HORTENSII MONT =

FORTH HISTORICI,

De bello Germans

co librifepcem:

Jn nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;breuitate amp;nbsp;elegdntiaßngulari,non-

patica, A Sléidano galijs hutitt Htßonaßri^tori-lfU4 uelprAtermifja^ uel nonfanlo altter comrnemo-Y At A hAtlenuii atlfgem Le^lor inueniet : ut quipoil emnes AlioSihis quoc^qummoßudio cognoßendts ua-^ CAueritJoAud leueßtßiclurM ope-raprecium.

AcceCsit fcrum ucrboram in qfdem prac* cipuè memorabüiutn INDEX.

J* ƒ 2S r ^E.

V 6

LAMBERTI H ORTEN S II MONTFORTH HISTORICI ÎN LI* bros hi'fton'arum de beUo Germanico, ad am* plifs» Ordinem Senatorium Reip» Dauentrienfîs,

5gt; F 10,

N principio Opcris no-ftri,de bello Germani-cOjin uniuerfum præ-fandum duxi,id me ma ximè omnium memo-rabile,quod in Germania unquam inteftinu geftum fuiqfcripturü: quod ducibus loan-ne Frederico Eleftore Septemuiro, ócPhi lippo Heflorum Lantgrauio, Cofœderatç ciuitates Sc Principes Germaniæ cum Ca rolo QJSæfaregeiïere.Nam utnunquam Germaniæ pars mai ores ualidioresq; copias in unum contulit: ita Cæfar, qui uicit ad ultimum,periculo propior,diu ancipiti Martis alea fatigatus fuit. Sed dißimiles belli artes erât. Nam cum Cçfar initio belli,per menfes aliquot cunftando,operien-doq; Belgicas copias,quæ tardius aderant, ft: 2 caltris

P RAE FATIOJ caftris fe contineret, neq; dubiæ fortunse euentum pugnæ uellet committere,hofti bus pecunia in ftipendiû præfèns deficere cœpit. Contra,Principes gentium Confœ deratarum,quibus Cçfaris artes baudqua-quam ignotæerant, maioribus uiribus in oppugnationecaftrorûfine efFeftu occu-pati,quàni animis,fummâ pugnæ in euentum ancipitis fortunç côferre aufi non fue re:haud dubiè fuperioresfuturi, ß in impa ratum ftatim, 8c expoßtu ad cîadem, om-nés uires conuertiflènt. Sed duo potifsi-mûm uidentur mihi bis uiftoriam læua mentepræpeditam è manibus extorGfle. Vnû,quôdcùm duo pari poteftate, æqua-to imperij iure,efiènt,ingerendis rebus,in confukando, deliberadoque, in diuerfum ferè fententijs rapiebantur. His curis in eo ardore accefsit Scberteli Auguftani autbo ritas, hominis fub Germanici belli recen-tisinitiumapud populäres fuosfuprama-giftratû exilîimatione nominis ob rei mili taris peritia celebris,qui belli ducibus præ-Gundoplurapenèquàm illi facinora per-petrabat : ut appareret,maiora eum, fi per omnia

PRAEFATIO* omnia fui imperij belli negotium fuiflèt, animo agitafle. Sed (utplerunq; fit) dete-riorfententiameliorem fæpe uicit. Alte-rum, fatum nefcio quodjquores morta-lium, amp;nbsp;confiliahumanaquamuiscallida amp;reguntur,amp; mifcentur. Etenim uarijs curis anxio C^fare,fub aduentum Maximi lianiBurani,qui no fat maturè accedebat, quo ceu ancbora fa era nitebatur, modicis præfidijs fèptus, omnemarmorum terro-rem ac uim in ilium per bofticum,amp;infe-fta uiarum omnia du£l;antem,conferrc po tuifïent. Hac occafione negleéba, neq; Cæ farem adoriebatur, ncq; Burano uiam in-tercludebat,quo minus illius potentia hu-ius accefiione augeretur : cùm antea baud dubia fpeledentis,expeftantisqjindies co-pîç debellari potuifïènt,quod cóiunélis co pijs faélu difficile poftea luit. Auftus iam Cæfar ij s qu Ç Buranus adduxerat, Belgicis armisjplura conlilio quam ui,cunétando, trahendoq; bellum,amp; ad poftremüm con ciliando clemêtia ciuitates in amicitiam amp;nbsp;pacem, gefsit. Alij contra, tumultuolc omnia gerere,mifsjlibus afsiduó tonitrua-a j re,bo-

PRAEFATIO*

rCjboftium caftra qua tere, agger es amp;nbsp;ualla cótinua globoru gradine uulnerare,caftra fæpemutare,nihil operæprecij facere: de-niq; non cóferre(id quodCçfaroptabat) uires illius ualidiores in præliûjCtiain tum, ubi accefsione acftipplemêto Buranici ro boris creuit. Eratis uir belli artibus cla-rus, uirtute fingulari, animo intrepidus: quod fatiSjflumenRhenum tranlgreflus, cüm hoftium abeuntium cedentiumque retro ueftigijs infifteret,declarabat: amp;nbsp;au-. thoritate, propter feuera in remilitaridi-fciplinam, pollens. Primus in hoftes, qui-busformidabilior eratquam credere eft, inuehi,eorum obequitare caftris importer ritus,ftationesingéti tumultu turbare,mo do fronte agminis uadêtis inhoftempro-tegere, modo tergum fuorû ne carperen-tur claudere. Hinc Cæfarinon fblum cha ruSjUt nulli regulorum ïtaIorum,Hilpano rum'ue, quorum caftra plena erant,plus fi deretur: uerumetia perfcfto bello, ab eo amplifsimis præmijs ornatus fuit. In com-paradis prouincijSjTranfifelana cum Gro ningenfróe PhriGa,beneficie Cæfaris illi obuenit:

PRÄE FATIo*

obuenit: quód cæ maximæ omniû, ac du-^ißimæ uirum acrem ac impigrum poftu-larent. Has iurifdiétiones tanta pruden-tia amp;nbsp;autHoritate,moderationeq; admini-ftrauitjUtinamicitiaamp;fidcj conGlio ma* gis quam ui retineret : efficeretq;,ut in to-gata ea gubernatione,non minus quam inbello, clarusbaberetur. Si quod ftipen-dium inufitatum illis gen ti bus uifiim fuif-fet imperari, illiq; fua patriaiurapertina-cius tuerentur : ipfeBuranus omnia in bo-nam partem apud Principe uertere:fuis, quod poterat,patrocinari:in ociodeniq; amp;nbsp;in magno flore prouinciarum fuarum res cótinere. Pacis belliq; artibus omnibus prioribus prçfeélis par:pofterioribus ueró folicitando alias,retinendoq; acceptas fub imperio gentes. Sed ut nulla præclara, nefcio quo fato, funt diuturna, fedfeflina-ta maturitate óccidunt: ita bic uir breui póft,quam è bello Germanico in Belgium reuerius eflèt,publico ferè omniü,fed ma-ximèpopuli Tranfifelani luélu, rebus bu-manis fubtraéfus fuit: lôgiori uita dignus, quiprincipi fuoin iniequutis poftea bellis utilis

PRÄPFATIO» '

utilis adüerfus hoftçscfle potuîHèt. Vi-funi fuit igitiir,aniplißimo ordini Senato-rio claræ Reipub. DA VENTRIENSIS, hos libros nuncupare: ut legentibus eos, memoria fortifsimi Ôc omnem laudem fupergrefsi uiri fubeat: hunc^ unum fuif-(e, à quo Cæfàris falus in hoc bello, ut hù-mano iudicio loquar,ceu altero The-feo pependit, pafsim omnibus conftet.

t LAMBERTI HORTENSII

MONTFOR.Tlt HISTORICI

« nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;De bello Germanico liber Primus.

Ntcquamad principium belli Germ» ni'ci,quod Carolus Qumtus Cxfar, eu M Germaniæ potentifsimis prinetpibus ôdpopuhs confœderatis, baud penn* de longum, at^ graue amp;periculi ple* ______num gefsitjpcrueniam,cius on'ginem, quibus de cauffls,ö^per quos fuerit concitatu, tum ne* ceflarium,tum utile duxi,quanta potent fieri brcuitate, altius repetere, Nam etfi uno amp;nbsp;eodem anno cœptum confcdum^ fuit, Gallico tarnen magnitudine pericu* lorum, armorummultitudinc, claritateducum, ÖCopi* bus florentiflîmarum ciuitatum prope æquari potuit» Res memorabilis cumprimis eft : nam cum propter Im perij amplitudinem foris nullum hoftem, nullum^ ex* ternum bellum habcret,ipfa fuis grauida uiribus per inteftinum bellum graui uulnere affliefia fuit. Pri* mum omnium fatis confiât,quantis raotibus ÖCpro* cellis Ecclefia à paruis primùm initqs,paul,atim in Ger mania per do drin am Lutheri quafläri cœpit. Caufla negottj diu diuerfis locis, QC uarij s concilijs agitata, eo tandem proferpfit, ut cum plaufu multarum ciuitatum, Principum qui earn tueretur fauore, frufira obniten* te CaEfàre,exciperetur. Caefar fperans ignem mature, priufquam in uafium incendium erumperet, à fe oppri mi pofic,conucntum habendum Vuormaciæ Ordini* bus Impenj edicifhuc Lutherum ad cauflàm dicen* dam,data publica fide,conuo cat. S ed cum hic de fen* tentia fua, Treuirenfis epifcopi Si quorundam aliorum principum precibus deduci non pofler,a Cçfare paulo pofi proferiptus fuit. Ille promulgata proferiptione, cefsit qwdem, idc^ è confilio Frederici Eledoris, in lo*

a

Z DE BELLO GERMANICO

cum folum» ne quod colloquium flit, aut comufticati® conflit) cum uil o mortaliumeffet: ucrùmi'neo feceflîi ÔCocio, libros ad amicos amp;nbsp;dynaftas tndies edcre non dcfijt : lcd eos maxtmè, quorum promptos protios adnouandarerum ecclefiafticarum omni'a animos co* gnouerat. Interca dum profcriptus latet,Vuittcmbc» gaenonnulla in ecclefia,pcrquofdam homincs noua*, rum rerum cupidos,conntuente Elciflore mutantur» Cœptum iam turn fuit in Hcluetijs, propter religio* nem ôd doflrinam, tumultuari, Hoc dflïîdium ut corn* poneretur, fenatusTigurinus,omnib» ditionis lu« con cionatoribusad coueniendum inurbem TigurSdiem indtxitjUtibi controuerfia dercligionc difccptaretur, Difceptationem hâc tumultuaria rerum mutatio ibi lia tim fequuta fuit, Confimilis motus paulo póft Argen torati,n-uftra obftanteEpifcopo, concitatur. Neciam T igurini fc intra nouæ docrrinæ fcpta continebant, fed diuorum fimulachra in templis deb cl lare aggrcffî funt, Videbant enim/uftieos in a gris uetcrcm religionê ob* fttnatos animis pertinaciter uindicare» Habetur Ordi num fenatus Norimbergæ,mox Spirae ► Referturab Eptfcopis denouadotflrinaex horainûanimis eruen* da,deep ueteri religionc afièrêda. Diuerfa ab ali)s mag* no certamin e fentêtia defenditur. Fcrdinâdus Rex coft fpicatus nihil æqui obtincri polie, Ratisbonâ cum lega to Gampegio, Si' plerffl^ epifcopis,ad habendafepara* tim comitia difcediït. ibi deccrnitur,ut Cælâris cditfîû, amp;nbsp;Leonis pontificis, deucteribus Eccleftæ inftitutis SC ceremonijs feruandis,6if antiquandis nouis, ratum fit. Cæfarperid tempus in Hi^ania,ad motus ibi exor-» tos fcdandoSjCrat. Is ubi accepit quàm turbulent^ Ger* manorum res efienc, Sd indies triftiora enafcÉliteras ad Ordincsimpert) dédit, quibus haudoblcurè ofiendit^ quàm acerbe ferret, quod ea quçin comittjs Vuorma* , cieufibus décréta fuiirent,fegnius exequerentur. Præ* terea, quodprêterfuumconfflium, lynodumà Ponti* ^ficepct

« I B E n, P R I M V s. nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;3

ficcper kgatumtn Germania habendam poftulannt: cum luum effet,id ab co petere, amp;nbsp;obtincrc.Neque ue* tô debere totam Gcrmaniam, tnixlfo minus totum or* bem Chriftianum, ob unius hominis prodigiofa' para* doxa,tot retro fcculis damnata, de integro in có cilium conuocari.Sefupcrftitc haudfoturum,utealabes to* tam Germaniam inficeret » Ac nifi dccrctum Vuorma* cienfe fine inter ceffione omnibus modis tuerentur, ar* mis fe id aliquando affèrtunim» In candem fententiam «odem tempore literae à Carfare ad cinitates primino* tniais allatac funt. Motus inter ifta rufticorum,^V defe* lt;ffio ifua magifiratu, nouam religionê illorum infign/ inuidia oncrauit, Tumultus hæc cauflà prætcxta ruit» Qyôd iâ multos annos intolerâdis uedigalibus à prin* cipibus amp;nbsp;magiftratibus grauarentur, Hac pro relia exiguo admodum momento fedata, alia in Sueuia yôi. propinqua Gcrmaniæ parte ad Danubium rufticoi-um tempeftas eft exerta ♦ Duas hi feditionis cauflàs obten* debanùunam, quôd obftinauerantrcligionem nouam nuper introducflam armis'tueri;altcram,quôd oncribus uctfligahum SCtributorum à principibus leuari, ÔC in li* bertatem uindicariuolcbant. Creuitifta hominûtur* ba paucis diebus, affluente undi® Indies fceleratorum fentina,in copias innumerabiles. Pugnatur cum his ua* rio martCjdiuerfis locis, Faciuntinducias ciuitates:agi* tur 6Ó de pace,ut ab armis difeedant; exhibentur poftu* lata. Hac rufticonim multitudine dilapfa,alia mox col luuio, non paulo ilia maior, circa Franconiam 'conflu* xir.Hi breiîi non modo agros,fed oppida etiam*,iuæ di* tionisFecerc . Capiunt oppidum Vuinfpergum ui : ac nobilifatc partim caefa, partim capta, Comitem Ludo* uicum Hclfeftcinum, qui Maximiliani Cæiàris filiam notham uxorem habebat, horrendo iupplicio, duobus haftatorum ordinibus medium trucidarunt. Bifariam inde partiuntur copias, inopia annonac: partimin agrû Vuù temb ergenfein, partûn in Franconia difeeflerunt, a i] At

4 nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;DE BELLO GERM ANICO

Atifs qui in Vuirtcmbcrgcnfem a^um populabundi irruperâtjà Sueuici foederis Duce breui delcris,de per» cufToribus Comitis Ludouiciatrox fomptumeftfup» plicium. Vaftatur incendio, quod cacperät, oppidum Vuinipergum, Reltquae copiæ, quae Franconiam infe-fteperuagabantur, quantum caftellorum amp;monafte» riorum obuiumerat, caprisincenfis^ etiamurbibus, euerterunt. nbsp;nbsp;ExtinÆs his rufticorum copif s à Truc»

cefio,foederis Sueuici ducc:alia excetra in Lotharingia fubito apparuit. Multitudo hacc ex Alfaticis amp;nbsp;Lotha» ringis conflata erat. Hac quo que mira celeritatc foià, alia, diucrfaàfiiperioribus, quæ faucesuallis Vuilerac infederat,ad internecionem magno praelio foperata fu» it. Potuiffenttot clades acceptât alifs documetofuif’ fc,nifiuanafpe libertatislacflati, prudentes acuolentes in uoluntarium exitium laeua mente ruiflent. Ad Pe» tersheimum in agro Vuormacienfi alia colluuics fo col legerat : ad earn afrtuxerant, qui ob æs alienum domo agris^ ceflèrant,homicidæ,cxules, fex hominum id genus. Inhos Palatini, Lotharingi amp;nbsp;Treuirenfis equi» tes immiisi3cçdunt,fugantcp3ac palantes in foga paffim interficiunf. Hæ feditiones armatat non iam fe conti nebantin agris, fed in urbibus quibufdam ad arma ad» ucrius religionem amp;nbsp;magiftratum quoque concurfum fuit. Inciderunt hi motus in annum uigefimumquin» tum.Eodem temporeTigurinus fenatus3inter cos mo» tus 3 faefto fenatufconfulto, multa ueteris religionis ÔC ceremoniarum, authore Zuinglio abrogauit. Si» muPque inter hos turbines exortus fuit Thomas Mun cerus 3 homo confidens, audax 0^ nefarius, 0^ horren» dat doôlrinæ author. Coliegam is habebat Phiferum quendam, effrontem3 amp;nbsp;ad quatuis audenda paratum. Hi contraria agreftium manu, armis omnem nobilita» fem è Germania expellere conantur. Is tumultus quo» niam ad omnium regnorum uaftitatem fpeôabat,loan nes Eleëlor Saxo, qui ffatri Frederico morte poftèa fub»

liber PRIHVS. nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;5

fubtrado fucceflît in fcptemui'ratum, Georgius eius pa truelis,Lantgrauius Heflîæ, Henricus Brunfuicenfis, Qi. Albertus Comes Mansfeltius,cofociatisarmis,pro cella equitû immifla, uniuerfas eas copias adFranchu* fium fundunt. Capiuntur ÔC tumultus capita, Muncc* rus amp;nbsp;Phiferus,inter reliquos captiuOs :in ^uos gladio animaduerfum fuit. Literatper cos dies a Cælare ex Hiipania opportune medifs his turbis fuperuenere,qui bus dies habcndorum comitiorû de arduis Impcrij negt; gotifs Augufta indicffusfuit. Sed ilia tcmpeftas haud quieuit in Ecclefia. nS paulatim alrj homines opici poft alios oriuntur,qui fomnia pro oraculis edere,feç affla* tos dicere aufi mere. Et Carolftadio tu temporis, pro* ptcr dogma nouum,aqua amp;nbsp;igni à feptemuiro Saxone intcrdidum. Hocipfo anno mutatafiiit Pruflbrum reipub.formaSd religio, cum Germania paflim fcditio* nibus quatcretur. Aliacomitia à Caciarepcr h'teras ex Hiipania Spiram edicuntur. Fcrdinandumfratrcm, ut Icgatum, ci conuentui pracfecit. Dies ieruatur anno infequcnti, qui fuit uigcfimusfextus. Recitantur ibi li* / teræ Cacfaris,quarum rimma erat hacctVt religio Eccle fix uetus,a maioribus accepta,integra apud omnes ha* bereturmouata omnia abolerentur.Si qui contra ircnt, iuxta decrctum Vuormacienfemultarentur. Principes inter fe, quosdixi Proteftantesappellatos,remin delibcrationem uocarunt : permiferuntcp rerum fiim-mam Lantgrauio,Sturmio, amp;nbsp;CreiTo Norimbergenfi: quod inter eos conuenirct,id ratum poftca,cum in con filium refcrrent,fehabituros.Conuocanturrurius pau-lo poft, à Cxiàris legatis, quorum princeps erat Rex, circa principiu menfis Augufti. Ibi rex fe audiuiiTe que ritur,inter aduerfarios efie, quorum permifiium cfletiugt; dicio, quid ratum firmumcp habituri cflent. Præcauc-rcnt hi,ne commimicando prfuata confih'a, 0^ interce-dendo decreto Vuormacienfi, Cxiaris animum irrita-rent. Leguntur ibi rurfum literx à Cxfare allatx. His a 'iti ueta*

DE BELLO GERHANICO

uetabatiir, nc quid ceremontarum, nc quauc religto Ce abfcntc mutarctur, externaue afliimcrctur. Se Ronianî aid Pontificemiturum, utcum eo defynodo cogenda agatjUtinea omnis controuerfia dtfccptctur» Ad ca principes aducriârîj, ÔC. cuntatumlcgati, «elle fe obedi* enter, inomnibus Cxfzris uolûtati pcrmittere:fed cuin contfoaerfiade negotio religionis indies magis acina^ gis iugeitur^id quod illic ediifium dccretûm uc eifet, bucui^propter periculofosmotus, quiinterca exorti fuiiTent, feruari non potuiffe. Quod uero Caeiâr de fy* nodopromittat,nihil efle:cumfamaconftans,nccp orri-nino uana clTetjPonrificcm cum Gallo SC V enetis arma fœdere confocialTe, amp;nbsp;bellum Caefarimoliri. Proinde relt;fîèacordineforc,ut Caciàrccrtior defiatu pcricu-lofis motibus Gcrmaniae fieret.E re Imperij cfTejfiJcon* cilium in Germania indicatur : quemadmodum in No* rimbergenfi comitio placuit. Poftridic de monachis mendicis quædam relata fuerunt, fed fine cfFedu» Di* imlfis bic animis in duas partes,tandem è confenfii omnium buiufmodi fit decretum : Intra annum uertentem (ynodum Germaniæ, uei ( fi fta uiderctur ) totius orbis cogcndam’.amp;Gæiarem ex Hiipania in Germaniam,tur barum componendarum caufia reuocandum.Interca ccclefiarum ftatus, ut nunc fe hab ent, in fua cuiuft^ di* tione integri manerent: ut^ eos Deo ac Cæfari proba* turi efTent. In hoc comitio prima belli fdntilla cmicuit, quod poft in magnum incendium erupuit Saxo cum uideret tot comittjs habendis nihil promoueri, amp;nbsp;Epi* fcoporS partes potentiores efie, quam quibus ipfe par eftè poftet,fi ad uim res tandem fpelt;ftaret:Heftùm iècre to conuenit de foedere fimciendo. Adfeifeunt legatos Argentoratcnfium,Norimbcrgenfium,amp;Auguftano-rum,cum quibus hoc confilium communicant. Mo-nentm fimul,ut mature fiiis rebus confulerent. Non el^ fe obicurum, quid Epifeopi parturirent. Fœderis in-cundi forraulam hwiufinodi conceptam propofuerunt.

LIBER PRIM VS- nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;T

Si rcltgtonis caufTa alkjuis omnium inpedculum dedu ccrctur,uim iniuriamue acciperet, auxilijs mittcndi's inuicem adiwuarét.Neq^ illud dubium effc,quihFranc-fortienfo, Vlmcnfcs^ idem effent fadurû Ad ea lega ti duitatum rcïponderunt eins nihü in mandatis fe habere,iêducUe referre. Hacc comitia inde,defcclio à uc tcri religione in Allobrogum finibus fequuta eft. Quorum ueftigiaBafîli'enfes, Argentoratenfcsqùeingreffî, omnia propèfaera mutarunt. Spiræindc habita funt comitia ad Idus Martias, anno uigcfimo nono, in quitus cùm Caeiaris legatidc quibufdam obfl:inatis, qui nouos ritus inEccleffam inueherent, cum querela retu liffent, tandem ad hune modum decernitur : Qui ucte-rem religfonem adhuc tuerentur confiantes in ea ulcp adproximam fynodum, de quabonamfpem concepe-rit Cxfârj perfeuerarent. Rurfum, qui à noua femel fu-feeptafîne graui rerumpublicarum iùarum dètrimen-to ac motu declinare non poffèntjin ea moderate fe gérèrent, nihil nouarentiniuper. Anabaptiilas nuper ex-Ortos,qui fua pertinaciter defenderêt, ferro amp;nbsp;igni per-fequerentur. Vtrinen ab omniiniuria, QC dando damno religionis cauffa, abftineretur ; neminem conuicfjsla-cefierent.’transfugasneutri hofpitio domoue excipe-rent: contra decrctum hoc quimolircntur,inprofcri-ptorum album referretur. Huic decrcto intcrcedunt Saxo amp;nbsp;Heffus : Sgt;i pratter hos, ßrandeburgenfis, Lu-neburgenlcs duces, ôi. Cornes Anhaldius. Hi fuam in-terceffionem,ut redlè atque ordinc fadlam, tuentur. Etcommunicato confilio cum ciuitatumlcgatiSjfocic-tatem iungunt. Ciuitates autem crant hae : Argento-ratum, Vlma, Conffantia, Norimberga , Meniinga, Vuinfemium, Rutelinga, Campedonium, Hailbruna, Lindauia,ffha, Vuifl'eburgû, Norlinga. Per eos dies inter Heluetios ciuilibcllo tumultuatumfuiüacnifî Ar gentoratenfes opera aeffudio fuo intercefsiffènt me-di),iamdu«acics armaracinfeflisfignis concurriffènt, Mittun-

8 de BELLO GERMANICO

Mittuntur àpnncipibus ÔC ciuitatibus, quas modo me morauï,legati cxtcmplô ad Cæfarem,quem tum ex Hilpam'a in Itab'am reditum parare acceperant, ut præ-fentes rati'onem decreti répudiât! ante tn'ênium, ei eX“ poncrent His cùm nihil pacatèacbenignerefponde* retur,domos quiftp fuas unde uencrant reuerfi,ad Prin cipes SC Senatus rem omnem dctulerunt. Norimber-genfes, qui omnium primi literas â fuo legato Cadeno ex Italia acceperant, cognito rciponfo, ÔC Caîfaris uo* luntatCjCcleritcr rem omnem Saxoni,Heflbjamp;^ibctjs ci uitatibus p er literas dcnunciant. T um demum iUi nihil amplius cuneftandum arbitrât!,(imminens enim infortunium prolpiciebant ) conuentui diem Smalcal-diam fub fincm Nouembris indicunt. Ad eum diem conuenerunt frequentes paulo ante memoratarum ci-uitatûlegati. Principes quoep, Saxo cum filio, Hefliis, Erneftus amp;nbsp;Francifeus Lunenburgenfes fratres ; ÔC le-■gationes Georgtf Brandenburgenfis. Vlmenies tarnen, amp;nbsp;Argentoratenfes, de fœdere ineundo nihil in mandatis fe'habercrelponderunt. Vnum enim hoc iu-pcrioriconuentu in deliberationem miflumfuiire,dc auxilrjs mittendis, fi quis propter religionem periclita-retur. licet clàm non eflet, quid Cæfar, quid Ferdinan-dus,amp;ali| occultémolirentur. Proinde rectumuideri, ut quiièp ad iuum Senatum de fœdere iâneiendo refer-retjUt decerneretur quid fieri placeret. Van'âtibus fen tenttjs,cumdefœdereinter eosnon fatis conueniret, tandem aliarum ciuitatû legationes acciri placuit. Pofr fe fœdus aliquod concipi, amp;nbsp;iniri, fi doefirina, fi religio cadem per omnia probaretur omnibus. Reb. infetffis hac lege difeeflum eft,ut qui eandê ôd do(flrinam amp;nbsp;reli gionem uellent fufcipere,in oefiauum Id.Ianuar. anni fc quentis Norimbergam conuenirent. Interim Argentoratenfes cum uicinis Heluetiorû ciuitatibus, eandem ferè religionem tutantib us,fœdus ineunt. Norimb er gamubiconuenere,niliilegere: quôdCæfar, qui tum temporis

LIBER P R I M'^V s. nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;.

temporis à PontiHceinImperium inaugurabatiir,fùb uernum tempus comitiahabiturus crederctur. Interca quifepmature deliberaret,quidinilhsproponeic pla* ccret. Breui pôft Prindpes,ôlt; ciuitatû iegati frequen* tes Auguftam conuenerunt, ad Cæfarem ex Italia poft inaugurationem reducem excipiendum. In In's comi* , tijs multa à Cæfaris legato de Turciea calamitate, uafta tione regni Hunganci,populatjone agri Viennenfis, debello faciendo Turcis,ubidefcriptodiefta fuiflent: ad ultimu de difeordia, propter religionis negotifi, de tnotibus nuper exortis, ÔC de contemptudecreti Vuor macienfis grauiter uerba fecitn'uflit^ fingulos, quæui-derentur, proponcre, Ibiprincipes, de quibus paulo antedi(ft3 eft, omiftb reljjonfb de mittendo auxilio ad* uerfasTurcam,Caciarem orarut,ut fuam confeflioncm, quam fcriptó complex! fuerant, benigne audire uellet» Âccepit Caelàr poftridie,amp;in frequent! fenatu uaria de religione difeeptata funt. Conuocanturad Cæfarem ciuitatû Iegati,agunt ijs gratiæ,qui à fide decreti no diG cefltftènt. Deinde reliquis cauflàm dicere iuflît, qua* obremdecreto Vuormacienfi nonparuiftent.Illideli* berandi fpacio impetrato, cauflam quidem dicunt, fed qua Cæfari haudquaquam fuit fatisfaeftum. SimulCæ far confilio cum legato Pontificis comniunicato,ad feri ptum Saxonis Heflî reipofiim decreuit: ut, qui irent contra, intercedere\ie conarentur, SC non parèrent, in proferiptorû album referrentur.Refutatur eorum con* fef1îo(quæ poftea Auguftana appellata fuit) à Theolo* gis quibufdam. Eletftor Saxo nulla mora refutationis exemplum à Cæfare fibi tradipoftulat. Haud reeufauit id Cæfar quidem fe falt;fturum:at ealege, ne euulgaretur typis exeufum, ut feneftranouis digladiationibus præ* cluderetur. Negareilli, fe ea lege accepturos, Eo tan* dem res dedutfta fuit,ut feptem utrinqp dcligerêtur, qui ad controuerfias reconciliandas uiam aliquam, fi fieri poftet,inuenirêt, Hinc à Cæfare ôd Pontifice letfti funt, . b epifeo*

to DE BEttO GERMANtCO epiTcOpus Auguftanus, Henricus Brunfuicenffs duo lurifcofultijtrcs thcologi, Vuimpinus,Eccius,0(^ Coch-« lacus : inde, Georgius Brandeburgenfis, loannes Pre* dericusSaxo,totidem iurifconfulti, ÔC totidem thcolo-» gi, Melanchtlron, Brentius, ôC Schnepfius» Ex his fe-» ptenis (credo ut minus turbarum effet) terni leôi funt. Sedcùm nufquam ferme inter eos conueniret, tenta* lis arte feparatim/ed fruftrajDucum animis,ut iûfce* pta religione defcifcerent : itadecreuit Cæiàr, utufquc ad decimumfeptimum Calend. Maias anni fequentis^ fua ipfts facra manerent integra omnia : at interea nihil nouarent ampltus: nihil nouorum libroru in lucem ede retur de religione : nullos pellicercntin dodrinacfuae focietatema'n Anabaptiftas animaduerterent. At Sa* xOjqui facile princeps ab ca parte erat,decretû hoc non approbauit, neque foctj ciufdem confeffîonis recepe* runt. T um Cæfar:Nifi,inquit, parueritis decreto, in* fortunium eftis habituri. Ita poft longam dimicatio* nem,nulla re memorabih' perfeefta, haudquaquam pa*, catc difcelïum fuit. At Heffus cùm uideret quid Cæ* lâr mohretur,celeritcr cum Tigurinis,Bafilicnlib. 8^ Ar gentoratenf amicitiam ÔC focictatem ita adiungit, ut fi quod infortuniû autaduerfi quidpiam propter religio* nem alicui cocitaretur, inuicem pecunia in-ftipeiïdium tniîitum, uel peditum equitum^ auxilijs mittendis iu* uarent. Vocatur interhæc perliteras Coloniam à Cæ farcSaxo,ob dubia quaedam Imperij ne^otia.Ille fufpi* catus eo prætextu aliud parari, extemplo in omnes par tes ad Principes dC Codas dnitates literas dat, quibus diem xxij Decerab. ad coueniendum Smal caldiam fee deris icendi cauffa edixit, priufquam impraemeditati 8é imparatioccnparêtm-, Seruatur ab omnibus dies: con ccptum^ eft fœdtis hic,quod pofteaàloco Smalcaldi* cum fuit appellatû, ipfi^ côfœderati Smalcaldici diifti inhiftoria fuere. înhocfœdere,præterSaxonemEle* tftorcm nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;, aât Gebar tus Sgt;C Albertus Mantß

feltq,,

LIBER P R IM VS. nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;It

feltq, Magdeburgs, ÖC Brema» Carter arum duitatum kgad ita fœdus coinprobarunt,uti piïus,qind fieri pla* tcret, referrent. Qiü uero ita cenfuifTent intra fextam hebdomadam rurfiim üló conuenircnt,utin fœdus ad* fcriberentur. Vifum quotp tumfuü, Georgium Bran* deburgenfêm, amp;nbsp;Norimbergcnfcs ad fœden's focieta* tem (ólicitare. Ad hçc placuit,amp; Danorum regem,Po meranum, Mcgclburgenfem,Hamburgenfes, Embe* cenfes, Northern cnfes, Francfordienfes, Brunfuicen* fes, Goti'ngcnfcs, Mindenfcs, Hannobrienfes, Hilde* (èmenfes, amp;nbsp;alias plerafque duitates mïèptcntrionah's Océani littora uergentcs, hue quo que per literasinut* tare. Placm't item, ut ad Galh'arS amp;nbsp;Angita; reges fcri* berenturliterae, inquibus aduerfiis calummas de pro* feflSone reh'gionis foac fparfas fe purgarent,amp; do drinac rattonem redderend fimul orarent, ut Cælarem adly* no dum in Germania cogendam perlitcras hortaren* tur; nihil intereaduri in Principes 0^ ciuitates Impcrtf ob religionem decemeret. In hanc fentêtiam feribunt non iolum Principes, fed 6C ciuitates nonnullæ. Rur !ƒ t. lt;? fum Saxo çonfœderatosSmalcaldiam couocat,adin* cundam rationem defendendi ie, fi qua uis oboriretur.

In hoc eonuentureferuntur reijsonfa Danorum régis, ciuitatum maritimarS, de quibus in fœderis ibcicta*

tem pellicicndis fuperiori conuentu Smalcaldico aiffS fuerat. Rexita perlitcras reipondit,utdicerct,fibi non cfle integrS per regni iui conefliS, fœdus cum quoquä inire, Megclburgcnfis in cxcuiatione adduxit,legatos fuos decreto AuguftanoadmodSnuper fubferipfiffe: contra cam rem fe haudquaquä facere pofle. Vteunt^ tamenrerum alca caderct, nihil fehoftile contra eos pa ratuiTim. DuxPomeranorum, gubernationem ditio* nis adhuc efTe penes fratrem grandiorem natu : quo ui* uo nihil fc pofle fiatuere : ah'oqui in fœdus difeeflù* rum. Lubecenfes, graues fumptus in bellum fatflos çxcwfabât,augeri ad h^c ipfis metum, ne Chriftiernus

b ij tex

1« nbsp;nbsp;nbsp;de BELLO GERMANICO

rex regno pulfus, rurfum bellum facetet. Quod fi cue* iu'ret,uelle feire, quid auxiltj flagrâte bello à foedere pedlarent. Luneburgenfes,idfefadluros polliceban-tur, quod Principi fuo placuiflet. Inde de rationcbelli,de conferenda pecunia inftipendium, de ducibus ad bellum Icgendis, de auxiltj s, ÔC alijs quibufdam confol-tatum fuit. Defciucrunt hie à foedere, Hailprunum, Campedunum, ÔC Norimberga. In hoc rerum ftatu, Vlmenfcs ecclefias fuas per Bucerum noua religione inftituunt. Relpondetur inter hacc confoederatis à Re ge Galliarum benignetSe non folum concordiam ôd It-beram difeeptationem cotrouerfiarum in fynodo opt» re,fed etiam liberum accellum SC fugam in regnu Ilium tutam illis aperire, fi quid aduerfi accideret. Superuc nerût literæ à rege Angliæ, quibus pari humanitate illis refponfum fuit. Mox Franefurti in conuentu relatum fuit,de Heluctijs in feedus recipiendis. Verum quod il-li diuerfum in parte aliqua dogma tuerentur, répudiât! fuere. Adferutur fimul literæ Saxonis amp;nbsp;Hefi’i in con cilium,quæ recitatæ funt,in hanc fententiamtSi uidere-tur ère foederis eile, Moguntinum amp;nbsp;Ludouicum Pala tinum uelle apud Celàrê de pace difeeptare. Relpon-fum per literas fuit : Retflè cenfere fe: fed pace non pla-cereullâ, nifi fifei atffionê prius aboleret Cæfar. Haud abnuit Cgfar.Qiiare ad Idus Septemb.Spiræ adelîè om nes iulïît. Interim, paulo ante eorum comitioru diem, mittit ad Saxonem,GulieImum Nairouium,amp; Nuena-rium.Hifecreto cum co de pace atfluri, quinep maxime propofuerunt: fi pax placeret, ilia reciperet. Saxo, ubi c re Ilia ea admittere uillim non effet, ad ultimum adie-cit,necp fe Spirç in comitijs adfuturum,neque filium eo milTurummifi publica fide fibi caueretur. Auguftænu-per,acmulto antequædam prætercomitioium ratio-nem fibiaccidifie, ob quæCælàriparumfideret. Paulo poftlegati à Moguntino ôd Palatino Smalcaldiâ ue-niunt,qui ciuitatum legatis proponunt, ut,fi uideretur, ea.

LIBER PR IM VS. nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;13

ca de quitus Auguftæ non conueniflet, deintegro re* ferrentur. Multis hic ultro citroep ialt;flatis,pottremo inhunemodum placuit.Vbideuoluntate SaxonisSC Heffî, quorumerat fumma inter eos authoritas,fadli cflent certiores, fi ipfi ita cenferent, placere diem con* ueniendi Spiram præfîgi. Haud ita multo poft, Saxo HefEis Moguntino Palatino refpondcnt ad ea quæ nuper ut difceptatores propofuerant, in hanc fen* tcntiam.Sperare,Cæ(arem concilium in Germania co* alt;fturum,ut promilèratln hoc, ut dodlrinam de religio ne uberius explicaturi eircntn'nterim fe orare, ut à Cæ* fare deprecandoimpetrent,neintereaquid infefte in cos qui eandem doeftrinam profiteantur, per iram, aut ç confilio aliorum impotenter moliretur.Sinomnino allé in præfenti de pace agi poftularet, publica fide eau* tis extequoomnibus,diemad conueniendumpraefti* tuerettuiros fe eruditosfecum addudluros, qui confef* fionem Auguftanâ copiofius explicarent,amp; didïis ob* feurius aliquid lucis effent addituri. Cùm àutem inter ifta de comitqs Spirêfibus, propterTurcæ apparatum ad bellum Viennenfe,nihil fieret, diem coueniendiRa tisbonam in lanuarium menfem anni infequentis pro* duxit. Eodem tempore Tigurinorum cum Quinc^p Pagis diflîdium, iam aliquot annos opprefliim, multo quàm antèinfeftius efferbuit. Tigurini duobus prælqs magna accepta clade à Paganis deuilt;fli,in quorum alte , ƒ 5 » ro Zuinglius cecidit, his legibus pacem fecere : ut ipfi feedus cum Lantgrauio, Bafilienfibus, Bernatibus, Argentoratenfibus nuper idum abiurarent: Pagani à patfio cum Ferdinando rege inito delcifcerent. Nec^ ita uero multo póft in conuentu Francfordienfi, in fœ* dus GoslarienfeSjEmbecenfes, ut paulo ante Eslingen fes, adfcripti fuere. T andern uero,cùm Turca in Au* ftriam cuminnumerabilibuspropè armatorûequitum peditû^ copijs irrumperet, Caefar propterregnorum propinquitatem, metu ne ea procella in hoc diflîdio in

b irj, Ger*-

»4 DE BELLO GERMANICO

Gcrmanfam efFunder etur, S chunEirtiMccm âd proxi mum nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;tempus Germanis dedi't: nc quis rclp

gi’onts cauua cui conuicium diceret,damnum ue daret. In eos qui contra faecrent, décréta poena fuit. Illi uiciC-fim parta pace,obedicntiam QC officium, praeterea auxi lia aduerfos Turcam Caelari ac Regi pollicêtur» Mor te ffibtrahitur rebus humanis inter ifta Eledor Saxo;in cuius locum fficcedit filius loanes Fredericus, cum Cac farclafTein Hiipaniam proficifeeretur. Per eos dies Pontifex in Germaniamlcgatu , cui Caîiàr ,amp; fuum ad* iunxerat,ad Saxonera Elelt;florem,cum mandatis de ra-tione indicendaeJynodi mittit.Legatus ubi multa difer tè de utilitate ac neceffitate Concilq intra fextum men* fem dcnunciandi, ÔCanno poft inchoandidifleruiflet, unum fcrupum urgcre,inquit,de loco, in quern cogere tur.Nullu Pontifici uifum fuiffemagis comodum, pro* pter copia annonæ,amp; rerum aliaru exuberantie, quam uelBononia, uel Placentia, uel Mantua. Vnam earum deligendam uideri. SumitSaxoô^ delibcrandi amp;re* foondendiipaciu, dum foederis focios ( erant aut in eo loed^re ciuitates xxiiij,amp;f Principes tumTêptê) Smalcal dïâ conuoccLNon criim pofleîe alitjs inconfultis,quod ea res fuo unius arbitrio libero permifta non fslTetjpriua tim comuni omnium nomine refpondere. B-reui con* uenitur frequenter Smalcaldiâ. Decemuntur literæ ad legatos.His rcfponderuncPontificis Romani poftula* turn pugnarc cum decreto Imperfj Senatus : in quo pla cuerat,ut in Germanialocus condltj habendi deligere turn'd^ cum ob alia,tum ut illud lib erum foret : alioqui non futurum,ft extra Germaniam cdiceretur. Hane Ic gationcm biennio ferme poft, Caefareiam ab expedi* tione Aphricana in Hifpaniä reuerfo, denun ciatio con cilfj excepit.Legationisprincepsin Germaniammiß fus,in primis ad Saxonem Eleeftorem, crat Petrus Pau* lus Vergcrius,anno trigefimo quinto,Pontifici Ro* mano ob raram eruditionem turn chants adhuc. Quo tempore

‘ nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;tlBER. PRiÂÎVy. nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;»ƒ

Cem porc loanncs cpifcopiis RofFenfis in Angha, amp;rçgt; gni canccllarius Thomas Morus, fecuri à rege percuG nerant. Vergerius,poftquamad Saxonem legatus uenitjindicat uerbis Pontificis tempus tUud nunc tan* dem ueniffè, quo concilium tantopere expedatum iii' dicatur: neep uero folum expedatum, fed orbi propter diflîdia irt Eccleßa neccflârium. Locum defignari Man tuam,Germaniac,quodImperij fit, comodam; inter primas Italiæurbes,ex Alpibus defeendentibus obuia» Hue neep Cçfaris netp Ferdinandt operam defuturam, Quod fiipfenuncca^as quærat, utimpediat,autrccu fet uenirCjOrbê turn demû intelledurû, nihil ei placere ad pace. Saxo rem cum fœdcrc fe comunicaturum ait: petitep fimuljUt mandatu Potificis feripto tradat. Ad* didit inde legatus, alias legationes ad alios reges huius cociltj edicêdi cauflàmiflbs,feueroinGermaniâ.Cgia* ri ac Régi locû placcre:ÔC Elc(flori quolt;p placiturû, fpe bonâ fe habereJam quia fœderis focios confulere opus cft,orat, ut primo quoep têpore earn rêmaturet. Quod ad publies ndê,qua aliàsfibi ac fais caueri poftulârat,ea non folû libëter dari : led Pontificê obfides etiâ daturû, ut minori metu c5ueniant.Dc ratio e amp;nbsp;formadifputan di conuenturû in cocilio.- Côfœdcrati reeognita,Ver* gerio perlitcras breuircipondêtJam antea fuâ uolunta tem ÔC fententiâ Cçiari ac Pontifîci declaraiîedegitimS aeliberu concilium, quale hocfortafle elTet futurum,fe uelle. Dolere tarnen unum, rabie nonhumanain fe (uos feuiri. Vitia, quæ ubicp ccclefias mundaflent,pri* us elïè è medio fubmoucnda.Qixôduerô Mantua eon* eilt} locus placuerit, mirum uideri: cùm Cæiàr ab ifs non eilet difcefrurus,qug in freqaenti ordinum Senat« femel placuilfent. Decretum fuiflè turn faëïum, ut in Germaniaiynôdo locus deligeretur» Etinhanc fen* tentiam pluribus legato reiponfum-foit. Vnde haud obfcurè coarguebant, fe è Germania exciri nolle.

Supenjenerc eodem tempère Smalcaldico conuen-* tuii

té DE DELLO GERMANICO

tui' Icgatt Regis Galliarum. Hi excuiarunt fiæplicium de quibuidâ in Gallia ob nouamreligionem iumptam. Nihil illudadiniuriamGermanoru,autcius do^rinae quam ipfi tutarentur, quicquam pertinerc. Non nega* refe quidem, mortalium incuria. ÔC ofcitantia tempori* bus fupcrftirioncs aliquas in Ecclefiam irrcpfiffe: fed ce remoniarûnonnullas noneffe inutiles omnino. Quo* circa, omnes non elTe explodendas, Si Germanis in rugt; fticos fçuire, quorum tumultus armis opprcflerant:fi in Anabaptiftas feuere,quod magiftratui non pareant,ani maduertere licet, cur idem Regi in fuo regno, in nefagt; rios non liceretj^Nequc uero neceflum ciïé in prçfentia commemorare^quas ob noxas anquifitum fit.Poft hæc multa bcneuole de uuiufcp gentis cognatione,origine, amp;nbsp;animorum coniundîioneperorauit. Regem legatos (uos ad ipfos ireuoluiife, ut quæ uellet, non per litcras, fed per legatos coram ageret. De cocilio idem fe cum Germanis fentire. Et ea tempora non pati nifi extra Ita-liam liberum conciliû.Relt;fîum fibi uideri,ut miifo Pon tificcjconcordiam filt;pacem ipfi inter fe ineantid quod procliuefaôueiïèt,fi animisquorundampræterfero* ciam infitam remiflis, nihil obftinate gereretur. Gratiae alt;ftæ{untregiàconcione,quôd bene de religionefua fenfiiTecdc utriufcp populineceflitudine, deep beneuo lo erga Germanos animo, ad ultimum,de iudicio de iy* nodi denunciatæ à Pontifice rationc,amp; quid is parturix ret. Et quemadmodum Rex contra cofociatos foedere nulla auxilia Cæiàri effet miffiirus : uiciffîm ne fe quidê Caciàreminrebus quæad Imperium nihil pertinerent, aduerfus Rcgem,armis aut opibus adiuturos. Secun dùm ifta, i^ati à rege Angliac ucnerunt: qui in concio^-nem admiffi,Regem inregnoiuo ueteremreligionem aboleuiffèexpoluerunt.Hortari Germanorum natio* nem,utiècum pergantnouam religion? pariftudio uin dicare.Pontificem Romanum fimulare tantum fyno* dum, fed re diuerfum cogitate, Regi gratiae eadem hu manitatc,

L I B E Ä. P R î M V s. nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;t7

manttate,qua Gallo, adae fünf. Rcuocat hicfîrmanrr^p ibcietas, ÔC fœdus principum ÔC ciuitatum in annos degt; ccm : fimul plures adfcribuntur, inter quos Angliæ rex fuit. Ab buius legatis in foedere bæc quoq? expreflà fue runt,nealiumconcilqlocum fibi à Pontificepræfcribi paterentur,quàmipfi Vcrgerio indicafïent. Sinpcrgcgt; ret Pontifex,ut denunciari iuflîf,eius confilio intercede rêt. Vt Ibcius fœderis eflet,ita le defenforem ipfis fore. Si bellum religionis cauffa ipfis inferretur,rex uim facigt; entinulla auxiliamitterct,fedin fœderis defenfionem centena aureorum millia conferret. Reliquos fumptus ijjfi facerent, Sed fî bellum diutius traheretur, quàm ut ferendis oneribus lufficcrcnt, rex ducenta aureoru millia penderet. Se uerô no tantum armis fancitum fœdus, fedianguine ÔC uitaetiam tutaturos.Hocfœdusinter regem ÔCProteftantes paulo poft ardius per literas coi uit. Pontifex interea, cognito Cælàris exHiipania rc ditu Neapolim, Vergerium legatum trépidé e Germania miffislitcris in Italiamreuocat. Quibusis ledis nihil amplius commoratus, quanta potuit celeritate Ro-mam redtjt,Ô^ ad Pontifîcem confœderatorum refpon-fàretulit:quid poftulauerint, amp;nbsp;quid inSenatu Iniperq Cçfaripfis feraturpollicitus. De Lutheri ÔC aliorum rc ditu ad iàniorem metem, nihil efle quod expedaretur, nifi ui armata compellantur, Auditis h is Pontifex, cx-templô Vergerio mandat, ut pari celeritate Neapolim contendatad Cæiarei i,ei^,utquæq5 ada eflcnt,cxpo-ncret.Haud diu ibi cûdatus turn Cæfar, breui Romam ucnit.Vbi de bcllo Turcico nbsp;Imperîj rebus plerafp ip-

fe 8C Pontifex contuliilènt, de cocilio indicendo ita inter eos conuenitjUt diplomate confcripto,quod è digni täte Pontificis eflet,Cgfar cffîceret,ut potior Germaniç pars in Italiani fe ad concilium fequeretur. Conueni* tur à confœderatis fecundum haec Francfortura. Hic ré cepto in fbcictatem Vuirtenbergenfi, deinde Pomera-norum ducibus, Georgio loâne Anhaldis, Ai^ufta, c Ranc*

18 nbsp;nbsp;DB BELLO GERMAMICO

Francfofto, CampodunOjHamburgo, amp;Hannobno^ Icgationes ad Angliæ regem decernûtur. Verum priuP quam legatï profîcïfcerentur, nuncio adfcrebatur, An* Îiamreginâadulterîj inceftusœ’prætextu à rege fecuri percuilam fuiiîc. Quamobrê àlcgatis mittendis in totû dcftitenït. Prodijt his diebus diploma Pontifidû, de edilt;flo concilio. Proteftantes Smalcaldiae ad medium February adelTe iubentur. Hue quo® conuenere pri* mi nominis Theologi, quôd Heldus Catiaris orator cû mandatis cô uenturus diceretur. Adfuit breui,atquc Principibus iegatisep ciuitatum in concionem aduo-ratis, legationem fuam cxpoftiit, Erat commemoratio offenfæ S)(. indi^ationis Caciâris^ quôd fe abfente plur j bus inlocis,quam cum difcederet,ftatus religionis tota Germania mutatus contra cdiclumelîet: qua in relu* dibriole habitum exiftimarc. Gratum tarnen unum il* lud efle, quôd de fœdere Gallico nbsp;nbsp;Britannico ie per*

purgaffent. Gallorum regem in ie moliri b cUumjÓ^ Tur Gâarmare in Germania, ut difli'dio diuulios opprimât. Caeiärem uellc ab ipfis patras inducias feruari : præci* puè quôd proximo concilio, quod inftaret,omncs con trouerfiærcligionis difccptarentur.Omncs fcirCjquan* to ardorCjUt concilium cogeretur, abfens praefens infti* tiflet. Qgod ut aliquando inchoaretur, ÔC bonis aufpi* cjjs fimretur, reditum abexpeditione Apbricana in Hi* ipaniam maturafle, ut primo uere traqccret in Italiam, quo praefens concilio intcreffèt, nifi bello impeditus ab €0 auerteretur:ôiC tarne nullum ilium iludium à fe abfen té defideratuiri. Sperareautem^quoniaipfifemper con ciliû dari uoluerSt, quin omniu confilia Sé rationes hue inclinât^ eifentjUtno iolum quanta diffidiorfl in Eccle* fia efiet tolleretunfed etiSuitia etlabes,quibus deforma ta eilet,fubmouerêtur. Cuperc Cæiàrê de uoluntâte eo rum efl'e certiorê.Nam fi nuncreftitent, ôô uenire detre tfiêf, occafionê oblatâ prçtei miflliri: aut fi qua cxcipere uclint, autdiifcrrefentêtia cifetjOmnes gêt€shuinanaamp; haud*

' trBERPRTMVS. nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;19

hMidquaqiiam dcxtram cxtftimadonem dci'pfis con-cepturas,utqui turbasquam tranquillitatem mallent, bcUum^ ocio præoptarent. Orare CïefareiTi,ut bic parates (èomnes lubentes^ praebeant, quôipfeuicilîim ftudium aepropenfam fuam uoluntatem ergaeosde-clarare poffef. Poftquam kgatusinhanc fcntentiam multa peroraffet, dimiflacondone,Saxonemfècretó conuenit, orat^, ut Cadaris amidtiam quorundatn af-fcntationibus ponorem ducat, ciœ hac in re morem ge rat. Cacfarembcncuolcntiamci aliquamfæpe uoluiHc quidcm, fed ob reltgiom's dtuerfae negotium dedarare non potuifl'c : quam tarnen compofito diffidio effufam pantel-, amp;nbsp;cumulatam expeiturus effet. Sin ipfe uem'rc reeufet, neque legationes mittat,rcputet apud (è, quantum mail ca i'rritatio ipfi in pofterum allatura fit. Præ-teteaadmonuit, utquemadmodum incomitijs Ratif-bonefibus placui(ïèt,auxiliaadueifus Tuicam, qtu lam turn in Germaniam irrumpere pai-abatjmitterct.Quod fi is a bello deftitcrit, arma cum alijs in Galliim,qui Al-lobiogum ditionemad Imperium Ipedan^m inuafiff lêtjinducrct. Adiecit SC alia quædam de fumptibus ma-gnts, quos Caefar in indicium Imperiale fecerat, com-muniter tolcrandis. Saxo ifta fc referre uelle, relpon-dit: quod haudperindeadfe,atquefocios,pertinercnt» Poftquam in concilium uentum eft,multaaduerfus fin-gula uehementi oratione didafunt. Poftremô de cou câio in Italiam à Pontifice indido, pugnare cum Cælà* ris Imperq dccrctis.Necp ipfis fatis liqucre,num eum locum ait) principes ÔCreges extra Germania probent. Cauffàs efteiuftas, quam obrem eô reeufent uenire: péri culum ex aequo omnibus comunca'nfidias,quas Pontifex per diètes luos ipfis ftrucre poftèt.Ad haec,cu nego tium hoc fit omnium maxime arduS, quod ad commu-nem omnium mortaliûfalutêfpedet,magnitudinêrei poftularc,ut ea no per legatos tranfigatur,fed uiris inge tóo SC cruditione excelfis permittatur, quorum aliquis c tj nume-

XO ' DE BELLO GERMANICO numerus in Italiam mittendus diet. Moleftumadmo» dum fore limites Imperfj tranfcendere,SCinterea Ger* maniam praefidqs nudatum ùi^ôC ecclefias aliquotmini ftrorum uacuas futuras. Ad ea Heldus: Mantua pro* pterea deledlam concilio,quod cœlifàlubritate, óórerS omnium commodis nulli lo co efTet inferior:tum autem conuehêdis commcatibus opportuna.Nihil elTe, quod de infidijs ÔC periculo fingerent. Cacfarem curaturum, ut ip fis publica fide, datis infuper obfidibus, caueatur. Popofcitperhæclcgatus catalogû eorum, quipoftpa* cationem Norimbergenfem in fcedus ucniflent. Ad hæc,quale,quorum confilfo ictum eflet fcedus iftud. Dum ifta gerûtui', fiiperu enit forte legatus Pontificius ad Saxonem primum,ut ei concilium dcnunciaret. Sed cum uideret fuam legationê non magni apud cum fieri, Plefii colloquium pctiuit. Is per miniftrSlegato refpon deri contemptimiuflitjnonefieuacuum audiendisle* gationibus.Inde ad inuifendum iter auertitu's turn forte grauiter ex calculo laborabat. Cæterùm quarto inde die poftjHeldo à confoederatis refponfiim fuit:Pontifi* ciorum conatumhucfpedIare,utCæiârcm contra fee* dus concitent.Initum autem id eficjnon ad iniuriam in* ferendam,ied ad uim depellendam ipedfare. Qiiod ut difturbetur,illos enixe operam dare. Diploma Pontifi* cis longe aliud fentire, quam uoluntas Cæfaris eflèt. Il* lud argumentoelTe,quodnouamfile religionem ante diem concili) condemnaturus eflet. Iduero haudqua* qiiam uoluifle Cæûrem totcomitijsordinum Imperif» Qiiod uero ad locum, quo orbi Chriftiano no eflTe com modiorem dicer et, diuerfum reipiaap par ere: null urn Germania ad conueniendum undiqueaptiorem. Alios reges ac principes per legatos fua munera obire pofle: ieuero cum fuis theologis ipfos conuenire oportere. Bellum fuper hæc in Italia flagrarc. Ducê Mantuanum dolt;flrinæ fiiae infeftum hoftem elTe: fratrem habere Car dinalem non in poftremis, Ciuitates in Germania efle baud

LIBER P R I H V î. nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;21

haud minus datas, quam fît Mantua : neep minuamp;niflu cia ÔC æquitate célébrés, id quod Cadârem non later et: cuius unushic femper fuitfcopus,utuitia QC. cnoïzs^ quæ temporibusin Ecdefiamirrepferunt, extirparen* tur: eius reine mèntionem quidem femelfatfîam à Pon tifice in diplomate, km ut maxime Cækr adfît in conci liOjfî reges quantulum eis concederetur à Pontifice QC Carcünalibusf Proindc fe Caciàrcm orare,ne indigne fc rat,fi eum locum,ut fufpedû, SC ad infîdias paratû,pru-’ denter declinent.Naturam non tantum hominibus,fed brutis etiam id infeuifîc, ut fîbi à periculis ÔC infidijs ca* ueant. Reputandum efîe, quid in Conftanttenfî conci* lio Sigifinundo Catfari à Patribus de publica fide data refponfum fuerit.Exempla do cere pofteros, quatenus hominibus fît credêdum. Cum hoc relponfo dimifîus Hcldus, ad Caifarcm redit. Cogitur concilium inte* rca. Sed cùmbellum Turcicumhinc, Gallicum illinc arderet, nihil memorabile adum fuit. Conuerutur in Germania Brunfuicam àDucibus, amp;ciuitatû legatis. Hue quoi^ Daniærexuem't: amp;nbsp;quorum gratia adfuit, coràm egit. Nouauerat is nuper in regno fuo, exêplo Germanor6,religionem:ô(^ ad imbuendas ccclefîas no* ua do(fîrina,e VuittembergaPomeranum cxciucrat.In fœdus amp;rex hic adfcriptus fuit. Feederis focietatê pe* tiuit Prulfîac Dux: fed quia in proferiptorum tabulam à Cæfare relatus erat,darefocictatem illirecularunt. Sa* xo Mauritium, quôd pater eius in confeederatorum nu mero effet,fîbi adiunxit. Heldus animaduertens, con fœderatorum opes Ôt potentiam in dies magis atqp ma gis augeri,Cæfàri author fuit, noui fœderis keiê^di cum altjsdiueriæ rcligionis affertoribus Principibus. In eo feripti fuerunt,Cœkr,Ferdinandus rex, epifeopus Mo* guntinus, Salsburgenfîs, Gulielmus ÔC Ludouicus Ba* uari,Georgius Saxo, Ericus,5C Henricus Brunfuicêfis. Et huius feederis eaufia fuit, ut, fî ab ait)s qua uis aut in* iuria ueteri rcligioni fieret, ad earn armis uindicandam c ifj ftatim

ZX DE BELLO GERMA N ICO

ftatim prüfens auxüium adcffet. Idutn in annos ilftdc* cim, Sancîumcp foedus appellatum fuit. Mittuntur ic* gati à confcederatis ad Caeiarem, qui poft honorificant gi atulationem reditus ex Hifpania, de iniurtjs aduerfa^ riorum, praîcipue Henrici Bruniuiccnfis,à quo magnis calumnijs quafi bellum aduerfiis Caefarem moliren* tur, traducerentur quotidic, queftifuere. Eius fcribam aLantgrauio circa Caflellum,ad Principes quofdam miflum cum literis, interceptum fuifle: è quibus, utiu-dico, corum confilium detc(ftum fuit. Conatum ilium I nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;contra Lantgrauium, cius^ ibcios, Cæfarem amp;nbsp;alios

pleroiquePrincipes,utliterac indicabant palam,con^ «tare . Illos conquififle milites : quorum exemplo fe quoque copias comparafle, ut fi arma inferrentur, uim ïllatam propuliàrcnt. Mittitur amp;nbsp;fecunda legatio ad Gallorum regem, oratum, ne quem dodîrinac amp;nbsp;religt; gionis Germanorum caufà infeftèperfequeretur, Pau cis inde diebus pôft, literas Cacfàr ad Saxonem amp;nbsp;Hef-fum dédit.Inhis oftendit,diflîdium rcligionis neceP fario componendum eflc:quodiutius ceftàretur,hoc grauius diferimen reipublicae imminere. Comitia ha* bere Spirac conftituiftè cum fratre, in poftridie Non.Iu-« nias, ut mature euerfioni occurreretur. Aut fi peftis ibi faeuirepergat, alio, quo fratri uidcretur,indiccnda efie. Quo igitur periculorum fecuri adeffcnt,publicam fe da re fidem. Quod fi per ualctudinem non liceret,legation nes illi fuas mitterent. Eandê pacem permitti omnibus, quac Norimbergæ data fuiftet. Ad ea illi per literas;

' Gratum elle,Caefarem pacem amp;nbsp;concordiam uelle con ciliare ; fed feire fè, Régi banc concordiæ uiam tot ha* bin's comittjs placuiiTc, ut legitimo concilio in Ger* mania negotium difeeptaretur. Id non poffe angufto temporis ^acio fieri. EtFrancfurti de ratione collo* qurj mentioncm inietftam fuiftè. Quod ibi placuerit, idoptiraum fibiuideri, Nccfepo(reeouenire,nifiap* proben*

LIBER PR TM V

probâtibus fbctfs.Äd hæc,anguftius efle tempus,quam ut ad mdidum diem,re prias communicatajadeflepoC-fint. Miffaros ramen fe legatos, quod Rex iliac fe coh-uenturum dixiiïct.De publica autcm fide rccflum efi» fe.Sed cum res fit religionis, pcterc fimul,ut eadem amp;nbsp;Theologis,quorum diiputationibus finiendafitca controuerfia,conccdatur, Conucntum breui eft Ha-gonoam, quod peftis Spirae non rcmittcret, feptimo Calcndas Iulias. Praeter Principes, amp;£.Principum ac cf» uitatum legatos, Theologi conuenere multi» Aduer-fari) ab his poftulant dodrinj: capita, qux in contre» uerfiam traherentur» Refponfum à Theologis, ea Au» guftae exhibita fuifle, bi quidem ante annos decern. Ad ea defendenda hue iam fe adefle,quo hac uia aliquando ad colloquium pcrueniretur. Exhibetur liber ijs, qui medij difeeptatores effent, Abhispaucis pdftdiebu« reipondetur, quçdamreconciliata cffc,aliquanondum. Poftremd poft altcrcationcm leuiufculam decernitur ad hunc modum:Vt dies Vuormaciam,fi Caciari itaui» dcrctur,ahus indiGcrctur,in quo confeflio Augufta» na ab undents, adhibitis fcribis fidis pari numero ( qui fid eliter amp;nbsp;raptim non argumenta ibium , fed uerba ipfa ctiam excepta chartis tradcrcnt)difcutcretur.In» terea loci utrinqucab iniuria abftineretur. Eo Septem» uiri Elcdorcs fiias Icgationes una mittcrent: Qi. cum his Magdebur^nfis, Salisbu^enfis , Argentoraten» fisep epifeopi: Gulielmus item Öux Cliucnfis,amp; Gulicl mus ac Ludouicus Bauari. Approbatur à Carfare de» cretu.Datur publicafideomnibus ultro citroep ad conucntum Vuormacienfem,commeandi poteftas,etiam corum Theologis.Cacfar legatum Granuellanum ad di dium diem eodem mittit. Adfuit Qi Pontificis legatus Thomas Campegius. Hie adhibetur notartj, Qifcribae bini. Sedcumilli, quiàueterircligioneftabât,legatos; à confilijs Brandeburgenfis , Palatini Qi Cliuenfis in confœdc»

S4 DE BILIO ÖERMANICO confcederatomm partes plus æquo propenfos aduerte rent,metu ne fufFragiorum numero,jn his, de quibus al tercatio erat,fiiperarentur,tcpus ftudio extraxere, fi in* terea diucrfi aliquid à Cæiâre nundaretur» Conuene* ratiam utcun^ decoUoqutjforma,dcquainrer ipfos uariatum fueranÓ^ diem unum colloqucdo confumpic rant, cum litcrae à Cæiâre ad Granuellanum legatum al* latæ,colloquium difturbarent. Eærecitataein frequenti concione lunt. In bis continebatur t Veile aÆ'oncm in comitia Ratisbonéfia differri : hucomnes conuenerfît, eadem fide, qua Vuormaciam conueniiTent. Sc quoep colloquio intcrciïèuellc.Grariuellanus lcdlis literis, do mum reditum retro maturaret. Venit Cæfar men* [e Martio Ratisbonam, Si. Prindpum nonnulli. In exitu Martij expctflatus dtuucnitfîC Lantgrauius. Sa* xo ipfe non adfuit quidem fed Legationes mifit, ac Theologos primariosjinter quos erat Melanchthon. Pontifex legatum Cafparem Contarcnum,uirum fum* mæ authoritatis in collegio Cardinalium, eô legauit. Terni hic ad collo quendum à Caelàrelcguntur:lulius Phlugiusjloannes Gropperus, SiSloannesEccius : rur* fus Philippus Melanchthon,Buccrus, ÔC loannes Pifto rius.His mandatum fuit, ut capita controueifa fine accr ba contentione cxcuterennSC ad Cçfarcin ac Principes conciliata referrent. Præfidere colloquio iuffît Gran* uellanum;cui adiuxit Principes quofdam,ô(!’ rarg erudi* tionis uiros, rcrû atflarû telles. Inchoatur colloquium fûb exitum menfis Aprilis, anno quadragefimo primo. Hic poftquam de commun! omnium coUoquutorûiu* dicio ac cofenfufnegauitid poftea,quod ad fe, Eccius) in eo uolumine quod Cæfari exhibebatur, nonulla con ciliatafuilTentjdcpræcipuis interipfos conuenirenon poterat. Caftigatum uolumen traditur Cæûri. Laudat hic eorum diligentiamaclludiumzhortatur^ eos,utita pari cura cætera, quod fieri pollet, conciliare pergant. At Epifeopi,quorum magnus hic erat numerus,col* loquium

