus,aut diflimiles fen'tari befti* arum exiftimabo. Vidimus de fpe perficie di nefarij facinoris. videdum eft de loco,qua latcbram commodiffima amp;nbsp;tutiffimam egre gius artifexdelegit cum contegendæ confpi ration! fuç,tum armi's omnibus eius artificij comprehédendis: ne forfan temere domum nobiliffimi ciuis,atq; opulétiflimi M.Leccæ deledamefle iudicetis.Primum homo dele Aus eft huiufmodi nefan'js cupiditatibus af finistquo participe Temper vfus fuerat conß liorum fuorum adiutore,teterriiTiarum libi* dinum focio,maximoruin periculorum, cut fpeftato frequéter in difficillimis rebus fum* mam huiufmodi atrociffimimalituto com* mitti poirejfacillime fibipollicebatur. Præ* terea domum fibi dehgédam efte iudicabac

POR. LAT. D’ECLA?

foKtudtnelocorum defcrtam,amp; ab omni frè quentia populan' remotiflîmam,quæ fcih'cet voces coniurationis tutiffime continere pof fet.CótuIi't igitur fefe in ipfam M.Leccæ do mum,remota ab omni celebritate,cóftipat3 multitudine arbufcularum,amp; ab omni fufpi done prodendi facinoris no mediocriter ab» horrente.Q,uos veto tctenderit ibi coniura donislaqueos,aut quas cathenas fcelcru co flaucrit nobis,ac facultatibus noftris, Satur naliu dies patefaâura fuerat, nifi primü be» nignitateDeorfiimmortalifi,deinde vigilan tia côfulari,nefariæ ficæ de manibus latronû excidiffent.Nullas amplius tendiculas perd mefcamus ab execrabili monftro.Nullas in^-fidias abhofte teterrimo.teneturferatnec fi viri eftis,declin3tura eft telu ipfum facrofan dlæ veftræ autoritatis. Neve Catilina nefci» as,vigilantiffimos cófules habere Remp.te quocûq; veneris ,quocûq; abicris, diligentia noftra circunfpcdu teneritquid externa no» de conciunculis tuis agitatum fit,licet me* cum recognofcas.Cum ad M. Lcccâ venif» fes,vnû ex fidelilïîmfs cómilitonibus tuis ad multam nodem,téqjinintcriorem, vnà cû tllojcubiculi partem recepilTes, tanquam in facrarium memorabile cupiditatum veftra» rumjrepéte de Lecca fcifcitari cœpifti,num quis ex coniuraqs adueniffetjcû fubito Lçn tulus,ac Céthégus teterriraa capita malefi«

IN t. C A t. io4 tforum omnium,furibundi nbsp;nbsp;nbsp;alacrcs irni

perunt,mox'q; ingreffi vocifcrare cocperut. Quid agis Catilina.''cur voluptates nofiras diutius remoraris.''p«e(lo funt Saturnalia no bis otiofis,atque ofcitantibus,quern vnum diem faepenumero nucupare folitus es euer forem fuperbiflïmi ordinisjfugatorcm erum narum noftrarum,Iuccm ac principem vni« uerfænoftræ dignitatis.Num in gerendisne gotifs ignoras lequendas efle temporu O P PORTVNITATESjamp;in occafione re* rum dcfidiam ac tarditatem omnem g dili* gentilTime fugiendam^Mutabiliflimas quide funt Deorû voluntates’.Sc FORTVNAM, CÛ abire permiferis, fruftra poilmodû difce» dcntcm ac fugienté fis imploraturus. Talia veto conqucrentem,tu paucis pro re fubfe* cutus.Aquilam argéteam proferri continuo iuilîftijpræclarâ aufpicem ac gubernatricem furoris tui futurâ.Tcftor nodem ipfam im* piarum niolitionum tuarum cófciam ac ftcm,nihil ex ijs me fugiire,quæ clandeftini veftri conatus agitaucrunt. pcrpauca fatis attigifle fueritine folitudine in ipfa latibulo» rum tuorum,cum ora vulgi plane deuitauif fesjfefclliflc te crederes diligentiam paritcr, atque induftriam confularem. Linquo telo* rum innumerabilemjatqjincxcogitatam co piam,quam in ijfdem furialibus antris con« ûipandam atqj occultandam fore curauifti.

POR. LAT. DECL A.

Mitto litcras manu tua fcriptas,diuerfîs mâ cipij s reddendas, quæ furon tuo fuccurrere atq; opitulari veüent. Tranfeo rem illam fi« inillimam prodigio»cum mane,ifto iam coa óto SenatUjredüdanti'bus'q; fubfelh')s,ferius in Senatum,prætcr cófuetudinem veniflès, quódnulli non oculi te Senatoru ftatim con fignarunt ingredientem,demiffo vultu,pal* lore terribili, luminibus errantibus, ac facie præ fe ferente nefcio quid inufîtatæ crudeli« tatis. Præterea Saturnalib’ proxime futuris rem adoriri placuit, quo die ciuitas omnis feriata publico edifto,conferre fefe in mon* tem Auentinum, ac rufticari quodammodo folita eft, cum tu manum furoris tui diligen terarmatamatq;inftrult;3:am,primum ad cæ dem Senatus ac confiilum,deinde ad occu* pandam Capitolij arcem munitiffimam fue tas immifliirusjatque his perfedis daturus operam,cum direptioni publicæ,tum inflâ* mandis ædibus,atq; his trucidandis,qui Ré pu. defendere voIuiflet.Videtis,iudices,lu* ccm clarifTimam rationum,quani egoprofe âo cenfeo nullis inuolucris tenebrarum fua* turn obruituros eiTe,nec M.L.Leccam pras claram federn, atq; officinam teterrimæ con iurationis,nec ipfum deteftabile caput,atq; obfccenum artificem Catilinam.Cum'q; hçc omnia conftent:animaduertendum eft pari* ter vno maleft’cif genere Catilinânon modo

IN L.CAT. lOf

Deos ac pa t ria m, ver um etiâ motes, IcgcS» confuetudinem vrbis,atque inftituta maio* rum vioIaffe.Primum,xii.tabulrs cautu effe cognofciinusjtie qutsin vrbe ccctus nodur» nos agitant. Deinde lege Gabinia promu!* gatû qui cóciones vllas clandeftinas in vrbe conflauiffetjmore maiorum,capital! fuppli* cio multaretur. De te itaq; Catilina feifeita* tor,tmn cœtus iftos cômilitonum tuorüco* tra præcepta xii.tabu.contra leges noftras, côtra vero Senatus ac plebis autoritäre no* du cogendos effe putauiüi.Deinde quæro, fiquando in lucem fepulchrales iftæ conclu* culæ tuæ prodijffent,quidrefpôfurus fuiffes Senat«i.''quid côrulibus.''aut quid viris opti* mis,atquc amantiffîniis patriæ.''Q.uid leges igitur noftras violas Catilina/quid Senatus autoritati contr3dicis.''Aequû enim eft infti* tuta tnaiorum,3Cq; edida grauiffimi, fandif fimi'q; ordinis,quia pcrftringere vefania tua non es veritus,ea reftituas,ac fardas fupplt cij tui memorabili animaduerfione.Manlius T orquatus filiû fuû fumma amp;nbsp;fîngulari vir* tute adolefcentem, quod is in hoftem con* tra mâdatum patrium dimicaflet, vidorem acriter percuti fecuri iuflït.nos vero,te tant temerario aufu tendentem contra mandata Senatus,côtra vniuerfæRomanæ Reip. ma ieftatem Catilina perferemus.''Maiores olim noftri fapientiftimi hommes , amp;nbsp;fine dubio

POR. LAT. DECLA.

grauiffimi, num leges è Græcia per legatoS ftios accerfendas efe putauerüt,quibus hâc impen'f magnitudinem perpetuo ftabilirét, vt tu homo recens,feueritate illarum, cum barbatulis tuis abutereris.''Nó ita vifum Car thaginiéfib’ accepimus in Hänone fuo mor ti condénandojfortiflïmo ac triumphali vi* ro,3»is edido Senatus minus obtcperauif* fe putaretur.Non ita placuit Atheniéfibus, vrbi fine dubio dodiffimas,atque eruditifli* mæ,cum è Sicilia, bellóq; grauiflimo reuo* candum efie Alcibiadem ftatuerunt,fummu R fingularem imperatorcm, quem iuberent expiare fupplicio fuo leges violatæ religio« nis.Non ita deniq; maionbus nofiris iudica« tumefi,cohortibus exoletorü tuorum,fen« tentia mea longe anteponendis,cû L.Sulpi tium confulari familia, fummóq; ingenio vi rum,propter exiguâ notam libidinofæ fufpi tionis,cenfuerût remoucndû è Senatu,mul tos'q; dies in vinculis habendu efie putaue« rfit.Vos vero Indices Catilina,nö modo le« gcs noftras, atq^ autoritäre Senatus crudeli ter labcfadantê, verumetiâ vniuerfos ciues ad perniciem ferro ,flamma'lt;j dcuocanté,im pune perferetisf lacet homo proftratus eue tu maximarum molitionum:vt qui conatus fuos confcientia veftra patefados atq; illu* ’ llratos cernât, neq; contentos fuifie,feu fu« petfiitione cruenti facraniéti,feu tçnebris no

IN L. CAT. fo« fturniSjfcn folicudine locoru maxima ßc ün» guIari.Côtundite igi'tur,c5tundite Indices» genus illud inauditi furoris. Coprimite ho* minem geilientcm efFrenata temeritate»fla* grantem inufitatis cupiditatibus furente in* credibilifuperbia,fpenouâdarum rerum mi rabiliter inflamatum. quinetiam rem ipfam publicam non modo euentu crudeliiïïmîc ca lamitatis, verumetiam me tu, ac fufpitione liberate. Diximus equidem fufficienter de Senatoria fimultate Lueij Catilinæ, capite ac fonte fceleratæcôiurationisjres'q; omnamp;s complex! fumus, quas aluifle furorem iUu« ac primum excitauifle iudicauimus.nunc vi dedum eft de ratione ambitionis teterrima» atque exitiabili,qua deflagrauifle perpetuo Catilinam fuperiori diuifione demonftraui* mus. Cupiditates equidem plurimas in il* Io monftro , calamitofas ac nefarias omnes periæpe Indices animaduerti. Libidine vna pernitiofiflimam in primis confpicere vifus fum,temcrari{e cuiufdam,atq; inconfydera* tae ambitionisiqua duce properaffe nec vUo ftudio vnquam confcifcendarumopum,nec vUo deiyderio dignitatum abftinuifte repu* tatus eft.Putabat cnimfe fruftra nobiliflimo genere natum, fruftra virtutes eximias cor* poris atq; animi cofecutum fuifletni omnia diuina,atq; Humana truculentiflimo genere cupiditatis inquinauiffet, quos'q; cernebac o.ij.

POR. LAT. DEC LA.

cjccelJere Romæ præftantia quadam di'gni'ta tis Î bearifïïmos eos effe, SC fine dubi'o Dijs çquiparâdos forearbitrabatur.Id genus ve« ûnæ cogitationis hominem, fuapte natura præcipitcm atq; incófyderatum compulit in abominandas acnefarias vitæ cupiditates. Is'q; nuper comitijs cófulanbus (quâdoqui* dem fuffragia curiæ, propter impendentem metû Parthici belli,diligétcr enucleata fût) quas non adift Senatorum voces,ant quo» duiû confeffus,partim pecunia,partim ob« fecrationibus non obeundos fuppliciter, ac contaminandos eflc iudicauitr' NuUi tarnen ad dignitatem gradus, neq; infanienti, ncqj anhelanti bono cädidato patuerunt.Eadem ratio fceleratæ libidinis ilium ad maior,é vim fcclerum pauloante concitauerat. Pifonem meminiftis egregia virtute adolefcetem,ni« fi amp;nbsp;idem cupiditatibus obteperare confue« uiflctrcalamitofam fibi,ac multis in vrbe fe« ditioncm cxcitaffe.cuius infigni familiarita« te atque amicitia,Catilinam vfum fuiffe ne« mo eft qui nefciat; nec modo coniunxiffe fe temerario iuueni, verum etiam ilium de fuc ccflu rerum fuaru non mediocriter trepidan tem,in audacia fimul ac fententia confirmaf fe,cum fe illi vigilantiffimum focium ac ia« tellitem fidiffimum rcgendæ,gubernandæ'lt;5 coniurationis fore polliceretur. Q.uod fi vo tis fcekratorum hominum fucceifus afpiraü

IN L. C A T. 107 fènt'.quanta fir a ge ciuium creditis,aut qua« to diluuio facultatum vrbanarum ruiturarn fuiflie deteftabilcm.horum,atq; execrandam impietatetn.'' Verum ij cælites »quorum au« fprcifs princeps ac parens huius vrbis Ro« mulus»pulcherrimi impen'j Romani funda« menta iecititriftifllmam cladem»ac conatus perditos nece adolefcentis interccperunt. Pifone mortuo conquieuifle Catilinam dice inus,aue incœpti temerarii pœnituiffe/Non pœnituit modo,nee requiefcendum fuifle ar bitratus eft'.fed rurfus alio furori acceffit.Nó confueuerat animus perpetuis cupiditatum flagitifs exercitatus prima deftitutione for« tune refrigcfcere,ac cófternari:fed vix fepul ta memoria Pifonianç coniurationis,L.ade ptus eft Sidicinum,potentiffimum quidem hominé, ac tunc furenté fingulari ftudio re« rum nouandarû.Verû ca fax incédi),rurfum benignitate Deoru immortalium,fumma'q; virtute cófulum reftinétaeft-Non obdormi« £cit tarnen Catilina,his deftitutus euentis vi giliarum fuarumtfed rurfus fçuit immanior» SC quam Rempu. feruitio non potuerat ob« tuere, deftrangulandam penitus ac tollendâ cogitauitiSceleratusin omnem vrbé,quam toties infidijs appetiuiflet. fceleratiflïm’ vc ro in patriam, cuius extant in ilium fumma commemoranda monimenta benefi'eio« tum.Rcminifccre quafo Catilina »rcininifce«