,, LTBERPRIMVS- nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;-2$

loqiHum,ô(f librum Cæfân oblatum rcîjcere conabStur, Inftare contra Elecfïores, ut rem, fecund urn decretö Ha gcnoicum, cum Pontificio legato conferret : in pn'mis ca capita, quæ oftendimus à Theologis cociliata fuifle» Siquaobfcun'us effent explicata, ea illuftrarentur am* plius.Sinilludobtinerinonfpoffet,ad concilium reîjce* retur. Cefar,uelle cum legato rem commum'care,amp; de eiùs confilio ftatuere,relpondit. Contrà Theologi,qui Proteftantes diiffi fuere, contendere : Cæfari aliud fcri* ptum offerte, in quo quid reiff e ac ordine uiderctur fie* ri,exponebant. Confulitur à Cçfare legatus:cui ita ui* fum fuitjUt quae acffa effent, ipfe ad Pontificem referret. Non elle ullam ipem in illis, ut ad fanam docffrinam re* dirent, quôd pertinaciter ab Ecclefiæ concordia in tam multis difcederent. Refpondetur à Theologis Conta reno: longe aliam ipem fe de ipfo ab initio concepiffè, quàm quinûc occulte Principes amp;nbsp;Epifcopos ad tyran nidem extimularet. Clamatlegatus ad Ordines Impe* rrf,nunquam feaflenfùrum, ut capita conciliata ufcp ad Rnodum ita docerentur:uerùm in uniuerfum omnia ad Pontificem relaturum. Elecffores cêfere contrà, ut con ciliata tam diu tolerarêtur : reliqua in comités proximis poffe conciliari. Orare Cæfarem, ut ipfe, ad cogcndum concilium in Germaniam primo quoc^ tempore,Ponti ficem inducat : eocp legatum mittat, li ipfe uenire non poffct, Inftare etiam eorumTheologi,ut Cæfar docftri nam conciliatam doceri ita iubeat,forc ut ea ratione uia adcorruptosmoresin Ecclefia caftigâdos fterneretur, Epifcopi,Bauari fratres, SC Henricus Brunfuicenfis fen tentias rogati, ceniuere, utContarenus Pontificem ,ad edicendum in Germaniam concilium, uel orbis Chri* ftiani,uel nationisutminimum,impellat:uterrorcs fecftæ, quæ indies Germaniam inundarent, extirparen* tur : aut comitia Ordinum Imperij habenda. Interea ab Auguftano decreto non difcedendum.Qiiæ à Theolo* gisuerô conciliatafuiffènt,nonniagni admodumeffc d moment^

OE BELLO germa NICO

mo menti. Cum autcm de prçcipui's,in quibus cardo rc rum uci{arctur,controuerfia eflet integra relida^ut nul la Concordia ,nifîillis conciliatis, expetîlaretune repu-blica ChriftianauiderijUtomniaad concilium proxi-mum referrentur. Sententtjs omnium Cæiàr auditis, earn approbauit, quæad cocilium omnia trahenda cen fuit. Priufquam conuentum dimifit, cum Pontifice de concilio a durum fc promifit. Monuit^ fimul, ne quid fe abfente nouaretur : bonam fpem concipiens Fore ut inea fynodouitia, quibus Ecclefia deformata cflrt,é mcdi’o tollerentur, Inde perfedis comittjsin Italiam profedus, Lucam contendit. Hic interim, dum confilia cum Pontifice de bello Turcico, de concilio, altjs^ arduis negonjs confert : copias, cum quibus in Aphri-cam traiedurus erat ad bellum ( ex Algiers capta bar-bari quotidie Hifpaniæ agios, oramqjmaritimS, S)(. in^ tcric02LS infiilaSjipfiimœ mare mediterraneum popula tionibusac praedationibus infeftûfacicbant)innaucs imponendas curauit. Conuêtus per hare Spirae habe turdegatum co mittit Pontifex loannem Moronû,cûra belli Turcici caufla, turn ob ea quæ inter cum QC Gacfa-rcm nuperdecocilfjrationcLucæadafuifl'ent. Excu fault hie Pontificis grandiorcm actatem,pcr quam ÔC iti nerfs difficih's magnftudincm, ÔC ccelimutationem ,iii Germania uenire non poiîêt. Veile eum tarnen praefen tem cocilio interefle.Qiiare fi neep Ferraria,ne{^ Bono nia,nccp Mantua,nccp Placentia arrideret, T ridentum, ditionis Ferdinädi,cardines Germanix, diipliccre non pofie. Epifcopis aePrindpibus, qui Cxfàris erant, ca urbs commodafatis uilafuit. Rcclamaturab ahjs,nccB locusrenpitur. Legatus, perfedisijs quxSpirx iplï agenda fuerantjRomS reuerfus fuit. Moritur per cos dies Henricus Mifnixdux, cuifuccedit Mauriciusfili-us.Inter quem,6dEledorcm Saxonem,patre uix hinna to,lcui de caufia grauis fimultas ftatim orta fuit. Vtcrep oppidi cuiufdam ius certatim fibiuindicabant. Aliara cauflam

L IB E R P R I M V .5, nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;27

caufTam difcordiæ fuiflc inter cos accept . Cum tnaleæ , ludo MauriciuSjOmnt pecunia amifla, patruclê ad con.-tinuandum lufum, depofito oppidulo,improbius pau* ’ lo urfiflet, illo amiiïo, acerbius cum ab Elcôore incrcgt; pitum fuiffe, ut adolefcens in pofterû modum in luden do lcruarct. Turn acerbitateni repræhenfionis tam gra uiter acccplTc Mauricium,utindedigreflus,paucis die bus pôft Élcâori bellum denunciarct. Vtercp conquifi tioncm militumiam habere cœperat, quo ad uim arma tam concurrerctur,cùm perLantgrauiûdifceptatorem «n gratia reconciliarentur. Pergit nihilo conftantius PôtifcxR.Tridêti ad Calend.Nouemb.fruftra ardente bello Gallico, concilia cdicerc, Conuocat huefuosper Itahâ,SCin primis in Germania Epiieopos, quibus ma* xime impulforibus cpacflû fucrat. Proximis comitfjs, Caefare profecîluro in Aphricâ,dccrctû fuerat, ne quid fe abfentc in Imperio nouaret :SC utrincp ab iniuria abft» neretur. Spreto cdilt;?ïo, Henricus Brunfuicenfis Gof-lariorum Brunfuicorûcp agros,quod eæ ciuïtates Smal caldico foederi adiundiac elïênr, indies populationibus infeftos reddebat. Saxo amp;nbsp;HelTus uim à foerjs è iure fœderis prohibituri,contradis celen'ter equitum pedi^ tûmquenon contemnendis coptjs, arcem fitu amp;nbsp;opegt; ra munitam Vuolfebutelum obudere cum omni ap* paratu primùm, amp;nbsp;deinde oppugnare parabant. Sed præfidqs defpondcntibus animos arcem diutius de-fendere pofle,deditio faefîa cft. Ipfe dux paulo ante co gnito hoftium aduentu, in Bauariam ad confilij fui fo-cios coniuratos , cum Carolo Vidore filio maximq natu ex arce fuga dilapfus abierat. Repertæ ibi fue* runt iitcræ Bauarorum fratrum, Moguntini,amp; Heidi, è quibus omnia quæ occulté molirentur, deteefîa fuerunr. Rex Romanus in itinere, cùm Norimber-gam comitia pereret, cognito bello Brunfuicenfi, lire-ras cxtemplô ad Saxonem SCHelTum dédit,quibus cos ab arinis ^feedere iuflit:met« ne fama belli inteftini - --- -

28 DE BELLO GERMANICO

excitus Turca, in Gcrmaniam perrumperct. Ad ro gtas h'teras refponfum fm't à Ducibus c caftris : ÔC belli lirfcepti caufTæ commemorantur.NeceflîtateCe, ad de-fendendos focios armis contra uim illatam, coacîîos. Brunfuicêfem fpreto decrcto Impcrtj, fociorum agros populatum, abac^a opïma hominum pccorum^ præ* da/uifle. Vni illi lUatum bellum.lam fe inTurcam auxp lia mifilTè : præfentes^ copias confedlo bello eôdem oinnes tranfmilîuros. Optarc folum, ut reli'qui Princigt;-pes idem facerent. Brunfuicenfis breui pôft Saxoni' ôi HelTo dicm ad ludicium Imperiale dicit,5C de grauibus cn'minibus eos accufat. Illi recufant forum, cùm ob alia, tum quód à ludicibus ante dióam caufl'am praeiu* dicio, ac odio fingulan' pro hæreticis condênati effent: cuius rei cauffas paiilo poft in comi'tfjs Non'mbcrgen* fibus plenius reddiderunt. Inter hæc Cæfar ex Hifpa nia in Italiam poft bellum Aphricanum rcuerfus, Spi-ram, quo conuenfendi diem per literas ordinibus Impe rq indixeratjContendit.Mittuntlegatos fuos confoede* rat! Duces 8ó populi, per quos punlicam fidem ad con ueniendum petunt : ut uitia ludicfj Imperialis caftigen* tur : ut aequalis in confcrendo ad bellum Turcicum pro porfionisratiohabereturiad ultimum, ut dato fenatu ipfis, iufta Ce arma in Brunfuiceniem fumpfifle oftende reliceret. Ad ea CçiànSatis illis alfjs comitijs cautum: indices Imperiales non poffe indidacauftaloco moue ri:collationem pecuniarum in Turcam e communi con filio ordinum Imperij fieri debere. Interrogati inde legati 5 quid de reftituendo ßrunfuicenfi, id quod ipfe urgeret,ipfi cenferent : nihil de eo fe in mandatis habere, paulo poft refponderunt. Tum Cæfànquod ad ca-uendum, fecus fieri non pofte : ac nifi Brunfuicenfis in ditionem fiiam reftitueretur, fe uiam inuenturum, qua isamilfa recuperaret. ^Conueniunt confœderatiinde Francfurtum,ad confultandum amplius iam mature de jjs qu^Spirae in comitijs proximis ageretur. E' Franc-furto,

I

L I B E R P R I H VS. nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;I9

furto Saxo amp;nbsp;HelKis lïccrasdant ad Caefafcm, qm turn Bruxellæerat, quibus ^niftcabantfead comitiauen* turos, fiipfe Cæûr adefict, ôi^fibi focqscp publica fide cauerctur. Fonuulam publicaefidd tranfinifit Cælàr, 6C fefe menfe lanuario Spiræ adfuturum fcripfit. Poft-» quam eô peruentum eft,Gæfàr commemorare orditur, quamobrem relicîlaHifpania tranfiiïetin Germaniam, Turcicum bellum à Gallorum rege concitatû: ipfiim^ Gallicum,quod adhuc integrum haberet.Etnûc, quôd Turcain Hungariam cum innumerabilibus copqs in* uafifiet, eius^ regni arces aliquot fiC clarasurbes cæ* piflèt, molirctur ui armata in Germaniam perrumpere. ÎDeliberandum hicdeauxilijs contra communem ho* ftem mittendis.Adhæc, liquere omnibus fiiû ftudium, ad difiîdium religionis componendum . Adidomni* bus comitijs fe laborafîe. Qiiod ut aliquando tollere* tur, authorem fe Pontifici ad indicendum c6 cilium fu* ifle : cui ipfe interefle cuperet, nifi Gallico bello adhuc ardente præpediretur. Sub ifta, ubi Rex item de cala* mitate Turcica uerba fecifièt, Saxo amp;nbsp;Hefliis multa in Brunfuicenfem acerba dixerunt: eumc|i hoc cocilio Im perij indignum, neçp in fenatum admitti ob perpetrata flagitia deberc.Ille recriminari eos:Se contra publicam ô^fidem,ÔCpacem imperatam,fumma iniuriafùa ditio* ne exutum, pulfiim patria, queri : amp;nbsp;exilio, nullo fuo in cos merito,multatum.Cæiar, quia inmultum diei con* filia extra cflafuerant, diem produxit, quo eorum cauß fas cognofeeret. Is ubi uenit, de feripto Saxo amp;nbsp;Hefîus multas criminationes in Brunfuicenfem pro fe quifque congefierunt.Eum nihil diuini aut humani iuris,prç im pôtêti animi ferocia,{andlum feruare. Cladibusaltjsfu* per alias,cotemptis decretis Impertj,Brunfuicâ,GosIa* riam,miferè diuexafiè.Precibus harum ciuitatumjamp;^la* crymis fe perpulfos,frètes eorû præfidijs^uim ac tyran* nidem hominis cohercuifrcmonbellu priores intulilfe» Récitât indeliteras prolatas,quas in capta arcereperc* d iq rant,

50 DE BELLO GERMANICO

rant, adBauaros, Hcldum fiCMoguntinum fcriptas, in quibus fcommata in Cxfarem ablentê oblique,amp; Gran uellanum multa infefte etiâ. ieccrat : Ceflatorê clïc Cælà rêjamp;^ ni'miö cunxflari, Norimbergenfe foedus non tuen'» In culpa præcipuè Granucllanum efle, qui à confœdera tis ôf populis amp;nbsp;Pn'ncipibus accepta pecunia corrum* patur, dignumcp ob id qui infixlici'ter pen'rct. Cacfarem intérim altumin utramuis aurcm fterterc, nec expert gifci polie. Nomen Cæfaris inane ad terrorem tantum faciendum fpetllare , fine uUa re memorabili prac* tcxi : perindc ut aucupes fimulacra quædam accipi* trum,ôd aquilarum formulas ad perterrefaciendas alias aucs lub dîo exponunt. In candcm fententiamHeldi amp;nbsp;aliorum litcrçrecitatæfunt. Refertur in eodem con cilio ( aberat ipfe Brunfuicenfis ) turpc tanto Princi-pi flagitium, de arnica Eua Trottina, ex qua, fuper* ftitc coniugc, lcd infcia, feptcm proies fufccpilîêt : cu^ lus uiucntis funus, ligneo fimulacro capitis , pe0togt; ris ac ceruicis humanæ,falt;5îo, reliquis^corporispar^ tibus ex lintco cineribus lùffarcinato fuffulto^, in the* caita, ueluti integro mortuæ puellæ linteamine inuo* lutocorpore,impoßto,honorificè cffèrri curalTence* remonias funèbres amp;nbsp;iufta omnia perfoluilîèt mortuæ Eux. Alia^idgenus fœda audituin eum cumularunt, Brunfuicenfis,ubi primû inde Senatus datus eiret,mul* tauiciflîm conuiciorûplauftrain Saxonemamp;Hclfum, ne à dicacitate quidem abftinens,congellif. modo con* iuratos,raptorcs, modo Turcici foederis focios eos ap* pcllareu'nterdum minari bcllum, denicp mare cœlo mi* fcerc uelle. Illi purgare feintrépide côtra impudentes èC calumniarum refertas criminationes. In hoc conçi lio decernuntur Iubfidia,Cæfari primùm in bcllum Gai licum : deinde Ferdinando, in Turcicum : pax, ad id ufcp temporis, cûm proximû effet concilium, Ne quod interea conuicium cui,autuisfieret :turbæ nullæ reJi* gionis cauflâ cxcitwciitur ; imuriarum effet obliuio : ÔC

liber prfhvs. nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;3t

plcraqucalia,quæad tranqutUîtatem Impcrq, durante bello Gallico, feruandâ coduccrent.De ditione Bruni* uicenfî,ponendo fcqueftro itauiium fuit Cacfari: ut agros, arecs, urbes, QC quicquid ditionis Brunfuicenfis cflctjUtrincg iequeftro Cçfaripermitterentrqui eius gu* bernationem committeret, cui uideretur, doncc cauflà difeeptata ciîèt. Veile in cum iurefuo animaduertcrc, qui non pareret. Fama euentus, amp;nbsp;rerum acT^anm» in comitqs breui Româallata, literas ad Caciàrem Pon* fcx dédit,ftomachiplenas: quodreligionis negotium inlmperij conuentu difccptaffèt,cum idfuo concilio committi deberet. Adduxitexemplorum congeriem, Regum ÔC Imperatorum,quos tragicus exitus fudlèc fequutus, quod federn Pontificiam lacfiflent, Rurlùs, cos triumphis in uita cum magno fortunarum fucceUu ÔC acceflionc decoratos, qui earn opibus, (ànguinc fuo, Si armis uindicaflènt. Cæfarcm, rebellibus quæ permi* fiffetjfe uelle,refcindere : eaep facere, quæ ex eiusmaie* ftate eflenu Quæ nifi perficeret,iè fuo offîcioin eum no defuturum. His literis cùm Cæiàrem palàm inPrinci* pes Populoscpconfœderatos bello petendos extimu* laret, is occafionem aliam expecflandam arbitratus, in præfenti cÔfüium diffîmulauiu lam poft aliquot men fes Pontifex,cum Vuormaciac concilium impertjefle audiuiifetjCardinalem Famefium eo mifit. Creditus fuit hue miftus, ut uerbis Pontificis Cæfarë ad arma co* tra confoederatos urgeret. Illud interim in cofeffb erat, Cæfarcm iam turn animum totum ad bellumTurcicura adiecifte:fed religionis cotroucrfiam,amp; clafltcum Pon* tificium illud fuifte remoratum. Simul è Romalitcrae addiuerfos perferebantur,Pontificem,ctficoncilium Tridentinum ad exitum produccreftatuiflet,belli ta* menaduerius Lutlaeranos ( hoc quoque nomine con* fœderati uulgo turn appellabantur)gcrendi tanto ardo te flagraflèjUt duodecim milliapeditum, équités quin*

gentoS'

DE BELLO GERHANICO

gentos ad id ptomiferic. Et belli duces, centurioncs^ iam {cripferat. Fuit è Germania renunciatum Romani, prüfens tempus ad earn rem adhuc effe immaturum : in »nfequentem annum eum terrorem extrahendumeflè. Agit interea Cæfar per fuos cum confcederatis, de aufe renda difcordiareligionis per concilium Tridentinum^ Illi conftanter negate legitimum elTe cocilium,cui præfi deretPontifex, aut eiuslegatus:nelt;^ libéré, neep forti* terhaberipoflc,quôdtotantépræiudicîfs ipfi condem nati effent, Superuenerunt,quafi ex compofito, legati Gallorum,qui Cæfàrcm orarunt,utad diflidium religio nis in Germania flagrans, per concilium tollendum an* niteretur. Facit per liæcinducias cûTurca Cçfàr. Eo* dem tempore Ärchiepifcopus Colonienfis ab Acade* fnia,fiC pleracp religione grauiter apud Caefarem accufa tur, de conatu emendandæ fuæ religionis : quod^ Lu* theranos Verbi dolores per diœcefin ecclefijs præfe* ciffet.Vocatur intra trigefiinum diem ad cauffam dicen damiaut legatum mitteret, qui obietffa refelleret, aut ut reófè fa (fia tueretur. Videret, ne quid interea tempon's amplius in ditione fiia nouaret. Idem impcratum niit ci uitatibus, in quibus per exteros cocionatores docflrina mutari coeperat. Vocatur amp;nbsp;Romam per eofdem dies, 6^ cum eo primariatbafilicæColoniêGs illuftres heroes Canonici aliquot,qui Archiepifeopi ftudium approba* bant. Brunfuicenfis Dux, cum ager eius decreto con ciltjfa(flo fequeflro Cæfari datus effet, nihil eiusminis perterrefa(flus,ne quas res nouas incœptaret,pecunia à Gallo,fed in alium ufum accepta,inflru(flus,confcripto quampoterat occultiffimeexercitu, amifîàrecuperate conflituit.Equites paucis diebus mille quingentos,pe* ditum ad o(flo millia confecerat. Cum his copijs fuam ditionem populabudus ingrefTus, Stenbruccum arcem per deditionêin poteftatem recepit. Minatur uaftatio* -né uicinis populis, qui Smalcaldico fœderi illigati erât, ni damnum datum farciant, ac à fœdere difeedant. Re* ceptis

L 1 B B R P R IH V S. nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;^3

ceptis ïam paflîtn aliquot oppidulis S/C caftellis in fuis tiibus, extemplô omnem armorum terrorcm in arccm Vuolfebutelum trâftuh't» HclRisfociorum prccibus fatïgatus, inHnibus fuis tumultuario feptem mïUia pedi tum contrahit,8C équités mille fcxcentos. Ad Northei* mum, équités mille, tria millia peditum his copijs ie coniungebât,quos Saxo Eledlor fubfidio miferat:praegt;’ tereafexcentos uoluntarios, quos in agris fuis college* rat» AdhosaccedebatHeflîgener Mauritius eu mille cquitibuSjSCpeditum millibus quincp. Cum his copfjs Heflûs Brunfuicenfi obuia procelïît. Ille hoftis aduen tu accepto, omifTa obiîdionc areis Vuolfcbuteli, colle* diaunditp pecuniamilitibus, qui iam dilabi cœperant, ftipendiû pofeentibus perfoluitlnde profedus ad Cal* fcldum,mille pafliis à caftris Lantgraun,caftra commu* niuit:cùmDuxEricus,eius^ mater,ô^loanncs Brande burgenfis ftmerucnircnt,ad dirimendas acies,5lt;^ pacein fadendam» Sed HelTus, qui praclium tantum ijpedabat, 6^ prçfentem uicfloriam iibi pollicebatur,id non üiæ po teftatiSjfed fociorum uoluntatis elïc rcipondit, Spe pacis abieda, Brunfuicenfis propius Northeimü cum tur mis aliquot cquitu progreditur. Conferitur hic pugna: fed Brunfuicenfis tormentorS ui loco motus,receptum in caftra habuit. Rurfum acrius urget Mauritius pacem apud Lantgrauium, ut fcriberet ipfe quas uellet condi* tiones : fortaflïs cam paceiuftam bonam^ fibi cum illo fore. ScribitHeiEis pacis leges,fed quas crederet cum non accepturum. Interim dum per Eblebum dC Corner ftatrnn tranfmittuntur, nimciatur, Brunfuicenfem cum Omni excrcitu ad montem qui caftris Lantgrauii immi* nebat, occupandum aduentare. HelTus extcmplo dato fiemo, cum omnibus copijs,præfidio caftris modico re* liflo,montem inuadit, Sc hoftem operitur. Redeuntin* terim legatt,ac renunciant, Bruniuicenfem benignê re* ipóndiue, iè permittere Mauritio, neep uelle amplius ar mis CUreligionedeccrtarc,Defcenditur in colloquium;

e obtinefi

54 DB BELLO GERMANICO obtinctinducias Mauritius, ad deliberandum de pacts conditionibuszquac ita durac crant, ut in euentS pugnae rem comittendapotius arbitraret.Concurritur utrincp cum omnibus copijs marte diuancipiti:fedænearum ïnachinaru,quibus Heflus iuperabat,ia(flibus in fugam pulfus fuit Bruniuicenfis, Euocaf rurfum in colloquiS Mauritius,amp; caedê conditiones repetutur: alioqui non coituram pacê.Tandê uidtus extrema neceffitate Brun fuiccnfiSjcffufe lacrymans cum filio Carolo Vidlore ad Heffum ultro ucnit.ôc in cius poteftatcm fe pcrmifit,ijs quibus pactum fuerat coditionibus. Heflus hoc latis fcclici expeditione bello perpetrato, de Brunfuicenfis rebus ad Cæfarem literas dedit,maximc de literis in ca-ftris inuentisa'n quibus, quæ moliretur cotraFerdinan dû Regem,omnia dctcdta fuifle. Leditsliten's,uicifli'm legatum ad HciTum illemittit, per que cum monuit, ut moderate uidloria fua uteretrSd Brunluicêfem,ut Principe uiro dignû effet, haberet.Permitterct negotium d» fccptandum:amp; fe fadlurû, quod æquum dignû^ uidc* retur. Copias dimitterct,aG turbata pa car et. Siquâiniu riæadlionem aduerfus aKquê,ob lata fubfidia Brunftii* cenfi,pretenderent,cum co legibus ageret. Sequent! anno,qui quadragefimusfextus erat, conaliû cofcedc-ratis Frâcfurti fuit,in quo Heflus de rebus proipere ge-ftisretulit: de Archiepifeopo Colonienfino deferedot ut pax religion! â Cçfare exoraretur. In his turbis cum concilium Tridentinu ab iflis repudiatu eflet,6lt; religio paflîm cotra décréta Impf rij infpedlante Cæiâre noua-rctur,rumorincrebuit, Ctcfârêin côfœdcratos bellum apparare, Hoc motus Heflus,ad Granuellanum literas dédit,ut quid rei efiêt cognofeeret. Rumorcs quoep ex Italia per certos {pargi,Cæiàrcm Ô£f Porttificem côfocia tis armis fœderi bellûfadlurostPontificem memorata auxilia miflurum. Præterea ifta à ducibus copiai-û nul-quam non iadlari,ut accepta pecunia in Ilipendium mi btes çonquûaiU, Capfarcm confcripfilfc modieas co-piasj.

t I B E R P R. I M V s. nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;3 7

pias, â quibus Ratisbonam dcducatur, Ex figftis fd uc* rißmile apparere, indudas fadlas cum l'in fa,6lt;f pacem cum Gallo. Quare cùm nullû habcat bellum (oris, nee domi hoftem, quorfum atrijieret exercitum confcribegt; re rNe(^ fc tarnen induci polTc, Keet ilia rem coargue* rentjUtidcrcdcrct: quod pax pn'mùm Noiimbergæ, inde Ratisbonæ, poftea Spiræ religioiu conceflà eilet, AdhæCjOmnes principes amp;nbsp;populos certatim pecu* niam impcratam,amp; auxilia,Cæfari ÔC Ferdinando libe* raKterfubmififlè inTurcamfîC Gallum.Peterefibi rc' fponderi : èC ut ipfe, qui Cæfari Temper ad pacem con* fultor fuiflèt, cundem nunc eô inclinaret. Ad ea cùm reiponderet Granuella, non inficiatus quidem fuit, de* lecîlum aliquem müitum habcrirfed id in praefentem ne ceffîtatem tranftuKt.Càm enim duo potentiflîmi reges «icini inter febclKgerarentur, non debere reprehend/, ,quôd fines fuos, alioqui nudatos præfidijs,muniret.Ec fatis conftare, quanta Gallo reconciliato fidendû effet, Quod ucrô attineret ad decê peditum millia,quos Ce* iàr ferretur fecû ad comitia Ratisbonam traeffurus, ua* ' numomninoeumefferumorê,Vtmaximenilhaberet falfi:qui minus nunc liceret, quàm fuperioribus annis, cùm Auguftâ cum tanta, aut etiam numerofiori manu ueniretf præcipuè quod indies uariaè Germania nun* eqs adferrentur.Vel illud coargucrc,Cçiàrem nil occul te moliri, quod Archiepifeopum Colonienfem à fe hu* maniter habitû domû dimififfet. Quamuis Granuel* lanus id,quod parturiebant Cæiàr amp;nbsp;Pontifex, diffîmu labat: confœderati tarnen illi non credere, fed inuicem quotidic per Kteras certiores facere , de ijs quæ è Bel* gio allata difpargerentur. Ne igitur imparati oppri* merentur^Heffiis amp;nbsp;PalatinusEle(ffor in exitulanua* ri) ad deliberandum Francfur tum conuenerunt, Sed conuentushuius præcipua cauffà erat,ut Augu* ftani de ijs quac comperta ex Italia accepiffent, illos perSebaftianum Schertelum,hominemacrem ôdmi* € ij Kcarem,

5(^ DB BELLO GERMANICO

lirai ?,qui alias fub Cæfare ordines dudarat, coràm edd ccrent. Non latuit Cæfarem hic conucntus, in quo aduerfus ic coniuratum fuiiïe, à quibufdam aiïcntatori* bus etiam pcrftiaius crat. Mittit extemplo Nauium ad inipicicndas rcs Germaniæ. Primùm is Archicpifco* pum Colonienfem cum mandatis conuenit: inde ucnit a d Palatinum.Forte ira turn accidit, ut in itinere in Rd-nardû Comitcm Solmenfem incidcrct.Ex hocille pro-pius fingula cognouit: qui rumores detedo Cadans co natu Germaniam turban ent. Nauius cotrà negate con-ftantera'mô Caciàrem femper pacis amantem, eo cönfi-h'o Ratisbonam breui uenturû, ut illam firmaretmagis. Qilin benignè etiam Lantgrauiû excepturum,fî eo co n ueniat.Et ii coiùltè uellet agerc,ipfe quotp côdem con-ueniret, ad fc fodos^ expurgandos : earn expurgatio-nem Caefari gratâ fore. His à Solmcnfi Comité HcC-fus paulo pôlt acceptis,ad Nauium literas dédit,in qui-b us cauHàm conuentus Francfordienfis in expoüjit^ut fs intelligeret, hoc concilium ad Caefarem nihil attine-re. Repetiuit inde crebros rumores,de occulto in fe ÔC fuosbelliapparatu. Adhçc,MarchioniBrâdeburgen-fi negotium datum, ad mille équités coquirendos. Sed quiaifta Nauius Solmenfi Comiti, ÔC Granuellanus ad fc per literas falla eiïe affirmarunt, fe illis iam habere fî-dem. Sperare interim fe, à Spirenfi decreto Cæfarê non deflexurum.Porrô autem, quodad coUoquiû cum Cae* fare,ubi uenerit Ratisbonâ,non grauatè fe id fadurum, Rurium ad indidum colloquium à do dis, ad excutien dam confeffîonem Auguftanam, conuenitur Ratisbo-nam.Sed cûm ad extremum de forma exhibédi,iüppri-mendi^ interièuariarent,paucis diebus difeeflerunt, nulla re memorabili traniàda. Venerat C^iàr Spiram, Ratisbonâ iter fadurus. Ad cum Heffiis, ut à Granuel-Ianoamp; Nauioconiultumfuerat, publica accepta fide, contêdit. Conuenit hue Palatinus Elcdor,ac legatus Ducis Vuirtenbergenfis, Poftquâ Heflûs ad Caefaren» fuit

: LIB E R PRIMVÎ. nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;57

foitadmi'nîiSjprimàm aduentus fui cauHâm paucisred* didit: deinde oftendit,undiœ rumoribus nunciari, eum impulforePont.Ro,inconfeffîonis Auguftanac focios animum parum propitiû induiffc. Gallum per fa dram pacem ipfi auxilium ad multandos confœderatos latu* rum.Turcicas inducias hucfpedarc, utiècurus Germa niâ uaftaret bello.Multa^ praeterea, quæ congruerent, nufquam non prædicari.Maturariindidum Tridcnti concilium à Pontifice, ut fado decrcto pro libidine ad cxequendum graflàretur. Quid cnim aÛud fîbi uelle il* lud,quod cotra Colonienfcm utrincplis mota efletflfta fane Germaniam no elfe meritam,fi reputaret,quàm ef* fufabenignitateauxilia Spiræ non contra Gallûfolum 66 Turcam fucrint poUiciti, fed liberalitcr ctiam contu* liflènt:ô6 quidem plcniora,quàm unquam maiores con ferre confueuilïènt:plura etiam prçftaturoamp;,fi res dubiç poftulaflent Vtut ifta haberent,ipcrarc ie,Ca:iare con* trouerfiam religionis per concilium Germanix direm* pturumjantè quàm è terminis lmp crrj pedem moueret» rQauius tum:uiciffîm rumores allatos ad Cxiàrem corn memorat,quibus tarnen fides habita non eflet.De Gai* lOjfabulam cflê,Dcinducqs Turcicis, Cçfarcm interpel latum fuifle: querelas paffîm in Germania deintoleran* dis fümptibuSjquibus exhaurirêtur, audiri. Qgâobrcm compendium optimum iftud uifom, ut Turcicum bel* lum in aliud tempus extrah eretur. Sed de hac rc iè con* uenturum fratrem. Concilium uerô iam multos annos expeditum, iam coadum ene:ô6 Colonienfem nuper à fe fumma cum humanitate cxceptum,in quem grauiter ftatuerc potuifiet. Quod uerô ad conquilitionem miU* turn, id re ipia uanum coargui : cùm oo oculos inter fa* miliares, nullum adeffè uoluntarium militem confcri* ptum, qui fe comitetur, effet uiderc. Iam ad Cxiàrem^ cur ipfe efièt euocatus,hanc effe cauflam: ut eius confi* lium audiret,quæ uia potiffimum ingredienda eflet, ad tranquillandamreligionem, Qiiicquidenim progredc e itj ïetur,

38 DE BELLO GERMANICO

retur, indies in uaftiorcm altitudincm inuehn Ad cat Heffus: abit^ fbctjs, quae in rem effent,fe conftrlcrcnon poffe.Sedbrancfurtinulla aduerfus Cacfarem inita ef' fe confilia:nifiut pacem tueri,6Cuim propulfare pofgt; Cent, non ut priores infcrrentOmnes petere concifium quidem, fed in Germania, fed pium 0(f lib erum. Qiiamgt; obremautem Tridêtinum conciliumeius generis non haberent,alias Vuormaciç diferte expofi'tum fuifie.Iam coin Germania rem dedutfiam,utfi uellent maxirnq religio mutari non poflct. Porro colloquium Ratisbo-nenfe perimprobos quofdam amp;nbsp;importunos diuul-fum fuiffe, qui capita alias reconciliata, rurfum in congt; troucrfiam raperent» Quod ad Colonienfem , quern bonum uirumiudicabat,0[fextraaleam pofitum,quac is egiffet, ex Archiepifcopimunere egiffe:fedfiCiuxta decretum Ratisbonenfe, quo ecclefiarumreformatio* nes imperatæ fuiffent. Librum eum ex uef erum dotfid* rum inftitutis SC dotflrina coniarcinatum, Heffo ad huncmodum,nonpauló ctiampluraloquuto,tum Cç* far : De Franefordienfi conuentu iam abunde fibi fatife fatflum. De concilio Tridentinoitafe femperftatuifie, non ftatim, quiequid à patribus ibi decerneretur, afe fertoribus confeffionis Auguftanæ uim fieri. Et Ratisbonenfe decretum habere quidem, ut Epifeopi ec-clefias fuas'reformarent : at non ut cxoticam religio-nem, ut ipfe feciflet, amp;nbsp;fidem diuerfam inueherent, Ip-fiim fiibmouiflc ueteres miniftros, ÔC fiirrogafTc nouos aliunde accitos ♦ Prætcrea, querdas ad fe allatas, eum Canonicorum accidcre prouentus : fe imploratum ut cam iniuriam prohiberet» HicHeflus Cæfarisuerba excepit,ac pauca de officio amp;nbsp;beneuolentia Germa-norum in Cæfarem, deep commodis quæ inde in régna eius promanarent,fieos beneuolos habuerit, praefa-tus : Colonienfi Archiepifeopo ita rurfum incoepit pa-trocinari,ut diceret,eumbono paftore dignum egif-fe;quôd imperitis ecclefiarum minifen's repudi2tis,pios ac do-

LIBER PRIM V S- nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;3 9

ac dodos fufFeciflet ♦ Formam reformatfoftis inido Groppcrum ah'os^complûtes,quinunc aduerfâten* tur, probafle. nbsp;Ibi Cæfar l'nterp ellans, Ar chiepifcopi

infcitiam obiedt, qui uix lati'næ linguae rudimenta cal* leret. Ad ea Hciïus pauca, quac ad Archiepifcopi de-fenfionem momentum aliquod adferrcnt,fubiecit. Cç far uieiflîm refoi-mationis uocê explicat, Heflus contra demonftrat naturam ueteris religionis: at Archic-pifcopum Ganonicis grauem fuifle imponendis one-ribus id ita interpretatus fuit, Cùm enim grandem pe* cuniam Cælàri in b ella memorata decrctam conftarer, c confuctudine Imperq effè, ut magiftratus Si. Epifeopi adprômiflàm iummam conflandam pro facultatum co piaiuis collationcm imperent:inqua,cuiu{cunm no-minis fît, neminem cxcipi oportere, Quare id fîfecerit ArchiepifcopuSjhaudquaquameflereprehendendum: cum ipfe Caciàr fciret,eam pecuniæ collationcm diffici-lem toto Impcriofuifle. Ad iftum modum mulris uer-bis commutatis, difceifom fuit. Poftridie Heflus-ite-tum Cæfarem, propè ad colloquium euocatus, conue-nit.Ibi Nauius ait, Cglârem colloquium Ratisbonære-deintegrare conftituiflerac contendere, ut ipfe quoque côdem conueniat, quod omnes eum ôi Palatinum pads amantes efle cognofeerent, Exeufat HelEis ( non féfellere infîdiac) quo minus adefle poflet, graues fum-ptus in belium Biunfuicenfe fados'.nuptias fîliæ recen-tes:difccptatoremie inter Saxonig Duces, ad conciliaa dos eos,fumptum : ueniendum cum uniuerfo equitatue fe abfente,finibus fuis præfîdio nudatis,à Brunfîiicenfîs foctjs populationem imminere. Vrget Cgfar ad con-ueniendum, periculum fe prohibiturû promittês. Exeufat ea iplaidentidem FlelTus : Legationes tarnen, qtri bus permitteret, fe mifliirû pollicetur. qui Irper omnia dus uoluntati non afîentircntur, ne grauatè acciperet, ae UC objfîinaciam aliquâinterpretaretur, Inftat Cæfar, fîcuL

'' nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;40 DEBELLOGERHANICO

Coït ante,ut adfît: futurum, utfocij ïpfb confultore, ali* * nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;quid xqui eflcnt conceHuri, fî eum totum ad pacem in^

clinatum fpedarent» Turn Hcflïis, cùm tantoperc ic urgeri uideret, quod diflîmulauerat hadenus, efïudit. Qyam materiam fofcipicndibellt Brunfuicenfis dediP ret:deinde,^ui in manus ueniflrct,expofuit:quantam in* îuriam ac cotumcliamipfc ac Mauricius accepiilent ab eo,6d dus fodjs,quorum ingcnfjs furori hominis materia prjcbita fuiflet. Homines cos efle in confiantes, ua-rios,amp; ad omnem auram mobiles, amp;nbsp;ad motus ferêdos natos: hinter eosefiehuneSpedium, à quo pridiefibi nunciatum efiet,fi no grauaretur audire,uelle fe illi quae dam fccreta,calhda,nimis^ uerfuta,quæ laterent,amp; uer terctur cofilia,detegcrc,Sc uerô renûciari iuffiire,quôd homini uano acfiitili fidcm'nonhaberct:nonuacuum nüc effe cum eo coUoqui : ièd quicquid efTetrei, feripto fignificaret» Ad hune modum Lantgrauius multa fa-miliariter cum Cæiare ultro citroœ colloquutus, beni-gna cum falutatione dimittitur. Quo digreflo, Cæiâr ^auiterSpedio fuccenfuit, quôd caqux occulte agita-bantur,homo futilis indicate uoluifiet. Quâ fuifiè prç-cipuam cauflàm Caefar facile intcllcxit, quamobrem ad lt;d cocfliurnHcflus uenire abnuiflèt. Illo iam domum reuerfOjCactcri confoederati Vuormaciam ad coniultan dum confluunt:amp; acccperant,quàm obuia humanitate Lantgrauius à Cacfarc exceptus fuifTct : quae res nonni-hil metum mitigauitJn hoc eonuentu Rauesburgenfes in(beietatem adfiribuntur» Per hos dies Archiepifeo-pus Colonicnfis à PontificeèRoma fulmine icituriô^ Epifeopeilli abrogatur, quôd contra do(firinam Apo-ftolicam,ut diploma habebat, infiitutos Ecclefîæ ritus, ceremonias,amp; ah'a quacdam,quac longum efièt narrare, admififfet. Cæfàr Katisbonam ingreflus,ubi de collo qin'j ratione amp;nbsp;diflîdio eognouit, grauiter in primis tulit Tiieologorum,infelt;fiare, anteiuum aduentum, difeef-fum. lilicô miffis per totam Germaniâh'teris. Principes adeon-

LIBERÏRIMVS. nbsp;nbsp;nbsp;Il

) nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;*

ad cofiuentum adcfTe lufTit. Conucncrant plcri® con fœdcratorum populorû legati ÔC Epifcopi : cum^ lus, En'cus, Mauritius, ÔC loannes Albertus^ Brandebur* gcnfes. Paulô pôft ÔC Rcx Ferdinandus uenit. Cæiàr pro concioneaduocata,quamobrcm conuentum hune indixilTct prolixe memorat. Nulli obfcurum efle arbF tror,inquit,fuperiori condlio Vuormacienfi], arduas Itnperij cauflàs,quod multi in eo defiderarêtur, tranfigi non potuifle : quare in hune conuentum, quem ftatuta die futurum indixi, cas diftuli. Quod uerô ad Non. Iagt; nuarias,ad quem diem conuenire placuerat, non adfue rim, ualetudOjCui illigatus fui, prçpediuit: colloquiû cxpecflatione fegnius inchoatum,aliquain moram attu lit. Qiiin præter hybemum tempus frigoribus afpe* rum,quod me detinuit,uos inutilibus iîimptibus onera re ftudiô nolui.Et licet domi abundc nego tiorû fit, qui bus diftinerer : pacandæ tarnen religionis gratia mole-* ftum iter ingreffus fum. Atqj utinâ reliqui omnes meo cxemplo,priuatis curis reipub.comoda anteponcrent, quinondum conuenere: quos tarnen breui adfuturos arbitrer,eoscnlegationes fuas miffiiros, quibus peruagt; letudinem adeflenon licet. Colloquium dodorum, quod indixerâ, coeptum quidem uideoifed abruptum, a quidê fine ullo momento memoria digno: quos con iundos, de in hoc totos adhuc nos offeniuros fperabS, utquid operæprccfj abtjs adum efiet, omnes cogno^ uilkmus.Nûcipfi coràm cernitis,illos feuulfosjdomos quemcp fuas difceflîiïè.Cupio ex animo, compofito nc gotio religionis traquillare Germania: uos in medium confulite, quid ultra faciendum cenfetis. Veftra cofilia audire uolo, ut ex fingulorum fententijs aliquid decer.*/ ncre,quid utile amp;bonum Imperio fit futurum,liceat. Quin iummij forum Imperq reftitui neceffe eft : ÔC qua uiaid facercconueniat jfaepe antea demonftrauimus, Etcnim baud decet, ubi fummu orbis terræ Imperium eft J ibi fine legibus dC iudieijs, diflbluta omnia furfum

. nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;f deor*

41 DE BELLO GERMA N ICO deorfum agi fcrn'cp. Ad hæc, quid de bello Turcæ, qui tam infeftè ceruicibus noftris quotidie imminet, faden do cenfetiSjin cofultationem mittite. Eius enim rei deli beratio in ifta comitia dilata fuit, Gallorum rex,quâdo fuperiori annopetenti pacem dedi,indudarumfpeni cum illo affulgere dixit : SC ad eas impetrâdas iuam ope ram mihi pollidtus eft.Iam Ordines Imperîj,praeter au* xilia,etiam diuitem annonâmihidccreuerunt:.ea à qui* bufdam fubminiftratanon fuit. Propterea nobis ita ui* fum eft, ut aliquandiu reipirans oneribus fubleuetur,. dû recolledo fanguine SC uiribus,iumptus ferre qucat. Atlt;^ ob id,adiutore rege Gallorum,in annum indudas cum Turca padus fîim. Eac exibunt circa finem Olt;ffo* bris, modo intégras fanófas^p iure gentium feruet» In bane fententiam Cgfar uerbafecic Vetus confuetudo tenucrat, utincomitijs SeptemuiriEledlores ad confe renda confilia coiungercntur. Hie primum diffîdium religionis eos difiunxit. nam Treuerêfes Moguntinen fes^ legati, à Colonienfibus, Saxonicis, Palatinis, SC BrandeburgenfibuSjfeparatim confilia contulerunt.Illi inTridentinum concilium pedibus difcedunt:ac Caeia ren;, ut eodem reliquos etiamnum reftitantes conferta manu pertrahat,hortantur.Contrà hi urgere, ut pacem Germanfæ firmet : amp;nbsp;religionem conuentus Germani* d cog’iitioni, 6C dodorum hominum diiputationibus permittanTridentinum non efle id condlium, quod à frequêtifenatuOrdinumImperij decretum effet: nclt;]p illud quod femel ftatutum fuit,paucoiurn interceflionç mutaii debere. Nec quicquamin his comitijs, quæ ex compofito indida fueranqob rerum quæ occulte parabantur maturitatem, amplius adum fuit,

Lam*

LIBER 1 K y N D V S. nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;45

H 0 RT Ë N s 11 mont-fortijhifloricidebello Germanico Liber IL

B Ill's fontibus de orfis, quæ ea qua potui bre« Hi uiiatc profequutus fum, bellu Getmauicum, j bello Gallico compofito,inducijsq} cum Tur 1 caperpetratis, Sd. pax pada ac coinpofita per Pontificem turbari cccpit. In his comitijs Rex Ferdi* nandus dat nuptum Annam natu maxima Alberto Ba* uarorum Duci : amp;Gulielmo Cliuenfium principi Ma* riam minufculam.Celebratæ nuptiæ regio luxu, ma* gnifîco huiufinodi apparatu, qui fummos orbisMonar chas decebat. Mandaucrat Cæfar Maximiliano Bu*

tano iam antea,ut in Belgica equeftres pedeftresep maximas copias coquireret.lullît 2C Alberto amp;loaniBran deburgenfi equitatum comparare,quamuis uterqj à re* ligioneftabat, Sedquiaperfuafumillis erat, à Cæfàre non aduerfus religionem, fedrebelles quofdam Impe* rio apparari bellum,baud grauatein ea re fidele illi ope* ram nauarunt Et Ordinis Germanici Magifter,quan* turn equitü poterat,celeriter contrahit. Romam à Cæ ftre celeriter ad Pontificem mittitur Cardinalis Triden

tinuSjUt eum moncret,iam maturum tempus præftandi promifla aduenifie,utmemoreorum,primo quoeptem pore milites per Italiam coquirat, ÔC in Germania tranf* mittat. Cofcederati(hoc nomine eos deinccps,quos alij Proteftâtes, aut Smalcaldicos nominât, appellabo) his rumoribus altjs fuper alios allatis, trépidé amp;nbsp;ipfi to* ta Germania deledum equitum peditum^ haberefta* tuunt. Leguntur Duces ad bellum pari poteftate, Ele* dor Saxo amp;nbsp;Philippus Lantgrauius Haflîgthis cura ge rendi bellû demâdatafuit. His amp;nbsp;ciuitates legatos iuos adiunxerunt, è quorum confilio aliquantum momenti adminiftrandi belli penderet, Ciuitates QC Principes Smalcaldici fœderis fuperiori libro memorauinius:præ ter hujuilium oppidontm magnum numerum, quae re* f q cenfere

44 de BELLO GERMANICO

ccnferc amp;longû nimis, ÔCtædiofiim foret. Daniærex, ctfiinfœdus adfcn'ptus effet, nulla tarnen auxili'a con* tra Cæffirem mtfic Qiiæ ueró in. medio üabant, Smal* caldici fccden's exortes ciuitateSjerat ferme hç illuftrio* res:Rotemburgum,Norimberga,Norlinga,fed quç ta* men commune cum alijs religi'onê tuebantur. Et inter liæc belli procemia Palatinus quot^ in amicitiâ focietZ' tem^ Smalcaldica uenit. Occulte interea Cçfar cen* turiones fuos,tribunos,duces^,quoru fide alias, uir* tute diuerfis bellis expertus fuerat, per literas Ratisbo* nam aduocat;cum^ his ea qug ad belli neccfljtate opus effent,fecreto trâfigit,ut accepta pecunia, diuerfis locis copias cotrahant:fedinquêufum,diffîmularent. Con* fœderati, depræhcnfo quod diffimulanter à Caefàrege* rebatur, Ordines Imperq folicitant per legatos, utbelli auertendi cauffà fecû ad Cæfarê eant.RecuiantMogun tini ScTreuircfcs. Heffus perliteras crebras,quas Ra* tisbonam dabat, quæ inquirendo perueftigare poterat; fuis fubindeindicabat: fimulCB, quæ e diuerfis locis ad fe deferebantur, diligêtcr tranferibebat. Mandat foefjs, utprætercqueftres pedeffres^copias,conquifitasob belli futuri fulpicionem, nouæ aliæ in cuentum rei con* feriberentur. Cgterùm cùm è copijs Hiipanorûin Ger maniam defeendentiS, SCltalico delecSuuerû effeGer* manicibelli rumorem coargueretur,legaticiuitatûex* templô ad Cælarê,adfcito loanneBrandeburgêfi, Hen rici Brunfuicenffs genero, contcndunt.Cum his fe con* iunxerât Colonienfes,Palatinicp legati.Admiffîs ad Cg farCjdicendi fatffa fuitpoteftas. Cauffàm legationis ex* ponût. Cûm enim omnia armorS terrore per Germania quatiâtur,num ipfius imperio id fieret, rogât. Nam ex quo proximis comitifs difcèffum enet,multis in locis co piæ,fcd fine nomine,coferibi cœpere. Fama quoepad* fci-ri,in Belgis deledû haberunecç compertû adhuc, ad uerfus quos hæc arma coparentur. Proximo couentu, cùm uaria propofuiffèt, belli inf erendi nuUâ ab eo faeff S t

, nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;mentio*-

L IBER s E C V ND V s. nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;4$

mentions S ed neep b cil u cm quam legitimomorctn* didEt,nehoftis ille,quicûlt;]^ effet,imparatus opprimere-tur. Quæ'reç com fubito metu omniûmortaÛff awmos fufpenfos habeat, cupere Ccire, m fé ne,an contra extergt; mum hóftê tantam belli mole appararet. Et côftarè ta* men,pace cum Gallo,inducias cûTurcainannûfadlas, Si in comunem hoftêbellSiufcipiendufit, armis ôd opi bus ipfum adiuuare uelle.Sin in îè,obedientes imperata omnes uellc facere. Sæpcin dubqs rebus Cæiàrem ipfo rum fidem exploraffè:cuius damnum,quàm aliarum re* rum,grauius Germania duceret. Turn CæiànNeceffî tas mc,inquit,ad arma, 8C es. quidem iufta induenda ur* get:cuius quantauis fit, neminemfiigerearbitror. Sed id non quæritur: at, quibus bellum faciam». Rcbellioni quorûdam, qui turbarum diffîdiorum inter Ordines ducesiunt,mihi occurrendumeft. Qiia charitate iam inde àfufeepto Imperioin Germaniamfucrim, 6*lqua beneuolentia Ordines complexusfim, tenetis omnes, Etnuncutmihi eademeft uoluntas, idemcp animus in cos qui obedientes pacis font, ÔC tranquillifatis amato* res : ita acerbe odi quietis graues perturbatores. Proin* défi ferro cosuindieem, quiturbis omnia permifeent: guis durius id, quàm pro ipforum mentis, ftatutum eP (e, indignarijConqueriûe ^offît f Vtrecffèfalt;flum con* tràomnesfontdidîuri,quodfomma beneuolentia eos in pofterum demerebor, qui mihi ferent opem. Re* fponfo legati hoc accepto, difeeffère. Omnia lentius Bauarorum Dux, quibus ad bellum opus erat,appara* bat : menfis^ ferme exemptus fuit cundfatione Ferdi* nandi Regis, cum quo confilia in perplexare agitanda erant. Adferebant Si alia quædam, quç parui uulgô ha bentur,grauiaincommoda:futilitas eorum quibus area na côfilia crédita erant,rumores uani ultro citro^iadla ti. Cæiàr quo terrorê aliquantum per Germania miti* garet,literas ad Vlmenfes, Auguftanos, Argentoraten* us 2lt;Norimbergenfes dat,in banc fententiamjS cire il* f iij los,,

46 DE BELLO'GERMANICO los,quàm charâfemperRabuerit Germamam ïamp;îôb idtr cum magni's regaoruni fuorum oneribüs, l'ngentes fum gt;nbsp;ptusfeciffè:maxime,utreligjojs diflîdio copofîto,fîrma paceomnes fruentur.Toc décréta teftarij'dj licet effent, qui diuerEim'fpai^erêt. In fua gubernatione id unum Temper fe fpeiffalîe,ut ciuitates togatæ opibus flore* rentquàm maxime,ne quorundam artibus per capta* tam occaflonemipforum libertas opprim cretur,amp;:ue* (fligales ftipendiarijcpfiereritipfixuiulmodi multorutn incommodo, adeo^ fuo facpe tentata fuiflènt. Tuliflc (e quidem ea hadlenus, qua effet lern'täte, quod fine magnis motibus prohiberinon potucrintttumautem ea fpe, ut aliquod emoluments fuæ clementiæ, reipub» utile confequeretur. Futurum id certe fuifle,nifiqui* dam conciiiationi fingulari arte iubinde interceflîffent» Prætexuifle eospietatem,fedeofucoad Ordinesreli* quos opprimendos graflàtos fuiffe: eorum^ bonaut diriperentjCeu prædam expofitam.Eô rerum redatflum ab his effe, utlegibus obh'teratis, ÔC iudictjs fublatis, ni* bil metuerent. Adde,Imperatoriam etiam maieftatem imminuereaufosn'dœ iperedigendi ciuitatesflibfuam poteftatem, fiue ui, fiue infidijs. Ifta coarguere eorum di(fla,quæ indies nunciarentur, Parum ifta, nifi iniuper minarentur arma. Nemininon id notum,uel ex infami* bus tabulis, alijscp icriptis famofis, iparfis ad motus ci* endos . Proinde cum nulla ipes luperftt, ut clem en* tiauincantur,aut certepofitaobftinatia ineliores red* dantinffe maturitatem expetftafle remedium adhiben* di, priufquam fua tyrannide Germaniam in poteftatem redigant, amp;nbsp;libertatecœptis artibus exuant. Autho* res turbarum ad ofHcium reducere ftatutum effe: ut im* minens periculum ab ipforum ceruicibus prohibeatur: ius, amp;nbsp;leges, amp;nbsp;indicia in integrum reftitui, 5C in prifti- . nam federn reuocari çoflînt. Atqueifta quidemfeob idillis fignificare, ut cum rumorcs alios fcri audirent de confilii ^i ratione, ns fidem non haberent, Nec aliud fc

ipeCIare,

LIBER S E C V N D V lt;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;4.7

fpc(?larc, teftibus luperis:quare confi dere, eorum ope* ram fibi non negatum ùi;quôd eorû ïam tot annis, pra* uis confiltjsconßrmäta audacia, altquando retundenda fitjö^ cim'tatum priftma dignitas ac gloria recupcranda» Beneuolenriâuicïflîm omnem à feinpofterumijspro* mittere,ÖC maiora fe præftaturum ipfis,fifuäs partes . nunc, cum Fortuna ita oblata fit, ut amici tuerentur^am* {)lius fe expofiturum, fi le^tiones fuas ad fe mitterent, neandem fentcntiamadOucem Vuirtembergenfem funt literæ datas. Erant per eos dies adhuc ciuitatu quas memoraui Icgati in comittjs, quos Granu eUanus Ô6 Na uius iuflu Caefaris alios poft alios fegregatim accitos ea demdoccnt, nerumoribus fufcijpiendi belli perterrefa* (fti,arma aduerftjs ftias ciuitates a Cæfare comparari exi ftimarcnt:fed contra rebellantes femper Imperio, pacis ac cocordiae turbatores, maieftatis etiam reos,direpto* res alienarum opum, qui^ oblata leuiter occafiorie ne ciuitatibus quidem parfuri eßent.In fide 6C amicitia Cae fan's permanerent : nec amicitiam, nec focietatem cum hoftibus fuis coniungercnt,nec auxilia mitterent,ne iit* dignationis materiam in fe praeberentipro merito cuic^ crga Caefarem poftea Fortuna Fore. Hæc ad fuos quam primum perfcriberent mature,monerent^, ut obedien tes oFficium Faciant,ne praccipitatiraptim cOnfilij,quod necp reuocari,necp in integrum poftea reftitui pofrct,ali quando eos poeniteret. Argentoratenfes acceptis re* citatiscp in fenatu iiteris, in hanc Ferme fententiä Cæfari per literas relpondere. Vehementer gratum fenatui, po pulocp Ärgentoratenfi efte, eum animum femper erga Germania geffîfleiôC precari, ut ea uolütas fit perpétua, né ue ad bellum ciuile cuiufqua claftico fe incitari comit tat. Illu d autem non fine animorü omniu ggritudine le ôû,eft'ein Germania,qui nec^ obedientia præftêt, nem officiû faciâtiquod ut uerS fuerit,fpcrare tamê,e iuæ rdi gionis hominibus nullû elfe tam male feriatû, inquem crimen illud incident, Peripfos nun$ ftetilTe, quo mi* nus ne-

lt;_ 4® nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;BELLO GERMANICO

nus negotium religionis fuiffet conciliate, id quod pro lixis rattonibus, fimul tot decretis klt;flis docuerunt, S)!. culpa diffidtj in Pontificios tranftuIerunt.Quotidieiup plicationes fieri in ipibru templis, preccs ad Deum fundi pro concordia, Perftrinxeruntindc aduerfariorö

• in Ratisbonenfi couentu iniquitatem, qui cum nullam adbonem admittcrent, ad concilium totam dilputatio-» ncm conftantcr reieciiTentNeqj uoluifle,nccp potuilTc fe Pontifici earn caufiam pcrmittcre.Iniuriam ipfis fieri, quod culpa no pofiti difudtj in ipfos uertatur. Deinde, quamobrem facultates Ecclefiafticorum quorundam in alios ufus conuertifient,ipium Cæiàrê,cxmultorurn annorum adlionibus fatis demonftratSnouifle.Vtiam effent huius religionis aliqui,qui fortaffe no fint,qui bo na ecclefiaftica occupatahaud perinde fanlt;fle,ac debegt; rcnt,6C utiliter difpenfarentifedid cum fjs quæ tot fæcu lis ab altjs admifla fuifiènt, componêdum nufquâ efie» Proinderemedio opus efiejUtiuxta fàcras literas, amp;nbsp;de cretaEcclefiæ pièdiftribuerentur. Deinde ipfum Cæia rem nuper in comitijs Ratisbonenfibus, Sd Spirge, quo padlo eacipfç facultatescollocandeefient pacisferuan dae cauflâjdecreuiffe. Si fint qui decreto non parucrint, fiftendoseffè. Cæiarem emcndationemiudici) Imper. promififle,ut ab Ordinibus pofiulatum fuiffetifed pro* mifïà nulla apparuifle. In conuentu Vuormacienfi for* . mulam cenforiam eum inuenifle, Ôdinuentam propo* fuifle,cui lubentes uellent parere:quam quidem aduer* làrij norirecepiffent. Si fecundum ilia décréta indicium reftauraretur ,non efiè cur quis ad conquerendas ipfo* ruminiurias,autrebellionem,anfam capelTeret. Senol* le beneuolentia eum profequi, qui iudicio adillum mo dum conftituto nollet parère. Quod uerô ad affctfla* tionem Imperij, nondû fe nouifie in fua religione unû, qui id unquam affecflarit : qui ûe libertatem opprimerc fuam pararet. Vcrùm ifta à Pontifice,amp; Pontificis eben tibus falfô ubicç iadari, Cæfarêipforû animos ftudia

lt;• ’'L I b''e Kquot; SEC V N D V î. ’ nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;4'9

in gtibemationc togata, ÔC bclîis cum extcf l's hoftibus,' lâtisperfpexiflc. Se optare, rrti's qui Cæfarem aduerfus tpfos concitaret,eodem fempcr in eum fuiflet,quo ipfi; animo,ac reipfa declararunt. Super ifta, quomodo ad* ucrftis cum fe gcflerint in oppnmendis bellis, fedi* tionibus obrucndis, quæ in eius Imperio in Germania orta fuiflênt, nofle ipfum Cæûrcm. At in primis ut lo* Cuplctiora fubfîdia cotraTurcam ÔC Gallum,quàm ad* uerfàrifjicd maxime ad Auftriaca régna tutanda, contu lerint, Proindebaud dubitare fe, quiri fi ad defenfionc fifterentur,fuaminnoccntiam contra obieôa crimina ÔC iÿcophantias quorundam facile tuerentur. Orare fe »gitur Caciarem,ut Patriæ Pattern, ut bellum, quod ap* pararet,mitteret:ôifrcos atîlos, fuperiorûlmperatorum more,inius ad cognofcendam cauflàm uocaret. Quod fi P erficeret Ca:làr,tum dcmum futurum,ut fidem ipfogt; rum erga fc, illatam illis iniuriam intelligeret. Inde comcmorarunt deprecSdo bellum, magnam omnium tcrum caritatem, audclem hoftem l^urcam, Ôd beneficia quæ praefentium Ordinumparêtes in eius maiorcs, quæ in Ferdinandum fratrem contulerint, dum libera-lius reliquiSjamp;^ cumulatius auxilia contra ipforum infe-ftifiîmum hoftem indies mittunt. Reputaret apud ani-mum fuum Cçfàr,miferabilem huius belli faciem,uafti-tatem Germaniac,calamitatis omne genus plcnam,ma-lorum cxcctram in omnem ætatem kxum^ pullulatu-ram. Ne patcrctur, hortatu illorum qui per bellum ad-uerfarij fuam potentiam confirmabunt,fe hue tranftier-fum rapi, ut cxhauwa opibus ÔC uiribus fratfta Germa* nia,infirmiorreddatur, quàm quæTurcicumimpctum amp;nbsp;uim fuftincrc am plius polît t. In hanc fententiâ Ar-gentoratenfes Cæfari ad literas miftàs, fuo in primis luorum nomine refjîonderunt. Legatum ad Helue-tios quoep mißt, qui ift eandem fententiam in concilio uerbafecit. Legatus cratloannes Mufehetus, fiipetio* ris Burgundiac Qiiæftor,Hic ubi caulfas fufcepti à Cæ-g fare

^9 DE BELLO GERMÄNICö farcbelli contra fedj'tiofos quofdam commcmoraffc^ orauit, ut (quoniam Cacfar ui'm armis à capitc fuo pro* hiberc cogebatur ) ne diuerfa fibi ab aduerfârîjs, à qui* bus in ilium multi acerbe iaccrentur,perfuadcri fine* rent:neu lenocinqsuerborum illi indult;fii,quicquanii incoeptent : neçpinHeluctia quaeosmoliri patiantur,' quibus Cæiàris confilia uel praepediri, uclfegnius pro* moueri pofient.Nam hoc bellum hue iufeeptum,uC ad Germaniae falutem, baud Icue momentum effet al* laturum. Proinde ad hoc incumberent,utin amiciti« £)C fide ucteri, è foederis inter ipfos iure confiantes ma-ncrent. Vicifftm nihil k in cos motururamec commffTii nim.ut flit quid moh'antur : fed fidem amp;nbsp;amicitiâ decla* raturum. Nec fcpacem ullam cum quoquâ fa durum,' in qua ipfi non continerentur, Ciuitates,amp; Vuirten* bergenfis Dux,Cæiâris cófilio cognito, caetera diligen ter per exploratorcs inquirunt. Germant cnim milites fegnius ad figna adcrant:tardius Hifpani coueniebant: in Italia dcledus militum, quos Pontifex miflurus eraf, kntius habebatur, Primi Auguftani ad Calend. luni* as, quatuormillia armatorum conicribunt,totidcm^ Vlmenfes: nihil tarn inimicum bello, quam tarditatem effe, rati. Hi^ amp;nbsp;Vuirtembergenfis, literis ad Saxoneni Eledorcm amp;nbsp;Heffum, duces belli Icdos, datis,^utinar-mis fint, monent : ut Cæiàris conquifitae copiæ lentiua conueniunt, ipfi quantum cohortium cofcripferint pri mi in armis,ccrtiores faciunt. Sed Auguftani ut fufpi* cioncm patrandi belli auerterent, has copias à fe con* fcriptas didabât,ut præfidio urbiimpofitç, contra om* Bern uim muros amp;nbsp;portas tutarentur.Verifimilcidrcd* debat, quod omnibus mortalibus patefadis portis, ne minem uibe excluder ent. Caefariani inurbeim ultro ci* tro^adaimaamp;l telaparanda, uelcibariaamp;l poculenta merfanda,commeare, autadmagruficentiam iplcn* dcrem urbis uifenda confluerc. Adeas cohortes fama crat J duo Heluetiorum millia açceffifle. Erat Cæfat

Rait^

I 1 B E R S E f V N D V î. nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;5I

Radsbonæjduodedm müliaribus ab Augufta. Vurr* tcmbergcnfiSjÖL cantates Sucuiac,bifan'am copias fuas particbaatunuigintf quatuor pcditû ßgna,cum plerai^ nobüitate, fiib aufpi'cijs VdalriciDucis crant: aiteruin agmcnftipcndijs dm'tatum inauthoratö fiicrat. Poft-quam omnes hac copiæ Vlmâ pcruencrunt, una notftc quieti concefla, poftridic Gunfpergum proHcifcuntur, Ibt bipardto in conci'oncs aduocati militcs,(äcramcnto inauthorantur.Duccs cohortibus pracfccftifucrant, Sc-baftianus Schcrtclusjoanes Heddecus,Balthaßr Gul-tlinguSjSebaftianus B cflcr eras,Matth çus Langeman-telusjloannes Hardcras,Iodocus Roftbcrgus. Copip ciuitadbusinauthoratac Schertelo iurant,illius impe-rio obcdicntcs fore, dum Saxo 06 Heftus excrcitus im-jjcratores in caftra conuenirenü Eidem facramcnto il-ligantui’ deinde Vuirtenbergcnfts milites. Hi's dux da-»us fuit Hcddecus, Balthalär Gulrlingus, uir in pri-im's cloqucns66 nobilis, Ô6 Ducis Vuirtembcrgenfis d confiIijs,militibusPnncipisfuiin concionem conuo-lt;ads,inhuncmodü uerbafeciftcdicitur. PondfexRo» milites, nouuminccdium in rebus pacads nobis excita »e conatur, quo Germaniam, patnam comunem, qua£ nos gcnuit, Ô6 à primis uitac rudimentis ubere ftio aluit, mox ardeat, SC à ftmdamêtis cxcindat. Cradele odium cum hue urget, quo uos Ô6ueftram religionem perditu cat: fimul ut remedatur cladem,qua ante aliquot annos Duce Borbonio accepit,cum Roma uirtute Germano »u maxime capta,capto PotiKcc,attain Hifpaniä miflb, diriperetur.Eam ob cauflam Carolü Cæfarem aduerfus nos, utPrincipibus amp;OrdinibusImperij cofccderads bcllûfaciatjidenddê obtundêdo incitauit: ra tus hac uia futurs,ut ad ipfius religtonê ui uolentes nolentes attra-liamur, Infuper is nunciatur equitum peditumcp baud fpernendas copias in Italia conferibere, quas Caefariau xilio in Germaniam mittat. Nec fama de Hifpanorum jjtducnt« omnino uana cß, Qiiantu calamitads, milites, g ij quan.-

ÿz DE BELLO G ERM A N ICO quantum mifcn'arum ab externe milite, ôi. uaflîtâtis pâ tn'æ immincat, omnes, opiner, præuidetis. Cnm igitur ïfta Principes 6lt;Ordines Imperîjreputent,fuum efle ducunt,non tantum uim ÔC impetus hoftium à popula-ribus fuis armis prohibere : fèd eti'am cauere, ne exter* na,ne uetus religio uobis obtiudatur: uos maifîc uirtu* te elle. Italt;^ flat bellum hoc ïnopinatû, ac praeter fpem nobis motu,Deo aufpice armis uindicare Quare cùm /cirent animos ueftros ad huius militiæ aleâ promptes, fuisftipendîjs,quaidfieri potuitcelcritate inauthora-runt, ne imparati opprimerentur ► lam quoniam feede-ris duces adhuc denderantur, quos breui in caftra adfu turos compertMin habeo : quo interea in caftris cunifla ordine ac rede gcrantur,Slt; feneftra hoftibus cotra uim præcludatur, Princeps Vdalrichus uobis uirS fortem, ô^cutâd iiimmam nobilitatem nulla authoritas deeft, prçfecittcuijUt fibi,uos obedire per omnia in difeiplina militari iuflît:ÔC egregiûillud nomen tueri,quod maio» tes noftri iùauirtute,uartjs bellis cum exteris ^entibus, multo fanguinenobis pepercrunt. Nec^uero fatis eft, commilitones,ab ea gloria non folum non degenerate: ücrumetiä,ut ueftra praeclara facinora ad pofteros pro-» pagata, illis ftimulum amp;nbsp;calcar ad uirtutem militarem addat.Caetera Deo curae erunt, qui ci uidoriam iecun* dum fas iusep dabit,qui pia ac iufta arma iumpfèrit. Sic Balthafar Gulthingus. Interea Cgfar, ne hoftium ce-ieritate occupatus cingeretur,cohortcs,quas tota Germania, diuerfislociSjiub quatuormaximè ducibus ha-bebat, conuocariiuflît. Duces étant, Hilprandus Ma-drucius,Cardinalis Tridêtini gcrmanusiGeorgius Re-gensburgius:Schamburgius, qui Burano tranfito Rhc no poftea fe coniunxinSC Marignanus. Ab his quater-na peditummillia conferipta fuerant.Decem cohortes nothusBauarus collegerat. Duo millia Hiipanoru, amp;nbsp;odingêtos paucis poft diebus Aluarus à Sanda ad-duxit, Gallia cifalpina tria millia armauerat, quibus praeerat.