POR. LAT. DE CL A.

re ferrumilbad fceleflum,3tque illas nefarfas faces ,quas rftis faniftiffimrs pœnadbus, atq; ifti pulchcrrimæpattiæ rainitaris,non ad op pugnandam vrbem, neque ad earn concret mandam tibi datas futïïejfed potiusad fàlu tem ciuium, dtgnitatê imperij, libertati's'q; noftræ defenfionem . Per Deos tmmortales oro te Catilinaifi patria tecum his vocibus vteretur, quid efles üli quæfo refponfurus? Ego te paruulu Catilina, cû in primis ornao tiffimo genere getis nafei voIuilTem: deinde fummis dotibus exornalTemjtum corporis, tumanimi’.tum duabus rebus inftituendum putaui,ferro,acfl3mma,quibus effet parata tibi facultas, tum amplificandi imperif mei, tum defendédç public« libcrtatis.quid earn vim armorum in vifccra nortra torques f'aut quid conuertis in exitiû ciuium meorû,infti tutam diligentia mea,tneis q; rationibus eru ditam,dimicandi facuItatem/Maiores cótra tui fummis à me benefieij's atq; honoribiis audit pro magnitudinefufeeptarum digni« tatum, pulchcrrimas in vrbe, fepenumero leges, pro præftantiabeneficiorum, clariffi^ mas ex hoftibus vidorias referre confueue* runtitu mihi Indus acerbifïïmos parastpro fumma copia bencficiorum meorum,tu cæ des ciuium,tu domorum incendia »tu vexa« tiones virginum,tu vaftitatem vrbis,tu ge* tius atrociffimae ferttitutis.O ctudeliffitnutn

IN L. CA T. nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;IÖ8

hotninum genus , amp;nbsp;ab omni penitus hu* mam ta te dereliâum : tu Hudio flagras eius vrbis euertendæ gt;nbsp;quam nec Carthaginicn« fium aftutilTimi doli j nec Numantinorum cximiæ vires,nec Græcorum erudita,amp; pras clara ingenia labefaftare,obfcurare'q; potue ïût.Q_uod fî citentur hi populi rurfum diui« nitus,atq; iflæ vrbes redeät in ilatum vetu* ihffimç dignitatistcertè non ipfo fcelere tuo quicquam in me crudelius,nec quicg maius extimefcendü molituras fuiffe prçdicabunt. Sed ad te redeo. Temperarem ego memet mihi»curfum'q; iftum violentç orattoms for fitan rcuocandum elTe iadicarem,tum ab o* dio tuojtü ab ipfa dicendi acerbitate,fi que in te fenfum patriae charitatis afpiceré, aut vllo te puniäo pofle arbiträrer fcelcratam iflam mentem rclinquere. Sed id genus eft cupiditatum tuarum,vtreftinguendaru for« fan rationem aliquam confequi poffisjana* darum nullamtnec te prius amiirurum per« uerfitatemiftam animi puto , quàm vitam amifcris . Veilem reuiuifceres Hala Seruili: non expedareinus fentétiam iudicum, nelt;ÿ abuti maießate Senatus,atq; autoritäre po« pull Roma.fi magnitudiné tanti flagiti) fan« guine tuo ftatim expiauifTes.Nam de Sena« tus voluntate nihil ambigimus : modo non impediretur legibus,répété profeâo fueras pcenas impietatis tuae dignilïïinas laturus«

P OR.L AT DECL A.

Vtfnam Deorumimmortalium munerc,Iult; dices, mentem atque animuin huius intro« fpiceremus’.ne qua vobis fieret puniendi du bitatio,qui tantum fcelerum ingenio confia uÜTet. Vidcretis enim mentem anhelantem triftiflîmum genus minarum,mctem debao chantem inaudita feritate,furentem incrcdi bili vefania,fiticntem cruoris vrbani,prædæ auidiflïmam»vobis atq; omnibus ferro fiam lt;na'q; minitantem.CatiIinam vobis demon* ftrauimus »Indices »irritatu m perfçpc »repui» fis comitiaIibus:nuU3svocum,aut fufFragio rum corruptelas fuifle prætergreflum:dein* de nuKis rationibus infraftum ac perterritû. De perfeuerantia fcelerum fuorum extitifle, quibus animaduerterefanè potefîis,quanta femperimmanitate laboraucrit ambitionis. Supereft nouidîma pars diuifionis.Grex ip* fe fodalium Catilinæ truculétus atq; amens » cuius in manu non exiguam rationem fuif* fe diximus excitandsc coniurationis. Len* tulus fiquidem ftCethegus terribilia porten ta noftræ ciuitatis , furiæ'que vel certiflimæ populi Roma. multade magnitudine fua in ipfis concionibus,multa de dignitate impe* ri) fui futuri palàm prædicare confueuerût: tanquam fi Deorum immortalium concilio interfuiffent. Primum,Lentulus inlibris Si byllinis, nefcio quid perfpexifie fe prædica* bat,quod yiii acutifiimiatqne peritifiïmi L,

IN L. CAT. 109

Cornelius,ac Cn.Pifo cuftodes publicaruni cerimoniarum, nequaquam profpicere po* tuerunt.Lucetn nanque ait,nefcto quam de domo Cornelia quondam prodituram fore, quæ gloria nominis fui Romanum Impcriû fimul Sc complexura fit 8C illuftratura : eo'qi genere vaticinif dignitatem fuam portendi fataliter pucauit.plane'q; opinatur fatifui ra tioneminipfa latebra Sibyllinæ diuinatio* nis , tanquam in equo Troiano delitefcen* tern . Ego vero Sibyllam fine dubio fapien« tiflïmam muliërem fuifleiudico, vifam'que i'doneam Difs immortalibus,cuiiïngularem quandam vim diuinandi concederét. verum iUam,deIirâ penitus, ac prorfus csccam fuif* fe affirmarem, fi qua fpem dignitatis in hac crudeliffimapefte rcpofuiflct. Siquid tarnen eecinifle vifa eft , quod ad Corneüam gen« tem pertinere videretur: vim omné illius di uinationis in vno L.SylIaconfumptamfuif fe iudicemus,cuius pauloante Respu.fenfit amp;nbsp;crudekifimam fimul,amp; ampliffimam pote ftatem.Nec ego Deos immortales buicim* perio tam infeftos elfe reor,neq; à falute po puli Ro.tam abhorrentestvt homini demé* tiffimo regnum concederent,huius fanâiiïï inæ, atqueoptimaeciuitatis. Syllam profe* fto crudelitas vicittatipfe maximarum lau* dem virtutum, SCrei militaris fummâ ac fin* guUrem gloriâcôfecutus ed.Lentulû yamp;o»

POR. LAT. De CL A.

nuUas viâoriç nofîræ ciuitati, nullum Hudiu armurum, nulla praeftanria virtutis,autinge m'j commendauic. Q,uæ veto non tabernæ potlus,autqui non greges infamium homi* num, Sibyllinum iftum principem conccle* brarunt/nam vitam eius commcmorare no eft neceffe, verfatam fcmper in obcundis li* bidinibusjac focietate turpifTimorum homi num nobilitatam.nihil in eo fanguinis auici, nihil induftrig Romanæ,nihil fplendoris do« mcftici,nihil auitae frugalitatis. Fingite vo« bis,Iudices,fi'ngite dignitatem huius homi* nis, turn florentem amplilïïmo magiftratu, turn omnibus populi Ro. muneribus exor* natam : quantum quæfo fanguinis ciuilis in foro,in curia redudaturum efle creditis.''aut quanta vim libidinis,atqueimpudicitig per omnium ciuium cubicula demanaturami' Profedo dignitatefretus ea : quae priuatus concupiuiftetjfine dubio confequeretur. fcr rctur amensin omniainec vllg rationes con* filiorum aut pudoris, nee vUa ftudiahuma* nitatis refrenarent prrccipitem atque incita* tû curfum vetuftçcrudeiitatis.Ccthegus in* fcriornobilitate atq; ingenio,vehemetia fu* roris longe immanior,parum à Lentuli fom nio difeedere vifus eft.Verum infaniâ leuiiÏÏ mæ opinionisjmodefliore loquendi rationc contegere veile videretur . Genus eft idem tarnen futotis, eadem'que ratio concélébra*

IN L.CAT. IIO

tx diuinationis.Tales hifcelerum artifices» j ambo'q; concitati ad euertendam Rcmpu. i partim à vefana fpe vaticinif comemoratt,

partim à nefaria fcelcrum aiTiduitate,Catili« nam offenderunt,nouis rebus ftudcntemtcu ins præfidio cófilio'que cupiditates fuas,ita iuuari poffe facillime crcdiderunt,fi viro fo* ciorum copiofiffimo fefe coniunxiiTcnt. Eft enim in illo monftro, ficuti pauloante tetigi mus, vis eximia facetiarum, 8C ratio quædâ adumbrata virtutum, facilis ad comprehen dendu omnium hominu familiaritates. Hue igitur Catilina adepti Cethegus,Lentulus, R ipfi lenocinijs fuis infignes : ad omne ge« nus beneuolentiae fubeundum deflagrare cob perunt, admirabili quadam cupiditate, feu diripiendæ vrbis, feu potiundæ dominatio* nis. Hæfunt Indices,huius nefarij facinoris ‘ abominandæ faces, hi funt crudeles ignicu*

Ii,quibus exarfiife Catilinæ ferocem animS facillime credendum eft.Talibus initijs con# fociati principes nefandç coninrationistma# num exiguam defperatorum hominu » atq; obrcœnæ iuuentutis, pedetentim coegerfltt coalt;ftam,quid vellentjedocuerut; edodam I pari cupiditate fceleris inflammauerunt: In* flammatam denique pepulerunt, vt in om* nium noftrum facultates,ac vitam facillime confpiraret.Furias iftas audiflis Indices,co* modilHmas ac paratas» non modo ad yluos

POR. L AT. DECL A.

cótnoucndos m omne facinus,verumetiam ad mortuos ex ipfo hercbojincdijs'q; buftis excitandos.Reperti funt turn atrociffimi fee lens patronitqui'q; i'mmanitatem deteftad» rei,turn contegcre verbis,turn cxcufare co« natifunt L.Hortenfiusvireximia charitate Reip.ffimis'q; ornamentis præditus, SC feien tiac,amp; moderationis »nequaquam omnia ere denda efle dicit:iubet'qj grauiflïmis homini bus faeilitatem iudiciorü diligenter efle con tinendam.Primum affirmât Catilina in per« petua cuftodia Senatus extitiffe. deniq; nu« quam ferme difeeffifle à latere Publij Cepio nis nobiliflimi ciuis,atq; integerrimi viri:ita vtlepide dicat, difleparationi eorum, folem orientem vnquä,neq;occidcntem in* teruenifle.Credo equidc fapientiflimum ho minem Hovtenfium,vt eft innocentia fingu lari,fumma'q; virtute, cunfta ipfa quæ gra* uiflime fimul atq; ornatiflime coplexus eft. ita vera effe,ficuti dixerit,cxiftiraare.fed 1Ó» ge graditur à fentêtia mea.Q_uæro igitur de tc L.Hortenfijteq; obteftor, atque obfecro per ipfum ius vetuftiflimae noftræ familiari* tatis.fi L.Catilinam cóftat dies omnes,oin nium ciuium confcientia,fiue in foro,fi'ue in turmis agere,nunc ftipatum cateruis exole* torum fuorum,nunc vero gladiatorijs agmi nibus per ora vulgt paUm obuolitarc:fi ma nifeftû eft nodes omnesj aut in luftris fcot*

IN L. CAT, III

toram,aut in antris M. Leccæ ducerc,vin»

tuo mdicio,non abhorrentis à Reip.charita

te:quideft,^illum obuerfatu dicasin perpe tua cuftodia,atq5 oculis Senatorum/nifi for te cuftodiam Senatoriâ vocas,vel exiguatn morâ in ipfius curiç côcilijs obeûdis.Q.uod vero pertinet ad ipfius Cepionis familiarita tem affiduain, beneuoiêtiam'q; fîngularem: nthil eft quod infimulationi noftræ derogan dum elfe iudicetis . Diximus enim fuperius ingeni) Cacilinç miros atq; occultiifimos cf* fe receflus,nec qui cognofci, feu perluftrari

facillime poffent. Vigent enim in ilia clade nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;j

res diuerfiffimas pariter, continentiajamp; libi* do.Nihil illo perfæpc affixius ad tollenda bo norum confortia: nihil folertius ad illis infl« diandum.nihil illius munifi'centiainfignius: nihil auidius rapacitatetnihil acntius confl* lioxnihil tetneritate contemptibilius.qug cu ita fintjCepioné admirabimur in tantis via« rum ambagibus errauifler'Me me,quern fa« teor ludicesjvetuftiflimaquadam familiari« rate Catilinae coniunétum perfæpc delirauif*

fe miris perplexionibus illius, neq; vnquam nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;!

certi quicg in illo ingenio comprehedere po nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;■

tuiffe. Nihil igitur erit miri,fi virum integer rimum Cepioncm verfutiflimi hominis doll atq; incôftâtiffimi mores fefellerût.Non erit itaq;,neq; prudétiæ tuæ,neq; grauitatis Hot tenflj,candidilfima opem humanitatis tuiegt;

PORt LAT. DE CL A.

fammam'q; dicendt copia fontibus iplts pol liceri i aut quain befliâ irretitam iudicio tc» nemusjdiffolutam atq; exultatem Reip.ini’* mittere.Q,uod te nung commiffuruni fuifle arbiträrer,nifi qui me mores,i]dem te Cati« Jinae fine dubio fefellerunt. Satis oftentatas vobis putamus Indices,tu rationes pericu« li noftrijtö hui? immaniffimi fceleris atrocp taté.Nam fi odio Senatus pro maximo Ca* tilinam arfifle demóftrauimus, fi rationes vi tÄ fuas veteres ac nouas in exercitatione te* terrimarum libidinu coUocatas ,fi fpem per* fïciendi fceleris Iiomini profequétiiïïmo ini* micitiarum, fi deniq; locorum ac temporis opportunitates extitiffe, prsïterea fi rabiem quâdam ambitionis in illo fuifle diximus,fi nullam poteflaté refrenandarum libidinum» aut vllum pœnitêtiçlocû,poftremo,fi copia innumerabilem defperatæ iuuentutis cum il Io coniunftam fuifle patcfecimus,amp; earn fi* mul oftendimusfuopte ingenio,furétem in* credibili audacia, fummdq; cupiditatc pro* dendae,ac vexâdæ vrbis inflammatamtquid eritludiccs,quod dubitetis deliberanda pa* tria,deq; vicifcédi crudelilfimi fceleris imma nitate/Nouiftis enim facinus inauditum ora nium hominum memoria,facinus atrox,fu perbum, nefarium,perniciofum, remotiffi* mum ab omni humanitatc,Icge,cófuetudi« i^etcuius aceibitatem» fi minus animo bene

IN L. C Aï. II®

perfpexiflis ,quxfo mecii diligenter attcndl« nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;I

te fcelus illud ludiccs.Euerfionem neferiam tnoliebatur ampliflîmç noftrç dignitatis,in* teritum crudeliffimû Senatorij ordinis,cæ* dem communem omnium bonorum.huius fceleris libido repofita erat indiripiédis om* nium ciuium facultatibusjatq; opprimenda vrbis Iibertate.huic fceleri parabantur tcter rimæ coniugum,acliberorum noftrorum ve xationeSyin hoc fcelere verfabatur deniquc faces inferendç penatibus noftris,cxpilatio* nes ædium,ftupra virginum Veftalium, lu* âus ac mœror miferabilis vniuerfç ciuitatis.

Q_u£C fî vobisjvt funtjindigna atq; intolera bilia videnturmon iniquum crit,autores ho rum malorû multare tcterrimis fupplicifs, cladem'q; omnium crudelilRmam è vifceri* bus Reip.propulfare.Tenetis exempla ma* iorum,atq; omnium gentium autoritärem, qui Temper fummas amp;nbsp;fin gu lare s pœnas in eo genere hominû confumédas eile putauc* runt,qui rationes habuiffent, aut prodendæ patriac,aut opprimendæ publies libertatis. Nihil igitur crit impedimento,quin audaciâ crudeliflïmi hominis Catilinæ, crudeliflïmo genere fuppliciorû expictis, amp;nbsp;vltionem ex tllorum cruciatibus ac pœnis capiat Refpu* blica quorû erat conflagratura manibus,nifî fanâinîmi imperij Romani euftodes ac vin* dices Di) immortalcs nefarijs yotis obftitif*

POR. LAT. DECL A.

fent. Crédité Iudices,hodicrno die confurte xiflc vniuerfam vrbem confpeduram ex iu* dicio veftrojplane'q; animaduerfuram,quid in pofterum de falute fua, de'q; facukatibus fuis fperandum fit.Crédité item vim vniuer fam flagitiofç inuentutis^aut hodierno Cad linæ fupplicio fimul confictendâ fore,aut illi« US liberatione lætain atque cxultantem, no mukopoft in omnium noftrum perniciem vna cum illo celerrime confurreauram. Agi tur fiquidem hodierna veftra fentétia de ia* lute huius pukherrimas atque optimae ciui« tatis,dc ftabilitate imperij Romani,de legu tncolumitate,de libertate ciuium,de pudici tia liberorum ac coniugum veflraruni. Hu« ius enim peftis idem fcelus erat,vt non craf* faturum per capita paucorum,fed tanq atro cilTima vis veneni per omnc corpus vrbis demanaturum.quodfcelus, aut quam pefte fi vindicandü eile cenfebitis»vt reor,6C KeC» pu.defyderat:putate profedo Deos immor tales,amp; in primis Capitolinum louem fern« piternum cuftodem,ac vindicem huius im« perij,pro liberatis eoriim templis ac cerimo nijs,gratias nobis ampliffimas elTe redditu» rostputate pariter idem faäuram eife curia pro defenfa confulum vita, fcruata'q; Sena* torij ordinis dignitate:putate matronas vr« bis, ac liberos noftros ob feruatä pudicitiä, fupplices ac cógratulantcs vniuerfos ad ge*

.[ IN L.CAT. \r.ttf

nua veflra fefe obuerfaturos forctputate vi't gines veftales,atq; ipfam maieOatë atnpltlli tni numinisjob liberationem fuâ,runi.md vo bis læritia congratulaturâ: putate deniqj ci* ues omnesjob retenta vitâ,ac libertaté lüä» penates publicos pro conferuatis focis atqj ans»p3rietes vrbis pro teterrimo genere va ftitatis propulfato, ferme incrcdiblli gaudio exultaturos: putate tandé hodiçrnp ludicio paratü effe vobis, aut im mortale dedecus» aut memoria nominis fcmpitetnam. Multa funt equidc in hac^vita,quæ turpiter ap cala micofe negleda»reftitutioné tarnen quandä quodamodo patiantur.huius vero vindicä* äi fccJcrfs,fi ptælentéfdcultatepi negicxeri* tistfruftra poftea recuperandæ copia quære* tis.Aut hodie vobis propulfanda eft è vifce tibus Reip.peftifera vis calamitatisZjàut ipff patriæfine dubio concidcndu-Y^wip eligen du fitÎ ves videritis. t.Q.uid eßis lodices hu tnanicate tanta,ne focordia dicäjvt eoru vi* tam,ac fpiritu diutius in Kepu.çôtporari pa tidmini,qui vitae, iâluti'q; ciuium crudeliter i'nfidiati funt.''Ptæponite vobis ante oculos» ac meditatione crebra reuoluite dic illfi nefa •tium,qUQ falus omniû ciuiû,quo facultates noftrç,quo ipfaRefp.peritura fuerat.quâdo fcilicec afpexiiïemus beßias lilas emiflas car cerib^-pcr vrbé ojmnê,per domos nofttas fu rialiter exultâtes »ipfum'çy in primis miierâ*

PJ-

PO'R.LAT.DÈC LA» IN L. CAT»

di fatinoris Ducé ac principe Catilinâ,c8fi’r» tnatû höc iudicio,fpe plena »lætin'a geftieni» téfn,nûc hos ad cædem noftrâ, nûc illos ad rapinam atq; inflâmationéaEdium deuocan«» tem,coniuges è côplexibus noftris ad libidi hem viâorum raptç fuiffentdiberi ad flupra de gremijs parcntu extortiî prætiola fupeb lex afportata; tefta conflagraffent ignibusî corpora cæfa paffim iacuiflent:omnia deniq^ gemitUjfletùq; redudaffent-Haecfuiflct ima go miferrimç vrbis,quam vrbê à maioribus noftris ftorentiflïmâ accepimus. amp;nbsp;fi prohi* bueritis:ctarâjatq$ excellenté pofterisnoflris tradituri fumas. Per humanitaté deniq; vc» ftram vós obteftor aîq; obfecro Iudices,pct amorëhuiuS pulchertimaâ atq; inuiâiflïmte VrbfSîpet bmnia quîe Vobis iucûdiflïma iat in vitarprouidete itéra atq; itcrû,ne liberati quondam’tot ampliflîmis bellorfi periculis» tot imminétibus malis erepti,ntic per igna« uiam noftrâ,ac defidiâ periclitemur. eripite vitam ctuiû à miferanda crudclitate: proht«^ bete penates veftros à nefarijs ignibus; fer« ■uate pndicitiâ ncceflïtudinum veftrarô à te* tenimis vexattonibusJiberate templa Deo* rô àtriflibus rapinisîfubtrahite fortùnas pu blicas ab indigna direptione:protegite magi ftratus veftros ab inaudita feritateîdefendi* te deniq; vniuerfam vrbem ab hoc inufitato prorlus amp;nbsp;triftiffimo gencre calamitatis.-’’^

. nbsp;nbsp;nbsp;J'? î

rORATIOuLEPIDI CON. ADibfï r POPVLVM R.EX LIER IS /f ' •! HISTORIARVM C. cris id PI SALLVSTII. nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;KT

Lemêria Sc probitasve ftra Q uintes »quib’per cçteras gentes maxitni amp;■ clari efhs,pluriinum timon's mihi faciütad» nerfusTyrannidem L, Syllæ.ne quç ipfî nefan da no ænimatis,ca pa« rum crcdédo de alffsjdrcumucniaminiîprae* fertim eu iHi fpes omnis in federe atœ perfi dia fît» neqjfe aliter tutum putet» g fi peiot atq; inteftabilior metu vcftro ftierit,quô ca» ptiuislibcrtatis cu'ram miferia eximat,aut fl prouideretisjintutâdis periculis magis,q vl eifeendo teneamini. Satellites quidein ho»; mines maximi nominis non minus optimis maiorû cxemplis, nequeo non fatis mirari, qui dominationis in vos feruitiû fuû merce» de dant:8c vtrunq; periniuriâ malunt,quàin optimo iure liberi agcre.PrçcIara Brutorutfi atq; Acmiliorum 8C Luftatiorum proies,ge niti ad ea , quæ maiores virtute peperere»’ fubuertenda.Nam quid à Pyrrho,Hanniba. Ie,Philippôq;, amp;nbsp;Antiocho defenfum eft a'» liud quàm liber ta s, 6C fuas cuiq; fedestne eut

P-V’

ORATIO LRPIDI CONS.

nifi legibus pareremus.quæ cfiâa faeuus ifle Romulus quafi ab extemis raptatcncf.non tot exercituum clade, neq; Conf.Ä aliorum principnm,quos Fortuna belli confumpfcrat Ôttiatusyfed tum crudelior, cum plerofq; (c^ cundæres in miferationem ex ira vertunt. Q,uinfolus omnium poft memon'amhomi num fupplicia in poft futuros compofuit, quis prius iniuria,quàm vita certaftet: pra« uiffime'qjperfceleris immanitatem adhuc tutus furit,dum vos metu grauioris feruitij à repetenda libertate terreminii' Agendum atq; obuiam eundu eft Quir.ne fpolia veftra penes illos fint.Non prolatandum,neq; vo^» tis paranda auxilia:niß forte fperatis per tç« dium iam,aut pudorem Tyrannidis elTe^eu per fcelus occupata periculofius dimiffurüx At ille CÓ procelfit, vt nihil gloriofum, nifi tutü,amp; omnia retinendæ dominationis ho^ nefta çftimet.Itaque ilia quies SC otium cum libertate, quam multi probi potius , quam laborem cum honoribus capeffebant, nulla funt.Hac tempeftate feruiedumaut imperi* tandum, habendus metus eft aut faciendus Quir. Nam quid vltrar' quæ've Humana fu* perant, aut diuina impolluta funt^Populus Ko.pauloante gentium moderator, exutus imperio,gloria,iure,cogitandi,inops,defpe ftus'q;,ne feruilia quidé alimenta reliqua ha bet. Sociorum amp;nbsp;Latij magna vis ciuitat«

AD POP VL VM. Uf pro muleis Sc egregifs fadis àvobi’s data per vnö prohibentur : Sc plebis innoxiae patrias fedes occupaucrcpauci fatellites mercedem fcelerü,leges ,iudicia,,serariü prpui'nqjFaRc* ges penes vnüm.Deniqjnecis ciuium Sc vi» tsc Iicétia,fimul humanas hoftias vtddlis Sc fepulchra infeda fanguine ciuili. Eft'ne iuris reiiqui aliud g folucre iniuriam,aut moriper virtutér'Quoniam quidé vnum omnibus fi« né natura vel ferro feptis ftatuit. Neq; quii» qua extremam necelïïtatem,nihil aufus niit muliebriingenio expedat.Vcrum ego fedi*; tiofus, vti Sylla ait, qui præmia turbarum quçro'.SC bellum cupicns,quia iura pacis re* peto fcilicet:quia non aliter faluifatis'q; tuti in imperio eritis,nifi Vedius Picens, amp;fcri* ba Cornelius aliéna bene parta prodegerinc, nilî approbaueritis omnes proferiptiones innoxiorum ob diuitias, cruciatus viroruiu illuilrium, vaftatain vrbem fugaamp; cædibus bona ciuium miferorum » qualî cimbricam prædain vcnum,aut dono datam. At obie* dat mihi pofleflîoncs ex bonis proferipto* rum»quod quidem fcelerum illius,vel maxi mum eil-Non me»neq; quenquam omnium Tatis tutum fuiire,fîrcdefaceremusgt; atque tUa quâtum formidine mercatus fum pretio foluto iurcjdominis tarnen rcflituto.Neque pati côfilium eftgt;vUâ ex ciuibus prædâ elTe. Satis ilia fu«int,quç rabie contrada toléra* p.üj.

oratio le.CONS.ADpo.