LIBER S E C V N D V S.

præcrat Ârzius. Conquircbat mterini,ut mandata fiïp ratjMaximüianus Buranus,uirmilitaris,quanta poterat celeritatCjC Batauis,Sicambris, Menapijs,Iuliacenfibus ôé BelgiSjequitum peditumcp imperatas copias, amp;nbsp;ali* quantam leuis armaturç equitum manum,quos ab atro armorum colore Atratos uulgô appellant, Decreue* rat Cgûr non prius cum bofte dimi'care, quam cum fuis Buranus adeffèt. Datum fuerat negotium Ele(ftori,ad comparanda duo millia equitu ÔC quingcntos: Alberto Marcbioni'jfexcêtos équités : CrucigerorumMagiftro, mille:Maximib'ano Hungaro, mille; Erico Brunfuicefi, quingentos, Confoederati hoc armorum terrore ni* hilperturbatijliterisad Venetos datis,conqueruntur Pontificis iniurias, orant^ utcius copias tranfitu per fuos fines prohibèrent. Ad hæc monent, ut ftiperioruni temporum recordatio fubirct : fi uires ille fuas confirma ret, quantum mail ipfis SC altjs Italiæ populis cxpecftan* dum efletPraeterca pleramcp Germaniac nobilitatê mo ncnf,nc militem caftra iua pctentem ad merendû, tran* fituintercluderent,Tirolcnfibus Rhoeteis aditalica* rum cohortium aduentff trepidantibus^animps adderc per literas conantur, ut illis tranfitum negent : ad quod etiam fubfidia polliccntur. PetêtibusàNorimbergen flbus auxilia ad bellum,reiponfum fuit,(has uires atque opes proprijs agris tuêdis uix fufficere, Mandatur in* terim Schertclo,ut cum rjs quas habcbat cohortibus,ad radices Alpiû confluentes copias difturbaret: fimulmit tuntur centuriones in Heluetiorum agrum,ad conquifi tionem militum, Agebatur anni tempus, quo fegetes maturefeerent, cum legatus Tridentinus Romam mif-fus, auxiliorum caufla feedus inter Caeiarem amp;nbsp;Pontifi* cem fànciret.Fœderis forma bate erat; ConciliS Triden tinum indi(ftumfuifle,utcrroresiam multos annos in Germania exorti, 6C indies proferpentes, opprimeren* tur:amp; quod illud à confœderatis repudiaretur. Qiiam* obrem pro reipub, Chriftianat, amp;nbsp;Germanorum falutc, • nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;g iij fbcieta*

y4 DE BELLO GEftMANfCO

fbdctatcm Pontificcm Cæfâremita com’unxiffcjUC Cxßir primo quoip tempore contrado exercitu, para* tis^ omnibus ad bellum neceflârtjs, arma aduerfus co« fndueret, qui obftinantcs animis concilium nonagno* fcerent:ac ui cos ad ueterem religionem, quando aliter reuocari non poiïent, cogeret.Sed omnia prius periclt* tarctur, num obedientes Pontificcm Ro. uellcnt agno* frere. Nullam pacem cum ea genre eeelefiæ Rom. inuti km,ueladucriamfaccrct. Pontificcm praeter centum aurcorummiUia, totidem apud Venetos dcpofîturum: ea^ pecunia in nullum alium,quàm ufum belli uertcrc* tur.Hacduodccimpcditum Italicorum millia aleren* tur,amp; quingenti leuis armaturç équités per menfes fex. Si interea bellum conficerctur, Caclaris id commodo fii turum. Fuit ad haec in foedere exprciïùm, Pontificcm Cæiàri permitterc, ut dimidium pröuentuum ecclefia-fticorum in hoc bellum per Hifpanias conuertat: ac ran turn agrorum religionis diuendat, undequingentaau* reonrrn millia rediganrur : amp;quidem in ufiim necefla* rium huius belli, ea lege, ut Carier de fuo pro totidem millibus uiciHim oppignoret. Qiii altcrutri refifterct, in hunc uterlt;^ confociatis armis, totis uiribus incumbe ret. In hoc feedus fenatus CardinaliS difccderet. Dum ifta Rom» perficiuntur,interca C»iar quantu frumenti in agris circa Ratisbonam crat, ne equitum peditum^ licctia corrumpcrctur,in urbê conuchi iuflit, ÔC in ufum ncccflarium condi:tum autem, nc fi bcllum traheretur, autannus iniequens coelialiquo uitio ftcrilior effet,rci frumêtariç inopia laborarct exercitus.Condudi fabri li gnarif, qui quatuordccim cotinuos diesuafis oblongis conficiendisjin quibus globi ferrei, puluis^ tormenta* rius conderentur,incumberent. Ad hçc inufitata ijjccic inftrumêta bellica apparantur. Ad nouémillia iaccorS, qui frumento quod in ufum militi fatis effet,onufti,cum trecentis piftoribus caftra fequeretur. Sed in contrahen da ex agris rufticorum quater miUium mvltitudinc,quo rum

LIBER SECVNDV^^

him opera cam inftrumenns fofibrijs uterctur CacGr, nonnthil laboratumfuit. Norimbcrgcfesinbocbclli apparatu,quoniam in fœdere non crant,ut Cæfari bene uolcndam fuam probarent, ad arma tclacp, ÔC bellica in^ ftrumenta comparanda, patentibus fem per portis eum inuitarunr. Cogebat interim Pontifex copias, ut digt;' ôum eft,in Italia, quas Cæiàri erat ftatuto têpore tranß miflurus: cum litcrasilleadHeluetiot daret, quibusfa* natifmum quorundam,quiàrcligione Romana defe* ciftent, conqueftus fuit. Laudare fein Heluetqi adhuc SuofdamefTe, quiuetcremreligionem pertinaces uin* icarent ; quorum exemplo alios ad fanam mentem regt;‘ uerfuros aliquando, bonam expeeftationem cne.Ex eo-religionis diflîdioquàm graues motus exorti fuiflent, ipfos fare : ôi fe ad eos componendos ab inito ftatim pontificatu nuUum nonremedium quatfiuifle.Tandem ad extremam ancoram confugiffe:Tridcntum indixifte concilium, quo fine periculo uenirc lîccret, utibi iîiain doeftrinam, quod poflcnt,tucrcntur. Exiftimafte,ne-» mincm efle tarn improbum, nefarium amp;barbarum,qui fenatum ilium ampliflimum Epifcoporum,qucmlm-» peratores ÔC Reges reucrercntur,ut fpiritu diuino affla* turn y impie luderet, eius^ authoritatinon pareret ; fanatica dodrina pofita,illius iudicio non acquicfccret, • Sed hancfcde Heluetijsexiftimationemcæpiftc,uthi qui in fide permanfiflent, concilij authoritatem feque* rentur. Rcliquos uero, qui ipeciofis aliorum rebellan* tium illecebris creduli nimium in errorem pelleifti fuiC fent^monere,ut in concilium prodeant. Super hæc,çgef rime fe habere,in Germanfa Principes efle, qui eoncih® fuperbe repudiarent, ac tantum no conuietjs infttftaren tur,negarêtcp eius decrctis obediêtes ftfuturos. Qtiam obre armis uelle eos, quoniâ aliter fieri no poftet, breul txperiri. Ac forte ita accidifle,ut Cçfàr idê cogitaret: fta tueret^, exp edata teporis matun'tatc, armis religionê defen*

DB BELLO GERMANICO defcndereiSepropterea cius uoluntatem piam ôi. fa* ftam’j'pro opibus ccdefiæ Romanacadfuuareftatuifle. Sin ille fecus ager€t,iaduram tot nîortaliû,perfidiahæ*gt; leticórum indies pcieuntium,Deum ab eo exalt;fhiruin»' Heluctionïmulta memorabilia 0£. laudatafacinoraex-tare:fed nullum laudatius fore,quam fi focietatê ÓC ami-* dtiam (ecum colcrc pcrgant. Vtid facerent,fe obte* ftari. Super bas literas Pontiflcis,lcgati Foederis ucnc* re ad Heluetios, Hi poftulabant, ne extemo militi iter per fines fiios aperirent. Ad fe uero,amp; fua caftra tranfirc uolcntibus,poteftatem pcrmitterêt,cùm neceffîras po*’ ftularet. Inter hacc principia belli, Vuolfebutelum arx à Brunfuicenfibus ÔC alrjs ciuitatibus, à quibus teneba*' tutjdedutflis pracfidijs,folo çquata fuit. Palatinus hûc tantum belli apparatum à Cæfare fieri miratus,cum per Vuolffium Abftemiûinterrogatjinquosid pararetur, S)(. qug eflèt eius caufikSi quid ipfe pofièt, ucUe reconci fiationi incumbere. Cæiàr ei per Granuellanum amp;nbsp;Nagt; uium reiïjoderi iufiït, quæ fuprà à nobis ab eo praetexta , fuiflememoratafuntRebellesImperio,amp;motuum au* thores nulla alia uia ad officium trahi pofTe, armis com* pellendos eos efie. Palatinus re deprehenfa’, extemplo Heffiim,Saxonem, Qi. Vuirtcmbcrgenfem certiores fii* cit:fimul^, qiiantS uaftitatis ab externo milite Germa* nix inftaret. C^amobrcm potius quam ut in apertu res Martern erumpcret,fi non in totum pai êrêt,aliquid do* naret,monct. Ncc dubiam habere fpem,quin fi in parte Cxfari morigerentur, non parum ad reconciliationem pro futurum. Cxfàrcm placabilem cfTcjSC quantum in* tellexifletjfi ignofci fibi peterent, quod admiflum effet, cumplacatû, quiequid effetoffenlionis depofiturum. Super hje, fi quid ab aiff s infuper peccatum effet, id clc menter corrigeretur. Si quid per iniuriS aiff s effet adem ptum,id CxiarijUel acquis uiris difeeptandu permittere retur. Saxo hisacceptis,fiC ipfe ingêtes copias contra* hitjCasc]^ cum aliorû copijs c0iungit:hortaturcp ad per* feueran*

L I B E R s E C V N D V s. 57 feuerandum in fœderc femel ido, ac fubinde poftea rc' nouato. Conueniunt ôi. ipfi celehter, acre in délibéra tioncmpropofita,literas adCæfarêdanc SaxoôcHef-(us. Earum hic erat tenor. E' noftris legatis Ratisbo* na domumreuerfis, Cçfar clementiflîme,cognouimus, te bellnm nobis,amp;foederis focijs magno apparatuface re:cùm ab ipGs rogatus elles,id ut opera dares, ne quid detrimenti Germania acciperet. Tum ita abs te refpon fum fuit,ut inde nihil fulpicionis fubeiîèt, nos bello abs te peti:quod ad ea comitia legatos mifimus , quibus permifimus deliberationem earum rerum quas propo^ nercs,maturam, Confilium fuum lib ere,non aducrtengt; tes ne tantulum quideminte offenfionis,aperuerunt, Vnumhoc de rebus futuris addebas, uelle terempub, conftituere:cos^,qui imperio non parerent ut æquum iusep eilet,multare. Quis interim noftrûm cogitauet,tc bellum in nos moh'ri, priufqua imperata propofuilïèsj* Poftquàm uero cxaliorum Principum literis,prgcipue ex Granuellani SC Nauij reipofo certiores falt;^i lumus, rebelles te multare uelle, rumor inualuit, nos bello abs te peti.Quam rem, quam acerbe tulerimus, flip eri nogt; runt. Quarehis literisapudte nos expurgate placuit. 'Id uero ne ipfe quidem inficiaberis, nos foederis fo* cios oncra tulille Imperij,immunibus altjs,quæ imponi potuerintAindlia, proximo conuentu Spirenfi poftu* lata lubentes mifimus, plus^ adeo quam impofitum crat contulimus, ne quid fraud! ab inimicis nobis uertc retur. Cûmigiturpoft ilia amplillîma inte mérita nos rebellionisrei agimur,profe(frônon folum dolct,uex rumetiam trille èft ÔC acerbum auditu. Illud autem ius ‘ratumep potius fuilTet, prius nos aceufatos, ad caullam dicendam admittûquàm hoc pacflo, bello nondum in* dido peti, atep ita apud omnes mortales immeritô tra* duci. Hac ratione à nollram innocentiam tueri,filt; ly* cophantias inimicorum, qui te in nos concitarunt, re* futare It cuiflè t.Ipfe Caefar nofti, quàm benignè dC ami* * nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;h ce no*

58 DE BELLO GERMANICO

ce nobifcum ante quintum annum, amp;nbsp;nupcr Spiïæ cgi iis:utnoncfl'et, cur qm's nobis uel obftinatiam, uel uL« lu crimen obijccrct.Omittimus,nos tibi petenti agrum Brunfuicenfem lubêtes fequeftro permififle. Et ob ifta nos in p ericulum omnium bonorum incidimus. lam fli» lud tenon fugit,Francfurti Cacfaremtefacflumjnihä nifi è confuetudine ÖC legibus Imperij incoeptaturum, religiofeiurafle. Superisigiturhocrelinquimus, quod indióla cauffabellum nobis facias:ac de quibus crimini bus nos traducis,edito fcripto publice relpondebimus, ut qua inturia opprimimur, omnes mortales intelligät^ tecp Ro.Pontißcis claffîco, ob TridentinS à nobis rde* dlum conciliu,adfufcipiendainnosarmaexcitatum» Caeiar leÆ's his confœderatorum literis,ad Archiepi* fcopum Colonienfcm quo^ fcribit:cui,reddita eadem belli cauiïà, imperat, ut edi«o promulgate caucat, ne quis in ditione Colonienfi,nifi fub fe ftipendium faciaC miles : eos^ qui in hoftium caftra iam tranfüTent, pu* blicè graui propofita mul(fla,domum reuocet.Facit Ar cbiepifcopus mandatum illico, amp;promulgat edicflum^ Saxo Heiïùs fcripto emilTo paucis poft diebus in banc ferme fententiam, cotra fparfam à Cæiàre famam, quamob cauflamad armaconcitatus fuiflet,luculen* ter fe expurgarunt. Cæfàrem propter negotium reli* gionis bellum mouere,utfœdus difturbet, dC quidem talfa ipecie rebellionis adumbrata, ac poftea altos poft alios deleat, Qyæ uerbis Ferdinand!, GranuelIani,Na* uq,5lt;aliorum priuatis colloques Ratisbonæ fernere -effufis, confirmarunt. Belli cauftàm nullam ah'am fugt; iftè , quàm quod concordes concilium Tridentinum recuiàiTent, Cæiàrem Rauesburgenfibus nupcr miflb cum literis nuncio, nifi ab inftituta rcligione defeifee* rent, uaftationemagriôi^urbis excidium denunciafle. Pontificem ob eandem religionem Archiepiieopo Co lonienfi epiicopenabrogalïe. At^ hacc cadem cum Cg ûrniinetur,fan's cauf^mbeUi apparere, lamxumoribus

iadar/.

tïBER SEC VN D VS-fed^at^Cardinalem AuguffanutnjChoragum hui’us tra-’ gœdiæ, hue incumbere, utilli fucceflbr in archiepifco-pen deturïfimul^ occulte agitarf', utpernuh'cem tota Germania diftributum décréta cóciltj de rdigione Cæ (àr exequatur. Acciperepracterea,Toletanum, ÔCple-rolcp Hilpaniarum purpuratos hue grandem uim pecu niarum conferreiquod haudquaq^uam eflet futurum^ fi belli caufla adlio duilis foret Cæfarê palam ohm Au-guftg dixilîe,hanc doótn'nam atçp hærefim fe ferre non pofTe : ÔC ad earn delendam, animis^ omnium morta-hum eximcndam, non Iblum opes cum fuis, fed uires ctiam cum uita QC (anguine fe aliquando im penfur urn, armis ipfinunc cxuantur,tum demum palam forCjUtrum religioni eflent parfuri,acmonafticum ordi nem,uiolatis fuis uxoribus,trucidatiscp lib eris,ac mini-ftris religionis luæ occifis, tn integru eifent reftituturi« Caetera huius apologetic! fcripti, uel quia prolixiora funt quam ut perfequi libeat, uel quod ab alq's perfcri-ptafint, ftudio prætermiïto. Mittuntur fimulamp;l ad loannem Brandeburgenfem literæ, ut fœderis lA' me-mor, in ipfos nihil moliatur. Ilie, Caefarem fequi fe re-(pondit, à quo fibi religiofe arma contra religionem nonmouerijCautum eflet Foederi Smalcaldico fe illiga turn quid em,uerum Auguftanæ confeffionis elîè.In pri uato uero fœdere,Caeiàrê exceptu fuiife. Hine liquido conftare, niliil à fe contra fidem dCfoederis leges per-peri arf, Cotra illi fcripto emiflo refutare,quod de Au guff ana confeflione is adduxerat : adferre ipfius in medium literas, quibus iplum ad auxih'a ferenda fibi ac fuisdeuintHurn conuicere.Hinc per literas centurio-nes ac tribunos m onent, ne homini perfido in hoc hello fua opera praeftent. Collegerat iam HeiTus omnes (uas copias,quas priufquam in Cæfàrê duceret, Guliel-tnum maximum natu filium,nondum decimumfextum «tatis annu egreflum,Argentoratum,tutam ac egregic munitam urbem, abs fe ablegauit. Henricus Brun-h ij fuicen-

DE BELtO GERM ANICO

ful'cenfis, quem Lantgrauius in cuftodiam condidcrat^ abiturS ad bellum adfeuocah iuffit,uelieiilidetegcrc occulta Cæfaiis confilia, quando per quos homines conluta finirent,ad faciendum bellum.Sed ille fraudem lubelîe ratuSjUel ad Icniendum ferocem animum, Ôi of* fenfam:uel ut expeditionem moraretur, uel ut tali bene ficio in pacatum dimitteretur, eius colloquiSrecufauit, hoftium infida elTc confilia reputans» Nondum Caeià riante cohortes conuenerant, nondum Madrucius ade* rat, nec Georgius à Regensburgo : Hifpani amp;nbsp;Huflàri, per longas uiarû ambages fparfi, ab hoftibus medtjs in* terclufi impediebantur. Auguftani,Vlmenfes,ÔC Vuir tembergenfes,accepto Pontificiarum copiaru aduentu (nefedentes debellarenturttumuttranfituin Germa* niam cas prohibèrent )olt;fî:oamp; uiginti acneis machinis inftruôi ad Fieflam( oppidum id ditionis epifeopi Au* guftani eft ad,Laechum amnem)caftra ponut,contra ca ftra Marquani Sgt;C Madrucij. Hi uiribus fuis diffifi,quôd hoftibus necpcquitû neœ peditû numero dimidiapar* te parcs effent,retro Tirolam conceffèrunt Capta per deditionem Fieffa,ac ualido præfidio impofito munita, ad Alpium fauces ad Clufam occupandam contendit Schertelus,iuffulegatorumFœderis, quipaulo ante VI mam uenerant. Ex Italia petentibus Germania iter eft per Tridentum,Oenopontem.Hinc duobus itineribus in Bauariam peruijs defeenditunaut fecundo Oeno am ne per oppidu Copftænum, quod Schertelus tenebat, niff quislæuorfum iter per Alpes medias auerterema* lit. In extrema ora Alpium, qua ad earum radices decur ritur, arx Erebergum loco ÔC excelfo amp;nbsp;præcipiti occur rit. Has anguftias qui occupat,parua manu ingêtes co* pias defeenfu prohiberepoteft. Præfidia Clufinaho* ftium inopinato aduentu perculfa,trépidé arcê pro tern pore, acraptim uallo cingunt. Sed quoniam in recenti opere nihil firmi ualidi^ molin' poterant,quinleuimo* mêto machinis difijeeretur ; ÔC longam oblidionê poffe fuftinere

LIBER S E C V N D V î.

fuftmctc difRäebanttdeditione fada,in potefiatem ue^ nerunt Per eos dies dwo Hifpanorum millia, cum ali quot leuis armaturæ HungariSj qui à pace Sueflionenfi ex hyberm'Sjè Lotharinga in Pannoniam tranfierât,per longinquos itinerum circuitus, Ingolftadium peruene* runt. Summæ return prxfcdlus fuit à CaciàreDuxAl-banus.Is cum his copiis,SC alijs cohortibus,quat ad Ra* tisbonamincaftris erant,Tirolatnducit, SCcumMadru cianis, Marignaniœ copijs ie coiungit, ut Cluiam amiß fam reciperct.Sed loci natura pcripeda, in apertum di* fcrimen iuos adducere non aufus niit. Cacfarfcruarat Ratisbonç ad corporis cuftodiam parte peditatus Ma* druciani, ad quem ÔCipfe Madrucius hoftium infidias ueritus fe recepit. Erat Georgius à Regensburgo turn circa Vlmam. is ne temcre cuncîlando ÔC ipfc circumuç niretur, cum fuis copqs Ratisbonam quo^ contendit, Superucnerunt his ijfdem dicbus e Ncapolimille quin quaginta ItaU, amp;nouem millia Hifpanorum, Per eof-dem dies Cæfar e Ratisbona pulucris tormentarq ma* gnum numcrumjamp;S commeatum Ingolftadium praemi* ßt:ubi exercitum, fimulatcp omp.es undit^ copiç conuc nifl'entjtecenfere ftatuit.Diftat Ingolftadium à Ratisbo na nouem millia interuallo,ut diçftûm ef|,^d hqs accef fit Albertus Marchio cum quadringentis equitibus.Ca pta Clufti Schertelus ad Oenopotein proficifcitur : quS fi in poteftatem rcdigere potuiftet, ualido præfidio im* pofito,per biuium illud, pgr quod in Germaniam ex Ita lia cxpeditis iter eft,tranfîiû claudere potuiftet. At Fer dinandus captç ,Clufæ nuncio accepto,per agrûTriden tinum amp;nbsp;fines Tirolêfes duodecim millia peditum con* traxit,quorû partem oppido præfidio impofuir,partem duceCaftelaltoaditusmaturèoccupareiuftît. Scherte lus fpe potiundæ Oenopontis dclapfuSjad Clufinam ar Cem retroccftit. Inde Erebergum ac FielTanijUbi præfî* dtjsualidioribusmuniuiftèt, moram ibipatû tutam ob diminutas copias arbitratus, cum reliquis cohortibus h iij ad ex*

6 z DE BELtÖ'GERMAï4ïeÓ

ad cxerdtum, qui ftdtiüa circa Danubium habcbat, regt; dijt, dircptis paffim in itinere coenobijs obuijs. Schcrgt; tclo cx Alpibus digreflb, Hiipani Copftænum cum ingt; figni clade oppidanorS redpiunt. Heddecus,qui Vuir tcmbergenfibus copqs præerat, Dillingam oppidum arcem ,ditionis èpifcopi Auguftani, deditione capit, Hocterrore perturbatus cpifcopusEiftctcnfis,perle* gatos duces belli orat,ut fc pacatum rclinquant,fuis par cant : pollicetur^ Omul commeatum, ÔCliberum tran-fitum per agros iuos. Schertelus copias ad Danouer* turn fimul admouet.Oppidanifuftinuerunt per aliquot dies, fed paucos, obfidionem ; fed cum tardius auxilia adeiïènt,padi ab bofte deliberandiipacium,occulte de fubmittendis auxiltjs ad Cælaremmittuntiuelleic in illius poteftatem permittere.Hoftis aduerib, frau* deadconfultandumpa^os dies, oppugnationem pa-rauit:admotiscp ad muros ftalis, cum fegnius abop-pidanis dcfcndercntur,inuadunt'.Parftim h’ic ciuibus fuit, direptis cœnobtjsDiftat aRatisbona quatuor-dccim pafliium millibus» Ludouicus ab Abilafcri-bit, oppidum initio Sihalcaldicofœderi illigatumfu-ifle i amp;nbsp;Schertelum haudquaquam infefteintromiflum; ftatuiffe Saxonem amp;nbsp;Helium illic öperiri, ut fe cum Illis coniungeret. Oppidum comm'odum quo per Da-tiubium ÔC Lycum amnes fccundq agmine commea-tus deueheretur. Danubius, qui Iamp;r, è monte Ab-nobajfiue Abnobo oritur : itafuoexortu propinquus Rbeno,qui e Rhcticis Alpibus labitur,*utinterhuius tipas, amp;(. foam fcaturiginem , uix agros duorurrt mil-liarium babeat:ac per innumeras genres immenfo aqua rum alt;ftu longe in ortum euagatus, fexaginta am-nibus iniplb curfo ampliatus,fexuaftis fluminibus in Pontum effunditur. Quo in loco primS erumpit, Rhe-tiæ primæ finem, atque Germaniæ initium facit.Oftio-rum nominafontad mare Ponticum,Peuces,Narcu-ftoma, Caloftoma, Pfe«doftoma,Boreoftoma, Sgt;C Spi-rcoftoma»

I I B E R s E C-V N'D V s.

ikéoftöma. Lycus ucro amnis, qui Sueuiam à Baua* ria diuidit, Auguftatn practerlapfus, quatuor inde mil/ liaribusadDanouertum Dannubiomifcetur, Sexin* de à Danouerto ad ortum milliaribus Ingolftadiumin ripa Danubij fitum eft» Schertelus oppido potitus, caftra ibi metatur. Saxo interim, Qi. Heflus, iam tum fuis , turn imperatis Orientalibus copijs inftrucfli, èl. ramper Franconiamprofelt;fti,ubiVuirciburgenfisepi* fcopus locupletem commeatum omnium rerumultró obtuliflet, ut agri fui in pacatis haberentur, {oci^.

ftrapetiuerunt Sequebantur dueum caftra, Eledlo* ris Brandeburgenfis èc Mauritrj Icgati, foUicitantes, u{ ipfis negotium conciliandipacempermitteretur. Ve-t rum cum Saxo amp;Heflusid adfociorumarbitriumretf* cerent, infeda re ê caftris domos difceiTerunt, E Bo* hernia aliquanta nobilitatis pars cum equeftribus au* xilfjs,amp;duobus millibus peditum,ad Caclariscopias turnacceflerunt. Maturauerantiamiegetes,quas, pri-ufquam abhofte in{eß:a populationediiTiparentur,fe'» ptimo Cal. Augufti Caefaromnes puellas,foeminascjp ïnnuptas edicfto demetere iuflit Ratisbonae : his mer* lt;es diuma perfolutaab fjsfuit, quorum agri priuatiilli crant. Pari cura frumentum molendum, Si mohtum penes ibdalitium Francifcanorum condendum cura* «it, in belli ufum neceflarium . Et quia undique co* pioia annona,ob grandiora rerum preciain caftra ex urbibus Si agris conuehebatur , cariora omnia Ratif« bonæ eflc cœperimt» Piftores notftibus diespinfen* dis panibus nauticis æquarunt : quorum famuli, qui ' continui laboris tædio in militiam ab heris fugerant, cxauthoritati capitis fupplicio redire, Sioperamfoam locate coatfti iunt. Fabris perpetuus labor in bellicis ma chinis fabricandis aucftus fuit. Dum ifta Ratisbonæ à Cæfarc praeparantur, Auguftæ aliquantum turbæ ori* tur, Erant ibi quidam inflgniter homines locupletcs, (uulgà

64 nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;BELLO GERMANICO

(uulgo Germanica lingua Fuccherosuo cat) qui paulo 'ante ad primam belli famam urbe, omnibus rebus colic 0:is,amp; in quadrigas cônietflis/eflcrant. Rumor corum fugamilatim fequutus quia pecuniarum affatim diui* tes cratitjquafi Caeiàri, quantum auri argenti eflet, fadi infefljq, mutuo in fœnus tradidiflent. Legati, qui tum forte Vlmæadhuchærebât,earn rem indigné, quod hie Caeiaris'potentiam confirmaflent,non taciti tulere. Mit tunt cum literis ad Senatum nunciû, do cent^ id haud^ quaquam ferendum his temporibus, Monentiuxtà, ut id dein ceps prohibcatur. Refp onfum inuicê à S enatu: fub initium belli, cum ne leuis quidem eius adhuc eflet fuipicio,pecuniam,ne ociofa ac fine fœnore iaceretjda* tarn fuificNeminem autem nunc efie,cui id in mentem ueniret.Sin fieret, n5 impune eum habiturum ,fi palam foret. Diripiûtur pcreosdiesà Vuirtcmbergenfisco* hortibus delubfapalfim diuoru inagris. Dum Scher* telus adDanouertum moratur, Saxo ôdHefllis quarto Calendas Augufti,ijs copijs, quas ducebant, illiie con* iunxerunt. Quorum exercitus acceffionemilitum Ger* manorum,qui in Gallia nuper militarant, ducibus Bich lingo Comité,amp; Georgio RecrodoLantgrauij cliête, autflus erat. His Ççiàr acceptis,Saxonem amp;nbsp;Heflum cxtêplô profcripfit.JProlcriptionisforma erat fermehu iufinodi. Inexordio altius magnos fuos conatus, quos ad Germaniam pacandam ad ca ufcp tempora hauferat, grauiter narrat. Commémorât inde uaria décréta, qui* bus,nc cuiuis ullo prçtextu inferretur,cautum efieufed iure aclegibns arbitrandû efie, fi quid controuerfiæ na* feeretur. Sub hæc, quibus de Cauflîs ipfi obnoxij/eflênt, quam^fîdem SCobedientiâpræftarefiiæmaieftati te* nerentur Ordines Impcrij.Et cùm his pacis artibus fern perquietiipcubuilTet,Eletflorem tarnenSaxonem, Fhilippum Lantgrauium Haflîae,pro fe quemep tem ere nunquam non fuis conatibus acdecretis obilrepuifie, amp;nbsp;rebelles imperiumabnuiflè.Et iftis,inquit, no fat fuit femihi

LIBER SBCVNDVS.

’ fe mîhi reludatos fuifre,nifi coniufatione infta reliquos Ordines in rebelltonis (bcietatem in me fohdtaffent» Lantgrauius ante aliquot annos bellum quibufdâ fom* mi loci Principibus,qua£fita caufla facere conatus,in eo rum agros populabundus irrupit;6Cpecuniam,quâtam ' ùoluit, expreflït. Inde alium quendam è Principibus Im pcrq bello Iaceffîtum,ambo cofocûtis uûlbus, regnocp pulfum, omnibus fortunis cxuerunt» Acceditad hæc, quôd Epi/copas, ditione^œ qualdâ tam religlofi quàm duilisiuris,quarumpoflèfroresè ueteri conftietudine (unt Imperij, ÔC eins oncra cum alijs ex aequo ferunt, Ôd in ampliflîmo fenatu honcfturn locum firnul tenent, in' uaferint.Et illos quldem, qui l'am toties fidem meam l'n comitffs implorarûtjUt ab ea tyrannidc l'plbs liberarem, mifera ilia feruitute premût. Nonnullos fuis annis pro* ùentibus per ufm pri'uarunt : alios, dïti'oni's altcrius, in fuam clientelam attraxerunt. Neque uero di'u eft, quôd apud quofdam huius Impertj Ordines inftiterint, neuô cati ad comïtia conucnirent:hoc confilio,ut aÆonibus intercédèrent, SCincontemptummeiillis ftimulosad* derent. Eôque ifta libérais defignant, quo minus fum* mum magiftratum fallu tumetes metuunt. Nam quod fummum Impcrfj iudicium fît extineflum, horum culpa id falt;flum eft,his debetur. lufticium perpetuum per hos eft, dormiunt leges : iam diu eft quod nullum ius lit di* óum, non fblum cum memorabili multoru mortalium “ iaeftura ôdmalo, fed etiam deteftabili 8C turpi exemplo» Palliuntiftafpeciofo religionis titulo,ft fuperis placet, , libertatis SC pacis. His uerbis pro palltjs Sduelamentis, quibus fua facinora inuoluat,artifices utuntur: cû quid* Uis potius quàm Germaniæ tranquillitatem, pacem reli gioniSjamp;libertatem Impcrij uenentur. Nullo fcripturæ teftimonio certe demoftrare poflunt,ius fasep eftè lum* mo magiftratui refiftere:cum cotrà,ex hiftoriarum mo* numêtis,tumfacris tum prophanis,illuftria SC exempla ôd tçftimoniareperiâtur,Etenim ueteres Chriftiang do* Ï nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;i dn'nas

DB BELL O G E R M A NI C 6

Órrinac aflertores, qui fuam profcffionem non inaftt ucï borumftrcpitUjfcdfadiSjfed iànguine confirmarunf,' cthnids Impcratoribus obediêtes ie præftiterûLMulto trgo minus his conccflùm eft,mihi offîciû recuftre fuS^’ S)(. quidêreligionis prætextu .ld aût cum abnuant, quid aliud pracfc ferut,quam quod,ut de Imperij faftigio me deqdîtjfolum moh'antunôC ipfi fufeipiant fceptrö,qua facris omnibus ac propham's comixtis religion?,IcgesJ iura,6£^ pubh'ca libertatem opprimant:ut^ fummis ho«*, noribus cumulateamfti, amplifti'mis^ opibus locuplc*« tatijO nines fub iuam ipforS tyrannidem cofertatrahani manu.Id nOn obfeure eorum diefta, ferocitatis amp;nbsp;fpiri-tuu plena,id libeUi tot famofi,id picfturac infames ac de-* tcftabiles nufquâ no diftradtæ ludibrio maieftatis Cçia reæ,2lt;odio inme,coarguunu lamno tantûfœdusini^^ weruntuarqs conuentibus contra me, uerumetiârege« perlegationes amp;Iit€rasinmeirritarc conatifunt;cos^ iùbfîdtjs occulte,ac confiltjs adiuuererEt extant arbitri carum reru, quas incoeptarc conati funt: qm affirment,’ Turcâ cos in Germaniam euocare ftuduinc, Quod uel hinc ucrifimile eft, quod ca res ipforu cofilijs uehemcn-ter eftet opportuna.ltacp his rebus, quas memoraui, fi* dê,qua mihi ffint obnoxtj,uiolant,ôt maieftatenoftrarrt tmminuunt, amp;nbsp;omnia décréta cucrtunt:quae quid? pe* rinde habêt,ac fi alijs ius rcpellêdi u«n fît ademptû,ip fis uicifflm faciendi fit coceffum. Qiiare in crimen maiefta tis,amp;poen5,quaid punitur legibus, lapfifunt, Proinde nihil eft, qiiaobrem eoru delitfta comemorentur, quod omnibus coperta fint lam ucró,etftpro meo iure licU iftet ante multo in eos,ut meriti font, animaduer tere,no Biodica illis dOnaui,ad prohibêdosmotus, colêruan dam pacem. Etplura etiânonnunquâtribui, quam fas • aequumc^ fuit,rep lignante c5icientia:cur fa(ftum,quod mea authoritas fic imminuta uiluerit, altjs obfucrim» Hoc paifto ante annos quint^ cum Lâtgrauio Ratisbo næ €g‘i.^Spiraî cû Saxon« hiedore ffinuna dementia muftä

t I B E R S E C V N D V 5. nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;€ T

multa tfa^aujjCo coßh'o ac (pc, quôd hacmea maiiftie' tudine foperatos tandê aliquâdo à prauè côfulris cos di fccfluros rebar : necopus fore unquâ,acerbius remedm quçrerc. Verum ubi hac uia nequicq eiïct deRidatû^ôd â me prorfus nthii pcrfîceretur, fed uerbis in fpeciem ali quid poUctibus meludibrio infupcr haben ac decipi ad uerterim,( contêpferunt turn mea,tum Imperij décréta, feedera uioIaiSQeos^ adhuc ani'mis obftmare, SC im Perandilibidine ad aliénas opes din'piêdas pertinaciter graflâri, net® legibus coerceri pofle, aut uelle: uerS hue tantum ipe«are,ut,nirefrenctur, Imperij ftatu euertant (non cnim tant« religio non redlè côftitui,fed ne împe* rij membra quidem ullo curariremedio poflunt)contra cos meo iurc uti copellor, Quoniam aût ex his abunde liquet cos rcbelhonis conuilt;ß:os, ut ne iplî quidem iuc^ , aintjfi maxime uelint,inficias: adhaeçui grailari,nc® legt; gibus, ncq» iudicqs uelle teneri ullis,eos ut duces rebeb lionis,maicftatis amp;nbsp;perfidig rcos,fimul et ut quietis pub quot;nbsp;licæperturbatorcs,codemno,6Cproicribo.Inhos,utdi-gni funt,grauiter animaduertere ftat fcntentia: quo libe rum mihi fit,pro meo arbitrio rcmpublicâ côftituere,fîC quod mihi incumbit pcrficcrc. Proindc,ne quis illis ulla rationc auxiliamittat,interminor: neue conîîha cû eoru caufsis comum'eanda conférât,iuxtà edico. Qtii contra (ucrit,pan lcgc 8C fortunis multabitur, in ultimum hu manorû iupph'dü trahetur, T um aût illi, qui eorum iam funt caftra fecuti, primo quoc» têporc abülis defeifeât: CCmihiauxilia fiippeditent. Nemo foederc aut paÆ'o* ne ulla illigari fe fînatifta enim ego refcindo.Quin et eo rünobilitatê,amp;^ populû, ea,quaipfis tenêturparoe, fide ac iurciurâdo libero.Qui fi paruerint,publicâ do fîdem, ‘ Qiii uerô meuimperiû abnuerint,pari cum fuis piincipi bus pœna mulcabuntur. Huius proferiptionis exêplar ïn Saxoniâ ad nobilitatê,8d Saxones miffiim fuit. État interim Cgfar uehemêter folicitus, quo paeßo diiperiàs çopias Cue diniicatione Ratisbonâ per hoftiu agros rc^ i ij - ciperett

dô DE BELLO GERHANICO

Cl P er et. Per Iiteras alias l'ndics fùper alias certior erat fa ôuSj in itinere quidê eiïe, fed trâfitum diuerfis loci's per obftâtia caftra impedin'.Nondû ex Auftria uafti'ora tor-» mêta,quæfoh€itè expetflabat, fubuedtacrât. Raina op pidû ad Lycûamnê eft,ditionis Bauaricæ,duobus à Da nouerto miliaribus. Huic unâ cohorte GermanorSmili tum nuper prçfidib irnpoiuerat Cçfar. Heffus ÔC Saxo hâc obfidione cingut primû, deinde oppugnare parât» Sed oppidani cSuim experirinollent, coditiones pacîli uoluntate in deditionê uenerunt. Hic una cohorte re* lidia prçfidio,ad Neoburgum pro ceflèrût, tribus â Rap na ferme milliaribus, haud pro cul ab Ingolftadio inter* luête Danubio,qui eo loco ponte iungitur.Paret Otho ni Henrico e Bauarorum familia, qui ÔC ipfe fœderi no* men dederat. Hic fi hoftes tranfito ponte Ratisbonam ire perrexilTentjpofitis ad muros amp;nbsp;portas caftris, Cacia rem numero armatorufreti opprimerepotuiflent. Sed lacent confilia humana,omncscp eç rcs irritac funt,quas in duce excrcitus ineiïè oportere uolunt,rei mili taris pe ritia,uirtus, authoritas,amp; fœlicitas, fi aduerfante numi* ne fatum dominetur. Cæiàr inter hacc Bohemis mili* tibuSjin caftris ad urbem licentius uiuentibus, mili tares leges dédit » Et quia cquitu numerus indies augebatur, pabuli inopia nonnihil laborari cœptum fuit. Intra mu ros aliquot ædifîcia c ccelo tadîa iam tertium, conflagra runt. Suijîicione de proditione urbis orta, portæ clau* fg funt,amp; diligentius euftoditg. Ferdinand us rex Ro* , manoru è Ratisbonapauloantein Bohemiam digref* fus,poftquam Pragam uenit,Mauritium, ad quem Cac* far nuper proferiptionis exemplum mitti iuflerat, ad fc datis literis euocat. Vbi cum rege in colloquiS uenit, ab eOjUt nuper Ratisbonae à Cæfare, iecretô monitus fuit, ut à focietate coniuratorum abftinerct : fratris fidem ac amicitiam fequeretur.Ab alijs nihilbonæ rei, utcunque caderetbelli aléa, fperandum. A Cæfare opima ftipen* dia, amp;nbsp;omnia ampliflîma expedandatditiapræmia, amp;nbsp;ea qui*

liber secvndvs.

ca quidem mai'ora quam änderet optare, propofita. Pd niûm,Septemuiralem dignitatem illiparatam : deinde, iuxta profenptionis tenorem Sgt;C addita tabulam, illi im* peratum à Cæûre efle/licet agnationis iure fibi patrue lis SCfoceriagrosamp; urbesuindicarepofiet)utfibiauxi lium in inuadendis coru polTeflionibus ferat:huc^ om* nibus copifs nitatur^utftatimutriufcj^ prouinciaminua^ dat, Sk- in foam potcftatêredigat. Qiiodni faceret,foré ut omnia illorûbona prædæ in medio expofita, eius elgt; fentj qui bello occuparet. Neque ipfi ius agnationis aut affinitatis poftca profoturum,fi uellet iudicio contend'e re.PoftremOjUt ad eum fcripferat Caefar, ni bac in re pa^» reret:eodem loco cum altjs eum habitu iri, parep manèx re fopplicium.Contràjfi hie fidelem opera nauaret,om^ nem fplêdorem illi ultro uenturu^ Non fordis auribus ifta dicfla foerunt : id quod cofedlo bcllo paucis poft an nis aduerfos Cgfare dcclarauit.Scd haru rerum præfcna exordiû, amp;nbsp;calamitofos eius pofteainteritus, iuxta foe^ runt. Vtut eft,is poftpofita focictate patruelis ae focerf, in Cæiàris amicitiâ, ut adfirmiorê parietc, amp;nbsp;ualidiores opes declinauit.Perpulit hominem pretcrea ad deferen dû fœduSjUeteris iniuriç ac doloris recrudefcentis iâ tC' cordatio:ratum nüc adefle tempus, quo feulcifceretur, ói Saxonia in medio prædae datam regno foo adijcerèu Literas,quas Cgiar adMauritiü dedcrat,Augufto fratri communicate quotp fofferat, ut cui eadem imperaren* tur. In caftris Ratisbonêfibus circa hos dies inter HÜpa nos orta foditionc tumultuatü fuit. Cæfar ad primum fu morémotus caftrêfis cxcitus,cü loanneód Alberto Mar chiorfibus, ad coërcendafeditionem(ftabatenim cqup tes peditesfo in acie,ad concurrendu infeftis fignis ) ce^ leriter aduolauit,amp; utrütn ab armis difcedere iuflït. So licitabâtur per hos dies Nurenbergenfes rurfos ab Heft fo amp;Saxoneinbellifocietatê,fed eorumirrita fuit fofici tatio.Tulere earn rem indigne duces:quare fi res eoepta fozliciter caderet,agrorum uaftitatem minabätur. Ha-

i iq bebant

fd DE BELLO GERMÄNICO

bebaftt (ùa caftra confoedcrati ad Danubi0,ut modo dlt; lt;îl5 eft:cum Cçiâr per cxploratores Landishutû ab ho* ftc tentatum cognofccret,quod rclicfla Ratfsbona pete re ipfeftatuerat. Media ad IfàrâannemLandishutû eft, inter Oenoponte amp;nbsp;Ratisbonam, qua unum tantS iter ex Italia amp;nbsp;fylua Martfana ad Cæfarê patebat, Hoc op* jjidum fi hoftes ca^piflent, I'am tlli caftra Ratisbonæ mu nienda,0(f obfid/o manêda erat; tranfitus Italis Hifpa nis^ cohortibus inter clufus fuiffet, Attç ita fiituru eraf, ut inanguftr)s,quas fua negligentia dedilTet, cocludere tun Itaq? hoftiu confilium occupandS ratus,rclicfio Ra tisbonae Pyrrho ColumnajUt fi quid mouerêt hoftes, is CÛ quatuor GermanorS millibus,ac trccentis Hifpanis, 6^ inermi multitudine in praefidio eiret;celcriter cum re liquis copijs, tormentis, impedimentis, amp;nbsp;omni com* meatufccundis caftris Landishutû uenit.Egrefius por^ tarn Ratisbonenfem,circumegit cquû:8C rcietfto in dor fumpallio,cotraurbcprimum,inde aduadente exerci* tû defignata cruce dextra. Quod foelix,inquit,amp; aufpi* catû fit. Caftris ad Landishutimuros pofitis, ctfi non* dû fan's omnibus,quas expelt;ftabat,copijs inftrudlus ef* fct,belli aleS, hoftiû aduentum,ôif Italicas cohortes ta men opcririibi conftituit. Abeft Landishutû à Ratil* bona iex ferme milliû interuallo,dcccm ab Ingolftadio; quod firmo praefidio tenebatur à Petro Guzmanno,do lt;fto ac nobûi homine, 8C è familia regulorû Hifpaniæ or to, quipoftea à Rege Ferdinâdo claris honoribus orna tus ruit. Saxo amp;nbsp;Heffiis maturfî tempus ad res geren das arbitrati,tertio Idus Augufti è Danouerto bellû Cç fari per facialem,adolefccnté nobilem,ôô tubicinê mii* fis literis more maiorû indicunt. Dirctfia eius denuncia gi -J tio fuit huiufinodi:Menfe Iulio Carole Cçiar per literas nos apud te fatis expur gauimôs,d’è dmhibusbis crimi* nibuSjde quibus accufamur.Et quâuis redlû uideri poffer,utuel huncarmorû ftrepitûomitteres,uclcaufiàm fufcepti belliredderes;Slt; cawfla noftxa uicifthn audita,c con*

LIBER SËCVND5ZS. nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;7t

tonfîictùdine Impcnj,tû demu e fide, abs te inteipQÛto lureiurando data,quod èreuifiim effet, egiffcs.Verun-* tame quia in incœpto negotio coftanter perfeueras, ne ceflitas £)C nos ad arma induenda copulit, amp;nbsp;quidem tn fta,ut banc uim tua,te indignâ,à nobis legitime propul* femus,nó ut priores tibibellûfaciamus.Cçterùm quod hoc tuo conatu amp;nbsp;do^rina Euangelica, amp;libertatclni pert) inuadere ftudcs,id ex multis fuperioru annorS tu* is acffis liquide coftat,amp; probari potcft.Etenim ipfe no fti,qualia cofilia, amp;nbsp;quam multa continentibus aliquot annis c3 Pont,Max. cum Regibus ÔC Principibus exte* ris cotulerisrquod colloquiu,quac^ harSrerum cornu* nicatio fuit,quo uel cum illis focietatê coniungeres,uel aduerius nos cos cocitares,Practerea abfiç ordinû con* filio inducias cum Turca pepigifti; quod contra tua ilia promiffa perpetratu fuit, lam cQ ante bienniu Ordincs Imperij, prindpes tibi aduerfus Galloru regê auxilia n6 decernerent folum, fed liberafitcr eti^ fubmitterena affirmabas,eo bello cofeeffo, uellc tc cS exercitu in Tur ca mouere.Nunc ucro cum eo inducias fecifti, ut nobis bellû inferres:quod multo ante conftitutumj^ hucufep extrada,quaeflta temporis mora,fuit. Hane rem nuper comirijs Ratisbonêfibus nouo quodä fuco tegere cona tus, cum multa de tuo animo erga Germania, ut cornu* nem patria differuiffes,in contumaciaquorundâ acerbe inuehebaris: idep eo cofilio,ut nos religionis cauff'a fœ* dere coiundos diftraheres.No potes ulla notam negle offici) nobis impingerc,aut etiâ probare. Attp ob id, cum cauffç nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;bong para fideres, no uocaftinos ad

dicêdam cauiîàm,ut ij quos reos ageres,illius cognitio* ne ad ordines Impcrij rcferrêt;quod maius cff,ne nomi* natim quidêeos coràm perftrinxifti.Et tame callideprg texebas, literis iparfim ad Principes amp;nbsp;ciuitates miffis, bellum abs tcnonreligioni,fcd rebellibus-quibufda co* ercendis comparari. Religioncm te inuadere uelle, ucl hincliquct,quôdP, M,ad eiufinodi concilia author fue risj

JZ de BELLO GERMANICO ns,in quo nemo prêter iuratos illi,fentcnn’æ didtoncm habcret.Exti'tcrSt, ut rumor haudquaquam uanus erat, in co coneflio nonnulli, quorum orattones libcriores erantlllico uia excogitata fuit, qiia illis fubmotis alrj fuf Hcerentur, improbiorcs paulô.Ét quid à fcnatu Triden tino iUo patrum decretum fit,nemo fere efl: qui ignorer. Proindèhaecnoncfteaiÿnodus tamiæpe nobis in co* mitifs ofl:entata,quemadmodumiuperiorianno Vuor* maciac tibi iatis declarauimus.Tum qu à nobisg demon ftrata fuerunt, eadem nunc iterarc placuit. Quod uero nosadiftud concilium approbandû armis cogere de* creueris’, id literis Pontificis ad Heluetios baud ita pri* dem datis conuincere licet. In his ille obftinatiam Ger* manorum quorundam, qui iynodi dignitatem repudi* antjgrauiter conqueritur: cam^unameflerationem, quamobrembellorem periclitariuClit. Hanceandem .ob cauflàm, quia amp;nbsp;tu quoep arma fumere decreuifles, opportune uehementer fibi earn occafionem nunc da* tarn. Veile ob idfehuefuas priuatas opes, omnesep ec* clefiæ Romanæ thcfiiuros conferre. Poftqua'migitur illetuum confilium, quod alio fuco clam habere flu* dueras, detexit, nulli dubium eft, arma abs te religioni moueri. Quoduero ad nos, nihil nobis confeij fumus, ut palam etiam,quicquid fit,ucl agnofccre non crubea* mus, ucl excuiare. At tuû fuerat, nos, fi qua iniuria fuif* fetjUeterum exemplo SenatuiôCOrdinibus fifteread dicendum cauflam,non aut apertaui debellare. Nonne omiflb Tur ca, omnern belli molem in nos duccrc, pc* rinde eft, acfinosTurcis longe nequiores exiftirriest’ Spes interim eft futurum, ut fatftum Iiocindignu Deus prohibcat, ÔC inieefta mora extrahat. Verum enim uero, controuerfia omnis,amp;iniuria,fi qua fuit,inter te, Ferdi* nandunijô^ nos,Cadami, Viennaf,Ratisbonae,6^ Spiræ compofita eft,Proinde,pinge amp;nbsp;adorna ut lubet:hoc ta men compertum habemus,id te moliri,ut doeftrina no* ’ ftra extinda,Germania in diibiû de libertéte fua ueniat.

' nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;Ad

LIBER SECVNDV5- 7^

Ad alios atCR alias litcras das, quîbus te Euangelq do^ lt;îlrinam uelle propagari teftaris : eius^ rci Hdem facerc mterisi Sed LouafMcnfium Theologorum décréta abs^ tecomprobata,totmortalium cædes pertua régna, iftud cüPontifice Romano fccdus, abunde coarguunt tuum confiliu:nimirum utPontificiam dignitatem, op* preflanoftra dodrina Äugirflana,ftabilias.Hacccum itafchabeant, co^nosfœdus miuimus,utreligioncno îirâ. tueamur Qi. cofociatis animis mordicus teneamus: hanc ob caufam äd defendendum nos arma induimus neceflaria, quælex naturæ SC ius diuinum nobis permit tunt. lam, quamuis nulla in re, ob hoc tuum copfilium, tüji deuiiK^i fumus : ne^ opus elTet, ut tibi noftrorum confiliorum rationes denunciaremus; tarnen ut abunde tibi fiat fatis, officium noftrurn,00 fidem, quibus tibi fix* mus obnoxtj,renunciamus.No ob id quide,quafi augu fta Imperij iura labefacfîare confilium fitrfed ut coferuc* mus. iduero omnes gêtes humanas fcirc uolumus, hoe confilio à ccruicibus noftris bellü auertcre,ftare (enten* tiam.Namin cauflatam iufta,nullum non periculü forti animo fubeundum duxtmùs. Hæcfuit denunciation acerbior paulo quam par fuit. Hanc epiftolam fummg iàgittç cuipidi filo prçligatâ ferentcs,ubi in caftra uene* rût, intabernaculûDucis Albani deducSturicicp expo* nunt,quidà Principibus fuisinmandatis haberët. Alba nus rem ad Cçfarê defert. Is non folû epiftolam non reft gnauitjuerumetiâ infuper capitali fupplicio ipfis impe* rauitjUt ea fuis Principibus redderêt.Prgterea,quicun(^ poftea ab illis ad fe miflî ucnirent, pro torque aureo, lalt; qucujôd arborem infœlicê cos dono habituros. Priuf* quam hæc epiftola à ducibus ad Cgiàrê adferretur,in ca ftris aliquandiu difputatû erat,quo nomine SC titulo illc appellarctur. Saxo,Caefarca appellatione no efle uten dum cenfebat, quod in Cgfarê arma fumere non liceret. Inde Heflùs interrogatus fententiâ,fecus cêfuit. Vterlt;^ habebat fiios fuffragator es, Tandem in hanc ab omni* k bus

74 de BELLO GERHANICO

bus ttuffî fuit fentcntiam, QC ut hic titulus d trihv[erd\n placuit: Carolo, qui fc Cæfarctn iac^ct. Voluit Cæiar oppido Landishuto maiora præfidiaimponcrc, ad ea» quç in praîfidio crât cohortes: quod oppidanorS fîdcni fùipelt;flâ habcret.Nam cùm in fide Cgfaris effent,ôdpro munimcnto ducêtos fclopctarios imponi permififfcnt, hoftibus tarnen peragrumfuum fineui tranfeundipo-teftatem fecerant. Inter duces ad Danubium interim dcliberatio tenebat, quo mouerent. Aliqui purpuratO' rum Landishutûjubi Caciar caftra habebat,ducffandum cenfebât. Sed cùm quidâ’earum regionum haud ignari dicerenf, medias plaudes effelongas, amp;inuias, præter* quam quod perunum callem anguftum fingulispcdt^ turn equitum periculofe peruiac effènt,irritut« id coït fîliumfuit.Placuitigitur,Ratisbonam,ubi Cîcfàrimpe* dimenta,amp;in præfidio cohortes reliquerat, contenden dum efîe.Locû enim caftris circa muros deligendujUtfi Cîefar obfîdione preffis auxilio adeffe ucllet, fieri poffe Ut tû de fumma rei prçh'o decerneretur. Caciar hoftes eaftrapromouere, per ueredarios poftquâ accepit, per nuncios ItalicaR copias,ad maturandum iter, quod poP fènt,hortatur. Ipfcinterealoco æquiffîmo caftramunif» Confœderati duces lentius Ratisbona pefunt.T entatS CO têpore Ratisbonç ad id cœnobiS, ubi Caciar frumeti fum,afiam^ annonâ codiderat, incendia. Indicium fuit ftramêtorum fœtor, in qiribus nondû concepta flamma ignis fumum fundens nutriebatur,qui à uigilibus node oppreflûs fuit:incêdium nullo dato damno reftindum» Alius eadem node deprehenditur iniùmmo iàcello, in quo ingens pulueris tormentartj uis condita fiierat: pe^ nés hune ignis artificiofè fadus, dum exploratur,inuen tus fuir: qui arreptusin carcerem ducitur. Qiiaeftionigt; bus aliquot de incendiario habitis,res ipià expreflàfuit» Vlmenfem feeffe dixit. Cacrcra,quanti,amp; à quibus con' dudirs effet, amp;^quid perpetrate ftaruiffet,inoccultoef« fe placuit, Biduo pôft rurfum circa fodaliumFrancifca* norura

t I B B R SECVNDVS. nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;yy

nofum cœnobium l'gnis ad incendiutn paratusrcpcn* tur.Exploranturà magiftiatudomus, dequibus læua erat fulpicio, ac rota urbc fcci etiora loca, ôô fconorum luftra. Arrcpti nonnulli, è quibus tormentis mu Ica ex^ prcflaliint, Fadlumindcfenatufconfultum, cdidumi^ eftjUt-ducs aducrfus incendian'orum mfidias domos (lias fcalis,aqua,6C aquarijs inftruerent. Eodem die mp h'tibus ediô;um,ut ad condamatum incendium cum te^ lo arma ti l'n mur O s ad (uas quiflt;p ftati'ones adcilent. Landishutum his diebus Ital/cac cohortes ueneiût:quæ tanto cdcrius progreflæfiierant, quanto inmaioredi^ fcriminc Cæfân's res cITe exh’teris mifïi's acccperant.Dc ccm mt'Uia pcditum erant,équités leuis armaturæ quin-genri. Quidam ducentos addunt, dC infigni armorum îpccie eos fuilTe. His Otflauium Farnefium Pontifex, auusnepotem exfilio,ducemdederat.Subco milita-bant dari uiri, Alexander VitcUius,loannes Baptifta ' Sabellus, Sfortia Palauicinus, loannes Maria Padua-nus,Nicolaus Plumbinus,Hieronymus Piianus,Nicolaus Petilianus,Frcdcricus Sabellus,Paulus Vitel-lius, Alexius Lafcaris, Iulius Vrfinus. Præter hos, Dux Florentinus Cofmas Mediccs ducentos équités auxilio mifit:SC Hercules Ferrarienfium Dux centu: tmibus fra trem fuum nothum Alfonfum præfecerat. Pontifex priufquam abs fe copias dimittcret,Odauio fratrcm Alexandrum Farnefium Cardinalefimul Comité dedc rat, no tam ut parem in cas copias potcftatcm haberet, quàm ut prçfens confiliorum Caefaris arbiter 5C inftiga-tor,ac daflîcum ei ad perficiendum bellû eflet. Farne-lîus cùm ex Italia difcederet, fcrtur iacflitafl'e, tantam cia dem in Germaniahocbello Ce editm:um,uti in Luthera-norum fanguine equus iuus nataret. Superuenerunt his Pontificqs copias è Neapoli 6C Infubria Hifpano-rum ad fex millia,uctcrani roboris, SC qui fub armis iam penè confenuerant.Hosduéfabant Philippus Lano-i«s,princeps Sulmonenfis,Aluarus Sandæusjlacobus

k n Arzius,

76 DE BELLO GERMANICO

Arzius,amp; Alfonfus Viues, Cacfarlcgatum ftium fcccgt; rat Fcrdinandum T oletanum,0C Albanum copiaru duquot; cem.Pnmus ab Albano eratBaptifta Caftaldus.Præfe^ dlum annonæ dtxcrat Cælàr paulo ante Cardinale Augt; guftanum. Caflra Caelan's fequcbantur Maximih'anuJ AuftriacuSjEmanuelPhilibertus Allobrogu Ducisfi-* h'us,films Hcnn'ci Brunfiiïeêfis captiuijEncusBrunfui cenfis,Georgius Megclburgêfîs,Georgius Brunfuicen fis,Henrici Brunfiiicenfis frater,Fredericus Furftember guSjReinardus Solmenfis. Apud confœderatos militagt; bant,Joannes Freden'cus Elecflon's films,Joannes Ernei* ftus frater Elec^on's : Philippus dux Brunfuicenfis cum quatuor filrjs,Ernefto, Alberto, Joâne, Vuolfango:lAan cifcus duxLuneburgêfiSjVuolfangus Anhaldus,Chrigt; ftopliorus Hcnnebcrgms,Georgms Vuirtemb er gens', Albertus Mansfeltius cum duobus filijs Volratoamp;Jo* annc,Ludouicus Oetingenfis cum filio. Gull elmus Fur .ftcnbergcnfis, Chriftophorus Oldenburgenfis, Huber tusBichlingus,Recrodus,Hedeccus,Ripenburgus : ac prgterhos,magnus regulorum tota Germania nume* rus: ÔCHeluetioru oiflo cohortes ad hos acceJîerunt» His coptjs,quasmcmoraui,Cçfarconfirmatus,Ratisbo nâ accclerauit, ut hoftes lentius procedêtes occuparet. Eo accepte duces illico arbitrati,Cçfarein SaxoniS irru pturû,pontibus aliquot iumfîS Danubiû omnes copias traduxerunt. ProgreJIîs iam plus mille paJIiis, cû haud procul à NorgouiaabeJTenqCæfarêrelicna Ratisbona Ingolftadiû iter auertere nunciatû fuir. Cçfar Ratisbonç ex armamentario uigintimuralibus, amp;nbsp;triginta fex fum' pris campeftribus ma chinis, tribus cohortibus præfidio urbî reliÂ'SjJngolJfadium petebat. Poflridie ad NeoJfa dium inripa Danubrj caftra locauit. Jbi flumen duobiïs pontibusadmirabili ccleritatciungit.Exnauibus enim, amp;nbsp;ratibus coJertis, quarum magnû numerû plauftris amp;nbsp;uehiculis inter alia impedimenta fecû trahebat, pontes faciebat:nam alter,quo femper amnis iundfusfueraqab hoftibus

LIBER SECVNDVS. nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;77

hoftibus tcnebatur. Dum CçfarhucincumbitjUtope* ta cœpta abfoluantur, per exploratores fit certior ho* ■ftium duces confilio mutato Rafisbonam iter per equa amp;nbsp;i'niqua uertere, nfe ipfe Neoburgum Danouertum caperet:SC inde in agrum Vuirtembergeniem ualde op portununt tranfito Danubio populabundus excurre* ret. Impofuerat iam CæfàrIngolftadio prçmiffàm par* tem exercitus. Duces Nafièfclfum progreffî, paulifper fubftitcrunn HefTus inde cum modi cis coptjsjad Ingql ftadium,ô(^fîtumre§ionts explorandû proficifeitur, Cæ farem ibi ualida prgfidia impofuifle ignarus.Nam de co hortibus aliquot Hifpanorum peditum, Si exigao tumequitatu cognouerat,quosaddimicandum fimul prouocare ftatueraL Abcrat haud procul ab urbe,cum principis Sulmonenfis turmæ aliquot Heflo occur* 'runt Confligitur acrius, quampro numero. Ceciderc utrinqp pauci.'uulnerati plures,capti nonnulli funtx qui bus HefluSjCçfarem eo die ad urbem caftralocaturum, didicit. Ferunt Saxonem hanc temeritatem confligen* di cum hofte acerbe accepifie : atque affirmafle, fi dein* ceps extra ordinem fine fuo confilio pugnaret,cum fuis coptjs in Saxoniam fe difeeflurum. Äd primum nun* ci um Iiuius dimicationis omnes in aciem,quafi de fum* ma rei dimicaturijcduxerât: fed cùm utrinep ancipiti pu gna difeederetur,milites in caftrareduxerunn Nocfle, quæhanc dimicationem fequutaftiit,duas Germano* rum cohortes,.Hifpanosœ équités leuis armaturae qua* dringentos fclopis inftruclos ad Ratisbonam occupan dam mittitCgfar,ut adu’erfuS uim, quæ urbi immineret, maturato itinere auxilio adclfent. Hifpanf, dum filenti nodeiter accelerant,prima uigiliacaftraHedecci, qui* bus Saxo prçcrat,perrumpunt:aG centum circiter cgfis, cum alt quanta fuorum iaôura fiib lucem Ratisbonam uenerunt. Cohortes, quas ibi prgfidfi caufia reliquerat Cæfar, quoniam ciuium fidem parum integram experti fiierâtjtum propter fæpetentatûincendium, tum quod k iij node

73 nbsp;nbsp;nbsp;DK BELLO GERMANICO

uoiScilli utgiliarum ftationibus fn mûris, ad portas tcmerefc pcnBifcerent,motus^indxes periculolbsin foro mœnibus conciuiflent. Cautum mdeà fenattiX cdidio fuit, ut dues, qui non facerent ftipendium, 5 notRumis ftationibus iè continercnt : ne rcpens tumul-tus duitatcm in difcrimcn adduccret : ne quis node in publicum è domo prodirct, ne fi ad arma quidcm cori' clamarctur,aut exor tus tumultus aliquis inter prxÜdii'' nos foiflet : nifi tubae cantu ad incendium reftinguen* dum excirentur. Per cos dies Schertelus Rainam fa^ lt;fta deditionc in poteftatcm accepit.Poftridie quàm Hi ipaniemiffîeflentjhoftiumduccs ccnturiones aliquot cum expeditis ad fpeculanda caftra Cacfarianorum mit tunt. Italiilloru itinere per exploratores cognito, ueni* cntibus occurrunt. Cæfis utrincn multis, fiC rc imperfe* cia,in caftra compulfi fiiere. Hcflus fequcnti die çum modico equitatu, fed dcledo, ut de rationc caftrorum hoftilium aliquid comperti haberet,caftris egreftuSjpcr pracmiflosqui pertentabantuadum, quodnuUumcfle quidâ affirmabantjtandê inuenit.Regreflus ad Saxonê, ci,exercitum traducifine ponte pofte nunciat,uadofum repertum cftc locum:ac progredi êdum iam cenferc prp ma luce,atlt;p eum occupâdum caftris locum cfte in con ijjetlo maxime tumulo,ubi quondâ Ingolftadiêfcs lpcgt; culam habuiflcnt. Inde machinis in iubietfta caftra ho--ftium fulminandum, ut bac rationc Cæfarad pugnam traberctur» Saxo, qui multos igncs multa iam node in Catiàrianis caftris quafi rclitftos procul fumarc confpe^ xeratjfemel atquc itcrum Lantgrauio nunciari iuITiqui* deri Cæfarcm ex eoloco mouille. Lantgrauius no per-» (uafus,quincp cohortes, quas dudabatScbachtuSjprae* mittit,ut fadis pontibus tormcnta traduceret.Ipfe pau-lo pôft reliquo fèquutus agmine, cum macbinis rclp dfis,ad amncm, quod potuit,maturauif. Sed ubi ad uagt; dumpcruenit, ex Scbacbto cognofcit, Cæfarcm caftra iionmouiflè» Id fimulattß Saxo prætcr Ipcm accepit, i.i nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;' extcmplq

LIBER SEC VNDV î- nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;79 '

cxfemplo cum fin's coptjs prgcedetcs fecutus fuit. Hcf-fus tumulum, de quo mcmorauimus,occupat;ibi^ par tcmmachinarum, hi'ncillinc partitus fuas copias,dii^o nit. Saxo amp;nbsp;ipfe,ubi co pcruentum fuit,fuos eodcm lo co ad cundem modum collocauit. Ludouicus ab Abi* la tradit, confœdcratos, ubi nunciatum effet, Ratisbo* nam ualidioribuspræfidifs, acceflionenouarum copia* rum firmafam,rationcm itincris ÔC belli in diuerfiim mu tauiffe : fi co du^are pcrrexiflent, à Caciire,qui iter me* dium infederat, omnem commcaturn, qui à eonfoedc* ratis à tergo fiippcditaretur, intcrcipi potuiffc. Super hacc,per locorum imperitiam cos in rcgioncm iniquam fc coados uidifTc : è qua Cacfare quicto,ac non obfifteu tc,per ucpreta S^ueliginofas ualles , quibusimpedf* rentur,aegre cuafiffent, Quamobrem caftra Ingolfta* diana rcpetere per fyluas amp;nbsp;uiarum anffadfus ftatuiG fe. Nondum his rcgreffis, in caftra dcferta Cacfarem, pcrrcgionisillius exatfte peritos, eius intellcda natu* ra ferius Hiipanorum copias,amp;leuis armaturæ equi* tes ad fauces interfepicdas mififte. Sed quia iam in paß fam planieiem euafcrant,0CfyIuarum implicatarum^ uallium uias euicerant, cum Hifpanorum copiaî cœ* ptum iter impedirenequirent, abeuntium tcrga carp ta ab his tantum fiiifle. Reucrfos in caftra Hifpanos Car* fari renunciaficjhoftem Ingolftadium refledfere iter. Bi duo ftatim tranfportando cxercitu laboratum à Caefarc fiiifle, atque duobus ab Ingolftadio milliaribus,in CÓIlc excclfOjUnde terminate fubicdios campos oculis pote* rät,humili aggerc caftra cum muniuifTe. Rcfedfo hie mi lite bidui quiete,cùm Caefar fuorum animos tentare ucl let,rumore per caftra de hoftfum aduentu fidfe fpar* .fô,ad arma conclamarciuflifTe. Concuriiim ton's caftris in aciem,haud fecus quam fi hoftisin propin^o ad dimicandum inacie paratus ftetiflet. Popofeifle ma* gno clamore pugnac copiam milites : uelle hofti ire ob* uiam, ubicuntp effet, Dum ifta gcruntw, poftquam

Catûr

So DE BELLO GERMANICO

Caefar hoRcs praeter (pê in excclfo in conipecRu loco fix pra Ingolftadium cofediffc cognouit,neurbs prgdac fta rcntjfublatis caftris,ad cam omnes copias traduxit,atlt;p ibiuiœ ad Danubiu ferme explicatis’caftris confedit. In ter noftium ÔC Cçfaris caftra modieus admodum ' riuulus, qui in Danubium baud procul ab urgt; beinfluit,mcdiusin*

I terluebat»

’I- nbsp;nbsp;-

-L nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;RT / H 0 RT EN S 11 MONT^

fortij lltfiorici de hello GerntAnico

Liber III.