uimus -Manus cóferentas inter fe Romanos f exercitus,amp; arma ab externis in nofmet ver fa fcelerü 8i contumeliaru omnium finis fit: quorum adeo Syllam non pœnitet,vt SC fa,'» I da in gloria numerct,amp; fi liceat,auidius fa* • ceret. Neq; iam quid exiilimetis de illo, fed» quantum vosaudeatis,vereor.3S}e alius aliû pnncipem expedantes ante capiamini,non opibus eins, quae futiles Sc coituptxCût,fed vcftra focordia, quam raptum iri licet, 6c q audeatjtam videri felicem. Nain praeter fa*/ téllites commaculatos,quis eadenivult,auc quis non omnia mutata? præter vidoriatn, fcilicet milites,quorû fanguine Tarulæ.Scy ro'qr peffimis feruorum diuitiae partæ funt» an quibus prçlatus in magiftratibus capien* dis Fufidius ancllla turpis,bonorû omnium’ dehoneilamentû.ltaq; maximam mihi fidu* ciam pant vidor exercitus.cui per tot vul* nera amp;nbsp;labores nihil præter Tyrannum quç* fitrim eft î nifi forte tribunitiam poteilatent euerfum profedi funt per arma côdita à nia loribus fuiSjVtitj; iura amp;nbsp;iudicia fibimet ex* torquerét, egregia fcilicet mercede cum re* legati in paludes 6C fyluas in contumeliamc atq; inuidiam fui præmia penes paucos in* telligerent. Quare igitur tanto agminegt;at(ÿ animis incedit/ Q,uia fecundæ res mire funt vitifs obtétui.quibus labefadatis,quàm for tnidatus antea ellytam contemneturfniû foc

OR A.P HIL.IN SENA, te fpe concordiæ amp;nbsp;pacis ,quæfceleriamp; par* ricidio fuo nomina indidit. Ncq; aliter R.P. amp;nbsp;belli ß'nem ait, nifi maneat expuUä agris plebs,prgda ciuilis,acerbiiïïma,ius iudiciûcp omnium rerum penes fe,quod populus Ro. fuit.quæ fi vobis pax SC concordia intelligu* tur,maxima turbamenta Reipu. atq; exitia probate,annuité legibus impoßtis. acctpite otium cum feruitio ,amp; tradite exemplum po fteris ad Romanû Po.fuimet fanguinis met cedem circûueniendâ. Mihi,quanq per hoc fummû imperiu fatis quæfitu erat, nomini» tnaiorû,dignitati atqj etiî prçHdio'.tamé nó fuit cófiliü priuatas opes f3cere,potior'qj vi fa eft pericula libertas quieto feruitio. Q.U38 fi prob3tis,adefte Q.uir. amp;nbsp;bene iuuantibus Dijs M. Æmilium Gonf.ducem amp;nbsp;autotent fequimini ad recipiendam libertatem.

ORATIO PHILIPPI IN

SENATV. -

H'li'

Axime vellem P. C. Remp. quietam efie* aut in periculis à pro* ptilïïmo quoq;defcn-gt; di,deniq; praua incte«^ pta confultoribus no* xç efle’.fed contra,fe* dicionibusomnia tui* jKiii).

t» R ATI o PHILIPPI'-» bata(üt,amp; ab ij's quos probibere mä^iS de* cebat. Poftremo quç peffîmi crcuere,ea à. bonis amp;nbsp;fapiétibus faciéda fût. nam bellum atq;arma,quanquamvobis in» Ulfa, tarnen quia Lepido placent» (umenda funtînifi forte,cui pacem prçrtare,amp;bellum pati confilium eft. Prö Dif boni,qiii hanc vr bem omiffa cura adhuc regitis: M. Æmilius omnium flagttioforû poftremus ( qui peior an ignauior fit, délibéra« non poteftfèxerci tum opprimendælibertatis habet,6C fe con* tempto metuendum effecit-Vos muffantes tiretraftantes verbis amp;nbsp;vatum carminibus, pacem optatis magis q defendttisi'Neq; in« telligitis mollitia dccretorum vobis dignita« tem,illi metum detrahiiatq; id iure, quonia ex rapinis cófulatum,ob feditionem prouin ciam cum exercitu adeptus eft.Q. uid ille ob bene fada ccepiflet,cui9 fceleribus tâta prç» mil tribuifiisi' At fcilicèt cis, qui ad poftre« mû vfq; Iegatos,pacê,côncordiâ,S: alia hu* iufeemodi decrcuerût,gratiam habeo pepe» rilTc,irrimodefpeÄiamp;indigni Reipu. habiti prædæ loco afftimâtur. quippe metu pacem rtpetentes,quo habitû amilërant.Equidem à pn'ncipio turn Hetruriam coniurare,pro* feriptos accerfiri,largitionibus Remp.lace* rari videbarntmaturandum putabam,amp; Ca tuli confilia cum paucis fecutus fum.Cæte* rum dli qui gentis Ætniliae benefadU extol*

’ ÎN^SE^A^T'V. 117

Icbant,amp; ignofcendö poftuli Ro.magnftudi nem auxiffe:nu(g étïatn turn Lepidum pro* greflum aiebant.K cuni priuata arma oppri mcnda: libertatis cœpiflct; flbi quifq; opes» aut patrodnia qnærendo confilium publicâ corruperunt.Attamen eratLepidusîatro cû Calonibus SC panel's Sicariis,quorumnemo diurna mercede vitain mütauerit. nunc cft pro confule cum imperip non emptOüfed da to à vobis, cum le^tisadhuc iure parenti* bus:amp; ad eum côcurrere homines omnium ordinum corruptifiïmi, flagrantes inopia 8C cupidttatibus,fcelcrû confeientia exagitati» quibus quics in feditionibus, in pace turbæ funtjhi tumultû ex tumultu,bellum ex bel« lo ferunt. Saturnini ôlim,poft Sulpitif,dein Marij,Damafïppfq;. riûc Lepidi Satellites, præterea Hctruna,atq; omnes reliquiæ bel* îi arreftæjHifpaniæ armis folïcitatîc. Mithri dates in latere veiftigaliura noftrorum,qut* bus adhuc fuftcntamurgt;diem bello circûfpi« cit. quin praeter idoneum ducem nihil abeft adfubuertédum imperium. Q^uod vos oro» atq; obfecro P.C,vt animaduertatis,ne pa* tiamini licenriam fcelcrum,quafi rabiem ad intègres procedcre.nâ VBI MALOS prç mia fequuntur , baud facile quifquam gra* tuito bonus eft. An expeftaris, dum cxerci* tu ruriijs admoto,ferro atq; flamma vrbem inuadatr'quod multo propius ell ab eo,quo

, ORATI-O.;ÇHI.LIPPI

»gttat ßst« » quàm ex pace ftconçort^ ad arma dullia ,quæ ille aduerfum diuina 8C; hu mana omnia cœpit.Non pro fua,3utquoru fimulat iniuria:fed,leguin, ac Iibertatisfub« uertendæ. Angitur enim* aclaceratut aoimt cupidine: noxarum. tnetu» exp^rs .çoififilii (inquiesjhçc atq; lUa.tentâs mctuit otium* odit beHum. Luxu atqj IicenriajçatepdÔjVl* dct, atquc ^terim alîutitur veftra fccprdia. Neqj mihi fatis conf^il eft,' metuman igna« uiam*an demcntiamçam appellem,qui vb demini intenta mala quafî fulmen optarcjfe quifquepe attingat.Sed prohiberez cona ri qmdem,amp; quçib confydcrate»quàm con* nerfa rerum natura fît.Antea malum publia cum occulte,auxilia palàm infîruebanturtSf eo boni malos facile anteibant.Nunc pax file Concordia dillurbantur palàm, defenduntur occulte, quibus ilia placent, in armis funtî vos,in metu.Quid expcftatisinifî forte pu^ det, aut piget rede facereZ an Lepidiman* data animos mouent i qui placerc ait, fua cuique reddi » amp;nbsp;aliéna tenet. belli iura re* fcindiiçum ipfe armis cogat.ciuitatem con« firmari,’qui ademptam negat.cocordias gm tia tribpnitiam poteftatem reftitui j ex qua omnes difcordiae accenfîç.pefîime omnipm, atqiie inipudentiflime ^tibi'nc egefläs cfui? pmj Sc ludus curæ (unt: cui nihil eft domi, njfi ariws.partuni, aut per iniuxiam / Alte*

IN SENATV. Ii8-turn confulatum petis;quâfi pn’mum reddi* dcris. Belio concordiain quæris, qao pares diHurbacur,noftri prodiror,inis inuidustho ftis omnium bonorumjvt te ncq; hominum neq; Deorö piide3t,quos perfidia,aut periu rio violaftirqui quâdo talis es,maneas in fé» tentia Sc retineas arma.Te hortor neu prola tandis feditionibus finquies ipfe) nos in foligt; citudine attineas,neq? te prouinciæ,ncq5 Ic« ges neq; Di) pénates ciué patiuntur. Perge qiiç cœpifti, vt q maturiflime mérita inue* nias.Vos autêP.C. quoufq; cûdando Rép. intutam patiemini,amp; verbis arma tétabitis^ Deleftus aduerfum vos habiti.pecuniæ pu* blice amp;nbsp;priuatim extortæ . præfidia deduda atque impofita.ex libidine leges imperâtur, cum intérim vos legatos amp;nbsp;décréta paratis.’ amp;nbsp;quanto me Hercule auidius pacem petie ritisjtanto bcUum acrius erit;cum intelliget fe metu ma gis,g çquoamp; bono fuftentatum. Nam qui turbas amp;nbsp;cœdem ciuium odiiTe ait, SC ob id armato Lepidovos inermes retinetî quae vidis toleréda funt,ca cum fiacere pof«-fit is, patiamini potius ccnfet.ita illi à vobis pacem, vobis ab illo bcllum fuadent. Hæc îï placent, fi tanta torpedo animos oppref* fit,vt oblitifcelerum Cinnæjcuiusin vrbcm teditu,decus atq; ordines omnes interierût, nihilominus vos, atque coniuges Sc liberos Lepido pernulluri fitis:quid opus decretis/

OR ATIO/C.-COTTAE CONS.

quid auxilio Catuli.''quin is amp;nbsp;alij boni Rép», fruilra curant. Agite vt libet. Parate vobis Gethegos,atquc alia proditorû patrocinia, qui rapinas Si incendia inftaurare cupiunt,amp; rurfum aducrfum.Deos penates nianus ar* mareSihlibertas Si bella magis placentîde* ccrnite digna nomine, amp;nbsp;augcte ingcniu vi* ris fortibus.adeftnouus exercitusjÄ ad hoc coloniæ veteruni militû,nobilitas omnis,du ces optimi.F O RT v N A meliores fequitur. lam ûla,quç focordia noftra coUeâa funt,di Iabentur.Q,uare ita cenfeo,quoniâ Lepidus cxercitum priuato côfilio paratum cû peffi« mis 6c hoßibus Reip.contra hui^ ordinis au toritatem ad vrbein ducit,vtiAp.Claudius interrex cum Q,.CatuIo procôru.amp; cscteris, quibus imperium eft,vrbi præfidio fint,ope ram dent,nequid Resp.detrimenti capiat.

ORATIO C. COTTAECONSV* LIS AD POPVLVM.

Virites, multa miht pericula domi, mili* tiç »multa aduerfa fue rc'.quorum alia toléra ui,partim repuli Deo rum auxih'i's amp;nbsp;virtu* te mcan'n'q; his omni bus, ne(ÿ animus ne* gocio dcfuit,neq^ decretis labos.nxalie,fccû»

AD P O P VIVM,

dae'q; res opes,nÓ fngemu mihi mutabSt. Aé contrasin his^niferifs cunóta me cum fortu* na dcferuere.Prçterea fenedus per fe gram's curam diipltcat, cui mifero afta iam ætate» ne mortem quidem honeftam fperare Beet, nâ fi patricida veftrifum,amp;:bis genitushic* Deos penares mcos,patriam'que 8C fummS imperiü viïia habèo’.quis mihi viuo crucia* tus fatis eft/aut qüe peena mortuo.''Cüm d* mni'a memorata apud inferos fuppBcia fee» Icre meo vici:à prima adolefcétia in ore ve* ftro prfuatnsamp; in magiftratibusegi.qui lin gua,qui confiiio meo,qui pecunia voluëre, vfi funt. neqjego caIHdam facundiam, neq; Ingenium ad maicfaciendum exercui,auidif ftmus priuatæ gratiae, maximas inimicitias pro Rep.fufcepi, qui viftus cum illa (Ïmul, cum egens alicnae opis plura mala expeda* rem.Vos Q.üirites rurfus mihi patria,Deos pénates cum ingenti dignitate dediftis; pro quibus benefi'ci)s vix fatis gratus videar , fi fingulis anim3m,quam nequeo^cóceflerim. NAMVITA amp;nbsp;mors iure naturæ funtgt; vt finededecore cum ciuibus,fama,amp; fortunis integer agas. id dono datur,atq; accipitur. Confules nos fcciflis Q unites,domijbellfq; impeditiffima Rep.Näq; imperatoresHifpa nioe,ftipendiü,milites,arma, frurnêtum po« fcût:amp; idrescogit. quoniam defeftione fo» «iorö amp;nbsp;Sertorij per montas,neq; fug3,neq^