Aefar fub initiumbelliequitum 5!^ peditum B nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;Ingolftadio impofucrat, ut ftiperiogt;

ribus libris dicRum eft. Accerfiintur cRatift bona frumctatorcs in caftra Caciaris, propter annong inopiS. Inter hgCjMaximilianus Buranus Co* mes omnes copias, quas inBelgis diuerfislocis conferi ptas habebat,Âquiigranum couenirc iuffit. Hie fa era* mento inauthoratos milites iter magnum, 8ó periculo* rum plenum docettbortaturep ad tc^ferados fecum forti animo labores:futurumlrt Caefàrfortiflîmùm quenque ampliflimis ftipendijs decoraret. Partitus inde muncra militaria,corpbra reficere præcipiti die mandauit,amp; no dem interquiefeere. Poftridie copias omnes reccftiit: peditum decern millia,amp; quatuor equitummillia, bafta tOi-um fermé omnium. Pabulo cquis, amp;nbsp;frumento uiris profpetftOjab Aquif^ano mouit:amp; continenti agrnine Andernacum uenitjin ripa Rbeni fitum. Hie exercitus acceflioneHiipanorum,Italorumcp,qui fub Anglorum rege contra Galium militauerant,au(ftus fuit.Sex millia fuilTe accept Nihil hie morati,quôd Caefaris res angu* ftæad Ingolftadium celeritatempofcerent,Confluen* tiam contenderunt. Hie Rheno omiffb, ne per hoftis agros cun tes in infidias inciderêt, Mofellam tranfeunt: adTubingiamitincrefaciendo defàtigati,fub exor* turn fo*

LIBER T B R T I V S. nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;81

turn foil's Rhcnum,fruftra obftantc hofte,tfanfeunt: S)C cires, proximum oppidum, ad reficienda quietc SC ci bo corpora, caftra locant» In traiedu Rheni nonniiiil laboratum foit. Perterrebateum fama, hoftes, quorum duces erâtRipenburgus, ÔC Chriftophorus Oldenbur guSjUlteriorem ripam teuere. Quos ut declinaret Bura nus,primanodfsuigiliadeccm cohortes duodecimcir citer millia paffinim fiipra cam ftationem præmittit, ut tranleuntcsibi Rhcnum,hoftem fallerent.Ipfe filenti agmi'ne cum reliquo roborc excrcitus paulo pôft illos fecjuutus, lintribus ÔC pontonibus ad id paratis, apta* tfs^jOmncs impetuofum amnem traduxit. Hic per H teras à Cçfârc monetur,ne hofti pugnandi copiam face ret: fed per reliquum itincris dudaret circumfpecfle» Nunciatur ibi Burano, Ripcnburgâ,accep to eum Rhc numfuperafle,proceffîflè,utuias infideret,5lt; tranfitum ■ ad Cacfarem intcrcluderet. Fama erat, hoftium nume* rum uiginti millia peditû exceflîfle, Alt) tradunt,olt;flo-« decim millia,équités mille ducêtos. Buranus hac fama nihil pcrterritus,compofito agmineMoguntiam petit: ubi Cornes Scamburgius, QC Cornes Suartzeburgius, cum fuis quas hab ebant copijsilliconiunguntur. Ri-penburgus accepto, Uadum Rheni Buranum fuperaf-îè, cedendo paulatim Francfortum iter auertit, amp;nbsp;inter ramenta ac fruticeta terminalîa fiios in infidijs locat, ut Buranum fequcntem, ut parum cautum,uel intercipe-retjUcl iter ci pracpcdirct. Aberat à Francfurto ad mille pafTus, cùm nunciatur per fpeculatores fparfim miffbs, Ripêburgum ad eius loci car dines in infidijs, ucdibus amp;nbsp;arbuftis humilibus feptos latere. Difponi imperauit extemplo campeftria tormenta in fronte aciei, ac equi-tatupeditatu^ fiibfiftere iuflb extra miffîlium iadlum, cminus utrinœ dimicatur acritcr. Praclio dirempto, re liquum iter^tfi infcftum, quod ciuitates in fœdere eC-fent,nuUis tarnen hoftih'bus acceptis,ire perrexit : amp;nbsp;ad Miltêburgum prono inoccafum folelocatis caftris,cor

1 pora

02. de BELLO GERMANICO

pora fill's curare mandaui't Oppidamportis patetiti^ bus omnia pacata præ fè ferentes,benigne cibaria po culenta uendiderunt» HicBuranus annonæ fuae prac* fedum , quôd ciban'a militibus pluris quàm impera* turn fuifièt, uenderet, ftrangulaftet, niu magnis cia* monbus militum ueniam obtinuillct. Vna tantum no* lt;51 e ad refîciendos animos militibus conccflà,caftra po* ftridie mouerunt ÔC Linxam progreflîs portæ ab op* pidanis claufæ fuerunt : à quibus tarnen nulla hoftilia îunt illata. Fame continent!' propê enecfli, Norimber* gam ire perguht.Caftrahicinproximaiylualocant.Ne cellària omnia à Norimbergenfibusæreuenaliacxtru* duntur obedienter. Vici populationis metu efculenta non ncgare audcbant : quamobrem uiciffîm nulla ho* ftilia in uinetis SCfegetibus conumpcndis illata fimt». Prætcrgrefli Nouum inde forum, unum milliare, ca* ftra rurlum figunt. Interea uariæ Cgfaris res circa Da* nubium ôd Ratisbonam erant. Confœderati per hoa dies Bauaiorum ducemin belli focietatemiôllicitare: minari perliteras populationes agrorum, ß Cæiàrem commeatuiuuaret.Deducuntur cohortes eRatisbo* na, quæ inpræfidio erant : amp;nbsp;caftra extra muroSjad ho* Item inde arcendum,prohibendamcp populationcm, uallo circumducflo cingût. Imperatum duibus,uttho* races fuos ferreos in curiam conferrent: Cæiarem uelle cosinufiim neceffàrium iufto precio redimere, amp;nbsp;in* crmibus militibus tradere utendos, Ciuibus hac arte exarmatis ( quia corû fides fuipeófa Cæiàri erat) quinep Germanorum cohortes diuerla porta intromiflàe fiint in urbem.Horum finguli fingulis thora cibus donati» Vis ingens tormentoru inde in caftra Ingolftadiana de* duefta eft,ut armamentarium eius propè ipoliatum om* nibus armis ac telis rerum dubiarum obtenturelinque* retur. Et ex ante couedo, quiafrumenti copia non ma* gnaeratjè Ratisbonaincaftra conuchi maiorênume*

runi

LIBER TERTIVS. nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;83

iumiuflît jUtfi hoftespcrtumultum fruftra obtinente magïftratu urbem cepiflent, cam frumenti amp;nbsp;ai morum uaciiam ofFcndilîènt. Hifpani ftalicj^ laminde Ingol* ftadmm moturi, foeni frumenti^ rehquias,ut paulo ante ad Landishutum feccrant, iniedîo igné cortuperunr, oppidanis propter côfeffîonem infefti. Neœ ita tarnen wrbem nudaucrat, ut quantum farinæ ipfis fatis effet,Ôd pulueri's tormentarrj, t'n omnem hoftium affultum re-k'queritxpræterea duodedm tngentis molis tormenta muralia regis Ferdinandi,quibuspoffeain obfidioni-bus uti ftatuerat. Monitus Cæfar à Pontifice per K-teras fuit, ut, fi ad pugnam res perueniret, in tutum ali-quo ipfefereciperet, dum apparerct, utro uidioria in-clinaret. Secus Cæiar conftituit:amp; erefuaeffe duxit, pugnac interefle» Duces confœdcratos,à Venetis,rege Gallorum, ôdNorimbergenfibus pecuniam mutuo ad alendum bellum per cos dies petiuiffe, urbibus pignon' oppofitis, Si earn negatam fuiffe, haudquaquam tianus rumor crat. Ad Ingolftadium interim crebrac Indies uelitationes,fed parùm memorabiles fuere. Per hos ferme dies Pontincius Icgatus Cardinalis Ferne-fius y de quo fuprà memorauimus, uenit in caftra. Et ab Hifpanis è caftris hoftium ingens præda pecorum ab-atfta fuit. Creuit indies hoftium exercitus, incrmiutn hominum ex agris colluuic,ôd lixarum : quibus freti, ut Caeiàrcm ad pugnam elicerent, èloco,quem memo-rauijCxcelfo miflîlibus grandinare coeperunt. Cùm autem Cæiâr torm entorum fulmintbus laceifttus in caftris fc continerctjLantgrauius inSaxonis tentorio belli ducum confilium habuit. Ibi ad hune modum eum locutum fuiffe, fententiam de expugnatione caftrorunt rogatum,accepi. SimihiiummûImperiumhuiusbelli gerendi, fine fuperiore aut æquata poteftate effet, ut turn erat, cùm ducem VuirtemHergenfem in regnuin fuum reducerem (memoria recens eius rei eft ) nô effet

l q eux

64 DE BELLO GERMANICO

cur diu Cæfan'n confpeifiunoftro caftra haberct.Quid agerem.^roget quis. Equidcm cum legionibus duabus in caftra,obiedis fofforibus ad eucrtcdos aggeres, ob* ruendas^ foflàs,inumperem. Deinde cum omnibus copijs ftatim infequenSjiummauiirruerem, fternerem, funderê,quantum equeftrium pedeftriumcp copiarum obuium efïct:aut in Danubium précipites agercm, nee fineeffet^lu tempus hic traherem» Erat qui in earn fen* tentiam difcederêt:fed quia ab Ingolftadio,quod omni genere tormêtorum abundabat,quibus Caciarem è mu ris amp;nbsp;turribus oppidanitutari poterant, magnum peri* culum immineretjCa reiediafuit. Vbi aliquâdiu ea con fultatio tenuüTetjaltjs aliud cenfentibus, utiliep confilio fpreto,nihil decretum fuit» Si fententia ca Lantgrauïj uiciffet in concilio,uilt;floria in manu fuiflet. Superiores erant ipfi duces equitum numero:ói^ Caefaris caftra foC^ ia baud admodum alta,SCaggerehumilimo circundata crant. Itacp ea diflenfio Cgfari fuit prima ad infequutam uidoriam feneftra, Expetflabanturindies Belgicac du dforeßurano copiæ,finequibuspraelio cumhoftibus decern ere nolebat : SênuUo momento parua foflorum manu agger dirui,ÖC foflà obrui potuifTet. Hac occafio nefretus Cgiar, aliquot fecudis fed leuibus dimicationi bus per Italos ÔC Hifpanos iæpe iuperior fuitn'n quibus capti multi, 6C in caftra dult;fti fuêre.Inhis uelitationibus cccidit Chriftophorus à Steenbergatquê Cæfar uiuû in poteftatem ucnifle, fi ex armorum infignqs dinofeipo--tuifîet,optabat.Credebaturànonullis,quum cquus ui-ricruoreconfperius captuscflct,cum multis acceptis uulneribus,abie(ftis^armis,ab equo dilapfum, amp;nbsp;fuga in caftra ablatum fuifte. Captus ex Italis uiciflîm fuit quidam purpuratorum, germanus illius qui per id tem pus Pontiftei à cubiculis erat. Rumor ad C^iarem per manaratjItalosjHifpanosœ eaptiuos ab Heffo ftrangu* lari:de eare aliquot quæftiones à Cæfare ex captiuis habitat funt, Quod ubi uanum deprehenfum fiait, citra

ignomi.*

LIBERTERTIVS. nbsp;nbsp;nbsp;85

i^nominîS militari more quocp multati,dimiflî^ fitere» Sparfiim inde cum fiiifle rumore credebant, quod cum belliinirioGermanusquidam à Cæfàre capitis anqui* fitus ferretur,uicifltm à Saxone in Hiïpanum captû pa* ripcena animaduerfiim fiiifiè» In hocftatubelliftn erat ad Ingolftadium, Caeiar ubi accepit, Bafilienfes, Ti* gurinoSjBernatcs, ÔC Schafhufianos legato fito relpon difle,(nam Cacfaris atlt;j Pontificis literæ in caufla fufcc* pti belli uariabant)rem in confilium rerenioportere:ac certiores prius elTe uelle,religio ne, quam Pontifex ex* tirparefe conari fcripfcrat,bello peteretur: èC integrani promitteret fc reli0:utum,an non: ad eos literas dedit e caftris,quarum hate ferme fententia fuit. Mirari fe uehe mcntcr,quamobrem in candem cum alijs Heluettjs fen tentiamnon refponderint:fcd fiifpicari fc,idhoftium fuorum fraude OC confilio facflum .Eos in cofilio, quod Badcnae nuper habitu fuit, ipfis perfuadere aggreflos, bellum hoc à fe non contra principes turbatores con* cordiac,ac rebelles,led efuitates quafdamlaeefiitum fult; iffe, ut Pontificis auxilio adiutus ôi. libertatem ipibrum Sc dodrinam opprimerct. Accipere fc præterea, illos non folum auxilia aduerlus Ic, fed etiam foedus abipfis S)C amicitiampetiuiflezSC earum rerum fpcm etiam affiil gcre.Caulîàm uero belli, ôi publice editis fcriptis,amp; pri uatim ad ipfbs litcris fuis fan's apparere, ut nihil necefle eflet candem identidem rcpctere. Illud uero probari no pofie, fe propter religf oncm ulli raortalium grauem fuilie,aut adrebclh'oncm feneftrâ patefecifTe. Sub belli initium fe cum quibufdabenignius, quam uel fuæ per* fonae decorum eflet,.uelipfi digni fuifient,egifle.Eos uc ro non poife deobicc^o criminc fe expurgare, quod obedienter officium feciflent: neque fe dcfendere,pro* pterea quod auxûia à Pöntifice fîbi tranfinifia cfTent; cum multi principum illuftrium Germanorum, eriam confeffi'onis Auguftanæ,fub fe militarent:haudquaqu3 tdfatfiurijfi ucruid,quod obtenderent,foret, Confiarç

I uj omni*

8lt;5 DE BELLO GERMANICO

omnilius palam,ipforam (Indiaamp;conatus hue (empcif focdîauifle,ut religionis praetextu,opprefla libertate Germanorum, cuerfa^ religione omnes ordincs Impc rij fub fuam tyrannidem cogant,amp; ex liberis, mancipia faciantJd liquere fan's ex multis eorum adbs, ut non fit cur id uel exemplis,uel argumentis oftendatur.Eos fpc cioforehgionis nomine06 lenocinio,clariflimasGer* maniæ ciuitates in fœdus (uum attraxifle: quarum o pi-bus freti,aliénas pofleffiones inuafiflent, bona diripuifi fentjpofTeffores ipfos fundis agrisep cxpuliflcnt.Etnuc rem ipfam coarguerc, qui alieni regni ac ditionis morta lesui in fuas partes uolentes nolentestrahant, fuamre-ligioncm reftitantesfufciperecogant,aliosin uincula duci iubcant,qui minitentur humanorum omnium extrema, fana diuorum diripiant. Atque has uidclicct ob tam pias cauflas eos Heluetios in {ocictitem Sgt;C fœdus fuum inuitare,ut id quod parturiunt,hac uia aliquando pariant.Ipfos ifta, fe opinari, iatis perfpicere, quo ipe-lt;fîennô6 quid emolumenti aut damni exillorum fœde-re fit expetfiandum*. Quart bonam fpem fe condpere, (nam cos nunc turn ilium confilium,ftudium Ô6 uolun-tatem,tum cauflas belli fan's cognofcere)quin illoru fœ dusamp; focietatêfuæamicitiæ cflentpofthabituri: militem nulls fub illtsdlipendiS facerc patcrentur. Illorum ftipendqs inauthoratos reuocarcnt,dcnunciata muldla non parentibus imperio. SecS fœdus uetus Ô6 amicitia feruarent: id quod ipforum comodo acbono futurum cflêt. In hanc fententiâ Càciv è caftris Ingolftadianii ad memoratas HeluetiorS ciuitates. Ab his in eadem uerba,quib.antealegato,Cacfarireiponfumfuit.Oratc^ Cmul,nc fpacium ad deliberandS fumptn ab ipfis fuilTe, acgre accipiat. GratS elTe HeluetiorS genti, quod bcllu netp religioni, nccplibertati Germania? fieri affirmarct, uiciflim ie id quod deceret faóluros. Porro fi qui uo-luntarij c fua gentead bellum eflent profeóli, publico id confilio non fuifle faâû,fed priuato, Ô6 quidem clam magi*

LIBER TE R TI V S. nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;7 S

magiflratu: id quodfæpe antca alijs bellis fadum ciîèÉ, lam patriû gentis moremno eflc,mili£em ad bellum fc infcrjsjiuo^ iniuffujcotrâue imperiû profc(flû,uelut fig 110 dato in patriâ reuocarc:fedc militia domûreueribs multandi ius magiftratui efle» Tentati ab Hello amp;nbsp;Sa xone ad eundem modum amp;nbsp;Bohemi funt in belli focie tatem.Hi pcrindc rcfponderunt,ut ûtis conftarct,iam* dudum eorum animos à Rege alicnatos fuifle. Inteiïc* dîa igitur eorum uoluntate,c caftris literas ad eos dede runt,quibus bellum hoc ex compofito à Cæfare contra religionem fufceptum demonftrarSt.Id quo procliuius pcriuaderent,libcllôs,quos ipfi paucis antè diebus inlu cem emiferant,de ea re, unà mittunt : orantcp fimul, ne aduerfus feuel armainduant,aut auxilia Cseiàri fum-mittant. Extjfdem caftris Cacfariad profcriptionis ta b nias poftridie Calend, Septemb. prolixo fcripto re* fponderunt: quod quia apudalios îcriptores extat,fi* ue quod longius fit quàm ut hic referatur, omitten* dum efte duxi. Sedebat Cæiài- ad Ingolftadium nul* lo propè munimcnto uallorum tecftus, QC quidem mo confiant! açforti. Ingolftadium cämpeftri plani* de fitum eft ad amnem Danubium, Hic latus læuum caftrorum, ÔC cum eoloca paluftria, quæabamne in* undante perfundüntur,claudebant. Oppidum à ter* go tanquam munimentum omnia tuebatur. A fronte dextracp panditur planicies, quæ paulatim aflurgitin mediocriterexcelium collem accliuis.Inhacuff^ adur* bis propè muros ita locauerat caftraCæiar, ut ea oculi» circûluftrare potuerit. Hoftes editfora hæc à frote iuga fuper caput occupabat.Caftra humilis agger cû foflà,et modieus riuus, qui no pro cul ab Ingolftadio Danubio mifeet, (utfuperiorilibro dicftûeft )diuidebat. Eratit» quâuis Cæfàr hoftiû mifiîlibus in fubieefta collib. plani* cie expofituSjintrepido animo impetû tarnen eorû fufti nuitjUt fuos ipfe magis ad uirtutê animaretjquàm à iuis animared Qiiâuis Heflus Sgt;C Saxo numero copiarunt longe

88 DE BELLO GERMANICO

longe fapen’ores erant, cur promifli's mgcntibus Ibcias ciuitates onerarent, fore ut tertio menfe bellum confc* ôum darent,pcrficerentœ ut C%(àr uel e Germania eij* cerctur,uel in poteftate eiïetîfefellit tarnen cofilium Fa* turn amp;nbsp;nume, quod in omni re dominatun Perfecit ta* menHeffus eaferociiadlatione, Ä^promiflis inanibus, «tftipêdium liberalius à foctjs mitteretur : comeatus^, , QC quae ad bellum neceflària erantjCopiofîus fuppedita* rcntur.I^çenia ferunt equitum d^em miUia,0if odlua* ginta millia peditum,extra lixas 6Ó inermem multitudi* nem,imbellemcp turba quæ caftra fequebatur.Flucflua* tus Caeiar aliquandi'u animo fuit, utrum caftrorû locum mutaret,an in ijfdem permaneret : quoditalorum com* munis querela amp;nbsp;indignatto elTet, loco uliginofo ac pa* luftri prope fe locatosJnclinauitfententia, propter op* portuna multa, ac commo da, ibi hærendum eile. Ali* quot inde diebus continuis Italicæ aliquot cohortes, ßipanortt, cumleuis armaturae equitibus ê caftris eua* gatijCum hoftibus excitis multa leuia prælia fccere.Qiu bus ininfidias,dûincautius callidè fugientes cedêtesqj fcquötur,tradlis,multicaefi funt,pauci euaferunt.Ccntu rio AfculanuSjSCexComitibus Italisquids captifunL Lantgrauius (poliatis cacfis, corporaincaftra auferri,8C fepcliri permilit.Itali,Hiipaniq^, propter loci incommo ditatem quingêtos pafliis propius horte cartra fua pro* mouerunt. Allatum fama fuit ad Gælàrem, Calend» Septemb. hoftium exetcitum accertione ieptcm mil* lium Heluctiorum, dC equitibus trecêtis audfum fuifle, His uiribus Heflirs nixus, pauio propius cartra Caciaris accefiit,quart ea expugnare uoluirtct: confedit^ in ium mo iugo,unde per rtibiedlä accliuem planiciem, in qua cartra in confpecrtu erant, proipedlus iparrtm latccp mit teretur.Riuus alle de quo dicrtum ert,cartra utrintp diui* debat. In huius ripa cartellum erat,quod ab ea parte ip , fos modico importtopræfidio,munimenti locotutari p otcrat, A tergo pleraqj ueftiebat fr equens fylua,denfis arbuftis

I ï B B' R T B Rlt;T I V S- ' ' nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;6^

afbirflispra6pcdita.Ädlaeuam colli's placide accliuis, iit fubiecfïam plamcicm ufque ad riuulum decurrcbat. In . fuinmo uerdcc omncs machinas in caftra Cæfaris di-fponuntjCxtra campeftrcs,ccntum Si trigintauaftg mo lis.Hunc locum initio Caeiàr caftrisoccupare ftatue-rat; uerùm diflùafom id fuit cdm ab alrjs, tum ab Alba* no, qui co uftp hoftcm haudquaquam aufum fuilTe ap* propinquarcratifucrant: Gtnul quod claufi à tergo Da nubio,omnia opportuna ad hoftes mora Si diuturnita* • tebelli frangendoshabituri effent» Cæfarid ubi ac* . cepit, gregados ÔC Icuis armaturæ équités Italicos ex' ploratum fitum caftrorum, ôdadlaceflcndum prselium cmifit.Hirurfumabhoftc cxccptiuelitando aliquan* diu, inde cedendo, mox fiigiendo finerefpetflu,retro in caftra compelluntur, Caefaraccepto hoftcm fugicn* tibus magno agmine inftare,conclamari ad arma,cC ra* ptim in aciem mos cduci iüflit» Dimicatur eminus mit filibus magna ui totum ferme diem, maiorc tarnen da* deCaefarianorumquam hoftium.Hi enim receptuin caftra habito,intra uallum iubftitere. Cadariani uero dum in patenti nudacp planicie in acic nullo munimen* to protedi hoftes operiuntur, ab imminent! iugo miC filibus obruuntur. Id Cæfàr aduertens, ut minus iaefti* bus globorum expofiti eflent, fiios pronos in folum ic fternerCjdifpofitis iuxta paratis^ armis, edieit. Attulit ca res baud leue momentum aducrius globorum uim SCimpetum, Inhac totiusdiei grandine, praeter cæ* foSjfaucq multi, mutilis truncis^ corporibus inurbem portatiperierunt. Prono in occafum die, Italorum Si Hifpanorum expeditae aliquot cohortes in tumulum, in quo impedimenta tormenta^ fine ftationibus ad cu ftodiendum relitfta animaduertebantur, ire pergunt» Ab his nouem ferpentartj intercipi potucrunt, fi equi* tatus pars fubfequuta fuiffet. Horum auxi'h'o nudati, cum hoftium leuis armaturac équités fubfiftentibus in tumulo circa tormentainfefte fupenienircnt,effijfein .4- nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;m fugam

^9 DE BELLO GERMANICO

fugam ’adi, in caftra receptum habuerunt. Caeßf ïn ea caftrorum foorum pertinad oppugnatiohe,cùm zii' tra miffilium i'aórum propè inter équités cofifteret,cius tabernaculum globis, alijs fuper alios traieó:um, diuul* fiim^ fuif. Circa Cæiàrem in acie eques globo traten ÔUS cccidit.In hac miffilium grandine tarn dcnla ufque adeo obfirmatus erat animo, ut nullis lacrymis ffiorum principum,obtcftantium ut ex acie in urbem fe fub* duccrctjinduci ualuerit:Ec quern Caefarcm, inquit,un* q^uam in acie perrjfle audiftisf Fredericus Comes à Furftenburgo pone haudprocula Casftreinfidebat c* quo.Huius equus globo kuiter ta (flus fuit. EtanteCac dris pedes globi lapiuSjfine effetflu, infatfla ferobefra* dlis uinbus iè condidit. Inter Caefaris aeneas maehi* nas una æquo iuftius onerata diffilift : puluistormenta* rius cafu igné tacflus,multos circà milites abiumpfit, fit ambuffit. Heffiïs pulfis Italie fiC Hifpanis, extern-plo eaftellum in interlabentis amnis ripa (altj uillam fu» tflefcribunt)pofitum,impetu occupât,ôiex tempore uallofofîài^ munit. In huius fummum iubuetflis tor* mentis, caftra Caefaris acrius oppugnare conftituit.

Haud procul â Danubio uicum incendio crepufculo dici uaftat. Ea notfle in utriique caftris inten tins excu-biae a(fîæiûnt,6(f difpofitae ftationes. Gæfar pericu* li fiiperioris dici memor,caftra extendi raptim aliquan* turn impcrat,uallumcp tumultuario, fiC munitiones ad-«erfus hoftium Riper caputimminentium uim excita-rileuiter : neu multifudine fret», rupto aggere in caftra impetum facerent,foflâlatioricircumduci. Ad præ-cipitandum.ea no(fte opus,non folum foffores QC li* xae admoti, fed milites etiam,qui ab ea parte proxi-mè hoftîbus obieefti étant, operamnauare coaefîi fue-nmt: ibi maxime ad campeftn's tormenti conieeftum caftra extenderunt Intra hoc fpadum tumulum, un* dç hoftem pellere ÔCfe defendere poterant, comple-xi funt, Hoc opéré noçftç ea tnirabift celeritate perfe* lt;ftogt;

t I B B R T B R r I V î. nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;pt

ôo, addïtfs ctïam propugnaculis, poftndie Cæfàn om nia (ccundafuerc,uentusiremamp; iinber inhoftes ob* uerß. Sacuin rurfum miflîlibus cœptum c tuiniilo, fed minus infeftc quàm pridiè. Vbilentius omnia agi fcn* fit Cacfar, tabcrnaculuni (uum farciri, militibus ten* toria communirc iufiît: ipk fubinde locum tabcrna* culo, ad fâliendam hoftium induftriani, mutât. Sed a* quila,ùi quam dâigcntcr no tat am miftilia frequentia conqciebantur,eos non fcfellit.Ncque exploratores defiderabantur, per quos, in quam pattern transfer* rctur, cognofccrent, Vt miles quietius,ac fine péri* culo communicndis raptim tcntorijs incumbcrct, ôd hoftema cura amp;ftudio oppugnandi caftra eucrteret, Hiipanos Italos^, quorum cîJlra uergebant ad me ri* diem inDanubium, inter humiliera arbufta, continuis cxcurfionibusamp;fleuibusprælîjsad eos laceflcndos ex* «rufit» Hisadditacfueruntturmapalilt;^uotequitum, gt;nbsp;OccurritHeflus Cçfarianis:dimicatur^ cminus magii miflîlibus,quàm cominus collat/s pedibus, fed fine cia* de memorabili.Nox fuperuenicns,ccrtamen diremit. MuniueratHefius cotinuis operibus imminens caftcl* lum,ut Cæfarianos ab ea parte premeret. Id Caciàr ani* maduertês (quia Ipes nulla propè expugnâdi caftraho fti rclidla uidebatur)omnia confilia hue contulit inten* tius.utcumueluiuclrepentino terrorcinde proturba* ret. Subduxerat Heflus in fummum cafteUi,quod tra bibusin omnes partes mobilibus inftratum erat,machi nas ferpentarios, quibus infeftius propiusep Cælàn's ca ftra oppugnarct, Quibus obiecit Cæûr uiginti grauis molis tormêta, quibus infeftius opera hoftiû, qu^ iua caftra pridie adorti fuiftent, difeutiebatt Dimicatû mif« filibus multumtemporisutrinque fint,fedpcrexigua Cæian'anotum cladc : quod omnis globorum gran* do,ucl inCaîfaris tabernaculum,uclin muroslngol* ftadienfes ucrteretur,fcd fine ulla urbis memorabili cia* de, T urns crat alta in «rbe:in hanc ferpentarium, ad di m ij ftur*

g Z de BELLO GERMANIC O fturbandû fimul é munitionc hoftcm, fuflxi Cæfâris fub* ticxerant oppidani.Immitttt in hoc ardore, Italorum Hi Ipanorum^ cohortes adinuadendum caftellum per ag gères foflàsc]^ fiimma iri unà cum icalis,quas loco ad ca* piendum opportuno cri gerent. Qui inpræfidio erant, primo magna ui reftiterSt, quantum aggercm uallos^ tueri poterant. Partiunturitali Hiipani^ biferiam co* pias, adiunÆs poft principia cquitibus, quilaboranti* bus, fi qua procella maior c cafms ingrueret, adeftenr, cùm uim non fuftinerentJntra uallû interim Caeiar luo« in acicm collocat, ut fi quis impetus maior ton's caftris fuperueniret repentinus, ad confligendum defenden* daep caftra paratus foret Ipferubra holoferica*ami-» cftus tunica,modo cqucs,modô pedes in prima acie co* fiftere, interdum poft principia obequitare, nunc inter medios uerfari,fuis adderc animum,nc hoftium multi tu dine dC inani fine effedu impetu conftcrnarêtur.Ibi dif-fonus fremitus omnium, confofusep tot diuerfàrum na* tionum clamor exoriri, extra uallum in præh'um cduci , poftularc, eo die uidoriam in manu fe habituros. In* ferea continua oppugnatio no rcmiftà, pertinaciam ho ftium,quiin præfidio erant, uidt. Capiunt caftellum, 6d trucidantur oppreflî. Cap ti caftelli ira hoftes accenfi, cum pluribus cohortibus caftrorum uallum amp;nbsp;muniyo nés inuadimt, oppugnant^ incredibili tormêtorum ùi; fed impetus eorum incaflum fuit,amp; defendentium per* tinaciamunitioncs hoftes cum aliquanta clade retro in caftra compulit. Pars ualli circa munitioncs difielt;fta fue rat:hanc raptim larcin' iuffît Cæfàr, donari^ fo flores ui* cenos feftertios nummos. Heflus amp;nbsp;iplè aggerem re* fici mandat,ratus Caefarem erupturum. Ille Ipc deftitu* tus, quod eum in lummam dimicationem elicere nulla arte poftet, cùm eins animum in eo uerti crederet, fi ex co loco dilcederetjUtabeuntem fequeretur,inccndio fentortjs inieefto caftramouit pridienonasSeptemb. Clarus ignis diluculo primo in ccclura aflùrgcns inter atrum

05

tlBER TERT IV y.

atrum fumuin,difccnùm prodïdit. Tria ferme mfllia inde,colle edito caRra communiuit. IngolRadio difcedês fugicnti fimilisj ira quadrato agmine proceflît, ut equi-tatus latera ÔC terg^cumtormtntis campcftribus clau-dcret. Hoftium fuga nunciata,Cçfar partem equitatus ad carpenda terga, laceflcndum^ fubmifit ; fed agmen, utiuflumfocrat,quo cœperatjtmmotumirc perrexit, Caftellum, unde hoftes proturbati erant, impoßto Hi-fpanorum præfidio,foffîs,aggeribus ualfdius Cgiàr cir-cumducimandauitiamp;pontem fupra Danubium Rcrni, non folum ad prçfidia per o ccafiones fubmittenda,fî ab bofte rurfum tentaretur, fed etiam ad pabulum ac corn* meatus terra e ditione Palatini tranfuehêdum in caftra. Jpfe cum Albano præmiftbs hoftium iter exploratum équités fubfequutus fuit, Illt accepto Burani aduentu, ‘ nbsp;nbsp;ut tranfitu cum prohibèrent,aliquantûproceftère, Ca

ftra Cæfàr,undc hoftes difccflcrant,propter opportuna multa,fubfecutus occupauit. Inde Aluarum à Sanda QC Arzium, tribunos milirum, uirosimpigros, cum dua-bus Hiipanorum cohortibus, additis locorS gnaris du-cibus,nocfte mittit,qui quanto maxinrepoflènt filentio, maturate hoftem fùb(èquantur:fî6 iter,confilia^, quod poflent, explorent. Hi per iyluas compendiô, noeftis ft-ientio freti,primas ftationes cxcipiunt, His cæfis, amp;nbsp;fê-cundas intercipiunt. Repens terror è fremitu per filen-tium nodfs acccpto,in caftra peruafit, ac pauorê trepi-daxionem^ fecit:ratis,Caîfarcm cum uniuerfo cxercitu fobfequutum adeftè,raptim totis caftris ad armajfignis cancre iufsis, concurritur. Superuenfente hoftium mulritudinCjHiipani in caftra retro cefTere. Hac fecu-ritate hoftium motus Otftauius Farnefius, fuorumque Italorum alacritatc animatus, fimilcm occafionê bene gerendæ rei fibi dari optabat Permittente Cæiare cum partepeditum amp;equitum, quos Sabellus amp;Vitdlius dutftabant, ôd ipfe caloca quæ ab hoftibusinfidebâtur,, ^cculatûproficifcitur, Vbifetifit omnê cam regioneni m iij iyluQ--

P4 nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;BELLO GERKtANICO

fyluofam efle, mfidijs opportune, partem copiafUiti inCyluaabditjUthoftes inordinate cffufccp pabulatutn fiumentatum^ cgreflbs, ÔC per fubicdiam plantriê do currentes,de imptouifb adonretur. Non latuerut HeP fum inßdix, per cxploratores cogm’tac. Italos quofdant pabulandi gratia in proxi'mos pagos incautius efFufbs, unditp coorti inuadunt Itali intrépide arma expédiant, SxL holnbus occurrunt : fed in fug3minclin3ir3nt,niü ue* lites in campum emerfiflent. Csefis utrinque ad poftre* mum multis, laflitudo utrofquc in caftra compulit. Ec quia Hcfîus in hac dimicatione fuperior effc uidebatar, liten's ad ciuitates.fbdas dan’s fparfit, Cæfàrem duplici clade à fe afFedîum'fuiflè : una ad Ingolftadium, circ2, oppugnationem caftrorum: altera, propehanciyluam, ubi Odlauius Farnefius fufus, fngatus^ fuiflet. Sub Lantgrauij difcefl'um paulo ante foflbres ttanfirc Da* nubium iufferat Cæfar:ibiœ propter caftrorum angu* ftias, dum rcuocarentur ad labores caftrenles hærere, Eos turn reuocauit, ut caftra, unde Heflus celTerat, ua* lidius communirent. Ad ea tutanda Bohemos, amp;nbsp;Ger* manorum peditum cohortes relinquit:6C aliam circa pontem ad prohibendum tranfitu Italicas copias, quas diutumiori militiagrauari fenferat,fpeopimæprædæ, ex direptioneurbis alicuius opulentæ,ui capiendaî,jn Germania excitas. Inter ifta ad Cçfârem adfertur, diß fidium inter duces de belli ratione ortum ; Hefftim, ex* erdtum diuelli non pati : Saxonem contendere con* trà, bipartito copias diftribuendas: quando Cælàr ad pugnam euocari non pofiet, ut cum earum parte in Saxoniam ad fua tutanda aduerlus Ferdinandi régis in* curfionem rediret. Id enim præftare,quàm diutius pro* cul à Saxonia abe{re:amp;militem in caftris ociofam igna* uia corrumpi.Tempus iam propediem poftulare, ut cxercitus in hyberna deduceretur . Impedimenta per autumnal empluuiam falebrofis utjs ncqi in Sàxoniam, nequeinHafliam tradudpofle, Caeteryin uicitHeftî confilium;

t I B E R T E R T I V S.

confilium : 8C tranlîto n’uo, atque uniucrfo cxcrntu in duodecim turmas diuilb,fecundis caftris Ncoburgurn, quod nu P er firme præfidto tmpofito munïuerant, per.» uenerunt, Rel^uerant in huius fuburbio tria Helue* tiorum millia,miflis aliquot cohortibus Rainam,Â^ Da* nouertum præfîdijs^uacuum. Perhos dies Ingolfta* dium fama perlatumfuit,Bohcmos à Rege in Saxo* num agros populatum miflos, uicos incendie opima praeda armentorum abatîîa uaftaile, ac proferiptionis iureoppida aliquot ignobilia cæpiiTc : Si Mauritium Mifnias Ducem iuaquoque , quacab ElecHorc^ Saxo* nefibi adempta fuiiïcntjfumma ui rccuperare conni* xum. Saxe amp;nbsp;Heflus biduô non plus ad Neoburgura moratijtranimilîb Danubio, reÜÆ's^ tribus tantum cohortibus , Danouertum repetiuerunt, Si caftra adi Vendingam locarunt. lam mille pafiùumàNouoFo* ro Buranus caftra pofuerat, ut in principle hirius libri dixijCÙm per literas à Cgfareflerct certiorjhoftem Ven* dingam iter auertifïè, ut eicum omnibus armatis colt; pqs occurrerct: caueret,ne faciendo itinere defetiga* to exercita,in certamen cum tanta hoftium multitudi* ne deftenderet. Septem millsaab Ingolftadie aberat» Triduo hic militibus ad curanda corpora Si animes da* to, priufquam adreliquumiter accingerentur, Scham* burgius condone aduocata talem orationem habuitî Locus poftulat^militeSjUt de relique innere uerbaa* pud uos nunc faciam, Si uos periculorum fecuros mo* neärquo alacriores,cautiorescp ad ces ipfos labores,qult; pauci adbucfuperfuntjtolerädos ßtis. QpanquSita uos promptes, parates^ ad grauia ufarum taedia perfereda hatftenus expertus ium,utnullo uecis meæ clafGco nuc Opus eflenduo tarnen monuifle uos uelim,quorä unum licet ipem,altcrummetum fit faefturum, utruntp tarnen calcar uobis ad caetera pericula deuoranda addet. Dies uiKis iniequens, Ödnox unadieicontinuata nos ad In* golftadium liftent» NuUiamnes aut montes obftabunt,

qui

DE 8 E 11 Ö G E R M Ä HI C O tjiriliflîfudm?aKqnâtft fint allaturi.Qiranquäm mont« wel fn coïlum afliirgcntes, (ponte cunêtibus, uïam uo rantibus, uerrucae ui'den* pofTunt : contra ignauïs, loca etiâ campeftria grauia:cuiufmod( tamê inter uos nullos effè arbitror:aut, fi fint/anè perpaucos. Deinde, quogt; ftiam Lantgrauius cum tripKceagmine' nobis occurre-re per (peculatorcs, SC Cæfaris literas ( Vendingaenim auertit it(t ) nunciatur, ut animos periculis imminenti-bus aequatos habcatis,cdico.Arma in expedito habete, animis ftrcnui,manibust]^ ad pugnadum prompti.Nub lum uobis terrorem, nullam trepidationem faciat, quod multitudine illi uos iuperêt.Rcputatc apud animos ue* ftros,quo genere hominum exercitus eorum fit confla-tus: exineóditahominum eolluuie, imbelli inermi^ turba,ex agris raptim contralt;fla. Contra, ueftrum exer* dtum militibus (pelt;5latae uirtutis,amp; uetcranis,qui uarif s amp;nbsp;magnis iuxta bellis exercitati funt,conftarc:raros ad* modum efle, qm' nuUa ftipêdia antehac fecerint, nouos milites.Si hoftes uero fen(èrint,uos intrepidos, refecfïis corporibus, ÖCad confligêdum paratos procedere : ipfi fllis critis,magis quam illi uobis, terribiles, milites. Hac exiftimatione cum trepidationercpulfi,retrocedêt, re* fugienteptnos ferratas equorum in fugam inclinantium foleas legemus.Qiiamobrem in omnem gerendæ rei ca (urn animos parate, mem or es uos ueftrauirtute uobis gloria, Caîiàri uero falutem in rebus anguftis parturos. Ëtiter cum fugæ præcifiim fit â tergo, uia per hoftes, Ct nos operiantur,armis patefaciêda eft, Quoniam igitur hinc neceftîtaSjinde gloria propofita eft,arma paratc:ut ubi tertiû fimum datû foerit, bonis aufpicijs caftra mo* ueamus. Poftquam in hgc uerba Schamburgius per* orauit,iterari(àcramentum iufflt, aefumpto cibo pauli' fper interquiefeere. Inde conticinio noeftis filcntioad colligenda uafa conclamato,iteringrefsi funt. Sequen ti die bis hoftiS pecuniam in ftipendium miftam, à Bu* rano intercep tara fuiflè ferebatur. Node quæ diem illu infequuta

1, IBE R T E R T 1 V s. nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;97

fnfcquutafuft, compoßto agminc proccdentcs.cùm haud longe ab Ingolftadioabeflcnt, in ea iylna quæ ur* biinconipcdu obtacct,quiafaciendo innere nô folùm lafsi erât, ucrumctianifamcac fiti propè côficiebantur, nuiquâ hoftc uâb,caftrapofuenmt. Burano ad certium milliarepleraipnobilitas gratulabûdi, cognito cius ad* ücntUjOccurrcrat Mane omnem exercitum compofito agmine èlÿlua cdult;flum,trîfarïam parn'tus fuit: ut feor* fîm Hiïfjanos in adê cogeret,Teljquas uero copias Ger manorum mih'tum biferiam dfufderet.Equitatum om* ncm ex aequo diftributunj,pari numero pedeftribus co pqs adiunxi't. Hue Caefar eu prïncïpïbushonorifice ci obuiam proceffît, atœ hilari amplexucxcepït. ibiinter gratulandum fàlutandum^ omnia muralia tormêta, amp;nbsp;alia opcrabcllica,utimpcratûfueraf, cum horredo cœli fragorc emittuntur. Contra, ftatim è caftris fimili toni* truo applaufum fuit. Ferunt Burano poftca Caelârcm pcrcontato, ex quagente, fi cum hofte aeïe decertan* dum forer,uelitares,qui pugnam laceflcrenr,antc robuf exercitus prgmiflbs deligiplaceret,(hos Germanorum loqucndi confiictudine dcploratas ÔC perditas copias is appcUabat ) Non dcploratas Burane, non uidas, fed uitîiricescopias,uidlores uelites liabcrcuolumus,rc* (pondifle.Quod didfum à circumftantibusPrincipibus in omen arreptum, certiflîmam uidforiæ fiduciam fecit. AdhûcmodumBuranus Norimberga digre(Eis,à Cac* lare de hoftium occurfii amp;nbsp;infîdijsfalt;fluscertior,flcxa uia Ratisbonam, ne obuius fîcrct, decimoquinto Cal, Qcflobres in cafira Ingolftadiana peruenit. Quod fc* gnius, quàm expetflanet Cæfar, adefler, tardius quæfi* tam pecuniam in ftipendium fe accepiffe, in cxcuïatio* Iiem adduxitmon autem hoftium,quos fèmper rétro fit gicntes cfiètfequutuSjmeturetardatum. Ex quo èfta* tiuis mouifiet, non plus quatuordecim diebus tam im* peditosfaltusjamp;longos uiarum anfradus, inuias palu* lt;ies, amp;nbsp;collium ddficultates cum cxercitu armis grau/,

n cum

90 DE Bamp;LtO GERHANICO

cum Cormentis,machinis, alifscp operibus fuperaflè? ; Caftra l'nde qinngcntos pafTus à Cæfare, à quo afFatim çommeatus illi mifTum fuit, locat. Paucis diebus ibi flattais habitis, quies milicibus ad reßdenda fquaßda itineris t^nti incommodis,ac propè efferatacorpora, eft cocefta. Hoftes caftra ad Vcndingam, oppidum quodOetingi'co Comitiparct,poftierant.Inde tertio die,dilapfo praeter expeóatioftem Burano, Danoucr* tum præfidio fatis firmatû repetiuere. Nunciatur Cæ* farijhuc Chriftophorû Oldenburgium, Fredericumcj^ Ripenburgium cumduabus Icgionibus, amp;Comitem à Bichlta cum quinc^ peditum coliortibus, cum Heflb te com'unxifle» Cæfar ftiblatis caftris,Neoburgum, ubi très cohortes pracfidio ab Heflb rclitftac fu€rât,con* tendit. Nondiu hic cunlt;ftatus,cùm uideret oppida*« nos animis obftinantes, nec ad dedirionem incKnari, omnis generis tormêta èc machinas ad fternendos mü* ros expediri iuflit. Opptdani pofteaquâHeflum, que in tempore adfuturum crediderant,fi fuftinerent uel u* numdiem obfidionem, fegnius ad ferenda auxiliaad-cfTe fenferunt : Qi. ipfi, amp;nbsp;qui in prxCidio erant mib'tcs, oratores ad Caefàrem ueniam, fidemcp eius petitum mi ferunt.Fa(ftadeditione,haclege præfidiarqs ignouit, ne pofteain fè arma induerent. Recenluit Caclar Ger* «nanorum equitum,peditume» copias: quibus folu* to ftipendio, praefidia exlngolftadio deduxit» Dicm non amplius ad Neoburgummoratus,circaferum diei in caftra reuertitur, Duobus pontibus iuntftus Da* nubiuseratrtertium tanto exercitui tratjciendo,ab ea parte ubi infulam facit, raptim ita fecit, ut partem eius ex hoftium ratibus coniuneftis ab infula ulterior! ripae jpluribus retinaculis religatam , ita pontis in modum nerneret, ut adaeftæ ftftucis influmen trabes aduerfi im petumamnisfuperiorem fuftinerent, ne rates fluifan* do loco mouercntur.Sic eques pedesep, uelut per foil* dam terram,Danubium tranfibant, Alteram uei ô par*

tem

L I B E R T E R T I- V s. pp gt;nbsp;tcm pontis,qiræ à citeriori aluco in inCahm pomgeba* tur,de fuis fcaphis,ac b'ntribus coruccis Icuiter uinculis pomonum in modum annexis l'ta pararatjUttranfcunti bus agminibus cotinentemuelut pontcm immobilem præbcrent. Sedpriufquâcaptumà CgCaieNcobur* gum clïètjLantgrauius Laugingâfriimentatum(Baua ricg ditionis oppidu eft)profe(5:us à Danouerto fucrat, ut quidâ produnt. Oppidani ubi aliquandiu deditioaë detrclt;flairent,ad ultima magnificis libertatis patn'æ fer* uandg promiffis illeifli, in dcditionem ucncrunt. Haud diu hic moratus, colledo undique magno frnmenti ex agris numero, caftra repetiuit. Per cos ipfos dies ab Heflb literg ad cofœderatas ciuitates datæ iunt : quarû ego hune tenorê fuiffè accepû Res magnas fe gei ere, quid? prolperè : eas^fe indies meliorcs futuras fpe* rare.Sed ad cas prgnlàndas tempore opus elfe. Cefaris caftra in ar(ftû ad Ingolftadium coada, quatuor oppug nationibus grauiter afflitfta fuifle,ut plura hoftiû millia, quàm fi acie decertatum fuiiîct, occidiflent. Capta à ie plerami^ Italorum Hifpanorumœ nobilitatem, cæfos plures. Superefte Casfarê cum Albano acBurano, qui bellum tantumdCtempus trahcrent.Et debellatûiam fuiffè,nifi Cornes Buranus cum recentibus è Belgis co ptjsiamfuperueniflet.Caeterùm, quôd promiflîs euen* tus non rcfponderet, ut iam uel cap tus eflèt, uel e Ger* mania pulfus cum extorri agmine exularet Cæiatjin cauffàfuiftè,quôdillepugnam detreeftaret.Poft quatuor oppugnationes caftrorS, k Danouertum eo con-filio mouifle caftra, ut ilium in prælium eliceret fugien* ti fimilis. Denique, quo propior belli confîciendi ipes effet, hoc magis exercitum omni opeiuuandumefle» Se procul à domo bellum gcrcre: magnum exercitum, magnam frumenti, pecuniæ^ uim confumerc» Mit* tendâ pecuniam inftipêdium, ne in rebus aufpicatis mi liti ad pugnandum parato materia ad reftitandu, aut'ad feditionê prtçberetur^Huiufinodi iaôationibus plenas n tj litc-

too DE BELLO GERMANICO

literas, (parfas ab Hcflb ad focias cim’tates fuiïTe, fama conftans tencbat. Implcwtnimis luxurianti lacnda fuo* rum ante perfecftum bellum animos, cum uiuo Cæfarc tantum hoftium lupereflct,quâtum initio fufceptibellL Cum^ amnis Danubius ftipramfra^ fermé Cæfaris ef' fet,ncc tranfitus prohibcn',ncc comeatus intercludipo* terat:contrà,Lantgrauius cedendo femper,propter tan tam homi'num mulntudinem inopia omnium rerum ne ceftan'arum, ac penun'a premcbatur.Tum Cafarem tra* dunt confilïum de inftquendo hofte rcfugientc,amp; Neo burgo capiendo, quod tum ob fitum,tum propter omgt; nium rerum exuberante copiam fibi opportuniflimum uideretjCuBurano caepifte. Abeft ab IngolftadiOTnillc quingentos palïùs, agro campeftri mire feraci frugum, acpecorumabundant!. Poftn'dicquàmeiusoppidifi* tumfutpaulo ante memoraui) pedes cum Albanoper* luftraftet,mane fub exortumfolis ab Ingolftadiomouif, amp;traducendo exercitu. trans tres pontes inconfpedu Ingolftadienfiùm totusdies confumptus fuit.Relióo Burano in eo loco ubimetaraf, quod nondum fatis refe lt;fti à iatftatione milites eflent, ipîè oiftingentos paffiis â Danubiö làtiftimè fua caftra, propter diucriàrum gen* tium diftbnas uoces, contra Neoburgum, extentiffima plam'cic porrexit, Tradueftis copfjseonftituit Cæiâr, • dcinceps triplici agmine ita incedere, ut unumquodtp duplici aciemoucrctur :Buranus6lt; Albertus Pruftiis,. uices itainter fepartirentur, utuiciftimfrontes ÔC terga inter uadendS pro tegerent, clauderent^. Sihoftisqua obuius forte eilet, Hiipanis Italis^ in medio tedlis, ipfi primum impetum, amp;nbsp;uim cum Belgarum robore, qui* bus maximefidebat Caefar,exciperent.Aliquotcohor* tes in ftatiuis ad urbem Ingolftadium circa impedimen ta amp;nbsp;opera bellica,quæ nondum tranfportata erant, cu* ftodiæreliquerat. Vetueratindedifcedens,neiubfc* quuturi caftra igne inietfto corrumperent, Licentia ta* men militari faêlum, quod ardentibus aliquottenrorljs flamm»

LIBER T B R T I V î. nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;101

fiamma pertota caftraprofcrpßt. Poftridie pro* pius Neoburgum promouitcaftra,at(purbemundi(p obfedit. Quae res fpecicmpraebcbat, quafimultis fimul lods muros operibus dtruturus effet, ôi. per ruinas QC femirutas mûri partes eam inuaderet,fiobfl:inatos ui* dïffet Tum demû tradunt oppidanos territos,neaditu armatis in urbem patcfaôo inuaderenturjConiT ad petendam pacem ôi. ueniam mififfe : ac defeeffionê deprecates,omnia imperata fc faduros promififfe. Cgfar op pidanis uitam^fortunas, Itbcrtatem^intcgram conceP fit. Milites,qui in pexPidio erant ,in eam infulam, quant Danubius contra areem facit,trat)ciuntur: ibi conffdere iuffî, donecindc reuocarentur. Vrbi aliquot Italorunt militum cohortes impofitç præfidio.Et ne quis oppido dilaberetur,cquitibus armatis muros cinxit,ftationibus ad portas oppofitisJpic propius paulo urbê cailra mo-uit.' Hue dediticios ex iniùla acciri imperat Cprar,amp; ar matradere . Inquos cum ferro animadüertere iüo iure potuiffèt,quôd in fe arma iumpfîïïênt, liberos fine mul-Öa flip endtj menflrui in capita tarnen dimifit tinfortu-nium habituros, fi cum telo aduerfus fein poftérum de-prehendérentur. Simililenitate in tribunos amp;nbsp;centu-riones eorum ulus fuit, cûm quorundam fraude in eunt errorem pelledlos fuiffe fe excufàrent. Scquutus Cç-farem tum fuit Buranus,actraiedlis copfjs cum co ad Neoburgum caffra coniunxit.Hifpanos, quos fecu ad-duxerat,in.caftraHiipanorum,quod neç^ lingua neque moribus cumGermanisfatis conuenirent, traduxit. Ibi demum pofttam impeditiac difficilis itineris labores, inediainter BelgaSjpropter inopiam cotflæ ceruifie,cui eagens affucuit, primùm laboratumfuit. Itali, quos oppido cuflodiæ dederat Cæfar, ab iniuria omni ab-ftinere iufferat, repentèacLuimapertam conuerfi, omnia hoftiliapatrare, ædes priuatas amp;nbsp;diuorum delubra diripere, in primisarcem, in quam prim ores quantum preciofarum rerum^eratjfub aduentum Cæfaris,tan-n itj quam

tox DE BELLO GERMANICO

quam in tutu afylum congcflerantDeieda uetufta mo numenta funt,amp; regia: magnificcntiae donariarfignaja» Ïia^ ornamcnta eius generis multa uel fublata, uel deic 0a,in quæOtho Henricus princeps omnes propeiuas facukates cum memorabili naufragio fortunarum pro* fuderat Cæfar Italorum fceiere, fed ferius, accep to, Marignanomandauit,ut fuorumlicetiamcohercerct, * nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;amp;nbsp;exarce deduceret.Oppidum, ex quo in deditionem

uenit,non pfaedaeipfis,necarcemrapina:,fedtutandani datam. Cætcra Duci Albano ita commißt, ut curaret, ne oppidani militari licentia uexarentur.Prçfcntem re* rum ftatum non hoftilia in dedititios, fed pacem cle* mentiam poftulare^ Pari atrocitate ab Italis in rufti* corum miferû uulgus facuitum foit. Violatoe initiatæ uir eines, earum^ penetralia, à quibus hoftis abftinuerat, lœdè direpta font. Ita qui maxime tutatum religionem uenifle fe in Germania uideri uolebat, maxime earn*de* bellabant. Sed in authores fcelerum ultimo humano* , rum fopplicio animaduerfum fuit. Sequêti triduo re* cenfoit Cæfar equeftres pedeftres^ omnes copias.Ng . nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;uemmilliaequitum fuêre, peditüquadraginta quincp,

prætcr aindlia Bclgica. Tradunt fcriptores, quos fe* quimur, aliquanto exercitum maiorem foifl’e : fed mul* tos morbis aut calamitate hauftos, partim cladibus ab* , fomptos interijfle. Perhos dies Martinus Gutzman nuSjUir primæ nobilitatis inter regulos Hifpaniarum, li terarum elegatiorum apprime dolt;ftus,amp; humanus do* eftorum hominum Mecœnas, à cubiculis Ferdinand! Regis, recenfenti exercitum Cæiàri ßiperuenitlegatus minus : quinunciauit,BohemosinSaxoniam popula* bundos effufos, quantum Saxonici agri fob Elevon's ditione eff'et,uaftare : cap ere ar ces, amp;nbsp;oppida infirmio* ra nonnulla,amp;ignobilia, quæ uelhaud multum moræ, uei nullam in oppugnando præbuiflent : amp;nbsp;in ante Ca* lend. Odlob. ad Vuittembergam, caput gentis, caftra habituros. Saxo, ubi ex literis foorum à ipfe accepit Bohemormnuruptfonem, quatuordccfoi cohortes pe ditum,

LIBER TERTIVS. nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;IGJ

ditum,ac tria equitum millia pratßdium ad Saxoftia ta* tandâ è caftn's mifit. Capto Neoburgo, cum fcgnius omnia ab HefTo Sgt;C Schertelo gcrerêtur,ciuitates de bd linegotio defperare cœpcrût : fedncminêmagis quam SehertelS,qui belli initio uidorias,cgdcs,fugâ^ Cacû* ris fpiraratjincufare. Heflîis deditionis Neoburgangig narus,per idê fere tempus ad decuriones oppidi literas dedit:quç interceptât a Cgfarianis,5lt; ledç, in hac fente tiamfuererSeà ipeculatoribus cognouifle, Cacûrêitcr cô uertere»Vene,adeoœ ipfisut fidis ibens mandarc,u€ uenientemjUt dignus elTetjexcip crent» Kainenfès ter rore armorum rebus luis diffifi, jegationes ad Cæiârem de pace petenda miferunt,fe fua^ omnia illius clem en* O'æ permittêtesdioftiû potentiajterrore^ magis, quàm (pôteinpoteftatêucnifle.PrçfidiarioSjdircpto oppido ipolijs onuftos excefliflè. Cæfarlegatoiaim flebilibus queftibus motus, fupplicibus pace dedit^miffîs aliquot Hifpanoru cohortib.aduerfus impetShoftiû præfîdto» Recêfuit inde ad Neobur^ Belm'ca auxilia, neeninde nifi perfoluto ftipêdio abicedere ftatuit. Mox dedudis c Neoburgo Italicis præfidijs, duas GermanorS cohor* tes fùbmifit in opptdû: ac reuocatis è Raina in caftra Hi fpanis,de Albani fentêtia,Bauaricas cohortes impoiuit, Hinc fama ad hoftes permanauit,CçfarêÂuguftâ peti* turû. HelEiSjUtinde c5 j)hibcrct,omnes copias Dann biû traduxit.Sed ubiintellexit, Caefàrê Neoburgo prç* fidtjs firmatOjMarxgmu contêdere,inDanouertiana ca ftra,undeexierat,cxercitûreduxit. Hacre copertaCç* far, Neoburganis iureiurando preffîs in fide ÔC amicitia ©bedientes permanfuros, confîliu cçpit ad infequendû hoftê,quçrendâcp occafionem coferendç pugnæ. Poa tib. fupra Danubiû à ie faô:is,amp; eô quo amnis ad Neo* burgûiunlt;flus erat, refratflis, atqj in uehicula coieôlis, Danoucrtû,quô hoftes omnê apparats belli SC opéra contulcrant,qua potuit celeritate proficifcit,amp; ad Mar xgmû quatuor milita ab hoftib,fua caftra pontt» Sylua inter

tO4 DE BELLO GERMÄNICO

inter utraè^ cadra uirgulüsramorum^ dcpcndentiirnt fragnïïmbus uafta, pcrpJcxaacimpeditajUixcp finguli« bïgtspcruia,mediacrat, A Caeamp;n'anis cadris ufqnead Monhafmum ea ocdomnifbuspaflùum porrigitur. Ne incxploratolongius proßcifecretur Cçfar,cohortes ali-* quot iyluamexploratum prçmifit,quàm propc hoftem cadra liia promoucre poflet: num ilia compofito agmi-* ni ufquamfinedifcriminc ÔC impedimento peruia edet» Conkrt ida c3 Burano 8d Albano:odendit^ optimum cflcDanoucrto potiri, quod hue omnem propc comca turn Si operahodes congeffiflcnt.Simul his mandat, ut cam region cm qua: inter duas fyluas media edjpræien-* tes attention’ curaexplorêt: firmi ne quid ibi effet,acd* di,an nihil fidi cotra hodes, quos tripartito Lycumara-* nem tranfideacceperat. Exequûtur imperiâlîncmora» Erat ad cam rê tutidîma celeritas. Adfcitisaliquot hile vis artniturx equitibus, ÔC ordinû du(doribus,multiscp uolûtarijs ipeedatæ uirtutis,fÿluç impeditæ fingula loca diligenter perludratum uaduntPeruenerant ad ulterio ris faltus finem,cum hodium cadra ad conieedum globi machinæ campedris ab ora extremæ iÿluæ aggere cir-« cundata cuirgultis dends procul cofpiciunt. Albanus reli'Æs in iylua cquis, pedes paululum progredus cum quintç comirîbus, cliuum cofeendit : amp;: holh'um cadra, corumcpfitumttaoculis perludratattente, utquæ op* portuna Caefari uidcrentur,ô^ hodibus contra edènt,di ligenter notaret.Hicümleuimomento abedito colle op eribus «midis fummouerï potuiffent,necp a daüona-* rqs^cp abullo mortalium qui in cadris erant, conlpe-» lt;di font. Adeô moliendis aggeribus cadrorum, Ôd fodîs incumbebant. Vallis, quæ inter duos ch'uos in planicic extenta quadringentorum paduummediaerat,inmo-* dum fodà: item cafhoram fronte protegebat : latus de-xtrum tutabatur Danubius : tergum uerô, ipfum oppidum,ôdflumenquodinDanubium effrinditur, claude-bant» Situm cadrorûadhuncmodummaximéoculis

permen-

LIBER T E R T I V S. nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;tO?