ORA.C.COTTAE CPMD PO» manu cercare poffüt,ncq; vtilia parare, exerft dtus fn Afia,Ci!jcfa'quc ob nimias opes Mi* thridatis aluntur. Macedonia plenahoftibus. eft,nee minus Italiæ maritima amp;nbsp;p-ouincia*. tum:cû interim vedigalia parua èc bellis in« certa,vix partem fumptuû fuftinent.ita claf fe,qua cómeatus vehebatur, minore, g an«, tea nauigamus.Hæc fi dolo,aut focordia no lira côtrada funt,agite vti libet:amp; ita fuppli cifi fumite.fîn fortuna cômunis afperior eftgt; quare indigna vobis,nobis'q;,amp; Reip.incipt tisï Atq; ego,cuius aetati mors propior eft, non deprecor fiquid ea vobis incômodi de» miturîneq; mox ingenuo corpoii honeftius# g pro veftra falute fine vitæ fecerim’.adfum* En C.Cotta Connfacio,quod fæpc maiores. afperis bellis fecere, youeo, dedóq; me pro Rep.quam deinde cui mandetis,circûfpici« te. Nam talc honoré bonus nemo volet: cû fortunæ , 6c pacis, 6C belli ab alifs aâi ratio reddcda,aut turpiter moriendû fit. tantum« modo in animishabetote,nô me ob fcclus, aut auaritiâ cæfum,fed volentem pro maxi mis bcneficijs anima dono dedifle. Per vos igitur Quirites 6C gloriâ maiorû precor,to« lerate aduerfa,6C confulite Reip. M V L T A C V R A fummo imperio ineftimulti ingétes, Iabores,quosncquicg abnuitis:amp; pacis opu lentiâ quæritis,eù omnes prouinciat, régna«; maria,terræ'q: afpera autfelfa bellis fine, .rt

. J ‘f ,T .•? nbsp;nbsp;nbsp;- jk rr r A »O

' OtRrATiO MACRI tRK;F1;» ■ ? -■lt;.ob!i-.dr''AD Pt/EB'E-M. •

?•’? nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;ilt'Z5 ■'i-itlj' - J :p'?.oh

' nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;Q-Otf« parp extftima

' nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;refis quid; int«r nis

' nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;â matofibu^feliâam

'Wbis, amp;nbsp;hoc à Sylla feruitiü in* mihi 'lt;^^lt;n^ûfûilfet;do eédum'qucÿ'quas ob initiriä4,8iquotiesÄ patribus armataplebes focéfltæt jvtiq; vindiccs parauillet omnis itt ris fof TfiTstinus PX. Nut hortari modo re« Uqnunï êft ,Ä fre pKihumi Via ,qua capclfen* dam aibitror libêrtatem .Neqoeme prseterit quStàs'o'pés^hobifi^rtïvfolus impotés irtanf fpvcic nra^ftratós'pcfiëré dominatfortc i'nci piS,qu3tóq?turiusÏaftïö noxi'orS agpat, g fo K ihnocêtès^. fed prâetérfpem bonâ tx vobis fqujemèfùm vtcï’t)flàfüiceftamfnisaduer* fa pralibertate potiora'eflc forti viro,quàm omriibo Mon certaüiflè.quanquam omnes a* lij cfeatfptb iure Veftro vim cunftam',amp; im pettafua gratia,ant fpegt;âut preemifs in vos conuertcrcîmelius'q; habent mèrccde dclin quere,qüàm gratiSà^cfté facerc.haque om* nés concèlFcre iam’fn pSUcorum dominario nem-,qtd {»er militate nomen,Sîrariura,ejret citus jtegna »prouindäs ,occupauere ,amp; arcê

ORATIO MARCI TREU.

Jiabertt èx fpolifs vdïristcnm interim more pccorum vos mulrictido fingulis habendes» fruêdos'q; praebetis exuti omnibus quç ma* iore^ reb^ere) nifiquia vofmctipfi per fuf* fragia9.vt pr«fidesgt;oltm,nüc dominos defti# naris.Itaqç cónceffcre lUuc omnes; amp;nbsp;mox fi veftra reeepcritis ad.vos picriq; f raris enim animus: eft,ad ea,qu^ placet defendéda )cas tera validiorü iuntuAn dubiü haberis ne oifi cere quid vobis vnkManimo pergêtibus pof^ ßt.quoB languidos/ocordes'q; perrimuere/' titfi fbtte C«; Cotta.e» fai^ione media Ç O $• alitcr^q metu i«ra qu^dÜ'T Rlt; P;l—irei|ituit. Sc quanquâ L. CinCült;s,prunus de poteflate T R\loquigt;aufus* mußäqribu^ vobis lt;;trcun« oentus rtat: tarnen, prias lUi inuidiâ tc,q:vô8 itMuriae perxcJuipt eft.quod ego;ne* queafatismirarl Q.uîri.Nâfpcnvfruflra fuif fe intellcxiftis Sylla

pofueKW reruiriû-finé,mali.credebatisi ortus eft longe faeuior Catulns.fumultus intercef« fit Bruto amp;nbsp;Æmilio Matnerco ç O amp;3., Dein G.Gurio ad exitium vfq; infontis tribuni do minatus cft.Lucullus fuperiore anno quan* tis animis ierit in L..Q.iiu]tiû;vidiftiSk quan tæ deniq; nunc mihi turbæ concitar^ur;quç profefto tneaftum ageK;ntur,fi ptiu5gt;quàm vos feruiendi fineinrfliiidQ™‘n-i,riqqis ^âu» tierant; Præfertim cum his çiuilit|US .^rmiM quot;dida aHagt;Sed certatum iVtrin^ de d^mina^

ORATIO MACRI TRI. PL. n« tione in vobis fit. Itaque caetera ex licentia» aut odio,aut auaritia in tempus arferejper* niäfit vna res modojquç vtnnq; quçfita eil» amp;nbsp;crepta in poftcrum vis tribunitiajtelum à maioribus kbercati paratum.quod ego vos nioneojqusefo'q; vt animaduertatisjneu no mina rerû ad ignauiam mutâtes otium pro feruitio appelletis. quo iam ipfo frui fi vcra amp;nbsp;honefta flagitium fqpcrauerittnon eft cö* ditio.fuiffet fi omnino quielTetis.Nunc ani« tnum aducrtite:amp; nifi viceritis fquoniam o* mnis iniuna grauitate tutioreft^aréhius ha* bcbunt.Q.uid ccnfes igitur aliquis veftrum fubiecerit/Primum omniuth omittendü mo rem huncquem agitis,impigr£clinguae,ani* mi ignaui,non vitra cócionis locum memo* tes libertatis.deinde ne vos ad virilia ilia vo cem,quo tnbunos plebei modo patritiû ma giftratum.Libéra ab autoribus patritijs fuf* fragia maioresvcftri parauerctquâuis Q.ui* rites in vobis fit,6C quae iuifa nunc pro alijs toleratisjpro vobis agercjautnôagerc ccr« te poffitis.Iouem aut alium que Deum con fultorem expedatis: magna ilia côfulum im periajamp; patrum décréta vos exequendo ra» ta efficitis Q,uir.vltrôq; licentiam in vos au ftum, atqj adiutû properatis. neq; ego vos vitum iniurias hortorjmagis vti requié eu* piatistneq; difcordias,vt illicriminanturjfed earum finem yolens iure gentium res repe« q-b

ORÄ.MACRI TRI.PL.AD PLE* to.amp;fi pertinaciter retineböttnoarma, neqj feceffionem tantummodo, fed nec amplius fanguinem veftrü præbean's cenfeo.Gerant, habeant'q; fuo modo imperia:querant trm« phos.MithridatéjSertoriü,amp; reliqui'as exu* Ium perfequantur cüimaginibus fuis. Abfi't periculum amp;nbsp;Iabor,quibus nulla pars frudus eftmifi forte repentina ifta frumentaria lege munia veftra péfantur.cû tarnen qui his mo dis libertatê omniû æftimaucre,hi profefto non amplius poflunt alimctis carere . nanq; vtilis exiguitate mors prohibetur.Senefcüt vires ,fic vt ncqueabfolui cura familiari tarn parua res poffit. At amp;nbsp;ignauiffimi quiq; te« nuiffima fpe fruftrantur. quç tarne guis am* pla, quoniä fetuitij pretiü oftétarét.’cui’ tor pedinis erat decipi veftrarü rerü vitro in« Muria gratiä dcbere^Näq; alio modojneqj va let in vniuerfoSjneq; conabûtur.Cauédus ta mé doP eft. Itaqj fimul côparât deliniméta, amp;nbsp;diffcrût vos in aduentu Cn.Pôp.qué ipfij vbi pertimuere fublatû i ceruices fuas,mox dépto metulaccrât.neque eos pudet vindi« ces vti fe ferunt libertatis tot viros fine vno» aut remittere iniuriâ non andere,aut ius no pofle defendere.mihi quidé fatis fpedatum eft Pôpcium tantæ gloriæ adolefcenté mâh le principem volentibus vobis effe , quàm illis dominationis amp;nbsp;focium autorem'que in primis fore tribunitia; poteftatis. Verum

EPIST.cn.Po MP.AD SEN. tzt

Quirites antea finguH ciues in pluribus, nö in vno cufti prçfîdia habebads:neque mor« taliutn quifquä dare aut en'pere taîia vnus poterac. Itaque verborum fatis diftum ett, neque enim ignorantia res claudit. Veruin occupamt neftio qua vostorpedoîqm'a ne» que gloriamouemini, neqç flagitio, cûftâq; præfenti ignauia mutailis abûdegt;libcrtateni rati, quia tergis abftinetur : èC hue ire licet, atque illuc muncra ditium dominorû.atque lïæc cadein non funt agreftibusjed cedun* tut inter potetium inimicitiasjdono'qj dan* tur in prouincias magiftratibus, Itapugna« tur SC vincitur à paucis plebs,quodcunqj ac ciditj pro vida eft, amp;nbsp;ih dies magis erit. Si« quidem maiore cura dominationem illi reti nuerint,quàm vos repetiucritis libertateip.

EPISTOLA CN. POMP.

ADSENATVM.

I aduetfus vos, patri« am'quejamp; Deos pen» tes tories labores amp;nbsp;pe ricula fufeepiffié, quo« ties à prima adolefcé» tia dudu meo fceleftif ßrai hoftes fufi,amp; vo* bis falus quçfita efttni hil amplius in abfenté me Hatuiiretis,quàm adhuc agitis,P.C.qué côtra setatê proiedu

E P I s T. C N. P o M. A D s E N A.

ad bellum fçuilïïmum cum cxercitu optime merito,quantûeft in vobis,fame miferrima ' omniû,amp; morte côfeciftis.hac in fpe Popu lus Ro.liberos fuos ad bellû miiït/Hçc funt præmia pro vuincribus 8c toties ob Rép.fu fo fanguine/FeiTus fcribcndo,mittcndo'que legatos, omneis opes amp;nbsp;fpcs priuatas mcas côiümpfi: cnm interim à vobispertrienniu vix annuus fumpt? datus eft. Per Deos im-» mortales vtrû cenfetis me vicem çrarij prç* ftaret an cxercitu fine frumento amp;nbsp;ftipcndio habere pofle/Equidé fateor me ad hoc bel* lum maiore ftudio,quàm conlîlio profedû. quippe, qui nomine modo imperij à vobis accepto,diebus quadraginta excrcitû para« ui:hoftas'q; in ceruicibus iam Italiç agent«s ab alpibus in Hifpaniam fummoui: per cas iter aliud atq; Annibal, nobis opportuni^ pa tefeci. rcccpi Galliam, Pyrenæû, Lacetaniâ indigctis,amp; primû impetûSertorij vidoris, nouis quidem militibus,SC multo pauciori« bus fuftinui:hyemé'qj in caftris inter fçuiifi« mos hoftes,nôper oppida,ncq; ex ambitio ne mea egi.Q,uid deide pli3,aut expeditio« nés hybernas, oppida excifa,aut recepta e« numeré/quâdo R E S PL V S VALENT, g verba.Caftra hoihû apudSucroné capta, amp;nbsp;præliû apud flumcn Duriû,amp; Dux hofliü C.Herenmus cum vrbe Valentia,amp; exerci* tus deleti,ratis data vobis funt’.pro'que his

E P I s T.MI T H RI D. lîj

O grati patres , egeftatc 8c fametn redditîs. Itaque ineo amp;nbsp;hoftiii exerdtui par conditio eftnâq; ftipciidiû neutri datur,vilt;3:or vterqj in Italiam venire poteft.Q.uod ego vos mo neo, quæfo'q; vt animaduertatis, neu coga'* tis neceflitatibus priuatim mihi confulere. Hifpaniam citeriorem,quç non ab hoftibus tenctur, nos autSertorius ad internitionem vaftauimus,prçter maritimas ciuitates,quç vitrô nobis fumptuijoneri'que.GalIia fupc’ riore anno Metelliexercitum ftipendio, fru» mento'que aluit:dc nunc malisirudibusïpfa vix agitât. 'Ego non rein familiärem modo* verfi etiam fide confunipfi.reliqui vos eftis, qui nifi fubuenitis inuito 8c prædicéte me,ex creitus hinc,amp; cum eo omne bellum Hitpa« nifc in Italiam tranfgredientur.

REX MITHRIDATES

REGI ARSACI S.

Mnes,qui fecundis re bus fuis ad belli focie tatem orantur,confy* detare debet, liceätne tum paceagcrctdein« dc,quod quæritutjia^ fit.Tibi perpétua pace frui licerettnifi holles opportun! Si fccleftilTiini. Egregia fama, fi

EPISTOL'a MitHRIDATIS

Romanos opprefleris, futura eft.neque pc* teteaudeam iodetatem,amp; fruftra malamca Cum bonis tais mifceri fperé, atq; ca qux te morari poffe videntur. Ita in Tlgrancm re* centis belli,amp; mea res para profpcre,(fi ve* ta exiftimare voles J maxime hortabûtur.ille enim obnoxius,qu31em tu voles focietatetn accipiet. Mihi fortuna multis rebus ereptis vfum dcdit bene fuadendi: amp;quodflorenti* bus optabile eft t Ego nó validiftimus prae* beo excmplu,quo redi^ tua cóponas. Nâqj Romanis cum nationibus,populis, regibus cuftis vna amp;nbsp;ea vctus caulfa bellâdi eftgt;cu* ptdo profunda imperij amp;nbsp;diuitiarû:qua pri* mo cn Rege Macedonû Philippo bellû ium pfere, dû à Carthagintenfibus premebâtur: amicitiam fimulâtes,ei l'ubuenienté Antio« chum côceffione Afiæ per dolû auertere, ac mox à Philippo Antiochus omni cis Tau* rû agro , amp;nbsp;decé milibus talentorû fpoliatus eft. Perfen deinde Philippi filiû» poft multa (( varia certainia,apud Saiîiothracas Deos acceptû infidêjcallidi repertores perfi'diç, quia pado Vitâdederant,in fónij's occidere. Euniené cuius amicitiâ gloriofe oftêtant,ini tio ptodidere Antiocho pacis mercedc poft* habita,cuftodi agri captiui fumptibus amp;nbsp;co tuinelijs ex rege milcnimûleruorûeiFecere: fimulato''q;impio téftamcto,filiû eiusArifto nicuni,quia patrium regnûpetiuerat,hoft)â

' A D ARS ACE M. «4 more per tn'umphû duxere. Afîa ab ipfts ob feffa eft.Poftreino totam Bithyniä,Nicome de mortuojdirtpuere’.cü fi’Iius Nufa,qué Re gern appellaueratjgenitus baud dubie effet. Nam quid ego me appellem i quem difiun« ftü vndique regnis 8C tetrarchijs ab imperio eorum,quia fama erat diuitemjnequeferui* tumm efletper Nicomedem bello laceffiue« runt fceleris eorum baud ignarum,amp; ea quç accidere tcftatum antea.Cretéfes foli omniff (iberi ea tepeftate. Sc Rex Ptolemæus. Atq; ego vItus iniurias , Nicomedé Bitbynia cx«^ puIi,Afiam'(ÿ fpolium Regis Antiocbi rece» pi: Sc Gïxdæ dépfi graue feruitiu, Incœpta mea poftremus feruoru Arcbelaus exercitu prodito impediuit.IUfque,quos ignauia aut praua calliditasjvt mcis laborib’ tutt effent* armis abftinuerunt,acerbiflim3s pccnas fol* uunt.Ptolemæus pretio die belli prolatans, Cretefes impugnati femel iam,neq; fine,nift excidio babituri. Equidê cû mibi ipforu in* ter ea mala dilata prælia magts, quam pace datam intelligercm, abnuente Tigrane, qui mea dida fero probat, te remoto procubo* mnibus alifs obnoxifs rurfus tarnen bellum cœpi ; M.que Cottam Romanum Duccm apud Calcedona terra fudi, mari exui claffe pulcberrima,apud Cizycum magno cû ex* ercitu in obfidione raoräti frumentü deftiit, nuUo circùmadnitente,fimul byes mari pro* q.üij.

EPI. M I T H R I.A D ARS ACE M.

hibebat.ita fine vi hofti'um regredi coaftus in patrium regnum naufragifs apud Parum amp;nbsp;Heracleam militum optimos cum claflï« bus amifi,rcftituto deinde apudGaberâ ex* ercitu'.amp; varifs interme atq; Lucullum præ* lijSjinopia rurfus ambos inceflît.Illi fuberat regnum Ariobarzanis bello intadû.Ego M'' flis drcùm omnibus locis in Armeniam con ceflï, fecuti'q; Romani non me, fed morem fuum omnia régna fubuertendi, quia multi* tudinem ardis locis pugna prohibuere,im* prudentiam Tigranis pro vidoria oftetant. Nunc quæfo confydera nobis oppreffis vtrû firmiorem te ad refiftendum an fi'nem belli futurum putes.'' Scio cquidem tibi magnas opes virorum,armorum,amp; auri efletSc ea re à nobis ad focietatc, ab illis ad prædam pe* teris.Cfterum confilium eft »Tigranis regno intcgro,mcis militib? procul ab domo,par* uo labore per noftra corpora bellum confi'ce re,qnandó neq; vincere, neq,-vinei fine tuo periculo poflomus. An ignoras Romanos, pofiquâ ad occidétem pergétibus fine Ocea nus facittarma hue conuertifle.''neq; quieg à principio,nifi paruum habere,domum,con iuges ,agros ,imperium jconuenas ,olim fine patria,finep3rcntibus, peile conditos orbis terrarumtquibus nô humana vlla,neq; diui* na obftât,quin focios amicos procul,iuxtdqj fîtos inopes,potêt«s‘q; trahant,excidanfq;»

AD C.CAESA.DE R E P.O R D I. Hf omnia que amp;nbsp;maxime régna hoftilia ducant. Nanq; pauci,libcrtatem,pars magna,tußos dominos volunf.nos/ufpeâi fumus æmuli gt;nbsp;SC in tempore vindices affuturi.Tu veto cui Seleucia maxima vrbium,regnö'q; Perfidis inclytis diuitijs eft,quid ab illis ,nifi dolum in præfens,amp; poftea bellum expeftas.^'Romani anna in omncs habcnt:acerritna in eos,qui« bus vidis fpolia maxima Tunt.audédo S( fab lendo, amp;nbsp;bella ex bellis fcrendo magni fadi* per hunc moré extinguent omnia»aut occb dét.quod difficile nôeft,fi tu Mefopotamia, nos Armenia circungredimur.exercitus fine frumeto fine auxilifs.fortuna ante noftris vi ti]s adhuc incolumis,atq; ilia fama fequctur auxilio profedum magnis Regib9,latrones gétium opprcffiffe.quod vti facias moneo» hortor'q; neu malis pernicie noftratuum im perium prolatares q focietate vidor fieri.

ad c. c ae s a re m de R E P V’ BLICA ORDINANDA.

Opulus Roma, antea obtinebat régna atq; imperia,fortunam do no dare, ita ilia, quse per mortalesauidecu piuntur, quia amp;nbsp;apud indignos fæpe erant, J quafi per libidine da«

ADC. CAES A REM ta,ncq; cuiquam incorrupta permanferant., fed res docuit id verum cffejquod in carmi nibus Appius ait,F A B R V M effe quenque fortunæ. atque in tc maxime,qui tantum a« Iios prasgreflus es,vt prius defeffi fint homi nes laudado fefta tua,quam tu laude digna facicndo. Cæterum vt fabricata, fic virtute parta, quam magna induftria haberi de cet, ne incuria deformetur,aut corruant infirma ta.N E M o enim alteri imperium volens co cedit,amp; quamuis nouus atq; demes fit, qui plus poteft, tarnen quia malo effe licet, for« midatur.Id cuenit,quua pleriq; rerum poten tes pcrucrfecófulunt,amp; eofe munitiores pu tant,quo illi,quibus imperitat,nequiores €u ere.at cotra id eniti decet, cum ipfe bonus, atque ftrenuus fis,vti,q optimis imperites. NAM peffimus quifque afpcrrime redorem patitur.Sed tibi hoc grauis* eft,quàm ante, omnibus te armis parta componere,bellum aliorum pace mollius geffifti,ad hoc vido-» res prædâ petunt,vidi dues funt,Inter has difficultates euadcdura eft tibi,atq; in pofte rum firmanda Refpu.non armis modo,neq; aduerfum hoftes: fed quod multo,multóq; afperius eft, bonis pads artib^. Ergo omnes magna mediocris fapientia res hue vocat, quas quilq; optima poteft,vti dicat. ac mihi fic videtur qualicunq; modo tu vidoriam co pofuerisiita alia omnia futura.Sed iam quo

DE REP. ORDINANDA. ii6 melius »facilius'q; cónituas,paucis, quæ me animus monet,accipc. Bellû tibi fuit inipe^ rator eu homine claro,magnis opibus,aui* do potétiæ,maiore fortuna g fapiétiaîquem fecuti funt pauci per fuam iiuuriam tibi ini« mici. Item quos affinitas aut alia neceffitu«' do traxit.NAM particeps dominationis,nelt;gt; que fuit quifquâtneque fi pati potuifletjor» bis terraru bello coculfus foret.Cætera mul« titudojvulgi more magis g ludicioj poft a« lius alium, quafi prudentiorem fecuti. Per idem tempus,maledidis iniquorû occupan dae Reip.in fpem addudi homines, quibus omnia probro ac luxuria polluta erant,cons currêrein caftra tua:amp; aperte quietis morte, rapinas,poftremo omnia quæ corruptus ani mus iubebat, minitari; ex quis magna pars vbi neq; creditû condonarc, neq; te ciuibus ficuti hoftibus vti,vidét,defluxere.pauciree fîftere, quibus maius otium in caftris,quàm Romæ futurû eratjtanta vis creditotum im pendebat.Sed ob eafdê cauiTas (immane di du eft; quanti amp;nbsp;g multi mortales poftca ad Pompeium difcelferint, eôqj per omne tem pus belli quafi facro atq; infpoliato fano de® bitores vfi.Igitur quoniâ tibi vidori de bel« lo atq; pace agitandum eft’.hoc vti ciuilitet deponas, ilia vt g iuftilïïraa 8c diuturna fit, de teipfo primû, quia côpoflturus es,quod optimum fadu eft, exiftima. £quidem ego

DE REP. ORDINANDA ' cunfta imperiacrudclia magts, acerba, qua diuturna arbitror.Ncqjquenquam in multis metuendum eflc.quin ad eum ex multisïor tnido recidat. earn vitam bellum {cternö SC anceps gerere,quoniam neq;aducrfus, nec^ ab tergo» aut lateribus tutus fis , femper in peiiculo,aut metu agites.Contra,qui béni* gnitate SC clcinentfa imperia temperauere: his lætaamp; candida omnia vifa,etiam hoftes tequioreSjquam alif ciues.An quimehis di* ftis corruptorem viftoriç tuÇjnimis'q; in vt dos bona voluntate prçdicent,fcilicet quod ea,quæ externis nationibus natura,hoftib^, nos'q; maiores'q; noftri fçpe tribuere,ea ciui bus danda arbitror. Neq; barbaro ritu csedc cædem,amp; fanguinc fanguinem expiandum. An illa,quç paulo ante hoc bellû in Cn.Pô* peium,vidoriam'quc Syllanam increpaban tur,obliuio abflulit/intcrfecit Domitiû,Car bonêjBrutum,alios item non armatos,neç in prælio belli iure , fed poftea fupplices per fummû fcclus interfedos/plebem Romana in villa publica pecoris modo confciflam ƒ Heu quàm ilia occulta ciuium funera,amp; re* pentinas cardes in parentu autliberoru finû» fuga muliërum SC puerorum,vafiatio domo rû.Ante partâ à te vidoriâ omnia iäeua atqj crudelia erant. Ad quç te illi ijdé hortantur» SC fcilicet id certatum elfe vtriufq; veflrû ar* bitrio iniurijc yt fièrent, neqi reccptâ»fed ca*

AD CAES A REM.' IÎ7 ptam à te Rempu.ft ea eau (Ta exercitus fH« pcndifs confeâis optimos 8c vetettimoi o* mntuni,aducrfum tr3tres,parentes'qjalij H* beros armis contendere : vt ex alienis mail's deterrimi mortales,vétriatqj profundç libi-» dint fumptus qaçrerét,atq; effent opprobria viftoriæ,quorûflagitijs cómaculatetur bo« norû laus.Ncq; enfin te prçterfre pu to, qua« Ifs quffq^; eorû more aut modeßfa,ctfä tû du bfa vfâorfa fefe gefferftiquo'q; modo fn bel If admfniffratfôe feorta aut côufufa exercue« tint nonnuUf, quorû ætas ne per otfum quf* dem talfs voluptas fine dcdccore attfgerft. De bello fatis dfâu.Depace firman da,quo* nfam tu'qjamp; omnes tut agitatfs, Prfmum id quæfo confydera, qualfs fît de quo côfultas. fta,bonis malis'q; dfmotts,patentf vfa ad ve rum perges.Ego fie cxfflimo,quonfam orta omnia intereunt, qua tempeftate vrbi Ro«» manæ fatum excidij adueritarft, ciues cum ciuibus manus conferturos : ita defeffos amp;nbsp;exangucs,Regi aut nationi prædæfuturos. aliter non orbis terrarum neque cundae gen« tes conglobatæ mouere aut côtundere que« unt hoc Imperium. Ffrmanda igitur funt amp;nbsp;concordiaebona,amp; difeordiæ mala expellcn da.Id ita euenietjfifumptuûSC rapinarû licé tiam dempfcrts’.non ad vetera inftituta reuo cans,quç lampridem corruptis moribus lu* dibrio funt, Sed fi fuam cuiq; rem familiare

ad c.caesarem

amp; finem fumptyö flatuen's. Q_uonia[ is i’ncef fit mos,vt homines adolefcentuli fua atq; a« liena confumcre, nihil libidini atq; alifs toga tibus denegare pulcherrimum putenf. eam virtutem ftmagnitudinem animi,pudoreni atque modeftiam pro focordia æftiment.Er go animus fcrox praua via ingrelTus,vbi c5 fueta non fuppctunt, fertur accenfus in fo* cios modo, lil o do jn dues, mouet compolï ta,amp; res nouas veterib’ acquirit.Q_uare tol lendus fccnerator in poderuniivti fuas quif* que res curemus.Ea vera atque fimplex via eft.magiftratum populo,non creditori gere reïamp; magnitudinem animi in addendo, non demendo Reipu.oftendere. Atque ego fdo quàm afpera hæc res inprindpio futura fît: præfertim if s »qui fe rti viftoria licétius,Iibe« rius'q;,quàm arftius futuros credebât.quo« rum fifaluti potius,quàm libidini eonfules: illos'q; nos'qj amp;nbsp;focios in pace firma confti« tues.Si eadé ftudia artes'q; iuuctuti erûttnç ifia egregia tua faraa fiqiul cum vrbe Roma breuicôddct. Poftremo SAPIentes, pads caufla bellum geruntdaborcm fpe otif fijflentât. Nifi illam fi’rmam effids:vinci,an vidirc quid retulit.''Quare capeflc per Deos Rcmp. amp;nbsp;omnia afpera ( vti foies) peruade. Nanq; aut tu mederi potes,aut omittêdaeft cura omnib’-Neq; quifquam te ad crudcles pccnas,aut acerba iudicia inuocat,quib^ d«