pcrmcnfus Albanus, celcriter ad Cçûrcm redit,amp; expo nit fïngula.fed duplicem incomoditatc obftaturâ,fi coti trahoftemincoloco caftralocaret:unam, anguftiamlo ci art^iorem, quàm pro tanta hominum multirudmc ad concurrcndum:alteram, ut planicics extcntalàtïs effet, caftra ita communiri non pofle, ut globorum miffilium iadibus non exponcrentur, adeo nudos fine uUo firmo munimento affîdere oportere. Adde, ob prærupti aluei altiores moles aquâdi diffîcultatcm, pleraq} locorum uliÇinofa» His Cæfar difficultatibus anxius,confilia eu rasœomnes hueconuertit,quopremendo urgendoep Hell[um ad dimieandineceffitatcm eompclleret .Etua-ftæ fyluac obftabant,quo minus l'd quod coftituerat, po tuit pcrfieere.Nee hoftes ab Danouerto abfeeffuri ui'de bantur,quandiu ibf caftra haberet. Ita^,quo eos à Danouerto abduceret,uifumfuit optimum,aliumlocum caftris eligcreicçpit^ confilium, iter indc Vendingam auertendi. Quod quidem ne temerèincœptarct, choro graphiamGermaniçproferri,atque ob oculos inplano cxplicari iuffit.Ibi fîngula loca quafi in rc præfenti perlu ftrat,nonfolum urbes,fed flumina etiam,fal tus, montes, planicieSjherbidaterrenamillium interuallis diftinefta, paludeSjftagna.Tum ut horum locorum quifep uel aper tior,uel opportum'orad alendum excrcitû, aquandum, frumentandum^jcùm ufus poftularet, uiciffîmœ inter-cludendum hofti commeatum,effet futurus. Vendin-gæfitus quatuormillia interuallo à Danubio occurre-bat loco campeftri,amp;: planicie paflTa : ac nulli uicinarum legionumfertilitatCjfrugum copia, rci^ pecuariæ abun dantia inferior. A Vendinga, Norlinga uergitin occa* fum. Intérim priufquam difcederet,dum paucis diebus in ijfdem caftris moratur,indies perlÿluam leuibus, fed fine momento uUo,certaminibus dimicatû fuit.Nuncio in caftra Cçlàriana adferebatur,tirones amp;nbsp;fixas uuas car ptum in colles proximos effufos, ab his agi rapiép. Ma-tignanus celcriter mittitur celocibus aduerfo flumine,

O quod

IO!$ DE BELLO GERMANICO

quod compendio flli hoc pado circumueniri poflc ufgt; derentur.ltaqj oppreffos partirn intcrfecit,parti'm capti uosincaftraabduxit. SequentinodcCadàrmüle le Uis armaturac équités cum p edit um cohorte unàmifit, quimaturato itineie,hoftiumexcubias,qipro maximo ulentio tentarent. Illarû enim intercipiendarum, quod ofcitantius agi dicerea(ijr,fpes aflfulfit, ÖC fiduciâ dédit, Manè ftatim ab exoîtu fob's, ubi per nunciû trepidutn cœptum paru profperc fucceffiffe inteUcxif,mille equt* turn GermanOrS, quorum dimidia pars leuis armaturac atrati erant,laborantibus fubfidio fommifiqratus hacar te omnes copias in apertâ planicicm perlici pofle. Ipic in dimicationis euentuintentus,eredusŒ,cum roborc cquitum ad dimidium itineris proceflit. Vbi uero acce* pit holies intra munitiones fubfillere, necp in propatu* lum callrorum prodire audere,de ipe fua aeiedus,in cat ftra copias reduxiL Pollridie edixit^ut ad fecundum ß gnum colledis farcim's, ad roouenda caftra inftrudi ef-lent: cum nunciaretur,holies in infidqs proxima lylua abditos effe.In eos Germanoru cquitum,adiundis qua dringends equitibus Hifpanis ob leuitatê agilitatcmcp equorum, turmæ mittuntur. Ab his retro,caefis hoftium panels,in caftra compulfi fuere. Datur interea fignu ad colligenda uala tods caftris : mittunturep fpeculatores per auia 6C deuia uiarum exploratum, num tutaab hogt; ftium infidqs elfent omnia. Coorta nebula amp;nbsp;denfa SC frigida, incedendbus copofito agmine prolpedu om-nem adimebat:cum nunciatur,hoftes adprohibendum trail tu Cælarenijlÿluas ac tumulos palîîm infid ere Jtacp mutato repente cofilio, dato figno mih'tes adfua quêcp ftationem redire imp erat; SCßuranü cum quatuor Ger manorum equitum millibus,partim atratorum leuis ar» maturæ,partim baftatorum Danouertum ad hoftemin juftum pradium euocandum regredi mandat. His ad» iunguntur eBelgicorobore peditum rrtiliia odo. His copijs inftrudus ßuranus,poftquani Danouertum ue*

LIBER TERT I VS. TO 7 Utt,tantum abfintutab hoftibus ci obuiam procédé* retur, ut nc gregaiius quidem extra munitiones appa* ruerit. Pecitus tantum^ fed incaßum, hi'nc tiimulis, inde fyluis p lotcc'tus,aliquot fcrpentariornm iambus fuiu Tandem è latere caftronï équités quingentifclopis ar* mati erumpunt, quiprocurfandorefugiendo^ Icuem dimieationem laceffunt: quibus Bu|anus expeditos alt quotjCum parte equitatus atrati obiecit.Quinquaginta hoftium interfecfbSjtredecim capiuntur. Ab his iurifiu* randircligione,quis caftrorumflatus, quae confilia agi* tarentur,quac® confultatio inter principes teneret, ex* preflum eft, Cogniturn éx. his fuit, tertio exaeflo menfe partem equitatus exauthoratam, difcefluram. Seditio* ne pedites,quôd ftipendium nullum perfolueretur,mi* feere omnia.Heluetios, qui fpe ditis ftipendij ex Helue tia ad bellu extraefli fuerant,fingulos daleros, non plus, toto eo temporeaccepifle» Dcipe fuadeieeflus Cac* lar,quiahyems erat, poftridie cum omnibus coptfs ca* ftra mouit:ac Monhaimum,praemiflis qui cum cura itinera cxplorarcnt,petiuit. Rurfum caliginofa nebu* la,quac coorientem folem obtenebrabat, baud fane pa* rum uadentibus infefta erat.Sed quamuis fpiffa,fub me ridiem tarnen incalefcente foie in totum dilapfa fuit. Tranlportato exercitu, aciem adiftummodu latifli'mc exporretflam duxit Cæfar.Lguum cornu primi équités kuis armaturæ peracquaôC iniqua coIlium proceden* tes tcnebât,quà hoftium caftra exiguo inde ipacio pro* fpiciebantur. Hos fubièquebatur haftatorû magna uis. Pedites,équités,ceumunimentoprotedijfequebâtur: Itali primi,poft cos Hifpani. HorS terga claudebant Belgæ tormentarrj de Burani copijs.Dextrû cornu tue bat peditû haftatorû robur. Equités haftati cataphraefli corûtergis hgrebantreurrus pofthosbellicis operibus, comeatutp onufli mouebâtur. Ad poftremû ingens uis uehiculorûimpcdimentorû^p,mixta equitûpeditum^ mulUtudine,fequebat,Inter hïcc duo cornua,machina*

O ij rum

108 DE BELLO GERMANICO

ru bcUicarû ÔC op cru moles, currus globis et puluci c tor mcntan'o onerati traliebantur. Edido cauerat Cçfar, pn'ufquâDanubi'um copias traduceret,ne pedes equés uCjCenturiô ue autti'ro, inter dutflandû circa opera megt; dia depræhendcretur : depraehenfi ferro percutçrentur, Monhaimum, quod à Marxgmo mille paffus interuallo difiundum eft,initÿ5 belli in deditionem acceptû, claugt; fum teneri iuiïcrat Cæfar, ac fe ita coparare, ne hoftium uel blandimentis uel poUicitationibus uel infidqs ci}gt; cumuenirêtur.Hoc cùm pacatèpractcrgrederetur, necp quifquam iuorum, netp ipfc intromifliis fuit. Cadra ibi locauit,cœio iam turn pluuio, non procul ab eiuslubur bio,raris ædificfjs ÔC habitatoribus exculto. Lociinge» nium buiufinodi eft, ut eius aqua humano ufui ac potui paru fit apta. Itali,Hiipani^, quibus meracum uel aqua fluuiali fontanâ uc diluere, uel aquâ meram bibercmos eft, potus tantalaborarepenuria cceperunt, ut cùmui-» num aqua pcrmutare potabili cuperent, defideraretur, Huius miferiç in trâfitu Danubfj multi prçmoniti,utres ex amne oneratos fecum afportarant. Viuaria ingentia uifa ab equis ex häuft a, polnidiemiraculi ipeciem ipe* Aantibus mflitibus præbuerût. Cçiàr hac inopia,ipfc aeger pedibus,motus,ad mouenda caftra,unam tantum nolt;5fcm ibi moratus,fignum dari iuflît: ac V endingam,, fed agminc minus compofito quàm pridie,Ie(dica

ueôus maturauit iter. Duobus paffuum millibus i Monhaimo Ven* dingaabefL

Lamber*-

LIBER CLVARTVS. top

L JL MB E RT I H 0 R T E N S11 MONT, forty Hißorici de hello Germanieo

Liber Till.

Egatioftcs Confœdcratorum ad Gallorn Anr glorum^ reges ftuper de pracfidio, quo ipfos tuercntur,mjflaejirritae fuere. Nam Gallus pagt; « cem cunrCxfarcnupcrfadamuiolarercligio fum duccbat Et quanquam iliareligjonê exlurciuran* do in fœdcre cxprelTo inq ciebaqarma tarnen fummiflâ, ne Caciaris potêtianfmium crefceret,occulte cupiebat» Neàfepræfidia igiturmißa uiderentur,Petro otrozac RorêtinOjhomini apprimepccuniofo, hortator fuit, ad mittcndam mutuo illis pccuniam trecentorum millium aureorum. Debcbatrex Florentino grandepecuniam, foenori iuperioribcllo Gallico acceptam, Hanc,quó foedus adiuuaret opera aliéna ^illi ad plenum perfoluit» Stroza id fecit lubens, maxime quódArgen toratcniès,, Auguftani óó Vlmenies pro eo argêto iponderêf,6C cuius animus beneuolus inclinaretur in Germanos» Ad cam conquirendam pecuniam in Galliammiflus fuerat Joannes Stormiusrcum quo Strözain caftraDanouer-tiana profcdus,àDucibus ca quaconueniebat magnifi ccntiahonoriHcèexceptus foit.Difcedcsindejdiêpraï-ftituit, ad quem pecunia annumeraret : fed diem is non feruauit jCardinalis Tornonq artibus mutato in diuer-Jum animo,ut turn creditum fuit. Oderat is infeftc Con foederatos, amp;nbsp;eorum rcligionem : pollebat^ apud Rcgt; gem fummaauthoritäte,cuius animum fingere,amp; ab ik lis alienarebaudquaquam ei fuit ob id difficile. His ip-fis diebus Jiteraî è caftris ad Danouertum à Ducibus,ad Heluetiorum ciuitates, Tigurinos, Bafilienics, Bernâtes,Scbafhufianos dantur:quibusindicarunt,quo in fta tu bellum uertereturjquid molirctur Cæiâr: Sd quod di-Jcrimcn ipfi's ab eo immincret, fi uincerct. flmul^ moment,utinxommuneronfulerent, elTet ne e rebus ipfo-o iij TwVj

IIOI Dfi BELLO GERMANICO’

mm, Cæfan acP5tificiR.fehoAes dcnunciarc,annon. Quodfi uideretur, Cacfari multisfimul lods ènidmis bcllum facerent. Hue fi inducerentur, præfidium,quo ab Ülo eos tuerentur, ÔC omneni fidem bcllatibus uicif' fim polbcentur^ Ädifta ad huemodum ferme re/pon fum fm'trSibi in primis, ÔC uniuerfæ Heluetioru genti agt; Énidtiâperpetuâ, amp;(ôdetatêè fœderecum Auftriaca Burgûdi'ca^ famili'a neceflàn'â elïeme^ fus nelt;ç fas cß fe earn uiolarc, quod ex tjs regïonibus uiniac frumenti topiain nccefiarios m'tæ ufus ïpfis effet. Si ipfi ïam ru* pto fœdere arma Cæftri inferrent,quid aliud expedan dû,quam ut reliqui Heluetq dîuerfae religiohis, ne com meatus ïpfis intcrcluderetur, pro Caefare amp;Ferdinâdo armaaduerfumfe, prædæïnmedïo, acdïreptïonï relï* ^oSjUÏcïflîm fumerctfSed amp;nbsp;per Alpes uïarû angufbas amp;nbsp;fauces,quas maxïmis dïfficultatïb, claufifTentjfllï rur* lt;ûm apenrêtAd hæc,adefiLèbyemê,per cuïus ïntêperïê çxïguum admodu,aut nullu operacprecïû memorabüe, fi maxime uellent,facerêt.Præterireinterim, periculum fore,ne fi cardines fuos tranfgrederent, alij in fuâ ditio*. nem populabundi ïrruerêt.Proinde,amp;; fibi ôô ipfis utile cfie,quodrecufàreilli non poflent,quietos fe domi con tinêre:tum enim futurû,utfociæ ciuitates àmotu ac tu* mulfufe cotinerent, Beneuolum fe erga ïpfos animum gerere ,jamp; proïpera omniaac læta optare : id quod non obfçure rebus ipfis nuper coarguÜTent.Sed in præfentc calamitatem fe præcipitare, reeufandû omnibus modis cffè:quod umentibus ignofeere deberent. Qccupatu rus erat Cîçfar caftris locfî ad V endinga, cû nunciatur» Heflum de relinquêdfs caftris cogitare.ld ubi fcnfit,ali* quot cohortes fagittariorS, qui extremû agmen claudc rentaduerfushoftiumequitatûjtraduxit. b Vendinga magiftratus Caîfari obuiâ procefiît, fe fua^ omnïa eius clementiæ permittentes.Ignouit.Cæfar errorennanda* uit^,quo tuti ab Hifpanorû Italorum^ libidine aciniu. ria forent,ut portas clauderent. Cùm ïam cïrcûduccre* tur exerdtus oppidß, neeïn turrïbus, nec in mcenibus

quif*

tiBER Q.V A R T V S-

quiTqu5 uiftis fuit.Id fetimpcrauêrat Cæfàr, propter mi htarê in oppidanos licenria. • Profugerât ruitici,audito eins aduentUjCx agris in urbes:ftabula itê,S)C pafeua pe* corum uacua reperta font. Caftra inuico Feîîènhçnro, ôC pagis proximis ualle cxtêtilïîma ponit. T umulus m'e dius cratjin hoc tornienta,6lt;^ omnia operabellica diipo fuitCircùm Hi^anosa'mas radiccs,ctproximos radici bus pagos lopge late^ reliquas copias infiderciuffît. Fuit aût forte is dies nebulofos,cû a Ducibus ipeculato res mitterentur exploratum, qua iterauertiffèt Caeiânà quorû altjs alia relata fucrunt. Poftquàm autem à Lu douico Comité Oetingenfi ilium cum parte excrcitus amnem Vuernizâtrani^dfomacceperunt,illico tolli figna iuffa font. Eodê forte tempore ÔC Cæiar atratos équités aliquot fpcculat5miferat,nû hoftes infequeren tur.Hirenunciarûtjduas equitû turmas tuinduabus co hortibuspeditfr, operibus paucis campeftribus àfo uiias quidcîfed incertûjquo uiam fledlerêt. Ifta renun-ciantibus alius foperuenit, quihofte relidlo Danouer* to fequi,adferret,à mendie duabus horis;amp; caßra mille ferme paflùs à caftn's Caciaris ad oppidû amp;nbsp;arccmHor* borgû iam foie in o ccafom prono cômunire. Mâdatur cxtêplô Albano, ut diluculo infequentis dici omnes co pias in aciem educat, tanquâ iufto prælio cû hofte tant propinquo,quê mox adfuturû arbitrabat,dimicaturus» Mane ubi aciëinftruxit Cçfàr, quSuis podagra grauiter dextrû pedem infeftabat, (iterum peftilens ohfoœnacp nebula diei caliginem nodi propê parem fob exortum foil's induxerat) confeenfo equo tres horas obequitan* do luftrabat exercitum.Durabateanebulatotumfer* me diem, tarn atra ac denfa, ut mutuus ordinibus pro-ipeeßus adimeretur:quarecunonren«tteret, Caciàr ad capiêdum cibum in tabernaculu Ducts Albani defeen-dit.Norhngêfes, Cæfare tam propinquo, ab Helïo per nuncios auxilia,quæ urbipræfidio eflent, aduentâtepe tfoeruntjs ftatim duas cohortes citatas fobraifît.Cæiàr

interinx

tti DE BELLO GERMANICO

interim milites,dum difpalefccrctnebula,cx acic ad eu* tanda corpora difcedereediciC,utilatimrefedi recen* tesep cumfcfliSifadcndo itinere alacrius congrederen* ,tur» Hoiles interim nebula: beneiicio beti, anguilias duarum uiarum, quibus interdudi poterant,'iam cuafe* rant» Primamaciem Saxo Ele0lordu(Qabat,mediam tuebaturHcffiiSjpoftremam curabantRipenburgus QC Georgius Malfpurgus, Saxo cum quinm Icgionibus, equitum robore progrciïùs propius urbem Norlin* gam, in iiimmis collibus confedit. Secutus Saxonem Lant^auius, cum poftremum agmen longius abeflet, ne à Caefare intcrcipcrctur, mifit qui iter cos maturate iuberent: 0^alios quiSaxonem,nelongius difeederet, rcuocarent. A meridie nebula difeuHa, ferenitas obo* ritur,cum in iummis collnrm iugis hoftis in conipeeflu appareret, Mandauerat Cæfar equitibus, ut cquos in omnem euentu cphippijs inftratos tenerent,cum ad re* ficiêda corpora eos in caftraremitteret. Inter utrumcp cxercitSEgrafluuius médius interlucbat,pedes uiginti non amplius latus,trafitu diiFicilis pro pter altitudine m, amp;nbsp;impetu uorticofum:colliu,quos hoftes infidebant, ra dicibus fubiedlus : turn quod paluftres ripg cius utrinep cquitem tranfîtu prohibèrent : ipie fluuius uno tantum loco uadofus, amp;nbsp;cquis iuperabilis. luffît Cæfar, uifo ho* fte, omnes copias ftatirn pro caftris in armis adelTe. Ip* fe altero pedc( ut modó dicîlum eft )linteolo obuindo, cxercitum obequitabat: inftrucre acicm,hortariœ. Al* banus totus in hoftemintentus, Caefari nunciat,hoftes, quantum ex interuallo coniedarc poftet, fe ad prælium parare: ediceret,quae uiderentur. ibiraptim in equo ar* matus, ( nam per podagram defeendere nequibat ) Nc ego quidem pugnamjinquitjdetredabo.Pimul ordincs procedereimperat. Buranus cum AlbanoprimSaciem cum tribus equitum millibus tutabatur. Vtrumep ita fug pedeftres copiæ,Buranum Bclgicae, Alb anuHiip anse fequebâtintut triplici ordinc procédèrent, Peditum le* giones

LIBER Ciy A R T V S- tt? gtones quatuor hic crant » Sccundam aciem Italicae co^ hortes conftituebant:his praecratMadrucius.InhacCg farcûflorenobilitatis, Belgicis quatuor feledis cohor^ tibusfeptusucriàbatur»Peditum legionibus quatuor,-, cquitum tribus millibus,ôdhçc conftabatSinguli Prin* cipes curabantfuosîMaximilianus Auftriacusjoannes Brandeburgêfis, Ôô Philxbertus Dux Allobrogû. Tergt; tiamuerô aciem Albertus Pruiïùs, cumduobus equi* turn millibus ocflo peditum, ita. tenebat, ut cum fccun* da pari interuaUoiunô:us cS cohorti'bus Georgfj à Re* gcnsburgo,quac nouiflîmum agmen claudebant, moue retur.Equitatui parem atratorum cquitum uim egregie fclopis amp;nbsp;uerutis armatorum adiunxcrat. Videbatur is dies bcUo finem facîlurus, fi in pr^lium defcenfum fuif-fet. LanoiusSulmonenfiSjCumatratis equitibus,indor (b montis ante paulo acriter prglium laceflïueratmeque uero euâ tum fercceperat. Dum hoc ordine acies pro-ceduntjCaeiärBuranoimperarimandatjUtpropcrc ad amnem Acgram contendat, SC circumfpelt;5lc cum cum cquitatu iuo tranigrediatur. Facit impigrè imperata Bu ranus:ac dum flumcn,ubi anguftius quidcm, fed tranfp tu difficilius erat/uos traducit,fecunda acies eius inhaegt; rens tcrgo, fed pari à tcrtia interuallo,paululü ad ripam fiibftitit. Interim Cæiàr cum Albano collem,unde fuis conipicuus eilet, Ijjeculatum quid animi hoftibus, qua Fortuna fuorum res uerterentur,confccndit. Arbitratus liichoftiuminacquore ium's defcendêtium inpugnam fimulachra quædam proipicere, iuifit rjs nunciari qui Aegram iam fuperauerant,ut leuibus certaminibus om nes hoftium copias in planiciem excirent. Vbi uero ac^ cepit illos contincnti agmine caftra,qua: ad Norlingam erant, petere, ac pugnam detrcdfare,Buranum longius procedere uetuinac tradudo cquitatu retro amnem, in caffra redire iuflit. Sol uergebat in occafum, ubi in caftra receptum fuit. Ibi murmur indignantium mili.» tum,tamopportunam bene gercndærei occafioncm p «reptam.

tl4 de BELLO GERMANICÓ

crcptam, paffîm exortum fuit : uilt;Qonam in manufoiC’ (e y fi in hoftem recfta proceiEim effet. Sed moram, SC in uadendo tarditatem, uniuerium uicfforiac momentuHi cmantbus abftuliffe. Vtrinque cecidere,fedperpauci: fiC ex Italia's cohortibus cæius fiiit centurio Andrea# Foroliuienfis* Rïittuntur cxtemplo expeditinonnul* li, qui diligenter fuprà infracp naturam amnis cogno* feerent. Hireuerfiad Caefarem, eummultis lods effe uadofum rcnunciarunt. Poftridie raptim pontibus iun* gitur : fed nebula, quae rurffim denfior cooricbatur, di-lationcm mouendi, moramep tollendi figna aliquant attulit. Amcridie trani^eflus fluuiumeum omnibus coptjsCæiar( nebula enim difeuffa condderat)caftra co ferme loco pofùit,undehoftem pridieeiecerat. Interim dummetandis caftris occupatur,mittunturaliquot cohortes amp;nbsp;cquitumturmac,camregionemquae inter montem Sé Norlingam media eft explora turn : ibi caftra fuperiori noefte communiuerant^Simulutleuia aliquot praclia faciendo eos inarmis continerent.Sed cum difeurfando hoftes in propatulum caftrorum pro-iicerenequirent J in caftra redierunt. Mouit Caciar indc propius paulô,ut caftra caftris modico interuallo difta-rentjfi ea uia illos ad pugnandi ncceflitatem uel inuitos traheret. Clariusiamülucentefolcjloannes Marchio Brandeburgenfis ad dtmicadum proficifeitur e caftris» Brandeburgenfi occurrunt Saxonesôd Brunftiicenfes, grauis armaturæ cquitesrpugnatur infeftè cum aliquan tautrinep clade. Inprimisnobilitauit id prach'um caiu# Alberti Brunfuicenfis, Philippi F.quimultis acceptis uulneribus, peraduerfum os globo traictftus,in caftra iemimortuus delatusfuiUÔ^paudsdiebuspôft Norlin gae moritur. Infequens nox continctibus procellis itn bris effufi afperior fuit:quamobrcm,cum per tumultua-riam caftrorum mutationem nihiluiquam paratieffet, ut équités in fyluis raptim tentoria leuiter exdtarent, raultac rufticorum cafar,dum parum caute ftruuntfo-co^.

t I B E R Q. V A R T V î. tt? COS, confla^rarunt. AlbaniDucis hofpitium fncuria cius qui flii a cubiculis crat,duin incircumlpccflius con-«laue, in quo ciuslelt;flus fterncrctur, purgat, arfit. Po-(Iridié multi exanitnes palïïm inuenti func, qui antea parum firmaualctudinc, canode frigorc amp;nbsp;dœi intern P cric P crier ant. Ruentum Cæiàr ponticulis aliquot iunxerat, per hos crebrac excurfiones in hoftes Hebant: fedüli e munitionibus haudprolici potucrunt.Pabu-latorcs frumentatöres^ intcrcepti, SCabittnereïn cadra Caefaris abdudi funt. Itali Hiipani^, fruftra uetan-tc CçfarCjindics agrum Norlingenfcm incendio amp;nbsp;po-pulationibus uaftabant : ne à nobilium quidcm quo-rundam,qui Cæfaris rebus ftudebant,caftellis uim pro-hibentcs. Scqucnti die,qui feptimus menfis Odo-briseratjfub exortum folis,Heflus fublatis fignis cadra mouit: ac modico inde interuallo, ne Caelarianis «xpofitus facileeflêtjinconualle,quae quatuor mon-tibus clauià crat,confedit.Huc extcmplô mille atrati équités ad eos cuocandoSjIacefTendumcp pugnam miß (îfunt.Scdnc tum quidcm addimicandum acte è ca-ftri» prodierunt A pabulatoribus captis,percontatio-nefada cognitumeft,abHcnb edido cautum fuiffe, ne quis extra ordincm foo iniuflu cum lioftibus pugna-ret, ne e captiuis ßatus caftrorum, pecuniæœ inopia confeHîone expreflà Cæfari innotefeeret. Marchio Brandeburgenfis eodem die rcs fœlicitcr circa Hor-burgum, amp;nbsp;quæ in eo eft areem, geflit. Oppidanos primùm,ubiad mœnia acceiïîtjaduoluntariamdedi-tionem pcrlicere conatus, poftquam obftinatos uidif, obfciîbs undique oppugnare fcalis ad mœnia illatis parabat. Id ubi uiderunt Horburgani, certam perniciem cernentes, (ub ditionem, padi falutem, amp;nbsp;fortunarum incolumitatem,conccflèrunf. Horburgum fub ditio-ne erat Caroli Comitis Oetingenfis , medio inter Da* neuertum SC Norlingam itincre fitum. Ex Horbur-gimûris Danouertûpetentesjiniflilibusinfèftè laceflt

P ïj pote*

DE BELLO GER MA NI CO

potcrant Cæ/àriam':quo fob ditionem redado, futum a Norh'nga ufcB ad Danubium patefadS cratiter. De* prgdabantur Itali amp;C Hifpant cotinuis imiptionibus om ncm earn regionem,fpreto Cæfan's cdido:ad que poft* quam crebrærufticorum querelæ, fremitus clamorcs^ perlatifrM'ftènt,nullo impen'o dilîblutamillorumlibidi* nem coherceri poftè,lidores cum equitum Germano* rum auxilio arrcptum graftàtores infeftos mi'fiuquos in uincula fie compedes condi primùm,indeftrangulari iuffît, Agitauit inter hæc de mutatione caftrorû,cùtn deprælio uoti compos non fieret. Etiam hyems eo tem pore erat. Et quanquam hoftes è munimentis euocar« nequibat, id egit tarnen, ne extra caftra temerè uagaren tur. Hoiburgo præfidia ad tutâdum oppidum fie arcem impofita font. Eo biduo Marchio Bràndeburgenfis cumatratts cquihbus circa hoftium caftra obequitarc iufl'us fuit,ad prouocandum in planiciem : fed fruftraid ftudium fuit, cùm caftris illi fe tenerent, Creuit nonni* bil inter ifta in caftris annonæ caritas,plus militû, quàm urbium,quæinfideiam erant,ueluitio,ucl culpa.Itaquc edido cauit Cælàr omnibus caftris,ne quis militum,ne rerum precia intenderentur, frumentatoribus commea tus in caftra conuehentibus emptum occurreret,ièd in rerum uenalium forum defignatum,mercatum conue* niretur. Per idem ferc tempus fama in caftra allata, Cæiarianis animos auxit ; Oetingam cum arce,cùm ali* quot oppugnationes fuftinuiflènt,inpoteftatemcon* ceflîffè ; Lantgrauq literas ad Nurenburgenfes item in* terceptas. Oppidisac caftellis circa Ingolftadiûufrp ad Danubium amnem profperè ad hune modum in po teftatem redadis,c5filium de repetendo Danubio Cç* fari placuit.In cuius ripa cùm urbes aliquot florêtiftimæ fob hoftium ditionc adliuc eftènt, ad Danouertum ob* fidendûredire conftituit. Quo.potftus, inVlitienfem, Auguftanumcp agru populabundus euagaretur, Hu* ius confilq ne quis odor ad hoftes,pcr«cniret,continuis eruptioni*

LIBER Q.VARTVÎ, nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;HT

CTUptionibus ad corum cadra aliquot dies confumpßt Inde phmanocdis uigilia Odlauium Farncfium cum aii quot Italicis, Alexandrum à Vitellis cum Hilpam's co-hornbus,Schamburgum cum Gcrmanorum copijspc-dcftribus equeftribus^, ÔCmiliriæTeutonicæ magiftru cum fuo equitatu,addiris duodecim campeftn'bus ope* ribuSjfilentio Danouertum praemitrit. Imperatcp fimul, ut cSpofito maxime agmme iter maturantes,antequam cibum caper ent,oppidS adon'rentur: in celcritate l^cm capiudi oppidi fitarn eflt. Qvtatuor millia armatorum crant. Hi citato agminc præter Horburgum rapti, ubi prima luce fuburbtj Danouerti mûris fuccefliflent, fca-' lis ad dantia moenia undiç illaris, pcrleui momcnto id capiunt. Oppidanos repetinus tciTorinuafit:amp; eo qui dem maior,quo caliginofior erat aurora» Cuncdanribus illis primum dedirionem facere,Itali machinas ad expu* gnandû oppidum celeriter expediunt:ac horrendo cla-more iublato, fubieido ignc porta demoliri aggrediun-tur. Concors omnium fremitus erat, amp;nbsp;clamor : Impe* rio,Impcrio,Precipitate fe iam e fummis mûris in oppidum cœperanricùm magidratus accurrens, nondum re fratdis p orris, Confulem nauigio ad duces Cacfarianos ad pacis conditioncs pacifcendas emittit. Nam uallum raptim aggedum portæ obiecerant. Pracfidia, accepta dcdirionCjèdationibus dilapfà,pcraueriam oppidipor tam Sc pontem frigam effufe cæperunt. Non incruen-ta Catfari fuit ea uitdoriartres cecidcrunt,inter quos fuit cognatusBaptidæ à Cadaldis:amp;f minus quadraginta uulnerati. Trigintainfuga opprellî,infercepricp,incadra rcducuntur:qui fatda percontatione,fub Vuirtem-bergêfi Duce fe militate, quôd Hcffî Saxonis^ nomen inuidiodnn dirent, refpoderunt» Præfidio faris firmo Danouerti duarum cohortium impofiro,Cefar fit capti oppidi certior: ( cohortibus præfeidus ftiit Sebadianus Currius)fimulc^ indicio, ( ut turn creditum fuit ) hodes fua cadrafequentinotdefiimmaui aggreflurùs,cogno-

p itj diu

Il9 DE BELLO GERMANICO

fcl't.Itacp fublatis fignis, cum omnibus coptjs Danoucfgt; turn fequitur. Et quia propter itincrum anguftias Ion* giffime extendendum erat agmcn,amp; ab hefte, fiexplo* rato obferuatus fuiffèt,memorabilis clades accipipote* rat, nouiffimum agmen robore cquitum peditum^fi'r* mauit:caflra fub ipfis Danouerti propemun's,unde ho* ftes paulo ante exiuerant,locauit» Hate principio hyc mis circaDanubium SC Norlinga in Sueuia gefta. In Saxonia à Mauritio,ut ei à CefareRatisbonæ,amp; Pragac à R.Ferdinando imperatum fuerat,de inuadendis agris Saxonis patruelis, amp;Hcifi, memorabilia quaedam ge* runrur. A Ferdinando Rege in Mifhiam regreftlis,ex* templo ordines omnes Chemnicum conuenire,ut quid faciendû, in medium cofulerctur,edicit. Poftquam eo conuenere, omnium fententiae hue inclinarunt, Casiari Sc Regiefle parêdum in omnibus,extra cauftam religio nis. itaep duas illi res ceniuerunt: unam, ut e Catiare pa* lam expifcetur,num religionis negotium per omnia in* tegrum,incolumecp ipfis permitterct: altera, ut ipfe una cumMarchioneBrandeburgenfi adfcito,dc eius cautio ne ageret.Sin deprecationc ulla opus non eftetjUt illam faluam effe fincret,in alqs per omnia Caefari parendum: quiefceret,amp;adiuam ditionem tuendam copias con* fcriberct, ad id fe adiutores future s. Qiiatuor illi uiros cordatos, quorum opera ac confilio ad haec conficien* da uteretur,adiungunt,Haec ut incuneftanter p erageren tur, communi confilio dccretum eft. Mauritius acce* pta Caeiaris fententia de profcriptione patruelis Si focc rijubi Regem undilt;p ex Hangaria amp;nbsp;Bohemia uires ad fecontrahere intcUexit,Ordines FriburgO(oppidum baud procul à Marienburgo SC Schrekenburgo fitum) iterum cogit.Hic oftendit,quafidc,ufus Brandebui gen fis opera, HeiTum SC. Saxoncm, utfibi pro ipfis interce* dendi deprecandi^ius poteftatemœ permittcrêt,per* pell ere conatus fuiftet. Propofuifle ic illîs, uti in quanto diTcf imine ipforumres uerterentur, reputarent, lacftam

efle

LIBER (X.VARTVS.' lï^ eiïe alcam quidem,at graüiora multo mala fcftarc.Qyç wt efFugerent, hoe ununi confiltum prælens ad falutcm lupereüe. His fe,alijs^ fermonibus tcntafleillos quidê: at interea nihil fibi ab ipfis rcfponfum. Et quantû ex fed ptis cmiffis conftareqarmis iam decertatûjamp;leuibus ali quot pratlijs concurfum effe ; oppida à Caefare recepta, caœfirmato præfidio tenen. Eoslæpe à fe auxilia po* ftulauifïc: uerum ubi Cçiar religionem liberam inco* lumem eiïc iuffifïèt, de Riorum ordinum confilio à parti bus fe abftinuiflè.Copias fc ad id temporis ufquc ad fua tutada magis, quam aliéna infeftâda,îduiflè:tum aufê,ôi hgc confilia cû quibufdâ contulilTe. Sed cùm reputareç quàm periculorum plena ea effent tcmpora,amp; Ordine» iumptus diutius fe ferre pofle ncgarent,eorû flagitatio* nibus fe induiflum, ut hune conuentui diem indixerit, A Caefare fibi quædam imperata effe, quac fi negligen* ter exequeretur,ingens fibi fuis^ imminere periculum: alioqui baud leue emolumentum habitara.Bohemt^n* quit,non folum,fed etiam eorû fodj, iummaui Sgt;£. appa* ratu bellum parant:amp;^ fama conftans eft^eos èBohemia egreffoSjUtSaxonicum agrum, omnemcp ditionem lo* annis Frcderici ferro amp;nbsp;^ni dcpopulentur, lamuc* ro quamuis initio belli milSs liferis, ind c per legationcs fupplices : ad ultimû, cùmnihilhac uia promoueretur, ipfefolliatus Ferdinandum regem pro- patruclelacry* mas precibus mifeens deprecatus fum : at nihil acquf obtinerc potui, fordo uerba fada. Affirmauit, CaeÊi* reoiuffu arbitrium belli ac pacis fibi ademptum: cem, pacisœ leges à F. petendas. Cuperefe, ut politis armis ciuilibus, Germanorum uiresin unum collatas inTurcam,ad eius conatus amp;nbsp;confiliaretundenda, coft fociatis animis amp;nbsp;armis, conuerterentur. Scio uos non nefeios,quanta fit patruclis,amp; meg ditionis coniundio amp;affinitas:quae fpes, imo expedatio certa focceflîonis. argentifodinas in ca effe multas, mihi cum illo aliquot etiam communes : quas à Saxonica familia alienatas,

120 DE BELLO GERMANICO inalionan fus deditfonem tranfirc Àidignè ferrcm, Quin utn'uftp dirio ïta inter ie conferta eft, ut miles ternus agrum Saxonicum patruelispopulctur,aegre3 meo prohibeatur: ut non minor ftragcs ÔC rerum ruinay uaftitascp mihi fitmetucnda. Etuobis perlpicuum eflc opinor, rditionis rcminimeefTc, cxtcrnas copias in ea cofenefcere.Itacp cum ilia fic ie habeât, uelim turn meo, turn fra tris Augufti nomine totam cauflam apud uos re Ï» putetis, quid fadlo opus fit. In alienis plcrunque rebus, n quam noftris,plus fapere folemus» Vellra confilia matu rein deliberationcm mifla, ß quidprgientis opis attule-* tint, futurum eft, ut non apud immemorem reponâtur, Poftquam ad hunc modum Mauritius uerba fecit, cengt; foeruntOrdinesextemplo nuncium mittendum ad Sa xonem SCHcffum in caftra, qui eos de imperatis Cæiagt; ris amp;Ferdinandijôd bellico apparatu certiores facerent, ut ad ditionum fuarum uaftitatê prohibcndam, eas tangt; quam fiduciarias Mauritium Ducem occupare finant, Hac rationc caueii pofte, ne iub ius alieni pn'ncipis ue^ niant.Dantur adutrunqj literæfingulæ,quarum hic ferme fuit tenor. Initio belli quid confilij dediftènt : inde, Cæiàr quid impcrarit, expofuerunt. Qiiantis uiribus in armis eilet Rex, prefidijs Hungarorum Bohcmorumc^ inftrucftusaduerlus ipfos.Mauritium per Icgationes pri mum,indeeum praefentem proipfis apud Regem de-precatum : at promouifte nihil. Et iam Regem cum ar-matis coptjs inSaxoniac cardinibus tetendilfe: quare in fummo periculo res uerßri. Fortunam præfentem do-lcre,atqj œtare earn eftc plaufibiliorcm. Verùm cum ea omnia iuflu Cacfaris eueniant, à quo uetiti eftent muta-tionem religionis luac pertimefcere: haudquaquam ibis rebus uideri confultum, arma contra eum fum ere, amp;nbsp;in partes tranfire.Cæfari,utlummo magiftratui,nÓ elîère-fiftêdum. lam uerô, cùm tanta fit agrorum Maun'tîj Si ipforu afîînitas ac permixtio, ut calamitas futura quocp fit communis, cofultando reputando^ utile uchemen-terui-

LIBER Q^V A R T V S- nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;111

tcniifum,ut citra fraudem, noxam ue Mauntio fuas df* tiones dedant.His artibus futurum, ut uaftitas propul-frtur, SCextcrarum gentium ôdpn'ndpScopiæfinibus, arceâtur,ÔC flatus reh'gionis futurus fitmcolumis, Ätcp ita demum fore,utminori negotio ab eo, quam ab cxte hs,termmato bello fuarecuperent.Petere uehem enter, ut diligenter ifla expenderent, SC hue acccderent. Hoc tempore praefentius confiltum, quod^ magts e re com muni fitjinuenin' non p ofle. In litcris ad Hefliim coii tendebat praeterea, ut confiliS hoc appn'me lälutare Sa xoniprobaret Dedit fimul Mauritius litcras ad Flefr frim in eundem ferme tenorem. In his adiecit, quoniam externus exercitusiam aduentaret,neSaxonicus ager ftragem accipiat, omnibus modis mature obuiam eungt; dum efle. Non fe eius prouincia affeeflare. Legationes adfe à Polonorurege mifläs, eum uelle apud Cæfarem deprecari. Cotendere fe, ut aflentiaturmeu committat, fibi ab ullo uel diuerfum perfuaderi : uel, ut utile confia lium,iuxtà QC neceflàriû indigné ferat, induci. Veniam pacemc^ à Cæfare petat:amp;: fi queat,huc patruelem Ele* iflorem quoqueperpellat. Ad pacem illis obtinendam, (uam operam poUicetur. loannes Gulielmus Elecflo ris Saxonis F. cognito Regis Ferdinadi aduentu in Sa* xoniam, Friburgum legatos ad concilium, ut e uetufli iure foederis arma fecum focia induant, mittit,ut ab ho* fle imminente patria uindicetun Ad ea Mauritius,om nes ncruos iuos hue fe intendifle reipondit, ut ibeero, ac patrueli fuo,pax perpetraretur, amp;nbsp;uterque Cæiàri in gratiam reconciliaretur.Cum autem nihil æqui obtine* re ualuifletjSC Rex iam in armis eflet, nefarium ducere, aduerfum fommos orbis monarchas bellö mouere, ubi quietü eflèliceat. Etillos ipibs femper in fcederc exce* ptos fuifle. HeiTus leeflis Ordinum amp;nbsp;Mauritij litcris, extemplo commotus nonihil rerum acerbitate, ad eos literas reddidit, quarum hanc fuifle fententiam accepi’ Aegré mihi efl Saxoruam bello peti: fed multo magis q dolet,

112. DE BELLO GE RM A NI CO

dokt,more maioriim communi animo SC confilio bek lum non comparari. Verùm quod nd uidetis armis reli gionem oppugnari, id uero uehemêter mirum mihi detur,cum id ex literis Pont.ad Heluetios liquide con* ftet : ÔC feedus inter Caeiarem ÔC Pont.iflum id palam ad Heluetios Pon.iuffii tranfiniHum coarguat. Nam ex quo padum amp;nbsp;focietas inter eos initafuit,auxiliarcs copiæ ex Italia ad C^farem uenerunt. Et Itali bello ca* ptijhuc fe uenifle autumanteo confilio,ut Luthera* nis folum arma inférant. Vt omittam, quanta immani* täte maxime in homines eiufdem religionis facuiatur, ut ferro SC igni,populationibus, latrocinijsi^ diuexen* tur:ftupris,incæftuac facrilegijs diuina omnia amp;nbsp;hu* mana mifeeantur. Infantibus ac pueris manus pedes^ amputant, infefti tantum noftræ religioni amp;nbsp;docflri* næ. Qiiod uero Caefar religionem faluam uobis pro* miferit, id uanum eft, fidum. Etenim ft quæras, iu* beat ne religionem earn, quam uulgo Lutheranam uo* cant, concilio Pontificis difeutiendam tradere : fine dubio fucum aliquem SC fraudem comperietis. Non eft ergo quod promiflis illius in ipeciem amplis fidem habeatis. Quodueroad proicriptionemattinet,uos eamoueri, terreriqp,iupra modummihi mirum uide* turzcùm uobis baud obîcurum fit, id iuris eum non ha* berc,nifi prius inius uocemur,amp; iudicum fententtjs publice conuitfti condemnemur. Sed dedecorofum cft,illuftrcmgentem,Slt; Saxonicum nomen tamtur* piter bifariam diuelli. Si arma confociaretis, ft com* muni animo rem ac confilio gcreret/sin tutanda pa* tria, profeefto diferimenpraefens, quodnunc timetur, exiguo momento poflet propulfari. De his rebus ad Eleeftorem Saxonem retuli,amp; confilia cum eo com* municaui : uerum is prorius à ueftro confilio ac fenten* tia dillentit,longe^alia illiratio eft.Erumuero fi ip* fe Saxo eiuGnodi quidpiam à Mauritio fimili rerum fta tu poftuUret^^mirum ni abnueret,longe^ aliter cen*

feret^

LIBER Q_ V A R T V S- ti? feret. Quamobrem ucftram confilium nobis non pla^ cet, præcipuè ob id, quod baud ita pridem per literas ad nos rcdditas Mauritius, fibi ægrê efl'e,uulgi fama ladtari, à fe patruelis fill ditionem de agros afFctflan, fi-gmficarit: exiftimationetn nominisfui læfam ca rumigt; gerationc. fimul^ orarit,ne quid ille crederet. Saxo per literas humani'ter ci^ expurgationem earn apud fe ualere,relpondit. Efto lam, ut eius prouinciam oc* cupet: quid to ta Germania de ipfofit ludi'catura, uos perlpici'tis. Id ne fiat, uos oro ut obftetis. Alioqui fu* turum eft, ut ea ex re intcftinum bellum exardeat. Vegt; rumenimucro, cum palam per promulgatam profcri-ptionem amp;nbsp;iniuriam dC uim acci'piat, ft quid Maurp tius incceptarit, illi nequeuires, neque foci'a arma eo-« rum qui eodem fœdere tenentur, defutura funt. Ec huius tragoediac quae fit ftitura cataftrophe,uel cæco apparet: cum in eo res uerfatur,ut potentioribus ar-mis fit breui parendum.In id communi confilio incum-bitequæfo,utSaxonum Heflbrumœ familia unama-neatjSeMauritiusfocia armaiungat. Id enimno folum ipfijfed etiani genti ac pofteris laude gloriæcp uerte-tur» Hæ literæ poftquam ab Heftb in Mifniam uenc-runt, infrequenti Ordinum conuentu funt recita tae» MiflaeitemeC ad Mauritiücodem ferme tenoreab eodem literae funt,in quibus inter cæteramonuit, ne quid uel edieftis, uel profcriptione, uel lato Caefaris priuile-Êio perterrcfierct: fed beneficioru iuorum, ac patruelis le^oris in eius pattern mcmor, nunc gratiam remeti-retur» Dux Georgius,patruus Mauritij, ditionis fuac fiacredem Cæfarcm teftamento fcripferat,eamcp ut tarn diuceu fiduciariam occuparet, donee frater à fœdere mutatae religionfs defiliret. Pendebat Georgius fratri fuo quotannis argenti fignati grandem fummam: quam cum metuerent,ne odio fœderis amplius per-folucre recufaret, confœderati eum fecurum effe luP ferant: fi quid eius rei euenirct, tantundem pecuniæ q ij quo-

114 DB BELLO GERMANICO

quo tan nis fe ci numeraturos fpoponderant Huius be* ncficq ilium turn comonuit, fimul ut in uniuerfum à iu* rifdidlione Saxonica abftineret. Sin quas res nouas in* cœptarer, patrueli fociorum opes auxilio adfuturas, • Super hæCjPoloniæ regis legatos in caftris Caefan's ui* fos:quid ab tjs elTet adum, compertum exipforum lite ris ad fe amp;nbsp;Saxonem habere ; leges pacis propofitas,ad pacem nullum habere momêtum. In eandem fenten* tiamalegatis confœderatarû ciuitatum ad Mauritiutn uenerunt: quibus illi interminati funt, fi quamuim Sa-* xoni facerct. Dantur ab HeiTo literæ ad confoederatas ciuitates, amp;nbsp;Pomeranorum Ducem, amp;nbsp;quofdam alios Principes:quibus in quanto diferimtne Saxoniatres ef' fent pofitæoftendit, ad cuius terminos hoftesiamca* ftra admouerant.Regem Ferdinandum Bohemosin belli focictatem pcllexifre:amp;rem in eo uerti, ut cumib Io Mauritius fe coniungat, ÔC quidem propter proferp ptionê Cæfaris.Scripfme fe Msiuritio, caueret cum ex-ercitu intrare Saxoniam : parata enim eflè contra iniu-riam auxilia.Ifta cum Eledor uideat, auxilium fiium im ploralTe. Partem copiarum fuarum, quibus hofti occur-reret, ÔCincurfionem finibus prohiberet,uelle quidem traderetfed cùmCæfarin confpeduprope caftraha-beat,quod cupiat,praeftare no polTc. Sperare futurum, utbreui omnibus coprjs defumma rei collatis fignis di micetur: id quod ad communem omnium falutem ipe* dare t. Et quia confultû non effet in præfentirobur ex-ercitus.iui acci.dere,ut equitum peditumcp auxilia Vuit tcmbergam,Vinariam^ mitterent,fe petere: eamep pe cuniam,quamexfcedereadhuc reliqua deb ebant, Ele* doris filio fideliter pernumerarent.Nam cum commune omnium negotium geratur,oppreflis foci)s, in ftitu* rum euenietjUt cadem calamitas inipfbs qjuoepredun* det. Ferdinandus inter hæc, fub decimum Cal. No-uemb. cum exercitu in cardinibus Saxonite confedit, Âoheau'reftitantesfequebâtur Regem ad bellum,par*

tim.

LIBER (\,VARTVS. nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;tiy

timquodcagens Saxoniæpnncipibusuetuftifccdens tare deuincfla efîèt, partim quod belli cauiàm parum iu* ftam elFe dicerêt. Confcripferat etiam milites in Silefia, qui Sé ipfi uel inuiti eius figna fequi cogebantur.E Pan* nonia Huff'aros équités exciuerat.Sebaftianus Vuei* temullus dux omnibus copijs præfctflus erat. Hic an* tequam cum infefto exercitu Saxoniam »ngrederetur, bellum dirccta denunciatione^more maiorum renScia* to fœdere,Saxonibus indicit. BelEcauffàm ceuiuftam praetexuit, quod Dux paucis ante annis iummainiuria • collegiö Dobrilugum inuafiflet:Catfari renunciatajqua illi obnoxius erat,tide, foedus, quod cum Saxoniæ Du* cibusfemperfirmüacftabile ßohemisfuiflet,infregif* fct. Ethane dirccram belli denunciationem magis e (ua humanitate, quam Ducis, qui nuper proferiptus effet, meritis,fuiffe uiiam.Haec ferme in Saxonia per menfem Oóobrem aô a. Confederat Cgfar ad Danouertum, ut fupra effmemoratum, priufquam hoftes eum caftra mouere cognouiffent. Ratus reliquû uiSiorix in celeri* täte pofitu, unam hicnolt;flem hæfit, PoftridieTilingam (Dillingam quidam uocant )fublatis fignis,caftra, prae* miflb Carolo Äuguftanorum epifcopo, mouet. Tri* bus pafluummillibus àDanouerto abeftTüinga, ditio nis Auguftanæ,fed ab hoftibus nuper öccupata.Sita eft in ripa Danubqiubi amnis etiä ponte iûgitur. Vaftior hic fylua eft, quç hoftium caftra à caftris Cæfarianis fta* tim dirimebat. Per hanc tribus itineribus ex hoftium ca ftris Tilinga adiri poterat. Hic Cæfarinter fyluam Ô6 Danubium extenta planicic confedit,hoftem^ ibi, qui fubfequi nunciabatur,operiri conftituit.. Laugingam Hefliis, accepto Cefarem ad Tilingam caftra pofuifte, contêdcre noefte ftatuitSupra Danouertum tribus mi* liaribus fuper Danubium oppidum eft. Et cum parum compertum eftèt per exploratores,longius ne Cçfar pe ragraffet:amp; fi Laugingam fe contuliffet, futurum fuiffe, wx Cgfar à tergo relidus Norlinga moueret,metus crat: q iq, atc^,

tl6 DE BELLO GERMAŸïICO

attç inde per planiciêRemfiæuallis in Vuirtembergen fem agruminfeftum exercitum traduceretJtac]^ omilÏo confiliOjdum certior rerum Caefan's effet, eum diem ad hue caftn's fetenuit, Sebaftianus Schertelus, ægrèfe» rens prater (uum confilium multa geri, abdudo, quod crat Lauginge,prgfidio,ut mox referetur, Auguftam fti mulâte animum ira, tanquam in fuum regnum dilapfus, poftea ad bellum amplius non prodijt. Caeterùm miligt; tes,qui Tilingac in præfidio erât, accepte Caefaris ad op pidum acceflü, per auerfàm porta in fugam dilabuntur, Oppidani præfidiorum difcefEilæti,Cæiàrcm QC epifeo’ pum intromittunt. TilingenfiSdefcôionemoti Hce ftadianijfupplices legationes Cæfàri obuiam mittunt,fe fiia^ omnia illius clementiç permittentes. In Danubq -ripa Hœftadium (quidam Hochftœtum uocant) fitum cft,cum munita 3.rcc ditionis Palatinac. Cæfar uanum efferumorem deLantgrauîj aduentu uidens,pontent tranfit, ac medio inhere inter Tilingam ÔC Laugingant fubfiftit. Eft ÔC Lauginga iuris Palatini, ad Brentam» Hue cohors illa,eTilingaprofuga,fe contulerat: ÔC iam antea tres ab Heffo præfidio fubmifîæ fuerant. Hanc Cæfar ad uoluntan'am deditionem pelledurus, eô cum benignis mandatis caduceatorem, qui oppidum in de» ditionem poftularet, mittit. Magiftratus tantum abeft ut padioncm,autpacis ullas leges auribus admiferit, utferocius quàmpro tempore ctiamrefponderit:Ni» h il opus efie in re non neceflaria maturate: fequenti die duces adfuturos, cum quibus armis decertandirm effet» Se præmium uitffori in medio pofitos. Non effe confp lium in præfenti cum Cæfàre de pace agere. Ponte iun* ôus ibi Brenta amnis,qui ab ali)s Prentius dicitur, erat, Vbi Cæfar oppidanosobftinatosinanifpeamp;^ expédia» tioneuidit, caftra propius oppidûnodle admouit, atep expedirifcalas Sd opera ad expugnationemiuffit.Ôppi dani re cognita,legatos ad Cæfarem, priufquam ad mœ nia acceder et, dimifiô præfidio ante exortum folis mit» tunt.

LIBER Q. V A R T V î. 12^ tiinf, qui obftinatiæ culpâ in milites præfidiarios tranf» ferrent.Si nudatum prgfidfjs oppidum habuifrent,nulla mora in eius fidem fc tranfitutos fiiifle. Paccm nSc fe pc tere,quam fupplicibus nunquâ ncgarit. Sunt qui pro dantjSchertelum turn demum aducntu Cgiàris ad oppi dum accepte, cum forore, amicis, rebusep omnibus ac prçfidijs ex oppido Auguftâ fugiiTe. Vtcuncp eftjCg* (àr cognita Scherteli fuga, Baptiftam Sabellû cum equi turn turmis, ÔC. expeditis aliquot cohortibus ad eû per* fequendum, retrahendum^ abitinerc celeritermittit» Cum h is coniungit partem equitatus Hifpanici, ÔC Ita* licas turmas propter uelocitatem equorum.Hi quatuor illas cohortes alïequuti, pugnam infeftiisimè confe* runt» Schertelus acn' equo Uilapfus cumpau* cis leuis armaturç Auguftam euafit. Cgfi ea pugna,ca* pticpmulti, cùmoperibus aliquot campeftribus, funt, Huius cladis fama efFecit,cur oppida in ripa Danubt),et caftella, ad Cæiarem defecere. Godelfinga ab Vima mille paffùsjultrôminîslegatis, qui ueniam peterent, in deditionem concelIît.Pacem petentibus parfum eft, ÔC pacis leges datç. Oppidis amp;nbsp;caftellis ad hune mo* dum in ripa Danubtjfuprà infiraepin poteftatemreda* ôis, exercitum amnem Brentam celeriter traducit, caftraad uicum Sonthçmum locat,locoaperto tribus ferme paiïuum millibus ab Vlma,quô ducere confti-tuerat,ratus futurum,ut,fi Vlmenfem agrum popu* lando peragraret, auturbem obfidione cingeretjLant-grauium haud dubie fociæ ciuitati auxilïum laturum, cum omnibus coptjs ad pugnâdfneceflîtatem compel* leret:aut fi pugnâ detreôaret, retro abire ( quia tranfitu Danubq prohibebatur ) cogeret. Interim Schertelus nunciatur, Vlmenfibus feptem cohortes Heluetiorum auxilio mifîire, 5Cmille quingentos altos,ne monsur* bi imminens, diuo Michaeli facer , Cæiari caftris lo* eus occuparetur. Mittit inter hæc Cæfar explorato* tes, qui de hoftium itincrc cognofeerent^ nbsp;Manè ubi

Cxfar

118 DE BELLO GERMANICO

Cæfarcaftra inouiffèt,rcnunciatflli,hoftes difccffîiïciuc rùm incertum,quo flexiffènt. Hicaliquâdiu confilij du* bius, tandê in aiirs, quæ reliquerat, regteflus eft. Mi* fit plures équités ipeculatum, qui exabruptis amp;nbsp;pracci* pitibus tamdiucuagerentur , donee quo duxi(îènt,co* gnofeerent. Inter hos équités fuit dux Albanus. Hic eo uiep euagatur,donee no folum tympanorum fonos cia* re audiret, fed etiam fclopetarios præcurrentes in con* fpedlu habcrct.Hoc Cæfar nuncio accepto lætus,quôd hoftem appropinquare,ut pugnç copia fieret,crederet: cum Albano collem, unde profpecflus infubiedam pla niciem longïffîmuspatebat, confcendit.Ibilaîuum pri* mùm eornu,quodcquitum turmis coftabat, ftatim con (picuSinpla.no «kjuuitmt; dexfrnm pedeftreagmen, quodiÿluis protegebatur, tenebat. Inter hæc duo cor* nua ante aciem tormêta mouebâtur. Et apparebat, acte adhunemodum procedente, hoftes adprælium inftru* dIoSjCæfarem ibi uelle operiri. Dum in hos intentus Cçfar,confiliumapud animum fiium uerfat,Hefius,qui equeftres copias obequitabat,equitcsinfummo tumu* lo confpicatus,miffîlibus globis eosmodicèfallentibus inde difturbauincuius reimirum artificem habere dice* batur. In caftra Cçiar fe cum fuis,rcli(flis paucis qui ho ftium iter ex interuallo obferuarent, fe recipit. Ab his nunciatur, declinatis caftn's Cæfarianis Gicngam eos, fitam ad amnem Brcntamjpaulô fupra Sonthæmum,pc teregt;Dirimebatutrun(p excrcitum is amnis, médius in* terluens. Neita ociofi hoftes, quo tendebant, peruc* nirent,partem equitatus Italici,indeCîcrmanorSin eos, ad irritandum equeftre ccrtamcn,Cæfar concitauit.Per totum cum diemleuibus præltjs certarum fuit : ÔC ceci* derc utn'ncp aliquot. Inter Italos duo præcipuèilluftres üirieam dimicationcm nobilitarunt. Sedhoftiumplu* res ccciderûf,inter quos fuit Francifeus Lunenburgen* fis,ôd Erneftus Ducis à Grubenhagio F. Poftridie Cç* Car mutato cofiiio, relidfa Vhna, quam petere ftatuerat, «bi

LIBER Q.VARTVS.

ubi ab cxploratoribus dtdidflèt,boftcs caftris ccpiflèlo cum,quï ob fyluæ arboribusraræ lucem,SC patcntepla-nicicm proximamad deccrtandum ueh cm enter aptus effet,retro paulùm mouit ad amnemtfimul ut fpfum Da nubium propter commcatum retincret.Etinterlucns am ni s profundior,quàm lattor,ad congrefTum oblïatu-rus non erat, fi pontes fimul multos tumultuan'o opéré infternere res fubita paflafuiflèt : aut fi uado trâfire aut quærendis uadis in ulterioremripam euadere licuifict. Ad hçc uiolentioriimpetu decurrebat,quàm ut tranfna tare equt pedités ue potuifient» Præterea cœlum plu-uium,amp;iuxtà fn'gfdum,pro(pe(fium nonihil adimebat, Cùm autem parum fpei gerendæ rei hic affiilgeret, rur* fus confilt) ancepSjUaria agitabat. Qiiidam cenfebant, relitfio hoftead Vlma4n,quod antea coftitueraqexerci-» turn admouendum elle. Contra terrebat Cæfarcm Ion ga obfidio:nam cùm totHeluetiorum millia,prçteralia auxilia,in prçfidio effent, paucis mcfibus in poteftatcm redigi polie diffidebat. Hue accedebat, quod pleracp locorum,per quac ducendum erat, hoftium pr^fidrjs te^ neri ab cxploratoribus cognouifîet. Poftrcmo,hoftem cundem locum caflris occupaturum, ac proinde corn* nicatum interclufurum,ut ne oppida quidem, quç in ripa Danubtj prçfidqs firmarat,ufui effe potuifient. Ergo optimum manendum efîeratus, cohortes aliquot Ma* drucianas in agrum Vlmenfem prçdatû mittit. Duo-bus pafîuummillibus oppidum Lauphainumab Vlma abeftjinquod Madruciusuaftatis proximis uicisom-nem terrorem conuertit: ac primo impetu oppidum ca pit,Vlmcfibus prçfidtjs partim cçfis, partim cie(fiis,qui bus poftea parfum fuit. Ex Lauphaino prima auxilia tu multuantibus rufticis, qui anno uicefîmoquinto totam Germaniam magno terrore cómpleuerant,mifïafi.nf' fe memorantur. Circa fyluam ad Brentam, Lantgra-uiani nullometu latiffimé indies euagabantur. Qiiod cùm Cefarinunciatum effet,ibi Idib, Odob. paulo ante

‘ nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;r lucem,

13 3 de BEltO GERMANICO fucem(qujdies paulo tepidtor crat, 6^ tranquflltof) trU (clopetariorum miUia in inüdijs abdif. Sub ea Lanoio diligenter mandat,ut cum altquanta ui equitum leuis 3X maturæ ad hoftium ufcp caftra perua^aretur circumfpe ôe,neinfidijs circumueniretunmodo occurrendo,mo dô cedendo fugienti fimilis, non folum extra uallû pelU ceretjfed adlocum infidiarû traheret:feœ in omnem ca* fom intents forczSC eos qui in infidqs dilpofiti eflènt,de improuifo prçtergreflbs, fyluâ à tergo preflùros. Exe* quitur baud fegniter imp er a ta Lanoius Sulmoncßs.Pri ‘ mùm dumlibéré per mediam planiciê euagatur,m»flili* bus ab hoftibus e munimentis petiturtindein eum equi turn aliquot turmæ emittûtur, Pugnaturinfeftéaliquan dfu, donee ad ultimS Caefarianorû uim ÔC impetS baud diutius fufiinentes boites, in caftra inclinarcntLantgra wins id confpicatus, hippofclopiftas ampb'us fexcentis, totidemc^ ferme pedites tormentarios, qui çedcntibus, ac tantum non circumuentis auxilio adeftent, iubmit-tit. Hos ita pugnare iufleraf,ut inordinate effiifibippo* fclopiftae,palantibusfimilesnunc bosnuncillos pete* rent : pofteriorcs confertim à tergo irruerent. Lanoius pauorem, fugamcp quafiboftibus numéro uiribusep int par, iîmulans, paulatim cedit, amp;nbsp;fugam b'ngit. lam^ locum infidiarû iequendo fugientes praetergreiîî erant^ pertimuiftè fiC cedererati Cæfarianos : cùm ex infidijs Cæfariani magnis clamoribus à tergo repente exoriun* tur, erumpuntm.Conclufi Lantgrauiani à fronte amp;nbsp;ter* go,rc improuiia,primûm perterrefatftialiquâtumrmox tecepto ^iritu omnem uim in fclopetarios, qui ex infi* dijsa tergo emerferant, conuertunt. Ibi Lanoius uer* fo calcaribus equo, cum fois in boftem incompofituin reuei titur. Pugnatur acerrimè, SC eo quidem infc* ftius,quôd niis fugaintérclufa eflet, hi uicifte fe iam cre* derent numero SC uirtute fuperiores:tum quôd bina caftra in cam dimicationcm animos oculos inten* dcrcîit. Maior clades ab Heiïo, quàm à Cxfare, eo die acceptai

I t B E R Q. V A R T V S. l iccepta fuit. Sed multa cùm à CæGnants prætcf Alba* tw' confiltum in pugna gererenrur, fuperuenicnte nolt;flc (îgnum receptui datum fuïu Saxo caftris præfidio in hoc præliô relidus fucrat, ut fi Cæfat'ad ea oppugnan-da copias eduxiflct, ipfc uim abijs prohibcret. Bi* duum inde à Lantgrauio in cafira Cæfaris maioribus opcribus fæuitum ßit,fed fine ftrage memorabili. Ita-licaî cohortes agrum Vuirtenbergenfem populatum miflæjUicum Sunthainum incendio cum ingenti homp num pecorumcp ftrage uaftarunt. Per hos ferme dies Cardinalis Farnefius reditum in Italiam cum equitigt; bus trecentis adornauit. Sed quia is cquitatus minor eratjquàm ut co tutô per hoftium ditiones in Jtaliam ue niret : amp;nbsp;fama allatum erat, Schertelum eius iter obfer.-tiare : à Bauarorum duce mille équités, à quibus dedu* cerctur,honorificè additi ferebâtun Is rumor,ubi per-crebuit in caftris,Italorum magnus numerus hyberni frigon's impatiens,ut comités in patriam reuerterentur, adeum confluebat. Multiaut diuerfis morborum ge* neribus, aut intempérie hyberna,aut ferro abfumptï fuerant Casferùm ut Cardinalis illos fallerct, ad e» xercitum redfjt. Et paulo pôft in Italiam reditum oci-culte maturauit. Caefor alia arte hoftem ad ftatariani pugnam cuocareaggreditur.Omncmpropè Germa-nicum equitatum in multas partes diftributum, diuer-fis ftationibus in iylua locat, ôd equorum ora ligulis, ne hinnitu infidiat prodercntur,conftringiimperat. In cade fimul expeditas aliquot ItalorS Hifpanorû^ cohortes in diueria lo ca ita diftribuit, ut tormenta campefiria hontes inter humiliorû arborû umbras protegerent. Ita los Hiipanos^ in omnê fraudêintentos elfe iubet. Re* liqua.s copias equeftres, pcdcftrescß armatas in euêtum pugnçnitrauallûin aciêcogit. InJeduplici agmincat matorSin purü ac patêtem carripürurfum egredit Prin ceps SuImonêfis.ÓccurritHeilus: coferitur^ rnaiorib, animis, quam copijs, pugna, Simulât rurfum paulatimi ’ f ij refugicn-

15 i DE BELLO GERMANICO rcfugicndo ccdendo^ fugam Lanoius. Scd hoftes ma gi's ad fraudem,quam fugæ fimuladonê intend, fyluam uerid,ad coniedum miflilis globi,nec longius, Caefaria -nosinfequebantur.Sub cadentemfolem recepto La* noio, Cæfar fuos ex ^cie difcedcre ad capiendu cibum amp;C quietem luflit. Cum ha: paru infidiæ lucceffiflènt, ad nodurnas alias animum in tendit. Cohortes Germa

ideas, Hiipanicas nonnullas,quibus Madrucius prg* cratjdeligit. His inkifia linéa thoracibus armis^ iplen* dicantibus ad ludificandos hoftes fuperinducere, ÖC in nodem infequentem fe expedite iuflit. Cum his Prüf-fum ÖC Brandeburgenfem equitatum, cui AlbanS præ* fccirjîmul coniungit,ut hoftium ftadones, quas negli* gentius agi credebat, filenti node fuipêfis gradibus op primerent. In armis ipfe eßet, fi quid aduerfi accideret, quod per Albanum nunciaretur.Buranum cum Belgin )co equitatu circa fead corporis cullodiam,peditibus in fronte locatis. difponit : cum quibus, modico præfidio caftris relido,ipft; fublequitur. Peruenerat ad hoftiü caftra propèÂlbanus filentio, cum nonfolum excubi* tores nonlaxius agentes, ut fæpe antea, fed cuftodiam tum intentiörem,tum duplicatam,adeo^ omnes in ar* mis çfTelènfitJnfidias toties opprefli uel indicio cogno uerant: uel ignium luce tods caftris ardendum, quibus plana terrarum confpicua crant,pracfenferant. Subfti* dt Albanus,iufiit^ Cæfari,nc longius à caftris procédé rct,infidias detedas eftcnunciari, ac quid fieri uelletfi* grdficarijCum nec inopinantes opprimi poflent. Priuf-quam nuncius à Cæfare rediret, iam egrediendbus ex* tra munimenta hoftibus infhfiatos Hifpanos, Germa* nos^, dubia luce fads conipicuos obiecit.Horum nim bo milfiliu effufo magna parte fufa, reliqui fuga ad fuos retro euafere. Interea Cacfar Albanonunciariiubet,ut copias in caftra irritoincoeptoreducat. ScioAuilam J '«' intufiatorum cafum filentio,ut alia multa,prætermi* fiflè.Mihiuerô feribend ueterani, qui cum Cæfare in pc*

liber CtVA.RTVS.

pcditatuBuranico ea node in adcftctcrat, cum clade lUos pulfos fuifle poftea retulerunt. Et ucnfimiie id ex eiusuerbis apparet.Nam fi quatuor ferme horis,pri* ufquam Lanoius è caftris profiaïceretur, Cæfahs con* filium de intufiatis per exploratores Germanos ad holt; fies perlatum fuit: confentaneum uidetur, armatos belt; né mftrudos ad eorum intercipiendum impetum, du* plicati's inperufgflio excubtjs/uilTe. Vt uteftjfçuitumi m refugjcntes maforibus operibus fin'n Diuerfo in* delocoinlaxioreshoftium cuftodïas Lanoius cumle* ui's armaturæ equitibus,adfcitis aliquot cohortibus Hi* ipaniciSj ÔC Barbanfonius cum parte equitatus Burani* cij irruperunt. Ododecim hic commeatu onuftos cur rus, ÔC duos argento infedo oncratos ad.monetam per cutiendam,qui nuper c Saxonia aduedi erant,capiunt, Cæiàr praedam militibus facinus aufis diuidendâ, ut po ftea ad oftendendam uirtutem alacriores haberet, con* cefiît. Cæfis captis^ aliquot,fignûunum ademptum, ad Caefarem perlatum fuit. Inde Barbanfonius dC La noius à Ceiare coUaudati,proprer uirtutem militaribus donis ornatiiunt. nbsp;Biduo poft Buranus memorabile

facinus aufus fuit .Multa luce cum fuo equitatu caftris egreflus,propius quàm tutum, propter milTilium conic dus,erat,prçter caftrahoftium circumducit. Infidias e* queftres ibi difpofitas antècognoueratlbi fub ipib pro pè uallo acriter equeftri certamine ita conferuit manus, îoeo fatis ad concurrendum extento, ut non minus tre* cends equitibus hoftium cæfis,ducentt caperêtur. Sclo petarij plus centum inrerfedi, qui equitibusfclopis ar* matis permifti fuerant, cquorum pedibus obtriti conci dere. , Vbi diebusaliquot in propatulo caftiorum ad iftum modum pugnatum ad Brentam, neqj quicquam ampiius memombile geftum eflet, cùm nec oftentare* tur id quod in ipem eflet circundandi Vlmam obfidio* ne, uideretqj exercitumrei frumentariæ pabuli ino* pia,Omnibus circaca loca abfumptis, magis magisep r iij premi:

BEILO germanico

premi: ad haec, tcrram imbribus continuis, qui per co» dies folito efFufiorcs cadebant,con-umpi, ut milites gr» niter afflitîîiuixucftigijshærêtesàlapfufe (îiftinerent: adde,quod grauiorcs tormentorum moles per proftin* dauianim difRcultcrmoucrenturi amp;militum corpora infalebrofo folo continuis imbribus profundo cuban* tia, diuerfis morbis indies contabefeerent : cura Cæfaii mutandi caftrorum rationem fubift. Primùm quibuP dam uifum fuir,omncm exercitumin oppidarccupera* ta diuiderc:Tillingam,Hochftadium, Laugingâ,6C hi» Uidna,obfrumcnti,pabuli^,amp;: aliarum rcrum,ad excr^ citum fuftcntandum,copiam. Rurfum cum ipfe apud fereputaret, periculofc intramœnia conclufum iri : Si non tantum oneri fc/ed incomodo ctiam,unde odium conHaretur,oppidanis futurum, reiedîis aliorum conft lijSjLaugingam in catirü, undc nuper cxicrat, redire,ac militem inomnêcafumfub pellibuscontinercplacuiu Moritur per cos dies Georgius à Regensburgo.Cefari maxime charus,cùm propter alia in eum mérita, mm quôd belli initio primus Rledû cohortium robur per Germaniam ci conquifîflèt. Magnifico funere eum Cx far efferri iuffîtrneque uerô minori,quàm fi Ducum qui hbet fuifiet.Hunc honorem illc mortuo habuiuquo hu tnato, ad colligenda uafà fignum dari iuflît, amp;nbsp;in caftra Laugingiana redijt agmine fùb fignis copofitOjinftru^ ôo^» Rcgredientcm hoftes noninfcquuti fiint qui* dem, ncc abeuntis tergum carpferunt : fed équités fex* centi ex intcruallo placide ucftigijs hærentes, uadens agmcn,quô iter uerteret, ita obferuarûtjUt fubinde pro cul fe tantum oftenderent. Fama allata, Schertelum Auguftanorum copijs inftrucfium, fuperripam Danugt; bijadRainamôC Neoburgum adeommeatus intcrci* piendos flumineSd ferraconfedifle, aîiquas curasCæ* fàri iniecit:unde caritas rei fi umcntaiiæ fequuta fuit.