• DE REP. ORDINANDA. itS nitas vaftatur ma gis. g corrigi'turtfed vt prat uas areas, malas'que libidines ab iuuentutc prohibeas.ea veto dementia erit confuluif* fe,ne immerito dues patria expeUerctur,relt; tinuiiTe ab ftultitia 8c faills voluptatibus.pa» cem,côcordiam'q;ftabiliuiire,non ß flagitifs obfecutus,delifta perpeflusjpræfcns gaudiû cum mox futuro malo concefleris : ac mihi animus, quibus rebus alif timent, maxime ereâus eft negotij magnitudine, amp;nbsp;quia tibi terræ 6c maria firaul omnia côponenda funt, quippe res paruas tantum ingeniû attingere nequit.M A GN AE curç magnamerces eft. Igitur prouideas oportet, vt plebs largitio* nibus amp;nbsp;publico frumento corrupta,habeat negotia fua,quibus ab malo publico detine aturtiuuentus probitatific induftriænô fum* ptibus,ncq;diuitijs ftudeat.id ita eueniet,lï P E C V NI AE,quæ maxima omniû perni* cies eft,vfum atq; dedecus dempfcris.Nam fæpe,ego cû admoneo reputâs quib? quifq; rebus clariflïmi viri magnitudinem inueniC» lent, quæ res populos, nationes've magnis autoribus auxiffét, ac deinde quibus cauflîs ampliffima régna 6c imperia corruillenttea* dem femper bona atqi mala reperiebâjom« nes'q; viftores diuitias contépfiire,amp; viélos cupiuiffe.N E Q_V E aliter quifquam extolle re fefe,amp; diuina mortalis attingere poteft,ni fi omiffis pccuniç amp;nbsp;corporis gaudijs,animo

AD C.CAESAR.de rep. ORDI. fndulgens,non aflentando,nequc concupita præbendo,peruerfain gratiS gratißcans,fed in laborc,pacientia,bonis'q; præceptts Cc fa^ dis fortibus exercitâdo.N A M D O M VM, aut villam extruere, eam'q; fignis aulæis,a^ Iq's'q; operibus exornarc, amp;nbsp;omnia potius q lernet vifendum efficere: id ell non diuitias decori habere,fed ipfu illis flagitioefle. Pot ro ihquibas bis die vétrem onerare,nullam nodem fine fcorto quiefcere mos ell,vbi agt; nimumquern doniinari decebat,feruitio op predereinequaquam eo poHea hebeti atque daudo pro exercitio vti volunt.Nam impru dentia pleraque amp;nbsp;fe præcipitant. Verum hate amp;nbsp;omnia mala pariter cum honore pe* cuniae definent.Si nequemagillratus,neque alia vulgo cupienda venalia erunt : ad hoc prouidendum ell,quonammodo Italia,atq; prouinciae tutiores fint, id quod fadu haud obfeurum cft.Nani ijdem omnia valiant fu* as deferendo domos,amp; per iniuriam aliénas occupando.Item ne vti adhuc,militia iniu* fta aut inæqualis fit. cum alij triginta, pars nullum llipcndium faciet,amp; frumentum id, quod antea præmium ignauiæ fuit,per mu* nicipia amp;nbsp;Colonias illis dare conueniet,cum ftipendijs emcritis domos reuerterint.Q_uç Reipu.necelfaria tibiq; gloriofa ratus fum, quam paucillîmis abfolui. Non pcius vide» tur pauca nunc de fado meo diflerere. Pie»

AD C.CAESA. DE RE P.O RDI. lîSI riq; mortaîes ad iudicanduin fatisingcnij ha bent aut fîmulantzverum etiam ad reprehé^ denda aliéna faâa auc diAa ardet omnibus animus, vix fan's apertû os aut lingua pront pta vidctur,quæ diAa peAore euoluat,qui* bus me fubieAum baud pœnitet, magis re* ticuiffe pigeret.nam fiue hac,(eu meliore a* lia via perges,à me quidem pro virili parte diAum Sc adiutum fuenttreliquum eft opta re vti quç tibi pIacuerint,eaDij immortales approbent, benéque euenire finant.

AD c. CAESAREM oratio De REPVBLICA ORDINANDA.

Cio ego quàm diffici Ie atq; afperum faAa fitjconfilium dare Re gi aut imperatori.’po ftremo cuiquam mor tali »cuius opes in ex* celfo funt. quippe cu amp;nbsp;illis confultoru co* pix adfint,neq; de future quifquam fatis cal lidus,fatis'q; prudens fit. Quin etiam fepe praua magis q bona confilia profpere eue* niunt.quia plerafque res fortuna ex libidine fua agitat. Sed mihi ftudium fuit adolefcen tulo Remp.capeffere, atq; in ca cognofcen* da multam,magnam'que curam habuitnon ita vt magiftratu modo capcré,quem mul*

A D CAE S A R|E M

t{ mall's artibus adepti erant, fed etiS vt Re* pub.domi, militiæ'qj quantum'q; armis, vi* ris» opulentia poffet» cognitum habucri'm. Itaque mihi multa cum animo agitanti,con filium fuit,famam, modeftiam'q; meâ, poft tuam dignitatê habere:amp; cuius rei lubet pe« riculu faccre, dû quid tibi ex eo gloriç acce« deret.id'que non temere,aut ex fortuna tua decreui.Sed quia in te præter caeteras, arte vnam egregie mirabile comperi, femper ti* bi maiorem in aduerfis quam in (ecundis re bus animum effe, fed per csetcros mortalas ilia res clarior eft, quod Sc prius defeflï funt homines laudando atque admirando muni* ficcntiam tuam,quam tu faciundo,quæglo riadigna effent. Équidem mihi decretû eft, ' nihil tam ex alto reperiri poffe,quod non co gitanti tibi in promptu fit’. Neque ego quæ vifa funt de Kepub.tibi fcripfiiquia mihi co filium, atq; ingenium meum ampliusæquo probareï, Sed inter labores militiæ, inter'q; prælia, viftorias »imperium ,ftatui adm oncn dum te de negotifs Vrbanis. Nanque tibi ft id modo in peftore confilij eft,vt te ab ini-» micorum impetu vindices » quo'quemodo contra aduerfum confulem beneficia popu^ li retineas , indigna virtute tua cogites, fin in te ille animus eft, qui iam à principio no^ bilitatis faâionem difturbauit, pîebem Ro« tnanain ex graui letuitute in libcrtatcm relti

DE REP. ORDINANDA» ijo tuit,in prætura inimicorâ arma inermîs dif* iecitydomi militiæ'que tanta Sc tam præcla'» ra facinota fecit, vt ne inimici quidem quer* qutcquam audeât, nffi de magnitudine tua» quin accipe tu ea,quæ dicâ de fumma Rep. quæ profedo aut tu vera inuenies , aut cet* te haud procul à veto. Sed quoniam Cn. Pôpeiusjaut anîmiprauitate,quia nihil ma luit,quod tibi obeflet,ita lapfus cft,vt hoil* bus tela in manus iaccretîc£uibusille rebus Rempu. conturbauit, eifdem tibi reftituen* dtim eft. Primum omnium (ummam pote* ftatem moderandi,devedigalibusjfumpti* bus, iudicijs, Se naton bu s »paucis tradidit plebs Romana , cuius antea luma poteftas erat.nequehis quidemlegibus in feruitute rcliquit.Iudicia tametfi ficut antea tribus ot dinibus tradita fünf, tarnen idem illi fadio* fi regunt ,dant ,adimunt ,quæ lubet : innocé* tes circumueniunt, fuos ad honorem extol* lunt.Nonfacinus, non probrum autflagitiû obftat,quo minusmagiftratus capiâf. quod commodum eft trahunt,rapiunt. poftrcmo tanquam vrbe capta, libidine ac liccntia fua pro legibus vtuntur.Ac me quidem me* diocris dolor angeret, fi virtute paratam yi ftoriam more fuo per feruitium exercerent. Sed homines inertilfimi,quorum omnis vis virtus'que in lingua fita eft: forte atque alte tius focordia dominatione ablatam infolen* t.ij.

ad C. CAES ARE M

tes agitant.Nam quæ feditio aut diffenfîo ci uilis tot tam'q? illuflres familias ab ftirpe c*» uertit^aut quorum vnquâ vidon'a, animus tam prçceps tam'que immoderatus fuit/L. Sylla cui omnia in vidoria lege belli lieue « runt.tametfi à Sulpicio hoâium parts)s mu niri intelligebatuamen paucis interfedis cas terosjbenefi'cio quàm metu retinere maluit. At Hercule nue cû CatonejL.DomitiojCçs teris'q; eiufdcm faÆîonis.quadraginta Sens tores,multi prærerca cû fpc bona adolefcen tes ficuti hofti^ madati funtîcû interea im* portunilTima genera hominumtot mifero* turn ciuium fanguine fatiari ncquiuere.Non orbi liben'jhon parentes exada aetatc,nô gc mitus rirorum,ludus mulicrum immanem eoru animum inflexit; quin acerbius in dies male faciundo ac dicundo, dignitate alios, alios ciuitate euerfum irent. Nam quid ego de te dieam cuius côtumeliâ homines igna uiilimi vita fua commutare nolunt /fcilicet neq; illis tantç voluptati eft (Tametfî in fpe» rantibus accidit; dominatio,quanto meero* re tua dignitas, qui optatius habent ex tua calamitate periculû libertatis facere , q per te populi Ro.Imperia maximum ex magno fieri. Quo magis tibi ctiâ atque etiam ani* mo profpiciendü eft,quonâmodo rem ftabi liasjcommunices'q;. mihi quidemquæmês (uppetit,eloqui nô dubitabo. cæterû tui erit

DE REP. ORDINANDA. iji ingenij probare,quç vera atç^ vtilia fadu pu tes.In duas partas ego duitatê diuifam arbi tror,fîcut à maiorib’ accepin'n patres,amp; pie bé. Antea in patribus fumnia autoritas erat; vis multo maxima in plebe. Itaq; fæpius in ciuitate feceffio fuit: femper'que nobilitatis opes diminutç funt,amp; ius populi amplifica^ tum.Sed plebes eo libéré agitabat.quia nul lias potécia fuper leges erat. neque diuitij» aut fupcrbia,fedbona fama,faéfcis'que forti* bus,nobilis ignobilem anteibat.humillimus quifque in armis, aut militia, nullius hone* ftæ rei egens,fatis fibi,fatis'que patri« erat. Sed vbieos paulatim expulfos agris,inertia atqj inopia incertas domos habere fubegttî cœpere aliénas opes petere,libertateni fuam cum Kepub. venalem habere.Ita paulatiin populus, qui dominus erat, amp;nbsp;cundis gen* tibus impcritabat,dilapfus eft; SC pro com* munilmpcrio, priuatam fibi quifque ferui* tutem peperit.Hæc igitur multitudo primû malis moribus imbuta , deinde in artas vi* tas'que varias difpaIata,nuUo modo inter fe congruens; paru mihi quidem idonea vide* tur ad capeffendam Rép. Caeterû additis no uis ciuibus magna me l’pes tenet forc,vt o* tnnes expergifeantur ad libertatem, quippe cum illis libertatis retinendæ,tum his ferui* tutis amittendæ cura orietur. Hos ego cen* feo petmiftos cû yeteribus: nouosin Colo* t.ii].