MittiturBuranus cum trccentis cquitibus, ô(^fclopetagt; rijs quingentis,ad dcducendumfrumcntatcres,quibus • • nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;• nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;P«

UBER’ Q. V Ï N T V T-pci-Schcrtelum itinera intcrcluß, præpedita^ crant. Etex agris Vuirtenbergenfibus,He(fi copies fusppie* mentum mib'tum,exineondita quidem,fcd bellicofa ru fticorum multitudinc,acceffit. Et quia numero fuperio teSjô^ uiribus, multo erant (Cæiàris enimplus dimidia parteexercitus, pefte alqs incomodishauftum erat: ôdltalicæ cohortes,ut memoratumeft,cum Farnefio dilapfæ, abierant) fi in praelium turn acie defcenfum fui Het, potuiiTent ancipiti praclio cum Caciare dimicaC. fe, Sed ubi Imperatoriae uirtutes, fodicitas, rei miii- a taris peritia,authoritas Sc uirtus deHderantur, onerima » cis funt ingentes copiât, quam ad ui(fioriam auxilia. lt;t AJioqui fatis opis ÔC auxilij in tanta armatorum equi* cum peditum^ muldtudine ipfis,ucl ad debel-

landunijUel ad expu^anda Caefaris caftfafumet.

H 0 R T E N S H MONT» fortij Hiflniti ie hello Germanico

Liber

Vm hieftatus return in Sueuia ad Laugfn* R nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;eflet,ad Eledorcm-Saxonem è Saxonia

deftatuditionis literæaliæ firperalias inca-flxa ucniunt: Bohemos omnibus uiribus in fi nes Saxoniac inuafific, ÔC omnia complcuifle ancipiti metu. Per eos dies confœdcratarum dvritatum lega-tionibus in diem certum,couentum Vlmam edixerant Duces. Ad quern poftquam unditp frequentes conue* nificntlegati, Saxo ad eosh'tcras dedit, quibus de pro* uindæ foærebusdubifsexpofiiitrntuiciffim,quando pro ipfis omne cafum belli ôipericulorum iùbiHèt,quo cos à Cæiàris iniuria defenderet,pare nunc gratiâremc tirentutLegatos ciiritafjm hand ita pridem promifiiïc quidem per literas quibufda in Saxonia, auxilia equitd

de BÉÏIO GÉRMANICO

6^ peditutn: fed fe ueren,ut maxime ca comparèrent, ut hofti tam potenti, atlt;]p cxcrcituitam numcrofo pares ar mis effent futuri: ac priufquam auxilia contrahcrêt, iam aliquam ditionisfuæ partem occupatumiri. Expetere fe, ut fociorum Icgati, ac ciuitatum principes, confilij fi quid haberent præicnfis,côferrcnt. Etenim in hac noua tempeftate duru fibi ÓCaccrbum effe, gentê iuam, agre-ftes, colonos, coniugem QC liberos in medio expoutos defer ere hbidini uióroris.Maiora auxilia fibi decerni po ftulare,quorüfpcs cum ab ipfls,tum à Lantgrauio often gt;nbsp;tata effetut, nifi receptis amiftïs, cum bofte pacem faciant. Ad hacc poftulata à legatis rclponlumdn piv mis fe orare,ut tam diu in caftris militem contineat, do^ nee Cælar luum exercitum in hyberna deducerct.Ab'o-' quiipfo in Saxoniam regreflb, in magno dïfcrimine fu-gt; turum ftatum belli. Aduerftis regem Ferdinandum, Sd MauritiUjfi bellum ei fecerint, auxilia nó contemnenda fe mifl'uros.Et ft è re fuae ditionis uideretur,uelle MaurF tio interminari, ut Lantgrauius paulo ante fecerat, ut à bello Ie quietiï contineat, ÔC aRegis foeietate abftineat, Spem bonam inftiper affulgere,quin Ordines Saxonia: fidem quoeç fuam eflent prarftaturi. Veniunt ad Elcgt; tftorem eodê ferme dicliterç à Mauritio è Saxonia,quF bus,in quo ftatu eius ditionis rcs,óó quato periculo pO' fitæ effent,denunciauit. De religione fibi fujs^ à Cæfa^ re cautum eflè: fimulcp imperatum, ut ex Ordinum lite* risaccepiffetjdeinuadenda Saxonia coniundis armis cumRege,neagerSaxonicusferro dC igniuaftaretur, eius oppida amp;nbsp;arces fub ius fuum quibufeunep poffet ar tibus pelftcere ftatuiffe, potius quam fub imperium eX' ’ terni Principis, à quo difficile ca foret rccuperare, uenF ret.Reftituere uelle omniajimpetrata ilii à Cgfareamp; Fcr dinandopace,arbitris ditionis fua: Ordinibus interu* trunep fumptiSjUtcunqï poft inter cos res difccptarctur: amp;nbsp;conditiônçSjin quas turn conuenir6tur,tum ab ijs ip-» fis fcriberentur, In eandem fermé fententiam ad loan*

nem

liber Q_V I N T V s. nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;157

fiem GuliclmumEIcdonsF. icripHcadditis ctiamh'tex ris, quas ad patrem in caftra mitterct. Sed tacita fubc* rathomini aftuto cura ac ïpes retinêdi ca, qug armis pagt; trueh' adcmpturus erafncqp fiitururrijUt obliterata progt; fcriptione, Cæûr pro fideli opera bello nauata quicqua d (c armis partum in agro Saxonico, fibi rurfum a dime-ret. Statiminhocrcruftatu Huiîàn'ift Voetlandiam, ■Bohemorum aoxilqs adiuti,populabundi incurfioncm ■fàciunt. Si'ta l'ta cft Voetlâdia,ut hi'nc Miïhiam ad me ridi'em, fnde ad ortum Bohemiæ faltus (peepet, utn'ufcp regionis cardincs perringens. ^Hâc igni 3C ferro ita ua-ftarunt, ut ab eorû iniun'a ni'hïl ûcri prophani uc tutum cflet y omm'a ftupn's ÔC fœdis libidinibus «nplerentun Bohemi, quôd ad bellum reftitantes à Regecompulfi fuïiïcntjintra paucos dies rcliÆs caftn's/o muni ter do* mum reuertuntur. Hfs jdeftituti Hungari mercenarif, ne paucitas ab agreftibuSjfudibus ac fparïs obtercretur, ■Maurittf copqs ft conïunxerunt. Horuiti uiribus ac co* pqs auëius Maur/tius,Zu/ccauiam, Schneburgum,Al* denburgum,6^ plcratp alia obfcura oppfda ac arces pa* truclis fuiin deditlonem compulit.GothaJftnacurrt/Sd Vuittêberga,ualidiirimac urbes, baud ita capi poterant» Inter haccliteracd rege Ferdinando ad Cçfaremin caftra Laugingiana, derebus profperèin Saxonia at^ Voet* landa geftis,uenïunt. Arces, urbes® omncs, tribus mu* nitis urbibus exceptis, ElecQori à Mauritio ademptas» Lætus Cgfàr ob res benegeftas, ut tn'ümphi aliquî pu* blicicp gaudij fpedem pratberet, cxinteruallo boftibus •omnium grauiorum machinarum tonitruis fignû dare ■iuffît. Ea uiô:oria etfî Cæfàri ac Régi gaudium attulii^ •odium publice priuatim^ per Germaniam tarnen Mau ritio concitauit. Sparguntur ob id in cum paffi'm carmi* na dentata,chàrfæ,liftelli^ conuidjs amaris referti. Ad* uerfus quae etfiferipto edito fe purgare conatus fuit, no tarnen omnibus co facflum fan's ab ipib fuit, Arx erat mâlepalTusà c-aftrisLaugingianis,quam Cæfarquin*

s quaginta

DE BELLO GERMANICO

quagfnta Htïpanorum mili'tüpræfîdio impofita,ualide . (atis muniucrat Hac ubi ab hofte fæpe explorart ad ca piendunîjUt comcatum intercluderêt opportunâ, accc pit:ad exploratores intercipiedos, occulté cohortes cû parte equitatus mißt. Sed dum illi maturant itcr,hoft€a poftquâ Cæfananoruinfidias præfenferunt, retro in ca ,ftra fuga dilapfi fünf. Corrumpebantur interim conti nuis imbribus iblito efFufioribus itinera, ut neœ uehicu lis,nclt;p equis pabulantiu, frumentantiumcg eflent per-uia.QuSobrem Cæfar, ne ad ultimSinopiae reru rédige retur,figno ad colligenda uaia dato, in locS amp;nbsp;caftris ia lubn'orê, d£. rei frumentariae conuehendae magis oppor tunum propius hofte moult : itaut copofito agmineua dens, equitatuin hoftemucrftim, peditatSucro auerfo ab hofte latere dueftaret. Hos impedimenta atcç opera, cum robore IcgionS, tardius: propter iàlebrofam altitit* , dinem glcbæ,in quam immergebatur, fubfequuta funt. Et ratio copofitae reiper omnia fccliciter Cçlari fticccC' ftt,necuiquâ ab hofte turbatafuit, E Itmoia paluftri^ regionehuc circumuctfto exercitui, tata examoenitate falubritatecp loci oborta fuit alacritas ÔClæticia, ut non ludibundi, i'ed fcrio ei in pofterum celebre nomen relp ■ querint,Caftra ut Caefaris appellarentur. Qui femiuiui t profundo litno proreperepaulo anteuixualuerât,!]'« ftatim uigor priftinus, Sc corporum robur reftifutum fuit. Erat autemis locusad bellum extrahendum mi* .rècommodus, non ad frumentandum tantum, fed lig* nandum etiam, ob propinquos ûltus. Affatim dulcis aquae, 6C regionis natura praebebat. gt;Dextrum caftro* jum latus paludes eingebaut, ÔClacus : finiftrum fylua* rum longa SCimpedita uaftitas,leuiter inbrachijmo* dum reflexa. Frontem,quahoftem ipeeftabant, tumu* lus in longum exporretftus protegebat. In hoc ope* radifpofuit Cæfar, utquaquauerfuminlubietftampla .niciem fledterentur. Et inter caftra tantum fpacij me* diu cratjUt ftationarij miflilibus globis eminus fe per* tinger«;

LIBER. CtViNTVÎ.

tmgcfc ac ferire potuiflent Mandauit CæGr, non fo lum mtentiorcm cuftodiam à ftaüonarijs cnca macht* nas agcndamiuerumetiam ut cquïtes ad premcndo» hoftes ïnop/a rcrum,maxtmè frumentanae, ac ligno* rum,crebro corum caftra cffufi obequitarent. Inde hip* pofclopïftæ, quantum agri l'tinerts^ inter Norh'ngam, Dinckelliîulam, Vlmam^tnten'acet, efïufis excurfio* nibuspopulabundi infeftare,frumêtatores pallîm ob* •Utos cædere,equos carrariosconfodere,ciban'a,fru* mentum^ per utas fpargcre,cquorum pcdibus ea pro-tererc, nuilicp ufiit relinquere: ftragem hominum, SC omnis generis onerum facere:poltremô pedites no* dlurnis populabundi palan', diurnïs quotidie peruaga-tionibus crcbra magis quàm mcmoratu di'gna prælia caftra lacelîendo facere, ut mx refpirandi copia, 8C cü bt capiendi fpacium daretur. oPer hçc Cæfarianorunt animl crcfcebât: cotrà hoftibus uis omnis amp;nbsp;rigor pau* latim clangucfcebaL Poftremô,non iam amplius iic* iitando inplaniciem excurrebant,fed miffilibus grauio rum machinarum extra caftrorum propatulûinCæfà* rianos per cotinuos aliquot dies cminus tonitruare,ni* hilcp operæprecq amplius facere. Tantacpbreui inopi»' in eorum caftris laboratû fuit, ut uulgo ad radices è ter* rauulias, SÇ agrefiia. olera legenda per quatriduu adigc rcntur. In hoc ftatu res belli in cxitu Otftobfis in Suc via erât, càm è Roma tranfmilïo fulmine à fummo Pon tifice, Archicpifcopus Colonicnfis in Vbtjs perftringi* lt;5ur,6C profcribitur. Ille extêplo edito fcripto,fe Pontifî cem iudicê non agnofcere teftatus,ad frequens Germa niæ Conciliû prouocauit. Caulîàs prouocationisadie* cit aliquot: amp;litêaduerfus eum conteftatâ eo feanimo perfequururu,quo fufcipcret,prômittit. Ciuitates co fœdcraraeducesbelliiSguefcere, no obuiâ Cæfàri in pu gnS cxire,dimidiû fermé exercitus inedia, morbo SC cia dib.abfumprû, res fuas indies magis ac magis rebus ad* uerûs attcrijC^faris uiciflîm res ftadfjs multisfuperiores

s ij con*

»40 DB BELLO GERHANICO confjji'catXjdiejquem paulo ante ad conueniendutn mam edi'dum retuli,deh,ellt pads^ rebus refertiin In co conuentu cum miUta utrmcp dilceptata eûèntjintC' gro certamtne ad duces in caflra proftd[fcStur,ut de co* rum .corifilio ratio ah'quâirt icommunem reminirctur. Multa ca délibéra tio, quæ pacem fuaderêt, neceflariam magis quam utilem,tenebat. Inopia pecuniæ in ftipen* dium non folum præfen^ fed in luturos 'etiara menfes: nulla auxilia à quibufdam, à nonnullis tenuia mitti. Sa* xoniam nort tantum nihil coferre, fed iam totam ferme hoftium efle; militera partiracommeatusinopia,ftipen dij partim deiperatione domos repetcre. A Gallorum rege nihil fidi expecflandum.Cçlàremmagno animo in caïtris hyemis indem entiam tolerare.Itaquc cum tria in deliberationcm uenirêt:unum,ut acie de fummarci de* certaretunalterumj ut ab armis milite in hyberna dedu* dîo diicederetur: poftremum, pacem qualemcunlt;j pc* tendam effead placuit,fi æquis conditionibus à Cælarc pax obtineri poflet. Interim dum ita in caftris conililta tuTjCæfar tumulum,qui hoftium caftris imminebat, op portunum ad propiusinfeftandum,occuparc coftituit; cûlegati cNorlinga ad pacem pctedam, deditioncmep faciendam,his curis occupato iuperueniunt. Hicum pa cis coditionibus, in quas ea couentura erat, ita domum dimittuntur,ut exiguo tempore ad referendum dato, num cas reciperent, refponderent. Hæ quoniam gra* uiores uidebâtur,quàminquas paxfieret,autquç à Sc* natu confirmarentur, legatos in caftra ad Caefarem non remiferûtrfiue ut tempon's moram quçrerent,dum Du* cum res,quo euaderent, ijaeeftarent : fiue quod in praefi* dijs ex urbe deducendis laboraretur nonnihil. Nor* lingenfium dubia defeeftio multo maiorcm rerum angu ftiam, famcm^ Confeederatis attulitrquamobrê utrcsi pacis maturaretur, decretû fuit, Sed uia inucnieda erat, qua aditus ad Cælàrem pracfttucretûr, per quem pa* cis mentio leges^ cum gratia opportune auribus eius admitte*

LIBER a_V I NT V S. 14t admitferctun Adamus Trottius erat, (quidam Trop piûuocant)ScptemuiriBrandcburgenfis cliensj quem author!täte amp;nbsp;exiftimatione apudloanncm Brandebur genfem,Septemuiri fratrem, ac gratia plurimum poUe* re ob taras antmi atque ingenfj dotesnorant. Eum hue precibus öi. promiflis magnificis indueunt, ut ad Ioan* nem litcras dar et, qui bus eum,ut Caeiàrem de pace per* pctranda,amp; abolenda iniuriajfine dilationc ac mora in* terpellaretj-obteftaretur. No rccuiat id facere Trottius, netp litcras diffcrtfcribcread Brandeburgêfem in hanc fententiam: Scab co proueterfsneceflitudinisiurecon tendcrc,ne,quodpouet pcrlcuimomcntó,praeftarc gra uaretur: hoe eft, ut pro fe arumum ad pacem conciltan* dam ducibusac foederiintenderet ,paciscp difeeptato* rem ie interponcrct, Hanc fi Caefar auribus admitterct, confidere fe foturum,uf equis conditionibus datis,accc ptis^jdimiffi's exercitibus, ab armis utrinep difeederet,' maior^ iode Germania: uafiatasprohiberetur, Oitod fl hue return pacis componêdæ negotium perduceret, uniueriàm pacata: gloriam, amp;nbsp;folidam tempeftatis hu* iusfedata: laudcm ad cum peruenturum.Tempus col* loquio opportunum, Si occafionem obferuaret : com* memorando Cgfari clemcntiam omnibus uidorijs ma iorem eflc, amp;nbsp;laudem diuturnam magis parituram : ani* mum eius leniret.Iramiuftam Imperio remitterct, amp;nbsp;de pace difceptationê admitterct E re fotius Imperij efle, DcUum componi. Proponcret omnium eonfeederato* rQ nomine,in primis,fi pax in cas leges,quibus aliquan* do Mauritio de Religionis negotio cautum eifet, con* uenireturiadderet^ alia, quae uideretur. Non diftulit Joannes Brandeburgenfis his derebus^pud Cçfarênul la mora difeeptatorem agerc,ptædpuc quod pace Du* cibus ac foederi uniuerlb neceflariam peruideret. Sta*’ timrelationefadJa,Trottioadiftummddiim à Cæfàrc Brandeburgenfis re/pondereiuflus eft. Caefarem hoc bellum prope invitum ftjfcepifle ; co^ ftjfccpto confti*

5 uj

»4^ de BELLO GERM A NIC O tuiffc,autuidoriam de hofttbus reportare,quam prope j'am in manibus habcret, aut uinci: no autem pace dare, aut inducias. Tame quom'am pacem tantopere pctant^ non negate fe cam quidem,fi ea quae imperarentur,obe dienter facerc non recufarent: alio qui pacem nullam fu-turam.Caciarc has leges pacis dicere, ut Saxo amp;nbsp;Heflus cxercitum dimittantromnia qug polïîderent,urbes,op* pida,arces ÔC agros,Cgfaris ut uicfloris poteftati permit tantu'pfi fuppliccs ad Caciarem ueniât.Non dubium eft tnihijinquirjquin me deprccatore ab eo(qua eft clemen tia)quap,iupplicçspetât,ftntimpetraturi. His conditio nib us Ü pax placuen't5iufcipiant;breuiflimum, quam fie ri poteft,tempus ad confultadum datun Sin illæ nimis graues uidebuntutjUt recuient; bellum fut^periculo, ut coeptum,ad exitum trahantEtfi parum aequi Cgfaf hicpoftulare ipfis fortaffe uidebitur: ft me tarnen congt;! fultore uti uolent,lubentcs donêt,quod fine gratia poft funt amifluri.Neque fperent ft,ne^ ullos alio^g deprcca tores, inpofterum ad aures Çæfaris, qui ue cum eo de pace difccptêt,admifltim iri. Hæc finedûatione Trot tius ad duces retulit. Et cum paucae horac ad confultan* dum coriceflte effent, extêplo ab ifs ad hûc modû Bran* deburgcnfi rciponfum ftiiuLeges pacis tanquam uieftis præfcriptas,nimis effe graues, adeoep impotenter impe ratas. Sed neœ ita ex tempore quidquâ certi de tam du* fis conditionibus uel ftatui,ucl reljjoderi pofte, nifi diei unius mor^ confiiltationi daretur. Ne^ eo minus impc trabilem fibi fore pacem fperarc. Vnum interim fe con* tendere,ut locus inter caftra médius dcfignetur,ac dies, quo ipfi CÛ Cælare 6d Maximiliano Burano ex aequo de pacchrmädacolloquiöferantjUt gqui aliquid difceptan do obtinerenuipcm efte,nehoc quidêfibi grauate à Cg fare conceftum iri. Ad ea iuftii Céefaris Brandeburgen fis,in eandê fenrentiâ,in quam paulo ante,refpodit,nul* lam pace coiturâ, nifi arma,opera,fc fuaep omnia Cæfa* ri dcdant.Hoc fi faccrc ut arduum nimis reçufarent, fei*

rent

LIBBR aVinTVS.’ nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;»45

rent Cæfarem tufte bdla fufcipcrc, cacp eóde qiio fuftre* pta eflent animo iïnirc. Nee inde quidquä amplius à dii cibus de pace facienda motû fuit. Per hos dies è Nea Eoli mille ducêti leuis armaturæ équités ad Idus Noué resjdccies cêtenïs coronatorum millibus onerari,infti pendium præfens in caftra Cæiàris ucneruntHgcpecii nia per Siciliam 8gt;C Ncapolim quaefita erat. Et Florentin nus dux grandem pecuniam eodem tempore per uerc* darios de fiia benignitate Caeßri contulit. Iraque Cf-far iam confiliorum hoftium,amp;rerum^|gt;artim è propin-quis caftrts,partim ex literis paulo ante è Saxonia acce^ ptiSjhaud ignarus, Albano imperat, ut machinas amp;nbsp;opè ra omnia, apparatumep, qui ad caftrorum oppugnatio-nem uftri effet fiiturus, in tumulu ilium fupcr capita ho-ftium imminentem, fiibuchereta'mpedimentaitem, Sgt;C globos omne genus hue coparare: uelle, dum per hye* misutcuntp tumferene clementiam liceret,illoî3 calu« expugnare. Inieptfïnum Calcn. Décembres,milites Hifpanos corpora reficcre iuflît. Dû Albanus in hoc totus cft,quotidicleuibus,fed param memoratu dignis prachïsdimicatur,uthoftes minus adeaquaca Catlafc parabäfur,intcnti effent. Vtcuntp difiimulabafur, quod moliretur,nonfefeflit hoftem ex perpétua ciaculatfo-ne, qua nihil laxamenti dabatür. Itaque quinto Calen* Decemb.dienebulofojSaxoamp;Heffiisrnilittbusimpc-rant colligere uafa : ac fole iam occiduo, filenti agmine omnes pedeftres copias cummaioribus machinisim-pedimentis^ caftris fubducuntlpfi noefte fera cum om ni cquitatUjÄ campeftribus operibus,quæ tergûagmi-nisnouifftmum claudebant, flamma caftris inielt;fta, pe-ditatum fequuntur. Nec prius Cæfar ob nebulae caligt* ncm,quam coipetftisluminibus fubluftnbus,de eorum difeeflü per exploratores faóhis fuit certior. Ita enim co parauerant inter fc Duces , ut omnibus copijs in Sa-xoniam adrecuperanda amiffa dedult;ftis,ado{ftomil-lia peditum, raille équités in hybernis relinqucreritur» Has.

144- de BELLO GERMANICO

Hos dux Vuirtcmbergcfifis, amp;nbsp;fupcrx Gcrmàniæ cîai' fites conflt;x4cnt3:,Cuo xre alercnt. Reliquç omnes co' piXy qug ad tuendatn Saxoniam prgfidium duccrentur, Saxoni curç eflcnn Priufquam caflxis difcederêt,pla* cucrat, ut primo quolt;p tempore una Icgatio m Galltam ad Regent, altera in Angliam auxilia pctitum mittere* Cur, Et Francfortum concilium edixerunt, ad conueni cnduminante Idus lanuar.utibi de belli pacisc]^ rebus communiter ftatueretur. Ad iftum modum bellS pa* rum proijjere à Ducibus 2gt;i. confœdcratis ciuitatibusin Germania per aliquot menfes geftum, exercitus^tan* tus 6C tarn florens armis diuulfus fuit. Cuius eejuidem rci tâ infœliciter geftæ caufam fuifle arbitrer,quod cum duobus Ducibus conibrtibus çquatûfuiffet imperium, •sequata item poteftas, parum inter eos in rebus geren* dis conueninet, ÔC occafiones bonas caftris Cæfarê exu endi clabi commififlent. Huie caftra oppugnare uolêti, cbftabat alter:uicitcp fere femper ca,quæ infœliciter cagt; dere folet in hello,deterior fententia. Vbi celeritate exgt; pugnatis fere caftris uincere potuiffent, ibicuneftado dC. alter cando eximentes tempus, uidton'a prope parta uti, Gi. uincere neglexerant. Nec poftea quiequam memo ratu dignum, praeterquam ab Eleëlore in Saxonia, ge* ftum fuit: fed omnia paulatim ad defeeftionem fpeôare cœperunt. Ciuitates nihil amplius in ftipendium con* ferre uelle ; omnifl animirupto fœdere ad pacem peten dam inclinarirpudere tarn fegniter à fuis ducibus, quos belli artibus,ingenio, uel ufu quemlibctacquaturos ere* diderant, omnia gefta fuifle : per quinque menfes nihil aliud quam æraria exhaufta.Et eu caftris tot, tamœ mu* nita naîurâ fatpe loca occupaflcnt,8C Cçfarê alicubi nec uallo nec folTà munitum,6d ad omnem dadem opportu num habuiflent,copqs item equitum, peditumep nume ro ante Burani aduentum inferiorem,nuUa celeritate in gerenda re ufi fuiffent: fed fediflè tantum, cœlum armis territantes, Vbi uerô Catfâr de hoftium fuga cogno* uitjtur*

LIBER. (IV I N T V î. 145: uitjtiTrmas aliquot leuis armatufæ,ad iter eorum uandum, fiC ubi caftra metarentur, ftjbfequi luffît. Ipfc paulo póft cum roborc haftatorum cquitum Buranid cxercitusfecutuSjtergum ftiumGermanicum cquita-tû, pcdeftribus copijs praefidio caftris, Si ad ftationem agcndam,impenumcp expctftandum relidis claudcre impcrauiL Simulate^ cum his copijs ad eorum caftra uentr, hominum rerum^ omnium uacuainuemt: cele* ritatem^ fugæ ex faucijs reliÆ's, fugientesc^ fequenti' bus ex interuallOjdidicit. Interea Ipeculatores reuerfi nunciant, hoftes tria paffuSfere millia l'nde proceflîflè: S)C tardius, fed compofito agmi'ne mouerï. Illico leuis armaturæ equitibus ad carpenda terga, laceftèndumcp certamen præmiftîs fimul ut moram uadentibus intjcc fcntjEuranicum equitatum ueftigi'js hgrercmandat,ut fi poffèt,ad ftatarium prælium eos compelleret, aut pa* latos in fuga cçderet,infcqueretur^.Ipfe cum equitatu Çjermanico turmales copias cl au fit. Hippofclopiftac iampracmiflî, cum occupatis hoftibus palantibus leui* ufculaprælia conferere cœperanticùm infequentium equitum pauore trépidantes, in collem propiiiquum à fuorum partcprçceptum,à deuîjs callibus fe recipiunt, Stabant inftrudaacie fub colle in planicie diuerfaSa* xo de HeftuSjtanquam ad dimicandum parati, ad quos fill qui collem infedcrant,profpe{fto equitatu Cgiaris fe demifere. Albanus collem ab hoftibus defertum con l]picatus,eum cumHifpanorum manu,6C equitum par* te inuadit. Eregione huius collis tumulus erat porre-dîior paulo,amp; accliuiora'ntcr utrumqj paulo plus quin* gentorum pafluum planicies extenta interiacebat.In hune Heffus fuos fubducit, atcç in fronte cotra collem, quem Albanus infidebat, opera diiponit : ut cum inde miffilibus deijeeret, amp;nbsp;longius procedere de infequi prohiberet. Albanus fitum ac naturam extent« ual* lis contemplatuSjCertam fpem conferendæ pugnæ con cepit ; deduxitep illico partem equitatus in planiciem, t qui

14«^ DB BELLO GERMANICO qui palantes fparfîm ad pugnam prouocarêtlndc aù'os illis hippofclopiftas atratos iummifit, qui procuriando modo,modo ccdendo,fimulandocp caÛidè fugam, atcp ad fuos feccptum,hoftes ad certamcn excircnt, Inflxu xeriït hoftes in fummo tumulo omnes copias, quorum fronte amp;nbsp;cornua ita opcribus ualide comuniuerunt, ut cô fuccedere fine clade Cæfar no potuiflet. Is ubi in col km ab Albano infe/Tum uenit, uiam apud anima fuum inueftigauit, quaillos ad certamenquamuis reftitantes copcllerct.Scd quialucisparum admodûlupererattô^ miles faciendo itinerelaflusdboô^ quiete reficiendus cratuum aut, quia hoftes in tumulo plane pernotftattwi «idebantur (arguebant id non obfcure lumina,quæ pri mo uefpere ignibusfacftis confpiciebantur) propere in caftra rclicfta redif ta'nde pedeftrem cxercitû, quem im* perata operiri iulTcrat, iam multa nocfte abduAurus, Secunda uigdia in caftra ad lun5 reuertitur, ÔC celeriter quâtum erat copiarum uaia colligere, amp;nbsp;in aciem exire tubet.ipfe leuiter fumpto cibo, quanta maxima celerita te inde rurfum ad Âlbanû,legionibus cum impedimen tis ièquijSC nufquam uia excedereiufliSjnoôurno itine re côtendit, ut prima lucefilenti agminc horu omnium ignaros hoftes improuifo opprimeret. T crtia uigilia Albano,autpaulo pôft,iungitun Eratnoxilia,uthygt; berna, uehemeter frigidaraugebat^ fiigus atrox nebugt; la,amp; pruinis infeftioruum autem êC nix,quac cecideraf, tJuorû pedum altitudine, militum iumentorûcp corpo' ra grauiter afflicQabat tquamobrem ignés in iitrifi^ ca* ftris per totâ cam noóê frequentes arfere. Hoftes plu ribus locis lumina,ut Cæiarianorû oculos ludibrio falle rent,in tumulo excitauerânipfi filenti agmine circa pri/ mam uigiliam caftris exceflerant.Sub exortum folis am ncmBrentam,quem Prentiumabali)s dixi appellari, tradu(fti,adHeidcnæman arceminagro Vuirtenber/ genfi caftra locarant.Nudis mane caftrisinuentis per exploratores, Csefarrurfijs de Ipc fua deiedus, conhlq anceps,,

r t T B E R i V I N T V S. 14'7 aftccps'quid fad^urus e(ïèt,fuit.Mulfa cum à pcrfequen do hoftc longtus dehortabanturuu'x multa ea nocflc Iapfa:acre frigusdaflîtudo ab innere,miiitumicquoruin corpora ægra : pabuli frumenriq^, quac hoftes paflîni ucl abfumpfcrantjUelfecum auexerant,inopia, quîs ma gis CO crefeeret quo longius in hofticum eos infeque* rctur.SuperhæCjUid, ô^quantum ædifidorum acuib larum paffîmobuium crat,miferabili ftrage «aftatum iacebar. Carterum priuiquam exercitus ad caniiiam fa mem redigeretur,die ad refidenda alimento ôé ignibus corporamilitibus concedbjinfequêtinodc omnes co^ pias in ea caftra,quac Cæûn's dicfla fuifle memoiaui, rc' tro reduxitjubi copia omnium rerum præfens inopia le uatafuin Hue biduo pôft famaad Cæfarem allatum fuit, hoftes Heidcnacman arcem poftridic quàm ue--niftent reliquifle. Mirari Cæûr, quæ caufla tam præ-cipitanter eos inde cxpuliftèt, cùm ager Vuirtenber^ genfisnuUi ferè totaGermania frugum,aliarum^ re* rum exuberantia fit inferior. Cæterum cum atroxni* uibus , Sé frigoris inclementia afperum anni tempus hyberna poftularet,bifariam hic partit! copias fuerc; ut earum quæ ciuitatum erant, pars Vlmam, Augu* ftam^ mitteretunreliquum exercitum Duces, quo ut* deretur, deduccrent. Hos decem equitum uexilla,prac ter copias pedeftres , quingentasep æncas machinas, fèquebâtur. Fama tum erat,cos eu exercitu in Franco* nia, ibi hybernaturos, iter aucrterc, Diuerfum rurfum, fedfneertis authoribus uulgabatur pro coperto,cxerci turn ita diftributum fuilTe, ut Efcdorcm odo peditum millia in Saxoniam, ôé. duo equitû ad redpienda amifla fequerêtur : Heftiim cum duobus peditum millibus, SC cquitibus trecêtis,quor3 præfidqs oppida amp;nbsp;arces ma* ture aduerfus ingruentem tempeftate ftrmaret, in fuatn prouincia properafle. Atep pofteriorê hanc poftea ipfà res comprobauit. Lantgrauius cum armatis Vuirten bergenli agroegreflus,Saxoncrcli(fto,Cal,Decemb, t ij Franc*

143 DE BELLO GERHANICO Francfur tum uem't. Hic à Dccurionibus,ÖC ddum fflul titudinc drcumfufa oratus, ut rebus fuis dub ijs opêfer* ret, aut, fi minus, confilio iàltem iuuaret : fertur rcipon-* difle nihil aliud, nifi, Vt unaquæcp uulpecula fuam eau-dam diligenter ÔC circumfpcdlc tueretur. Saxo fimul pecunia exhauftus,pcr Sueuiâ iter uertit: inde Gemun* dam,nullis præfidîjs impofitismunitâm,concclû oppi' danis uitæ amp;fortunarum falute, indeditionem accipit, pecuniampa(fi:us. Hacpcrfoluta,pridieId.Deccmb. èC ipfc Franefurtum contendit. Ab his noue aureorum milliapopofeit,ôdpernumcratafuêre.Moxcodemitû nere quadraginta millia Moguntino impcrantur.Indc Abbatem Fuldenfem nimis quàm opulentum,8C urbes plerafqj ditionis Bambergenfis di. Herbipolenfis grandi æremultat. Cæfaracceptishis quæ impotenter a Sa* xone in Epifeopos gerebantur, ad eos literas dédit, qui bus monuit ut praefentem fortunam pauliiperutcuncp ferrêt, nec calamitas præfens quicquam eorum animos imminueretife breui id Duci gaudium effecflurum. Sa* xonis Sgt;CHefli audacia côfilia principio Içta quidem fu* »fiè,ÔC nunc nihil aliud quidem quàm inchoata, at non* dum P erfec9:a, return euentufuo tempore triftiafutura» Se cum exercitu breui iuperuenturum, ut tragœdiæ ab fllis cœptæ poftremum alt;T-um addat. Dum hæc circn Franconiam agebantur, Cæiàr Bophingam in deditio* nem accipit. Inde modico fpacio abeft arx prouinciæ comitum Ottingenfium. Milites quiin præfidio locati fucrant, extrema formidâtes, qui paulo ante tolerabiles pacis conditiones aipeTnati fuerant,nudi 8C inermes di* mifiî abiuerût. Sequuta ftatim defetfiio efl: Norlingen fium.Pridie quàm Cçfar Norlingeappropinquaret,co* hortes impolitp,quia in ciuibus parum Ipei et hrmi prç* fidij eireuidebant,reli(flaurbe, in arcem Comitum Ot* tingcfium,naturaopera^humana amp;nbsp;prçfidîjs militum ualidifrimam,profugerunf. Magifiratus adueniêti currit, ôi. fcfe fua^ omnia, clauibus portarum,quas duo lidorei

LIBER. Q.V I N T V S. nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;149

lidlorcs de fparo pcndêtcs medio humcns portabanf, oblatis ultro illi tradidit. Quatuor cohortibus Norlin-gæin præfidio relidis,partem mflitum Hifpanorum ad arccm, quam dixt, mittit. Hi'nc cùm crebrae eruptiones fièrent,m eos Buranum cum Belgico robore fubmittit: à quo, cûm uim ultimam experiri précfidiarij non aude* rent, ftati'm in deditionem accepta eft. Quatuor his fl* gna militaria adenipta, praeter arma. Sarcinas,ô^ pacate abeundi poteftatem pacifcentibus,n^atum fuit .Epi* feopo Auguflano Norlingæ reli(?lo,Cæiàr nihil imma* furo rebus gerêdis retardatushyberno tcpore,Dinckel fpulam ireperrexit. HucprçmiutAlbanum cum cohor tibus Hiipanorum,adpertentandos oppidanorum animos, qiiôd ab his nulle adhuclcgationes de pace uenifl’ fent.Obftinauerâthi animis,omnem potiusfortem op* pugnationis experiri,quàm in Cçiàris poteftatêfe corn mittere.Summa ope parabat fe,diipofitis permuros fta tionibus,ad oppidû defendendu. Idubi uidit Albanus, undicp id obfldere primûm, deinde blandimentis per-mulcere eos aggreditur: quibus cuexpugnariobftinati animi nonpoflènt,ad ultimum, minis perterrere, ÔC ab omnipartcoppugnareflmul,undicpadmotis machinis, parat.Si muros quatere inciperet, nullas pads conditio nes admiflum irûuiam prorÊis.ucniæ prgclufam: omnia prædac data : ipfum oppidum ferro SC igni depopulan-dum.His minis territi:quôd captis nulla apud uidorem ucnia foret, quod pertinadter adeô abnuerant, extem-plô dedideruntfê. Duabus hic cohortibusin præfidio reliais, nihil moratus, poftridie,dumrecês terror efièt, Rotenburgumouit.Biduiitereftà Dinckelipula.. Ro tenburgenfes magnalætitia perfufi,quôd in finibus fuis Cæiârianaprçfidia cernerentjOppido effufijgratulabun di Caefari obuiam eunt, fe fuaeg omnia uiefioris arbitrio permittentes. Hofpitium commune milltibus humani-ter offerunt: commeatus pabuli^ pro opibus copiam. Nunquanijinquiynt, clemêtiflînie Cæfarinfœderefui-t iij must

tyo DE BELLO GERMAN I CO musrpccnniam ad bellum non contulimus : auxflia ho-ftibus tuts non mifimus: necp arma in uniucrium contra te fumpfimus: officio, fidc^ crga te,quaha«flenu3, fui-mus, cum quibufuis parati certare. Effufa benignita-te, munificentia^ Rotenburgcnfium Cæfàr delecflatus ( nam itarcm fchabere,poftea comperit ) oppidum in.' traUit, ubi de hoftium itinere paulo copertiora accepit, Dum ifta circa Rotêburgum geruntur, Lantgrauius in Haffiam rcuerfus, literas ad Mauritium generum fuum dcditjUt publica fide data coram dereconciltationc Ele Ôoris in gratiam, âliqua di’fc^tarcL Mauritius publi-cam ei quidem pacem concern t, fed adfcripfitquafdam coditiones.Hac quia graues nimis fuere uifæ, tutius per legationcs rem expeririratus fuitLegati miflt,Harmart nus Hundelfufius, Henricus Lerfnerus. Poftquam ad Mauritium uentum eft, primo multa de iure SCiniu-ria belli differuererinde depace cocilianda egerunt. Ad quae MauritiusiBellumdccretum àCæfàrcamp;Rege ad-ucrfus patruclem,prope inuitum fe gerere:fine quorum confilio authoritate pacem iniri non pofte. Si pace 8C ueniam pcteret, Rotenburgû ad Cæfarem proficifccre-tur. Certam Ipem affulgcre, ab co,qua eft dementia,om nia'aequa impetraturum. Itainfetfta pacelegati domS reuertuntur. InterfiæcCaciâr BuranûèRotenburgo domö cumBelgicis copi}sdimifturus(quia rigor frigo-ris hybcrni,06 iter no folum longum,impcditum^ falti-bus acmontibus,fed ctiam auqs callibus,altis^niuibu» infeftum,abhoftcinfeqpcndo detcrrebât) pro opera in bello fideliter nauata, benigne multa cum eo colloquu-tus,ampliftima dona in pofterSuicifttm promifit. Mandat fimuljUt in itinere Francfurtum, quibufcuncp pofTet artibuSjUelfpem amplifttmorûbeneficiorûoftentando, uelminis pertcrrefaciêdo in poteftatê cogcret. Eo di-miftb, nihil amplius Rotenburgi commoratus, oppidi» nonullis quæ ad Rhenum uergunt,quibufdâ etiam Sue uicæ prouincix receptis, inde mouit : fecundis^ caftri* « nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;Halam,

LIBER Q V ï NT V ff» HalanijSiiemaï nobilem ac opulcntâ urban,quæ admo dum nuper à fœdere defecerat, uem't. Moratus hic Ipe diutùis fuit,quod podagra per hyemis afperitateni fc rc ciperet. Paulo ante Cacfar,quàm Halâpctcrct, litaas ad Vdaln'chum Vuirtenbcrgenfiu Duccm in hâc fermé (ententia dcderaf Qiiamuis aliquot ante anm's propter beUum, abs te amp;nbsp;Lantgrauio aduerfus fratrem meß mo turn, Sd agrum Vuirtenbergêfem, quo multatus fueras, reccptum,inuos exemplum edereiurepotuilïèm ;no* xam tarnen omnem,£lt; iniun'am clemêter, quis. fupplex petebas, tibi remifizomnem^, quam potui, munificcn* tiam atlt;p humanitatem prgftiti. Nupaetiam ante hoe beUumlufceptum, paribencuolentia tcminime meriz turn profequutus fui,cùm tyrannidêintuos,finitimosép Imperij ordines immaniter exaccres, necp legibus hult; manis, neque rationis habenis coërceri pofles. Legatos ad amp;mifi, à quibus, qua ob cauflàra arma ego ium-pferim, cognofccres : qui^tibi,utab armorum focie-tate abftinercs, edicerent. Tuliis omnibus ludibrio ha-bitis, uiolata fidei, quam mihi debes,rcligione, focieta* tern ÔC amicitiam cum boftibusmeisinifti:quos pro-£cripfi:quorûurbes,oppida,arces, agros^ no haftac,fe4 armis flibieci, cum his arma acuires confociafli . Etne qua contumelia, ludibrium^ praetermittcretur,confce-deratorum tuorum opibus fretus, fratris mei primum, deinde quorundam ex Ordinibus Imperij, adeocp mea, ,quæad Imperium pertinent, oppidaarmis nonpctiui-Jfti modo,fed etiam inuafifti. His nondum,quamuis gra uibus ÔC atrocibusflagitijs, expletuSjbellum infuper, qua fuifti amentia,mihi fecifti:maieftatem means di-Óis uirulentis imminuifti: meam authoritatem decuscp cleuafti : omnemcp in id operam fedulo nauafti, ut me Imperatorio folendore exueresircnunciata ea,qua mihi obnoxius es,fide, quam ibciorum coniurationi poftha-buifti.Super hæc, copias cûiniànig tug coniuratisfoctjs in nie armafti, Si cófcrip cas mihi frequêti acie obiecifti,, ptius i

Ijl DE BELLO GERMÄNICO prias multi's domeis SCfratris cKcntibus mcmorabi'Iii'C* rum fîiarumnaufragio afflidis.Eadem proinde mulda, Si fortunarum, ut maieftatis reum, quac alios, te quoquc manet. Hæc quanquam ita fe habent,amp; cauflae, cur in te ultimo humanorum fupplicio animaduertcrc poflcm,coparcnt,utimcritus es:ne tarnen plebs infons, cui plus mifericordiæ,quàm tuæ cauflàî Ipei debetur,rei Principis pcccatum luat, ( huic omnino parcere ftat fen tentia)edico,ut extcmplô, fimul meas literas accepcris, tcultro mihi dedas ; omnem tuam prouinciam, urbes, agros,caftella,quantum denique fortunarum tibi eft, in iusmcum tradas,ut de his ex meo arbitrio confùlam. Et ni imperata feceris,ferro SCjignijpopuIabor omnia : tccp bello,donee oppreflerOjUfcp perfequar.Porrô literç tuç cxpurgatoriç,quas quatuor hinc diebus ad me dederis, nonfaciuntmihi fatis: nec^ eiuihiodi funt, uthoc tuum facinus uel extcnuarc,uel exeufare queant. Harum 1p terarum exemplum Cæfar adipfîus ciuitates dédit : fp mul^ rcmiflb illis iureiurando,quo Prineipi fuo deuin* dlierantjimpcrauit,utinproferiptorum numéro eum haberent, neu in pofterum ei fidem aut obediêtiam ulla in re præftarent. Quod nifi faccrent, fe pro hoftibus ip* fos quoque habiturum, par^ Prineipiinfortunium da* turum. Ledlishis , Vuirtenbergenfisimmodieeper* culfus fuit:multo uerô magis,ubi audiuit per eertos, bel li apparatum omnem,ac terrorem in fe conuerti : Si iam ctiam(utpaulo pôft narrabitur )Albanum tabellionem cum infefto exercitu ad fines ditionis fug fubfequi. Rc* lieft a extcmplô prouinciafua, cum paucis in arcem Tue lam fugit. Sita ca arx eft in prerupto undicp, Si excel* fo loco, prope ulla opéra Humana inexpugnabilis, uali* do impofito prgfidio, extra Vuirtenbergenfis agri ter* minos.Ibi, priuiquam Albanus ditioncm fuam intraret, tempus ratus luppliciter agendi,literas inuicem ad Cae* farem deditinhanc fententiam' Doleo ex animo,cle* mentiif Cæfar, in id odij me apud teinddifle, ut impe* trandæ

LIBER (Ivin TV S.

trandæ ticniænullus mihilocus fitrclidus ; qua rc nthfl acerbiusmthi potuitaccidcre. Multo uero magis per* cellor,quôd plus ira tua,ob admiflum crimcn,quàm im mifcncordia hicualeat^ Cum cm'm amicorum quidam pro me fint deprccati,amp; ipCe haudita pridem, datis litc ris y non abflt;^ lacrymfs hanc noxam mihi condonari o* rarim,nihil acqui exoraui: cur,quó me uertam nefcio.Et tarnen earn Ipem ueniæ plus in mifericordia tua, quam fiduciac innïea cauflapofui femper,amp;adhuc retineo: neq^ diffido, quinirainme cocepta aliquando fidat, ut omnibus fupplicibusucniam darefoles.Documento mihi funt quorundam exempla, nondum uetuftatc ex* oleta, memoria adhucrecentia, quæcp in conipedlu prope adhuc uerfantur,quibus interOrdinesImperq tnulto maiora facinora condonaris. Si ad aures tuas nu per meas Icgationes admifincs,non dubito quin multo clementius fuifles mihi refponfurus, Itaque fupplex ad genua tua protenfis manibus prouolutus, lacrymis fati go te, aclamêratione ucniam ac pacem oro, CJiiam ctfi nonmeruerim:ÓCmaieftas Imperatoris,undeius ftaf, mihi iure fuo cam negate poten : propter Chriftum ta* men,ad cuius exemplû cùm omnibus mortalibus, turn in primis Mpnarchis,qui fecundum Deum in rebus hu manis plurimum poflunt,rcfptciendum eft, uelim igno feas, ne quid grauius in me miferum Principem, fordi* datum, amp;nbsp;miieriorê ipfo Principe populum décernas» Inhancfententiamille,decimotertio (jal.Ianuan Frc dericus Palatin us amp;nbsp;ipfe ab euêtu belli totus pendens, confternari animo,ôd fîbf timere cœpit : initio enim in* choâti belli quadringentos équités ê feedere contra Cg fareminhoftium caftra contuletat. Anceps animidiu quid incœptatet,tandem per amicos dcprecatores ob» tinuit, ut quamprimùm fide publica accepta, ad Cælà* rem putgandi fui caufiTa acceleraret. Palatinus lætus aditum fini ad Cæfàtem patefalt;flû,haud cuncflatus Ha* lam uenit, In cubiculû admifliis, fupplex illius pedibus ' ’ nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;U ad-

154 de BELLO GERMANICO aduoluitur : deprccatus^ culpam fuit; quod adirerfus -eum auxilia hoftibus miferit,id à le no hoftilt animo fu* ifle fadum,fed quorundâ blandimentis amp;nbsp;fpeciofis uat borum illecebris pcrpulfum.Quorum fidei ac amicitiac tantum tribuifle, fe pœnitere : eam^ pœnitudinem la-* crymis.teftari. Orare noxæ abolrtionem,qua femper fil iflet dementia. Se dedere Caffarijfua^ omnia ci permit tere,licet non depofcatur:amp;imperata obcdienter face* te paratum» Cacfar oratem cùm interpellalTepgrauiter incrcpuitiinquê cumtammultaamp; præclara beneficia ab ipfïs propc incimabulis extarent, aufus tarnenfuiffct externum fœdus fuæ amidtix ÔC affïnitati anteponcre» €2uæjinquit,benefîcia maiora in te coferre potui,quant quæ mea benignitate,nullis tuis meritis,à primis pueri* tix rudirnentis penè fis confecutusdnregiamea libera* liter habitus,educatus^ es. Et cùm confanguinitatcmi lii iundus fis,neptcm tibi in conubium, quo ardius mi bi te deuincircm,Iôcaui. Et tot nominibus mihi obno* xius,hoftes infupcrmcosauxiliaribus copijs amp;nbsp;opibus tuis iuuas;has mihi grattas refersXicet ifta refellere ne* queas, pluris tarnen affînitatis ius ^ud m « eft,amp; prim f cducationis ratio, quàmacceptacotumelia : quam tibi, quialamentationes fupplex,i8Clacrymas precibusmi* (cendo oras,libens codono. lllud intérim moncojcogi tes,ut deinceps non folû des operâ ad fîniftras fu/picio nés euitandas : fed etiam, ut obfequijs me obnixius ac plenius emerearis: hoc^ dedecus genti tuae in uftS offi lt;io,fidc amp;nbsp;beneuolêtia cum fummis amp;nbsp;maxim is certar» do,aboleas, Pauca ad ifi'a Palatinus,quibus fadum ex* eufare conabaturjfubmiflTe fiibiecit: quæ etfi perexi* guum moments ad defenfionem cauflac haberent,plus tarnen apud Cæfarem confànguiniratis, affinitatis^ ne ceffîtudinis uinculum, fimul ÔC ueneranda tantiuiri ca* nicies i amp;nbsp;eft'ufie in gtandi ætatc inter preces, uerecun* damtç exeufationem, lacrymae ualebant, quàmadmii* • fà noxa,. Reconetliatus ad hune modum Cæfaii in gratiam

t

LIBER à V INT Vf. nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;Vjr

gratiam fuit Pala«nus: acdoraumregreflb omnia intcgt;^ gt a,pacata^rcmanfennit.Belli principle Paiatinus ex Argentorato Paulum Fagiumad conftituendam eccle fiam fuam euocarat:idincœptiinhocrerûfl:atu,ÔC Cægt; (àris fcelicitatc, initum fuit. Sub idem tempus Vlmer» liumlegatiHalamuencrunt,quo tempore adhucPalagt;' tinus apud Cæiàtcm grauiter ex pede laborantem mo* . rabatur. Lega»lt;?dics adeundi Cæiarem datus fuit. Vbi ad cum praciente Palatino intromiffî fuerunt,ad genua lllius prouoluti, fupplices pro reipub. fuæ falute uetba fecerunt.Princcps lcgatioms,quæ à Senatu in man* datis habebatjita expoiuit,ut diccret: Senatum po* pulumœ Vlmenfcmfe in Caefarem agnofeere pcccaf. ie,quôd aduerfus eum non modo auxilia hoftibus fum* mififlent, opibus^ iuuiiTent : fed ad arma fumenda fo* cias ctiam ciuitates cxcitaffent, quæ quieturæ foriàn tfuüTent.Multitudinis clamoribus, amp;quorundam ma* gnifica in fpeciempromittentium perfuafione blanda perpulfos hue fuifle.Scd cùm nullû fit delidlum,quam* tris enorme, de quo mortalcs cofîteantur, quod diuina fconitate no remittatur.in ipem effe, Cæfarê quoep diut nam clemêtiam ceu feopum amp;nbsp;exemplum imitatû, fibi banc unam noxâ quoep rcmiflùra:maximc cùm uideret (ùpplices amp;ultro aduenientes(id quodpœnitudinis ar gumentum eft ) humi ad pedes ipfius cfFufos. Paratos effe fe,amp; obedienter imperata omnia faecre, ÔCfide of* ficioep erga Imperatorem cû quibuslibet certare in po* fterS. T um Cæiàr : Etfi ob admifiàm noxâ uos agris, legibus, ôd ueftræ libertatis uiribus recflè multarepoß fem, id quod ne uos quidê diflimulatis, cùm extrema omnia humanorû,quod arma contra me {iimpfifl:is,uos mcritosiatis confitemini:tamcn quia ultro pace petitû, de crimine ueftro cofitentes, fupplices ucnitis, num en cceleftelubens imitabor, codonando peccatum : quod uideam id Impcrio efie utile,in præfcnti necefiarium, Legati hoepado impetrata pace, domu Isetireuertun* u tj tur.

I

15lt;^ DE BELLO GERMANICO

tar. Hæc VImcnfiam defedio ad Cæfarêmcrcdibilc attulitrebus ei'us momentum: quod corum opes inter Sueuos, ôi Auguftanorum, turn maximae effent, ÔC au* toritas. Quamobrem; cùmfociæ ciiiiates, quae in fœ* derc adhuc obffinabant,eam rem indignèferrêt, Vlmen fes fad urn literis ad amicos datis ita excufarunt,in exitu menfis Decemb.quod Cæiàr urbem primo quQqj tern* pore, cum ex hybernis per exaiperatum frig orc coelum . mouere daretur,obfeffurus dicer etur: ncc in ullo aliquS opis fpem uiderct,ab omnibus ferme foeijs deferti:prçx cipuequod Sueuiauacuaiam ab auxiliaribus armis effet. Si obfidione premerentur, à nullo affulgere fubfidq fpem,ut ea eximerentur.Supcr haec,nonullos fociorum indies per amicos occulte apud Cçfarem de réconcilia* tionc, Si impctranda uenia agere. Itaque neceffitate ad agendum de pacefeadados.. Centum millibus aureo* rum Vlmenfibus in pracfenti impcratis, Si duodecim çneis machinis,decern peditum figna Cçiàreorum urbi prçfidio funt impofita, Breui poft ex Hala mouit Cae* far: Albanum ad depopulandum agrum Vuirtenber genfem ho ft ihrer cum parte exercitus præmiffum, ipfe cum reliquis copijs fequutus fuir. In Albani exercitu, qui ex I tabs maxime SCHifpanis coftabat,aderantSch3 burgius amp;nbsp;Madrucius, Haru gentiu cohortes ob hyber næintépcriei intolerâtiam ad incrcdibilem paucitateni redadg fuerât.His equitum Germanorû turmç aliquot admifte erât,amp; cataphradi équités quingenti, cum qui bus paucis ante diebus Spinellus è Neapoli magnis iti* neribuSjperplana et abrupta,altas(^ mues uenerat. Cû bis Albanus, Cgfare lentius infequente,agrum Vuirten bergenfem prgdabundus ingreffus,prima irruptione ali quot caftellaui recepit, nonulla metu Si pauore iniedo in deditionem accepit. Progreffiis inde,Hailbrunum, terrore ui capiendi muros, Si trucidandi omnes qui uel infiationibus, uelin publico cum telo deprehenderen* tur, fado primo impetu in potcftatêredegit. Dux ubi

f nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;enun*-

LIBER Q^VINTVS. nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;157

c nuncio in arcc, in quam cum fogifle demönftraui, co* gnouit,agros uaftarijprxdas hominum pccorurn^p ags rapi'cp : ar ces omnes » paucis cxccp tis natura, munin's à Cacfare capi,amp;bppidaadcmpta,totamdenique ditio* ncm ad defecflionem inclinatam/equocp omni armato rum agmine quacri: tum maturandi tempus ratus, lega-» tos celen'ter Cacfari obuiam mißt, per quos imperata (e fadl urum nunciari i'uflit. D eprecabatur pro eo Palati-nuSjUt miti'gata ira uiiSons, ueniä tolerabili mulcfîa con fequeretur. Pax data illi eft perneceffitudinem Palagt; tinfjhis condi'ti'onibusiut tertio Nonas lanuarias anni fc quentis, qui fuit quadragefimus feptimus fiipra millefi-« j mum amp;nbsp;quingcntefimum,leges,in quas conuenfret,ca'' ' pefreret.ruerunt autê hæ, tranimiiïæillià Cæiare in hâc formam ’ Quoniam autem Dux Vdalricus propter ad' ueriàm ualetudinem, quam per legatos excufat, ipfe ad Cæiàrem uenircnon poteft, extern plo nulla moralegagt; tiones mittat,qui fuo nomine iupplices de peccato con fitentesueniampofcant, pacis conditiones præfcri* ptas ratas firmas^ habeant. Quin ipfe Dux hoc ipfum intra fex dierum hebdomadas faciat,ÔC Cacfaris décréta de communibusimperij rebus,ut fanôa ôdinuiolabilia tueatur.Saxoni nulla, nulla Heflb equitum pcditûm ue auxiliamittatifedfecumaduerfas hoftcsfuos armafu» mat, ubi profcriptionê cxequi uoluerit. Suâ amicitiam 6^ focietatem iUorum neceflîtudini Si præoptet, amp;nbsp;an-teponat. Nulla hoftibus commercia in agro Vuirten-b crgenfi fint.Ipfe nullum fœdus aut focietatem ineat,in qua Cæiar, eius^ frater Ferdinandus, Ôi Auftriaca fa-milia non contineatur.Si qui ftipendio inauthorati, ad-uerfus Caefarem,Ferdinandum, gentem ue Auftriacam arma mouerintjineos ferro animaduertat.Nobilitatem fuam, purpuratoscpiuramcnto illiget, ne contra Cæfa-remmilitent. Cæfari omniatuta pcrprouinciam fuam perpetuo ad commeandum fa ciat. Machinas fociorum in ditione Vuirtêbergenfi rcli(flas,cumcura Si. fide Cæ-

U il) fari

15 8 nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;DB BELLO GERMÄNIÖO

fan tra dat Trecêta Cæûri aurcorum mflh'a, in funiptii» bellum falt;5los,foluat Hm'us pecuniae dimidtum præ^-fentt, dimidium relïquum intra uigefimumquintû inde diem pernumeret Cçfàri Alp ergum,Kirch enû ôi. Scho rendorfum arces, non folum quod praeter tormetorum uim, annona omne genus in multorum annorum Ion* gam obfidionem inftrucfîæ, locorû^ natura muni tac cf* fent,fed etiam ad totam earn ditionem cocrcendam, re* tinendam^ fub imperio opportunas, Cçfarco præfidio jmpofito, pignon' tradat. Quibus hocbello damnS de* derit, id farciat Si de co ambigatur, id Cæiarc difeepta* tore componatur. Silis illi, filio ue difeeptanda in Bur* gundiae Cuperioris tem oriatur, eias lad eöfuetudinem iorenfem leruet Si qui fint in ditione Vuirtenbergenfi, qui in poteftatem, fidem^ Cæiàris deditione uolötaria conceflerunt, fraudiid nedetur. Ferdinando fi-atriius fuum inter has pacis conditiones reh'cfium fit integi'um. Hae pacis leges ita forent rate,fi àfilio eius Chriftopho* ro, à genre uniuerfa Vuirtenbergenfi intra fefquimen* fern côprobarentur. Georgius huius frater in hac pace noncontinébitur. Ad iffum maxime modum legibus pacis Duci datis^quinto diemenfis lanuarîj legatos ipfe Hailbrunumj grauiora mature prohibituros, mifit. Le* gati erantjBalthafar Gultlingus,Ludouicus Frauenbur suSjôC loannes Feslerus.His ubi copia coueniendi Cg* ftremfatîla fuit,primùm quod-erat occupâdum arbitra* tijdubiamPrincipis ualetudinem exeufarût, cur minus ipfe ueniretSibi pcrmiflum,ut ca quæ cumCaefare tran figcrentjde pace,rata ipfe efièt habiturus. Ducem agno feere culpam,ac dolere, fe eius maieftatem imminuifle: orare igitur, ut in gratiam rccipiatur: ut fibi parcat, ne« quid grauius in uniucrfàm gentem,à qua culpaabeft,fia tuatur. Quas conditiones pacis Cæfar dùflaflët, firmas eum,ratas^ habere:tantum ne quid acerbius accumule tur. Ad ultimum, Ducem ad Cæfarem uenturumfuppli cem,ubiper ualetudinem integrum effet »Nee unquatn hoc

LIBER SEXTV.S.'

hoc tantum beneficium acgratiam apudimm^cmorem poll tum irÉ Cælar per Nauium, gr a turn fibi r efpon*f det effe,quód de peccato fuo ultro confiteretur, ac pre-ces infuper confeflioni mifcerettquibus fatisfadum fibi ducere. Rccipere eum in gratiam, ac parfiirum popu-Io:quem non efle æquum, fcire £e, Prûicipis peccatmn lucre. Id luperefiè tantum, ut pad' 'num offîcîj me-mor,in fide deinceps manerettneu committeret,ut alie-nam amicitiaiRig in pofteru prçop*- et.Cælàrêïn ea fpe cfre,amp; fua clemêtia promeruiUe,ut idprgftaret. Legat! hoc maxime pado firmata pace, domum funtreuerfi.