AD CAESAREM

tiffs coflit U as. Ita amp;nbsp;res militarfs opulentiot crit,amp; plebs bonis negotifs impedita, mala publicum facere deffnet. Sed nó infcius ne* que imprudens fum,amp; quç mea res agetur» quae fæuitiajquæ've tempeflates hominum nobiltum futur» finttcum indignabuntur mnia funditus mifceri« antiquis ciuibus häc feruitutem imponi,regnum denique ex libe ta ciuitate futurum ,vbi vnius munere mul* titudo Ingens in ciuitatem perucnerit.Equi dem ego fie apud animum meu fiatuo, ma (urn facinus in fe cômittere,qui in commo* do Reipu.gratiam fibi concilier, vbi bonum publicu etiam priuatim vfui eft.id vero du* bitare aggredi,focotdi»,atq; ignauiæ duco. M-Liuio Drufo femper confilium fuit in tri bunatu fumma ope niti pro nobilitate: neq; vUam rem in principio agcre intendit,nifi ft li autores fieret homines faftiofi,quibus do lus atque malitia fide chariora erant,vbi in* tellcxerunt,per vnum hominem maximum beneficium multis mortalibus dari, videli* cct Sc fibi quifque confcius'malo atque infi* do animo cflcjde M* LiuioDrufo iuxtà ac de fe exiftimarut.Itaq; metu ne per tantam gra dam folus rerum poteretuncontra earn ni* xi fua ipfius confilia difturbauerunt.quo ti* bi Imperator maiore cura» fideque amici 8C multa prsefidia paranda funt.hoftem aduer fam depiimctC) ftrenuo homini hand dfifi*

DE REP. ORDINANDA? 1J2 «le eft. occulta pericula neque facere neque vitare,bonis in protnptu eft. Igitur vbi eos in ciuitatcm adduxcris ( quoniam quidé re* nouata plebs eritj in ca re maxime animum exercitatojvt colantur boni mores,concor» dia inter veteres amp;nbsp;nouos coâlefcat.fed mul to maximum bonum patriar,ciuibus,tibi,lt beris, poftremo humanæ genti pepereris: ß ftudiû pecuniæ aut fuftulcris,aut quoad res feret »minueris.aliter ,neq; priuata rcs,neque publica,neque domi, neque militiæ régi po teft. Nâ vbi cupido DI V 1 TI A R v M in* uafit'.neque difciplin3,neque artes bonç,nc« que ingeniû vUura fatis pollef.quin animus magis,aut minus mature, poftremo tarnen fuccûbat.Sæpe iam audiui,qui Reges,quae ciuitates , ëc nationes per opulentiam ma« gnam imperia amiferint, quæ per virtutem inopes cœperant.ideo baud mirandum eft. Nam vbi bonus, deteriorem diuitijs magis clarû,magis'q; acceptû videtîprimo œftuat» multdqj in peftore voluit.Sed vbi gloria ho norem magis in dies,virtuté opulentia vin* cit î animus ad voluptatem à veto deficit, quippe gloria,!ND V S TRI A alitur. vbi earn dempferisîipfa per fe virtus amara at* queafpera eft. Poftremo vbi diuitiæclarç ha bétun ibi omnia bona vilia fiint, fi'des,pro* bitas,pudor» pudicitia. nam ad VI RT V* T £ M vna èi ardua vU eft. Ad pecuniatn t.üij.

AD C. CAES ARE M quà cuiq; lubet, nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;malis amp;nbsp;boni's re*

bus ea creatur.Ergo in primis autoritärem pecuniç demitto.neque de capite’.neque de honore ex copijs quifquam magis, aut mi* nus iudicauerit,fi neq; prætor,neque coniul ex opulétia,verum ex dignitate creetur.fed de magiftratu,facile populi indicium fit.lu* dices à paucis probari,regnum eil;ex pecu* nia legi, inhonefiura. Q.uarc omncs primae claffis iudicare placet, led numero plures,q indicant.Neque Rhodios,neque alias ciuita tes vnquâ fuorum iudiciorum pœnituit: vbi ptomifcue diues amp;nbsp;pauper,vt cuiq; fors tu* lit, de maximis rebus iuxtà, ac de minimis difceptat. Sed de magiftratibus creandis, baud mihi quidem abfurde placet lcx,quam C. Gracchus in Tribunatu promulgauerat, vt ex confufis quinque clafiibus forte centu tiæ vocarentur. ita coaequantur. Dignitate, pecunia, virtute anteire alius alium prope* rabit. Ncc ego magna remedia contra diui* tias ilatuo.na perinde OMNES RES lau* dantur atque appetuntur, vt earum rerum vfus eft. Malina, præmi)s exercetur. vbi ea dempferis,nemo omniu gratuito M A L v S eft.Caeterum AVARITIA bellua fera,im manis, intoleranda eft. quo intendit: oppi* da,agros,fana, atque domos vaftat,diuina cum humanis pcrmifcet.neq; exercitus,ne* que mcenia obftant,quo minus yi lua pene«

DE REP.ORDINANDA.' iJJ tret:fiima,pudidtia,Iiberis,p3ttia,atqijepa rentibus cunftos mortales fpoliat.Verum fl pecuniæ decus ademens:magna ilia vis aua ritiæ facile bonis moribus vincetur . Atque hæc ita fefe habere,tametfi omnes æqui,at* que iniqui memorêtuamen tibi cum fadio« ne nobilitatis baud mediocriter certandum eft. cuius fi dolum cauerisîalia omnia in pro« cliui erunt.Nam hi,fl virtute fatis valerent: magis æmuli bonorum,q inuidi effent.quia defidia,amp; inertia,amp; ftuporeos,atq; torpedo inuafit;ftrepunt, obtredât alienam famam, fuum dedecus exiftimant.Sedquid ego plu ta,quafi de ignotis memorem.''M.Bibulifor titudo atq; animi vis in confulatum erupit: hebes lingua: magis malus, quàm callidus ingenio.Q_uid ille audeat cui confulatus ma. ximum imperiû maximo dedecori fuit.'' An L.Domitii magna vis eft,cuius nuUum mé bru à flagitio,aut facinore vacat.'' lingua va n3,manus cruétæ, pedes fugaces’.quæ hone fte nominari nequeût,inhonelîiffima. Vnius taméM.Catonis ingeniû verfutum,loquax, callidum,haud contemno. parantur hæc,di fciplina G R AE c o R V M.Sed virtus,vigi lantia,labor, apud G R AE c o S nulla funt. Quippe cû domi libertaté fuâ per I N E R« T IA M amiferint’.ccnfes'ne eorû præceptis imperium haberi polier' Reliqui de fadione funt inertiffimi nobiles^in quibus flcut inffi«

AD C. CAES AREM

tuoîpræter nomen nihil eü additamenti.L. PofthumiüSjMFauonP mihi vidétur quafi magnæ nauis fuperuacua oncra effejvbi fat» ui peruenire vifi fût.Siquid aduerfi cohortö eftîde illis potiffimum iaâura fit.quia pretij minimi funt. Q,uoniâ nûc»vt mihi videor, de plebc renouâda,corrigêdâq; diflerui: De Senatu,quactibi agéda vidétur,dicâ. Poftg mihi aetasjingeniö'q; adolcuit; haud ferme armis atq; equis corpus exercui, fed animû in literis,g? natura fi'rmus erat, in laboribu» habui.atq; ego in ca vita multa legédo,atqj audiendo ita côperiîomnia régna, ciuitates, nationes vfq; eoprofperü impcriü habuiffe» du apud eos vera CONSILIA valucröt. vbicunq; gratia,timor, V O L V P T A s,ca corrupere:poft paulo imminutœ opes,dein« de ademptu imperiû,poftremo fcruitus im^ pofita eft. Equidé ego fie apud animû mefi flatuo,cuicunq; in fua ciuitate amplior,inu ftrior'qs Iocus,q alij's eft,ei magnam curam efle Reip.Nam cæteris falua vrbe tantûmo do libcrtas tuta eft. Qui per virtutc fibi di* uitias,decus, honoré pcpcrcruntî vbi pau« lum inclinata Refp.agitari cœpit,multiplier ter animus curis atq; laborib^ fatigatur.aut gloriâ,aut libertaté,aut rem familiare defen fat,omnibus locis adeft,feftinat.quâto in fe* cundis rebus florentior fuit,tanto in aduer« fis afpcrius,magis'^ anxie agitat.Igitur vbi

DE RE E. ORDIN ANDA. IJ4 plebs Sena tui, fie vt corpus animo obedit, eius'q; confilia exequitunpatris confilia ’ lere decet. populo fuperuacanea eft callidi« ditas.Itaq; maiores noftri cum bellis afperrt mis prenierentur;equis,viris,pecunia amif* fa nunq defeffi funt armati de imperio cer* tare, non inopia çrari),non vis hoftium,non aduerfa res ingentem eorum animum fube* git. quin quæ virtute cœperant, fimul cum anima retinerent.Atq; eamagis fortibus co filijs, q bonis prælijs patrata funt. Quippe apud illos vna Refp.eratiei confulebantifa» dio contra hoftas parabatur. Corpus atque ingenium,patriæ,non fuæ quifque potentiæ exercitabat.at hoc tempore côtra ca,homi* nés nobiles,quorum animosfocordia,atque ignauia inuafit,ignari laboris, hoftium,mi* (itiae domi fadione inftrudi,per fuperbiam cuiidis gentibus moderantur. Itaqj patres» quorum confllio antea dubia Refp.ftabilie« batur oppreflï*. ex aliéna libidine hue atque illuc fluduantes, agitantur. interdum alia, deinde alia decernunt. vti eorum,qui domi* nantur,rimultas,ac arrogâtia fertiita bonû, malum'q; publicum exiftimant. Qj fi aut li* bertas æqua omniû,aut fententia obfcuriot efletî maioribus opibusRefp.ôc minus po« tés nobilitas effet. Sed quoniâ coæquari gra tiam omnium difficile eft, quippe cum illis tnaiotu yirtus partatn reliquent gloràtn,di

AD C.CAES AREM gni'tatcm, clientelas,cætera multitudo ple* rac^ infcia, fît fentétia eorum mctu libera: ita occulto fibiquifq; alterius potentia cha« nor eritjibertas iuxtà bonis Sc malisÿ'fîrenu is atq; ignauis optabilis ell. Verum earn pie* riq; metu deferuntjftultilTimi mortales:^ in certamine dubiu eft^quorfum acddat.id per inertia in kfquan vifti recipiut. Igitur dua* bus rebus confirmari poffe Senatum puto» ft numero auélus per tabellâ fententiâ feret. Tabella obtentui erit, quo magis animo li* bero facere audeat.In multitudine:amp; præfî* di) plus,amp; vfus amplior dl Nâ ferè his tetn pellatibus ali] iudtcijs publicis,ali)priuatis fuis atq: amicorü negotifs implicati, baud fane Reipub.confîlijs adfuerunt. Neque eos magis occupatio ,quàm fuperba imperia di» fîinuere. Homines nobiles cfi paucis fenato» ri] s, quos additaméta faélionis habet, qu«» cunque libuit probare,reprehendere,decer» nere,ea vti libido tulit,facere.Veru vbi nu* mero Senatorum auiâo per tabellam fente» tiæ dicentur: illi fuperbiam fuam dimittent, vbi ijs obediendû erit, quibus antea crude« liflime imperitabât. Forfitan Imperator,per leclis literis,décernes,quem numerû Sena« torum fieri placeat, quôque modo in multa amp;nbsp;varia officia diflnbuatur.Et quoniam iu* dicta primç claifîs mittenda putem.quç de« fcriptio,qui nutnerus,in quo'q; genere fîitu»

DE REP. ORDINANDA; !?ƒ tus fit: ea mihi oninia generati'm defcribere haud difficile faftu fuit.fed prius laborandû vifum eft de fuinma confilij jid'que tibi pro« bandum verum efle, fi hoc itinere vti decre ueris.cætera in promptu erunt.Voloego cô filium meu prudens,niaximc'que vfui efle. Nam vbicunque tibi res profpere cedet, ibi mihi bona fama eueniet. Sed me iUa magis cupido exercet,vt quocûque modo,amp;g pri mu Respu.adiuuetur.libertatem gloria cia«' riorem habeo. Atque ego te oro» hortor'iç ne clariflîmus Imperator Gallica gente iub« ada, Populi Ro. fummû atq; inuiftum im* periû tabefcere vetuftate,ac per fummâ fo« cordiâ dilabipatiaris.Profedo fi id accidatt neque tibi nox, neque dies cura animi fcda» ncrit,quin in iônijs cxercitus furibûdus atqj amens alienata méte feraris. Nâqj mihi pro veto confiât, omniû mortaliîi vitam diuino numine inuifl,neque bonum,neque malum facinus cuiufquâ pro nihilo haberi. Sed ex natura diuerfa præmia bonos, malos'quefe« qui. Interca forte ca tardius procedut. fuus cuique animus ex confcientia fpem præbet. Qz. fi tecû patria,atq; parâtes poflent loqui, fcilicet hæc tibi diccrêt,O Cæfar,nos te ge* nuimus fortiflïmi viriin optima vrbe dec^, præfidiûq; nobis,hofiibus terrorc. quç mul* tis laboribus amp;nbsp;periculis ccepcramus,ea tibi nafcëti cû anima fimul tradidimus,patria(a

% ---------------------------------

; K nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;AD C.CAESA. DE REP.ORDI.

ƒ nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;■ maxfmam in terris, domû, familiâ'q; tn pa*

'' nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;tria clariiTimâ, præterea bonasartes, hone*

flas diuitiasjpoftremo omnia honeftamenta pacis,amp; prçmia belli pro his ampliffimis be neficijs,non flagitium à te,ncqj malum fac» nus pctimus'.fed vti libertatem euerfam re* fhtuas. qua re patrata, profefto per gentas omnas fama virtutis tuae volitabit.Nanque hac tempeftate tametfi domi, militiæ'que præclara facinora egifti,tarnen gloria tua eu muleis viris fortibus æqualis eü.Si vero bem ampliffimo nomine, amp;nbsp;maximo impe* rio prope iam ab occafu reflitueris , quis te clarior/quis maior in terris fuerit/ quippe fî morboiam,aut fato huic imperio,fecus ac* cidat î cui dubiû eft quin per orbem terraru vaftitas, bella, cædes oriantur/Q.uod fî tibi J nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;bona libido fucrit patriæ parentibus gratifia

candi,poftero'q; tempore Repu.reftituta fil per ones mortales gloria agnit3,tua'q; vnius

; nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;mors vita clarior erit.Nam viuos interdum

Fortuna,fçpe inuidia fatigat.Vbi anima natu rç ceflït,demptis obtreftatoribus,ipfa fe vit tus magis,magis'q; extollit. Quæ mihi vti* liflîma fa du vifa funt ,quæ'que tibi vfui fore credidi : quàm pauciffimis potui perfcripfi. Cæteru Deos immortales obteftor,vt quo* cunque modo agcs,ea rcs tibi, Rci'quc Pu, profperc veniat.

FINIS.