LAMBERTI HORT EN SIl M 0 N T^_^ fortij Hißarici de beUo GermAni(9

, nbsp;nbsp;• nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;Liber V I,

N exitu annus erat, cum Buranus infefto exgt; crcitupôpulabundusHaflîâingreflûs, ca par proxima Francforto eft, late omnia ua ftaret. Oppidum Darmftatum ad ripam Rhe ni obfidere primum,inde oppugnare, agrum Francfur* tienfemingrefluro opportunû,parabat. Ad quodhaud* ^uaquam diu cundandum propter infeftum temporis hyberni frigus ratus, unditp fcalas ad ftantia mœnia in^ fem,8dmachinas admoueri iuflît. Diffîfi oppidani,ad* ueifus uimmuros globisiam quaftâtos,difiedos^ diu* tius fe tut iripoiTcjpadi uitam,ôlt; fortunarum omnia in* tegra, oppidum dediderunt : arcem Buranus tarnen irf* cêdio cuertit,amp; pepercit oppidanis. Progrefltis inde Francfiutum fuit. Hanc urbê cum nullum præfens confilium per uim capiendi uideret, conftituiteaomiflàin Belgicam procederc: nam Mœni fluminis altitudo adi-lum no patiebatur. Et immodicum frigus, ad omnia mi litaria munera militem inerte amp;nbsp;fegncmxeddiderat.Su* per hgc, peftis amp;nbsp;dyfcnteria ex hybernis incomodis gra •utter corpora afflidabant,utnulla Ipcseius potiundac urbis.

1^0 de Bello germanico

urbis afFuIgeret. Practcrea, quod ciuium frcqucntia, impofitopracfidiojuahdecontra omneni uim munita defcndi potuiffèt.Copias tarnen ita partitus fuit,ut par* tcm Rhenum traducflam ad Moguntiamfcopeririiu* béret,ipfecumrcliquiscopqs Franefurtum fortunatn periclitaturus iter uertcretFrancforticnfes audito Bura num cum cxercituadurbcm accederc, ( quanquam tjs coptjs ad uim faefendam non fufßciebat )legatos adue* nienti obuiam miferunt,per quos fe illi permiferunt.Po titus adiftum modum Franefurto Buranus fuit,cum ni' hflminus quàm uoluntariam deditionem,autlegatos obuios expecffafletlngreflus urbem,obuia humanitate (nam paôi ab eo legati fucrant,ne in corpora ciuiû, aut fortunas fguiret)exceptus fuit.Ferunt eS,in folenni con uiuio, quod publiée à Senatu parari iufEim fucrat, cùm in multum uini proce{rillet,ludibundum in Senatum io catum,quôd tam trépide aduenienti cum dimidia parte exercitus, amp;nbsp;ca quidem diuerfis morbis afflióa, itinerc faciendo lafîà, ÔCperfrigus inerti,urbem tam ualidèmu nitamdcdidiflent, cuius mûri uelipfius Cæiàris robur fuftinercpotuiflènt.Darmftatanos Franefurtuminha* bitarc debere, qui fortiter acintrgpide prima oppugna* tionem fuftinuerât.Contrà,Francfurtienfes,qui ne mu* ros quidem fuos uulnerari iÆ'bus pâlît fuiffent, Darm* ftatum deducendos. Voluntariæ deditionis cauflà uul* gô créditafuir,defeÆo Vlmenfiu,Palatini,SCVuirten* bergcrifisDucis:ÔC altera,metus,ne célébrés eorû mer* catus Moguntiam,aut in alium locum mercatoribus op portunum à Cafiàrefublatitransferrêtur. Rumor cnim, fedûeritate ad liquidum no explorata,fpargcbatur,Mo guntinenfes amp;nbsp;Vuormaciêfes certatim apud Cæiàrcm inftare,ut nundinas ad fe attraherent. Buranus extern* piôliterasad Cæiarem de rebus in reditu foeliciter ge* ftis mifit:iuiïtttç Francfurtiêfibus, cum nuncio legatos fimulad eum mittere,dc impetrâda pace.Hibiduô pôft nuncium fequutijubi ad Caefarem uenerunt,ijfdcm fer* mècon*

IIBBÊSBXTVI nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;itfi

mè condirionibus, quitus aliac duitates, paccm ocflua* gintaaurcorutn millibus mulda impcrata obtinuerSt, Et ut in fide manerent,duodedm pcdttû figna, cum qui bus Buranusurbemingreffusfuerat,præudio relinqui uoluit. Dum ifta à Burano geruntur,x iCal.Ianuar. Sa xo EIcd:or in Saxoniam redijt cum exerciturubi omnia fere fua armis à Rege 6C Mauritio, ut ante per Uteras ac-» ceperat,occupataofFendit. Literasftatimad Ordincs MauritianOs mifitin hanc fententiam • Qijod ad litcras ueftras, quas r. Idus Octobres ad me dediflis, nihil rc' fpondcrim,ftudio id â me fadum eft,ut euentSbelli coe pti expedarem. Cæterùm quid interea, ÔC quafortuna fit geftum, liquido conftare arbitrer. Etcnim huius rei nihil unquam, nclt;p à Mauritio principe ucftro,n^uc d uobiSjUel propter noftram agnationem, ucl neceflttudi nem amp;nbsp;foedus,ucl mea in ilium mérita,expedaui,ut has mihi gratias benepromerito haberet. Qiiis unquam an fus fuiffet mihi polliceri, ut is tai cm fc in patruelê fuum, meamepgentem ahquandopracftaretr’multo ucro minus uos authores huius belli tarn nefartj, ÔC concita-tores,ad earn rem quae ad ueftrac ditionis uaftitatem fpc det, futures fuifle. Atuobis reorplacuiirehoctcmpus, 0(. hanc procellam uifam fuifle opportunam, qua nonul lorum ordinis ucflri feditiofa quae iam olim parturiuc* re,fed fempcr a Deo rctufa, confiliaaliquado parèrent. Reputate apud animes ueftros, cuiufinodi illud fuit,ad quod Georgio Duci authores fuiflis, ut fratrem fuum, amp;nbsp;fia tris liberos ab adeundahçreditate excludcrct,id^ fólum ob mutatac religionis ftatum : Sd Caefarem Caro-lum S)C Regem fratrem hæredes faceret,nifi uctcrem re-ligionem in integrum reftituerent. Qiiod co teilamêto I'rritOjhaereditarium ius integrum inuniuerfum ad Hen ricum fratrem eius, ialua dodrina de religionc deuolu-turn fir,id partim mihi, partim foetjs quibufdam, qui ad cam rem ftrenuuam operam nauarunr, acceptum feren dum eft Ilie, licet commum' rcligione dodrina fufcc-

X ptain

i DE BELLO ge R M A N t C O pta in fœdus quoqj adfcriptus fuerit, (extant tabulae de ea re confelt;flæ)uos tam en,quia de priori ilia fpe decidi* ftiSjtlliamp;Mauritio concitatores fuiftis,utindiuerfain fententiâraptuSjà feedere abfeederet. lam mortuo Hen rico, ßlq patris ueftigia ingreffi funt » Sed quoruni im* puliu, nulli obfeurum exiftimo : nempe ueftro. Ac ue* lut ditionis ius fruftra uobis obtinëtibu«, ad Henricum primum,inde ad eius liberos hoc pado translatum fuit; lt;ta ilia neceffitudo coniundiflima, quae mihi cum Henrico fuit,uehementer uosdifcruciauit.Laboraftis hue fedulo manibus ac pcdibus,ut ilia diflilirct. Neque uero labor ille uefter, ÔC opera huenauata, fruftra certe fuit. Nam quodillo fuperftitc perficere nequiuiftis,id per fi-lioseiusad ultimum obtinuiftis,præcipuèper Mauri-tium:de quo eximiæ uirtutis, heroici animi ipem ftimationem^ conceperam.Etenim ilium ante quinquennium , poft fufeeptum principatum, in me ita de-meritum extimulare eoepiftis,uteaipfaresin magnas curas excefterit. Et tarnen, quamuis ex difeeptatoris Lantgrauif Philippi authoritate coorta tempeftas bre-tii tempore quicuit, cautum^ fuit.fimul,ne quid tale un. quam inreh'quum eueniret, ftd fqedus nuper idîum in-tïiolabile ianclumin omnibus rebus haberetur: ueftro tarnen confilio perfetftS eft,ut ipie ÔC frater eius Au ? guftus meam abientis prouinciam inuaderent, agros^ abada hominum pecorumi^ præda ferro amp;nbsp;incendio popularêtur. Qiiod tanto mihi acerbius eft,quanto ma gis ifta literis ultro citroœ crebris, ÔC callidc humanita-tis omnis refertis diftimulata fuere. Hue accedit, quod ad Lantgrauq, amp;nbsp;omnium fociorum foederis preces ille obftirduerit, Illud meum etiam animum baud mediocrl ter turbat, quod tarn hoftditer meum populum Saxoni cuminagris tanta ftragedeuaftarit, quern per milites barbaros, externum exercitum immiflum, omniiapi narum 8Clatrocinij genere, imo latrocinantiû more cru deh'ter uexauit, Super h£e,ecclefraruinminiftros extur-quot; nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;” nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;bauif,,

t I B E R. SEXfVJ. nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;t 5

bam't,do(?îofcs uerbi dimni profligauft, totm'fgincs ftix Erâdas obiccit,uiduas fortums fuis eiecit.Harum rerunt )eum iuftum uindicem aliquando futurum,licet tarde, credat^Horu obliterâda memoria eftJUud maxifnè om-» nés meas rationes perturbauit, ÔC nihil æquè adhuc do* leqattp illud nefarium falt;Sum,ab eo,ièd uobis impulib* ribuSjperpetratum, in quod rabic plufquâ beluina pro* rupit.Dicite per Deum immortalem,quisillû cô amen* tiæ induxit,ut meos agros, oppida, arces^ inuaderetc* tamhoftiliterpopulabSdusomniaferro amp;nbsp;ignifinedi* fcrimine fterneretf' Praetexit imperium, obtendit man* datum Catiàris 6C Regis. Num igitur cenfendum, alie* nam propinquç ac cognatç amicitiâ,coniun(ffionemcp præoptandam f 6C extemas domefticis opes antepo* ncndast' Deniquc fœdera duabus noftris familtjs,Ôd wtriquc genti commimiaYQiioduerô adeaquæcon* trouertuntur, de nulla te nobis, nifi de Relgione cum 'Gæiàre amp;Rege certamen eft,8Cab initio haólenus fuit, Porto crimina quæ nobis impinguntur, fidîa font, ôd 'fotelæmerae,adreligionem euertendam confotæ. Hinc bello petimur, amp;nbsp;infeftamur.Si uos hue illius, utfertis, imperium acuit,multo iuftius rei indignitate moueti debetis * Cur non apudanimos ueftros reputatis,fas jequûm ue ne fit, imperium tam nefarium, ira'quum, ÔC abhumana rationealienum,ilium ueftrum prineipem exequi, annonf Ita feres habet, animum prauis affe* dlibus multo ante corrupts in cofilium adhibuiftis. Vo bis plus meæ ditionis potiundae ipes affulfit,quàm equi tas ÔC incorrupt! iudicij ratio placuit.Ni ita effet,uel ip* Tiusrationis normauobis hocdilt;flaflet:cuindilt;fla cauP fa condênati contra leges humanas effèmus,hâc profcri ptionê cum legibus gentium humanaru,cum iure ac fœ deribus,quibusille tenetur, ex diametro pugnare. Illud ipfom Mauritius expêderepotuiiret,nefas efle',impcrio 'tam iniquOjUe dic5 impio parère: falutê communem,

JC jj quans

t^4 OE BELLO GBRMANICO

quam rcfpcxfflctjilli pracoccupandam fuiffc. Vcröm fcc Icrati Docgt ueftigia, ad præcipitandum fc ingrcdi, ac ncceffitatefimulata flagi'hüfuum palliare maluit, quam apudfeaequi SC boni rationem trutinare.IUud ad rem cxiguum momentum confert, quodncgetis eumhuius rei quicquam unquam pcrpetraturum fuifle , ni Rex mcos agros infefto cxercitu ingrcfTus fiiiflct. Multo id aliter iè habet, ut à redis uiris accepi. Primum omnium fatis confiât,id quod inficiarinon pot€ftis,uos ÔCMau-ritiumifla à Cadareamp;Regc iam olim Ratisbonse pri* mum,deindePragat fecretôfolicitis precibusconten* diffe, id quod dies ipfe olim fan's coarguet. la uero hoe fcelus paucorum fludio, non communi gentis confilio £gt;C arte confutum fuit.Nunc poftquam è benignitate ope^ diuina cum exercitu incolumi ad prouincie meae ’fines perucni,acceptaminiuriam paribcneuolentia re-meriri Mauritio flat fententia: nihilcp intentatum rclin-qucre,qiiod ad mea tuenda pl imùm,inde ad recuperan da amifla flip ererit, Vos præterea,praecipuè huius nefa-rij confilij authores,mihi poenas dabitis, ut eius atrocita tern pernofcatis.Et quanquam mihi çgrè efl,hue rerum peruentum efre,amp; mails patriæ communis moueor: tarnen quia orfiirn à uobis prius profedum cfl,amp; necefli-tas rei liuc urget, acceptam iruun'am pariter rependam. Super haecmeminerin's, quicqtfiddeinceps uobis cala-mitatis oborietur,haud mihi, fed uobis imputatum iri, Addam amp;nbsp;illud, nc infontes maleuoloru culpam luanr, fi qui uefli ûm fint, qui fe ab hoc confilio aliènes proba-uerinr,expurgationem accipiam. His literis in conuen tu Ordinum ledis,uarius fremitus, murmur^ exeufan-fium fe,culpantium^ alios,inuicê obortu fuir. Vtrum ad Eledoris lireras,aut quid refponfùm fuerit, comper-tum non habeo. Interea in Sueuia coniuratç ciuitatcs, Francfurtienfîum exempîo maxime motæ,ad Hailbru-num Cæfàri rtconciliantur. Polliidie,quàm Franefur-ticnfiumlegatidifcefTerant Haübruno, Campidonen-

fes,Ra*

LIBER SEXTV î. nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;lO

fês,Raucsburgcnfcs,Ifnenfcs,fupplices Icgationes mi'fc runtHæ pro dcfedione poenâ deprecate, culpâ parhm in errorc,partjm in quorundâ blâdas perfuafiones tran-ftulcrunt. Ad te,inqm'unt, Ca:ftr,ut clementiaî humanac (peculu, receptû habemus.Obteftamur lùpph’ces ut id quod à nobis peccatû eft,ignofcas: ÔC reftitutjs in prifti nSftatûjpatn'a iura,Iibertas,leges, priuilegia, omnia dénie» publica priuataeç integra relinquâtur. Obedientes pohbacin fideamp;amicitia permaniuri iumus, Cæfar amicitiâ Qi. fidem fupplicibus ita dédit, ut deuindli com niunibus Ordinûpartis, obediêtes infide perfifterent: cum alijs beneuolentia è(. offîcio pro fe certarent. In ifidê coditionibus expreflum fuit, ut à Saxonis ôt Hcflî abnegate federe cederêt: ijs nullam opê,ne^ confilio, nec]^ armis,ne(ç pecunia ferrentJn nullu fedus cotra fe difeederent, Memmingis quinquaginta aureorum mil lia prefentia imperâtur. lUud quo^ baud abs re Rrcrit pro dere,legatos,priufquam ad Cæfarcm admitterêtur, unûfibi caueri poftulauiiîè,utfibircligio ilIabefaRata relinquerctur.Nauium fecretô inuicêijs confuluiffè, ne quam religionis mention? inijeerent: aiïoqui fiiturS, ut Cæfar fulpicaretur, paru fidei fibi apud eos efîè,ô^ pro* inde in deteriori fua fortuna nihil æqui impetraturos» Dimiflïs legatis, Cæfar quoep Hailbruno difccflït:ac ie* xto inde die per Vuirtêbcrgêfium agros VImauenit. Principiü anni quadragefimi feptimi agcbatur,cum Sa* xo exercitu infcfto Saxonia ingrefius,LipfiS, quam exu ftis fuburbijs Mauritius nuper præfidio impofito firma* rat,obfidione cinxit.Non diu cuntflatus, undi^ fumma ui urbê oppugnare tcntat.Oppidanimoem'a cotra acri* ter defendunt,nihilmoti ftrage partis muri,in quê fcali» afcêfiim tentâtes deorfum præcipitabât: ut quibus plus in armis ac uirtute, quam inmeenibus opis eibe appare* ret. Dux clade iuorum coaóïus, receptuiin caftra cani iufflt. Cum pridie Idus fruftra oppugnationê tentafiêr, fub exituramefis obfidionemfoluit.Inde oppidafua

X itj cailella

1^6 DE BELLO GERHANICO

caftclla amiflà non tantum rcccpit, uctumetiam oppida I omnia amp;nbsp;arces Mauritio, praeter Lipfiâ ÔC Drefdâ, ade* mit.Magdcburgêfèm,Halberftatenfem^epifçopas,pa (fiione cum loanne Alberto epifeopo inita, in fuâpotc* ftatem redegit» Rex p oftquam accepit Lipfiâ denuo obfèflàm, ôioppugnationê parari, Bohemis extemplo cdixitjUt armati Saxom'â populabûdi ingreffî,Mauririo auxilium ferrent. Exequuntur illi celeriter mandata Rc gis'.fcd nulla re memorabilK)erpetrata,iniuiïu regts fta* tim domum ab armis difccflerunt.Rex id ubi cognouit, grauiter tulit: ac ftatim iterum ie armare ,ÔC Mauritio in dubijs rebus adeffe imperauit. Pragenfes, quorum in r egno B o h emiç auth ori tas ftim ma eft, et m axim ç op es, per tumultum edidlo exaiperati, in fenatum irrumpengt; tes ferociter poftularunt, ut Regem ad mandatum illud abolendum inducer ent:e(fe enim id eiufmodi, quod ad Pragenfîum libertatem opprimendam ipedaret.Eifc fîneinfamia SC fempfterno dedecore parère non pofle quod, cum ab Eledîore nullam iniuriâ priores accepif* fentjiniufta in eum arma fomerent.In multiSjquod ad re ligionis ncgotiûjinter fe conuenire. Praeterea in Turca-' rum impetu propuliàndo, femper cius ftudium mitten* do auxilia, aut argents in ftipendium, apparere. Ferdi* nandus Rex ad ca : Nô bcllûilii fieri propter religion?, fed ob rebellionem'.Quod de auxilijs in Turcam:haud* q^uaquâ ita efle,uerum longe aliter fe habere copertum» Eum nuper admodum fecreto per internunciu, ad infe* rendum Hungan's amp;nbsp;Bohemis bellum Turcamfollici* taffe, ut parlas inducias primo quotp tempore rumpe* ret. Quod ut pronius fieret, fc quolt;^ in armis circa cite* tiores terminos regnorS futurum. Cæiàr ubi ex liter!» Maurittj cognouit,in quâto diferimine effett^gre fe dua bus urbibus,reliquis omnibus amifiis,protegere:Alber turn Brandeburgenfem cum deledis equitS peditum^ coptjs illi auxilio mifif,ac MarignanS, amp;Sandgum cum HiipanorS Italor«^ cohortibus fubfequi eius ueftigiai iumt»

LIBER SEXTVS. nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;1^7

fuffit. Intcrea Cçfar Vlmâ,Eslingêfibus'6C^Lindauien-*-fibus in itinere in tide acceptis,uenit, Sed antequa ad ur bem ueniretjObuias legationes miferunt, circa pomeria ditionis, quæ cum honorific^ gratulâdo aduentum ex-» ciperent. Cacfar VlmenfiS officio deledatus, principi legationiSjà quo Hifpanicê iâlutatus fuerat,cadê lingua reipondifHumanitatê eorum,ÔC declaratâ beneuolen-» tiam fibi gratam efle : fe^ uidffîm ipfis fidem ac pacem fuâ firmarc. Auguftani, qui opibus fuis fifi,animis lia-» effenus obftinarâtjfociorum turn defelt;ffionemoti,metu ne Cæfar uires fuas in ^e uerteret,Vlmâ ad eum depreca, tores legatos,inter quos erat Antonius Fuggerus, mile lunt.Hi cû uidcrêtpacis côdition€s,nifi Schertelus,quJ -depofcebatur,exciperctur,coire no pofle,(ftatucrat Cg far ci non ignofcere,eùm ob alia,tû ob Erebcrgûarcem ab eo captam)orarut,ne liberi infontes patris noxâ lue-« rentjamp;hæreditateexcludercntur, Cùmneid quidêob-«. tinerent, hominis potentia amp;nbsp;grau'am popular ê,adu€r-fits quç Senatus authoritas nihil ualcbat, quod poterat, amplificabant. Ab eo urbem prgfidijs teneriieum fatffio ne uulgi adiutu, fuprà magiftratum rempub. regere. Si ad uimres execderet-,optimatesinfirmiores elTe, quant qui multitudini refifterent in ciuitate tam frequenti, auC cum Schertclinis pracfidqs armis decertarent. Ea res, inquit Cæiàr,mihi curae fit. Viam expeditam,qua feelus hominis urbe pellam,facile inuenero. Lcgati cum hoc refponfo ita à Cgûrc domum dimitt5tur,ut ifta ad Sena tSjprçûituto ad refpondendû die referrent. Atrox Cg faris, aiperumcp reiponfum rel-atû, totam ciuitatê perçu. lit. ScherteluSjinterimJdu^abetur Senatus,confiiltanti • bus no uocatUs curiam ingreflîis iuperuenit. Ibiille:Au dio uos ad Cæfarê de pace legationes mififfè,ièd pacati / nihil ab eo retuliffe.Et nûc uos cofulere, aegrè ad confu-» lendum ipacio impetrato, ne quid incommodirefpub» permeaccipiat. Egopriuata noftra neceflîtudine uo- -bis remiffà^ne quid pbfit, ôi^iamaiores curas exardeaq, vos-

1^8 DE BELLO GEEMANICO

uos mcfu liberabo,ut'pcrtcuh' fccuris impctrabflior pax fit.Exccdam urbe,quando id utile uobis, Sgt;C meis rebut præfentibus nccellariumuidco»Simulè curia meeftu« digreffijs fuit, Acne quamora cundatio^ obefret,a* uerfis ab Vlma itineribus cum uxore liberis Conftan tiam, proximam Heluetioru finibus urbem, in exilium uoluntarium profedlus fuit. Legati Äuguftanorum cdicflo ad refpondendum die ad Cæiàrem reuertuntur: Ç)C ijfdem ferme uerbis, quibus Vlmenfes diximus, pa* cem petiuerunt. Pax concefla eft, imperatis centum 8C. quinquagintamillibus aureorum. Traderent xtj maxi* mæ molis machinas aeneas,cx armamentario : præfidia militum, amp;nbsp;militaria figna decem. Legatis ordine data dextra,rcdeundidomumpoteftasfalt;fla eft. Premc* batur inter hæc à Saxonc obfidione Lipfia. Eletftor Bradeburgus ereSaxoniat Â^Miiniænô eftèratus,hoc malum in grauiores curas excederc,fe difeeptatorem inter Ducemutruep per legatos obtulit. Haud abnuit Saxo,quamuis uiclor.Sed Mauritius acerbe ferebat, bellum tarnatrox inicmotum,utfiinTurcam mouiP fet,no potuiftetinfeftius. Sexto inde póft die, ubifru ftra fenfit urbem oppugnari magna mili tu iaeftura, mul* to refpondit procacius. Scribit extemplo ßrandebur* gus ad Heflum rem omnem, orat^ obnixe, ut Mauri* tium ad reconciliationem amp;nbsp;pacem uel argumentis uel precibus fledattetfi non igtiorabat, utx Saxonicum ci* uile bellum, nifi illo pubb'co,quod cum Cæfare gereba* tur, prius confeefto, coponi potuiffe. Simulcg ilium mo net,in quanto periculo ipfe ueriaretur. Sociarum ciuita tum defetftionêhaud modicè eius neruos fregifTe. Co* gitaret, quanti ÔC quàmduris patftionibus conftitiflët Vuirtenbergenfi fua pax. Etquod omnium maximum eftet, mmoribus indies adferri, nouas Cæiàrem copias in iupplcmcnnimueteris exercitus feribere, amp;ad con* quifitionemmilitum ab'os mitti,at(p expeditionem in Saxoniam adornarc, Cûm eius potôitiæ unus ipfe reft*

fterc

LIBER. SEXTVS-

fterenequirct, confultum fois rebus efïê, firpplicijs pa-ccm, legibus qualibufcuncp, in deterïon' fortuna quant primû orare,quas ipfe concepcn't, eascp per legatos pri mo quolt;^ tempore tranfînittere: idœ potius elfe,quant fociorum auxilqs nudum ui'm expedtare.Sdrcipfom,(c mukis de caullîs Cælàrem habere fibiinfeftumreoœ in^ fenfom magis,quo obfti'natiori animo adhuc effet. S alu bre fiCfîdele confîlium fe dare, ut fupplicem fe præbeat, amp;admiflbrum condonationêpetatldlâtius fore,quàm ut liberos,ÔC miferam plebcm culpæ exortê, ÔC fe in pr^ mis in extremam pemiciem præcipitem daret. Haben^ dam ante oculos prouinciæ uaftitatem, direptiones, a^ grorum populationes,rufticorum fugam, incendia,îlra gern hominum: ad ultimum, omnia extrema humano* rum,à quibus armis tueri fe nequiret. In banc fenten* tiam fideliter ille HelTum ad pacem hortatus fuit. Eo-dem tenore ad Saxonem quoque per eofdem dies litelt; ras dédit» luflerat Cæfar nouas copias per Germania conferibi, cohortes peditumxx7,€quitesmille ducen* tos:quibus omnibus lodocum Gruningum, hominem acrem ÔCmilitaris rei peritum,prxf€ce}:3t: qui circa Sa-xoniam omnia infeftis populationibus iam uaftare c(X.' peratjUe qua auxiliaHefïo aut Saxoni mitterentur.Hic Conradum Comité à Teckelburgo,inde Ofoaburgum amp;Mindamoppida,comitem Luppenfem,n6nullos^ alios regulos,qui in Smalcaldicum fœdus adfcripti foe* rant,capta infuper arce Ritsbèrgo, ad imperata faciengt; da compulit. Rebus ille profpcre geftis,Bremamcô* tendit:earn® inpoteftatem redigere,fed parum fœ-» liciter, menfe Februario conatus fuit. Saxo Eleéfor ubi de rebus Caefaris fecundisaccepit,Idib.Februar. ad Argentoratenfes fcfibit,de rebus à le fœliciter geftis:ut Mauritio pleracp oppida ôd caftclla per Mifniam ac Tii ringiam,receptis amifîîs,ademilîet: amp;nbsp;epifeopen Mag^ debiir^enfem fuac ditioniadiecifret.Vnum prêter fpent eueniflejquôd Vuirtenbergenfis Dux,6t^pleræcj fociæ y ciui*

»70 de BELLO' GERMANICO

ciuitatcs Gcrmam'æ in Sucuia, amiciti'am ac fidem com Gacfarc, nulla religionis inie6:a nientionc iniuilTent: quodq^ auxiliailli infe foederis^ focios,ubi poftula* rentur, milTuri clTent.Pereafoédusab ipfisuiolatum» Quod uero audiaf, Argentoratenfes conftantcn'n de permanere,gratum id fibi efre,eosœ facere ut fi* dosfodos decet, Hortari,ut in fide pericuerent. Siar* mis petcrentur, Heluetiorum SC Regis Galliarum opi* bus fe tuerentur,fi fuis non poflent. Se quoque du* bqs eorum rebus cuperc quidem opemferre: uerùm per belluni, quod domi cum Cæiâre eilet, fibi non efic integrum. Vbi id ex fententiaconfecflum haberet,fi* dem amidtiamcpfeipfis præftaturum. lam ad conue* niendum Magdeburgû,Ordinibus Saxonicis edidum efie diem, ad quern legati iam frequentes eo conuene* jrunt. Atc^ hic de ijs rebus,propter quas ad conuenien* , dum Francfurtum nuper dies indidusfuerat, dclibe*

rare. In ipe certa eiTe fe, ciuitatcs reliquas, amp;nbsp;Ordines, pertinadter in fide permanfuros. Has literas cum da ret, delibcratio anceps eos tenebat. Per eofdem dies Mendoza Hiipanus nationc, qui in Gallijs exulabat, à Gallorum Rege miflus legatus Francfurtû uenit: qui in curiam introdu(fius,Scnat5 monuit, ne fidem mutarêt;

magnifica fimul promifit, fi bellum illatum, ut Mars comunis eft, eo quo fufccptum eilet animo finirent. Miferat Rex Saxoni centum aureorum mtllia, quibus uixdum annumeratis, is pridie Cal. Apriles è rebus hu* - manis exceiïêrat. Verumbæc legatiofruftra,acfine

momento fuir.Etenim fide publicalegatis firmata Frac fortienfium à Cxfare, Vlmam legationes miicrunt Ar* gentoratenfes,IacobuSturmium, Matthiam Pharr eru, amp;nbsp;Marcum Hagium.Admiisi, propofitas pacis condi* tiones ad referendum obtinuerunt. nihil enim ratum foredicebant, quodauthoritate ftnatusnoncompro* baretur. Pacis coditiones has fermefuifie accept : trigin ta aureorum millia penderent,amp;.r// machinas æneas ‘ nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;maiores,.

' I I B E R SEXTV S. nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;I7I

hïaiórcs.NuUa præfidiaurbn'mpofîta.Addftirm præte-^•ea coditionibus fuit, ut abiurato in uniuerium fœdere Smalcaldico,in Cælaris fidem iurarent, h oft es fuos è cigt; uitatc cxpellercnt. Rex Ferdinand us, ut Bohemos ar* mafumere reftitantes in belli focietatem traheret, Læt^ men'ciam oppidum in extremis Bohemia.’ cardinibus fitum, cumHlio Ferdinando profîcifcitur. Perbiduuni ibi Ordincs regni moratus, tandem infrequcnticoiv cilio graui oratione ifs perfuadere aggreditur, ut Maip titio opem imploranti in ancipiti fortuna, feed cris olim interutranK^gentem icSiroemores, fuppetiasferrent, Qiiod autem nonnulli metuerent, ’ne ea res ad liberta-temgentis Boliemiæ imminuendam tandem excede.-ret, id non efte; quin fidem iuam,ÔC tabulas, quibus ca-iieretur,fe interpofiturû. Ordines,qui ibi turn aderant, tiegabât fuç poteftatis efle, fine aliorû qui defideraban* tur iuffiagtjs, feifeere ÔC ftatuere ea qug à Rege poftula^ rëtur. Quod ut tranfigeretur, quâprimû omniû ordiniï couentûindicendff.Nec dccrât hic tarnen,qui Régi fuâ opera haudquaquâ fegnem ad bellû promitterêt. Qui^ bus rex grattjs adis,oftendit præfens tempus longâ di* feeptationem morâ reeufare. No deliberandum,.fed mittêda eflè auxilia. Bello cofeófojdiem couentui edi* óf urû: nolle fe eorulibertatem imminuere,ut ampliatu* rus efiet potius.Orauit, ut fe obedientes præftarent : ac fecû habita per Bohemiam militum coquifitione, arma induerent, amp;adbellûfemouerent. VbiaduertêreR.e* •gern inter dicenda uehementius exarfiife, indignatio* nem^ius ueriti, operamfuâuno orepromifêre. Aut, fl qui effènt, qui ipfi fe ad bellû non inftruerent,mitterent pecuniaminftipendiu. Paulo poft fub Idus Februari* as,cùm promina urgeretjttobilitas Pragenfisperliteras à Rege contendit,ut ( quando infolens eflet, quod agi* taret ) adxiij Cal, Manias, Ordines regni Pragam con ueiure iuberet. Si id non poftet, ut ipfi eô conuenirent: aeftatuerent fine eius offenfa, quod exufuregni efiet, y ij Inftat

t7i quot;nbsp;OE BELLO ’geRMANICO

InftatRcx contra,quod Lætmerkiæ efïct difccptatS obijcit.Promifit tarnen comitia inxüij Cat Mai'as. Vc' tatcp firauljne adres nouas incœptandas ipfi interea Cl conuentS ullum agerent Bohemt tamênihilo obfti natius,quarto l'nde diCjquam in eauerbaliteras ad Re* gern dedcrant,conuenêre,amp; adlibertatem,quam amifgt; furi ui'debantur,tuendam fbedus icerc, utcuncB à Rege id acciperetur. Peruenerat ïam in Saxo ma Marchio Albertus,cui extemplô Mauritius Rochliciam, qua: in tutela fororisuiduæLantgrauij crat,obfidendan^rp mùm, deinde oppugnandam tradidit. Rex Dreflum, Mauritius Friburgum fibi ftimpfit. Sed Rochlicia nullo momêto potitus fuit Marchio. Saxo per id tempus Al denburgi,uel,utahj tradut,ad Gartum cum x aquot; Jtr/co* bortibus Sgt;C ualido equitatu hgrebat. Is ubiid cognouif, nodle Erneftum Luneburgum,,Volratum^Mansfelx tium cum parte equitatus,5C Recrodum cumfua legio* neoccultis itineribus filenti agmine Rochliciam præ* mittitu'pfemoxfubauroram lucefcentcm cumreliquis copijs agmine compofito fequitur. Priufquam lucefcc ret, équités aliquot præmiflî, in peruigilio ftationarios cximprouifo opprimunt:quorum partim cacfls, reliqui fuga in caftra euaferunt. In fuburbio Albertus quatuor cohortes præfidiolocâueratipfe luxui amp;nbsp;uoluptatiim* merius, notfîes diescp perpotando cotinuabat fecurus. Cum his alqs^ copijs Saxonibus occurrit. Sed cùm nu mero uirorum præftaretSaxo, Albertus cum clade re* tro in oppidû copellitur. Nec multo pôft adfuit Ele* ^or cum fuis legionibus,qui oppidum undicp obfidio* ne cingere,ac mox oppugnare parauit Mons in proxi mo erat, oppido imminens : in huncmachinas maiores iubuehiiuftîtHincinoppidanos globoru grandineita fulminauit,ut ftationes èmuris,alios^ epublico protur baret. Simulcp aliquot cohortes ad inuadendum iîibur* biumimmittit, à quibus, dilapfis fuga per proximum pontem Alberticohortibus, amp;nbsp;equitibusMuldam am* nem

LIBER S EXTV S. nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;47^

ncm tranfhataiîtibus, incenfinn fuit. Inde oppidum in* ' uaduntjSC primo impetu capiuntCaedStur paflîm cum telO oppreiîî.Inde ad prædam,qupcoceflâmilitifuerat, conuerfîjtormentain caftra Elecîoris couexerunt. Mar chio Albertus dum in medio terrorc fuga peramnem trepidus quærit, ab Ernefto Lunenburgo captus, dC ad Elelt;florê in caftra dudlus fuit.Sex cohortes öppido pre fidio relicîçrct équités ad extremS dimicationem,ubi fc tumultuariè collegfftènt, ad quatuor^ fermehoras pu* gnatu eftetjabieeftis armisin poteftatêuenerSt.Adigun tur iuramento, per fex menfes fe aduerfus Eletftorem ar ma non ftimpturos. Cætcrùm modico fanguine admo* du EleCiori ea uieftoria ftetit. Equités cas cohortes pa* Tantes, quas per ponte in fugaabiffe memoraufaftequu ti, trucidarunt.In oppido non minus mille hoftium cgfi. Sunt qui cçfoscaptos^ ad quingêtos équités prodant; clapfos partim ad Rege, partim ad Elecftorê Saxonem cumfignis militaribus perfugifte. Qui extra murosin tranihatando amnem occift,autiubmcrfi eranr, ad ccc foere.. Albertum Elecftor captiuS fecum Aldêburgum abdu(ftum,Gotaablegauit in cuftodiä: mifit^ certos in Bohemia, qui ré fcelicitcr ad Rochliciâ geftâ Bohemis in bellsSaxonieu intentis nunciarêt. Hçc per Saxoniâ ad iftum mods turn gerebantur. Cçfàr Vlmæcùm ad* hue eftet, eô menfe Martio Dux Vuirtebergenfis, ut in pacis legibus expreflum fuerat, adhuc inualidus ex po* dagra,uenit. Et quia pedibus infiftere nequibat, in Iclla contra Cæfarc confedit:id enim paccCçiaris coceflum fueratJbi per eos,quos à côfilqs adduxeraf,fupplex fibi codonari orauit^ôé obedieniê fe inreliquum pollicetur. Ad quç benigne Cçiar pauca refpondit, monuir^,ut in fide perfeueraret. Rclicfta Vlma Cæiàr Norlingâ, belli Saxonici caufa,quod iâardebat,pettjt.Literis enim alijs fuper alias Vlmâ allatis accepcrat,Ele(ftorem per Saxo niam profperè rem gerere,amp; Bohemos per literas SC le* gatos ad defetftionem pcrh'ccre,uulgum ad omnemau* y iij ram

174 de BELLO GERMÀNICO ram mobflcm, tum plcramœ nobüitatcm fuam faccret unnierfàm dem'œgentcin Regem excitare: omnia tu* multibus permikerc. loachimicam uallem argent!, au* ri 8C xtis dittffîmam fodinis,per Thumfernum teneri» Quibus rebus permotus Ca’far, maxime quôd Mau* ritio nihil relitflum effet extra DrefdamôC LipfiamrAl* bertum Marchionem, quem cummilleSCpccc equi* tibus ,[amp; fedecim cohortibus auxilio miferat, captum; Sandæum, Marignanum quoep, cum copfjs utruncp fuis cum illo coniunxerat, ut relatum efl. Cæfar ubi per Giengam Norlingam uenit,recepit fepodagra mul tO quàm antca infeftius, ut in metu ÔC folicitudine effet, ne ilia moram ôd dilationem ad bellum perficien* dum adferret. Spe citius tarnen breui ilia remifit, ac to* tus reftitutus fuit.Tum diutius non cuncflandum ibi ra* tus, primo quoep tempore exercitum ad Saxoniam ad* mouere conftituit. Inter hæcBrandeburgus Elector apud Cæfàrê Regem pro Lantgrauio baud fegniter egit de recociliatione. Eo ad ultimum rem perduxit, ut pads conditiones,quibus teneretur,fcriberentur,nec in qs quicquâ excipcretur.Leges ferme fuere hæ'Decreta Ordinum Impertj rata haberet. Liberorum alterum ob* fldemtraderet.Duccm Brunfuicenfem HenricG, eius^ filium,quos captos adhuc aiferuabat, nulla mora dimit* teret. Auxilio cqueftres copias aducrius Elerfforem Sa xonem, ÔC feederis focios, atep odo peditum cohortes Cæfari fubmitteret.Eas ipie per fèmeftrefuo aerc aleret, Præfensfuû delf ótö agnofeeret fupplcx;, eius^ ueniam Cefarê oraret, Illc has conditiones,quia nimis graues fuerunt uifæ, fufeip ere recufauittneqj in eas fine infigni dedecore difcederc fe poflereipodit. Acnifi mitigaren* tur,quamuis potius fortunam ad extrema humanoiuni ufque experiri malle. Atque tta infetSa pace,Lantgrautj res dubise in ancipitimanferunt. Moueratiam Cæfar ê Norlinga duabus legionibus ueteranorum militum Norimbergain,cuniex itinere literasad Ordines Mi* fiux

LIBER SEXTVS. nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;17^

fhiæ darct, Earum hæc erat fentcntia • Äcccpifle ic, Io* anncmEiedorem profcn'ptum, ebello Germanico re* wcrfum in Saxoniam, non folum amiïïa, quae Mauritio conceiïèrat, rccuperafTe : ucrumen'am oppida aliquot, amp;nbsp;arces,quae fub tutela fratris Fcrdinadi fuiflentjei ade* mifle in Bohemia. Quare ad eins conatus audaces,amp;rc bellionemretundendam,c Sucuiafe mouifle. Inid inte* reaipfi operam darent,utqua dudurus effet,tjslocis commeatu, pabulo,frumentoi alijscp rebus, quibusex* crcitus fuftêtaretur, accurate profpiceretur, 8Î humani* ter milites longo itinere faciendo laffos excipercnt. Su* perhaec obcdientesfe Mauritio,fpreta Saxonis fero* cia,præftarent. Se hoc bellum iufcepiffe, ut fraólis illius potentia opibus, ipfîs pax amp;nbsp;ocium uetus reftituerc* tun Ex eodem itinere literæ à Cæiaread concilium Pragenfe amp;nbsp;praefecflos uenerunt, quibus fignificauitj eonftituiffefe ferro amp;nbsp;incendio in Eletfforem Saxoncm animaduertere. Id folum ipfis curæ effet, ut ex eorum agris, quantum commeatus opus foret, ad exercitum alendum in caftra conueheretur. Intereaprimç nobi* litatis proceres, quos fuprimemorauimus iniuflu Re^ gis Pragam conueniffe, de fumma belli ita confuluc* rant,fires dubiæ ita poftularentjUtomninO arma iu* menda effent, iummac rerû Caljjar Pluggius ptæficere* tur. Erat hie inter Bohemiae nobiles facile primus, opi* bus amp;nbsp;clientelis potens, qui aliquando propter faCinus perpetratum agris aliquot multatus,ctih exilium aeffus, fed poftea à Rege ab exilio reuocatus fuerat. Rex earn re grauiter tulir, StT paulo pofl: Pricciâ cum exercitu(op* pidu Bohemiæ eft)Mauritio amp;nbsp;Augufto adfcitis,uenit, Bohemi hoftili armoru facie non folû perterrefaeffi, fed mdignati etiam, quodcu infefto exercitu in agrum Bo* hemicS irrupiffet Rex, per literas ab eo petiuerunt, ne exteras genres inregnum Bohemicum immitteret. No ■ uum exemplû,ô^periculi plenum ipeeffare ad motus, 8C.

• nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nouas;

de BELLO GERHANICO nouas res. SimulMifiu'ac Ducibus fcribunt, ut cBohc miafaceffaW, cxcrdtum fine damno ÔC populatione e regno dcducant:quodni faccrent extemplo, habituros eos infortunium. His Rex ita refpondit,ut uereri de* ûnerent:non fe Bohemiam ingrcflum cum cxercitu, u£ hoftilia infer at, fed Caefari fiatri aduenientife coniungc ret, Ad haec, ne Pragenfes in coquifitione militum fru ftra fumptus in bellum Saxonicum facerêt. Eletflorem retro fe,inintcriora prouinciæ fuæ reccpilîê. Saxo paulo ante legatiopesin Bohemiam mifcrat, quarum princeps erat Nicolaus Minquitius ad renouandum cum BohcmisfoeduSjSC amicitiS. Hie inter uias in gra* uemmorbumincidit,quononitafratflus fuit, quin per literas Pragenfes moneret,ut legatos adfe,fedfidos, de cernerent, cum quibus fecreto ea quæ in mandatis ha* beret,trafigeret. Bphemi nihil Minquitio,fed ad Min* quittf poftulata Duci Eleó:ori refponderiïtin hanc fer* inè fententiam’ Bohemos cupere quidem, id quod acquum effet, illi in renouado fœdere alias ilt;flo rem gra* tarn facere ; fed per motus praefentis temporis iam intc* grum haudquaquam effe, Mauritium cum fratre Au* gufto,Regeauthore, cum armatis.legionibus Bohe* miam ad uaftanda omnia incendio prædationibus intrafle-Quod quidem quorflim euafurum effet, non* dum poffe fan's peruidere. Proinde contendere ab eo, ne perinde id ferat,quafi fœdus renouare nûc, cum ma* ximeopus fit,grauarentur. Veterem amicitiam inte* gram,à fœdus illabefacfiatum foruari fo uelle.Id^ita ra turn foret,ac firmum, ac fi iam religiofe præfenti numi* ne renouatum efleta'd quod breui re ipfa præflarent, ut fidcs fiia non defi deraretur .Nunc arma in fe à Rege Mauritio moueri,ut fœdus déférant,ôd focia arma con* tra ipfum iungant.Orare itacp cum, ut fi Mauritius Bo* hemis bellum faciat, auxilio adeffet. Quod fi cfficcief, nullum inuicem futurum periculum tarn anceps,amp; tarn perplexum, quod proeius falute non fufdp erent. Re* gem

z

LIBER. S EX T VS. nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;177

gem cum copijs Pncaæcfre:undefamamfcrn',in Val* km loachimicam brcui moturum.Id fi faccret,fe confti-tuifle eo caftra admoucre,ubiportus tutiffimus rece* ptui eflet. Inter ifta monuerunt Morauos, ne Hifpa-nam, Italicâm ue Bohemi'cæfocietatiinter hos belli Sa* xonici tumultus pracoptatum irent. Petebat Cæiar,re* li(flaNorlinga,Norimbergam,cumduabuslegionibus: ad quas tertia, per Gualterum Sueuum confcripta, ac* cedebatCum hisHiipanas cohortes, amp;Neapolitano$ équités côiunxerat. Praeter mille cataphrados à PrulTo ÔC loanne Brandeburgcnfi acceptes, fexcentos leuis ar maturac coduxerat. Præmiflus fuerat Norimbergâ Albanus, qui circa urbê, ÔC intra muros, per manfionarios defignatores hôfpitia,in quat aduentantes copiac diftri-buerêtur,dcfignaret.Marignaniocfio cohortes permati fiones urbanas prçfidtj loco diftributæ funt. Cçfarpau lo póft cum eo roborc, quodad corporis euftodiam ex Omni numero delegerat, Norimbergâ uenit: amp;nbsp;ciuiunt ferme omnium,in primis ienatorum,gratulatione excc-ptusfuit. Qiiinque diebus militibus,ab itinere molefto defatigatis,adrcficienda corpora, animos concefib: Norimbergâ Cçlar reliefta, Aegram contendit. Aegra BohemiÇjfed extra fàltus,ad amnem Acgrum,qui in Al bim influit,quà iter in Saxoniam ÔC Albim uergit,oppi-dum eft, ditionis Ferdinandi. Hue ad r // Idus April» ad coueniendum,diem Régi Sgt;C Mauritio, fimul ut corn meatum conueherent, apparatum omnem belli com portarêt, edixerat. Erât Bohemi,præcipuè Pragenfes, toto regno in armis: à quibus ut difeederent, Rex fiepe per literas amp;legationes iufî'erat. Refpôfum ab his fuit, arma fe fumpfinè iufta,non ad inferendum,fed ad prohi bendu ab agris fuis uim,eo abfente. Petere ab eo, ut Cæ ßremmoneret,neElelt;ftoriSaxc)nibellüfaceret:fcd negotium,propter quod id motum efret,difceptandum in concilium mitteret :id quod è dignitate Maieftatislm-peratoriç uideretur,Conuentui diem,ex promiftb indi-z cendum,

173 DE BELLO GERMA NICO eendum,pctere. Interim Drcflb Fcrdinandus, Mauri dus Friburgo ad indikflG diem feruandum profe(fli,pra£ ter Lçtmiriciâjper Bohemiâ,Saxonia ad dcxtrâ relida, V copendiô Acgrâ contenduntlntratis Iÿluis,quibus Bo hemiae regnu coronæinmodû ferme cingitur,ofFend€-* runt tranutû arborum fuccifarum paffim ftragc inter* ,clufmn,Fa(flum id creditum fuit iufui CafparisPluggrj,' quiingentemrufticorfîmultitudinem ad bellum cond tauerat.Rex ubi diu fruftra dijfijciendis arboribus,cuni trunds extantibus,uirgultis^perplexis lucffatus fuit: Bohetnorum, qui ingentem arborû uim pro munimcn to coaccruarant, amp;nbsp;itinera infederantjiniuria repulfus, pei inuia montiuin,ôi^ fÿluarum anffaêluslongos,erro* resqi iter auertere coaëlus fuit. Caefar cognito iter Aegi'Â fratri à ruftids per impeditos ialtus interclufum, expeditis opus effe, qui iniuriam propulfarêt:Hifpa* norû cohorte« aliquot mittere conftituit, qui cum cura ttineia pexfaltuin peruagarêtur, amp;nbsp;Regem in pacatum •lt; deducerêtSed poftquâaccepit,eum auxilio procerum quorundâ,quiin fide erât, demôftratis auijs itineribus, • extra impeditos faltus euafi(re,nuUa auxilia mißt, 6C ca* ftra adtertiû ab Accra miliare mouit : in quae Rex cum MauririOjôf IoâneBrandcburgo,cum fuis copqs uenc* runt. Ex his caftris Cçfarruriîis adOrdines Bohemip, in eandem fententiâ,qua fuperiori menfe, literas dédit: Præbcrent comeatum adbellû,quodSaxoni, nonipfis parabatur. Suppcditato frumento, amp;nbsp;dbarijs, domos , quiftp fuas ab armis difccderêt.Qyod ni fâccrent,uidex rent,ut à fe amp;nbsp;fratre earebellio acciperet.Quod ad reli* gionc attineret,nihil efle quôd follidtarêtur. Hocbello nulli fc neep Principû neqj ciuitatS propter religionctn jamp;nfic infcftum. Literis his ledlis, tantû abfuit ut arma depofuerint, utmulto magis eîiam animis obftinarinr» Extcmplô Pragêfes totaBohemia Ordines trépide ad arma concirant:nunc demû tempus efTcjit patriâ corn-munêvji ôt armis uindicent.ac tueantur, Rex ôt ipfe in , nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;hoç

tIBER EX T VS.

hocmotu tjfdem propè,quibus Cæfar, ncrbis Ordine» «nonet,ut tumultuari defiftât:alioqui futurG,ut ratio ini retor, qua facinorofum ineœptuin contra Cæraiein 8C fefrangerctur. Maiora fua utnufcp in ipfam gentein effè mérita,quani ut eamolirentur.Qiiod autem de conuer» tu habendo obtenderenf,dc eo uelleftatucre j quod ex regni ufii cflct futurö. Saxo Cæfaris ac Regis copijs, quae tribus ab Acgra miliaribus caftra locaucrant, nihil pertcrritus, Friburgum Miihiæ oppidum, atq? inde ad Albim progrcflus, Mifcnum, dimiffb Mauririano fine fraude prçfidio,fine clade Cf pit^ Quod ubi Pragâ nun ciat«fuit,dele(5iiftatim alias literas adOrdinespei Bo^ hernia dederunt,quibus orar3t,ut foederis cum Ele(f}o' re toties itfli memorcs^ro fideli amico acfocio facer êt, quod Temper promififlent: id àquibuldâuiolatum elle. Quare ne id in poftcrS admitteretur amplius,fed ut Ele dîorfocijs ipforû armis adiutus potentior aduerfus ho^ ftcs fiios elRt. Simul amp;nbsp;ad Rege fcribirnt,nc grauiter accipiat,ie in armis efleißeri id neccffitudinis iure. Orante eum duas ob cauiîàs,ne Saxoni bellö faciat:tuni prompter firmatâ iam oliminter ipfos fidê foederis : tu quod file caulîæ fiiae cognitionemfemperad concilium reie^ cerit. Rexillicö loSncmcpifcopumOlmucenfcmS^ alios nônüllos e cofilio legatos Pragâ mittit, per quos, cur minus die conaentui ad xiiij Cal. Maias inditflu ferm-iiaifet, excuiat.Impcratiuxta‘, utfoedus cS hofte comugt; . ni idum,irrit5 habeant.Si libera comitiahaberi poftula rent,difcederêt ab armis. Et li huic edidio no parerent, faóturS fc,quod è maieftate regia uiderct. Sin arma de-ponerentjpermifit nihil legatis, fed ad fe omnia referrc tuffit. Inde ad Aegrâ Cçfar difccffuruSjOmnê exercitû, amp;nbsp;dynaftar« auxilia itarecenfuit, ut grauis armaturæ e-quites Rex fexcentos inftruôos adduceret.Quidâ du-centos addunt. Mauritius mille,Brandeburgenfis qua-di ingentos armauerat. Huflâri præterea mille Regem (equcbantur,Ôlt;pçdit« cohortes dccem. Nam'reliquas

Z ij copias

16 o de BELLO GER H ANICO

copias partim in Bohemia dimiferat, partim Aegr« pratfidio reliqucrat. Mauritius,eius^frater Augufius, dccem peditum cohortes, reliquis JLipfiac amp;nbsp;Zuicauiac in praefidio difpofitis, conferebant. Saxo in armis ha* bebat t^in peditum mercenariorummillia,actotidem ferme Saxonum,ac tria millia equitum. Reliquas copi* as equeftrespedeftrcscjp Gulielmus Thumfemus fccö abduxerat. Lxercitum profedlo florentem, numero öd roborc militum hoftibus parem propè: nifi difparcm fortunam Deus dedifTet ei, undc ius öd acquü belli ftare uidebatur. Cæiàr Aegiæ fcrtjs Pafchalibus folenni ritu perpetratis, caftramouit: ac Albano cum parte equita* tus, öd omnibus copijs pedeftribus Mifenum, ubi Ele* dlor adhuc caftra habebat pracmilTo, x die ipfe per fal* tus difHcileSjöd altas paludes eodem peruenit : ödx Cal. Maias haud procul aboppidocaftracommuniuitjre* ceptis in innere oppidis öd caftellis, quse Saxonicis prç fidifs firmatafuerant., Saxo accepto Gæfaris aduentu, omnes copias Albira^ufto ponte quo amnemiunxerat^ raptim traduxit,: öd ad Mulbergum,haud procul a ripa, locoaperto ad dimicandum confedit. Interim Cæfar, priufquam ad Albimuenirct, cohortes aliquot Saxo* nicasfudityôdfignis militaribus aliquot captis, milites fine fraude in pacatum abirc permint, Abcrat à Mifeno trianonamplius pafluum millia, ubi cum militem dici unius itinere laflum,paululum quiefcerc uixdumiufr ' fiHètjà Mauritio nuncius uenif,Thumfernum baud pro cul à caftris ( utin bello multa inania feruntur ) cu ma* gnis copijs confedifle. Ad primum nuncium nonnihil trepidatu fuit : è Caeiàris tarnen confilio, qui iæpè antea rumores id genus uanos expertus fuerat, ducenti Hufr fari, öd par leuis armaturac equitum numerus explora tu mittuntur co ,jibi hoftem infedifle allatum fuerat, öd in diuerla circumqua^ lOca. Reuerfi eodem die, nullum ufquam hoftem confpedlum renunciarunt : fed ex ca* ßliuis .in'iitinereexceptis, Eledorcm transfiftc Älbim

accepifle,,

L I B E R s B X T V s. nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;19t

acccpifle, ô^adMuIbergum contra Mifcnum metanê» Cæfaroccupandum ratus fuit, antequam Vuittenherx gam,dïtïonis Saxonicæ caput,no folumlo ci natura,fed præfidijsmunitam, peter et. Die uno militibus ad eu* randa corpora conccflo,omncs copias in ulteriorem ri* pain,fcaphis pontis in modum inftratis, celeriter tranP portare conftituit. Ifta uoluentifuperuenit alius,fed ua nusrurium rumor, Eledlorem retro Vuittembergam abt)fTc» Paulo poft ab Hiipanis nunciatum explorato* tibus fuit,eum ad Mulbergum,tribus minus milliaribus ab Albi adhuc federe cû ijs coptjs, quas paulo anteme* moraui. Sunt, qui nbsp;nbsp;milliaueteranorummilitumcum

tantum in armis habuifle tradunt. Difpofuerat circa ri pam pafsim iupra infracp Albim, equitü pcditumc^ fta* tiones, cum operibus, quibus hoftes tranfitu prohibe-» rentur. Albanu ad fe uenire iuisit Caeiar,ei^ fuum con filiS aperit ; quodfinc ancipitiulla deliberatione c2 Sa* xone dpccrncre ftaret. exercitSautpotonib.aut ponte fatfto, autlintribustraducere uclle: aut fi id fieri no pof-iet,quærendis uadis tranihatandum efte amnem.Impe* dimentaucro, amp;nbsp;opera alia, fcaphis ratibus^ lundis tratjeienda. Contra cenfuit Albanus, alq^nonnulli, quos anceps diftrimen agitabat.Flumen latum efte, iu* xtacp profundum, ac citato agmine, uorticofisqj fludi* bus,nantes tranftierfis in hoftem rapi,qui ripam infede* rant,amp;impellipofte. Paucosnatandiperitos, reliquos ui uorticofi amnis hauftum iri: ni periculo arte occurre* retur. Perftitit Cæfar in ftntentia, ac præmiisis omni* bus machinis foie fub terra demerib , circa tertiam no* dis uigiliam Hiipanum equitatum fubfequi iufsit. Ipfe cum Gerrnanorum equitum, peditum^p roborc ftatim r 11 / Cal. Maij, paulo ante lucem caftris relidis, ad Al* bim contendit. Eo die, ac pridie,fequenticp, att^ eodê quo CÛ hofte paulo poft pugnam cófcruit,ibl folito ob* fcurior,triftiorcp uifus per Germania SC Gallias, terrorê ipedantibus fecit, Cjiar futurg pugnç euêtusnefcius, Z iij, queftus

181 DE BELLO GERMANTCO

queftrs tum fer tur,fempcr fe nebulg denfitatc i'nfcftarf, quodes fibi cum hofte pugnandum fit. Sub odauâ ho* ram matudnam JVfifenû poftquâucrut, ferenS cœlû di* fcüffà nebula holles in aduerfa ripa, qui traieclurum ibl Cçfaremin aldoribus crepidinibus opericbantur,detc* xit. Sipontemreficereibi aggrefiusfuifict, mifsilium grandineopusimpedire potuiflent. Sin fcaphis, lintri* bus, autratib. coniundlisinripaminuadcretentaflenr, perexiguo momêto arceri poterât, ac crepidines tueri. Equités circa Mifenum in acie continuit, uetuitep prius quatn iufsi client,ab cquis defcêdere, caftris prope ripa pofitis. Miferat Albanum proxima qua:que ripæloca cxploratö : quem ipfe euelligiô ftatim cû Rege, amp;nbsp;mo* dico equitatu fequitur, ut pratfentes amp;nbsp;ipfi quoque fin* gula perluflrarent. Ybi accepit ulteriorem ripa pafsim ab hoftibus infeflam, non uilum fuit tens ere cófilium e* xequi. Proximos illico flumini accolasundi^ue adle conuocat. Abhisdidicit, ubi amnis maximeuadofus «ITet, minus uorrice citato,ut tranfiri, aut tranlhatari polîêt, flucret. Inde cû Rege amp;nbsp;Maurino in proximam domumrullicam cibirapdm capiendi caufla diuertit. Hine longiusprogreflb Albanusoccurrit, quifibiua* dofiimlocum à quodärullico,cuihollesfuperioribus diebus damnS dcderant,cum fide monllratû retulit. Et paulo indelongius profeólis,rurfumSaxones cum tor* mends dilpofidsin llationibus palfim colpedli-Etfi ua* dû iam rcpertü,5C omnia ad tranfeundü,tranlnatandS^ comparata forent, terrebatur Cæfar ,quod multis locis bolles équités peditcs^ frequêtcs ripam occupallènt» Agger adhæc muriin modum excitatus, poné quem tuti extra telorumiadusflabant. Super hæc,pontcm exratibus amp;nbsp;lintribus fabricatum , quo facilius aquae innare,ô(f oncra fecundo fluminc deuehenda capere po tuilfeqtrifariam diuullcrant,Rurfum diuerfa Cælâri om nia : ripa humilis, cuius proxima ufs amnis non folum inundabat, fed etiam abluebat,Prgterea,uuda ÔC aperta omnia^

EIBER SEXTVS. nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;iSj

cmnia,praeter rara arbufla,quibns nonnihil protegeren tur, ftabant expofita. Parte ea quauado tranfitus erat, flumen trecentorum pedümlatitudineerat,indtatum ' te impetuöfum quidem ,,fed minus uoró'cofum, quam ubi pracceps alto alueo rapitur, Nee occulte traijci po* terat,neq} circumducï agmen.Itatp in ancipiti délibéra* done induftria opus erat. Mille Hifpanos inter arbu* fta tormentarios locat Cæfar, undemiffilibus trans flu* men in aduerfos grandinarent:ratus ita holles ripam dc fèrturos S)C lubmoueri polTe. Vbi illi uicifRm eiaculati eflènt, Hifpani cum periculo ad amnera ruerent: Saxo* nes nimbo globorum perturbât!,in fcaphas fe præcipi* tes dederûqquibus fecundo agminefluminis defeuen* tur.Qiiod confpicatt Hilpani,exarbuftis comunïter ad ripam aduolant,filt; in flumen précipites a(fli,humcris-fo lum amp;nbsp;brachifs è fiimma aqua extâtibuSjglobonim taniî elFulb imbre eos qui in fcaphas fe coniccerant, amp;nbsp;alios qui in ripa adhuc lîabât, terruerunt, ut efeaphis rurlum in fubielt;51um flumé alt;fli,ægrè in ripam euaderent,amp; in*-de eos anceps terror in fugam tantum non daret. Ger* tatum cft tarnen utrin^ magna ui miflilium, ètanto in*-teruallo.Nec à fuis ablcedebat Cæfar in ancipiti rc. Is ubi fenfit holles fegnius urgere, mille alios fuccenturia* tos fuis defatigatis fubmifit.Tum Saxones fcaphas par* tim omittunr, partim iniecfl:a flamma urunt,amp; iugæ con filium capiunt. Nonnulli pronos fe in fcaphas deuol* uebant, quo tuti à miflîlibus latérent. InteriHa pon* tem fecerat Cæfir nô magnæ molis, quem adripâappli cari iuflît. Hifpani confpedla Saxonu fuga,frequ«ites flumen, gladios ore, quo Iblo c fumma aquæ fuperh'cie extabât,tenctes morficus,tranfnatât:ctnauigia ui flumi nis delabentia, quæ à pontis parte reli(fl:a Saxones auul ferâqabducût. Tu demum Hifpani confertim ripâ ulte* • riorê inuaduqSC palates toto campo fequûtur, amp;nbsp;ad ue* litandum, prouocant, donecreliquus exercitus partim lt;

184 nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;BELLO GERMANICO

ponte, qui ê Saxonia Caefan's^ fcaphis fadus fuerat, retinaculis conexusftabatimniobâis,partiniuado tràh fiflet. Elcdor intérim hoftium,quos tranfîtu prohibe ri pofle crediderat,feeurus, iàcrac concioni in caftris ua* cabatlsubi per nuncium trépidé allatum, Caefarem Al* bim trâfgrefTum acccpit,cxtemplô fignum ad colligen* da uafa dari iuffit, ôi. Vuittembergam præmiffîs impedi métis cum omnibus copijs celeriter maturauit, ibi cum ■Cæiàre defummarei dimicaturus. Reltquerat Cæfar caftris præfidio è fingulis Icgiombus ternas cohortes .Germanorum,ÔC équités quingentos grauis armaturar, in euentum pugnacjSquitatus rufticum dueem fecutus, uado amnemfupcrauit.Pedes ponte tranfportatus fuit, Dueem rufticû Cæfar centum coronatis aureiSjôlt; duo* bus equisdonatum,dimißt.

L^MBE RT I hort EN SU MO N T^ fortij Hißorici de bello Germanico

Liber T IL

N tranfîtu Albis Cæfar ita partitus fucratco* r® P**® equèftres ut Huftâri Lanoius cum le* uis armaturç turmis,fingulos tormêtarios pe* dites in tergo uehentibus præcederent:uthi defultoria leuitatein ripa ftatim deiedi pro equitatir, dum P édites ponte amnem tranfirent,ftarent,hoftcm^ paulatim retro cedentê laceiïerent,carpcrentœ. Proxi me hos Albanus cum equitatu Neapolitano, a Mauri* tianis turmisfequebatur. PoftremumagmenCçiaramp;î Rex cum Gerraanis cquitibus claufit. Nihil cundan* dum ratus Cæfar,ccleritate hoftem ad Mulbergum, uel ad Gotam’ oppreflurum fe credebat. Equitatum om* nem bifariam hicraptim diuifit : in priori acie équités le uisarmaturæ quadringentos Antonio Toletano ,La* noio, ôi Baptiftæ Spinello tribuit : Mauritio Kifpanos fclopeta*

liber Ï E P T I M V s.

fclopctarios centum, duccntos^ leuis armaturae Çjcf-4nanos, ôi^ hadatos fexcentos. trontem Caftronilaru/ eu duccntis St'atginri grauis armatmg Ncapolitaniste* gcbatjnaltera acte Cç(âr,quf taduo agmina diuiÇaprQ A:cdebat,erat:ïpfc in uno.çûf quadn'ngentis cataphradi? Germants, amp;ccc hippofclopifttscurabat:tnaltero,cû totidem ac c c. Rex eu duobus filqs, ÔC Filiberto Allox bro^SDuce,uerfabatur. Potuiflet §axq, tantiscopijs fuifß par, ÔCinfpê uidloria: »de cogreffiis fuiiTe, fi «nv uerfum exercitum dilperftrm in unü contrahere potuiflt; fet. Dimiferatpaulô anteÇælàfis aduentum^îulielmu Thumlernum : muniuerat præfidîjs Mulbergu, Gotha, aliaqj oppida, ne nuda auxilijs opprimerentur:firmarac Vuittembergam cohortibus. Sed in re fubita, inexpe-dlatacgjOmnes undiqj copias raptim cotrahere non da-' batur. Accçdebatfecuratranfitusmens, quôd Albim tam facile exuperabilemhaudquaquam crediderat. Cæ terùm in banc pugnam futuram nô iblû Germania, ied Gallia etiâ,amp;^Italia,animos intenderanf. Cæiàr Albanu afTequutuSjCû eo copias, quas lex machinæ campeftres antecedebant, coiunxtt. Simulatqj hoftem Miulbergo difeefsifTe nunciatum eft, ad faltum Lochanum j trtbtrs ab Albi miliaribus, ubi eum tenere accepera,t, propere contendit quadrato agmine. Et quo liberior,longipr^ in pianos campos eflet profpelt;?f us, quem puluis equo^ rum antecedentium pedibus in nubis modum excita* tusadimebat, obliquius altquanto agmenindextrafn uergereôdinccdereiufsit. Saxo præcedensagmcnex interuallo confpicatus, fuos in aciem cogit: ei occurfu* rus, priuiquam Cæfar, quem adAlbim,autTorgam confedilTeputabat, fuisadefleL Vuolfangus Crucius, flatiuorum Ducis præfedus, qui Cæiaris artes inin* ftruendis aciebusnouerat,eummonuit, utretto paulu* lum è media acte concederct: QC longius pf ofpeôuni, trans prias agmen, qtiodpoflet, mittetet. Inde Dux alterum, quod Cîcfar çum Rege oblique trahebat, A quot;nbsp;agmen,

18 nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;DE BELtO GERMANICO

agmcn, prætcrIpcm ubf nfdilTet, ceknter in adem ft* ’dtjtuheamnunc necdlttatem addudus,utaut foge* iet,autpraclio contenderet, Itaqucdimicandi moran» 'nullam facerc uoluit ried uinccrc, aut uind, utcunquc pugnæ alea cadcrct. Sed cùni extrema humanonim cauiumapud fercputarct, area fÿluamadem inftruc* re utfum feit: ut in ea in aduerfa Fortuna ab dit us, alt; pcdcftrium copiarum Fubfidiotutus,nG(flc infequcn* ti Vuittembcrgam reccptum haberet,ibi fortunam pe* liditaturus. Trepidus iubita re,peditatum ante iyluam confiftere feflît. Erat hacc mulhs paflim paludibus, itinerû anguftrjs anfrac^Fuofis difficilis, peditibus com* modior quam-cquitibus. Inde in leuioris armaturae Hi ijianos Irippofclopiftas prætcr fyluam palantes,pcdi* tes tormenn's manuarrjs armatos, à quibus glandulis c* minus urgebantur, immifit. G^iar iuorS animosjob* cquitans turmas, pauds hortando monendo^ confir* mauit:utfemper pctfîora impauida habuiflent,ita nunc uirtutis priftinac recordarcntur. Eundemeflê hoftem, cuius uim ad Ingolftadium iedcndo, ubi innumerabi* les copias cum collega fugttiuO'habuiflet,fortirerrFu* ftinuerant: quern femper cedentem retro, reftitantem, ac detrediantem pugnam fcquendo, tandem ad pug-næneceflîtatem traxiflent. Nunc cum uidcret confer* ta fe prope manuin praclium rapi,fykiam Feris com* munem latebram ad fogam quacrere. Vnum diem,imo horam unam, omnium laborum finem Fadurum. Vi* lis cquisœ Fe Fuperiores : quare hoftem ipem uidloriae, quam ipli in manu haberent,abijcere. Diria pracmia huius milifiaceo die omnesreportaturos. Ad hacc,in hoftico pugnantibus ipFis, Fugacuiam Albimatergo interdurilfejUtFortiter uincendum dfet,aut occumben dum. In hancfententiam inter obequitandum admi* litesamp;ordinum dudores paucaloquutus, proccderc agmen iuffit. Albanus, cum Neopolitanis grauis ar* ««laturîe equitibws,pgt;rimus inhoftes in«cdiis,€orum adenii

tlBER SEPTI MV S. nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;137

adem ôerrupit. • Mauritius ab altcro corflu cum hippo fcJopiftarum tumii'sfequutus,modice Saxonumordi* ncs turbauit.Hunc haftatorumuis, hinnitu equoruna terribili QC tubarutn clangorc fublato, tergo haercns cxi-cepitrDumhiinfefteaduerfis frontibus concurrunt, 4 dextro cornu uno tenore équités in Saxonum finiftram aciem tanta ferociapcr pracceps inferuntur,utalæ re-dutflg denfitate amp;nbsp;impetu Cgiarianorum uix femel atm tterum in prælium rcucrtcrentur: nec cominus diumaL« leis equeftribüs,utuirum uir galeis complexus equis detralieretjpugnaretur, Prçlium equeftre ftatim equi* tum peditum^ certamenexcepit. Hoc primo pari uir^ tute,animiscp gerebatiir. Frontem agminis duo utrinc]^ cornua miflilibus ftrenue aliquandiu tutabantur, gran-dine globorum équités inuehentes fundendo, arcen-do^. Vbi infcftius illi inftarcnt, altj receptum fuga in propinquam iyluam habebant,indeccrtis iadibus equi tum infequentium ftragem facere. Suftinuerunt diu pcdites Caefarianorum impetum. Per ocflo ferme ho-ras uario euentu extracfla pugna fuit. Huflàri équités leuis armaturac ad ultimum effufi, dcxtralacua que in obliquum agmen inuaferunt, ea^ agilitate inter-tupcrunt, ut exiguo admodum momento uertendo reuertendocp ordines turbarint. Arfit inde cædés in-gens; amp;nbsp;quo fuga Saxonum in iyluam præcipitantios erat, hoc infeftius in fugam ruentium , palantiumcp toto paffim æquore ueftigijs haerebant Huflari. Foe-da pafTim cacdes turn fiebat: amp;nbsp;tragicam rcrum facieoi augebat confufus diflonus^ clamor cadentium,cçden-tium^: ÔC fremitus, foni^, quos faltus repercufli campi reddebât. Alq in fyluam femiermes, aut magna parsfaa crj,inermescprobora complexi,dum iôfus euitât, inter-ficiuntur.Pluresalq fuperalio« præcipitcs adi,equo-rùmpedibiTs proteruntur.Tanta ftrageiumcntorum ac tclorû omnis generis circa faitum tota planirie Si eada-À 4 uerura

tS8 DE BELLO ger I^Ä NICO öemm cinnulatonim omnia obrutafucrc, ut equcs ad pcrfeqncndû fugainiÿluam delatos, ipfo tumuîtupaf' fimimpedirctuf. Ad cçct^,nolt;flis beneficio fuga Vuit tcmbcrgam ablati fe cotùletè. Çapitur Ern^fthus Brun ‘ fùicenfisjPhilippi filius. Elcéloris filius natu maximus prælio acceptis aliquot uulnerib. fefe fubduccns, hofte, à quo acceperat uulnera,traic(flo, Gotham cuafitEqui tes per agros fugientes inicquuti,magnam pracdam eçgt; perunt. TormcntaqUindccim,àDucctpraelio,iam in* elinanteuidldria, ptçmiflà,ïnïtfnereintercipiünt. Elc* lt;flor uicpad ultimum pûgnæ euentum in pratliô mora* tus,media cæde dilapfus, cùm nihil fpei iuperefler,amp; ad extremum periculi uentum eflèt, cum paucis per faltusi auia amp;nbsp;dcuia fugit. Albanus cum parte cataphradlo* rùm leuis armaturæ, per iàltum fugientes inièquirur. Çæiàrparta’uidtoria,cumRege,reuocatis equitibus,’ ^ui tanquam in rebus pacatis fecuri uagabântur, ad faU turn progreiTuSjibi conftitit,ut fi Albanus cum fuö equi tatu incautus in locum infidiarum incidtflèt, ad fe rece* ptum haberet. Albanus infcquendis hoftibus defati* gatus,ad Caffarcm,à quo alacri animo cxceptus fuiqre* uertitur. ModicO temporis interuallo pôft, duo cata*^ phraclli Hiipani,quatuor Itali, Hifpani leuis- àrmatu* ræ, atcp unus Huîlàrus cum alio Hiijïario, qui palantes longius perfaltum perfequutifuerâthoftem,lætumlpc dlaculum Regt amp;nbsp;Mauritio præbituri,Eledorem cagt; ptum,armatum, equo infidentem, ac uulnere, quod ingt; ter pugnandum læua gêna acceperat, deformatum j ad Cæfarem adducunt. Saxolmmodica corporfs mole grauiSjCÙm chirothecis detradlis ab equo neqüicquam defcendere conaretur, fiti prope in fuga acpugna ene* dluSjfiC laffitudine fra(fîus,manerein equo à Cçfareiuf* fus fiiit. IbiSaxo nudato ucrtice: Ego me, clementilK Ca’far,in hac mca fortuna c^tiuum fibi dedo. Ad ea Cæfar : Nunc me clementiflimum Cæfarem appellas^ Nuperhaudquaquamita(nam Carolum à Gandauo,

LIBER SEPT IM y S.

quifefàlfôImpcratorem fchberct/Heflus Saxo dice* te folitï fucrant.) nunc in earn, quam meritus es, form» nam incidiûùôif fitroris mi exitum, diu quæfîmm,inue» nïftiAd quæSabco quafi conüernatus^jaulifpcrfub* ticuit. Mox cum.gemitUjObtutuin terram defixo: Oro^ inquit,Caciàrclemêtifltme,ûteameformnàferiies,quîC Principe uiro digna eftsTum CçfanNunc tibi fum Cæ* färffed ut te digiium eft,cxdpiam. Ferdinandus, cuius animurecordatioBohemiciioederis exulcerabat, pau» 1Ó acerbius cum increpuit : quod liberos fuoSyre» gno eijceic, SZomnibus fortunïs exuere cônatus effet: toram^ Bohemiam ad arma aduerfus fe^concitaflet. St pratlio ipfe uicifTct, uniiierfam gentê defeefluram fuiflè» Albano imperatum à Cçfare eujut Eletflorem amp;nbsp;Erne* ftum Brunfüicenfèm ad Albim in caftra euftodiendos dcduccrct. Ab Albano id negorij Alfonfo ViuiHiipa no demandacum fuit Mauritius inhacpugna,dum incircumfpeôehoftcs fugientes cædit, amp;nbsp;perfequitur, fclopo pene latcri admoto traiedlus fuiuSed caluSjCÙm ignem filex non redderet, cum magis quàm quicquam aiiud feruauit. Amplius duo milita peditum hoitium cæfafunteo præliotac nifinox fuperuentens pugnam diremiiïetjmaior dades in faltu, ac campo, in quo dimt* cabatur^accepta fuiiîèt. Equités paulô minus quingen ti ceciderc.Signa militaria x f'ii.ix equeftria, Suinter ea ElecQoris ucxillum,ad Cæiârê relata lunt. Ex Cacfària nis quinquaginta équités, aut paulo plures eeciderunt» Poftrtdte cùm eques à quiete refeélus, omnia diligen* tius circà exploratum mitteretur, tormenta fex reperta, êé magnam impedimentorumuim in caftra retulerunt. Incidit'hæc dades tn Otftauum Cal. Matas.. Poftquam Eleeftorem captum fié in caftra adduci nunciamm fuit, omnts mill taris turbauelut adfpetftaculumrriumphief* fufa conuêntt.lbi magnitudinêuidîoriæ quantuû quifep poterataugéndo,forrunam,uirtutemjfüdicitatemq5 Cç iaris uchebant, Hunceflèunum Ducemtota Germa*

A iij nia poft

♦ 90 DE' BÊ L L 0 G E R M A N’T C 0 nia poft Reges potentidimum : anus maiores alij 'poft alios fummum 'Imperii aptccmtcnutflcnucuxus pater, càtn feptemuirorü omnium (ufiragrjs Imperium ei de* htum fuillèt, eonftanter reculàrat. Huius focietatem SC amidtiam Boàemos Regiæ practuliflc.Tantas eius efte öpeSjtantas^ habuiffe copias,utMaHfttiû MifhiarDu* cem omni prouincia, duobus oppidis cxccptis, eó re* degifletjUt exulantis in modum apud Regem Ferdinan dum inlatebrisfeeontincret. Aufumcum cum Cacia* re, Rege 5C Maurftio, Iblum prælio dccertare. His,0^ fimilibus militS fubmiflis (erm onibus celebratus Dux, in cuftodiam abdudus fuit. Biduum eo loco,ubi pu* gnatum fuitjCaefar ftatiua habuit, Inde prima luce Tor* gam proceffit : qua in fidem accepta, Vuittembergam arcem, Si caput ditionis, cum omnibus coptfs, ut earn quotp in poteftate redigeret,perrexit. Inter uias nun* ciatur,Gulielmum Thumiernum cum tjs coptjs quasia Bohemiam nuper abduxerat jnoufs equitu peditum^ auxiltjsau{ftS,ad xx.f^ cohortesèfœdercàregniillius coniuratis proraiflaSjin Saxoniam iter maturate. Ex* templo Cæfar reliquas copias Albim traduci, ac refra* lt;ftoponte,baud proculà Vuittemberga, locis fylue* ftribus caftra communire iuffit. Hane Cæfar, ab ea pat te ubianguftior erat, oppugnarc conftituit. Ad quam rem Mauritius C'Dreflbmagnam uimmuralium ope* rum fe conueefturum, Caeûri polh'eebatur, Si foflbrum quindecim millia. quorum illud quidem.prxftitit jhoc uero, trecentis ægrc contrats, effetftum dare non po* tuit. Tamacladis Saxonica:, Si capti Duels in Bohe* miamperlau,confœderatis proecribus magnum ter* roremfecit:ac ftatim legatroncs luppliccs ad Regem -Ferdinandum oratum mittunt,ptapud Cælârem pro Elelt;^ore,nc quidinclementius in eum ftatuerec,depre* carerur.Sunt qui id ante pugnamfaclmn credant: Si poftquam eum magno præliouicftum °i captumacee* ptllcntjContendifle à Rege, ui omms inHongariS con* tra

LIBER SEPTIMVS. nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;1^1

fra Tur cam cxercitus ducerctur^Rumores indies feni^ illam crebras irrupuoncs integnum eius faccrc», Qgodfi faceretjforci ut altj Rcgcs quoqucadbeUum (olt;ia arma commumtcr lungerent. Tertio quam ad Vuittembergam caftraadmouitdic, CatfarEIe(?iorcm capitis damnat» Quod ubidamnato ßgriificatum fort, nulls abieefb pauidi^ animi, aut trepidationis fignum dedit.Solum id, inquit, nunquam cxiftimaffem fore, ut Catfar tarn inclemcntcr mccum ageretld interim ab eo *• precor, utmihi renunciet, numeaftetfententia,utdc uxoris acUberorum rebus ÔC bonis teftamento diQjo* nere mihi liceat loachimus Ekeffor Brandeburgen-fis ad primam acceptai cladis famam,indc latæ fentêtiæ, excitus,propere ad Caciàran nulla mora in caftra accur rit, Ibipoft gratulationemuic?foriac,multab6nigniter pro Saxone dcprecatus foit.Qiîi licet grauia,ut in fe fta tuerentur, meritus eflet, nc tame extrema humanoruin in eum pericqucretur. Vide,inquit, Cæiàr, fifecusfece* riSjUr fads ab Impcrtj Ordinibus accipietur. Quantum odt) immortalis tibi, tuisomnibus, ac pofteritati confia bis.Si me cofultore(nam quidalij confulànt,gentisfuac more,nihil ad me)uti uelis,moderare utdoriâ,eaœ ute* re ut tc dignS eft.Parum eft, quod hoftes tuos bello fogt; peraurcis, nifi teipfom uincas: qua re nihil fortius, nihil pracclarius,autmaieftatelmperijdigmus. Alcerius ui-doriaclaus bonaex parte ad milites, quorum opera in bello ufos es^ pertinet: huiusucrofummagloria, iram uincere, hoftemcp dementia foperare, propriè tua eft* Qiiod fi Germania in fide cotinere ucli-s,leuitate,haudgt; quaquam crudditatc opus eft.Cogita Cgfatj huius gia-sores paternum tuum re^O olim fumma cum laude gu bcrnaire,magna bella gcnifTe'. patris huius beneficio ad fommum Imperium te ex Hifpantjs euocatûicùm ipfe foffragijs omnium defignatus,illudfufcipere reculàfl'et» Ad preces Brandeburgenfis accedebat^quod eadem à Gulielmo Dace Cliuenfi, Ferdinandigenero, cuius few tore mSaxo nup tarn habebat,f^’pc antea têtata foifient,.

“ nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;Horufli*

• lt;92. DE BELLO GERMANICO

Homm dcprccariónilSus uiclo C3eGre,damnatio iHa atrox fnirigatafiiit. Leges inde pacis, oblirerata priori fentenria,aliofum^ confilif s repudiads; datx hat font* Vt inprimts ea quas à Cçfarc dcTcKgioTic pronttoiaren* tur, quac ue iynodo uffà cfiênt ; rata ac firma haberet^ Abnuit id cbliftantcr Eletfior: ei^ rei mortem fibi prx' Optandam,inquit.In alifs nullas conditiones fe recula tu turn, Inde hx leges iÜi didlæ fueruntiJ Septemuirali fplendorc fc abdicarenin earn necp ipfc,neiçcius libeii, fteque eorum pofteritas ullum-ius in pofterumuindica4 rent» Agris, oppidis,arcibus,caftelks,qux’Saxon» Se* ptemufro parent,ftatirti cederet: Vuitremberga gam traderet: Gotha arcem, nullis propèoperibus exgt; pugnabilem, euerteret Cæïàr^ integra ei fupelle(frilc,amp;^ annona incolumi relicfla. Tertiam alimorwæ partem, machinas belli cas omnes traderet: milire^^ qui in prçlQ drjs erant, traditis fignis in pacatum facefferent. Alber turn Brandeburgefifcm,nupcr captum,e coftodiaabfep mulcfla dimitteret:adempta ei redüeret.Cçfdr Ernefthu Brunfuicenfeminuicem liberum abircfineretzquæ hoc bello Pruflîç Duci Mansfeltusamp; Solmcnfrbus aderniP fet,nulla temporis morarefhtueret.CederetMagdebur genfi,Halbcrfi:atenfi,Hallenficçditionibus,lmperr) (ùm mó iudicio( Camerç uocant )pareret. Hue qiroqj fum-» ptus,cum à Cçfare id eóftituer etur,unàfàceret:ut Hen* ricum Brunlukenfcm, cius^ filium, captos è cuftodia dimitteret: à fcederc contra fé Ä^Ridumdefeifeeret; nee ullum in pofterum faceret, in quo ipfi no exprime* rentur; Omnia eins inde bona Cxfar in publicum re* dada,pafb'm Ferdinando,partim Mauritio,pro meritis in fe reftituto paterno regno, donauit, hac lege, ut Mau ritiusilli,eiùslt;plibcris quinquaginta aureorum milita annuis penfionibus folucrei, fi Cglariita videretur : fed Màutittj arbitratu tarnen oppidum Gotham (nam ar* cem Cçfar demoliri jÄ^folo square cd ni tiiaierar ) Saxfd finecertamine redneretjhac quide lege, ut munimento

• I- ■. , . ,1. nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;p. euerfo,

liber sept I MV s. ïp; cucrfojnec oppidS, ncc arcc fn poftcrS pf opugnacuKs firmaret» Ante fœdus Smalcaldicum multum ghs ali'e* ni conflaratad id iblucndû, Mauritius ElciSoris liberis çcntû aureorûmilliapcrnumcraret.Super hcc, quâtunt æris alieni bonis patruclis in publies redadlis innexum cfletjquæ Cælàr ei donaflet,id quo^ Maur itius r edime ret: atç ita fine ullo cer taminc, obliteratis ultro ci troep anteaais cotrouerfi|s,dcinceps uiucretur. AdditS fuie coditionibus,nc Saxo quicquS cotra cos qui cadra Cg* feris client iècutijUnquâ moli'rctur.în Thuringia Cçfaris bcneficio callclla 8C agros rctincret. Quæ à Cæfare de* creta forêt,iubercnturûc, ôi. ab Ordinib.Impcrq,cailla* befaêlata feruaret. Captious Cgfarê, aut eius filiG,pro* ptcrcocelïàmuitâfequcrctun Bona relicdainiuslibe* rorS tranfirent;, fi coditiones placerêt,eascp ipfc copro* baret,6C pôpulus. Ex his pacis coditionib. cxclufifuc* rStBichlingus, Ringrauius, Albertus Mansfeltius,Re* crodus,6CThumfernus: quorSpoftremus dimiiïo excr citu arripiendus,in uincula conderetur. Armis,amp; gneis machinis c x xmaioribus,quas Vuittêberga poftea de* dit,cxccptis câpeftribus,cxutus fuit. His coditionibus, quia placuerSt, uita Duciredempta fuit. His perfeedis, Cgfar illico literas ad Ordineslmpertj dédit, quibus VI* ma conucntSfub Idus lunias noui fœderis concipiendi gratia edixit. Ferdinâdus Bohemis itê ex his caftris per eofdê dies milsis legatis relpondit, iniuriâ memorabilê fibi per fœdus c3 hofte uilt;do,SC iâ capto,nuper ilt;fiû fie* ri. Veile id abolcri,ac eius formula fibi tradi: ac nifi obe dirent, uiam inuenturum fe, qua eô inducerêtur. Tene batur interim Vuittêberga triummillium deleêlorunt militum pra:fidio,præter dues. Hi,nifi à fuo Duce iuflî, rcmifib facramêto,in poteftatem uenirc,ôlt;^ deditionem facere obftinabât.Nam cùm è mûris fubieêios agros ab Huflàris ÔC Hilpanis fœdis populationibus uaûari,om* niaep ferri agi^ ccrnerent,n^arilicentia in oppidanos facuiretur,metucbât. Remillo à Duce facramêto, faêla deditio eftidedudis^ prgfidijs,quatuor cohortes Ger*

B mano*

1^4 DB BELLO GERMANICO

luanom à Cç{àrc,utin pfçfîdio cflcnt,fufFelt;?li funt,falt;îl^ oppidanis poteftatc exturbandieos oppido,qui centra cdicflQ licentcr in flagitia dinbluerêtur» Accepta in pO5 çcftatë Vuittemberga, biduo póft Sibylla uxor Ducis^ leuir,ô(2 leuiri coniunx,foror Ernefthi, oC Eledoris Klius t ' ad Cgfaré in caftra egrelTijin eins tabernacidû à Ferdina

di Regis liberisJoâneBrarxdeburgenfi, Sgt;C frequêti Ger manorum nobil/um coetu deducStur. Ibi Sibylla effufis ubertim lacrymis, pro marito erroris ueniä deprecatur» Trifti ac miferabili nobiliffimac foeminaefortuna, lacry* mis obortis,amp; habitu rnotus Cæiar,manu earn humi gc nibusaduolutaleuauit fimul,acamplexus benigm'ter, animum moerentii didis blandis cofirmairit. Mod Hint ad mifericordiam miferabili fpedaculo circumftatium procerûanimijtitanteadarniniuriarûmemon'aprorlus exolefceret, .Cofirmataeno folum.maridinuiiendipote ftatê fccit, fed ipfi capto etia oppidû ingrediendi, Sd ad ■©do dies apuduxoremhaerendicopiapermifit. Cçfar FerdinandûjCiusqs lib cros,Eledorê Brandeburgêfemj amp;Maun'tiû iccutus, pomœridiano tempore Vuittcm* bergâ arcis uifendac, amp;nbsp;Ducû Eledoru monumêtorum gratia,fimul ut oppidi fitS, munitiones, propugnacula, aliaœ uifendae arltiquitatis multa perluftrarct, ingrefîus foit.Haud diuillic commoratus,falutata in arce Sibylla^ iuflaŒ forti animo eflè,omra'a rede eu m2nto habitura, in caftra eu fuis redtjt. Per hos dies Dux Ericus Brungt; fuicenfis ab Orientalibus copîfs, quas Lubecêfes, Ham burgenfts,aliçœ ciuitates cofeederatæ ad bellum arma* rantjducibus Curtphenningo Mansfeltio, HeddecOj Thumferno, profligatus, obfîdionê Bremenfem foluit, Ipfc equo amnê tranans, eu parte equitatus ad Cgfarent fugit ; apud quênon fôlum îe de peruigilio negligenter ado,id quod uulgó de eo Ipargebat, purgauit, fed om* nera ofeitantiç culpâ in Frisbergu,à quo in pugna deftr tus fiiiftct, trâftulit, Mitdtur Gotham interim Lazarus Suuendius ad arcê, exempt© ecuftodiaÄlberto Brade* burgenfi, dçftftdâa'uftus çû duafcuscohofdbus tamdiu

( t IB É tl SBPTÏrtrS?

ibi comörarijdum folo æquata cflet. Reftabat tam,nt «nusHelïus Cacfariwr^attam rcconciliaretur : de quo nune referre pergam. nrandeburgus ÓC Mauritius per amicos apud Cacfarem hue conitebantur,ut HefTo pax, quibus uiderctur cöditionibus,fcriberctui\Supererat id 'folu^ut uia inuenif etur, quo publica priuatacj^ fide con* ceflàjfiipplexCaefariaccideret. Dum hçcillimoliutur, legati è Bohemia âcoiuratis procenbus in caftra pacein oratum uencrunt.QuosCæfarmodeftècaftigatos,fine mulcfia pnucis poft diebus domS remifit. Interim HeC-fus Lipuä, ab his quos mcmoraui principibus, ut ibi de tätione petend^ obtinendæ^ uenig fecretô agerêt,euo ratur.Ibi poftquâ audiuit omnem fpem ueniç impetrait dac præcluïam,nifi: fincuUis coditionibus in potcftatcni Cgfaris fe tradercncaftella omnia,agros, oppida,gneac]3î tormeatadarct: durishis coditionibus ille cofternatus^ cum in ibla Cgiàris elemêtia fpem ueniac pofitS uideret, aliquâdiu cogitabundus oculis in terram ddetftis fedit: acitatim Vueisfelfiimretrodomum,quatuor à Lipfia miliaribus, mœftus ad dcliberâdum regrcflùs fuit. Po* ftridie cùm apud animû fuum præfentem fuâ fortunam,“ anceps diferimen, quod immineret, inter cquitaduni identidem reputaret,(acecpcrat fama,Cæfarem expedi tfonem inHaflîam cum omni cxcrcitu parare ) turnde* mum, qui nuUâanteapatftioncm rccepiffet,nunc quaamp; libet,quâuis graues,fidua uita,admiflui:us uifus fuit. La* teri eius adequitabat turn forte Ebtebus, cum quo inter «ias multa de petenda uenia dclibcrauerat.Si feirem,in* quitjCæiàrem exorari pofîè, QC exoratum à me præfen* te,amp;quidemfupplicedomummeabire permiflürum,' nongrauarer omnia propugnacula amp;nbsp;caftella diruere, permitterem omnia operabellicaaufcrri,traderemar* marneta^unam tantum areem rclinqueret, in qua me in ccio 8(5 fecefitT cotincrem, neep grauius quid in me con fuîerct. Eblebus aduertens ifta ab ægro animo cum gemitu ac fufpirio profedai Age, inquit, quid fi ifta adMauritiumreferam, quo tibi côfulat.^Paucis diebus

B ij uel

DE BELLO G ER H A N ICO

«el jpfe hue rurfum adero, ud p er litcras tc cerh'örcm fa ciam.Ät uidc, ne intereaquid grauius peratgrftudinem animi in tz cofulas. SimullUc cxtemplo ad Mauritium propere maturauit:ac cü eo, uc couencrat,fccretó egit. Refert ille ftatim rem ad Cæfarem * Reuertitur EblebuS brcui poft è caftn's VuittêbergenfibuSjCÛ hten's à Bran* deburgenfi et Maurino adLantgrauiü.EarQ hic erat te* nor: noms luriij feriptç ftieranfVbi de tua uolutate per Eblebum faefti fumus certiores, totidem uerbis rem ad Caefarêretuiïmus.Quid autem obtinucrimus,ex co co* gnoftes, qui ad te pacis leges perfert. Et quia tolerabi* les iunt, nulla rationereculandas cefemus. Nelt;ÿ dubiu eft,quin fint placiturae: maxime cüm cernas, ac tecure* putes, in quanto periculo uerferis. Caucabnuas,tein Caeiaris poteftatem permittere. Nullas interpone con* ditiones, nullas^ excep tiones : n5 pax aliter cÔuenire no poteft. Nec eft curacerbiorametuastibiàCæfareim* pofitum iri,aut futurum utcaptiuus in euftodiam con* daris : id nô fore, noftrâ priuatim fidem interponimus. Si quid prêter cas côditiones,quasEblebus nuper per* tulit,grauius tibi acciderit,aut acerbius in te confultum fuerit, aut captiuus tenearis, non recuiàmus à tuis libe* ris in eandem fortunam depofei, fifti, ut pro te præfte* mus. QuodadrehgiOnemipeiftatjidcm tibiaffirmabi* tur, quod Saxoni relidlum eft, Quoniam autem haec pax non folum necclTaria tibi fîmul eft, ac utilis,uerum* etiamreipub. petimus ut quàmprimum huctcconfe* ras,amp;; Henricum Bruniuicenfem una, amp;nbsp;filium eius,te* cum ad Càeûrcm adducas,utnoftram fidem fecuto pax tibi fit impetrabilior, amp;nbsp;præfens data dextra pacis con' ditiones accipias. Nec eft quod uercarisne Brunfui* cenfis cuiufquam infîdijs inter uias intercipiatur : id no futurum, nos uolumus praîftare. Dabitur opera, ut ab equitibus obuij's incolumis ad Cæiarem dèducaris. Li' terarum hic fuittenor, Cæterùm pacis leges à Cæfare Lantgrauio ditftæ, quas^ deferiptas ipfefua manu con firjtnauir, fuerunthæ; Vt fe, agros, uxbes, arces in Cæ* faiisgt;

LIBER S E P T r M V nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;1^7

fans potcftatcm, nullismterpofîtis conditfonibuSjtra* derct.Ipïe fupplcxad Cæfân’s pedes aduoliitus, noxam condonari peteret : Cæûri deinceps obediens fumma obferuanti'a foret lt;nbsp;ludia'ô lmp eriali à Cæfare conftitu-tndo parcret : fomptus in id aaàpro copia facerct.De* creta Caefaris pro incolumitäte ÖC falutelmpcrif corn* probaret, ÔC lérmret. Aduerfiis Tiircam auxilia unà cumcæten's prmcipibus certatimfois tcporibus mitte* rct.Omnibus foEderibus,in pn'mis SmalcaldicOjrenun*-ciato.EpiftoIas huius generis, quaicuntp haberet, Cæ* ßri tradito. Nullum fœdus cum ulla gente inito, in quo Cæfar ôdFerdinandusno cxprimerentur.Hoftibus Cç ûris fuam ditionem intcrdicito. Qiios Cçiar,quôdinfe arma induincnt,lucre noxâ ucllet,eos non tuetor. Cæfa rem per ditionis fuæ fines cum exercitu trâfire finito: ôd comineatu iuuato. In fuos populäres extremo humano rum iupplicio, qui poft cum diem in acie contra Cæia* rem ftarent, animaducrtito^.Reuocato c caftris, qui ad* hue aduerfus Cæfârêin armisfunt:coscp intra quatuor* dccim dies ab armis difcederecdttfto iubeto tac nifi in* tra editftos dies parèrent, bona eorummukftæ nomine prædac funto Caefari. Centum millium aureorum pecu* nia noxâ luito : eam^ fummâ praefèntem intraquatuor tnêfcs foluito.Arces omnes cû propugnaculiSjCxccpto Ziegenhemo aut Caftcllo, demolitor * Præfidiaimpo* nenda Cçfari facramento obnoxia funto: necullain po fterû, nifi arbitratu amp;nbsp;uoluntate Cæiàris firmâtor. Hæc ita rata funto,fi omnia bellica opera, globos, puluercpi! lormêtarium, ôd quantum inftrumcntoriï hue pertinet, primo quoep tempore in poteftatê tradat : led ex omni numero Cæfar, quâtum uidereturfatisfuturumad earn arccmtuendam,quam pcrmitterct,ei dono rclinqueret, Henri cum Brunfuicenfem,eiuscp filium,è cuftodia,refti tuêdo paterna ditionem, rcmiftb popularibus iuramen tOjdimittito : indè arftionê damnidati cum eo pacate di feeptato. Adhæc,Pruflbrû magiftro,altjs^ Principibus uia fe adêptajubcns uolensq? reftituito. Aduerfus Da*

B iij, norumi

b Ê B Ë L L O G Ë R M Ä N rC O norum Regem, ac alios, quod in dubijs reburs bclh', incertts fortunæ nulla auxilia miferint, quod^ Caefâtis arma futirentiècuti, nihil infcfti molitor. Captiuosfine tnulda dinu’ttito:iudido rjsfiftitor^a quibus contra* uerfia intenditur» Has leges pads fi ipfenon recula* ret, liberos ealdem ratas haberetubeto:cafdemHafi iîae nobilitas-omnisjacpopulus comprobato. Si hasle* ces uiolauerit Lantgrauius, turn illi arreptum eum Cac* wri tradunto. Pro his omnibus Brandeburgenfis, Mau fitiuSjöó Vuolfgangus Pahtinus fideiuflèrunt.Siifta pa xflalabefadlarct, promiferuntfe confociatis armisuires fuas in eum conuerfuros, ut ad feruandum cogant. Heflus has pads leges ubt legit, ita non recufauir,ut ali* qua, quæ perplexius, minus^ diludde diefia fuifiènt,.e iconfilio Ordinum planius explfcari peterct. Dimitri* 4ur tjldem ferme diebus ê cuftodia Albertus Brâdebur* •genfis,qui ad CæGrem in prætoriû introdu(fius,gratias ci pro benefido accepto egit. Poftridie nonas îunias Cælàr caftra moturus, lua praefidia é Vuittemberga de* duxitjè Mauritq copijs aliquotrelidlis cohortibus. Eo* dem die Mauritius frequentem fenatum habuit in arcc, ubi ciuitatis libertatem, iura, leges patrias, confuetndi* nes^rataac fandfafehabiturum,utàmaioribus acce* plirent,affirmauit:auôl:urum infuper potius, quàm dimi nueret. Inde in eius fidem iuraturn cft. Capto enim lo* anne Frederico,Cçfar eum Septcmuirali fplendore pro meritis in eo bello decorarat. Magiftratus Mauritium omnium primum orauit,utfcholam Vuittembergen* fem,huius belli Germanici procclla dilaplam, reftaura* ret. Quod non folum data dextra lèfad: urum promifit; uerumetiam rufticorum miferam plcbem terrore pro* fugam,in fuas quem^ poflefRones, agros,prçdia,uillas rcuocari iuflît.Qiioru çdifida incêdio uaftata iacebant, illis ligna è fyluis ad çdifîcandû,(ardendij^, ôCin fernen tem frumentûfeprebiturum promffit:redaÆ'sad extre mam paupertatê, gratis:ditionbus,paulo,inutuô. Sub hæc, quacdain lèorfim, quæ adEcclcfiaJlicam rem per* tincrcai,

tïBER SEPTIMVi'

tmerefit,mutare aggrcflus fuit. loanncs Fredcricus Ni colaum Amftorfîû epjfcopæ Numburgenfî aliquot an* tc anm's praefeceratAHoe nunc pulfo, Mauritius luliunt Phlugium ea donauit. i Ferdinadus per eos dies in Bo hemiam cum tribus miUibus equitum, SC peditum milli busfex,ad componendosregni motus profe(5î^us,ad. Lætmericiam primis caftris côfedit. Inde ad Ordincs Bohemiaeliteras dédit,quibus itcru defbederc cum Sa-xonc idlo multis uerbis expoftulâuit cum illis:aduerftjs fc tanquam hoftem id initum fuifle, VeUe fe eos ab illo difcederc : Si fi eflent qui obftinati id facererecuiarent,’ ij fententiam fuam nominatim peifcrib erent. Haud ig* norare fe,eflenonnuUos, qui fraude6Clenocinrjsuer* borum blandis,a quibufdamin eumerrorem addudi effent : quibus ignofcere, ftaretfententia:ncc iniuria* rum in pofterum recordari ucUe, practerquam tjs qui uim magiftratui feciffent,e«m ue pulfaflent, quibus erfr men non condonaret. Dum ad Lætmericiam fedet ReXjCius legatijCC Cæfaris,Vlmâ ucnerunt:quiillorunt ftudium ôi. operam,ad firmandâ pacemlmperij,in coci Iio comemorarunt. Dare hue operam’j ut fœderc initOi, quies perpes ÔCotiû fcmpitcrnûinGermaniaftabilire* tur. In hanc fententiâ cum multa de tranquillando fra tu ' Imperij, Si cocordia Religionis perdiesaliquot diffère ■ rentur in concilio, peftis grallari repente oborta, lega* tos difcederc compulit: quamobrem paulo poft con* uentus Germaniæad CalCndSeptemb. Auguftam edi xftus à Cæfarc fuit» Mouerat Cæiâr Vuittemberga, fà i lutato fratrCjScOrdinum dudoribus fingulis torqui* bus aureis decoratis : laudatos^ fimul pro concione eos qui primi Albim tranarant,poftquam.donis am» pliffimis, ueftdgt;us cxeellentibus hololericis amp;nbsp;oftrinis ornaffct,fimul^ duplares nominaffet, Halam ad Sa» lam flumencontendiuindeinHaflîamexpcditionêfa» durus, quod Lantgrauius tempon’s mora ad tranfigeut da ea quæ per Brandenburgenfem Si Maun'tium cófe^ Jda effent,qu;çf ere uideretwrv Hie inter Germanos Si :

Hilpa*-

XOO DB BELLO ÖER M ANICO

Hlfpanos mflites,ùlèef tum qua de cauflà, tanta treptda none tumultuatum firit, cum l'am rcs haud procul a dï* mïcatione efletjUt nifi Cçfâr fmpauïdus in medias acies occurrifletjiam praclib media urbe cum memorabili tan tæuidorixdifcriminelabefacflandg dimicatum fuiflet» Heiïus interim anceps confilq, quid facturus effet, nec (àtis credere fidei Septemuirorum, generi ÔC Brande-* burgenfis,tiec Caefaris uim auderc cxpclt;îlare:ad poftrc mum xüïj CalJulijjfiducia fide^ illorum fretus,médius inter eos obuiam progreflos cum equitibus centû, pau lô fiib’O ccafum fblis Halam ingrefius, magnifica cœna â gencro exceptus fuit. Eadê uefperaHenricus Brun-* lûicêfîs cum duobus filtjs QC Erico duce Heffum fequu-* tus, 8(. ipfe Halam uenit. Poflridie eius dici mittitur ad Heffum Chn'ftophorus Carlebicius , ad pacis, in quas conueneratjConditiones exhibendas, fubfcriben-das^.His cum additum,fcd no expreflum antea infor* mula per Mauritium Ô^Brandeburgenfem trâfmiflafu* iffet, Cæfàris unius effe,pacis capita interpretari : Ätre* batenfi epifcoço rcnunciariper Carlebicium iuffît,iè non pofie,nec c fua dignitate cffe,fiibfcribere tjs in quæ non coueniffet. Atrebatenfis uiciiïîm reiponderi iuP fit, id à feriba per negligentiam j ut interdum fieri iblet, omiilum fuifie. Ille cum inftaret, ut citrafraudem id fie renadiecit alter, quoniam deReligionis ncgotio poftu laret fibi caueri, ut Mauritius amp;nbsp;Brandeburgenfis fece-* rantjhaud gràuaté Cacfarem hoc fadurum, fi ipfe uicifi fim conciltj-Tridentini decretis obedientem fe per om* nia præftaret. Ad ea Heffus, à nemine antea^ius rei nrcntionêiniecfiam quidê:nec alios Imperrj ordincs eo ipfo teneri:curin conditionibus id no effet expreflum ƒ Malle fe ea cautione Cæiarea carere,cùm ne Cæfar ipiê quidem ad cauendu teneretur. Atrebatenfis poft ali-* quantam altercationcm, reputans non effe e dignitate maieftateep Caeiaris,uerbis de cautionis iurc, ôd formula uerborû prolixius diieeptare : minariocccepit, cum, nipareret, infortunium habitunim. Csefarem iamdu* dum

LIBER. î E P T I M V S. nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;201

dum in principum fcnatu eum operiri, ÔC moram indi* ^ne fcrre;(pôtc proinde faceretjquod inuifus fruftra dp iceptando exemptis horis fatflums eflèt. Tum demum Hcrtus acerba denunciatione motus,ne uindiccm (eue* riorcm cundîan'onis Cæfàrem expcnretur, ad hune mo dum condittonibus fubfcripfit LiBEi{r-, Piiy gene-E^LIS CONCILIl ÜEC^ETIS^Q^O NOPf MINE'S CMC-PE-T nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;MEMBER I{EFOEJdETEquot;SE E'ELLE

P EEST^EE OBEPIENTEM-, E-Tl MM:e- EJTIES ET BI^yiND EBEEGENSIS se PHÆST^rE'EJESSENT^ Ifti cnim fecretô paulo ante ita cû Hefîb fn tranfigendo coUocuti fuerantjdecernerct Concilium quae uellet,cogt; rum fc nullam habituros rationem, nihil^ penfi'. dede* rantep eopulata dextrafidem, à confeffîone Auguftana Ce non difcelîuros. Hacfide cofirmatum HelTumjMau ritius ôi. Brâdeburgcnfis Elec^ores fub quintam uefper tinam in regiam ad Cæfaremperduxerunt. Ingens ho-minum nobilium uelut adlpetflaculum efFufamultitu-do hâc confluxeratjCum uiiuri,quê toties prædicaiïc au diuerât,malle dubia return omnia periclitari,quàm fup-plicem Ce ad genua Cæfaris aduolucre. Vlîi ad Cæîa-rcmuenit,nudo capitefein terram demifit.Ibicancella-rius eiusGuntherodus huiulmodiorationem,quam de feripto rccitauit,pro illo habuif Lantgrauius Heflîac Philippus, Cæiàrinui(fbfïïme,hocbëllo çrauiter in te peccaflc,amp;maieftatc tuam imminuiffe cohtetuncur iu-ftatua ofFenfa feuere in fe animaduertere poiTes, Nunc quando peccaffe fefCjinfanifle, ÔC alios in iiifaniæ fuæ Co cietatê pellexifTe pœnitet,clementie tuæ fiducia ôô pro-rniffîsjin tuam poteftatem fc permittit. Orat igicur te,ut quantum admiffùm eft pcccati, fibi condones, memo-riam anteacflarum iniuriarü oblitères, proferiptionem iuftâ abolcas, Ô6 in integrum fc ac paternum regnum re ftituas. Quantu return poffîdct, fi in fidê tecipias tuam, pro fingulari beneficio ducet: turn cnim tuo beneficio «ctus fuunomc,domefi:icaiura, imrnunitates, patrias^ kges licebit tueri, Qiioniam autem ex animo prardicat

C (tacinjr*

loi DE BELL O G ER M A K ICO

(taciturm'tas pro cofeffîone cft)tc à Deo optimo rnaxt» ino fibi patronû in terris unum datû: deinceps te fjs ob* fequtjsjquibus par eft, Qi. Imperij maieftatê obfèruabit, ut paratus fit ob edienter,quoad uiuat, mittêdis auxilijs armatis feruire, ôé imperata facere, Fidê in eo nulquam defiderabis: quin ca, quibus maieftatê tuam uiolauerit, pro opibus ÔC copijs dabit operam, ut officijs penfet, uC pmnes gentes humanæ fciant,Lantgrauiû nunquâ tan* tibenefiefj immemorem fuiflè» Ad ea Cgfar per Geor* giû Seldû oratorem * Qiiamuis Philippus Lantgrauiu» grauiorain fe admifit, quàmutulla pœna fceleraipfius • «xpientur,ut ipfe non obfcure confitetur: ego tarnen ea dementia,quam.in alios dedaraui,infita ufus,quôd pro coilluftres Principes deprecatifint,non abnuo,quin proferiptio amp;nbsp;prniilegium de capite ei'us latum abolea* tur,ôdin totû obliteretur.Sed amp;nbsp;capitis abfoluitur, cum in perpétua quidemeuftodiam meritô damnaridebu* ifiet. Ad haec, propter eofdê deprecatorcs, futurum ef^ utneboniSjagriSjpoiTefsionibus quidem noxam luat amplius, quàm in conditionibus exprefium eft. Popu* laribus eins omnibus, ÔC clientibus hac lege noxam in* .fuper condonojfi paÂ'ones inftas,conditioncscp tabu* Jis ipforum uoluntatc datas, acceptasep, amp;nbsp;comproba* tas feruerrt obedienter, amp;nbsp;tantum beneficium meum in ;perpetuû agnofeât. Hæc dilt;fta,alt;fta^ fuere prpfentib. jMaximiliano Auftriaco, Philiberto Allobroge, Duce -Albano, Pruflbrum Magiftro : Atrebatenfi, Numbur* genfijHildcièmio, epifeopis : Henrico, Erico, Carola, PhilippOjBruniùicêfibus: Legatis P.R. Bohemiç,Da* niæ^ Regum,Ducis Cliuenfis, ac ciuitatum quarunda maritimarum, praeter immenfam nobilium procerum GermanorunijôC exterarum gentium multitudinê,quac ad eins rei fpedaculum cofluxerat. Heflus nihil amplJ usfuprcfieratus, nifi ut adisCaciâri pro beneficio, ôd tantaeiusdementia gratijs,liber abiret, genibus for* tafsis infidendo fatigatus, aut longioris moræ taedio, iniuirus ftnrexit, Obftupuit paiih/per,fibi à Cgfare pro^

■ nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;i nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;- nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;- nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;- nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;çj-yg

liber septi MV s. îoj eins confuctudine dcxtram no dar^ncq? in pcdes fc ai-gcre fuben': indc commotus nonnihtl (uif, quod coràm cum antnii dolorc Brunfuiccnfes /n confcilii in'dercf, cjuos ipfc capnuos in cuftodia ad id temporis ufque per aliquot annos habmflct, fuat tragœdiæ cum tacito gau* dio præfentcs ij?e(flatores : ut cafus rcrum humanarum funt lubrici, ludibria, Sc uiciffitudines uariæ. Tandeni Elccîîor Brâdeburgcnfis ipfum adit,atqj unà cum Mau* ritio ad cœnam fecum ab Albano in areem honorificc uocatumdocctt atcptbi quac(upcreirent,tranfigenda, Mirari aliquis merito potcft,tam fagacem in alijs dubtfs rebus Principem, tamcp oculatum, fraudem teefram ex bis lîgnis nonfubodoratum fuiflcrcùm ex uerborum p? cis formula ambigere, quid futurum eilet de fe, potuifr fetrpraecipue cS ab Atrebatenfi reipofum fuiflèf, Icgunt pacis explicationcm àCaefare/olo expedandam cü'c. Vbi ad Âlbanum in areem uentum eftjhoraî aliquot in* ter cœnandum exemptg fîint ifs colloquif s,quibus Prim cipes inter poculaludere iblêt.Sublata cœna,profcrun* tur ad fallendas horas aleç,quibus plçriqj mortales plus quàm humanis libcralibuscp frudtfs dclcdâtur. Durti illeluditjBrandeburgenfis amp;nbsp;Mauritius de mcnfafur* gmt, ac femotis arbitris feorfim quaîdam cum Albano Atrebatenfi fecrcta colloquia inaurcmferunt.Extra* da aléa iam in multam nodem erat, cùm Heflus ab Elc doribus de mêiâ omifla aléa aduocatur. Ibi fidâ fuâ ope râ,amp; Cæfaris uoluntatê, perEuftathiû Schlcbum corne morant. Sequidem femperquacpotuifrênqquç^uiros principes,turn amicos,tum affines decerêqobnixè præ* ftitiffciplura fuper datam fidem,fi licuifïct, præftaturos. Eaœ,quæpriuatafua fideinterpofita fuifl'entpolliciti, haeftenus feruafre,Slt; eandê ab alif s quocÿ fperafTe ferua* turn iri. Nunc audirc fe ab Albano ÔC Atrebatenfi diefr ipfi in areem pernodâdum, amp;nbsp;quidem in cuflodia per* vigili cfTc mancndû,quo triftius fibi nihil auditu accidc* re potuerinquôd præter publicâ,priuata datafide, pro* nufifl'ent, fefe eum in poteftatem uidorisno tradituros

C if eiïc.

2 o 4 de b e l l o g E R m a N r c oquot; cA'cm Conuemïe tarnen Cæfarê fe uelle, amp;nbsp;de ea re cuni ipfo difceptare:fpem haud dubiam affuigerc/ore ut dl-mitteretur. Heflüs uir i'ngenio (erox, ad hos fermo^ nes primùmuchemêter fufpin'o ÔC gemitu edi'to turbagt; tus iuita'nde cùm am'mû uellet uincere,amp; eias magnitu dinem præ fe ferre, Quiduts, i'nquit, pn'us aufus fuei-am mihipollice£i,quamut tam inique contraiusgentium mecumageretur,Cæiaris prim um,inde ueftram, quam non minoris feci, fîdem priuatam, nonarbitrium cuiuf-quam fequutus, uoluntate mca, non coadîus hue ueni, Jpfi noftis, nec poteftis diffîmulare : qui mihi, liberisep nieis iureiurando interpolîto, û quid perfidiae,aduerfp ne acciderctjUos ipfi obnoxios feciftis.Redimite igitur iam ueftram fidem, quo nomen dignitatem ueftram apud omnesmortales tueamini.Quod ni feceritis, per-' fîdiæ,quam aliquando luetis,Deum iuftu uindicem ex-« pcclate.Lenta quidem eius ira amp;nbsp;indignatio eft:fed gra uiori cafu ac ludibrio earn Icntitudinem penfare foleL Mauritius fedulô\.quodpotuit,,fe dc: crimine perfidiac cxcufabat,Slt;Brandeburgenfem:Deum ÔC omnia facra teftati ambo, huitrs confilif e^^ortes fc,ôrignaros fuifle: cum pleraqî nobilitate Eledloris Brand ehurgêfis ea no ,lt;fte apud eum conquieuerunt. Poftridie, ut promife^ rant,ad Cæfàrem accedunt, ac uerecunde cum eo expo ftulant,tantaminfamiænotamfibi amp;pofteris fuisinu^ ri:exiftimationem^ fui non folum per Germaniam,fcd etiam apud omnes gentes in fempiternu labefaeftatum irûaudituros perfîdiæ, traditionis, proditionis^ fcelc^ ra,præter meritum.Hinc cædes, hincbella, fimultates, odia,infidias latrocinantium in modum, populationcs agrorum,incendia,uaftationes, excidia^ exoritura. Si uel leuiflîmus,inquiunt,cuftodiæ odor fuiflet obietftus, nunquamilli prodeundiinmaieftatis tuæconfpedum authores confultorés ue fuiffemus : nelt;^ ipfeLantgragt; uius hucueniftet, ubinihil præter turpem captiuitatem morte grauiorem expetftaftèt.Saltem noftrgquipro eo deprccatifuim.us,ratio fir,utillenonmercatur;acin pa^ catum

LIBER S E P T ! M V S. nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;ioy

ca^tiim abire,mtcgtts condinombus, pcrmitte. id quod nos priuatim eti'am data dcxtra,tua publica fide freti, fil turuin promifiinus» Ad ca Catfar : Non n^o, me illi cauifle : fed in perpétua cuftodia eum non efle reti'nenlt; dum-Nunquam alia mea uoluntasj nunqua alia fenten* tia fuit Elelt;flores cum reputarent,fibidinê plus quant fidem ualerCjdi^reffi à Cæfare,ad eos uenerut, quorum maxime confilijs uteretur, in primis Atrebatenfem epi* fcopumicum quibus acriter altercatum fuit. His fidem turn publica,turn priuata tuentibusa'llis mentem Cælà* riSjamp;l pacis uerba interpretantibus: cum eotentioinfe* rSpropeperdudlafuilfet, Lantgrauioilli pernuncium fignificâtjpræftitilTe fe, quod pridie promififlent.Egifie de hac re cu Cæfare, ÔC quid is inuicerefponderit t quid pofiea cum Atrebatenfi,SC alijs. Difcederet ex arce, ÔC urbe,fi uideretur,imperrerritus. Illereputans ex abitio* ne fraudem, renunciari iuflit, abiturû le quidê, fi faluus in ditionem fuam deduceretur. Orituribi abintegro nouum certamen inter CælarêôCintercelîbresduos,ut cui publica pax ad conueniendû concefla eflet, earn ip* iam eidê iure gentiû ad difeedendûnegari non debere, Cùm hic eorû conatus fruftra defudatus, nihil æqui ob* tinerctjbiduo ante quàm CæfarHala difcederet, Lant* mauio denunciari iuirit,ut fe proficifeentê comitaretur* nieabnuit id fe falt;flur3,nifi ui obtorto collo inde abripe retur. Nouarurfum hicdifficultasperplexa,Elecflo* rcs follicitos habuit, metu ne ad uim res erumperet. Fli Lantgrauiû obteftantur,ut fponte id faceret,cùm in ui* 0-oris poteftate eiret,quod inuitus, amp;nbsp;fine gratia facere cogeretur.Ampledlentes dextram infuperlpondcntin^ condone nobilium,le à Cæfare,nifi eo reftituto, no ab*. fcelïuros.Vbi dies uenit, cum Cæfare Numburgû profî cifcitur.Ibi HefTo per Càrlebicium denunciât,feidage* re,ut promiflî fidem præftent.Sed cùm ipfi à Cælàre do’ mos fuas facelïcre, ne ad aures obtundendo alïîduo illi amplius odiofi forent, iufli elfent, ac nifi abirent, uclle emn.inEIïfpanias In euftodiam mlttere, præfentem ne* C ii] ceffî*'

2 0Ó DE BELLO GEKHANICO ccfiîtatcm bont confulerct,quód longtus non fcqiicfcft turJta tarnen fe acceptfle, ft tmpcracam pecuniam C.L» aureorum millium folueret, ac conditionibus dtÆs fa* tifdeden't, Ultra quatuordecim dies eumdtmiflum irL Comiti^ Auguftâ edi(fla,quó Ordines Imperq frequen tes conuenirent.tn Cal.Septetnbrts produda efTe.mte* l eaomnefuumftudi'um acHdemprseftaturos. Ad ex HelErs'Qiiod ad peciim'ani conficienda, ÔC euertendas arces,no eflè quodlaboraretur.Sïmul onines ftatim ar*, eeSjUna excepta,dirui luflitimachfnas æneas, quibus il* iæinftrudîæ erant,tradit:pecuniam imperatam, præfen tem pependit:ratus hac obedientia perpetrata, fe breui iibertatem fuam redcmpturû.Cgfar tormcnta Francfur tum,ubi armamentarium nobile habebat, ut prçdam Sd boftïû fpolia per tnumphi fpeciem fècû aueheret, porta ri tuffît. Ea quæVuittembergatradidcrat, partimMe* diolanû, parti'm Neapolim mifît. Inde CC Lantgrauio adempfa, C è Gotha auecfla, præter parem mi'noi û ope rum uim, quæimperata confœderatæ cnntates tradide lantjMechliniam deuexit.ReliquainHi'fpanias, monu mentû apud poflcn'tatê ei'us gentis nobile, tranfporta* «it. HeiTus per Thuringia, Hiijianis armatis feptus, Greuentalum (ieparatim enim cuftodiebantur Saxo ôd HefTus, ne quod colloquiû,aut qua côfilq comunicatio effet) uenit. Ibi tabulas ft'dei publicæ a Cæfàre datas, Ôd paefbonis formulam Albano obtulit legenda : rogat^, ecquidhaberet, quodadeasrefpôdeat. Ibi Albanus fatis ferociter, ( ut eft ea gens aipefior in Rimmillôs, ôd maiori fortunæafïùctos;) Cazfarê eius deprecatoribus nihil præterquàm de perpétua captiuitate promififîè. Suafor ad infringendâfidêferebat is tum fuilîe, Quis ergo,in quit Lantgrauius, captiuiratismeæ anndrucir* cumfcriptus eft numerusf Tum Albanus pari infolen tia ferociter:Ne cotra promifti quidêfidê Cælar uieftor fecerit, fi uel xiirj, aut amplius ctiâ annos te in euftodia dctinijerinquc tu terminu illi ftatuasrïn poteftatê nunc redatftus;' Pontifex Max, nuncio clai x uitfloi ia: accc

pto,

LIBER SEPTI MV S. nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;nbsp;207

pto,tam immodica lætfcia pcrfufus firitjUtCarolü v.Cg îârêjMaximi'ÔC ForriflSmi, omniS Cardinah'öplaufijöi^ £ùffragijs,appellationedecorareL Per eos diesSaxo* nis capriui Hlius natu maximus ad Cçfàrê,qui tu inThii ringi'a erat, patri imperatas conditioncs coprobaturus, uenif. Summa c3 humanitate à Caefare exceptus, audi* tis poftulatis,rogatuscp ab co fuit, nû uulncra in capitc ac manu accepta in prglio,obdult;flafuiiïènt;’ Saxo ado lefccs comi ilia Caefàris appellatione exhilaratus,facete uiciffim Cæfàri relpondin Inde Norimbergâ Caeiar iter flexit,ut ad Bohemien bellS,quod Ferdinâdus Rex perficere decreuerat,ad quodfratri oiffo peditö Germa norû figna auxilio miferat,e propinquo intentus effet» Rex Lætmiriciaî aceeptis ijs quac à Cæiàre circa Halam deHeflb at^la effent, Pragenfibus per literas mandauit, ut ad fextü diem Iulif,in arcê Pragenfcm,ad cauffam dr* cenda conucnirêr» ÂdfuitRexaddicflûdiem» In hoc couentu eos acerbe maieilatis reos agü,quód cü comu ni hoffe fcedus pepigiff'entjiumpfiiTent^ cS magno re-gni motu in fe fratrêœ arma. lubet eos coràm ibi caufsä diccre ne quidindiaa cauffa decerneretur : feep quod poflent,expurgarent, quâdo faeffS inficiari no poflènf. Ibi primat fatffionis proccres Pragêfes culpa deprecari flip plices, £lt; Regis arbitrio fe permittere. Rex àfilïo Ferdinâdo,etAuguftofratre Maurittj exoratus,has co-ditioncs illis imperauit'Fœdus ieff u cû Saxonib.reicin-derêt,tabulas immunitatû omnes in fiiâ poteffatê trade ret,ut in tjs iplc quæ uideret corrigeret : aha aboleret,in quarulocu alias tabulasfufficeret.Tribuu quo(^ etfoda btiorû tabulas, è quibus ccu fonte omnes tumultus co-orti fuiffent,tradiiuflit.Arccs dederent,tabulas^fœde ris CU Saxone pcrcuffî.Super hgc ueiffigal ceruifiariû in annos tres imperatû,perpetuû effet. Aenca tormetaom nia,globos,puluerê tormentariû omnê, quantu eorû in urbe eflèt,in arcê coportarent. Quantum bellicorû ope rum, armorum, telorum^ ciues priuatimhaberent,in curiam conf€rfent,Haec iiobedienter imperataparati effent

2o8 de BELLO GERMANICO

effent prçflarc,mul tl tudi'ni Ce parftiru dixitiprçter quop dâjquos capitis anqinrcre,ut meriti eflent, dccreuiflet. Qinnquaginta captîuoiTÎ,qut in carcerê dudti foerât, di miffîSjCum hæc ad populû relata fuiflent,imperata fece^ runL Citantur cauffp dicundg gratia nobflium aliquot procercs,qui iudicq ac pœnæ metu ex urbe aliô cocefle TûtjCerto cofilio, ne cauflam dicerêt, QC inuincula dudi de capite periclitarêtun Pragenfiû exemplû aliæ ciuita tesBohemiæfequutæ, 8C ipfeimperatalubentes fece^ runt. CaiparPnugius,quêfupràfitmmæTerûBohemi ci belli præfedlum fuifîe à cofeederatis memorauimus, cùm ad produdlumdiemuocatus,ad dicêdam cauflam nonueniret,abfens maieftatis damnatur: 6i^ in caput ho minis tradentfquinq; aureorû millia decernuntur. Ad iftum maximemodû procella, quâfadlio Bohcmicain Regê excitauerat,fedata,è Lube co legati ad Cgiarê ue^-iierût.Hi fœlicitatc ôC uiêloriâ gratulati, docuerût,fe ne que auxilia,necp ftipendifi aduerfus eû hoftibus mififlè, neep in feedus Smalcaldicû difceflîflè, neqj coprobafle wnq. Reijjofum legatis fuit, Cæfarêid gratû habere,ôiî ■cos laudare : id quodipforûreipub. bonû amp;fauftû eflet futurû. lifdê téporibus Brcmêfcs,quinuperobfidione liberati,obftinatiimperatafacere abnuerâr,pcrDanoru Regê ad perpetrandSpace folicitèinftabant. Hambur genfes legatione Norimbergâ miflà,6C ipfi in gratiâ rC' cepti,noxagrâdi pecunialuerût. Saxo SC Lantgrauius à Cgfare aliquadiuper Germania circûducfli, poftremo in Brabantiâin triûpho duifli îuntiquorû ille Cçfarê ca* ptiuusfequutus deinceps,hicucrô VeterêNerdâ(opgt; pidûidFlandriæ efl)inarcc ceu carcerê miffus fuit. Sed cû ea euftodia liberior illi efle ccEpifrct,quàm tutûuide* rctur, Mcchliniâinarcftiflimâ euftodiâ tradueflus uenit: lïbi ab Hiipanis Argo uigilantioribus euftoditus per ali quot annoSjtanquam in exilium relegatus uixit : donee Cæiàre Mauritianis armis ex Oenopontein Carinthia pulfo,ambo in prouincias iîias remiflî fuerunt,

Pinislibrifiptimi'Z^yUimi,

errata

PdgZ4..Uer/'.to.lege,conuemrent 7o.4..4lt;mHfw 74.tï-p(tWf/

So.z.^-ßttret. ioo.^.Citßretn i^^-^.4..qiiitnntiferi/ cordia Religione.

RERVM ET VERBORVM

I'N D B 2C

index.

I N D E X.

I N b I X.'

INDEX.

INDEX.

inde X.

index

index:

INDEX.

SI N 1